GEOGRAFIJA VIII SRBIJA: POLOAJ, GRANICE, VELIINA

POLOAJ: 1.MATEMATIKI: 41 53` - 46 11` NG 18 49` - 23 00` EGD (Matematiki poloaj je poloaj neke teritorije u odnosu na ekvator - G, i Grini - GD. Matematiki poloaj odreuju najsevernija i najjunija paralela, i najzapadniji i najistoniji meridijan. Najsevernija taka je 10km severno od Subotice. Najjunija Rastelica na ar-planini. Najzapadnija Baki Breg kod Sombora. Najistonija Srebrna glava na Staroj planini. Sredina taka - matematiki centar Srbije je 10km od Kragujevca, u ataru sela Drae, 44 NG i 21 EGD.) 1 stepen= 111,1km 2. FIZIKO-GEOGRAFSKI: (smetena je u srednjem delu severnog umerenog toplotnog pojasa, u umerenoj klimatskoj zoni) 1)PODUNAVSKI: -588,5km -3505km (Kroz nau zemlju, i njenom granicom prema Rumuniji, protie Dunav, duinom od 588,5km, inae je dug 2880km. Poto se u Srbiji nalazi oko 1/4 plovne duine Dunava, ona je znaajna podunavska zemlja. U nau zemlju Dunav utie severno od Batine, a istie E od Negotina. Na celoj duini kroz Srbiju Dunav je plovan. Tee meridijanski do Fruke gore, a onda je zaobilazi zbog njenih vrstih stena.Izvire u Nemakoj u varcvaldu i protie kroz 10 drava, a povezuje 13. Prokopavanjem kanala od Regensburga na Dunavu do Nirnberga na Majni - dugakog 171km, dobijena je magistrala tj.plovni put od Konstance i uda Dunava na obali Crnog mora do Roterdama u Holandiji, najvede morsko-rena luke na N. To je plovni put Dunav-Majna-Rajna, dugaak 3505km. Ovaj plovni put povezuje 13 drava i ima znaajnu ulogu u njihovoj trgovinskoj razmeni. Dunav povezuje Crno more i Atlantski okean, visoko razvijene i slabije razvijene zemlje. Izmeu njih se obavlja velika trgovinska razmena, koju olakava jeftin reno-kanalski saobradaj, to ima izuzetno veliki znaaj za sve te zemlje.) 2)SREDNJO-EVROPSKI: (Teritorija Srbije severno od 45. paralele nalazi se u Srednjoj Evropi, pa otuda i srednjoevropski poloaj.) 3)BALKANSKI: - Istono od Velike i June Morave, teritorija Srbije nalazi se na Balkanu. 3. SAOBRADAJNO-GEOGRAFSKI: (Panonskom nizijom, koja je otvorena i pogodna za saobradaj u svim pravcima, naa zemlja je povezana sa zemljama W, N i E Evrope. Glavne saobradajnice Panonske nizije spajaju se kod Beograda i produavaju u puteve koji vode preko dela Balkanskog poluostrva, Moravsko-vardarskom i Niavsko-marikom udolinom. Zato moemo redi da je Beograd kapija srednje Evrope i Balkana, polazna taka puteva ka N (zemlje Srednje i Severne Evrope), i W (zemlje W Evrope)na jednoj i ka jugu (za Grku) i SE (za zemlje SW Azije) na drugoj strani. Glavni i najkradi put iz zemalja W i Srednje Evrope ka Bliskom Istoku i istonom Sredozemlju vodi preko Beograda.

2 Bitan plovni put Dunav-Majna-Rajna. Planirana izgradnja Moravsko-vardarskog kanala omogudila bi povezivanje Srbije i podunavskih drava sa Egejskim morem. Vanu ulogu u saobradajnoj povezanosti Srbije s okruenjem ima Jadransko more. Posredno, preko bivih jugoslovenskih republika, kopnenim saobradajnicama : Bgd- Zagreb-Ljubljana-Kopar Bgd-Zagreb-Rijeka Bgd-Sarajevo-Ploe Bgd-Podgorica-Bar privredni centri Srbije povezani su s vodedim jadranskim lukama. Ukljuivanje Srbije u meunarodni tranzitni vazduni saobradaj poinje 1962.godine, posle izgradnje i modernizacije aerodroma u Beogradu. Saobradajno-geografski poloaj povoljan. Znaajna raskrsnica meunarodnih puteva u SE Evropi i prirodni most izmeu visokorazvijenih zapadnoevropskihi srednjoevropskih zemalja i slabije razvijenogh, preteno agrarnog i naftom bogatog prostora SW Azije i NE Afriike.) 4. VOJNO-STRATEGIJSKI POLOAJ: (Vojnostrategijski poloaj je poloaj koji jedna zemlja ima sa stanovita njene odbrane. Veoma povoljan saobradajnogeografski poloaj nae zemlje donosio je naim narodima osim mnogih prednosti i brojne nedade. Cilj raznih osvajaa bio je da zagospodare balkanskim udolinama. Tim predelima su u prolosti nadirali Rimljani, Turci, Austrijanci, Nemci i dr.) - GRANICE: -2339,5km=ukupna duina svih granica (Srbija se granii sa 8 drava i to: Bosnom i Hercegovinom, Hrvatskom, Maarskom, Rumunijom, Bugarskom, Makedonijom, Albanijom i Crnom Gorom. Granice Srbije nisu etnike. One prolaze kroz etniki meovite zone. U dravama s kojima se granii ivi znatan broj Srba, a u Srbiji ima pripadnika naroda nama susednih drava - Maara, Rumuna, Bugara, Hrvata, Albanaca i dr. Granice prema Maarskoj, Rumuniji, Bugarskoj i Albaniji su utvrene i meunarodno priznate posle Prvog svetskog rata. Postojede granice prema bivim jugoslovenskim republikama slede meurepublike granice utvrene posle Drugog svetskog rata. Granica sa Makedonijom regulisana je Skopskim ugovorom iz 2001.godine. Prema Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Crnoj Gori granice de biti utvrene meunarodnim ugovorima u narednim godinama. Preko graninih prelaza obavlja se izvoz i uvoz robe, carinski nadzor i kontrola, kao i promet i kontrola putnika u susednim dravama. Vaniji granini prelazi prema: -Maarskoj: Horgo, Kelebija i Baki breg -Rumuniji: Vatin(Vrac) i Kladovo -Bugarskoj: Gradina(Dimitrovgrad) i Vrka uka -Republici Makedoniji: Preevo i eneral Jankovid -Albaniji: Vrbnica, Dafa Pruit -Bosni i Hercegovini: Bajina Bata, Ljubovija, Mali Zvornik, Sremska Raa, Loznica, Badovinci -Hrvatskoj: Bezdan, Bogojevo, Baka Palanka, Batrovci, Debeli Brijeg. -Crnoj Gori:Mehov Kr, Brodarevo, Jabuka. -VELIINA: -88.361km kvadratnih -Popis 2002.godine 9.398.001 stanovnik.

3 (Broj od 1.900.000 stanovnika na Kosovu i Metohiji je procena iz 2001. godine. Po povrini i broju stanovnika Srbija se ubraja u srednje zemlje Evrope. Na teritoriji Republike Srbije nalaze se i dve autonomne pokrajine - AP Vojvodina i AP Kosovo i Metohija. Po zavretku NATO bombardovanja SR Jugoslavije 1999.godine, AP Kosovo i Metohija je pod meunarodnom upravom. Po Rezoluciji 1244 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija, ovaj deo Srbije je pod privremenom upravom administracije UN (UNMIK-a) i Meunarodnih bezbednosnih snaga (KFOR-a) I pored njihovog decenijskog prisustva, juna srpska pokrajina je potencijalno krizno podruje na Balkanu. Nisu uspeli da otklone vievekovno naslee srpsko-albanskog konflikta. Uz to, organi privremene samouprave su 17.02.2008. doneli jednostranu odluku o proglaenju nezavisnosti Kosova i Metohije. Srbija je odbacila ovu deklaraciju i ne eli da prizna otcepljenje svoje june pokrajine.)

4 RELJEF: POSTANAK, ODLIKE, RAZVOJ, PODELA -RELJEF: -4,6 milijardi godina = prvi vrsti oblici reljefa -TETIS= Sredozemno more (Priroda nae zemlje stvarana je tokom duge geoloke prolosti. Smatra se da je stvaranje Zemljine kore zapoelo pre 4,6 milijardi godina kada su nastali prvi vrsti oblici reljefa. Dananju teritoriju Srbije, pre vie od 520 miliona godina, prekrivao je Tetis - u Kajinoj knjizi pie da je to ogroman okean koji se prostirao od dananjeg Atlantskog okena, preko Evrope, Sredozemnog mora i N Afrike, do ostrva Sumatra na E.) -OROGENEZE U NASTAJANJU RELJEFA: 1. PRVA OROGENEZA PRE 250 MILIONA GODINA SRPSKO-MAKEDONSKA MASA= iz Sredozemnog mora -Tetisa pod uticajem bonih pritisaka (pod uticajem endogenih sila) podigli su se morski sedimenti na prostoru dananjih: SW Bugarska, E Makedonija, N Grka, iri sliv S Morave, ui sliv Velike Morave (=rodopsko kopno, najstarije kopno i najstarije venane planine - Rodopske na dananjem Balkanskom poluostrvu),i panonsko kopno. E od ovih oblika reljefa nalazio se istoni zaliv Tetisa, a na W zapadni zaliv Tetisa. (U ovoj fazi razvoja Zemljine kore, biljni i ivotinjski svet bio je raznovrstan. Pojavile su se prve ptice i sisari, a posebno obeleje daju joj dinovski kopneni gmizavci, velike vodene ivotinje i veliki letedi guteri. Tada se pojavljuju i listopadne biljke. Iz ovog doba su stene koje sadre znatna rudna bogatstva. U E Srbiji u tim stenama su leita uglja. Ovo je iz knjige, nastavnica nije o tome govorila nema ni kod Kaje u svesci.) 2. DRUGA OROGENEZA PRE 60 MILIONA GODINA =(Alpska) (a) U E zalivu Tetisa pod uticajem bonih sila izdigli su se morski talozi izgradivi Karpatsko-Balkanske planine i kotline. Istovremeno nabiranje je pratila vulkanizacija. b) U W zalivu Tetisa nastali su Dinaridi, ar planina, Alpi, Pirineji Istovremeno sa nastajanjem mlaih venanih planina na E i W Tetisa, reljefi prve orogeneze razlamali su se i sputali du raseda - geosinklinala. Pri tom su nastale i velike kotline kao to su Kosovska, Metohijska, Crnoreka i dr. Pod a) i b) je iz Kajine sveske. U ovom periodu spustilo se izmeu velikih raseda staro panonsko kopno i tako je nastala velika panonska kotlina potolina. U nju je prodrla voda iz Tetisa, pa je tako nastalo Panonsko more. Kasnije je ovo more pretvoreno u jezero. Panonsko jezero prekrivalo je dananju Panonsku niziju i obodne predele do 900m nadmorske visine. U to vreme i kotline u Srbiji bile su pod jezerima. jezera u kotlinama koja sada pripadaju slivu Crnogh mora bila su povezana otokama s Panonskim jezerom, pa su njegovim oticanjem i ona isuena. Na prostorima nekadanjih jezera ostale su debele naslage peska, ljunka, negde i uglja.) iz knjige - Pre 200.000 godina posledenje vode Panonskog jezera su su otekle preko erdapske jezerouzine prema E u more koje je bilo na mestu sadanjeg Crnog mora. - Vulkanska aktivnost (Rasedanja i nabiranja Zemljine kore bila su ponegde pradena i snanom vulkanskom aktivnodu. Ali tu su vulkani davno ugaeni, a njihove kupe i krateri razoreni dejstvom spoljanjih sila. Ostaci vulkanskih kupa i kratera nalaze se po obodu Kosovske kotline-Zvean, u umadiji - Ostrovica kod Rudnika i u NE Srbiji oko Crnoreke kotline i Bora. Prateda pojava tadanje vulkanske aktivnosti jesu leita raznih ruda metala.) Kod Kaje u svesci stoji da je matematiki centar Srbije 11km NW od Kragujevca!!!

5 PLANINSKO-KOTLINSKA SRBIJA (Na N je omeena S obodom Panonskog basena. Na E, S i W obeleena je dravnim granicama prema Bugarskoj, Makedoniji, Albaniji, Crnoj Gori i BIH.) -PLANINSKI RELJEF SRBIJE: -SLINOSTI PLANINA:- bogatstvo uma - bogatstvo vode - biljni i ivotinjski svet -RAZLIKE PLANINA:-razliita geoloka graa - razliita metalna i nemetalna dobra - vreme nastajanja - pravci pruanja (Planine obino nisu razdvojene jedne od drugih ved se javljaju u sistemima, vencima. Od neke visoke planine ili grupe planina po pravilu se pruaju njihovi ogranci u raznim pravcima. U Srbiji ima vie planinskih grupa koji su delovi vedih sistema. Ovi sistemi pruaju se preko teritorije dve, tri, ili vie susednih drava.) -Vanost planina -90% pitke vode -(krenjake stene, u podnoju su vrela; jedina naa reka je Morava-izvire u naoj zemlji i ude joj je u naoj zemlji) -bogatstvo drvne mase (dominira bukva-listopadno drvo) (Osim ovih prirodnih bogatstava, rene doline u planinskim krajevima su najvaniji saobradajni pravci-protok robe, ljudi, kapitala i informacija. One su i glavne zone naseljavanja i privrednih aktivnosti stanovnitva. U tom smislu poseban znaaj imaju i planinski prevoji.)

SRPSKO-MAKEDONSKA MASA=RODOPSKE PLANINE I KOTLINE (Predstavlja najstariji deo kopna u Srbiji.Nastala je pre 250 miliona godina prvom orogenezom. Iz Sredozemnog moraTetisa pod uticajem bonih pritisaka-endogenih sila podigli su se morski sedimenti na prostoru dananjih: SW Bugarske, E Makedonije, N Grke, iri sliv S Morave, ui sliv Velike Morave. U drugoj orogenezi, pre 60 miliona godina reljefi prve orogeneze razlamali su se i sputali du raseda geosinklinala. Pri tom su nastale i velike kotline kao to su Kosovska, Metohijska, Crnoreka i dr. Srpsko-makedonsku masu ine gromadne? planine grupisane u planinsku masu, a ree se javljaju usamljeno. Nemaju odreeni pravac pruanja. Izmeu ovih planina su kotline, meusobno povezane klisurama.Dna kotlina prekrivena su jezerskim i renim sedimentima.) Srpsko-makedonska masa obuhvata S i SE deo Srbije. -KRAJEVI: 1)DOLINA S MORAVE S Morava nastaje od Binake Morave i Preevske Moravice u selu Radojevac? kod Bujanovca. Duga je 295km, a ude joj je u selu unis kod Stalada, gde se spaja sa Zapadnom Moravom i ini Veliku Moravu.

6 Njena dolina je kompozitna - sastoji se od kotlina koje su povezane klisurama.Najjuniji oblik reljefa je Preevska povija, izmeu Skopske Crne gore i Rzjena. Preko niske (450-460m) i iroke (5-6km) povije vode glavne saobradajnice ka Makedoniji i Sredozemlju. Povija predstavlja snieno razvoe izmeu 2 rena sliva, u ovom sluaju Crnomorski-S Morava i Egejski-Vardar. Najjunija kotlina je Vranjska duga 30km a iroka 6km. Stanovnitvo se tu bavi zemljoradnjom. U Vranjskoj banji su termalne vode. Prema severu je Grdelika klisura duga 30 i duboka 550m. U njoj su smetena 2 manja naselja Predejane i Grdelica. N od klisure nalazi se Leskovaka kotlina, duga 50km, a iroka 45km. Ona spada u najvede kotline u naoj zemlji. U njoj se stie pet reka : Juna Morava i njene pritoke Vlasina, Jablanica, Veternica i Pusta reka. To je srpski PENDAB. Stanovnitvo se najvie bavi povrtarstvom, najplodnije poljoprivredno podruje u S Pomoravlju. Prema udu dolina se nastavlja kroz Niko-aleksinaku kotlinu, koja se prostire do ulaska June Morave u Staladku klisuru kod sela unisa. (Tu su jo Peenjevako i Mezgrajsko suenje i Brestovaka kotlina. Sliv June Morave je podruje Srbije sa najizraenijom erozijom. Uzroci intenzivne erozije jesu planinski reljef, strme Grdelike klisure, see uma i obraivanje strmih terena. Vode koje posle kia i topljenja snega naglo nadolaze spiraju zemljite, taloe nanose u renom koritu i izdiu njegovo dno, to dovodi do estih poplava.) 2)KRAJ E OD JUNE MORAVE Oblici reljefa su nastali u prvoj orogenezi kao mlae venane planine, a u drugoj orogenezi ovaj reljef se razlomio i spustio du geosinklinala gradedi Rodopske planine i kotline. Rodopi se prostiru S od Zaplanske i Luike kotline. Planine: Doganica?, Dukat, Besna kobila, Vardenik, Streer, emernik i Ruj. (One su najvedim delom pod umarcima, ibljem i prilino bujnim panjacima, a samo mestimino ima goleti. Najvia je Besna kobila.Svojom bogatom prirodom prua mnotvo uslova za razvoj stoarstva, umarstva, rudarstva i turizma. Iznad gornje granice bukovih uma koja je i do 1750m, prostiru se panjaci. Na njima je kao i na susednoj planini Vardenik u prolosti bilo na ispai na desetine hiljada grla sitne i krupne stoke. Planina je bogata rudama olova i cinka, u kojima ima i kadmijuma, srebra i bakra. Ona se eksploatie u rudniku "Blagodat".) Kotline: Bosilegradska, Surdulika, Vlasotinaka. Pdinja je mali kraj koji se nalazi u gornjem toku istoimene reke sa centrom u Trgovitu. 3)KRAJ W OD JUNE MORAVE Nalazi se izmeu Kosovsko-metohijske kotline i Kopaonika na W, na E doline June Morave, a na N dolina W Morave. Planine: Kukavica, Goljak,Majdan, Radan, Vidojevica,Sokolovica?, Pasjaa, Veliki i Mali Jastrebac. Kotline: Toplika, Jablanika u slivu gornjeg toka reke Jablanice.

DINARIDI: GEOGRAFSKI PREGLED (Zapadna zona venanih planina) -POLOAJ I PROSTIRANJE (Dinaridi ili zapadna zona zahvata irok i dug pojas venanih planina od Apla do Grke, dugaak oko 700km. Naziv potie od imena planine Dinare, na granici BIH i Dalmacije.) -OROGENEZA: Nastali su pre 60 miliona godina, drugom orogenezom, kada su se u W zalivu Tetisa pod uticajem bonih sila izdigli morski talozi. -GEOLOKA GRAA STENA:-krenjak i dolomit 65% -pear, vulkanske stene 35%

- 7 -KRENJAK=KARSTNI OBLICI RELJEFA: krape, uvale, vrtae, karstna polja. -NEPROPUSTLJIVE STENE=UME I SUVATI -FORMIRANJE RENIH DOLINA-reka Lim ima kompozitnu dolinu (smenjuju se kotline i klisure) U sastav Dinarida ulaze: 1.Dinarske planine 2.Prokletijske planine 3.arske planine 4.Starovlako-raka visija 5.Kopaonik sa dolinom Ibra 6.Kosovska i Metohijska kotlina 1.DINARSKE PLANINE Prostrana planinska grupa koja se na N prostire do S oboda Panonskog basena, na E do Srpsko-makedonske mase, a na S i W do granice sa Makedonijom, Albanijom, Crmom Gorom i BIH. Njihov pravac pruanja je NW-SE. Izgraene su preteno od krenjaka i ispresecane uzanim renim dolinama strmih strana koje esto imaju izgled kanjona. Njihova visina se smanjuje od S ka N. Na N postepeno prelaze u niskoplaninsko, brdovito, breuljkasto i ravniarsko zemljite S oboda Panonskog basena. U njemu dominiraju umadijske planine, koje pripadaju Dinaridima. Planine NW dela centralne Srbijenazivaju se rudne jer su bogate rudama: Guevo, Boranja, Jagodnja, Sokolske planine, Medvednik, Jablanik, Maljen i Suvobor predstavljaju nastavak rudnih planina Bosne. Fline planine (izgraene od flinih stena, mekih i rastresitih, koje se sastoje od peska, peara, laporca i gline): Cer i Vlaid. Zeleni pojas ine Povlen, Maljen i Suvobor. Obrasle su umama i panjacima. 2.PROKLETIJSKE PLANINE Predstavljaju najkrevitiju i najnepristupaniju planinsku grupu u Evropi. To je "divlja" i teko pristupana planina. Njihovi venci se pruaju u razliitim pravcima kroz N Albaniju, Crnu Goru i krajnji SW deo Srbije. Kroz Crnu Goru, prokletijski lanci se nastavljaju planinama Maglid, Komovi i Visitor. U podnoju Visitora je Plavsko jezero koje je formirao najdui lednik na Balkanu (dug oko 33km). Iz jezera istie reka lim. Prokletije se u Srbiji prostiru do W i N ivice Metohijske kotline. Ravaju se u dva venca: -prvi ine:eravica (najvii vrh Srbije,okruena je golim stenama i mnogobrojnim jezerima sa prekrasnom bojom vode koja se menja sa promenom poloaja Sunca)i Bogidevica -drugi:akor, uti kamen, Hajla, ljeb i Mokra gora. Na Prokletijama je u ledeno doba bilo najvie lednika. Na njihovim mestima su gornji tokovi Lima, Ibra, Pedke i Deanske Bistrice. Ima i dosta lednikih jezera, koja narod naziva "gorske oi". Prokletije su jedinstven park prirode. Na njima ima retkih alpskih vrsta cveda, a u viim delovima prava postlednika vegetacija. Tu je naen i runolist, a u lednikim jezerima retke vrste riba i vodozemaca. ume su nastanjene najreim vrstama divljai -ris. 3.ARSKE PLANINE arske planine su grupa visokih venanih planina koje se samo manjim delom nalaze na teritoriji Srbije, u graninom pojasu prema Albaniji i Makedoniji. Obuhvataju ar-planinu, Patrik i Koritnik koje delimino okruuju Kosovsku i Metohijsku kotlinu. Najvedi deo ar planine se nalazi u Makedoniji. Ona je smetena

8 izmeu Kaanike klisure, Kosovske i Metohijske kotline u Srbiji i Poloke i Skopske kotline u Makedoniji. Njeno bilo (greben) dugako je 95km, a iroko proseno 15km. Najvii vrh ar-planine je Bistra 2651m. arskom bilom, od granice sa Albanijom, prolazi deo granice s Makedonijom. Granica se protee preko nekoliko vrhova , na visini vedoj od 2500m, Crni vrh 2585m i Ljuboten 2498m. U grai arskih planina uestvuju stare nepropustljive stene i krenjaci. Za vreme ledenog doba na njima je bilo lednika, koji su ostavili cirkove, valovske doline i morene. Planine obiluju potocima i reicama, od kojih se neke u vedem delu godine pune otapanjem snenika. Na ar-planini ima lednikih jezera.Da bi se povedale panjake povrine, na ari su u prolosti iskreni veliki kompleksi uma. Sada su arske planine nejvedim delom pokrivene panjacima i livadama i umama. Panjaci ar-planine smatraju se najbogatijim pasitima u SE Evropi. Travni (suvatski) pojas dugaak je oko 80km i irok 4-5km. 4. STAROVLAKO-RAKA VISIJA Pripada Dinaridima. Prostire se izmeu Kopaonika, Rogozne, NE dela Crne Gore i SE Bosne. Stari Vlah, njegov deo u Srbiji, prostire se uglavnom izmeu Drine i Lima na W i izvorinih krakova Rake i Studenice na E, u slivu Uvca severno od Sjenice i slivu Moravice. Raka obuhvata sliv srednjeg Ibra i slivove njegovih levih pritoka Rake i Studenice. Starovlako-raka visija sastoji se uglavnom od nepropustljivih stena, ali ima dosta i krenjaka. U reljefu se istiu prostrane blago nagnute ili zatalasane visoravni ili povri visine od 800-1200m. One su ralanjene dubokim dolinama Lima, Uvca, Rzava, Golijske Moravice, gornjeg Ibra, Rake i Studenice. Doline ovih reka negde su klisure, a negde kanjoni, dok su im neki delovi irokih i blagih strana. Sa tih manjih, rekama ralanjenih visoravni diu se izolovane i prilino zaobljene planine visoke 1300-1800m: Tara, Zlatibor, Javor, Muanj, Murtenica, Jelica, emerno, Golija i u okuci Ibra je Rogozna. SW od Sjenice je Peterska visoravan, visoka 1100-1250m. Ona je najvedim delom od krenjaka, pa oskudeva u vodi. Dobila je ime po mnogobrojnim pedinama i jamama. Petersko polje je najvie karstno udubljenje u Srbiji. Leti je obraslo bujnom travom i gustim evarom, a zimi prekriveno debelim snenim pokrivaem, snani severni vetrovi pa podseda na sibirske ravnice. Vede kotline su: Novopazarska, Tutinska, Sjenika, Prijepoljska i Ivanjika. Posebnu prirodnu celinu i visoku kotlinu u N delu Starovlako-rake visije predstavlja Dragaevo. Za Sjeniku kotlinu je karakteristina temperaturna inverzija = pojava da temperatura raste sa porastom nadmorske visine. Pre svega zbog reljefa, ovde je nastao starovlaki ili potpuno razbijeni tip sela. Mogu imati duinu i 5-6km. Najvedi grad Novi Pazar, Prijepolje, Priboj, Nova Varo, Bajina Bata.. manastiri Studenica,Sopodani Starovlako-raka visija se najvedim delom sastoji od krenjaka. Ali i pored toga oko 50% njene povrine pokrivaju panjaci i livade (pa se stanovnitvo bavi stoarstvom-kozarstvo i ovarstvo), a oko 35% obraslo je etinarskom i bukovom umom koje se eksploatiu. Znaajno je i vodarstvo. Na vie mesta postoje nalazita lignita, olova i cinka, mermera i antimona.Vodene snage reka. Mileeva,.. 5.KOPAONIKE PLANINE SA DOLINOM IBRA Kopaonika grupa planina smetena je izmeu doline Ibra na W, Zapadne Morave na N, Srpsko-makedonske mase na E i Kosovske kotline na S. Njoj pripadaju Kopaonik, eljin, Ravna planina, Go i Stolovi. Kopaonik je jedna od najvedih planina u Srbiji. Prua se u pravcu N-S. Dugaak je 75km. Najvedu irinu, od 40km, ima u srednjem delu. Kopaonik obuhvata 2 dela:a)prostranu visoravan poznatu kao Ravni Kopaonik, visine oko 1700m, i glavno bilo s Panidevim vrhom (2017m), tredim planinskim vrhom po visini u Srbiji. Vrh je dobio naziv po Josifu Panidu, botaniaru svetskog glasa. Ranije ime vrha - Suvo rudite kao i naziv Kopaonik potiu od davnanjeg rudarstva, jo iz srednjeg veka.

9 Kopaonik predstavlja najvedu vulkansku masu u Srbiji. Veoma je bogat vodom zbog vododrljivih stena. Na sve strane teku potoci i potoidi. Biljni svet Kopaonika je bogat. ume se nalaze do 1900m, a u viim delovima su panjaci i livade. Na Kopaoniku se nalazi najvia meteoroloka stanica u Srbiji. Smetena je na 1710m nadmorske visine. Na Kopaonik se, prema NW nastavljaju planine srednje visine: eljin, Go i Stolovi. I ove planine su bogate izvorima i potocima, uglavnom su pokrivene umom, a samo manji deo panjacima. U grai Kopaonikih planina uestvuju stene razliite starosti i odlika: granit, vulkanske stene, krenjaci, peari...Raznovrsno rudno bogatstvo: gvoe, kobalt, olovo, cink, azbest, grafit, bakar, magnezit... Na padini Kopaonika na 700m nadmorske visine lei Lukovska banja, najvia banja u Srbiji. Dolina Ibra ima znatno prostranstvo. Izvorini deo ulazi u sastav crnogorskih planina. Od granice sa Crnom Gorom do Kosovske Mitrovice, dolina Ibra pripada S delu Starovlako-rake visije i najsevernijem delu Kosovske kotline. Odatle prema N, dolina Ibra ini istoni produetak Starovlako-rake visije i granicu prema Kopaonikim planinama. U dolini Ibra istie se Ibarska klisura, izmeu Kraljeva i Rake. Dugaka je oko 40km, a duboka 550m. Klisurom prolaze vane saobradajnice . U ovom delu doline Ibra na vie mesta ima kamenog uglja, magnezita i drugih ruda. Poznata je i pod nazivima "Dolina istorije" zbog srednjevekovnog grada Maglia, SW od Kraljeva u kome je, kako se pretpostavlja, boravila srpska vojska pre Kosovskog boja, zatim manastira ie, Studenice, Pavlice, Gradca.."Dolina jorgovana" koje je u njoj zasadio Uro I Nemanjid. "Dolina banja", zbog Mataruke, Bogutovake, Joanike... Postvulkanske pojave=najvedi termalni izvori pretvoreni su u banje. 6.KOSOVSKA I METOHIJSKA KOTLINA -KOSOVSKA KOTLINA: -POLOAJ:(meridijanskog je pravca pruanja.Duine 84km, a iroka 10-15km. Oiviena je Srpsko-makedonskom masom i Dinarskim planinama. Prostire se izmeu ar-planine, Skopske Crne gore, egovca, Goljaka, Kopaonika, ievice, Golea, Crnoljeve, Jezerske i ar-planine.) -GEOLOKA GRAA: morske talone stene, preko kojih se nalaze jezerski sedimenti (posle stvaranja dugo su bile pod jezerima), a na povrini nataloeni reni nanosi. (Nastala je 2.orogenezom tektonskim sputanjem du raseda geosinklinala,pri nabiranju Dinarskih i arskih planina.)Na okolnim planinama, po obodu kotline, osim krenjaka i kriljaca ima i vulkanskih stena. Ostataka vulkanskih kupa ima u okolini Kosovske Mitrovice, kod Zveana i PritineVeletin i Mrkonjski vis.) -KRAJEVI: 1.KOSOVO POLJE:-Malo Kosovo na N - Veliko Kosovo na S (Povezani su dolinom Laba.) Nalazi se na nadmorskoj visini od 510-570m. 2.DRENICA=sastoji se iz srednje visokih planina razdvojenih kotlinicama. (Prostire se ka Metohiji. Obuhvata gornje i srednje delove sliva Kline, leve pritoke Belog Drima, i Drenice, leve pritoke Sitnice. Reljef podseda na umadiju. Istiu se Drenake planine. Po visini i reljefu deli se na Gornju i Donju Drenicu. Teritoriju Drenice presecaju vane saobradajnice.= 3.SIRINIDKA UPA (KOTLINA)-obuhvata srednji i gornji tok reke Lepenac. Dno kotline je ispunjeno morenskim materijalom koje su taloili ar-planinski lednici. Najdui je Sirinidki lednik dug 7km. 4.KOSOVSKO POMORAVLJE-obuhvata slivove E reka . (obuhvata Gnjilansku kotlinu i njene obodne krajeve. )Sredite je Gnjilane.

10 (Na obodu Kosovske kotline, SW od Uroevca, nalazi se Jezerska planina koja predstavlja hidrografski vor Srbije. Sa ove planine voda otie u 3 morska sliva: Nerodimkom u Crno i Egejsko more, a Toplugom u Jadransko.) BIFURKACIJA= pojava ravanja reke i njeno oticanje u dva sliva. Bifurkacija Nerodimke je na planini Crnoljevi. Mesto bifurkacije se naziva Drvanjska glava. Desni krak tee u Lepenac, Vardar, Egejski sliv. Levi krak tee u Sitnicu, Ibar, W Moravu, Veliku Moravu, Dunav, Crno more. Njena bifurkacija je vetaka. Njen severni krak storen je ljudskim radom 70ih godina 19.veka. Kaanika klisura Lepenca duga 24km i do 1000m duboka, useena izmeu are i Skopske Crne gore. KAAK=odmetnik (re turskog porekla.)Kroz nju prolazi pruga i drum koji povezuju Kosovo i Skoplje. Vedi gradovi:Pritina, Kosovska Mitrovica, Uroevac, Gnjilane. Manastir Graanica. (Kosovska kotlina je bogatija rudama od Metohijske, saobradajno znaajnija, zajedno sa Vojvodinom predstavlja najplodniji deo Srbije. Metohijska je nia, veda i toplija.) -METOHIJSKA KOTLINA : METOH= CRKVENO IMANJE na grkom (Naziv kotline jer su mnoga sela Metohije u srednjem veku bili metosi-crkvena imanja brojnih manastira i crkava. Metohijska kotlina je najveda kotlina u Srbiji. Prua se uporedo sa Kosovskom, od koje je nia, krada, ali znatno ira.Blago je nagnuta prema S. Okruena je arskim i Prokletijskim planinama. Nju i Kosovsku kotlinu razdvajaju niske Drenike planine, iavica, Gole i Crnoljeva, izmeu kojih se nalaze lako prohodni prevoji pa ove dve kotline ine jednu geografsku celinu. ) GEOLOKA GRAA: morske talone stene, preko kojih se nalaze jezerski sedimenti (posle stvaranja dugo su bile pod jezerima), a na povrini nataloeni reni nanosi. (Nastala je 2.orogenezom tektonskim sputanjem du raseda geosinklinala,pri nabiranju Dinarskih i arskih planina.)Ista kao i kod Kosovske kotline. (Dno kotline lei na 350-450m nadmorske visine. Beli Drim je jedini reni sistem Metohije, sve druge reke su njegove pritoke. Nastaje iz karstnog vrela Radavake pedine na planini Rusoliji. Dolinom Drima, preko Albanije, do Metohije dopiru klimatski uticaji Jadranskog mora. Pedka i Deanska Bistrica teku valovima koje su ranije usekli lednici. ) Pedka Bistrica tee kroz Rugovsku klisuru, koja je duga 23km a duboka 1km. Reka Mirua s kanjonom i vie vodopada i jezera naziva se "metohijske Plitvice". Na duini od 13km ima 12 vodopada. Preevska povija: ? razvoe izmeu dva sliva. (U Metohijskoj kotlini na vie mesta ima hroma, nikla, barita, kobalta, lignita i dr. Najvedi grad je Ped. Naziv je dobio po brojnim pedinama koje se nalaze na strani Prokletija pored grada. Ispred ulaska u Rugovsku klisuru, nalazi se Pedka patrijarija, a u blizini grada je i manastir Deani. Od gradova jo Prizren i akovica.)

- 11 KARPATSKE PLANINE I KOTLINE (Karpatsko-balkanske planine ili istona zona venanih planina nalazi se u E delu Srbije. Prostire se izmeu Dunava na N, planine Ruj i Lunike i Zaplanjske kotline na S, Srpsko-makedonske mase uz Junu i Veliku Moravu na W, i granice prema Bugarskoj na E. Unjemu izdvajamo planinsku regiju: Karpatsku i Balkansku, i Donjodunavske kotline: Klju i Negotinsku krajinu. Karpatske i Balkanske planine nastale su pre 60 miliona godina drugom orognezom kada su se u E zalivu Tetisa pod uticajem bonih pritisaka i endogenih sila izdigli morski sedimenti.) -NASTANAK I POLOAJ: (Nalaze se u E delu Srbije, S od Dunava . Prostiru se prema S do linije Raanj (kod Stalada)-Rtanj-Tupinica-Stara planina. One su ogranci S Karpata, koji se prostiru u E Srbiji, nastavljajudi se iz Rumunije, u vidu luka preko Dunava. Na W se prostiru do Velike Morave, a na E do granice sa Bugarskom. Nastale su pre 60 miliona godina drugom progenezom iz E zaliva Tetisa, kada su se pod uticajem bonih pritisaka izdigli morski talozi. Nabiranje je pratila vulkanizacija. Izmeu planina su kotline.) -GEOLOKA GRAA STENA: a)krenjak b)pear:-mek -tvrd c)vulkanske stene (U dalekoj prolosti ovde su se u plitkom moru taloili reni nanosi sa susednih delova kopna, stvarajudi tako peare. Kasnije su ovde u dubljem morskom basenu nataloene debele naslage krenjaka. Njihove najdeblje naslage su na Kuaju i Beljanici. Na krenjakim terenima esti su karstni oblici oblici reljefa: krape, vrtae, uvale(su ree) i pedine.Nastanak magmatskih-vulkanskih stena vezan je za nekadanje vulkanske aktivnosti, naroito podmorskih vulkana.Od tvrdih peara pravi se vodenino kamenje. Za vulkanske stene vezana je pojava ruda bakra, srebra, gvoa i nekih retkih metala.) -RELJEF: 1)PLANINE:-E venac -W venac ((Nalaze se u E delu Srbije, S od Dunava . Prostiru se prema S do linije Raanj (kod Stalada)-Rtanj-Tupinica-Stara planina. One su ogranci S Karpata, koji se prostiru u E Srbiji, nastavljajudi se iz Rumunije, u vidu luka preko Dunava. Iz Srbije se nastavljaju na planine u Bugarskoj. Na W se prostiru do Velike Morave. To su niske i srednje planine, od kojih nijedna ne dostie visinu od 1600m. Karpatske planine pored Dunava su Miro i Deli Jovan, a dalje ka S pruaju se Homoljske i Majdanpeke planine, Beljanica, Kuaj, Rtanj, Tupinica i druge. Najupadljivija planina Karpatske i itave E Srbije je usamljeni Rtanj, strmo izdignut izmeu Crnoreke i Sokobanjske kotline. Posebno je strma njegova E strana. To je u celini masivni krenjaki greben, koji se duinom od 7km prua pravcem W-E. Na poetku i na kraju njegovog pruanja izdiu se kupasti vrhovi. Na E delu grebana je vii, kupasti vrh iljak-1560m. Poto se kupasti iljak izdie visoko iznad okoline, Rtanj omogudava prognozu vremena za okolni kraj. Kada se uz strane Rtnja penju gusti oblaci, to je pouzdani znak da de tog dana biti kie. Deava se da leti u celoj Crnorekoj kotlini i podgorini Rtnja pada kia, a da istovremeno na iljku sija Sunce. Prostranstvom se istie planina Kuaj. Na njoj i Beljanici su najdeblje naslage krenjaka.Planine sa umama i panjacima. Mrki i kameni ugalj.)

12 2)KOTLINE: (Karpatske planine su ralanjene kotlinama i klisurama. Vede kotline su: Zvika ili Kuevska, Homoljska ili agubika, Crnoreka, Zajearska, Knjaevaka, a na E u Donjem toku Dunava su Donjodunavske kotline Klju i Negotinska krajina. Klisure: erdapska-njome prolaze saobradajnice koje povezuju Panonsku i Vlaku niziju; estobrodicom, preko prevoja Stolice, vodi put iz Pomoravlja ka dolini Timoka.Kotline predstavljaju podruja s intenzivnim ratarstvom, vodarstvom i vinogradarstvom.) 3)VULKANSKE KUPE:-Tilva Nagra -Tilva Roa - Tilva Bora - Tilva Minja 4)PEDINE: (Pedine predstavljaju podzemni karstni oblik reljefa. Najinteresantnije su: Resavska kod Despotovca, Zlotska (Lazareva) kod Bora, Bogovinska kod Boljevca, Ceremonja i Duboka kod Kueva, Ravanika kod Duprije... DONJODUNAVSKE KOTLINE: 1.KLJU 2.NEGOTINSKA KRAJINA (Klju se iri iz okuku Dunava, u obliku je kljua, a prostire se izmeu Kazana, najdubljeg i najueg dela erdapske klisure, i Brze Palanke. Negotinska krajina se nalazi u NE delu centralne Srbije. Oiviena je istonom podgorinom Miroa, Velikog grebena i Deli Jovana, granicom prema Bugarskoj, Dunavom i Vratnjanskom rekom. Predstavlja najniu nadmorsku visinu u Srbiji od 18m. Negotinska krajina i Klju ine W deo Vlako-pontijskog basena, koji je u geolokoj prolosti bio pod morem, a zatim pod jezerom. Pont (Crno more) je zahvatalo Vlaku niziju i dananje Crno more i Kaspijsko i Aralsko jezero. Klju i Negotinslka krajina su pokriveni morskim i jezerskim talozima, preko kojih su nataloeni nanosi reka i vetrova. Od Rama prema Radujevcu prostire se 20km duga Ramska peara, a sastoji se od ivog, pokretljivog peska. Negotinska krajina je vinogradarski rejon. Gradsko sredite je Negotin. U Kljuu je to Kladovo.) -POSTVULKANSKE POJAVE=BANJE (Brestovaka banja kod Bora, Gamzigradska banja kod Zajeara) (Neke planine, kao to su Miro i Deli Jovan, sve do polovine 19.veka bile su potpuno nenaseljene. Posle osloboenja od Turaka, 1833.godine, poinje vedi priliv doseljenika iz Crne Gore, Makedonije i s Kosova. Varoice: pored Dunava-Golubac i Donji Milanovac, u dolini Timoka-Zajear i Knjaevac, u unutranjosti-Bor, Majdanpek, Kuevo i agubica, u podnoju Rtnja je Boljevac. Vedina reka u E Srbiji su zlatonosne. Znaajnije su Pek, Mlava, Preka reka, Timok, Resava i dr. One u sitnom pesku i ljunku nose mnogobrojna zrnca i listide zlata.)

BALKANSKE PLANINE I KOTLINE -(NASTANAK I POLOAJ): (Prostiru se S od linije Raanj (kod Stalada)-Rtanj-Tupinica-Stara planina do planine Ruj i Zaplanjske i Lunike kotline na S, na W do Srpsko-makedonske mase uz S Moravu, na E do granice sa Bugarskom. Nastale su pre 60 miliona godina drugom progenezom iz E zaliva Tetisa, kada su se pod uticajem bonih pritisaka izdigli morski talozi. Izmeu planina su kotline.)

- 13 -(GEOLOKA GRAA):-krenjak i pear-Na Staroj planini debljina peara iznosi preko 1000m. Krenjake naslage na Suvoj planini su do 600m debljine. Zbog krenjaka prisutni su kraki oblici reljefa-krape, vrtae i uvale. -(PLANINE):(Stara planina; N od Niave-Tresibaba, Ozren, Devica, Svrljike planine; Suva planina i dr. Svojom visinom i prostranstvom istie se Stara planina, koja se sastoji od vie lunih venaca. Ona je krajnji W deo planine Balkan, koja se prua u Bugaraskoj do reke Iskr. Stara planina se prua pravcem NW-SE i dugaka je 90km.Geoloka graa pear i krenjak?. Naslage peara debljine i do 1300m.Nii delovi obrasli su umama, a vii su pod panjacima. Kao i druge Balkanske i Karpatske planine od davnina poznata po panjakom ovarstvu. Najvii vrh je Midor.) - POVR VALOJA: S od Niave pruaju se krenjaki venci Suve planine, najvedim delom goli. U SE ogranku ove planinena visini 1200-1300m NV je visokoplaninska POVR VALOJA (duine oko 90km)=obrasla travnim formacijama, suvati=visokoplaninskim panjacima. Izraziti kraj ovarstva. -ODOROVSKO POLJE= E od Pirota. Jedino karstno polje u Karpatsko-Balkanskom predelu. -(KOTLINE):(Sokobanjska-izmeu Rtnja, Device i Ozrena; Pirotska i Belopalanaka-kao delovi kompozitne doline Niave; Zaplanjska-izmeu Suve planine i Babike gore; Lunika. -SIDEVAKA KLISURA=duga je oko 18km i duboka do 550m?, u knjizi pie 350m. (Nju je u krenjakim stenama izmeu Nike i Belopalanake kotline, usekla Niava. Najvede naselje u klisuri je Sidevo, poznato po velikom vinarskom podrumu. Kroz klisuru prolaze saobradajnice Ni-Pirot-Sofija.) (Poznatije banje u ovom kraju su Sokobanja, Nika i Zvonika. U dolini Niave je Pirot poznat po kakavalju i dilimarstvu.

14 KLIMA

-VREME VREMENSKI ELEMENTI: 1.insolacija 2.radijacija 3.temperatura:-termiki gradijent -temperaturna inverzija 4.padavine:-visoke -niske 5.vetrovi:-stalni -periodini -povremeni 6.pritisak:-normalni -visok -nizak 7.oblanost i magla (Vreme predstavlja trenutno stanje atmosferskih pojava na odreenoj teritoriji. Vreme je sloena pojava i sastoji se od vie elemenata. Tipovi vremena su odreena kombinacija elemenata. Vremenski element koji je u datom vremenu najizraeniji daje peat vremena. Zato vreme moe biti: sunano, kiovito, sneno, vetrovito itd. Meteorologija predstavlja nauku koja se bavi prouavanjem vremena, a predvianjem vremena se bavi meteoroloka sluba.Meunarodna meteoroloka sluba osnovana 1873.Najpouzdanije jednodnevne prognoze i do 3 dana.Due od 3 dana nisu pozdane zbog estih promena u kretanju vazdunih masa. 1.INSOLACIJA predstavlja koliinu enerije koju Zemlja prima od Sunca.Insolacija u Panonskoj niziji iznosi 2400 sati godinje, a u planinskoj regiji 1900 sati godinje. 2.RADIJACIJA predstavlja koliinu energije koju Zemlja otpusti u atmosferu. 3.TEMPERATURA predstavlja toplotno stanje vazduha. Ona zavisi od zagrevanja Zemljine povrine, a Sunce je jedini izvor toplote. Temperatura vazduha zavisi od upadnog ugla Sunevih zraka, doba dana i godine. Istom koliinom energije kopno se 2-3 puta bre zagreva od vode, ali se bre i hladi. Najnie temperature su pred izlazak Sunca, a najvie oko 14h. Sve oblasti kopna ne zagrevaju se podjednako. Najbre se zagreva golo stenovito i peskovito, a sporije travne povrine, a najsporije predeli pod umama. -TERMIKI GRADIJENT predstavlja ravnomerno opadanje temperature na svakih 100m nadmorske visine za 0,5 stepeni C. -TEMPERATURNA INVERZIJA predstavlja pojavu da sa porastom nadmorske visine i temperatura raste. Temperatura vazduha meri se termometrom. U meteorolokim stanicama obavlja se tri puta dnevno, u 17, 14, i 21h. Srednja dnevna temperatura vazduha izraunava se na bazi tih merenja i dvostruke vrednosti t vazduha za 21h. Dobijena vrednost se deli sa 4. Na osnovu tihmerenja izrauju se karte izotermi. Linijama-izotermama povezuju se mesta s jednakim mesenim ili godinjim temperaturama. Najjuniji predeli Srbije topliji su od najsevernijih, kao i podnoja i nie planinske padine od viih. 4.PADAVINE su svi oblici izluene vodene pare koji dospevaju na Zemljinu povrinu. Iz oblaka (visoke) padaju kia, sneg i grad. Neposredno na povrini formiraju se rosa, slana, inje i poledica. Kiomer predstavlja aparat kojim se meri koliina padavina izmerena u milimetrima. Broj mm predstavlja dubinu sloja vode koja bi se na zemljinoj povrini stvorila za odreeno vreme (1 godina), kada voda ne bi oticala i ne bi isparavala. Npr. za Beograd =660mm vodenog taloga=660l/m kvadratni.

- 15 U Srbiji je prosena godinja koliina padavina oko 670mm. Najveda je u maju i junu, a najmanja u februaru i oktobru. Padavine naoj zemlji donose uglavnom W vetrovi sa Atlantskog okeana. Vodena para koju oni nose najvie se kondenzuje i izluuje iznad Dinarskih planina i Alpa. Prodirudi dalje na u unutranjost Balkanskog poluostrva, ovi vetrovi donose sve manje vodene pare, pa se i koliina padavina idudi prema E smanjuje. Najvedi deo Srbije prima manje od 800mm, a severni deo Bake i Banata, dolina Velike i delom June Morave i Zajearska kotlina i manje od 600mm. Samo planinski krajevi Srbije primaju vie padavina, izmeu 800 i 1200mm. Najvie kod Prokletija, Junike planine 1417mm/m kvadratni. 5.VETROVI predstavljaju horizontalno kretanje vazdunih masa, iz oblasti visokog ka oblastima niskog vazdunog pritiska. Stalni vetrovi: -zapadni duvaju izmeu povratnika i polarnika na obe hemisfere; dolaze sa W, pa otuda i naziv -polarni (istoni) duvaju u polarnim G -pasati i antipasati duvaju od povratnika ka Ekvatoru Periodini vetrovi: -monsuni kini i suni Povremeni=lokalni vetrovi: -koava -vardarac -jugo (S i SE vetar, duva sa mora prema kopnu, zimi, obino po vie dana, leti se retko javlja) -bura (duva sa Dinarskih planina prema moru vie u zimskoj nego u letnjoj polovini godine, slapovit i jak vetar slian koavi. Zimi donosi hladno i vedro vreme, a leti svee i lepo) Atlantski okean udaljen je od nae W granice oko 1800km. Sa njega stalno duvaju W vetrovi, koji donose tople i vlane vazdune mase, s tim to se koliina padavina idudi prema E smanjuje. Zimi esto prodiru hladne vazdune mase (severni) iz Sibira i sa Arktika, donosedi hladno i suvo vreme. Tople i suve vazdune mase koje struje iz Sahare prema N, primaju iznad Sredozemnog mora veliku koliinu vlage. Kada naiu iznad Dinarskih planina, one se izdiu, hlade i izluuju padavine. Ako preu preko Dinarskih planina, pri sputanju se sve vie zagrevaju i Panonskoj niziji donose manje padavina. Koava je povremeni=lokalni vetar koji duva najede u E delu Panonske nizije. Ona duva u zimskom periodu godine i to na mahove 2-3 dana ili 2-3 sedmice, izuzetno i 27 dana.Ovaj vetar dopire do Subotice na N, Nia na S i ida na W. Koava je suv i hladan vetar, donosi preteno suvo vreme i ubrzava isparavanje. 6.VAZDUNI PRITISAK predstavlja svojom teinom pritisak vazduha na Zemljinu povrinu. -Normalni vazduni pritisak na 0 ili 45? stepeni G, 0m NV i t=0 stepeni C iznosi 1013 milibara -Visok vazduni pritisak je pritisak iznad 1013 milibara -Nizak vazduni pritisak je ispod 1013 milibara U naoj zemlji mogu se izdvojiti tri velike oblasti s razliitim vazdunim pritiskom: a)oblasti koje imaju vie od 1000mb - N nizijski delovi, nii tereni Peripanonske Srbije, Veliko Pomoravlje, Timoka i Negotinska Krajina. b)oblasti koje imaju manje od 1000mb - nii tereni u ostalim delovima Srbije, gde ka SW vazduni pritisak postepeno opada. v)planinska oblast - planinski delovi imaju znatno nii pritisak. Godinja razlika u pritisku izmeu najviih i najniih delovas Srbije iznosi oko 270mb. Anticiklone (A) predstavljaju oblasti visokog vazdunog pritiska. Na Zemljinu povrinu donose stabilno vreme bez padavina. Temperature mogu biti visoke i niske. Ciklone (C) predstavljaju oblasti niskog vazdunog pritiska. Na Zemlju donose vrlo nestabilno vreme i padavine.

16 Izobare predstavljaju zatvorene nepravilne krive linije koje povezuju mesta sa istim vazdunim pritiskom. Barometar predstavlja aparat za merenje vazdunog pritiska. 7.OBLANOST I MAGLA-oblanost se izraava u desetinama vidljivog neba, od 0 do 10/10, a procenjuje se neinstrumentalnim osmatranjima ili odoka. Ako nema oblaka, oblanost je 0 i tada je potpuno vedro vreme. Kada je oblanost manja od 2/10 vreme je vedro, kada ona iznosi 2-8/10, vreme je oblano, a ako je vie od 8/10 vreme je tmurno. Planinska oblast ima veliku oblanost-godinje proseno nebo je pokriveno oblacima blizu 6/10. U Panonskoj oblasti leti preovlauje sunano vreme. Najmanju godinju oblanost u Srbiji imaju Smederevo i Novi Pazar sa 4,8/10 vidljivog neba, a najvedu Tekija -6,5/10. 8.VLANOST VAZDUHA predstavlja koliinu vodene pare u vazduhu. Meri se higrometrom i moe biti apsolutna i relativna. Apsolutna vlanost vazduha pokazuje koliko g vodene pare sadri 1m kubni vazduha. Relativna vlanost vazduha pokazuje stepen zasidenosti vazduha vodenom parom i izraava se u %. Tokom poslednjih decenija apsolutna vlanost vazduha u Beogadu tokom jula iznosi 13g/m kubni, a relativna godinja 68,8%. Najvedu ima Ljubovija-81,4%.) -KLIMA: (Klima predstavlja proseno stanje vremenskih elemenata u jednoj oblasti za vreme od 30-40 godina. ) -KLIMATSKI FAKTORI: (Geografski uslovi koji odreuju tj. uslovljavaju klimu u pojedinim oblastima nazivamo klimatski faktori.) 1.G 2.RELJEF:-PRAVAC PRUANJA PLANINA -NADMORSKA VISINA 3.UDALJENOST ILI BLIZINA MORA (1.G- predstavlja najvaniji klimatski faktor. Sa porastom G menjaju se svi vremenski elementi. Srbija se nalazi u severnom umerenom toplotnom pojasu na 41st 53` - 46st 11` NG. Sa porastom G klima postaje hladnija. 2.RELJEF: -PRAVAC PRUANJA PLANINSKIH VENACA: Kretanje toplih vazdunih masa sa Jadranskog i Egejskog mora prema unutranjosti zemlje umnogome spreavaju planinski venci W i S od teritorije Srbije. Da nije tih planina, unutranjost nae zemlje imala bi znatno topliju klimu. Dinaridi spreavaju prodor toplih vazdunih masa sa Sredozemlja.Istovremeno preko Panonske nizije u nau zemlju zimi prodiru hladne vazdune mase sa N i NE. -NADMORSKA VISINA: Sa porastom nadmorske visine temperatura opada,klima postaje hladnija i otrija a koliina i uestalost padavina povedavaju se. Tako t vazduha s porastom visine opada na svakih 100m za 0,5 stepeni C. Zbog toga je u podnoju planine toplije nego na njenom vrhu. Na naim planinama to se najbolje vidi u prolede. Tada se na planinskim vrhovima zadrava sneg, a u podnoju planine cvetaju prve vodke. Zato i postoje znatne razlike u klimi izmeu predela na razliitoj nadmorskoj visini. 3.UDALJENOST KOPNA OD MORA: Srbija nema izlaz na more, i odvojena je planinskim vencima,ali u krajnje S delove Srbije dolinom Vardara, preko teritorije Makedonije prodire uticaj Egejskog mora. Dolinom Drima, preko Albanije, u Metohijskoj kotlini se oseda uticaj Jadranskog mora. Delovanjem kopna, na putu do naih S krajeva, jadranskosredozemni uticaju su znatno izmenjeni. Zbog razliitog zagrevanja kopna i mora, more u toku leta akumulira, a u toku zime odaje do 16 puta vie toplote od iste povrine kopna. Oslobaanjem toplote more zimi zagreva vazduh, a topli vazduh struji i zagreva kopno.

17 4.DA LI JE POVRINA KAMENITA ILI POKRIVENA VEGETACIJOM - Goli tereni se u toku dana bre i vie zagrevaju nego tereni obrasli umom i travom. ume povedavaju isparavanje, kao i trajanje snenog pokrivaa, dok smanjuju brzinu vetrova.) -TIPOVI KLIMA: 1.KONTINENTALNA 2.UMERENO-KONTINENTALNA a)UPNA ILI KOTLINSKA 3.PLANINSKA 4.SUPTROPSKO-JADRANSKA (-KONTINENTALNA - vlada u Panonskoj niziji i na njenom obodu do 600m NV. Uslovljena je poloajem, jer je Srbija udaljena i odvojena od mora planinskim vencima.Odlike klime: topla i suva leta i hladne i otre zime sa jakim mrazevima. Prolede i jesen ne traju dugo. Krajem zime, posle jednog vetrovitog i kiovitog perioda sneg se naglo topi i ubrzo posle kratkog proleda dolazi leto. Vrudine su najvede u Bakoj i Banatu, gde ima peara. U toku druge polovine leta vazduh se dosta zagreje i do 35 stepeni, a zemljite se sasui i ispuca. Iako su koliine padavina male od 500700mm, godinji raspored je povoljan. Najvie padavina izlui se u maju i junu kad je to najpotrebnije usevima. I jesen je kiovita. Ima godina kada se i u ovim mesecima izlui malo padavina, pa zato Vojvodina trpi od estih i dugih sua. U sredinjim delovima nizije grad je retka pojava, a kada pada obodnim delovima nanosi velike tete. Zbog otrih zima, toplih leta i male koliine padavina klima Bake i Banata ima obeleje kontinetalno-stepske klime. -UMERENO-KONTINENTALNA KLIMA - je zastupljena u najvedem delu centralne Srbije do 800m NV. Odlikuje se umereno toplim letima i umereno hladnim zimama sa dosta snega. Godinja doba se ravnomerno smenjuju. Prolede i jesen su jasno izraeni. Prosena koliina padavina iznosi oko 1000mm. Najvie padavina izlui se krajem proleda i poetkom leta. -UPNA=KOTLINSKA - zastupljena je u krajevima niih planinskih predela koji su dobro zaklonjeni od hladnih vetrova. To su obino kotline i delovi renih dolina - basen upe izmeu Kopaonika i Jastrepca, Poeka i Metohijska kotlina, Sirinidka upa, kotline u dolini Lima itd. upni krajevi su topliji od okolnih krajeva. U njima dobro uspevaju vinova loza i vode, naroito orah. -PLANINSKA KLIMA - je zastupljena iznad 800m nadmorske visine. Njene odlike su kratka i svea leta,a zime duge , otre i s mnogo snega. Debeo sneni pokriva zadrava se vie od 150 dana, pa visokoplaninski prevoji budu neprohodni. Prolede je hladnije od jeseni. Koliina padavina je razliita. W od linije abac-Ped, padavine iznose vie od 800mm, a E 500-600mm. U E delu preko 800mm dobijaju samo neke planine. Stara i Maljen oko 1000mm, ar planina 12001400mm vodenog taloga. - SUPTROPSKO-JADRANSKA - zastupljena je u Metohijskoj i S delu Kosovske kotline.Dolinom Drima preko Albanije dolazi uticaj Jadranskog mora. Odlikuje se toplim i dugim letima. Zime su hladne zbog okolnih planina koje su pod snegom. Jesen je toplija od proleda zbog insolacije i radijacije? Najveda koliina padavina u Srbiji izmerena je u Juniku kod Deana, u Metohijskoj kotlini.

18 REKE CRNOMORSKOG SLIVA

REKE predstavljaju masu vode koja tee od izvora prema udu udubljenjem=uebljenjem koje mi nazivamo reno korito. Reno korito se sastoji od dna, strana i obale. Izvorite predstavlja mesto gde poinje vodni tok. Izvorina elenka predstavlja prostor gde se nalaze svi izvorini kraci jedne reke. Ude predstavlja mesto normalna (obina)gde se neka reka uliva u drugu reku ,jezero,more.okean. -delta (predastavlja ravnicu ispred uda u more, okeane, jezera, nastale taloenjem renih nanosa po kojima se reka rava u mnoge rukavce. Stalnim taloenjem novih nanosa delta se produava a kopno se iri na raun vode). -estuar (levkasti zalivi gde se reka uliva u more) STAV je ude dve velike reke. ELEMENTI REKE: 1.RENI SLIV predstavlja teritoriju sa koje se atmosferske vode ,kinica i snenica slivaju u reni sistem. Reni sistem predstavlja glavnu reku sa svojim pritokama. 2.RENA MREA predstavlja prostor svih vodenih tokova. 3.RENO RAZVOE predstavlja uzvienje koje deli dva susedna sliva. Moe biti:-odreeno (u planinama) i neodreene (u nizijama). 4.PAD REKE predstavlja visinsko rastojanje izmeu izvorita i uda ili bilo koja dva mesta u renoj dolini. 5.VODOSTAJ predstavlja visinu ili nivo vode u renom koritu. 6.PROTICAJ predstavlja koliinu vode u metrima kubnim m koja protekne na bilo kom mestu renog korita za 1. 7.RENA DOLINA predstavlja najizrazitiji oblik rada rene vode. Moe biti normalna i kompozitna (naizmenino poreane kotline povezane klisurama). 8.IZDAN predstavlja sakupljenu vodu u gornjem sloju litosfere iznad vododrljivog sloja. Tamo gde vododrivi sloj preseca zemljinu povrinu dolazi do isticanja vode u vidu IZVORA na zemljinu povrinu. Srbija obiluje vodama, koje su njeno neprocenjivo prirodno i nacionalno bogatstvo. Vodno bogatstvo ine podzemne vode, zatim izvori, potoci, reke i jezera. Naa zemlja ima gustu renu mreu. Nju ine potoci i reke. Najvedi deo teritorije Srbije nagnut je prema Panonskoj niziji. U tom pravcu formirane su nae najdue reke koje pripadaju CRNOMORSKOM SLIVU. One izviru u planinskim predelima i bogate su vodom. U svojim gornjim i srednjim tokovima su brze i imaju veliku vodnu snagu, koja se koristi za proizvodnju hidroenergije. Reke koje teku Panonskom nizijom i one koje su obrazovale svoje doline u naputenim zalivima Panonskog jezera (Velika Morava, delimino Drina, Kolubara i dr.) imaju vrlo male padove i iroke doline blagih strana. Zbog malih padova sve one meandriraju i time znatno potkopavaju i rue obale, a mestimino i naputaju delove korita i usecaju nova. Naputene delove renih korita ispunjene vodom narod naziva mrtvaje. U njima se voda obnavlja samo za vreme izlivanja reka. U svojim gornjim tokovima velike reke dunavskog sliva teku kroz planinske predele (Drina, Juna Morava i druge), pa imaju velike koliine ljunka, peska, i mulja. Zbog malih padova u donjim delovima svojih tokova, u Panonskoj niziji i njenim obodnim predelima ove reke teku sporo, taloe materijal koji nose i grade mnoge sprudove i rena ostrva (ade). Njihova korita plitko su useena, pa su se za vreme visokih vodostaja esto izlivale. Povrina Crnomorskog sliva iznosi 81.703km kvadratnih. On obuhvata 92,5% teritorije Srbije. -DUNAV: Najveda reka Crnomorskog sliva. -588,5km -3505km (Kroz nau zemlju, i njenom granicom prema Rumuniji, protie Dunav, duinom od 588,5km, inae je dug 2880km. Poto se u Srbiji nalazi oko 1/4 plovne duine Dunava, ona je znaajna podunavska zemlja. U nau zemlju Dunav utie severno od Batine, a istie E od Negotina. Na celoj duini kroz Srbiju Dunav je plovan. Tee meridijanski do Fruke gore, a onda je zaobilazi zbog njenih vrstih stena.Izvire u Nemakoj u varcvaldu i protie kroz 10 drava, a povezuje 13.

19 Prokopavanjem kanala od Regensburga na Dunavu do Nirnberga na Majni - dugakog 171km, dobijena je magistrala tj.plovni put od Konstance i uda Dunava na obali Crnog mora do Roterdama u Holandiji, najvede morsko-rena luke na N. To je plovni put Dunav-Majna-Rajna, dugaak 3505km. Ovaj plovni put povezuje 13 drava i ima znaajnu ulogu u njihovoj trgovinskoj razmeni. irina Dunava iznosi 400-2000m, a jedino se u erdapu smanjuje do 132m. Od ulaska u Panonsku niziju do erdapske klisure Dunav je tiha ravniarska reka. U erdapskoj klisuri Dunav je, do izgradnje brane i vetakog jezera, imao karakter planinske reke. Dolina Dunava kroz erdapsku klisuru je kompozitna. Sastoji se od 4 klisure i tri kotline koje se smenjuju redom: Golubika klisura-Ljupkovska kotlina-klisura Gospoin vir-Donjemilanovaka kotlina-klisura Kazan-Oravska kotlina-Sipska klisura.erdapska klisura dugaka je 100km i spada u najdue, najdublje i najlepe klisure u Evropi. Izgradnjom brane i stvaranjem vetakog erdapskog jezera, koje je dugako 140km i duboko do 130m, izmenjene su osobine Dunava u klisuri. Dunav povezuje Crno more i Atlantski okean, visoko razvijene i slabije razvijene zemlje. Izmeu njih se obavlja velika trgovinska razmena, koju olakava jeftin reno-kanalski saobradaj. Osim saobradaja Dunav je vaan za navodnjavanje, turizam, ribolov, snabdevanje stanovnitva. Najvede pritoke Dunava u naoj zemlji su Tisa i Tami sa leve, i Sava, Morava i Timok sa desne strane. -LEVE PRITOKE DUNAVA: -TISA- duine 164km, izvire ispod Karpata u Ukrajini, protie kroz Maarsku, u nau zemlju ulazi kod sela ale u N Banatu. U Dunav se uliva nasuprot Starom Slankamenu. Ima 112 meandara-Kajina sveska. Njena najveda pritoka je BEGEJ. -TAMI-duine 340km, utie u nau zemlju iz Rumunije kod Jae Tomida, tee kroz Banat, mnogo meandrira i rava se u vie rukavaca. Ima nekoliko uda, a glavno ude je kod Paneva. U donjem toku je regulisan i plovan. Njegove pritoke su pretvorene u kanale. -BEGEJ-utie u nau zemlju iz Rumunije. Zbog malog pada i ova reka je mnogo meandrirala i ravala se, pa je uporedo sa njenim prirodnim tokom prokopan kanal (Novi Begej), poev od Temivara u Rumuniji, duine 114km. Protie kroz Zrenjanin, a uliva se u Tisu. -NERA- je duinom od 27km granina reka prema Rumuniji. Tee iz Karpata. -KARA -DESNE PRITOKE DUNAVA: -SAVA-Nastaje u Sloveniji od Save Bohinjke i Save Dolinke, koje se sastaju kod Radovljice. U Srbiju utie kod sremskog sela Jamene (kod Kaje pie Sremska Raa). Njen tok je kroz Srbiju dugaak 207km. Plovna je celom duinom. U Dunav se uliva kod Beograda. Stav=kada se velika reka uliva u veliku reku, tj. ude 2 velike reke. Njena PRITOKA JE DRINA. -DRINA-duine 346km, najveda je pritoka Save, po duini toka, povrini sliva i koliini vode. Nastaje u depan polju SPAJANJEM TARE (koja ima kanjonsku dolinu, i duinu 110km) i PIVE (nastaje kod Durmitora, duga je 78km, podignuta podzemna hidrocentrala). Ude Drine u Savu je kod Bosanske Rae. Drina je poznata kao brza reka, ija je voda hladna, bistra i zelenkasta. Ona je najbogatija vodnom snagom. Na njoj su izgraene tri brane i vetaka jezera pa i 3 hidrocentrale: Viegradska, Perudka i Zvornika. U vreme Austro-Ugarske sainjeno 25 planova za izgradnju 25 hidrocentrala, tako bi se ispravio tok Drine. Najstarije je Zvorniko jezero. Ono ima 10-tak ostrvaca (ada). Jezero zarasta u iblje i grmlje. Najvede budude izvorite pitke vode. Njene PRITOKE SU:JANJA, JADAR, PRAA, DEHOTINA, LIM (izvire kao otoka Plavskog jezera). -KOLUBARA-duine 87km, nastaje SPAJANJEM OBNICE i JABLANICE u Valjevskoj kotlini, kod Uba. Istono od Obrenovca uliva se u Savu. Spada u nizijske reke. Samo jedna manji deo njenog toka i sliva pripada planinskom delu Srbije. Njene PRITOKE: LjIG, PETAN i TAMNAVA. -VELIKA MORAVA-nastaje kod sela unis (kod Stalada), SPAJANJEM W i S MORAVE. Pre radova na regulaciji, duina joj je iznosila 245km. Presecanjem brojnih meandara (40) duina joj je smanjena za 60km, tako da sada iznosi 185km. Najkrade rastojanje izmeu unisa i njenog uda u Savu N severno od Poarevca je 120km. Ona se esto izlivala, plavila velike prostore i nanosila ogromne tete stanovnitvu. U toku poslednjih decenija na pritokama June i Zapadne Morave izgraeno je vie jezera, koja u vreme topljenja snega i jakih kia zadravaju velike koliine vode i spreavaju brzo priticanje u Veliku Moravu. Veda od tih jezera su: Gazivode(na gornjem Ibru), Delije (na Rasini), Bovan (na

20 Aleksinakoj Moravici), Vruci (na etinji), Zavoj (na Visoici kod Pirota), Selova (na gornjoj Toplici, uzvodno od Kurumlije). Vede DESNE PRITOKE Velike Morave su: CRNICA, RAVANICA i RESAVA i LEVE: LUGOMIR, BELICA, LEPENICA i JASENICA sa leve strane. -ZAPADNA MORAVA- duine 208km, NASTAJE kod Poege SPAJANJEM GOLIJSKE MORAVICE i ETINJE. Njena dolina je kompozitna - protie kroz 4 kotline i Ovarsko-kablarsku klisuru. Njene najvede PRITOKE su: IBAR i RASINA, obe s desne strane. IBAR je duine 272km (bez pritoka 170km)?, izvire na planini Haili u Crnoj Gori. Uliva se u W Moravu kod Kraljeva.Gornjim tokom tee kroz klisuru i Roajsku kotlinu, valovom nekadanjeg lednika, zatim N delom Kosovske kotline do Kosovske Mitrovice, gde iz uporednikog skrede u meridijanski pravac.Najvanije PRITOKE IBRA su: SITNICA sa desne i RAKA i STUDENICA sa leve strane. -JUNA MORAVA-duine 295km sa Binakom Moravom. POSTAJE OD BINAKE MORAVE i PREEVSKE MORAVICE , spajaju se kod Bujanovca. Vede LEVE PRITOKE: TOPLICA, VETERNICA, JABLANICA i PUSTA REKA, a DESNE: NIAVA, VRLA, VLASINA,i MORAVICA. NIAVA duga 218km (u Srbiji 151km) je najdua pritoka. Izvire u Bugarskoj, tee kroz Dimitrovgradsku, Pirotsku i Belopalanaku kotlinu i Sidevaku klisuru. Njena LEVA PRITOKA JERMA izvire blizu Vlasinskog jezera, otie u Bugarsku i ponovo utie u Srbiju. -TIMOK-je poslednja pritoka Dunava u Srbiji. Nastaje spajanjem BELOG i CRNOG TIMOKA kod Zajeara. Crni Timok izvire ispod Kuaja, a Beli Timok nastaje kod Knjaevca spajanjem Svrljikog i Trgovikog Timoka. Pri udu Timok je duinom od 16km granina reka izmeu nae zemlje i Bugarske.

JADRANSKI SLIV Jadranski sliv zauzima 5,3% teritorije Srbije. On obuhvata Metohijsku kotlinu, planine u njenom obodu i deo Drenice. Glavna reka ovog sliva je BELI DRIM. Postaje od jakog vrela ponornice, desetak kilometara severno od Pedi. Kod vrela je vodopad visok 25m, a iznad vrela je otvor Radavike pedine. Beli Drim se kod Kukesa u Albaniji spaja sa Crnim Drimom koji je otoka Ohridskog jezera, i ine albansku reku Drim. Najvanije PRITOKE BELOG DRIMA SU DESNE: PEDKA I DEANSKA BISTRICA, LEVE: MIRUA I PRIZRENSKA BISTRICA. U kanjonskoj dolini Mirue, na duini od 13km lalazi se 12 vodopada i 13 malih jezera.

EGEJSKI SLIV Zauzima najmanji deo teritorije Srbije, 2,2%. Obuhvata krajite, planinski kraj S od Vlasinskog jezera oko Bosilegrada, Pinju, predeo u dolini istoimene reke u SE Srbiji i S deo Kosovske kotline s Kaanikom klisurom. Ovom slivu pripadaju samo 3 vede reke: DRAGOVTICA, pritoka Strume, PINJA i LEPENAC, leve pritoke Vardara. LEPENAC izvire na N padinama ar planine, protie kroz Sirinidku upu i dalje tee SE obodom Kosovske kotline. Njegova najveda PRITOKA JE NERODIMKA, koja se uliva u Lepenac kod Kaanika. Ona je poznata po bifurkaciji koja je vetaka. Stvorena je podizanjem brane u renom koritu i prokopavanjem jaza kojim jedan deo njene vode otie u Sitnicu, pritoku Ibra. Najvedi deo Lepenca je u Makedoniji. Uliva se u Vardar, u blizini Skoplja. PINJA, leva pritoka Vardara, izvire na SW strani planine Dukat (u njihovoj knjizi pie na planini Doganici). Pod tim imenom tee od sela Radovnica, a pre toga se naziva Crna reka. Pinja protie kroz Trgovite i kod manastira Prohor Pinjski prelazi u Makedoniju. DRAGOVTICA postaje od Boike i Ljubatske reke, koje se spajaju kod Bosilegrada. Njen tok ini teritorijalno jezgro predela Krajite, posebne geografske celine u Planinskoj Srbiji. (Celom duinom toka u naoj zemlji plovne reke su Dunav-588km, Sava-206km, Tisa-186km, Begej-75km, Tami-3km, Velika Morava-3km. Duina plovnih kanala u sistemu Dunav-Tisa-Dunav je 664km. Radi isuivanja plavljenih i stalno movarnih terena u Vojvodini su krajem XVIII veka, prokopana 2 velika kanala. VELIKI BAKI KANAL poinje kod Bezdana na Dunavu i zavrava se kod Starog Beeja na Tisi-dug 123km i irok 16m. MALI BAKI KANAL odvaja se od Velikog kanala kod Malog Stapara i ulazi u Dunav kod Novog Sada. Pored toga u

21 Vojvodini je, poev od 18.veka do sada, prokopano radi odvodnjavanja vie od 15000km, a u cilju navodnjavanja vie stotina km malih kanala. Veliki i Mali baki kanal sada su delovi velikog hidrosistema Dunav-Tisa-Dunav. Glavna magistrala u hidrosistemu dugaka je 273km, a duina svih magistralnih kanala iznosi 930km. Do sada su prokopani magistralni kanali i mnogi manji kanali koji se od njih odvajaju.)

JEZERA (Jezera Srbije se meusobno razlikuju po postanku, povrini, dubini, osobinama jezereske vode, znaaju i dr. Voda u njima potie od padavina, iz izvora, reka ili snenika.) -PREMA NASTANKU BASENA: 1.MONOGENETSKA - (jezera iji su baseni nastali radom jedne sile, gr.mono=jedan, jedini, genezis=postanak) 2.POLIGENETSKA - (jezera iji su baseni nastali udruenim delovanjem dve ili vie sila od kojih je jedna dominantna, gr.poli=vie) -PO NASTANKU: 1)PRIRODNA a)EOLSKA=RAD VETRA : LUDOKO, PALIDKO, SLANO, KRVAVO. (Eolska jezera lee u udubljenjima ili u izmeu dina nastalim radom vetrova. U blizini Subotice ima 8 eolskih jezera, koja su vedinim zbog zaradivanja barskom vegetacijom pretvorena u movare - 4 manja jezera su u fazi nestajanja. Najvede jezero u Vojvodini je Palid - P=oko 6km kvadratnih. Ima oblik polumeseca. Severni deo jezera naziva se Veliki Palid, a W Mali Palid. Ono je nastalo izduvavanjem peska i lesa i stvaranjem jednog ulegnuda koje se ispunilo vodom. Izmeu jezera i Tise prokopan je kanal kojim se stalno obnavlja ustajala jezerska voda. Obale jezera peskovite su i u nekim delovima pokrivene lekovitim blatom.) b)GLACIJALNA=LEDNIKA: -CIRKNA -VALOVSKA (Ova jezera su uglavnom mala. Na vedim visinama, uglavnom iznad 1500m, lednika jezera su mala i duboka, a voda im je bistra i zelena. Narod ih zbog toga naziva "gorske oi". Veda lednika jezera nalaze se u podnojima planina. Ona ispunjavaju izdubljene delove nekadanjih valova, dok se manja i na vedim visinama nalaze u cirkovima. Na ar planini ima vie od 40 lednikih jezera. Najvede i najlepe od njih je LIVADIKO JEZERO. Ime je dobilo po prostranom vrhu Livadice, visokom 2200m. Ono ima jo tri imena: trbako, po naselju trpce u dolini Lepenca, Ljubotensko-po Ljubotenu, najviem vrhu ar planine iznad Kaanike klisure i Jezero. U naem delu Prokletija nalazi se vie lednikih jezera. Ona su smetena ispod planinskih vrhova, na visinama od 2200 do 2360m. Najvia su Malo eraviko jezero-2360m i Veliko eraviko jezero-2320m. Po povrini, veda su od arskih. Plavsko jezero je najvede jezero na Prokletijama. Ono lei u terminalnom basenu valova, pregraenog 80m visokom eonom morenom. c)RENA=STARAE=MRTVAJE (mrtvi deo korita) (Pored vedih ravniarskih reka Dunava, Save, Tise i Velike Morave nastala su rena jezera. U narodu se ta jezera pored Morave nazivaju "moravita", a uz Drinu "drinjae". Predstavljaju delove naputenih renih korita. Mnoga od njih pretvorena su u bare i obrasle vegetacijom. Kod vedine ovih jezera voda se obnavlja za vreme izlivanja reka. U jezerima u kojima se voda ne obnavlja, ona je poluslana i lekovita. Takvo jezero je RUSANDA kod Melanaca, koje je naputeni meandar Tise. Ima slanu vodu, iji je salinitet 40-60%0. Voda ovog jezera je slanija od Svetskog mora-35%0. Meu jezerima i barama pored Tise najpoznatija je CARSKA BARA, blizu Perleza, kod uda Begeja u Tisu. Ova bara je stecite ptica movarica i poznato lovite. Pored Tise su i jezero OKANJ, BELO JEZERO-iskorideno za ribnjake Eke, ENDANSKO kod ente i ALIBUNARSKI RIT. OBEDSKA BARA se nalazi izmeu sremskih sela Obrea i Kupinova. ini je staro i naputeno reno korito, meandar Save. Pznato je kao stecite ptica movarica i selica i raznovrsne divljai.)

22 d)URVINSKA JEZERA (KLIZITE=URVINA) (Ova jezera nastaju klizanjem vodom natopljenog tla preko vododrljivog sloja i pregraivanjem renih dolina. Iza pregraenog dela reke akumulacijom rene vode formira se jezero. U planinskom delu Srbije klizita su esta, tako da nastaju ova jezera. Najpoznatija su ZAVOJSKO jezero kod Pirota i JOVAKA jezera kod Vladiinog Hana. ZAVOJSKO JEZERO je nastalo 1963.god. Tada je otapanje snega i klienje zemljita na S padinama Stare planine prouzrokovalo pregraivanje Visoice, desne pritoke Niave. Stvoreno je jezero povrine 5,5km kvadratnih. Jezerska voda je potopila selo Zavoj, a njegovi metani su preseljeni u novoformirano naselje Novi Zavoj kod Pirota. JOVAKA JEZERA, od kojih su veda Donje, Srednje i Gornje, formirana su 1977.god. Tom prilikom se na E padinama vulkanskih planina Grota i Oblika pokrenulo vodom natopljeno zemljite i pregradilo Jovaku reku, kod Grdelice. Inae stanovnitvo E predela Rodopskih planina, bavilo se ovarstvom. Napasenjem ovaca krili su nie planinske strane, pa su se javila klizita.Tada je bez kuda ostalo vie od 100 domadinstava sela Jovca. 2)VETAKA (U Srbiji su brojnija od prirodnih. Stvaraju se radi zadovoljavanja razliitih potreba privrede i stanovnitva: -proizvodnja hidroenergije -vodosnabdevanje naselja i privrede -navodnjavanje i odvodnjavanje poljoprivrednog zemljita -ribarstvo -turizam i sl. Graena su posle II svetskog rata, u vreme ubrzanog razvoja industrije i to u renim dolinama i kotlinama. U W delu Srbije ima vie vetakih jezera za proizvodnju el.energije. Na UVCU su: SJENIKO, ZLATARSKO i RADOINJSKO. U dolini LIMA=POTPEDKO, na DRINI=PERUDKO i ZVORNIKO-najstarije na Drini. Na MORAVI kod aka su OVARSOKABLARSKA i MEUVRJE. ERDAPSKO JEZERO-253km kvadratnih po povrini je najvede u Srbiji. Nalazi se u erdapskoj klisuri-98km, na granici prema Rumuniji. Jezero i HE izgradile su naa zemlja i Rumunija. Radovi na izgradnji brane poeli su 1964.god, a prvi agregati puteni su u rad 1970. Najmanju irinu jezero ima u klisuri Mali kazan-180m, a najvedu-2km u Donjomilanovakoj kotlini. Podruje erdapa ima veliki turistiki znaaj. VLASINSKO JEZERO je najvie vetako jezero u Srbiji. Lei na visini od 1213m. Dugako je 9km, a iroko 3,5km. Izgraeno je radi proizvodnje el.energije, ali ima i turistiki znaaj. U njegovoj blizini se nalazi vetako LISINSKO JEZERO. Vanija vetaka jezera za porebe vodosnabdevanja naselja i privrede su: GRAANIKO kod Pritine, GAZIVODE na Ibru kod Kosovske Mitrovice, BOVANSKO kod Aleksinca, DELIJE kod Kruevca, GRONIKO i GRUA kod Kragujevca, BORSKO kod Bora i PRVONEKO kod Vranja. JEZERO EKA-vie od 2150ha kod Zrenjanina je najvedi vetaki ribnjak u Srbiji, na Balkanu i jedan od najvedih u Evropi.)

TERMOMINERALNE VODE BALNEOLOGIJA predstavlja nauku koja se bavi prouavanjem mineralnih, termalnih i termomineralnih voda. Naa zemlja sa oko 130 mineralnih i termalnih izvora spada u vrh mineralno bogatih zemalja u Evropi. Mineralne vode su sve one koje u 1 litar vode imaju vie od 1g rastvorenih minerala kao to su Fe, Mg, K, S, I...Ovi izvori predstavljaju post-vulkanske pojave. I PODELA VODA PO PO RASTVORENOM GASU: a)ALKALNE b)ALKALNOMURIATINE: 1.BUKOVIKA KISELA VODA 2.MLADENOVAKA 3.VLASOTINAKA 4.ARANELOVAKA 5.PALANAKA

II PODELA VODA PO TEMPERATURI: a)HOMEOTERME- iznad 20 stepeni C b)HIPOTERME-ispod 20 C

23

III PODELA VODA PO HEMIJSKOM SASTAVU 1. Fe vode su u banjama: BUKOVIKA, KOVILJAA, VRANJSKA 2. S vode su u banjama: KOVILJAA, MATARUKA, VRANJSKA, RIBARSKA 3. RADIOAKTIVNE vode su u banjama: NIKA, NOVOSADSKA, SOKOBANJA 4. JODNA banja je NOVOSADSKA 5. SLANA banja je SLANKAMEN i MELENCI IV SASTAV STENA U KOJIMA SE AKUMULIRA VODA 1.VULKANSKE (MAGMATSKE) STENE: BUJANOVAKA banja, KURUMLIJSKA, VRANJSKA, VRNJAKA, GORNJA TREPA (kod aka) 2. PANONSKE MINERALNE VODE (lake vode i blato): PALANAKA banja, NOVOSADSKA, RUSANDA, SLANKAMEN, SELTERS (kod Mladenovca) 3. KARSTNE MINERALNE VODE =povrinske koje su najpre atmosferske, poniru, rastvaraju minerale, pa zatim izbijaju na povrinu kao mineralne vode. To su: GAMZIGRADSKA, PRIBOJSKA, KOVILJAA, ZVONAKA (kod Babunice NE od Pirota 4. METAMORFNE MINERALNE VODE: SIJERINSKA, VRNJAKA, BUKOVIKA. JOANIKA i NOVOPAZARSKA imaju vrlo sloen sastav stena, pa im je karakter nedefinisan.

- 24 PODELA ZEMLJITA

PEDOLOGIJA predstavlja nauku koja se bavi prouavanjem razliitih tipova zemljita. Zemljite ili produktivno tlo nastaje dugim vremenskim procesima, usitnjavanjem stena i razliitim biohemijskim procesima. Osobine i sastav zemljita zavisi od slededih faktora: 1.GEOLOKI - VRSTE STENA 2.VREME STAROSTI STENA 3.RELJEF 4.KLIMATSKI FAKTORI 5.POVRINSKE I PODZEMNE VODE 6.BILJNI I IVOTINJSKI SVET -TIPOVI ZEMLJITA: 1.ERNOZEM=STEPSKA CRNICA je najkvalitetniji tip zemljita jer ima u svom sastavu rastvorene najraznovrsnije minerale. Rasprostranjen je u najvedem delu Panonske nizije, Stigu i delovima Mave. Najvie ima useva i crne je boje. Na njemu uspevaju sve kulturne biljke umerenih G. 2.ALUVIJALNA ZEMLJITA - se nalaze u srednjim i donjim delovima ravniarskih reka i reica. Nastaju taloenjem renih nanosa pri poplavama. Visokoj plodnosti doprinosi plitka izdan (1,5-2m), pa se voda u kapilarima izdie prema povrini. Najbolje uspevaju povrde, kukuruz, krmno bilje (deteline i druge stoarske biljke), topole i vrbe. 3.CRVENICE=TERRA ROSSA - rasprostranjene su u krenjakim predelima E i W Srbije. Nastaju rastvaranjem krenjaka i predstavljaju njegov nerastvorljiv deo. Osnovni sastojak je glina (crvenkaste boje) koja dolazi od primesa boksita (Al2O3). Prema plodnosti se dele na: a) PLITKE CRVENICE - neplodne su b) DUBOKE CRVENICE - veoma su plodne, na kojima se gaje svi usevi 4.SMONICE= SMOLASTA ZEMLJITA= nalaze se u niim delovima umadije, Mave, doline Timoka, W i S Morave. Obrazovane su u kotlinama i ravnim terenima koja su u geolokoj prolosti bila pod jezerima i movarama. To su zbijena zemljita crne boje u vlanom stanju lepljiva, a za vreme duih sua mogu da ispucaju i do 1 m dubine. Osrednje su plodnosti, a kvalitet im se poboljava gajenjem lucerke (deteline) i kalcijumovim ubrivom. Najbolje uspevaju biljke koje se okopavaju, krmno bilje i ljive. 5.GAJNJAE - su rasprostranjene po pobrima,.niskim planinama N Srbije, u dolini (slivu) S Morave. Razliite boje dolaze od razliitih sirovina (crna i crvenkasta). Osrednje su plodnosti, ali uz primenu agrotehnikih mera prevode se u plodno zemljite. 6.SLATINE=SLANA ZEMLJITA - rasprostranjena su u delovima Panonske nizije, Kosovskoj i Metohijskoj kotlini. Obrazovane su u predelima gde je isparavanje vede od padavina. Ako su zemljita manje slana, uspevaju razne kulture, a naroito suncokret, duvan i kamilica. Prokopavanjem kanala i odvodnjavanjem (K.sveska-sputanjem izdana

- 25 -

u nie slojeve ) pokuava se smanjiti slanost zemljita. Ako i to ne uspe, onda se slatine pretvaraju u vetake ribnjake, npr.Eka. 7.PEPELJUE=PODZOLI - su rasprostranjene u viim planinskim predelima, hladne klime i obilnih padavina. Voda rastvara i odnosi humus i glinu, a ostaju peskoviti materijali. Ovo je zemljite umske vegetacije. (K.sveska Ako nema vegetacije onda se pojavljuju vododerine i klizita.) 8.SKELETNA ZEMLJITA - su rasprostranjena u planinskim predelima i to su nedovrena zemljita tj.zemljita u fazi formiranja. -MERE POBOLJANJA KVALITETA ZEMLJITA: 1.BLAGOVREMENA I PRAVILNA OBRADA ZEMLJE 2.PRAVILNA UPOTREBA UBRIVA I PESTICIDA 3.NAVODNJAVANJE I ODVODNJAVANJE 4.BORBA PROTIV EROZIJE

- 26 ZATITA GEONASLEA Zemlja je dar prirode. Vazduh, voda, zemljite, biljni i ivotinjski svet. 1. ZAGAIVANJE VAZDUHA a) prirodna b) vetaka - hemijska - fizika 2. ZAGAIVANJE VODA 3. ZAGAIVANJE LITOSFERE Kajina sveska ZATITA ATMOSFERE=TROPOSFERE: 1. Krute estice iz fabrikih dimnjaka dolaze u troposferu i padaju na zemlju. Trebalo da ugrauju filtere, ali su kazne male pa to ne rade. -prerade=topljenje bakra - Cu-H2SO4= od gasova 2. Radioaktivno zagaivanje - prirodno - oslobaanje radioaktivnih estica iz zemlje nije opasno. Atomske centrale i oruje - vetako - razvoj nuklearnog oruja i centrala opasno. 3. Proces truljenja ZATITA VODA - Poplave Sve reke su zagaene, dolazede vode jo zagaenije. ZATITA ZEMLJITA 1. vrste materije=smede 2. Pesticidi - herbicidi (unitavanje korova) - fungicidi (unitavanje biljnih bolesti) - insekticidi -erozija (Geonaslee Srbije obuhvata sve geoloke, geomorfoloke, pedoloke i posebne arheoloke vrednosti nastale tokom formiranja litosfere i ljudskog drutva. Prvi predlog za zatitu geonaslea u Srbiji datira iz 1924. Danas se geonasleem bavi Zavod za zatitu prirode Srbije osnovan 1948. u Beogradu. 1995. doneta je deklaracija o geonasleu Srbije. Do danas zatideno oko 80 objekata geonaslea: avolja varo, Rugovska klisura, Resavska pedina, erdapska klisura, Deliblatska peara, sprud na Kalemegdanu... FIZIKI ZAGAIVAI VAZDUHA su prirodna i undustrijska praina i prah polena. Prirodne praine su zemaljskog (potiu od vulkanskih erupcija, iz pustinja i od najfinijih kristala soli iz morske vode) i kosmikog porekla (od raspadnutih meteora). Industrijsku prainu stvaraju topionice ruda i metala, kreane, fabrike cementa, porculana... Olovna i cinkova praina otrovne. HEMIJSKO ZAGAIVANJE VAZDUHA nastaju pri sagorevanju fosilnih goriva, isputanje

27

industrijskih gasova - topionice metala, koksare, staklare, fabrike hemijske industrije; izduvni gasovi automobila, toplane. CO2 i SO2, azotni oksidi rastvaraju se u kinici, pa se tako stvaraju ugljena, sumporna i azotna kiselina, koje kao "kisele kie" padaju na zemljite, u reke i jezera i izazivaju njihovu kiselost. Truju ivot u vodi, sue vegetaciju, krenjak pretvaraju u gips, metali korodiraju, raspadaju se mermer i beton. Najzagaeniji vazduh u metalurkim centrima: Bor, Smederevo, Kosovska Mitrovica u okolini vedih termoelektrana. Panevo je crna taka Srbije. Problem hemijskog zagaivanja se reava popstavljanjem filtera na fabrike dimnjake, ali se to retko primenjuje jer su male kazne. Preradom nekih otpadnih gasova npr. u Boru se pri topljenju rude bakra proizvodi sumporna kiselina. Njena proizvodnja je poela 1960. a do tada ti gasovi su isputani u atmosferu. Zatim menjanjem izvora energije - gasifikacija kotlarnica, planskom izgradnjom prostranih bulevara koji omogudavaju provetravanje gradova kao i povedavanjem zelenih povrina. RADIOAKTIVNO ZAGAIVANJE VAZDUHA moe biti posledica rada nuklearnih elektrana, dejstva radioaktivnog otpada i isprobavanja atomskog oruja. Nuklearne elektrane u naem okruenju (Krko u Sloveniji, Kozloduj u Bugarskoj, Baja u Maarskoj) predstavljaju potencijalnu opasnost pa se stalno prati stanje radioaktivnosti. Havarija ernobiljske NE koja je imala velike posledice. POPLAVE I ZAGAIVANJE VODA su esta pojava u Srbiji. Poplave su prirodne nepogode, a zagaivanje voda je rezultat nemarnog odnosa oveka prema prirodi. U vreme poplava nastaju velike materijalne tete. One ugroavaju i ljude i materijalna dobra, Poplavama je ugroeno oko 11000km kvadratnih nae teritorije i 500 vedih naselja.. Javljaju se u svim delovima godine, u slivovima mnogih reka. Najvede tete priinjavaju gde nisu uraeni odbrambeni bedemi. Na pritokama nekih reka izgraena su vetaka jezera koja zadravaju viak vode. Mnoge reke i jezera imaju zagaenu vodu. Zbog velike potronje vode mnoge fabrike se grade u blizini reka, iju vodu koriste u procesu proizvodnje. Pri tom ona prima i rastvara deo materija sa kojima dolazi u dodir i tako se zagauje. Ona esto sadri otrovne materije - hlor, teke metale i njihove soli...Ona se najede bet ikakvog preidavanja sliva u kanalizaciju i dalje u reke i jezera. Dolazi i do pomora ribe zbog prisustva organskih materija za ije je rastvaranje potrebna velika koliina O2 - otpadne vode prehrambene i kone industrije. Dunav, Tisa, Sava i Begej utiu u nau zemlju ved zagaene. Iz zagaenih reka zagauju se i podzemne vode i izvori iz kojih se koristi voda za pide, a takoe i vegetacija od koje se dobijaju namirnice za ishranu. Nae najzagaenije reke i kanali: Borska, tira, Belica, Lepenica-nizvodno od Kragujevca, Resavaod resavskih rudnika, Niava-od Nia, kanal Dunav-Tisa-Dunav. Svojevremeno je Palidko jezero bilo jako zagaeno, to je izazvalo pomor biljnog i ivotinjskog sveta, debele naslage mulja -2m. Isueno je, otklonjen mulj sa dna i postavljeni ureaji za preidavanje otpadnih voda koje se isputaju u jezero. Ponovno punjenje jezera krajem 1975. Da bi se obezbedilo snabdevanje jezera vodom, prokopan je kanal Tisa-Palid. ZEMLJITE UGROAVAJU EROZIJA, I MEHANIKO I HEMIJSKO ZAGAIVANJE. EROZIJA je proces pri kojem voda i vetar prenose zemljini materijal sa jednog mesta na drugo. KONTINUIRANA EROZIJA je vekovni proces odnoenja zemljita sa uzvienja pod dejstvom vode, vetra, leda i Zemljine tee. Nju karakterie izvesna ravnotea izmeu odnoenja i stvaranja

28

novog zemljita. UBRZANA EROZIJA je proces pri kojem se zemljite odnosi znatno bre nego to se stvara novo. Prouzrokuju je ljudi kada na strmim stranama seku i unitavaju ume i razoravaju panjake, pa tako doprinose da vetar i voda ubrzavaju odnoenje zemljinog materijala. Ubrzana erozija je planinskim predelima zahvatila velike prostore. Nestankom uma mnogi planinski potoci pretvorili su se u bujice. Samo u sredinjoj Srbiji ima vie od 2000 bujica, koje svake godine odnose milion tona humusa i grubog materijala i njima zasipaju i izdiu dna ravniarskih reka, vetakih jezera i renih dolina. Erozija najvie ugroava sliv S Morave, Timoka, Drine... Erozijom se iz zemljita odnose njegovi najvaniji sastojci, humus i mikeoorganizmi. Kada je erozija vie izraena, odnosi se i ceo sloj tla, pa tako nestaje baza za poljoprivredu. Najefikasnije protiverozivne mere su: poumljavanje, zatravljivanje, konturna obrada, stvaranje horizontalnih ili kosih brazda za zadravanje vode, lejasto zasejavanje kultura. Tako su se nagla slivanja u Moravu spreila poumljavanjem strmih ogolelih terena, izgradnjom terasa, izgradnjom vetakih jezera (do sada 10 velikih od planiranih 18). Ona zadravaju velike koliine vode koja zatim iz njih otie polako u planiranim koliinama. MEHANIKO ZAGAIVANJE ZEMLJITA je nagomilavanje plastinih, staklenih i drugih materija-smeda. Njih mikroorganizmi koji su uesnici u stvaranju produktivnog tla ne mogu da rastvaraju ili to ine u dugom vremenskom periodu. HEMIJSKO ZAGAIVANJE ZEMLJITA nastaje prekomernom i nestrunom upotrebom razliitih hemijskih sredstava u poljoprivredi - pesticidi. Najopasniji otrovi zadravaju se u zemljitu i po 20 godina. Herbicidi - protiv korova, fungicidi - za bolesti biljaka, insekticidi.)

- 29 -

L
, , . , - . . (22 000 ) . , ( - ). , 1 544 . - . , . , . -- , . - , , - - . . ( ), , . (25 393 ) , , , , , . . (539 ). - , , . - , - , , , . 18 - . - - . , . - - - . - , . (64 000 ) , . " . , , ( , ). . , . " - , : - - - - - - . - .
" , 9 , 150-170 . , 700 . , - . . 75 , . . ( ) XIX , 2 200 73 . , . - .

- 30 -

) . 100 , . . -, XIV , ^ . - , . (11810 ) - . - - 640 2 017 . - 1 200 1 400 , , , , - - . - - , - , . - - . - - , - (2 017 ), - - , . - (39 000 ) : , , . - . - . (2 585 ) (2 498 ), , , . , . . , . . . arske planine su grupa visokih venanih planina koje se samo manjim delom nalaze na teritoriji Srbije, u graninom pojasu prema Albaniji i Makedoniji. Obuhvataju ar-planinu, Patrik i Koritnik koje delimino okruuju Kosovsku i Metohijsku kotlinu. Najvedi deo ar planine se nalazi u Makedoniji. Ona je smetena izmeu Kaanike klisure, Kosovske i Metohijske kotline u Srbiji i Poloke i Skopske kotline u Makedoniji. Njeno bilo (greben) dugako je 95km, a iroko proseno 15km. Najvii vrh ar-planine je Bistra 2651m. arskom bilom, od granice sa Albanijom, prolazi deo granice s Makedonijom. Granica se protee preko nekoliko vrhova , na visini vedoj od 2500m, Crni vrh 2585m i Ljuboten 2498m. U grai arskih planina uestvuju stare nepropustljive stene i krenjaci. Za vreme ledenog doba na njima je bilo lednika, koji su ostavili cirkove, valovske doline i morene. Planine obiluju potocima i reicama, od kojih se neke u vedem delu godine pune otapanjem snenika. Na ar-planini ima lednikih jezera.Da bi se povedale panjake povrine, na ari su u prolosti iskreni veliki kompleksi uma. Sada su arske planine nejvedim delom pokrivene panjacima i livadama i umama. Panjaci ar-planine smatraju se najbogatijim pasitima u SE Evropi. Travni (suvatski) pojas dugaak je oko 80km i irok 4-5km. ivi svet raznovrstan i bogat. Oko 2000 biljnih vrsta, 147 vrsta leptira - najbogatije podruje Evrope, 200 vrsta ptica - orao bradan, beloglavi sup, suri orao, sivi soko.., mnotvo divljai - ris, medved, divlja svinja, vidra, jelen, srna, divlja maka.. Kulturno bogatstvo: 34 srednjovekovne crkve i manastira, Duanov grad. DOPUNA KOPAONIKA: Kopaonik je jedna od najvedih planina u Srbiji. Prua se u pravcu N-S. Dugaak je 75km. Najvedu irinu, od 40km, ima u srednjem delu. Kopaonik obuhvata 2 dela:a)prostranu visoravan poznatu kao Ravni Kopaonik, visine oko 1700m, i glavno bilo s Panidevim vrhom (2017m), tredim planinskim vrhom po visini u Srbiji. Vrh je dobio naziv po Josifu Panidu, botaniaru svetskog glasa. Ranije ime vrha - Suvo rudite kao i naziv Kopaonik potiu od davnanjeg rudarstva, jo iz srednjeg veka. Kopaonik predstavlja najvedu vulkansku masu u Srbiji. Veoma je bogat vodom zbog vododrljivih stena. Na sve strane teku potoci i potoidi. Biljni svet Kopaonika je bogat. ume se nalaze do 1900m, a u viim delovima su panjaci i livade. Na Kopaoniku se nalazi najvia meteoroloka stanica u Srbiji. Smetena je na 1710m nadmorske visine. Na Kopaonik se, prema NW nastavljaju planine srednje visine: eljin, Go i Stolovi. I ove planine su bogate izvorima i potocima, uglavnom su pokrivene umom, a samo manji deo panjacima.

- 31 U grai Kopaonikih planina uestvuju stene razliite starosti i odlika: granit, vulkanske stene, krenjaci, peari...Raznovrsno rudno bogatstvo: gvoe, kobalt, olovo, cink, azbest, grafit, bakar, magnezit... Na padini Kopaonika na 700m nadmorske visine lei Lukovska banja, najvia banja u Srbiji. Zbog svoje visine i poloaja nazvan je "nebeska stolica Srbije". Ima 1500 biljnih vrsta (kopaonika uvarkuda, kopaonika ljubiica, Panideva reuha..). ivotinjske vrste - dnevni leptir, ivorodni guter, ptice - suri orao, planinska eva, krstokljun.. Ostaci srednjevekovnog puta, 6 starih vodenica, 8 ostataka srednjevekovnih rudita. DOPUNA TARE:P= 19200ha. Tara se ubraja u nae najbolje ouvane planine i najvrednija umska podruja Evrope. Nacionalni park obuhvata i planinu Zvijezda u W Srbiji. Na Tari ima vie od 1000 biljnih vrsta, 100 vrsta ptica i 24 vrste sisara. Simbol Panideva omorika koje ima i oko srednjeg toka Drine. Panidev skakavac ivi samo na Tari. Ptice: suri orao, beloglavi sup, sivi soko. ivotinje: mrki medved, divokoza, srna..Srpski manastir Raa, dinarske brvnare. DOPUNA ERDAPA: P=63 608ha. 1100 biljnih vrsta - mnoge su ostaci biljnog sveta koji je iezao tokom ledenog doba. Ptice: suri orao, orao zmijar, orao belorepan, crna roda, planinski areni detlid..Kod Donjeg Milanovca praistorijsko naselje Lepenski vir staro oko 6500 godina. Ostaci Trajanovog puta i mosta, Trajanova tabla, utvrenje Karata. Srednjevekovni gradovi (tvrave): Golubaki grad, Ram i Fetislam. Karata omladinski centar. DOPUNA FRUKE GORE: P=25 525ha. Zauzima 25% povrine istoimene planine. Fruka gora ima uporedniki pravac prostiranja. Prua se neposredno uz desnuobalu Dunava. Dugaka je 78km, a iroka oko 10km. Najveda irina je izmeu Iriga i Sremske Kamenice - 15km. Poreljefnim odlikama podeljena je na 3 dela: centralni, gde se nalazi najvii vrh, sa izgledom pravog planinskog bila, zatimN stranu, ralanjenu brojnim dolinama frukogorskih potoka, sa izvoritima ispod najviih grebena, i prostranu S stranu s mestimino veoma strmim i useenim kratkim dolinama. Planina je oiviena rasedima i okruena lesnim zaravnima. Nastala je u I orogenezi kada se izdugla srpsko-makedonska masa. Kada su se izdigle Balkanske i Dinarske planine postala je ostrvo pre 50 000 000 godina. 90% povrine pokrivaju ume. Vie od 1400 biljnih vrsta, 200 vrsta ptica proglaenih za prirodne retkosti (orlova krstaa, patuljastih orlova, sivih senica), retke divljai (divlje make, jazavci, kune zlatice, sivi puh). 18 manastira "srpska Sveta gora ". Na Strailovu grob Branka Radievida.

- 32 STANOVNITVO SRBIJE (Stanovnitvo je faktor drutvenog napretka. Materijalni tragovi ljudskog ivota na teritoriji Srbije su brojni i doseu do preistorije, do poetka razvoja ljudske civilizacije. Prve pouzdane pisane podatke o stanovnitvu i naseljima pojedinih delova Srbije nalazimo u srpskim srednjevekovnim izvorima i turskim popisima. Osnovni izvori podataka o demografskom stanju i naseljima svake drave su popisi stanovnitva. U Vojvodini koja je do 1918. bila u sastavu Austrougarske, od 1754-1910 obavljeno je 10 popisa stanovnitva. U Kneevini i Kraljevini Srbiji od 1833. do 1910. , koja je obuhvatala znatan deo dananje centralne Srbije osim S krajeva koji su bili u sastavu Turske, obavljeno je 16 popisa. A u Srbiji od 1918. do danas: 1.POPISI I BROJ STANOVNIKA: 1) 1921.god 2) 1931.god 3) 1948.god 4) 1953.god 5) 1961.god 6) 1971.god 7) 1981.god 8) 1991.god 9) 2002.god = 9.398.001 stanovnik ( 1,9 miliona stanovnika Kosmet) 10) 2011.god (Broj stanovnika Srbije u poslednjih 5,5 decenija povedan je za 2 870 000 stanovnika.) 2.GUSTINA NASELJENOSTI: 1) SRBIJA = 106 st/km kv. a) Vojvodina = 94 st/km kv b) Sredinja Srbija = 104 st/km kv v) Kosmet = 183 st/km kv 3.PRIRODNI PRIRATAJ 1) SRBIJA = 1,3 %o a) Kosmet = 11,6%o b) Vojvodina = -4,7 %o v) Sredinja Srbija = -3,0 %o Demografska depopulacija u Timokoj krajini poslednjih 100 godina iznosi -10 %o, gde je obiajno pravo nedeljivosti imanja ispred zakona drave. (Srbija spada u grupu zemalja s niskim prirodnim priratajem. Tokojm poslednjih decenija on se u Srbiji i pojedinim njenim delovima uglavnom smanjuje. Po proceni naih strunjaka, da nije bilo negativnog prirataja Srbija bi danas imala 27 miliona stanovnika. Stopa prirodnog prirataja - %o - predstavlja razliku zmeu broja roenih i broja umrlih na 1000 lica. Polna struktura - odnos broja mukog i enskog stanovnitva - znaajna je za obnavljanje i prirataj stanovnitva. Iako s proseno rodi vie deaka nego devojic, ena ima vie jer due ive,

33

smrtnost mukaraca je veda posle 34.godine, zatim zbog ratova i saobradajnih nesreda. Polna i starosna struktura ine bioloku strukturu.) 4.STAROSNA STRUKTURA a) ene proseno ive 76 godina b) Mukarci proseno ive 71 godinu v) Urbano stanovnitvo = 58% (Poslednjih decenija Srbija ubrzano demografski stari. Prosena starost stanovnitva centralne Srbije i Vojvodine 2002. iznosila je 40,3 godine - mukaraca 39, a ena 41,5 godina. Na Kosovu i Metohiji oko 1/3 stanovnitva je mlae od 15 godina, vie od 1/2 mlae od 25, a samo oko 6 % starije od 65 i vie godina.) a) Mlado izdravano stanovnitvo = 0-19 god b) Aktivno (radno) stanovnitvo = 20-65 god (Lica koja obavljaju odreenu vrstu poslova radi sticanja sredstava za ivot) v) Staro izdravano stanovnitvo iznad 65 god 5.NACIONALNA STRUKTURA STANOVNITVA: 1) NAROD = SRBI = 82,7 % 2) Nacionalne manjine = MAARI = 3,9 % (ive u Vojvodini gde u ukupnom stanovnitvu uestvuju sa 14%. Vedina su u Kanjii, Senti, Adi, Bakoj Topoli, Malom Iou i oki. Prosena starost 42,2 godine.) = BONJACI = 1,8 % (ive u centralnoj Srbiji. Najvie u Novom Pazaru, Sjenici, Tutinu i Prijepolju. Prosena starost 31,9 godina.) = ROMI = 1,4 % (Romi uglavnom ive u gradovima. Najvie ih ima u Beogradu, Leskovcu, Niui Vranju. Prosena starost Roma je 27,5 godina.) 3) Etnike grupe = VLASI = 0,8 % = BUNJEVCI = 0,3 % = RUSINI = 0,2 % (Narod je konstitutivni element drave. Nacionalne manjine imaju svoju dravu ali ive u Srbiji. Etnike grupe su ostaci balkanskih plemena pre formiranja dravne granice. Svi imaju jednaka prava jer je Srbija drava graana a ne naroda..) 6.PROFESIONALNA STRUKTURA STANOVNITVA: 1) Mlado izdravano = 29,1 % 2) Radno stanovnitvo = 57,8 % (Po popisu iz 2002. zaposleno vie od 2,6 miliona stanovnika. Najvie industrija sa rudarstvom -670000, poljoprivreda, lov i ribolov sa umarstvom-vie od 580000, trgovina sa ugosti-

- 34 teljstvom-vie od 390000. Posle II svetskog rata poljoprivredno stanovnitvo se ubrzano smanjuje, a od poetka 90-tih godina 20.veka broj zaposlenih u privatnom sektoru privrede postepeno raste.) 3) Staro izdravano = 13,1 % 7.OBRAZOVNA STRUKTURA: a) Do 10 godina = 3,5 % nepismenih b) 27 % odraslih nepismenih v) 7 % = sedmi stepen obrazovanja (Pismenost je osnovica obrazovanja. Stalno podizanje nivoa opteg i strunog obrazovanja stanovnitva jedan je od najvanijih faktora razvitka privrede. Razvoj privrede i irenje mree kola prouzrokovalo je pozitivne promene u kulturno-prosvetnom stanju naeg stanovnitva. Od zavretka II svetskog rata broj nepismenih se stalno smanjuje, a obrazovni nivo stanovnitva poboljava.Univerziteti postoje u Beogradu, Niu, Kragujevcu, Novom Sadu i Pritini.) 8.VERSKA STRUKTURA: a) Pravoslavna crkva-(Srbi, Crnogorci, Makedonci, Bugari, ) b) Katolika crkva- (u pograninim delovima sa Hrvatskom, Maaraskom, deo albanskog stanovnitva na Kosovu) v) Islam- ( Albanci u Bujanovcu, Preevu, Medvei, Bonjaci u Tutinu, Sjenici, Novom Pazaru, Prijepolju, Bijelom Polju, Priboju, Novoj Varoi, Albanci na Kosovu) 9.MIGRACIJE (ili prostorna pokretljivost stanovnitva u Srbiji veoma su izraene. One predstavljaju preseljavanje ili promenu mesta stalnog boravka iz razliitih razloga i zadovoljavanja razliitih potreba. Bile su prisutne na naim prostorima u prolosti ali i danas. Od davnina, stanovnitvo Srbije se preseljavalo u velikom broju. Otuda je geografsko premetanje i meanje razliitih nacionalnih zajednica imalo presudan uticaj na dananju etniku sliku. Ona poinje da se formira naseljavanjem Slovena.) 1) Migracije po vremenu trajanja = DNEVNE (stalne dnevne migracije imaju viegodinje ili viedecenijsko trajanje. Odvijaju se svakodnevno od domicila-stalno mesto stanovanja do mesta rada ili kolovanja. Uglavnom su na relaciji selo-grad. Povremene dnevne migracije obavljaju se s vremena na vreme radi zadovoljavanja nekih potreba npr.prodaja poljoprivrednih proizvoda, kupovina neke robe i sl. U centralnoj Srbiji i Vojvodini 2002. bilo je vie od 1,1 milion radnika, uenika i studenata - dnevnih migranata. Od gradova najvedi broj dnevnih migranata ima Beograd. Iz jednog u drugi deo grada, prema Beogradu i iz njega ka drugim naseljima svakodnevno se krede oko 451000 radnika, uenika i studenata. Njih oko 317000 svakodnevno putuje iz jednog u drugi deo grada, 120000 ka Beogradu i 14000 iz grada prema okolnim naseljima i obratno.) = SEZONSKE (Ppredstavljaju privremeno preseljavanje stanovnitva radi obavljanja sezonskih poslova u poljoprivredi i graevinarstvu. Ostvaruju se uglavnom izmeu nerazvijenihi razvijenih podruja - tokom setve, etve, berbe groa i voda, ove migracije usmerene su ka Vojvodini, Mavi, Pomoravlju, Stigu, Branievu,

35 Negotinskoj krajini...,a iz nerazvijenih junih krajeva. U novije vreme, u sezonskim migracijama uestvuje i stanovnitvo iz susednih zemalja - Rumunije i Bugarske. Na naim vedim planinama - ar, Kopaonik i Besna Kobila ranije je bilo dosta sezonaca kosaa. Najpoznatiji sezonski graevinski radnici irom Srbije su Crnotravci, Vlasinci, Bosilegraani i majstori zidari iz Osata u Republici Srpskoj. Posle II svetskog rata postepeno gube raniji znaaj.) = STALNE 2) Migracije po mestu migriranja = UNUTRANJE = VANJSKE = EMIGRACIJE = IMIGRACIJE (Od starih migracija najvedi znaaj imaju one koje su nastale zbog turskih osvajanja od sredine 15. do 19.veka.): SMER KRETANJA MIGRACIJA: 1-Dinarska struja (Obuhvadeno je preseljavanje stanovnitva iz Crne Gore, visoke Hercegovine i SW Srbije uglavnom u umadiju, ali i dalje prema E, izmeu Morave i Timoka) 2-Kosovska struja -(Obuhvatila je preseljavanje Srba s Kosova i Metohije i iz SE Srbije u N krajeve. Najvie su se naseljavali u okolinu Nia, umadiju, E i W Srbiju, pa i van granica dananje Srbije. U tim selidbama Srbi su se naselili N od Save i Dunava, do Budima i Sentandreje i jo N, do maarsko-slovake granice. Na teritorijama gde su se oni naseljavali ved je iveo deo srpskog stanovnitva. Najmasovnija preseljavanja ove vrste su velike seobe pod patrijarsima 1690. pod vostvom Arsnija III arnojevida i 1739. pod Arsenijem IV Jovanovidem akabentom.) 3-Vardarsko-moravska- (Obuhvatila je iseljenike iz Povardarja N od Demir Kapije, W Makedonije, Pologa i Srbe iz Albanije. Oni su se naselili do Beograda, Grocke, Smedereva i Velikog Gradita. Poseban uticaj na etnike prilike u S Pomoravlju i na Kosovu i Metohiji imalo je doseljavanje Albanaca iz podgorine Prokletija, okoline Skadra i krajeva oko Drima. Oni su se preteno naselili pod turskom vladu krajem 18. i u 19.veku. 4-Planska kolonizacija Austro-Ugarske -( Njome je u 18. i 19 veku Vojvodina iz vojnih, politikih i ekonomskih razloga naseljena Nemcima, Maarima, esima, Slovacima i drugim etikim pripadanicima.) (5-Savremene migracije - naroito od sredine 20.veka imaju veliki demografski obim.Najvede plansko naseljavanje obavljeno je u Vojvodini posle donoenja Zakona o agrarnoj reformi 1945. i iseljavanje Nemaca. Krajem II svetskog rata, vie od 300000 Nemaca vratilo se u svoju zemlju. Tada su naseljenici iz planinskih i nerazvijenih predela Crne Gore, BiH, Hrvatske, Makedonije, Kosova i Metohije, SE Srbije, Rake oblasti i drugih krajeva dobili zemlju oduzetu od velikoposednika i naputene nemake kude i zemljite. Stihijske migracije, naroito iz sela u gradove, iz planinskih u

36

nizijske krajeve, posle II svetskog rata su dominantne.

3) Migracije po nainu nastanka: a)EKONOMSKE b)PORODINE v)POLITIKE g)SOCIJALNE 4) Migracije po nainu izvoenja: a)DOBROVOLJNE b)PRISILNE

37

NASELJA

Naselja predstavljaju najvidljivije tvorevine ljudskog drutva ili koncentraciju kuda i ljudi u odreeno vreme na odreenom prostoru. Kroz istoriju razvoja ljudskog drutva naselja su nastajala i nestajala. (Naselja Srbije se rarazlikuju po trajanju naseljenosti, broju stanovnika, izgledu, funkcijama, genezi i drugim odlikama.) Po TIPU NASTAJANJA naselja se dele na: 1.STALNA 2.PRIVREMENA ( STALNA naselja su naseljena TOKOM cele godine vie godina, decenija i vekova.Ona se po funkcijama dele na seoska(ruralna), meovita i gradska(urbana). U Srbiji ima ukupno 6155 stalnih naselja. Najvie stalno naselje u Srbiji je Kopaonik, poznati turistiki centar. Nalazi se na nadmorskoj visini od 1680 do 1770m. PRIVREMENA naselja se koriste samo u odreenom delu godine. Ona su nastanjena u vreme obavljanja ratarskih i vinogradarskih poslova, tokom sezone ispae, u turistikoj sezoni, vikendom itd. Po aktivnosti njihovog stanovnitva, mogu se podeliti na ratarska, vinogradarska, stoarska, ribarska, vikend naselja itd. Ima ih u svim delovima Srbije i njihov broj se ni priblino ne moe odrediti. Neka od njih vremenom iezavaju, kao to je to sluaj s vedinom ratarskih i stoarskih naselja, a druga nastaju: vikend naselja i kampovi - privremeno turistiko boravite. Mogu imati razliita opta imena. Tako u Vojvodini i NE delu centralne Srbije ratarska privremena naselja nazivaju se "salai", a u Mavi "kolebe". Vinogradarska naselja u upi aleksandrovakoj nazivaju se "poljane", a u Negotinskoj krajini "pimnice". Isto tako, sezonska stoarska naselja na planinama nazivaju se "katuni", "baije", "pojate", "trle", letnji stanovi", "stanovi" itd.). (Pod funkcijama naselja podrazumeva se uloga naselja u privrednim i vanprivrednim delatnostima na uoj ili iroj teritoriji.) Po FUNKCIJI naselja se dele: 1. SEOSKA (RURALNA): a) ZBIJENI TIP b) RAZBIJENI TIP 2. MEOVITA 3. GRADSKA=URBANA -urbanizacija=nagli porast gradova podpomognut seoskom radnom snagom zaposlenom u sekundarnim i tercijarnim ljudskim delatnostima. -konurbacija=srastanje naselja u velikim industrijskim oblastima. -infrastruktura=zajedniki naziv za mree: saobradajna, vodovodna, kanalizaciona, elektronska i telefonska.

38

(1.SELA su manja i slabije ureena stalna ruralna naselja koja imaju samo jednu funkciju - poljoprivrednu proizvodnju, obavljaju se primarne ljudske delatnosti. Sela nemaju infrastrukturu. Seoska naselja su najstarija i nabrojnija vrsta stalnih naselja u Srbiji. U strukturi sela znatno preovlauju mala sela, 66% od ukupnog broja ima samo do 500 stanovnika. Posle II svetskog rata ona uglavnom belee negativan razvoj. Mnoga od njih su poslednjih decenija spontano raseljena. Takvih sela ima u skoro svim delovima Srbije. Poetkom 21.veka bez stalnih itelja su ostala neka sela kod Bake Topole, Knjaevca, Kurumlije, Nike Banje, Bujanovca i Preeva. Po popisu iz 2002. u centralnoj Srbiji i Vojvodini bilo je 104 sela sa 20 i manje stanovnika. U nekim selima su ostala samo staraka domadinstva. Postoje i sela koja su po broju stanovnika veda od mnogih gradova - Azanja, Selevac. Mnoga naselja na Kosovu i Metohiji u kojima su vekovima iveli Srbi nasilno su ili prinudno raseljena krajem 20. i poetkom 21.veka. Po izgledu, rasporedu kuda i njihovom prostiranju, u Srbiji su izdvojena dva osnovna tipa sela: a)ZBIJENI TIP SELA - kude za stanovanje i objekti seoske ekonomije (tale, ivinarnici, skladita agrarnih proizvoda gusto su koncentrisani-u blizini su. Takva su vojvoanska sela, sela u Mavi, Pomoravlju... U Vojvodini su sela nastala u vreme Austrije i kasnije, od 1867.god Austro-Ugarske, koje su ovde sprovodile kolonizaciju u XVIII i XIX veku. Sela su geometrijskog oblika, ulice su iroke, prave i seku se pod pravim uglom. Sela u Mavi su se razvila sa obe strane puta u nizu. esti su primeri da su pojedina sela meusobno srasla. b)RAZBIJENI TIP SELA - ova sela obuhvataju vie meusobno odvojenih delova, izmeu kojih se nalaze oranice, vodnjaci, ume, panjaci, livade i druge poljoprivredne povrine. Sela razbijenog tipa uglavnom su rasprostranjena u brdskim i planinskiom predelima Srbije. U Rakoj i Starom Vlahu, sela se prostiru preko nekolikop susednih bregova, pa su podeljena u mahale (male, zaseoke). Sela u umadiji manje su razbijena. U njima su oko kuda vodnjaci, a izmeu pojedinih kuda i vodnjaka vijugaju uski putevi Na poloaj sela najvie su uticali reljef, raspored poljoprivrednih povrina i mogudnosti snabdevanja vodom (plitka izdan, blizina izvora, reke). Sela se prema poloaju dele na planinska, kotlinsko dolinska i na ravniarska. Planinska sela su obino mala, preteno naselja stoara. Kotlinsko dolinska su na stranama kotlina i dolina. Nastala su na dodiru razliitih poljoprivrednih povrina - ravniarskih i planinskih. Na ravnim i blagim padinama su oranice, a na stranama su vodnjaci, panjaci i ume. Ravniarska sela panonske nizije imaju razvijeno i ratarstvo i stoarstvo. 2.MEOVITA NASELJA - nastaju prerastanjem razvijenih sela u naselja vedeg drutveno-ekonomskog znaaja. Kada selo dobije osmogodinju kolu, zdravstvenu i veterinarsku stanicu, zanatske i radnje, sedite optine...Meovita naselja su po izgledu,ureenosti i zanimanju stanovnitva izmeu sela i grada. To su pre svega seoske varoice i mala nasrelja uz vede fabrike i poljoprivredna dobra. Mogu biti administrativni centri npr. Seanj u Banatu, Knid u umadiji, Trgovite u SE Srbiji i manja industrijska sredita. Imaju i druge funkcije: rudarsku, turistiku, prosvetnu i ostale. 3.GRADOVI predstavljaju obino stalna naselja koja imaju brojne funkcije, u kojima se vie od polovine stanovnitva bavi nepoljoprivrednim delatnostima i koja imaju gradske odlike, tj. na gradski nain planirane i proseene ulice, graevine u neprekidnom nizu du ulica, vodovod, pijacu, kole za ire podrje, bolnice, sud, stanicu milicije, ustanove kulture itd.Gradovi su po pravilu najveda i najznaajnija ljudska naselja. U gradovima ivi vedi broj stanovnika (mada ima i sela sa vedim brojem stanovnika) i oni imaju dvostruki znaaj:1-glavni su nosioci privrednog i kulturnog razvoja svake drave.i 2inicijatori su preobraaja vedih ili manjih teritorija i naselja u svojoj okolini. Vedi gradovi su vani saobradajni, graevinski, trgovaki, turistiki, kulturni, kolski, politiko-

- 39

upravni i zdravstveno-bolniki centri. U Srbiji ima 194 gradska naselja. U najvedem broju gradova vedina zaposlenih ljudi radi u sekundarnim i tercijarnim ljudskim delatnostima. Nai gradovi se razlikuju po broju stanovnika, stepenu razvijenosti i drugim obelejima. Tako, gradskim naseljima pripada Bosilegrad sa 2700 stanovnika i Beograd sa 1 120 000. Najvedi gradovi u Srbiji su Beograd, Novi Sad, Pritina, Ni i Kragujevac. Tipovi gradova: * Panonski tip- razvio se iz vedih panonskih sela. U njima su ulice iroke i poploane, dok su im periferni delovi zadrali obeleja sela - Novi Sad, Subotica. * Balkanski tip-ouvao se delom u krajevima koji su najdue ostali pod turskom vladu- na Kosovu i Metohiji i Rakoj Prizren, Novi Pazar, Ped *Patrijarhalni tip- razvio se iz vedih sela - seoskih varoica - Aleksinac, Duprija *Evropski tip- nastao je po uzoru na gradove srednje Evrope - Beograd, Novi Sad i dr. Tip grada naeg vremena su novi delovi svih naih gradova koji su podizani posle Drugog svetskog rata. -urbanizacija -konurbacija -infrastruktura) Po POSTANKU , NAINU FORMIRANJA naselja se dele na: 1.PLANSKA 2.STIHIJSKA (1.PLANSKA- Polazite razvoja planskih naselja predstavljaju odreene vrste planova. Naselja Vojvodine su formirana kao planska u vreme austrijske kolonizacije. Sva gradska naselja u centralnoj Srbiji i na Kosovu i Metohiji imaju planski razvoj. STIHIJSKA - Najvedi broj naih naselja stihijski je nastao u razliitim fazama razvoja ljudske civilizacije. Presudan uticaj na njihovo formiranje imale su prirodne odlike terena - plodno zemljite, pogodan teren za izgradnju naselja, voda i dr., bitne za ivot i rad stanovnika. Izvestan broj naselja stvoren je odreenim intervencijama vlasti u nekim istorijskim periodima. Ovoj grupi pripadaju uorena sela u Mavi i nekim delovima Velikog Pomoravlja, nastala u vreme vladavine Miloa Obrenovida. istog su postanka i itluka sela stvarana u mnogim delovima Srbije u vreme turske vladavine, kao to su sela itluk kod Ljubovije, Kruevca i Sokobanje... Njihov naziv je turskog porekla; itluk ili ifluk je veliko tursko imanje na kome su radile ifije. Po prestanku te vlasti ona su se dalje spontano razvijala.)

40

BEOGRAD POLOAJ: 1.MATEMATIKI: 44step 49 14 NG 20step 27 44 EGD 116,75m/NV nizijski grad 2.FIZIKO GEOGRAFSKI: 1)UMADIJSKI-(lei na umadijskoj gredi koja se od Avale sputa ka Kalemegdanskom bregu i tvravi i obalama Save i Dunava) 2)SREMSKI=POSAVSKI-(Umka, Obrenovac, Novi Beograd od Save i Dunava prema Frukoj gori, prema sremskoj lesnoj zaravni) 3)PODUNAVSKI-(Karaburma i Vinjica na desnoj obali Dunava) 4)BANATSKI-(Bora, Ova, Krnjaa) (Poloaj Beograda je povoljan. Podignut je na stavama Save i Dunava, na breuljcima umadijske grede, na dodiru Panonske nizije i S oboda Panonskog basena. Poznat je kao N kapija Balkana i S kapija Panonskog basena. Nalazi se na raskrsnici kopnenih, vodenih i vazdunih puteva.U njemu se ukrtaju vanije kopnene saobradajnice koje iz N, srednjei W Evrope vode prema E Sredozemlju, W priobalju Crnog mora i Aziji.) ISTORIJA GRADA: - 5000godina=pronalazak ljudske lobanje (Istorija Beograda poinje pre vie od 5000godina pre nove ere. Najstariji tragnaseljenosti predstavlja lobanja praoveka, pronaena prilikom kopanja temelja za Bajlonijevu pivaru. Jasniji tragovi stare civilizacije vezani su za neolit: kultura u Vini, nalazita kod Obrenovca, u arkovu i Vrinu.) -Iz predslovenskog doba potie njegovo ime SINGIDUNUM. SINGI od dakog plemena Singi i keltske rei DUNUM= grad, utvrenje. (U II veku podignuta je tvrava za smetaj rimske vojske. Uz tvravu se razvilo podgrae ili Donji grad sa civilnim stanovnitvom. Grad i pod Rimljanima zadrava svoje ime.) -Sloveni ga naseljavaju u VII veku. -878. itija svetog Klimenta Ohridskog (Pod dananjim imenom, za koje se veruje da potie od belih tamajdanskih krenjakih stena , prvi put se pominje u ovom itiju. Beograd se nalazi na slojevima razliitih stena: krenjakih, magmatskih i metafornih. Od IX do XIII veka pored Vizantinaca, osvajaju ga Bugari, Maari, Austrijanci, Turci i Nemci.) -1284. Srbi doseljavaju Beograd -Poetkom 15.veka postaje prestonica srpske drave. Tada je despot Stefan Lazarevid svoju prestonicu iz Kruevca u Beograd. On je odredio i gradsku slavu Spasovdan. -1595.god po naredbi turskog pae moti Svetog Save su iz manastira Mileeve prenete i na Vraaru spaljene. (Tokom istorije Beograd je 40 puta do temelja ruen i paljen, pa potom obnavljan. U Prvom svetskom ratu osloboen je 1.oktobra 1918.god, a u Drugom svetskom ratu 20. oktobra 1944. god. Beograd ima vie spomenika i drugih

- 41 objekata koji svedoe o njegovoj zanimljivoj istoriji i bogatoj sadanjosti. Spomenici: Spomenik oslobodiocima Beograda, Spomenik zahvalnosti Francuskoj, spomenici Jovanu Cvijidu, Vuku Karadidu, Dositeju Obradovidu, knezu Mihailu, ukur esma. Muzeji: Narodni, Vojni, Cvijidev, Etnografski, Pedagoki, Muzej grada Beograda, Vukov i Dositejev... Sakralni objekti: hram Svetog Save, crkva Ruica, Saborna, crkva Svetog Marka, Vaznesenska, crkva Svete Petke... Trgovi: Terazije, Trg republike, Studentski trg, Trg Nikole Paida... Ulice: Knez Mihailova, Kneza Miloa, Kralja Milana, Nemanjina, Bulevar kralja Aleksandra, Kralja Petra, Terazije... Spomenici graanske arhitekture:Konak kneginje Ljubice, Kapetan Miino zdanje, Stari i Novi dvor, Narodna skuptina, zgrada Narodne banke... Parkovi i izletita: Ada Ciganlija, Avala, Koutnjak, Topider, Pionirski park, Tamajdan, Botanika bata, ZOO vrt, Kalemegdan... -U Beogradu ivi 12% ukupnog stanovnitva Srbije, 1,2 miliona stanovnika, po popisu 2002.g. Znatnom vedinom srpsko stanovnitvo. Zatim:Crnogorci, Hrvati, Makedonci, Muslimani, Romi, Goranci... Oko 400 000 radnika zaposleno je u graevinarstvu, industriji, trgovini, zdravstvu, saobradaju, dravnoj administraciji i obrazovanju. Univerzitetski centar sa oko 90 000 studenata. Ima 31 fakultet. Pozorita: Narodno, Jugoslovensko dramsko, Beogradsko dramsko, Zvezdara teatar, Atelje 212. Glavna nauna ustanova SANU Srpska akademija nauka i umetnosti. -Beograd je najvedi i glavni grad Srbije. Politiki i administrativni centar. Obuhvata vie manjih celina: Skadarlija, Dordol, Karaburma, Kalenid, Neimar, Crveni krst, Dedinje, Banovo brdo, Cerak, eleznik, Novi Beograd, Zemun... -Beograd U UEM SMISLU ini 10 gradskih optina: -6 potpuno gradskih: Stari grad, Savski venac, Vraar, Zvezdara, Rakovica i Novi Beograd -4 gradske optine s meovitim gradskim i seoskim odlikama: Vodovac, ukarica, Palilula i Zemun na periferijama ovih optina nalaze se seoska naselja sa poljoprivrednim stanovnitvom. -Beograd U IREM SMISLU ini 10 gradskih optina i jo 7 u njihovom okruenju: Grocka, Sopot, Mladenovac, Barajevo, Lazarevac, Obrenovac i Surin. Klima u Beogradu umereno-kontinentalna, sa izraenim godinjim dobima. Reke: Dunav, Sava i Topiderska reka pripadaju Crnomorskom slivu.

42

PRIVREDA Predstavlja eksploataciju prirodnih materijalnih dobara, proizvodnju sirovina za razliite industrijske grane, proizvodnju gotovih proizvoda i obavljanje usluga u cilju podmirenja razliitih ljudskih potreba. -PRIVREDNE (RADNE) OBLASTI: 1. poljoprivreda 2. industrija 3. graevinarstvo 4. saobradaj 5. umarstvo 6. turizam i ugostiteljstvo 7. (proizvodno) zanatstvo (kod Kaje u svesci pie da su razliite privredne oblasti grupisane u privredne i vanprivredne delatnosti.) -VRSTE LJUDSKIH DELATNOSTIi: 1. primarne (poljoprivreda, lov, ribolov, umarstvo) 2. sekundarne (ekstraktivna industrija, preraivaka, graevinarstvo, proizvodno zanatstvo) 3. tercijarne (saobradaj, usluno zanatstvo, trgovina, ugostiteljstvo, turizam, stambena i komunalna delatnost) 4. kvartarne (obrazovanje, zdravstvo, sve vrste sportova, administrativno-politike delatnosti) -USLOVI (FAKTORI) RAZVOJA PRIVREDE: 1. prirodni faktori: materijalna dobra (rude, energetski izvori, vode, ume), reljef, klima, tipovi zemljita, 2. drutveni uslovi ili faktori: 1-ekonomsko-politiki predstavlja skup mera koje drava preduzima u pravcu razvoja privrednih delatnosti 2-politiki = promena politikih sistema 3-razvoj nauke, tehnike i tehnologije 4-struna radna snaga -FAZE RAZVOJA PRIVREDE 1)PREDRATNA FAZA razvoja privrede traje period sve do kraja Drugog svetskog rata. Preovladavalo je privatno? vlasnitvo. Zemlja je bila tipino poljoprivredna. Bila je zastupljena ekstenzivna poljoprivreda tj. u svim granama poljoprivrede dominirao je ivi rad oveka potpomognut snagom ivotinja. Prinosi sa jedinice obradive povrine bili su veoma niski. Industrija se razvijala pod uticajem kapitala Francuske, Engleske i Nemake, ulaganje u rudarstvo: Novo Brdo, Trepa, podruje Kopaonika i okoline Krupnja. To znai poinju poeci razvoja industrije i kapitalizacije drutvenog sistema. U zemlji se...? 2)SOCIJALISTIKA FAZA razvoja privrede traje od kraja Drugog svetskog rata pa sve do poslednje decenije 20.veka. Uvodi se socijalizam kao drutveni poredak tj. socijalistiki preobraaj privrede. (Privredni razvoj se primenjivao po petogodinjim planovima.) U poljoprivredi je izvrena agrarna reforma tj. oduzeta je zemlja od veleposednika na osnovu zakona koji donosi drava i deli se bezemljaima, sitnoj sirotinji, a u industriji i drugim privrednim granama nacionalizacija (banje, pote, rudnici). 1950.godine privatna svojina je prevedena u drutvenu (dravnu) a potom u samoupravljanje. (U knjizi pie da je ranija privatna svojina postala najpre dravna (1945-1950), a potom drutvena u vreme drutvenog samoupravljanja od 1950.god.) 1950 Primat razvoja dat je industrijalizaciji, elektrifikaciji, obrazovanju radnika, ime je zemlja stigla na nivo razvoja srednje razvijene industrijsko-poljoprivredne zemlje. 3)PERIOD TRANZICIJE zapoinje u naoj zemlji 1989.godine. Raspadom SFRJ, versko graanskim ratom i NATO bombardovanjem Srbije 1999, ova tranzicija je zaustavljena.Ekonomskom blokadom je zaustavljen privredni razvoj Srbije. Drugi talas tranzicije poinje 2001. kao faza razvoja povratka imovine oduzete za vreme socijalistike faze. Poinju promene u svim oblicima drutvenog ivota, prelazi se na trinu ekonomiju zasnovan na privatnoj svojini.

43 2006.godine Ustavom zemlje ukinuta je drutvena svojina i uvode se slededi svojinski odnosi: privatna, zadruna i javna tj dravna). Tei se ureenju svih elemenata privrednog i drutvenog razvoja po preporukama EU kao na primer stvaranje velikih kompanija.

POLJOPRIVREDA POLJOPRIVREDA predstavlja granu privrede koja se bavi gajenjem i iskoritavanjem razliitih biljnih i ivotinjskih vrsta, obezbeivanjem sirovina za razliite industrijske grane za proizvodnju gotovih proizvoda u cilju podmirenja razliitih ljudskih potreba. USLOVI ZA RAZVOJ POLJOPRIVREDE: 1)PRIRODNI USLOVI: 1.geoloka graa stena 2.reljef 3.vode 4.klima 5.tipovi zemljita Prirodni uslovi utiu na vrste, veliine prinosa i obim proizvodnje. Srbija raspolae sa velikim brojem povoljnih uslova u gajenju srednjoevropskih kultura a ponegde i suptropskih. Od svih ljudskih delatnosti poljoprivreda najvie zavisi od prirodnih odlika sredine. 2)DRUTVENI USLOVI=ANTROPOGENI: 1.drutveno-geografski a)ukupno poljoprivredno stanovnitvo b)poljoprivredna gustina naseljenosti v)prirodni prirataj g)migracije iz sela u grad d)obrazovanost poljoprivrednog stanovnitva )struni kadar (agronomi, veterinari, poljoprivredni tehniari) e)trite=ponuda i tranja )nain obrade zemlje, voda, gajenje stoke 2.agrarna politika ili poljoprivredna politika predstavlja skup razliitih mera koje dravni organi preduzimaju na planu razvoja i unapreenja poljoprivrede. -TIPOVI PROIZVODNJE: 1)EKSTENZIVNA=PRIMITIVNA=ZAOSTALA poljoprivredna proizvodnja traje sve do Drugog svetskog rata, gde su se poljoprivredni radovi obavljali runo koridenjem primitivnih sredstava za rad (motika, plug) ili eventualno potpomognuti snagom ivotinja. Usitnjenost poljoprivrednih povrina i iscepkanost sa nekvalitetnim semenima i rasama davali su niske prinose sa obradive povrine. Bilo je zastupljeno privatno vlasnitvo u svojinskim odnosima. (Odlikuje se preteno naturalnom proizvodnjom. Uglavnom se proizvodi za sopstvene potrebe, sa neznatnim trinim vikovima. Ovaj tip proizvodnje i danas je zastupljen u nerazvijenim delovima Srbije: planinskim krajevima centralne Srbije, u mnogim delovima Kosova i Metohije, pograninom planinskom delu prema Bugraskoj. 2)INTENZIVNA=NAPREDNA=MODERNA poljprivreda razvija se od 1950.godine, intenzivnije posle 1963.god. Odlikuje se savremenim sredstvima obrade zemlje (traktori, kombajni), PRIMENI SAVREMENIH AGROTEHNIKIH MERA: a)MELIORACIJA=navodnjavanje i isuivanje poljoprivrednih povrina. (Proces isuivanja movarnih povrina i gradnja kanala za navodnjavanje jer su u Vojvodini i sredinjoj Srbiji-u Pomoravlju i dolini Timoka, este su godine sa sunim letima. Vri se i melioracija slatina-slanog zemljita u Vojvodini. U Vojvodini i Mavi, zatim u dolinama

44

Velike, Zapadne i June Morave melioracijom brani od poplava.Najvie sistema za navodnjavanje u Vojvodini. To je sistem Dunav-Tisa-Dunav.) b)HEMIZACIJA-(obuhvata poboljavanje plodnosti zemljita ubrenjem i zatitu bilja od insekata i bolesti). 1-hemijska ubriva-poto nema dovoljno stajskog koristi se vetaka 2-pesticidi: -herbicidi predstavljaju grupe pesticida koji se koriste za unitavanje biljnih korova -fungicidi=pesticidi kojima se vri unitavanje biljnih bolest -insekticidi=pesticidi kojima se vri unitavanje insekata v)SELEKCIONIRANJE I UKRTANJE BILJNIH I IVOTINJSKIH VRSTA-stvorene nove sorte penice, kukuruza, krompira, ederne repe sa vedim % edera, suncokreta sa vedim % ulja, UVOZ PLEMENITIH RASA, STVARANJE VELIKIH POLJOPRIVREDNIH KOMBINATA g)MEHANIZACIJA predstavlja upotrebu razliitih poljoprivrednih maina. (Ona omogudava obavljanje poljoprivrednih radova na vreme i u najkradem mogudem roku.) Intenzivnu poljoprivredu karakterie jo i visoki prinosi po hektaru i grlu stoke i mali utroak ive radne snage, specijalizacija i trini karakter proizvodnje. (Intenzivna poljoprivredna proizvodnja je zastupljena u Vojvodini, Mavi, Pomoravlju, u velikim poljoprivrednoindustrijskim kombinatima. Ti kombinati imaju zaokruen proces proizvodnje od proizvodnje agrarnih proizvoda do industrijske prerade.) -UEDE OBRADIVOG ZEMLJITA U SRBIJI: 1.PANONSKA NIZIJA=87% 2.UA SRBIJA=47% 3.KOSOVO I METOHIJA=37% 4.SRBIJA=54% POLJOPRIVREDNE GRANE 1)ZEMLJORADNJA 1.RATARSTVO je grana zemljoradnje koja se bavi gajenjem razliitih kulturnih biljaka, proizvodnjom i obezbeenjem sirovina za neke industrijske grane. Ratarstvo je najrasprostranjenija grana. Obuhvata: - GAJENJE ITARICA. 60% povrine Srbije zastupljeno je gajenje itarica, i to: a) penica - uspeva do 800m/nv. Najvie se proizvodi i najvede prinose daje u Vojvodini, Pomoravlju, Mavi i Kosovskoj kotlini b) kukuruz - uspeva do 900m/nv. Uglavnom se proizvodi u Vojvodini vie od 55% ukupne proizvodnje (slui za ishranu ljudi i stoke, a moe da se koristi kao uljarica, za proizvodnju alkohola). Veliki znaaj za proizvodnju hibridnog kukuruza ima Institut za kukuruz u Zemunu. v) ra, jeam (slui za proizvodnju piva, gaji se u Vojvodini), ovas ili zob (za ishranu stoke). Najvie se gaje u planinskim predelima do 1500m/nv, gde su loiji klimatski i pedoloki uslovi - INDUSTRIJSKE BILJKE:: -ederne biljke: ederna repa (u Vojvodini, Pomoravlju, Mavi, Stigu i na Kosovu i Metohiji) -tekstilne biljke: konoplja se gaji=okolina Odaka, Nika i Leskovaka kotlina lan=Centralna Srbija -uljarice: suncokret (u Vojvodini, Pomoravlju, i na kosovu i Metohiji) uljana repica, soja od njih se dobija ulje; svojim korenom soja unosi azot u zemljite i poboljava njegovu plodnost. (hmelj u Vojvodini, duvan u S Pomoravlju, Kosovskoj kotlini, Podrinju) -POVRTLARSKE KULTURE: Zahtevaju plodni emljite, dosta vlage i veliki utroak radne snage. Krompir (u svim delovima, ali je glavno podruje Dragaevo), pasulj

- 45 preteno se gaji kao meuusev; najpoznatiji graditanac i trenjar), boranija, graak, paprika (najvie u okolini Horgoa,Trstenika, Leskovca i Aleksinca), paradajz- Leskovac,Jagodina. -KRMNO BILJE=biljke koje se gaje radi uzgoja stoke: crvena i plava detelina.-vane su i zbog poboljanja plodnosti zemljita-svojim korenom unose azot i kiseonik u zemljite, stoni graak, stona repa, grahorica. 2.VODARSTVO: Reljef, klima i zemljite pruaju povoljne uslove. ljive, jabuke, kruke, trenje, vinje, kajsije, breskve. Do 700m/nv gaje se srednjo-evropske vrste voda.Srbija je od davnina proizvoa i izvoznik voda i vodnih preraevina. Zastupljeno okudniko i plantano vodarstvo, niska stabla gusta sadnja, visoki prinosi. Jabuke plantaa PK Smederevo.Plantae vianja oko S Morave. Zasadi malina oko Ivanjice i Arilja. ljiva najrasprostranjenija. U ukupnoj proizvodnji voda ljiva uestvuje sa oko 50%.Vie od 44 miliona rodnih stabala.- U umadiji, aanskoj i Poekoj kotlini, Podrinje, Valjevska Podgorina. 3.VINOGRADARSTVO-stara grana. Prvi okoti u naoj zemlji zasaeni u 4. i 3.veku pre nove ere u okolini Smedereva i na Frukoj gori.. Vinogradarski krajevi: upa aleksandro vaka, Metohija, vranjski kraj, Timoka i Negotinska krajina, Fruka gora i Vrake planine, Smederevo... Naa poznata vina: frukogorski biser, karlovaki i banatski rizling, smederevka, prokupac...Kre se stari vinogradi, u kojima se zbog redova sa malim razmacima onemogudavaju upotreba maina, a podiu se moderne plantae. 2)STOARSTVO: govedarstvo, ovarstvo, konjarstvo, svinjogojstvo, ivinarstvo, gajenje pela itd.. Stoarstvo predstavlja poljoprivrednu granu koja se bavi uzgojom ivotinja za prehrambenu industriju, industriju tekstila, konu industriju i ishranu ljudi. Ime za konje, magarce,mulei mazge=kopitari, goveda, ovce i koze=papkari. Rase stoke: primitivne, plemenite i prelazne. Primitivne rase nastale su od divljih ivotinja bez posebnog ovekovog uticaja pa su niskoproduktivne. Odabiranjem i ukrtanjem najboljih grla, posebnom negom i ishranom u naprednim stoarskim zemljama nastale su plemenite rase stoke visoke produktivnosti. Ona trae dobru negu i ishranu.Prelazne rase nastaju ukrtanjem grla plemenitih i primitivnih rasa. Srazmerno poljoprivrednoj povrini i broju stanovnika, u Srbiji ima malo stoke. Ukupan stoni fond vie od 25 miliona grla. Stari nain stoarenja (katunsko) zastupljeno je u planinskim predelima, stada se leti napasaju na planinama gde postoje stoarska naselja a zimi ih vradaju u sela na zimovanje i talsko (intenzivno) u nizijama, pobrima i niim visoravnima. Stoka boravi u stajama i hrani se preteno krmnim biljem, a tokom leta isteruje se i na panjake i livade.Najpovoljniji uslovi za razvoj stoarstva su u plodnim ratarskim krajevima, gde je velika proizvodnja ita i krmnog bilja. -govedarstvo: preovlaujude domade govee bua postepeno ustupa mesto plemenitim rasama:simentalskom, crno-belom holandskom goveetu. -svinjogojstvo-svinjarstvo: ranije rase mangulica i moravka zamenjene rasama koje daju vede prinose po grlujorkir, berkir, vedski landras, ameriki durok. -ovarstvo :u planinskim predelima. Domade rase: pramenka, sjenika, peterska, cigaja,peterska, svrljika. Od rasnih najvie merino ovca. -razvoj farmerskog ivinarstva povedan pa i potronja mesa i jaja i industrijska prerada ivinskog mesa i perja. ivinarske farme u okolini skoro svih naih gradova. -konjarstvo - opada mu znaaj 70-tih godina 20.veka. Znatno se smanjuje broj konja, jer se iskljuuje konjska vua u obavljanju poljoprivrednih i drugih radova, i visokih cena i izvoza konjskog mesa najvie u Italiju. Najrasprostranjenije su domade rase: posavski konj i bosanac (brdski konj). U ergelama kao to su Karaorevo, Zobnatica, Ljubievo uzgajaju se plemenite rase - lipicaner, engleski polukrvni, belgijski i dr.)

- 46 UMARSTVO umarstvo predstavlja granu poljoprivrede koja se bavi gajenjem, negovanjem, unapreivanjem iskoridavanjem i obnavljanjem umskog fonda u zemlji. -Srbija ima 2,4 miliona ha povrina pod umama.(29% Kaja) -godinji prirast uma= 6,2 miliona m kubnih -zalihe drvne mase oko 235 miliona m kubnih -oko 4 miliona m kubnih godinja eksploatacija tj.godinje se posee uma BOGATSTVO UMA U SRBIJI PO REGIJAMA: 1.UA SRBIJA =75,6% 2.KOSOVO I METOHIJA =17,6% 3.VOJVODINA =6,8% (U E Srbiji najvedi kompleksi uma nalaze se na Mirou, Deli Jovanu, Kuaju i Homoljskim planinama. U SE Srbiji ume su uglavnom slabe. Bogate umama su Jastrebac, Kopaonik, i planine Starog Vlaha i Rake.) -Oko 90% umskog fonda nalazi se u vlasnitvu drave i njime gazduje JP Srbija ume. Ima oko 200 vrsta razliitog drveda, grmlja i iblja. VRSTE UMA: 1.LISTOPADNE UME ine oko 50% umskog fonda od ega 25% dolazi na bukove ume. (najnii sloj do 600m/nv zahvataju hrastove ume, retko do 1000m/nv. Iznad pojasa hrastovih nastavljaju se bukove ume. Na osojnim stranama zaklonjenim od Sunca bukve ima i ispod 500m/ nv pa ak i ispod 300m/ nv.) 2.ETINARSKE UME-bor, jela, smra... rastu u planinskim predelima iznad 700-800m/nv. UNAPREENJE UMA: -Godinje se poumi oko 6000ha sa oko 20 000 000 sadnica etinarskih, listopadnih vrsta i vodkarica (divlje jabuke, kruke, vinje, trenje itd). Oko 60 000ha spada u domen negovanja uma.(Poumljavaju se goli tereni i kr, ivi pesak, slatine, erodirano i poljoprivredno zemljite. Proizvodnja umskog semena ima posebno mesto u razvoju umarstva-Centar za umsko seme u Poegi. Na promeni strukture i kvaliteta naih uma-umarski fakulteti i insituti. Povezati sa plantaama uma) -ZNAAJ UMA: (umski ekosistemi) 1-PROIZVODNJA KISEONIKA-proizvodnja kiseonika kao znaajan faktor ekosistema, zato se i zovu zelena pluda u ivotu ljudi, pogotovo industrijskih gradova. 1ha povrine uma proizvede 800kg kiseonika za jedan dan. 2-USISAVANJE RAZLIITIH VRSTA ZAGAIVAA (praine iz dimnjaka) 3-UTIE NA POVEDANU VLANOST VAZDUHA 4-UTIE NA SPREAVANJE EROZIJE 5-INE STANITA MNOGOBROJNIH IVOTINJSKIH I PTIIJIH VRSTA (ume imaju znaajan udeo kao element prirodne i ivotne sredine, pa su stoga znaajne i za opstanak ljudi.

47 Npr. 1ha gradskog zelenila "uzme" iz vazduha 50-70 tona praine smanjujudi njenu koncentraciju 30-40% u troposferi, ume smanjuju brzinu vetra smanjuju dnevno kolebanje temperatura, produavaju vreme snenog pokrivaa. Sve biljke proizvode kiseonik a udiu ugljendioksid to znai biljni i ivotinjski svet i ovek nalaze se u meusobnoj zavisnosti.Kajina sveska. ume nekih naih planina Golija i Tara, svrstavaju se u ouvane umske sastojine, a Prokletija, ar planina i Kopaonik u visokoplaninske oblasti sa ouvanim ekosistemima.) ISKORIDAVANJE UMA: -Drvna masa predstavlja sirovinu za drvnu, graevinsku, tekstilnu industriju, dobijanje toplotne energije kao i fosilizaciju-ugljevi koji ine znaajnu sirovinu u hemijskoj industriji. (Smanjuje se sea ogrevnog drveta, a povedava proizvodnja rezane grae i industrijskog drveta. Ranije je sea drveta vrena samo na lako dostupnim mestima prvenstveno du saobradajnica, a u teko pristupanim mestima trunule su velike koliine drvne mase. Posle Drugog svetskog rata izgradnjom umskih puteva omogudena je eksploatacija uma i iz nekada nepristupanih delova.) -PLANTAE UMA (Pored poumljavanja, koje se uglavnom vri na terenima prirodno predodreenim za ume, podiu se i plantae uma na terenima slabih uma i na obradivom zemljitu. Na plantaama se sadi i gaji drvede manje vrednostikanadska topola i vredniji etinari.Plantae topole stiu za 8-12 godina, a etinara za 15-20 godina. Na plantaama se izmeu redova drveda uzgajaju ratarske kulture, uglavnom kao hrana za goveda. ---Povezati sa unapreenjem uma)

48

INDUSTRIJA Predstavlja glavnu privrednu delatnost koja se bavi proizvodnjom sredstava za proizvodnju (teka industrija) i proizvodnjom materijalnih dobara namenjenih irokoj potronji. -PODELA INDUSTRIJE PO PREDMETU RADA: 1)ENERGETIKA 2)EKSTRAKTIVNA INDUSTRIJA (RUDARSTVO) 3)PRERAIVAKA INDUSTRIJA -PODELA INDUSTRIJE PREMA NAMENI DOBARA: 1)TEKA a)METALURGIJA -crna -obojena b)METALNA -metalopreraivaka -mainska -elektronska -brodogradnja -drvno-preraivaka -teka hemijska 2)LAKA a)PREHRAMBENA b)TEKSTILNA v)INDUSTRIJA KOE I OBUDE g)INDUSTRIJA NAMETAJA d)FARMACEUTSKA )LAKA HEMIJSKA

TEKA INDUSTRIJA ENERGETIKA 1)KAMENI UGALJ: Jarando (dolina Ibra), Vrka uka i Podvis (E Srbija). 2)MRKI UGALJ baseni: Sokobanjski, Resavski (kod Despotovca), Aleksinaki (zatvoren je 1988.godine zbog eksplozije metana i pogibije preko 100 rudara; zbog vedih potreba razmatra se ponovno otvaranje vie rudnika ovog basena). (u Crnoj Gori Beranski). 3)LIGNIT baseni: Kosovski, Kolubarski, Kostolaki, obod Panonske nizije.(u Crnoj Gori Pljevljanski). - TERMOELEKTRANE: 1. Drmno i Kostolac (Kostolaki basen) 2. Nikola Tesla A i B u Obrenovcu (Kolubarski basen)

49 3. Kolubara u Velikim Crljanima (Kolubarski basen) 4. Morava u Svilajncu (Resavski basen) 5. Kosovo A i B (Kosovski)-najkvalitetniji, ugalj se nalazi na najmanjoj dibini. 4)NAFTA I ZEMNI GAS: okolina Kikinde, Velika Greda, Jermenovci, Lokve, Melenci i Elemir. Srbija 16% nafte proizvodi iz sopstvenih izvora a ostalo uvozi. -RAFINERIJE NAFTE:Novi Sad i Panevo. 5)ULJNI KRILJCI=13% nafte (ulja) u stenama: Boljevaka i Aleksinaka kotlina. 6)VODNE SNAGE : Dunav i Drina imaju najvedu vodnu snagu u zemlji i pokrivaju 68% podmirenja potreba. HIDROELEKTRANE: 1.DUNAV= erdap I i erdap II 2.DRINA=Zvornik, Bajina Bata i Viegrad 3.ZAPADNA MORAVA=Meuvrje i Ovar 4.IBAR=Gazivode 5.UVAC=Kokin brod i Sjenica 6.LIM=Potped i Bistrica 7.VLASINA=Vrla 1,2,3 i 4

RUDNA NALAZITA 1)Fe - gvoe: nema ni jedan rudnik tehniki isplativ. Za elezaru u Smederevu ruda se uvozi iz Ljubije i Omarske (Republika Srpska), ilea, Perua i Ukrajine. 2)Ni: Gole; Topionica u Glogovcu. 3)Hrom Cr : Deva kod akovice 4)Cu: Bor, Krivelj, Ceravo i Majdanpek. 5)Pb-Zn-Ag: June padine Kopaonika, obod Kosovske kotline (Trepa, Kinica, Ajvalija, Novo Brdo, Janjevo, Kriva Feja), na Besnoj kobili (okolina Vranja), Lece (okolina Lebana), Rudnik (Gornji Milanovac). 6)Sb - antimon: Zajaa i Krupanj (Podrinje); topionica Zajaa). 7)Bor - B: redak i skup metal. U prirodi se javlja u elementarnom stanju u vidu borne kiseline i drugih vrsta soli. Nalazita: Boljevaka kotlina, Aleksinaka 8)Au - zlato: a)primarno=eruptivne stene: NE Srbija, S od W Morave. b)sekundarno=dolina Peka, Timoka, okolina Vrnjake Banje. 9)Al2O3=boksit:a)crveni=Kosovskometohijska kotlina b)beli=okolina Nikida -1990.god proizvedeno je 8173kg zlata, a pri preradi Pb Zn (olovno-cinkane rude) 268 tona srebra.

50

METALNA INDUSTRIJA I METALOPRERAIVAKA 1)PROIZVODNJA BICIKLA: "Pionir" - Subotica, "Zmaj"- Zemun 2)MOSTOVNE ELINE KONSTRUKCIJE: "Goa" - Smederevska Palanka, Mainska industrija - Ni, Fabrika kablova -Kraljevo 3)PORETI NA VRSTA GORIVA: "Milan Blagojevid"- Smederevo, "Elind"- Kraljevo II MAINSKA INDUSTRIJA 1)Industrija MAINA ALATLJIKA (strugovi, glodalice, rendisaljke, builice, brusilice, prese, makaze): "Ivo Lola Ribar" -eleznik, "Potisje"- Ada, "Progres" -Zemun, FAM Fabrika alatnih maina -Novi Sad, Livnica eleza i tempera- Kikinda 2)Industrija MOTORNIH VOZILA: FAP Fabrika automobila - Priboj, ZASTAVA-IVEKO-FIAT - Kragujevac, Ikarus - Zemun 3)Industrija POLJOPRIVREDNIH MAINA: IMT - Novi Beograd, IMR - Rakovica, "Zmaj"- Zemun, "Morava" - Poarevac, "Cer"- aak, "Metaloprerada"- Ba, "Jastrebac"-Ni, "Proleter"-Leskovac, IPM - Knjaevac 4)Industrija INSKIH VOZILA: "Goa"- Smederevska Palanka, MIN - Ni, MI - Kraljevo, MI - Zrenjanin 5)Industruja GRAEVINSKIH MAINA: "14.oktobar" - Kruevac 6)Industrija RUDARSKE OPREME: "14.oktobar" - Kruevac, Zajear, Lazarevac III ELEKTROINDUSTRIJA: "Sever" - Subotica, EI - Ni, "Milan Blagojevid" - Smederevo, "Sloboda" - aak, "Nikola Tesla" i "Mihajlo Pupin" - Beograd, "Ivo Lola Ribar" - eleznik, "Elektro lkablovi" - Jagodina, Mladenovac i EI - Novi Pazar IV BRODOGRADILINA: -RENI BRODOVI: Beograd, Kladovo, Mavanska Mitrovica, Apatin i Zrenjanin V INDUSTRIJA GRAEVINSKIH MATERIJALA: 1)CIGLA i CREP: "Toza Markovid" - Kikinda, Kanjia 2)CEMENT: Popovac (kod Paradina), Beoin, Kosjerid, eneral Jankovid 3)VATROSTALNI MATERIJALl: Partizani kod Aranelovca, "Magnohrom" - Kraljevo 4)Industrija KERAMIKE: Panevo, Paradin, Prokuplje, Aranelovac, Alibunar, Zajear 5)MERMER: "Venac" - Aranelovac, Novi Pazar, Deani, Zlatibor VI TEKA HEMIJSKA INDUSTRIJA: 1)SUMPORNA KISELINA: Bor, abac, Subotica, Kruevac, Kosovska Mitrovica 2)VETAKA UBRIVA: a)SUPERFOSFATI: Prahovo b)AZOTNA UBRIVA: Azotara - Panevo 3)PLASTINE MASE: Petrohemija - Panevo, "Prva iskra" - Bari 4)Industrija GUME: "Tigar" - Pirot, "Trajal" - Kruevac, "Rekord" - Rakovica, Ruma, Ni

51 LAKA INDUSTRIJA I PREHRAMBENA INDUSTRIJA 1)Industrija EDERA: Ped, Duprija, Poarevac, abac, Padinska Skela, Kovin, Zrenjanin, Senta, Pedinci. crvenka, Sremska Mitrovica 2)Industrija ULJA: Uroevac, Kruevac, Vrbas, Zrenjanin, id -Maslinovo ulje: "Dobra" - Leskovac 3)Industrija BOMBONA i OKOLADE: "Banat" - Vrac, "Kra"- Zemun, "Bambi" - Poarevac, "Soko tark"- Beograd, "Takovo" - Gornji Milanovac 4)MLEKO I MLENI PROIZVODI 5)MESO I MESNI PROIZVODI 6)MLINSKA I PEKARSKA INDUSTRIJA II TEKSTILNA INDUSTRIJA: 1)VUNENE TKANINE: Paradin, Beograd, Pirot, Kula, Zrenjanin 2)IND.KONFEKCIJE: "Kluz", "Beko", "Sport" - Beograd, "Javor" - Ivanjica, "Rudnik" - Gornji Milanovac, "1.maj" - Pirot, "Jumko" - Vranje, "Sirogojno". III INDUSTRIJA KOE I OBUDE: Industrija obude "Beograd", "Proleter" - Beograd, "Kotana" - Vranje, "Leda" - Knjaevac, "Fruka gora" - Ruma, "Ras" - Novi Pazar, "Dijana" - Sremska Mitrovica IV LAKA HEMIJSKA INDUSTRIJA: 1)SAPUNI, PARFEMI, KOZMETIKA: "Dalija" - Zemun, "Nevena" - Leskovac, "Merima" - Kruevac, "Albus" - Novi Sad, "Hemik" - Kikinda V FARMACEUTSKA INDUSTRIJA: "Galenika" - Zemun, "Srbolek" - Beograd, "Zdravlje" - Leskovac, "Hemofarm" - Vrac, "Jugoremidija" - Zrenjanin, "Zorka" - abac VI INDUSTRIJA NAMETAJA: "Simpo" - Vranje (?fabrika), "Crvena zvezda" - Kragujevac, "Jugodrvo" - Beograd, "Jela" - abac a)NOVINSKI PAPIR: Sremska Mitrovica, Beograd, aak b)AMBALANI PAPIR: Kruevac

52 SAOBRADAJ

Predstavlja privrednu delatnost koja se bavi prevozom putnika, matrijalnih dobara, potanskih poiljki i prenosom vesti iz jednog u drugo mesto pa se stoga deli na: putniki, teretni, potanski i telekomunikacioni. (Veoma je vaan za ukupan razvoj zemlje. Neophodna su veda ulaganja u modernizaciju i izgradnju saobradajnica, saobradajnih centara i saobradajne mree. Potrebno je uiniti sve da meunarodni prevoz robe i putnika ide preko nae zemlje.U ovoj delatnosti je zaposleno 130 000 radnika.) - VRSTE SAOBRADAJA: 1)KOPNENI:(Znaajni delovi panevropske saobradajne mreu kroz nau zemlju su drumski i elezniki Koridor 10,glavnog pravca: ulazi u nau zemlju kod Horgoa N od Subotice-Novi Sad-Beograd (idgranica Hrvatske)-Ni-(Pirot-Dimitrovgrad-granica Bugarske)-Vranje-Preevo-granica Makedonije. a) DRUMSKI (SUVOZEMNI) - priblino 50 000km = 60% ima modernu podlogu tj. asfalt i kocka. -putevi 1.reda = autoput (najmoderniji najmanje 2 trake u jednom pravcu i treda zaustavna; na odreenim razdaljinama saobradajni znaci, pumpe, medicinska ? sluba, ograen icom, samo vozila koja mogu da razviju brzinu od 60km/h. -putevi 2.reda = magistralni ( 1 saobradajna traka u jednom pravcu i druga u drugom; njima mogu da se kredu svi uesnici u saobradaju -putevi 3.reda = makadam, zemljani (najnesigurnija vrsta saobradaja) (putevi prvog i drugog reda=29000km) (nesiguran saobradaj, prednost brzina) (Do sada je izgraen autoput id-Beograd-Ni-Leskovac, Beograd-Panevo, Beograd-Novi Sad-Horgo.) (Savremen drumski saobradaj poinje da se razvija u Srbiji poetkom 20.veka.Do tada prevozno sredstvo volovska kola i konjska zaprega u Mavi i Poarevcu. Vaan datum u razvoju modernog drumskog saobradaja u Srbiji 1903.god kad je provozan prvi automobil ulicama Beograda. 1953. u Kragujevcu poela proizvodnja domadeg putnikog automobila Fide.) b) ELEZNIKI: - 1995.god. - 4031km - 1975.god. - pruga Beograd - Bar = 475km (254 tunela u ukupnoj duini 114,4km, 234 mosta u ukupnoj duini 14,6km) (Dvadesetak godina posle putanja u rad prve eleznike linije u svetu, izgraena je prva pruga na teritoriji Srbije -1875.god, od dravne granice s Maarskom, preko Banatskog Aranelova i Kikinde, do dravne granice sa Rumunijom. Izgradnja prvih eleznica u Srbiji vezana je za interese Nemake i Austrougarske i njihove politike prodora na istok. Berlinskim kongresom 1878. Srbija je uz samostalnost dobila i obavezu da za tri godine na svojoj teritoriji izgradi prugu koja bi povezivala austrougarsku sa otomanskom eleznicom.) (Glavna eleznika magistrala kroz nau zemlju je pruga Horgo-Subotica-Novi sad-Beograd-Ni, gde se rava u dva kraka jedan vodi preko Pirota i Dimitrovgrada za Sofiju i Istanbul, a drugi dolinom S Morave za Skoplje i Atinu. U itavom periodu posle Drugog svetskog rata raeno je na modernizaciji eleznikog saobradaja.Do 1995.god elektrifikovano je 34% ukupne duine svih pruga, a parne lokomotive svuda su zamenjene elektrinim ili dizel-lokomotivama. Osnovni problem naeg eleznikog saobradaja je zastarelost pruga i znatnog broja vagona. Mogude brzine na vedini naih pruga iznose

53 do 60km, a na magistralama najvie do 120km. U Evropi su brze pruge. Njima se vozovi kredu brzinom 150-300km na sat. Izgradnja brze pruge u naoj zemlji je u toku. Prvo se grade u Vojvodini. Bide na relaciji Horgo-Beograd-Ni-Dimitrovgrad i dalje Sofija-Istanbul. eleznike raskrsnice su mesta iz kojih polaze dve, tri ili vie eleznikih pruga u raznim pravcima. Najvede eleznike raskrsnice na Balkanskom poluostrvu su Beograd i Ni. Iz njih polazi po pet magistralnih pruga u raznim pravcima. Zatim Lapovo, Stalad, Mala Krsna, Poega, Kraljevo; Novi Sad, Subotica, Sombor, Inija, Kosovo Polje.) (prednost velika vuna snaga; nedostaci brzina, sigurnost, brzina, ne trpi velike otpore kroz tunele?) (negde oko 1000km kradi elezniki saobradaj u odnosu na 1955.god zato to su ukinute sve pruge uskog koloseka i nerentabilne) v) CEVOVODNI:(transportuje se zemni gas i nafta od Budimpete do rafinerije Panevo i Novi Sad. Zimi se kroz Srbiju dnevno transportuje vie od 12 000 000 m kubnih gasa. U Banatskom Dvoru kod itita nalazi se nae najvede podzemno skladite prirodnog gasa. U toku suradovi za povedanje njegovog kapaciteta. Ukupna duina gasovoda u Srbiji iznosi 2800km, od toga 1900km u Vojvodini, a 900km u centralnoj Srbiji.) 2) VODNI a)morski - nemamo b)reno-kanalski (Bri razvoj naeg renog saobradaja poinje krajem 19.veka. Tada se Srbija pojavljuje na Dunavu sa svojim brodovima. Pre Drugog svetskog rata naa zemlja imala je najvedi plovni park na Dunavu. Ukupan transport robe rekama i kanalima je u stalnom i brzom porastu. Rena flota je velika, podmiruje potrebe renog saobradaja u zemlji i znatnim delom je angaovana na prevozu robe drugih zemalja Dunavom. Rekama i kanalima najvie se prevozi graevinski materijal (pesak, ljunak, cigla, cement), vetako ubrivo, nafta, ugalj, rude, drvo, ederna repa. Poslednjih decenija uzgraeno je vie reno-morskih brodova koji saobradaju izmeu naih luka na Dunavu i luka na obalama Crnog mora.) Celim tokom kroz nau zemlju plovni su Dunav, Sava-207km, Tisa-164km, Begej-77km, malim delom Tami i Velika Morava pri udu u Dunav, 12 kanala duine 664km u hidrosistemu Dunav-Tisa-Dunav, sve u ukupnoj duini od 1760km. Ovaj saobradaj je znatno jeftiniji za za transport velikih koliina robe od drugih, ali je sporiji pa se njome moe transportovati samo roba koja ne iziskuje brzo prevoenje. Zbog sporosti se ne koristi za prevoz putnika, ved samo turistiki.) v)jezerski-nemamo 3) VAZDUNI:(najbri, najskuplji, najsigurniji; nedostaci-nema preivelih u udesu). (U naoj zemlji 3 civilna aerodroma: u Beogradu, Niu i Pritini. Najvaniji i najvedi Nikola Tesla u Beogradu. Nalazi se na raskrsnici najvedih vazdunih puteva. Ima modernu poletno-sletnu stazu po meunarodnim standardima i opremljen je savremenom radio-navigacionom opremom. Na njega sledu i poledu avioni vie od 20 svetskih kompanija. Naa avio kompanija JAT Airways.) 4) PTT SAOBRADAJ- ( obuhvata prijem, prenos i isporuku obavetenja, novanih poiljki i robe u ogranienim koliinama (paketi), zatim platni promet izmeu graana i preduzeda i ustanova. Obavlja se svim prevoznim sredstvima na kopnu, vazduhu, kao i ureajima telekomunikacija, koje obuhvataju telefoniju, telegrafiju, telefotografiju, radio i TV. PTT saobradaj se u periodu posle Drugog svetskog rata brzo razvijao.

54 TRGOVINA

Predstavlja privrednu delatnost koja ima posredniku ulogu tj. kupuje materijalna dobra razliitog stepena obrade na jednoj strani i prodaje na dugoj strani u cilju podmirenja razliitih potreba. - SMER KRETANJA TRGOVINE: 1) UNUTRANJI=UNUTRANJA TRGOVINA (u okviru jedne zemlje) (U naoj zemlji robni proizvoai su poljoprivrednici, zanatlije i preduzeda. Zemljoradnici svoje proizvode prodaju potroaima na pijacama, poljoprivrednim zadrugama, trgovcima i otkupnim stanicama. Industrijski proizvodi dolaze do potroaa preko razgranate mree trgovinskih preduzeda na veliko i malo. Vanu ulogu u trgovini imaju i sajmovi. Na njima se izlae roba i zakljuuju se ugovori o kupovini robe od proizvoaa. Meunarodni sajmovi odravaju se u Beogradu, Novom Sadu i Leskovcu. Na Beogradskom sajmu svake godine meunarodni sajmovi knjiga, automobila, tehnike, knjiga, nametaja, odede...Izmeu razliitih delova nae zemlje su specijalizovani robni tokovi. Iz Vojvodine prema ostalim delovima Srbije protok agrarnih proizvoda i njihovih preraevina. Crna i obojena metalurgija Smedereva, Bora, Kosovske Mitrovice i Krupnja snabdeva nae ostale privredne i potroake centre razliitim sirovinama, poluproizvodima i robom. Planinski delovi imaju zavidno umsko bogatstvo ijom se seom obezbeuje sirovina za drvnu industriju.) 2) SPOLJANJI ili VANJSKI=SPOLJNA TRGOVINA (izmeu prodavaca i kupaca iz raznih zemalja) - Meunarodno trite- (Zbog razliitih prirodnih uslova nijedna zemlja u svetu nema sve sirovine i toliko razvijenu i raznovrsnu industriju koja bi mogla da podmiruje sve njene potrebe. Zato sve zemlje moraju da izvoze i uvoze raznu robu i da tako preko svetskog trita razmenjuju svoje proizvode. Vanije promene u strukturi izvoza: opadanje ueda izvoza poljoprivrednih proizvoda najvie se izvoze vode, povrde, penica, kukuruz, stoka; smanjivanje ueda u izvozu sirovina i poluproizvoda; porast ueda u izvozu finalnih industrijskih proizvoda visoke prerade po izvozu na prvom mestu metalna industrija, najvie saobradajna sredstva i maine, zatim tekstilna, hemijska , prehrambena i obojena metalurgija. Vanije promene u strukturi uvoza: porast uvoza investicione opreme i sirovina za domadu industriju; smanjivanje ueda u uvozu industrijske robe za iroku potronju; porast uvoza poljoprivrednih proizvoda kojih nema kod nas pamuk, kafa, juno vode, pirina i vuna.) a) IZVOZNA (EKSPORTNA) b) UVOZNA (IMPORTNA) v) TRANZITNA tj. prevoz materijalnih dobara razliitog stepena obrade preko tue teritorije g) REEKSPORTNA - izvoz uvezenih materijalnih dobara - TRGOVINSKI SALDO predstavlja odnos uvezenih i uzvezenih materijalnih dobara izraenih u novcu za godinu dana. (SUFICITARNA TRGOVINA=POZITIVNA vie izvozi nego to uvozi. DEFICITARNA TRGOVINA=NEGATIVNA vie uvozi nego to izvozi) (Najvedi deo spoljnotrgovinske razmene obavlja se sa evropskim zemljama -75% i to sa Nemakom, Italijom, Rusijom sa kojom imamo bescarinski ugovor, Francuskom, Makedonijom, Crnom Gorom, Republikom Srpskom...Razvija se trgovinska razmena i sa azijskim, afrikim i latinoamerikim dravama.)

55

- PLATNI BILANS ZEMLJE = predstavlja sveukupnost novanih primanja i izdavanja za godinu dana izraenih u dolarima, a obuhvata trgovinski saldo, tranzit, turizam, usluge naih radnika u inostranstvu. a) SUFICITARAN = POZITIVAN b) DEFICITARAN = NEGATIVAN - TRINA EKONOMIJA - Trite uslovljava cenu nekog gotovog proizvoda. Cene najvedeg broja artikala formiraju se na osnovu slobodnih odluka proizvoaa, odnosno trgovinskih preduzeda, a cene manjeg broja artikala su pod kontrolom nadlenih dravnih organa.

TURIZAM Predstavlja skup odnosa i pojava vezanih za kretanje i potronju izvan stalnog mesta boravka, a u cilju zadovoljenja razliitih kulturnih i rekreativnih potreba. (U procesu zadovoljavanja potreba domadih i stranih turista uestvuju brojne delatnosti: ugostiteljstvo, saobradaj, turistike agencije, proizvodno zanatstvo izrada suvenira.Turizam stimulativno deluje na ove delatnosti.) - TURISTIKE OBLASTI: 1) PANONSKA (Obuhvata teritorije i naselja u kojima je razvijen izletniki turizam: NP Fruka gora, Palidko jezero, Deliblatska peara i dr. i lovni turizam Obedska bara , lovite Karaorevo i Biserno ostrvo na Tisi; vedi panonski gradovi Novi Sad, Subotica, Sombor; Petrovaradin, Sremski Karlovci) 2) PLANINSKO-KOTLINSKA (Nae planine ne zaostaju po prirodnim lepotama za vajcarskim Alpima. Pojedinane planine i nacionalni parkovi. Nastaviti o planinama) - VRSTE TURIZMA:(Prema izvoenju turistike destinacije) 1) (UNUTRANJI=DOMADI) Obuhvata turistika kretanja u granicama drave - IZLETNIKI (na kradim rastojanjima od mesta stalnog boravka) - LOKALNI - SEOSKI- (sve popularniji; Vedi znaaj ima u okolini Ivanjice i ajetine. Predvia se afirmacija ovog vida turizma stvaranjem etnosela, ekosela ...) - TRANZITNI (Putovanje turista preko teritorija stranih zemalja.) 2) STRANI (Turistika putovanja i boravak u inostranstvu.) - TURISTIKA MESTA: 1) PLANINE- (Kopaonik, Zlatibor, Tara,Divibare, ali se ulae i u Staru planinu, u perspektivi je i turistiki centar na Goliji. Go, Jastrebac, Zlatar, Maljen. ar planina poznata po najkvalitetnijim skijakim terenima. Planine obrasle etinarskom i lidarskom umom, zdrava planinska klima, kanjonske doline, skijaki tereni i tereni za druge zimske sportove) 2) BANJE kao turistika mesta- (najposedenija Vrnjaka banja, Sokobanja, Aranelovaka, Nika, Vranjska, Mataruka, Koviljaa, Sijerinska...Lekovite, ureene, lepih pejzaa)

56

3)BEOGRAD tranzitni - kongresni turizam - "Sava" centar = kongresna dvorana. (Izgradnjom kongresnog centra, Beograd se uvrstio u jedan od dvadesetak svetskih centara kongresnog turizma.) 4) ANTROPOGENA TURISTIKA MESTA - (irom zemlje nalaze se mnogi kulturnoistorijski spomenici iz razliitih istorijskih perioda, koji govore o raznim fazama razvoja civilizacije na naem prostoru: Viminacijum, Gamzigrad, manastir Sopodani i Studenica koji su stavljeni pod zaitu UNESCA, kao i drugi manastiri, crkve, muzeji, galerije..) ( Antropogena turistika mesta: raznovrsno kulturno-spomeniko naslee, folklor, naselja u celini ili pojedini njihovi delovi, kulturnoumetnike, sportske, privredne, tradicionalne manifestacije vaari, narodni sabori, gradske i seoske slave.) (Turistiki znaaj nekom mestu daju slededi elementi: prirodni uslovi i poloaj, saobradajne veze, smetajni prostor (hoteli i dr.), kulturno-istorijski spomenici i kulturno-zabavni ivot.) -(Proizvodno zanatstvo-suveniri) - BAZA RAZVOJA TURIZMA: a)Hotelski kapaciteti b) Ugostiteljski objekti v) Saobradaj g) Struna radna snaga (Najvie stranih turista dolazi iz Nemake, Rusije, Turske, Velike Britanije, Italije, Grke, Francuske, Slovenije, Hrvatske...)

57

SRBI U NEPOSREDNOM OKRUENJU

U dijaspori (rasejanju) ivi oko 3,5 miliona Srba i njihovih potomaka. Okupljeni su u oko 1300 razliitih okruenja. 2009. godine u naoj zemlji donesen je zakon o dijaspori. SRBI U MAARSKOJ: Po zvaninom izvetaju ima ih 3800, a nezvanino 10.000. Najvie Srba ivi u Budimpeti, Baji, Segedinu, Peuju i Mohau. Arsenije arnojevid je doveo veliki broj srpskih porodica u Sent Andreju za vreme Austro-Ugarske. SRBI U RUMUNIJI: U istorijskoj prolosti E Banat bio je naseljen Srbima, a posle raspada Austro-Ugarske, ovaj deo Banata je dodeljen Rumuniji. Danas najvie Srba ima u Temivaru, Aradu i dolini Dunava naspram erdapskoj klisuri. Poetkom 18. veka veliki broj porodica preselio se u slivu reke Donjec u Ukrajini, gde su formirali svoju zajednicu pod nazivom "slavljeno Serbek"?. U drugoj polovini 18. veka doselilo se jo 2200 porodica, ime su inili zajednicu od oko 100.000 Srba. Nazivi naselja su Beograd, Zemun, Panevo, Subotica, Vrac, itd. Posavinom 20.veka preseljeno je prinudno veliki broj Srba iz Rumunskog Banata u Borogonsku ? stepu ( delta Dunav). Danas u Rumuniji ivi 12.500 Srba a pre 10 godina bilo ih je 30.000. SRBI U MAKEDONIJI: U poslednjem popisu stanovnitva u Makedoniji bilo je 40.000 Srba, ali se smatra da ih ima daleko vie. Najzastupljeniji su u Skoplju, Kumanovu i Staro Nagoriane u slivu Pinje. SRBI U ALBANIJI: Ima ih oko 30.000. Uglavnom ive u Skadru i okolini. SRBI U CRNOJ GORI: Po popisu 2003. godine bilo je 198.000 Srba ili 32% ukupnog stanovnitva. Vedinsko stanovnitvo su u naseljima: Andrijevica, , Pljevlja, avnik?, Berane, Bijelo Polje, Tivat, a u Herceg Novom postoji konzulat Srbije. 60% stanovnitva Crne Gore se izjanjava da govori srpskim jezikom. SRBI U HRVATSKOJ: Po popisu iz 1991.god u Hrvatskoj je ivelo 532.000? Srba. Autonomne srpske teritorije su severni delovi Dalmacije