I ZVIJEZDE SMO DOSEZALI II

REVOLUCIONARNI OMLADINSKI POKRET SREDNJE BOSNE

19411945.

UVOD 1. Pojam srednje Bosne sa osvrtom na njegov nastanak i razvoj Pojam srednja Bosna, nastao je u toku narodnooslobodilake borbe kao neposredna posljedica nastalih vojnopolitikih prilika tokom razvoja ustanka od 1941. godine, nastankom i irenjem slobodne teritorije, te stvaranjem vojnih i partijskih, kao i drugih politikih rukovodstava za vea podruja radi lakeg i uspjenijeg rukovoenja, kako vojnim, tako i politikim aktivnostima na osloboenoj, ali i neosloboenoj teritoriji na ovom podruju. Pod 'srednjom Bosnom' podrazumjeva se teritorija oivena na zapadu Vrbasom do njegovog ua u Savu, na sjeveru Savom do ua Bosne, na istoku rijekom Bosnom, a na jugu rijekom Lavom, zahvatajui i teritoriju dananjih optina Busovae, Viteza, Novog Travnika i Travnika. Partizanske jedinice na prostoru izmeu rijeka Vrbasa i Bosne bile su u prvo vrijeme pod komandom taba narodnooslobodilakih partizanskih odreda za Bosansku krajinu, zatim pod komandom Operativnog taba za Bosansku krajinu, pa taba 1. bosanskog, odnosno kasnije 5. udarnog korpusa NOVJ. Partijsko-politikom aktivnou na ovoj teritoriji rukovodilo je Povjerenitvo Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, odnosno kasnije Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu. Ove injenice takoer ukazuju na jedinstvsnost vojne i politike aktivnosti na teritoriji 'srednje Bosne' .1 Kada se poelo raditi na pripremi za izdavanje Edicije Srednja Bosna u NOB-u (prva knjiga objavljena je 1976, druga 1980, trea 1981. godine) tada se pod pojmom srednja Bosna podrazumjevala 21 optina, to se vidi iz Samoupravnog sporazuma Redakcionog odbora Edicije Srednja Bosna u NOB sa optinama: Banjaluka, Bosanski-Brod, elinac, Derventa, Doboj, Kotor-Varo, Laktai, Maglaj, Modria, Novi Travnik, Odak, Prnjavor, Skender-Vakuf, Srbac, Tesli, Teanj, Travnik, Vitez, Zavidovii, Zenica i epe. Srednja Bosna, kao geografska cjelina za vrijeme NOR-a predstavljala je zaokruenu teritoriju i za politiko2, i za vojno djelovanje. O tome govori podatak da je
1 Predgovor,Redakcioni odbor, Srednja Bosna u NOB, glav. i odgov. urednik Slavko Odi, izdava Vojnoizdavaki zavod, Beograd 1976, knj. 1, str. 5. 2 Izvjetaj Okrunog komiteta KPJ Jajce Pokrajinskom komitetu KPJ BiH o organizovanju komiteta i njegovom podruju rada (od Livna i Glamoa do Teslia i Prnjavora), te mjerama poduzetim na formiranju

2 za ovu teritoriju ve u poetku NOR-a bio osnovan Okruni komitet KPJ, a vojno je srednju Bosnu prvo pokrivao Trei3, u ijem sastavu je bila i srednja Bosna, a kasnije etvrti. KNOP odred, kad je dolo do diobe Treeg odreda na Trei i etvrti KNOP odred, to je sprovedeno na konferenciji komandnog kadra, odranoj u Agiima, 6. februara 1942. godine.4 Srednja Bosna je, kao to se vidi, pored geografske i istorijske povezanosti sa Bosanskom krajinom, bila s Bosanskom krajinom usko povezana i politikim organizovanjem, poto je, za vrijeme ustanikih dana 1941. godine, istovremeno osnovan Okruni komiteti KPJ i SKOJ-a za srednju Bosnu, kada je to uraeno i za Kozaru, Drvar i Podgrme. Kada su snage 12. krajike brigade i Prnjavorskog odreda oslobodile Prnjavor, krajem septembra 1943. godine, ukazala se potreba da se dotadanji okrug koji je pokrivao cijelu srednju Bosnu, podijeli na dva Banjaluki i Prnjavorski okrug. Za ove nove okruge tada su osnovani okruni komiteti KPJ i SKOJ.a, okruni NOO odbori, komade podruja za te nove okruge i druge odgovarajue okrune institucije. Srednja Bosna je osobena i po tome to u njoj pored Srba, Muslimana i Hrvata ivi i znatan broj narodnosti: Poljaka, Ukrajinaca, eha, Slovaka, Nijemaca, Talijana i Maara, pa se u masovnopolitikom radu o tome uvek moralo vodilo rauna, pa i u vrijeme NORa, to se pozitvno odrazilo na razvoj narodnooslobodilakog pokreta i oruane borbe protiv njemakih faistikih osvajaa i njihovih sluga ustaa i etnika na podruju srednje Bosne, poto je u jedinice NOV i POJ postepeno stupalo sve vie pripadnika nacionalnih manjina, a od 1944. godine Poljaci su imali i svoj bataljon, tzv. Poljski bataljon.5 Naravno, taj princip ravnopravne zastupljenosti svih nacija, nacionalnih manjina i pojedinih konfesija primjenjen je i poslije osloboenja. 2. Krai pregled razvoja revolucionarnog omladinskog pokreta u BiH, posebno poslije etvrte partijske konferencije BiH (1938), sa osvrtom na srednju Bosnu Politiki ivot u srednjoj Bosni, kao i irom Jugoslavije izmeu dva svjetska rata, a posebno pred Drugi svjetski rat, razjedala je stranaka podjeljenost, koja se preteno razvijala na antagonistikoj osnovi izmeu pripadnika razliitiha partija, kao i na osnovu nacionalne i konfesionalne pripadnosti, zbog ega su esto postojale trzavice izmeu pripadnika razliitih nacionalnosti ili konfesija. Pored toga u sredinama sa preteno srpskim stanovnitvom djelovali su pojedinci koji su pripadali etnikoj organizaciji, a u nekim hrvatskim selima postojao je jak uticaj dijela katolikog klera, koji je bio najreakcionarnije orijentisan, te pripadnici najreakcionarnije struje Hrvatske seljake
partijske organizacije u partizanskim jedinicama u cilju njihovog uvrenja. Zbornik NOR-a, tom IV, knjiga 3. dok. br. 76. 3 Iz pisma Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu upuenog Glavnom tabu BiH, od 5. marta 1942. godine, vidi se da je 3. KNOP odred zahvatao podruje Donjeg Vakufa, Kupresa, pa preko Jajca, Jezera, Mrkonji Grada, Glamoa, Ribnika, Sitnice, Manjae, emernice do Vrbanje i preko nje sve do Prnjavora, Teslia, Doboja i brodske pruge. Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/382. 4 Pismo Operativnog taba NOPO Bosanske krajine upueno Glavnom tabu BiH, 5. marta 1942, Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/382. 5 Predgovor, Redakcioni odbor, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 6.

3 stranke i dr. Mnogi obiaji, posebno na selu, ponegdje su imali peat srednjeg vijeka po nekim shvatanjima, a izmeu njih i o porodici. Iako su pred Drugi svjetski rat ponovo sve vie poeli prodirati uticaji revolucionarnog sindikalnog i omladinskog pokreta iz Banjaluke, Slavonskog Broda, Tuzle, Travnika i dr., ipak nije znatnije prodirao stav o obespravljenom poloaju, posebno ena i omladine, pa nekog konkretnog masovnog politikog rada u vezi sa ovim, moe se rei, da nije ni bilo, posebnbo na selu, a objektivno nisu ni postojali takvi preduslovi koji su to omoguavali.6 Razvijenost revolucionarnog radnikog pokreta u Banjaluci, a u njegovom okviru i revolucionarnog omladinskog pokreta, u periodu izmeu dva svjetska rata, imala je neposredan uticaj na politike prilike u srednjoj Bosni, a samim tim i na politiku aktivnost omladine, s obzirom da se ovaj uticaj najbolje mogao ostvarivati, prije svega, meu mladima. Srednja Bosna, u okviru revolucionarnih previranja na prostorima Jugoslavije, bila je pogodno tlo za uticaj revolucionarnih snaga okupljenih oko Saveza komunistike omladine Jugoslavije (SKOJ-a) i Komunistike partije Jugoslavije (KPJ), kako ranije, neposredno poslije njihovog osnivanja, 1919. godine, tako i kasnije. Do Prvog svjetskog rata, u Bosni i Hercegovini osnovano je 13 radnikih biblioteka i itaonica. U Sarajevu ih je bilo 7 dok su radnike biblioteke i itaonice postojale i u Tuzli, Banjaluci, Mostaru Tesliu, Zenici7. Dakle, vidimo da je u nekoliko srezova (optina) srednje Bosne ve prije Prvog svjetskog rata, djelovalo nekoliko radnikih biblioteka i itaonica, to je svojevrstan indikator narastanja revolucionarne svijesti kod radnike klase i ire svih potlaenih. U bibliotekama je bilo od po 100 do 1.000 primjeraka knjiga koje su izdavane radnicima na itanje, a u itaonicama su stajali na raspolaganju dnevna tampa i asopisi. U nekim radnikim bibliotekama u poetku su prevladavala djela na njemakom, a kasnije na srpskohrvatskom jeziku. Po sadrini dominirala su socijalistuka teorijska djela i openito socijalna literature, ukljuujui i belatristiku Tada je u Bosni i Hercegovini kolalo oko 150 naslova socijalistike teorijske literature, koji su, zahvaljujui prevodilakoj i izdavakoj djelatnosti radnikih pokreta u Srbiji i Hrvatskoj i domaoj radnikoj zadruzi Naprijed bila dostupna i radnikoj klasi u Bosni i Hercegovini. Meu njima su se nalazila mnoga klasina djela marksistike i druge socijalistike literature: K. Marks: Najamni rad i kapital, Kapital (skraeno izdanje), Graanski rat u Francuskoj; Mark-Engels: Komunistiki manifest; F. Engels: Poloaj radnike klase u Engleskoj, Ludvig Fojerbah i kraj njemake klasine filozofije, Porijeklo porodice, privatnog vlasnitva i drave; K. Kaucki: Ekonomska teorija Karla Marksa, Naeka socijalne demokratije, Osnovi socijalizma, Proletarijat i klasna borba; A Bebel: Kranstvo i socijalizam, ena i socijalizam, te radovi Plehanova, Roze Luksenburg, Lasala, Libknehta, Panekuka, Lafarga i dr. Takoe su itani radovi jugoslovenskih
6

Na primjer na podruju sreza Kotor-Varo tada je od ukupnog broja stanovnika 27.236 bilo svega 11% pismenih, od toga 2.493 mukarca i 702 ene i to veinom one koje su ivjele u varoicama ili u neposrednoj blizini kola (Statistiki godinjak 1931. godine). A pred Drugi svjetski rat bilo je zaposleno na srezu Kotor-Varo samo desetak ena (dvije bolniarke i jedna babica, uiteljice, i nekoliko slubenica i radnica u sreskom i optinskim naelstvima i u rudniku Maslovare. Na srednjokolskom kolovanju bilo je svega nekoliko djeaka i djevojica, dok su dvije djevojke bile na studijama. 7 Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1990, knj. 1, str. 59.

4 socijalista: S. Markovia, V. Pelagia, D. Tucovia, V. Koraa, J. Demetrovia, S. Jakia i dr.8 Okruna partijska konferencija SRPJ(k), odrana u Banjaluci 14. decembra 1919. godine u Socijalistikom radnikom domu, razmatrala je pokretanje partijskog lista Crvena krajina. Sekretar Pokrejinskog izvrnog odbora SRPJ(k) iz Sarajeva Franjo Rauer je referisao da se o pokrenutoj inicijativi sloilo Centralno partijsko vijee SRPJ(k) u Beogradu i, kako je odluilo da jedan partijski list treba da bude po tematici namjenjen selu, takva uloga data je listu koji e poeti da izlazi u Banjaluci s tim da djeluje na irem podruju, ukljuujui i srednju Bosnu. Ali, im je poeo da izlazi po svom sadraju on to nije bio, iako je bilo i napisa o selu i problemima seljatva koji su se odnosili na teak ekonomski i socijalni poloaj radnika po selima i na umskim radilitima. Sudei po svemu, ureivaka politika odredila je listu njegovu fizionomiju, a ne namjenjena uloga. Mada je na Okrunoj partijskoj konferenciji (14.12.1920), usvojena odluka da se zove Crvena krajina, list je prilikom izlaska prvog broja izaao pod nazivom Narodni glas, jer reim nije htjeo da prihvati predvieni naziv lista. Izlazio je u tirau od 2000 primjeraka po cijeni 4 krune, odnosno 1 dinar, poto je to bio paritet izmeu ove dvije valute. Od prvog broja, 10. aprila 1920. do posljednjeg broja 24. jula 1920, izalo je ukupno 13 brojeva. Poslije Vukovarskog kongresa KPJ ovaj list je izlazio kao organ OK KPJ za okrug Banjaluku i tako je pokrivao uglavnom cijelu srednju Bosnu. U kratkom vremenskom periodu izvrio je ulogu mobilizatora radnike klase i informatora napredne javnosti, pa je zbog toga pojava ovog lista od izuzetnog znaaja za irenje marksistike misli i jaanje revolucionarnih snaga na irem podruju Bosanske krajine.9 U isto vrijeme u Bosni i Hercegovini, pored Glasa slobode, izlazili su Bosanskohercegovaki eljeniar, Radnika volja, Narodno jedinstvo i dr. tako da je u srednjoj Bosni u veim radnikim centrima, pored Narodnog glasa, takoe, postojala radnika tampa za koju su se radnici pretplaivali. U to vrijeme bilo je uobuajeno da mlai ljudi, odnosno omladinci ili lanovi SKOJ-a za pojedine fabrike i sl. podiu od izdavaa tampu za sve pretplatnike iz dotine fabrike ili neke institucije. Na sjednici CK SKOJ-a odranoj u februaru 1925. donesena je odluka da se pokrene list Crvena zastava, to je ozvaniio i Julski plenum. Meutim, poto je u Zagrebu ve izlazio list Socijalistike partije pod istim nazivom, to je on promjenjen u Mladi boljevik. Prvi broj je izaao 20 avgusta 1925. na slovenakom, izvuen na ciklostilu u tehnici CK SKOJ-a u Zagrebu. Prvi broj na srpskohrvatskom jeziku izaao je 5, septembra iste godine. Mladi boljevik je izlazio u kontinuitetu sve do 1934. godine.10 List Srp i eki pokrenula je grupa komunista u Beu, predvoena Mustafom Golubiem.Na Treem kongresu KPJ (17-22. maj 1926) list je prihvaen kao zvanino partijsko glasilo i tampan je od septembra 1926. Na osnovu zakljuka Aprilskog plenuma CK SKJ prestao je izlaziti u aprilu 1927, a objavljivanje je nastvljeno u oktobru

Ibid., str. 59-60. Ibro Ibriagi, Radniki pokret Banjaluke 19191921, Banjaluka u novijoj istoriji, Sarajevo 1978, str.272. 10 Dr Nevenka Petri, I zvijezde smo dosezali, Beograd 2001, knj. 1, str. 53-57.
9

5 1928. godine. Iz objavljenih sjeanja banjalukih revolucionara11 vidi se da je i ovaj list u Banjaluci i ire bio dosta itan U septembru 1934, ovaj list je poeo da izlazi kao organ Pokrajinskog komiteta KPJ za Hrvatsku i Slavoniju.12 Narodna Pravda, nedeljni list za selo, u Banjaluci je poela izlaziti 1935. godine. Grupa naprednih intelektualaca Banjaluke pokrenula je inicijativu za izdavanje ovog nedeljnika. U redakciju su uli Milorad Gaji, Safet Filipovi, Nikica Pavli, Vilko Vinterhalter i Branko Zagorac. Sve su to bili israzito sposobni mladi ljudi, lanovi KPJ, a dvojica od njih su bili i istaknuti omladinski rukovodioci (Vilko Vinterhalter je bio sekretar MK SKOJ-a Banjaluka 1930-1933, a Nikica Pavli sekretar sekretar MK SKOJa 1933-1934). I itaoci ovog nedeljnika su bili veim dijelom mlai ljudi, s obzirom na njegovu programsku orijentaciju. Tome je svakako doprinijeo Bogdan Jerkovi, njegov glavni urednik, Nenad Bori, odgovorni i tehniki urednik, kao i sam sadraj lista. List je objavljivao lanke o ekonomskom poloaju seljaka, stanju u pojedinim preduzeima, stanju u kolstvu, to je, izmeu ostalog, posebno interesovalo mlade, kao i druga aktuelna pitanja. Prvi broj lista tampan je 15. jula 1935. u 2.500 primjeraka. Tira drugog broja je dvostruko uvean, a trei i etvrti broj su tampani u 8.000, odnosno 10.000 primjeraka, dok je peti broj policija konfisikovala. Ovolikom intereseovanju doprinijela je programska orijentacija lista teak ivot radnika i seljaka, zatim lanci o osnivanju Narodnog fronta, s obzirom na jaanje faistikih snaga u svijeti i u zemlji, uslovi ivota mladih na selu i u gradu. List je itan irom srednje Bosne. Pojedinci su naruivali i po sto primjeraka, ne samo iz srednje Bosne, ve iz cijele Bosanske krajine, a isto tako i iz Podgorice, Kragujevca i dr. Jedan od individualnih pretplatnika bio je i Maksim Gorki. Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine (SDS BiH), koja je bila meu inicijatorima i gorljivim zagovornicima ujedinjenja jugoslovenskog proletarijata, pristupila je u skladu sa zakljukom njenog zavrnog kongresa u cjelini novoosnovanoj SRPJ (k), odlukom 112 delegata koji su na Kongresu ujedinjenja predstavljali radniki pokret Bosne i Hercegovine. U sastav SRPJ(k) iz Bosne i Hercegovine ule su 23 mjesne partijske organizacije s preko 6.000 lanova13 Kao to se iz predhodnog teksta i fusnote vidi od navedene 23 mjesne organizacije iz Bosne i Hercegovine koje su stekle osnivaki status na Kongresu ujedinjenja SRPJ(k), iz srednje Bosne je 8 mjesnih organizacija sa brojem svojih lanova kako slijedi: Banjaluka 900, Travnik 128, Zenica 413, Jajce 196, Doboj 195, Zavidovii 240, Maslovare 155 i Derventa (broj lanova za Derventu nije utvren). Dakle, na Kongresu ujedinjenja SRPJ(k), odranom od 20-23. aprila 1919. godine u Beogradu, iz BiH je bilo zastupljeno ukupno 23 mjesne organizacije koje su predstavljale ukupno 6.000 lanstva, a od 23 zastupljene mjesne organizacije 8 mjesnih organizacija je bilo iz srednje Bosne, koje su ukupno predstavljale 2.227 lanova (bez podataka za Derventu), to predstavlja 227 lanova vie od jedne
Banjaluka u radnikom pokretu i NOB, knj. 1, Banjaluka 1981, i knj. 2, Banjaluka 1985. Dr Nevenka Petri, I zvijezde smo dosezali, knj. 1, str. 57. 13 (Sarajevo 2100, Tuzla 850, Mostar 246, banjaluka 900, Travnik 128, zenica 413, Fojnica 125, Jajce 196, Doboj 195, Brko 100, konjic 54, Vare 90, Prijedor 27, Zavidovii 240, Sjetlina-Pale 56, Trebinje 76, Kakanj-Zgoi 16, Maslovare 155, olovo 50, Foa 30; u Derventi, Drvaru i Brezi broj lanova nije bio utvren).
12 11

6 treine cjelokupnog tadanjeg lanstva SRPJ(k) u Bosni i Hercegovini. Ovaj podatak ukazuje na svojevrsnu indikaciju o stepenu revolucionarnog raspoloenja u 7 srezova na teritoriji tadanje srednje Bosne, iako je podruje srednje Bosne u to vrijeme, pogotovo neposredno poslije zavretka Prvog svijetskog rata, objektivno bilo u veoma tekom ekonomskom poloaju. Naroito pada u oi da je Mjesna organizacija SRPJ(k) u Maslovarama, tada maloj varoici, sa svojih 155 lanova, ali sa veoma razvijenom industrijom ekploatacije uma u okolini, takoe bila jedna od 23 mjesne organizacije koje su iz Bosne i Hercegovine na Kongresu ujedinjenja SRPJ(k), predstavljale cjelokupnu naprednu radniku klasu Bosne i Hercegovine. Revolucionarni radniki pokret u Bosni i Hercegovini, koji se tokom 1919. i poetkom 1920. godine nalazio u usponu, imao je izrazito antikapitalistiki karakter, pa je stoga predstavljao ozbiljnu prijetnju vladajuem reimu. Masovni politiki protesti i trajkaki pokreti potresali su jo nekosolidovani poredak u novostvorenoj dravi, pa je buroazija bila prinuena na izvjesne ustupke radnikom pokretu, posebno u poveanju nadnica i zavoenju osmoasovnog radnog vremena. Vladajui krugovi su se, meutim, istovremeno pipremali za obraun s radnikim pokretom i KPj, oslanjajui se na policiju, andarmeriju, vojsku i nacionaliste organizovane u narodnu gardu i nardnu odbranu. U borbi protiv revolucionarnog radnikog pokreta predstavnici vladajueg reima su se sluili i taktikom davanja izvjesne podrke reformistiki i oportunistiki ustrojenoj, reimu lojalnoj manjinskoj struji u radnikom pokretu Jugoslavije, odbnosno predusretljivim odnosom prema onim njegovim djelovima koji su stajali izvan i nasuprot SRPJ(k) i jedinstvenih sindikata U procesu do svog drugog, odnosno Vukovarskog kongresa, SRPJ(k) postie zapaene uspjehe u organizovanju i rukovoenju masovnim politikim akcijama, od kojih su mnoge predstavljale i otre klasne okraje U drugoj polovini juna 1919. godine, kada su ukinute zabrane, poinje rad na obnovi partijskih i sindikalnih organizacija u Bosni i Hercegovini. Poto su imovina i radniki domovi vraeni radnikim organizacijama, 23. juna ponovo je poeo izlaziti Glas slobode. U isto vrijeme, radnika klasa Bosne i Hercegovine povela je odlunu borbu za poboljanje svog materijalnog poloaja, odnosno za sklapanje to povoljnijih kolektivnih ugovora s poslodavcima. U tom cilju je u drugoj polovini 1919. godine ( period juni oktobar) organizovano vie tarifno-trajkakih akcija rudara, grafiara, metalaca, radnika u umskoj industriji, ugostiteljskih radnika, namjetenika u Sarajevu, Tuzli, Bijeljini, Brkom, Zenici, Brezi, Mostaru, Zavidoviima, Dobrljinu, Ljeljanima, Maslovarama i Rogatici. To je bio dio od ukupno 125 tarifnih pokreta i trajkova radnika u Bosni i Hercegovini u periodu legalnog djelovanja SRPJ(k), odnosno KPJ i njoj bliskih sindikalnih organizacija 19191920. godine.14 Kao to se vidi od ukupno 125 tarifnotrajkakih akcija, sprovoenih u periodu uspona revolucionarnog radnikog pokreta do polovine 1920. godine, ta revolucionarna akcija sprovoena je i u dva sreza srednje Bosne u Zenici i Zavidoviima, kao i u varoiici Maslovare. Srednja Bosna je i u kasnijem periodu bila pogodno tlo za uticaj na mlade od strane revolucionarnih snaga marksistike orijentacije. Posebno u vrijeme kada je osnovana Centralna omladinska komisija pri CK KPJ od tri lana, koja je imala funkciju Privremenog centralnog rukovodstva SKOJ-a. lanovi te komisije su bili Ivo Lola Ribar,
14

Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, knj. 1, str. 97-99.

7 sekretar, iz Srbije, Leo Mates iz Hrvatske i Boris Krajger iz Slovenije. S obzirom na postignute rezultate u radu ova komisija je odlukom CK KPJ, sredinom 1938, prerasla u CK SKOJ-a.15 Ovo je predstavljalo znaajan korak na konsolidaciji SKOJ-a, prevazilaenju dotadanjih slabosti, kao to su sektaenje u prijemu novih lanova koji su se dokazali u revolucionarnim aktivnostima koje su u to vrijeme bile aktuelne, posebno na razvijanju antifaistike svijesti meu mladima, zatim podizanje svijesti u oblasti obaspravljenih radnih masa i dr. U okviru preduzimanih mjera za reorganizaciju SKOJ-a, Centralna omladinska komisija na elu sa Ivom Lolom Ribarom, u drugoj polovini 1937, sebi je postavila glavni zadatak vaspitanje omladine u antifaistikom i demokratskom duhu i stvaranje veoma iroke platforme za rad sa mladima, sa krajnjim ciljem stvaranja irokog i jedinstvenog revolucionarno-demokratskog omladinskog pokreta. Tako se ve 1937. godine, irom Jugoslavije poelo sa stvaranjem aktiva SKOJ-a, prije svega, djelovanja mladih komunista kroz legalne forme rada, meu svim slojevima omladine i u svim domenima ivota. Kako je u 1938. godini dolo do prerastanja Centralne omladinske komisije u Centralni komitet SKOJ-a, zauzet je stav da se pri nacionalnim (u stvari misli se na pokrajine) rukovodstvima KPJ osnuju omladinske komisije. U to vrijeme dolazi i do obnavljanja partiske organizacije u Crnoj Gori, obnovljen je PK KPJ za Srbiju, zapoet je rad na obnovi KPJ u Bosni i Hercegovini, pa je odrana etvrta pokrajinska konferencija KPJ,16 to se veoma pozitivno odrazilo na zapoetu konsolidaciju KPJ i SKOJ-a u Bosni i Hercegovini. U to vrijeme, decembra 1938. godine, CK KPJ donijeo je svoju rezoluciju u kojoj je partijskim organizacijama ukazano na znaaj i ulogu SKOJ-a u optoj demokratizaciji narodnih masa u Jugoslaviji, polazei od stava da omladinski pokret ima vidnu ulogu u odbrani nacionalne nezavisnosti i uspostavi antifaistikog i demokratskog raspoloenja masa, te da je jedan od najvanijih zadataka KPJ da svestrano i aktivno podupire omladinski pokret.17 Sve ovo neposredno je uticalo da je i u Bosni i Hercegovini dolo do konkretnijih organizacionih mjera. U 1938. godini PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu formirao je Omladinsku komisiju u sastavu: Pavle Goranin, Rato Dugonji, ivko Joilo i Avdo Humo, iji je primarni zadatak bio da organizuje i koordinira rad na obnovi SKOJ-a u duhu novih smjernica, posebno na razvijanju novih formi rada za legalne aktivnosti mladih. U tom periodu su formirani aktivi SKOJ-a u Sarajevu, Mostaru, Banjaluci, Tuzli, Bijeljini, Bihau, Drvaru, Zenici, i Foi, a krajem 1939. godine fromiran je i Pokrajinski komitet SKOJ-a, ime je reorganizacija SKOJ-a u Bosni i Hercegovini, uglavnom, bila zavrena. U toku te reorganizacije, koja je predstavljala dugotrajan process, SKOJ se postepeno oslobaa jedne od svojih najveih slabosti sektatva, koje je stalno oteavalo njegovo povezivanje sa irokim slojem omladine.18 Poetkom 1940. godine organizacije SKOJ-a u Bosni i Hercegovini, osim u Sarajevu, Mostaru, Banjoj Luci i Tuzli, nisu postojale. Zato je PK KPJ-a BiH nastojao da preko
Dr Miroljub Vasi Revolucionarni omladinski pokret u Jugoslaviji 1929-194, Beograd 1977, str. 459461. 16 etvrta i Peta konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu u istorijskom razvitku revolucionarnog pokreta 1938-1941, Zbornik sa naunog savjetovanja odranog u Mostaru 5. i 6. oktobra 1978, Sarajevo 1980. str. 452. 17 Dr Miroljub Vasi Revolucionarni omladinski pokret u Bosni i Hercegovini uoi napada faistikih drava na Jugoslaviju (1938-1941), Zbornik radova, Sarajevo 1980, str. 159-174. 18 Dr Miroljub Vasi, n. d., str. 142-144.
15

8 partijskih organizacija i studenata komunista ubrza njihovo stvaranje.19 Kako je u tom periodu dolo do osnivanje oblasnih komiteta SKOJ-a u Jugoslaviji za odreene regione, tada je osnovan i Oblasni komitet SKOJ-a za Bosansku krajinu, to je pospjeilo ostvarivanje ovog novog kursa i na prostorima srednje Bosne. Skojevski kurs kod Bugojna (avgust 1940) i uesnici iz Bosanske krajine Prije odravanja VI zemaljske konferencije SKOJ-a (8. i 9. septembra 1940), a u znaku njenih priprema, jedan od najznaajnijih zadataka SKOJ-a u Bosni i Hercegovini, bio je kurs20 za najistaknutije lanove i rukovodioce SKOJ-a BiH, odran avgusta 1940. godine u umi nedaleko od Bugojna, koji je trajao 7 dana, a zbog legalizovanja toga skupa registrovan je kod lokalnih vlasti kao omladinsko logorovanje. Neposredni organizatori kursa bili su: Pavle Goranin, Rato Dugonji, Avdo Humo i Mahmut Buatlija istaknuti rukovodioci SKOJ-a Bosne i Hercegovine toga vremena. I ovaj kurs, i odravanje oblasnih konferencija SKOJ-a, kad je odravana i u Banjaluci. Meu zabiljeenim uesnicima navedenog kursa (zabiljeeno je 13 uesnika iz Banjaluke i srezova Bosanske krajine) je i Salih Topi iz Bosanske Gradike. Zatim, Asim Loi iz Maglaja, Ovaj znaajan dogaaj za revolucionarni omladinski pokret Bosne i Hercegovine, reflektovao se na sve sredine, negdje manje, negdje vie u zavisnosti od stepena razvijenosti komunikacije izmeu odreene sredine sa PK SKOJ-a Bosne i Hercegovine i Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu ueg biroa koji je vrio pripreme za odravanje Prve oblasne konferencije SKOJ-a za Bosansku krajinu koja je pripremana da se odri u istoj godini kada i ovaj kurs. esta Zemaljska konferencija SKOJ-a i SKOJ u srednjoj Bosni esta zemaljska konferencija SKOJ-a odrana je 8. i 9. septembra 1940. godine u Zagrebu.21 S obzirom na njen veliki znaaj za razvijanje aktivnosti SKOJ.a na terenu, u 1940. godine neposredno pred Drugi svjetki rat, naveemo najbitnije zadatke koji su na njoj usvojeni. Prisustvovalo je oko 30 delegata iz svih krajeva Jugoslavije, meu kojim je bilo najvie radnika (55% radnika, 36% intelektualaca i 9% zemljoradnika). U pripremama za ovaj skup odrane su konferencije SKOJ-a u svih osam pokrajinskih organizacija (Srbija, Vojvodina, Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina, Makedonija i Crna Gora). U toku priprema este zemaljske konferencije u Jugoslaviji je odrano 48 mjesnih, etiri pokrajinske konferencije i dva pokrajinska savjetovanja u ijem radu je uestvovalo oko 150 delegata. U istom periodu odrano je i osam pokrajinskih konferencija KPJ na kojim je takoe razmatran rad SKOJ-a i doneseni odgovarajui zakljuci. Godina 1940. oznaava porast broja lanova i simpatizera SKOJ-a u svim pokrajinama, posebno u Bosni i Hercegovini.22
19 20

Dr Miroljub Vasi, Revolucionarni omladinski pokret u Jugoslaviji 1929-1941, Beograd 1977, str. 656. Dr Nevenka Petri, I zvijezde smo dosezali, GrafoMark, Beograd 2001, str. 226-227. 21 Konferencija je odrana u centru Zagreba (u Gajevoj ulici u prostorijama menze studenata Vojvodine koja jo nije bila poela sa radom). Za tehnike pripreme bio je zaduen Leo Mates. Najpouzdaniji zagrebaki skojevci sluili su kao javke, tj. doekivali na stanici delegate i dovodili ih na mjesto odravanja Konferencije. Delegati su u istoj prostoriji spavali i hranili se (angaovana je bila kuvarica, lan KPJ). 22 Dr Nevenka Petri, I zvijezde smo dosezali, GrafoMark, Beograd 2001, knj. I, str. 227-229.

U vrijeme odravanja este zemaljske konferencije SKOJ-a u Jugoslaviji je bilo 17.800 lanova SKOJ-a, to je predstavljalo najvei broj lanova od njegovog osnivanja. Izabran je CK SKOJ-a od 14 lanova i 3 kandidata.. U Biro je izabrano 7, a Ivo Lola Ribar je ponovo izabran za sekretara. U Biro iz Bosne i Hercegovine niko nije izabran, a u Plenum koji je brojao 7 lanova iz Bosne i Hercegovine izabran je Rato Dugonji. U usvojenoj rezoluciji pred SKOJ su postavljeni najaktuelniji zadaci: da vodi neumornu politiku agitaciju meu najirim slojevima omladine; podie njenu politiku i borbenu svest i suzbija tetan uticaj graanskih partija i socijalistike partije u njenim redovima; da suzbija sektatvo u sopstvenim redovima, koje se manifestuje u precjenjivanju vlastitih snaga i isticanju zvunih, neralnih parola; da posveti posebnu panju sitnim, svakodnevnim akcijama radne omladine koje predstavljaju jedini put za ostvarivanje vrstog omladinskog jedinstva odozdo U narednih desetak zadataka detaljno se govori o svim aspektima politike borbe mladih u presudnim danima za ouvanje nezavisnosti zemlje. Interesantno je pomenuti kako se posebno trai da se otklone slabosti u radu sa enskom omladinom., poto se do tada rukovodstvo SKOJ-a skoro i nije bavilo tim aspektom svoje aktivnosti, a moda bi neko posebno istraivanje i potvrdilo da se uopte nije bavilo ovim znaajnim pitanjem. Rezolucija este zemaljske konferencije, posmatrano u cjelini, predstavlja akciono-politiki program SKOJ-a i putokaz za aktivnost mladih komunista i cjelokupne demokratske omladine u narednim, po zemlju sudbonosnim danima.23 Danas ne raspolaemo preciznim podacima o sastancima u srednjoj Bosni koji su odravani neposredno poslije este zemaljske konferencije SKOJ-a. Ali, kako je ve djelovao Oblasni komitet SKOJ-a za Bosansku krajinu on je, svakako, bio pokreta odreenih aktivnosti i na podruju srednje Bosne na sprovoenju zadataka este zemaljske konferencije SKOJ-a. Na istoj liniji djelovali su brojni lanovi SKOJ-a iz srednje Bosne koji su se kolovali u srednjim kolama u Banjaluci ili drugim sredinama ili koji su bili na studijama, a kad su dolazili u svoje rodno mjesto nalazili su naina da politiki djeluju to veliki broj srednjobosanskih boraca NOR-a to zna iz svojih linih kontakata sa tim skojevcima koji su u predratnim godinama veoma ivo politiki djelovali u mjestima svog roenja i okolini. Tako, na primjer, krajem decembra 1940. godine, odrano je savjetovanje o narodnoj pomoi u Tunju kod Tuzle. U njegovom radu, izmeu ostalih, uestvovali su i lanovi SKOJ-a, odnosno mlai ljudi lanovi KPJ iz pojedinih srezova srednje Bosne iz Maglaja je uestvovaoAsim Loi, lan KPJ, iz Zavidovia Ivica Kralj i dr. Prva oblasna konferencija SKOJ-a za Bosansku krajinu, 1940. godine Odrana je u ljeto 1940. godine u Banjaluci, na padinama Starevice, neposredno poslije odravanja este zemaljske konferencije SKOJ-a. Prisustvovalo je oko 90 delegata. Referat o politikoj situaciji podnio je Niko Jurini, a izvjetaj o radu SKOJ-a Ivica
23

M. Vasi, n. d. 662.

10 Maar. Za vrijeme odravanja konferencije naila je policijska patrola. Skup je policiji predstavljen kao omladinski izlet, ali je policija ipak zahtijevala da se raziu, pa je konferencija docnije, istog dana, nastavila rad na Borevom igralitu, a potom uvee u kui Ferida Saia Rozmana, gdje je izabrala i Oblasni komitet SKOJ-a za Bosansku krajinu, na elu sa Ivicom Maar.24 Prema drugom izvoru, ova konferencija SKOJ-a odrana je 15. septembra 1940. Hajro Kapetanovi kae da je bio uesnik Oblasne konferencije SKOJ-a, odrane 15. septembra 1940, a 16. septembra primio me je konano za lana KPJ Osman Karabegovi. Dalje navodi: Zajko Dizdarevi iao je u Banjaluku dva puta. Prvi put na Oblasnu kopnferenciju SKOJ-a za Bosansku krajinu 15. septembra 1940.. Drugi put sredinom jula 1941. godine odveo je Zagu Umievi u Banjaluku u kuu policajca Atifa Hegia. Za ovog policajca bila je udata Ferida Dedi, sestra efika i Ferida Dedia. Hegi je rodom iz Bosanskog Novog i bio je spreman da nam ini pojedine usluge.25 U vezi sa datumom odravanja Prve oblasne konferencije SKOJ-a za Bosansku krajinu, na osnovu navedena dva izvora vidimo da je odrana neto prije odravanja este zemaljske konferencije SKOJ-a, tj. u ljeto 1940, a prema drugom izvoru odrana je 15. septembra 1940. godine, to znai poslije odravanja este zemaljske konferencije SKOJ-a, koja je odrana 8. i 9. septembra. Tako, pojaana aktivnost u radu SKOJ-a u Bosanskoj krajini, posebno u gradu Banjaluci, moe se uzeti kao poveana aktivnost SKOJ-a u pripremama este zemaljske konferencije SKOJ-a, odnosno u sprovoenju njenih zakljuaka. U radu Hajre Kapetanovia o ovoj Oblasnoj konferenciji za Bosansku krajinu se kae da je odrana 15. septembra. Bilo je oko 90 uesnika, a iz Banjaluke je utvreno za 15 i to: Ivica Maar, Duanka Kovaevi, Osman Karabegovi, Rudi Kolak, Muhamed Kazaz, efket Maglajli, Jusuf Selman, Ahmet Hadihalilovi, Zdravko i Brane Lastri, Drago Lang, ivko ivo Preradovi, Niko Jurini, Zvonko Dragomanovi, Rade Liina i drugi. Zatim, uesnici iz Bosanske krajine, za koje je utvreno da su bili: Boko iljegovi, Fadil ari, i Milan Pilipovi iz Bosanske Dubice;Ilija Doen iz Bosanskog Petrovca; Boo Narani iz Suvaje kod Bosanske Krupe; Slobodan Marjanovi i Ilija Stojanovi iz Prijedora; Salih Topi iz Bosanske Gradike; Veljo Stojni u ime drvarske partijske organizacije; Hajro Kapetanovi, Zaga Umievi i arko Zgonjanin iz Bosanskog Novog i drugi. Konferencija je poela referatom o spoljnoj i unutranjoj politiukoj situaciji, koji je podnio student Ivica Maar, sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu. U diskusiji su zapaena izlaganja Osmana Karabegovia, Nike Jurinia, Muhameda Kazaza, Duanke Kovaevi 26 Kao to se vidi, od 90 uesnika Prve oblasne konferencije SKOJ-a Bosanske krajine, utvrena su imena samo za: 15 uesnika iz Banjaluke i 12 iz pojedinih srezova Bosanke krajine. Meu navedenim imenima Banjaluana vidimo ime ive Preradovi27 iz
ehitluci 41, Oblasna partijska savjetovanja na ehitlucima u junu i julu 1941, fus. 16, str. 43. Hajro Kapetanovi, Oblasna konferencija SKOJ-a za Bosansku krajinu (u Banjaluc, 15. septembra 1940), Omladina u antifaistikom pokretu Jugoslavije 1936-1945, zbornik radova sa naunog skupa, Biha 25-26. septembra 1969, str. 73-78. 26 Hajro Kapetanovi, n. d., str. 74-75. 27 ivojin Preradovi ivo (19161942), student prava, pripadnik revolucionarnog omladinskog pokreta u Banjaluci, gdje je primljen i u SKOJ i KPJ prije rata. Na ehitlucima prisustvuje na partijskom savjetovanju 8.juna, na kome su razmatrane pripreme za dizanje ustanka 1941. u Bosanskoj krajini, kao i na
25 24

11 Vijaana, koji je bio, zaista, ve stasao za politiku borbu u banjalukoj skojevskoj i partiskoj organizaciji u predratnim godinama, a u prvim ustanikim danima jedan je od organizatora ustanka na optinama podruja Prnjavora i ire, i ime Saliha Topia iz Bosanske Gradike. Od navedenih Banjaluana, uesnika Prve oblasne konferencije SKOJ-a, skoro svi su, u toku NOR-a, neki odmah u ustanku 1941, neki neto kasnije, uestvovali u odsudnim bitkama, a 6-ro od navedenih su tokom NOR-a izginuli u srednjoj Bosni: Ivica Maar, Muhamed Kazaz, Zdravko i Brane Lastri, ivo Preradovi, Rade Liina.28 Zatim, i uesnici sa pojedinih srezova Bosanske krajine dobar dio perioda NOR-a proveli su u srednjoj Bosni.29 Prava je teta to se nije uspjelo doi do potpunijeg spiska uesnika Prve oblasne konferencije SKOJ-a Bosanske krajine. Sigurno bi se pokazalo da je i iz srednje Bosne prisustvovalo znatno vie delegata.30 Na potrebu i znaaj stvaranja organizacija SKOJ-a u svim veim mestima ukazala je Pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu, odrana 27. i 28. jula 1940. godine u Sarajevu. Na konferenciji je sekretar PK SKOJ-a Rato Dugonji, podneo referat o SKOJ-u i usvojen je zakljuak da se rad meu omladinom mora smatrati vaanim sektorom partijskog rada.31 Poslije ove konferencije ubrzan je rad na stvaranju novih organizacija SKOJ-a, pa ve u jesen 1940. postoje organizacije SKOJ-a u Prijedoru, Zenici, Bihau, Bosanskom Novom, , Bosanskoj Dubici, Bosanskom Petrovcu, Drvaru, Jajcu, apljini i Stocu. PK SKOJ-a je poeo izdavati svoj Bilten, preko koga je komunicirano sa organizacijama SKOJ-a, insistirajui na okupljanju najirih slojeva omladine. Bez obzira kome od navedena dva izvora o vremenu kada je odrana Prva oblasna konferencija SKOJ-a se u ovom sluaju moe dati prednost, injenica je da je Prva oblasna konferencija SKOJ-a Bosanske krajine odrana ili u neposrednoj vezi sa pripremama ili sa sprovoenjem zakljuaka este zemaljske konferencije SKOJ-a. Pokrajinsko savjetovanje SKOJ-a BiH i partijski kurs u Crepoljskom, 1940. godine U 1940. godini, oktobra (ili novembra) mjeseca, odrano je Pokrajinsko savjetovanje SKOJ-a u Sarajevu u ijem radu su iz Banjaluke uestvovali Osman Karabegovi, Rudi Kolak (koji je tada bio sekretar Mjesnoig komiteta SKOJ.a u Banjaluci) i Dedo Gazi.32
posebnom Savjetovanju na ehitlucim, odranom 13. juna 1941. za pripreme dizanje ustanka u srednjoj Bosni. Vojni komitet osnovan pri Oblasnom komitetu KPJ za Bosansku krajinu na elu sa Kasimom Hadi, odredio je, izmeu nekoliko vojnih povjerenika za pojedine srezove (za Prijedor Velju Stojnia), za Jajce Nemanju Vlatkovia, za Bosanski Petrovac Iliju Doen i dr.) ivu Preradovia za vojnog povjerenika za srez Prnjavor. On je jedan od najznaajnijih organizatora ustanka 1941. godine u ovom srezu i ire. Cijela njegova porodica je uestvovala u NOR-u: otac Jovan, svetenik, majka Desanka, brat Zdravko Braco, sestre Vasiljka Beba, Radmila Seka i dr. U 1941. postaje politiki komesar Prnjavorske ete, a kasnije je na istoj dunosti u eavskoj eti. Prilikom etnikog pua, u proljee 1942. godine, ubili su ga etnici. 28 Tokom NOR-a su izgubili ivot u srednjoj Bosni 29 Boko iljegovi, Zaga Umievi, arko Zgonjanin i drugi. 30 Navedeni podaci preuzeti su iz knjige dr Nevenke Petri, I zvijezde smo dosezal, Grafo Mark, Beograd 2001, str. 230-231. 31 Dr Miroljub Vasi, Revolucionarni omladinski pokret u Jugoslaviji 1929-1941, str.656. 32 Dr Duan Luka, Banjaluka i okolica u ratu i revoluciji 1941-1945,Banjaluka 1968, str.73.

12 U istraivanju nije utvreno koje su linosti iz Bosanske krajine, ukljuiv i srednju Bosnu, uestvovale u radu ovog savjetovanja. Ali, kako je u to vrijeme ve bio izabran Oblasni komitet SKOJ-a za Bosansku krajinu, slobodno je pretpostaviti da su navedena tri predstavnika bili predstavnici Bosanske krajine. Iz lanka Rudija Kolaka Partijski kurs na Crepoljskom 1940. godine vidi se da je decembra 1940. godine on bio upuen iz Banjaluke na partijski kurs, zajedno sa Nikom Jurini i Kasimom Hadiem, u Crepoljsko kod Sarajeva, koji je organizovao Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Za Sarajevo su putovali autobusom, a zatim su dugo ili pjeice u planinski dom na Crepoljsko, a predhodno nisu bili upoznati da e prisustvovati partijskom kursu koji e trajato oko dvije sedmice i to na planini (pa samim tim nisu bili prikladno odjeveni za zimske uslove, poto je bio visok snijeg). Cijeli dom, zajedno sa odgovarajuim personalom, bio je angaovan za ovaj kurs. Na kursu su bili, pored navedena tru polaznika iz Banjaluke, Slobodan Princip Seljo, Pavle Goranin, Zaga Blai, Vaso Miskin i Milutin urakovi iz Sarajeva (koje je Rudi Kolak poznavao). Ostale polaznike (iz Tuzle, Mostara i dr.) nije poznavao, a polaznici izmeu sebe nisu se ni oslovljavali svojim imenima. Predava na kursu bio je Krsto Popivoda, koji je dnevno odravao po 2 3 predavanja. Poslije predavanja radilo se po grupama izuavala se literatura i voene su diskusije. Materijali za kurs su primljeni u samom domu po dolasku (skripta, broure, Proleter, pojedine glave Istorije SKP(b), itd.). Po zavretku kursa svi materijali morali su biti vraeni ukljuiv i biljeke ako ih je neko imao. Na kursu je disciplina bila dobra, a cijelokupan rad bio je dobro organizovan. U toku rada kursa uro Pucar Stari i Miha Marinko posjeivali su kurs. Rudi Kolak kasnije je saznao da je M. Marinko dolazio ispred vieg partijskog foruma da obie kurs, zatim da je Slovenac i da je zbog revolucionarnog rada ve bio na robiji.33 Druga oblasna konferencija SKOJ-a Bosanske krajine Poetkom 1941. godine odrana je Druga oblasna konferencija SKOJ-a za Bosansku krajinu u Banjaluci, u Gospodskoj ulici, najuem centru grada. Sudei po usmenom izvjetaju Brane Todi, sekretara Sreskog komiteta SKOJ-a i lana Mjesnog komiteta SKOJ-a za Bosanski Novi, konferencija je pokazala da su ispunjena oekivanja u vezi sa sprovoenjem zadataka sa Prve oblasne konferencije SKOJ-a za Bosansku krajinu. Uoeno je da su se poele sprovoditi pojedine akcije meu seoskom omladinom, to je bio krupan napredak. Nepunu godinu dana od Prve i Druge oblasne konferencije SKOJ-a za Bosansku krajinu, poslije Aprilskog rata i okupacije zemlje, uslijedili su takvi dogaaji da su svi uesnici ova dva nauna skupa mladih komunista pozvani da se ukljue u borbu sa orujem u ruci.

Rudi Kolak, Partijski kurs na Crepoljskom 1940. godine, Sarajevo u revoluciji, Revolucionarni radniki pokret 1937-1941, Sarajevo 1976, str. 348-349. (Ovaj izvor bio je osnov za sve navedeno o ovom kursu).

33

13 Svi su se ukljuili u prve redove borbe, prema dobijenim zadacima, spremni da i ivot daju za odbranu svoje zemlje od okupatora i za svoje ideale. Najvei dio je pao u borbi, ne doekavi slobodu i ostvarivanje ideala svoje mladosti. Iznijeti presjek odreenih dogaanja, na jugoslovenskoj sceni, u Bosni i Hercegovini i u Bosanskoj krajini, u okviru rukovodstava SKOJ-a i KPJ, izmeu ostalog govore o temeljnim i uurbanim pripremama KPJ i SKOJ-a u Jugoslaviji, odnosno u Bosni i Hercegovini, pa tako i u Bosanskoj krajini, odnosno srednjoj Bosni, pripremajui se za nastupajue dogaaje odbranu svoje zemlje i ratni vihor do koga je uskoro dolo. 3. Poloaj omladine u srednjoj Bosni prije Drugog svjetskog rata i kretanje i uspon revolucionarnog omladinskog pokreta U nastojanju da se u srednjoj Bosni stvori mrea ilegalnih organizacija KPJ i SKOJ-a, odmah po njihovom osnivanju, poslije Prvog svjetskog rata, ostvarivane su veze sa pojedincima i grupama komunista, a zatim su stvarane osnovne i mjesne organizacije KPJ i SKOJ-a. A jo prije toga ostvarivane su veze sa radnicima drvne industrije i rudnika, koji su u to vrijeme bili najvie eksploatisani. Za bolju predstavu o razvijenosti proizvodnih snaga u srednjoj Bosni, dajemo slijedee statistike podatke o zaostajanju Vrbaske u odnosu na sve druge banovine u Kraljevini Jugoslaviji, kao i u predhodnom periodu, to se sve neposredno odraavalo, prije svega, na poloaj djece i omladine: Naziv banovine Hrvatska banovina Dunavska banovina Dravska banovina Uprava grada Beograda Drinska banovina Vardarska banovina Moravska banovina Zetska banovina Vrbaska banovina Ukupno fabrika: Do 1918. 511 490 453 103 107 43 64 16 44 1.831 19191938. 656 510 403 216 125 113 94 36 35 2.13934

Iz gornje tabele se vidi da je jedino u Dravskoj i Vrbaskoj banovini izgraeno manje fabrika nego prije Prvog svjetskog rata, ali uojliva je i razlika da je u Dravskoj izgraeno 403, a u Vrbaskoj samo 35. Privreda na bazi kapitalistikog sistema u Bosni i Hercegovini, za razliku od privrede u susjednoj Hrvatskoj ili Srbiji, ima za vrijeme Austro-Ugarske, pa i stare Jugoslaviej, djelomino, specifian vid kolonijalni. Eksploatiu se umska i rudna bogatstva na pljakaki nain i u dvostrukom smislu: kradu se prirodna bogatstva, izvozom sirovina, a zemlji se oduzima mogunost da bi u preraivakoj industriji bar jedan dio profita bio
34

Statistika industrije Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1941, str. 11!2.

14 ukjljuen u proirenu produkciju i ostao u zemlji. Kao takva, ova sirovinska industrija nije bila baza za proirenu reprodukciju. I ta vidimo? Vidimo devastaciju uma i pljaku rudnika uglja i eljeza. Sve bogatstvo stvoreno radom odlazi u epove bekih, petanskih, transkih, vajcarskih, belgijskih i drugih evropskih kapitalista i bankara. Da bi privukao kapital, austrougarski okupator daje svakojake najpovoljnije koncesije stranim kapitalistima i obeava im, to i ini, punu zatitu u odnosu na pokret radnitva za poveanje nadnica i smanjivanje radnog vremena. Ko je prokrstario umske masive Vlaia, emernice, Borja, Crnog Vrha, avke vidjee, i dan-danji, poslije pola vijeka, opustoene planinske kose, s ostacima velikih panjeva, gdje uma nije vie ni obnavljana.35 Sve ovo objektivno je uticalo na revolucionisanje radnika, posebno meu radnicima drvne industrije i rudarstva. Na primjer, u listu Glas slobode, objavljenom 4. marta 1920. godine u Sarajevu, u lanku Bedno stanje radnika vrbanjske eleznice kod Banjaluke otro se kritikuje odnos firme prema radnicima.36 Zbog tekog poloaja drvosjea Narodni glas, organ SDS Banjaluke, 22. marta 1920. godine, alje svoga novinara u Maslovare da pie o poloaju radnika drvosjea. Do politizacije radnika na sjei ume, s obzirom na veoma teke uslove ivota, dolo bi i bez nastojanja iz Banjaluke da se politiki organizuju u sindikat i druge politike organizacije. Jer, i pored stalnih andarmerijskih kontrola i pritsaka, nije spreavan politiki rad. U izvjetaju naelnika Kotarskog ureda Kotor-Varo, upuenom Okrunoj oblasti Banjaluke, izmeu ostalog se kae: ... da se meu radnicima dionikog drutva za proizvodnju drveta i parna pilana u Banjaluci - u planini Borja opaa neki komunistiki pokret.37 Navodi se u tom izvjetaju da taj pokret vode nii inovnici firme: Barta, Beroudi, Akselrat i jo neke nove osobe u firmi. Naknadno, poslije pet dana u jo jednom izvjetaju govori se o organizovanju radnika u Borju, Maslovarama i Obodniku, te da u Borju ima 600 radnika koji se u zadnje doba poee organizovati u komunistiku organizaciju do sada ih ima organiziranih 120. Za organizaciju u Maslovarama se kae da samo naginju komunistikoj stranci, a u Obodniku da je organizacija sastavljena samo od eljeznikih radnika, te da su radnici ove godine mnogo radikalniji, agresivniji nego prle godine.38 Iako nije bila vea varo, Maslovare su imale rudnik kamenog uglja i tzv. rudarsku koloniju u kojoj su bili naseljeni radnici iz Zagorja, Slovenije i drugih krajeva Jugoslavije. Struktura skoro cjelokupnog stanovnitva u toj koloniji bili su proletri, kojim je ivotni standard zavisio iskljuivo od zarade u rudniku. Pored navedenih aktivnosti radnika 1920. godine i kasnije, odmah po zavretku Prvog svjetskog rata Maslovare postaju znaajan radniki centar, poto se uporedo odvijala izgradnja umske pruge i Rudnika mrkog uglja (osnovanog 1916. godine), koji je u to vrijeme zapoljavao dvostruko vie (370) radnika nego rudnik Lau u Banjaluci. U ovom rudniku osnovana je sindikalna organizacija i Povjerenitvo Socijaldemokratske stranke (SDS). U vrijeme odravanja estog i zakljunog kongresa SDS, 17. aprila 1919, u Maslovarama je bilo

Milan Gavri Predgovor, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, Beograd 1976, str. 22. Milan Vukimanovi, Akcije i trajkovi pilanskih radnika izmeu dva svjetska rata, Vrbas 1947-1977, Banjaluka, str. 19, fusnota br. 7; Glas slobode br. 28 i 35/Istraivai su miljenja da ima indicija da je ovaj lanak pisao uro akovi. 37 Ibid., str. 20. 38 ABK-OOBL-372/1920, i ABK-OOBL-385/1920.
36

35

15 155 lanova SDS.39 Poetkom maja iste godine zabranjen je rad Mjesne organizacije SRPJ (k) u Maslovarama, ali opet je obnovljen krajem ljeta. Prvi trajk rudara u Maslovarama odran je 25. juna 1919. godine, koji je nakon pregovora okonan slijedeeg dana. Izvrni odbor SRPJ (k) uputio je 11. novembra 1919. godine svojim mjesnim upravama i organizacijama uputstvo o politikom radu meu zemljoradnicima na selu radi osnivanja seoskih organizacija. Tako, na Okrunoj partijskoj konferenciji SRPJ (k), odranoj 14. decembra 1919. godine u Banjaluci, uestvovao je jedan delegat SRPJ (k) iz Maslovara. Na konferenciji su, pored drugih aktuelnih pitanja, razmatrani agrarni problemi i usvojene su Smjernice za rad na selu, koje je od tada, u buduim partijskim aktivnostima, manje ili vie, ostalo u sreditu panje.40 Na Mjesnoj konferenciji SRPJ (k) u Banjaluci, odranoj 14. aprila 1920. godine, izabran je Sekretarijat SRPJ (k), u koji je izabran i Dragutin Jakara. koji je do tada radio u Maslovarama.41 Na proslavi Prvog maja 1920. godine u Maslovarama bilo je 150 uesnika, na planini Borja 50 umskih radnika (uporedbe radi na proslavi u Bihau je uestvovalo 200, Bosanskoj Dubici 80, Bosanskoj Krupi 60 itd.) U povjerljivom izvjetaju Kotarski ured Kotor-Varoa obavjetava da je na prvomajskoj proslavi u Maslovarama uestvovalo i 15 ena.42 U toku ljeta 1920. godine uesnici Vukovarskog kongresa KPJ drali su predavanja partijskom lanstvu o kongresnim odlukama. Jedan od delegata iao je u Maslovare i Obodnik da odri to predavanje.43 U Tesliu je ve u ranu jesen 1919. godine poela da djeluje Mjesna organizacija SRPJ (k) na elu sa Franjom Kopiem, koja je 14. decembra iste godine organizovala veliku Protestnu skuptinu u Tesliu protiv skupoe i za radnika prava, kojoj je prisustvovalo preko 200 ljudi.44 U ljeto i ranu jesen 1919. radnike organizacije se ponovo stvaraju i oporavljaju poslije udarca koji im je zadao reim uoi Prvog maja. Jer, buroazija je morala da pree u dugotrajnu defanzivu sve dok ne konsoliduju svoj dravni aparat i koliko-toliko savlada haotinost u privredi. Tako je u prvoj polovini 1919. u Derventi ve bila obnovljena mjesna organizacija SRPJ (k), s predsjednikom Milanom Noviem na elu i Perom Uljiinim. Ali, i prije konstituisanja organizacije, u Derventi se razvijala politika i sindikalna aktivnost, to se da zakljuiti iz raznih zborova i konferencija u avgustu iste godine. Potkraj 1919. u raznim mjestima srednje Bosne odravane su protestne skuptine protiv skupoe, policijskih proganjanja aktivista i sl. Na jednoj takvoj skuptini u Tesliu, 14. decembra 1919, bilo je prisutno preko 600 radnika i seljaka.45 U Doboju se, pored obnavljene partijske organizacije, razvio i poseban komunistiki pokret ena, koje su 18. oktobra 1919. odrale osnivaku skuptinu, na kojoj su izabrale mjesni odbor svoje
Uporeenja radi u to vrijeme kad je u Maslovarama bilo 155 lanova, povjerenitvo u Jajcu je imalo 196, u Prijedoru 27, dok je u Banjaluci Mjesna organizacija SDS brojala 900 lanova. 40 Milan Vukmanovi, Drutveno-politike prilike u periodu austougarske okupacije i izmeu dva svjetska rata, Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB-u 1941-1945, NIGRO Glas, Banjaluka1986, str. 45. 41 Narodni glas, Banjaluka, 2/1920; Glas slobode, Sarajevo, 123/1920. 42 ABK-OOBL, prez. 471/20, telegram Kotarskog ureda u Kotor-Varou, prez. 195/20 od 7. maja, ABiHZV, prez. 5549/1920. 43 Milan Vukmanovi, n. d., fusnota br. 174, str. 48. 44 Glas slobode od 27.12.1919. 45 Glas slobode, br. 185 i 191 iz 1919. godine
39

16 organizacije.46 Plimu radnikog pokreta nisu mogle zaustaviti policijske mjere u vezi sa zabranom proslave Prvog maja. Za taj polet radnikog pokreta u srednjoj Bosni bio je karakteristian i trajk rudara u Maslovarama krajem juna. Vlasti su odmah intervenisale. Poto im je sreski naelnik iz Kotor-Varoa obeao da e se njihovim zahtjevima udovoljiti, rudari su, poslije jednodnevne obustave posla, nastavili rad.4748 Na proslavi Prvog maja 1920. godine u Tesliu, u defileu je uestvovalo 470 osoba, a meu njima i 120 ena, to je bila svojevrsna indikacija razmaha pokreta. U Tesliu je odrana Protestna radnika skuptina, protiv ukidanja 8-asovnog radnog vremena, 18. jula 1920. godine, u ijem radu je uestvovao i Mitar Trifunovi Uo, poznati radniki tribun toga vremena. O uticaju KPJ u Tesliu govori i podatak o izborima za Ustavotvornu skuptinu na kojim je svo radnitvo glasalo za listu KPJ na kojoj je bio kandidat Mitar Trifunovi, koji je u tuzlanskom izbornom okrugu, kao komunistiki prvak izabran za poslanika Ustavotvorne skuptine. U teslikoj drvnoj industriji, na sjei ume, bilo je tada zaposleno oko 3000 ljudi iz oklnih sela, na radilitima u Crnoj Rijeci, Blatnici, Laevci, Krivaji, Nikolinom Potoku, Velikoj Jasenici, Maloj Jasenici, Dobroj Vodi, Stupnici, abajkovcu, Zeleniki i Inovi. Poslije Obznane, 30. decembra 1920. godine, kada je kraljevska vlada zabranila djelovanje politikih organizacija komunistike orijentacije, direkcija Destilacije je tada otpustila sve komuniste sa posla i, zajedno sa njihovim porodicama izbacila ih iz radnikih stanova i poela da ih ucenjuje da se ukljue u Socijaldemokratsku stranku, nastalu oko lista Zvono. Tako se do aprila 1921. godine u nju ukljuilo oko 200 dotadanjih lanova KPJ, pa je aktivnost KPJ u Tesliu tada prestala.49 Kada je poslije donoenja Zakona o zatiti drave (21. avgusta 1921. godine) zabranjena KPJ u zemlji, tada je i u Tesliui poela da djeluje ilegalna komunistika grupa, koja je otkrivena jula 1924. godine, iji lanovi su tada uhapeni ili protjerani.50 U Kraljeviji Jugoslaviji, zbog njenih klasnih i nacionalnih suprotnosti, nije bilo uslova za klasnu diktaturu buroazije, pa je ve na samom poetku njenog postojanja dolo do usvajanja Obznane. Velikosrpska hegemonistika buroazija suzbijala je socijalistike tenje proletarijata, koje su postojale, kako prije osnivanja zajednike drave, tako i neposredno poslije njenog osnivanja, 1919. godine, pa se to proteglo kroz cijelu prvu deceniju njene vladavine policijskim terorom i sudskim zloinima. Od donoenja estojanuarske diktature, 1929. godine, na poetku druge i ujedno posljednje decenije Kraljevine Jugoslavije, drava je svoj policijski reim proirila primjenom faitikih metoda i to ne samo prema komunistima ve znatno ire. A to je ujedno znaio kraj i posljednjih ostataka buroaskodemokratskog politikog sistema.

46 47

Glas slobode, br. 234 iz 1919. godine Arhiv SR BiH, ZV, prez. br. 4 222/1919. 48 Milan Gavri, Klasnoborbene i narodnooslobodilake tradicije srednje Bosne, Srednja Bosna u NOB, knj 1, Predgovor, str.44. 49 Advan Hozi, Tesli u NOB, Tesli 1985, str. 48. 50 Ibid.

17 Masovna nepismenost stanovnitva, poto je visoki procenat nepismenih bio ne samo meu starijim stanovnitvom, ve i meu mladima, u periodu izmeu dva rata, predstavljala je podlono tlo za razne negativne uticaje.51 Kada je u maju 1928. godine URSS organizovao u Sarajevu Radniki slet fudbalskih i raznih drugih sportskih i kulturno-umjetnikih drutava Bosne i Hercegovine, osnovana je radnika sportska zajednica, a u okviru takmienja RSD Borac i RKUD Pelagi iz Banjaluke, u kojim su dugi niz godina vodeu ulogu imali komunisti, osvojivi kup, povezali su se sa odgovarajuim klubovima u srednjoj Bosni i putem saradnje i takmienja su se sa klubovima i kulturno-umjetnikim drutvima u Tesliu, Jajcu, Turbetu, Prnjavoru, Derventi i nekim drugim mjestima, razvijajui drugarske odnose, prije svega, u redovima mlade generacije. Kako su u svim tim sredinama postojale grupe simpatizera i aktivista KPJ, to je bila prilika da se putem kontakata sportskih i kulturnih drutava, kroz legalne forme rada, ostvaruju i kontakti izmeu mladih revolucionara, pa je to doprinosilo boljem organizovanju i politikih aktivnosti u svim spomnutim sredinama. Na ovaj nain, pod uticajem banjaluke partijske i skojevske organizacije, razbijana je sektaka zaaurenost KPJ i SKOJ-a, koja je u pojedinim vremenskim periodima, posebno prije proglaenja diktature kralja Aleksandra, 1929. godine, i u srednjoj Bosni, doprinijela da se manje ili vie razvijeni radniki pokret u varoicama srednje Bosne vie angauje u revolucionarnim aktivnostima. U ovom periodu znaajan je trajk pretovarnih radnika na eljeznikoj stanici u Bosanskom Brodu, koji su traili skraenje radnog vremena koje je do tada bilo 12 14 asova. Taj trajk je bio 24. novembra 1928. godine, koji je nakon dva dana policija prekinula.52 estojanuarski dravni udar diktatura, 1929. godine, imao je glavni cilj da fiziki uniti KPJ, SKOJ i njihove simpatizere i sljedbenike. U prvih nekoliko godina monarhofaistike diktature protiv nje se borila KPJ, sa svojim sljedbenicima skoro sama, pozivajui iroke mase da joj se suprostave. Rukovodstva KPJ i SKOJ-a iz Banjaluke i Tuzle pokuavala su prvih godina diktature, 1929. godine kao i kasnije, da uspostave vezu sa progresivnim ljudima lijeve orijentacije, a i komunistima koji su se mjestimino nalazili u Tesliu, Bosanskom Brodu, Doboju, Derventi, Prnjavoru i drugim varoicama srednje Bosne, ali i manjim mjestima kao to su Maslovare, iprage i dr. Banjaluka organizacija je koristila u te svrhe sindikalne organizacije, kulturno-prosvjetna i sportska drutvaU tome povezivanju naroito su se isticali nogometni klub Borac i Kulturno umjetniko drutvo Pelagi, u ijim su upravama bili najzastupljeniji lanovi KPJ. Da navedemo samo nekoliko komunista ija se djelatnost u masama razvila u monu politiku akciju, koja se irila i na dobar dio srednje Bosne. Bili su to Vjeko Bakuli, Abduselam Bleki andor, Veljko orevi,
Nevenka Petri, Skoj i omladinski pokret u srednjoj Bosni, neobjavljeni rad , Beograd, juna 1984, str. 3 (ukupan rad ima 142. strane). Rezultati popisa stanovnitva 1931. godine. Prvi popis stanovnitva poslije osloboenja, obavljen 31.03.1948. godine, pokazao je, na primjer, na srezu Kotor-Varo, da je tada na ovom srezu bez osnovne kole bilo 89,80%, sa osnovnom kolom 9,50%, sa niom srednjom 0,50 %, sa viom srednjom 0,10. %, sa fakultetom 0,002 %, a sa nepoznatom kolom 0,001 %. Prema istom popisu na ovom srezu, djeca starija od 9. godina bila je su pismena 29,20 %, a nepismena 70,80 %. 52 Milan Gavri, Klasnoborbene i narodnooslobodilake trdicije srednje Bosne, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 63
51

18 Fahrudin in, Safet Filipovi, Abduselam Gvoar, Osman Karabegovi, Muhamed Kazaz, Ilija Lipovac, Stevo Nei, Nikica Pavli, Toma Perovi, Pavo Radan, Vilko Vinterhalter i mnogi drugi.53 Da bi se u srednjoj Bosni to prije stvorio ilegalni partijski aparat i organizacije SKOJ-a, dolo je do povezivanja s pojedincima i grupama komunista, a zatim se prelo na stvaranje mjesnih partijskih ili skojevskih organizacija u Bosanskom Brodu, Derventi, Sijekovcu, Doboju, Tesliu i po drugim mjestima i selima na teritoriji izmeu rijeka Vrbasa i Bosne. To povezivanje s komunistima i komunistikim omladincima razvijalo se posredstvom mnogostranih politikih i drugih veza, kojima se KPJ sluila ve od 1938, izgraujui narodni antifaistiki front svih demokratskih i naprednih snaga u zemlji. Pored veza jakog studentskog pokreta Beograda i Zagreba, koji je putem svojih udruenja i klubova u unutranjosti, bez veeg rizika, legalno iskoritavan za povezivanje i stvaranje masovnog antifaistikog fronta, u mobilisanju komunista po mjestima i selima srednje Bosne, povezivanju i organizovanju pokreta, naroito su bile aktivne mjesne organizacije u Banjaluci, Travniku, Zenici, Tuzli i Slavonskom Brodu. Iskoritavane su tako rei sve veze: partijske, skojevske, sindikalne, sportske, kulturno-umjetnike, enskih udruenja, studentske, srednjokolske, zatim veze putem tampe, predavanja, zajednikih izleta, planinarske, ferijalne, seljako-zadrune i sve druge koje su proizlazile iz politikih nastojanja KPJ da radom i odozdo i odozgo stvori narodni antifaistiki front, djelujui na lijevim krilima sitnoburoaskih stranaka, kao to su bile Hrvatska seljaka stranka, Samostalna demokratska i Zemljoradnika stranka i demokratski orijentisani elementi u raznim udruenjima i pokretima, kao to su bili antifaistiki pokret ena, Soko, Liga za mir i drugi.54 Ovaj uticaj banjaluke partijske organizacije na svrstavanje svih demokratskih, antireimskih i antifaistikih snaga u srednjoj Bosni ne bi bio potpun ako ne bismo, bar u najkraim crtama, spomenuli veliki politiki rad komunista u redovima lijevih krila drugih politikih stranaka i njihovih pomonih organizacija. Intelektualci, studenti, srdenjokolci i radnika i seljaka omladina radili su po direktivima banjalukih komunista protiv sijanja vjerskog i nacionalnog razdora od strane reakcionarnih elemenata u Hrvatskoj seljakoj stranci, frankovaca i klerofaista. Jak uticaj je imala KPJ iz banjalukog centra i na omladinu u srpskim selima prnjavorskog, derventskog i njima susjednih srezova putem lijevog krila Zemljoradnike stranke i Samostalne demokratske stranke, odnosno putem kulturno-prosvjetnog drutva Seljko kolo, zadrunog pokreta i t. sl.55 Uslijed ekonomske krize i meu seljakim masama dolo je do politikog previranja. Na primjer, u Derventi, maja 1932, pred zgradom sreskog naelstva, demonstriralo je oko tri hiljade seljaka koji su traili pomo u hrani poto je glad bila zahvatila i pojedine slojeve stanovnika na selu.56

53 54

Ibid, str. 68. Ibid., str. 73. 55 Milan Gavri, n. d., str. 75. 56 Arhiv IRP Sarajevo, KI, broj 185-186.

19 U okviru ekonomske krize dolo je i do prekida procesa proizvodnje u srednjoj Bosni. Tako je u Tesliu 17. maja 1932. godine Destilacija obustavila proizvodnju osamdeset pei, od ukupno stotinu, i otpustila veliki broj radnika.57 Meu rudarima u Maslovarama, poetkom maja 1932, uslijed revolta poto nisu dobili plate za mart i april, pripremljen je opti trajk. eljezniarima je odlukom Ministarstva saobraaja 1933. godine bila rasturena njihova organizacija u sastavu Ujedinjenog saveza eljezniara Jugoslavije URSS-a. A kada su oni 1934. godine osnovali poseban Savez saobraajnih i transportnih slubenika, Ministarstvo je odmah i njega zabranilo. Tako su eljezniari i dalje bili preputeni na milost i nemilost raznih birokrata u direkcijama eljeznica. Sve to se neposredno odraavalo i na stanje u srednjoj Bosni, pa je teak ekonomski poloaj radnika doprinosio revolucionisanju radnih masa, kako u industriji i saobraaju, tako i na selu, a sa njima i mladih. Bosanska krajina i srednja Bosna imali su svoje mjesto u jugoslovenskim tokovima protivrjenosti i suprotnosti, nalazei se na dnu ekonomskog razvitka drave. Na zaelju se sve vie uvrivala i cjelokupna privreda i opti drutveni razvoj. U postojeim uslovima nije bilo izgleda da e se stanje osjetnije poboljati. Niti jedna oblast drutvenog rada nije ostala poteena od nabreklih ekonomskih i drutvenih suprotnosti...58 U takvim uslovima bila je prisutna i glad, naroito u zimu i proljee 1931/32, 1935/36 i 1939/4059. Zato je ban Vrbaske banovine 2. septembra 1932. godine , izdao nareenje da se u srezovima pored sreskih pripomonih zaklada, osnuju i optinski koevi za prikupljanje i uvanje hrane u koje se hrana dobrovoljno ulagala za davanje pomoi u hrani siromanim zemljoradnicima. I u optinama su osnivani odgovarajui odbori u jednakom broju od bogatih, srednjih i siromanih seljaka na ijem elu je bio optinski naelnik, a slini i u selima na elu sa optinskim odbornikom iz dotinog sela.60 Cjelokupna privredna politika patila je od neorganizovanosti i lienosti ak i djeliminih planova i programa iskoriavanja poljoprivrednog, umskog, rudnog, energetskog i drugog privrednog bogatstva i njihovog ukljuivanja u tokove razvitka proizvodnih snaga. anse Bosanske krajine i izvlaenje iz zaostalosti bile su u razvitku industrije, a ne u poljoprivredi, ma koliko se ona intenzivirala, a razvitku industrije nije se posveivala ak ni minimalna panja.61 S obzirom na optu privrednu nerazvijenost u srednjoj Bosni u tom periodu, navedena konstatacija se utoliko vie odnosi na ovo podruje. Pored navedenih aktivnosti koje su dolazile iz Banjaluke i drugih veih centara, u srednjoj Bosni djelovale su i druge napredne snage. Drugi jak uticaj na obnavljanje rada KPJ u godinama uoi rata, uz direktno povezivanje svih komponenti antifaistikog pokreta, dolazi u srednju Bosnu, a naroito u okolinu Bosanskog Broda i Dervente, iz Slavonskog Broda. Meutim, ovaj uticaj treba, na osnovu istorijskih injenica, shvatiti
Jugoslovenski list, Sarajevo, broj 139/1932 Milan Vukmanovi, Ekonomsko-drutveni i politiki odnosi u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni u godinama uoi aprilskog rata, Zbornik radova naunog skupa Oblasna konferencija KPJ za Bosansku krajinu 21-23. februara 1942. godine u Skender-Vakufu, Banjaluka, 1982, str. 73., citirani tekst je na str. 74. 59 ABKBanska uprava Vrbaske banovineII. Br. 7817/32 i III. Br. 8753/32 (BUVB). 60 ABKBUVBIII br. 19242/32. 61 Milan Vukmanovi, n. d., str. 92.
58 57

20 tako da su nosioci akcije stanovnici BiH, mada je plan rada, ono 'kako i ta' da se radi, u veini sluajeva poticao je iz OK KPH Slavonskog Broda. Uostalom, kao to smo vidjeli od samih poetaka radnikog pokreta, a naroito od 1920, partijska, sindikalna i skojevska saradnja Dervente, Bosanskog Broda i Sijekavca s partijskim forumom u Slavonskom Brodu ve je postala tako rei tradicijom dugom tri i po decenije.62 Srednjokolci iz Bosanskog Broda koji su ili u gimnaziju u Slavonskom Brodu jo 1934. godine poeli su da rade na ostvarivanju onih aktivnosti koje je KPJ u gradu i po okolnim naseljima Sijekovca i Koraama, sprovodila preko akih kulturno-umjetnikih i sposrtskih drutava. Povezivanje lanova SKOJ-a i KPJ iz Bosanskog Broda i Slavonskog Broda ostvarivao je metalski radnik Fric Pavlik i Mihajlo Javorski, lanovi MK KPJ i Gradskog komiteta SKOJ-a u Bosanskom Brodu.63 Kako je banjaluka organizacija SKOJ-a, 1935. godine, bila brojano i organizaciono najjaa i najagilnija u Bosni i Hercegovini, i jedna od najorganizovanijih u Jugoslaviji sa 56 lanova u fabrikim, ulinim, srednjokolskim i akademskim elijama, sa Mjesnim, Srednjokolskim i Studentskim komitetom, tehnikom MK SKOJ-a, ilegalnom skojevskom bibliotekom i preko dvadeset ilegalno organizovanih aktiva sa preko 120 lanova, od Banjaluana koji su u drugim sredinama odmah po dolasku (obino na studije) primani u lanstvo KPJ (a tee u Banjaluci zbog drugaijih kriterijuma), a im se vrate u Banjaluku imali su svoja stalna uporita u svojim literarnim druinama, sportskim klubovima i sl. u kojim su bili aktivni prije odlaska iz Banjaluke, pa su se oni po svakom povratku u svoj grad, odnosno svoju sredinu, veoma ozbiljno angaovali u djelovanju revolucionarnog omladinskog pokreta.64 Sve to, s obzirom na malu udaljenost mnogih sreskih mjesta i varoica od Banjaluke, kao na primjer: Laktai, Slatina, Hrvaani, Drugovii, Prnjavor, Vijaani, Tesli, Maslovare, Skender-Vakuf, Vrbanjci, elinac, iprage, Imljani, Kruevo Brdo i dr. i ostvarivanje raznovrsnih kontakata iz Banjaluke, putem gostovanja sportskih klubova, literarnih druina, KAB-a i sl., doprinosilo je politizaciji, odnosno revolucionisanju mladih i irokom razvijanju antifaistikog raspoloenja. Ve na izborima za Ustavotvornu skuptinu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1920. godine, opoziciona Zemljoradnika (teaka) stranka65 je osvojila u prnjavorskom srezu jedan mandat: za poslanika je izabran Dragutin Janji. Na slijedeim izborima ponovo je pobijedio zemljoradniki kandidat pop ore Vranjeevi.66 Meutim, tek e u 1932. godini doi do znaajnijih pregupisavanja oko Zemljoradnike stranke, posebno u vezi sa sudskim procesom nazvanim Buna na Gradini, poto su se opozicione pristalice sastajale u Galjipovcima, na mjestu zvanom Gradina. Prilikom optinskih izbora 1936.
Milan Gavri, n. d., str. 75. Slavica Hrekovski, Hronologija, str. 83. 64 Milan Vukmanovi, Akciona politika aktivnost revolucionarne omladine Bosanske krajine i reorganizacija politikog rada SKOJ-a 1934-1936. godine, Arhiv Bosanske krajine (ABK) 210-005-014, str.33 i 34. 65 Stevo Samardija, Optina Vijeani,Srednja Bosna u NOB, 1 knjiga, Beograd, 1976, str. 91; napomena br. 2: Zemljoradnika stranka osnovana je 1920. godine od grupe Mihaila Avramovia iz Srbije, Saveza teaka iz BiH i Teakog saveza iz Dalmacije. 66 Stevo Samarsija, n. d. str. 91.
63 62

21 voena je otra borba naroito su zaotreni odnosi izmeu pristalica vladajue JRZ i opozicione Zemljoradnike stranke, a pobjedio je kandidat Zemljoradnike stranke Vid Njei, ugledan domain i trgovac iz Vijeana. U angaovanju oko izbora 1936. godine znaajnu ulogu odigrao je ivojin ivo Preradovi, student prava i lan KPJ iz Vijeana, koji je imao ve tada znaajnu ulogu u okupljanju progresivne omladine na cijelom srezu Prnjavor, a u ovom periodu i oko opozicione Zemljoradnike stranke. U banjalukim Vrbaskim novinama tada je pisalo da su komunistiki elementi ometali normalno sprovoenje izbora u optini Vijeani.67 Metalac Fric Pavlik, jedan od najaktivnijih proleterskih revolucionara na sindikalnom i svim drugim poljima aktivnosti KPJ na teritoriji Bosanskog Broda i Dervente, formirao je krajem 1937. godine partijsku eliju u koju su uli dotadanji skojevci Drago Vidoevi i Mihajlo Javorski.68 Ova elija je preduzimala brojne sindikalne akcije i jaala URSS-ov sindikat u borbi protiv Jugorasa i HRS-a, koji su se od 1939. godine u Jugostandardu ak fuzionisali da bi izazvali rascjep u podrunici URSS-a...69 U periodu od 1936. do 1938. godine pripadnici aktivista radnikog pokreta lijeve orijentacije, i ujedno pripadnici antifaistikog pokreta, ija aktivnost se odvijala u okviru Mjesne organizacije HSS, putem tog legalnog vida borbe, a pod rukovodstvom komunista, uspjeno su vodili borbu protiv klero-faista i nekih drugih desniarskih snaga unutar samog HSS, a istovremeno su se borili i protiv reakcionara iz Jugoslovenske muslimanske organizacije. Nakon odravanja Pokrajinske partijske konferencije za Bosnu i Hercegovinu, koja je odrana 1938. godine u Mostaru, Mahmut Buatlija je delegiran da u Travniku osnuje mjesnu partijsku organizaciju. Zatim, uskoro su pokrenute kombinovane razne legalne i ilegalne forme rada i u okolnim selima na padinama planine Vlai, organizovanjem predavanja, posjeta, amaterskih pozorinih grupa, pjevakih i tamburakih sekcija i dr. U cjelokupnu ovu aktivnost bilo je ukljueno oko 40. do 50. lanova KPJ (1940. i 1941. godine) u Travniku i okolini, Imljanima, Korianima, Kruenu Brdu i drugim selima prema ipragama i Zenici gdje je djelovalo i oko dvadesetak skojevaca.70 Angaovanjem partijske organizacije iz Tuzle na obnavljanju partijskih i skojevskih organizacija, 1939. godine, osnovan je u Doboju aktiv SKOJ-a, a ve 1940. godine imao je oko dvadesetak lanova. Sa njima su bili u kontaktu Cvijetin Mijatovi, Todor Vujasinovi, Enver iljak i drugi. U jednom izvjetaju je navedeno71 da je u kui Hasana olia, omladinca iz Doboja, odran sastanak u ijem radu je uestvovao Enver iljak, radnik u Solani u Kreki, a prisustvovalo je 30 omladine. On je odrao referat o ratnoj opasnosti i tom prilikom osnovan je ui sastav aktiva SKOJ-a. Uskoro su skojevci iz Doboja uspostavili tjenju vezu sa skojevcima u Tesliu i Tenju.

67 68

Stevo Samardija, n. d., str. 91. Slavica Hrekovski, Hronologija, str. 8182. 69 Slavica Hrekovska, Hronologija, str. 90. 70 Navedeni podaci su iz citiranog lanka Milana Gavria. 71 Fond CK KPJ za BiH, br. 4 028/48; Arhiv IRP, Sarajevo.

22 Pred Drugi svjetski rat, i pored pada reima estojanuarske diktature, i dalje je prijetila opasnost od faizma. Hitlerova Njemaka i Musolinijeva Italija vrile su veliki politiki i vojni pritisak na Jugoslaviju, a pogotovo poslije stvaranja svoje osovine Berlin Rim, kada su zapoeli oruanom silom i ratom da mjenjaju politiku kartu Evrope. U tim uslovima pred graanske politiare postavilo se pitanje profaistike ili antifaistike orijentacije i tada se Komunistika partija stavila na elo svih antifaistikih snaga da ih okupi u borbi protiv ratnih opasnosti i razbijanja Jugoslavije. Paralelno sa ovim zbivanjima KPJ se, u svim sredinama gdje je postojala i djelovala u Jugoslaviji, stavljala na elo svih antifaistikih snaga. U godinama uoi izbijanja Drugog svjetskog rata banjaluka organizacija KPJ je povezivala i predvodila sve drutvene i politike snage u antifaistikoj borbii svojom aktivnou zahvatala je i znatan dio srednje Bosne. Njen uticaj oko gornjeg toka i na desnoj obali Vrbasa bio je mnogostruk i raznolik. Prije svega iz Banjaluke se irio uticaj radnikog sindikalnog pokreta kojim su od 1935. godine, za razliku od centrale URSS-a u Sarajevu, u punoj mjeri rukovodili komunisti. I po broju trajkova od 1935. do 1938. godine Banjaluka dolazi odmah iza Sarajeva, Mostara i Zavidovia. Ovi trajkovi su emanirali duh klasne borbe na sve tri strane. Tri trajka u preduzeu Bosna-boa u razdoblju od 1934. do 1938. imali su direktan uticaj na radnitvo u srednjoj Bosni., poto je ono kod te firme bilo zaposleno na sjei ume u masivima istono od rijeke Vrbanje i uestvovalo u trajkovima i tarifnim pokretima pokrenutim u pilanama u Banjaluci... itava ova borba odraavala se i na teritoriji srednje Bosne, a naroito na podrujima istono od Vrbasa, koja su ekonomski i politiki gravitirala Banjaluci. Radom Mjesnog komiteta KPJ u Banjaluci, koji je tada po nalogu CK KPJ, privremeno vrio i funkciju Okrunog komiteta, na selu, a posebno meu omladinom, pripremana je iroka osnova za savez radnika i seljaka. Velik udio u toj akciji imali su napredni studenti i srednjokolci. Klub akademiara Banjaluke (KAB), s preko stotinu aktivista, odigrao je veliku ulogu u stvaranju antifaistikog pokreta u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni, pa se takav pokret oko Skender-Vakufa, Kotor-Varoa i Prnjavora moe smatrati njegovim organskim dijelom. Usmena i pismena propaganda komunizma i antifaizma ili je predhodila ili je bila rezultat velikog organizacionog pregnua banjaluke partijske i skojevske organizacije. List Narodna pravda, s tiraom do 10.000 primjeraka, djelovanje KUD Pelagi, Boreve spotrske veze i takmienja, rad grupa studenata KAB-a i Brazde, velik broj letaka, rad u mjesnim itaonicama, predavanja, izleti Prijatelja prirode i t. sl. sve se to prenosilo i irilo istono od Vrbasa. Poznate su veze KAB-a s Derventom, Borca s nogometnim klubovima u Tesliu, Prnjavoru i drugim mjestima. Svaka priredba ovih klubova, bila kulturno-prosvjetna ili nogometna doprinosila je daljem uvrenju redova KPJ i SKOJ-a u mjestima gdje se gostovalo. Banjaluki Borac nije bio samo pobjednik nosilaca kupova u susretima unutar Radnike sportske zajednice BiH nego je postao i dominantna organizaciona snaga Banjalukog nogometnog podsaveza, koji je imao 15 redovnih i 2 privremena kluba s 272 verificirana igraa. Takva pozicija Borca bila je izvojevana u tekim drutvenim i politikim okrajima protiv reimskih ljudi u sportu i protiv vlastodraca. I nije se tu radilo o tome da jedanaestorica s jedne i s druge strane zelenog polja zabijaju golove. Sve se vie radilo o mobilizaciji antifaistikih snaga u redovima omladine. I po gradovima srednje Bosne je bio, na

23 primjer, rasturan letak za bojkot Olimpijade u faistikom Berlinu, izdan i tampan u Banjaluci 1936. godine, s potpisima javnih radnika i sportskih klubova.72 Veoma znaajan uticaj banjaluke partijske organizacije i organizacije SKOJ-a bio je i putem doprinosa da se i u srednjoj Bosni mladi ljudi lijeve orijentacije ukljuuju u lijevo krilo drugih politikih stranaka i njihovih prateih organizacija. Ta aktivnost u srednjoj Bosni odvijala se po neposrednim direktivama banjaluke partijske i skojevske organizacije. Ove aktivnosti bile su uperene i protiv sijanja vjerskog i nacionalnog razdora meu hrvatskom omladinom od strane reakcionarnih elemenata iz redova frankovaca i klerofaista koji su djelovali pod okriljem HSS-a, a meu srpskom omladinom prnjavorskog, derventskog i njima susjednih srezova djelovalo se preko lijevog jrila Zemljoradnike stranke i Samostalne demokratske stranke, tj. putem preko kulturno-prosvjetnog drutva Seljako kolo, zadunog pokreta i sl. Kako su u srednjoj Bosni, nekoliko godina pred Drugi svjetski rat, a posebno od poetka 1938. godine, oivjele revolucionarne aktivnosti pod neposrednim uticajem KPJ i SKOJa i u sreskim centrima gde nije postojala i djelovala organizacija SKOJ-a, u njima su djelovali samo pojedinci koji su bili povezani u svoje elije KPJ ili SKOJ-a u aktive SKOJ-a u Banjaluci, Zagrebu, Sarajevu, Travniku i sl., a koji su porijeklom, na primjer, iz Kotor-Varoa, Prnjavora i sl., pa su u tim svojim mjestima politiki djelovali uvjek kad su se u njima nalazili. Dosadanja istraivanja su pokazala, na primjer, da izmeu dva svjetska rata u srezu Kotor-Varo nije postojala organizacija SKOJ-a. Meutim, organizovane su brojne aktivnosti, poto su pojedinci iz ovog kraja primljeni u SKOJ u sredini gde su se kolovali u koli ili u internatu, poto u nekim sluajevima skojevska organizacija nije bila osnovana u koli, ali je postojala u internatu odreene kole, zatim primani su gdje su se zaposlili, posebno u Banjaluci i Sarajevu, odnosno u srezu svog porijekla i sl.. Tako su, neposredno pred Drugi svjetski rat, politiki djelovali lanovi SKOJ-a na srezu Kotor-Varo: Slavica Grubor, lan SKOJ-a, Banjaluanka, zaposlena kao uiteljica u Kruevu Brdu, Omer ehi, lan KPJ, Davorin Koko Zeki, Vahid Kori drugi Kotorvaroani, banjaluka srednjokola Zdravka Novkovi Seka, a pored njih politiki su ilegalno djelovali i Jure Ani i Ljubo Relji, koji e pod kraj 1941. godine biti primljeni u KPJ i drugi. Isto tako Mira i Vlado Jotanovi (sestra i brat) iz eave, banjaluki aci i lanovi SKOJ-a, politiki su djelovali prilikom kolskih raspusta i drugih boravaka u svom mjestu i okolini, zatim ivojin ivo, Zdravko Braco i Beba Preradovi (braa i sestra), banjaluki aci iz Vijaana, lanovi SKOJ-a (ivojin je pred Drugi svjetski rat bio i lan KPJ), politiki su djelovali u svom mjestu, ali i znatno ire u tadanjoj optini Prnjavor iokolini. Uz ve navedeni znaaj uticaja koji su vrili mjesni komiteti KPJ i SKOJ-a iz Banjaluke, u cijelom periodu izmeu dva svijetska rata, na revolucionisanje i politizaciju mladih iz svih sredina srednje Bosne, zatim radnike klase i, kako se tada govorilo, potene inteligencije, kroz razne forme rada, poseban uticaj na toj liniji imali su Kulturnoumjetniko drutvo Pelagi, Sportsko drutvo Borac, organizacija naprednih banjalukih studenata KAB Klub banjalukih akademiara, napredni enski pokret
72

Milan Gavri, n. d., str. 75.

24 Banjaluke, zatim list Narodna pravda koji je pred rat, kako je ve istaknuto, imao tira oko 10.000 primjeraka i drugi. Sredinom etvrte decenije prolog vijeka preko 95% Muslimana bilo je za autonomiju Bosne i Hercegovine, posebno poslije pripajanja Dervente Hrvatskoj. I dio Srba u srednjoj Bosni, i oni koji su 1935. na izborima glasali za Vlatka Maeka, koji je bio u opoziciji prema aktuelnoj vlasti, bili su se uzbunili protiv aktuelnog reima. Tu situaciju iskoristili su i krajnji nacionalisti iz srpskih politikih krugova i njihovi razni sljedbenici advokati, trgovci, svetenici i to na liniji jaanja etnikih organizacija, kao i profaistiki elementi iz redova HSS, ustae i frankovci u organizacijama tzv. Seljake zatite, Stijega hrvatskog bratstva i sl. Tako su se i u srednjoj Bosni odreene snage pripremale za krvoprolie do koga je uskoro dolo, posebno 1941. i 1942. godine. U okviru takvih politikih prilika, optereenih ekonomsko-socijalnim i nacionalno-vjerskim problemima, jedina progresivna snaga koja se uhvatila u kotac s tim problemima bila je Komunistika partija Jugoslavije. Ona se putem naprednih srednjokolaca, studenata, radnike omladine, revolucionarnih radnikih organizacija, kulturno-umjetnikih i sportskih drutava bori za stvaranje Narodnog fronta.73 Kad je krajem decembra 1940. godine vlada Cvetkovi-Maek zabranila URSS-ov sindkat u KPJ, na najviem nivou, odlueno je da se dotadanje revolucionarno djelovanje aktivista u URSS-ovom sindikatu prenese u HRS-u i Jugoras i da se u njima treba boriti za jedinstvo radnike klase, te da komunisti treba da ulaze u sva reimska i druga omladinska i kulturna drutva (Jugoslavenski soko, Hrvatski junak, Kriarsko bratstvo itd.), kako bi se stvorila to ira baza za masovno politiko djelovanje.74 Koncem 1940. godine u Slavonskom Brodu je osnovan Okruni komitet KPH. Na osnivakoj konferenciji su uestvovali tada ve afirmisani i skojevski rukovodioci na tom podruju Drago Vidoevi i Mihajlo Javorski, a iste godine formiran je i Okruni komitet SKOJ-a za ovo podruje. Tada je ovaj Okruni komitet KPH i Okruni komitet SKOJ-a postao nadlean i za organizacije KP i SKOJ-a Bosanskog Broda i Dervente, a za partijski rad na teritoriji bosanske Posavine bio je zaduen Mihajlo Javorski. Fric Pavlik je osnovao Mjesni komitet KPH od dotadanje partijske elije za Bosanski Brod, postavi sekretar toga komiteta. Na inicijativu Cvijetina Mijatovia tada je osnovana partijska organizacija u Odaku. Zatim, Mihajlo Javorski je osnovao partijsku organizaciju i Mjesni komiteta KP u Derventi.75 Pored proirene i uvrene partijske organizacije u Bosanskom Brodu, do marta 1941. godine uvrena je i proirena i organizacija SKOJ-a koja je imala oko 3040 lanova. Nakon potpisivanja Trojnog pakta komunisti i skojevci su organizovali miting i demonstracije pred fabrikom Jugostandard. Masovni odziv stanovnitva, a naroito radnika iz fabrike, ukazivao je na to da partijci i skojevci u Bosanskom Brodu imaju irok uticaj na mobilisanje i jedinstvo antifaistikih snaga. Kada se jugoslovenska vojska

73 74

Slavica Hrekovski, Hronologija., str. 83. Slavica Hrekovski, Hronologija, str. 90. 75 Milan Gavr, n. d., str. 78.

25 raspala i zemlju zaposjele okupatorske trupe komunisti i skojevci bosanske Posavine su, po direktivama KPJ, pristupili pripremanju oruane borbe.76 Iz svega iznijetog se vidi da je, pred Drugi svjetski rat, i na teritoriji srednje Bosne postojala mrea organizacija KPJ, odnosno skojevskih, sindikalnih, studentskih i drugih organizacija koje su okupljale napredne ljude, posebno naprednu omladinu. Tako su u datoj situaciji, poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, dolaska okupatorskih snaga Hitlerove Njemake i uspostavljanja nove kvislinke vlasti tzv. Nezavisne drave Hrvatske u ije okvire je pripojena i Bosna i Hercegovina, objektivno postojale takve snage koje su, uz pomo iz centara kao to su Banjaluka, Bosanski Brod, Tuzla i ., a kao to e se u ovom radu kasnije vidjeti, posebno iz Banjaluke, bile sposobne da vre politiki uticaj i pokreu rodoljubive mase na borbu protiv okupatora i njegovih sluga. 4. Stanje u srednjoj Bosni poslije aprilskog rata 1941 godine i dalji razvoj antifaistikog pokreta Bombardovanjem Beograda, 6. aprila 1941. godine, bez predhodne objave rata, nacistika Njemaka i faistika Italija su zapoele agresiju na Jugoslaviju. Paveli je dan ranije, 5. aprila 1941. godine, pozvao preko italijanske radio-stanice sve Hrvate u jugoslovenskoj vojsci da ...okrenu oruje protiv Srba.77 Istovremeno, obavjetajne slube okupatora, elei to vie oslabiti moral i borbeni duh jugoslovenske vojske, irile su u istom cilju navedene i sline vijesti i mnoge glasine. Njemaka avijacija je 11. aprila bombardovala Banjaluku, Biha i Prijedor, a sutradan i ostatke jugoslovenske avijacije na aerodromu Zaluani u neposrednoj blizini Banjaluke. Sa oko 250-300 vojnika i oficira, general Petar Nedeljkovi, 12. aprila 1941. jo je pokuavao da organizuje odbranu za cijelu teritoriju Bosanske krajine. Ali, 13. aprila njemaka avijacija opet bombarduje Banjaluku i ostatke razbijenih jedinica jugoslovenske vojske u gradu i okolini.78 Posljednji otpor njemakim motorizovanim jedinicama u Bosanskoj krajini bio je 14. aprila koji je pruio 4. aki bataljon kod Mrkonji-Grada, ali su ga njemake snage razbile.79 Ovaj izgubljeni rat, koji su neki nazvali potporuniki okonan je bez i jednog ozbiljnijeg otpora okupatorskim snagama koje su nadirale u Bosnu i dalje kroz nju. Jedan talijanski general u svom objavljenom radu Rat i katastrofa Italije je rekao: Tamo gdje smo mislili da emo naii na vojsku naili smo na prazninu, a gdje nam se pruila prilika da sretnemo neku jedinicu u Kninu ili na albanskoj granici bilo je vidljivo da ona pripada vojsci u rasulu, pobjeenoj jo prije borbe.80 Kada je Kraljevska jugoslovenska vlada odrala sjednicu na Palama kod Sarajeva, 13. aprila 1941. godine, predsjednik vlade general Duan Simovi je 14. aprila saoptio generalu Danilu Kalafatoviu da je kraljevim ukazom, 14. aprila 1941,81 postavljen za naelnika Vrhovne komande. On je istog dana u 09,30 asova donio odluku:
76 77

Milan Gavri, n. d., str. 78. Hrvatski narod, brojevi: 16. april, 5, 6. i 7. oktobar 1941. godine 78 Velimir Terzi, Jugoslavija u aprilskom ratu 1941; Titograd, 1963, str. 528-530. 79 Ibid., str. 541. 80 Giacomo Zanussi, Guerra e catastrofe dItalia, str. 97. 81 Velimir Terzi, n. d., str.555.

26 1. Da odmah, ..., zatraimo prekid neprijateljstava s nemakim i italijanskim trupama, 2. Da preduzmemo sve potrebno za zakljuenje asnog primirja s nemakim i italijanskim trupama, ... .82 Zatim, telefonski je naredio komandantima grupa armija i armija ...da se neprijatelj moli za primirje i da mu se ...saopti da nae trupe nee preduzimati napade.83 Jugoslovenska vojska Kraljevine Jugoslavije kapitulirala je 18. aprila1941. godine, oko osamnaest asova. Kralj, vlada, brojni vodei politiari tadanjih graanskih politikih stranaka sa porodicama, pobjegli su van Jugoslavije, ne ostavivi pri tom nikakvo saoptenje za javnost, poruku vojsci i narodu, neku proklamaciju ili slino. Umjesto njih to je uinio tadanji naelnik Vrhovne komande general Kalafatovi, koji je u svom saoptenju, 19. aprila 1941. godine, izmeu ostalog, rekao: Potpisivanjem ugovora o primirju jugoslovenska oruana sila ima da kapitulira bezuslovno i odvodi se u ratno zarobljenitvo (...). Organi andarmerije i policije, koji su morali da napuste svoja mirnodopska mjesta imaju se smesta uputiti na svoje redovne dunosti. U svojim mirnodopskim mestima moraju se odmah javiti nemakim posadnim trupama (...). Vojnim licima je zabranjeno da napuste zemlju. Ko bude uestvovao u borbi protiv sila Osovine sa njim e se postupati kao s pobunjenikom (...). Sva ureenja i postrojenja vojne sile i privrede, uraunavi i saobraajna sredstva, moraju se predati neoteena (...).84 U vezi sa desetodnevnim aprilskim ratom njemaki firer Adolf Hitler rekao je da je palo u njemako zarobljenitvo 345.000 vojnika, podoficira i oficira kraljevske jugoslovenske vojske sa cjelokupnom opremom i kompletnim naoruanjem,85 dok su Talijani zarobili oko 30.000 pripadnika takoe kraljevske jugoslovenske vojske86. Njemaki gubici u aprilskom ratu nisu bili ozbiljniji: 151 poginuo, 392 ranjena i 15 nestalih.87 Sa ovim gubicima Nijemaca moe se napraviti poreenje sa njihovim gubicima u Jugoslaviji, samo u IV neprijateljskoj ofanzivi iz perioda NOR-a: Jo jedna usporedba: njemaka 369. i 717. pjeadijska divizija i pukovska grupa 'Kinzelbach' iz 187. rezervne divizije imale su u prvoj fazi etvrte neprijateljske ofanzive ('Weiss I' - od 20. januara do 16. februara 1943. godine) 268 mrtvih, 646 ranjenih i 77 nestalih.88 Poslije napada faistike Njemake na Jugoslaviju, 6. aprila 1941. godine, dakle prije kapitulacije jugoslovenske vojske, 10. aprila 1941. godine u Zagrebu je proglaeno osnivanje Nezavisne Drave Hrvatske (NDH), kada je Vlatko Maek, prvak Hrvatske seljake stranke89 i potpredsjednik Jugoslovenske kraljevske vlade, uputio poziv organima vlasti u tzv. NDH da ostanu na svom poslu i sarauju sa novom vlau. Ovo je
Ibid. Ibid. 84 Nareenje Vrhovne komande Jugoslovenske vojske Kraljevine Jugoslavije br. 201/1941. 85 Govor Voe Rajha, odran pred Rajstagom 4. maja 1941; Beograd, 1941, str. 25. 86 Velimir Terzi, n. d., str. 575. 87 Slavko Odi, Okupacija Bosne u aprilskom ratu 1941. godine, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 174. 88 Ibid., drugi pasus fusnote br.46. 89 Hrvatska seljaka stranka (HSS) osnovana je 1904. godine da se bori za interese seljaka. Osnivai su bili braa Stjepan i Pavle Radi, a od 1928. godine na njeno elo doao je Vlatko Maek. HSS je postala snana opoziciona partija prema beogradskom centralizmu
83 82

27 omoguilo ustaama, koji su do tada bili pritajeni u Hrvatskoj seljakoj stranci, kao i njenim jedinicama Seljakoj strazi koja je otvoreno djelovala na uspostavljanju organa vlasti NDH, razoruavanju razbijenih snaga jugoslovenske vojske i sl.90. Uspostavljena je organizacija ustake vlasti od ustakog stoera (prvo za cijelu Vrbasku banovinu, a od avgusta 1941. za velike upe Sanu i Luku u Banjaluci), zatim ustakih logora za pojedine kotare ili vea teritorijalna podruja i ustakih tabora za pojedine optine. Na elu tabora bili su tabornici, na elu logora logornici i na elu stoera stoernici. 5. Poloaj omladine srednje Bosne za vrijeme okupacije Proglaenje marionetske Nezavisne Drave Hrvatske politikim nosiocem vlasti, za svakog potenog ovjeka znailo je osnivanje politikog reima koji djeluje na bazi prinude i krajnjeg terora. Meu stanovnitvom je dolo do zaplaenosti i uznemirenja. Dolaskom dr Viktora Gutia na rad u Banjaluku, posebno je dolo do velikog talasa terora i progona srpskog stanovnitva. Prema njemakim podacima, pored leeva vladike Platona i poslanika Duana Subotia, zadnjih dana maja 1941. iz Vrbasa i Vrbanje izvueno je jo 58 leeva pobijenih Srba. 91 kae Slavko Odi.92 Politiko nasilje i fiziko likvidiranje srpskog stanovnitva, kao i pripadnika drugih nacionalnosti i konfesija koji su bili protivnicci NDH, teko je pogaalo i omladinu i djecu. To se ogledalo u fizikom maltretiranju, hapenju, pa ak i fizikoj likvidaciji i mladih ljudi i djece. Po obiaju, ustae su ponovo lagali, s ciljem da ljude smire i lake izvre novi zloin koji su pripremali. Nou 28/29. juna pohapsili su veliki broj pravoslavnih svetenika banjalukog i susjednih srezova, prebacili ih u Banjaluku i zatvorili u Kastel. Slijedeih dana i noi pohapsili su i mnoge banjaluke uglednije i imunije Srbe. U Kastel su dovoeni i seljaci iz okolnih sela, koje su ustae nou ubijali i bacali u Vrbas. Da bi izbjegli najgore, mnogi banjaluki Srbi su pokuavali, i poneki, uz podrku i pomo poznanika i prijatelja, uspjevali, da napuste Banjaluku pojedinano i u manjim grupama.
U banovini Hrvatskoj bila je osnovana dobrovoljna vojska koju je osnovao Maekov HSS, navodno u cilju zatite, a, u stvari, to su 1941. godine bile jedine organizovane jedinice u NDH koje su, zajedno sa okupatorskom vojskom, razoruavale vojsku Kraljevine Jugoslavije, a negdje su to inile ak i prije dolaska okupacione vojske. Jedinice Seljake strae su, neto kasnije, posluile kao baza za osnivanje ustakih jedinica, poto su se u njih, od osnivanja NDH, infiltrilari pripadnici Pavelievog ustakog pokreta, ne direktno zato to je to Maek sa prvacima svoje stranke ba to elio, ve je ovom dogaanju iao na ruku Maekov naglaeni nacionalizam. 91 Slavko Odi, Junski dani u Banjaluci, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 395. 92 Slavko Odi, roen je 1916, u Bihau, student tehnike. U NOR-u borac, politiki komesar voda, sekretar taba brigade, politiki komesar bataljona, pomonik komandanta mjesta i podruja, komandant podruja, pomonik efa obavjetajnog centra taba korpusa, lan Odjeljenja zatite naroda pri Vrhovnom tabu NOVJ. Nosilac Partizanske spomenice 1941, rezervni pukovnik. Poslije rata na radu u Ministarstvu unutranjih poslova, generalni konzul u Torontu, naelnik odjeljenja u DSIP-u. Objavio knjige Dosije bez imena, Neostvareni planovi (prva nagrada 13. maj 1966) i Desant na Drvar (nagrada 22. decembar 1981) i mnoge lanke na temu NOR-a u strunim asopisima i publikacijama, kao i feljtone u dnevnoj i nedeljnoj rampi. Zajedno sa Slavkom Komaricom objavio je vie feljtona na teme NOR-a u dnevnoj tampi i knjige No i magla Gestapo u Jugoslaviji i Bijele mrlje. Sada ivi u Beogradu.
90

28 Polovicom jula poelo je i prisilno iseljavanje naih komija i sugraana. Pohapene srpske porodice su odveli iz zatvora na Banjaluko polje, preko kojeg je ila eljeznika pruga, i potrpali ih u vagone. Nou 12/13. jula prvi transport je napustio Banjaluku.93 Ustaka zvjerstva hapenje i ubijanje nedunih ljudi samo zato to su Srbi, zapoeto masovno iseljavanje Srba i najava novih transporta izazvalo je veliko negodovanje meu graanima Banjaluke, bez obzira na nacionalnu i konfesionalnu pripadnost, kao i meu vojnicima u domobranskim jedinicama u mjestu. S obzirom da su protesti i negodovanja bili veoma otri to je prisililo domobranski Stoer Vrbaskog divizijskog podruja da 15. jula, nakon samo dva dana od otpreme prvog transporta Srba za iseljavanje, intervenie kod nadlenih vlasti u Zagrebu da se iseljavanje Srba privremeno obustavi, odnosno odgodi za kasnije.94 Kako je Paveli svojom servilnom ponudom obeao ukljuivanje jedinica oruanih snaga NDH za ratite na istonom frontu u borbu protiv SSSR-a, a Hitler svojim telegramom od 1. jula 1941. godine odgovorio da tu ponudu prihvata, te da se dobrovoljci treba da ukljue u pjeadiju, avijaciju i mornaricu, na cjeloj teritoriji bive Vrbaske banovine voena je ova akcija, ali sa relativno slabim rezultatom. Linosti koje su bile angaovane na pripremama ustanka, izmeu ostalih pitanja, insistirali su na tome da mladi ljudi koje ustake vlasti pozivaju u svoje vojne formacije ili dobrovoljaku miliciju, izbjegavaju da se odazovu. Poslije sastanka na ehitlucima Rade Liina i ja smo prvih dana radili po selima oko Banjaluke i Kotr-Varoa Odravali smo svakodnevno po selima sastanke s manjim ili veim grupama seljaka i s pojedincima; govorili im o politikoj situaciji i zbivanjima u svijetu i na ratnim popritima i ukazivali na potrebu suprostavljanja okupatoru i ustaama Odlazili smo i u muslimanska sela oko Kotr-Varoa, uspostavljali pojedinane veze s mjetanima, objanjavali im situaciju i upozoravali ih da ne nasjedaju ustakoj propagandi Kako su ustae u to vrijeme preduzimale mjere da po selima stvore dobrovoljaku miliciju, obino jaine desetak ljudi, oni su izrazili spremnost da nam to oruje predaju kada ga dobiju, s tim da e nas o tome obavjestiti sjeam se da nam je muktar jednog sela javio jednog dana da doemo po puke, da e ih on sakupiti od dobrovoljacaUspostavili smo u Kotor-Varou vezu sa Smiljom Macurom, uiteljicom, Banjaluankom; uz nju i Ljubu Zaria je formirana grupa s kojom smo stalno odravali vezu uz pomo MileTtrkulje, koji je odlino poznavao ovaj teren i ljude. On se, skupa s Petrom Gajuem, vrlo aktivno angaovao u radu na ovom terenu Nisam ih poznavao ranije, ali su mi ostali u sjeanju kao vrlo aktivni ljudi dvojica finanaca, Jure Ani i Ljubo Relji. Od Smilje smo saznali i uz njenu pomo uspostavili i indirektno odravali vezu s Banjaluanima koji su se sklonili u Maslovare: Momirom Kaporom, Branom Moraom i njihovom braom95 Jula mjeseca Viktor Guti je sa saradnicima posjetio brojna sreska i manja mjesta i u srednjoj Bosni u cilju agitacije za prijavljivanje dobrovoljaca u vojne snage NDH. Napr. tada je Guti sa saradnicima posjetio i varoicu Maslovare, u kojim je jo radio rudnik kamenog uglja, a u rudnikom naselju ivilo je najveim djelom stanovnitvo hrvatske
93 94

Zvonko Odi, Izvjetaj o zloinu, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str.335. Zvonko Odi, Ibid., str. 336. 95 Slavko Odi, Od sastanka u Dolama do partizanskog odreda, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 548-549.

29 nacionalnosti, dok je u cijeloj optini Maslovare ivjelo preteno stanovnitvo srpske nacionalnosti. Tada je u Maslovarama odran politiki zbor na kome je Guti u okviru svoga govora uzviknuo da e drumovi poeljeti Srba, ali Srba vie nee biti. Izmeu ostalog, u kulturnom dijelu ovog zbora hor je pjevao odgovarajue nacionalistike pjesme, a uenica Mirjana Peri Mira izdeklemovala je odgovarajuu recitaciju u znak dobrodolice gostima. Omladina srpske nacionalnosti, s obzirom na prilike, nije ni prisustvovala ovom zboru. Uskoro, na zboru u Banjaluci, maja mjeseca, Guti je drao govor pred optinskom zgradom. U sjeanje su mi naroito urezale neke Gutieve prijetnje, kojima je zainjavao svoj hukaki govor protiv Srba, nastojei da ih predstavi kao najgore zlikovce i najvee zlo ovoga svijeta, kao glavne krivce za sve to je u svojoj istoriji propatio hrvatski narod.96 Poslije uspostavljanja ustake drave omladina srpske nacionalnosti, u cijeloj dravi NDH, nije imala nikakve anse da se zapoljava, a i prije njihovog dolaska anse za zapoljavanje u regionu srednje Bosne bile su minimalne, naravno iste za omladinu svih nacionalnosti. Nova vlast je vodila iroku akciju slanja omladine na rad u Njemaku. Poslije osloboenja, 1945. godine, brojni mladi ljudi, koji su tada, pod uticajem sraunate propagande otili na rad u Njemaku, nikada se nisu vratili svojim kuama. Osnivanjem NDH formirana je organizacija ustake mladei, kojom je trebalo da bude okupljena sva hrvatska i muslimanska omladina, dok omladina srpske nacionalnosti nije ni pozivana, ali kako se djelovanje NDH od samog osnivanja potpuno kompromitovalo u oima potenog stanovnitva (nezavisno od pripadnosti naciji, odnosno konfesiji), to se ve 1941. godine odrazilo na prilino masovno osipanje omladine iz ove organizacije u NDH, pa tako i u srezovima srednje Bosne. Ustaki reim je sav srpski narod proglasio svojim neprijateljem, pa je tako stavljen van zakona. Tzv. NDH je po svojoj svireposti i krvavim nedjelima predstavljala najokoreliji ovinizam na prostoru Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Pored ostalog zahtjevalo se masovno protjerivanje cijelih porodica Srba u Srbiju, masovno su ubijani, posebno ugledniji ljudi kao i ljudi progresivnih pogleda,pored Srba i druge osobe, nezavisno od nacionalne pripadnosti i to bez ikakve presude, zatim vren je pritisak na pokrtavanje Srba u katoliku vjeroispovjest i dr. Tako je nad Srbima istovremeno vren trostruki genocid.97 Njemake okupacione snage, odmah po dolasku u Jugoslaviju, aprila 1941. godine, poele su iseljavati Slovence irom Slovenije, posebno sa podruja Maribora i okoline, Murske Sobota, Celja, Kamnika, Ljubljane, Gorice, Ptuja, Metlike i dr. u druge djelove Jugoslavije, u Srbiju, Bosnu i Hercegovinu i dr., pa tako i u srednju Bosnu. Ustae su slovenake prognanike preuzele u Slavonskom Brodu, Banjaluci i dr. i tada ih rasporeivali u Banjaluku, Tesli, eavu, Maslovare, Kotor-Varo, okolinu Prnjavora i
96 97

Vojin Hadistevi, Dogaaji, miljenja, osjeanja, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 410. Slavko Odi, Ustaki pokret i katolika crkva u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 247 273.

30 dr. To nije bilo malo iznenaenje kad su se pojavili Slovenci cijele porodice sa samo malo prirunih stvari koje su smjeli ponijeti sa sobom, ostavivi svoja cjelokupna imanja, kue, stanove i sl. U njihovo novo boravite dopraeni su pod ustakom straom. Na primjer, u Maslovare je stiglo petnaestak porodica, koje su smjetene u barakama u rudnikoj koloniji i u kui sveteneka, koji je do tada ve bio sa porodicom protjeran u Caprag, odnosno Srbiju. U Tesli je stiglo ukupno 216 mukaraca, ena i djece. Prvo su bili smjeteni u hotel banje u Vruici, gdje su ostali nekoliko dana, a zatim su razmjeteni u okolna sela: eavu, Rastuu, Pribini, Ukrinicu, dok je u Tesliu ostalo samo nekoliko porodica.98 Nakon kraeg vremena doseljeni Slovenci su se postepeno preseljavali u Slavoniju i Hrvatsko Zagorje. Ali, dok su jo bili u srednjoj Bosni neki od njih su se povezali sa prvim organizatorima ustanka 1941. godine, tako da su poslije, dok su boravili u Banjaluci otili u partizane.99 Prognani Slovenci bili su preteno zemljoradnici, ali meu njima je bilo i zanatlija, radnika, uitelja, slubenika, studenata i dr. Kako u vrijeme priprema ustanka, tako i poslije, posebno posljednjih dana jula i poetkom avgusta i docnije, 1941. godine, ustae su vrile pokolje srpskog stanovnitva masovnih razmjera, posebno u Banjaluci, Prijedoru, Sanskom Mostu, Derventi, Doboju i dr.100Tada je,na primjer, i na srezu Kotor-Varo, izmeu ostalih, pobijeno i dosta omladine i djece. Tako su ustae zaklale Velimira (Ninka) Arseni, starog 13 godina, decembra 1941. godine, na Lisini kod Koruana.101 Neto kasnije, aprila 1942. godine, ustae su poklale u selu Lipovac iz porodice Gaji Mikajla: Rosu, roenu 1929, Veljka, roenog 1931, Petra, roenog 1934, Joku, roenu 1932 i Duana, roenog 1937; Gaji Mitra: Nedeljaka, roenog 1930, Nevenku, roenu 1934; Kojinovi Duana: Novaka, roenog 1933, Rosu, roenu 1935, Spasu, roenu 1937; kao i sasvim malu djecu roenu 1941. godine: Gaji Mikajla, sin ore, roen 1941, Kojinovi Duana, kerka Savka, roena 1941, te Kojinovi Duana kerka Mlaenka, roena1941. godine. U istoj godini, 1941, u selu Tovladi, ustae su poklale djecu Todora Bjelia: Savku, roenu 1923, Blau, roenpg 1926, Jovu, roenog 1929, Smilju, roenu 1931, Savu, roenog 1934, Ljubu, roenog 1936, Jovicu, roenog 1938. godine102 i mnoge druge mlade ljude i djecu, znane i neznane rtve ustakih i okupatorskih zvjerstava za vrijeme okupacije. OVDE DODATAK, fajl o oslobaanju Kotor-Varoa Uspostavljanjem totalitarnog Pavelievog reima u takozvanoj Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, dolo je masovnih progona Srba, Jevreja i Roma, a i mnogih pripadnika hrvatske, kao i pripadnika drugih nacionalnosti i Muslimana koji nisu ispoljavali lojalnost prema Pavelievom reimu. U svim tim progonima masovno je stradala i omladina. To je bio razlog vie da se omladina koja je preivjela te progone,kasnije, kad su za to stvoreni uslovi, u danima ustanka, ili kasnije, opredjeljivala za saradnju sa NOP-om ili stupanjem u borbene jedinice NOV i POJ.
Advan Hozi, Tesli u NOB, Tesli 1985, str. 68. iga agar, student iz okoline Maribora bio je u Maslovarama sa ostalim Slovencima. Otiao je u partizane iz Banjaluke, gdje su ga ustae sprovele sa ostalim Slovencima iz Maslovara, kada su se povukle, 14. decembra 1941. godine, a prvi kontakt s antifaistima u vezi sa odlaskom u partizane uspostavio u Maslovarama prije odlaska za Banjaluku. 100 ABK-inv.br.1017, fotokopija, RAVSSIGUR NDH, Pres.br. 1940/41. 101 Kazivanje Ljuboja Arsenia autoru. 102 Kazivanje Milenka Gajia autoru.
99 98

31

U takvoj optoj, bezizlaznoj situaciji, zaplaenosti i beznaa narod je isekivao neki izlaz. Tada je Komunistika partija Jugoslavije (KPJ) jedina znala i bila sposobna da ponudi prava, spasonosna rjeenja za prilike nastale poslije 6. aprila, kada je naa zemlja okupirana, raskomadana, a Bosna i Hercegovina se nala u okvirima tada proklamovane tzv. Nezavisne Drave Hrvatske. PRVI DIO UEE OMLADINE SREDNJE BOSNE U PRIPREMAMA I U USTANKU 1941. DO NOVEMBRA 1942.GODINE S obzirom na sloenost i teke uslove za vrijeme narodnooslobodilake borbe u srednjoj Bosni, u cijelom periodu od 1941-1945. godine, a posebno za vrijeme i poslije etnikih pueva, sauvano je malo dokumenata o NOB-u u toj sredini. Arhiva partizanskih jedinica od prvih dana ustanka do juna 1942. godine nestala je u etnikim puevima i iz toga perioda sauvano je svega nekoliko izvjetaja upuenih Glavnom tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu. Arhiva obnovljenog 4. krajikog NOP odreda, odnosno Banjalukog i Prnjavorskog NOP odreda, Motajikog, Tesliko-teanjskog i Derventskog NOP odreda, 14. i 18. srednjobosanske i taba 53. divizije propala je u drugoj banjalukoj operaciji prilikom prodora neprijatelja iz Dervente preko Prnjavora i Klanica. Tom prilikom propala je i arhiva 2. i 5. krajike brigade koja se odnosila na srednju Bosnu, a koju su ove brigade, prilikom odlaska u istonu Bosnu, ostavile u tabu tada formirane 53. divizije. Propala je takoe i ranije zaplijenjena arhiva srednjobosanskih etnikih jedinica. Arhiva ustakih vlasti u Prnjavoru unitena je prilikom napada jedinica NOVJ na ovo neprijateljsko uporite u julu 1943. godine...,103 pa je sve navedeno u velikoj mjeri predstavljalo oteavajuu, odnosno ograniavajuu okolnost u vezi sa pisanjem ove monografije. Stoga dajemo, presjek dogaanja u odreenim periodima u srednjoj Bosni, po abecednom redoslijedu srezova (a danas optina) koji su sainjavali podruje srednje bosne u periodu narodnooslobodilake borbe od 1941. do 1945. godine. 1. Napredna omladina srednje Bosne u predustanikom periodu Zbog boljeg sagledavanja dogaaja u vezi sa ustankom 1941. godine i kasnijih dogaanja tokom narodnooslobodilake borbe od 19411945. godine, dajemo samo krai presjek iz razvoja naprednog radnikog i omladinskog pokreta u odreenim sredinama u predustanikom periodu u srednjoj Bosni, po abecednom redoslijedu srezova, odnosno optina, i to 21. optine, koje je Redakcioni odbor Edicije Srednja Bosna u NOB, na osnovu ve ustanovljenog podruja srednje Bosne tokom NOR-a, oznaio kao optine koje pokrivaju teritoriju srednje Bosne, kako je ona bila koncipirana ve 1941. godine, a tokom NOR-a i u borbenoj praksi i realizovana.To su slijedee optine: Banjaluka, Bosanski Brod, elinac, Derventa, Doboj, KotorVaro, Laktai, Maglaj, Modria, Novi Travnik, Odak, Prnjavor, SkenderVakuf, Srbac, Tesli, Teanj, Travnik, Vitez, Zavidovii, Zenica i epe.
103

Srednja Bosna u NOB, knj. 1, Predgovor, str. 7.

32 Banjaluka Pred Drugi svjetski rat osnovani su koncentracioni logori u Bileu i Lepoglavi i drugi u koje je zatvoren veliki broj jugoslovenskih komunista. U ovim logorima nali su se i mnogi banjaluki komunisti, kao i komunisti iz drugih mjesta Bosanske krajine, zbog ega je bilo mnogo protesta irom zemlje, kao i u Banjaluci. Da bi onemoguila protestne skupove i organizovano ispoljavanje neslaganja sa potezima Vlade Kraljevine Jugoslavije, ona je zabranila, ne samo klasne radnike sindikate, ve i sva progresivna radnika, sportska i kulturnoprosvjetna drutva. To su bili novi razlozi to je u mnogim sredinama uslijedio jo burniji protest patriotskih snaga, kako protiv osnivanja koncentracionih logora, tako i za odbranu zemlje od faistikih napadaa da se prua otpor faistikoj koaliciji. U Banjaluci, kao i irom Jugoslavije, najdominantnije snage u tim protestima predstavljali su radniki klasni sindikati i antifaistika omladina. U ovom periodu zanimljiva je jedna pojava, koja nije bila tipina u predratnom revolucionarnom omladinskom pokretu u Banjaluci, ali i mnogo ire. Naime, u kolskoj 1939-40. godini u samo jednom enskom odjeljenju sedmog razreda u mukoj gimnaziji u Banjaluci, Duanka Kovaevi je, poetkom 1940. godine, na jednom sastanku primila osam uenica u SKOJ. To su bile: Zdrava Korda, Lutfija Smailagi Lutka, Emilija Rebac, Simonida Jeli Sida, Vera Ugrenovi, Stojanka Stefanovi, Olga Petkovi (bila je na kolovanju u Banjaluci, a iz Tesliaje dola) i Duanku umuru (znatno kasnije udatu Piroli). Za sekretara je izabrana Zdrava Korda.104 Rad ovog aktiva SKOJ-a uglavnom je bio orijntisan na objanjavanje opasnosti od faizma i njemakih zavojevaa, koji su ve bili okupirali pola Evrope, zatim na politiku borbu protiv ljotievaca i frankovaca, koji su veliali uspjehe njemake soldateske. Iako ovaj aktiv SKOJ-a tada nije bio povezan sa djelovanjem SKOJ-a u mukim odjeljenjima sedmog, kao i drugih razreda u mukoj gimnaziji skojevci su prepoznavali jedni druge po stavovima za koje su se borili, a posebno u borbi protiv stavova ljotievaca i frankovaca. S naim aktivom u gimnaziji radial je Duanka Kovaevi. Naroito mi je ostalo u sjeanju njeno objanjavanje pakta izmeu SSSR-a i Njemake, jer je nama skojevcima bilo neobjanjivo, ili bar vrlo teko shvatljivo, da Rusi sklapaju sporazum o prijateljstvu s njemakim faistima, protiv kojih mi skojevci svakodnevno vodimo ideoloku borbu s frankovcima i ljotievcima, i svima drugim desno orijentisanim.105 U toku 1940. godine u skojevskoj organizaciji Banjaluke ire je sakupljana pomo za panske borce koji su bili u logorima po Francuskoj. Pripremani su i paketi koji su slani panskim borcima na njihove predhodno dobijene adrese po logorima u Francuskoj (prije nego to je postala okupirana od Njemake), a sve to je bilo sakpljeno za slanje ostavljano je u kui Duanke Piroli, iji roditelji su tek bili doselili iz Tuzle, pa aktivnost njihove keri u SKOJ-u Banjaluke jo nije bila poznata policiji. Sakupljan je i novac koji je Zdrava Korda slala na odreenu adresu u Francusku. Po uspostavljanju NDH, kad je kolska omladina dobila tzv. spomen-diplome i kad su kole prestale sa nastavom, aktiv SKOJ-a enskog odjeljenja sedmog razreda muke gimnazije u Banjaluci nastavio je sa radom sve dok, u uslovima novih okolnosti, kad je zemlja porobljena i vlast preuzele okupacione snage zajedno sa kvislinkom NDH svaki

104

Duanka umura-Piroli, enska skojevska grupa u gimnaziji, Srednja Bosna u NOB, knj. 4 (u pripremi za tampu), str. 57. Autorka u ovom lanku kae da je moda jo neka omladinka primljena, ali za nevedene se pouzdano sjea). 105 Duanka umura-Piroli, Ibid., str. 57.

33 lan SKOJ-a ovog aktiva postupno, u zavisnosti od prilika, samostalno, odvojeno krenuo je novim stazama borbe.106 U 1939. godini osnovan je aktiv SKOJ-a, takoe, samo od omladinki u internatu doma Kola srpskih sestara u Banjaluci. Na osnivanju toga aktiva radio je Mirko Kovaevi, tada lan MK SKOJ-a Banjaluke. U lanku Olge Petkovi (kasnije udate Kondi) iz Teslia, vidi se da su, pored nje i njene dvije sestre Nade i Ljilje, bile uenice iz raznih mjesta srednje Bosne. Veim dijelom u SKOJ primljene su u koli koju su pohaale ili u ovom internatu u kome su stanovale. Tako su lanovi ovog aktiva SKOJ-a postale: Mira Jotanovi iz eave (primljena u SKOJ u Uiteljskoj koli 1939. koju je pohaala u Banjaluci), bila je sekretar ovog aktiva SKOJ-a, Olga i Nada Petkovi iz Teslia, gimnazijalka Olga primljena u gimnaziji u Banjaluci, Dana i Olgica Davidovi iz Kaoca (Srbac) i Staka Krneta iz Prijedora. Neto kasnije u ovaj aktiv primljena je u SKOJ i Brana Deli iz Vrhovine (Lika). Ovaj aktiv radio je na sprovoenju istih ili slinih zadataka koje su sprovodili i aktivi SKOJ-a u kolama koje su ove uenice, lanovi SKOJ-a pohaale.107 Praenjem rada SKOJ-a u srednjoj Bosni, u predustanikom periodu, vidi se da su skojevke iz ovog aktiva u svojim mjestima imale znaajnu ulogu u radu SKOJ-a. Na pr. Mira Jotanovi je u eavi odmah nastavila da politiki djeluje na rukovodnim mjestima. Uskoro je postala lan Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu.Olga Petkovi i njena sestra Nada, po povratku u Tesli, odmah su se povezale sa istaknutim linostima u SKOJ-u Tesalia. O tome Olga Petkovi kae: S obzirom na to da smo ja i Nada bile skojevke mi smo vie i bolje znale kakva nam opasnost prijeti od faistike nemani, ako doe do rata, pa smo se tako i postavile i, u susretima sa ljudima, a posebno omladincima, objanjavale kakva nam opasnost prijeti. Osim nas, tu su bili i omladinci i omladinke: Milorad Mirkovi, Edo Blaek, Slavica i Jelena Rataj, i Zagorka Suvajac, Zagorka IliStjepanovi, Adem Hercegovac i Edhem Pobri. I Mira Jotanovi je bila est gost u Tesliu pa se s nama uvjek nala u tim danima Pored Ede Blaeka, s nama su esto kontaktirali Adem Hercegovac i Edhem Pobri, a povremeno i Omer Kopi108 Povodom zabrana rada sindikata, sportskih i kulturnoprovjetnih institucija, KPJ i SKOJ u Banjaluci, kao i ire, odrali su sastanke s rukovodstvima sindikata, upravama sportskih i kulturnoprosvjetnih drutava, KAB-a i dr. zbog odreene konsolidacije, kao i ouvanja imovine, inventara i sl. Uskoro, januara 1941. godine, odrano je Oblasno partijsko savjetovanje KPJ za Bosansku krajinu, a neto kasnije i SKOJ-a u cilju priprema za nastupajue dogaaje. Kada se preko radija saznalo za masovne demonstacije u Beogradu protiv potpisivanja Trojnog pakta, 27. marta 1941. godine, banjaluki komunisti lanovi KPJ, SKOJ-a i njhovi simpatizeri, odmah su pozvali narod da izae na ulice. Meu prvim izali su radnici Tvornice duhana, sa na brzinu napisanim transparentima. Tako je pred nekoliko hiljada Banjaluana govorio Muhamed Kazaz, obuarsku radnik i lan Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu i Duan Brankovi, poslanik zemljoradnika, a po svojim politikim ubjeenjima i patriotskim osjeanjima bio je vatreni pobornik odbrane zemlje. Tako je u Banjaluci, na inicijativu KPJ, osnovan Odbor za odbranu zemlje koji su
106 107

Duanka umura-Piroli, Ibid., str. 58. i 59. Olga Petkovi-Kondi, U akom internatu, Srednja Bosna u NOB, knj. 4, (u pripremi za tampu), str. 60. 108 Olga Petkovi-Kondi, Ibid., str. 62.

34 sainjavali: prota Kecmanovi, voa Samostalne stranke, Kosta Majki, voa Radikalne stranke, Nikola Ljubui, voa HSS, Duan Brankovi, voa Zemljoradnike stranke , kao i jo neki vieniji graani. Svi oni su prihvatili da budu u ovom odboru, ujedno odajui priznanje komunistima koji su se jedini javno zaloili za odbranu zemlje od faistikih okupatora. U Banjaluci i neposrednoj okolini Oblasni komitet KPJ je organizovao nekoliko veoma znaajnih savjetovanja, u junu i julu 1941, bitnih za neposredne pripreme ustanka u Bosanskoj krajini. Jedno od najznaajnijih je odrano 8. juna na kome je uro Pucar, lan PK KPJ BiH upoznao prisutne sa znaajem zakljuaka Majskog savjetovanja CK KPJ u Zagrebu. Uestvovali su: uro Pucar, Branko Babi Slovenac, Kasim Hadi, Ivica Maar, efket Maglajli, Osman Karabegovi, Josip Maar, Karlo Raojc, dr Vaso Butozan, Velimir Stojni, Boko iljegovi, Mio urlan, Relja Luki i LjubanDragoljub kundri. Pozvani su takoe Ilija Doen i Mile Cimea, ali nisu stigli iz tehnikih razloga.109 Na ovom savjetovanju izabrano je i Oblasno vojno rukovodstvo u sastavu: Kasim Hadi, Josip-oa Maar, Osman Karabegovi i Branko Babi Slovenac. Poslije savjetovanja, odranog 8. juna, odrano je novo savjetovanja, na ehitlucima, na kome je Buatlija lanovima Oblasnog vojnog rukovodstva govorio preteno o vojnim pitanjima, a utvreni su i vojni povjerenici za srezove.110 Pada u oi da je iz srednje Bosne na ovom savjetovanju prisustvovao samo ivo Preradovi i zaduen je, kao povjerenik, za srez Prnjavor.111 Zato je prisustvovao samo jedan delegat iz srednje Bosne?! Odgovor je naen, u raspravi na Okruglom stolu Oblasna partijska savjetovanja na ehitlucima, u junu i julu 1941, o razvoju ustanka u Bosanskoj krajini112 odranom 1981. godine u Banjaluci. U raspravi je ukazano na znaaj jednog savjetovanja koje je odrano posebno za srednju Bosnu, 13. juna 1941. godine, takoe na ehitlucima. Meu partijskim savjetovanjima koja su predhodila ustanku znaajno je i jedno koje je u naoj istoriografiji ostalo nezabiljeeno. Jednom prilikom upitao sam uru Pucara Starog za razloge odsustvovanja lanova KPJ sa podruja srednje Bosne na Oblasnoj konferenciji KPJ na ehitlucima. Odgovorio mi je da je s njima odrano posebno savjetovanje nekoliko dana kasnije, takoe na ehitlucima. Odgovorio mi je da je s njima odrano posbno savjetovanje nekoliko dana kasnije, ali da na njemu nije lino prisustvovao. Savjetovanju je predsjedavao Kasim Hadi, a za termin odravanja izabran je dan neke velike proslave u Banjaluci. Budui da u toku juna nije bilo drugih velikih proslava osim Antunova 13. juna, koja je organizovana kao dravna i vjerska sveanost posveena Anti Paveliu, Anti Stareviu i sv. Anti Padovanskom, savtetovanje je moglo biti odrano samo toga datuma. O ovom savjetovanju razgovarao sam sa Fikretim Dediem, Stojanom Kovaeviem, i Vojinom Mitrovim, koji je doao sa bratom Dankom, ali je ostao u gradu. Uesnici se sjeaju da je na savjetovanju prisustvovalo 1520 lica: Kasim Hadi, Fikret Dedi, Petar Gaji, Husein Hodi, Duan Koica, Danko Mitrov, ivojin Preradovi, Milan Radman i
109

Dr Zdravko Antoni, ehitluki dogovori u sklopu optih priprema za ustanak u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji 1941. godine, ehitluci 41, Banjaluka 1981, str. 15. 110 Dr Zdravko Antoni, n. d., str. 16. Do sada nije pouzdano utvreno da li je ovo Oblasno vojno rukovodstvo osnovano 8. juna ili kad je doao Mahmut Buatlija. 111 Dr Z. Antoni, n. d., na pr. za srez Drvar zaduen je Ljubo Babi, Petrovac Ilija Doen, Klju Radenko Stojni itd. 112 Oblasna partijska savjetovanja, Zbornik radova, Banjaluka 1981, str. 159.

35 drugi. Koliko se uesnici sjeaju na dnevnom redu savjetovanja bila je opta politika situacija, odnos prema okupaciji i okupatoru, prikupljanje oruja, prijem u KPJ i jo neka.113 Na svim savjetovanjima, odranim na ehitlucima 1941, godine isistiralo se na prevazilaenju sektaenja prema mladim i da se agilni, provjereni ljudi, posebno mladi primaju za lanove KPJ i SKOJ-a. U sklopu tih zadataka, Kasim je posebno insistirao na prijemu novih lanova u KP i SKOJ.114 Brojni kadrovi iz Banjaluke su ve 1941. godine upueni u srednju Bosnu kao organizatori ustanka, kao i na mnoge druge partijske i vojne dunosti.115 Bosanski Brod Kako je ve u uvodnom dijelu reeno, koncem 1940. godine u Slavonskom Brodu je osnovan Okruni komitet KPH, a na njegovoj osnivakoj konferenciji su uestvovali tada ve afirmisani skojevski rukovodioci na tom podruju Drago Vidoevi i Mihajlo Javorski. Iste godine formiran je i Okruni komitet SKOJ-a za ovo podruje. Oba - i Okruni komitet KPH i Okruni komitet SKOJ-a Slavonski Brod postali su tada nadleni i za organizacije KP i SKOJ-a Bosanskog Broda i Dervente, a za partijski rad na teritoriji bosanske Posavine bio je zaduen Mihajlo Javorski. Fric Pavlik je osnovao Mjesni komitet KPH za Bosanski Brod od dotadanje partijske elije koja je djelovala u Bosanskom Brodu, postavi sekretar toga komiteta. Na inicijativu Cvijetina Mijatovia tada je osnovana partijska organizacija u Odaku. Zatim, Mihajlo Javorski je osnovao partijsku organizaciju i Mjesni komiteta KP u Derventi.116 Skojevska i partijska organizacija Bosanskog Broda, poslije ruenja vlade CvetkoviMaek i potpisivanja Trojnog pakta s nacistikom Njemakom, 29. marta 1941. godine, organizovale su masovan miting u tvornici Standard na kojem su, pored radnika te tvornice, uestvovali i graani Bosanskog broda i Sijekovca. Na predhodnom sastanku aktiva SKOJ-a, odranom pred odavanje ovog mitinga, dogovoreno je da budu dva govornika lanovi SKOJ-a Robert Horn i Miro Vratari117. Po zavretku radnog vremena za desetak minuta napravljena je govornica i Robert Horn je izaao da govori. Iako je to bilo njegovo prvo javno istupanje, radnici su bili oduevljeni njegovim govorom. U fabrikom dvoritu su se prolamale parole Dolje pakt, Dolje pakt... i druge parole. Direktor fabrike dr Mari je pokuao da rasturi odravanje mitinga, nasrnuvi fiziki na govornika Horna. Iskoristivi trenutnu situaciju na govornicu je izaao Miro Vraari koji je, nastavivi zapoeti govor, poto je prethodni govornik prekinut, uspjeno obezbjedio dalji tok mitinga. Nakon tridesetak minuta dola je policija koja je rasturila miting tukui pendrecima i kundacima nasumice koga je stigla.118

Milan Vukmanovi, Diskusija, ehitluci 41, Banjaluka 1981, str. 159. Velimir Stojni, Diskusija, ehitluci 41, Banjaluka 1981, str. 161. 115 Vidi: Banjaluani u komitetima SKOJ-a nosioci politike aktivnosti u radu sa omladinom u srednjoj Bosni i ire, N. Petri, I zvijezde smo dosezali, GrafoMark, Beograd, 2001, str. 314 317. 116 Milan Gavr, n. d., str. 78. 117 Robert Horn je uestvovao u NOR-u. Poslije osloboenja ivio je u Zagrebu kao rezervni oficir, a Miro Vraari je poginuo u partizanima, 1943. godine. 118 Ivan iak, Miting rastjeran pendrecima, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 145-146. Podaci o mitingu preuzeti su iz navedenog lanka.
114

113

36 Dan poslije njemakog napada na SSSR, u blizini sela Sijekovca odran je sastanak sijekavake partijske elije, koja je osnovana u predratnom periodu. Sastankom je rukovodio Fric Pavlik, sekretar Mjesnog komiteta KPJ Bosanski Brod, a prisustvovali su lanovi elije Tonika poljar119, air Pinjagi, Franjo iak i Ivica iak. Pavlik je prisutne upoznao sa zakljucima okrune partijske konferencije odrane dan ranije na Brdu u blizini Slavonskog Broda. Po sjeanju Ivice ika na ovom sastanku postavljeni su slijedei zadaci: uvrivanje i proirivanje partijske organizacije, naroito organizacije u rafineriji nafte u Bosanskom Brodu; formiranje partijskih elija u selima u kojima one jo ne postoje; smjelije primanje u Partiju provjerenih omladinaca i ena; podizanje ideoloko-politikog nivoa lanova Partije izuavanjem osnova marksizma-lenjinizma i Istorije SKP(b); pojaavanje rada na sakupljanju i sakrivanju oruja; uvanje kadrova od hapenja i spreavanje progona srpskog ivlja; spreavanje odlaska radnika na rad u Njemaku.120 Kako je na sastanku stavljen akcenat na prikupljanje oruja uskoro je kua Ivice ika u Sijekovcu pretvorena u ilegalno skladite (sa 100 runih bombi kragujevki, desetak pitolja i znatne koliine municije). Jo u predrtanom periodu Bosanski Brod partijski je bio povezan sa Okrunim komitetom KPJ Slavnoski Brod. Zato je u predustanikom periodu OK KPJ Slavonski Brod dao direktivu da se sve to se prikupi od oruja, municije i sl. prebacuje na planinu Dilj u Slavoniju i ta direktiva je prihvaena i sprovoena. U prikupljanju oruja, municije, sanitetskog materijala i sl. bilo je mnogo entuzijazma i sa strane davalaca i onih koji su dobiveno oruje, odnosno sanitetski materijal i drugo, otpremali do odredita. Tako, na primjer, jednog dana skojevac Ivica Pipi obukao je ustaku uniformu, sjeo u kola i doao da preuzme veu koliinu sanitetskog materijala od ve ranije uspostavljene veze. Poto je bio zatien ustakom uniformom mladi skojevac je, zahvaljujui prije svega srei, poto je zadatak bio veoma rizian,uspjeno izvrio zadatak. I drugi, delikatni zadaci uspjeno su izvravani. Tako, na primjer, bilo je pozvano 50 kvalifikovanih radnika iz fabrike Standard da idu na rad u Njemaku. Kako su se lanovi Partije i SKOJ-a angaovali da se osujeti ova akcija, putem linog ubjeivanja uspjeli su da umjesto 50 ode samo 21 radnik (to su bili pripadnici njemake nacionalnosti, pa tu ubjeivanje nije pomoglo). Kad je izvren popis srpskog stanovnitva u cilju iseljavanja, pokrtavanja ili likvidacije, utvreno je da u Bosanskom Brodu ima oko 10.000 Srba. Prvo su poela masovna ubistva. U samom Bosanskom brodu, 25. avgusta 1941, ubijeno je 7 Srba (a dvoje je izvrilo samoubistvo zbog straha od muenja). Sutradan su ustae preko savskog mosta vodile grupu od 170 Srba iz Dervente i Bosanskog Broda, koji su u koloni bili povezani icom. U toku prelaska preko mosta ustae su poubijale oko 50 80 lica. Ostatak od grupe ostao je u ivotu sluajno, poto se u blizini ovog dogaanja igrom sluaja naao Ilija Jurii, ustaki logornik Bosanskog
119 Prena jednom kazivanju Ivice ika Ustae su, aprila 1945. godine uhapsile Toniku i Stevu poljariu i Dragu Vidoevi, lanove Mjesnog komiteta KPJ Bosanski Brod i prilikom povlaenja prema Zagrebu negdje ih uzput ubili. 120 Ivica iak, Iz rada partijske organizacije, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 481.

37 Broda, dotrao je do mosta i obustavio ustako zloinako orgijanje. U totalnom bezvlau u Bosanskom Brodu, partijska organizacija dola je na ideju da se nekoliko uglednih Hrvata iz B. Broda pismeno obrati velikom upanu upe Posavje da se prekine sa masovnim pokoljima ljudi. To pismo je glasilo: Gospodine veliki upane! Kod nas je vlast izgubila glavu. Svi graani su predani na milost i nemilost neodgovornim ljudima koji su dobili oruje u ruke i rade to im je volja. Juer, dne 26. pobijeno je u okolici Bos. Broda preko 80 nevinih ljudi, a sam Vrdoljak ubio je iz puke 15. ljudi. U zatvoru ima nekoliko stotina gdje ih strano mue, tuku i uase prave. To nijesu ljudi koji su digli ustanak, nego mirno na poziv knezova i vlasti doli da se stave vlastima na raspoloenje i sada ih ubijaju. Zaklinjemo vas, da preete u Bosnu i da vidite ta se radi i da zatite nas Hrvate jer nas hapsi Kulturbund, odvodi u no i nestaje i nas Hrvata, a kamoli Srba. Spasite nae due ako jo imate snage dok nije kasno. Hrvati Broani.121 Mihajlo Bato Javorski iz partijske organizacije Bos. Broda, septembra 1941, uspostavio je vezu sa Ozrenskim partizanskim odredom. Veza je odravana preko punkta u selu Lipac. Ali, 31, januara 1942. ustae su uhvatile dva kurira iz derventske partijske organizacije Vladu uput i Ivicu Faflet, koji su, vraajui se sa Ozrena, nosili propagandni materijal i potu. Poslije ovoga uslijedila su hapenja aktivista NOP-a u Doboju 13, Derventi 9, a u Bos. Brodu uhapen je Mihajlo Bato Javorski, to je bio teak udarac za partijsku i skojevsku organizaciju svatri sreza. Ipak, aktivnosti NOP-a su se i dalje uspjeno nastavile.122 elinac Poslije partijskih savjetovanja, odranih na ehitlucima, 8. i 13. juna 1941, odran je i sastank Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu 6. jula 1941. godine, takoe na ehitlucimana, na kome je definitivno utvreno kako e se poi u ustanak Poetkom julskih dana na elinakom terenu pojavili su se drugovi: Niko Jurini, Danko i Vojin Mitrov, Drago Maar, Rade Liina, Milan Radman, Rudi Kolak, Slavko Odi, Branko i Zdravko Lastri i drugi. Oni su se povezali s uglednim i naprednim ljudima ovog kraja. Meu takvim ljudima posebno su se isticali: Milo Duji iz elinca, Nedeljko Savii iz Opsjekog, Petar Duji iz elinca, Mile Trkulja i Petar Gaji iz Lipovca, Milorad Radi iz Joavke, Stanko ljivi iz Potoana, Novak Pivaevi iz Vijeana i mnogi drugi. U tim ljudima nali su siguran oslonac i mogunost daljnjeg proirivanja kruga organizatora ustanka. Na ovo podruje doao je i uro Pucar-Stari. Naime, nakon ehitlukih savjetovanja uro Pucar-Stari je otiao u Sarajevo (prisustvovao je sastanku 13. jula), a zatim po povratku u Bosansku krajinu iao je od Doboja, Kulaa, Vijeana i Braneaca do Banjaluke. Upravo je tih dana na imanju Laze Mitrova u Branecima (oko 20. jula) odran sastanak na kome su bili: Danko, Zorica, Vojo i Mara Mitrov, ivo i Braco Preradovi, Braco Radi, Vid Njei i Novak Pivaevi. Velika je vjerovatnoa da je tom sastanku prisustvovao i uro Pucar-Stari. Po prianju nekih uesnika toga

121

Ivica iak, Iz rada partijske organizacije Bosanskog Broda, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 481 483. (Navedeni citat i sve to je predhodno zabiljeeno o predustanikim dogaanjima u Bosanskom Brodu u periodu poslije napada Njemake na SSSR zasnovano je na ovom lanku). 122 Ivica iak, Ibid., str. 483.

38 sastanka, a i po pravcu kretanja ure Pucara-Starog od Doboja prema Poniru i ehitlucima, ima osnova za takvu tvrdnju.123 U prvoj polovini avgusta 1941. godine Milo Matijaevi pitao je Stojana Simia u Joavci da li zna da su Krajinici podigli ustanak. Tom prilikom mu je rekao da upravo dolazi od Voje Mitrova i Rade Radia koji su mu dali zadatak da obavjesti ljude da pripreme puke, poto e se i u ovim krajevima dii ustanak. U Joavci se ve ulo o ustakim zvjerstvima u banjalukim zatvorima. Kad je Milo obavjestio Stojana za sastanak, sa porukom Voje Mitrova i Rade Radia, koji e se toga dana uvee (oko 15. avgusta) odrati na Poljani kod Selita, sa ljudima za koje je pretpostavljao da su imali skrivene puke i Stojanu je bilo sve je jasno i odmah je rekao: Miloe, ja imam dvije puke i 75 metaka. U stvari, sastanaku, odranom na Maslitu pod Milovim brdom prisustvovali su Vojo Mitrov, Rade Radi, Milorad Radi Braco, koji su ve bili u partizankoj jedinici i mjetani Dragutin Radi, (sin Rade Radia, koji je docnije stradao u Jasenovcu), Duan Novakovi, Mirko Dabi, Vid Gavri i Gostimir Stankovi124 Derventa Odmah poslije austro-ugarske okupacije u Derventu su poeli da dolaze radnici iz Austrije i ehoslovake, poto se u Derventi od 1879. godine poelo sa izgradnjom novih privrednih objekata, a relativno brem privrednom razvitku Dervente posebno je doprinijela izgradnja eljeznice. Tako se u Derventi ve 1909. godine osniva prva mjesna organizacija Socijaldemokratske stranke Bosne i Hercegovine, iji su osnivai bili dva krojaka majstora Manojlo Gruji i Luka uran, zatim radnici Jako Vrdoljak, i Ivan Grgi, te stolarski radnici Asim Tali i Kasim Dananovi. Osnivakoj skuptini je prisustvovao Franjo Rauer iz Sarajeva, koji je tada bio lan Glavnog odbora Socijaldemokratske stranke BiH. Iste godine osnovana je i sindikalna podrunica drvodjeljaca, a ve 1911. godine dolazi do prvog lokalnog trajka.125 U izvjetaju Glavnog odbora Socijaldemokratske stranke Bih, podnijetom na IV kongresu stranke, koji je odran 30. juna i 1 jula 1912. godine, kae se da je proslavi Prvog maja u Derventi prisustvovalo 20 lica, a zatim se navodi da u Derventi stranka eli osnovati mladenaku organizaciju i dodaje: Mi sa puno nade i pouzdanja gledamo na rad naih mladih drugova, uvjereni da e njihov rad biti okrunjen uspjehom i da e oni predstavljati cvijet radnike inteligencije. Sredinom 1912. godine osnovan je u Derventi Savez mladih radnika. To se nimalo nije dopadalo poslodavcima, a naroito kleru. Dolazi do otputanja lanova Saveza s posla i onemoguavanja uenja zanata 126 Za vrijeme Prvog svjetskog rata aktivnosti Saveza mladih radnika i naprednog radnikog pokreta stagniraju. Ali, ve 1919. godine dolazi ponovo do otvaranja Radnikog doma i
Dr Rajko Kuzmanovi, elinac putevi razvoja, Narodnooslobodilaka borba, elinac 1986, str. 75-76. Iste noi u Poljani na Selitu okupilo se devetero mjetana: Stojan Simi, Simeun, Dragoljub i Vaskrsije Raili, Ostoja (Savin) i Marko Babi, Milan Simi, Anelko Gavri, Aleksa Jovii i Milan Jevevi koji su doli na sastanak sa Vojom Mitrov i Radom Radi, ali zbog pogrene informacije o sastanku ovaj sastanak nije odran u Poljani kod Maslita, ve na Maslitu pod Milovim Brdom sa drugim uesnicima. 125 Midhat Dizdarevi, Tradicije radnikog pokreta Dervente, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 80. 126 Midhat Dizdarevi, n. d., str.80-81.
124 123

39 brojnih aktivnosti radnika, koji uestvuju u generalnom trajku 21. februara 1919. godine. Njih na Kongresu ujedinjenja, odranom u Beogradu od 20. do 23. aprila 1919. godine, na kojem je osnovana Socijalistiuka radnika partija (komunista) predstavlja Nikola Kovaevi.127Osnovana je i organizacija ena-socijalistkinja, ija aktivnost postaje sve razvijenija, a posebno u okviru Kulturno-umjetnikog drutva i drugim aktivnostima radnika. Derventski radnici, a posebno mladi, bili su veoma aktivni tokom izborne kampanje za izbor Konstituante, 1920. godine. lanovi KPJ Petar Vagner, Milan Novi, Asim Tali, Ivan Grgi, Jako Vrdoljak, Jula Franji bili su vrlo aktivni u ovoj predizbornoj kampanju, a najuspjeliji zbor odran je u Derventi 4. novembra 1920. godine. Na zboru je govorio Milan Vukomanovi, sekretar Oblasnog vijea KPJ iz Banjaluke, a kandidat KPJ bio je Jakov Lastri, slubenik Socijalnog zavoda iz Banjaluke, koji je na ovim izborima i pobjedio. Pored generalnog trajka eljezniara, u kojem su uestvovali i eljezniariu Dervente, bilo je i drugih manjih trajkova. U svim tim akcijama naroito se isticala omladina i prema postojeim podacima Derventa je po broju lanova SKOJ-a bila meu prvima.128 Meu sindikalnim radnicima, poetkom dvadesetih, u Derventi bili su najaktivniji Milan Novi, Kasim Kafedi i drugi. U 1923. po zadatku, u Derventu na sindikalni rad dolazi Sabrija Nurki, koji je ubrzo uspostavio vezu sa urim akovi i urom Salajem, koji su tada, uz druge obaveze, rukovodili radnikim pokretom u Slavonskom Brodu, pa tako dolazi i do direktne saradnje izmeu naprednih radnikih pokreta Dervente i Slavonskog Broda. U periodu izmeu dva svjetska rata u Derventi su bila jo tri znaajna dogaaja. U 1926. godini u Uiteljskoj koli otkriven je marksistiki kruok, pa je stoga ta kola premjetena u Banjaluku. Veliki trajk tekstilaca poeo je u Derventi 25. avgusta 1936. godine, koji je trajao sve do 22. februara naredne godine. Kada je u Salvonskom Brodu u Tvornici vagona, 1939. godine, zapoeo trajk u njenu su aktivno uestvovali i radnici sa derventskog podruja, a graani Dervente i okolnih sela prikupljali su priloge za pomo uesnicima toga trajka, kako bi lake istrajavali u svojim trajkakim zahtijevima. Mihajlo Javorski, koji je poslije osnivanja OK KPJ i OK SKOJ-a za Slavonski Brod, 1940. godine, iji je lan bio, djelovao u Posavini, osnovao je partijsku organizaciju i Mjesni komiteta KP u Derventi.129 Josip Kovaj i Mihajlo Bato Javorski, lanovi Okrunog komiteta KPJ za Slavonski Brod, dolazili su prije rata na derventsko podruje da bi formirali partijske elije. Njihovo djelovanje se naroito osjetilo poslije Pete zemaljske konferencije. U to vrijeme u
Povodom uea Nikole Kovaevia na Kongresu ujedinjenja, tadanji minister unutranjih poslova Kraljevine SHS Svetozar Pribievi je traio dopisom, upuenim Zemaljskoj vladi BiH, da mu objasni ko je dozvolio da taj boljevik, interniran iz Zagreba u Derventu na tri godine, napusti Derventu. 128 M. Dizdarevi, n. d., str. 81. 129 Milan Gavr, n. d., str. 78.
127

40 Derventi je boravilo i radilo vie lanova Partije i SKOJ-a koji su bili povezani u partijskim i skojevskim organizacijama drugih mjesta. Napredni omladinci Drago Begi, Anto Majstorovi, Enver Rudija, Mio Kucijan, Ivo eremet, Dane Mandi, Omer Porobi Alijin i drugi djelovali su na liniji Partije. Osim njih, jo 1938.. godine djelovala je grupa komunista povezanih s modrikom partijskom organizacijom. U toj grupi su bili Milka Radovanovi, oko Savievi, Vojo Stupar i ore Lopii. Oni su svoju aktivnost usmjeravali prema omladini i naprednijim lanovima Hrvatske seljake stranke. Sastanke su obino odravali u Lugu, u kui naprednog seoskog pjesnika Mitra Popare.130 S obzirom na navedenu aktivnost u 1940. godini u Derventi je osnovana skojevska grupa, a malo kasnije i elija KPJ, a ve polovinom marta 1941. godine osnovan je i Privremeni Mjesni komitet KPJ za Derventu. Meutim u 1940. godini, u Derventu je dolazio Cvijetin Mijatovi iz PK KPJ Bosne i Hercegovine da derventsku skojevsku i partijsku organizaciju povee sa partijskim rukovodstvom u Tuzli (poto je od 1940. godine bila povezana za Okruni komiteta KPJ i Okruni koimitet SKOJ-a Slavonskog Broda). Ali iz praktinih razloga i dalje se zadrala saradnja sa partijskim i skojevskim rukovodstvom u Slavonskom Brodu. U to vrijeme najprioritetniji zadaci u Derventi su bili osvajanje pozicija meu kolskom i radnikom omladinom, politiki rad sa seoskom omladinom u okruenju Dervente i povezivanje sa tzv. lijevim krilima graanskih stranaka. U novonastaloj situaciji, 1941. godine, poslije potpisivanj Trojnog pakta, odrane su masovne demonstracije na eljeznikoj stanici, 1. aprila,. No prije, Drago Begi, Moni Ekenazi, lajme Buhalter i Ivo eremet po cijeloj Derventi su ispisali parole protiv Trojnog pakta.131 Poslije propasti Kraljevine Jugoslavije i nakon toga proglaenja NDH masovno je stradalo srpsko stanovnitvo.U izjavi o ustakim zvjerstvima u logoru u Slavonskoj Poegi, datoj 20. septembra 1941. godine pouzdani oevidac je dao podatke i o ubistvu srpskih seljaka iz Novih i Bosanskih Liana, Gornje i Donje Barice, Kostrea i drugih sela Dervetskih sreza O nainu ubistva oko 700 seljaka iz navedenih srpskih sela pouzdani oevidac je izjavio slijedee: U logor su 27.8 dovedeni zarobljeni Srbi iz Bosne i smjeteni u jednu baraku. Zarobljrnici su prilikom transportovanja teko zlostavljani i kada su stigli bili su krvlju obliveni. Oevicu nije poznato od koga, ali stiglo je nareenje da se dnevno mora likvidirati 20 zarobljenika. Ustae su u barakama dnevno po nekoliko puta premlaivali Srbe do besvjesti. Dnevno je odabirano po 20 ljudi i odvoeno na groblje, gdje su desetorica odmah ubijani. Preostalih deset su morali iskopati grobnice, ubaciti leeve u njih i sami u njih lei, poslije ega bi i oni bili ubijeni Prilikom jednog uobiajenog zlostavljanja jedan zarobljenik je pokuao da otme puku svom muitelju. Kada je komandant logora Klaji (katoliki svetenik) saznao za to, naredio je da se svi logorai pobiju mitraljeskom vatrom, i to dum-dum mecima. itav sat su izlazili iz baraka drani pod mitraljeskom vatrom. Izgled baraka poslije ove pucnjave ne moe se opisati. Zidovi nastambi bili su poprskani komadiima mesa, mozgom i krvlju, a podovi prekriveni dijelovima tjelesa, koji se nisu mogli ni
Midhat Dizdarevi, Od prvih elija do Mjesnog komiteta, Srednja Bosna u NOB, knj. 4 (u pripremi za objavljivanje). 131 Midhat Dizdarevi, n. d..
130

41 razaznati. Nastambe su tako dva dana ekale na dolazak novog trensporta zarobljenika, koji su morali oistiti barake.132 Dajui ovih nekoliko istrgnutih isjeaka iz navedenog lanka, bila nam je namjera da istaknemo strahovita stradanja srpskog naroda sreza Dervente od bezonog, zloinakog reima NDH i jo jednom da podsjetimo da je izopaenost toga reima prevazila sve predhodne, gledano vie vjekova unazad, ukljuujui i mrana vremena osmanlijskog osvajanja na prostorima Evrope. Koristei masovna ubistva, razne represalije, maltretiranja i zbog toga zaplaenost srpskog stanovnitva, ustaka vlast ga je prisiljavala na pokrtavanje u rimokatoliku vjeru. S tim u vezi Kotarska oblast Dervente izvjetava, 29. januara 1942. godine, o masovnom prelasku pravoslavaca iz Polja, Barica, Vinjika i Luana, emsibegovih u rimokatoliku vjeru, zakazanom za 1. februar 1942. godine u katolikoj upnoj crkvi u Derventi. Nakon dva dana, 2. februara 1942. godine, Kotarska oblast Derventa javlja da je tog dana upnik Franjo Mominovi obavio vjerski obred prelaska 400 pravoslavaca iz Polja na katoliku vjeru, te da je do 2. februara 1942. na uem podruju kotara ukupno 3.095 pravoslavaca prelo na rimokatoliku vjeru.133 Nama je urevdan bio slava. Doe i 6. maj 1942. godine.Prva slava od naeg pokrtavanja. Pitamo oca ta emo: hoemo li slaviti? Slaviti, nego ta! ree otac Teodor. Nismo klali peenice, niti nam je ko dolazio od gostiju, ali smo se pomolili bogu pred slikom svetog ura i okadili sliku zapaljenom svijeom. U kui je bila tuga. Otac je plakao. Poslije, kako je prolazila koja ratna godina bilo je lake.. U katoliku crkvu nijesmo ili, niti smo djecu krtavali. Slavili smo otvoreno. Tako smo urevdan 1944. slavili kao nikad do tada. Kolo je igralo u dvoritu cijeli dan i cijelu no, a u kui svega i svaega na stolu. Niko nije doao da nas sprijei. Pop Mominovi vie nije imao vremena. Sada je bila krnjava njegova Nezavisna Drava Hrvatska: ispresjecali su je partizani kako po Bosni, tako i po Hrvatskoj! Nije bio vie siguran ni u samoj Derventi!134 Doboj Prvnih nedjelja okupacije naa dobojska partijska elija, formirana u drugoj polovini aprila, u kojoj smo se nalazili Katarina Beba Veseli, Kojo Joti, Branko Zari, Mehmed Mea Vejzovi, ja i, kao sekretar elije, stari i iskusni partijski radnik tefko Mazurkijevi, radila je ilegalno pod slinim uslovima kao i u predratnom periodu. Sastajali smo se redovno U tom periodu formirali smo i nekoliko novih aktiva SKOJ-a u gradu Bio sam zaduen da radim s jednim od njih. Sainjavali su ga Hasan oli, ako me sjeanje ne vara, Vahida ampara, i jo jedan omladinac ijeg se sjeanja ne sjeam. Istovremeno smo nae akcije orijentisali na sabotiranje akcija okupatorskih i ustakih
132

Zvonko Odi, Izvjetaj o zloinu, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 336. (Iz ovog lanka kao cjeline proizilazi da je pobijeno svih oko 700 seljaka, predhodno pokupljenih iz njihovih kua iz sreza Dervente i dovedeno u logor u Slavonsku Poegu 27. avgusta 1941. Nastavljeno je ubijanje Srba, novih zatvorenika, tako da je do 20. septembra ubijeno jo 50 Srba. 133 Izvor za navedene podatke o pokrtavanju u Derventi je fusnota br. 1 u Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 345, Napomena Redakcije. 134 Milan Stoji, Vraanje u svoju vjeru, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 345.

42 vlasti (naroito akcija usmjerenih na okupljanje omladine u ustaku mlade), i na nae pripreme za borbu, jer smo znali da e do nje, prije ili kasnije, morati doi.135 Sutradan po napadu Njemake na SSSR, 23. juna 1941. godine, Todor Too Vujasinovi se po predhodnom dogovoru, sreo sa Cvijetinom Mijatoviem na putu izmeu Kreke i Tuzle. Od njega je saznao da su u Vojni komitet za tuzlansku oblast uli Paaga Mandi, Ivan Markovi Irac, Cvijetin Mijatovi i on, odnosno Todor Vujasinovi.. Ve 15. jula su odrali sastanak na kome je u ime PK KPJ Bosne i Hercegovune prisustvovao Ugljea Danilovi i uskoro se ovaj komitet preselio u ekovie.136 Pred rat su postojale partijske organizacije u Maglaju, Doboju, Graanici i Zavidoviima sa lanstvom, uglavnom, od zanatlijskih radnika, inovnika i aka.137 Nou izmeu 30. i 31. jula 1941. godine pohapena je prva grupa Dobojlija, komunista i simpatizera. Te nou uhapeni su tefko Mazurkijevi, sekretar partijske elije u Doboju, Vojo Bogdani, Vojislav Raa, Nenad Trifkovi, Stevo Perendija, Nemanja urica, Vasko oki, Milo Ivi, Kosmajac (imena mu se ne sjeam), Ljubo Markovi, s Usore, geometar, lan MK KPJ za Doboj, i njegov brat, kojem se sjeam imena, Vasilj Aladi i Rajkovi. Osim njih, te noi je pohapen i niz uglednih ljudi iz okolnih sela; iz Buljetia Bogdan, Pavle, Simo i Milan Filipovi i Veljko Uroevi; iz Kostajnice Petar i ore igi, iz Stani-Rijeke Nenad, Savo i Nedjeljko Gavri, iz Grapske Petar Joksimovi, i iz Osjeana Svetozar Luki.. Obje ove grupe ljudi su poubijane u zloglasnom logoru u Gospiu, u avgustu, 1941. godine.138 Poslije ovog hapenja, iako su kruili glasovi da ih vie nee biti, ve 2. avgusta uslijedila su nova i to grupe vienijih Srba, trgovakih porodica, zatim hotelijere, svetenike idruge. U isto vrijeme pohapene su i jevrejske porodice iz Doboja, od kojih se niko nikad vie nije vratio u Doboj. U Doboju je partijska organizacija bila brojna. U njoj su radili Mehmed Vejzovi, Josip Jovanovi, Ismet Kapetanovi, apsolvent trgovake akademije, Dedo Trampi, Vladimir Vesli, tefko Mazurkijevi, Soka Veseli, edo Jaimovi, student, te nekoliko novoprimljenih lanova, meu kojima Obrad Boi, Lazo Smolji i nekoliko kandidata.139 Osjetivi organizovano djelovanje u gradu, vlasti su ve u julu reagovale tako da su opet pohapsile u Doboju veu grupu simpatizera KPJ, s kojim je radio lan KPJ edo Jaimovi. To su: Milan i Veljko Seksan, Miloje Seksan, Obrad BjelkiSpasojevi, Ranko Pajdi, Novak i Damjan Mrkonji-Mitrovi, Milo Kupres i ore ori. S njima je uhapen i edo Jaimovi. Dobojska grupa s edom Jaimoviem nalazila se u zatvoru Sreskog suda u Doboju. Dedo Trampi mi je priao kako je dobojska partijska organizacija uspjela da im pripremi bjekstvo. Uz pomo Envera Rudije, inovnika Sreskog suda inae naeg simpatizera i kasnije, od 1942. godine, lana Partije stupili su u vezu s Jaimoviem i obavjestili ga o pripremama. Enver Rudija je uspjeo da doe do zatvorskih kljueva i da ih dostavi skojevcu Hasanu oliu,
Adem Hercegovac, Na prtijskom radu u Teslii, Srednja Bosna u NOB, knj. 1. str. 454. Ovom prvom sastanku Vojnog komiteta za tuzlansku oblast zbog sprijeenosti nije prisustvovao Josip Jovanovi iz Doboja, koji je, takoe, bio odreen za lana ovog komiteta po navodima T. Vujasinovia. 137 Todor Too Vujasinovi, Dobojski ustanak, Srednja Bosna u NOB, knj, 1, dtr. 730. 138 Kojo Joti, Stroj je ostao nepomian, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 305-306. 139 T. Vujasinovi, n. d. str. 732.
136 135

43 oli se privukao zatvoru, otkljuao vrata i tako omoguuio cijeloj grupi da pobjegne. Oni su se kod Buletia prebacili preko rijeke Bosne, naoruali se i prikrivali u Cerovu gaju i na Dugoj njivi. Njihovom bjekstvu pomogao je i Mujo Kafedi, koji je drao kafanu ispod Sreskog suda i koji je uinio i niz drugih usluga naim hapenim drugovima.140 Kako su Nijemci nedeljama prikupljali oruje od razoruane jugoslovenske vojske, prema prikupljenim informacijama , oko sto i pedest vagona municije i oruja je lagerovano u fabriku eera u Usori i vojne magacine i barake u Barama ispod Doboja. Kako ovo naoruanje nije uvao jai garnizon, a ni u Doboju nisu bile jae snage neprijatelja, Vojni komitet za tuzlansku oblast zauzeo je stav da treba izvriti pripreme za oduzimanje ovog oruja i da to treba da postane glavna akcija za dogledno vrijeme. Prvo, zato da se sprijei slanje odabranog oruja na istoni front (Nijemcima za rat protiv SSR-a), a, drugo, da se naoruaju prve partizanske jedinice u kojim je, u to vrijeme, mnogo ljudi bilo naoruano vilama, sjekirama, zailjenim koevima, capinima i sl. Todoru Vujasinoviu je bilo stavljeno u zadatak da razradi precizan plan za ovu akciju sa glavnim udarcem na Doboj i Usoru. Odlueno je da Paaga Mandi, sa Husinjanima krene na dobojski sector i da rukovodi napadom na Doboj, nou izmeu 22. i 23. avgusta 1941. godine. Izuzev stare tvrave i tuzlanskih mostova cio grad je 23. avgusta do dvanaset sati bio osloboen. Maglaj je osloboen tek sutradan oko trinaest sati. Ve sutradan, 25. avgusta, ulo se da neprijateljske snage napreduju u pravcu Doboja iz pravca Usore i drugih.. Borba u Doboju je voena tri dana, a u popodnevnim satima 24. avgusta uslijedila je eksplozija na Usori. Ozrenski ustanici su digli u vazduh eeranu, u kojoj je bila uskladitena velika koliina municije. Ustanici su se tri dana i tri noi slobodno kretali po Doboju. Otpor je pruan jo samo iz eljeznike i andarmerijske stanice i iz Gradine Opkoljenim ustaama je stigla pomo najprije iz pravca Tuzle i Sarajeva, a tek 26. avgusta je stigla Durbeieva pukovnija iz Dervente i Bosanskog amca U Rudanci se neprijatelju odmah naao na usluzi ustaki agent Nikica Pupi. Ponovo je uspostavljena ustaka vlast s optinskim predsjednikom Ilijom Grujom na elu. I ovog puta su upuene poruke u sela da se odmah preda oruje i da se uesnici pobune jave optini. Seoskim knezovima je nareeno da naprave spiskove pobunjenika, a svim mukarcima starijim od 16 godina da dou u optinu da prime bijele trake s ustakim peatom, koje se moraju nositi preko rukava desne ruke, jer e svaki onaj koji ne bude imao ovu traku biti strijeljan. Neki su seljaci posluali ovo nareenje i otili da predaju oruje i prime traku. Oni koji su prvi doli zadrani su dok se i drugi ne jave. Kasnije su svi otjerani u ustaki zatvor u Doboju. Oko 70 ljudi iz ovih sela nalo se tih dana u zatvoru. Ustaki prijeki sud otpoeo je suenje u Sokolskom domu u Doboju Na smrt strijeljanjem osueno je 111 ustanika mukaraca i ena. Kao organizatori pobune strijeljani su Rade Tomani141, edo Jaimovi, Obrad Boi, Milan Seksan i jo neki Tih dana, skupa s ljudima koje je ustaki pokretni prijeki sud osudio na smrt kao organizatore ustanka, strijeljani su i mnogi ustanici s podruja bukovike optine: Jovan Kuzmi, Bogdan Kovaevi, Jovan

140 141

T. Vujasinovi, n. d. str. 733. Marko Stoki, Sela Bukovike optine u dobojskom ustanku, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 754;da bi spasao svoju glavu dotadanji Radetov saborac Nedo Toi, izdao je Radeta ustaama, koje su ga uhvatile na spavanju.

44 Lazi, Tane Radulovi, Milan i Dragoljub Mitrovi, edo Gojkovi, Stanko Peji, Boko Miuri, i destine drugih142 Odbranu pohvatanih i uhapenih ustanika pred sudom preuzeo je advokat Pravdi. Poi sijeanju Koje Jotia prve rujei njegove odbrane bile su: Gospodo, istorija je uiteljica ivota. Mi moramo u naoj dravi da pazimo ta radimo. Moemo li da osuujemo i ubijamo nevine ljude? Ljudi koji sjede ovdje su nevini: ni kod jednog nioje pronaeno oruje. ime ih onda teretite i osuujete na smrt? Ustaki sud, meutim, nije prihvatio Pravdievu odbranu, pa je u jednom danu osudio 111 ljudi na smrt.143 Ustae su u Doboj, pored prikupljenog oruja oko deset do petnaest kola, sakupljenog od pokolebanih boraca, dotjerali i oko dvije hilhade mukaraca, ena i djece koje su pohapsili kao odmazdu zbog ustanka u Doboju i susjednim odreditima. Pohvatani su i neki borci. Tako je grupa na elu sa studentom edom Jaimovi u kojoj su bili Milan Seksan, Obrad Bjelki, Ranko Pajdi, Damjan Nedi i Nedo akarevi pohvatana. Prvo je dovedena u Graanicu, koja je, takoe, bila osloboena, a zatim su svi odvedeni u Doboj gdje su osueni na smrt i streljani, drei se junaki do posljednjeg asa. etvrtog septembra na savjetovanju vojnih i politikih rukovodilaca izabran je tab Ozrenskog odreda u sastavu. Komandant Todor Too Vujasinovi, politiki komesar Paaga Mandi Murat, a za zamjenika komandanta odreda Todor Pani. Neto kasnije u Biltenu Glavnog taba NOPO Jugoslavije br. 5, od 8. septembra 1941, borci Ozrenskog partizanskog NOP odreda proitali su, izmeu ostalog, i slijedee:
Izraavamo nae priznanje i zahvalnost Tuzlanskom (pogreno, treba da stoji Ozrenskom napomena T.V.) koji je svojim primernim junatvom osvojio varoi Doboj, Maglaj i Graanicu, ime je podigao jaki duh progonjenog naroda, zadao teak udarac i strah neprijatelju. Iz Glavnog taba Narodnooslobodilakih 144 Partizanskih odreda Jugoslavije.

Kotor Varo i Skender Vakuf Drutveno-ekonomske, politike i kulturne prilike na teritoriji dananjih optina KotorVaro i Skender Vakuf, pred Drugi svjetski rat, bile su optereene krajnje nerazvijenom privredom, siromatvom i visokim stepenom nepismenosti stanovnitva.145 Ni poslije Drugog svjetskog rata nisu bili mnogo bolji uslovi, pa je to bitno uticalo na teak poloaj mladih izmeu dva rata. Prvi popis stanovnitva 1948. pokazao je da je bez osnovne kole bilo 89,80 stanovnitva,146 pa je to predstavljalo optereenje za sva nastojanja breg razvoja.
142 143

Marko Stoki, n. d., str. 753. Kosta Joti Kojo, U okupiranom Doboju, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 479. 144 T. Vujasinovi, n. d., str. 738-745. 145 Na srezu Kotor-Varo u popisu 1910. godine od 18.366 stanovnika bilo je pismeno samo 773. stanovnika (674. mukarca i 99. ena) ili 4,2%. Prvi popis stanovnitva poslije osloboenja, obavljen 31.03.1948. godine, pokazao je da je na srezu Kotor-Varo tada bez osnovne kole bilo 89,80%, sa osnovnom kolom 9,50%, sa niom srednjom 0,50 %,
146

45

Kako je Banjaluka, u kojoj je djelovao veoma razvijen revolucionarni radniki i omladinski pokret od samog osnivanja, 1919. godine, udaljena od Kotr-Varoa samo tridesetak kilometara, iz te sredine ostvarivan je manji ili vei uticaj, ostvarivani su kontakati, sudei na osnovu konsultovanih izvora. Krajem edrdesetih godina minulog vijeka, poeli su se osjeati ti uticaji, prije svega preko mladih Kotorvaroana koji su bili na kolovanju u Banjaluci, Zagrebu i Sarajevu. Meu njima su se isticali Nijaz Hadiselimovi, student, a malo kasnije Davorin Zeki Koko, na kolovanju u Zagrebu,Vahid Kori u Banjaluci , Milan Miri u Sarajevu i drugi. Uticaj na ovo podruje, naroito u godinama pred Drugi svjetski rat, vrila je organizacija KPJ iz Banjaluke. U ovom kraju su krae ili due djelovali po zadacoma Partije naroito Fikret Dedi, Rudolf Kolak Rudi, Filip Macura, efket Maglajli Mirko, Idriz Maslo, Milo Popovi, oko Pstrocki i dr. Ovi aktivisti su ostvarivali kontakt sa irokim brojem ljudi na terenu sindikalnim aktivistima, radnicima i slubenicima, uiteljima i pojedinim seljacima. Na taj nain je vren uticaj KPJ na umske radnike i radnike rudnika Maslovare, na pojedine zanatlije u Kotor-Varou, kao i na pojedine uitelje, iako u to vrijeme na tom podruju nije bilo partijskih organizacija.147 Uoi aprilskog rata na podruju sreza Kotor-Varo nije postojala organizacija SKOJ-a, ali su djelovali pojedini lanovi SKOJ-a koji su u SKOJ primljeni u drugim sredinama. To su: Slavica Grubor, Nijaz Hadiselimovi, Vlado Ivanovi, Vahid Kori, Milan Miri, ore Perovi oko, Davorin Zeki Koko i dr. Uticaj Kluba akademiara Banjaluke (KAB) dosezao je i na podruje sreza Kotor-Varo. U 1939. i 1940. godini odrane su priredbe KAB-a u Maslovarama, pa je i to, s obzirom na prezentovane sadraje, imalo uticaja na stvaranje antifaistikog raspoloenja, prije svega mladih. A osnovna orijentacija u djelovanju lanova SKOJ-a i napredne omladine tada je bila na razvijanju kod cjelokupne omladine antifaistikog raspoloenja.148 Poev od 1930. godine pa nadalje veoma pozitivan uticaj u ovom kraju vrili su pojedini uitelji, lanovi SKOJ-a ili simpatizeri, koji su pripadali progresivnom dijelu inteligencije, a koji su bili povezani sa revolucionarnim radnikim i omladinskim pokretom u Banjaluci, sa inteligencijom koja je bila pod uticajem KPJ (KAB, Pelagi). Takvi su bili: Stojan Maki u ivinicama, Svetozar oki u Lipovcu, Radenko Stojni u Grabovici, Milenko Miladinovi u Javoranima, Slavica Grubor u Kruevu Brdu, Danilo Grumi u Vrbanjcima, Dobrila Martinovi u ipragama, Antonija Sautner Tanja u Podosoju, Smilja Macura u Maslovarama i Mara Kovaevi i Anka Tei u Kotor-

sa viom srednjom 0,10 %, sa fakultetom 0,002 %, a sa nepoznatom kolom 0,001 %. Prema istom popisu na ovom srezu, djeca starija od 9. godina bila su pismena samo 29,20 %, a nepismena 70,80 %. 147 Milan Vukmanovi, Drutveno-politike prilike u periodu austrougarske okupacije i izmeu dva svjetska rata, Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB-u 1941-1945, monografsko koautorsko izdanje, Kotor-Varo 1985, str. 50. 148 Dr Nevenka Petri, Savez komunistike omladine Jugoslavije i omladinski pokret u ustanku i narodnooslobodilakom ratu, Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB-u 1941-1945, monografsko koautorsko izdanje, Kotor-Varo 1985, str.183

46 Varou.149 Djelovanje ove grupe mladih uitelja ostavilo je dragocjene tragove, to e se pokazati i prvih ustanikih dana. U 1937. i 1938. godini, poto se oekivalo da e Jugoslavija ui u rat, zapoeli su sa radom tromjeseni teajevi za dobrovoljne bolniarke i bolniare, iji je organizator bio Banovinski odbor Crvenog krsta.150 Uz strunu obuku ovi teajevi su korieni za razvijanje antifaistikog raspoloenja kod polaznika, poto je u Evropi ve bjesnio rat. To su sprovodili spomenuti mladi uitelji, koji su bili lanovi SKOJ-a, simpatizri, odnosno patrioti, s obzirom na tadanje raspoloenje meu mladim. Na primjer, u Maslovarama je organizovan takav teaj, koji je pohaalo oko 25 djevojaka i nekoliko mladia, a predava je bio dr Vladimir ukac.151 Dolazak omladine na ove teajeve jedanput sedmino bila je prilika da se paralelno organizuju i druge aktivnosti. Tako je uiteljica Smilja Macura, unosila i druge sadraje u cilju razvijanja antifaitikog raspoloenja kod omladine. Neposredno pred Drugi svjetki rat u Kotor-Varo je dolazio nekoliko puta ore Perovi oko (lan SKOJ-a od 1939, a KPJ od 1940), student na Zagrebakom sveuilitu. Oko sebe je okupljao grupu omladine na koju je izvrio odreeni uticaj, a rezultati toga djelovanja su se pokazali ve 1941. godine. Pred rat u Kotor-Varou je poela da djeluje grupa: Omer ehi (lan KPJ), slubenik pote, Jovo Lukrecija, slubenik vojnog otsjeka, Anka Tei i Smilja Macura, uiteljice i jo neki, a s druge strane okupila se antifaistika omladina: Zdravka Novkovi Seka, uenica (izmeu ostalih, posebno se angaovala na opasnim kurirskim zadacima), Smail Zuli, opanarski radnik, Kerim Dizdar, Vahid Kori i drugi. Poslije Majskog savjetovanja, koje je organizovao CK KPJ, poetkom maja 1941. godine u vezi sa okupacijom zemlje, zakljuci su prenijeti komunistima Bosanske krajine na poznatom savjetovanju u ehitlucima, odranom 8. juna, a kako je iste godine13. juna odrano i posebno savjetovanje o neposrednim pripremama za ustanak u srednjoj Bosni, sa komunistima iz srednje Bosne, na ovom savjetovanju iz sreza Kotor-Varo prisustvovao je Petar Gaji.152 Poslije kapitulacije Vojske Kraljevine Jugoslavije i haosa koji je tada nastao i u KotorVarou i drugim mjestima na strategijskom putu Banjaluka Tesli, kao i irom Jugoslavije, ljudi su bili zbunjeni, iznevjereni. Okupljali su se oko radio-aparata (kojih je

Milan Vukmanovi, n. d., str. 50. Vrbaske novine br. 1490, 1493/1938. 151 Nastavni program za ove teajeve obuhvatao jeanatomiju, fiziologiju, higijenu,, venerine bolesti, bojne otrove i zatitu od njih, njegu bolesnika, organizovanje sanitetske slube i dr. Ove podatke navodimo na osnovu vlastitog saznanja autora, poto je bila polaznica spomenutog teaja. 152 Petar Gaji, roen je u Lipovcu, elinac, 1914, a ubijen od etnika u Raiima, Skenfer-Vakuf, krajem maja 1942. godine. Prije rata bio slubenik u Kotor-Varou. lan KPJ od 1941. i bio je uesnik na partijskom savjetovanju na ehitlucima, odranom 13. juna 1941. U NOB-u od prvih ustanikih dana i jedan je od organizatora ustanka 1941. godine na kotorvarokom srezu. Od osnivanja Imljanske partizanske ete, 1941,do kraja maja 194, bio je njen politiki komesar. Bolestan, pao je u ruke etnika, koji su ga na zvjerski nain ubili.
150

149

47 tada u samom mjestu Kotor-Varo bilo samo pet ili est, a po optinama samo po jedan ili dva) u nadi da e uti neku dobru vijest. U Banjaluku sam ipak odlazio i sastajao se s poznatim drugovima. Prilikom jednig susreta s Radom Liinom, on mi je rekao da je u gradu teka situacija, da je boravak u njemu postao opasan, da se neki drugovi kriju, a da e neki zbog opasnosti da padnu u ruke ustakoj vlasti morati da napuste grad. U to vrijeme uspostavio sam vezu i sa Stojanom Stolom Kovaeviem, koji se u Banjaluci krio od policije. Trebalo ga je skloniti na sigurnije mjesto i izvui iz Banjaluke. Dogovorili smo se da se prebaci do mene u Lipovac. Stole se presvukao u umarsko odijelo pa smo autobusom krenuli u Kotor-Varo. Ja sam se dobro poznavao s Mehmedalijom Maraliem vozaem tog autobusa, i prehodno sam se s njim dogovorio da zaustavi u BabiimaPo selima su drani sastanci s uglednim i povjerljivim ljudima. Sjeam se da je jedne noi odran sastanak u Lipovcu, u jednom umarku kod kole, na kojem su bili Rade Liina,Petar Gaji, Stole Kovaevi i Slavko Odi. U Lipovcu je odrano nekoliko takvih sastanaka, na kojima je ljudima govoreno o politikoj situaciji i potrebi organizovane borbe s orujem u ruci protiv ustakih nasilja.153 Meu stanovnitvom beznae je bilo totalno sve do prvih vijesti da su se, na poziv KPJ, oko Banjaluke poeli okupljati komunisti lanovi KPJ i SKOJ-a i simpatizeri. Prvi je u KPJ sa kotorvarokog sreza primljen Petar Gaji, a iz mjesta Kotor-Varoa, krajem 1941.godine, Ljubo Relji154 i Jure Ani155. Negdje u novembru, igrom sluaja, upleo sam se u razgovor sa financima Ljubom Relji i Jurom Ani. Poto smo se meusobno otkrili, pokazalo se da oni imaju dobre veze s partizanima. Tek kasnije sam saznao da su oni krajem 1941. godine bili primljeni u Partiju, na jednom sastanku sa Dragom Maar u selu Tovladii. Isto tako, opet sluajno, krajem 1941, povezao sam se sa AbdulahomAvdom Bakaloviem, koji je u to vrijeme bio kandidat za KPJ... (u Kotor-Varou, napom. autora).156 Pred kraj 1941. godine, 24. novembra, u Kotor Varou je osnovan aktiv SKOJ-a od tri lana Zdravke Novkovi Seke, Drage Luburi i Stojanke Topoli. Poslije Petra Gajia, prvi koji su otili u partizane iz mjesta Kotor-Varo bili su Kerim Dizdar157, Davorin Zeki Koko158 obadvojica iz uglednih, imunijih porodica, pa je u
Mile Trkulja, Koga si vodio u umu, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 521-522. Ljubo Relji, roen u Jelsi, Hvar, 1918. a poginuo na Biokovu, Makarska, 1944.. Prije rata bio je finansijski namjetenik u Kotor-Varou. lan KPJ od 1941.Uesnik NOB-a od poetka ustanka 1941. Posebno se isticao u ilegalnom radu u povezivanju simpatizera i saradnika NOP-a u Kotor-Varou. Hapen od ustakih vlasti. Sredinom 1942. iz Kozarca kod Prijedora otiao u partizane odakle je prebaen u Dalmaciju gdjeje ratovao u partizanskim jedinicama na podruju Biokova. Tu je i poginuo kao politiki komesar bataljona. 155 Jure Ani roen je u Krasnom, Senj, 1917, kapetan bojnog broda u penziji. Prije rata finansijski namjetenik u Kotor-Varou. lan KPJ od 1941. Uesnik NOB-a od poetka ustanka 1941. Ilegalno djelovao u Kotor-Varou, gdje je poetkom 1942. provaljen uhapen i otpremljen u logor odakle je krajem iste godine pobjegao i odmah stupio u partizane u Slavoniji. U 1943. godini bio je sekretar Sreskog komiteta KPJ u Donjem Miholjcu. Kasnije je bio politiki komesar brigade u Slavoniji.. Poslije osloboenja zemlje ostao je da radi u JNA. Nosilac je vie ratnih i mirnodopskih odlikovanja. 156 Advan Hozi, Kotorvaroki skojevci, Srednja Bosna u NOB, knj. 4, (u pripremi za objavljivanje). 157 Kerim Dizdar, roen je 1920. godine u Kotor-Varou, a poginuo juna 1942. u Vijaanima, Prnjavor. Zavrio je Niu poljoprivrednu kolu u Banjaluci. Iako je pripadao imunijoj porodic (otac trgovac),
154 153

48 ariji iznenaenje bilo utoliko vee. U jesen 1941. u partizane je otiao i Ahmet Hadihalilovi, student. Rat ga je zatekao kao studenta i on se ubrzo po okupaciji naao u partizanima. Jednoga dana poruio je Dragi Luburii meni da doemo do kue Stojanke Topoli, koja je stanovala u rejonu Svinjare. Nedaleko od Kotor-Varoa... Naime, bilo je to sve 24. novembra, na dan oeve slave... Drago i ja smo kod Stojanke ekali nekoliko sati., ali on nije doao na zakazani sastanak... Nakon tri dana dobila sam od Ahmeta ceduljicu kojom nam je javio da je bio sprijeen da doe kod Topolia kue na sastanak jer je u selima gdje je trebalo da proe naiao na ustae i domobrane. Javio nam je, isto tako, da smo nas troje, Stojanka, Drago i ja, primljeni u SKOJ i da je na tom neodranom sastanku trebalo o tome da nas obavjesti.159 Poto je oko Perovi, kao Crnogorac, morao da napusti NDH iz Kotor-Varoa je otiao u Srbiju, ali se poetkom decembra vratio i poslije sedam-osam dana prebacio se u Borje u partizane. oko je s nama poslije toga redovno odravao vezu, stavivi nam u zadatak da sakupljamo municiju, vojnu opremu i sanitetski materijal. Smatrajui kao skojevka da mi je svaki povjereni zadatak i obaveza, uspostavila sam vezu s Bosom Nedi, koja je radila u bolnici... s Julijom Lazar... Sve je to slano u Maslovare, do kue Viktorije Petri, udate Kapor, a od nje je ilo partizanskoj eti u Borje. Za Skendersku etu je ilo putem kue Topolia, u prvom redu Stojankinim angaovanjem.160 Kako se krug simpatizera NOP-a poveavao, sve vie su se meu omladinom razvijale aktivnosti na sakupljanju sanitetskog materijala, oruja i municije, duvana, baterija, soli, novca i drugih potreptina za partizanske jedinice i prve partizanske bolnice.Tada smo se nali nas nekoliko, skupno ili pojedinano: Mustafa Karaselimovi, erim Imamovi, Zijad Hadiselimovi, Teofik Kori, Vlasta Tvrz, Drago Luburi, Zdravka Novkovi Seka, Hajro Memievi, moj brat Arfan i ja...161 Maslovare, kao neto razvijenije u odnosu na druge optinske centre kotorvarokog sreza, imale su rudnik, koji je zapoljavao oko 200 radnika. Najvei broj rudara je bio pauperizovan, stanovali su u jednosobnim nekomfornim stanovima u tronim barakama, obino brani parovi sa mnogo djece. Tehnika i druga inteligencija Maslovara imala je bolje uslove ivota, zatim svoje tennis-igralite, kupalite na pregraenoj rjeici Kruevici, s ureenom plaom i kabinama, salu za ping-pong i slino. Radnici rudnika uglja nisu imali svoju klasnu sindikalnu organizaciju (postojala je samo podrunica reimskih sindikata Jugorasa); nekolicina iz njihovih redova i iz redova
opredjelio se za revolucionarni omladinski pokret. Tako je i u NOVJ stupio prvih dana ustanka 1941, kao borac 4. KNOP odreda, a zatim je bio borac Prvog proleterskog krajikog bataljona. 158 Davorin Zeki Koko, roen u Kotor-Varou, 1923. u porodici lijenika, a poginuo 1942. u zaseoku Pikelje,Skender-Vakuf. Prije rata bio je student u Zagrebu, gdje je bio ukljuen u napredni studentski pokret. U NOB-u od 1941, kao borac Imljanske partizanske ete. Politiki djelovao i organizovao rad omladine u optini iprage. Najue saraivao sa Petrom Gaji, orem Perovi okom i Vladom Ivanovi u stvaranju prvih aktiva SKOJ-a u kotorvarokom srezu. ivot mu je prekinut u borbi sa etnicima u punom naponu snage i revolucionarne ponijetosti. 159 Zdravka Novkovi Seka, Sanitetski materijal za partizane, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 625-627. 160 Ibid., str. 626, 161 Advan Hozi, n. d.,Srednja Bosna u NOB, knj. 4 (u pripremi za objavljivanje).

49 inovnitva uprave rudnika, koji su bili progresivnih politikih shvatanja, ili simpatizeri KPJ, razvijali su izvjesnu aktivnost u okviru Sokolskog doma, u raznim sekcijama, okupljajui oko sebe maslovarsku omladinu. Najaktivniji meu njima bili su Dragan Bubi, radnik u elektrani, Nikola Duji, jamski radnik, Milan Radi, rudarski elektriar, Ivan Gali, kova u rudniku, Dragan Miri, rudarski laguma, Miko Altarac, Ibrahim Tabakovi, obuar, Tonka Sauter, uiteljica, Ladislav Jambriek, student iz Zagreba, slubenik u upravi rudnika i Banjaluanka Smilja Macura, uiteljica, komunista. U Maslovare su poeli dolaziti i politiki djelovati studenti banjalukog KAB-a (Momir Kapor, Brane Moraa), a KAB je 1940. godine, u toku zimskog studentskog odmora, dao u Maslovarama priredbu i organizovao usmene novine. Vlado Kapor, lan SKOJ-a u Banjaluci, je jednom prilikom dolazio iz Banjaluke i za omladinu organizovao u Sokolskom domu takmienje u gaanju pukom. Filip Macura, Banjaluanin, student na Univerzitetu u Beogradu, komunista, u predratnim godinama, vie puta je dolazio u Maslovare, kod sestre Smilje Macure i, u datim okolnostima djelovao je u toj sredini. Svi navedeni bili su mladi ljudi i njihovo djelovanje bilo je meu mladim, ali ne samo meu njima. Meu omladinu je poela organizovanije da stie i lijevo orijentisana literatura. itane su knjige Nolita i drugih izdavakih kua, voene su diskusije o proitanim knjigama i politikim dogaajima u zemlji i svijetu. Ovakvi razgovori bili su sve ei i meu radnicima u ferlezi.162 Nakon nekoliko dana poslije uspostavljanja ustake vlasti u Maslovarama za ustakog povjerenika postavljen Ivo Grani, a na dunost predsjednika optine, koju je do tada obavljao Vaso Patri, postavljen je Jozo Karlovi. Antisrpske izjave i govore Viktora Gutia, ustakog stoernika u Banjaluci, prenosili su radio i tampa, a kasnije kad je Guti doao u Maslovare i takoe i tu odrao govor u istom duhu, meu potenim ljudima hrvatske i slovenake nacionalnosti, a posebno meu srpkim ivljem, zavladao je strah i osjeaj naputenosti. Uveden je policijski as, na ulici se nisu smjela vidjeti vie od dva Srbina zajedno, poelo je pojedinano pljakanje Srba, zabranjena irilica. Pretresane su kue mnogih maslovarskih Srba, meu kojim porodice Vase Petri i Gostimira Bubia. Ustae su mobilisale grupu Srba i prisilili ih da ponu ruiti praoslavnu crkvu. Poslije prvog dana ruenja zvonika skinuto je zvono. Prve noi poslije skidanja zvono je nestalo i niko nije mogao otkriti gdje je. To je bio prvi svojevrstan vid otpora novoj vlasti. Sakrivanje zvona organizovao je Vaso Petri sa grupom povjerljivih ljudi, koji su zvono nou odvezli znatno dalje od crkve i zakopali ga pored rijeice Kruevice. Od skrivanja crkvenog zvona do prve partizanske oruane grupe nije prolo dugo vremena. U maju 1941. u Maslovare su doli Momir Kapor i Brane Moraa, koji su stanovali kod Momirovog brata Vase Kapora i njegove supruge Viktorije Petri-Kapor i nastavili su politiki djelovati, poto su dolazili i ranijih godina. Doli su sa instrukcijama koje su dobijali neposredno od Nikice Pavli, tada lana Mjesnog komiteta KPJ u Banjaluci. Po
162

To je bio naziv za mjesto pred rudarskom jamom gdje su radnici prozivani prije silaska u jamu (nastala kao iskvarena rije o njemake rijei Vrelesen (der Namen) proizvodnja. (Dio o Maslovarama preuzet iz lanka Viktorije Glava i Nevenke Petri, Maslovare, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 150 151).

50 povratku Dragana Bubia iz vojske, radnika, simpatizera KPJ, on im se pridruio,. U prvo vrijeme ovom aktivnosu su bili obuhvaeni samo oni na koje se moglo sa sigurnou osloniti i s kojima se moglo otvoreno o svemu razgovarati. To je bila porodica moga oca Vase Petria, Draganovog oca Gostimira Bubia, moj mu Vaso Kapor i ja. Ovaj krug se postepeno irio, obuhvatajui nae prijatelje ili roake, Dragana Miria i njegovu porodicu, Milana Radia i njegovu porodicu, te pravoslavnog svetenika Mirka Obradovia iz Maslovara, koji je, meutim, uskoro, zajedno s porodicom iseljen u Srbiju. Poetkom juna odrali smo sastanak kojem su prisustvovali Momir Kapor, Brane Moraa, Vaso Petri, Vaso Kapor, Petar mara, rudar iz Maslovara i ja.163 Na sastanku je bilo govora o organizovanju otpora ustakoj vlasti i okupatoru i o ljudima s kojim bi se u tom cilju trebalo povezati i saraivati. Odlueno je da se u rad, pored uesnika ovog sastanka ukljue Sredo Jotanovi iz Maslovara, Marko Staniljevi iz Laua, zatim Luka Juri iz Donjih Boraka i Blagoje Mikanovi iz Boraka, a u radnikoj koloniji da se djeluje putem Ibrahima Tabakovia, obuara i Nikole Dujia, rudara, koji su javno osuivali ustake postupke.164 U junu i julu ova grupa se esto sastajala u kui Vase Patria ili u njegovom ljiviku , a kasnije i na pravoslavnom groblju u Maslovarama i tom prilikom je osnovan Oprincki NOO za Maslovare, a za predsjednika je izabran Vaso Petri. Pristupilo se prikupljanju novca i sa tom akcijom su rukovodili Vaso Kapor i Vaso Petri. Tim novcem kupovani su so, cigarette i papir, i sve to je otpremano eti U prikupljanju priloga u koloniji su se istakli Ibrahim Tabakovi i Ivan Gali, Petar mara i svetenik Mirko Obradovi. Uz pomo Drage Luburia iz Kotor-Varoa, u junu mjesecu, uspostavljena je veza sa Nikicom Pavli u Banjaluci i od njega je dobivena direktiva da se prikuplja oruje i da se povezuje sa ljudima koje treba pripremati za oruanu borbu.. U vezi s tim odran je u julu sastanak kod mlina Vase Patri, na kojem su bili Momir Kapor, Brane Moraa, Vaso Petri, Vaso Kapor, Duka Kalabi i Duan Jotanovi iz Liplja. Na sastanku je bilo govora o radu na terenu i o ljudima za koje se, u povjerljivim krugovima, na osnovu prianja drugih ljudi, znalo ili pretpostavljalo, da imaju oruje. Tako je napravljen spisak od dvanaest ljudi, koje bi trebalo obii i traiti od njih puke. Brane Moraa i Momir Kapor su obili ove ljude ali su dobili samo dvije puke, jedan pitolj i est bombi.165 Iz Maslovara smo odravali vezu s Nikicom Pavliem u Banjaluci uz pomo mog mlaeg brata Vlade (lana SKOJ-a) i Drage Radovanovia, koji su ostali u gradu, te preko Nijaza Hadiselimovia iz Kotor Varoa i Smilje Macure, uiteljice iz Maslovara, inae Banjaluanke, koja se u ovo vrijeme takoer nalazila u Kotor Varou.166 Poruke koje su stizale iz Banjaluke od Nikice Pavlia, u Kotor-Varou je preuzimao od odgovarajuih linosti uro Markovi, radanik u rudniku u Maslovarama, inae ivio je u Dabovcima. On ih je donosio u vrijeme kada ide na posao u rudnik, u dvije razliite
163 164

Viktorija Glava (roena Petri), Povezivanje i priprema, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 419. Ibid., n. d., str. 420. 165 Ibid., n. d., 166 Momir Kapor, Nova orijentacija, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 418.

51 smjene.U predhodno dogovoreno vrijeme s njim, kerka i sin Vase Petria, Nevenka i Vojislav Petri su poruke preuzimali. Poruka je ostavljena pod jednim veim kamenom, a samo jednom je data iz ruke u ruku i sl. Tada su dva mlaa sina Gostimira Bubia, oko i Pero167 obavljali kurirske poslove. Nastavili smo rad i negdje krajem jula dobili smo od Nikice Pavlia obavjetenje da se pribliava trenutak stupanja u akciju, da su neki drugovi ve izali, da treba pojaati propagandu u selima i ubrzati prikupljanje skrivenog oruja. Ubrzo su u Maslovare doli Milan Moraa i moj mlai brat Vlado. Donijeli su poruku od Nikice Pavlia da se prebacimo u Tisovac. Raspitali smo se kod ljudi, koji su poznavali te krajeve, kojim pravcem bi bilo najbolje da idemo do Tisovca i utvrdili da bi bilo najbolje da krenemo pravcem Orahova ivinice Raii Javorani.168 Jedan dogaaj epizodnog karaktera govori o ozbiljnosti trenutka u kojim su se ponekad nalazila djeca u izvravanju povjerenih zadataka. Na tavanu suane za ljive Vase Petria sklonili su se etiri druga, braa Momir i Vlado Kapor i Brane i Milan Moraa, koji su se morali povui u ilegalnost. Duanka, Nevenka i Vojislav Petri, djeca Vase i Natalije Petri, na smjenu su nosili hranu sakrivenim drugovima. U julu 1941.ustae su kao pomahnitale svugdje zalazile i provjeravale sve to im je bilo sumnjivo. Tako je, jednog jutra, ustaa Zeba, kui Vase Petria, umjesto sa ceste, poao okolino, sa suprotne strane od rijeice Kruevice, pored Vasinog mlina i suane za ljive. Idui tako prema kui Vase Petria sa neuobiajene strane, na putiu od suane do kue, sreo je Nevenku, koja je sakrivenim drugovima nosila doruak. Ustaa ju je i pitao za koga to nosi. Kad je uo da je za mlinara i, zatim, pogledao sadraj u flai kakao i palainke od peninog brana, pitao je Otkad se gospodski doruak nosi mlinaru? Bez daljeg provjeravanja sjeo je i pojeo vei dio te hrane. Preostalu hranu Nevenka je odnijela drugovima na tavan suane. Zbog nedovoljne budnosti toga ustae spasena su etiri druga.169 Hapenje, tua zatvorenika u zatvoru, slanje u logore, pokuaj pokrtavanja, ruenje pravoslavnih crkava i sl, i na ovom srezu je ostalo kao gorko sjeanje na tzv. NDH. U vezi sa pokrtavanjem u jednom sjeanju nalazilo i slijedee: Osamnaestog jula 1941. godine doao je poziv u selo Kruevo Brdo da svi domaini siu kod kole u udniu. Tamo je iz ipraga doao komandir andarmerijske stanice Gudelj, s nekoliko andara. Nas se iskupilo oko 150. Gudelj nam je kratko i tonom naredbe rekao: Vi se morate pokrstiti., inae vam ovdje nema mjesta! Biete evakuisani, a sa sobom ete moi ponijeti samo najnunije stvari i hranu za dva dana! Nastao je tajacIzuzev dvojice, svi smo povikali: Neemo u drugu vjeru, gospodine narednie! Pobijte nas sve do jenog, otjerajte nas sve do jednog, ali mi ostajemo i dalje to smo i do danas bili.agor je meu nama bio sve vei i Gudelj je najzad shvatio da ne moe nita postii.170

Tada je starosna dob navedenih bila je: Duanka 17, Nevenka 14, Vojislav, 13, oko, 17 , Pero 16. Momir Kapor, n. d., str. 420. 169 Nevenka Petri, KPJ i SKOJ u politikom radu s djecom u centralnoj Bosni, Djeca, rat, revolucija, Beograd 1980, str. 431458, (citirani dio na str. 434). 170 Marinko Pavlovi, Poziv na pokrtavanje, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 296-297.
168

167

52 U Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945 zabiljeeno je slijedee: Septembar p. (poetak, nap. aut.) U s. (selu, nap aut.) Maslovarama (kod Kotor-Varoa, na konferenciji 60 seljaka iz veeg broja okolnih sela izabrano je Optinsko vijee (Optinski NO odbor) za Maslovare. (str. 98) Pored ovog izvora u jo jednom, veoma znaajnom izvoru, nalazimo podatak o osnivanju Optiskog revlucionarnog politikog odbora u Maslovarama 1941. godine, to se vidi iz slijedeeg: Kasim Hadi Izvjetaj pol./itikog/ komesara 1. ete171 ... Izvjetaj o politikoj situaciji i politiki rad na selu. Politika situacija na selu je za nas odlina i svakim danom ide nama sve vie u prilog, tako, da smo mi apsolutni gospodari na selu i ve sada drimo vlast i svim srpskim selima kroy koja su nai odredi proli. U muslimanskim selima stvari stoje drukije... Sastanci se dre u svim okolnim selima gdje odredi postoje Na istim se dre referati prema partijskom materijalu koje smo do sada dobivali t. j. Letak C. K. Letak P. K. Bilten taba Nar./odno/ Oslob./odilake/ Vojske Jugoslavije. Odmah se biraju rev./olucionarni/ politiki odbori, tako da sada imamo u 16 sela rev./olucionarne/ pol./itiuke/ odbore koji su najvre veyani sa nama na Partijskoj liniji. Oni ve sada predstavljaju vlast na selu, organiyuju ishranu odreda u tolikoj mjeri da u istinu nai odredi se bolje se sigurno bolje hrane nego graani. Hljeba imamo u tolikoj mjeri da ga ne moemo pojesti, mesa takoer nam nikad ne manjka, sira, kajmaka imademo dovoljno... Osim ishrane odbor organiyuje pijunau protiv neprijatelja, organiyuje sklanjanje ita i stoke, iskuplja oruje, organiyuje vojsku ya partiyanske odrede, organizuje nar./odnu/ pomo prikupljanjem novanih dobrovoljnih priliga, u nekim selima prikupljaju rezervnu hranu za odred. Sela u kojim su organizovani rev.7olucionarni/ odbori obuhvatili su sektor od Boca do Maslovara. Pored konferencija drane su sa uspjehom i iroke konferencije na kojima je uestvovalo po 120. seljaka. Uporedo sa pomenutim konferencijama odrana je u Maslovarama sa radnicima iz preduzea rudnik na liniji Narodno Oslobodilake Vojske. Date su instrukcije o formiranju udarnih grupa po strukama u preduzeu, daljnu vezu odravae poli./iki/ delegat Drugog partizanskog odreda koji se nalazui na tzamonjem sektoru. Uporedo sa stvaranjem rev./olucionarnih/ odbora stvaraju se i rev./olucionarni/ odbori omladine sa zadacima da u zajednici sa rev./olucionarnim selj./akim/ odborima sprovode sve zadateke koji se danas postavljaju. Na svim pol./itikim/ konferencijama pol./itiki/ delegat govori i po omladinskim pitanjima...Ovaj izvjetaj obuhvata vrijeme od 31/VIII 1941. do 17/IX 1941. zakljuno. 172 Koncem aprila 1941. godine u Skender-Vakuf je iz Kotor-Varoa dola grupa naoruanih ustaa da sprovede pokrtavanje pravoslavnog stanovnitva. Kako je u mjestu bila i andarmerijska stanica poduzimane su i represivne mjere. Grupa ustaa poela je sa zlostavljanjem pojedinih graania. Branka Crnomarkovia i Vida Kukolja, kao i drugih
171

Izvjetaj politikog komesara Prve ete za Bosansku krajinu, od 17. septembra 1941. godine, Zbornik dokumenata NOR-a, tom IV, knj. 1, document 162; Kasim Hadi, Izvjetaj poli./ikog komesara 1. ete, Srednja Bosna u NOB, Banjaluka 1980, knj. 2, str. 55-63. 172 Ibid., str. 57-58.

53 graana, a ustaka grupa odlazila je i u okolna sela da vri nasilje nad narodom. Na zboru u Kotor-Varou na kojem je Matko Petrievi, kotarski predstojnik, rekao da se Srbima prua prilika da prijeu u rimokatoliku vjeru, poto e u protivnom biti protjerani i da e sa sobom moi ponijeti stvari samo do pet kilograma. Tada se jedino glasno usprotivio jedan ovjek Nikola Duki, koji je odmah uhapen, ali s obzirom na neka ranija poznanstva, uspio se osloboditi. U tim tekim vremenima bilo je hrabrih, potenih ljudi. Kasim Kori, trgovac, grupi graana koja je poslije zbora ula u njegovu trgovinsku radnju da pazari, otvoreno je savjetovao grupu seljaka da se ne pokrtavaju. Pri tom je govorio Ko ne potuje svoju vjeru, ne moe potovati ni tuu!173 Ve u julu su poele da krue prie kako su planine Tisovac i emernica pune naoruanih ljudi. Prialo se da su iz Banjaluke izali komunisti i da bune narod na ustanak; da pripremaju oruanu borbu protiv okupatora i ustaa. Optinski organi i orunika postaja, kako su nazivali dotadanju andarmerijsku stanicu, ivjeli su u strahu i neozvjresnosti, jer je mjesto bilo prilino odvojeno i udaljeno od ostalih jaih ustakih garnizona. Prie koje su kruile brzo su se obistinile: 15. avgusta osvanuo je lijep sunan ljetni dan; niko nije ni slutio ta e nam on donijeti. Oko 12. sati ila se estoka pucnjava od andarmerijske stanice, koja se nalazila u blizini crkve i ume. Bilo nam je odmah jasno da se radi o napadu na andarmerijsku posadu u Skender-Vakufu Partizani su se istog dana povukli, a sutradan su andari i ustae doli u nau kuu po moga oca Branka Crnomarkovia. Izveli su ga i na oigled majke Ljubice i nas troje djece poeli krvniki tui puanim cijevima i kundacima i gaziti nogama. Polumrtva su ga dovukli do kasarne, odakle su nam ga sutradan vratili. Uz pomo komija odveli smo ga u kotorvaroku bolnicu, gdje je, nakon dva-tri dana, podlegao zadobivenim povredama. Pored moga oca, toga dana su ustae i andari zatvorili iz naeg mjesta jo i Todu Budia i Vida Kukolja. Iz okolnih sela u toku dana i noi pokupili su i zatvorili jo oko tridesetak vienijih ljudi.174 Pohapene ljude su andari morali da puste iz zatvora pod pritiskom muslimana, komija uhapenih. Kada su muslimani uli kako se sa zatvorenicima strano postupa, digli su svoj glas protiv muenja komija s kojim su muslimani vjekovima dobro ivjeli zaprijetili su da e napustiti Skender-Vakuf ukoliko zatvorenike odmah ne puste. Tako su andari pod pritiskom javnosti morali sve pohapene da puste njihovim kuama.175 U avgustu, poslije partizanskog napada na andarmerijsku stanicu u Skender-Vakufu, ustae su pohapsile nas petnaest Skendervakufana. Pet dana po hapenju sproveli su nas preko Kotor-Varoa u Banjaluku i zatvorili u Kastel, gdje se ve nalazio veliki broj ljudi pohapenih, na irem podruju Banjaluke. U Kastelu sam ostao 21 dan i bio oevidac mnogih dogaaja. Ustae su nou dolazili u zatvorske prostorije i poimenino prozivali i
Kasim Kori je imao dva sina koji su u predratnom periodu pripadali revolucionarnom omladinskom pokretu u Banjaluci. Sin Vahid je bio lan SKOJ-a prije rata, a u partizane je otiao 1942. Drugi sin je u NOR stupio 1943. Kasim Kori bio je ugledni graanin. Prije Drugog svjetskog rata bio je predsjednik optine Kotor-Varo174 Jovanka Crnomarkovi-Trkulja, Ubili su mi oca, Srednja Bosna u NOB, knj. 4, str. 173 (u rpipremi za tampu). 175 ivka Kukolj-Podgorac, Bili su prisiljeni da puste ljude, Srednja Bosna u NOB, knj. 4, str. 201(u pripremi za tampu).
173

54 odvodili grupe zatvorenika. Ti se ljudi vie nikada nisu vratili, niti se za njihovu sudbinu zna. Dogaalo se da ustae i bez proziovanja nou odbroje, onako s reda, grupu zatvortenika i odvedu ih. Ni takve se grupe vie nisu vratilebio sam poslan na prijeki sud u Prijedoru. Nas 36 su zatvorili u kolsku uionicu. Prve noi upali su meu nas petorica ustaa. Najstariji meu njima naredio je ostalima da rade od nas ta god hoe, ali da moramo ostati ivi176 Poslije okrutne torture i osude na smrt, Mihajlo se, ipak, naao u Skender-Vakufu. Iako se morao svaki dan javljati ustakim vlastima, ubrzo se naao u partizanskoj eti s pukom u ruci. Kako su se, pod pritiskom partizanskih jedinica, neprijateljske snage morale povui iz Skender-Vakufa 16. novembra, Maslovara 15. decembra i iz ipraga 20. decembra, te tri vee varoice tadanjeg sreza Kotor-Varo, objektivno su stvoreni uslovi da tokom ustanikih dana u ovoj sredini doe i do punog razmaha omladinskog pokreta, u okviru irokog obuhvata cjelokupnog stanovnitva manjim ili veim politikim aktivnostima. Laktai Poslije okupacije, kao i u drugim sredinama srednje Bosne i ire, prva aktivnost bila je na sakupljanju oruja, ita, novca za pribavljanje potrebnih predmeta za partizanske bolnice, zatim baterije, hartiju za izdavanje biltena i druge svrhe. Banjaluka gimnazija, kao i ostale kole u gradu, predstavljala je predratnih godina znaajno arite naprednog omladinskog pokreta. Njene ake organizacije, naroito literarnu druinu, uprkos nastojanjima kolskih vlasti, grupa ljotievaca, kriara i slinih da to sprijee, proimale su napredne ideje. Mnogi aci su u tom periodu postali simpatizeri Komunistike patije Jugoslavije i lanova SKOJ-a. Meu njima bio sam i ja.177 kae tadanji omladinac Drago urevi iz Klanica. Za vrijeme kolskog raspusta, a posebno ljetnjeg, poto je najdui, omladina Laktaa, Klanica, Seferovaca, Bosanskog Aleksandrovca, Topole, Kukolja, Velikog Blaka i drugih mjesta, odnosno sela, dolaskom u svoja mjesta aktivno je djelovala na prenoenju ideja koje su spoznavali u svojim literalnim druinama, na predavakim tribinama KAB-a i dr. aci iz Klanica i okoline Radovan Vulin, Milan Dragi, Milo Pejinovi, Trivun Luni, Dragoljub Vidovi, uka Stojanovi, Milan Makivi i drugi, kao skojevci, meusobno nisu bili povezani, ali su pod uticajem koji je na njih vren u banjalukoj sredini u kolama koje su pohaali, odnosno u krugovima gde su se kretali, djelovali na istoj liniji u svojoj sredini na Lijevu. Pored njih bili su aktivni u cijelom Lijevu studenti -komunisti Milorad i Slobodan Gaji, Bogrdan Jerkovi i Veljko Popovi Svi oni su djelovali na ake iz svoje sredine - seosku omladinu, kao i na radnike koji su u toj sredini bili malobrojni. Kad su poele pripreme za ustanak Milanu Dragiu, u veliko Blako, doli su iz Banjaluke Niko Jurini i Rudi Kolak, koji su sa odgovarajuim linostima razgovarali o pripremama za ustanak. Radovan Vulin je omladince iz Klanica (Dragu urevia) povezao sa Adilom Alagiem, banjalukim komunistom, a u Bosanskom Aleksandrovcu bila je zaposlena Simonida Sida Jeli, banjaluka skojevka. U ovom
176 177

Mihajlo Pavlovi, Dani nasilja, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 282-283. Drago urevi, Ptikupljanje ita i novca, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 685.

55 kraju, punom politikog naboja na svim stranama, aktivnosti su bile usmjerene, pored prikupljanja oruja i municije, na prikupljanje materijalne pomoi u novcu i itu za potrebe partizana na Kozari i u srednjoj Bosni. Akcija na prikupljanju ita bila je toliko razvijena, na osnovu ustake arhive, da su aktivisi NOP-a, presvueni u domobranske uniforme ili danju kolima po selima i preuzimali ito i druge prehrambene proizvode. Lozinka je bila: Dobar dan, ljudi. Imate li prodati ta za nau vojsku? a odziv: Dobar dan, vojnici. Ima, ima za dobru vojsku uvjek se neto nae.178 Novac je sakupljan kod bogatijih trgovaca u Kukuljima, Aleksandrovcu, Razboju i drugim selima, a zatim je predavan Adilu Alagiu u Banjaluci. Paralelno sa drugim radom ja sam, po Vulinovoj direktivi formirao aktiv i rukovodio njime. U aktivu su bili Milan Dragi iz Blaka; Stevo Ratkovi, Mihajlo Skenderija, Stojan Proti, ivko urevi, Milorad Opai, Jovo i Milan urevi i mnogi drugi iz Jakupovaca; Branko i Milorad Surui, Predrag Novakovi i drugi iz Laktaa Rijeana, te Milan Makivi iz Bakinaca. Od tog aktiva je koncem 1941. godine stvorena prva partijska elija, iji je sekretar bio Predrag Novkovi, a kratko vrijeme poslije njega Branko Surui. Nakon osnivanja Sreskog komiteta, Branka Suruia je na toj dunosti zamjenila moja sestra Jela urevi. U ove aktivnosti bio je ukljuen Slavko Mandi,179 Radovan Vulin180 iz Seferovaca, koji je dobijao veoma znaajne partijske zadatke od MK KPJ Banjaluke. Bio je i na linoj vezi sa urom Pucarom. Pored organizovanja ilegalnog rada i uspoostavljanja veze izmeu srednje Bosne i Kozare, radio je na tome da ustaki organi ne preuzmu sve vikove ita. Ova organizacija prikrivanja ita za potrebe NOR-a, koja je u 1941. uspostavljena, bie nastavljena i u narednim godinama. Tokom ljeta radili smo na okupljanju naih ljudi, na propagandi ustanka, prikupljanju sredstava za Kozaru, objanjavanju dogaaja na Istonom frontu. Ustae su vjerovatno pratile djelatnost veine
D. urevi, n. d., str 687. Slavko Mandi (19101942), uitelj i pjesnik; jo kao uenik objavljivao je pjesme u raznim listovima i asopisima. Jo iz akih dana u Uiteljskoj koli bio je simpatizer komunista, a za lana KPJ primljen je 1940. ili 1941. godine. Uestvovao je na organizovanju ustanka na podruju Lijeva. Kad je bila provaljena cijela grupa u vez sa Banjalukom ( Jovanka ovi uta, Radovan Vulin, Stanislav Rimac, Adil Alagi, i drugi) uhapsila ga je ustaka nadzorna sluba. Optuni materijal protiv cijele grupe upuen je Pokretnom prijekom sudu u Zagreb 3. novembra 1941. godine pod br. 1295/41. Osuen je na robiju 1942., upuen u Jasenovac i nekoliko dana docnije ubijen. (ovaj sadraj preuzet iz fusnote br. 447, Banjaluka u radnikom pokretu i NOB, Zbornik sjeanja, knj. 1, Banjaluka 1981, str. 414). 180 Radovan Vulin, roen je 11. januara 1921. u Seferovcima kod Nove Topole, uitelj, revolucionar i knjievnik. U Uiteljskoj koli u Banjaluci drao je predavanja u Trezvenoj mladei i akom udruenju Petar Koi,dobijao je veoma znaajne partijske zadatke od MK KPJ Banjaluke. Bio je i na linoj vezi sa urom Pucarom. Pored organizovanja ilegalnog rada radio je na organizaciji da ustaki organi ne preuzmaju vikove ita. Bio je sekretar, predsjednik i blagajnik ake zadruge, predsjednik akog udruenja Petar Koi, knjinjiar ake knjinice, i dr. U SKOJ je primljen u Uiteljskoj koliu drugom razredu, a u KPJ u poetku etvrtog razreda. U koli je bio nosilac politikog rada.. Od aprilskog rata do juna djelovao je u selu Pitaline u Srezu Cazin, gdje je uetvovao u podizanju ustanka. Od juna djeluje u Lijevu i Potkozarju. Prisustvovao je na Oblasnoj konferenciji na ehitlucima. Od kraja ljeta 1941. bio je na direktnoj vezi sa MK KPJ. U provali Mirka Lakia i Branka Mitrovia uhapen je u Banjaluci 27. oktobra. U zatvoru UNS-a nemilosrdno je muen. Umro je pod zagonetnim okolnostima 30 oktobra 1941. godine. (Ovaj sadraj preuzet je iz fusnote br. 3, Banjaluka u radnikom pokretu i NOB, Zbornik sjeanja, knj. 2, Banjaluka 1985, str. 415).
179 178

56 od nas jer je u avgustu 1941. uslijedilo veliko hapenje u Lijeve polju, kad je uhapeno vie desetina naih ljudi, koji su kasnije ubijeni u ustakim logorima i zatvorima. Poto sam se izvjesno vrijeme skrivao po selima, ponovo sam doao u vezu s Radovanom, pa me je on prebacio u Banjaluku i pomogao da stupim u vezu s partizanima u Tisovcu. Vidio sam se snjim dan prije odlaska u partizane; bio je zabrinut jer je imao mnogo zadataka, koje je trebalo izvriti prije odlaska u partizane, a primjetio je da ga prate tako sam se zauvjek oprostio sa njim.181 Krajem maja 1941. godine Milorad Gaji i Bogdan Jerkovi, veoma istaknuti aktivisti revolucionarnog omladinskog i radnikog pokreta u Banjaluci i Beogradu, nali su se u Klanicama, gdje je Bogdan imao roditeljsku kuu za odmor. Odravali su vezu sa Nikicom Pavli i Ivicom Maar u Banjaluci, istaknutim lanovima MK KPJ, koji su neto ranije bili sekretari MK SKOJ-a u Banjaluci. Milorad je otiao u Banjaluku da sazna novosti, primi nove zadatke i sl. Po povratku Milorad mi je rakao da smo odsada partijski povezani s Milanom Radmanom i da treba da pristupimo pripremama ustanka u Bosanskoj krajini Kasnije sam otiao u Banjaluku na sastanak zakazan na katolikom groblju na Petrievcu Sastanku su prisustvovali Niko Jurini, Milan Radman i jo nekoliko drugova koje ja nisam poznavao. Prvi je govorio jedan drug s naoalima. Ostao mi je u sjeanju kao ovjek nieg rasta182Na sastanku je Niko odreen da pomogne meni i Miloradu u radu na naem terenu. Poslije sastanka prenoili smo kod Radmana i sutradan ujutro smo nas dvojica krenuli s Nikom u Klanice.183 U predustanikom periodu vojska NDH na elu sa ustaama esto je zalazila u sela, ubijala nedune stanovnike, palila kue, pljakala sve to im je odgovaralo da pokupe Tako su u Blaku Velikom, u 1941. godini, pobili 27 ljudi, 8 omladinaca ispod 18 godina i dvije ene.184 Slino je bilo i u Poljaanima, zaseoku Blaka Velikog. Ustae su izdvojile moje sinove i s ostalim mukarcima ih potjerali na njivu Otrnjak, a nas ene i djecu u suprotnom pravcu, prema Turjanici. Naknadno su iz stroja izdvojili i vratili mi najmlaeg sina Boru, dijete od 14 godina Poslije odlaska ustaa u pravcu Klanica, ja sam dola meu strijeljane: Mirko i ivko su bili mrtvi. iro je preivio strijeljanje i teko ranjen sklonio se u svinjac. Otila sam da prizovem snahe da ga izbavimo i spasimo. Za to vrijeme naila je druga grupa ustaa. U svinjcu su nali ranjenog iru, dotukli ga i zatim zapalili svinjac. U njemu je izgorio, ostavivi iza sebe petero nejake djece. Najstarije je imalo deset godina.185 Maglaj U ljeto 1940. godine Petar Doki, u saradnji sa Asimom Loiem radio je na organizaciji omladinske priredbe s kulturnim programom, koja je trebalo da se razlikuje od svih dotradanjih organizovanih u Maglaju, koje su organizovali Gajret, Uzdanica i
Drago Vidovi, Sjeanje na Radovana Vulina, Banjaluka u radnikom pokretu i NOB, knj. 2, Banjaluka 1985, str.414-418. 182 Bio je to Miljenko Cvitkovi panac. Napomena Redakcije. 183 Bogdan Jerkovi, Nova veza i novi zadaci, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 428-430. 184 ore Vukosavljevi, Pokolj u Blaku Velikom, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 358-360. 185 Ilinka Dragi, Ostala sam bez sinova, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str.362-363.
181

57 Prosvjeta. U tom cilju organizovan je odbor, kao neki organizacioni komitet u koji su uli: Asim Loi, krojaki radnik, studenti Milan Jovanovi i Hamdija Stoanin, krojaki radnik Ibriim Brio Obrali i jo nekoliko lanova iz redova omladine. Osnovani su pjevaki i recitativni hor i dramska grupa, a sa odravanjem proba poelo se u Sokolskom domu. Gledano iz dananje perspective bila je hrabrost sastaviti i izvesti program kakav je za svoju priredbu pripremala progresivna omladina Maglaja, to se vidi iz slijedeeg programa: Pozdravni govor Hasam Smailagi zvani Hahbeg, krojaki radnik; horska pjesma Hej Soveni; solorecitacija pjesme Alekse antia O klasje moje i pjesme Mi mladi mi bismo ivota htjeli iva slika sa horskim recitalom; drama Bau, vau; horska pjesma Omladinci, omladinke velik nas je broj186Pored pripreme kulturnog programa, i obeybjeivanja da ga vlasti odobre, poseban problem je bio publika, naroito prisustvo enske muslimanske omladine. Ali, i to je rijeeno tako to je svaki omladinac bio zaduen da dovede sestru i sestrinu prijateljicu. u to vrijeme, muslimanke nisu prisustvovale javnim skupovima. Zato smo se meusobno dogovorili da svaki od nas aktivnih uesnika dovede na priredbu svoju sestru, a ona da dovede svoju roaku ili kominicu. Pozvali smo omladinu i iz okolnih mjesta Graanice, Doboja, Tenja, epa i Zavidovia, koja je stigla na sam dan priredbe Odziv je bio masovan iz samog Maglaja, kao i iz susjednih mjesta. Na priredbi u Sokolskom domu u publici je bio i sreski naelnik Mihajlo Nestorovi i njegov zamjenik Ivica Simeon. Uprkos intervencijama cijeli program je ipak izveden. Sala Sokolskog doma se prolamala od aplauza. Priredba se pretvorila u ono to smo eljeli u manifestaciju naprednog radnikog i omladinskog pokreta kae Asim Loi u svome lanku o ovoj omladinskoj priredbi u Maglaju, u ljeto 1940. godine.187 Poslije ove priredbe Asim Loi je, zajedno sa Petrom Dokiem i Miloradom Saviem otiao na skojevski kurs, koji je odran u okolini Bugojna za skojevske kadrove cijele Bosne i Hercegovine. Krajem iste godine, Asim Loi je jedini iz Maglaja prisustvovao Savjetovanju SKOJ-a Bosne i Hercegovine, odranom u Tunju,188 odranom u vezi sa organizaciojom narodne pomoi. Poslije pristupanja vlade Cvetkovi-Maek trojnom paktu dva prvaka napredne omladine Maglaja Milan Jovanovi i Asim Loi, napisali su pismo generalu Simoviu traei od nove vlade ::: da prui otpor faizmu i zakljui savez sa SSSR-om. To pismo potpisalo je oko 30 napradnih maglajskih omladinaca.189 Asim Loi je uskoro primljen u KPJ. On sam kae: Poslije povratka s kursa upoznao sam se s novim slubenikom pote u Maglaju Fikretom Dediem. esto smo se sastajali i razgovarali. Jene veeri, oktobra 1940. godine, dok smo etali od Donje arije do ispod Gradine, Fikret je saoptio Brii Obraliu i meni da smo primljeni u lanstvo KPJ. Tako je te veeri formirana u Maglaju partijska elija. Sekretar elije bio je Fikret, a lanovi Brio i ja190

186 187

Asim Loi, U Maglaju, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 133 134. Asim Loi, n. d., str. 134. 188 Asim Loi, n. d., str. 135. 189 Asim Loi, n. d., str. 135. 190 Asim Loi, n. d., str. 135.

58 Ibraim Obrali Brio, lan partijske elije KPJ u Maglaju, prisustvovao je krajem maja 1941. godine na partijskom savjetovanju u Tuzli191 i odmah po njegovom povratku pristupilo se sakupljanju oruja. Na sastanku Vojnog komiteta za tuzlansku vojnu oblast, odranom 15. jula 1941. godine192odlueno je da Todor Too Vujasinovi ide u ozrenski kraj, a posebno u Maglaj. Ja sam jo kao dijete ivio s roditeljima u Maglaju. Nekoliko raspusta proveo sam po ozrenskim selima, na Brezicama, u Panjiku. Godine 1937. i 1938. bio sam konfiniran u Bosdanskom Petrovom Selu, u ijoj mi je okolini, u Kakmuima, ena radial kao uiteljica Bilo je to poslije moga povratka s robije u Sremskoj Mitrovici i jednoigodinjeg boravka u Han-Pijesku.193 Maglajska partijska elija je poela s pripremama za borbu protiv okupatora i ustaa ubrzo nakon okupacije zemlje i stvaranja NDH. Pripreme su se svodile uglavnom na prikupljanje oruja. Naa veza s viim partijskim rukovodstvom, u to vrijeme, nije bila redovna, ali smo odravali manje-vie stalan kontakt s Mjesnim komitetom KPJ u Doboju i s partijskom elijom u Zavidoviima. Sjea, se da sam u junu 1941. otiao jednom prilikom u Doboj i sastao se s Ademom Hercegovcem. Ubrzo poslije toga prisustvovao sam, kao sekretar maglajske partzijske elije, sastanku koji je bio sazvan u Tuzli i tom smo prilikom dobili uputstva za dalje prikupljenje oruja i novca i formiranje manjih udarnih grupa koje e u datom trenutku stupiti u akciju Izmeu 10. i 15. jula u Maglaj je doao Mahmut Buatlija. Poznavali smo se sa studija i on me je potraio u poti gdje sam radio kao slubenik Izmeu 10. i 15. avgusta, kada su pripreme za poietak oruane borbe bile ve dobro uznapredovale, javljeno mi je telefonom iz Tuzle da eme idueg dana na eljeznikoj stanici u Doboju ekati okalija. Bio je to nadimak za Ugljeu DaniloviaDobijenu poruku (od Ugljee), koja je u stvari predstavljala nareenje Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, odmah sam prenio Toi Vujasinoviu. Tada je zakljueno da akciju zaponemo 23. avgusta u zoru, istovremenim napadom na Doboj, Graanicu i Maglaj. U tom trenutku u selima oko Maglaja je ve bilo formirano nekoliko grupa od po 20 ljudi, koje su imale svoje komandire i s kojima je Pero Doki uvjebavao razne borbene radnje. Te grupe su raspolagale s oko 60 puaka i neto revolvera i bombi. Istovremeno su ustae u maglaju i okolini formirali i naoruali domau miliciju, s oko 160 puaka. Osim te milicije, u Maglaju se tada nalazila posada od 40 domobrana i jednog voda andara. Meutim, pripremajui ustanak, mi smo naom agitacijom uspjeli da unesemo paniku u redove neprijatelja, naroito u redove milicije, u kojoj je bilo dosta ljudi nama naklonjenih.194 Desetak dana poslije napada Nijemaca na SSSR, krajem juna, skojevac iz Maglaja Milo Nedi, doao je u Tesli kod brata, a u stvari, donijeo je proglas CK KPJ od 22. juna, kae Adem Hercegovac.195
191

U Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941 1945 (Izdanje VII, 1964) pie 25. maja 1941. u Tuzli odrano savjetovanje partijskih aktivista tuzlanske oblasti 192 T. Vujasinovi, n. d., str. 730. 193 T. Vujasinovi, n. d., str. 731. 194 Fikret Dedi, Iz Maglaja na Ozren, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 745-747. 195 Adem Hercegovac, Na partijskom radu u Tesliu, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 455.

59

Dolaskom ustake vlasti u u NDH, poeo je odmah teror nad stanovnitvom, posebno srpskom i jevrejskom.U tim tekim danima u Maglaju je ivjela i radial grupa komunista, lanova Partije i simpatizera.: Fikret Dedi,, Petar Doki, Asim Loi, Ibraim Brio Obrali i ahbeg. Ubrzo sam i ja primljen u SKOJ. Imao sam u te ljude ogromno povjerenje. esto mi je Fikret, ili neki drugi od njih, u prolazu znao rei: Pripazi se veeras! Znaile su te rijei opomenu, upozorenje da bi ustae i andari mogli da hapse ili ubijaju, kao to su radili u maju Zajedno sa Jevrejima, koje su najveim dijelom dovodili iz Zavidovia. ,, tjerani smo na prislini rad da raskrujemo ruevine. Jednog dana, poetkom maja 1941. godine, u nekom kanalu je radio Branko Brane Ili, sin uglednog maglaskog graanina i trgovca. Kad su ustae naile kraj njega, odveli su ga sa sobom. Vie se nikad nije vratio u roditeljsku kuu. Ubili su ga na obali rijeke Bosne i bacilli u rijeku.. Kasnije su ubili Ukrajinca Vladu aduha, zatim brau Simie Dimitrija (Dimu) i Svetozara (Svetu). Bile su to prve rtve u Maglaju, maja 1941. godine Kad su ustanici uli u Maglaj Moja majka Ljubica plakala je od radosti to uje ustanike puke i zvuk crkvenih zvona. Tog momenta moj otac Vojo ue u sobu, nosei pitolj, tajer, trofej iz prvog svjetskog rata. Pruajui ga, ree: Evo ti, sine, ovaj tajer.! Neka ti se nae.196 Partijsku organizaciju u Maglaju vodio je banjaluki komunista Fikret Dedli. U njoj su, osim njega, bili Brio Obrali, kroja, Asim Loi, kroja, ahbeg Smailagi i jo neki. Za vrijeme raspusta s njima je radio i student agronomije Petar Doki, iji je otac ivio u Bradiima kao eljezniar. Sa Zavidoviima su odravali vezu uz pomo Miloa Nedia, apsolventa geodetske kole, i Milorada Savia, skojevca, koji su ivjeli u u Boinji kod Maglaja. U njihovu partijsku organizaciju spadala je i Duanka Vaji, uiteljica iz Trbuka. Ona je oko sebe okupljala neto seoske omladine u tom kraju i s njom radila. Pomagali su joj u tom poslu Simo Miloevi, bivi vatrogasac pilane u Zavidoviima, koji je poslije okupacije bio otputen iz slube, i skojevac gimnazista Nikola Orlovi.197 Zanimljiv je i slijedei potez mladih ljudi iz Maglaja u vezi sa pristupanjem vlade Cvetkovi-Maek trojnom paktu. S tim u vezi Asim Loi, u to vrijeme mladi lan KPJ u Maglaju kae slijedee: Vijest o pristupanju vlade Cvetkovi-Maek trojnom paktu primili smo i mi komunisti i veina graana Maglaja sa zabrinutou i negodovanjem. Naa je radost stoga bila vea kada smo 27. marta saznali za dogaaje u beogradu. Milan Jovanovi i ja napisali smo tada pismo generalu Simoviu traei od nove vlade da prui otpor faizmu i zakljui savez sa SSSR-om. To pismo potpisalo je oko 30 naprednih maglajskih omladinaca.198 Odak Na dvanaestak kilometara sjeverno od Odaka, u krajnjem sjeveroistonom dijelu srednje Bosne, blizu ua Bosne u Savu, lei selo Donja Dubica. Prije Drugog svjetskog rata selo je brojalo oko 800 domainstava. Godine 1937. u selu je otvorena Narodna
196 197

Momir Lalevi, Evo ti, sine, tajer, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str.769-770. T. Vujasinovi, n. d., str. 731. 198 Asim Loi, U Maglaju, Srednja Bosna u NOB, Beograd 1976, knj. 1, str.135.

60 itaonica' koju su organizovali studenti Milenko i Milka Risti, djeca seoskog svetenika, zajedno sa studentom medicine Drtagutinom Stankoviem i njegovim nerazdvojnim drugom iz Sarajeva Jankom Balordom...199 Ovi mladi ljudi su nabavili za itaonicu knjige, meu kojima su bile i knjige tada veoma popularne u krugovima napredne omladine Mati, Kako se kalio elik i druge. Pod uticajem navedenih studenata politikih aktivista revolucionarnog studentskog pokreta pokretane su takve akcije koje su bile privlane za mlade ljude. Pored itaonice, organizovane su priredbe, sa odgovarajuim sadrajima. Na pr. U dramskoj sekciji izvedeni su pozorini komadi: Voda sa planine, ido, Jazavac pred sudom, Seljak i june i drugi. Pored intenzivnog kulturnoprosvjetnog rada, ive rijei naprednih studenata, itani su i ilegalni materijali broure, proglasi, kao i leci, sa sadrajima o aktuelnim politikim pitanjima, koje su izdavali via partijska i skojevska rukovodstva. Tako je 14. oktobra 1939. godine Milenko Risti, u kui svoga oca svetenika, organizovao sastanak na koji je pozvao osam omladinaca, najistaknutijih aktivista: Savu uria, Vojislava Milojevia, Dragoslava Milojevia, Veljka Goranovia, Ljubu Minia Mirka Goranovia, ivka Dragia i Vojislava Milojevia Antia. Mjesto odravanja ovog sastanka bilo je posebno pripremljeno da se stekne utisak sveanog dogaanja bili su protrti bijeli stoljnaci, na stolovimavazne pune cvijea. To je bio osnivaki sastanak aktiva SKOJ-a sela Donje Dubice. Kasnije su sastanci obino odravani u kui ivka Dragia. Ovaj aktiv SKOJ-a poslao je svog lana Veljka Goranovia, kao delegata na Oblasnu konferenciju SKO-a za oblast Tuzlu, koja je odrana 1940. godine, kada je bilo potrebno sve vie razvijati antifaistiko reaspoloenje i kod mladi, s obzirom da je Evropa ve uveliko bila u ratu. Kad se Milenko Risti vratio iz Beograda, nastavio je da radi sa omladinom, poto je on bio sekretar aktiva SKOJ-a u Donjoj Dubici. Poto ga ustae nisu uspjele nai Milenko se uspjeo prebaciti u Beograd, a sekretar aktiva SKOJ-a je postao ivko Dragi. Ovaj aktiv SKOJ.a je djelovao u toku cijelog ratnog periodu, povukavi se u duboku ilegalu. Primio je vie omladinaca u SKOJ, ali tokom vremena veina je otila u partizane. Primljene su i tri omladinke Ana Stani (udata Kovaevi), Ljubica eavac (udata Stani) i Ljubica Boi (udata Prodanovi). U aprilu 1944. godine ustae su uhapsile sekretara aktiva SKOJ-a ivka Dragia, Vojislava Milojevia Antia i Tomu Kasapovia, zvjerski su ih muili i ubili.200 Uloga koju je u toku rata odigrala skojevska organizacija sela Donja Dubica i Novi Grad bila je velika: iz ova dva sela, od aprila do avgusta 1943., otilo je u partizane u Slavoniju, istonu Bosnu i srednju Bosnu oko 70 mladia. Ni jedan mladi iz naih sela nije otiao u etnike u oblinji Vujak.201 U 1941. godini ustae su u optini Odak sprovodile raciju i hapenja. Po nareenju kotarskog predstojnika Montanija u ovoj optini, 27. juna 1941, pohapene su porodice
199 200

Savo uri, Vojislav Milojevi, Skojevski aktiv Donje Dubice, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 139. Ibid., n. d., str. 140- 141. 201 Ivid., n. d., str. 141.

61 Riste Tadia, Riste, Jele i Srete Bogdanovia, Jove i Peje Stankovia, Ignje Pavlovia, Milana Peria, Drage Rakia i Radvana Pania u selu Novi Grad, zatim u selu Dubici Porodice Steve Dragia, Nikole Stania, Steve Debelog Dragia i u Modrii porodice Jove Blagojevia i Ljube Jankovia kae Vid Devi.202 Ove porodice su dotjerane u Odak uoi Vidovdana i strpane u osnovnu kolu, a nekoliko je smjeteno u zdravstvenu stanicu. Oba ova prostora bila su nepodnoljiva zbog prenatrpanosti mnogo osoba u mali prostor. U ovim izuzetno tekim uslovima za Srbe, pokazala se ljudska solidarnost graana Odaka, prije svega muslimana, koji su sve inili da pomognu svojim komijama, pohapenim Srbima. Graani su donosili hranu i ostale potreptine, a vieniji i uticajniji graani sve su preduzimali da se uhapeni Srbi puste na slobodu. Dok su srpske porodice bile uhapene, muslimanske porodice su se izuzetno zalagale da zatvorenicima donose dosta hrane. Ve poslije petnaest dana navedene srpske porodice su putene na slobodu. Pod pritiskom Odaklija ustae su morale da ih puste. Ali, ustae su i dalje upadale u srpska sela i nezatiene graane premlaivali. Zato su vieniji ljudi iz Odaka u ta sela poslali naoruanu grupu ljudi koju je predvodio Uzeir-Bajo Porobi da titi srpski ivalj. Iako zatieni pod budnim okom svojih komija muslimana, ipak, tri godine kasnije, decembra 1944. godine, ustae su sprovele svoj plan unitenja Srba. Upale su u sela Novi Grad, Dubicu i Trnjak i poklali oko780 Srba, djece, ena i mukaraca. Tako su tada stradale mnoge porodice, koje su u 1941. godini bile spaene od ustakih pokolja.??? Nai izvor za fusnotu, koja treba ovde da bude. Prnjavor Kad je vlada Cvetkovi-Maek potpisala akt o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu, zbog ega je i u Prnjavoru i okolini dolo do velikog uznemirenja kod naroda, neku nadu na pomolu predstavljao je pu 27. marta 1941. godine. Kako je CK KPJ pozvao sve graane da se odupru okupatoru, rezervisti koji su pozvani da se jave svojim komandama, masovno su se odazvali i krenuli su u svoje jedinice. Meu prvim su bili i ivojin ivo Preradovi, poznati predratni komunista, koji je u odreenim sredinama, u masama, ve uivao ugled pametnog i potenog politiara i njegov mlai brat Zdravko Preradovi Braco, koji su odazivajui se na poziv otili da se jave u svoje jedinice. Ljudi su se javljali i kao dobrovoljci. Meu njima je bio i Stevo Samarija, koji se sam, na svoju ruku, prijavio u jednu vojnu jedinicu kao dobrovoljac u Banjaluci i s njima krenuo u odbranu zemlje. Putovcali su preko Prijedora za Sunju. Vojska je bila razularena, nediscplinovana. Iz objesti su otvarali sanduke sa municijom i pucali u vazduh. Nigddje discipline. Nigdje starjeina... Tako Stevo Samardija203 u Bosanskom Novom izae iz voza i vrati se kui. S aprilskim ratom 1941. godine i okupacijom doli su teki dani za cijeli na kraj, a naroito za trbce i susjedna sela, jer je u trbakom zaseoku Glogovcu bilo oko 400 kua Nijemaca, do rata organizovanih u Kulturbundu, a po okupaciji i s vlastitim

202 203

Vid Devi, titili su nas, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 236. Stevo Samardija, Bile su to iluzije, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 221.

62 oruanim snagama. Dolaskom regularnih jedinica njemake vojske posada u Glogovcu je ojaana.204 Poslije ubistva Mirka Stania pootrene su mjere i nadzor nad srpskim stanovnitvom, a zatim zatvarani su vieniji ljudi. Prvo su uhapeni Jovo Trivievi, Vojko Vranjeevi, Teodor Milojac, Vid Milojac, Risto Palikua, Jovo Bjegojevi, Ninko Kovaevi i Pero Kovaevi i svi su pobijeni. Bilo je jo hapenja, ali su kasnije puteni kui osim dvojice Uroa i Ljube Stania koji su otjerani u Njemaku gdje su stradali. Kasnije su unitavane cijele porodice. Kod Hartmanovog mlina, na Vijaci, nedaleko od Prnjavora, strijeljana je porodica ikarac, zatim Vojko Vranjeevi, stric Rade Vranjeevi, narodnog heroja, i mnogi drugi. U Donjim trpcima poubijane su, na razne naine, porodice Dujakovi, i jo neke porodice oko sedamdest ljudi, ena i djece.205 Poslije rasula vojske Kraljevine Jugoslavije, kad se vratio i ivojin Preradovi ivo, dogovaranje o sakrivanju oruja dobilo je organizovaniji karakter. Ubrzo se znalo da je u Gornjim i Donjim Vijeanima sklonjeno jo oruja. Skriveno oruje su imali: Novak piri, Jelenko Kusi, Savo erekovi, Blagoje Jankovi, Kostadin Pejainovi, Miloje i Vid Gavri, Stevo Samardija, ivojin ivo i Zdravko Braco Preradovi, Vid Njei, eto i Branko Peuli i eto Stojkovi. I pored prijetnji smrtnom kaznom od strane ustaa i Nijemaca, ovi hrabri ljudi, meu kojim je bilo i veoma mladih, bili su ve opredjeljeni borci protiv okupatora, za slobodu svoje zemlje, a nekoliko iz ove grupe e postati slavni komandanti i politiki rukovodioci u narodnooslobodilakom ratu svoje zemlje, a neki su rano izginuli. Milo Vujakovi, zajedno sa Miloem Kostreeviem, doao je u trbce da sazna ko ima skriveno oruje. Zatim su otili u Vujak, gdje je Milo Vujakovi, danju, u gostioni Zvonimira nidaria, odrao sastanak s Maarima i Srbima iz trbaca, na kome je razgovarano o pripremama ustanka. Kako su se, obino nou, vojni obveznici poeli da vraaju svojim kuama, oni su poeli da sakrivaju puke. Jedne noi Stevo Samardija doe kui Boka Nikolia da ga pita da li ima puku na prodaju. Kako je Boko puku imao, brzo su se dogovorili i Stevo je dobio puku. Naredne veeri Stevo opet dolazi Boku i poziva ga da idu kui Radovana Repia, pa da zajedno idu da sakupljaju razbacano oruje oko Krmarice i na Banjlukom polju, ali nisu sakupili nita, poto su ustae preuzele vlast i ve je bio veliki rizik zadravati se u gradu. Meu stanovnitvom je zavladao strah i neizvjesnost. Uslijedila su masovna hapenja.. Dvadeset i osmog jula 1941. godine ustae su u Vijeanima uhapsili Vida Gavria, Veljka Slijepevia i mene i istog dana nas odvezli u Prnjavor... Dok smo silazili iz kola, uzeo je puku u ruke i naredio nam da idemo kraj optine, prema kotaru. Dotjerao nas je u osnovnu kolu, gdje su se ve nalazili Duan Modi, Rajko Mileusni, Rajko Lazi, Duan Janji, braa Stanko, Vaso i Mika Neimarevi, Ignjatije Todorovi, Milo
edomir oli, Unitavane su itave porodice, Srednja Bosna u NOB, knj. 4 (u pripremi za tampu), str. 120. 205 edomir oli, Ibid., str. 121.
204

63 Milanovi, Vaso ikani, Mito Albahari, Simo Mari, Pantelija Kovaevi i jo tridesetak pohapenih ljudi iz trbaca, Potoana, Galjipovaca i ostalih sela prnjavorskog sreza i Prnjavora.206 Prnjavorana je u Kastelu bilo preko osam stotina. Neto kasnije ih je jo 85 dovedeno. Prvih dana septembra, poslije velikih maltretiranja, gladovanja Prnjavorani su puteni sa obrazloenjem da u njihovom kraju vlada mir i da je zato odlueno da ih puste kuama.207 Mnogi Prnjavorani, kao i mnogi drugi ljudi koji su dolazak Nijemaca doiveli kao okupaciju, obezbjedili su sebi puku i municiju.Tri Pivaevia su svaki sebi obezbjedili po jednu puku i sakrili je na sigurno mjesto. Milan Pivaevi je kupio od vojnika jugoslovenske vojske u rasulu za 300 dinara, koje je od majke teko dobio, poto je znao da je majka skoro prodala kravu za 300 dinara i ostavila te pare da se nau za neku veliku nudu. Puku sa municijom sakrio je u upalj hrast. Uvee svom starijem bratu od strica, Novaku Pivaeviu, povjeri svoju tajnu, a on mu odgovori: Nee tvoja 'ua' biti sama u hrastu. im se smrai, donijeemo i moju. Kupio sam je danas na pruzi.208 Ba kad su dva brata poli da Novakovu puku prenesu u novo skrovite uplji hrast, na vrata pokuca trei brat pod punom ratnom spremom sa orujem, koji stie pravo iz Rajilovca.Tako su se, aprila 1941. godine, u upljem hrastu nala tri karabina Pivaevia, koji su se pripremali za ustanak protiv okupatora i domaih kvislinga. U srednju Bosnu, poslije 1890. godine209, kao i neto kasnije, naseljeni su Poljaci, ali naseljavani su i esi, Maari, Nijemci i drugi. U prnjavoprskom i banjalukom kraju sa preteno poljskim stanovnitvom naseljena su sela: Novi Martinci, Devetine, Dubrava, Rakovac, Kunova, Gumjera, Grabanica, Jadovica, Kolonija Detlak, Naseobina Hrvaani, Naseobina Linja, Mihaljevac Troelji, Cerovljani, Bakinci, kao i jo neka druga sela. im je poeo Drugi svjetski rat i Poljska porobljena, na cijelom srezu Prnjavor voena je akcija preko Komitata za pomo izbjeglicama iz Poljske, koji je bio pri Poljskom konzulatu u Zagrebu.Svi doseljeni Poljaci, kao i doseljenici drugih nacionalnosti ispoljili su solidarnost prema izbjeglim Poljacima u Jugoslaviju, kao i doseljenici drugih nacionalnosti.210 Poslije zlikovakog djelovanja NDH neposredno poslije rasula i kapitulacije Vojske Kraljevine Jugoslavije, svi poteni graani osjeali su se ugroeno. Izmeu svih doseljenika mnogi su se u predustanikim danim opredjeljivali da pomau ustanike, a kasnije, kad je NOP i NOR ojaao, posebno poslije likvidacije etnikih snaga u srednjoj Bosni, nisu rijetku pripadnici nacionalnih manjina-doseljenika koji su pomagali NOP, odnosno koji su stupili i u jedinice NOV i POJ. Kasnije, izmeu ostalog, osnovan je i jedan bataljon u ijem sastavu su bili samo Poljaci. O zlodjelima ustaa mjetana govori slijedei primjer: Katoliki praznici 1941. godine veselo su proslavljali u Mainom Brdu, selu udaljenom oko dva kilometra od Prnjavora, naseljenom ekom nacionalsnom manjinom. Drugog
Stevo Samardija, U banjalukom kastelu, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 298-299. Stevo Samardija, n. d., knj. 1, str. 298-304. 208 Milan Pivaevi, Skladite u upljem hrastu, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 226. 209 Berlinskim ugovorom od 13. jula 1878. godine BiH s Novopazarskim sandakom stavljeni su pod okupaciju Aistrije; 7. aprila 1908. godine izvrena je od strane Austro-Ugarske aneksija BiH. 210 Jan Kumo, Poljaci Prnjavorskog sreza, Srednja Bosna u NOB, str. 152-154.
207 206

64 dana Boia, 26. decembra, bila je igranka. Meu mladiima i djevojka naao se i moj devetnaestogodinji sin Stevan, koji je od prvih dana okupacije ilegalno radio s omladinom prnjavorskog kraja. Neki od prisutnih ustaa su ga primjetili, izveli iz sale gdje je odravana igranka i odveli do Zihove ciglane. Tu su ga prvo opljakali, a zatim toliko pretukli da je pao u nesvjest. Mislei da je mrtav, ustae su ga bacile u jamu gdje je kopana zrmlja za izradu cigli, nabacili na njega cigle, komade smrznute zemlje, leda Vrativi se nakon tog zloina na igranku, ustae su se hvalili kako su udesili i poslali na onaj svijet jednog Srbina, jakog momka. Njihov razgovor uo je domobran 10. satnije Fabijan, koji se esto sastajao i razgovarao sa Stevom.211 Prezimena mu ne znam. Bio je rodom iz Bravskog. Fabijan je odmah napustio igranku i pohitao na ciglanu. Stigao je u pravi as. Stevo je, doavi svijesti, poeo jednom rukom da uklanja zemlju i cigle sa sebe. Fabijan mu je pomogao, izvukao ga iz jame, navukao mu svoj injel i polumrtvog ga odnio do kue eha Bedana212 Srbac Polovinu stanovnitva Optine Srbac, koja obuhvata teritoriju oko donjeg toka rijeke Vrbas, do rata su sainjavali Srbi, a druga polovina bila je arolika. Poljaci su bili najbrojnije naseljeni u Selitu, Rakovcu, Kunovu, Gumjeru i u Novom Martincu, ali bilo ih je neto manje i u Noikom i Starom Martincu. Pored drugih nacionalnosti na ovoj optini ivjelo je i oko 30 njemakih porodica. Politike stranke izmeu dva rata su bile aktivnije prilikom izbora, bilo optinskih ili dravnih. Nikakvog veeg uticaja nije imala nijedna politika partija. Za optinske izbore je vladalo vee interesovanje jer se agitovalo i glasalo za poznatog vienijeg domaina. Stranka je zanemarivana. Vano je da je kandidat za predsjednika poznat i ugledan domain. U tome opredjeljenju glasanjem je prolazio u Optinski odbor odbornik koji je uz kandidata za predsjednika. Ukoliko je kandidat orujentisan za zemljoradnika i za Srbiju i Jugoslaviju, imao je izgledne anse da proe na izborima. Neke stranke su pokuavale, kao stranka Borbaa, Svetislava Hoare, da preko uglednih ljudi, kao to su Miroslav Guvi iz Vlaknice i Vaso Anii iz Sitnea, ostvare uticaj i osvoje glasove. Vaso Anii je bio i kandidat za poslanika Nacionalistike stranke, kao to je bila Hrvatska seljaka stranka (HSS) Vlatka Maeka, poprilino su zatalasale narod ali ipak nisu uspjele da dobiju znaajnu vlast. Iste su slabo prole i na izborima 1935. kao i 1938. godine. Zemljoradnika stranka je imala neto vie uspjeha. Kandidat Zemljoradnike stranke na izborima, neposredno pred rat, bio je Jovo Petkovi
211

Stevo Simi, iz Prnjavora. U prvim ustanikim danima radio je sa omladinom, ilegalno, u Prnjavoru i okolini. Kad se malo oporavio poslije svega to su mu ustae uradile, otiao je u partizane, gdje je nastavio i dalje da radi sa omladinom. Nakon godinu dana, decembra 1942, pao je u ruke etnicima u selu Srpcu gdje je bio osuen na smrt. Omladinka Brana Savi, uz pomo omladine Srpca pomogla mu je da pobjegne i prikljuuje se proleterskoj jedinici. Od februara 1943. bio je borac 2. bataljona obnovljenog 4. KNOP odreda, a u isto vrijeme njegove dvije sestre Dana i Milka bile su boric 1. bataljona istog odreda. Stevp je kasnije bio u 14. sredonjoboranskoj brigadi. Avgusta 1943. zavrio je partijski kurs u ipragama. Poginuo je u napadu na Banjaluku, 20. septembra 1944. godine kod Kastela. Tada je bio komandant Motajikog partizanskog odreda. 212 Gospava Simi, iv zakopan, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 365.

65 iz Povelia, koji je pobjedio na optinskim izborima i postao novi predsjednik optine. Do tada je predsjednik bio Vladimir Davidovi iz Kaoca, po ugledu i sposobnostima istaknutiji i vieniji od Jove Petkovia, ali trgovci se nisu slagali sa njegovom politikom velikih optinskih poreza na promet i troarinu, koji je ba njih najvie pogaao. Mandat predsjednika optine Srbac, Jove Petkovia, trajao je do aprila 1941. godine, kada je uspostavljena ustaka i okupaciona vlast Nezavisne Drave Hrvatske. Jovo Petkovi je morao da izbjegne u Srbiju. U selu je postojala jedna organizacija koja je neto vie zapamena iz predratnog perioda. To je bila etnika organizacija koja je osnovana 1935. godine. Tada je u Lepenici organizovan odred od 50 etnika Koste Peanca. Organizator odreda bio je Miladin Petrovi, koji je u Drugom svjetskom ratu bio na terenu Motajice sa etnicima gdje je on bio i organizator i glavni ideolog etnikog pokreta. Formirani su etniki odredi i u Bos. Kobau i u Srpcu. Srbaki odred je organizovao predsjednik optine Vladimir Davidovi, koji je iz Kaoca Organizacija se uskoro raspala raspadom Kraljevine Jugoslavije. Vlado Davidovi je uskoro otiao u Beograd, jer mu je bio ugroen ivot213 U optem rasulu jugoslovenske vojske, mnogi domai Nijeci, sposobni za vojsku, dolaze do oruja, a iz njihovih kua su na radio-aparatima tretali njemaki vojniki marevi i Hitlerovi i Gebelsovi govori.214 U selu Noiko za predsjednika optine postavljen je folksdojer Peter Manc. On ve u aprilu alje 20 naoruanih foksdojera u ekovce, gdje su pohapsili 18 Srba, koji su bili vojnici jugoslovenske vojske, ali su uspjeli izbjei zarobljavanje.. Sve ih je otpremio u zarobljenike logore, iz kojih su kasnije bili transportovani u Njemaku. Ubrzo su istu sudbinu doivjeli i mnogi drugi pripadnici jugoslovenske vojske s teritorije nae optine.215 Novi predsjednik optine u Noikom, Nijemc Peter Manc, poslao je poziv svim graanima, koji su se vratili kui poslije rasula jugoslovenske vojske u aprilskom ratu 1941. godine, da se jave u optinu s vojnikim odjelima i orujem koje su iz vojske donijeli. Ne znajui o emu se radi ljudi su se odazvali: iz Novog i Starog Martinca, ukala, Iliana i upskog Razvoja. Odazvalo se oko osam stotina ljudi. Kad su stigli njemaki vojnici sa motociklima, uzevi svoje oruje na gotovs naredili su da na jednu stranu izau Hrvati, zatim Muslimani, a Srbi su morali ostati na mjstu. Njemaki oficir je saoptio da Hrvati, Muslimani i ostali rimokatolike vjere mogu da se vrate kuama. Srba je ostalo oko dvije stotine i pedeset. Njih je oko 100 njemakih vojnika sprovelo u Banjaluku i smjestili su ih u zatvor Kastel. Kasnije su poslani na prisilni rad u Austriju, a otpremljeni su u izuzetno tekih uslova putovanja - u stonim vagonima i kad su stigli predati su Arbatskomandama216 Od preostalih ljudi Peter Manc je formirao radne grupe sa po ezdesetak ljudi koji su morali raditi na njegovom privatnom posjedu, od est sati ujutro do est sati poslije podne. Sa sobom su morali donositi svoju hranu, a ako neko
213 214

Mirko Sananin,Gavro Majstorovi, Kaoci, Banjaluka 2000, str. 98-99. Mio Radonji, vabe zauzimaju vlast u optini, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 329-330, 215 Mio Radonji, n. d., str. 230. 216 Arbajtskomanda radne komande po firmama preuzimale su grupe radnika za obavljanje odreenih poslova.

66 zakasni ili izostane s posla strogo je kanjavan tako to je stavljan u optinski zatvor, sa obavezom da to vrijeme provedeno u zatvoru posebo nadoknadi odradi na Mancovom imanju. Vladavina Petra Manca okonana je kada je u Noiko stigao Novak Pivaevi na elu partizanske jedinice.217 Donji Srevii (Noiko), malo srednjobosansko selo, proarano preteno brdskoplaninskim prevojima Ljudi ovog sela doivjeli su svoje osloboenje ve u jesen 1941. godineU ustanikim danima 1941. neprijatelj je bio istjeran iz ovih krajeva. Na sve su se strane ule borbene pjesme! Vladalo je opte veselje i meusobno povjerenje ljudi. Omladina je u svemu tome prednjaila, a meu njima su se naroito isticale Nada i Radojka Miki, jer su od ranije bile bliske saradnice Danka Mitrova. Nada je bila Dankov kolski drug. U Prnjavoru su zajedno zavrili malu maturu. Sestre su kao pripadnici naprednog pokreta i NOB-e od Danka dobijale odgovorne zadatke i mnogo uticale na mjetane Ve u prvim danima rata, kua Rajka i Radojke Njei je spaljena. Dolaskom prvih partizanskih jedinica, osamnaestogodinja Radmila, kerka Rajka i Radojke Njei, postala je lan skojevske organizacije, te sekretar aktiva omladine218 u Noikom i lan partijske organizacije.219 Tesli Prije Drugog svjetskog rata Tesli, bez okolnih sela, imao je 2.500 stanovnika. Oko 35% su bili doseljenici, koji su doli za vrijeme austro-ugarske okupacije, a meu njma su bili najbrojniji Njemci, a znatno manje bilo je Maara, eha, Poljaka, Talijana i neto Rusa. Starosjedioci Teslia sjeaju se prezimena svojih komija njemakog porjekla Jeger, ulc, Sticer, tofl, Frank, Miler, Tajl, Has, Selih, Mec itd.220 U ovakvoj mjeovitoj sredini odvijala se prije rata aktivnost teslike napredne omladine, za koju nisu postojale ni vjerske ni nacionalne granice. Da bi ta aktivnost imala i neke organizacione oblike i da bi se odvijalaplanski i s jasnim progresivnim programom, osnovali smo inicijativni odbor za stvaranje organizacije, drutva, koje bi okupljalo omladinu i usmjeravalo njenu djelatnost. Inicijatori ove akcije bili su omladinci Burho Handanagi, Fethulah Smailbegovi, geometar, mr. ph. Mustafa Turinhodi, apotekar, Adem i efik Hercegovac, i ja... odluili smo seza, na izgled, neutralan naziv drutva: Muslimanska itaonica Brazda. U pravila drutva smo unijeli da je cilj drutva da okuplja omladinu grada i sela svih nacionalnosti i da se bori za suzbijanje nepismenosti, naroito na selu. Molbu Banskoj upravi ua Banjoj Luci za odobravanje pravila potpisalo je nas etrdeseteroBrazdaje postepeno ucrtavala svoj budui politiki, to se naroito oitovalo za vrijeme okupacije, kada je, jedina od tolikih teslikih drutava, odluno i nepokolebljivo stala uz narodnooslobodilaki pokret. U toku rata je preko pedeset Tesliana, mahom lanova Brazde, bilo pohapeno i odvedeno u njemakekoncentracione logore Dahau i Mauthauzen, a desetak je strijeljano u Doboju.221
Jevto Adamovi, Prisilni rad kod Manca, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 275-276. U 1942. godini je osnivan na slobodnoj teritoriji u BiH NOSOBiH Narodnooslobodilaki savez omladine Bosne i Hercegovine (napomena autor N. P.) 219 Momir Katalina i Stojan Zvonar, Narod i KNOJ u zajednikoj akciji, 16. krajika NOU brigada, Zbornik sjeanja, Banjaluka 1984, str. 537-542. 220 Omer Kopi, Tesli prije rata, Srednja Bosna u NOB, knj. 4 (u pripremi za objavljivanje). 221 Omer Kopi, n. d..
218 217

67

Jo u ljeto 1939. godine u Tesliu je osnovana Muslimanska itaonica Brazda, a pokretai za njeno otvaranje bili su Omer Kopi, student, Fetulah Smailbegovi, geometar, Suljo auevi, radnik, Zagorka Ili, uiteljica i jo petnaestak osoba, meu kojim su bili i omladinci koji su bili srednjokolci, a to su: Zvonko otari, Nenad Lugonji, Rejf Handanagi, Salko Ajanovi, zatim Ernest Smrdelj, student i dr. Ova itaonica je samo formalno nazvana muslimanska, poto se tako najlake dobilo odobrenje za rad, a u praksi od samog poetka djelovala je meu omladinom svih nacionalnosti kako meu muslimanskom, tako i meu srpskom i hrvatskom, kako bi se to vie doprinijelo boljem zbliavanju izmeu stanovnitva razliitih nacionalnosti, odnosno konfesija. Sakupljeno je oko 500 knjiga, preteno naprednog sadraja. U okviru ove itaonice djelovali su dramska, tamburaka sekcuja, pjevaki hor i dr. U 1940. je bilo oko 2000 knjiga. Od osnivanja do zabrane rada Brazde (1939-1941) predsjednik je bio Fethulah Smailbegovi (geometar), a sekretari Omer Kapi i Adem Hercegovac (studenti).222 Pored analfabetskih teajeva koji su organizovani u vie sela Barii, Irice, Rankovi, Ruevi i drugim selima, gdje tada nije bilo kola, okupljana je preteno omladina. Ali ovi teajevi organizovani su i u selima gdje su postojale kole, ali koje veliki procenat djece nije pohaao, pa su i u njima organizovani analfabetski teajevi. Kako je bio mali broj uitelja, teajeve su vodili obrazovanije osobe, kratkorono pripremane za ovaj rad, dok je itaonica obezbjeivala bukvare, svjeske, olovke i drugi pribor za uenje. Kroz teajeve za opismenjavanje ukupno je bilo okupljeno oko 1000 polaznika, preteno omladine. Sa Brazdom je, 1939. godine, uspostavilo sardnju RKUD Vaso Pelagi iz Banjaluke. Na jednoj Pelagievoj priredbi u Tesliu, odranoj 1939. godine, Mirko Vinji, tada sekretar Mjesnog komiteta KPJ u Banjaluci, govorio je o meunarodnoj i unutranjoj politikoj situaciji i opasnostima koje su se bile nadvile i nad Jugoslavijom od narasatjueg faizma u Evropi. U Tesliu je gostovao i RSK Borac i tako je uspostavljana komunikacija izmeu mladih Banjaluke i Teslia, to se pozitivno odrazilo na obostranu razmjenu iskutva u radu i sl.223 O povezanosti omladine susjednih srezova u srednjoj Bosni vidi se iz sjeanja Edhema Pobria koji, izmeu ostalog, govori i o tome. Na priredbi banjalukog Pelagia u Tesliu, 1939. godine, iz Pribinia se ilo sa crvenim zastavama Slino je bilo i na jednoj omladinskoj priredbi u Tenju, 1940, iji prihod je iao za siromane uenike. Idui na ovu priredbu Edhem Pobri je na Jelahu usput sreo grupu od dvadesetak mladih ljudi iz Graanice, koji su nosili jugoslovensku i crvenu zastavu, a na elu grupe je bio drug Velo uput. U 1940. godini Cvijetin Mijatovi je osnovao partijsku eliju u Tesliu u sastavu Suljo auevi, Eduard Blaek i Zagorka Ili od kojih su neki bili i lanovi Uprave Brazde. Djelovanje dviju itaonica Radnike itaonice i Muslimanske itaonice Brazda u Tesliu imali su znaajan uticaj u gradu Tesliu, kao i u okolnim selima, to se odrazilo na opredjeljivanje graana kada je dolo do podizanja ustanka 1941. godine.

Adem Hercegovac, Aktivnost teslikih komunista u Brazdi, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 129131. 223 A. Hercegovac, n. d., str.130.

222

68 Tada su prvo iz jezgra ve ranije okupljene napredne omladine u Tesliu i eavi formirani novi aktivi SKOJ-a. U Tesliu su skojevci birani izmeu mladih i najaktivnijih lanova Brazde, koji su se i prije i poslije okupacije, isticali svojim nepokolebljivim antifaistikim stavom (...) To su, izmeu ostalih, bili Edo Blaek, Slavica i Jelena Rataj, Josip Pepi Vincek, Ivan Kejar, Milorad Mirkovi, Mustafa Mujica Silajdi, uro Kajzer, Edhem Pobri i Nenad Lugonji.224 Sredinom maja 1941. u Tesli iz Doboja opet dolazi Adem Hercegovac, koji je tada ve bio lan KPJ, po zadatku MK KPJ Doboj, u kojem je tada ivio (a do 1940. godine je ivio i radio u Tesliu), pa je dobro poznavao lokalne prilike. U saradnji sa Edom Blaek i sestrama Ratej, on je radio na prijemu, pored postojeih deset lanova, jo dvadesetak novih lanova SKOJ-a. Tako su umjesto dotadanjeg jednog, osnovana dva aktiva SKOJ-a u Tesliu jednim je rukovodio Edo Blaek, a drugim Jelena Ratej. Koncem juna (ili poetkom jula) u Tesli je doao lan SKOJ-a iz Maglaja Milo Nedi koji je donijeo proglas CK KPJ od 22. juna 1941. godine. I iz Tuzle je stigao sa istim proglasom Muhamed Sadikovi krab (zvani Rii i Crni), lan MK KPJ za Tuzlu. Ovaj proglas je apirografisan i po uobiajenim ilegalnim kanalima podjeljen. U raznoenju i djeljenju ovog proglasa uestvovali su i mladi ljudi, aktivisti revolucionarnog omladinskog pokreta: Mira Jotanovi u eavi, Zaga Ili u Blatnici itd., a lanovi SKOJ-a u Tesliu su jedan broj letaka rasturili u samom Tesliu. Uz pomo Ratka Broete proglas je djeljen i u Liplju i njegotini itd. Ve 1. jula 1941. iz Banjaluke stie lan Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu i lan Vojne komisije CK KPJ Mahmut Buatlija Bu. Na sastanku koji je tada odran sa najodgovornijim linostima, vidi se da su dotanji lanovi SKOJ-a ve stupili u prve redove borbe! Kad je po zahtjevu Buatlije sazvan sastanak najodgovornijih teslikih komunista meu njima vidimo poznata imena lanova SKOJ-a i KPJ u Tesliu, koji su primljeni u SKOJ u jesen 1940. i maja 1941. godine. Doavi u Tesli po zadatku da izvri pripreme za podizanje ustanka, Buatlija se po preporuci Rudija Kolaka iz Banjaluke, povezao sa Edhemom Pobriem i na tom prvom sastanku, kojem prisustvuje Buatlija, uestvuju: Adem Hercegovac, Edo Blaek, Milorad Mirkovi, Branko Markoevi, Nenad Lugonji i Edhem Pobri, dok je Omer Kopi straario.225 Buatlija je od prisutnih osnovao partijsku eliju,226 upoznao ih je sa osnovnim upustvima u vezi sa pozivom Politbiroa CK KPJ na ustanak i oruanu borbu. (Podrazumjeva se da je tada u Tesliu bio znatno vei broj komunista koji u ovoj prilici nisu pozvani). Na ovom sastanku odlueno je da jedan dio teslikih komunista izae iz grada i neposredno se ukljui u stvaranje prvih borbenih jedinica. Odlueno je da prvi komandir oruane grupe od teslikih komunista bude Ratko Broeta koji je, prije Drugog svjetskog rata, bio aktivni porunik Vojske Kraljevine Jugoslavije, a u to vrijeme bio je u Liplju kod svoje udate sestre, uiteljice, a obadvoje su bili simpatizeri KPJ. Na narednom sastanku ove elije odreeno je da iz Teslia izau: Milorad Mirkovi, Edhem Pobri i Branko Markoevi, ali dok su prva dva sreno izali iz grada, Branko Markoevi zbog nasrtaja ustaa nije usjeo, uhapen je i kasnije ubijen u logoru u Gospiu.227

224 225

Advan Hozi, Tesli u NOB, Tesli 1985, str. 66. Advan Hozi, n. d., str. 66 i 67. 226 Ima osnova za pretpostavku da je ovo, u stvari, bilo formiranje MK KPJ Tesli, ali o tome nema dokumenta. 227 Advan Hozi, n. d., str. 67.

69 U toku maja1941. godne, izmeu do tada najaktivnijih mladih ljudi, odabrani su za prijem u SKOJ najaktivniji, posebno iz krugova Brazde, koji su se i prije i poslije okupacije isticali kao antifaisti u raznim aktivnostima. Zahvaljujui uticaju koji su na okolinu vrili kadrovi iz Teslia, odreene akcije koje su pokretane iz Teslia, nailazile su na veliku podrku. Tako Milo Lugonji, dolazei u Tesli da posjeti roaka Nenada Lugonjia, u svoje mjesto Jelanjsku odnosi paket letaka koji sutradan osviu poljepljeni na javnim mjestima i tako stoje est-sedam dana bez reagovanja novih vlasti.228 Letke mu je dao Adem Hercegovac koje je Milo s punom odgovornou prihvatio i taj zadatak sproveo. Milo Lugonji je dobio dvije poruke da se narod priprema za dizanje ustanka protiv okupatora i ustakih vlasti. Prva poruka mu je stigla iz Tisovca od Ismeta Kapetanovia (Doboj), 21. avgusta, a druga sutradan predvee, 22. avgusta 1941, pa je dogovoreno da se narodni ustanak die 23. avgusta. Zakazanog datuma Narod naeg kraja je s oduevljenjem prihvatio poziv na oruanu borbu. U ranim jutarnjim asovima, kod kue Tede Stojanovia, iskupilo se tri do etiri stotine ljudi: imali smo est puaka i jedan potolj. Ostali su bili roguljai. Krenuli smo prema eljenikoj stanici Rudanka...229 Sutradan, 24. avgusta, poslije nailaska tenkova ustanici su se povukli sa druma i eljeznike pruge u Krnjin, a zatim se povukli kuama. Poslije desetak dana u Jelanjsku je stiglo desetak andara koji su pohapsili osam uesnika ustanka. Osim dvojice, Petra Stankovia i Boidara Lugonjia, koji su pred andarima skrenuli panju na sebe, ostali su puteni kuama. Jednog od iduih dana u kui Koste Lipia, na spratu iznad duana, u blizini eljeznike stanice Barii, sastali su se Edhem Pobri, Adem Hercegovac, Edo Blaek, Nened Lugonji, Milorad Mirkovi i Branko Markoevi s meni nepoznatim ovjekom Nepoznati ovjek, a bio je to Mahmut Buatlija, upitao je prisutne ko sam ja. Odgovorili su mu da sam ja takoe komunista i on je nastavio da govori o pripremanju oruane borbe. U nekoliko navrata je, naglaavajui potrebu vrstine i odlunosti, spominjao knjigu Kako se kalio elik.230 Poslije nepun mjesec dana grupa teslikih komunista je otila u partizansku jedinicu, a grupa koja je djelovala u gradu intenzivno je radila na sakupljanju oruja. Sakupljeno ili od domobrana za novac kupljeno oruje i municiju, kao i izvjetaje obavjetajne prirode dostavljao sam po svom mlaem bratu Hasanu i roaku Muharemu Budaku ustanikoj grupi okupljenoj oko sela Vlajia, ili po drugarici Vukuici eku, rodici Mire Jotanovi, ustanicima u eavi. Istovremeno, u teslikom ustakom stanu radila je kao daktilografkinja jedna Slavonka, koja mi je dostavljala indigo-papire to ih je upotrebljavala prilikom umnoavanja povjerljivih ustakih naredbi. Na taj nain smo bili dobro obavjeteni o ustakim namjerama, naroito o naredbama za hapenja i deportovanje pojedinih lica i grupa. Ljude o kojima se radilo obavjetavali smo da se sklone i u velikom broju sluajeva to im je polazilo za rukom.231 Gotovo istovremeno kada su osnovana dva aktiva SKOJ-a u Tesliu, osnovan je aktiv SKOJ-a u eavi iji je sekretar postala Mira Jotanovi, koja je tada bila lan KPJ. U
228 229

Milo Lugonji, Prvi zadatak sam izvrio, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 756. Ibid., str. 757. 230 Omer Kopi, Ilegalni rad u Tesliu, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str.461-462. 231 Omer Kapi, n. d., str. 462.

70 stvari, nekoliko godina prije Drugog svjetskog rata u eavi su u oblasti kulturnoprosvjetnog rada djelovali dvoje uitelja Zorka Jotanovi i Milenko Stankovi, koji su, istovremeno bili aktivni i u masovno-politikom radu sa omladinom. Posebno je tada bilo znaajno djelovanje Mire Jotanovi, uenice uiteljske kole, koja je za vrijeme kolskih raspusta intenzivno politiki djelovala meu omladinom, pa su se tako pred Drugi svjetski rat u toj sredini osjeali napredni pogledi meu mladima, a u svome djelovanju imala je znaajnu podrku svojih roditelja Zorke i Milenka Jotanovia, kao i drugih progresivnih ljudi u eavi toga vremena.. Kako je Mira ve bila iskusni organizator na okupljanju mladih obino je nedeljom ili na vjerski praznik, koristei postojee forme okupljanja omladine streljaku druinu, sokolska eta i tamburaki zbor, organizujui itanje odgovarajuih tekstova iz knjievnosti ili aktuelnih drutvenih zbivanja. Tako su neki redovni skupovi, napr. streljake druine, zapoinjali sa itanjem Koievog Jablana i sl. i pri tom je Mira davala svoja objanjenja za odreene aspekte tadanjih drutvenih odnosa i kretanja ukljuivanjem odgovarajuih sadraja u cilju revolucionisanja mladih. Poslije ovih aktivnosti obino je nastavljan zabavni program uz uee tamburakog orkestra. Kao rezultat ve razvijene aktivnosti u eavi je, u maju 1941. godine, formiran aktiv SKOJ-a sa devet lanova: Mira Jotanovi, sekretar, Vlado Jotanovi, Nevenka eki, Marko Tomi, Kosa i Dobrila Stankovi i jo neki lanaovi.232 Zahvaljujui znaajnom djelovanju KPJ i SKOJ-a, u predratnom periodu, na prevazilaenju nacionalne i vjerske netrpeljivosti, u presudnim danima 1941. godine, mnogo stanovnika, posebno omladine, ve odgojene u antifaistikom duhu, opredjelilo se za narodnooslobodilaki pokret, pomaui ga prema svojim mogunostima. Jedan dio, preteno omladina borio se s pukom u ruci i izginuo u redovima partizanskih jedinica i kasnije u NOVJ Salih Kopi, Suljo auevi, Eduard Blaek, Reuf Handanagi, Burhanudin Handanagi, Porobi, uro Kajzer, Mujica Siladi, Nedo Nedi, Danko uki, Vlado Brucek, i mnogi drugi, a oko 180 ih je zbog svog oprdjeljenja i antifaistike aktivnosti bilo u zloglasnim logorima Mathausen, Stara Gradika, Jasenovac, odakle se mnogi od njih nisu vratili Muhamed Hodi, Suljo Galijaevi, A. Odobai, Mehmed-Mea Hadi, Milan Smilji, Antun Graa, Jerko Kovaevi, Agan Kopi, Salih Kaibovi, Braco tefanac, Braco Vincek, Pero Topi i mnogi drugi.233 Kako je u Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945 naveden slijedeei podatak 26. jul U Teanjskom krnjinu, od lanova KPJ iz Teslia i partijskih aktivista sreza Teanj, formiran Tesliki NOP odred, jaine voda. (str. 53). Poto ovaj podatak ne odgovara stvarnom stanju u navedenom izvoru napisano je slijedee: Teslika partijska elija formirana je oko 10. jula, a odmah zatim je formirana i partijska elija u Tenju. Meutim, u luju 1941. godine jo nijedan lan KPJ ni iz Teslia ni iz Tenja nije bio izaao iz grada., Tesliki komunisti Edo Blaek, Milorad
Vlado Jotanovi, eava, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 146. Iz navedenog lanka preuzeti su odreeni podaci o osnivanju aktiva SKOJ-a u eavi. 233 Adem Hercegovac, Aktivnost teslikih komunista u Brazdi, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str.131.
232

71 Mirkovi, Adem Hrecegovac i Edhem Pobri napustili su Tesli nou izmeu 4. i 5. avgusta i krenuli preko sela Ruevia u eavu, gdje su narednih dana organizovali oruanu grupu (7 puaka) i pristupili pripremama organizovanja ustanka u eavi i okolnim selima. Na Krnjin dolazi Kojo Joti, lan dobojske partijske organizacije, ali tek poslije dobojskog ustanka, porvih dana septembra, i pristupa organizovanju ustanka, prvih dana septembra, i pristupa organizovanju ustanka u selima oko Krnjina.234 Teanj U 1938. godini Vlado Kostijal je iz Doboja premjeten u Teanj da radi u katasru. Predhodno je bio u Niu i, kako sam kae za niku omladinu, s kojom se druio Bila je to omladina dostojna najboljih demokratskih tradicija srpskog naroda. Ta omladina je ostavila i na mene peat i u njenim redovima sam stekao prva iskustva aktivnosti naprednog radnikog pokreta kod nas.235 Tada nisam bio organizovan, ali sam ve mnogo znao i o Partiji i o SKOJ-u i o partijskom programu. Mislim da je Edhem Ajanovi ve tada bio ili skojevac ili u partiji. U Tenju oko Edhema Ajanovia, azima Golalia, Huse Hodia i mene okupljao se krug ljudi; opet je djelovalo jezgro koje je sakupljalo mladi svijet oko sebe236 U predratnom periodu, prije napada Njemake na Jugoslaviju u Tenju je djelovala KPJ, posebno meu omladinom. Huso Hodi je bio glavni pokreta aktivnosti.U publikaciji Narodni heroji Jugoslavije, izmeu ostalog se kae: U vrijeme raspusta, a naroito kada se zaposlio, djelovao je meu omladinom svoga kraja, pa je, poetkom 1941, stvorio aktiv SKOJ-a od 12. lanova, koji je u cjelini stupio u NOB. im su poele pripreme za ustanak, Husein je po nalogu CK KPJ, ostao u Tenju da organizuje partijsku organizaciju . Zahvaljujui prvenstveno njegovom revolucionarnom radu, Teanj je dao 30 prvoboraca, i narod ovog kraja je masovno priao NOP-u.237 Na izletima se razgovaralo o pojedinim dijelovima iz romana Gvozdena peta eka Londona, Mati Maksima Gorkog i sl. U teanjskoj itaonici organizovane su omladinske priredbe, na koje je dolazila omladina i iz Teslia, Doboja, Maglaja i epa.238 Huso Hodi je ostao glavni organitazor omladine u Tenju i neposredno poslije okupacije. Poetkom avgusta 1941. Huso je grupi omladine u koju se imalo vee povjerenje govorio o ustanku koji je organizovala KPJ u Jugoslaviji. Od tada se omladina Tenja angauje na sakupljanju odjee, obue, sanitetskog materijala i dr. za potrebe partizana. Sa grupom omladine poela je obuka rukovanjem orujem (samo na pitolju, koji je imao Kemo Aliehaji). Po grupama je itana odgovarajua literatura, ali izuavana je i marksistika literatura. Iz ove aktivnosti proizalo je i formiranje skojevske organizacije u okupiranom Tenju.
Vidi lanke: Adem Hercegovac Na partijskom radu u Tesliu i Od Borjanske gerile do Borjanskog odreda (Srednja Bosna u NOB ,Beograd 1976, knj. 1, str.453-455, 700-707; Edhem Pobri Aktivnost komunista u Tesliu i Tenju, knj. 1, str. 456-460; i Kosta Joti Kojo U okupiranom Doboju, Srednja Bosna u NOB, knj. 1. str. 477-480 i Daleko ti kua, sinove, knj. 2. 354-363 Hronologija za ediciju Srednja Bosna u NOB u 1941. 235 Vlado Kostijal, Buntovna omladina, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 131. 236 Vlado Kostijal, n. d., str. 132. 237 Narodni heroji Jugoslavije, knj. 1, str. 287. (autor, M. Dam. Milica Damjanovi). 238 Mujesira Hadismajilovi-Ivi, Omladina Tenja pred rat i prvih mjeseci okupacije, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 707.
234

72 Meu prvim su primljeni Kemal Kemo Aliehaji, Esma Eminagi (kasnije udata Hercegovac), Raza Hadsmailovi ( kasnije udata Dujakovi), emsa Galijaevi (kasnije udata Pobri), Raska Ajanovi i Mujesira Hadismaijilovi (kasnije udata Ivi). Kako su se tokom okupacije mladi dosta brojno angaovali na zadacima koje je organizovao SKOJ, neto poslije u SKOJ su primljeni: Fahra Ajanovi, Nurka ehaji, Suljo Kadali, Nesuh Mei, Hamza Dizdarevi, Zemka Hadismaijilovi, Esma onlagi, Ismet Pobri, Mira Simi, Kojo Simi, Muhamed Saraevi, Emina ali, Ibro Lojo, Ifeta Mehii, Izudin, Sabira, Huso i Siba Mulabeirovi, emsa Dervi, Vera Tei, Milenko Tei, Olga Petrovi, Nada HadismajiloviBrankovi, azim Golali, Abdurahman Tupara, Huso Hadismajilovi, Hamo Milovi i Teufik Huski.239 Iako su u Tenju u to vrijeme dominirali patrijarhalni pogledi na, posebno kad je rije o enskoj omladini, cjelokupna aktivnost enske omladine u NOP-u odvijala se sa znanjem roditelja, koji i pored velikih rizika, nisu mlade sputavali u njihovim aktivnostima za NOP. U predratnim godinama u Tenju je postojala i djelovala relativno jaka grupa od 12 do 15 mladih komunista. Sainjavali su je:azim Golali, Abdurahman Tupara, Osman Pobri, Milenko Pei, Smail ehagi, Izudin Mulabeirovi, Edhem Ajanovi, Milo Peji, emsa Galijaevi, Esma Eminagi, Mujesira Hadismajilovi, Nesuh Mei i jo neki omladinci ijih imena se ne sjeam. kae Edhem Pobri u svome sjeanju.240 Edhem Pobri jo istie da na sektoru Teslia i Tenja muslimanski ivalj imao rezervisan stav prema ustakom pokretu. Iako je Tenju ivio Paveliev doglavnik Ademaga Mei, ustaama nije polo za rukom da pridobiju muslimane muslimanske mase da uestvuju u bratoubilakoj borbi.241 U jo jedno radu se govori o znaajnom doprinosu Huse Hodia. Organizator napredne omladine u Tenju i okolini u godinama pred rat bio je student, a zatim apsolvent agronomije Huso Hodi. Neposreddan u kontaktu s ljudima, olienje potenja, skroman i drag, on je ve tada postao pojam za teanjsku omladinu.Dola je okupacija i stvaranje ustake Nezavisne drave Hrvatske. Progoni Srba, Jevreja i Cigana, koji su odmah uslijedili diboko su zabrinuli sve ljude Tenja, a posebno teanjsku omladinu, koja je jo odranije, u prvom redu pod uticajem Huse Hodia, zastupala i propagirala ideju bratstva meu ljudima bez obzira na vjeru i nacionalnost. A onad,poetkom avgusta 1941. godine, poele su i u Teanja da stiu vijesti o ustanku u Bosanskoj krajini, Hercegovini, istonoj BosniOduevljen razvojem oruane borbe Huso je manje-vie govorio javno govorio o uspjesima ustanika i o potrebi da im pomognemo. Govorio je o tome i pred najbliim roacima Pavelievog doglavnika Ademage Meia, koji je ivio u Tenju. Pod Husinim rukovodstvom ubrzo se omladina Tenja ukljuila u akciju prikupljanja oruja, municije, novca, sanitetskog materiojala, odjee i drugih potreptina neophodnih partizanima. Municiju, onoliko koliko se moglo ponijeti u epovima, a da to ne primjete ustaki agenti, dodivali smo od domobrana i domobranskih oficira

239 240

Mujesira Hadismajilovi, navedeni lanak, str. 708. Edhem Pobri, Aktivnost komunista u Tesliu i Tenju, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 456. 241 Edhem Pobri, n. d., str. 457.

73 U Tenju je bilo vie punktova na koje se sticalo sve ono to je trebalo da bude otpremljeno u umu, ali glavni punkt je bio duan Hamde onlagiaIz Hamdinog duana prikupljeno oruje, municiju i ostalo slali smo u Kaloevie, gdje se nalazila Hamdina kua, a zatim dalje u Vitkovce, Rastuu i eavu, ili pak na teanjski Crni vrh, do kue Drage Tanasia, Keme Aliehajia, i kasnije, Muhe Dafe. Sredinom septembra 1941. godine u Tenju je u toku jednog dana uhapen vei broj simpatizera i aktivista NOP-a. Meutim, to nije pokolebalo teanjsku omladinu. Ona je, utiui na svoje roditelje i njihove poznanike i prijatelje, odigrala znaajnu ulogu u akciji sraunatoj na to da javno mnijenje Tenja prilisli ustake vlasti da oslobode pohapene, to je i postignuto.242 Travnik, Novi Travnik i Turbe Od 1936. do 1938. godine grupa travnikih komunista, preteno iz fabrika i kruga zanatlija, posebno je razvijala aktivnost u okviru URSS-ovih sindikata, a srednjokolci. studenti i intelektualci su zbijali redove u antifaistikom pokretu, ija aktivnost se odvijala u okviru Mjesne organizacije HSS br. 2, da bi putem tog legalnog vida borbe, a pod rukovodstvom komunista, uspjenije vodili borbu protiv klero-faista i nekih drugih desniarskih snaga unutar samog HSS. To je istovremeno bila borba i protiv reakcionara iz Jugoslovenske muslimanske organizacije. Nakon odravanja Pokrajinske partijske konferencije za Bosnu i Hercegovinu, koja je odrana 1938. godine u Mostaru, Mahmut Buatlija je delegiran da u Travniku osnuje mjesnu partijsku organizaciju. Prvo je osnovana partijska organizacija u fabrici duhana, a zatim u Turbetu, a Mjesni komitet KPJ osnovan je oktobra 1939. godine. Kombinovane su razne legalne i ilegalne forme rada i u okolnim selima na sjevernim i zapadnim padinama planine Vlai. Organizovana su predavanja, posjete amaterskih pozorinih grupa, pjevakih i tamburakih sekcija, ireno je bibliotekarstvo. Tako je pored 40. do 50. lanova KPJ, 1940. i 1941. godine u Travniku i okolini, u Imljanima, Korianima, Kruenu Brdu i drugim selima prema ipragama i Zenici, djelovalo i oko dvadesetak skojevaca.243 U 1940. godini u Travniku je formirana organizacija SKOJ-a. Prvi sekretar je bio Taib Dautovi, a poslije njega Slavko Gavrani.244 Izmeu ostalih politikih stranaka u Traviku je djelovala i opoziciona Hrvatska seljaka stranka (HSS) u ijim redovima je bilo i frankovaca, kao i drugih desnih ekstremista, koji su djelovali u okviru ove stranke, a s kojim su lanovi KPJ i SKOJ-a i njihovi simpatizeri dolazili u veoma otre sukobe. U izbornoj kampanji za izbore 1938. godine, pored postojee mjesne organizacije HSS, u Travniku je osnovana HSS broj 2. Na njenom elu nalazio se Muhamed Kulenovi.On i njegov brat Skender Kulenovi, isticali su se i u dotanjim aktivnostima u okupljanju naprednih slojeva graana na podruju kulturnoprosvjetnog rada. Na jednoj priredbi u Turbetu komad o Parikoj komuni, koji je
Husein Hadismailovi, Organizator teanjske omladine, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 650-651. Iznijete podatke prikupio je Milan Gavri, a pored toga sluio se i podacima iz knjige amila Kazazovia Travnik u NOB, Travnik 1969, knj. I 244 Salih Simii, Travniki komunisti predratnih dana, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 126.
243 242

74 reirao Skender Kulenovi, 1938. godine, predstavnici vlasti htjeli su da tu taku izbace iz programa. S obzirom na nezadovoljstvo organizatora, priredba je odrava sa cijelim pripremljenim programom, a jedan policijski pristav je ostao u sali dok je priredba trajala, dok su andari, sa bajonetima na pukama krstarili oko zgrade.U okviru te novoosnovane HSS broj 2 osnovano je nekoliko sekcija (dramska, horska, tamburaka), koje su prije svega okupljale mlade. Izvodile su se revolucionarne pjesme Budi se istok i zapad, Internacionala i druge. Na jednom partijskom sastanku, odanom u kui Ruice Karae (umee-kvart), 1939. odran je partijski sastanak kojim je rukovodio Abid Loli, sekretar (po zanimanju mesar). Prisutni su bili Izet Sujoldi, August Eren, Ejub Ejubi, Taib Dautovi i Avdo Kaziju. Na ovom sastanku u KPJ su primljeni troje novih mladih lanova: Salih Simii, Hando Begovci i Abdulah eki. Sekretar Abid Loli na ovom sastanku je govorio i o tome kako se lanovi KPJ treba da postave prema omladini. Izmeu ostalog, Abid nam je objanjavao kako se moramo postavioti prema omladini Travnika i okoline i kako mlade treba privlaiti da slijede liniju Partije. Razili smo se uvjereni da emo asno izvriti postavljene zadatke.245 Krajem 1939. ili poetkom 1940. formirana je partijska elija i u travnikoj Tvornici duhana iji sekretar je postao Ejub Ejubi, a lanovi: Ismet Sujoldi, Salih Pai i Slavko Gavrani. Zatim, formirana je parijska elija u Potur-mahali u sastavu: Salih Simii, sekretar, a lanovi Safet Haznadarevi, Rizah Hercegovac, Rifat Sujoldi i Mehmed Kulaevi, i u starom gradu, Varou: sekretar je bio Abdulah eki, a lanovi Omer Loli, Hamdo Begovac i Ibrahim Risovi.246 U Travniku je postojalo ve etiri partiske elije. Neto kasnije formirana je partijska elija u Turbetu u firmi Ugar, gdje je bilo zaposleno dosta pilanskih radnika iji sekretar je bio Midhat Mio Hadali, a lanovi Avdo Vrhovac i Husein iljak.247 Razvijena mrea partijskih elija u Travniku i Turbetu nametala je potrebu da se osnuje Mjesni komitet. Tako je uskoro formiran Mjesni komitet KPJ za Travnik. lanovi su bili Muhamed Kulenovi, sekretar, a lanovi Abid Loli, Izet Sujoldi, Midhat Mio Hadali, Taib Dautovi i, kasnije, lan postaje i Slavko Gavrani. Znaajno je naglasiti da se meu lanovima MK KPJ za Travnik nalazio i Taib Dautovi, a ve je reeno da je on bio prvi sekretar organizacije SKOJ-a u Travniku, pa se namee zakljuak da je vjerovatno postao i sekretar MK SKOJ-a u Travniku, poto je u predratnim godinama bila ustaljena praksa da sekretar MK SKOJ-a bude i lan MK KPJ, odnosno u sreskim komitetima KPJ da sekretar SK SKOJ-a da bude lan SK KPJ, (a ta praksa nastavljena je sve dok je postojao SKOJ do kraja 1948. godine). Neto kasnije sekretar SKOJ-a bio je Slavko Gavrani.248

245 246

Salih Simii, Travniki komunisti predratnih godina, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str.127. Ibid., str.128. 247 Ibid., str.128. 248 Ibid., str. 128.

75 U predratnim godinama tzv. umski radnici iave, Mudrika, Vitovlja, Koriana, Imljana i dr. radili su na sjei ume oko Turbeta, zaposleni u preduzee Ugar, pa su to nastavili i poslije rasula vojske Kraljevine Jugoslavije, tj. svi oni koji su uspjeli da se vrate svojim kuama, odnosno koji nisu bili zarobljeni. Nastavivi raditi na svom poslu to su radili i prije osnivanja NDH, niko ne slutei kakvi krvavi dogaaji za srpsko stanovnitvo uskoro dolaze i u njihov kraj. Tridesetog aprila, kao grom iz vedrog neba, dola je vijest da su ustae pohapsile grupu travnikih komunista: Hamdu Begovca, Petra Boia, Taiba Dautovia, Slavka Gavrania, Muhameda Kulenovia, Abida Lolia i Izeta Sujoldia. Poto sam s nekim od njih, a naroito s Abidom Loliem, jo prije rata odravao vezu, njihovim hapenjem izgubio sam vezu s Travnikom. Dolazio sam i poslije toga u grad, trkarao tamo-amo, raspitivao se o situaciji u zemlji i svijetu, ali jedino to sam saznao bilo je da su uhapeni Travniani odvedeni u logor Kerestinac.249 Ilija Slavni250 je uskoro, 19. juna 1941, opet doao u Travnik da bi, poslije hapenja navedene grupe komunista, uspostavio novi kontakt sa odgovarajuim linostima. Kako je toga dana bilo ustako slavlje u Travniku, zbog dolaska Viktora Gutia da ustolii Nikolu Tusinu, ustakog stoernika za Travnik, Ilija se iz Travnika vratio neobavljena posla, poto je svako dalje zadravanje u gradu bilo rizino. Istog dana, predvee, vidio je da se V. Guti vraa za Banjaluku i da u jednim kolima vode i dva uhapena Srbina Panu Savanovia iz Trebeue i Nikolu Gvaria, biveg policajca iz Turbetske optine. Sutradan je saznao da su predhodne noi na Komaru ustae pobile navedena dva uhapenika i jo est ljudi. Saznavi to Ilija Slavni je istog jutra otiao u firmu Ugar gdje su radili mnogi njegovi roaci i komije i poznanici. Sve ih je pozvao da odmah prekinu sa radom i napuste firmu, to su svi odmah uinili, ne otiavi ni da prime novac koji su do tada bili zaradili.251 O hapenju grupe travnikih komunista govori se u jo jednom izvoru, koji navodimo: Neposredno po okupaciji i stvaranju Nazavisne Drave Hrvatske ustakim vlastima u Travniku je pala u ruke kartoteka kraljevske jugoslovenske policije. Na taj nain ustae su dole do podataka o jednom broju travnikih komunista i ve 30. aprila 1941. godine pristupili njihovom hapenju. Tog dana uhapeni su i odvedeni u logor Kerestinac kod Zagreba Abid Loli, Hamdo Begovac, Slavko Gavrani, Tajib Dautovi, Petar Boi Muhamed Kulenovi i Izet Sujoldi.

Ilija Slavni, Ustako slavlje u Travniku, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 423. Ilija Slavni, roen u Donjim Korianima, 1908. godine, major u penziji, prije rata umski radnik. Jedan od organizatora ustanka 1941. oko Koriana, Petrova Polja i ipraga. Do maja 1942. bio je komandir Imljanske partizanske ete. lan KPJ od maja 1942. Maja 1942. sa dijelovima KNOP odreda i Udarnog bataljona, otiao u Bosansku krajinu u iestvovao u Kozarskoj ofanzivi. Poslije se vraa na podruje Koriana i Imljana i radi na daljoj organizaciji NOP-a. U periodu decembar 1942oktobar 1944. obavljao je vie odgovornih dunosti: komandant mjesta u Kotor-Varou i lan SK KPJ za Kotor-Varo, komandant Prvog bataljona i zamjenik komandanta obnovljenog 4. KNP odreda, komandant Podruja za srednju Bosnu i komandant Podruja za okrug BanjalukaKotor-Varo. Na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a 1944. izabran je za njegovog lana. Poslije rata radio je u organima vlasti, drutveno-politikim organizacijama i u privredi. Nosilac je vie ratnih i mirnodopskih orlikovanja i Partizanske spomenice 1941. ivi u Travniku. 251 Ilija Slavni, n. d., str. 426-427.
250

249

76 Sredinom jula 1941. godine, zajedno s ostalim zatvorenimkomunistima, iz Kerestinca su pobjegli i travniki komunisti.252U borbi s ustaama, koja se vodila sutradan po bjekstvu, pored ostalih, poginuli su Muhamed Kulenovi, Slavko Gavrani, Petar Boi, Tajib Dautovi i Izet Sujoldi.253Abid Loli i Hamdo Begovac su uspjeli da se probiju prema Sloveniji i da se ubzo zatim poveu sa zagrebakom partijskom organizacijom. Dobivi falsikovane dokumente, njih su dvojica, poetkom avgusta krenuli u Travnik. Do Zenice su sretno stigli, ali su tu ponovno pali ustaama u ruke. Saznavi u zenikom zatvoru da ustae namjeravaju da ih izvedu pre prijeki sud u Zagrebu, Abid i Hamdo su prerezali jedan drugome vene na rukama. Vjerovali su da e na taj nain dospjeti u bolnicu i odatle uspostaviti vezi s partijskom organizacijom. Meutim, u tome nisu uspjeli. Ustae su im zaustavile krvarenje i, omako okrvavljene, s lisicama na rukama, prvim vozom odvezli u Zagreb. U meuvremenu travnika partijska organizacija je saznala za njihovu sudbinu i odmah preduzela akciju za prikupljanje potpisa za njihovo oslobaanje. Ta akcija je uspjela i negdje poetkom decembra 1941. godine Abid i Hamdo su dopremljeni u Travnik i puteni na slobodu.254Na eljeznikoj stanici doekao ih je velik broj Travniana. I akcija za prikupljanje potpisa i njihovo osloboenje i njihov doek na eljeznikoj stanici rjeito govor koliki ugled njih dvojica uivaju meu graanstvom i kolika je snaga travnike partijske organizacije.255 Sredinom juna u Travniku su uhapena trojica omladinaca Esad Talam, lan SKOJ-a, Savo Kosti i Milko olja zbpg pjevanja revolucionarnih pjesama. Poetkom jula izvedeni su pred ustaki prijeki sud, osueni na smrt i istog dana javno streljani Nou izmeu 21. i 22. juna 1941. uhapeno je 14. komunista, od kojih su 13 bili muslimani. U vezi njihovog hapenja nisu bile organizovane nikakve, a najmanje
U izvjetaju Zapovjednitvu vojske i Ministarstvu domobranstva NDH o bjekstvu komunista iz logora Kerestinac, izmeu ostaloga, nalaze se i ovi redovi: 14 srpnja izmeu 1 i 2 sata pobunili su se komunisti u zatvoru Kerestinac i njih 7080 napali strau, ranili jednog straara, drugi dio strae razoruali i uzeli 14 puaka, 23 pukomitraljeza i 30 bombi, koji su se poslije razbjegli u nepoznatom pravcu. Potjera je upuena na sve pravce (Zbornik, tom V, knjiga prva, strana 269.) Napomena Redakcije. 253 Izet Sujoldi je bio voa jedne od pet udarnih grupa koje su pohapeni komunisti organzovali da bi razoruali unutranju logorsku strau. Jedan od nekoliko preivjelih iz Kerestinca, Zvonko Komarica, opisujui ovu akciju, pribiljeio je slijedee o Sujoldiu: Svaki pokret i pogled tog ovjeka ulijevao je povjerenje i govorio o unatranjoj snazi i hrabrosti. Slavko Gavrani je bio u rezervnoj udarnoj grupi, koja je trebalo da stupi u akciju po potrebi. Kada je grupa od 54 druga (oko 36 je drugih je izgubilo vezu neto prije prelaska ceste ZagrebKarlovac) 14. jula bila opkoljena kod Stupnike ume i oko sedam sati poslije podne iznenada napadnuta plutonskom paljbom i pozivom Predaj se. Abid Loli je uzviknuo Predaj se ti! i poeo pucati prema neprijatelju. Borba je bila estoka ali kratka. Neprijatelj je imao prednost: iznenaenje, brojnost i naoruanje. Petar Boi i Izet Sujoldi su se borili do posljednjeg metka i u proboju kroz obru poginuli. Tu je poginulo osam drugova iuhvaeno dvanaest Abid Loli i Hamdo Begovac si s jo petnaestak drugova uspjeli da se probiju iz obtua . Za Taiba Dautovia nedostaju podaci u kojoj je grupi poginuo: da li u ovoj opkoljenoj kod Stpnike ume, ili u onoj to je opkoljena u umi kod sela Obre. (Zvonko Komarica, Grobovi bez sjena, Zagreb 1962). Napomena Redakcije. 254 U policijskom kartonu Abida Lolia je pribiljeeno: Po nareenju gosp. Kvaternika 9. XII puten na slobodu. (Izvor kao u predhodnoj napomeni). 255 Enis Kadri, Snaga partijske organizacije, Srednja Bosna u NOB,knj. 3, str. 612.
252

77 masovne demonstracije. Negodovanje izazvano meu graanima ovim hapenjem usmjereno je u organizovan pritisak na muslimane koji su zauzimali izvjesne poloaje u ustakim organima vlasti. Od njih je zahtjevano da interveniu da se uhapeni puste iz zatvora, jer da to hapenje u stvari predstavlja poetak ustakog obrauna s muslimanima Travnika u cjelini. elei da izbjegnu nepovoljan razvoj dogaaja u gradu i tee politike posljedice, ustae su nakon nekoliko dana sve pohapene pustili iz zatvora. Prvi ugledni travniki Srbi, njih desetak, bili su uhapeni kao taoci 30. maja, a nova sttjeljanja Srba izvreba su 19. juna, prolikom ustolienja velikog upana upe LavaGla u Travniku. Tog dana na Komaru je strijeljano 16 Srba, od kojih je sedmorici uspjelo da povjegnu, a u Lavi 25 Srba, veinom seljaka. Prvo masovnije hapenja Srba u Travniku i okolini izvreno je izmeu 25. i 30. juna 1941. godine. 256 257 Poetkom avgusta 1941. godine ustae su na prevaru pohapsili 630. ljudi, meu kojim je bio i vei broj mlaih ljudi, iz Mudrika, Vitovlja i Turbeta. Naime, prema odreenim saznanjima i, na osnovu toga, objavljenim sjeanjima258 javnosti je poznato da su Ivan Gaj, andarmeriski narednik iz Ponira i Oto Keler259, poslovoa manipulacije drveta na Gostilju, osnivanjem NDH postali ustae i svojim djelovanjem poslije rata su proglaeni za ratne zloince. U saradnji sa svojim naredbodavcima oni su skovali pakleni plan da se preko seoskih knezova, po spisku pozovu ljudi i da ponesu alat za rad na putu Travnik Vlai, dva do tri dana. Tako su za Mudrike dali usmeni nalog Todoru Pjevalici, koji je zadatak izvrio i sutradan ujutro svi pozvani su krenuli, zajedno sa Todorom Pjevalicom, koji ih je obavjestio da treba da krenu. Jedini koji je odmah izrazio sumnju da se pozvani ljudi nikada nee vratiti bio je Marko Mari iz Mudrika, koji je bio uesnik Oktobarske revolucije i predvidio je kakav e biti ishod.260 Kada su ljudi krenuli pred njih je istrala Zorka Slavni i povikala Opaite vi pregae, a ne nosite lopate, i onda idite pred ustae! Da ste vi mukarc, otili biste u planinu! Dosta sam vcam rekla!261 Alija Mehi, u svom sjeanju kae, da je ujutro, umjesto na posao u firmu Ugar otiao u Turbe da se raspita ta je sa komijama iz njegovog sela Mudrika i iz Vitovlja, poto se proulo da su na isti nain, preko seoskog kneza Marka Prole, pokupljeni ljudi iz Vitovlja koji su na osnovu poziva sa avojim alatom za rad na putu Travnik Vlai otili na rad. Pored ljudu iz Mudrika i Vitovlja, koji su na prevaru pohape u Turbetu i strpani u Sokolski dom, koji je sluio tada kao zatvor, u samom Turbetu Srbi, Jevreji i Cigani pohapeni su putem uvoenja policijskog asa, pa poto su svi graani morali da budu u odreeno vrijeme u
amil Kazazovi, Travnik u narodnooslobodilakom ratu, Travnik 1969, str. 60, 61, 66, 68, 74. Slavko Komarica-Slavko Odi, Srednja Bosna u hronologiji borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, Beograd 1982, str. 4, neobjavljena graa. U uvodu se izmeu ostalog kae Meutim, unato nastojanju izdavaa da HRONOLOGIJA zainteresovanima to pouzdanije informacije on to u vrijeme kad je na HRONOLOGIJI raeno u mnogim sluajevima nije mogao postii jer nije raspolagao svom potrebnom graom. Vjerujui da e i ove primjedbe, bar djelimino, doprinijeti da, eventualno novo izdanje bude jo kvalitetnije, osvrnuemo se na hronoloke jedinice HRONOLOGIJE koje se odnose na srednju Bosnu u 1941. godini. n. d. str. 1.U daljem tekstu Hronologija za ediciju srednje Bosne u NOB u 1941. 258 Alija Mehi, Zorka Slavni, Mihajlo Dojinovi, Put s kojeg se nisu vratili, Sarednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 307309. 259 Ivan Gaj je poslije rata bio osuen na smrt, ali je pomilovan , a Oto Keler je u toku rata nestao i ne zna se ta je s njim bilo. (Ovo je napomena Redakcije Edicije Srednja Bosna u NOB). 260 Sjeanje Alije Mehia, n. d., str. 307-308. 261 Sjeanje Zorke Slavni, n. d., str. 308.
257 256

78 svojim domovima, policija ih je u to vrijeme nala i pohapsila. Pored pohapenih ljudi iz Mudrika, Vitovlja i Turbeta, pohapeni su ljudi i iz svih okolnih sela: Karaule, Varoluka, Komara, Golie i Trebeue, kao i sela s onu stranu Travnika i Turbeta. Svi pohapeni Srbi, Jevreji i Cigani iz navedenih sela, smjeteni su u posebnu kompoziciju voza, koja je bila postavljena pred Sokolski dom, i poslani su, nou izmeu 2. i 3. avgusta, u Travnik, a odatle u Zenicu, Doboj, Zagreb, Gospi. Od 630 otjeranih graana, meu kojim je bio i veliki broj mladih, nikad se niko nije vratio svojoj kui.262 Podruje dananje optine Novi Travnik obuhvatalo je u vrijeme osnivanja NDH slijedea sela: Sebei (naseljeno hrvatskim ivljem), Rostovo (pomijeano stanovnitvo), Ag (muslimani), Rat ( Hrvati i muslimani), Seoka (Srbi i muslimani), Mirkovi (Srbi), Donje i Gornje Peine (Hrvati), Rudo (Hrvati), Kovaii (Hrvati), Sinokos (muslimani), enkovi ( Srbi, Hrvati i muslimani), Torine (Hrvati i muslimani) , Margeti (Hrvati i muslimani), Hadii (Hrvati), Krnjia Potok (Muslimani), Kasapovi (muslimani), Trnovac (Srbi), Oraac ( muslimani i Srbi), Opara ( muslimani i Srbi), Priani ( muslimani i Srbi), Lisac ( (muslimani u Srbi), Bogajii (Hrvati i muslimani), Duboka (muslimani i Srbi), Boii (muslimani i Srbi), Rankovii (Hrvati), Buii ( Hrvati), Balii (Hrvati), Isakovii (muslimani), Rostovii (Hrvati) i druga sela.263 U ovim planinskim predjelima ljudi su slono ivjeli, bez obzira na pripadnos razliitim nacijama, odnosno vjerama. Iz Travnika su pojedini ljudi donosili vijesti da ustae ubijaju Srbe i Jevreje, ali to, obino niko nije vrerovao, poto je to ljudima u ovom kraju izgledalo apsurdno, s obzirom na slogu koja je vladala meu nacionalno i vjerski izmjeanom stanovnitvu u ovim selima. Dobri odnosi meu ljudima u mjeovitim selima naeg podruja, u kojima ive Hrvati i Srbi, muslimani i Srbi, datira jo iz starih vremena, jer su nai narodi vjekovima ivjeli na tom tlu i bili upueni jedni na druge u borbi za vlastiti opstanak. Te odnose nisu mogli ozbiljnije ugroziti ni ustae svojim zloinima. U naoj sredini je tih zloina bilo manje nego u drugim krajevima, ali smo mi od upuenih ljudi saznavali ta ustae rade u drugim krajevima i osuivali njihove zloine. Svi oni koji su u poetku prihvatili Nezavisnu dravu Hrvatsku kao svoju dravu poeli su razmiljati ta se to dogaa. Do nas su stigle zastraujue vijesti o ustakim zloinima u rejonu Stojkovia u Smrekama. Tu su 2. avgusta na pravoslavni Ilindan 1941. godine, poubijane prve rtve264 O negativnom odnosu mladih sa podruja dananje optine Novi Travnik prema domobranstvu i NDH, poslije ustakih zloina ogledalo se i u tome to se mnogi mladii kad su iz domobrana dolazili na krae dopuste vie nisu vraali u vojsku. Ostavi kod kue krilisu se uvajui stoku u planinskim predjelima, pogotovo kad ti predjeli uopte vie nisu bili pristupani domomobranskoj vojsci i ustakim vlastima poslije osnivanja prvih partizanskih jedinica. Odnosu mladih prema domobranstvu i NDH mnogo su doprinijela i braa Lolii i drugi komunisti iz Travnika. Lolii su dolazili i u moje selo Kovaie i razgovarali s nama, a
262 263

Sjeanje Mihajla Dojinovia, n. d. str. 309. Mijat Gavri, ivjeli smo u slozi, Srednja Bosna u NOB, knj. 4 (u pripremi za tampu), str.78. 264 Mijat Gavri, Ibid., str. 81.

79 zalazili su i u sva druga sela dananje optine Novi Travnik, ili su slali poruke naprednim Muslimanima i Hrvatima.265 Vitez Vitez je industrijsko mjesto na rijeci Lavi, na udaljenosti od Travnika 14 km. Nalazi se na eljeznikoj pruzi Lava Travnik Donji-Vakuf Jajce, a na putu Banjaluka Sarajevo, sa oko 16.000 stanovnika. Ve u drugoj poloviniXVII vijeka pomenut je Vitez u izvorima kao kasabaO njegovom postanku i imenu sauvala se jedna narodna legendado naih dana. Prema njoj, despot srpski Vuk Grgurovi (Brankovi) oteo je poznatom bosanskom muslimanskom junaku Aliji erelezu sestru iz Sarajeva. Alija se odmah za njim dao u potjeru, ali ga je despot Vuk kod Viteza pobjedio i po tome dogaaju je ovo mjesto dobilo svoje ime. Prema jednom austrijskom izvjetaju sa kraja XVIII vijeka Vitez je tada bio malo mjesto sa 15 do 18 muslimanskih kua Tokom narodnooslobodilakog rata kod Viteza su u vie mahova voene teke borbe. Spomenuemo samo neke vanije. Posljednjih dana 1942. godine III divizija NOV, preduzimajui ofanzivne akcije u dolini Lave, vrila je pritisak i na neprijateljsku posadu u Vitezu. Nekoliko mjeseci kasnije, 2. proleterska NOU brigada razbila je, u zoru 18. juna 1943. njemake jedinice, pojaane tenkovima na tome terenu i za kratko vrijeme oslobodila i sam Vitez. Oktobra iste godine eljenika pruga Busovaa Lava Vitez poruena je na vie mjesta. Tee borbe voene su u okolini Viteza i poetkom 1944. godine U drugoj polovini oktobra poela je velika operacija, koja je imala za cilj osloboenje Travnika i tada je neprijatelj napustio i Vitez. Ali potom je dolo do protivudara i Travnik je za neko vrijeme bio ponovno izgubljen, kao i okolna mjesta, tako da su se borbe u ovome kraju zavrile tek februara 1945. U Vitezu, Straroj Bili i Poulici podignute su spomengrobnice, kao i spomenik narodnom heroju Ranku ipki266 I jo neto. U razgovoru sa prijateljem iz Viteza, on mi ree da su Viteani pred Drugi svjetski rat imali partijsku organizaciju, a kasnije i nekoliko boraca koji su se odmah ukljuili u redove ustanika. Pamti dva prvoborca, a u toku 1943. godine neto boraca se ukljuilo u 3. proletersku NOU brigadu, koja je djelovala u dolini rijeka Bosne i Lave.267 (Slavko, da li je ovde u pitanju 2. proleterska brigada? I, da li citat I jo neto.U razgovoru s prijateljem da ostavim, poto je prilino mrav?)

265 266

Mijat Gavri, Ibid., str.89. Bosna i Hercegovina znamenitosti i lepote, str. 475-478. 267 Kazivanje autoru, Mehmed Selman Medo, u pismu od 22. novembra 2002. godine.

80 Zavidovii Septembra 1940. godine, Savo Momirovi pozvan je na sastanak u stan Sime Malinovi u Zavidoviima. Kad je doao tu je zatekao, pored Sime Malinovi, Petra Dokia, Fikreta Dedia, Banjaluanina, koji je tada bio potanski slubenik u Maglaju, Mustu Kupusovia i Jakova idaru. Meu prisutnim su bila dvije osobe268 koje veina prisutnih tada nije poznavala. Jedan od njih saoptio im je da su od tada lanovi KPJ. Tako je septembra 1940. godine osnovana prva elija KPJ u Maglaju, u preduzei ipad, iji je sekretar bio Simo Malinovi. Sastanke su odravali obino svakih 15 dana, na kojim je uvjek prisustvovao i Fikter Dedi, a ponekad Petar Doki. Djelovali su kroz URS-ove sindikate, sve dok URS nije zabranjen, decembra 1940. U tim novim uslovima u dotadanjim prostorijama podrunice URS-ovih sindikata, osnovano je kulturnoprosvjetno drutvo Rad, koje je uskoro masovno okupilo omladinu. Osnovane su tamburaka, horska, dramska i literalna sekcija u kojim je okupljena preteno radnika omladina, koja je uz pomo naprednih studenata i srednjokolaca organizovala priredbe, koje su bile veoma dobro posjeene, zatim izdavane su zidne novine itd.269. Poslije okupacije zemlje partijska elija u preduzeu ipad u Zavidoviima ostala je u istom sastavu kao i prije okupacije. Njeni lanovi bili su: Simo Malinovi sekretar, Musto Kupusovi, Jakov idara i Savo Momirovi. Petar Doki i Fikret Dedi iz Maglaja dolazili su esto u Zavidovie i prenosili dobijene direktive i davali upustva za rad. Odmah poslije njemakog napada na SSSR, 22. juna 1941. godine, uhapen je Petar Doki i straarno sproveden u zatvor u Maglaju. Zato su preostali lanovi KPJ napustili ipad i otili da ive u svoja mjesta, da bi uzbjegli hapenje., a u Zavidoviima je ostao samo Jakov idara, poto se smatralo da nije u opasnosti, jer nije kompromitovan. Fikret Dedi je i dalje dolazio, ali posjeivao je lanove KPJ pojedinano u mjestima gdje su ivjeli. Prenosio je directive sakupljanje i skrivanje oruja. Savo Momirovi je kontaktirao osobe od povjerenja i na zaobilazan nain otkrivao ko ima sakriveno oruje i, u jednom svom lanku270, ovako je to predstavio: u selu Bakoti: Milo Nedi, Milo Tripi, Aleksa i Rade Luki, Milo Mari, Stanoje Jovi, Petar urkovi, Nedeljko i Markan Sikanovi i ja; u selu Gornji Rakovac: Rade Vidakovi, Milivoje Vidakovi, Ljubomir Blagojevi, Petar i Luka Spasojevi (lovaka duplica), Milorad Arsi, Stjepan i Kosta Stevanovi i Stanko Popovi: u selu Donji Rakovac: Lazo Ivanevi, Duan i Mihajlo Ilii, Milan Stevanovi i Jovo Todorevi; u selu Gornja Bukovica: Milo Cvijanovi, Dragomir Gojkovi, Nedeljko, Milo, Mirko, Marko i Jovan Ili; u selu Donja Bukovica: Lazo i Milo Simi, Jefto, Spasoje i David uri; u selu Brusnica: Stanko Blagojevi, Luka Jovi, Petar, Milan i Lazar Simi, Rade Savi, Pavo Pavlovi, Nedeljko Lazar i Dujko Petrovi.

268 269

Poslije su saznali da su to bili Cvijetin Mijatovi (iz Tuzle) i Josip Jovanovi (iz Doboja). Savo Momirovi, Formiranje i rad partijske elije u Zavidoviima, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 137 138. 270 Savo Momirovi, Osloboenje Maglaja, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 766-768.

81 Osim navedenih, sakriveno oruje su imali i Todor Lazi,oko i Neo Arsi, Duan Zeki, Tomo Boanovi i Jovam Stevanovi Ukupno su se na mom spisku nalazila 52 ovjeka koji su imali puke.271 I dalje se nastavilo sa prikupljanjem oruja. Tako je Bria Obrali poslao po Salihu onli, na zakazano mjesto, 10 puaka, 25 kg municije i 18 runih bombi.U stvari, vrene su pripreme za napad na Maglaj, koji je prvi put osloboen 23. avgusta 1941. godine. Potresna je ispovjest Monike Musafije o stradanju vee grupe Srba i Jevreja iz Zavidovia, koje su ustae pohapsile ve maja mjeseca 1941. godine. Poslije ovog hapenja, Moniku su pustili iz zatvora na osnovu otkupa ivota njegova sestra Rahela platila je 50.000 dinara i ustae su ga pustile, ali je ostao pod jakom prismotrom, a potom opet su iste 1. avgusta pohapsili i kasnije sproveli u Gospi, logor na poljani, koji je tada bio samo ograen icom. Na ulici pred mojom radnjom, stajalo je oko dvadeset i pet ustaa iz Zavidovia i okline. Prema radnji gonili su moga brata Jozefa Musafiju uu,, s njegova dva sina: Hajrijem i Rafom, zvani Buki. Hajri je bio predratni komunista, po zanimanju graevisnki tehniar. Zatim su dotjerali Jakova i Samiku Danona, Rudija terna, graevinskog ininjera, Karla terna, Eliu Altarca, Jakova Ozmu, Isaka Majstro, Isaka, Eliu, Rudija, Mentu i Miu Kabilja, Leona i Miku Musafiju i Adolfa Pilca. Kad si pokupili nas Jevreje po Zavidoviima, ubrzo poee pristizati i grupe pohapenih Srba, i to iz najuglednijih porodica iz Zavidovia i okolnih sela. Tu su bili Bogdan Arsenovi, Braco Savi i njgov otac, Teodor Boikovi, Braco Bojani. Bilo je jo uhapenih, ali se ne sjeam njihovih imena U Zagrebu su nas zadrali oko deset dana. Nisu nas izvodili na sudu niti su nam davali ita za jelo. Hranu su nam donosili jevreji iz Zagreba, koji jo nisu bili otjerani. Iz Zagreba su nas otjerali u Gospi, prvu ustaku klaonicu 1941. godine, jer Jasenovac jo nije bio formiran272 Iz cijele velike grupe pohapenih u Zavidoviima 1. avgusta, izabrano je osamdesetak ljudi, na elu sa Rudijem ternom, graevinskim ininjerom, koji su upueni da rade na izgradnji koncentracionog logora Jasenovac, a im je ova grupa krenula na odredite, na spomenuti logor na poljani, samo opasan icom, iz svih pravaca su ustae pukomitraljezima poubijali sve preostale uhapene ljude iz Zavidovia, meu kojim su bili i ene i djeca.273 Zenica Aktivnost okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu274, poev od kraja maja 1943. godine postaje znatno ira. On se povezuje ne samo sa okolnim gradovima Banjalukom, Tesliem, Tenjem i Travnikom, ve i sa Zenicom, epem i Maglajem.275

Savo Momirovi, n. d., str. 766-767. Monika Musafija, Kroz Gospi i Jasenovac u slobodu, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 315323. Prema napomeni u ovom izvoru, od svih pohapenih, jedino su preivjeli, pobjegavi iz koncentracionog logora Jasenovac, Monika Musafija i Jakov Kabiljo Jakica. 273 Ibid., n. d., str. 317323. 274 Okruni komitet KPJ zs arednju Bosnu, osnovan 29. maja 1943.imao je slijedei sastav: Ilija Kosti, sekretar, Vera Crvenanin, Duan Josipovi Duko, Niko Jurini i Pero Kolundija. 275 Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB-u 1941-1945, Kotor-Varo 1985, str. 76.
272

271

82 Kako su partijska i skojevska rukovodstva srednje Bosne, od predustanikih dana, nastojala uspostaviti kontakte sa naprednim snagama u Zenici, tokom NOR-a na dijelu sreza Zenice politiki je djelovao OK KPJ za Banjaluku Kotor-Varo, kao i OK SKOJa za srednju Bosnu, osnivao partijske, skojevske i druge organizacije, neto kasnije uspostavljen je kontakt sa OK KPJ i OK SKOJ-a Sarajevo, zbog predaje tog teritorija Zenice na kojoj je OK KPJ i OK SKOJ-a srednje Bosne do tada djelovao. To se vidi iz slijedeeg: Isto tako je predan jedan dio zenikog terena Okrunom komitetu KPJ za Sarajevo. U pismu OK KPJ za okrug Banjaluka Kotor-Varo, koje je upueno Okrunom komitetu KPJ za okrug Sarajevo, izmeu ostalog stoji i slijedee: Posljednih 10 mjeseci ovaj Komitet je uspostavio vezu sa najaktivnijim drugovima u Zenici. A koji su i prije toga samoinicijativno poneto radili. Prije 4 5 mjeseci pozvali smo sve nae simpatizere da izau, a jedino da u gradu ostanu tri druga, koji e i dalje raditi. Drugovi koji su izlazili na na poziv, a i oni koji su ih slali, veinom su odlazili u Vlaiki odred. Prije mjesec dana formirali smo partijsku eliju od etiri druga, koja je imala da radi na terenu Zenice uporedo sa Vlaikim odredom i u selima gdje se moe zalaziti sa ove strane. Tu eliju sainjavali su Marko Zec, sekretar, koji je tu postavljen samo privremeno, dok elija otpone rad, a inae do tada je bio sekretar SK SKOJ.a za Travnik. Drugi lan je drug (ne mogu momentalno da se sjetim imena) Paali (Edhem) Trei drug je ukrija Uzunovi iz Zenice. On je rukovodio radom u Zenici i prvi se povezao s nama. Inae je za vrijeme Jugoslavije bio simpatizer, kao ak Trg. Akademije u Banjaluci. U Partiju je primljen prije mjesec dana, a dugo je bio kandidat. Jo je u toj eliji Fehimovi,276 koji je sa ukrijom radio u Zenici, a primljen je u KPJ kada i ukrija.277 Na podruju okruga Banjaluka Kotor-Varo osnovan je Vlaiki odred u ipragama, 12. maja 1944, sa orijntacijom da svoju i vojnu i politiku aktivnost razvija u pravcu Zenice i Travnika.278 Na Okrunoj konferenciji KPJ za Okrug Banjaluka Kotor-Varo, odranoj 24. februara 1944. godine u osloboenom Kotor-Varou u vezi sa tom novom orijentacijom se, izmeu ostalog, kae: Konferencija je radila dva dana sa slijedeim dnevnim redom: politika situacija na terenu; stanje Partije; stanje NOO-a; stanje AF i stanje omladine. Konferenciji je prisustvovala veina rukovodeeg kadra Partije sa tadanjeg okruga. Tom prilikom su zauzeti stavovi u pogledu daljnjeg politikog djelovanja i razvoja Zakljueno je, izmeu ostalog, da se ide dalje u irenju politikog uticaja NOP-a prema Travniku, Zenici i Banjaluci, da se tei i na tim podrujima osnivanju partijskih organizacija, odbora NOF-a, AF-a, omladine i drugih organa NOPa279
276

Adem Fehinovi, roen u Livnu 12. juna 1911. Prije rata zavrio srednju tehniku kolu i radio u eljezari u Zenici. Pripadao je krugu naprednih intelektualaca. Za vrijeme rata radio i dalje u Zenici i saraivao s NOP-om. Bio je lan NOO-a. Nakon izlaska na slobodnu teritoriju, 1941. godine bio je politiki radnik. Poslije rata radio u Okrunom NOO Sarajevo, u Upravi vojne industrije u Beogradu i u Farmosu. Umro je 7. aprila 1968. godine. 277 Arhiv CK SK BiH, Fond OK KPJ BL, sign. 5/1, pismo Voje Savia od 12. novembra 1944. upueno Okrunom komitetu KPJ za Sarajevo. 278 Momir Kapor, Duan Josipovi Duko, Komunisti u pripremama i organizovanju ustanka osnivanje i djelovanje organizacija KPJ, Optine Kotor-Varo i Skender-Vakzf u NOB-u 1941 1945, Kotor Varo, 1985, str. 80. 279 Momir Kapor, Duan Josipovi Duko, Ibid., str. 81.

83

epe U predratnom periodu na srezu epe previranja meu radnicima odvijala su se u okviru sindikata. U Begovom Hanu je bilo vie trajkova. Jedan trajk pilanskih radnika bio je 1937. godine; poeo je 23. septembra i u njemu je uestvovalo oko 400 radnika. Drugi trajk je poeo 30. januara 1940. godine. Obuhvatio je 34. namjetenika Naike, ali je zbog njihovog trajka ostalo bez posla i 320 nekvalifikovanih radnika. Poslije pregovora trajk je okonan 5. februara sporazumom. Posljednji trajk pred rat bio je 23. septembra 1940. godine. Pokrenut je zbog niskih nadnica i u njemu je uestvivao 330 radnika firme Naika.280 Kada je vlada Cvetkovi-Maek potpisala Trojni pakt i u epu i okolini bili su burni protesti. Pred vee 26. marta pozvani smo da 27. marta ujutro doemo u epe to masovnije, s pleh-muzikom. Krenulo nas je oko sedamdeset radnika i slubenika. Kad smo stigli u epe, prikljuili smo se masi naroda, koja se skupljala pred zgradom Sreza. Tu mi je Nikola Kisi dao zastavu; povorka je krenula prema eljeznikoj stanici. Glazba je svirala, a narod je vikao Dolje vlada Cvetkovi-Maek! Dolje pakt!281 Juna 1941. godine vrene su uurbane pripreme za doek u kotaru velikog upana i podupana. Za tu priliku u kotar su bili pozvani svi predsjednici optina i optinski biljenici, kako bi im se dale directive za rad. Ovom sastanku prisustvovali su i svi zaposleni u optini, (a meu njima i jedan slubenik282 srpske nacionalnosti iz ijeg lanka preuzimamo ove podatke o epu). Veliki upan Nikola Tusan, izmeu ostalog, na poetku svoga govora rekao je da treba rekvirirati imovinu imunijih Srba. Zatim, rekao je Gospodo, u naoj Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj bie zakonom koji se priprema, priznate samo dvije vjere, i to: rimokatolika i islamska! Tree nee biti! U sobi je nastao tajac. Kad je vidio da njegove rijei nisu prihvaene, zautao je. Tada je ustao predsjednik optine iz Vozue, Mustafa erzi On se obratio velikom upanu rijeima: Gospodine veliki upane! Kuda e ovi trei? Njima drugog izlaza nema nego uma! A ta onda, gospodine?283 Poslije komeanja i tihog agora prisutnih, Tusan se ipak malo snaao i rekao je Pa mogu i oni biti tu, ali nemaju nikakva prava!284 U sali je nastala galama.Velikom upanu je postavljeno jo nekoliko pitanja, i, kako nije znao ta da odgovori, ljudi su se sa sastanka razili. Za ovo se u epu brzo proulo. Pred zgradom optine skupilo se dosta naroda, meu njima i omladin epani su vlastima stavili do znanja da osuuju njihovu politiku prema Srbima. Edhem Paali285, prije rata kadija u epu, od poetka ustanka izraavao je simpatije prema NOB-u i ve 1941. godine postao je saradnik NOP-a, to se u predustanikim danima veoma pozitivno odrazilo na politiko pridobijanje masa za simpatizere NOP-a.
Napomena Redakcije, Srednja Bosna u NOB knj. 1, str. 144. Dervi Odakli, trajkovi u Begovu Hanu, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 144. 282 Duan Radovi, Kuda e trei, gospodine upane?, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str.284-285. 283 Ibid., n. d. 284 Ibid., n. d. 285 Edhem Paali, roen je25. marta 1912. godine u Dalipolju kod Lave. Prije rata bio je kadija u epu. Krajem 1943. stupio u partizane i uestvovao u borbama na Sutjesci gdje je i zarobljen. Na intervenciju
281 280

84

U septembru 1941. godine poao sam s Demilom Dizdarevi u epe da donesem baterije za radio-aparat i jo neke sitnice, koje su bile potrebne ustanicima. Bio je petak, pazarni dan, kad je Srbima bilo zabranjeno da dolaze u grad.286 Ilija Veselinovi, djeak od 15 godina, uhapen je. Kad je uo da je njegov komija narednik kome e ga predati na sasluanje, bio je zadovoljan, poto je do rata taj komija bio mlinar, inae nepismen, ali u njegovoj kui sa ocem popio je dosta rakije i ugoavan je u kui roditelja mnogo puta. Naredniku se obratio kao i obino, oslovljavajui ga imenom, ali narednik ga je krvniki oamario i odmah je odveden u zatvor. Prije toga narednik mu je rekao: Nisam ja za tebe Petar Markanovi ve gospodin narednik Petar Markanovi. Kad su sestra i majka dole da vide ta je s Ilijom i one su uhapene. Po osloboenju epa Ilija je s grupom svojih drugova partizana doao Markanovievoj kui. Zatekavi ga preplaenog, rekao mu je Nisam doao radi osvete, Petre Markanoviu, nego samo da ti kaem da sam ja Ilija Veselinovi, sin Spasojin, u ijoj si kui bio stotinu puta ugoen, a ipak si njegove sinove, a moju brau, spremio u Jasenovac, odakle se nikad nisu vratili! Ja ti neu nita! Sud e ti suditi za tvoja zlodjela.287 Okruni komitet KPJ za srednju Bosnu , u proljee 1943. godine, uspostavio je kontakt i sa predstavnicima NOP-a u epu (tada je sekretar ovog OK KPJ bio Ilija Kosti od 29 maja do oktobra 1943. godine).288 2. Neposredne pripreme za ustanak u Bosanskoj krajini na: Oblasnoj partijskoj konferenciji za BK, 11. januara; Oblasnom partijskom savjetovanju za BK 8. juna; posebnom partijskom savjetovanju za srednju Bosnu 13. juna na ehitlucima i Skojevskom savjetovanjau, odranom oko 19. juna 1941. u Banjaluci Poslije Majskog savjetovanja CK KPJ, odranog u Zagrebu poetkom maja 1941. godine, njegovi rezultati osjetili su se i u srednjoj Bosni, negdje vie, negdje manje u zavisnosti od politikog djelovanja i stepena razvijenosti revolucionarnog radnikog i omladinskog pokreta na odreenom podruju. Poslije ovog savjetovanja, irom zemlje poele su da se sprovode pripreme za borbu protiv okupatora. U Sarajevu je odran sastanak Pokrajinskog komiteta KPJ Bosne i Hercegovine na kom je Iso Jovanovi, sekretar PK KPJ BiH, koji je uestvovao na Majskom savjetovanju, (a ostalo je otvoreno pitanje da li je iz BiH prisustvovao i uro Pucar) prenijeo je zakljuke Majskog savjetovanja. Naglasio je da je CK KPJ jedinstven u procjeni da je faistika okupacija nae zemlje u narodu stvorila nesnosno stanje, te da je jedini izlaz iz toga stanja organizovana oruana borba protiv okupatora i njhovih pomagaa. Poslije sastanka osnovano je pokrajinsko vojno rukovodstvo u sastavu Ugljea Danilovi, Mahmut Buatlija, Slobodan Princip Seljo i Milutin urakovi, lanovi Pokrajinskog komiteta KPJ BiH i zaduene su odreene linosti za pojedina podruja BiH za organizovanje priprema za oruani
saradnika NOP-a iz epa kasnije je puten na slobodu. Godine 1944. izaao je na slobodnu teritoriju i djelovao kao politiki radnik. Nakon osloboenja bio je poslanik u Saveznoj skuptini, sekretar Sreskog komiteta KPJ u epu. Umro 1950. godine. 286 Ilija Veselinovi, Gospodin narednik, Srednja Bosna u NOB, knj. 4 (u pripremi za tampu), str. 198. 287 Ilija Veselinovi, Ibid., knj. 4 (u pripremi za tampu), str.200. 288 Momir Kapor, Duan Josipovi Duko, Djelovanje komunista u pripremama i organizovanju ustanka, Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB-u 1941-1945, Kotor-Varo 1985, str. 76.

85 ustanak. Tom prilikom uro Pucar je bio zaduen za Bosansku krajinu. Pokrajinski komitet KPJ BiH, juna mjeseca, objavio je Proglas Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu radnom narodu289 kako bi se, paralelno sa vojnim pripremama sprovodile i iroke politike pripreme, posebno na bazi sloge izmeu srpskog, muslimanskog i hrvatskog naroda i njihove organizovane borbe protiv zajednikog neprijatelja. Neposredno po okupaciji, veze izmeu Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu i partijske organizacije u Bosanskoj krajini bile su neredovne i svodile su se uglavnom na pojedinane kontakte i slanje propagandnog materijala iz Sarajeva. Ali ova oteavajua okolnost u vezama, nije se ozbiljnije odraavala na pripreme ustanka u Bosanskoj krajini zato to je ova oblast imala znatan broj iskusnih kadrova koji su dobro poznavali optu partijsku liniju i uspjevali da se brzo snalaze u novonastalim uslovima, da samoinicijativno rade na politikoj mobilizaciji masa, na sakupljanju oruja, suzbijanju nacionalne i vjerske mrnje, omasovljenju partijskih i skojevskih organizacija, kao i na svim drugim organizaciono-partijskim poslovima koji su bili vezani za pripreme ustanka. Treba imati u vidu i injenicu da su se nakon aprilskog rata vraali u Bosansku krajinu i partijski kadrovi iz Vojvodine, Hrvatske i drugih krajeva, koji su takoe donosili najsvjeije vijesti o pripremama za ustanak u tim sredinama. Sve je to omoguavalo da se i ovdje preduzimaju mnoge akcije koje su se ticale priprema u da se ne eka uvijek na poruke iz Sarajeva.290 Oblasna partijska konferencija za Bosansku krajinu, odrana 11. januara 1941. godine Na Oblasnoj partijskoj konferenciji za Bosansku krajinu, odranoj 11. januara 1941. godine, utvreni su zadaci komunista u odbrani zemlje od faistike najezde.291 Poslije ovog savjetovanja lanovi Oblasnog komiteta obili su teren, odrali sastanke komiteta i partijskih organizacija na kojima su razmatrani zadaci na odbrani zemlje od faistike opasnosti. Uskoro poslije okupacije zemlje, poslije kraeg vremena, partijska savjetovanja postaju sve ee, u nainu djelovanja, a poslije aprilskog sloma, dolo je do prilagoavanja novim uslovima rada. Savjetovanja i konferencije partijskih elija, komiteta i istaknutih komunista podruja, a kasnije partizanskih tabova i komandi, postaju nezamjenjiv oblik djelovanja Komunistike partije. Partijski sastanci, konferencije i savjetovanja, vojne konferencije i savjetovanja, vojno-politika savjetovanja odravana su na svim razinama, od partijskih grupa i i elija do sreskih i Oblasnog komiteta, od komandi eta, tabova i bataljona i odreda do Operativnog taba za Bosansku krajinu.292
Proglas Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu radnom narodu, od juna 1941, Arhiv Saveza komunista Bosne i Hercegovine, tom III, knj. 1, 913. 290 Dr Zdravko Antoni, ehitluki dogovori u sklopu optih priprema za ustanak u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji 1941. godine, ehitluci 41, Oblasna partijska savjetovanja, Zbornik radova s Okruglog stola koji je odran 25. septembra 1981. u Banjaluci, Banjaluka 1981, str. 15. 291 Arhiv Instituta za istoriju u Banjaluci Fond sjeanja, Kutija I br. 13 (AIBL FS KI/13); efket Maglajli, Partijsko savjetovanje januara 1941, AIBL FS KI/14. 292 Na sjednici PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu utvren je naziv: Oblasni tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu. Ovaj naziv se mjenjao do Skendervakufske konferencije, tako da susreemo nazive: Oblasni tab za Bosansku krajinu, tab odreda za Bosansku krajinu, Operativni tab za Bosansku krajinu.
289

86

U jeku organzovanja ustanka i neposredno pred njegovo izbijanje, praktikovani su iri sastanci po zaseocima, selima, i grupama sela, radi dogovora o pruanju oruanog otpora okupatoru. Ovakvim zborovima obavezno su predhodili sastanci komunista, simpatizera Partije, vojnih povjerenika i vienijih seljaka, na kojima su utvrene pripreme za ove zborove.293 U novonastalim uslovima, poslije okupacije zemlje, radilo se na obnavljanju partijskih elija, prijemu novih lanova u KPJ, prikupljanju i skrivanju oruja, razobliavanje politike novonastale ustake vlasti protiv bratstva i jedinstva i unitenja Srba, Jevreja i Roma.Na ovoj platformi odrano je Partijsko savjetovanjemaja 1941. godine u inovnikoj menzi u Banjaluci. Uesnici savjetovanja su bili lanovi MK KPJ iz Banjaluke, lanovi Oblasnog komiteta za Bosansku krajinu i sekretari partijskih elija. Ispred PK KPJ prisustvovao je uro Pucar Stari, a na savjetovanju su utvreni pravci dalje aktivnosti u pripremama za uastanak. Oblasno partijsko savjetovanje na ehitlucima od 8.juna i uesnici iz srednje Bosne Kao to je ve vie puta naglaeno, posebno znaajnu ulogu u pripremama za podizanje ustanka 1941. godine, imala je partijska organizacija Banjaluke u kojoj je bilo i sjedite Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu. U Banjaluci ili neposredno oko nje, Oblasni komitet je organizovao i nekoliko uih i irih savjetovanja na kojima su udareni temelji pripremama za ustanak u Bosanskoj krajini. Jedno od najznaajnihih irih savjetovanja odrano je na ehitlucima 8. juna, na kome je uro Pucar, lan Pokrajinskog komiteta, izloio prisutnim komunistima zakljuke Majskog savjetovanja CK KPJ u Zagrebu.294 Savjetovanju su pored Pucara prisustvovali Branko Babi Slovenac, Kasim Hadi, Ivica Maar, efket Maglajli, Osman Karabegovi, Josip Maar, Karlo Rojc, dr Vaso Butozan, Velimir Stojni, Boko iljegovi, Mio urlan, Relja Luki i Ljuban-Dragoljub kundri. Pozvani su takoe Ilija Doen i Mile Cimea, ali oni nisu stigli iz tehnikih razloga. Oko odravanja savjetovanja bilo je angaovano i vie skojevaca.295 Na ovom savjetovanju uro Pucar je prenijeo zadatke KPJ u Bosanskoj krajini na sprovoenju striktnih direktiva sa Majskog savjetovanja priprema i poetak oruane borbe protiv okupatora. Podnijet je presjek pregleda ta je do tada uinjeno na pripremama oruanog ustanka, posebno u vezi sa prikupljanjem oruja, stvaranja diverzantskih grupa, uvoenje straa po selima i druga veoma aktuelna pitanja. U vezi sa uesnicima ovog savjetovanja Hare Beganovi, koji se posebno bavio istraivanjem ehitlukih savjetovanja, izmeu ostalog, kae: Mi ni danas ne znamo jesmo li otkrili sve uesnike savjetovanja na ehitlucima. Kad sam se zaustavio na 15
293 294

Muharen Beganovi Hare, Ibid., str. 111-112. Dr Duan Luka, Banjaluka i okolica u ratu i revoluciji 1941-194, Banjaluka 1968, str. 113115; Krajike brigade, Ljubljana 1954, str. 51. i 53; 19411942 u svedoenjima uesnika NOR-a, knj. 1, Beograd 1975, str. 250. 295 Dr Zdravko Antoni, n. d., str. 15.

87 uesnika, rukovodei se time da su sva dosadanja istraivanja govorila o tom broju, mislio sam da sam bar na tu injenicu stavio taku. Dolazei na ovaj sastanak saznao sam da je i Slobodan Kokanovi bio uesnik savjetovanja.296 U vezi sa ovim savjetovanjem zanimljivo je izlaganje Hare Beganovia, koji, izmeu ostalog, kae: Ni danas nisam u stanju da na ovom mjestu iznesem podatke, koliko je sastanaka odrano u Banjaluci i irom Bosanske krajine da bi se pripremilo saavjetovanje na ehitlucima. Koliko je bilo prethodnih savjetovanja, sastanaka u partijskim elijama u Mjesnom i Oblasnom komitetu, dogovora komunista u ipsovoj bati, u inovnikoj menzi, u kui Duanke Kovaevi, u kui efketa Maglajlia, na ovom ili onom prostoru ili mjestu. To su bili sastanci iz dana u dan, gotovo pred pogledom ustaa i Nijemaca. Sve je to teklo u jednom neprekinutom nizu kao na filmskoj traci dok nije dovelo do onog istorijskog pucnja u Drvaru.297 Na osnovu novijih istraivanja vidi se da je prisustvovalo 16, a ne 14. uesnika Savjetovanja, odranog 8. juna na ehitlucima. To su: Branko Babi Slovenac, Ljubo Babi, dr Vaso Butozan, Kasim Hadi, Osman Karabegovi, Slobodan Kokanovi, Relja Luki, efket Maglajli Mirko, Ivica Maar, Josip Maar oa, Dragutin Rudolf Rojc Karlo, Velimir Stojni, Boko iljegovi, Dragoljub kundri, Mio urlan, i Ale Terzi.298 Partijsko savjetovanje na ehitlucima za pripreme ustanka u srednjoj Bosni, 13. juna 1941. Posebno partijsko savjetovanje sa uesnicima iz srednje Bosne, odrano je 13. juna, takoe na ehitlucima, pet dana poslije Oblasnog partijskog savjetovanja na ehitlucima, odranom 8. juna. U jednom izvoru o tom partijskom savjetovanju se kae: Zakljuci Majskog savjetovanja odranog poetkom maja 1941. godine u Zagrebu, preneseni su komunistima na Oblasnoj konferenciji na ehitlucima, 8. juna 1941. godine. Meutim, odrano je posebno savjetovanje sa komunistima iz srednje Bosne, 13. juna iste godine, takoe na ehitlucima, na kome su prisustvovali: Fikret Dedi, Petar Gaji, Kasim Hadi, Husein Hodi, Duan Koica, Stojan Kovaevi, Slobodan Mitrov Danko, ivojin Preradovi, Milan Radman i dr. Na savjetovanju je predsjedavao Kasim Hadi. Razmatrani su opta politika situacija, odnos prema okupatoru i okupaciji, prikupljanje oruja i dr., kao i na predhodno odranoj Oblasnoj partijskoj konferenciji.299 Ima jo jedan izvor koji ukazuje da je ovo savjetovanje odrano, ali autor pretpostavlja da je odrano 15. juna a ne 13. kako je neto kasnije precizno utvreno. U tom izvoru stoji: Isto tako trebalo bi prouiti i jo jedno ue savjetovanje na ehitlucima, odrano negdje oko 15. juna 1941. godine sa drugovima iz centralne Bosne, kojima su prenesene direktive sa savjetovanja od 8. juna.300
296 297

Hare Beganovi, Diskusija, ehitluci 41, Banjaluka 1981. str. 133. Hare Beganovi, n. d., str. 132. 298 Hronologija rednikog pokreta i SKJ 19191979, tom II 19411945, Narodna knjiga i Institut za savremenu istoriju, Beograd 1980, str. 24. 299 Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB-u 1941-1945., str. 55. 300 Hare Beganovi, Diskusija, ehitluci 41, Banjaluka 1981. str.134.

88

Dolazak Mahmuta Buatlije; osnivanje Oblasnog vojnog komiteta za Bosansku krajinu Mahmut Buatlija, lan PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu stigao je u Banjaluku, sredinom juna 1941 sa konkretnim upustvima za podizanje ustanka. Tada je na ehitlucima, vjerovatno 15. juna, po njegovim upustvima, osnovan Oblasni vojni komitet za Bosansku krajinu u koji su uli: Kasim Hadi, predsjednik, Josip Maar oa, zamjenik predsjednika, Osman Karabegovi i Branko Babi Slovenac. Na prvom sastanku ovog komiteta prenijeta su upustva za pripreme oruane borbe. Odreeni su povjerenici za: Bosansko Grahovo, Bosanski Petrovac, Bosanska Krupa, Bosanski Novi, Klju, Bosanska Dubica, Prijedor, Prnjavor, Jajce, Mrkonji-Grad.301 Skojevsko savjetovanje u vezi sa pripremama za ustanak 1941. odrano u Banjaluci oko 19. juna 1941. godine U junu 1941. i skojevci Banjaluke odrali su skup o najprioritetnijim zadacima u okupiranoj Banjaluci... Tih dana Mjesni komitet KPJ i SKOJ-a u Banjaluci, donio je odluku (ne samo radi pariranja organizovanju ustake mladei) da shodno majskim odlukama CK KPJ i CK SKOJ-a, izvri mobilizaciju i aktiviranje svih naprednih snaga, a posebno omladine u borbi s okupatorskim i kvislinkim vlastima, to je i bio cilj ovog skupa mladih komunista Banjaluke. Ovaj sastanak (u odsutnosti sekretara Mjesnog komiteta SKOJ-a sazvao je sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosanski krajinu drug Ivica Maar), na koji su pozvani lanovi MK SKOJ-a, sekretari elija i aktiva SKOJ-a, te mladi lanovi KPJ kao to su Bari eljo, Buki Omer, Dervii Mehmedalija Hebrica, Dragomanovi Zvonko, umruki Sadik, urica Neboja, Filipovi Ifet, ipka, Galijaevi Ziba i emsa, Hadhalilovi Ahmet, Hercegovac Kasim, Ivanovi Vlado, Kovaevi Mirko, Korda Zdrava, Lang Drago, Lastri Brano, Malki Osman Maga, Milojevi Marinko, Nikoli Milan Koljka, Odi Ivica Ia, Pavli Dane, Potkonjak Aleksandar Beaco, Sarajli Elmaz Juko, Stupar Branko Mio, Selman Jusuf Crni, Vajs Mirko, ivkovi Zora i drugi, ali je sastanku prisustvovalo neto vie od polovine pozvanih drugova i drugarica. Sastanku je prisustvovao i lan MK KPJ302
301

Muharem Beganovi Hare, Partijska i vojna savjetovanja u Bosanskoj krajini 1941. i 1942. godine do Skendervakufske konferencije, Skendervakufska konferencija 42, Banjaluka 1982, str.117. 302 Vidi ire o ovom savjetovanju u knjizi: Dr Nevenka Petri, I zvijezde smo dosezali, Beograd 2001, str. 264268. Odrano je izmeu 18. i 20. juna 1941. godine. To je bila neposredna aktivnost skojevske organizacije
Banjaluke na sprovoenju zadataka Majskog savjetovanja CK KPJ, odnosno Oblasnog savjetovanja KPJ Bosanske krajine, od 8. juna 1941. godine. Meu navedenim uesnicima ovog savjetovanja su istaknuti tadanji i budui rukovodioci SKOJ-a u srednjoj Bosni, od kojih e mnogi na tim zadacima biti ubijeni od etnika, ustaa i dr. (Ivica Maar, sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a za BK, ubile ga ustae u Glini, 1941, zajedno sa dvije sestre Levi (Ruta Levi je bila profesorka u Gimnaziji u Banjaluci), eljo Bari, sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, zaklali ga etnici, Ziba Galijaevi, sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a za Linju, zaklali je etnici, Vlado Ivanovi, lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu-preivjeo rat, Mirko Kovaevi, lan MK SKOJ-a Banjaluka, poginuo u NOR-u, Zdrava Korda, lan MK SKOJ-a Banjaluka, ubijena u ustakom zatvoru, Drago Lang, lan OK SKOJ-a za Podgrme i sekretar OK SKOJ-a Jajce,ubili ga etnici zajedno s Kasimom Hadiem , Brane Lastri, poginuo u NOR-u, Osman Malki Maga, sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a za Crni Vrh, zaklali ga etnici, Marinko Milojevi, radio na terenu Maslovara sa omladinom 1941/42, ubili ga etnici, Ivica Odi Ia, uesnik NOR-a od 1941, poginuo od etnika, Jusuf Selman Crni, prije odlaska u NOR bio lan Oblasnog komiteta SKOJ-a za BK, preivjeo rat itd.

89

O ovom skojevskom savjetovanju govori se u jo jednom izvoru: Naknadno sam saznao da je u tom razdoblju odran jo jedan sastanak vezan za ovo savjetovanje. Rije je o irem skojevskom savjetovanju odranom na Tekiji. Mada je predmet nae dananje rasprave djelatnost Partije i partijska savjetovanja, ipak se ne bi smjela zaobii ni aktivnost SKOJ-a, koji je doprinosio ukupnim naporima KPJ u pripremama i rukovoenju akcijama pred ustanak u Bosanskoj krajini.303

3. Osvrt ure Pucara Starog na znaajnu ulogu srednje Bosne u periodu ustanka 1941.godine304 U tim prvim danima ustanka, i srednja Bosna je odigrala znaajnu ulogu. U ratno doba, srednjom Bosnom je smatrana teritorija koja se prostire izmeu tri rijeke: Save, Bosne i Vrbasa. Taj teren je bio naseljen raznim narodima i narodnostima: Muslimanima, Srbima, Hrvatima, Poljacima, Ukrajincima, djelimino Maarima, Italijanima, esima, Slovacima i Nijemcima. Ako se ima u vidu da je u predratnoj Jugoslaviji postojao jak antagonizam meu stanovnitvom, koji je u periodu okupacije jo vie zaotren, onda se moe shvatiti koliko je trebalo napora, elastinosti i snalaljivosti da bi se, ako ne potpuno eliminisao antagnizam, a ono bar ublailo meusobno nepovjerenje i zaziranje naroda i narodnosti jednih od drugih. Prvih dana ustanka, veina partijskog kadra Banjaluke nala se na teritoriji srednje Bosne: na Poniru, Osmai, Tisovcu i emernici, odakle je rasporeivan na razna podruja Bosanske Krajine. Po odluci Pokrajinskog komiteta u Sarajevu formiran je tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu (Oblasni tab), i to odmah u poetku ustanka. Boac je bio mjesto gdje su se stalno prebacivali nai kuriri, pa i itave jedinice iz Krajine i Manjae u srednju Bosnu. Tri povezana balvana i jedan dajak sluili su za prebacivanje i Proleterskog i Protuetnikog udarnog bataljona koji su upuivani u srednju Bosnu. U srednjoj Bosni je, kao i u drugim krajevima Bosne i Hercegopvine, u toku 1941. formirano mnogo manjih i veih vojnih jedinica koje su stalno rasle uporedo s razvojem ustanka u drugim krajevima zemlje, da bi se potkraj 1941. slile u krupnije vojne jedinice. Iz ovakvih oruanih jedinica, ili kako smo ih mi zvali oruanih grupa i odreda, formirane su Borjanska (Maslovarska), Joavaka, Crnovrka, Prnjavorska, Motajika, Tisovaka, Skendervakufska, Imljanska, Blatnika, eavska, Rastuka, Ljeskovaka (Dobojska) i Pribinika eta koje su bile svrstane u dva bataljona Treeg krajikog NOP odreda, formiranog u oktobru 1941. godine. Ove jedinice su izvodile vrlo uspjene akcije, a dovoljno je ako se spomene nekoliko krupnijih kao to su: osloboenje Koriana, Maslovara, Skender-Vakufa i Hrvaana. Njima su 1941. i kasnijih godina komandovali
303 304

Hare Beoganovi, n. d., str. 133. Naslov ovog odeljka je dao autor, a sadraj odeljka je dio lanka ure Pucara Starog Srednja Bosna u ustanku naroda Bosne i Hervegovine, lanak je objavljen u ediciji Srednja Bosna u NOB, knj. 1 Beograd 1976, str. 369; dajemo samo izvod iz lanka autora.

90 hrabri i prekaljeni borci komunisti kao to su Danko Mitrov, Ranko ipka, Novak Pivaevi, Milan Radman, Milo Duji, Rade Liina, Edhem Leda Karabegovi, dr Mladen Stojanovi, Idriz Maslo, Zdravko elar, Drago Bubi, Esad Midi, Duan Koica, Rade Kondi, Josip Maar oa, Milo iljegovi, Ilija Stojanovi i mnogi drugi koji su u borbama protiv okupatora, ustaa i etnika dali svoje ivote. Zahavljujui osloboenju navedenih naselja imali smo prilino veliku povezanu osloboenu teritoriju na kojoj je bila organizovana narodna vlast, otvorene kole, radionice (preteno za potrebe vojske), bolnice, magacini i graene barake. Oslobodilake snage su bile u stalnom porastu u 1941. godini. Taj porast je uslovio da se u februaru 1942. fromira etvrti krajiki NOP odred koji je imao etiri bataljona (vie od 2.000 boraca), 1700 puaka, 25. mitraljeza i jedan minobaca). To se u ono vrijeme i za one prilike smatralo zadovoljavajuim naoruanjem. Krupni uspjesi i 1941. godini u borbi s neprijateljem i porast naih snaga inili su povoljan bilans prve ratne godine s kojim smo krenuli u novu ratnu godinu, 1942., bogatu uspjesima i znaajnim dogaajima, ali isto tako ispunjenu patnjama i velikim stradanjima koje smo podnijeli u borbi protiv neprijatelja.305 4. Osnivanje prvog partizanskog odreda u srednjoj Bosni Kao i u cijeloj Jugoslaviji, i u Bosni i Hercegovini, posebno zbog terora nad Srbima, stnovnitvo mnogih srpskih sela bjealo je sa svojih ognjita ispred ustakog terora, zvjerstava. Kada se jednog dana na ehitlucima pojavio Danko Mitrov s njemakim parabelum-pitoljem, to ga je uzeo njemakom oficiru s kojim se druio, bio je to znak da se vie nee vraati u grad.306 Tako se naa grupa pribliila svojoj prvoj organizacionoj formi oruanog partizanskog odreda. Onog poslijepodneva kada je uro Pucar iziao na ehitluke, od prikupljenog ljudstva formirao je partizanski odred i za komandira odreda postavio Kasima Hadia, a za politikog komesara efketa Maglajlia. Istovremeno je, na osnovi ranije odluke Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, formirao i tab za Bosansku krajinu

305 306

Ibid. Danko Mitrov je Banjaluku napustio nekoliko dana prije 26. jula, jer u jednom dokumentu nalazimo slijedeu izjavu jednog aktiviste na sasluanju u banjalukoj policiji 2. septembra 1941. godine: Pred mjesec dana po prilici, ba pred moje hapenje sreo me je Danko Mitrov na korzu i rekao da e ovih dana ii u brdo k ostalima i rekao mi da u subotu doem na ehitluke i da ga ekam kod vrela u 13,30 sati. Pjevao mi je pjesmicu: Po umama i gorama nae Bosne ponosne, idu ete partizana slavu borbe pronose. Rekao je da dre asove iz rukovanja orujem da e skoro otii jer e poeti akcije Danko je rekao da je glavni komandant za Bosansku krajinu, a da mu je zamjenik panac takoer. (Vojno-istorijski institut (u daljem tekstu VII), Arhiv NOR-a k. 168, reg. br.53/1.

91 u sastavu: Danko Mitrov, komandant, Miljenko Cvitkovi, zamjenik komandanta, Branko Babi Slovenac, politiki komesar.307 Datum formiranja prvog partizanskog odreda u srednjoj Bosni nije nigdje pribiljeen, jer njegovo formiranje nije izvreno pismenom naredbom. Ipak, rekonstrukcijom dogaaja moe se uzeti da je, najvjerovatnije, bio formiran 30. jula 1941. godine. Naime, odred je formiran onog poslipodneva kada je uro Pucar iziao iz Banjaluke na ehitluke, a tog istog dana, nou ili bolje reeno neto prije zore, mi smo krenuli sa ehitluka na Ljubaevo, gdje smo, podalje od sela, u Osmau, stigli za dana 31. jula. Taj i slijedei dan su vrene pripreme za akciju na Krupu na Vrbasu, u koju smo krenuli 1. avgusta navee i izveli je nou izmeu 1. i 2. avgusta. A da ehitluke nismo ranije napustili, potvruje neprijateljev dokumenat, policijsko sasluanje Vase Jovanovia od 5. avgusat 1941. godine, u kojem nalazimo Vasinu izjavu: 29.7. Ivica Maar me sreo na putu izmeu Starevice i Rebrovca i dao mi paket da ga predam Marku osiu Liparu i da to i zaklanu ovcu (od Veljka Mlaenovia) odnese u umu drugovima. Ivica je otiao prema gradu. Djeca Veljka Mlaenovia su mi rekla da kod kue imaju dva hljeba i jednu zaklanu ovcu, koju treba odnijeti u umu.308 Navodimo jo jedan izvor o istom dogaaju: U Ljubaevu je, 31. jula 1941. godine, uro Pucar Stari odrao sastanak sa grupom komunista koji su s njim, dan prije, doli sa ehitluka na Osmau. Na ovom sastanku formiran je Banjaluki partizanski odred. Za komandira odreda postavljen je Kasim Hadi, a za politikog komesara efket Maglajli. Banjaluki partizanski odred je bio sastavljen od 60 boraca, preteno banjalukih komunista i skojevaca. Na sastanku je, prema odluci PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, od 13. jula 1941. godine, formiran tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu u sastavu: Danko Mitrov, komandant, Miljenko Cvitkovi, zamjenik komandanta i Branko Babi Slovenac, politiki komesar. Odredu je naloeno da odmah pristupi napadu na andarmerijsku stanicu u Krupi na Vrbasu. Akcija je izvedena nou izmeu 1. i 2. avgusta 1941. godine.309 310 U osnovanom Banjalukom partizanskom odredu najvei broj boraca bili su mladi ljudi, koji jo nisu bili na odsluenju vojnog roka. Bili su toliko mladi da njima Danko Mitrov, kad je dijelio puke, nije dao puku, poto je puaka bilo manje od broja boraca, a boraca u odredu je tada bilo ezdeset. Zato puke nije podjelio Banjaluanima ve borcima iz okolnih sela, koji su odsluili vojsku. Ti omladinci Banjaluani, u tom prvom partizanskom odredu, u stvari, kako e se uskoro pokazati u nizu narednih dogaanja, postae boraka elita. Oni e ubrzo preuzeti najodgovornije zadatke u partizanskoj borbi ili kao politiki radnici na terenu preteno u srednjoj Bosni, ili kao
lanovi taba za Bosansku krajinu su odreeni ranije, na sastanku Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, ali mi smo za njegov sastav saznali tek tog dana kada je uro Pucar iziao na ehitluke. tab se zvao tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu, ali se u izvjetajima iz ovog perioda esto naziva skraeno Oblasnim tabom, tabom oblasti, Banjalukim tabom i tabom eta. 308 Slavko Odi, Od sastanka u Dolama do partizanskog rata, Srednja Bosna u NOB, knj. 1., Beograd 1976, str. 554. (VII, Arhiv NOR-a, k. 168, reg. Br. 19/2). 309 uro Pucar Stari, Ratna sjeanja II, str. 88. 310 Muharem Hare Beganovi, Partijska i vojna savjetovanja u Bosanskoj krajini 1941. i 1942. godine do Skendervakufske konferencije, Skendervakufska konferencija 42, Banjaluka 1982, str. 121.
307

92 politiki delegati, odnosno komesari, odnosno politiki radnici u radu sa omladinom ili kao partijski radnik, odnosno kao vojni rukovodei kadar. Ovu konstataciju potvruje, izmeu mnogih u toku NOR-a, i slijedei sadraj: Banjaluki partizanski odred311 su preteno sainjavali banjaluki komunisti, uglavnom partijci i skojevci, pored kojih je bilo i neto ljudi s terena, iz sela na desnoj obali Vrbasa, u neposrednoj blizini Banjaluke. Prije polaska u akciju na Krupu na Vrbasu, odred je, kako mi je ostalo u sjeanju, imao ezdeset ljudi. Bili su to: Branko Babi Slovenac, Boko Baji, Vehab Habija Beirbai, Tedo Brankovi, Vaso Butozan, Stevo urvija, Jovan Dani, Mile Davidovi, Rajko Davidovi, Mujo Deli, Milo Duji, Petar Gaji, Mirko Gali, Duan Grozdani Duko, Kasim Hadi, Ahmet Hadihalilovi, Avdo Hercegovac Brzac, Niko Jurini, Edhem Karabegovi Leda, Irfan Karabegovi, Slobodan Kokanovi, Rudi Kolak, Duko Koica, Mirko Kovaevi, Stojan Stole Kovaevi, Vaso Kukrika, Drago Lang, Branko Lastri, Rade Liina, efket Maglajli, Drago Maar, Ivica Maar, Veljko Mileti Vele, Danko Mitrov, Veljko Mlaenovi, Simeon Obradovi, Ivica Odi, Slavko Odi, Mlaen Popovi, Stevan Popovi, Aleksandar Potkonjak Braco, Mao Redi, Brano inik, Risto kori, Tode kori, Mile Trkulja, Stevo Viekruna i Simeun uti. Odred je imao 12 vojnikih puaka, 1.800 puanih metaka i mitraljez Kusan za koji nikada nismo imali dovoljno municije, te se oglaavao samo u sluajevima kada je to bilo neophodno. Poto su Banjaluani veinom bili radnici, aci i studenti omladinci, koji nisu sluili vojsku Danko je puke podjelio onima koji su sluili vojsku, a to su bili uglavnom seljaci s terena na kojem se odred nalazio, a koji su nam se prikljuili bez oruja. Osim Kasima Hadia i Slobodana Kokanovia moda su jo najvie dvojica-trojica Banjaluana imali vojnodravni pitolj ili pitolj marke fromer, valter, brauning ili gaserkoluta, najee s dva-tri metka, a rijetko koji s punim arerom.312 5. Osnivanje Prve ete Bos. Krajine, 20.09.1941 sa etiri odreda; u u srednjoj Bosni djelovali 2. i 4, a 3. djelimino; zadaci odreda u radu sa omladinom Potkraj jula 1941.. godine, uro Pucar Stari putuje u Sarajevo u Glavni tab radi konsultacije u vezi sa organizacijom partizanskih jedinica, obzirom da je ustanak poprimio masovne razmjere. U Pokrajinskom komitetu je dobio uputstvo da treba pristupiti stvaranju krupnijih vojnih jedinica, sa vrstom organizacijom i odgovarajuim tabovima.313 U toku avgusta, preko pisama Svetozara Vukmanovia Tempa, uro Pucar Stari je upoznat sa zadatkom reorganizacije partizanskih jedinica na podruju Bosanske krajine.314 Radi sprovoenja u ivot ovih direktiva on saziva savjetovanje u Sitarima, 25. avgusta 1941. godine. Savjetovanju U Sitarima (u kui Dalka Halimia), koja je sluila kao ilegalni punkt za vezu sa slobodnom teritorijom i u kojoj je esto boravio uro Pucar, prisustvovali su lanovi Oblasnog taba i rukovodei komunisti iz Banjalukog partizanskog odreda. Na
Za sve vrijeme postojanja, partizanski odred u okolini Banjaluke nije imao posebno ime, jer za njegovu identifikaciju, poto je tada bio jedini, ime nije bilo ni potrebno. Rasformiran je 31. avgusta 1941. godine. U izvjetajima se spominje samo kao odred, ili odred oko Banjaluke, tako da je i njegov naziv banjaluki partizanski odred uslovan, iako je sutinski taan. 312 Slavko Odi, Ibid., str. 555. 313 Svetozar Vukmanovi Tempo, Revolucija koja tee, str. 215. 314 Srednja Bosna, knj. 2, str. 11.
311

93 ovom sastanku utvrena su osnovna organizaciona pitanja stvaranja krupnijih partizanskih jedinica, prema uputstvima Glavnog taba NOV i POJ za Bosnu i Hercegovinu. Nakon ovog sastanka, u Lipovim dolama je odrana, 28. avgustaa 1941. godine, sjednica taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu. Na ovoj sjednici donesena je odluka o formiranju I ete za Bosansku krajinu, sa etiri partizanska odreda. Zakljueno je da Oblasni tab ide na teren radi reorganizacije i drugih postojeih vojnih snaga u Bosanskoj krajini. Za komandanta ove ete imenovan je Drago Maar, za politikog komesara Kasim Hadi. Imenovano je i partijsko rukovodstvo od pet lanova na elu sa Kasimom Hadiem.315 Od etiri osnovana partizanska odreda u Bosanskoj krajini u srednjoj Bosni djelovali su 2. i 4. krajiki NOP odred, a 1. odred samo djelimino. U Izvjetaju Kasima Hadia, komesara Prve ete za Bosansku krajinu i pritapske slube vidi se da je 28. avgusta 1941. godine formirana Prva eta, da je osnovano partijsko rukovodstvo sa pet lanova i da je za sekretara toga rukovodstva izabran Kasim Hadi. Na svom prvom sastanku, tri dana poslije osnivanja, partijsko rukovodstvo je razmotrilo: reorganizaciju Prve ete i izbor komandira i politikih delegata u odredima, odredilo operativne sektore odreda i utvrdilo njihove zadatke, razradilo uputstva komadirima za vojne akcije, Instrukcije politikim delegatima za politiki rad u odredima i na selu, zatim organizovanje Centrale, vojne regrutske kole i ambulante. Razmotrene su sposobnosti pojedinaca za postavljanje na nove rukovodne dunosti i izvrena je reorganizacija odreda u cilju ravnomjerne podjele ljudstva i oruja. Za komandni kadar u etiri odreda koji si bili u ovoj Prvoj eti, odreeni su: u Odred br. 1. Duko Koica, student prava, postavljen je za komandira, a efket Maglajli za politikog delegata; u Odred br. 2. Dragan Bubi za komandira, rudarski radnik iz Maslovara, a Rade Liina za politikog delegata; u Odred br. 3. Edhem Karabegovi Leda za komandira, a Muhamed Kazaz za politikog delegata; u Odred br. 4. Ratko Broeta, porunik bive Vojske Kraljevine Jugoslavije za komandira, a Vojin Mitrov za poltikog delegata. (U ovom 4. odredu bio je i Rade Radi o kome je napisan poseban izvjetaj, kao prilog). Izvrena je raspodjela sektora na kojim e djelovati pojedini odredi u srednjoj Bosni i dati su im konkretni zadaci. Sektori operacija odreda podjeljeni su kako slijedi: Odred br. 1. postavljen je na teren Banjaluka Jajce Skender-Vakuf; Odred br. 2. teren Banjaluka Kotor-Varo Maslovare Tesli; Odred br. 3. Banjaluka Han Kola Mrkonji Sitnica Klju; Odred broj 4. Banjaluka Klanice Prnjavor. Svi odredi dobili su instrukcije o politikom radu u vojsci i na selu, kao i u vezi sa radom sa omladinom i svi su odmah upueni na teren. Centrala je osnovana da prima izvjetaje odreda i dostavlja Oblasnom tabu i Prvoj eti, zatim da izdaje partijski list, da osigura magacinski prostor za svu rekviriranu robu i robu
315

Hare Beganovi, n. d., str. 121.

94 koju ljudi dobrovoljno daju u gradovima i selima za partizane; osnovana je i ambulanta kojom je rukovodio dr Vaso Butozan. U okviru izvjetaja o politikom radu na selu navodi se da smo mi apsolutni gospodari na selu i ve sada drimo vlast u svim srpskim selima kroz koja su nai odredi proli Na sastancima se dre referati prema partijskom materijalu koje smo do sada dobivali, t. j. letak C. K., letak P. K., bilten taba Nar./odno/ Oslob./odilake/ Vojske Jugoslavije. Odmah se biraju rev./olucionarni/ politiki odbori, tako da sada imamo u 16 sela rev./olucionarne/ pol./itike/ odbore koji su najvre vezani s nama Oni ve sada predstavljaju vlast na selu, organizuju ishranu odreda iskuplja oruje, organizuje vojsku za partizanske odrede, org./anizuje/ nar./odnu/ pomo prikupljanjem novanih dobrovoljnih priloga, u nekim selima prikupljaju rezervnu hranu za odred. Sela u kojim su organizovani rev./olucionarni/ odbori obuhvatili su sektor od Boca pa do Maslovara. Pored konferencija odrane su sa uspjehom i iroke konferencije na kojima je uestvovalo po 120. seljaka. Uporedo sa odranim konferencijama odrana je i konferencija u Maslovarama sa radnicima iz preduzea rudnik na liniji Narodno Oslobodilake Vojske. Date su instrukcije za formiranje udarnih grupa po strukama u preduzeu, daljnu vezu odravae pol./itiki/ delegat Drugog part./izanskog/ odreda koji se nalazi na tamonjem sektoru. Uporedo sa stvaranjem rev./olucionarnih/ odbora stvaraju se i rev./olucionarni/ odbori omladine sa zadatkom da u zajednici sa rev./olucionarnim/ selj./akim/ odborima sprovode sve zadatke koji se danas postavljaju. Na svim pol./itikim/ konf./erencijama/ pol./itiki/ delegat govori i po omladinskim pitanjima.316 Kao to se vidi iz gornjeg izvjetaja, osnivani su revolucionarni odbori omladine, paralelno sa revolucionarnim seljakim odborima na selu, kao to je reeno, sa zadatkom da zajedno sa revolucionarnim seljakim odborima sprovode sve zadatke koji se danas postavljaju.317 Naime, u borbi za uvrenje NOP-a, za politiko jedinstvo naroda, KPJ je u prvim danima ustanka nalazila bitan oslonac u omladini, odnosno odanim omladinskim kadrovima koji su osnivali i unapreivali revolucionarni omladinski pokret na prostorima slobodne teritorije, a to su bili preteno kadrovi prekaljeni u revolucionarnoj borbi protiv nastupajueg faizma i uopte snaga mraka u predratnoj Jugoslaviji. S tim u vezi u Istoriji Saveza komunista Bosne i Hercegovine se kae: Glavnu snagu i oslonac KPJ u ovom radu u narodu inila je omladina. Ona je u Bosni i Hercegovini od poetka ustanka bila u prvim redovima borbe protiv okupatora i njegovih saradnika, radila na zbliavanju Srba, Hrvata i Muslimana i udarala vrste temelje bratstva i jedinstva . Prva je prihvatila platformu borbe za potpuno osloboenje zemlje i stvaranje novog drutvenog sistema u zemlji, u kome bi bili ravnopravni i slobodni svi, bez obzira na nacionalnu, vjersku ili neku drugu pripadnost. Mladi borci u ustanikim jedinicama bili su po pravilu najizdrljiviji i u najteim situacijama, podnosili su i najtea iskuenja, glad, zimu i duge iscrpljujue borbe. U aktivnostima na osloboenoj teritoriji i u svim akcijama i vidovima okupljanja stanovnitva omladina je pokazivala najvii stepen inicijativnosti i snalaljivosti.

316 317

Kasim Hadi, Izvjetaj pol./itikog/ komesara 1. ete, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 55-58. Kasim Hadi, Ibid., str. 58.

95 6. Osnivanje 2. krajikog NOP odreda Prve ete Bosanske krajine, 2. septembra 1941. godine i okupljanje omladine oko njega Neposredno poslije okupacije nae zemlje i osnivanja tzv. Nezavisne drave Hrvatske lanovi KPJ i SKOJ-a i njihove vodee linosti su zapoeli aktivan politiki rad na terenu oko Banjaluke i ire, a prilikom rasporeda kadrova odreene linosti su upuene u pojedine dijelove srednje Bosne u vezi sa pripremama za podizanje ustanka. Tako su Rade Liina, Niko Jurini, Kasim Hadi, Ivica Maar, Danko Mitrov, Idriz Maslo, Slavko Odi, Milan Radman, Drago Maar, ore Perovi oko, Safet Fejzi, eljko Bari eljo, Brane Moraa, Momir Kapor i drugi meu prvima bili zadueni za politiko djelovanje na podruju srednje Bosne ili i srednje Bosne.318 Jedno mjesec dana po kapitulaciji kraljevske jugoslovenske vojske i na terenu srednje Bosne otpoela je aktivnost komunista na skupljanju oruja i municije i pripremi oruanog otpora okupatoru i njegovim ustakim slugama.319 Meutim, iz mnogobrojne grae koja je koriena u pisanju knjige I zvijezde smo dosezali I i II, vidi se da je oruje sakupljano ve u vrijeme raspada vojske Kraljevine Jugoslavije, odnosno pojedini vojnici, nastojei da izbjegnu zarobljavanje, kretali su se svojoj kui zaobilaznim putevima da bi izbjegli patrole, hapenja i sl, sakrivi tada svoje oruje i prije dolaska kui, u njenoj neposrednoj blizini, ili po dolasku kui i sl. Na primjer, brojni su lanci u ediciji Srednja Bosna u NOB (1, 2. i 3. knjizi i 4. koja je u pripremi za tampu), u kojim autori piu o i o sakrivanju oruja, kako zbog line bezbjednosti, poto u svakom ratnom vihoru nije zgoreg imati oruje i za linu bezbjednost, kao i bezbjednost svoje porodice, tako i zbog i zbog otpora okupatoru i njihovim slugama, ako, odnosno kada za to doe vrijeme, pogotovo protiv ustaa zbog zloina koje su ustake jedinice, kao i pojedinci na svoju ruku vrili, a teror su poeli sprovoditi odmah po osnivanju tzv. NDH. Oruje je posebno skrivano na inicijativu ili potsticaj linosti lijeve orijentacije koji su i u pripremama i u ustanku vodili nedvojbenu akciju da oruje treba sakupljati i sakrivati prvenstveno zbog oruanog otpora okupatoru i njegovim slugama. Ilustracije radi, naveemo objavljeno sjeanje, pisano marta 1971. godine, prije 32. godine, u kome se govori o zbivanjima u Maslovarama prilikom rasula vojske Kraljevine Jugoslavije: Kada su dijelovi bive jugoslovenske vojske, povlei se ispred Nijemaca, aprila 1941. godine, stigli u mjesto Maslovare, ve se vidjelo da je u toj vojsci zavladalo pravo rasulo. Mogla su se vidjeti usplahirena lica viih oficira u limunizama. Neki su ve bili preobueni u civilna odjela. Vojnici su bili premoreni i zastraeni. Ogromne koliine odjee, obue, oruja i konzervisane hrane ostavljane su pored ceste. Narod iz okolnih sela je to odnosio svojim kuama, sakrivajui prije svega oruje. Sve ovo dogaalo se prije zvanine kapitulacije dolaska okupatora i osnivanja NDH. Tih dana, dok je vladalo rasulo, esto su se sretali mjetani u djelovima uniforme bive jugoslovenske vojske, a esto i u cijeloj uniformi, sve dok, kasnije, zapovjednik oruanih
318

O prvim izlascima nekih od njih u tom periodu na pr. u Klanice, Prnjavor, Kotor-Varo i dr. napisano je u prvoj knjizi I zvijezde smo dosezali. 319 Adem Hercegovac, Razvoj narodne vlasti u srednjoj Bosni 1941. godine, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 30-34.

96 snaga NDH Slavko Kvaternik320 nije izdao nareenje da se razoruavanje stanovnitva mora zavriti do 10. maja. Saopteno je da e se putem opkoljavanja sela i primjenom najdrastinijih metoda, prii sakupljanju oruja i vojne opreme, ukoliko graani sami ne predaju. I moj otac Vaso Petri, ve od ranije politiki pripremn321 za potrebu naoruavanja naroda radi pruanja otpora okupatoru, sakrio je dvadesetak puaka i jedna konjska kola vojne opreme (odjee, obue, atorskih krila, uturica za vodu itd.)322 Poto je to bilo vrijeme kada se sije krompir, april mjesec, puke su zakopane pored same kue, u bati. Izmeu tek zasijanog krompira bile su napravljene dugake gredice u koje su puke poloene po duini, predhodno dobro uvijene, a zatim zatrpane zemljom, tako da su napravljene dugake humke paralelne sa gredicama zasijanog krompira, to je uradio on sam uz pomo dvije mlae keri. Poto su okupatorske vlasti pojaali prijetnje u vezi sa eventualnim posjedovanjem oruja, moj otac poto jo nije bio sakrio svoj vojno-dravni pitolj, jedne veeri pozove mene da mu pomognem da ga sakrije. U umici pored nae kue, zvanoj Grabik, taj pitolj smo zakopali u zemlju. Predhodno smo ga zavili u neke masne krpe, a zatim stavili u konu aku torbu moje najstarije sestre Viktorije. Samo nekoliko mjeseci docnije, kada je pitolj izvaen iz zemlje bio je, sreom, sasvim ouvan i mogao je biti upotrebljen.323 Ve poetkom avgusta 1941. godine, Ivica Maar, sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a i lan Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, doao je u okolinu Maslovara i odrao je sastanak sa mojim ocem Vasom Petri i Vasom Kapor u Budaku, zaseoku optine Maslovare, na jednoj livadi, na kome su razmatrani dalji zadaci u pripremama za ustanak. Na ovom sastanku razgovarano je da se okupi iri sastanak sa povjerljivim mjetanima iz svih maslovarskih sela i zaseoka u cilju osnivanja Optinskog revolucionarnog politikog odbora, poto su ve tada u pojedinim selima odbornici djelovali na sprovoenju tada aktuelnih zadataka. Dva dana poslije ovoga uli smo da je Ivica Maar uhapen u Jajcu.324 Prema dosadanjem istraivanju, odravanje optinskog zbora na maslovarskom groblju je pripremano u periodu od sastanka Ivice Maar sa Vasom Petri i Vasom Kapor, odranom poetkom avgusta 1941.godine u selu Budak do dolaska 2. partizanskog NOP odreda Prve ete Bosanske krajine, 7. septembra 1941. godine325, a odran je neposredno poslije dolaska ovog Odreda na Borje.

Naredba br. 2 zapovjednika oruanih snaga NDH Slavka Kvaternika od 30 aprila 1941. godine. Vaso Petri, trgovac iz Maslovara. Bio je i predsjednik Optine Maslovare od vremena kada su optine osnovane u srezu Kotor-Varo. Proglaenjem NDH smjenjen je sa ove dunosti, a za predsjednika je postavljena osoba koja je jo prije rata bila zakleti ustaa , Josip Karlovi, predradnik u Rudniku Maslovare. U to vrijeme, od maja mjeseca, u Maslovarama su boravili Momir Kapor i Brane Moraa, koji su i predhodnih godina bili u prijateljskim odnosima sa Vasom, sa njim su svakodnevno provodili po 2-3 sata u razgovorima, koji su imali za cilj pripreme otpora okupatoru. 322 Ovu vojnu opremu su pronali maslovarski obani i veim dijelom raznijeli. 323 Nevenka Petri, Moja sjeanja na ustanak 1941. u Maslovarama, Beograd, marta 1971, Arhiva edicije Srednja Bosna u NOB, 34 str.; citirani dio je na str. 2-3. 324 Ivica Maar uhapen je u Jajcu 6. avgusta 1941. godine, N. Petri, I zvijezde smo dosezali, str. 482. 325 2. partizanski NOP odred krenuo je za Maslovare 4. septembra i 6. septenbra , preko Boraka, stigao je na Borje, a do Jotanovia koliba stigao je 7. septembra 1941. godine.
321

320

97 Iako je u varoici Maslovare bio garnizon sa domobranima i ustaama i djelovala optinska vlast tzv. Nezavisne drave Hrvatske, sve do 15. decembra 1941. godine, i tokom avgusta i poetkom septembra u odreenom broju sela Optine Maslovare bili su odreeni, odnosno izabrani seoski odbornici, kao paralelna vlast. Zanimljiv je objavljeni prilog jednog od prvih seoskih odbornika o aktivnostima prvih dana septembra: estog septembra 1941. godine u Borju, kod svojih tala, kosio sam bujad za prostirku pod stoku. kae Duan Jotanovi, iz sela Liplje. Idui stazom, naiao sam prvi put na naoruane ljude koji nisu bili iz naeg sela. Bila su petroica, a meu njima su bili i Dragan i Milan Bubi, rodom iz Maslovara, koje sam poznavao326 Nakon nedelju dana opet su doli i odrali kod manastira u Liplju veliki zbor, na koji su doli skoro svi ljudi iz Liplja i mnogi iz okolnih sela. Kasim Hadi je govorio o ustanku irom zemlje, o potrebi borbe protiv ustaa i okupatora i pozvao sve mlae ljude koji su sluili vojsku i imaju sakriveno oruje da odmah stupe u partizanski odred. Nee vie biti povlaenja kuama! Sada kad krenemo u okraj, tui emo se do konanog osloboenja! bile su Kasimove rijei na tom zboru. Govorio je i o Odredu i rekao da e komandant odreda biti Dragan Bubi, a politiki komesar Idriz Maslo.327 Tako je na maslovarskom groblju, koje se nalazi na jednom brdu iznad Maslovara, odran zbor na kome je prisustvovalo oko 60 ljudi, (a u sluaju da naie neka neprijateljska patrola bilo je dogovoreno da se kao objanjenje za taj skup kae da se odrava radi etrdesetodnevnog pomena u vezi sa smru nekog mjetanina). Na ovaj zbor bili su izriito pozvani samo provjereni ljudi u koje se imalo povjerenja. Zboru su pored mjetana prisustvovali i partizani: Rade Liina, Dragan Bubi i Milorad Mirkovi i sva trojica e govoriti. Razmatrani su oblici borbe protiv okupatora i NDH. Na kraju je izabran Optinski revolucionarni politiki odbor.328 Moj otac Vaso Petri na ovom zboru izabran je za predsjednika toga odbora, a za sekretara je izabran Vaso Kapor. Poslije desetak dana ponovo je odran na istom mjestu skup povjerljivih linosti iz veeg broja sela optine Maslovare na kome su razmatrani aktuelni zadaci.329

Duan Jotanovi, Dolazak partizana i zbor u Liplju, Srednja Bosna u NOB, knj. br. 2, str. 285. Ibid., str. 286-287. Nevedene injenice koje ovaj autor navodi su same po sebi interesantne, ali nisu povezane sa datumom kada su se stvarno dogodile, pa kada bi se sudilo po navedenim datumima ovaj zbor je odran 14. septembra. Autor kae da je K. Hadi rekao da e Dragan Bubi biti komandant odreda, a Maslo Idriz, politiki komesar. Meutim, Dragan Bubi, rudarski radnik iz Maslovara bio je tada ve postavljen za komandira 2. odreda (a ne komandanta kako Duan kae), a Rade Liina, za politikog delegata istog odreda (a ne Idriz Maslo, koji e biti na toj dunost neto kasnije, po odlasku Rade Liine, poslije neuspjelog napada na Maslovare kada je formirana Maslovarska eta (od posteje Borjanske ete) u sastavu 6. bataljona, umjesto dotadanjeg 2. odreda. 328 U izvjetaju politikog komesara I ete za Bosansku krajinu govori se o osnivanju revolucionarnih politikih odbora na osloboenoj teritoriji, Zbornik dokumenata NOR-a, tom IV, knj. 1, document 162. 329 Nevenka Petri, Moja sjeanja str. 12; Viktorija Glava, Partizani oko Maslovara, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 154.
327

326

98 Navodimo jo jedan izvor o odravanju zbora na maslovarskom groblju koji govori i o angaovanosti tih prvih odbornika nove vlasti, ak i na vojnim pitanjima u vezi sa preduzimanjem prvih partizanskih akcija, to se vidi iz slijedeeg objavljenog sadraja: Ubrzo po njihovom330 odlasku u Tisovac, na sector Maslovara je doao jedan meni nepoznat drug u pratnji Vlade Kapora i Milana Bubia Krcuna. On je odrao sastanak u Borju, kod Starog magazina,331 kojem su prisustvovali Vaso Petri i Vaso Kapor, a na kojem je bilo govora o pripremama za prihvat jedne partizanske grupe; ona je bila jezgro oko kojeg e se formirati partizanski odred na ovom terenu. Vaso Petri i Vaso Kapor su dobili zadataka da prikupljaju materijalana sredstva i oruje, te da stvaraju i uvruju veze meu ljudima i uopte da vre pripreme za prihvat partizanske grupe i formiranje odreda na sektoru Maslovara. U prvoj polovini septembra u Borje iznad Maslovara dola je iz Tisovca grupa od dvadesetak partizana. Njen komandir je bio Dragan Bubi, a komesar Rade Liina Odmah po dolasku, partizani su organizovali na groblju u Maslovarama sastanak, kojem je prisustvovalo oko ezdest ljudi iz zaselaka Ratani, Pavlovii i Laui i dr. Rade Liina, Dragan Bubi i Milorad Mirkovi su govorili o znaaju ustanka, o potrebi saradnje naroda i partizanskog odreda, o mogunostima i nainu pomaganja partizana itd. Pored zakljuka da se nastavi skupljanje oruja, razraen je i plan prikupljanja hrane za partizane. Zaseoci su rasporeeni da jedan za drugim donose hranu na odreena mjesta, odakle su je partizani nosili u svoj logor. Organizovana je i obavjetajna sluba i civilne strae, sa zadatkom da prate kretanje neprijatelja i prikupljaju podatke o njegovim namjerama. Izabran je i Odbor u koji su uli: Marko Staniljevi iz Laua, Vaso Kapor, Vaso Petri, Branko upi i Nedo Boji iz Maslovara, Savo Tovilovi, Dane Bori i Luka Juri iz Boraka i Jovo Pavlovi iz Obodnika. Izuzev Staniljevia koji je bio rudar, svi ostali odbornici su bili zemljoradnici, a Nedo Boji k tomu i bivi seoski knez. Za predsjednika Odbora izabran je Vaso Petri, a za sekretara Vaso Kapor. Snabdjevanje partizana hranom funkcionisalo je, uglavnom, bez potekoa, a i u rudniku su prilino uspjeno prikupljani municija, lijekovi i odjea. Obavjetenja s rudnika prenosile su uglavnom moje mlae sestre Radojka, Duanka i Nevenka. U septembru sam prekinula radni odnos u rudniku, pa sam se i sama nakon toga angaovala u prikupljanju i prenoenju obavjetenja, saraujui s urom Markoviem, Sredom Jotanoviem, Petrom mariem, Markom Staniljeviem i Mirkom Mrmoljom. Kod kue smo istovremeno organizovali ivanje koulja, partizanskih kapa, prekrajanje odjee za ranjenike u bolnici,

Viktorija Glava, Partizani oko Maslovara, Brane (Moraa, nap aut.) i Momir (Kapor, nap aut.) su nakon toga formirali grupu, u kojoj su pored njih dvojice, bili braa Milan i Dragan Bubi, te Milan Moraa i Vlado Kapor koji su u meuvremenu takoer doli iz Banjaluke u Maslovare). Oni su se u Maslovarama naoruali orujem koje su bili prikupili i prvih dana avgusta krenuli preko ivinica i Javorana u Tisovac, gdje su uspostavili vezu s banjalukom partizanskom grupom i prikljuili joj se. , Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 152-153. Ima osnova da je taj nepoznati drug bio Ivica Maar, posebno s obzirom na napomenu br. 1. Redakcije edicije Srednja Bosna u NOB u knj. 2, str. 154. u lanku Viktorije Glava. 331 U fusnoti br. 1. ovog priloga Redakcija edicije Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 154. navela je slijedee: Prema drugom izvoru ovaj sastanak je odran na mjestu zvanom Budak. Napomena Redakcije.

330

99 zatim izrezivanje crvenih zvjezda petokraka. Na tom poslu su se angaovale moja majka Natalija i mlae sestre. Na sastanku odranom na maslovarskom groblju bilo je najavljeno da e ubrzo doi do napada na Maslovare i zakljueno je da e se , kad uslijedi napad, narod pozvati da se masovno prikljui partizanima. Rudari su u veoj mjeri bili angaovani da prate kretanje neprijatelja i prikupljaju podatke o svemu to se u njihovim redovima dogaa. Desetak dana poslije prvog, odran je na maslovarskom groblju i drugi sastanak, na kojem je najavljeno da neposredno predstoji napad na rudnik Maslovare. Zakljueno je da e se iz elektrine centrale dati sirenom znak za napad i da na taj znak i narod treba da krene prema rudniku. Ovom sastanku je prisustvovalo dvadest do trideset ljudi. Uoi samog napada na Maslovare, 23. septembra, odran je vie kue Vase Petria, u potoku Ukevac, sastanak kojem su prisustvovali Rade Liina, Vaso Petri, Vaso Kapor, Ibrahim Tabakovi i Petar mari. Na sastanku je pretresan plan napada i mjere koje treba preduzeti u sluaju neuspjeha. Odlueno je da se Maslovare opkole i napadnu u est sati ujutro.332 Odreene su udarne grupe koje e napasti na kasarnu i Sokolanu, gdje je bilo oko 120 domobrana i andara. Grupa od 11 boraca, pod komandom Petra maria, koji je te veeri stupio u partizanski odred, dobila je zadatak da istovremeno napadne i razorua neprijateljsku posadu u Obodniku i zatim zauzme poloaj prema KotorVarou333 Navedeni sadraj oito govori do koje mjere su se proimale vojne aktivnosti partizanske jedinice, koja je tek trebalo da se organizuje na navedenom podruju, kao i odmah po dolasku 2. partizanskog odreda na Borje, 7. septembra334 1941, sa politikim radom seoskih i optinskih odbonika na terenu u vezi sa brojnim aktuelnim zadacima toga vremena. Vidimo da odbrnici od odreenih linosti dobijaju zadatke prije nego to je jedinica osnovana, a poslije direktno od vojnih starjeina, zatm zakazuje se zbor naroda na maslovarskom groblju na kome su razmatrana aktuelna pitanja i dati konkretni zadaci. Povjerljivim linostima, odbornicima iz navedenih zaselaka, i to prilinom broju, povjerene su i vojne tajne datum kada e se izvriti vojni napad na Maslovare i to u tri faze - u kontinuitetu, u toku priprema napada. Zatim, preko odbornika je organizovana i obavjetajna sluba o kretanju neprijateljskih snaga i mnogo drugih aktivnosti, kako je

332

Prema izvjetaju 3. orunike pukovnije od 26. septembra 1941. godine, napad na Maslovare, u kojim je bilo 80 domobrana i 4 andara, izvren je 24. septembra u 6 sati i 15 minuta ujutro, a borba je trajala do 3 sata o 15 minuta poslije podne. VII, Arhiv NDH, k. 152, br. Reg. 22/111. Napomena Redakcije edicije Srednja Bosna u NOB. 333 Viktorija Glava, Partizani oko Maslovara, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 154. 334 Luka Radeti, S Borjanskim partizanskim odredom, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, fusnoti br. 2, str. 141, Prema tome , Drugi partizanski odred je krenuo prema rejonu Maslovara 4. septembra, u selo Markovie 5, prenoio u Grabovici i sutradan, 6. septembra poslije podne, produio iz Hodina Brda preko Boraka prema Borju, gdje je, do Jotanovia koliba, stigao 7. septembra prije podne. Napomena Redakcije.

100 reeno i zajedno sa uom grupom odbornika neposredno pred sam napad na Maslovare, 23. septembar 1941. godine. U drugoj polovini septemebra Drugi odred premjestio se iz Jotanovia koliba na Jelavku, gdje su takoer postojale kolibe. Tu je 23. septembra stigao etvrti odred na elu s Ratkom Broetom. Sutradan, 24. septembra, bio je napad na Maslovare (od 6.15 asova ujutro do oko 14 asova poslije podne). Napad nije uspjeo. Poginuli su Drago Bubi, komandir Odreda i Brane inik. Ubrzo poslije ovog napada, dio Odreda je nou, izmeu 7. i 8. oktobra 1941. poruio umsku eljezniku prugu i prekopao cestu od Kotor-Varoa prema elincu. Zatim, bile su dvije manje akcije, jedana 22. oktobr, a druga je bila zasjeda nie od sela Lipovca u rejonu Gajia mlina na umskoj eljeznikoj pruzi, kada je poginuo durektor Rudnika Maslovare Ivo Grani.335 Zatim, napad 29. oktobra na domobransku posadu u Obodniku (30 domoibrana koja je titila umsku eljezniku prugu) i dr. Dakle, vidjelo se da su sa osnivanjem revolucionarnih politikih odbora, odravane i konferencije sa omladinom, po tematici sline konferencijama sa narodom po selima, omladina je i pozivana da se javi u partizansku jedinicu, a posebno da ponese sa sobom puku i municiju, to je u pojedinim sluajevima bio realan zahtjev. Za odravanje omladinskih konferencija u partizanskim jedinicama bili su zadueni politiki delegati, kasnije politiki komesari, kao i za to posebno odreene linosti, a posebno neto kasnije, s obzirom da od poetka januara 1942. godine u srednjoj Bosni djeluje i Okruni komitet SKOJ-a za srednju Bosnu. Vaso Petri, predsjednik i Vaso Kapor, sekretar Partizanske optine Maslovare (tako smo je zvali poto je istovremeno postojala i optina na elu s predsjednikom Josipom Karloviem u Maslovarama u kojim je jo bila neprijateljska posada), poslije odranog zbora za izbor Optinskog revolucionarnog politikog odbora, organizovanije su nastavili da rade na sakupljanju hrane, oruja i drugog, poto je sada bilo vie oslonaca u selima. Sjeam se da je kua mojih roditelja tada bila, u stvari, kao neka baza za snabdjevanje partizana. Svakodnevno je sakupljana hrana, naroito so, petrolej za lampe, zatim odjea, duvan. U naoj kui se io topli ve za partizane (poto je u trgovini moga oca bilo tzv. topova razliitog flanela), a od crvene ohe su na stotine izrezivane crvene petokrake zvijezde. U prvoj polovini septembra 1941. godine za maslovarsku partizansku jedinicu napravljene su barake u skoro neprohodnoj borovoj umi, a pozivanje i slanje ljudi da rade na podizanju ovih baraka sprovodili su odbornici. Ljudi su angaovani na dobrovoljnoj bazi. Strunim radom na izgradnji baraka rukovodio je Pane Ili.336 Barake za Partizansku bolnicu na Borju blizu Solila graene su znatno kasnije, u prvoj polovini decembra 1941. godine. I ova aktivnost organizovana je angaovanjem odbornika, koji su

335 336

VII, Arhiv NDH, k. 152, reg. br. 4/181 i 41/11. Pane Ili, ugledni mjetanin iz Ratana, sela optine Maslovare, bio je poznat kao najbolji drvodjelja u okolini.

101 ilegalno djelovali po selima maslovarske optine, a i u to vrijeme omladina je uestvovala na odreenim zadacima.. Dakle, reorganizacijom koja je izvrena 28. avgusta 1941. godine od boraca Banjalukog partizanskog odreda formirana je Prva eta Bosanske krajine, koja je prvobitno imala tri partizanska odreda. Kada je tri dana kasnije, na Tisovac stigao Borjanski odred, pod komandom Ratka Broete i Vojina Mitrova, on je uao u sastav Prve ete kao njen etvrti partizanski odred. Od grupe partizana s maslovarskog sektora i jo nekih boraca, izdvojenog iz prvobitnog banjalukog partizanskog odreda, formiran je Drugi partizanski odreda, za ijeg je komandira postavljen Drago Bubi, a za politikog delegata Rade Liina Prema tome, Drugi partizanski odred je krenuo prema rejonu Maslovara 4. septembra, u selo Markovii stigao 5, prenoio u Grabovici i sutradan 6. septembra poslije podne, produio iz Hodinog Brda preko Boraka prema Borju, gdje je, do Jotanovia koliba, stigao 7. septembra prije podne.337 Dajui neto iri presjek o nastajanju i prvim bitkama Drugog partizanskog NOP odreda namjera nam je da prezentujemo dogaanja u partizanskom pokretu prvih dana ustanka 1941. godine na podruju ovoga Odreda, a o osnivanju odreda na drugim podrujima srednje Bosne u prvoj godini NOR-a bitni podaci sadrani su u objavljenoj literaturi.338 Imljanska eta osnovana je 8. novembra. U prvo vrijeme bila je smjetena u Djevojakoj Ravni. Kasnije, kada je iprage napustila neprijateljska posda, 20. decembra 1941, ova eta se stacionirala u ipragama.339 Skendervakufska eta osnovana je 14. decembra, kada se neprijateljska posada iz Skender-Vakufa povukla u Kotor-Varo itd.340 7.Osnivanje III krajikog NOP odreda (nova reorganizacija), okrunih komiteta KPJ i SKOJ-a za Jajce, koji su djelovali i u srednjoj Bosni Prema utvrenom ustrojstvu organizovanja partizanskih vojnih jedinica eta je bila osnovna vojna jedinica, koja u svom sastavu ima odrede i vodove. Objedinjavanje rada eta vrio je Oblasni tab partizanskih jedinica Bosaanke krajine, a tako je bilo i na drugim oblastima u Bosni i Hercegovini. Meutim, ovakva organizacija nije svugdje jedinstveno sprovoena. Postojale su izvjesne razlike u vojnom organizovanju izmeu eta i u samoj Bosanskoj krajini, ali i ire. U Podgrmeu, na primjer, osnovan je tab gerilskih odreda grupa Krupa Sana, kasnije je formirana Jajaka divizija, tab I krajike divizije i sl. Tokom NOR-a bilo je vie vojnih savjetovanja posveemih reorganizaciji vojnih jedinica. Krajem septembra 1941. godine uro pucar primio je direktive o novoj vojnoj organizaciji, pa je kao sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, 10. oktobra definitivno napustio Banjaluku i uputio se na odredite gdje je ve bila okupljena vea grupa prvih boraca NOR-a u ovom kraju. lanovi Oblasnig komiteta KPJ za Bosansku
337 338

Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 140-141. Napomene Redakcije (djelimine) br. 1. i br. 2. Edicija Srednja Bosna u NOB, knj. 1, 2, 3, i 4.(koja je u pripremi) i druga. 339 Sredo ukari, Brian je bio za borce, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, fusnota br. 5, str. 137. 340 ivka Kukolj-Podgorac, Skender je slobodan, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, fusnota br. br 3.str. 152.

102 krajinu odrali su sastanak na jajako-manjakom podruju i zakljuili da se sprovede direktiva PK KPJ za BiH i Glavnog taba za BiH o formiranju tri odreda i etiri okruna komiteta KPJ na podruju Bosanske krajine i utvreni su osnovni kadrovi za predviene i tabove odreda i okrune komitete KPJ. U vezi sa predvienom reorganizacijom rasformirani su tabovi divizija i Oblasni tab, a kadrovi upueni u odrede. Kako je ovom novom vojnom reoganizaciom cijela srednja Bosna ukljuena u podruje djelovanja III. krajikog NOP odreda dajemo izvor koji govori o osnivanju toga odreda: U oktobru, tanijeg datuma se ne sjeam, krenula je jedna naa grupa na lijevu obalu Vrbasa. kae dr Vaso Butozan. Moglo nas je biti estero-sedmero. Osim Kasima,341 efketa342 i Habije Beirbaia, u sjeanju mi je ostao jo jedino omladinac Hadihalilovi, a bile su u toj grupi i dvije ili tri drugarice Ubrzo nakon toga stigao je ponovo do nas uro Pucar Stari i bio zadovoljan: vidio je da su se stvari pokrenule. On je, inae, bio protiv toga da se dugo ostaje na jednom mjestu Meutim, bio je za to da tab bude na jednom mjestu i da obuhvata nekoliko srezova (Banjaluku, Kotor-Varo, Mrkonji-Grad, Jajce i dio travnikog sreza).343 U vezi sa osnovanjem III. krajikog NOP odreda dr Vaso Butozan344 kae: Tu je dolo do formiranja III. krajikog NOP odreda. Komandant odreda postao je Danko Mitrov, njegov zamjenik Miljenko Cvitkovi, a naelnik taba Rade Marjanac. Komesar odreda trebalo je da bude efket Maglajli, ali poto je u taj odred uao i Drenovi, a njegova ena je poznavala i efketa i mene iz Banjaluke i znala da je efket Musliman kako se on i sam deklarisao odlueno je da ja umjesto njega preuzmem tu dunost. Postupljeno je tako da bi se Drenovi i njegovi komandanti vre vezali uz nas. Za zamjenika komesara bio je predvien Rade Radi, ali poto on nije bio tu, umjesto njega je tu dunost preuzeo Nemanja Vlatkovi. 345 Operativna prostorija III krajikog NOP odreda obuhvatila je kako jajako-mrkonjiki sektor, tako i sektore Ribnika, Manjae i srednje Bosne, a u njegov sastav ulazili su: 1. bataljon Pelagi komandant Metli, politiki komesar Mitri; 2. bataljon Iskra komandant olaja, komesar Nemanja Vlatkovi; 3. bataljon komandant Drenovi, bez politikog komesara; 4. bataljon Soko komandant Mitar Kovaevi, komesar Stojan Kovaevi, njegov zamjenik Vojin Mitrov; 5. bataljon komandant Drago Maar, komesar Niko Jurini; 6. bataljon komandant Ratko Broeta, komesar Rade Licina.346

Odnosi se na Kasima Hadia. Odnosi se na efketa Maglajlia. 343 Dr Vaso Butozan, Formiranje Treeg krajikog NOP odreda, Srednja Bosna u NOB, knj.3, str.6. 344 Bilo je predvieno da politiki komesar bude efket Maglajli, ali kako je u okviru 3. krajikog NOP odreda bila i jedinica Uroa Drenovia, na osnovu politike procjene, zakljueno je da je bolje da bude Srbin po nacionalnosti politiki komesar neko Musliman. Dr Vaso Butozan je kao Srbin postavljen za politikog komesara (inae, u predratnoj Banjaluci bio istaknuti aktivista revolucionarnog radnikog pokreta. 345 Nemanja Vlatkovi je je bio istaknuti aktivista revolucionarnog radnikom pokretu u periodu prije rata. predrevo 346 Dr Vaso Butozan, Formiranje Treeg krajikog NOP odreda, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 5-7.
342

341

103 Drugim rijeima reeno, srednja Bosna bila je pokrivena bataljonima br. 5. i 6, koji su, kao to se vidi, bili sastavni dio III. Partizanskog NOP odreda. efket Maglajli u svom lanku Reorganizacija partizanskih komandi i odreda347, izmeu ostalog, kae: Saznavi za odlazak Miljenka, Vase i mene na sektor Jajca, uro Pucar, po dolasku iz Sarajeva u Banjaluku sam je doao na taj teren. Neto prije njega, na putu iz Drvara u Vrhovni tab, naiao je i Kosta Na i zadrao se kod nas. Pucar ga je tu i zatekao. Organizovan je sastanak Na njemu nas je Pucar upoznao s direktivom Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu o formiranju odreda i okrunih komiteta KPJ i SKOJ-a na terenu Bosanske krajine. Tom direktivom bilo je predvieno formiranje Prvog krajikog partizanskog odreda u Podgrmeu, Drugog na Kozari i Treeg na terenu srednje Bosne i jajako-mrkonjikog podruja, s tim da se odredi dijele na bataljone, a bataljoni na ete. Pokrajinski komitet je odredio i sastav tabova odreda i okrunih komiteta, bar za osnovne funkcije, jer je Pucar doao na teren i sa spiskom ljudi za tabove i komitete Okruni komitet za teritoriju III krajikog NOP odreda, koliko se sjeam, sainjavali su Kasim Hadi, sekretar, lanovi komiteta: Muhamed Kazaz, Nemanja Vlatkovi, Stole Kovaevi, Edhem Karabegovi, Teufik Kadeni Cinkara, Rade Liina i Ahmet Hadihalilovi (sekretar OK SKOJ-a) U skladu sa ovim odlukama bila je rasformirana Jajaja divizija, a neto kasnije i Prva krajika divizija, iji je komandant bio Danko Mitrov.348 Navodei ove podatke o osnivanju III. karjikog NOP Odreda, namjera nam je da, pored isticanja znaaja osnivanja ovog odreda, istovremeno, posebno istaknemo injenicu da je na taj novi Jajaki okrug koji je pokrivao podruje III. krajikog NOP odreda, dola grupa boraca koji su od strane PK PKJ Bosne i Hercegovine predvieni za Okruni komitet KPJ za ovo podruje, a meu njima je bio i Ahmet Hadihalilovi, koji je bio odreen za sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za podruje III. krajikog NOP odreda. Nije, meutim, pronaen podatak o tome, da li je i kada je osnovan Okruni komitet SKOJa, odnosno da li je poslije odrane prve sjednice Okrunog komiteta KPJ, osnovan i Okruni komitet SKOJ-a za ovo podruje, poto je takva praksa bila kad se osnivaju novi okruni komiteti KPJ za nova podruja tokom cijelog NOR-a. Normalna je pretpostavka da kad je odran sastanak Okrunog komiteta KPJ u navedenom sastavu, u okviru koga je bio i Ahmet Hadihalilovi lan OK KPJ, da je ako ne odmah, a ono bar uskoro uslijedilo odravanje i sastanka Okrunog komiteta SKOJ-a u odreenom sastavu, to se nije uspjelo utvrditi u okviru obimnog naunoistraivakog rada koji je obavljen povodom pripreme grae za ovaj rad. Iako do sada nije utvreno da li je osnovan OK SKOJ-a, pronaen je podatak koji posredno govori da je taj OK SKOJ-a osnovan. To se vidi iz slijedeeg sadraja: Moe se konstatovati da je energinom akcijom Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu i Oblasnog taba izvrena, u veoma kratkom roku, reorganizacija partizanskih jedinica i stvoreno, na ovom podruju pet narodnooslobodilakih odreda i etiri okruna komiteta KPJ i SKOJ-a. Ovako odgovoran
347

efket Maglajli, Reorganizacija partizanskih komandi i odreda, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 813. 348 Ibid., str. 11.

104 i velik zadatak bilo je mogue izvriti samo disciplinovanom akcijom lanova KPJ349 Pored toga.utvreno je da je Ahmet Hadihalilovi, upravo u vrijeme poslije odrane prve sjednice OK KPJ, radio na osnivanju prvih omladinskih organizacija na terenu oko i u Aginom Selu. Ahmet politiki radi u pojedinim zaseocima Aginog Sela, kao i u Aginom selu na osnivanju omladinskih organizacija i izboru omladinskih odbora. To se vidi i iz slijedeeg sadraja: Prije nego to je partizanski odred doao u Trnovau, u Agino selo je jednog dana stigao partizan Ahmet, ali to nije bio onaj Ahmet koji je vrio popis ita.350 On je sazvao omladinu u ivije, zaselak Aginog sela. Iskupili smo se u kui Alekse ivije Na tom sastanku je moglo biti 29 do 30 omladinaca i omladinki. Ahmet nam je itao nekakav materijal. Mene su izabrali za predsjednika omladine u naem selu. Ahmet mi je rekao tada da e na drugi sastanak doi drugarica Poslije toga sastanka nisu vie dolazili ni Ahmet ni Duanka. Poto nisam vie elio da ostanem u selu, jer sam vie volio da budem u partizanima, ja sam jednoga dana otiao u Trnovau gdje se nalazio partizanski odred i gdje su ve bile podignute dvije barake. Nisam siguran u datum mog dolaska u Trnovau, ali mislim da je to moglo biti petnaest do dvadeset dana poslije paljenja Boca.351 Ahmet je bio u odredu kad sam ja doao, ali ga nisam zatekao u logoru. Kada se vratio ljutio se kad me je ugledao i pravio pitanje to sam doao, jer ko e raditi sa omladinom Ja na Trnovai nisam zatekao mnogo ljudi, jer su uvjek bili na terenu, na poloaju u Krminama, u zaseoku Prnjavor, zatim u Brenici, u Bocu kod mosta U Trnovai su bili Drago i Niko 352 Kao to se vidi Ahmet je radio politike poslove na terenu sa omladinom, kao to smo i mi svi, lanovi skojevskih komiteta, to radili u toku rata mukotrpno skupljajui omladinu i u selima sa samo nekoliko ratrkanih kua. Zatim, vidimo da se ljuti to je Aleksa Pani doao u partizane ostavivi omladinsku organizaciju u svom selu, u kojoj je, u njegovom prisustvu, bio izabran za predsjednika omladine svoga sela, to ukazuje da je Ahmet, iako u Odredu i dalje zaduen za rad sa omladinom, odnosno odgovoran je za ovo podruje rada. Ali, mi do sada nismo utvrdili da li je bio osnovan Okruni komitet SKOJ-a za ovo podruje, iako se u Zapisniku na Oblasnoj partiskoj konferenciji KPJ Ahmet vodi kao sekretar OK SKOJ-a Jajce. Kad mu je data rije da govori, u okviru take dnevnog reda o SKOJ-u, kada su govorila i ostala tri sekretara OK SKOJ-a, u Zapisniku stoji: Drug Ahmet:353 Nije bilo organizovanog rada s ove strane Vrbasa sve do dolaska druga predstavnika PK SKOJ-a.354
Muharem-Hare Beganivi, Partijska i vojna savjetovanja u Bosanskoj krajini 1941. i 1942. godine do Skendervakufske konferencije, Srendervakufska konferencija 42, str. 128-129. 350 Radilo se o omladinskom rukovodiocu i skojevcu Ahmetu Hadihaliloviu. Vidi lanak Alekse Pania Neto je pisao na koljenu u etvtoj knjizi edicije Srednja Bosna u NOB. Napomena Redakcije. 351 Boac je popaljen 1. septembra 1941. godine. 352 Aleksa Pani, Otiao sam u Trnovau, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 118. 353 Ahmet Hadihalilovi, sekretar OK SKOJ-a za Jajce. (Ova napomena je preuzeta iz knjige Skendervakufska konferencija 42, Zapisnika, str. 71. 354 Dragan M. Davidovi, Osvrt na neke arhivske i druge izvore za Oblasnu konferenciju KPJ za Bosansku ktrajinu februara 1942. godine u Skender-Vakufu, Skendervakufska konferencija 42, str. 19-72. Citirana
349

105

Treba napomenuti da se u to vrijeme, u neposrednoj blizini na terenu gdje djeluje Ahmet, nalazilo, odnosno politiki je djelovalo nekoliko poznatih banjalukih pregalaca u radu SKOJ-a, osnosno mladih boraca Banjaluana, koji su bili predratni lanovi SKOJ-a i KPJ u banjalukim srednjim kolama izraslije linosti za djelovanje na zadacima u masovno-politikom radu u predratnoj Banjaluci, pa tako i u ratnim uslovima na terenu Manjae. To su bili Zdravko Lastri Jegor,355 Branislav Lastri Branko,356 Ivo Odi357 i Anton Marini Toni,358 (koji je imao i nadimak Isus, to se vidi iz slijedeeg: S nama je krenuo jo jedan Banjaluanin s nadimkom Isus, jer je imao bradicu i imao obiaj da nosi neku granicu.),359 a i drugi koje ne pominjemo u ovoj prilici, poto su i ova etiri borca bila sasvim dovoljna za sastav jednog elitnog Okrunog komiteta SKOJ-a - da je on osnovan ili ako je on osnovan.. Na primjer, Gojko Gaji u svom obimnom radu na vie mjesta govori o Branku Lastriu kao omladincu (u knjizi Srednja Bosna u NOB, 2. knj. str. 199 i 200), to nedvojbeno znai da je Branko zaista bio rukovodilac omladine kao borac zatitnice Glavnog taba za Bosansku krajinu. Gojko Gaji kae: S Dankom su doli Cinkara, Kazaz, Leda Karabegovi, Milan Brankovi, Smajo Fazli, Elmaz Sarajlija, omladinac Lastri. I na drugom mjestu kae: Borba bi otra i kratka. andari se povukoe u pravcu svoje kasarne. Od naih bi ranjen u nogu omladinac Lastri, a od andara je bio ranjen u oko komandir stanice Petar Janjei.360 U istom radu Gojko Gaji govori o maloj koloni od 20-ak boraca na ijem elu je mladi Banjaluanin Ivo Odi, zastavnik koji je nosio crvenu proletersku zastavu sa srpom i ekiom. Gojko
reenica je na str. 71, u okviru Zapisnika sa I Oblasne konferencije KPJ za Bosansku krajinu, odrane od 21-23.02.1942. godien. 355 Zdravko Lastri Jegor, roen u Banjaluci 16. aprila 1916 sin Jakova Lastria. Istaknuti uesnik revolucionarnog omladinskog i komunistikog pokreta, lan akog drutva KUD Pelagi i RTD Prijatelji prirode. U SKOJ je primljen 1935. a u KPJ 1940. U prvim danima okupacije umnoavao je je vijesti Radio-Moskve, to je nastavio do odlaska meu ustanike 16, jula 1941. Do tada imao je vie sastanaka sa linim prijateljima Dankom i Vojinom Mitrov, s kojima je uestvovao u pripremama i organizaciji ustanka u srednjoj Bosni Krae vrijeme bio je u tabu kod Sime olaje. Ubili su ga etnici u Joavci 1. aprila 1942., Banjaluka u radnikom pokretu i NOB, Banjaluka 1981. godine, str. 324. 356 Branislav Lastri Branko, roen je 1920. godine. Do rata bio je uenik Trgovake akademije. Prije rata bio je istaknuti aktivista u radu SKOJ-a u Banjaluci, a u 1940. godini postao je lan KPJ. Dolaskom u partizane bio je borac u zatitnici taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu; samo u 3. knjizi edicije Srednja Bosna u NOB, u imeninom registru Branko se spominje 10 puta, na: 24 ,65,68,199,200, 203,204,217, 258 i 541. Poginuo je 1943. godine. 357 Ivo Odi, roen 1919. godine. Sin je Franje Odia, poznatog pripadnika revolucionarnog radnikog pokreta Banjaluke i Bihaa, poev od 1920. godine. Do rata je bio ak Srednje tehnike kole. lan SKOJa postao je ?, a lan KPJ ?. U vrijeme ustanka bio je na Manjai..U 1942. godini bio je zastavnik taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu. Preivio je Petu ofanzivu. Kada je krenuo 1943. godine u Bosansku krajinu, poginuo je naiavi na etniku zasjedu. 358 23. septembra ilegalni NOP je izveo uspjenu akciju spasavanja lanova KPJ i SKOJ-a iz zatvora.Ovom akcijom je rukovodio lan Mjesnog komiteta KPJ Duko Bole. Posredstvom saradnika NOPa dr Danice Perovi, dr Suzane anji, dr Sime Fabijania i drugih 14. septembra iz zatvora Sudbenog stola prebaena je grupa pripadnika NOP, meu kojima lanovi KPJ i SKOJ-a: Milan Radman, Jozo Nemec, Ante Marini i Zvonko Odi. Odmah po prebacivanju ove grupe u bolnicu otpoele su pripreme za njeno osloboenje iz ustakog zatvora. Nou 23. septembra u 23 asa uz pomo Boe Radmana i Brace Nanuta grupa je pobjegla., Duan Luka, Banjaluka i okolica u ratu i revoluciji, str, 161. 359 Albert Trnki, Formiranje taba brigade, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 13. 360 Gojko Gaji, Priprema ustanka, formiranje i razvoj Treeg partizanskog odreda prve ete za Bosansku krajinu, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 199 i 200.

106 navodi: Danko je iz Kola sa svojom grupom krenuo cestom u Dobrnju. Formirala se kolona od 15 do 20 drugova, a ispred kolone je jedan drug nosio zastavu.361 Putem je krenuto po Dankovom nareenju, iako se znalo, da se njim skoro normalno odvija saobraaj, kako civila, tako i neprijateljskih vojnika i andara, a naroito onih koji su stacionirani u Kolima, Kadijinoj Vodi i Sitnici. Seljaci iz manjakih sela su jo ili u Banjaluku radi prodaje i nabavki Nije dugo potrajalo, neko nas izvjesti da u potjeru za nama idu andari iz kolanjske andarmerijske stanice362 Prenosei se u mislima na dogaaje o kojim pie Gojko Gaji, sa visokim emotivnim nabojem, srcem svojim pratim ovu neveliku partizansku kolonu, koja se, u stvari, s velikim rizikom kree po otvorenom putu, na kome se slobodno kreu i neprijateljske snage. Razmiljam, s kakvim li su preokupacijama bili zaokupljeni ti mladi ljudi, banjaluki srednjokolci, sada, u partizanskoj koloni stari 22 godine, ili malo manje ili neku godinu vie,363prije svih Danko Mitrov koji je tada imao 22 godine, a bio je komandant Glavnog taba partizanskih odreda Bosanske krajine, a 22. oktobra iste, tj. 1941. godine, poslije izvrene reorganizacije u partizanskoj vojsci Bosanske krajine, postaje komandant 3. krajikog NOP odreda, zatim, poetkom 1942. godine komandant 4. krajikog NOP odreda. Nije bilo u toku NOR-a uobiajeno da vojna jedinica vea, a posebno manja, u prvim ustanikim mjesecima, ima zastavnika, koji ide sa razvijenom crvenom zastavom proletera, na elu kolone. Ova praksa neto govori i o komandantu Glavnog taba i o zastavniku toga taba! Znajui do sada mnogo o ivotu ovih ljudi iz objavljenih djela o tom periodu, a i po uvenju, sa sigurnou se moe rei da su oni bili, prije svega, predani borci za ono u ta su vjerovali, i u svakom trenutku bili su spremni dati i ivot za ideale svoje mladosti. Ali, ne moe se danas, 62. godine nakon vremena dogaanja o kome govorimo, ne rei da su to bili borci koji su i sa izvjesnom dozom zanijetosti zanesenjatva s poetskim dometima, doivljavali to svoje vrijeme, trudei se da sve u toj svojoj borbi urade najbolje koliko su mogli i umjeli, pri tome i zvijezde doseui! Njihov drug u to vrijeme, a i saborac iz Banjaluke, bio je i Ahmet Hadihalilovi, pa nije iskljueno, da su odreene aktivnosti sprovodili zajedno, bez obzira da li su i formalno bili povezani. Ako je bio osnovan Okruni komitet SKOJ-a za podruje na kome je djelovao III. krajiki NOP odred, poto je tako navedeno podruje djelovanja u vezi sa osnovanim Okrunim komitetom KPJ u kome je sekretar bio Kasim Hadi, moe se hipotetiki rei da Zdravko Lastri Jegor, Branko Lastri, Ivo Odi i Anton Marini Toni, ako nisu bili lanovi toga Okrunog komiteta SKOJ-a ili neko od njih mogli su biti, odnosno imali su sve uslove da to budu. Naa hipoteza da je osnovan i da je djelovao Okruni komitet SKOJ-a za Jajce zasniva se na podacima koje daju dr Vaso Butozan i afket Maglajli. Kad Vaso Butozan kae u sjeanju mi je jo jedino ostao omladinac364 Hadihalilovi365 to se podrazumjevalo da
361

Zastavnik taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu bio je Ivica Odi. Poslije pete pfanzive Ivica Odi se naao u istonoj Bosni. Kada je odatle 1943. godine krenuo u Bosansku krijunu, naiao je na etniku zasjedu i poginuo. Napomena Redakcije. 362 Gojko Gaji, n. d., str. 200. 363 Danko Mitrov je 1941. imao 22 godine, Zdravko Lastri 25, Ivica Odi 22, Branko Lastri 21. 364 Tokom NOR-a bilo je uobiajeno da linosti koje su bile na tzv. viim poloajima (na pr. komesari divizija ili brigada) sekretare sreskih ili okrunih komiteta SKOJ-a obino su zvali omladinac ili

107 je Ahmet rukovodilac SKOJ-a za odreeno podruje. A efket Maglajli direktno kae za Ahmeta da je sekretar OK SKOJ-a. Ova dva visoka funkcionera KPJ i NOR-a u momentu kada zajedno putiju sa Ahmetom istim poslom, tj. idu zajedno u mjesto gdje e se formirati III. krajiki NOP odred, 22. oktobra 1942. godine i odrati prvi sastanak Okrunog komiteta KPJ (a sastav ovog OK KPJ je odredio PK KPJ u dogovoru sa urom Pucarom Starim), nedvosmisleno govori o tome da je Ahmet odreen-postavljen za sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za podruje III. krajikog NOP odreda, odnosno za tadanji veoma veliki okrug Jajce, kao to je i Kasim Hadi tada postavljen za sekretara Okrunog komiteta KPJ za isto podruje. I, konano, Ahmet Hadihalilovi je u Zapisniku Oblasne konferencije KPJ za Bosansku krajinu, odranoj od 21 23. februara 1942. godine, naveden kao sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a za Jajce.366 A vidjeli smo da na terenu i djeluje u tom svojstvu. Nau hipotezu da je i na okrugu Jajce bio osnovan OK SKOJ-a temeljimo i na injenici da su, na ostala tri okruga, istog dana kada su osnivani okruni komiteti KPJ, osnovani i okruni komiteti SKOJ-a. Kao to su prisustvovali prilikom osnivanja III krajikog NOP odreda i Okrunog komiteta KPJ za Jajce, uro Pucar i efket Maglajli prisustvovali su i prilikom osnivanja I krajikog NOP odreda i jo dva okruna komiteta. Ubrzo su osnovana i ostala tri okruna komiteta KPJ i SKOJ-a i dva odreda. Tako je u selu Otaevci, pod Klekovaom 13. i 14. oktobra 1941. odrano vojno-politiko savajetovanje, uz uee ure Pucara, efketa Maglajlia, Ljube Babia i dr. na kome je izabran Okruni komitet KPJ za Drvar, Grahovo i Petrovac sa sekretarom Rudijem Kolakom. Osnovan je i Okruni komitet SKOJ-a. Obrazovan je i tab I krajikog odreda za podruje Podgrmea i Drvara. Za komandanta taba I krajikog odreda imenovan je Ljubo Babi, a za politikog komesara Velja Stojni i drugi lanovi taba. U Majki-Japri, 17. oktobra, uz uee ure Pucara, efketa Maglajlia i dr. poslije analize stanja i aktuelnih zadataka, obrazovan je Okruni komitet KPJ za Biha u sastavu efket Maglajli, sekretar, i lanovi: Rada Vranjeevi, Duanka Kovaevi, Hajro Kapetanovi i Ale Terzi. Imenovan je i Okruni komitet SKOJ-a. Za sekretara je odreena Rada Vranjeevi, a za lanove Hajro Kapetanovi i Drago Lang. Direktive za formiranje II krajikog odreda prenio je Branko Babi Slovenac. Uz prisustvo dr Mladena Stojanovia i Osmana Karabegovia osnovan je II krajiki NOP odred. Za komandanta je postavljen dr Mladen Stojanovi, za politikog komesara Boko iljegovi, za zamjenika komandanta Josip Maar oa, a za zamjenika politikog komesara arko Zgonjanin. Formiran je i Okruni komitet KPJ na elu sa Brankom Babiem, a lanovi su bili: Milo iljegovi i Dragojlo varc. Formiran je i Okruni komitet SKOJ-a na elu sa Bracom Nemet.367
omladinka. U ovoj prilici, kao to se vidi, Butozan je upotrebio upravo ovaj naziv za sekretara OK SKOJ-a. 365 Dr Vaso Butozan, n. d., str. 6. 366 Dragan M. Davidovi, Osvrt na neke arhivske i druge izvore za Oblasnu konferenciju KPJ za Bosansku krajinu februara 1942. godine u Skender-Vakufu, Skendervakufska konferencija 42., Banjaluka 1982, str, 71. 367 Muharem Beganovi Hare, n. d., sstr. 126-127.

108

Kao to se vidi utvreni su podaci da su na nova tri okruga Drvar, Podgrme i Kozara, poslije osnivanja okrunih komiteta KPJ istovremeno osnovani i okruni komiteti SKOJa. Kako jo nije utvreno za okrug Jajce da je bio osnovamn OK SKOJ-a za Jajce, ostaje da se dalje istrauje. 8. Prve aktivnosti u organizovanju omladine u ustanku 1941. godine a) Osnivanje prvih aktiva SKOJ-a na terenu srednje Bosne Poslije usvojenih odluka na partijskim i skojevskim savjetovanjima o potrebi dizanja ustanka i mobilizciji masa u borbu protiv okupatora, kada je CK KPJ, 4. jula 1941. godine donio odluku o dizanju ustanka, na teren srednje Bosne iz Banjaluke su doli lanovi Partije i SKOJ-a. Veina su ve ranije bili zadueni za politiko djelovanje u srednjoj Bosni i neposredno su se ukljuili u organizovanje ustanka na cijeloj teritoriji srednje Bosne. Naveemo istaknutije koji su uskoro na podruju srednje Bosne stasali u istaknute partijske i skojevske rukovodioce. To su: Adil Alagi, Husein Alagi, Branko Babi Slovenac, Branko i elimir Bari eljo, Abdulvehab Beirbai Habija, Zijad Bektaevi Kane, dr Vaso Butozan, Jovanka ovi uta, Mile i Rajko Davidovi, Mujo Deli, Danilo idara, Smajo Fazli, Safet Fejzi, Vojin Hadistevi, Vlado Ivanovi, Simonida Jeli Sida, Niko Jurini, Momir i Vlado Kapor, Aja i Edhem Karabegovi Leda, Muhamed Kazaz, Slobodan Kokanovi, Zvonko Komarica, Duanka, Mirko i Zora Kovaevi, Stojan Kovaevi, Duan Koica Duko, Mile Kresi, Branko i Zdravko Lastri, Radomir Liina Rade, Mileva Ljubotinja, efket i Vahida Maglajli, Osman Malki Maga, Idriz Maslo, Tvrtko Matijevi, Drago i Ivica Maar, Slobodan Danko i Vojin Mitrov, Veljko Mlaenovi, Branko Moraa Brane, Milan Moraa, Ivica i Slavko Odi, Refik Plivac, Aleksandar Potkonjak Braco, Mao Redi, Dragutin Rudolf Rojc Karlo, Smail Sobo, Branko Stupar Mio, Albert Trinki, Bosiljka ivkovi Bosa, Nada Maar i dr.368 Iz Teslia su na teren srednje Bosne izali: Edo Blaek, Ratko Broeta, Adem Hercegovac, Milorad Mirkovi, Edhem Pobri, a iz eave i okoline su se prikljuili Mira i Vlado Jotanovi, Ljubo Petrovi, Danko Kouk i Ratko Broeta.369 U sklopu postavljenih zadataka pristupilo se konsolidovanju postojeih i proirivanju organizacija KPJ i SKOJ-a, gdje su postojale i osnivanju novih. Tako su i u srednjoj Bosni zapoele prve pripreme u gradovima, varoicama, kao i u razvijenijim selima i u mnogim drugim sredinama, za pruanje otpora okupatoru. Raspolaui odreenom dokumentacijom, u ovoj studiji nastojali smo da bar djelimino ilustrujemo bogatstvo revolucionarne ponijetosti u prvim ustanikim danima, a posebno mladih ljudi. Aleksii

368

Momir Kapor i Duan Josipovi Duko, Komunisti u pripremama i organizovanju ustanka osnivanje i djelovanje organizacija KPJ, Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB-u 1941-1945, Kotr-Varo 1985, str. 55. 369 Advan Hozi, Tesli u NOB, Tesli 1985, str. 70-71.

109 Aleksii se nalaze desetak kilometara jugoistono od Klanica i do rata su brojali oko ezdeset domainstava. kae Drago Gligori. Osim petnaestak ukrajinskih domainstava, sve ostale bile su srpske porodice. Aleksie i susjedna sela ve u oktobru kontrolisala je Crnovrka partizanska eta, iji se logor nalazio na Crnom vrhu. Na operativnom podruju ete omladinski radnik je bio Milo Glii iz ardaana. Na inicijativu Milana Radmana i Miloa Gliia dolo je u novembru 1941. godine do osnivanja omladinskog aktiva u naem selu. Jednoga dana sastali smo se u kui Steve Rogia, iji je sin Ljubo bio veoma aktivan omladinac od prvih ustanikih dana. Osim Miloa Gliia i Ljube Rogia, sastanku su prisustvovali omladinci Mirko Gligori, Ljubo Vasili, Ljubo etojevi, Novo i Nikola Rogi, ja i drugi omladinci kojih se poimenice vie ne sjeam.

Omladinke nisu dole na sastanak. Za na kraj je bilo jo suvie rano da se seoske djevojke pojavljuju u bilo kakvim aktivnostima zajedno s mladiima, jer, ta bi o njima priale seoske ene. Mi smo o tome vodili rauna i nismo ni pokuavali da ubjeujemo seoske djevojke da se ukljue u omladinski aktiv. Meutim, u rad naeg aktiva poele su postepeno da se ukljuuju i seoske djevojke Persa i Leksa etojevi, Dragica Peji, Vidosava i Grozda Gligori. Njih pet su prednjaile u selu ispred ostalih omladinki i u pletenju arapa i rukavica za borce Crnovrke ete.
Iste veeri kada je formiran aktiv Aleksii, izabran je za predsjednika omladinskog aktiva Ljubo Rogi, a u sekretarijat aktiva Vaskrsije i Mirko Gligori, Risto Peji i ja prikupljali smo gdje god se mogao nai ma i jedan metak sakriven. Bilo je sluajeva da smo pronalazili i po deset okvira s po prt metaka za puku, a to je, u to vrijeme, mnogo znailo! Hrana je na Crni vrh uglavnom odvoena kolima, a mi omladinci smo najee ili uz zaprege po rasporedu. Narodna straa bila je organizovana u svim selima, pa i u Aleksiima. Njen zadatak je bio da na vrijeme otkrije nailazak andara ili vojske i obavijesti ljude da se sklone. Dok su jo andari bili u Hrvaanima i njihove patrole povremeno upadale u nae selo, mi smo drali strau prema selu Devetini. Kada je Crnovrka eta nakon likvidacije neprijateljskog uporita u Hrvaanima zauzela poloaje na Bokoviima i ardaanima s jednim dijelom snaga, a s drugim dijelom drala Kadinjane i Jaruane i bila orijentisana prema Slatini i Krmaricama, straarili smo po smjenama prema Klanicama, ali samo nou, jer su danju teren kontrolisali borci Crnovrke partizanske ete.370 Aleksii su bili jedno od najmanjih sela na podruju Crnovrke partizanske ete. Imali su svega oko pedesetak domainstava. Radei u ovom kraju 1941. godine na osnivanju narodnooslobodilakih odbora i omladinske organizacije, formirao sam koncem oktobra
370

Drago Gligori, Omladinski aktiv u Aleksiima, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 295-296.

110 omladinsku organizaciju i u Aleksiima sazvao sam jedne noi omladinu na konferenciju u kui Steve Rogia, koja se nalazila negde na sredini sela i bila jedna od veih seoskih kua. Kako se u to vrijeme u Dervetini i Hrvaanima nalazila neprijateljska vojska, postavili smo dva omladinca na strau.371 Na ovoj omladinskoj konferenciji izabrano je rukovodstvo omladine, a za predsjednika je izabran Ljubo Rogi. Ova omladinska organizacija, odmah po osnivanju, poela je prikupljati odjeu i obuu, a omladinke su plele arape, priglavke i dempere. Sve ovo je slato Crnovrkoj partizanskoj eti. Sakupljana je, u okviru akcije Seoskog NOO, i hrana je odnoena partizanima. Omladinci su vrili i straarsku slubu prema selu Dervetini, gdje se nalazila neprijateljska posada, kao i u nono patroliranje po selu u cilju otkrivanja eventualnog neprijateljskog nadiranja prema selu ili otkrivanju nekih sumnjivih osoba. Komanda Crnovrke partizanske ete je odluila da u Aleksiima osnuje ambulantu za svoje potrebe i odredila je Miloa Gliia da njom rukovodi. Tako se on vie ukljuio u rad sa omladinom. Polovinom januara, Milo je osnovao aktiv SKOJ-a za Aleksie i Donje Aleksie u sastavu: Ljubo Rogi, Drago Gligori, Duan uri, ivko Peji, drugarica Dragica, prezimena joj se ne sjeam, Jo jedan Gligori imena mu ne znam, a dvojici ne znam ni ime ni prezime. Za sekretara je izabrana Neda Topalovi iz Ljubatovaca, kerka umara Mila Topalovia. Na sastanke SKOJ-a, kao i na omladinske konferencije, sa mnom je dolazio i Maga.372 U februaru u Aleksiima smo formirali i omladinsku radnu brigadu i za njenog komandanta izabrali Ljubu Rogia. Omladinska radna brigada je imala zadatak da obezbjeuje ambulantu, ispomae u brizi oko ranjenika i bolesnika i sakuplja za njih u selu mlijeko, sir, jaja, voe, u prvom redu jabuke. U brigadi je bilo trideset omladinki i tridest i est omladinaca: Bosiljka (Riste) etojevi, Petar (Riste) etojevi, Radojka (Riste) etpjevi, Leksa (Save) etojevi, Ljubo (Save) etojevi, Persa (Save) etojevi, Dane (Luke) Danevi, Duan (Luke) Danevi, oro (Jove) Gligori, edo (Jove) Gligori, Grozda (Jove) Gligori, Slavko (Jove) Gligori, Vaso (Jovo) Gligori, Desanka (Marka) Gligori, Mitar (Marka) Gligori, Ugljea (Marka) Gligori, Duanka (Mile) Gligori, Stanka (Mile Gligori, Veljko (Mile) Gligori. Nevenka (Mitra) Gligori, Radojka (Mitra) Gligori, Vidosava (Mitra) Gligori, Mirko (Oste) Gligori, Drago (Save) Gligori, Vid (Save) Gligori, Vaskrsije (Stojia) Gligori, Vida (Stojia) Gligori, Zorka (Stojia) Gligori, Zorka (Stojia) Gligori, Boica (Duana) Manojlovi, Bosiljka (Milana) Manojlovi, Kosa (Milana) Manojlovio, Petar (Alekse) Mokricki, Anjelka (Alekse) Mrmnjak, oro (Duana)Peji, Persa (Duana) Peji, Jelka (Mlaena) Peji, Kosa (Mlaena) Peji, ivko (Mlaena) Peji, Boko (Veljka) Peji, Dragica (Veljka) Peji, Milo (Veljka) Peji, Rajko (Veljka) Peji, Risto (Veljka) Peji, Cvijo (Miloa) Popovi, Bramko (Nikole) Radman, Marija (Nikole) Radman, Gavro (Marka) Rogi, Mirko (Marka) Rogi, Nikola (Marka) Rogi, Bosiljka (Petra), Ljubica (Petra) Rogi, Nikola (Riste) Rogi, ore (Steve) Rogi, Jelka(Steve) Rogi, Ljubo (Steve) Rogi, Slavko (Steve) Rogi, Dragica (Vida) Rogi, Rajko (Duana) Samac,
371 372

Milo Glii, Rad s omladinom, Srednja Bosna u NOB, knj. 4 (u pripremi za tampu). Milo Glii, Ibid.; Maga je nadimak za Osmana Malkia koji je tada bio sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a za Crni Vrh, postavljen na tu dunost na Prvom okrunom savjetovanju SKOJ-a srednje Bosne, odranom poetkom januara 1942. godine u Karau..

111 Savo (Duana) Samac, Anka (Ivana) Staean, Haneljka (Ivana)Staean, Vlado (Mirka) Stagi, ore (Ilije) Teodorovi, Rajko (Ostoje) Vujki i Savka (Ostoje) Vajuki. Petero-estero omladinaca je stalno deuralo u ambulanti. Omladinci su drali strau i danju i nou imali smo samo jednu, moju puku, koja je prelazila iz ruku jednog u ruke drugog straara cjepali drva i loili pei, a omladinke su najee prale zavoje i rublje, krpile odjeu ranjenika i obavljale sline poslove. Odmah po formiranju brigade omladinci i omladinke su dobili zadatak da svako sebi napravi drvenu puku i poto je to uraeno, organizovana je vojna obuka vjebe. Nou je vie puta improvizovan napad na nau ambulantu i organizovana njena odbran, kao i druge vjebe: napad na neprijatelja, povlaenje ispred neprijatelja i slino. U selu se nalazilo naputeno zemljite nekog Dabulhania iz Banjaluke, na kojem se nalazio i ardak. Omladinska radna brigada pristupila je organizovanju Partizuanske ekonomije na tomnaputenom zemljitu i u proljee 1942. godine prikupljale po kuama krunpir i luk da ga zasadi na Partizanskoj ekonomiji.373 Ova veoma razvijena aktivnost u radu sa omladinom odvijala se sve do etnikog pua u Crnovrkoj partizanskoj eti, juna 1942. godine. Skender Vakuf Podruje Skender Vakufa i okoline, poev od 14. decembra 1941. godine374 postalo je slobodna teritorija, poto se neprijateljska posada pod pritiskom partizanskih snaga iz okruenja, povukla u Kotor-Varo. U slobodnom Skender-Vakufu, 14. decembra 1941, formirana je Skendervakufska eta375 iji komandir je postao Dujko Komljenovi. Masovno-politikim i kulturno-prosvjetnim radom kao i formiranjem aktiva SKOJ-a rukovodio je Vlado Ivanovi.376 Oktobra i novembra, a u nekim aktivnostima i neto ranije, omladina ovoga kraja bila je angaovana na aktuelnim zadacima koji su se u tom periodu postavljali. Sa omladinom se radilo pojedinano, u sluajevima kada je to bio jedini nain za njihovo pridobijanje za NOR, grupno, i na masovnim sastancima. U osloboenom Skender Vakufu osnovano je nekoliko sekcija za kulturno-prosvjetni rad, kao na primjer horska, dramska, recitatorska i dr., a u selima nekoliko analfabetskih teajeva. U Skender Vakufu, Bokanima, Bastasima, Kobilji, ivinicama skoro sva omladina bila je okupljena. Omladinske jedinice za vojnu obuku muke omladine bile su osnovane u: Skender Vakufu, ivinicama, Bokanima, Bastasima i Kobilji. Obuka je vrena drvenim pukama, a vodili su je mladii koji su bili otsluili vojsku prije rata.
Milo Glii, Ibid., str. 24. Izvjetaj 3. krajikog NOP odreda od januara 1942. godine, Zbornik dokumenata NOR-a IV/3, document br. 6, str. 30 (U dokumentu se kae Ustaka posada u Skender-Vakufu izvukla se i pobjegla prema Kotor-Varou. Idueg dana jedna eta 5. bataljona 4. krajikog NOP odreda naila je u mjesto.) 375 Sredo ukari, Brian je bio za borce, Srednjsa Bosna u NOB, knj. 2, fusnota br. 5,str. 137. Skendervakufska eta formirana je 14. decembra 1941. godine, u slobodnom Skender-Vakufu, poslije povlaenja neprijateljska posade. 376 Vlado Ivanovi iz Kotor-Varoa. Pred poetak rata bio je u Banjalukci srednjokolac u Srednjetehnikoj koli. lan SKOJ-a je d 1939. godine. Prije odlaska u partizane u Banjaluci je, zajedno sa Vladom Kapor, ilegalno tampao radio-vijest, koje su ire distribuirane.
374 373

112 Kada su odravani omladinski ili opti politiki skupovi ili zborovi ove omladinske jedinice dolazile su u stroju sa drvenim pukama i pod zastavama.377 Aktiv SKOJ-a u Skender Vakufu formiran je u drugoj polovini decembra 1941. godine u sastavu: Jovanka Crnomarkovi, sekretar (kasnije udata-Trkulja),378 Vid Kukolj,379 Janko orali,380 Rajko Duki,381 i dr. Omladina je bila masovno angaovana na sakupljanju hrane, toplih odjevnih predmeta za borce, raznih potreptina za partizansku bolnicu, koja se nalazila na podruju koje nije bilo daleko od Skender-Vakufa, a sabirno mjesto za prikupljenu hranu, posteljno rublje, alkohol, petrolej i dr. bilo je u Skender Vakufu zbog bezbjednosnih razloga. Ilegalno.382 Omladinski odbori, ranije osnovani po selima, tokom februara i marta prerasli su u odbore NOSOBiH-a, kao, na primjer, u: Skender Vakufu, ivinicama, Bokanima, Bastasima, Kobilji, Raima i Baljvinama.383 Sve do etnikih pueva na podruju Skender Vakufa bio je veoma dobro organizovan masovni politiki rad sa stanovnitvom, pa tako i sa omladinom, koji su organizovali Vahida Maglajli, Mio Stupar, Vlado Ivanovi, ivka Kukolj i izrasliji aktivisti aktiva SKOJ-a Skender Vakufa Jovanka Crnomarkovi-Trkulja, Rajko Duki i dr. Omladina je posebno dobro posjetila politiki zbor, organizovan za proslavu Prvog maja 1942. godine u Skender Vakufu, na kome su govorili komesar i komandir partizanske ete Mio Stupar i Dujko Komjenovi.384 U Skender Vakufu su bili organizovani i sanitetski teajevi na kojim je bila okupljena i enska i muka omladina iz Skender-Vakufa i okolnih sela. Omladina Skender Vakufa, zajedno sa ostalim snagama, posebno se angaovala za doek, smetaj i ishranu delegata Oblasne partijske konferencije za Bosansku Krajinu, odrane od 21. do 23. februara 1942. godine, kao i za doek, obezbeenja hrane i smetaj omladine centralne Bosne, koja je prisustvovala Smotri kulturno-prosvjetnog rada omladine srednje Bosne od 5. do 7. aprila 1942. godine. Marta i aprila mjeseca iste godine omladina je radila na izgradnji partizanskog aerodroma. Maslovre
Kazivanje Vlade Ivanovia i Slavka Popovia autoru. Jovanka Crnomarkovi-Trkulja, lan SKOJ-a od 1941. U NOB od 1941. Za vrijeme rata bila je borac i rukovodilac saniteta u 4. krajikom NOP odredu i 14. srednjobosanskoj NOU brigadi, lan Sreskog komiteta KPJ za Kotor-Varo, a poslije rata u izvrnim organima Sreskog narodnog odbora Kotor Varo. Sada ivi u Beogradu. 379 Vid Kukolj, omladinac iz Skender-Vakufa, lan SKOJ-a od 1941, a lan KPJ od 1942. godine. Umro od tifusa u proljee 1943. godine kao borac 1. bataljona 4. krajikog NOP odreda. 380 Janko orali, omladinac iz okoline Skender-Vakufa, lan SKOJ-a od 1941, a lan KPJ od 1942. Ubili su ga etnici poslije zvjerskog muenja u Vijaanima, kada su ga uhvatili na kururskom zadatku. 381 Rajko Duki, omladinac iz okolineSkender-Vakufa, lan SKOJ-a i borac od 1941, poginuo kao zamjenik politikog komesara bataljona u 14. srednjobosanske NOU brigade na Sivi kod Doboja 1944. godine. 382 Ibid. 383 Ibid. 384 Kazivanje Srede ukaria autoru.
378 377

113

U 1941. godini u Maslovarama, poev od 15. decembra, kada je ustaka vlast napustila Maslovare, djelovala je grupa istaknutih banjalukih komunista. Na raznim dunostima u vrijeme ustanka na podruju Maslovara djelovali su: elimir Bari eljo, Dragan i Milan Bubi, Jovanka ovi uta, Idriz Maslo, Tvrtko Matijevi, Marinko Milojevi, ore Perovi oko, Vera Stefanovi Vinterhalter, Lazo Vidovi, a kasnije i drugi. Cjelokupnu ideoloku, politiku i organizacionu aktivnost u Maslovarama i irem podruju organizovao je i usmjeravao Idriz Maslo, dugogodinji sekretar MK SKOJ-a i MK KPJ u Banjaluci u periodu 19291936. godine, odnosno do hapenja i suenja pred Dravnim sudom za zatitu drave. On je kasnije bio i sekretar vojnoteritorijalne elije u Maslovarama. elija se sastajala po potrebi da bi se razmatrala nastala situacija i odredili zajedniki i pojedinani zadaci za svakog lana. U Maslovarama je u to vrijeme osnovana i kandidatska grupa u kojoj su bili Vaso Kapor, Viktorija Petri-Kapor, Vaso Petri i Milan Radi. I kandidatskom grupom rukovodio je Idriz Maslo385 Kada je ustaka vlast napustila Maslovare 15. decembra 1941, sa svim naoruanim licima i svim organima svoje vlasti, kao i izvjesnim dijelom stanovnitva iz tzv. rudnike kolonije, one su postale slobodna teritorija i ve sutradan, sa cijelim sastavom, eta je dola sa Jelavke u Maslovare i zaposjela zgradu direkcije rudnika u Maslovarama. Ona je prva partizanska eta na tadanjem srezu Kotor-Varo formirana na Borju, 25. septembra 1941. godine, sutradan poslije neuspjelog napada na Maslovare (koji je bio 24. septembra 1941. godine), a zvala se Borjanska (a kasnije je nazvana Maslovarska). U tim novim uslovima, poto je cijelo podruje optine Maslovare postalo slobodna teritorija, stekli su se povoljni uslovi za masovni politiki rad. Kako su se tada u Maslovarama nalazile sve spomenute linosti, to je bio veoma ozbiljan kadrovski potencijal za osmiljen i intenzivan masovni politiki rad, kako sa odraslim, tako posebno sa omladinom, koja je u svim sredinama uvjek najprijemivija za nova dogaanja. A dolazak partizanske vojske u Maslovare, bio je svestrano pozdravljen, pogotovo poslije ustake vlasti koja je i u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini vrila monstruozne zloinine, o emu su vijesti raznim kanalima stizale i u Maslovare. Kako je vojnoteritorijalna elija KPJ u Maslovarama ve djelovala, to je imalo znaajan uticaj da se mnogo ire nastave i razvijaju zapoete aktivnosti. Odmah se zapoelo sa odravanjem konferencija u svim selima kako sa narodom, tako i sa omladinom. ore Perovi oko 20. decembra je u Maslovarama, osnovao aktiv SKOJ-a. Poslije 15. decembra 1941. godine u slobodnim Maslovarama, koje su oduvjek bile kulturni centar ovog kraja, prilo se odmah organizovanju kulturnog rada, izdavanju radio-vijesti i stvaranju organizacija omladine i ena ene i omladina su opravili demoliranu zgradu i preuredili je u Dom kulture. Koncem decembra, na irem sastanku omladine, u prisutnosti lanova Optinskog narodnog odbora i Idriza Masle, politikog komesara Borjanske ete, tada ve preimenovane u Maslovarsku, izvreno je javno primanje omladine u SKOJ. O prijemu svakog pojedinog kandidata u SKOJ raspravljalo se i odluivalo zajedniki. Sastanak je pripremio i njim rukovodio oko Perovi, koji je neto ranije stigao u etu, a ja sam mu pomagala. Tom prilikom je u SKOJ primljeno dvadeset omladinki i omladinaca, izmeu ostalih i moje sestre Duanka i Nevenka, zatim
385

Kazivanje Viktorije Petri-Kapor, sada Glava autoru..

114 Luka Kragi iz Obodnika, ura Jeftimir, Rajko Savanovi i drugi, kojih se poimenice vie ne sjeam. Meni je tada komesar Idriz Maslo saoptio da sam kandidat Partije. Za sekretara SKOJ-a izabrana je moja sestra Duanka Petri, a ja sam kao kandidat Partije bila zaduena da im pomaem u radu.386 Tako je osnovan prvi aktiv SKOJ-a na maslovarskoj optini 20. decembra 1941. godine u sastavu: Nevenka i Koviljka Petkovi387, Tilda Pili388, Olgica Pui,389 Zora Duji,390 Duanka i Nevenka Petri; Luka Kragi i Drago Raca, omladinci iz Obodnika; Neeljko Dugonji iz Ratana i drugi ukupno dvadeset.. Za sekretara je postavljena Duanka Petri.391 Ubrzano su po svim selima optine Maslovare odravane konferencije omladine i osnivani su aktivi omladine, a prvo je u samoj varoici Maslovare osnovana omladinska organizacija, kako se tada zvalo revolucionarni odbori omladine u kojoj se odvijao veoma iv masovno-politiki i kulturnoprosvjetni rad. Odmah se poelo sa odravanjem analfabetskih teajeva, osnovane su dramska i horska sekcija, poelo se sa vojnom obukom i dr. U zgradi osnovne kole392 nou su spavali omladinci koji su bili na vojnoj obuci, koja je trajala po grupama oko desetak dana. Za rad sa omladonom na vojnoj obuci bili su odreeni borci iz ete, a svi polaznici vojne obuke imali su drvene puke. Pored uenja rukovanja orujem polaznici su imali i vrijeme odreeno za politiki rad, koji su sprovodili rukovodioci SKOJ.a, a od nove, 1942. godine, za ovaj politiki rad posebno se angaovao Marinko Milojevi, predratni skojevac iz Banjaluke. Kada su vrene pripreme za napad na Kotor-Varo (napad je bio 19. februara 1942.), poto je te godine bio visok snijeg i zima sa veoma niskim temperaturama, omladina u Maslovaram, a posebno polaznici vojne obuke, pravili su male daice koje su se mogle privezati na cipele (neto nalik na vema kratke skije), da borcima noge ne propadaju u dubok snijeg prilikom napada. Pored toga skupljani su bijeli arafi, kako bi se borci, prilikom napada, zagrnuli da se manje primjeuju na snijegu. U zgradi osnovne kole koja je opravljena i osposobljena za korienje tj. za Dom kulture, bilo je veoma ivo. Svako poslije podne , omladina i stariji silazili su iz svojih
Viktorija Glava, U osloboenim Maslovarama, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 251. Nevenka i Koviljka Petkovi stupile su u 1. proletersku brigadu i poginule su na Sutjesci. 388 Tilda Pili je 1942. stupila u 1. proletersku brigadu. Rat je preivila; ivi u Sarajevu. 389 Olgica Pui, na povratkukui sa Drugog okrunog savjetovanja SKOJ-a za srednju Bosnu, razbolila se od tifusa i ostala u Karau, gdje je ubrzo umrla. 390 Zora Duji stupila u 1. proletersku brigadu u 1942. godine. Poginula je na Sutjesci. 391 Duanka Petri, ki Natalije i Vase Petri iz Maslovara; poetkom 1942. postavljena je na Prvom okrunom savjetovanju u Karau za sekretara Optinskog komiteta SKOJ-a u Maslovarama. Novembra 1942., kad je osnovan prvi Sreski komitet SKOJ-a za Kotor-Varo postavljena je za lana. Kad je Osnovan obnovljeni 4. karajiki NOP odred postavljena je za sekretara aktiva SKOJ-a u 2. eti Prvog bataljona i za lana Bataljonskog komiteta SKOJ-a. Povuena je na politiki rad na teren u Kruevo Brdo za sekretara Optinskog komiteta KPJ (i rukovodioca Sjevernog obavjetajnog centra, tzv. SO). etnici su je uhvatili 4. oktobra 1944. godine (na njen 20. roendan) i poslije zvjerskog muenja je ubili i vjerovatno bacilli u neku jamu (poto nisu pronaeni njeni posmrtni ostaci). 392 kola u Maslovarama imala je dvije velike uionice (jedna za 1. i 2. razred, a druga za 3. i 4, razred). U jednoj su bile napravljene tzv. palae za spavanje polaznika vojne obuke, a druga je bila za masovnopolitiki rad.
387 386

115 zaselaka, s okolnih brda i okupljali su se u Dom kulture da neto uju i vide. Tu su sluane radio-vijesti. Stariji mjetani, obino poslije podne, kada nahrane stoku, kad dou u Dom kulture, ostajali su do kasno uvee sluajui uvjebavanje horskih pjesama Bileanku, Mitrovanku, Po umama i gorama, Kolo Branka Radievia i dr. i recitacije O klasje moje, Mi znamo sudbu i sve to nas eka i dr. Motivi ove pezije su bili odlian povod da se s omladinom na politikim asovima govori o klasnoj porobljenosti ovjeka u staroj Jugoslaviji i o idealima narodnooslobodilake borbe osloboenju zemlje od okupatora i njegovih pomagaa, a zatim stvaranju boljeg, pravednijeg drutvenog poretka. Uvjebavan je istovremeno i jedan krai komad iz perioda borbe za osloboenje od Turaka. U kolskoj zgradi, odnosno Domu kulture osnovana je i biblioteka koju su koristili prije svega mladi. Da bi se moglo poeti sa odravanjem analfabetskih teajeva nekoliko lanova SKOJ-a iz varoice Maslovare (meu njima i Duanka i Nevenka Petri) obili su sva sela koja su pripadala optini Maslovare da bi sakupili kolske tablice sa pisaljkama za analfabetske teajeve, poto nije bilo hartije za potrebe analfabetskih teajeva. Skoro svako vee na ovim skupovima po jedan drug i drugarica, a ponekad i jedna osoba, pjevali su tzv. Vrabac, koji je obino bio veoma duhovit, ali je uvjek pored raznih dosjetki i aljivih aluzija i na prisutne linosti, obavezno imao i politiku sadrinu. Naime, kada se partizanska eta u Pribiniu proglasila za etniku. Vrabac je to odmah registrovao, a meni je ostao u sjeanju samo jedan stih: Maslovare malo mjesto etnici ga htjel za presto. Samo za deset dana pripremljena je kulturna priredba sa bogatim programom za doek nove, 1942. godine. Utisci o ovoj priredbi zabiljeeni su u jednom sjeanju: Rano izjutra, 31. decembra, krenuli smo kroz planinu Borje i kasno poslije podne stigli u Maslovare kae Branko Bokan. Tu nas je doekao komesar ete, banjaluki komunista, Idriz Maslo Veli, organizuju doek nove godine, pa bi eljeli da tom prilikom borcima progovorimo koju rije o situaciji u krajevima iz kojih dolazimo Orila se pjesma dugo u no krenuli smo prvog dana 1942. godine iz Maslovara neto raspoloeniji i odmorniji. Tu ostade iz nae grupe jedan drug rodom iz Banjaluke.393 Ali zadovoljstvo zbog prijema u Maslovarama ne potraja dugo. Dok smo se, predvoeni kurirom Maslovarske ete, peli uz neka gola brda iza brda, nama u susret, uz viku, ciku, i pjesmu kakvu nikad dotle ne uh, pojavie se naoruani ljudi veinom u izvrnutim kounima. Bilo je to najvjerovatnije u rejonu Stola, dvanaestak kilometara zapadno od Maslovara. Niti je to bio streljaki stroj, niti grupa, ili su kao stado razbjeglih ovaca. Kada nam prioe, vidjesmo da na kapama nose etnike kokarde. Rekoe nam da su oni do jue bili partizani, ali da su sada etnici i da im je komandant Lazo Teanovi394

393

To je bio Lazo Vidovi, Banjaluanin, poslije rata postao je general-potpukovnik. Iz Maslovara je tada, zajedno sa orem Peroviem i Duankom Petri, sa grupom kurira, krenuo na Prvo okruno savjetovanje u Kara, koje je odrano 7. januara. 394 Branko Bokan, Kroz srednju Bosnu u Bosansku krajinu, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 22-23.

116 Entuzijazam, polet i zalaganje omladine Maslovara u radu bili su karakteristini za decembarske dane 1941. godine, zatim januarske i februarske, kada se, poslije prispjele direktive, poetkom januara 1942. da se osniva Narodnooslobodilaki savez omladine Bosne i Hercegovine (NOSOBiH), odmah pristupilo organizovanju NOSOBiH-a na osnovu Pravila o ovom organozovanju, kao i kasnije, sve do stagnacije NOP-a u srednjoj Bosni, aprila 1942. godine. Masovan obuhvat omladine raznim oblicima rada doprinijeo je i njihovom brojnom stupanju u partizanske jedinice. Iz mnogih maslovarskih porodica omladina je ve prvih ustanikih mjeseci, stupala u partizanske jedinice i veina njih su poginuli u toku NOR-a. Tako su iz nekoliko maslovarskih porodica u NOR-u uestvovali svi ili skoro svi lanovi. Iz porodice Jozefine i Gostimira Bubia u NOR-u su uestvovali: Dragan, Milan, Fanika, Ankica, oko i Pero, kao i roditrlji Jozefina i Gostimir, od kojih su ivot izgubili Dragan, Milan, Fanika i Pero; iz porodice Natalije i Vase Petriu NORu su uetvovali: Viktorija, Radojka, Duanka, Nevenka, Vojislav i Smilja, kao i roditelji otac Vaso koji je bio prvi predsjednik Revolucionarnog optinkog odbora (Partizanske optine) za Maslovare, a zatim borac u 4. krajikom NOP odredu i Natalija koja je bila predsjenica Okrunog odbora Antifaistikog fronta ena Banjalukog okruga, inae uiteljica po obrazovanju. Iz ove porodice ivot su izgubili otac Vaso, Radojka, Duanka i Vojislav; iz porodice Draginje i Dragana Miria u NOR-u su uestvovali: Milan, Bosa i Momilo, a i roditelji u antifaitikom pokretu. ivot je izgubio Milan Miri; iz porodice Ljube Miljanovia u NOR-u su uestvovali: Nada, Rodoljub Rode, Branka i otac Ljubo, Nada, Rode i Branka bili su borci proleterskih jedinica, a Ljubo je bio predsjednik Optinskog NOO odbora u Vrbanjcima. ivot su izgubili Rodoljub Rode i Nada; iz porodice Marije i Ivana Puia uestvovala je Olgica. Umrla je od tifusa u selu Kara na povratku sa Drugog savjetovanja SKOJ-a srednje Bosne, odranom u Branecima. I iz porodice Ilinke i Steve Petkovia u 1. proletersku brigadu stupile su dvije kerke Koviljka i Nevenka i obe su poginule na Sutjesci. Iz porodice Nikole Dujia uestvovali su u partizanskim jedinicama Nikola i ker Zora i obadvoje su poginuli u proleterskim jedinicama i mnogi drugi. U Maslovarama su poev od 1941. godine odravani sanitetsku kursevi, kako za omladinu maslovarske optine, tako i za pomono osoblje za partizanske bolnice iz srednje Bosne. Na primjer, objavljen je rad Vide Bilanovi Pivaevi395 iz koga se vidi da je bila bolniarka koja je zavrila sanitetski kurs u Partizanskoj bolnici na Borju kod Maslovara. Poetkom januara 1942. godine, osnovana je Tehnika Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, koja je bila smjetena u kuu Vase Petri u Maslovarama, a radom Tehnike je rukovodila Viktorija Petri-Kapor. Njeno osnivanje znaajno je doprinijelo svestranijim aktivnostima u omladinskoj organizaciji u Maslovarama, kao i irom srednje Bosne, poto su kuriri raznosili po optinama umnoavane materijale. Raznovrsnosti kulturnoprosvjetnog rada u Maslovarama mnogo je pomoglo i to to je Tehnika Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu bila locirana u Maslovare. Tehnika je svakodnevno izdavala radio-vijesti koje su preko kurira distribuirane u
Vida Bilanovi Pivaevi, Srednja Bosna u NOB,knj. 3, str. 501 i na str. 219-220. o Vidinom ueu na sanitetskom kursu na Borju.
395

117 partizanske ete i druga podruja, ire od biveg sreza Kotor-Varo. Pored radio-vijesti tampane su revolucionarne pjesme za pjevanje, skeevi i drugi krai dramski komadi, tekstovi progresivnih pisaca (esto samo na osnovu sjeanja na pr. ora Perovia oke) za recitatorske sekcije, zbog uenja teksta za pojedine recitale grupno recitatorsko izvoenje pjesama, na primjer, O klasje moje Alekse antia, Mi znamo sudbu i sve to nas eka i dr.

Kako od prvih dana ustanka, tako i decembarskih dana 1941. godine pa sve do etnikih pueva 1942. godine, sa grupom progresivnih ljudi u Kotor Varou, odravana je stalna veza (a neposrednji kontakt bio je na relaciji: Viktorija Petri-Kapor Zdravka Novkovi Seka i punkt u Banjaluci iza kojeg je stajao Nikica Pavli). U grupi omladine koja je tada bila aktivna u Kotor-Varou, u sakupljanju materijala za potrebe vojske i bolnice u Maslovarama, posebno su se isticali: Seka Zdravka Novkovi, sestre Duanka i Stojanka Topoli, Davorin-Koko Zeki, braa Drago i Mile Luburi, braa Advan i Arfan Hozi, porodica Tvrz, braa Korii i dr. U tom periodu, na osnovu individualne veze, u toj saradnji osnovan je aktiv SKOJ-a u Kotor-Varou u koji su primljene Seka-Zdravka Novkovi i Stojanka Topoli i Drago Luburi.396 iprage Cjelokupnom aktivnou omladine od prvih dana ustanka, pa sve do etnikih pueva rukovodio je Davorin-Koko Zeki,397 a njegovi prvi saradnici bili su Slavica Grubor,398 zatim Ratko Tomi iz ipraga i Rode Miljanovi u Grabovici. Kako su iprage poslije povljaenja neprijateljske posade postale slobodna teritorija, 20. decembta 1941. godine, Imljanska eta399 je dola u iprage i one su postale centar politike i druge aktivnosti, za bivu optinu iprage, a i ire, kojim je rukovodio Petar Gaji, politiki komesar Imljanske ete i jedno vrijeme Husein Alagi. Znaajnije aktivnosti omladine u tim prvim danima pored ipraga bile su u Imljanima, Petrovu Polju, Kruevu Brdu i Grabovici. Nova vlast po selima je organizovala sjetvu u proljee 1942. godine, pa je omladina bila angaovana i na tome zadatku. Sve ito i sjeno, koje se nalazilo u blizini neprijateljskih poloaja, koje nije bilo odnijeto, niti spaljeno, omladina je nou prenosila, kako bi

Zdravka Novkovi Seka, Sanitetski materijal za partizane, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 625627; Advan Hozi, I kod nas e se zahuktati, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 621- 625. 397 Davorin Zeki Koko, iz Kotor-Varoa, bio je lan SKOJ-a kao zagrebaki student, a i prije kao srednjokolac u Banjaluci. Poginuo je prilikom povlaenja naih snaga za Kozaru, aprila 1942. u oklini Skender-Vakufa (Podatak o pogibili je naveden prema dnevniku Pepija Tvrza, Muzej revolucije BiH, Dnevnici iz NOR-a. Dnevnik je voen od 29. februara 1942. do 26. juna 1943. godine. 398 Slavica Grubor, uiteljica iz Banjaluke, predratni lan SKOJ-a iz banjaluke organizacije. Neposredno pred rat bila je uiteljica u Kruevu Brdu. Stupila je u NOV 1941. godine i poginula kao komesar partizanske ete u 1942. godini. U vrijeme ustanka bila je veoma aktivna u radu sa omladinom u Kruevu Brdu. 399 Imljanska eta je formirana 8. novembra 1941. godine, Srednja Bosna u NOB, str. 137, napomena Redakcije br. .,

396

118 partizanska eta i stanovnitvo popaljenih kua imalo za svoje potrebe, kao i za prehranu stoke. Imljani U selu Imljanima u decembru 1941. godine osnovana je omladinska organizacija koja je okupila preko 100 omladinaca.400 Prva omladinska konferencija odrana je u zaseoku Grubai, poto u selu Imljani jedino ovaj zaseok nisu spalile ustae. Konferencija je zakazana preko odbornika, izabranih kao nova vlast po selima slobodne teritorije. Prisustvovao joj je vei broj ena i mukaraca. Kako je u ovom selu od 145 kua spaljeno 127, opljakana sva imovina i ubijeno 20 graana, starijih osoba i djece, koji nisu mogli da pobjegnu na vrijeme od ustaa, na ovoj prvoj politikoj konferenciji omladine raskrinkavan je neprijatelj. Govorilo se o nepravdama u staroj Jugoslaviji i pozvana je omladina da stupi u partizane. Izabran je omladinski odbor od 13 lanova. Za predsjednika je izabran Pavle Joveti, a za njegovog zamjenika Dimitrije Gruba. U odbor su uli i: Aleksa Simonovi, Mile Joveti, Petar Keleman, Sretko Raduli, Ana Mari, Milo Sari, Mihajlo Mari, Arsenije Beni, Simeun Ponorac, Nikola kelji, Milojko Makari, ore Beni, Petar Babi i dr. Poslije ove konferencije, organizovani su sastanci sa omladinom u drugim zaseocima i izvren je popis omladine. Omladina se odazvala pozivu da pomogne u sakupljanju skrivenog oruja i odjee i stavi na raspolaganje partizanskoj eti. Bila je angaovana i na izgradnji popaljenih kua, poto su NOO vodili tu akciju. Kako je svaki lan omladinskog odbora bio zaduen za rad u pojedinim zaseocima na ovom podruju vladala je ivost u radu sa mladima. Preko omladinskih skupova, omladina je pozivana da stupa u partizansku etu. Bila je praksa da omladina, iako nenaoruana, ide sa naoruanim borcima u patroliranje i u akcije, pa se u datoj situaciji na licu mjesta naoruavala. Aktiv SKOJ-a u Imljanima osnovan je decembra 1941. godine. lanovi toga aktiva bili su: Pavle Joveti,401 sekretar, Mihajlo Pui,402Dimitrije Grubac,403 ore Beni,404 Petar Babi,405 Nikola kelji,406 i dr. Poslije formiranja aktiva SKOJ-a organizovane su tzv. omladinske jedinice u koje je bila okupljana skoro sva muka omladina zbog vojne obuke oko 70. U ovim jedinicama okupljana su i djeca ispod 16. godina, a obuka je obavljana drvenim pukama. Prilikom
400 401

Kazivanje Dimitrija Grbaa autoru. Pavle Joveti, roen 1918. godine. U NOV stupio 1942. godine. Umro 1974. godine. 402 Mihajlo Pui, roen 1918. godine. Stupio u NOV 1942. godine. Poginuo na Kozari ljeta 1942. godine. 403 Dimitrije Gruba, roen 1923. godine, lan SKOJ-a od 1941. godine.U NOV stupio u proljee 1943. godine. Sada ivi u banjaluci. 404 orr Beni, roen 1918. godine; lan SKOJ-a postao 1941. godine. U NOV stupio 1941. godine. 405 Petar Babi, roen 1922. godine. lan SKOJ-a od 1941. godine. Sada ivi u Sarajevu. 406 Nikola kelji, roen 1924. godine. lan SKOJ-a postao 1941. godine. Poginuo u borbi za Prozor u etvrtoj neprijateljskoj afanzivi.

119 okupljanja omladine u ove jedinice, istovremeno se razvijao i politiki rad. Omladinke su bile angaovane oko pripremanja hrane, pletenja empera, arapa i rukavica za partizane i sl. Zapoelo se i sa radom analfabetskih teajeva. Kruevo brdo U Kruevu Brdu, Slavica Grubor, uiteljica iz udnia, u poetku ustanka neposredno je rukovodila politikim i drugim aktivnostima omladine, sve do stupanja u Imljansku partizansku etu. Kako je i prije rata pokretala pojedine akcije meu mladima, u novim politikim uslovima, 1941. godine, masovno je okupljala omladinu na zadacima koji su tada bili aktuelni. Meu najaktivnijim omladincima iz toga perioda bili su: Adam Pani, ivko Arseni, Janko Kneevi i dr.407 Postojei omladinski odbori, tokom februara i marta 1942. godine408, prerastali su u odbor Narodno oslobodilakog saveza omladine Bosne i Hercegovine (NOSOBiH-a), poslije prijema istrukcije o osnivanju ovih odbora u pismu ure Pucara-Starog78 u kome, izmeu ostalog, stoji: U prilogu vam ovog pisma dostavljamo okrunicu SKOJ-a i pravilnik Nar. osl. Saveza omladine BiH s tim da se to dostavi Okrunim komitetima Partija i Omladine na vaem terenu da to umnoe i rasture.409 Grabovica

Centar okupljanja omladine u Grabovici bila je osnova kola, a neposredne aktivnosti omladine vodio je Rodoljub-Rode Miljanovi iz Maslovara. Omladina je bila angaovana na izgradnji logora za partizansku etu na Djevojakoj Ravni. Zatim, sakupljala je hranu i tople odjevne predmete za borce. I omladinskom jedinicom za vojnu obuku rukovodio je Rode Miljanovi. U njoj je bila okupljena muka omladina, koja je zavrila osnovnu kolu kao i starija. Po zavretku prvog kursa vojne obuke osnovana je omladinska organizacija, iji predsjednik je bio Duan Luji, a istaknutiji omladinci aktivisti su bili ivko Miljanovi, Gosto Kuzmi, ore Kuzmi, Miodrag i Vinko Mirkovi, Ilija Todorovi, Mile Kalamanda i mnogi drugi. Nekoliko od ovih omladinaca je docnije stupilo u NOV.410 Kada su Maslovarska i Imljanska eta proirile slobodnu teritoriju, odmah je, decembra 1941. godine, organizovana i vojniuka obuka omladinaca od 14. i 15. godina kae Milorad Kalamanda. U naem selu Grabovici za organizaciju te obuke najvie je uinio komesar Maslovarske ete Idriz Maslo. Obuka je izvoena svake nedelje, a trajala je est sati. S nama je u Grabovici radio Rodoljub Miljanovi Rode, koji je nosio petokraku i imao je pravu vojniku puku Pored obukeu rukovanju orujem, Rode je uvjek, bar jedan sat posvetio i politikom radu s nama. Najvie je govorio o razvoju ustanka u Bosni
Kazivanje Ljuboja Arsenia autoru. Pravila NOSOBiH-a, Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, Istorisko odjreljenje CK NOJ-a, Tom I, knj. 2, str. 517. 409 Pismo ure Pucara Starog politikim komesarima I, II i III krajikog NOP odreda od 7.01,1942, VII, Beograd, Mikrofilm IRP BiH, 1/355, str. 1. 410 Kazivanje ivka Miljanovia autoru.
408 407

120 i drugim krajevima Jugoslavije. Upoznavao nas je i s vijestima. Govorio nam je o omladini Jugoslavije i o njenoj ulozi u borbi protiv okupatora. Tako nam je lijepo govorio da smo gutali svaku njegovu rije. Nedjelju smo s nestrpljenjem oekivali.Naa obuka nastavljena je sve do maja 1942. godine, do etnikog pua. Mnogi od nas koji smo dolazili na tu obuku postali su kasnije borci u raznim jedinicama NOV, a neki su iz rata izali kao oficiri.411 Agino Selo Poetkom septembra 1941. godine, kao to je reeno, osnovan je 3. krajiki NOP odred u Aginom Selu. Formiran je i poeo da politiki djeluje Okruni komitet KPJ za teritoriju Treeg KNOP odreda, odnosno za okrug Jajce, koji su sainjavali Kasim Hadi, sekretar, i lanovi komiteta: Muhamed Kazaz, Nemanja Vlatkovi, Stole Kovaevi, Edhem Karabegovi, Teufik Kadeni Cinkara, Rade Liina i Ahmet Hadihalilovi (sekretar OK SKOJ-a). Kao to se vidi, u Aginom Selu, meu lanovima Okrunog komiteta KPJ za Jajce je i Ahmet Hadihalilovi, koji politiki radi u Aginom selu i u pojedinim zaseocima sa omldinom. Neki podaci412 ukazuju da su na ovom terenu i znatno ire kao i na drugim zadacima djelovali i Zdravko Lastri Jego,r413 Branko Lastri, Ivo Odi i Anton Marini Toni,414 koji je imao nadimak Isus. U to vrijeme Ahmet Hadihalilovi djeluje i na srezu Kotor-Varo. U kontaktu je sa ilegalnom grupom omladine u Kotor-Varou, koja prikuplja sanitetski materijal, municiju, lijekove, so, duhan i sl. Zatim, organizuje vojnu obuku u selu Ravne kod Kotor-Varoa i dr. eava Maja mjeseca 1941. godine u eavi je formiran aktiv SKOJ-a, iji je sekretar bila lan KPJ Mira Jotanovi iz eave, inae uenica banjaluke Uiteljske kole. lanovi ovog aktiva bili su: Kosara Stankovi, Nada eki, Vlado Jotanovi i Marko Tomi. U to vrijeme u Tesli je, po zadatku Mjesnog komiteta KPJ u Doboju, doao Adem
Miodrag Kalamanda, Rode nas je uio, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 256-266. Gojko Gaji, Priprema ustanka, formiranje i razvoj Treeg partizanskog odreda Prve ete za Bosansku krajinu, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 196-205. 413 Zdravko Lastri Jegor, roen u Banjaluci 16. aprila 1916 sin Jakova Lastria. Istaknuti uesnik rewvolucionarnog omladinskog i komunistikog pokreta, lan akog drutva 2KUD Pelagi i RTD Prijatelji prirode. U SKOJ je primljen 1935. a u KPJ 1940. U prvim danima okupacije umnoavao je je vijesti Radio-Moskve, to je nastavio do odlaska meu ustanike 16, jula 1941. Do tada imao je vie sastanaka sa linim prijateljima Dankom i Vojinom Mitrov, s kojima je uestvovao u pripremama i organizaciji ustanka u srednjoj Bosni Krae vrijeme bio je u tabu kod Sime olaje. Ubili su ga etnici u Joavci 1. aprila 1942., Banjaluka u radnikom pokretu i NOB, Banjaluka 1981, str. 324.. godine. 414 23. septembra ilegalni NOP je izveo uspjenu akciju spaavanja lanova KPJ i SKOJ-a iz zatvora.Ovom akcijom je rukovodio lan Mjesnog komiteta KPJ Duko Bole. Posredstvom saradnika NOPa dr Danice Perovi, dr Suzane anji, dr Sime Fabijania i drugih 14. septembra iz zatvora Sudbenog stola prebaena je grupa pripadnika NOP, meu kojima lanovi KPJ i SKOJ-a: Milan Radman, Jozo Nemec, Ante Marini i Zvonko Odi. Odmah po prebacivanju ove grupe u bolnicu otpoele su pripreme za njeno osloboenje iz ustakog zatvora. Nou 23. septembra u 23 asa uz pomo Boe Radmana i Brace Nanuta pobjegla., Duan Luka, Banjaluka i okolica u ratu i revoluciji, str, 161.
412 411

121 Hercegovac koje je do 1940. tu ivio i dobro je poznavao politike prilike i ljude koji su u politici bili lijevo orijentisani. Odmah po dolasku, u saradnji sa Edom Blaek i sestrama Ratej on je uticao na poveanje broja lanova SKOJ-a u Tesliu. Pored dotadanjih tada je primljeno jo dvadesetak, pa su stvoreni uslovi da u gradu Tesliu i okolini djeluju dva aktiva SKOJ-a.su osnovana dva vea aktiva SKOJ-a; jednim je rukovodio Edo Blaek, a drugim Jelena Ratej. Jedan od zadataka u to vrijeme bio je rasturanje proglasa CK KPJ od 22. juna 1941, donijetog povodom napada Njemake na SSSR. Uskoro su tesliki skojevci taj proglas umnoili i rasturali po iroj okolini Tako je Milo Lugonji proglas Doturio na sector Jelanjske, Branko Markoevi u Pribini, Mira Jotanovi u eavu, Zaga Ili u Blatnicu, a ostali skojevci po gradu Tesliu. Uz pomo Ratka Broete proglas je rasturan u Liplju i njegotini. Po svojoj sadrini ovaj proglas je javnosti direktno dao do znanja da e komunisti stupiti u oruanu borbu protiv okupatora i njegovih pomagaa do konane pobjede.415 Mora se naglasiti da Mira Jotanovi, kao predratni lan KPJ (primljena je u KPJ 1940. godine u Banjaluci) ima velike zasluge za razvoj NOR-a u eavi, poto su se pod njenim rukovodstvom odvijale najznaajnije aktivnosti prvih dana ustanka, kako u eavi tako i ire, ali uvjek je bila vezana i za rad sa omladinom kao njen predvodnik na irem podruju od eave.416. Prva grupa komunista Adem Hercegovac, Edi Blaek, Milorad Mirkovi i Edhem Pobri, naoruana sa tri pitolja, napustila je Tesli 4. avgusta 1941. godine i stigla je u eavu, gdje se sastala sa Mirom Jotanovi i skojevcima eave. estorica boraca sa orujem, ve se nalazila na podruju eave, koju je predvodio Ratko Broeta i svoj logor smjestila je na krajnju periferiju eave u planinski zaselak Cvijie. Toj grupi su pripadali i Mira Jotanovi i njen brat Vlado Jotanovi, ali su i dalje ostali da ive u eavi legalno kako bi, sve dok je mogue, legalnim putevima odravali veze sa komunistima u Tesliu i na drugim podrujima, ukljuiv i oruane grupe u susjedstvu, koje su se ve bile pojavile. etiri prispjela komunista iz Teslia odmah su se prudruili grupi koju je predvodio Ratko Broeta. U prvoj polovini avgusta ova grupa, nazvana Borjanska gerila, sastala se sa grupom od deset boraca, koju je predvodio Vojo Mitrov.417 Dvadesetestog septembra 1941. u eavi je formirana eavska partizanska eta. U poetku je imala 45 boraca. Za komandira je izabran Novak Prodi, a u prvo vrijeme poslove politikog komesara obavljao je Branislav-Braco Petkovi.418 U uspomenama Nade Jotanovi, koja je prvih godina NOR-a imala desetak godina, vidi se kako su i djeca intenzivno proivljavali dogaanja toga vremena. Ratna zbivanja sam doivjela kao djevojica od desetak godina. Mi smo vidjeli Radu (Liinu) i Ratka
Advan Hozi, Tesli u NOB, Tesli 1985, str. 66-69. Mira Jotanovi je na Prvom okrunom savjetovanju SKOJ-a za srednju Bosnu (Kara, 7. januar 1942) postavljena je za lana Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu. ivjela je kratko. Za vrijeme epidemije tifusa umrla je u partizanskoj bolnici u proljee 1943. godne u selu Baltii kod Koriana. ira biografija Mire Jotanovi je u Treem dijelu ove knjige meu biografijama lanova Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu. 417 Ibid., str. 69. 418 Ibid., str .79.
416 415

122 (Broetu) i znali da su se sklonili u Prisoju na tavan tale Maksima ekia, i to vienje i saznanje bilo je za nas djecu izvor velikog uzbuenja. U ekievoj tali okupljali su se u poetku ustanka ljudi koji su, po naem djeijem shvatanju, tajno stizali u selo. Bili su to Adem Hercegovac, Edhem Pobri, Edo Blaek i Milorad Mirkovi. Kasnije su oni dolazili i kod nas u kolu, odnosno u na stan, gdje su razgovarali, a ponekad i spavali i mi djeca smo ih tada bolje upoznali. Jednog tmurnog i maglovitog dana odran je u kui Maksima ekia neki sastanak, na kojem su bili Rade Liina i jo neki drugovi. Ja sam se zavukla pod sto oko koga su sjedili. Rade je imao crveni demper s rol-kragnom uz vrat. Na lijevoj strani prsa imao je utom vunom izvezen monogram, a niz demper su se pruale uzdune pruge. ini mi se da je u licu bio crven kao demper. Kasnije smo svi htjeli da imamo takavc emper, jer smo mislili da je ba tako crven pravi partizanski. Kasnije smo svi htjeli da imamo takav demper. Moja sestra Vukica je ubrzo imala isti takav samo od bjele vune, a majka ga je bojila u ljusci od crvenog luka, jer nije bilo crvene boje Tih jesenskih dana 1941. godine i mi djeca smo dobili prvi zadatak: starija djeca moj brat Branko i sestra Vukica, Dane Simi, edo eki, Rada eki i drugi dobila su zadatak da sa Slavkove glavice, brda odakle se prua dobar vidik, osmatraju da se ne bi iz pravca Teslia pojavili Nijemci ili ustae, a mi manji smo bili s istim zadatkom na jednom bliem brdu. Cijelo poslijepodne padala je sitna jesenja kia, a mi smo stajali na brdu. Prilino smo pokisli i ozebli, ali niko nije ni pomiljao da odustane od tako vanog zadatka koji nam je bio povjeren. U Maksimovoj tali drao se neki sastanak. Znali smo da je to neto vano, ali nismo znali ta. Oekivali smo da se pojavi Rade Liina Uveer nam je reeno da vie nema opasnosti i da moemo ii kui Poslije je Rade otiao iz eave i sve rjee navraao Jednog dana smo uli za njegovu smrt i smrt Ratka Broete. To je bila naa velika alost, koju smo mi djeca utke podnosili. Kao po dogovoru, toga dana nismo ni pjevali. Znali smo da je na Kotor-Varou izginulo mnogo naih drugova, ali nismo mogli da shvatimo kako su mogli poginuti Rade i Ratko. ak smo se nadali da to nije istina, da e se oni jednoga dana opet pojaviti u naem selu.419 Redak je sluaj da je osnovna kola radila u vrijeme NOR-a do etnikih pueva. U eavi je radila. Zahvaljujui, prije svega, uiteljici Zorki Jotanovi (1893-1944). Zajedno sa muem Milenkom i djecom uestvovala je u pripremama ustanka u eavi i okoplini. etnici su je ubili zajedno sa kerkom Vukom 10. oktobra 1944. godine, a njenog mua Milenka godinu dana ranije. Linja U selu Linja rad sa omladinom zapoet je u prvim ustanikim danima. To se vidi iz priloga Besima Gvoara, koji kae: Poetkom januara 1942. godine pristupilo se stvaranju omladinske organizacije u Linji. Meutim, mi smo i prije formalnog organizovanja radili za narodnooslobodilaki pokret i bili glavni nosioci svih aktivnosti. U zimu 1941. godine u Linju je doao Safet Filipovi Dolazili su nam i Vilko
419

Nada Jotanovi-Lauevi, Uspomene pionirke , Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 321-323.

123 Vinterhalter, Osman Malki Maga i Safet Fejzi. Maga je bio due vremena kod nas i bio je omiljen kod nae omladine. Susret pomenutih drugova s omladinom Linje doprinijeo je njenom okupljanju i davalo je podstrek njenom radu, to je na koncu i dovelo do organizovanja omladine poetkom januara 1942. godine.420 Prvi omladinski sastanak u Linji odran je u koli. Sastankom su rukovodili Ibro Dervii i Vid Savi, a glavno izlaganje imao je Osman Malki Maga koji je istakao znaaj narodnooslobodilake borbe, a govorio je i jedan drug iz partizanske ete. Omladina se masovno odazvala na poziv da se ukljui u rad omladinske organizacije, samo je bilo problema oko dolaska enske muslimanske omladine, ali neto kasnije i to je prevazieno. Za predsjednika je izabran Vid Savi, iz jedine srpske porodice koja je ivjela meu Muslimanima u Linji. Njegovim izborom htjeli smo da i u praksi pokaemo i kaemo na potrebu jedinstva i bratske sloge. Za lanove odbora izabrani su Ibro Dervii, Hajro Tabakovi, Ago Mehinagi, Adila mehinagi i jo neki ukupno osam omladinaca i tri omladinke.421 Zakljueno je da su glavni zadaci: suzbijanje neprijateljske propagande, popularisanje narodnooslobodilake borbe, prikupljanje odjee, obue i hrane za Motajiku partizansku jedinicu, sakupljati pomo za najugroenije seljane komije ukljuiv i hranu, ogrev i drugo. Povremeno su organizovane priredbe, a naroitu pomou tome pruao je Osman Malki Maga izmeu ostalog i tako to je za izvoenje dramskih djela na priredbi iz Motajike partizanske ete dovodio drugove koji su to za potrebe ete ve imali spremljeno. Kako je osnovna kola u Linji bila ostala bez uitelja, omladinska organizacija je odluila da cjelokupnu nastavu sva etiri razreda. Pored toga organizovani su i analfabetski teajevi za starije omladince i za odrsle, koji su trajali tri-etiri mjeseca, kojim je rukovodio Besim Gvoar, koji je to, uz pomo omladinske organizacije, uspeno sprovodio. Osim Linje analfabetski teajevi organizovani su i u Hurpovcima, Naseobini, Puraima i jo u pet-est sela. Kako je bio zakazan veliki omladinski zbor u Hrvaanima iz Linje je bilo krenulo oko stotinu omladine, nosei zastavu. To je bilo nekoliko dana pred etniki pu u Motajikoj partizanskoj eti i omladinu je presrela etnika patrola sa uperenim pukama, naredivi im da se vrate, a zastavu su oduzeli. Jedan dio omladine se panino razbjeao, a vei dio se vratio u redu kako su i doli, a sa njima su se vratili i Osman Malki Maga, Irfan Karabegovi i jo nekoliko partizana, koji su sa omladinom, takoe bili poli na omladinski zbor.422 U Naseobini Linji Narodnooslobodilaki odbor sazvao je zbor naroda i omladine u koli. Odazvali su se ljudi iz Naseobine Linje, Mujinaca, Mraaja, Husrpovaca, orli i Kruika, ali meu prisutnim najbronija je bila omladina. Govornici su bili Milo Glii i Drago423 zvani Crnogorac.Objasnili su potrebu organizovanja omladine kako bi ona mogla lake da izvrava zadatke koji se postavljaju pred nju, na prvom mjestu da se brine za prikupljanje hrane i opreme arape, priglavke, alove, rukavice, empere za borce.
Besim Gvoar, Omladinski pokret Linje, Srednja Bosna u NOB, knj. 4. (u pripremi za tampu), str. 187. 421 Ibid., 189. 422 Ovi podaci su uzeti iz ve navedenog rada Besima Gvoara 423 Kako je autor Vid Savi naveo samo ime govornika, a dodao da su ga zvali Crnogorac, Redakcija edicije Srednja Bosna u NOB knj. 4, (u pripremi za tampu) sa sigurnou tvrdi da je taj govornik ore Perovi oko, zvani Crnogorac, tada je bio lan Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu.
420

124 Osim toga pred omladinu su bili postavljeni i zadaci: da osnuje svoje bae, takozvane omladinske bae, na kojima e gajiti povre za potrebe ishrane boraca; da uestvuje u radnim akcijama i opravkama putova, popravci domova sirotinje, sjei drva za samohrane porodice i porodice boraca; da sarauje sa NOO u prikupljanju hrane, odjee i drugih potreptina i otpremanju svega toga karavanima preko Vijeana i eave u partizansku bolnicu u Borju.424 Poto je ovo bio prvi skup omladine to je ujedno bila i izborna konferencija. U odbor425 su bili izabrani Nedo Miki, Ivan Stefanuin, Dragica Novakovi, Vlado Meljnik, Duan Novakovi, Mihajlo Bandjak, Marica Gregus, Nevenko Niki, Jovica etojevi i ja, svi iz Naseobine Linje, Vlado Vrhovec iz Mraaja i Vojislav Simi, Mitar Saljimister i Marija orni iz Mujinaca (Mlinaca). Mene su izabrali za predsjednika odbora. lanove odbora omladinske organizacioje sam ja predlagao, rukovodei se potrebom da u njemu pored Srba budu ravnopravno zastupljene i sve narodnosti.426 Prilikom prvog dolaska partizana u Linju na konferenciji prisutnih domaina i omladine, kojoj su prisustvovali Adem Hercegovac i Novak Pivaevi, Adem je pitao prisutne koliko omladine iz Linje je u neprijateljskoj vojsci. Odgovor je bio 30 u domobranima i dvoje u ustaama. Adem se vratilo svih 30 omladinaca svojim kuama, a dvojica koji su bili u ustaama poginuli su jedan u 1941, a drugi u 1943. godini. Tako je stanovnitvo Linje, pored ostalog, i na ovaj nain pokazalo svoj stav prema NOR-u, ali, svakako to je bio i neposredna interes prije svega te omladine, kao i njihovih roditelja.427 Raspitavi se i saznavi da u Linji ivi porodica Ukrajinca Vasilja Rudakijevia, koji je nekoliko dana ranije poginuo, prilikom napada grupe partizana na autobus kod Puria, na cesti Prnjavor-Klanice, Novak je izvadio deset hiljada kuna i predao ih meni rekavi: Milane, odnesi ovo Vasiljevoj eni. Neka se pomogne Ovaj Novakov gest dirnuo je sve prisutne; poslije toga razvio se jo prisniji, prijateljski razgovor. Stanovnici Linje, koji su koliko jue ivjeli pod uticajem ustake i njemake propagande, koja je ustanike prikazivala u najcrnjem svjetlu, vidjeli su te iste ustanike na djelu, tu, meu sobom. Vidjeli su da su to ljudi koji na sva njihova pitanja odgovaraju otvoreno i iskreno, da su to ljudi koji popteno misle, savjetuju i postupaju. U jednom trenutku, Salko oi upita: Da li ste potrebni za pisau main? Imam jednu irilicom, a ustae ne daju da se timpismom pie. Salkova ponuda je prihvaena i sutradan je njegov brat donio pisau mainu u Otpoivaljku. Te veeri, poslije zavrenog razgovora, Muho Jaarevi je otvorio svoju radnju i rekao: Uzmite sve to vam treba. Recite samo ta da vam zapakujem Muho, uzeemo ono to nam treba, ali pod uslovom da sve to uzmemo platimo. Muho je to odbijao, ali Novak je bio neumoljiv: svu uzetu robu je platio.
Vid Savi, Omladina Naseobine Linja, Srednja Bosna u NOB, knj. 4 ( u pripremi za tampu). Kako su u ovo vrijeme u Bosni i Hercegovini, na osloboenoj teritoriji, osnivani odbori Narodnooslobodilakog saveza omladine Bosne i Hercegovine (NOSOBiH-a), osnovani Odbor na ovom omladinskom skupu je, u stvari, Odbor NOSOBiH-a Naseobine Linje, ali to autor ovog rada previa, vjerovatno s obzirom na veliku vremensku distancu od vremena dogaanja o kome pie. 426 Vid Savi, Ibid. 427 Milan Stanivukovi Stanivuk, Sastanak u Linji, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 479-482.
425 424

125

Razili smo se. Partizani su otili u Otpoivaljku, a mi svojim kuama. Taj sastanak je predstavljao prekretnicu za Linju: kontakt uspostavljen tada s partizanima ostao je do kraja rata. Iz Linje niko nije vie otiao u domobrane, dok je vremenom znatan broj ljudi iz tog sela stupio u partizanske jedinice428 S obzirom na veoma dobru razvijenost viestrukih aktivnosti u Naseobini Linja odbor omladine je organizovao posjete omladini Galjipovaca, Potoana i Hrvaana, gdje su na datim priredbama izvodili samostalno cjelokupan program. Tako su u redu dvoje po dvoje, na elu sa bajraktarom koji je nosio zastavu429 omladine Linje, stigli na proslavu Prvog maja 1942. godine u Potoane, gdje su zatekli Proleterski bataljon, uru Pucara Starog, kao i omladinu iz drugih optina tadanjeg sreza Prnjavor koja je dola na proslavu. U ime omladine Naseobine Linje prisutne je pozdravio Vid Savi, a na zboru su govorili uro Pucar Stari i Ljubo Jankovi, prvoborac iz Potoana. Poslije govora narodno veselje je trajalo do pred vee. Bogata aktivnost omladine Naseobine Linje odvijala se sve do etnikih pueva, kad je prekinuta sve do dolaska Prve proleterske brigade, novembra 1942. godine. Na Prvom okrunom savjetovanju SKOJ-a za srednju Bosnu, odranom 7. januara 1942. godine u Karau Ziba Galijaevi430 je postavljena za sekretara Optinskog komiteta SKOJ-a za optinu Linju. Vijaani Vijaanska omladina se u prvo vrijeme sastajala u kui Savka Jenjia, a zatim i u kuama ura Malia, Save erekovia i Vaskrsije Peulia (Gornji Vijaani). kae u svom radu Stevo erekovi. Poslije uvrenja slobodne teritorije za nae sastanke smo se koristili i straom zgradom osnovne kole u Vijaanima. Iz nae omladinske organizacije se poimenice sjeam Mirka Preradovia, Blagoja Preradovia, Ratka erekovia, Petra Kuzmanovia, Ljube Vukovia, Mirka Vukovia, ura Vukovia, Milovana Petrovia, Petra erekovia i Savka Jenjia431, koji je bio sekretar nae

Ibid., str. 481. Autor rada o omladini Naseobine Linje kae Naa omladinska zastava je bila od crvenog platna s petokrakom zvijezdom izvezenom na sredini zastave utim svilenim koncem. Oko petokrake zvijezde bio je s jedne strane natpis Proleteri svih zemalja ujedinite se! a s druge strane Omladina Linje. 430 Ziba Galijaevi je roena u Tenju 22. aprila 1921. godine. Njen otac Beir Galijaevi bio je istaknuti aktivista revolucionarnog radnikog pokreta u Banjaluci. Pored aktivnosti oca, troje djece bili su ukljueni u revolucionarni omladinski i komunistiki pokret za vrijeme kolovanja u Banjaluci: Ziba u Realnoj gimnaziji, emsa (1923) u Trgovakoj akademiji i Hamzalija (1925), takoe u Banjaluci. Ziba je maturirala u banjaluci kolske 1939/1940, gdje je primljena u SKOJ. Nakon aprilskog rata ilegalno je radila u Banjaluci sve do odlaska na podruje srednje Bosne gdje je do pogibewlji nastavila politiki rad. etnici su je ubili 1942. godine. 431 Savka Jenjia sam upoznala jo u toku NOR-a, kad sam bila na srezu Prnjavor u vezi sa radom SKOJ-a. U Okrunom komitetu SKOJ-a za srednju Bosnu smatralo se da je Savko Jenji jedan od najboljih sekretara Sreskog komiteta SKOJ-a tu dunost je obavljao za srez Prnjavor kad sam bila kod njih na terenu, decembra 1944. godine. Autor.
429

428

126 organizacije.432 Na sastancima se govorilo o naljem ueu u ruenju i zapreavanju komunikacija i o prikupljanju hrane borcima. Omladinke su borcima plele rukavice, alove, arape, priglavke o dempere, a omladinci su drali nou strau kod Komande ete, prvo u avci, u Vasiima, zatim na Vujaku prema Prnjavoru, na Ceru, takoe prema Prnjavoru, kod kole u Vijaanima i u ibovakoj (u barakama) na ukrini. Komanda ete je redovno planirala koliko i gdje treba straara i o tome obavjetavala Seoski narodni odbor, a Osbor se dogovarao s omladinskim rukovodstvom ko e i gdje ii na strau. Na red smo dolazili skoro svaku treu no. Dtraa je drana redovno i uredno, a straari, bez velike nude, nisu bili angaovani na drugim zadacima. Druge poslove su obavljali drugi omladinci.433 Za vrijeme zime izmeu 1941. i 1942. godine omladina u Vijaanima se sastajala po zaseocima na prelima, a u koli kada je bila omladinska konferencija cijeloga sela. Omladina je u svom radu uivala punu podrku organizatora i rukovodilaca oruane borbe ive Preradovia,Vida Njeia, Novaka Pivaevia i Save erekovia koji su opet uivali veliki autoritet i kod omladine i kod naroda. U naem radu su prednjaili i davali primjet kako se treba odnositi prema narodnooslobodilako pokretu Braco Preradovi, Braco Petkovi, i njegova sestra Mira. I jedni i drugi su uticali na roditelje da ne ometaju svoju djecu na pojedinim poslovima, a s druge strane, savjetovali su su nas mlade da se poteno odnosimo prema omladinskim zadacima, da njegujemo drugarstvo meu sobom o da potujemo starije, naroito nae roditelje.434 erekovi dalje naglaava da se Narodnooslobodilaki odbor Vijaana u svom radu u brizi za borce, za njihovo snabdjevanje i dr. uglavnom oslanjao na omladinu. Inae, odbor u selu je osnovan potkraj 1941. godine435, kae autor, i u njega su uli predstavnici svih zaseoka.Tako je za erekovie, Malie, Kovaevie, Mitie, Novkovie, Totie i Jotie lan odbora bio Ilija erekovi; za Tubake, Leburie, i Savie odbornik je bio Jefto Tubak,. Predsjednik Seoskog NOO je bio Vid Njei ili Radomirovi. Njih se obojice sjeam jer su bili najaktivniji.436
Ljubo Vukovi je poginuo kao pukomitraljezac 14. srednjebosanske brigade prilikom napada na Banjaluku; Mirko Vukovi se poslije rata demobilisao i kada se jednom prilikom nou vraao iz Prnjavora, u Mravici su ga saekali etniki odmetnici, ubili ga i odsjekli mu glavu; Savko Jenji je bio sekretar SKOJ-a za optinu Vijaane i poginuo je jo za vrijeme rata ganjajui etnike odmetnike grupe. Ostali su danas ivi i nalaze se u raznim gradovima (Zemun, Novi Sad, Novi Beograd, Prnjavor itd.). Napomena autora rada. 433 Stevo erekovi, Omladina se sastajala i radila, Srednja Bosna u Nob, knj. 4 (u pripremi za tampu), str. 1 (rad ima 3 str.) 434 Ibid, str. 2. 435 Ustaka Ooptina Vijaani likvidirana je 8. oktobra 1941, a nije ni ranije oredstavljala nikakvu stvarnu vlast. Samo nekoliko boraca je dolo, razorualo dva straara itd. Istoga dana, kotarski predstojnik Pauli je poslao iz Prnjavora depeu Ravnateljstvu za javni red i mir NDH slijedee sadrine: Danas prije podne upalo je 100 oboruanih etnika-komunista u selo Vijaane Tom prilikom unitili mnoge spise poglavarstva, te poveli sa sobom opinskog blagajnika Stevu Samardiju i optinara Zdravka Preradovia. Dvojici straara oduzete puke. Zatraeno pojaanje ovdanje posade. Kotarski predstojnik Pauli. Zaista duhovito rijeen odlazak u partizane bez posljedica da bude odmazde od ustake vlasti prema porodicama odvedenih.Autor. 436 Stevo erekovi, naved. delo.
432

127

Potoani Mjesec dana poslije formiranja Optinskog NOO u Potoanima organizovan je sastanak za osnivanje seoskog NOO u Potoanima. Na tome sastanku, odranom 1. decembra 1941. osim mjetana doli i Novak Pivaevi i Ratko Vujovi oe. Motajika eta upravo je bila formirana u kojoj je Ratko Vujovi postavljen za komandira, a Adem Hercegovac za politikog komesara. Na skupu odranom u Davidovia kaari bilo je i mnogo omladine. Poslije izbora seoskog Odbora Ratko i Novak su predloili da se zadue dvojica ili trojica drugova iz seoskog Odbora da organizuju rad s omladinom, to takoer govori koliko se radu sa omladinom posveivalo panje tih prvih ustanikih dana. Omladinci i omladinke prihvatili su to sa odevljenjem. Odmah su izabrani Branko Cvijanovi i Milo Ignjati da rade na okupljanju omladine i da se brinu o njenoj aktivnost. Naglaeno je da su ove dvije linosti, zaista sposobne da okupe mlade oko programa NOP-a. Oni su ubrzo poslije ovog sastanka osnovali omladinsku organizaciju Potoana, u kojoj je bilo 66 omladinki i omladinaca svih narodnosti: Dragan, Mirjana i Mio Milanovi, Jagoda, Milan i Dejan Mlaenovi, Jovan Daki Pruskovski, Stanko, Dejan, Nea i Persa Daki, Ljubo, Milutin i Mirko Popadi, Dane i Dua Cvijanovi, uro i Borko Mandi, Milovan Babi, Nikola i Dobrila Teanovi, Pero, Ostoja i Milena Ignjatovi, Rajko Vrhovac, Stanko, Radojka, Nea i Bojin Kovaevi, Radomir, Teodor i Miojka Ivanovi, edo, Vlado Milivoje, Krstan, Desa, Smilja, Milo Save, Duan Save i Radovan Ilije ivkovi, Ljubica i Dragan Kovaevi, Petko i Vid uki, Aleksandar Vrhovac, Rosa i Rade Lazi, Milenko Jankovi, Uro i Slavko Mihajla Ruii i ore Milosavljevi; u omladinskoj organizaciji su bili i mnogi mladii ukrajinske narodnosti; Vlado Kenjol, Mitar Mihajlov Kalenjuk, Genja Stefanuin, Ivica uman, Patar Ste, Mitar Kalenjuk, Vasil Lopatin, Maksim Ste, i Pavle Humanjuk, a bilo je i Poljaka: Petar Smoljanski, Jako Guaraljevski, Mihajlo Smoljenski i Adam Obuuk. Mnogi od ovih mladia su kasnije pristupili partizanskim jedinicama, a kao borci, ili na drugi nain, poginuli su Stanko Daki, Nikola Teanovi, Dragan Kovaevi, Ivica uman, Maksim Ste, Vlado ivkovi i Slavko Mihajla Ruii, dok su Jovan Daki Pruskovski, nosilac partizanske spomenice, Dejan Daki, Milutin Popadi, Mirko Popadi doivjeli slobodu kao borci partizanskih jedinica. Pored navedenih, vrlo aktivna je bila i Milena Milosavljevi, ali se ona u ovo vrijeme nije nalazila u Potoanima, ve na ilegalnom radu u Banjaluci; radila je tamo sa Zagom Umievi Omladina Potoana, kao i drugih sela u sastavu potoanske optine, bila je veoma aktivna. Omladinski rukovodilac na terenu optine bio je Dragan Milanovi, koji je bio veoma omiljen meu omladinom. Bio je veoma dobar govornik, veseljak i drutven, a znao je i da organizuje ono to je omladini trebalo, tako da je omladina, pored borbenih zadataka, bila veoma aktivna i u davanju priredbi s programom (razni komadi, recitacije i slino) i igranki U omladinskom aktivu Oraja bili su Dragoljub Jovana, Ljubo ure, Koviljka Riste i Milosava Kosti, Slavoljub Ljube Savi, Dejan ure, Vlado ure i ivko Mirka Miki437
437

Ljubo Jankovi, Formiranje i rad Optinskog NOO Potoani, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 526-527.

128

Hrvaani, Slatina, Crni Vrh U vezi sa napadom za oslobaanje Hrvaana navodimo kretko slijedee: tab 6. bataljona je za ovu akciju na Hrvaane angaovao 2. (Joavaku), 3. (Prnjavorsku) i Crnovrku partizansku etu. Za poetak napada je odreen 23. novembar 1941, rano ujutro Posadu Hrvaana sainjavali su ukupno oko 115 ljudi, naoruani pukama i jednim pukomitraljezom Gubici neprijateljske posade, skupa s trojicom koje smo streljali poslije borbe, iznosili su 54 mrtvaRanjeni i zarobljeni domobrani i milicionari su razoruani i puteni na slobodu. Plijen je bio veliki: jedan pukomitraljez, 110 puaka i dosta drugog materijala.438 Kada su Hrvaani osloboeni, 23. novembra 1941. godine,439 stvoreni su uslovi za masovno-politiki rad. Poslije osloboenja Hrvaana omladinski rukovodioci Safet i Maga440 su u naem selu osnovali omladinsku organizaciju. Za prvog predsjednika seoskog omladsinskog aktiva sam izabran ja, za sekretara Vasiljka Radanovi, a za blagajnika Perka Raji. kae Milo Ivanevi. Ubrzo poslije toga, 23. decembra 1941. godine, ja sam otiao u Crnovrku partizansku etu. Aktivnost omladine se preteno odvijala u Omladinskom domu, koji je, po svom radu, ubrzo postao poznat ne samo u Hrvaanima ve na itavom podruju Crnovrke partizanske ete. Dom je bio smjeten u zgradi popa Strieka, svetenika grkoistone crkve. Mi omladinci smo njegovu kuu renovirali, opravili i okreili, oistili zaputeni bunar, uredili dvorite i sve to poslije stalno odravali u redu. Zajedno s omladinom Devetine renovirali smo i zgradu Petra Manjaka i Pere Suaka, koji su napustili kuu i pobjegli poslije osloboenja Hrvaana krajem novembra 1941. godine. U toj zgradi smo otvorili Omladinski dom za selo Devetinu. Na omladinski aktiv u Hrvaanima je ukljuio u svoj rad i omladinu zaselaka Naselbine i Devetine, naroito u kulturno-zabavni ivot koji smo organizovali. U Hrvaanima je prije rata postojao Sokolski dom, koji je imao tamburaku i razne druge sekcije, u kojima je okupljao omladinu tako da je u radi s omladinom postojala i tradicija i iskustvo, i mi smo tu okolnost sada iskoristili, samo s drugim programom i drugim ciljevima. Osim aktivnosti u Domu, omladina je uestvovala i u stalnoj seoskoj strai. Straa je davana u smjenama, po pet do est dana po smjeni; njom je rukovodio NO odbor Hrvaana, iji jw predsjednik bio Stanko Ivanevi, a lanovi Mlaen uman, Jovo uman, Petar uman, Mihajlo Pui, Stanko Dumi

Stevo Samardija, Napad na Hrvaane, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str.330. Mladen Vukosavljevi, Crnovrka partizanska eta 1941. godine, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 278-292. 440 Bili su to omladinciiz Crnovrke partizanske ete Safet Fejzi i Osman Malki Maga. Napomene Redakcije.
439

438

129 Omladina je vrlo uspjeno pomagala NOO Hrvaana u prihvatanju i smjetaju izbjeglica iz sel u neposrednoj blizini neprijateljskog uporita u Klanicama, opravila Carsku upriju, na cesti Klanice Prnjavor, obavljala kurirsku slubu, pisala parole, izraivala petokrake zvijezde i ila zastave.441 Ubisto mog oca, brinog i dobrog roditelja i domaina, kao i ostalih ljudi u selu, razvilo je u meni mrnju prema neprijatelju i elju da se borim protiv nasilja, a za slobodan ivot. I tako smo se brat Zdravko i ja opredjelili za nardonooslobodilaki pokret, kojem smo pristupili na jednom omladinskom skupu u Hrvaanima. kae Vasiljka RadanoviPukovi. Taj skup organizovali su partizani Crnovrke ete, od koji se sjeam Duana Brkovia, komesara ete, i omladinskih rukovodilaca, Safeta,442 Mage443 i Miloa Gliia. Na tom skupu je govorio Safet, koji mi je ostao u sjeanju kao najaktivniji partizan u radu s omladinom. Tom priliko osnovan je aktiv omladine u Hrvaanima, a najaktivniji omladinsci su postali njegovi lanovi. Ubrzo poslije toga, najvjerovatnije krajem decembra 1941. godine, formiran je aktiv SKOJ-a u Hrvaanima, a lanovi SKOJ-a su postali Ljubo Vasili, Milan Rogi, Perka Raji, Perica uman, Nikola Damjanuk, Mito Albahari, ja i jo nekoliko drugova ijih se imena vie ne sjeam. Ja sam bila izabrana za sekretara aktiva SKOJ-a. Zadaci omladine u naem selu su bili: prikupljanje hrane, odjee, obue, oruja i municije, pomo porodicama iji su hranioci izginuli, kurirska sluba do ete, prosvjeivanje omladine i odraslih. Okupljanje omladine, ideoloko-politiki i kulturnoprosvjetni rad s omladinom i narodom odvijao se u Omladinskom domu u Hrvaanima, u zaseoku Naselbina. U toj zgradi smo organizovali sluanje, pisanje i umnoavanje radiovijesti koje su onda omladinci i omladinke raznosili po selima Tu je bila i itaonica s partizanskim biltenima i informacijama. Odravani su razni sastanci, predavanja, priredbe, za omladinu i narod i narodni zborovi na kojima su govoprili politiki komesar Crnovrke ete Brkovi i njegov zamjenik Ilija Stojanovi. I mi omladinci smo s drugovima iz Crnovrke ete odravali prisne veze:obilazili smo ih u logoru i na

Milo Ivanevi, Omladina Hrvaana, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 544. Safet Fejzi, Banjaluanin, pripadnik revolucionarnog omladinskog i komunistikog pokreta Banjaluke. Biran je, odnosno postavljen za sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a srednje Bosne, na dva okruna savjetovanja, Prvom, odranim u Karau (7.01.1942) i Drugom, odranom u Branecima (17. i 18.03.1942). Vidi biografiju u Treem dijelu ove knjige. 443 Osman Malki Maga (19211942), napredni omladinac, uenik zanatske, a potom Srednje tehnike kole u Banjaluci, lan SKOJ.a od 1940. Bio je u grupi predvienoj za odlazak u paniju u borbu protiv faizma, ali zbog provaljenih veza to nije ostvareno. Bio je veoma aktivan u svojoj koli, zatim u KAB-u, Pelagiu i dr. Uhapsile ga ustae u ljeto 1941; kad je puten iz zatvora otiao je u Banjaluki odred. Bio je rukovodilac SKOJ-a u Crnovrkoj partizanskoj eti, ali je radio i sa omladinom na terenu gdje je djelovala njegova eta. Na Prvom savjetovanju SKOJ-a srednje Bosne postavljen je za sekretara Optinskog komiteta SKOJ-a Optine Crni Vrh.. Kada je uslijed navale etnika dolo do privremenog povlaenja naih snaga sa ovog terena, Maga se prikljuio Prvom proletrskom bataljonu. Uhvatili su ga etnici 1942. godine i ubili.
442

441

130 poloajima, organozovano ili u posjete nosei im darove: dempere, arape, rukavice, alove, pekire, maramice i drugo.444 U radu Mladena Vukosavljevia445 vidi se djelovanje Crnovrke ete na vojnom planu, kao i aktivnosti omladine na podruju njenog djelovanja. Tako Mladen kae: Formirana je i elija Komunistike partije u eti, iji je sekretar bio Ilija Stojanovi. lanovi etne elije su bili: Duan Brkovi, Duan Bojani, Duan Leonardi, Danilo tuber, Vlado Vitjuk i Milo Glii, koji je ujedno bio i rukovodilac tada formiranog aktiva SKOJ-a eteOmladina u Slatini Ilidi i Drugoviima, kao optinskim centrima omladinske organizacije, isticala se velikom aktivnou. U Slatini Ilidi su naroito aktivni bili ivko Stojanovi,446 Vera Nikoli,447 Silva Povo, Lepa Mari i Stanojka Cana Krstanovi, omladinski rukovodilac iz Kadinjana, a u Drugoviima Slavoljub Bundalo,448 Jovanka Boji,449 Angelina Gina Jovanovi, Bosiljka Seka Koprenovi i Vasiljka Radanovi iz Hrvaana. Iz gornjeg sadraja se vidi da je na podruju djelovanja Crnovrke ete bio veoma razvijen politiki rad, kako sa narodom, tako i sa omladinom. Vidjelo se da je rad sa omladinom bio svestran i veoma dinamian, pa su bili stvoreni uslovi da se na Prvom okrunom savjetovanju za srednju Bosnu, odranom u Karau 7. januara 1942. godine, postave sekretari za tri optine Hrvaane, Slatinu i Crni Vrh i to: Jovanka Boji za Hrvaane, ivko Stojanovi za Slatinu i Osman Malki Maga za Crni Vrh. Otpoivaljka

Ja sam kratko vrijeme ostao u partizanskoj grupi. Bio sam vraen iz nje na politiki rad na terenu. Kada sam stigao u Otpoivaljku, u selu je na okupljanju omladine ve radio Stanko Vukainovi, moj drug iz osnovne kole. kae Spasoje Mitrovi iz Otpoivaljke. On je kod omladine uivao ugled i povjerenje i bio je uspjean u radu. Na jednom od sastanaka, kojem su prisustvovali Duan Mii, Milo Pani, Dragoljub Jefti i ja, Stanko nam je saoptio da smo primljeni u SKOJ. Mene je predloio za sekretara SKOJ-a, to su prisutni prihvatili. Ovom sastanku je prisustvovao i Vilko Vinterhalter, koji nam je govorio o okupljanju seljana i formiranju seoskih odbora kao najvanijem zadatku. Vilko je i radio na osnivanju seoskih narodnih odbora, a dolazio je u vezi s tiom zadatkom i Ljubo Jankovi iz Potoana. U prvom odboru Otpoivaljke bili su Spasoje Gari, ivko
Vasiljka Radanovi-Pukovi, Omladinski dom u Hrvaanima, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 542543. 445 Mladen Vukosavljevi, n. d., str. 289. 446 ivko Stojanovi je, poslije Prvog okrunog savjetovanja SKOJ-a za srednju Bosnu, odranog 7. januara 1942. godine u Karau, na kome je odlueno da se u podrujima gdje je do tada bio najrazvijeniji rad sa omladinom osnuju optinski komiteti SKOJ-a, postavljen za sekretara Optinskog komiteta SKOJ-a u Slatini Ilidi. Poslije rata ostao je u JNA, a po demobilizaciji poboljevao je i umro poslije 2000. godine u Beogradu. 447 Veru Nikoli su etnici muki ubili 1944. godine. 448 Slavoljub Bundalo je poginuo u borbi s ustaama 1944. godine kao politiki komesar ete u 2. bataljonu 18. srednjobosanske brigade. 449 Jovanka Boji je, kao i ivko Stojanovi, postavljena za sekretara Optinskog komiteta SKOJ-a za Hrvaane na Prvom okrnom savjetovanju SKOJ-a za srednju Bosnu, odranom 7. januara 1942. godine u Karau.
444

131 Jefti, Bogdan Jefti i Petar Matija, koji je bio predsjednik ovog Odbora i u njegovoj kui Odbor je bio smjeten. Kancelarijske poslove Odbora vodio je skojevac Duan Mii, a sekretar Odbora bio je Gavro Aleksi iz zaseoka Crljenice. Zadatke i upustva za rad SKOJ-a davao mi je Stanko Vukainovi Jedan od zadataka nae skojevske organizacije bio je da okupljamo i organizujemo omladinu i osnujemo organizacije omladine. Mi smo po zaseocima naeg sela osnovali aktive omladine, a u svakom zaseoku radio je po jedan lan SKOJ-a. Kasnije smo osnovali aktive u i u Mraaju, Husrpovcima i Oraju, a radili smo i na osnivanju radnih eta, uestvovali u seoskim straama i na raznim drugim zadacimaPrikupljanje hrane poelo je odmah po dolasku partizanske grupe pod rukovodstvom Novaka Pivaevia, a u tome je omladina pomagala seoskim odbornicima. Plan prikupljanja hrane je bio izraen po zaseocima. Znalo se tano ko, kada i koliko moe i treba da priloi. Sakupljene su i itarice i povre (krompir, grah). Prilo se i izgradnji skladita za dranje rezervi ove hrane. Glavno skladite za rezerve ita i graha bilo je u zaseoku aavica Duboki Potok. Velike kace od hrastove duge ukopali smo na prikladnom mjestu u zemlju u zrmlju i u njih sipali penicu, kukuruz i druge itarice, a potom smo kace prekrili i maskirali.. Koliine namirnica za svakodnevne potrebe drane su kod odbornika po zaseocima, a i kod lanova SKOJ-a. lanovi nae radne ete nisu bili stalno na okupu, ve su okupljani po potrebi. Jedino su lanovi SKOJ-a bili stalno na okupu i deurali su i deurali u sjeditu seoskog Odbora, tamo gdje se nalazio, da bi u svako doba mogli pokrenuti omladinu, a po potrebi i ostale odrasle mukarce, radi izvrenja pojedinih zadataka. Povremeno, prilikom ruenja mostova i pravljenja prepreka na cestama, a naroito prilikom izgradnje sklonita i logora, pozivani su i stariji ljudi i oni su se rado prikljuivali omladini, jer su cijenili na rad. Mi omladina smo uestvovali i u davanju seoske strae, skupa sa starijim mjetanima, uglavnom po planu taba partizanske ete, koji je bio smjeten u kui Sdtojana Vrhovca, zatim u Osnovnoj koli u Otpoivaljci i najzad u umi Gradina, gdje smo izgradili i sklonite od drveta U tom logoru je bila smjetena partizanska grupa koju su osnovali Novak Pivaevi i Adem Hercegovac, a kasnije je ta grupa prerasla u Motajiku partizansku etu450 Dalje u svom lanku Spasoje Mitrovi navodi da je u Otpoivaljci osnovan Optinski komitet SKOJ-a za Optinu Otpoivaljku i da je on postavljen za sekretara, krajem decembra 1941. godine. Kako je odluka o osnivanju prvih optinskih komiteta SKOJ-a donijeta na Prvom okrunom savjetovanju SKOJ-a za srednju Bosnu, odranom 7. januara 1942. godine u Karau, sigurno je i ovaj Optinski komitet SKOJ-a tada osnovan. Moe se pretpostavili da je Spasoje Mitrovi bio i uesnik toga savjetovanja, zajedno sa Stankom Vukainoviem s kojim je u to vrijeme blisko saraivao, poto nam je poznato da je tada Stanko Vukainovi izabran za lana novoosnovanoh Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, a svi do sada spomenuti sekretari optinskih komiteta SKOJ-a

450

Spasoje Mitrovi, O radu SKOJ-a i omladine, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 538-542.

132 postavljeni su za sekretare na tome savjetovanju, na kome su neki od njih i prisutvovali.451 trpci

Mi trpani smo saznali ve u avgustu 1941. godine da su se neki Vijaanci s orujem u ruci, pod komandom Novaka Pibaevia, podigli protiv ustaa i njemakog okupatora. Meutim, kako su njemake patrole iz Glogovca i ustake iz Prnjavora kontrolisale trpce, nae selo je tada jo uvjek mirovalo452 Ali, ve poetkom septembra iz trbaca na Ljubi odlazi Trivun Bojanovi iz Kremne, a ubrzo i Nedo Slatinac i Slobodan Popadi, a samo malo kasnije jo sedam boraca pridruilo se Novaku Pivaeviu, pa zatim jo vea grupa. STALA OVDE (U etvrtak 27. marta, Nikodin Slatinac e mi donijeti podatke za dio o omladini i SKOJu u trpcima). Noiko Novak Pivaevi, komandir i Adem Hercegovc, politiki komesar Prnjavorske partizanske ete, sa svojih 16 boraca, 6. novembra 1941. godine, krenula je iz svoga logora u Noiko sa zadatkom da ga oslobode. Sutradan, 7. novembra, odmarajui se u Carevoj Gori, prvo su poslali patrolu u susjedna sela i pozvali odreene linosti da bi se obavjestili o politikim prilikama na ovom terenu i raspoloenju naroda prema partizanskoj vojsci. Prvi su stigli Ljubo Podgorac iz Galjipovaca, edo Miki iz Oraja i drugi. Kad su primili izvjetaj o raspoloenju naroda u Otpoivaljki krenuli su prema osnovnoj koli u tom selu. Uskoro se sakupilo dosta naroda i omladine. Taj skup se pretvorio u politiku konferenciju na kojoj su govorili Novak Pivaevi i Adem Hercegovac. Kad su stigli u Noiko pripremili su se za opkoljavanje optinske zgrade i kue Petra Manca, predsjednika Optine Noiko, ali straari su se odmah predali, a i prdsjednik je pokazao spremnost za saradnju. Tako je, bez jednog metka, Optina Noiko postala slobodna teritorija, bez naoruanih straara koji su uvali ustaku optinu. Prnjavorskoj eti je odmah pristupilo nekoliko boraca iz sela Otpoivaljke, u kome je narod sa oduevljenjem doekao i pozdravio ovu grupu partizana, zatim iz Krikovaca i ekovaca i dr.
Na Prvom okrunom savjetovanju SKOJ-a za srednju Bosnu, odranom 7. januara 1942. godine, na kome su postavljeni za sekretare optinskih komiteta SKOJ-a Jovanka Boji iz Drugovia, a postavljena je za sekretara Op- kom SKOJ-a za Optinu Hrvaani i Duanka Petri iz Maslovara, postavljena je za sekretara Op. Kom. SKOJ-a za Optinu Maslovare to je autoru poznato iz neposrednog saznanja, dok se za neke od od sekretara op. kom. SKOJ-a tada postavljenih na tu dunost moe pretpostaviti sa izvjesnom dozom sigurnosti, a to su: Koko Zeki za iprage, Rodoljub Miljanovi Rode za Grabovicu, Vlado Ivanovi za Skender -Vakuf (koji je tada izabran i za lana Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, Dane Pavli za Joavku, Osman Malki Maga za Crni vrh, Ziba Galijaevi za Linju, Spasoje Mitrovi za Otpoivanjku, ivko Stojanovi za Slatinu i dr. 452 Vaso Devi, trpani na Ljubiu, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 434.
451

133

Poslije dva dana, 10. novembra, Novak i Adem, sazvali su konferenciju u selu ukala, koje je imalo oko 120 domainstava, u kui Milutina Ljubojevia. Prisutvovalo je oko 70 domaina. U Noikom je osnovan aktiv SKOJ-a koji je imao i svoj sekretarijat. Njegov lan je bila Radmila Rajka Njei (1924-1945). Ona je birana za prvog prdsjednika omladine, kasnije NOSOBiH-a u Noikom (za podruje Noiko, Stari Martinac i Selite). Kasnije je neko vrijeme bila i borac 5. kozarake NOU brigade. Poev od 1941. Radmila je sve do osloboenja bila meu najaktivnijim (postala je i lan KPJ).Poslije osloboenja bila je nosilac svih aktivnosti u radu sa omladinom u Noikom. Upravo kada se spremala da ide na Prvu sresku konferenciju USAOBiH-a u Prnjavor, 1945. godine, uvee, na prevaru, predstavivi se da su pripadnici NOVJ, u kuu su upali etnici. Prvo su Radmilu i Njenu majku Radojku strahovito muili, potom su ih izboli noem, i na kraju zaklali, predhodno poslavi Radmilinu mlau sestru Milku predsjedniku Optine, u centar sela, da ga pozove da doe Radmilinoj kui, koju su etnici po izvrenom zloinu zapalili. Kuu Radojke i Rajka Njeia, zapalile su ustae u prvim danima rata. Uz pomo komija Rajko je opet sagradio kuu i obezbjedio krov nad glavom svojoj porodici, a sada su je zapalili etnici. Prvi aktiv SKOJ-a u Noikom, prema kazivanju Miloa Gliia, osnovao je Stanko Vukainovi. Meu prvim aktivistima SKOJ-a u Noikom, odnosno iz sela Selite, bile su: sestre Kovaevi Nada (udata Lalovi) i Ljubica (udata Jungi), zatim Rava Kasalovi, udata Kovaevi, koje su zajedno sa Radmilom Njei bile vodee linosti, kako u Noikom, tako i u Srbcu i Prnjavoru u vrijeme NOR-u i neposredno poslije osloboenja. Iz Noikog je jo nekoliko omladinki bilo u NOVJ. Tako je Georgina Gudulovi Gina (1925-1995). prvo bila aktivista u aktivu omladine, a kasnije borac 14. srednjebosanske NOU brigade u kome je bila referent saniteta u bataljonu. Takoe je bila aktivna i Vida Glavi. Poslije smrti Radmile Njei, rukovoenje aktivom omladine u Noikom preuzela je Rava Kasalovi. Meu aktivistma mladih, a potom borac NOR-a, bila je i Mara Jovii, (udata Aleksi), Danica (Milana) Dusi (1922), udata Jefti. Od 1942. godine Ljubica Kovaevi Seka (udata Jungi) bila je za podruje Noikog sekretar SKOJ-a. Zatim u selu ekovci veoma aktivne su bile sestre Bora i Mara Sandi, a sekretar aktiva SKOJ-a za sela ekovce i Krikovce bio je Pero aula, to je potvrdio i Milo Glii, poto mu je to poznato iz njegovog tadanjeg neposrednog rada i na ovom terenu. U selu Gornji Srevii sestre Nada i Radojka Miki, naroito su se isticale. One su drugovale sa Dankom Mitrov, jo iz akih dana u Prnjavoru, a Nada je zajedno sa Dankom Mitrov, zavrila malu maturu u Prnjavoru. Steeno prijateljstvo trajalo je i tokom NOR-a, sve dok je Danko bio iv. On im je povremeno povjeravao ozbiljnije zadate, kao osobobama od posebnog povjerenja. Kada su Danka ubili etnici, 1942. godine, i pored rizika, poto su etnici zabranili mjetanima da Danka sahrane, one su ga zajedno sa Nadinim muem i prijateljima, u tajnosti od etnika, sahranile nou. etnici su obe sestre Miki pratile 1942, 1943. i kasnije, znajui da sarauju s partizanima, da im

134 kui dolaze odreene linosti (Zaga Umievi, Vojo Stupar i drugi). Jedne noi, koncem 1944. godine, kada su etnike snage bile potpuno razbijene, etnici su provalili u njihovu kuu, zvjerski ih muili, a potom zaklali. Izmrcvarena tijela hrabrih sestara Miki, sutradan su mjetani nali nedaleko od njihove kue i, uz sve dune poasti, sveano ih sahranili. Istaknuti omladinski aktivisti u Noikom, tokom NOR-a, prema jo jednom izvoru453 bili su: Raviojla Kasalovi Rava (ve je naprijed navedena), Vujadin Verevi i njegove dvije sestre i brat i Gina Gudalovi i njene dvije sestre i brat. Srbac i Kaoci Poslije 27. marta, kada je raskinut pakt Jugoslavije s Njemakom, promjene u Vladi i proglaavanje prestolonaslijednika Petra Karaorevia za kralja, prostrujalo je dosta snano i u selima optine Srbac. Prije Drugog svjetskog rata u Srpcu su djelovale samo organizacija Soko i politike stranke, a neke omladinske organizacije nisu postojale. U oekivanju rata i strahujui od toga, meu graanima zavladao je strah zbog mogunosti da e biti nemilih dogaaja, koji obino predhode ratnom sukobu, kao i da e biti rata. Dolaskom rata promjenjen je naziv optinskog mjesta Srbac u Svinjar. Prvbobitno djelovanje ustake vlasti bilo je neorganizovano, ali uskoro je poeo teror. Iz susjednih sela odvoeni su ljudi koji su streljani, neki si pretjerani preko Save i tamo poubijani u umi Radini. U ime nove vlasti isticali su se kao revnosni predstavnici knez Franjo Kuera i kriban Dragomir Dragosavljevi, koji je bio glavni na stovaritu drva na vodarcu. Kada su prvi put doli ustanici iz pravca Otpoivaljeke ovu dvojicu su odveli sa sobom i oni se vie nisu vratili u selo. Dolazak pojedinih ustanika u selo mjetani su smatrali poetkom ustanka, pa su stupali u redove partizana.Od njih su poginuli u NOR-u Ljubo Petkovi, Stojan Grkovi, Petar Miki i Drago Mitrovi. U jesen 1941. godini u selu je stacionirana domobranska jedinica. U maju mjesecu 1942. godine, pored domobranske jedinice, u Kaoce dolazi njemaka jedinica, sastavljena od 250 vojnika na ijem elu je bio Epinati, po inu oberlajtnant, koji je ranije radio u Kaocima. Uskoro, Branko Novakovi, komandir etnike ete pod komandom Nikole Forkape, i njegovi etnici uspostavili su blisku saradnju s Nijemcima u Kaocima (kao integralni dio uspoatvljane saradnje izmeu etnika i ustake vlasti (rijee i sa Nijemcima).. Kako su partizani presretali mobilisane mjetane, koji su sa svojim zapregama dovozili za Nijemce iz ume drvenu grau za otpremu u Njemaku i zabranili im da to dalje rade, Nijemci su uveli svoje sankcije i estoko maltretirali graane. Ali Njemaka posada u selu Kaocima, opina Bos. Svinjar, koja je tu bila radi osiguranja izvoza drveta iz Motajice, za potrebe njemakog vojnog godpodarstva takoe se povukla iz sela Kaoca preko Save, navodno bez borbe, naon ega su paretizani zaposjeli i ovo selo.454

Posmatrano u irem kontekstu slobodna teritorija srednje Bosne bila je od izuzetne vanosti, posebno u to vrijeme i zbog toga da bi se mogle odravati
453 454

Mirko Sananin, kazivanje autoru 18. marta 2003. godine u Beogradu. Mirko Sananin, Gavro Majstorovi, Kaoci, monografija, Banjaluka 2000, str. 116. (Citirani tekst je iz rada Voje Stupara Zapisi i sjeanja (Lina arhiva autora), koji je koriten u irim izvodima u navedenoj knjizi).

135

redovne veze izmeu rukovodstava NOR-a Bosanske krajine sa istonom Bosnom (gdje je u to vrijeme bio Vrhovni tab) i Srbije i Crne Gore. Tako se vodila bitka i za Kaoce. Ali, tada Motajiku partizansku etu koja se nalazila u Otpoivaljki Nikola Forkapa prevodi u etniku pod imenom Knez Arsen. Bitku nastavlja jedna od etiri gerilske grupe osnovane od rasformiranog 4. krajikog NOP odreda, nazvana Motajika grupa, najbrojnija od navedene etiri, na ijem elu je bio Danko Mitrov, komandant, a Vojo Stupar, politiki komesar, koja se poslije pogibije od etnika Danka Mitrova i Milana Radmana, prebacuje u Slavoniju.
Organizovanje omladine u Srpcu poinje poetkom 1943. godine, a prvi organizovani omladinci i omladinke iz tadanje Optine Srbac i sela Srbac bili su: Milivoje iri Mili, Stevo Trumi, Vaso njegota, Dragica Rutnjilovi i njne dvoje brae, Nada Lazi iz Inaova, Jovo Jejini, Mirko Lazi, kroja, Bogdan uruvija Boo, Ana Bilanovi, Mara Njei, Smilja i Momo Vidovi. Momo je poginuo kao politiki komesar Komande mjesta. Selo Selo Sitne: ore njegota, otiao u Prvu proletersku brigadu januara 1943 Nedo njegota, (orin brat) stupio u Motajiki odred Savka njegota, (njihova sestra), omladinski aktivista u mjestu. Selo Berzovljani: uro i Boro Adamovi (braa). Selo Kaoci: Dolaskom Prve proleterske, januara 1943. godine odnos prema NOP- bitno se mjenja u tome to je odmah grupa omladine stupila u njene redove, pa se tako, posebno meu omladinom, stvara grupa simpatizera i aktivista. Iz Prve proleterske ostaje u selu ranjenik strogo ilegalno, Jovo Vilendei, u kui Draginje Davidovi, popadije pokojnog Luke, roditelja sestara Davidovi: Nade, Milene, Slavke, Branke (Brane), Olgice i Rue. Kada se on opravio poelo je organizovanije djelovanje u radu sa omladinom. Grupa sestara Davidovi okupila je prvo omladince iz ire porodice Davidovi: Ljubu i uru (a Milo je otiao s proleterima), zatim Mirka Sananina, Boru Sananina iz Srpca i Mirka Gvozdena iz Noikog, koji je poslije ofanzive na Kozari ostao u Noikom, u kome su

136 bili etnici. Zbog sastajanja omladine u kui Draginje Davidovi, etnici su je kaznili, kao i njene kerke kunim pritvorom.455 lan Okrunog komiteta SKOJ-a za okrug Prnjavor Drago Stojovi prvi dolazi u selo Kaoce da ordanizuje aktiv SKOJ-a, avgusta 1943. godine (do tada je djelovao aktiv omladine). U SKOJ su primljeni: Dana i Olgica Davidovi, Ljubo Davidovi, Mirko i Boro Sananin i Gavro Majstorovi. Zatim, Ljubo Petkovi, Milan Sananin, Radmila Sananin Rada (sestra Mirkova), Smilja Petkovi. Velika grupa Kaoana je otila u XIV srednjebosansku brigadu; te godine otila i u 1. proletersku brigadu, Prnjavorski odred,5. kozarsku i 14. srednjebosansku brigadu, te Motajiki odred. U stvari, iz svake druge kue bio je po jedan borac u partizanima, a poginuo je iz svake tree kue, odnosno u partizanima je bilo 103 borca, a poginulo je 38, od toga 6 omladinki, odnosno ena.456 b) Ilegalni kanali saradnje izmeu tabova partizanskih jedinica i lanova KPJ, SKOJ-a pripadnika NOR-a u okupiranim gradovima srednje Bosne Ve prvih dana ustanka, kada su aktivisti revolucionarnog radnikog pokreta, a prije svega lanovi KPJ i SKOJ-a, naputali okupirane gradove i izlazili, na najmanje takvu udaljenost iz gradova, gdje nisu bili dostupni policiji da ih hapsi, veoma ozbiljna briga voena je o tome da u okupiranim gradovima moraju ostati pouzdani kadrovi, da bi se obezbjedili skoro dnevni uzajamni kontakti izmeu ljudi zaduenih u gradovima da odravaju vezu sa onima koji su izali iz gradova u cilju organizovanja borbe protiv okupatora i njihovih sluga i obratno drugovi koji su izali iz gradova odravali su este, skoro dnevne veze sa odreenim punktovima za saradnju u okupiranim gradovima. Ilegalne veze iz Banjaluke, kao centra iz koga se rukovodilo razvojem NOR-a u cijeloj Bosanskoj krajini, pa tako i u srednjoj Bosni, poto je uro Pucar Stari od prvih dana priprema za ustanak protiv okupatora i njegovih sluga, sve do 10. septembra 1941, rukovodio pripremama za ustanak 1941. godine iz Banjaluke. Paralelno se odvijala prepiska i sa delegatom Centralnog komiteta KPJ Svetozarom Vukmanoviem Tempom, kao i sa Pokrajinskim komitetom KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Iz istorijske literature poznato je da je uro Pucar Svetozaru Vukmanoviu Tempu uputio pet izvjetaja, koji su objavljeni vie puta. Koristei etverotomno izdanje uro Pucar Stari457 u kome se nalaze svih pet izvjetaja ure Pucara Starog poslanih Tempua relevantna dokumenta za njegovo djelo, pa i ovi izvetaji, navodimo ih kao jedan od bitnih izvora: Izvjetaj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu ure Pucara Starog od 12. avgusta 1941.godine delegatu Centralnog komiteta KPJ Svetozaru Vukmanoviu Tempu o ustanku u Bosankoj krajini i radu KPJ u oblasti;
Mirko Sananin, Gavro Majstorovi, n. d., str. str. 140. (U srpcu postoji dokument naredba komandanta mjesta Marka Vukovia, zvanog Bradonja o navedenom kunom pirtvoru) za porodicu Davidovi. 456 Kazivanje Mirka Sananina autoru 14. marta 2003. godine. 457 uro Pucar Stari, ivot i djelo ure Pucara Starog, izdanje Univerziteta uro Pucar Stari, Banjaluka 1989, I IV toma u 5 knjiga. (II tom ima dvije knjige).
455

137 Izvjezaj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu ure Pucara Starog od 4. septembra 1941.godine delegatu CK KPJ Svetozaru Vukmanoviu Tempu o radu partijske organizacije i izvrenim akcijama; Izvjetaj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu ure Pucara Starog od septembra 1941. godine delegatu CK KPJ Svetozaru Vukmanoviu Tempu o osloboenju Doboja; Izvjetaj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu ure Pucara Starog od septembra 1941. godine delegatu CK KPJ Svetozaru Vukmanoviu Tempu o vojnopolitikoj situaciji u Bosanskoj krajini; Izvjetaj sekretara Oblasnog komiteta KPJ ure Pucara Starog od 4. oktobra 1941. godine o preduzetim mjerama za otklanjanje nedostataka z partizanskim jedinicama i o radu partijske organizacije u Banjoj Luci.458 Dajemo samo nekoliko primjera iz izvjetaja ure Pucara Starog koji se odnose na dogaanja u srednjoj Bosni: 6. Jajce. Odred koji se tamo nalazi prije desetak dana napao je and(armerijsku) stanicu u Skender Vakufu. Demolirao optinu i potu.. Odnijeli dva radio-aparata, jedan pomoni telefon sa pote, u optini spaljeni spisi i odneseno neto novca. Ispranjen je i duan jednog mjesnog ustae u mjestu Skender Vakufu. Odnijeli su vrijednosti od 1015.000 din, tu je poginulo 5 andrma i ustaa. Na naoj strani su poginula dvojica. Ovaj napad je izveden po danu. Seljaci, i Srbi i muslimani, u poetku kod napada bili su preplaeni, ali kad su vidjeli protiv koga se vodi borba, onda su pri povlaenju odreda grlili pojedince i davali im svega to su imali P.S. Naknadno doznajem da se vode borbe oko Doboja. U Doboju ima velikih poara. Drug koji je bio upuen u Doboj da se izvjesti o stvarima vratio se iz Prnjavora, odande nije mogao dalje. Nita konkretnije nije mogao doznati, samo to: da je pukaranje veliko i da se niko od Prnjavora ne puta u pravcu Doboja ne puta.459 4) U pogledu part(ijske) organizacije stvar stoji ovako: U B(anjoj) L(uci) part. orga(nizacija) broji 21 l(an). Podjeljeni u 4 grupe po kvartu. lanovi p(artije) su veinom mladi ljudi koji su uli u p(artiju) tek poslije rata. Veina ih je regrutovana iz redova omladine. Stariji lanovi su svi kompromitovani i naleze se u partizanima, jer su bili progonjeni od strane neprijatelja. to se tie aktivnosti i rada part. orga(nizacije), ona se uglavnom sastoji u ovome: a) Snabdjevanje partizana sanitetskim materijalom i odijelom, kao i ostalim potrebnim stvarima. Ovu zadau je org(anizacija) dosada vrila uspjeno. No jo uvjek nije svojim radom uspjela da zadovolji sve potrebe. U tom pogledu. b) Organizovan je pri Mjesnom komitetu odbor za sabiranje lijekova, takozvani Sanitetski odbor.

Ibid., Tom II, knj. 1, Prvo pismo Tempu str. 157, Drugo 163, Tree 167, etvrto 169 i Peto 173. Prireivai ovog izdanja dali su deskriptivne nazive ovim izvjetajima, kako bi skrenuli itaocu panju na njihov sadraj. Meutim, u izdanju edicije Srednja Bosna u NOB u knj. 2, isti izvetaji u sadraju knjige imaju takoer deskriptivan naziv, ali malo krai. Meutim, za drugi izvjetaj se kae da je poslan 4. a ne 5. septembra, za trei da je poslan 6. septembra (?), a etvrti izvjetaj da je poslan 15. septembra (?), dok je peti izvjetaj poslan 4. oktobra 1941. godine u oba izdanja. 459 Izvjetaj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu ure Pucara Starog od septembra (od 15. septembra (?) napom. autora.

458

138 c) Odbori narodne pomoi, koji su organizovani po kvartovima, sabi(raju) novac, odijelo i hranu. d) U formiranju je odbor Narodnooslobodilakog fonda koji do sada nije postojao. e) Formirani su i odredi pri grupama i vri sabiranje oruja za njihovo naoruanje. f) U politikom pogledu se radi daleko manje: izdano je nekoliko letaka po raznim aktuelnim pitanjima (mobilizacija, poziv radnika za Njemaku, ubistvo muslimanskog hode u dvoritu dravne bolnice itd). Proraen je cirkular br. 1 Naroito u vezi sa skretanjem ulijevo stvar je detaljno raspravljena i uoene su sve posljedice koje bi takve greke ubudue mogle izazvati. No mi uviamo da to sve skupa nije dovoljno i morae se politikom radu posvetiti vea panja. Uz drugarski pozdrav SMRT FAIZMU! 4.-X-41. Stari460

Dakle, komunikacija izmeu ure Pucara Starog i Svetozara Vukmanovia Tempa je specifina po tome to se nije odvijala na relaciji partizanski tab rukovodstvo ili pojedinac u okupiranom gradu, ve oba aktera komunikacije su se tada nalazila u dva razliita okupirana grada (naravno s kraim prekidima) i to obadvojica su bili izrazite vodee linosti: Tempo lan Vrhovnog taba; uro prva vodea linost u Bosanskoj krajini. Vie boraca koji su bili izali iz okupiranih gradova, po procjeni organizatora ustanka oko Banjaluke, bili bi korisniji ako se vrate u okupirane gradove. Neposredno saznanje o tome nalazimo u objavljenom radu lana SKOJ-a iz Mejdana u Banjaluci, Zvonka Odia.461 U tom njegovom sjeanju on kae: Nakon prvih hapenja banjalukih komunista, 26. i 27. juna mi omladinci smo se i dalje kretali u drutvu u kojem smo i ranije bili, ali tih dana nismo imali nekih organizovanih sastanaka, bar to se tie mog ueg kruga drugova, a nismo preduzimali ni neke naroite mjere konspiracije. Ni ustae tada jo uvjek nisu preduzimali protiv nas nita naroito. ak nisu vrili ni pretres stanova prilikom hapenja. Ljudi u to vrijeme nisu bili hapeni zbog neke protivustakeaktivnosti, ve na osnovu raznih denuncijacija, starih policijskih podataka o predratnoj politikoj aktivnosti pojedinaca, ili podataka naenih u arhivima kulturnoprosvjetnih i sportskih drutava u Banjaluc (KAB-a), Pelagia, sportskih drutava Borac i Balkan. Ali, ve prvih dana jula mi smo poeli organizovanije da
uro Pucar Stai.Ovaj isjeak uzet je iz Izvjetaja . Pucara Starog upuenom Svetozarz Vukmanoviu Tempu 4. oktobra 1941. godine. Napomena: kao prilog uz Izvjetaj poslano je i pismo Ljube Babia, komandanta Drvarske brigade upueno sekretaru Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu. 461 Zvonko Odi roen je 1924. godine. Jo kao uenik gimnazije ukljuio se u napredni aki pokret. Poslije okupacije zemlje ukljuuje se u rad ilegalnog NOP-a u Banjaluci. Polovinom jula 1941. uhapen je od strane ustaa. Poetkom oktobra uspio je zajedno sa Milanom Radmanom i grupom zatvorenika pobjei, ali je ponovo uhvaen i otjeran prvo u koncentracioni logor u Staroj Gradici a zatim u Jasenovac. Krajem 1944. godine putem razmjene izaao je iz logora i odmah se ukljuio u NOV, gdje ostaje do osloboenja zemlje. (Dr Duan Luka, Banjaluka i okolica u ratu i revoluciji, str. 164.) Kao to se vidi, neki podaci u vezi sa Zvonkom su neto drugaiji od podataka koje o sebi navodi sam Zvonko. Na pr. podaci o datumu hapenja ili razmjene za izlazak iz logora. Naravno, Zvonkovi podaci su pouzdaniji. Napom. autora.
460

139 radimo. Ja sam drao vezu s grupom drugova koji su se sklonili na Straevicu, Rebrovac i Ponir, a u mojoj grupi su bili Hazim Omerbai, Dalko Dervii, Nedib Maglajli i Ankica Cijan. S Augustinom Nikiem sam se takoer ee viao, ali je on pripadao skojevskoj grupi u Stupnici, u kojoj su, pored njega, bili jo Jusuf Selman Crni, Muharem Karabegovi etvrtica, Rifat Karari Lotar, Nada iski i drugi omladinci tog kvarta Slijedeeg dana, 28. juna, doao je do nae kue Simo Sumonja, takoer na strai poznanik, i donio mi poruku brae462 da doem do njih. Simo je doao s osamarenim konjem i ja sam radiostanicu, koju mi je jo ranije dao njemaki vojnik Karl Krips, strpao u bisage i prebacio sa Simom do njegove kue na Poniru, gdje su se nalazila moja braa i Drago Maar. Drugom prilikom sam zatekao Dragu na tali Sime Sumonje kako pokuava na toj radio-stanici da uhvati neku stanicu463 Zvonko Odi, napredni omladinac, 17-godinjak, u obavljanju veoma rizinih znaajnih kurirskih poslova, sve dok nije pao neprijatelju u ruke, 22. jula 1941. godine, odravao je veze izmeu ustanika na Poniru, Rebrovcu i ehitlucima i vodeih partijskih linosti u Banjaluci. Tako se i Zvonko naao na jednom sastanku, odranom iznad naselja Mejdan, na obroncima Starevice. Na tom sastanku Zvonko veinu uesnika nije poznavao, kako kae bilo je dosta straijih drugova (tridesetih godina), a za vrijeme odravanja ovog sastanka i Zvonko je drao strau sa Antom Jaki, Jozom Nemec, Dalkom Derviiem i drugim. Zvonko u svome radu navodi da se sjea da je jedan od govornika bio Slovenac, a poslije rata saznaje da je to bio Branko Babi, tada sekretar Mjesnog komiteta KPJ u Banjaluci. Jednog dana Milan Radman, komunista na ilegalnom radu u Banjaluci, uputio je Zvonka Odia na Ponir da tamonju grupu ustanika, gdje su bila i njegova dva brata, obavjesti da hitno krenu na ehitluke. Kad su stigli na ehitluke, a s njima je i Zvonko krenuo, na ovom skupu, u stvari Oblasnom partijskom savjetovanju Bosanke krajine, prisustvovao je Mahmut Buatlija i saoptio je odluke Centralnog komiteta KPJ od 4. jula. Poslije ovog sastanka Zvonko se vraa u Banjaluku i obavjetava Milana Radmana da je predao njegovu poruku na Poniru i da je sve sprovedeno kako je on javio, tj. da odreeni drugovi krenu na ehitluke na vaan sastanak. Zvonkova starija braa Slavko i Ivo bili su meu prvim komunistima koji su izali iz Banjaluke. Slavko, najstariji brat, polovinom jula 1941. godine, upuen je zajedno sa Radom Liinom na sektor Kotor-Varoa i Teslia sa zadatkom da vre pripreme za oruanu borbu protiv okupatora i njihovih pomagaa, a uskoro je Ivo vraen u Banjaluku na ilegalni rad. U vezi sa vraanjem Ive na ilegalni rad u gradu Banjaluci Zvonko kae slijedee: Jednoga poslijepodneva dojurio je do nae kue na biciklu Josip Puba olc, koji je sa znanjem Partije radio u policiji, i obavjestio me da je policija saznala gdje se
Braa Zvonka Odia Slavko i Ivo Odi, izali su iz okupirane Banjaluke poetkom jula. U stvari, pobjegli su ustaama koje su doli kui da ih pohapse, kao istaknute pripadnike revolucionarnog radnikog pokreta. Skoivi kroz prozor i bjegom daleko od kue, van domaaja policije, samo na kratko su se sklonili u kui Sime Sumonje na Poniru, zajedno sa Dragom Maarom, a potom su se ukljuili u organizovanje ustanka 1941. godine u Bosanskoj krajini, odnosno srednjoj Bosni. 463 Zvonko Odi, Dole, Ponir, ehitluci, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 498-503.
462

140 brat Ivo krije i da je krenula da ga uhapsi, te da ga o tome treba hitno obavjestiti. Rekao je da bi bilo nezgodno da ja idem da ga obavjestim. Kako se kod nas zatekla Ankica Cijan, ona je odmah otila da to javi Ivi. Ili je ona stigla u zadnji as da ga obavjesti, ili je on agentima, primjetivi ih, pobjegao ispred nosa uglavnom nisu ga uhvatili. Ja ga od tada nikad nisam vidio. Po prianju Jusufa Selmana, bio je nakon toga nekoliko dana u kui Jusufa Rizvanovia, a odatle se prebacio u partizanski odred. Poginuo je 1943. godine.464 Naprijed spomenuti Josip Puba olc bio je ukljuen, takoe, u jedan veoma specifian vid komunikacije: izmeu dvije ljuto zavaene strane banjaluke policije i komunista u ilegalnom pokretu Banjaluke. Kad je Puba ostao bez posla, 1941. godine u Bihau (preduzee Batinjol u kome je radio rasformirano je). U nastaloj situaciji, poto je trebalo izdravati porodicu, kad se Puba obratio Slavku Odiu, koji je tada, takoe, bio u Bihau, on mu je sugerisao da pokua da se zaposli u policiji, poto bi to moglo biti korisno. Kad je podnio molbu, Puba nije mogao da dobije posao u bihakoj policiji, gdje bi mu najbolje odgovaralo da radi, poto su mu tu ivjeli ena i djeca, ve je rasporeen u banjaluku policiju. Uspostavio je odgovarajue kontakte i zahvaljujui njegovom blagovrenom obavjetavanju odreenih linosti koje su bile predviene za hapenje, spasavao je njihove ivote. Kada mu je uspjelo da se zbog porodinih razloga vrati u Biha i tu je nastavio sa svojom aktivnou i u vezi s tim kae: I u Bihau sam pomagao aktiviste narodnooslobodilakog pokreta gdje god sam i koliko god sam mogao. A onda, jednog dana,u ljeto 1942. godine, i sam sam bio uhapen. Nije me niko odao, ve su ustae iz Bihaa saznali na neki nain da se moj brat od strica Ivan olc i brat po ocu Robert nalaze u partizanima. Izvukao sam se sretno iz zatvora Poetkom novembra 1942. godine partizani su oslobodili Biha i ja sam tada s porodicom stupio u njihove redove.465 Obadvojica mlae brae Odia Ivo i Zvonko, nali su se na zadatku u Banjaluci da ilegalno rade za NOR svaki svoje dunosti. Ivo, neto stariji, upozoren da e biti uhapen, sreom, na vrijeme je pobjegao policiji. Mlai brat, Zvonko uhapen je, 26 dana poslije odlaska prvih banjalukih komunista u okolinu Banjaluke. Bio je zaduen, od strane rukovodeih linosti u gradu, da s njima odrava vezu, to je on veoma uspjeno sprovodio. Ali, kako je Zvonko imao jo troje mlae brae i oni su, povodom Zvonkovog hapenja, dovedeni u zatvor. Zvonko o tome kae: Sutradan, kada su me vodili Blau Gutiu na sasluanje, vidio sam u hodniku privedenu mlau brau Stjepana Pipu, Zdenka (svaki je imao po 11 godina), Zdravka (od 10 godina) i Ankicu Cijan. Sasluanje je bilo kratko. Guti me je pitao za stariju brau i mjesto gdje se nalaze. Odgovorio sam da ne znam. Na kraju mi je rekao da u istrunuti u zatvoru ako se ne opametim i vratio me u eliju. Vie nisam ni sasluavan niti bilo ta pitan. Bili su to prvi dani moga uhapenikoga ivota, a na slobodi sam se naao konano tek 17. januara 1945. godine, kada sam bio zamjenjen iz logora Lepoglave.466
464 465

Zvonko Odi, n. d., str. 502. Zvonko Odi, n. d., str. 503 466 Zvonko Odi, n. d., str. 503.

141

Kao to se vidi, Zvonko Odi, djeak od 17 godina, preuzeo je teko breme na svoja nejaka plea. I, sve primljene zadatke izvravao je sa mnogo odgovornosti, sve do dana hapenja. A, na kraju svoga objavljenog teksta Zvonko, sasvim skromno govorei o svome doprinosu, tano istie veliki znaaj stotina banjalukih skojevaca: Dogaaji iz ovog perioda opisani su onako kako sam ih ja doivljavao u to vrijeme i koliko su mi ostali u sjeanju, a predstavljaju sitne aktivnosti, od kojih svaka pojedinano nema naroit znaaj. Meutim, te sitne aktivnosti ilustruju djelatnost stotina (mi bismo dodali iz plejade) banjalukih skojevaca, omladinaca i omladinki, danas najee ve davno zaboravljenih i neznanih, aktivnosti koje su se slijevale u bujicu antifaistikog pokreta Banjaluke i okoline, pokreta to je predstavljao snagu pred kojom su ustae i okupator bili nemoni, ne uspjevi nikada u toku etverogodinjeg narodnooslobodilakog rata da mu se uspjenije suprostave.467 I Dervi Dedo Gazi468 je iz 1. partizanskog odreda pored Banjaluke vraen na ilegalni rad u Banjaluku. Znaajan uesnik revolucionarnog radnikog pokreta u Banjalucii u tim krugovima veoma dobro poznat Banjaluanin, Dedo je upozoren da hitno napusti Banjaluku, poto je poslije napada Njemake na Sovjetaski Savez uslijedilo masovno hapenje osoba koji su bile registrovane kod policije kao pripadnici revolucionarnog radnikog pokreta. Dedo o tome kae slijedee: Prvo hapenje banjalukih komunista uslijedilo je nekoliko dana poslije napada Njemake na Sovjetski Savez. Uhapeni su drugovi Osman Karabegovi, efket Maglajli i jo neki ijih se imena ne sjeam, ali policiji nije polo za rukom da pohvata brau Maare, Odie, Pavlie, Hadie, Kovaevie i druge banjaluke komuniste. Odmah po hapenju uslijedila je partijska direktiva da se sklanjamo, a istovremeno i intervencija graana za putanje pohapenih komunista. Ustae su ih nakon nekoliko dana pustile. Tih dana dola je kod mene u radnju Duanka Kovaevi, obuena u zar, i saoptila mi direktivu Partije da napustim radnju i sklonim se iz grada. Odmah sam izaao i na biciklu krenuo prema Novoseliji.Sutradanujutro otiao sam do umarske kuice na ehitlucima, gdje sam naao drugove Josipa Maara ou i Osmana Karabegovia. Ostali smo tu nekoliko dana i danju se zadravali na tavanu. Jednoga dana, dok smo sjedili na tavanu umarske kuice, ugledasmo grupu ustaa. Uli su u kuu, obili okolinu i nakon pola sata krenuli nazad u Banjaluku U ovim smo selima ostali sve do sastanka na ehitlucima.. Spavali smo po kuama i stajama, a seljaci su nas hranili onim to se
Josip Puba olc, Na dunosti u upskom redarstvu, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 678-680. Dervi Hamida Gazi Dedo je roen 1907. godine u Banjoj Luci. Zavrio je obuarski zanat. Do rata radio je kao radnik u Banjoj Luci. Od 1926. godine radi u radnikom pokretu. Aktivno je radio u sindikalnoj podrunici koaraca i u URS-u. Bio lan Mjesnog meustrukovnog odbora URS-a u Banjoj Luci. Jedan je od organizatora trajkova banjalukih radnika. Bio je predsjednik naprednog KUD Budunost. U KPJ je primljen1938. godine. Do rata radi na organizovanju omladine. Prisustvovao je 1940. godine savjetovanju u Pokrajinskom komitetu KPJ za Bih o omladinskom pitanju. Bio je delegat na Oblasnoj konferenciji KPj za Bosansku krtajinu 1940. godine. Od 1941. do 1943. radio je na organizovanju ilegalnog NOP-a u Banjaoj Luci. Organizovao je veze sa slobodnim teritorijem. 1942. bio je u ustakom zatvoru, gdje je strahovito muen. Za vrijeme muenja imao je izvanredno dranje. Uticao je i na drzge zatvorenike da se dobro dre. U jesen 1943. izaao je u partizane gdje do kraja rata obavlja odgovorne politike dunosti. Nosilac je Spomenice 1941. godine i niza drugih odlikovanja. Dr Duan Luka, n. d., str. 290.
468 467

142 Zateklo u njihovim kuama. Bili smo srdano primani u svakoj kui, bez obzira na nau vjeru i nacionalnu pripadnost.469 Na sastanku na ehitlucima je odlueno kuda e koji drugovi da krenu radi organizovanja oruane borbe protiv okupatora i ustaa. Za Suljicu Halalkia, Ivicu Odia i mene je odlueno da se vratimo u Banjaluku i da u njoj ilegalno radimo. kae Dedo Gazi. Nakon nekoliko dana stupio sam u vezu s drugom urom Pucarom Starim, koji me je povezao s Duanom Boleom, Slovencem, pa sam produio da radim u okupiranoj Banjaluci. Sa Starim sam se obino sastajao na pijaci , predavao mu potu koja je dolazila s terena od Vele Miletia, a njegovu potu ili poruke predavao Veli. Sastanke smo najee odravali u kui Dalke Halimia u Gornjem eheru, ali s ogranienim brojem ljudi da ne bi svratili na sebe panju ustake policije. Tim sastancima su, pored Staroga, kako kada, prisustvovali Adem Bajagilovi i Sitnica Ahmet iz grada, a s terena Danko Mitrov, Kasim Hadi, Vele Mileti i neki drugi ijih se imena vie ne sjeam. Teite rada bilo je na sakupljanju i otpremanju oruja, municije, i drugog materijala potrebnog partizanima. Na prikupljanju materijala radila je cjelokupna banjaluka partijska organizacija i stotine Banjaluana, antifaista i rodoljuba, a sve to mnogobrojnim ilegalnim vezama i putevima slijevalo u sabirne punktove, iz kojih je otpremano na osloboenu teritoriju partizanskim jedinicama. Jedan sabirni punkt je bio Novoselija, u kui moga oca Hamida Gazia, odakle je kanal vodio u zaselak Brdo, do kue Gavre Miletia, i dalje preko Poniras na slobodnu teritoriju; druigio sabirni punkt je bila radnja Sbduselama Blekia andora. Meterijal je iz njegove radnje prebacivan do kue Dalke Halimia, odakle je otpreman dalje, na slobodnu teritoriju; trei sabirni punkt je bila kua brae i sestara Buki, iz koje je materijal otpreman preko kue Bajia na Starevicu i porodice Kukrika na slobodnu teritoriju.470 Prije rata sam radio u krojakoj radnji Habije Beirbaia u Banjaluci. U radnji se kuhala kafa, a ponekad i hrana, i u nju su zalazili mnogi banjaluki komunisti. kae Danijel Dalko Halimi. U toj sam radnji, ini mi se 1938. godine, susreo i jednog druga, za kojeg zatim skoro punu godinu dana nisam znao kako se zove i ko je u stvari. Najzad sam upitao Habiju: _ Habija, ko je taj ovjek koji ve godinu dana navraa kod nas u radnju a ja ga ne znam? To je drug Stari, doao je s robije odgovorio mi je Habija. Da bi bio blizu Banjaluke i njene partijske organizacije, Stari se, kao kova, zaposlio na pruzi koja je izgraivana kroz Joavku i njegotinu. Vrijeme je prolazilo. Doao je rat. Stari je i dalje u Banjaluci. Tada sam se s njim dobro upoznao. Ja tada nisam bio lan Partije, ali sam se stalno kretao u drutvu banjalukih komunista. Jednog dana, moglo je to biti u prvoj polovini jula 1941. godine, pred moju kuu stigoe na biciklu uro Pucar Stari i Dedo Gazi. Dedo je vozio bicikl, a Stari je sjedio pred njim. Pred vee je s Ponira doao Branko Babi, koji je nekoliko dana ranije izaao iz Banjaluke na teren. On i uro su ovdje podugo razgovarali u mojoj sobi. Od tog
469 470

Dervi Dedo Gazi, Izlazak komunista iz grada, Srednja Bosna u Nob, knj.1, str. 491-493. Dervi Dedo Gazi, Do ehitluka i nazad, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 503-505.

143 dana Stari je vie puta dolazio mojoj kui, odlazio iz nje na slobodnu teritoriju i ponovo se vraao u grad. Kod mene je imao odijelo u koje bi se presvlaio kad bi izlazio na teren. Po gradu je nosio fes, eir ili visoku ubaru u vidu kupe. Kad god bi Stari dolazi s terena, donio bi sa sobom neki paketi. ta je bilo u njemu, ne znam, ali kad bih ga ja vodio do Saliha Demirovia, gdje je stanovao, uvjek bi mi reako: Evo ti ovaj paketi. On ne smije pasti u ruke neprijatelju. Ja mogu, ali paketi nikako! Ni pod cijenu ivota. Ako do ega doe, bjei kud god zna, ali predhodno uniti paketi. Posljedni put je Stari otiao od moje kue na slobodnu teritoriju koncem februara 1942. godine i ja ga za vrijeme rata vie nisam viao. Meutim, i poslije njegovog odlaska iz Banjaluke, kroz moju kuu je prolo mnogo ilegalaca. Ali ja nisam znao, a ni danas ne znam, ko su ti ljudi bili, jer niko nije govorio svoje pravo ime niti sam ja koga od njih to pitao. Jednoga dana pao sam u ruke ustakih agenata. Otrjerali su me u zatvor, a zatim u logore: Gradiku i Jasenovac.471 Banjaluka kao okupirani grad koji gravitira srednjoj Bosni imao je i drugih ilegalnih kanala i veza. Mi smo, meutim, dali samo nekoliko primjera iz kojih se vidi od kolikog je znaaja za razvoj NOR-a bila dobra saradnja izmeu tabova i rukovodstava izvan Banjaluke sa odgovornim linostim u Banjaluci i koliko je dragocjena pomo NOR-u bila obezbjeivana ovim putem. Odreena grupa saradnika NOP-a bila je zadatku u domobranima, to je predstavljalo viestruku pomo NOP-u, kako materijalnu u vezi sa slanjem odreenih potreptina za partizane iz domobranskih magacina, tako i u vezi sa pribavljanjem podataka obavjetajne prirode i odreenim politikim poslovima. Obino su najuspjenije djelovali saradnici NOP-a koji su slubeno pozvani da slue rezervu u domobranima i pri tom, koristei svoj slubeni status u domobranima, znaajno su koristili NOP-u. Dok je rukovodio radom Oblasnog komiteta i operativnim akcijama iz Banjaluke, uro Pucar Stari je posebnu panju posvetio biranju kadrova za rad u domobranima. O svakom angaovanom ovjeku da radi u domobranima uro Pucar je bio informisan, a i sam ih je pridobijao da, umjesto da idu u partizane ostaju u domobranima, poto tu imaju vie uslova da pomognu NOB. Tako, Muhamed Hadihalilovi u svom objavljenom radu Po zadatku u domobranima472 kae: Poetkom septembra 1941. godine bio sam mobilisan i rasporeen u mobilno odjeljenje Popunidbenog zapovjednitva (Komanda vojnog okruga), koje je bilo u Banjaluci, u Kastelu. ef mobilnog odjeljenja je bio bojnik (major) Pau, Dalmatinac, stariji ovjek, blizak narodnooslobodilakom pokretu, koji je imao sina u partizanima. Radio sam na pozivima pojedinih godita vojnih obveznika u rezervu i brisao iz knjige ivih one obveznike koji su poginuli u borbama s partizanima, ispisujui pri tome broj spisa kojim su domobranske jedinice obavjetavale Zapovjednitvo o poginulima. Koristei se povjerenjem koje je u mene imao bojnik Pau, pozivao sam u rezervu one za koje sam znao da su protivnici NOP-a, a esto sam brisao iz knjige ivih estite i nama odane obveznike, unosei pokraj imena toga obveznika broj spisa o domobranu koji je zaista poginuo. Tako sam oslobaao neke nae ljude od sluenja u domobranstvu, a
471 472

Danijel Dalko Halimi, Paketi nepoznate sadrine, knj. 1, str. 506. Muhamed Hadihalilovi, Po zadatku u domobranima, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 597-599.

144 istovremeno u spiskovima ivih domobrana ostavljao neke koji su stvarno bili mrtvi. Na taj nain sam izbrisao iz knjige ivih veliki broj obveznika, a isto toliko ih je ostalo u knjizi meu ivima, iako su stvarno bili mrtvi., pa kada su pozivano u domobranstvo, oni se nisu mogli odazvati pozivu. Zbog toga mobilizacija nekih godita nikada nije mogla da uspije, to je izazivalo pometnju u jedinicama koje su vrile mobilizaciju. Iako se na ivot u domobranstvu nisam mogao poaliti, kao ni na posao koji sam radio,, ja ipak nisam htio da ostanem u domobranstvu, pa sam zamolio omladinku idu Agi, svastiku Muharema Alibegovia, koja je bila na vezi izmeu mene i ure Pucara Starog u vrijeme kada Stari vie nije stanovao kod Muharema., da ode do druga Starog i da mu prenese moju poruku da ja ne elim i ne mogu da ostanem u domobranstvu, ve da hou da idem u partizane. ida mi je istog dana saopila poruku Staroga da slijedeeg dana oko dva sata poslije podne budem kod kue, da e on doi da o svemu porazgovaramo I pored moje upornosti da idem u umu Stari me je na kraju ubjedio da treba da ostanem u domobranstvu i da tu radim za narodnooslobodilaki pokret.. Stavio mi je u dunost da se upoznam s domobranskim natporunikom Hasanom Hotomi porunikom Sulejmanom Cimiratiem i da ih ukljuim u rad za naodnooslobodilaki pokret, rekavi mi da obadvojica trae vezu s nama, a da se trenutno nalaze u vojnoj bolnici; da su obojica sa svojim satnijama (etama) uestvovali u borbama protiv partizana negdje oko Otrelja i da je jedan od njih bio ranjen u nogu a drugi da je simulirao neku bolest Poto nisam poznavao ni Hota ni Cimiratia, raspitao sam se za njih slijedeih dana i saznao da je Hasan Hot oenjen Banjaluankom i da stanuje Preko Vrbasa, pa sam se obratio Mustafi Sabitoviu api, svom kolskom drugu, s kojim sam bio povezan u ilegalnom radu, da me upozna s Hotom. Mustafa je radio u Higijenskom kao blagajnik i sekretar. S njim sam jednog dana otiao u vojnu bolnicu i on me upoznao sa Hasanom Hotom, a Hasan me, opet, upoznao s porunikom Sulejmanom Simiratiem. Od tada sam se s njima dvojicom esto sretao i ukljuio ih u ilegalni rad. Hot je insistirao da ga upoznam sa Starim i Stari je na to pristao. Dvaput je bio dogovoren i sastanak: jednom smo Hota ekali u mojoj kui, drugi put u neposrednoj blizini gimnazije, ali do sastanka nije dolo, jer je Hot uvjek bio s neim sprijeen da doe. Zbog toga mi je Stari rekao da ja s njim odravam vezu. Bilo mi je to mogue, osobito kasnije kada sam doao u Stoer 10. pjeake pukovnije, kojoj su Hot i Cimirati pripadali Radio sam u Stoeru pukovnije u inu vodnika-aka. Deseta pukovnija je bila velika vojna jedinica, s 41 satnijom U toj pukovniji su bili na dunosti natpotunici Dinko Podgornik i Fio Grani, moji kolski drugovi, ilegalci odranije, (predratni lanovi KPJ nap. aut.)zatim satnik Muhamed Dedi, ija su braa Fikret i Fahret bili poznati banjaluki komunisti, potom natporunici Josip Zori i Rifat Kulenovi, porunik Pavle Na, ak-nardnik Oskar enk, narednik Alija Mehi, magacioner, odranije ukljuen u ileglani rad, domobran-brija Munib erimi, predratni lanov KPJ, i drugi. Sa svima njima i jo mnogim drugim uspostavio sam vezu. Svi su oni, s vie ili manje uspjeha,, bili ukljueni u rad za narodnooslobodilaki pokret. Od Alije Mehia smo odnosili municiju, hartiju za apirograf i apirografe, a drugi su davali podatke o brojnom stanju i

145 naoruanju satnija i drugih ustakih i njemakih jedinica. Od nekih oficira smo dobivali i podatke o pripremama pojedinih akcija protiv partizana, kao i o borbama na terenu.473 Pomo je bila raznovrsna Tako, na primjer, kad je uoeno da III krajiki NOP odred nema ljekara, preko odgovarajue veze obavjetene su odgovarajue linosti u Banjaluci, pa dajemo kratak presjek o toj vrsti komunikacije: Poetkom januara (1942. napom. autora) iz Banjaluke je izveden jedan od najboljih vojnih lijenika u garnizonu. Potreba za ljekarima i uopte za zdravstvenim osobljem na osloboenom teritoriju u Bosanskoj krajini u toku NOB-a bila je velika.474 Najvei broj ljekara i zdravstvenog osoblja u bolnicama u okupiranoj Banjaluci ve u 1941. godini uzeo je aktivnog uea u ilegalnom pokretu u gradu, ali iz straha za porodice i donekle nejasne situacije u nekim jedinicama oko grada vei broj ovog zdravstvenog osoblja u 1941. godini nije bio raspoloen za izlazak na slobodni teritorij. U zimu i proljee 1942. godine, kada se NOP u okolini grada i Krajini stabilizovao, izala je prva grupa ljekara iz Banjaluke, koju su sainjavali: dr Danica Perovi, dr Franc Klajnhapl, dr Gertruda tern, dr Maregita Hercl i dr Ishak Zukanovi. Svi iz ove grupe, izuzev dr Klajnhapla, bili su bez porodica i njihovo izlaenje na osloboeni teritorij ilo je lako. Izvoenje dr Klajnhapla, najboljeg strunjaka domobranske vojne bolnice, koji je u Banjaluci imao porodicu, ilo je mnogo tee i moralo se posebno organizovati. U cilju sigurnosti porodice dr Klajnhapla njegov izlazak na osloboeni teritorij izvden je pod vidom zarobljavanja od strane partizana. U akciji za prebacivanje dr Klajnhapla na osloboeni teritorij uestvovala je grupa partizana iz III odreda, predvoena grupom Banjaluana: Adilom Alagiem, Suljicim Halalkiem i Fehimom Tufekdiem i grupa aktivista ilegalnog NOP-a u gradu.

Muhamed Hadihalilovi, Po zadatku u domobranstvu, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 597-599. Muhamed je brat Ahmeta Hadihalilovia, koji je od prvih dana u Banjalukom odredu, a oktobra sa efketom Maglajliem i dr Vasom Butotanom odlazi na politiki rad na podruju III partizanskog odreda. Bosanske krajine. Rasporeen je za za lana Okrunog komiteta KPJ za Jajce i sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za isto podruje. 474 Drago Maar u svom romanu Dva kurira, kroz dnevnik glavnog junaka uce opisuje tekoe sa ranjenicima zbog oskudice zdravstvenog osoblja i instrumenata: 23.VIII. Prebacili se u Tisovac. Kod lokve sastali se sa Duvancem i ostalim koji su se kod Krupe razdvojili. Sa njima je doao i pravi doktor ika Vasilije ali za konje i krave. Oni imaju jednog ranjenog sa napada na Debeljake. Njega je metak zvizno od ramena do koljena i rasporio ga kao noem. Jaue kao manhit crijeva dri u rukama. 24.VIII. Dragojlo i ika Vasilije vrili su operaciju: ili ranjenika. Prvo je doktor iskuvao obine igle i konac a zatim Dragojlo je io. Ja i Leda drali smo ga za noge a on ni da bekne, samo se je znojio. Za dva sata Dragojlo je napravio dvadest devet avova i svega ga uio. Tako ja krpim stare cipele. Ranjenik sada lei mirno i vjerovatno zadovoljniji operacijom nego to se je nado jer vie ne gleda u crijeva. Gurabija ga je nahranio kaom. Pojo je itavu porciju. 25.VIII. Dolo je desatak mladia iz Maslovara sve neka braa: Morae, Kapori, Bubii. Sa njima su seljaci donijeli ranjenog Uroa (Botrunia napom. aut.) koji je nastradao od bombe prilikom napada na iprage. On stalno krgue zubima, noge su mu polomljene ispod koljena i vise na koi. Ne mogu da gledam kako se pati. Danko psuje to nemamo pravog ljekara.

473

146 Aktivista ilegalnog NOP-a Hatida Maslo,475 supruga tada jednog od partizanskih rukovodilaca u okolini banjaluke Idriza Masle, iznajmila je 6. januara 1942. godine u 6. asova u jutro fijaker od Mustafe Katane i pod izgovorom da joj je otac teko bolestan izvela iz grada dr Klajnhapla u pravcu Gornjeg ehera, gdje su joj stanovali roditelji. Kada je fijaker stigao do Sitara, u blizini kue Muharema Meinovia, prema ranije utvrenom planu pojavili su se partizani i zarobililjekara Posredstvom fijakeriste supruzi dr Klajnhapla poslana je obavjest da joj je mu zarobljen od partizana. Sa dr Klajnhaplom na osloboeni teritorij izala je i Hatida Maslo. U etverotomnom izdanju ivot i djelo ure Pucara Starog476 uro Pucar Stari o izvoenju dr Franca Klajnhapla na slobodnu teritiriju zapisao je slijedee: Krajem 1941. i poetkom 1942. obavjeten sam da Trei krajiki odred nema nijednog ljekara. Da bi mu pomogla, partijska organizacija Banjaluke uspjeno je organizovala odvoenje u odred dr Franca Klajnhapla, poznatog ljekara. On je iz Banjaluke prebaen preko ehitluka i emernice u tab odreda. U naim jedinicama je savjesno vrio svoju dunost sve do kraja rata, pa je dobio i Spomenicu 1941. godine.477 Uz upravo datu prezentaciju ilegalnih kanala i veza iz Banjaluke sa NOP-om i tabovima partizanskih jedinica srednje Bosne, prosto bi bilo teta, u vezi sa ovim, ne istai i jednu blistavu misao dr Duana Lukaa, s obzirom na osnovnu temu ovog rada (I zvijezde smo dosezali II, Revolucionarni omladinski pokret srednje Bosne, 1941 1945):

Ilegalni odlobodilaki pokret u Banjoj Luci bio je preteno pokret omladine. kae dr Duan Luka. Partijsko lanstvo poslije izlaska veine predratnih komunista u partizanske odrede u toku juna, jula i avgusta 1941, pa dalje kroz cijeli rat bilo je veoma mlado. Prijem novih lanova KPJ vren je uglavnom iz redova SKOJ-a i omladine. Skojevska organizacija bila je osnovna snaga i oslonac pertijske organizacije u organizovanju ilegalnog pokreta. Najodgovorniji zadaci, kao to su, na primjer, odravanje kurirskih veza u gradu ili van grada, obezbjeenje partijskih ilegalnih punktova, tampanje i rasturanje propagandnog materijala uglavnom su bili povjeravani omladini. Padanje u ustake zatvore itavih omladinskih grupa

Hatid Muharema Maslo je roena 1911. godine u Banjaluci u siromanoj radnikoj porodici. Zavrila je graansku i strunu ensku kolu. Radila je kao slubenica u Banskoj upravi Vrbaske banovine. Kao supruga poznatog banjalukog komuniste Idriza Masle vrlo je rano dola pod uticaj revolucionarnog radnikog pokreta i ukljuila se u njegovu aktivnost. Aktivno je radila u KUD Budunost u Gornjem eheru i u enskom pokretu. 1941. ukljuuje se aktivno u ilegalni NOP u Banjaluci. Poetkom januara 1942. po zadatku ilegalnog NOPa i voa za vezu na Starevici izvela je dr Klajnhapla na Starevicu iz Grada. Zajedno sa partizanima koji su doli po dr Klanhapla odlazi u partizane. Bila je borac i pozadinski politiki radnik. U kozarskoj ofanzivi zarobljena i odvedena u Bos. Gradiku, gdje je ubijena. 476 ivot i djelo ure Pucara Starog, Izdanje Univerziteta uro Pucar Stari, Institut za istoriju u Banjaluci, Banjaluka 1989, Tom I IV. 477 uro Pucar, Sjeanje na prve borbe oko Jajca, ivot i djelo ure Pucara Starog, Tom I, str. 227.

475

147

nije nikad pokolebalo omladinu i na mjesto poginulih ili odvedenih u logore, dolazili su novi mladi borci.478 Nesumnjivo, veoma visoka i zaluena ocjena banjaluke mladosti!
U prvim danima ustanka saradnja izmeu pripadnika NOR-a iz okupiranih gradova srednje Bosne Teslia, Tenja, Dervente, Kotor-Varoa i dr. takoer se intenzivno odvijala. Ima vie radova koji svjedoe o tome. Naveemo nekoliko podataka iz rada Edhema Pobria koji je krajem avgusta 1941. godine vraen u Tesli sa osnovnim zadatkom da meusobno povee ilegalni rad organizacija u Tesliu, Tenju i Maglaju, pokidane u vrijeme dobojskog ustanka, gdje ostaje na radu do kraja oktobra iste godine: Poslije odlaska nae grupe iz Teslia (Milorad Mirkovi, Edo Blaek, Adem Hercegovac, Edhem Pobri), u Tesliu niko od komunista ni lanova KPJ, ni kandidata, ni skojevaca nije bio uhapen. Baza je ostala netaknuta, ali je zbog naeg odlaska u eavu bila obezglavljena. kae Edhem Pobri, koji seiz partizana vratio u tesli na ilegalni rad. I dok na terenu to je tremin koji smo upotrebljavali da bismo oznaili vangradska podruja: sela, ume, planine poinju prve oruane akcije ustanikih grupa, u gradovima sve vei broj ljudi izraava spremnost da na ovaj ili onaj nain pomogne narodnooslobodilaki pokret. U tim uslovima polazi mi za rukom da brzo obavim zadatak koji sam dobio prilikom povratka iz eave u Tesli: da meusobno poveem organizacije i Tesliu, Tenju i Maglaju i da preko Doboja uspostavim vezu s partijskim rukovodstvom u Tuzli. Istovremeno, organizacije u gradovima se povezuju sa umom, tj. s ustanikim grupama u okolini. Jedna od formi naeg rada u ovo vrijeme je i prikupljanje novanih i drugih priloga (tekstil, sanitetski materijal, lijekovi, kancelarijski materijal, duhan, cigarete, itd.) za narodnooslobodilaki pokret. Zajedno s Dragom Sekelijom i Mustafom Bajraktareviem, takoer slubenicima teslike Opine, ak smo i novac dobivan za bonove za snabdjevanje, koje su graani mogli kupiti samo u ogranienim koliinama, jednim dijelom odvajali u taj fond. Poetkom posljednje dekade avgusta upad ustanika u Doboj i osloboenje Maglaja unose konfuziju i strah u neprijateljske redove, ali izazivaju i poremeaj u naim ilegalnim vezama. Tih dana pojavljuje se u Tesliu ovjek s prpusnicom koja nosi zaglavlje Ozrenski partizanski odred i potpis Komandant mjesta Maglaj: Fikret Dedi. A Fikret je bioskretar maglajske partijske elije i ujedno naa glavna veza s tim gradom! Znailo je to da je njegov ilegalni partijski rad zavrenNae veze, pokidane dobojskim ustankom i zbivanjima na sektoru Teslia, ponovo smo u septembru i oktobru uspostavili. esto sam putovao u Teanj, Maglaj, Doboj, a nekoliko puta sam odlazio i u Sarajevo. U oktobru se sa mnom povezao iz eave Rade Liina. Razmjenili smo nekoliko pisama. U jednom od njih Rade je traio od mene da ispitam mogunost uspostavljanja stalne kurirske linije izmeu ustanikog rukovodstva Bosanske krajine i Sarajeva, a u jednom
478

Dr Duan Luka, Banja Luka i okolica u ratu i revoluciji 1941-1945, Banja Luka 1968, str.367-368.

148 drugom je traio da uspostavim vezu sa jednim dombranskim satnikom , Muslimanom iz Krajine imena mu se, naalost, ne sjeam koji se nalazio na slubu u Tesliu, a koga je Rade poznavao jo iz Banjaluke Naosmo, najzad, zajedniki jezik. Satnik mi je rekao da mnogo pozdravim Radu Liinu, da bi rado postupio po njegovim upustvima, ali da, naalost, trenutno za to nema uslova. Meutim, i uslovi za moj ilegalni rad u Tesliu postajali su sve tei. Morao sam u umu, naroito zbog toga to me je i sam Rade Liina u nekoliko navrata pozivao da izaem, zbog situacije na terenu.479 Govorei o kanalima i vezama u periodu od decembra 1941. do marta 1942. godine Duan Luka, izmeu ostalog, kae: Kanali i veze prema Poniru i Starevici ostaju uglavnom isti kao i u ranijem periodu. S obzirom na to da su dijelovi Treeg odreda operisali i djelovali u neposrednoj blizini grada, odravanje veza bilo je lake, a prenoenje materijala bezbjednije. I dalje ostaju kao najsigurniji punktovi za smjetaj sakupljene robe kue: andora Blekia, Bukia, Ekia, Kapora, Halimia, Hadiisakovia, Barukdije, Ljubotinje i drugih.480 Od navedenih porodica dajemo nekoliko podataka o stojikom dranju dvije drugarice sestre Bosa i Mara Kapor, koje su hrabro podnijele strana muenja u logoru smrti tzv. Nezavisne drave Hrvatske u Staroj Gradici.. O tome sam Luka kae: Vjerovatno je da su neki od ovih ustako-etnikih konfidenata bili ranije ukljueni u aktivan rad u gradu ili u blioj okolini. kae dr Duan Luka. Na primjer jedan anonimni konfident daje u detalje taan opis rada Bose Kapor: Bosa Kapor je jo za vrijeme Jugoslavije bila simpatizer Sov. Saveza, a za vrijeme NDh radila je veoma aktivno. U vrijeme dok je partizanima slana hrana i bramo, ona je dobavljala iz Topole bree brana Ja zna da je dva tri puta prenijela brano iz Topole svojoj kui, odakle je to prebacivano dalje. Prevozila je to jedanput kolima u kojima su bili neki zrakoplovni asnici, pa onda automobilom jednog njemakog lijenika. Osim toga prenosila je iz Topole sanitetskog materijala i atorskih krila. U njenu kuu su esto dolazili paketi sa materijalom za partizane. Jednom prilikom je Stari (. Pucar, napom. autora) dolazio u kuu Kapora sa dva paketa cipela u kojima su bile bombe. Kod nje je esto dolazila Aja Karabegovi, Vahida Maglajli i Zaga Umievi. One su ili dolazile radi dogovora o radu ili donosile upute za rad i vijesti, a esto su k njoj donosile materijal ili ga odnosile. U toj kui u Bosinoj sobi neko vrijeme je bio krugoval, te su sluane vijesti Londona i Moskve, koje je Vlado Ivanovi, koji je stanovao kod Kaporovih, hvatao, te onda umnoavao, pa su onda irene po kvartovima Bosa je odlazila u menzu u kojoj se hranio Stari i koja je onda bila centar komunistikog rada u Banjoj Luci itd.481 Od pet prvoboraca NOR-a lanova porodice Kapor iz Banjaluke: Vase (1911-1942), aktivno uestvovao u NOR-u u Maslovarama od poetka ustanka 1941, umro od tifusa u proljee 1942; Bose (1913-1943), uhapena polovinom 1942. i poslije strahovitog muenja ubijena u logoru u Staroj Gradici 1943; Mare (1920 1943), koja je uestvovala
479 480

Edhem Pobri, Ponovo u Tesliu, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 609-610. Dr Duan Luka, n. d., str. 198-199. 481 Navedeni sadraj o Bosi Kapor je preuzet iz knjige dr Duana Lukaa, n. d., fusnota br. 29, str. 244.

149 u naprednom omladinskom pokretu u toku kolovanja, radila na okupljanju omladine i vrila odgovorne kurirske poslove, poslije hapenja polovinom 1942, zajedno sa Bosom odlino se drala pred policijom i u logoru, ubijena u logoru u Staroj Gradici poslije strahovitog muenja 1943; Vladimir Vlado (1922-1942), kao ak trgovake akademije ukljuio se u napredni omladinski pokret, u partizane je stupio zajedno s bratom Momirom 23. avgusta 1941, poginuo kao politiki rukovodilac u borbi za vrijeme ofanzive na Kozari, juna 1942. godine, ostao je iv samo Momir (1918 - ). On se ukljuio u napredni omladinski pokret u Gimnaziji u banjaluci, a takoer i kao student agronomije u Beogradu. Poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije radio na pripremama ustanka u Maslovarama i ire na srezu Kotor-Varo. U NOB-u je biopolitiki komesar ete, bataljona, odreda i brigade. Pored petero navedene djece Milje i Spasoja Kapora, kerka Jela, koja se udala prije 1941. godine, sa muem Jocom Bojkovski i djecom otila je u Srbiju, a i inae prije odlaska odvojeno su stanovali. U kui porodice Kapor ostali su samo roditelji Milja i Spasoje i k njima, sa slobodne teritorije iz Maslovara, stie snaha Viktorija Kapor, danas udata Glava482 (roena Petri, supruga njihovog najstarijeg sina Vase koji je ivio u Maslovarama, sa dvoje male djece mlae 1, a starije oko 4 godine) koju je u Banjaluku poslana, po zadatku Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu da uspostavi veze sa mjesnom organizacijom KPJ u gradu Banjaluci i sprovede odreene zadatke. Naime, tada neko vrijeme u Banjaluci nije postojao Mjesni komiteta KPJ, ve je djelovala Centralna partijska elija kojom je rukovodio Sulejman Manduka Suljo. Bilo je pokuaja i ranije da se sa ovom organizacijom uspostavi veza, ali kako to nije uspjelo Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu odluio je da u Banjaluku poalje Viktoriju Kapor i da sa sobom povede dvoje male djece, kako bi se njen put u okupiranu Banjaluku po partijskom zadatku bolje kamuflirao, da izgleda da putuje porodinim poslovima. O uspostavljanju ove veze sa organizacijom u okupiranoj Banjaluci postoje najmanje tri izvora, koje kratko navodimo: Oito je da su obavjetenja o radu Centralne partijske elije u Banjaluci bila netana i pogrena. O tome nesumnjivo svjedoi izvjetaj Viktorije Glava, koju je Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu u drugoj polovini 1943. poslao u Banjaluku gdje je ilegalno boravila est mjeseci. Ona je imala najneposredniji uvid u rad Centralne partijske elije, a posebno njenog sekretara Sulje Manduke s kojim se povezala odmah po dolasku u Banjaluku; ona je ovu eliju ak nazvala Mjesnim komitetom KP za Banjaluku: U toku boravka i rada u Banjaluci stekla sam puni uvid u rad Mjesnog komiteta. Drug Manduka je sabirao materijale o neprijatelju, njegovim namjerama i kretanju jedinica i to je preko mojih veza slato do partizanskih jedinica u centralnoj Bosni. Komitet koji je drug Manduka vodio, uspjeno je organizovao novane i materijalne pomoi porodicama boraca i interniraca. Znam da su neke porodice primale stalnu i obimnu pomo. Isto tako
482

Viktorija Petri je ker Vase Petria iz Maslovara. Pred rat se udala za Vasu Kapora i to prezime je imala do ponovne udaje, poslije osloboenja 1945, od kada nosi prezime Glava. Nosilac je Spomenice 1941. Pripada porodici iz koje je su svi lanovi uestvovali u NOB Vaso, otac, Natalija, majka, predsjednica Okrunog odbora AF za Banjaluku, Radojka, Duanka, Nevenka, Vojislav. U ratu su stradali: otac Vaso, Radojka, Duanka, Smilja i Vojislav.(osim najmlae Gordane, koja je 1941. imala 6 godina).

150 znam, jer sam imala uvid u njegov rad i aktivnost kao sekretara Komiteta, da je ljudstvo i materijale za NOV organizovano otpremao i to uglavnom na Kozaru. Inae, Mjesna organizacija je tada imala stalniju i vru vezu s Kozarom Poznato mi je da je preko tog komiteta i druga Manduke otpremana pota koju sam ja ranije iz centralne Bosne slala pod ifrom uta i plava za druga Starog i rukovodstvo u Krajini. Drug Manduka me je potkraj 1943. godine obavjestio da policija traga za plavom, pa kako se to odnosilo na mene, jedno vrijeme sam se krila, a kasnije po odobrenju prebacila na osloboenu teritoriju.483 O dolasku Viktorije Kapor na ilegalni partijski rad u Banjaluku dr Duan Luka kae: Na temelju pisma efketa Maglajlia koje je u Banjaluku donijela ilegalni politiki radnik Viktorija Kapor-Glava u jesen 1943. formiran je ilegalni Narodnooslobodilaki odbor u gradu, u koji su uli dr ime Fabijani, Franjo Odi, Dervi Tafro, uro Rurica, Beir Galijaevi, Vito Lastri i Zaim Ibrahimbegovi.484 Munir Kadi, jedan od istaknutih aktera iz vremena djelovanja Centralne partijske elije u okupiranoj Banjaluci, u vezi sa dolaskom Viktorije Kapor na ilegalni rad u Banjaluku kae slijedee: Nekako kratko vrijeme poslije izbora Mjesnog komiteta Partije, s osloboene teritorije od strane OK KPJ za centralnu Bosnu bila je upuena u B. Luku Viktorija Kapor, roena Glava485 , koja je, poslije uvida u rad partijske organizacije, podnijela izvjetaj Okrunom komitetu486 U sva tru navedena izvora, bez obzira na neke razlike u interpretaciji dogaanja u Banjalucu u periodu est mjeseci koliko je Viktorija Kapor (kasnije udata Glava) bila na zadatku u Banjaluci, a u vezi sa statusom Centralne partijske elije, koju dva izvora tretiraju kao Mjesni komitet KPJ, ukljuiv i Viktoriju), za ovaj na rad bitna je injenica da je iz srednje Bosne (Maslovara) upuena adekvatna linost Viktorija Kapor, da uspostavi prekinute veze Oblasnog komiteta KPJ i Okrunog komiteta KPJ za Banjaluku, koji je tada bi smjeten u ipragama, s jedne strane s organizacijom KPJ u Banjaluci, s druge strane. Koristei jo od ranije utvrenu ifru Plava za svoj identitet u kospirativnim, ilegalnim partijskim poslovima, pored uspostavljenih veza, i jedinice koje su tada djelovale u srednjoj Bosni od Viktorije su dobijale precizne izvjetaje o kretanju i snagama neprijatelja itd, itd. A kad je policija u Banjaluci uporno traila ensku osobu koja se krila u gradu pod ifrom Plava, o emu je preko veze u policiji bila obavjetena partijska organizacija u Banjaluci, organizovan je Viktorijin povratak s djecom na slobodnu teritoriju u Maslovare.487

Muharem-Hare Beganovi, Djelatnost Partije i NOP-a u okupiranoj Banjaluci izmeu dva partizanska napada, Banjaluka 44, Izlazak Banjaluana na slobodnu teritoriju Banjaluka1985, str. 107, 484 Dr Duan Luka, n. d., str. 291. 485 Munir Kadi oigledno brka prezimena: Viktorija je po roenju Petri, a prvom udajom je imnala prezime Kapor, a poslije druge udaje Glava. 486 Munir Kadi, Diskusija 20. novembra 1976. godine, Banjaluka u novijoj istoriji (1878 1945), Sarajevo 1978, str. 775. 487 Znatno ire o ilegalnim vezama i kanalima vidi u knjizi: Dr Nevenka Petri, I zvijezde smo dosezali, Beograd 2001, (dio Uspostavljanje veza izmeu Oblasnog komiteta KPJ i Centralne partijske elije u Banjaluci), strane 339 341 i 351.

483

151 O ovom sjajno organizovanom i obavljenom poslu, ne moe se danas, i ne samo danas, ne rei i jedan kritiki osvrt o organizatoru ove konkretne aktivnosti i to sa stanovita humanosti. Poslati borca u eljusti neprijatelja kako se to obino kae, u okupirani grad s neprijateljskom posadom, je u redu, kad je to neophodno u interesu borbe. Jer, na stotine boraca su slati na sline rizine zadatke. Ali, slati borca, u ovom sluaju Viktoriju, kamuflirajui je sa njene dvoje maloljetne djece, da bi to nezapaenije prola pored redovnih polcijskih i vojnih kontrola onih gradjana koji stiu iz osloboenih predjela, bilo je, zaista, veoma nehumano. Kao autor ovog rada elim da vjerujem da se u partijskom radu toga vremena ne moe nai slian sluaj ni na irim prostorima osloboene teritorije. Upostavljanje ilegalnih kanala i veza iz okupirane Banjaluke sa slobodnom teritorijom odvijalo se i potpuno nezavisno od Centralne partijske elije, odnosno Mjersnog komiteta KPJ u Banjaluci. Na primjer, djelovala je osoba pod pseudonimom Vilko Malek Bomba. Sve do 1985. godine, akteri ilegalnog rada u Banjaluci iz toga perioda nisu otkrili ko je djelovao pod tim pseudonimom (autor ne raspolae ni danas informacijom da li je to kasnije utvreno). Ili, pod pseudonimom DID djelovali su Vito i Slavko Lastri i Duan Markovi Duko.488 Meu vie dobro organizovanih kanala iz Banjaluke za saradnju sa srednjom Bosnom, zabiljeen je i jedan ilegalni kanal za sardnju u koji su bili ukljueni: iz Banjaluke Rudi ajevac i saradbici, iz srednje Bosne Danko Mitrov, Milan Radman i saradnici. Preuzeli smo nekoliko podataka koji govore o ovome: Ured za kolonizaciju je imao zadatak da na imanjima protjeranih ili poubijanih Srba kolonizira proustake i ustake porodice iz Hercegovine, a bio je nadlean za itavu nekadanju Vrbasku banovinu. ef Ureda je bio Rudi ajevac. J asam kao inovnik Ureda bio uglavnom na terenu Kosjerovo, Kukolje, Topola, Razboj U Razboju sam se upoznao s Franjom, zapovjednikom andarmerijske posstaje. Bio je vrlo poten, titio je Srbe i mi smo se brzo sprijateljili. Od njega sam saznavao ko od Srba treba da bude uhapen i nakon toga ih obavjetavao da se sklone Sve sam ja ovo radio na svoju ruku , jer tada jo uvjek nisam nita znao o organizaciji u Uredu za kolonizaciju i o njegovom efu Rudiju ajevcu. Upoznao sam se u to vrijeme i sa uiteljicom u Kosjerovu Ona je radila u selu i bila je organizovana skojevka, a imala je nadimak Zvrk489 S njom sam se, a onda i sa ostalima, povezao i u pogledu svog ilegalnog rada, jer su i oni osjetili s kim imaju posla. Uz njihovu pomo povezao sam se i s osloboenom teritorijom Jednog dana je ajevac je doao kolima u Kosjerovo. Traio je vezu i sastanak s nekim ko je povezan s osloboenom teritorijom Za prvi sastank s Rudijom bio je odreen Ljubo,490i on je bio prvi ovjek iz pokreta na terenu s kojim se ajevac sastao. Ljubo je na sastanak doao poderan i pod izlikom da Rtudiju eli da proda mast. Rudi ga je poeo ispitivati s kim je povezan, s kim radi preko Vrbasa, ko su rukovodioci na tim podrujima i drugo. Ljubo je odgovarao neodreeno jer nije znao s kim razgovara, pa nije imao ni povjerenja u Rudija. Kratko vrijeme poslije toga

Dr Nevenka Petri, I zvijezde smo dosezali, Beograd 2001, str. 341. Bila je to Smilja Radonji. Ona je imala nadimak Zvrk, ali nije bila uiteljica ve radnica. Propadala je prije rata naprednom radnikom pokretu i kao radnica je u Kraljevu bila primljena u SKOJ. Nosilac je Partizanske spomenice 1941. godine.Napomena Redakcije. 490 Bio je to Ljubo Obradovi iz Kukolja. Umro je 1979. godine u Banjaluci.
489

488

152 doao je Rudi s Pstrockim pa su organizovali sastanak na desnoj obali Vrbasa, preko puta Kosjerova. Prebacivanje na desnu obalu Vrbasa organizovao je Ljubo. U jednoj kuici su ekali i ovamo je doao Milan Radman ili Danko Mitrov. Bilo je ro vjerovatno, u januaru 1942. godine, a bio je amo doao i Osman Malki Maga S nae strane smo bili Rudi, oko491 i ja.492Sastanak smo odrali u nekoj seoskoj kui. Razgovaralo se o saradnji, prebacivanju oruja, sanitetskog materijala i dpstavljanju municije. o tome ta Rudi od svega toga moe i u kojoj mjeri moe da uradi. Nekoliko dana poslije ovoga sastanka ja sam iao u Banjaluku: imali smo sastanak nae grupe u Uredu. Tom prilikom smo se dogovorili da da sve problematine i ustaki orijentisane ljude porazmjetamo iz Ureda kako bismo mi ostali mogli to slobodnije da radimo. Rudi je taj plan sproveo u ivotu Uredu su ostali samo lanovi naeg aktiva i ljudi u koje smo mi imali povjerenja.. Poeo je organizovan rad naeg aktiva. Ja sam od Banjaluke pa prema Gradici imao vie punktova: prezne trgovine i naputena imanja, na kojima niko nije stanovao. Tu smo mi spremali sanitetski materijal i oruje i nou ga prebacivali dalje. I sastanci su odravani u tuim kuama ured je imao kljueve tih kua i duana. Kljuevi su bili kod mene jer sam ja u Uredu bio zaduen za to podruje. Rudi je bio ovjek veoma vesele prirode, nabijen energijom, neobino poten. Volio je ljude. Skladnae fugure, crnih bria, koje je stalno gladio, lijep mukarac, bio je meta ena u banjalucvi. Ali, ena se uvao kao zmija! Nije im vjerovao. Bio je oduevljeni pristalica narodnooslobodilakog pokreta i nije bilo zadatka kojeg se on ne bi prihvatio. Pun inicijative, stalno je neto planirao i predlagao. Naveu nekoliko akcija koje je on planirao i izveo Kada je doao do zakljuka da bi za rad bilo korisno i da bi se trebalo povezati sa Zagrebom i tamo imati nekoga, on se na neki nain i povezao s jednim naim drugom, navodno viim rukovodiocem u ilegalnomnarodnooslobodilakom pokretu, Tudorom. Iako je Tudor bio sumnjiav i rezervisan, Rudi je uspio da ga nagovori da doe slubeno u Banjaluku, pa da e mu on organizovati s partizanima. Jednog dana su Rudi i Tudor doli u Kosjerovo, u kolu gdje je bio zakazan sastanak. Trebalo je da doe grupa drugova s desne obale Vrbasa nisu doli. Zato, ne znam Znam da su nai imali mnogo ranjenih i da im je trebalo prebaciti sanitetski materijal. Rudi mi je izdao nalog za slubeno putovanje u Zagreb, s tim da se tamo javim doktorici Zdenki.493 Kod nje sam dobio sanitetski materijal, upakovan kao kancelarijski materijal namjenjen banjalukom Uredu za kolonizaciju. Nabavku tog materijala organizirao je Tudor. Zdenka mi je rekla
491 Bio je to oko Pstrocki, koji je u luksuznom automobilu, zajedno sa Zagom Umievi i drugovima, izaao u partizane iz okupirane banjaluke, 2. maja 1942. godine. 492 Bio je to Zdenko Rui (1920), student tehnike. Do odlaska u partizane ilegalno je radio za narodnooslobodilaki pokret kao inovnik Ureda za kolonizaciju u Banjaluci, a kao inovnik radio na terenu Kosjerova, Kukulja, Tipole i Razboja; bio ukljuen u aktiv komunista u ovom Uredu. 493 Bila je to dr Zdenka Kranjc (19141970), specijalista za uho, grlo nos. Jo kao studentica medecine pripadala je naprednom omladinskom pokretu na Zagrebaka sveuilitu. Za vrijeme okupacije drala u Zagrebu ilegalne sanitetske teajeve, a preko Rudija ajevca slala sanitetski materijal i partizanima u okolici Banjaluke.

153 da ima poznanika kulturbundaa, oficira, koji takoer putuje prevcem kojim i ja i povezala me s njim. Putovali smo zajedno do Gradike, a u Okuanima me je doekao Rudi s automobilom Kulturbunda mi je pomagao nosit materijal. Kada su agenti kontrolisali line isprave i pretresali putnike, on je rekao da sam ja njegov prijatelj i agenti me nisu dirali. Kulturbunda je bio u njemakoj uniformi.494 Meu mnogobrojnim ilegalnim kanalima saradnje ure Pucara Starog, koje je ostvarivao dok je bio u Banjaluci, naveemo jedan koji je karakteristian po tome to se odvijao na relaciji Banjaluka Beograd: veza je uspostavljana sa poznatim Banjaluaninom, koji je kao Srbin morao napustiti Banjaluku; kurirka je bila osoba njemake nacionalnosi, iji mu je radio u ustakoj policiji i, naravno, nije znao prave razloge njenog putovanja; cilj ove saradnje bio je prikupljanje pomoi za NOR. Podatke o tome nalazimo u slijedeem sadraju: U tom ilegalnom radu upoznali smo se i povezali i s urom Pucarom Starim. kae Radmila icKlai, suruga profesora Ive icKlai, banjukog komuniste i lana MK KPJ u okupiranoj Banjaluci. Nama ga je uputio Jerko Grgievi.495 Pucar se kod nas znao zadrati dan-dva, pet dana, a ponekad bi samo prenoio. Imali smo obiaj da etamo i da se kao etai sastajemo izmeu dvije banovinske palae, tamo gdje je nekada bila pravoslavna crkva. Tu smo se sastajali i odatle, etajii, odlazili naoj kui. Ja sam uvala i novac Staroga i on bi znao doi do nas da bi ga uzeo.496 Govorei o svome suprugu Radmila, izmeu ostalog, kae: Ivo i ja smo posjeivali zabave u radnikom domu. Zbog svog demokratskog stava Ivo je uivao simpatije i uenika i njihovih roditelja. Sjeam se da je k nama dolazio jedan crn mladi, radnik, razgovarao s Ivom i kucao na maini neke stvari. I s uiteljem Vulinom se Ivo poznavao pa je i on dolazio k nama. Profesor Jerko Grgievi i njegova ena Danica, Ivina koleginica, takoer su se druili s nama Pucar je Ivu primio u Partiju. Bilo je to u jesen, ali ne znam u u kojem mjesecu. Kasnije je Ivo postao i lan Mjesnog komiteta KPJ u Banjoj Luci. Poslije toga je kod nas esto dolazila Zaga Umievi. U naoj kui su odravani sastanci na koje je dolazila Zdrava Korda, Nafa Harambai i Zaga. I Milica Vranjeevi, tetka Rade Vranjeevi, dolazila je naoj kui. Bila je vrlo aktivna. I Ibro Sara, i krojaica Roter, vabica, dolazili su k
Zdenko Rui, U redovima neprijatelja, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str.587596. Citirani dio su izvodi sa str. 588591. 495 Jerko Grgievi je bio profesor prije Drugog svjetskog rata u Gimnaziji u Banjaluci. Poznat i cijenjen kao profesor, a isto tako i kao dobar i progresivan ovjek. Kretao se u krugovima poznatih lijevo irijentisanih intelektualaca.Ima indicija da je bio i irganizovan. U 1941. neposredno je saraivao sa urom Pucarom u ilegalnim akcimama u Banjaluci. Poslije osloboenja dati su mu veoma odgovorni poslovi u prosvjeti i kolstvu. Njegova supruga Danica Mance-Grgievi bila je, takoer, veoma progresivna i cjenjena linost Bila je profesor njemakog jezika i predavala mi je kada sam imala 12 godina. Kao profesor ostala mi je zauvjek u sjeanju kao dobar ovjek i svestrana linost, koju su krasili najljepi ljudski kvaliteti. Bila je ukljuena u revolucionarni enski pokret u Banjaluci, zajedno sa profesorkom Natalijom Jovi i drugima. 496 Radmila icKlai, ivot u skladu s poezijom, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 597601.
494

154 nama. Roterova je stanovala negdje u naoj blizini. Aktivno je uestvovala u pokretu Ona se dobro poznavala sa Stevo elikom i Pucar je nju slao u Beograd da od elika izvue novaca za na pokret. Nekoliko puta je ona ila u Beograd po Pucarevim zadacima. Pucar je, vjerovatno, i k njoj navraao, jer je on nas povezao s njom Kod Roterove se krio neko vrijeme i doktor Vaso Butozan prije nego je otiao u partizane.. Kasnije sam se, 1944. godine, srela s njom u Jajcu.497 Jednoga dana, bila je jesen, uro pucar Stari je doao k nama izbjegavi pokuaj atentata da ga uhapse. Prema njegovom prianju, on je tada iao iz centra grada prema Ferhadiji damiji i prije nego to je doao do Ferhadije, s, skrenuo je u ulicu ulijevo, prema Kastelu. U toj ulici je bila neka gostionica i kada je Stari proao kraj nje, uo je kako neko iz gostionice vie Eno ga! On je tada ibrzao hod, oni za njim, i ganjali su ga sve do Aleje uzdisaja, gdje je on uskoio u neke kukuruze, u njima se prikrio i ostao sve dok se nije smrklo Tada je doao k nama u Fra Grge Maretia 53. Kod nas je ostao u sobi na mansardi oko petnaest dana, ako ne i dvadeset dana i uope nije iz kue izlazio. Do njega je naoj kui dolazio jedan visok ovjek, mrav, sav u crnom Za sve vrujeme boravka Starog kod nas on je s njim odravao vezu.498 Zahvaljujui veoma pouzdanim pripadnicima NOR-a u Banjaluci, uro Pucar je, poslije provale, bezbjedno provodio vrijeme ekajui povoljan trenutak da izae iz skloniata, to je uskoro i uslijedilo, kada Pucar izlazi na slobpdnu teritoriju i vie se ne vraa u Banjaluku. Ali, ilegalni kanali saradnje, sve vrijeme dok je on u sklonitu, besprekorno su funkcionisali. Izmeu ostalih i komunikacija sa delegatom Vrhovnog taba Svetozarom Vukmanoviem Tempom, zahvaljujui spomenutom ovjeku u crnom, koji je veoma savjesno obavljao svoj posao. Ilegalni kanali saradnje u svim srednjobosanskim gradovima bili su u toku NOR-a razvijeni dvosmerno iz grada prema partizanskim tabovima i obratno, ali i ilegani kanali koji su i polazili i zavravali u gradu.. Naveemo samo nekoliko podataka koji to veoma dobro ilustruju. U jesen 1941. godine u prnjavorskom zatvoru se ponovno nalo nekoliko desetina Srba. ulo se da ustae ne dozvoljavaju zatvorenicima da primaju hranu koju su im donosile njihove porodice. kae Franjo osi.499 Saznavi od zatvorskog kljuara Hurema da je to tano, otiao sam kotarskom predstojniku i protestvovao zato se tako postupa s ljudima koji su goloruki pohvatani kod svojih kua. On mi je pokazao nareenje viih vlasti kojim se predvia takav postupak prema zatvorenim Srbima, ali je dodao da bi, ipak tu trebalo neto uiniti. Poslije razgovora s kotarskim predstojnikom otiao sam trgovcu Janu Drongu, po narodnosti Poljaku, i dogovorio se s njim da od Prnjavorana, kojima se moemo
tefica Roter Beba je Hrvatica i njena porodica je prije rata pripadala naprednom pokretu Vidi njen lanak u etvrtoj knjizi edicije Srednja Bosna u NOB. Napomena Redakcije. 498 Radmila ic-Klai, naved. delo, str. 598599. 499 Franjo osi (1906 1977), trgovac. Od 1941. godine jedan od organizatora i lanova prnjavorskog ilegalnog Odbora solidarnosti, koji je pomagao pohapene Srbe i njihove porodice.
497

155 povjeriti, formiramo grupu koja e voditi brigu oko ishrane zatvorenih Srba Odluili smo da se Obratimo Smaji Dujsiu, ljekaru Ljubomiru Miliu, Georgu Lamersu i Hajdaru Kotoriu. Lino sam otiao kod njih: sva etvorica su objeruke prihvatili Drongov i moj prijedlog. Tako je, u tim tekim danima, bez iije direktive, ponikao u Prnjavoru odbor za pomo pohapenim Srbima. Sainjavali su ga po jedan Hrvat, Srbbin, Nijemacfolksdojer, Poljak i dva Muslimana Odmah smo poeli akciju i ve prvog dana u naem fondu se nalo etiri hiljade kuna prilina svota u ono vrijeme S gostioniarkom Rosom Danojevi pogodili smo se da priprema kuhanu hranu i stavlja je u kante za vodu. Uz pomo zatvorskog kuhara Hurema te kante su zatim odnoene u zatvor. Ustae nisu mogle da primjete nita sumnjivo, pogotovo zato to se njihova kasarna nalazila daleko od zatvora Sredinom januara 1942. godine u samom Prnjavoru pohapeno je dvadeset i est Srba. Broj zatvorenika o kojim smo se ishrani starali poveao se tako na oko osamdeset. Rosa je je i dalje kuhala, a kante s vodom redovno su stizale u zatvor. Koliina koju smo mogli dostaviti, vjerovatno, nije bila dovoljna za toliki broj ljudi, ali inili smo sve to smo mogli. Trajalo je to sve dok pohapeni Srbi nisu prebaeni u logore Gradiku i Jasenovac. Meutim, ni tada na ilegalni odbor ne znam kako bih ga drukije nazvao nije prestao da radi: nastavio je da vodi brigu o porodicama prnjavorskih Srba, koje su u tekoj, davno nezapamenoj zimi ostale bez domaina i bez sredstava za ivot. Nikada se nismo smjeli sastati svi skupa U januaru 1943. godine proleteri su oslobodili Prnjavor, ali su ga ubrzo morali napustiti.500Poslije njihovog odlaska, na odbor ponovo nastavio da vodi brigu o srpskim porodicama koje nisu imale sredstava za ivot.501 Za sve ukljuene u ovu znaajnu aktivnost, u kojoj se pokazao visoki stepen ljudske solidarnosti, svi uesnici i koji su sakupljali i koji su davali novac ili hranu bili su pred velikim iskuenjem, poto im je stalno, svakog dana, prijetila opasnost da se ta aktivnost otkrije, a najmanja kazna koja ih je oekivala bilo je njihova otprema u neki od koncentracionih faistikih logora Jasenovac ili Gradika, ili neki drugi. I pored toga ljudska humanost nije posustala! Ova aktivnost se odvijala sve do osloboenja Prnjavora, koji je osloboen jula 1943. i neprijatelj vie nije napadao Prnjavor, pa je Narodnooslobodilaki odbor Prnjavora preuzeo sve poslove da se ljudima pomogne kojima je pomo potrebna I pored povezanosti Prnjavorske ete sa prnjavorskim ilegalcima, u Prnjavoru je djelovala ilegalna grupa trojice hrabrih omladinaca, srednjokolaca maloljetnika: Oljega Pobjedinskog, Vahida Vejsilagia i Radoslava Beria. Potpuno samoinicijativno, bez povezivanja sa linostima koje su bile u prvim partizanskim jedinicama ili sa odreenim
Jedinice Prve proleterske divizije oslobodile su Prnjavor 16. januara, a napustile ga 27. januara 1943. godine. Napomena Redakcije. 501 Franjo osi, Prnjavorski odbor solidarnosti, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 632 633.
500

156 osobama u samom mjestu, doli su na ideju da i oni treba bar neto da doprionesu u borbi borbi . Oljeg je bio sin prnjavorskog advokata Pobjedinskog, bjeloruskog emigranta. Gimnaziju je uio u Banjaluci: pred rat je pohaao esti razred,502bio je napredan omladinac. Moje prijateljstvo sa Oljegom i Vahidom Vejsilagiem roeno jeu djejim igrama u koli jo prije poetka Drugog svjetskog rata. U trenutku okupacije sva trojica smo se nali kod svojih kua u Prnjavoru. Dok su njemake tenkovske kolone tutnjale kroz grad, Oljeg je sa suzama u oima proklinjao Hitlera i faizam. Mogao je tada imati esnaest godina, dok smo Vahid i ja bili dvije godine mlai od njega. Negdje u jesen 1941. godine nastavili smo kolovanje u Banjoj Luci pod nenormalnim uslovima. Pored ostalog, zbog oskudice uglja u koli imali smo neuobiajeno dug kolski zimski raspust. Za vrijeme toga raspusta poela je u Prnjavoru naa skromna ilegalna djelatnost Da li se ideja za ono to emo raditi rodila u Oljegovoj glavi ili je od nekoga dobio direktivu ne znam ni danas. Znam samo da je sve poteklo od njega. On je svako vee uz oev radio-aparat sluao Moskvu i jednog dana predloio meni i Vahidu da tampamo i rasturamo vijesti Radio.Moskve. Tako emo, rekao je, parirati njemakoj i ustakoj propagandi, koja na sva zvona velia njemake uspjehe na istonom frontu, to ne ostaje bez odjeka u gradu i okolnim selima. Dali smo se odmah na posao. Oljeg je nou sluao Radio-Moskvu i nastojao da to vie zapamti. Sutradan prije podne bismo, etajui iznad Lazine vode, otili do Majdana (sada je na tom mjest borik) i tu sastavljali vijesti. Bilo je to, u stvari, prepriavanje vijesti koje je Oljeg uo na radiju, uz jedni ili dvije antifaistike parole na kraju. Poslije toga bismo se vraali u grad. Moj zadatak je bio da preko specijalnog indiga,, otkucam na oevoj pisaoj maini. Radio sam to kriom, zakljuan u sobi.. Natee je, meutim, bilo izvlaenje vijesti na apirografu, jer je to bio sloeniji posao, i trebalo je obezbjediti i vee koliine papira, koji je u to vrijeme bio prava rijetkost. Do papira smo dolazili potkradajui oeve, a vijesti smo izvlaili, opet kriom, u vrijeme kada je Oljegov otac bio najvie zauzet u svojoj advokatskoj kancelariji. Brigu o rasturanju vijesti uzimali su ba sebe Oljeg i Vahid. Kojim kanalima je to raeno, ne zbam. Rasturane su prije svega po selima oko Prnjavora i, ako se dobro sjeam, meu tadnicima na pilani u Potoanima. Mislim da po Prnjavoru nisu rasturane, i to je, svakako, bila dobra taktika, jer su sutae dugi i bezuspjeno tragali po selima i ne pretpostavljajui da se vijesti tampaju u gradu.

502

Dananji drugi razred gimnazije. Napomena Redakcije.

157 Svoju ilegalnu propagandnu aktivnost prekinuli smo po zavrenom zimskom raspustu, ali smo je obnovili im smo se poetkom ljeta 1942. godine ponovo nali na okupu u Prnjavoru. Prnjavor je mali grad, svi se manje-vie dobro poznaju, i nije bilo lako prikriti nau aktivnost ni od roditelja ni to je jo vanije od prnjavorske policije, prnjavorskih ustaa i njihovih dounika, kojih je bilo i meu naim vrnjacima. Ipak smo u tome uspjevali. Osjeali smo se odraslijim nego to smo bili, a zadovoljstvo smo nalazili u saznanju da smo sino zrno otpora u gradu, po kojem je u to vrijeme divljala grupa ustaa, predvoenih krvolonim Ivanom Softom i Nagliem. Ostavljajui po strani nae svakodnevno nadmudrivanje s roditeljima, koji su osjeali da neto kuhamo, ali, vjerovatno zbog naih godina, nisu mogli ni da pretpostave kakvim se opasnim poslovima bavimo, sjeam se samo jednog incidenta U toku ljetnog kolskog raspusta 1942. godine, Oljeg, Vahid i ja najee smo vijesti sastavljali u vrbacima pored rijeke Vijake, kamo smo skoro svaki dan dolazili na kupanje, nosei uvjek sa sobom, kao pokrie pil karata. Vraali smo se kuama u smiraj dana, s napisanim vijestima, koje je uvee trebalo prekucati, a zatim umnoiti na apirografu. Na mjestu gdje se danas nalazi gimnazija, zaustavilo nas je jednog dana nekoliko ustaa i upitalo odakle dolazimo. Da li je taj susret bio sluajan, ne znam ni danas, ali se sjeam da su sutae bili vrlo sumnjiavi. Naa trojka je bila tako rei nerazdvojna, a njima je to bilo dovoljno za sumnju. Na postavljeno pitanje Oljeg je odgovorio nemarno i podrugljivo da smo se malo kupali i kartali, Pokazali smo ustaama mokre gaice i pil karata i sve se svrilo na tome to je jedan od njih ljutito progunao; Bilo bi pametnije da se manje motate po okolini. U zimu, krajem 1942. i poetkom 1943. godine, Oljeg, Vahid i ja opet smo bili u Prbhavoru. uli smo da se pribliavaju proleteri. Dogovorili smo se da Vahid ode u Linje, ini mi se pod izgovorom da nabavi hranu, i pokua uhvatiti vezu s njima. Pretpostavljali smo da e proleteri napasti prnjavorsku garnizon i htjeli smo da i mi doprinesemo uspjehu njihove akcije koliko moemo. Poslijedan-dva Vahid se vratio. Rekao nam je da je doao u vezu s proleterima i da su nam dali zadatak da izradimo skicu rasporeda neprijateljskih bunkera u Prnjavoru i okolini. Nije nam to bilo teko jer smo se svakodnevno muvali oko tih bunkera. Skicu smo napravili kako smo znali i umjeli i Vahid ju je odnio. Neizvbjesno je da li su se i u kojoj mjeri proleteri koristili napim podacima, ali kada je poslije nekoliko dana Prva proleterska kao oluja unitila neprijateljski garnizon i oslobodila Prnjavor,503 nas trojica smo vjerovali da u tome ima i nae zasluge. Premda je bio teak invalid patio je od tuberkuloznog oboljenja kuka Oljeg je jo za vrijeme borbe iskoio kroz prozor i uestvovao u kratkom okraju ua osloboenje svoga

Prnjavor su napali i oslobodili 2. i 4. bataljon 1. proleterske brigade 16. janusra 1943. godine. Napomena Redakcije.

503

158 grada. A poslije toga, zajedno s Vahidom, otiao je s proleterima i negdje, na njihovom borbenom putu, obadvojica su zauvjek nestali.504 Jo od prvih dana ustannikih dana, partizanske jedinice su kroz nekoliko kanala odravale veze sa saradnicima koji su djelovali u Kotor-Varou, odakle su dobijane informacije o neprijatelju, lijekovi i sanitetski oprema, razne potreptine, pa i oruje i municija, to su ilegalci u Kotor-Varou na razne naine nabavljali. ka Mile Trkulja i Advan Hozi u svom zajednikom radu. Te veze su omoguavali i saradnici NOP-a u okolnim selima. Na primjer, u selu Vranii hoda Jelin Jelinevi i Rasim Kurjak, u Ravnama Bego uvelek, Mehmed i Ragib Zuli, u Vrbanjcima trgovac Haim Alagi, Mustafa Pliani, i njegov sin Ibrahim, Himzo Ibrii iz Veia, Mustafa Aganbegovi i Kasim Prlja iz Garia i dr. Takve veze bile su i u selima Tovladi, i ibovi. Sve je to omoguavalo da se to bolje i neposrednije odrava stalan kontakt sa saradnicima NOP-a u Kotor-Varou. Te direktne veze, u najveem broju sluajeva vodili su: Petar Gaji i Mile Trkulja. U selu ibovima, sa svojim roditeljima, ivjela je Stojanka Topoli,505 koja je od prvih dana ustanka, zajedno sa Jovicom Trkuljom, bila glavna veza sa KotorVaroom, tj. preko nje su ile poruke, pisma i razni materijali, pa i dobavljalo oruje i municija. Isto tako, u odravanj veza sa Kotor- Varoom uestvovala je i urija Gaji.506 Glavni oslonac u Kotor-Varou bili su Galib Fazli i finansi Jure Ani i Ljubo Relji, koji su imali iri krug svojih saradnika, a meu njima znaajno mjesto imaju neterinar Isak Altarac, sudski slubenik Avdo Bakalovi, Hidajet Fazli, geometar Teufik Hadiomerovi, uiteljice Mara Kovaevi, Smilja Macura i Antonija Sautner Tanja, Julija Lazar. Uenik Drago Luburi, vojni referent u bivoj Jugoslaviji Jovo Lukrecija, hoda Mehmed Mujki, Boro i Ankica Nedi, uenica Zdravka Novkovi Seka, andarmerijski podnarednik Husein Redi, i jo dosta drugih. Neki od njih odravali su veze sa Skender-Vakufom, ipragama i Maslovarama.507

Posebno treba istai angaovanje kotorvaroke omladine, od koje je vei broj naveden u predhodnom pasusu, a od kojih je nekolicina prvih ustanikih dana otila u partizane.. Omladinska grupa simpatizera NOP-a je radila u veoma tekim uslovima ustake i njemake vlasti. Znatan doprinos na
Radoslav eri, Prnjavorske radio-vijesti, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 641 644. Stojanka Topoli roena je 1924. godine u Zabru. Poslije osnovne kole zavrila je ensku zanatsku kolu. Odmah na poetku ustanka ukljuila se u NOP. Po zadacima M. Trkulje i P. Gajia odravala je vezu izmeu ustanika i saradnika NOP_a u Kotor-Varou. JuromAniem, Galibom Fazliem, Hidajetom Fazliem, Advanom Hoziem, Teufikom Mujkiem Zdravkom Novkovi Sekom, Milom prodanovi, Ljubom Reljom,Melanijom ugi, Vlastom Tvrz i Davorinom Zeki Kokom. Prenosila je poruke i donosila materijale (oruje, municiju, lijekove), iz Kotor-Varoa. U tome su joj pomagali sestra Duanka i Radovan Mari (poginuo 1943. kao borac 14. srednjobosanske udarne brigade). Stojanka je stupila u NOVJ u avgustu 1943. i iste godine u novembru umrla od tifusa u ambulanti 5. krajike (kozarske) brigade na Vujaku kod Prnjavora. 506 urija Gaji je majka brae ura, Laze, Milenka i Petra. esto je odlazila u Kotor-Varo kao kurir NOP-a i prenosila poruke, ponekad zajedno sa Stojankom Topoli, a vie puta i sa Jovicom Trkuljom, koji je takoer radio na odravanju partizanskih veza s pomenutim saradnicima NOP-a u Kotor-Varou. Njeni sinovi ura, Lazo i Petar su poginuli u NOR-u. 507 Mile Trkulja, Advan Hozi, Ustanak i Narodnooslobodilaki rat, Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB-u 1941 1945, Kotor-Varo 1986, str. 108.
505 504

159

okupljanju omladine dao je Nijaz Hadiselimovi, beogradski student, koji je do rata ee boravio u Kotor-Varou, zatim Kerim Dizdar, sin poznatog kotorvarokog trgovca, koji je ubrzo po dolasku u Kotor-Varo, otiao u partizane.
Postepeno se grupa irila iz krugova trgovake i inovnike omladine, uzrasta od 13 20 godina, a meu njima su se posebno isticala ve navedeni Zdravka Novkovi Seka, Stojanka Topoli i Drago Luburi. U tom periodu na osnovu poruke Ahmeta Hadihalilovia, koji je djelovao kao skojevski rukovodilac na teritoriji III kraikog NOP odreda, pa tako i na terenu tadanjeg sreza Kotor-Varo, Zdravka Seka Novkovi, Stojanka Topoli i Drago Luburi primljeni su u SKOJ 24. novembra 1941, u stvari putem pismene poruke osnovan je aktiv SKOJ-a od njih troje u okupiranom Kotor-Varou. Naime, Ahmet je zakazao njima troma sastanak na Svinjari, u kui porodice Topoli, ali kako je dolazei na zakazani sastanak naiao na ustae i domobrane, Ahmet Hadihalilovi nije uspio da doe na taj sastanak, pa je nakon tri dana poslao Zdravki Novkovi Seki po kuriru pismo u kome ju je obavjestio da su njih troje primljeni u SKOJ, 24. novembra 1941. godine.508

Poslije osnivanja ovog aktiva SKOJ-a u Kotor-Varou, Ahmet Hadihalilovi je radio i u selu Ravne, pored Kotor-Varoa, na organizovanju omladinske organizacije i osnivanju SKOJ-a, uz saradnju Muniba Maglajlia i Nike Jurinia, koji su politiki djelovali na ovom terenu. Tako je uz neposredno Ahmetovo angaovanje organizovana vojna obuka omladine u selu Ravne. Kako o tome postoji pisani trag navodimo samo nekoliko isjeaka: Narodnooslobodilakom pokretu sam se pribliio zahvaljujui Munibu Maglajliu, Ahmetu Hadhaliloviu i Niki Juriniu, koji su dolazili u Ravne i Vranie i odravali s nama mjetanima sastanke. Sjeam se i Nenada Boia, koji je takoer dolazio meu nas i govorio nam o potrebi borbe protiv okupatora i ustake vlasti. Pomenuti drugovi su nam govorili da se pripremimo za organizovanu borbu. Mene je, kao najstarijeg meu omladinom roen sam 1916. godine i bio sam odsluio jugoslovensku vojsku Munib Maglajli zaduio da uvjebavam omladince u rukovanju orujem. Pravili smo drvene puke i s njima, u Ravnama, na njivama zvanim Zakupnice, izvodili vjebe gaanja i pucanja. Te nae vjebe su izgledale kao djeija igre rata pa nam roditelji u tome nisu smetali. Ravne su bile poznate po tome to su u njima u jesen 1941. godine bila najvie dva-tri protivnika narodnooslobodilakog pokreta.

508

Zdravka Seka Novkovi-Raheli, Sanitetski materijal za partizane, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 625-627.

160 Tako sam ja, uz svoje svakodnevne poslove, naao vremena i za ovaj rad s omladinom, a istovremeno sam obavljao i razne kurirske poslove: nosio sam letke i drugi materijal iz sela Ravne drugarici Milici u Mehovce. Letke mi je donosio Adem Kurjak iz Vrania.509 Sa aktivom SKOJ-a u okupiranom Kotor-Varou, preko ilegalnih veza, produio je odravanje veze ore Perovi oko, koji se oko 12. ili 13. decembra 1941. prebacio na slobodnu teritoriju u Maslovarsku etu na planinu Borje, a u Maslovare je doao kad su postale slobodne, poslije 15.decembra, kada je dola i Maslovarska eta. c) Osnivanje aktiva SKOJ-a u partizanskim jedinicama srednje Bosne U prvim partizanskim jedinicama, osnovanim 1941. godine, koje su djelovale na teritoriji srednje Bosne, na osnovu dosadanjih istraivanja utvreno je da su, paralelno sa osnivanjem elija KPJ osnivani i aktivi SKOJ-a. Navodimo samo nekoliko primjera za ilustraciju, o organizovanju SKOJ-a u prvim partizanskim jedinicama ve 1941, kao i poetkom 1942. godine, a docnije osnivanje aktiva SKOJ-a u vojnim jedinicama bilo je skoro obavezno i veoma iroko postavljeno. Na organizovanju SKOJ-a u jedinicama, u 1941. godini u srednjoj Bosni radili su: Safet Fejzi, Mira Jotanovi, Osman Malki Maga, Zdravko Preradovi, Ahmet Hadihalilovi, Stanko Vukainovi, Milorad Radi Braco, Milo Glii, Branko Lastri, Davorin Zeki Koko, Vlado Ivanovi, ore Pervi oko i drugi. Navodimo samo nekoliko primjera: U 2. krajikom NOP odredu Prve ete Bosanske krajine, utvreno je da su bila dva predratna lana SKOJ-a Milan Miri, koji je u SKOJ primljen u Sarajevu, 1940. godine, dok je bio na kolovanju i ardin. Kako je Rade Liina, istaknuti predratni revolucionar, bio politiki delegat ovoga Odreda, a kasnije Idriz Maslo, dugogodinji rukovodilac SKOJ-a, a zatim Partije, izmeu dva rata u Banjaluci, bio politiki komesar ove ete, moe se danas pretpostaviti da je osnovan SKOJ i u ovoj eti, ali to do sada nije utvreno. Stevo Samardija opisuje kako je on primljen u SKOJ u vodu Prnjavorske ete, kome je pripadao, pa kae: Sredinom novembra (1941) doli su na Ljubi Zdravko Preradovi510 i jedan omladinac ijeg se imena ne sjeam. Objasnili su mi da je u vodu na avki formirana organizacija SKOJ-a, te da to isto treba uiniti i u naem vodu. Objanjavali su mi zadatke, dunosti i obaveze skojevaca i predloili da i sam postanem lan SKOJaIstovremeno je u vodu Ljubi primljeno u SKOJ jo nekoliko mlaih ljudi, jer tada meu nama, tako rei, nije ni bilo omladinaca u pravom smislu te rijei. Sve je to obavljeno u pojedinanim razgovorima i prilino konspirativno.511

Munib Tatar, Vojna obuka omladine, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 256. Zdravko Preradovi Braco pripadao je revolucionarnom radnikom pokretu. Njegov stariji brat ivojin ivo bio je lan KPJ od 1940. Kako na njihovo politiko opredjeljenje, tako i na njihove sestre Stanku Seku, udatu eum, Vasiljku Bebu udatu Voar i Radmilu Radu udatu Trivievi, pored KPJ i SKOJ-a uticali su ujaci Sveto, Vojislav, Veljko i Todor (uesnik Oktobarske revolucije). 511 Stevo Samardija,U Prnjavorskoj partizanskoj eti, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 308.
510

509

161 Mladen Vukosavljevi u okviru svoga rada o Crnovrkoj partizanskoj eti, izmeu ostalog, o radu SKOJ-a kae slijedee: Formirana je elija Komunistike partije u eti, iji sekretar je bio Ilija Stojanovi. lanovi etne elije su bili: Duan Brkovi, Duan Bojani, Duan Lenardi, Danilo tuber, Vlado Vitjuk i Milo Glii, koji je ujedno bio i rukovodilac tada formiranog aktiva ete (misli se na aktiv SKOJ-a u eti, nap. aut.).512 Osman Malki Maga Fjodor, bio je takoer rukovodilac SKOJ-a u Crnovrkoj partizanskoj eti, navedeno je pored objavljene fotografije gdje pie: Osman Malki Maga Fjodor (1921.1942), uenik Srednje tehnike kole u Banjaluci, rukovodilac SKOJa u Crnovrkoj partizanskoj eti513 Stanko Vukainovi primljen je u SKOJ 1940. godine u Zemunu gdje je bio zaposlen u trgovakoj struci, a istovremeno je bio i istaknuti aktivista naprednog sindikalnog pokreta. Partizansku grupu koju su predvodili Novak Pivaevi i Adem Hercegovac kad su doli u Otpoivaljku, 7. novembra 1941, mjetani su ih izrazito lijepo primili, poto su to prvi partizani koji su stupili na tlo Otpoivaljke. Kada su veerali odmah su krenuli da napadnu optinu u Noikom. Tada im se prikljuilo pet mjetana, a meu njima je bio i Stanko Vukainovi. Kako je ova Partizanska grupa bila baza za osnivanje Motajike partizanske ete Stanko Vukainovi, kao iskusni skojevski rukovodilac odmah je poeo djelovati na osnivanju skojevske organizacije u toj Grupi, a kasnije u Motajikoj eti. Istovremeno je politiki djelovao ire i na terenu, posebno na srezu Prnjavor. Tako u izvorima nalazimo vie primjera gdje Stanko osniva aktive SKOJ-a na terenu. Na primjer, Adem Hecegovac kae: Od prvog dana posebnu panju smo posveivali radu s omladinom. Tim radom je rukovodio predratni napredni omladinac Stanko Vukainovi, koji je pripadao naoj grupi (misli se na Motajiku grupu, nap. aut.), ali je uglavnom krstario po selima i osnivao omladinske aktive.514 Stanko Vukainovi je na Prvom okrunom savjetovanju SKOJ-a srednje Bosne, odranom u Karau, 7. januara 1942. godine, kada je Safet Fejzi postavljen za sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosbu, postavljen za lana istog Okrunog komiteta SKOJ-a. Od tada istovremeno radi i u partizanskim jedinicama i na terenu na osnivanju skojevske organizacije, a neto kasnije i NOSOBiH-a, takoe i u jedinicama i na terenu. Gojko Gaji u svom radu o 3. krajikom NOP odredu Prve ete Bosanske krajine, osnovanom 28. avgusta 1941. godine, izmeu ostalog, kae za Branka Lastria: S Dankom su doli Cinkara, Kazaz, Leda Karabegovi, Milan Brankobi, Smajo Fazli, Elmaz Sarajli, omladinac Lastri i jo neki kojih se vie poimenice ne sjeam ovo omladinac nedvosmisleno ukazuje da je Branko Lastri bio rukovodilac SKOJ-a u tadanjem 2. karjikom NOP odredu. Gojko, dalje kae : Od naih bi ranjen omladinac Lastri.515
512 513

Mladen Vukosavljevi, Crnovrka partizanska eta 1941. godin, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str.281. Stojanka Cana Krstanovi, Omladina Kadinjana, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str.304. 514 Adem Hercegovac, Od Motajike grupe do Motajike ete, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 469. 515 Gojko Gaji, Priprema ustanka, formiranje i razvoj 3. krajikog NOP odreda Prve ete za Bosansku krajinu, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 199. i 200. Ranije je spomenuto da je Branko Lastri, kao i

162

Kad je osnovan Prvi proleterski bataljon u Joavci, 25. marta 1942. godine, Safet Fejzi je povuen sa terena srednje Bosne, sa dunosti sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu i postavljen za rukovodioca SKOJ-a u ovom Bataljonu, ali ubrzo je neko drugi postavljen da obavlja taj posao, poto je Safet postavljen za zamjenika politikog komesara. U tom Bataljonu, od 256 boraca, njih 84 su bili lanovi KPJ, 55 kandidati za lanove KPJ i 71 lan SKOJ-a. Sveanosti osnivanja Bataljona prisustvovali su uro Pucar Stari, Osman Karabegovi, Slobodan Mitrov Danko i Vojo Stupar516 Dakle, od samog osnivanja partizanskih jedinica, i u srednjoj Bosni, u njima su, paralelno sa osnivanjem elija KPJ osnivani i aktivi SKOJ-a. Kao to je ve reeno, od 22. oktobra 1941. godine, kada je osnovan III krajiki NOP odred sve do 6. februara 1942. godine,517(kada je dolo do osnivanja IV krajikog NOP odreda), na cjeloj teritoriji srednje Bosne djelovao je III krajiki NOP odred i OK KPJ Jajce. U novoosnovanom IV krajikom NOP odredu ostali su Peti i esti bataljon iz ranijeg III krajikog NOP odreda.. U Petom bataljonu, koji je djelovao izmeu Vrbasa i Vrbanje komandant je bio Drago Maar, a politiki komesar Niko Jurini - bilo je 30 lanova KPJ. U estom bataljonu, koji je djelovao izmeu planine Borja i rijeke Save komandant je bio Ratko Broeta, a politiki komesar Rade Liina bilo je est partijskih elija sa 31 lanom KPJ. Podaci o broju lanova SKOJ-a u ovim jedinicama nisu pronarni, ali predpostavlja se da ih je u cijelom III krajikom NO odredu bilo 150200.518 Poslije formiranja IV krajikog NOP odreda, 2. februara 1943. godine, uslijedilo i formiranje prvo bataljonskih komiteta SKOJ-a za I (nazvan Banjaluki) i II (nazvan Prnjavorski) bataljon. Odmah poslije formiranja Odreda u svim etama su osnovani aktivi SKOJ-a (ali o tome e se vie rei kasnije u dijeli o odredima). U zakljunom promiljanju o razvoju SKOJ-a u srednjoj Bosni od prvih dana ustanka 1941. godine moe se rei da je do kraja 1941. godine, kao i 1942. godine sve do etnikih pueva znaajne poslove oko okupljanja i pridobijanja omladine za NOR vrila velikim dijelom i skojevska organizacija. Njeni uspjesi i u srednjoj Bosni bili su znaajni i predstavljali su znaajan doprinos, svojevrsnu dopunu postignutim rezultatima partijske organizacije. Tamo gdje je bio dobro postavljen i kontinuiran rad okrunih komiteta KPJ i SKOJ-a, bio je uspjeniji i vei doprinos omladine optim naporima NOPa u cijeloj Bosni i Hercegovini i ire, pa tako i u srednjoj Bosni.
njegov mlai brat Zdravko, bio meu istaknutijim lanovima SKOJ-a u Banjaluci, a lan SKOJ-a je od 1940, lan KPJ od 1941. Inae, sin je prvog sekretara Mjesnog komiteta KPJ u Banjaluci iz 1919. godine. 516 Mile Trkulja i Advan Hozi, Ustanak i Narodnooslobodilki rat, Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOBu 1941 1945, Kotor-Varo 1985, str. 119. 517 Adem Hercegovac, Od partizanskih grupa do IV. krajikog NOP odreda, Zbornik NOR-a, knj. 2, Vojnoistorijski zavod JNA, Beograd 1963, str. 181-204. Autor na str. 201 navodi da je ovaj Odred osnovan 22. januara 1942. godine, sa tabom u Joavci, a ne krajem februara kako je navedeno u drugim izvorima (dr D. Luka, Razvoj, organizaciono ustrojstvo i unutarpartijski rad KPJ u Bosanskoj krajini od ustanka do Skendervakufske konferencije, str. 14 i dr. 518 Zbornik NOR-a IV/3, dok. br. 76, str. 212. Takoe i u Izvjetaju IV ete II bataljona itd.

163

Poznato je da su, do proljea 1942. godine, u kozarskom, grmekomi i drvarskom okrugu odnosno u Bosanskoj krajini u svim jedinicama djelovali skojevski aktivi, a na osloboenoj teritoriji sva naseljena mjesta su bila obuhvaena radom skojevske organizacije. Meutim, kad je rije o srednjoj Bosni, u vezi sa ovim, postojale su izvjesne rezerve. Stoga smo u ovom radu nastojali, dajui konkretne primjere i izvore, dati objektivnu sliku o ponijetosti i poletu mladih i u srednjoj Bosni, u tom periodu. Cjelokupna aktivnost KPJ i drugih inilaca unutar NOP-a u oblasti politiko-vaspitnog i kulturnoprosvjetnog rada odvijala se uz punu podrku i uee skojevskih organizacija. I u izrazito tekim uslovima u okupiranim gradovima i drugim dijelovima neosloboenih krajeva, lanovi KPJ su u izgradnji i jaanju NOP-a nalazili uvijek najpouzdanije uporite i aktivne saradnike meu skojevcima i ostalim mladin rodoljubima.

9. Prvo okruno savjetovanje SKOJ-a srednje Bosne, Kara, 7. januar 1942. godine
Prvo okruno savjetovanje SKOJ-a srednje Bosne odrano je 7. januara 1942. godine u selu Karau pod planinom Borje, ogrankom Uzlomac. Krajem decembra 1941. godine u Joavku je stigao Mile Perkovi, predstavnik Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu, koji je uestvovao u neposrednim pripremama ovog savjetovanja, prisustvovao je njegovom radu i govorio. Pored Mile Perkovia ovom savjetovanju od vodeih kadrova srednje Bosne prisustvovali su Rade Liina, komesar i Ratko Broeta, komandant 6. bataljona IV krajikog NOP odreda, Rade Radi, vojno-politiki savjetnik u tabu IV krajikog NOP odreda i Duko Koica, komandir Joavake partizanske ete. Zatim, Safet Fejzi, tada sekretar partijske organizacije Joavake ete, eljo Bari, sekretar partijske organizacije Vitovake ete i Mira Jotanovi Seka, omladinski rukovodilac eavske ete.519 Omladinu srednje Bosne na tom sastanku predstavljali su Vlado Ivanovi (podruje Skender-Vakufa), oko Perovi i Nevenka Petri520 (podruje Maslovara), Mira Jotanovi (podruje Teslia), Laza Vidovi (podruje Dervente, Doboja), Stanko Vukainovi (podruje prnjavora) 521 Savjetovanju su, pored navedenih, od tadanjih omladinskih rukovodilaca iz baze prisustvovali: Jovanka Boji iz Drugovia, Ziba Galijaevi iz Linje, Osman Malki Maga iz Crnog Vrha,
519

Safet Fejzi, Sjeanje na djelovanje u ilegalnom pokretu Banjaluke 1940. i 1941. godine, te sudjelovanje u revoluciji do 1943. godine, Arhiv Bosanske krajine (u daljem tekstu ABK) Banjaluka, br. 209-146/199, str. 8. 520 Omakom S. Fejzia stavljeno je Nevenka, a treba Duanka Petri (starija Nevenkina sestra). 521 Safet Fejzi, U Okrunom komitetu SKOJ-a za srednju Bosnu, Lina arhiva Slavka Odia, lanak pripremljen za objavljivanje u ediciji Srednja Bosna u NOBN, str. 1.

164 Nada Maar iz Joavke, Zorica Mitrov iz Braneaca, Dane Pavli iz Joavke, ore Perovi oko iz Maslovara, Duanka Petri iz Maslovara, ivko Stojanovi iz Slatine, Spasoje Mitrovi iz Otpoivaljke, Savko Jenji iz Vijaana i drugi Nakon analize vojne i politike situacije na terenu i u partizanskim jedinicama s posebnim osvrtom na aktivnost omladine, izvren je izbor Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu. kae Safet Fejzi u svom radu U okrunom komitetu SKOJ-a za srednju Bosnu. Osim mene, kao sekretara, u taj komitert su uli: eljko Bari, Mira Jotanovi, Lazo Vidovi i Stanko Vukainovi. Najvaniji zadatak formiranog Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu bio je da se nastavi rad na stvaranju skojevskih aktiva, u prvom redu u partizanskim jedinicama, a zatim i na terenu. Koliko se sjeam tim radom su rukovodili: u Joavakoj eti Milorad Radi, u Crnovrkoj eti Ilija Stojanovi, u Motajikoj i Prnjavorskoj eti Stanko Vukainovi, u eavskoj, Buletikoj, Vlajikoj, Vruikoj i Blatnikoj eti Mira Jotanovi, u Ljeskovakoj i Rastuko-Vitovakoj Lazo Vidovi, u Maslovarskoj oko Perovi i u Imlanskoj i Skendervakufskoj eti Vlado Ivanovi.522 Na ovom savjetovanju takoe su imenovani sekretari optinskih komiteta SKOJ-a za osam optina srednje Bosne i to: Hrvaane, Linju, Crni Vrh, Joavku, Maslovare, Slatinu, Vijaane i Otpoivaljku. Poslije odravanja ovoga okrunog savjetovanja politiki i kulturno-prosvjetni rad sa omladinom je jo vie oivio. U Maslovarama su jedno vrijeme radili zajedno dva istaknuta omladinska rukovodioca oko Perovi i eljo Bari, lan nedavno imenovanog Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu. Oni su ubrzo poslije savjetovanja u Karau formirali Optinski komitet SKOJ-a u Maslovarama u kome je Duanka Petri postavljena za sekretara, a kako je ona do tada bila sekretar aktiva SKOJ-a u Maslovarama na to mjesto postavljena je njena mlaa sestra Nevenka Petri. Pored Duanke, kao sekretara Optinskog komiteta SKOJ-a, lanovi su bili Marinko Milojevi, viegodinji lan SKOJ-a iz Banjaluke, Nevenka Petri, Koviljka Petkovi iz Maslovara i Luka Kragi iz Obodnika. Na prvom sastanku su razmatrani najaktuelniji zadaci u radu sa omladinom, a prije svega pomo vojsci i bolnici i politika i vojna priprema omladine putem vojne obuke za stupanje u partizanske jedinice. U ovom periodu na irem podruju gdje je djelovao Trei partizanski odred spadala je i srednja Bosna, utvreno je da je u tom Odredu bilo oko 150-200 lanova SKOJ-a, to je sigurno imalo uticaja i na politiki rad sa omladinom na terenu. Takoe u VI bataljonu ovoga odreda, koji je djelovao na terenu izmeu planine Borja i rijeke Save, bilo je est
522

Safet Fejzi, Ibid.

165 partijskih elija sa 31. lanom, to je imalo neposrednog uticaja na politiki rad na terenu, pa tako i na rad sa omladinom.523 10. Osnivanje optinskih komiteta SKOJ-a U februaru 1942. godine dolo je do formiranja Optinskog komiteta SKOJ-a za optinu Maslovare. Ima indicija da su februara 1942. godine i u Skender Vakufu vrene pripreme za formiranje optinskog komiteta SKOJ-a, ali nisu utvreni podaci da je formiran. O pripremama za formiranje optinskog komiteta SKOJ-a za podruje ipraga, prema dosadanjim istraivanjima, nema nikakvih podataka. injenica je da je oko Perovi, u svojstvu lana Okrunog komiteta SKOJ-a za centralnu Bosnu, i prije i poslije navedenog Prvog savjetovanja SKOJ-a za srednju Bosnu, i poslije Drugog savjetovanja, kasnije odranog, ee posjeivao iprage, prisustvovao raznim omladinskim skupovima i sl., ali nema podataka da je optinski komitet SKOJ-a osnovan prije etnikih pueva. Poslije Prvog skojevskog savjetovanja, odranog u selu Kara, 7. januara 1942. godine, na kome su postavljeni sekretari optinskih komiteti SKOJ-a za osam optina srednje Bosne uskoro, u februaru 1942. godine, formirani su optinski komiteti SKOJ-a na elu sa sekretarima u slijedeim optinama: Jovanka Boji, za Hrvaan, Ziba Galijaevi za Linju, Osman Malki Maga za Crni Vrh, Dane Pavli za Joavku, Duanka Petri za Maslovare, ivko Stojanovi za Slatinu, Savko Jenji za Vijaane i Spasoje Mitrovi za Otpoivaljku. 11.Osnivanje Narodnooslobodilakog saveza omladine Bosne i Hercegovine (NOSOBiH-a) u srednjoj Bosni u 1942.godini Unapreujui stalno rad omladine u bazi, CK KPJ je krajem 1941. godine dao inicijativu da se pristupi osnivanju masovne omladinske organizacije u koju bi bili okupljeni svi mladi ljudi spremni da uestvuju u borbi, ili da svojim radom na osloboenoj i neosloboenoj teritoriji doprinose Nardonooslobodilakom pokretu. U cilju to ireg i uspjenijeg organizovanja omladine, neposredno po zavrenom Savjetovanju KPJ u Ivaniima, 9. januara 1942. god, odrano je savjetovanje skojevskih rukovodilaca za Bosnu i Hercegovinu, na kome je izvrena analiza stanja skojevskih organizacija i politikog rada meu mladima, pa je donesen plan o formiranju Nardnooslobodilakog saveza omladine Bosne i Hercegovine (NOSOBiH-a) i usvojen zakljuak o pokretanju lista Rije bosanskohercegovake omladine. Odmah poslije toga pristupilo se odravanju omladinskih skupova irom osloboene teritorije i formiranju seoskih, optinskih i sreskih organizacija i odbora NOSOBiH-a. U to vrijeme na
523

Zbornik NOR-a IV/3, dok. br. 76, str. 212.

166 osloboenoj teritoriji omladinski aktivi razvili su ivu, plansku i bogatu vaspitnopolitiku aktivnost, posebno kada su, poetkom 1942. godine, donijeta Pravila o ustrojstvu i radu NOSOBiH-a. Ona su doprinijela boljem organizovanju omladinske organizacije, a izradio ih je Privremeni pokrajinski odbor NOSOBiH-a za Bosnu i Hercegovinu.524 Poslije ovoga savjetovanja odmah se zapoelo sa osnivanjem odbora NOSOBiH-a na nivou sela i optina. Savejtovanje je odrano 9. januaru 1942, a na slobodnoj teritoriji srednje Bosne ve u prvoj polovini januara iste godine, osnivani su po selima odbori NOSOBiH-a. Jer, poetkom januara 1942. godine na Prvom savjetovanju SKOJ-a srednje Bosne, koje je odrano u Karau, prisustvovao je Mile Perkovi, tadanji lan Pokrajinskog komiteta SKOJ-a Bosne i Hercegovine i, ako direktive za osnivanje NOSOBiH-a nisu stigle na neki drugni nain, moe se sa sigurnou pretpostaviti da je Perkovi donio neke direktive o organizovanju NOSOBiH-a.525 U pismu ure Pucara Starog, politikim komesarima I, II i III odreda, upuenog 7. februara 1942. godine, izmeu ostalog, spominje se i NOSOBiH, pa navodimo slihjedee: Politikim komesarima I, II i III odreda negdje na Bosanskoj krajini Poto sam naknadno obavjeten od strane P(okrajinskog) K(omiteta) za B(osnu) i H(ercegovinu) da na savjetovanju 20. ov. mj. moraju uestvovati i komandanti odreda, obavjestite komandante I, II i III odreda da moraju bezuslovno doi na zakazano savjetovanje. to se tie IV odreda, on e biti obavjeten prigodom njegovog ustrijstva na konferenciji koja e se ovih dana odrati U prilogu ovoga pisma dostavljam okrunicu SKOJ-a, pravilnik Nar(odno) O(slobodilakog) Saveza Omladine B(osne) i H(ercegovine) s tim da se to dostavi Okrunim komitetima Partije i Omladine na vaem terenu da to umnoe i rasture. 7-II1942. Stari526

Duan Luka, KPJ u borbi za uvrenje NOP-a i politiko jedinstvo naroda, Istorija KPJ Bosne i Hecegovine, Sarajevo 1990, str. 280-281. 525 U ovo vrijeme ja sam bila sekretar aktiva SKOJ-a u Maslovarama (poto je moja starija sestra Duanka, koja je do tada bila sekretar aktiva SKOJ-a u Maslovarama, na spomenutom Prvom okrunom savjetovanju SKOJ-a u Karau postavljena za sekretara Optinskog komiteta SKOJ-a u Maslovarama). Kako je ona bila na tom savjetovanju na Karau zajedno sa orem Peroviem okom, odmah po njihovom dolasku poslije savjetovanja pristupilo se osnivanju NOSOBiH-a u selima optine Maslovare, a tako je bilo irom srednje Bosne na osloboenoj teritoriji. (Istini za volju, moram priznati da su nas mlae, posebno mene s obzirom na moje godine u to vrijeme, zbunjivale pojedine kratice, napr. NOSOBiH ili rije eventualije, koja je tada upotrebljavana na sastancima umjesto rijei razno i sl. Sa nama su tada radili zagrebaki i beogradski studenti ore Perovi, eljo Bari, Marinko Milojevi i drugi, pa su u rad s nama unosili i termine koji su u njihovoj ranijoj praksi bili uobiajeni ali i ti problemi su uskoro prevazieni, kao i mnogi drugi, istinski problemi sa kojima smo se tada u ratu i kasnije sretali. 526 Original pismakucan na mainu latinica, u Arhivu CK SK BiH, 1942/124; citirani tekst preuzet iz uro Pucar Stari, Dokumenti i lanci, knj. II, Tom 1, Banjaluka 1989, str.181.

524

167 Zanimljiva su dogaanja u vezi sa osnivanjem NOSOBiH-a, u to vrijeme, van srednje Bosne, pa dajemo kratak osvrt o tome na podruju Drvara i Petrovca: Aktivi SKOJ-a radili su svim silama da se pokret omasovljava prijemom novih i na djelu provjerenih omladinaca i omladinki. kae Ilija Lj. Kerkez u svom radu NOSOBiH na Drvarskopetrovakoj regiji 1942. godine. Ovakav kurs SKOJ-a naroito je intenzivan u vremenu od januara do aprila 1942. godine, kada su odrane sreske i okrune konferencije SKOJ-a, na kojim su od strane lanova Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za BiH prenesena uputstva o pristupu realizaciji programa jedne masovne antifaistike omladinske organizacije NOSOBiH-a. Rad na realizaciji uputstva na stvaranju NOSOBiH-a u Bos. Krajini imao je svoja posebna obiljeja, a do formiranja masovnih organizacija dolo je neto kasnije nego u nekim drugim krajevima. Odmah po prijemu uputstava, koja je na Prvoj okrunoj konferenciji SKOJ-a za Drvar prenio Mile Perkovi, prilo se formiranju omladinskih organizacija NOSOBiH-a po selima. Mora se priznati, da je u formiranju ovih organizacija od pojedinaca, skojevaca, ak i nekih lanova komiteta SKOJ-a, optinskih i sreskih, bilo i sektakih stavova prema organizaciji NOSOBiH-a, koji su smatrali da, naporedo sa SKOJ-em, organizacija NOSOBiH-a nije potrebna. Ovakva shvatanja su ubrzo razjanjena, jer je oigledno da se na poetku pojedinci nisu snalazili u praktinom radu, ne shvativi dovoljno ulogu NOSOBiH-a kao masovne antifaistike organizacije. Trebalo je izvjesno vrijeme da oni shvate da SKOJ svoj uticaj treba da ostvaruje upravo preko tako iroke organizacije kao to je NOSOBiH Savez omladine (NOSOBiH, napom. aut.) se formirao kao borbena omladinska i antifaistika organizacija. U Biltenu Vrhovnog taba od 18. decembra 1941. godine vidljiv je stav CK KPJ da se radi na mobilisanju svih snaga protiv okupatora i njihovih slugu ustaa, etnika i dr. Da bi se ovi ciljevi ostvarili bilo je potrebno stalno jaati jedinstvo mlade generacije, bratstvo i jedinstvo naroda i narodnosti. Bratstvo, sloboda, ravnopravnost omladine u zajednikoj borbi je moto na kome se zasniva jedinstvo omladinskog pokreta. Zato se u Pravilniku NOSOBiH-a od marta 1942. godine i kae da je Cilj NOSOBiH-a okupljanje sve rodoljubive omladine bez razlike na vjeru i politiko ubjeenje, radi to svestranije pomoi NOBi527 Dakle, iz Pravila NOSOBiH-a se vidi da je osnovni uslov za ulanjenje u NOSOBiH bio aktivan odnos prema NOP-u, ili ueem u borbi neposredno ili pomaganjem NOB-a na razne naine. Organizaciono ustrojstvo NOSOBiH-a, utvreno Pravilima, predvialo je da neposredne poslove treba da vode optinski, sreski, okruni odbori (takoe oblasni i pokrajinski). lanovi rukovodstava u mjesnim i optinskim i dr. odborima bili su lanovi SKOJ-a, ali to nije bilo obavezno, dok su predsjednici odbora na svim nivoima bili istovremeno lanovi odgovarajuih komiteta SKOJ-a, radi boljeg usklaivanja aktivnosti. Istorijske okolnosti opredjelile su da se jedinstvo omladine moralo izgraivati u borbi naih naroda i narodnosti protiv okupatora i reakcionarnih snaga zemlje. Omladina je nardonooslobodilaku borbu shvatala ne samo kao borbu protiv okupatora ve i kao borbu za stvaranje nove Jugoslavije. Ona je bila najpouzdaniji oslonac Komunistikoj partiji i narodnooslobodilakom pokretu u brobi protiv razliitih protivnika
Pravila NOSOBiH-a od marta 1942. godine, Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, Istorijsko odjeljenje CK NOJ-a, Tom I, knj. 2, str. 517.
527

168 narodnooslolobodilakog rata i za razvijanje borbenog bratstva i jedinstva svih naroda i narodnosti. U narodnooslobodilakoj borbi javljaju se raznovrsne omladinske organizacije i forme aktivnosti omladine koje se politiki i organizaciono oblikuju u antifaistike saveze mlade generacije.528 Iz njih je izrastao NOSOBiH, a kasnije i USAOJ, odnosno USAOBiH.529 Teite rada NOSOBIH-a bilo je na mjesnom seoskom podruju. Jedan od znaajnih oblika rada krajem 1941. i prvih mjeseci 1942. godine bio je vojna obuka muke omladine. Obino je sva muka omladina bila okupljana u tzv. omladinske ete, koje su imale svoju komandu, komandire, vodove i odjeljenja (desetare). Neke ete su se sastajale jednom nedeljno (nedeljom kad se obino ne radi u polju) ili su bile osnivane pri partizanskoj eti i omladina je ostajala na vojnoj obuci u kontinuitetu 7 dana, a obuku su vrili borci iz partizanske ete, za to privremeno odreeni. Odazivajui se pozivu Vrhovnog taba NOP i DVJ da se u svim okruzima kao prva rezerva partizanskim jedinicama osnivaju omladinske jedinice sa drvenim pukama530 i u srednjoj Bosni se na sprovoenju ove direktive radilo veoma ozbiljno. Omladina nije samo preko dana dolazila na, kako se tada zvalo, vojnu obuku, ve je za tu omladinu na vojnoj obuci bio organizovan smjetaj; kuvana je hrana u kazanu (ili su se hranili na kazanu partizanske ete pri kojoj je ova vojna obuka organizovana takva praksa bila je u Maslovarama). Vojnu obuku sprovodili su borci iz partizanske ete. U slobodnom vremenu, za tu omladinu na vojnoj obuci, organizovan je analfabetski teaj za onu omladinu koja nije znala pisati, zatim organizovan je kulturnoprosvjetni rad, kulturne priredbe uvee itd. Na primjer, ovim cjelokupnim radom u Maslovarama, rukovodio je ore Perovi oko. Dogaalo se da su mladii, po zavretku vojne obuke odmah ostajali kao borci u partizanskoj eti. Na bivem srezu Kotor.Varo, pored Maslovara, vojna obuka je bila organizovana u Grabovici sa omladinom je radio Rode Miljanovi, u ipragama Davorin Zeki Koko, u Skender-Vakufu Vlado Ivanovi, u selu Ravne Munib Tatar; Mira Jotanovi je bila zaduena za organizovanje rada sa omladinom, ukljuiv i predvojniku obuku, na podruju djelovanja etiri partizanske ete: eavske, Buletike, Crkvenske i Vitkovake; Safet Fejzi i Milo Glii na podruju djelovanja Crnovrke, Stanko Vukainovi na podruju Motajike, Prnjavorske i ire. Poslije osnivanja Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu Safet Fejzi, Mira Jotanovi, Vlado Ivanovi, Stanko Vukainovi i Lazo Vidovi dobili su znatno ira podruja za djelovanje po svim zadacima, ukljuiv i vojnu obuku. Na svim podrujima slobodne teritorije u srednjoj Bosni organizovana je vojna obuka muke omladine (a izuzetno i enske, na pr. u Aleksiima), a sve aktivnosti pa i ova, najznaajnija u vezi sa stupanjem omladine u partizanske jedinice, u principu je organizovana preko NOSOBiH-a.
528 O nunosti upravo takvog razvoja govori se u pismu Ive Lole Ribara Pokrajinskom komitetu SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu, u avgustu 1941. godine, u kome se istie znaaj ostvarivanja jedinstvenog narodnooslobodilakog fronta protiv okupatora meu omladinom: Od toga kako e nae organizacije rijeiti ovo pitanje zavisi ubudue i efikasnost njihovih akcija protiv okupatora i u mnogome i snaga opteg narodnog ustanka. (Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, Beograd 1954, tom I, knjiga II, str. 40). 529 Stojan Bjelajac, Neki istorijski preduslovi za Prvi kongres USAOBiH-a i njegov znaaj, Revolucionarni omladinski pokret u BiH, Sarajevo 1984, str. 11. 530 Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, str. 283.

169

Sa osnivanjem optinskih odbora NOSOBiH-a u srednjoj Bosni se zapoelo poetkom 1942. godine. Konkretno, u Maslovarama je bio osnovan, pa je predsjednik bila ista osoba koja je bila i sekretar Optinskopg komiteta SKOJ-a za Maslovare Duanka Petri. Ali, optinski i sreski odbori NOSOBiH-a u srednjoj Bosni uglavnom su osnivani poslije etnikog perioda, poslije dolaska u srednju Bosnu proleterskih jedinica i razbijanja i protjerivanja etnikih snaga. Iz svega naprijed iznijetog namee se zakljuak da je omladina srednje Bosne, na slobodnoj teritoriji, sve do etnikih pueva, bila veoma angaovana na mnogim aktuelnim zadacima tadanjeg vremena. Da je to tako i sproveeno u praksu ilustrovaemo podacima, dajui presjek o aktivnostima omladine u nekoliko varoica i sela srednje Bosne, kako u vrijeme dok je u tim varoicama bio neprijateljski garnizon, tako i poslije, a naroito kada su se, pod stalnim pritiskom partizanskih jedinica, neprijateljske snage morale povui ve u 1941. godini iz: Vijaana 8. oktobra, Potoana 5. novembra, Otpoivaljke 7. novembra, Hrvaana 24. novembra, Koriana 11. decembra, Skender-Vakufa 14. decembra, Kaoca 14. decembra, Maslovara 15. decembra, ipraga 20. decembra, Grabovice 20. decembra, itd., pa su te varoice, zajedno sa okolnim selima, postale sloboddna teritorija, a to je bio glavni preduslov za razvijanje masovnog politikog rada sa cjelokupnim narodom, a posebno sa omladinom na cijeloj ovoj teritoriji. 12. Angaovanje djece, odnosno mladih na opasnim zadacima u prvim danima ustanka i kasije Razvijenost predratnog revolucionarnog radnikog i omladinskog pokreta u Banjaluci, regionalnom centru kome gravitiraju dva sreza Kotorvaro i Prnjavor, a ostali djelimino, imala je neposredni uticaj na razmah ustanka 1941. godine na teritoriji srednje Bosne. To je neposredno uticalo i na veoma bogatu aktivnost u politikom radu i sa djecom, odnosno omladinom u blioj i u iroj okolini Banja Luke. Moda za ovu sintagmu politiki rad s djecom treba dati i neka objanjenja. Uslovi ivota u surovim ratnim prilikama doprinijeli su da su djeca ranije postajala zrelije linosti, spremne da izvre odgovorne zadatke koji su se u to vrijeme i pred njih postavljali. Tako su i djeca bila ukljuena u mnoge aktivnosti, kao i u politiki rad. Do odreenih podataka u vezi sa ovim dolo se: korienjem arhivske grae, objavljenih radova, pojedinanim konsultovanjem trideset est, a vjerovatno i vie rukovodeih kadrova iz srednje Bosne iz perioda NOB-a,531 objavljenih sjeanja iz NOR-a, vlastitih objavljenih radova i zabiljeki autora ove knjige i dr.

531

Arseni Ljuboje, Milica Mika i ivko, Boji Branko, Bubi Ankica, oko i Kata, Duki Todor, ukari Sredo, Gaji Milenko, Glava-Petri Viktorija, Gnjati Vuka, Gruba Dimitrije, Ivanovi Vlado, Jankovi Ljubinka, Josipovi Duan Duko, Jotanovi Milka i Vlado, Kapor Momir, Kecman Vlado, Krstanovi Cana, Kerezovi Vojo, Kolundija Pero, Luburi Drago i Mile, Mari uro, Miljanovi ivko, Obradovi Momilo, Pavlovi Mihajlo, Rai Dragoje, Ralji Salvko, Savi uro, Samardi Stevo, Stupar Vojo, odolovi edo, Trkulja Jovanka i Mile, Vejinovi Veljko.

170 O politikom radu s djecom pod rukovodstvom KPJ i SKOJ-a moe se saznati iz arhivske grae, posebno raznih izvjetaja, kao i iz pojedinanih radova o omladinskom pokretu532, a u okviru toga i o politikom radu s djecom za vrijeme NOB-a u srednjoj Bosni. Ovaj vid politike aktivnosti nametnule su ratne prilike, odnosno svirepi zloini okupatora i njegovih pomagaa, a naroito zvjerstva ustakih jedinica i stalni teror nad civilnim stanovnitvom koji je ispoljavan viestruko. Partijsko-politiki i vojni rukovodioci i lanovi KPJ i SKOJ-a u srednjoj Bosni nastojali su da se djeca borci, koliko je to tada bilo mogue, ne izlau neposrednoj ivotnoj opasnosti, poto se ti mladi ljudi nisu sami znali dovoljno uvati. Briga za bezbjednost djece boraca bila je stalna i briga i obaveza rukovodeih kadrova u jedinicama, kao i partijsko-politikih radnika na terenu, a to je bio i etiki stav odraslih, odnosno starijih boraca. Interesantno je istai, gledano iz dananje perspektive, da iako su kadrovi i u jedinicama i na terenu i sami bili u najveem broju veoma mladi, te nisu jo bili postali roditelji, da su se prema djeci borcima odnosili kao da su im roditelji. Ali, sama djeca borci su nastojala i u tome, uglavnom, uspjevala da budu prihvaena i tretirana kao da su odrasli ljudi i preuzimali su sve one zadatake koje su nametali sloeni ratni uslovi. To je neposredno uticalo da su mnogi djeaci i djevojice primani u SKOJ veoma mladi, ponekad i prije njihove trinaeste ili etrnaeste ili petnaeste godine ivota, a bilo je sluajeva da su ranije od uobiajenog primani i u KPJ. Kako su ve u junu 1941. godine u Maslovarama, Skender Vakufu, ipragama, eavi, Vijaanima, Branecima, Joavci, Hrvaanma i dr. i njihovoj blioj okolini vrene pripreme za borbu protiv okupatora, pojedine porodice su se cijele ukljuile na sprovoenje odreenih zadataka, a u okviru njih bili su ukljueni i mlai lanovi tih porodica. Na primjer, u Maslovarama, u prvo vrijeme, to su bile porodice Gostimira Bubia, Vase Petria, Vase Kapora i Milana Radia, Dragana Miria i druge, pa su i njihovi mlai lanovi bili neposredno ukljueni u odreene aktivnosti; na srezu Prnjavor to su bile porodice: Jovana Preradovia, svetenika, Vida Njeia i Steve Samardije iz Vijaana, Ljube Jankovia iz Potoana, zatim Milenka i Zorke Jotanovi iz eave; Crnomarkovi Branka u Vida Kukolja iz Skender-Vakufa; Ljube Miljanovia i porodice Gajeti iz Vrbanjaca; Petra Gajia i Mile Trkulje iz Lipovca; Nenada Boia i Ratka Tomia iz ipraga; Ilije Slavnia i mnoge druge iz Koriana, zatim porodice Dizdar, Tvrz, Novkovi, Kori, Hozi, Fazli izi druge Kotor-Varoa i mnoge druge. U junskim i julskim danima i kasnije 1941. godine mlai lanovi ovih porodica bili su angaovani na kurirskim poslovima preuzimanju i odnoenju poruka. Tako je, na primjer, Jovica Trkulja, iz Lipovca, kao 13-godinji djeko bio kurir na vezi izmeu saradnika NOR-a na podruju dijela srezova Kotor-Varoa i Banjaluka i ilegalnih saradnika NOP-a u Kotor-Varou. Vuka Jotanovi, 13-godinja djevojica iz eave, bila je kurir izmeu prvih boraca iz eave i pripadnika NOP-a u Tesliu, kao i sa drugih podruja.Nju su, zajedno sa majkom Zorkom Jotanovi zaklali etnici. Milenko Jankovi, takoe 13-godinjak, iz Potoana, obavljao je razne kurirske poslove. Pored toga,
532

Dr Nevenka Petri, KPJ i SKOJ u politikom radu s djecom za vrijeme NOB-a u centralnoj Bosni, Djeca, rat, revolucija, Beograd 1981, str. 431 457, brojnih autora u tri knjige edicije Srednja Bosna u NOB i drugih izdanja.

171 sredinom 1941. godine preveo je Veljka orevia, funkcionera MK KPJ iz Banjaluke, od Potoana u Vijaane, na sastanak sa ivom Preradovi, tada organizatorom ustanka u Vijaanima i ire. On je ove i druge kurirske poslove, kao i druge zadatke, obavljao je od 1941. godine sve do stupanja u zatitnicu OK KPJ za Prnjavor, januara 1944. godine.533Strahinja Crnomarkovi iz Skender-Vakufa, kao 13-godinjak, zajedno sa Jankom oraliem, iz okoline Skender-Vakufa, u vrijeme kad je u tom mjestu bila etnika vlast, u takvim uslovima pomogli su u prebacivanju oke Perovia, tada lana OK KPJ i sekretara OK SKOJ-a srednje Bosne, u Jajce, koje je tada bilo osloboeno. Kurirske poslove u 1941. godini, prvih ustanikih dana, obavljali su i dvoje mlae djece Natalije i Vase Patri iz Maslovara Nevenka, koja je tada imala 14. i mlai brat Vojislav, koji je imao 13. godina. Juna i jula 1941. godine oni su preuzimali pismene poruke sa dogovorenog mjesta, koje je ispod odreenog kamena ostavljao uro Markovi, rudarski radnik iz Dabovaca, koji je svakog radnog dana dolazio biciklom na posao u Rudnik Maslovare. On je donosio poruke koje je primao od veze u Kotor.Varou, na koju su stizale poruke Nikice Pavli, lana MK KPJ za Banjaluku, a poruka je slata na ime Viktorije Petri (udate Kapor, a sada udate Glava), kerku Vase Petria iz Maslovara. Sadrajem ovih poruka upoznavani su: Viktorija, Vaso Petri, Vaso Kapor (Viktorijin suprug), Momir Kapor i Dragan Bubi. Naravno, moj brat Vojislav i ja tada nismo znali sadrinu poruka.534 Mlai sinovi Gostimira Bubia Pero i oko, stari 14. i 17. godina bili su kuriri za prenoenje poruka iz kue Vase Petria na Jelavku, na planini Borje, gdje su njihova dva brata Milan i Dragan bili u grupi naoruanih ustanika Borjanskoj gerili.535 Zdravka Novkovi Seka, djevojica iz Kotor-Varoa, imala je najvie 14-15. godina kad je donosila naoj kui, u proljee 1942. godine, poruke i predavala ih Viktoriji Kapor, roenoj Petri.536 Relativno veliki broj djeaka i djevoica je u djeijem uzrastu stupio u partizanske jedinice.537 Njemaka okupatorska i ustaka vlast, odmah po osnivanju NDH, zahtijevali su od svih graana koji posjeduju oruje i vojnu opremu da ga predaju vlastima, uz strogu prijetnju da e biti pogubne posljedice ako se otkrije da je neko oruje sakrio. Samo izuzetno, neki pojedinci su se odazvali ovom pozivu. Najodvaniji i najsvjesniji graani, posebno oni koje su komunisti pripremali za borbu protiv okupatora,skrivali su, zakopavali su i vee koliine oruja.538 Tako se, u vrijeme prvih dana ustanka, kod mnogih pojedinaca, kada su stupali u partizanske redove, nala i puka ili drugo oruje (koje je bilo skriveno
533 534 535

Navedeno prema kazivanju Ljubinke Jankovi iz Banjaluke autoru.

Ja sam saznala sadrinu poruka primanih od Nikice Pavli iz Banjaluke, tek poslije tridesetak godina radei na izuavanju revolucionarnog omladinskog pokreta u Banjaluci, odnosno u srednjoj Bosni.

Adem Hercegovac, Od Borjanske gerile do Borjanskog odreda, Srednja Bosna u NOB, Beograd 1976, knj. 1, str. 700-707. U Borjanskoj gerili prvoj grupi ustanika na Borju od 5. avgusta , bili su: Adem Hercegovac, Edo Blaek, Milorad Mirkovi, Edhem Pobri, Branko Markoevi, Danko Kouk i Ljubo Petrovi. Uskoro su u ovu grupu stupili Milan i Dragan Bubi iz Maslovara. 536 Zdravka Novkovi-Raheli Seka, Sanitetski materijal za partizane, Srednja Bosna u NOB, Banjaluka 1981, knj. 3, str. 625-627. (Dobivi zadatak da se to je mogue vie sanitetskog materijala prebaci Borjanskoj i Skendervakufskoj partizanskoj eti Sve je to slano u Maslovare, do kue Viktorije Petri, udate Kapor, a od nje ilo eti u Borje. Za Skendersku etu je ilo putem kue Topolia, u prvom redu Stojankinim angaovanjem... str. 626). 537 Na kraju knjige pie priloen spisak djece-boraca, iako samo parcijalan. 538 Prema zabiljekama Ilije Kostia, sekretara OK KPJ za srednju Bosnu, arko Kupreanin i Slavko Sandi iz okoline Srpca, sakrili su 24. puke i 16 sanduka municije.

172 poslije kapitulacije Vojske Kraljevine Jugoslavije, aprila 1941. godine), kao i dio vojne odjee i sl. O tome je u ovom radu ve navedeno dosta primjera. Tako je, na primjer, i moj otac Vaso Petri, zakopao u krompiritu svoje bate, neto oruja i municije, a na drugo mjesto sakrio je puna kola vojne opreme (vojnika odijela, uturice, atorska krila i dr.). U tome smo mu pomagali moj mlai brat Vojislav i ja. Pored navedenih kurirskih poslova, djeca su obavljala i druge veoma sloene zadatke. Tako, na primjer, ja sam od juna do avgusta 1941. godine, nosila kui moje najstarije sestre Viktorije mlijeko u kantici, koja je s muem Vasom Kapor stanovala na kraju tzv rudnike kolonije, a po povratku svojoj kui svraala sam kod druge sestre, Radojke, koja je tada, po zadatku, bila slubenik u Optini Maslovare. Kako sam u povratku svojoj kui nosila praznu kanticu za mlijeko, sestra Radojka je u nju, vie puta, stavila bombe, municiju, sanitetski materijal, a jednom prilikom i pitolj sve to je dobijala od Mirka Mrmolje, tada domobrana, s kojim je saraivala, a kome je kasnije dala i vezu da ode u partizane. Odlazei u partizane on je sa sobom ponijeo svoj pukomitraljez, za koji je bio zaduen, a sa sobom je poveo jo jednog naoruanog domobrana. Ja sam tako napunjenu kanticu nosila pored ustakih i domobranskih straara i, po dolasku kui, sve predavala mojim odraslim lanovima porodice koji su taj materijal, po utvrenoj vezi, slali prvoj gerilskoj grupi u planinu Borje (na Jelavku). Kako je, ve od kraja prvog polugoa 1941. godine, u srednjoj Bosni bilo naoruanih ljudi u umi, a poetkom drugog polgoa i manjih ili veih grupa na ehitlucima kod Banjaluke, na planinama Tisovcu, emernici, Borju, Ljubiu, avki i drugim,539 koje su se spremale za borbu protiv okupatora i njegovih pomagaa, odnosno koje su preduzimale ve prve akcije, sve te grupe su se povezivale sa potenim, uticajnim ljudima po selima. Tako su spomenute, kao i mnoge druge porodice, u mjestima i veim varoicama, u kojima je bila ustaka vlast u to vrijeme, ve u to vrijeme, postajale prave baze za snabdjevanje prvih partizanskih grupa hranom, orujem, municijom, sanitetskim materijalom. I njihova djeca i mlai lanovi na selu, odnosno omladina iz spomenutih kao i drugih porodica, uestvovala je i u prenoenju partizanima hrane i drugog materijala, poto su oni i inae odnosili hranu roditeljima, odnosno odraslim lanovima svoje porodice, u polje ili umu kada su tamo obavljali poljoprivredne poslove, sjekli umu za ogrev i sl., pa su tako manje padali u oi ako je neko pratio njihovo kretanje sa nekim zaveljajem ili tovarom u smjeru ume. Poslije etnikih pueva i djeca su, zajedno sa odraslim lanovima porodice, zatvarana u kuni pritvor, u zatvor,540 izvoena na streljanje, ubijana, a za vrijeme etnika zaklana. i sasvim su djelila sudbinu porodica kojim su pripadala. Po dolasku etnika, iako su uslovi za politiki rad bili izuzetno teki, djeca su se i pored toga u nekim mjestiuma srednje
539

Adem Hercegovac, Od partizanskih grupa do 4. krajikog NOP odreda u centralnoj Bosni, Ustanak naroda Jugoslavije,Beograd, II tom, str. 181. 540 Moju sestru Duanku Petri i mene zarobili su etnici u Obodniku, 8. aprila 1942, po povratku sa Smotre kulturnoprosvjetnog rada omladine srednje Bosne, odrane u Skender-Vakufu, 5-7. aprila. Poslije istrage stavljene smo u kuni pritvor, zatim u zatvor u Maslovarama, a s nama u zatvoru su bila i djeca, ak od tri godine i jedna beba od nekoliko mjeseci (sa bakom Natalijom Petri. To su bili Lilja 3 g. i Ljubo 5 mj., djeca Viktorije i Vase Kapor).

173 Bosne, ipak, bavila nekim politikim aktivnostima i pozitivno djelovala sve do dolaska proleterskih jedinica na teren srednje Bosne, novembra 1942. godine. Djeca su zajedno sa svojim porodicama pomagala partizanima koji su, obino, ilegalno pristizali,541 poslije razbijanja naih jedinica u ljeto 1942. godine; rasturala su letke,542 koje je ilegalnom vezom slao iz Janja oko Perovi, tadapnji sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu po kuriru Janku oraliu, koga su kasnije etnici uhvatili i, poslije strahovitog muenja, streljali u Potoanima. Kada su u vrijeme krize NOP-a u srednjoj Bosni osnovane etiru gerilske grupe: za terene: Crni Vrh, Motajica, Krnjin i Borjansko-kotorvarokau izuzetno tekim uslovima, ove grupe su upravo od omladine imale vrlo esto najbolju podrku, zato ro se, obino, 14-ogodinjaci i 15-godinjaci nisu ni smatrali dovoljno odraslim da bi se mogli baviti poslovima odraslih. Sve grupe imale su komandire i politike delegate (ili politiki komesare). Politiki komesr grupe za Motajicu (u kojoj je komandir bio Danko Mitrov) kae da su veliku podrku imali upravo od omladine iz navedenog razloga. Navodimo njegovo kazivanje autoru: Poslije etikih pueva od juna 1942. godine, pa sve do dolaska Prve proleterske divizije u januaru 1943. godine, na podruje Motajice, upe i Lijeva polja aktivno je vojniki i politiki djelovala jedna grupa boraca IV krajikog NOP odreda. U grupi su, pored ostalih, bili Zaga Umievi, organizacioni sekretar Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu i Vojo Stupar, politiki komesar pomenutog Odreda. Ova partizanska grupa, uprkos vrlo sloenim i tekim uslovima, uspjela se odrati na ovom terenu u to vrijeme zahvaljujui, prije svega, velikoj podrci koju su joj pruili najsvjesniji i najhrabriji mjetani, meu kojima se posebno isticala omladina, kao i najmlai. Tako, na primjer, ivko Miki, etrnaestogodinjak, iz sela Kaoca, pa sve do sela Seferovia praktino je trao ispred etnikog streljakog stroja preko dvadeset kilometara da bi obavjestio partizane o etnikom napadu i tako sprijeio iznenadni napad. Omladinci i omladinke meu kojim su bili i oni od 14, 15 i 16 godina iz sela Seferovii, Nove Vesi i Korova bili su najaktivniji ne samo u prikupljanju i noenju hrane za partizane u Motajici, ve su budno pratili svaki pokret neprijateljskih vojnika i brzo javljali o njihovim pokretima i broju. Na ovim zadacima su se naroito isticali iz Seferovia: Ljeposava Ivanovi, Duan i Branko, Milorad Suvajac, Ranko Stankovi i Drago Peuli; iz Nove Vesi: Sofija Kraft, Olga Vako, Adela i Karlo Holonbek i Brana Alojz; iz Korova, Radojka i Luka Markovi, Danica Ili Tati i Vlado Dragosavljevi. Mnogi od ovih djeaka i djevojica su pali u toku NOB-a, a zbog etnikog terora tragina sudbina je zadesila naroito tri pomenute djevoice iz Nove Vesi, koje su, zajedno sa jo sedam svojih starijih drugarica zatvorene u jednu kuu i ive spaljene, kao partizanske saradnice.

ore Perovi oko, Savo erek, Dupko Josipovi,, Mile Trkulja i dr. Letak koji je izdao MK KPJ Banjaluka kojim se objanjava i osuije etnika izdaja, Arhiv KPBiH, tom III, str. 185,.
542

541

174 U kui Ilije Kecmana543 iz Srpskog Vakufa i u kuama jo nekoliko saradnika NOP-a iz Lijeva polja, u ljeto 1942. godine, nalazilo se i aktivno djelovalo nekoliko partizana Ilija Stojanovi, Duko Bojani, a kasnije Vojo Stupar, Duko Josipovi i dr. Djeca Duanka, Koviljka i Branko Kecman, stari oko 11,12 i 13 godina bila su u najveoj mjeri angaovana u obezbjeivanju ilegalnog rada naih boraca, koji su se u tim selima nali poslije kozarske ofanzive i etnikih pueva u srednjoj Bosni. Meu najaktivnijom djecom u to vrijeme bila je i Zagorka Dodik544 iz Srpskog Vakufa, Rua Davidovi iz Kaoca, Brana i Stojan Dardi i Zora unjar iz Karaizovaca, Desanka i Jovanka Joja Karapetrovi iz Kosjerova, Milovan Mastalo i Zdravko Trkulja iz Srpskog Vakufa i mnogi drugi. Ova djeca su obabljala razne zadatke. Pored iznijetog, prenosili su lijekove za borce, potu, hranu i sl. Dok su se borci sa orujem u ovom kraju mogli kretati samo nou, djeca su danju obavljala mnoge zadatke, koji su bili od neprocjenjivog znaaja za nae borce, ilegalce i sl. Svaki put prilikom prebacivanja naih boraca iz srednje Bosne preko Vrbasa u Lijeve polje, i dalje za Kozaru ili obratno, djeca saradnika NOP-a imali su veoma vanu ulogu kao vodii, izviai, osmatrai i sl. U uslovima kada su Nijemci, etnici i ustae vrili pogrome i nasilja u srednjoj Bosni nai borci su uvjek i meu djecom nalazili oslonac, a ponajprije u nekim mjestima meu najmlaim borcima.545 Iako za dananje uslove ivota izgleda nevjerovatno, za vrijeme narodnooslobodilake borbe ponekad su djeci davani veoma povjerljivi i odgovorni zadaci i ona su ih s punom odgovornou prihvatali, bez obzira na sloenost tadanjih prilika, posebno u vrijeme etnikih pueva u srednjoj Bosni. Na primjer, ore Perovi oko, tadanji sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, dao mi je zadatak, 7. marta 1942. godine, da iz Maslovara prenesem arhivu Okrunog komiteta SKOJ-a srednje Bosne u iprage (to je razdaljina oko 25 kilometara), poto je Maslovarama tih dana prijetila opasnost od napada etnika, a ja sam tada imala 15. godina. Ili, Vojislav Petri, moj brat, 16godinjak, borac Uzlomakog odreda, kad je bio opkoljen od etnika, a istroio svu municiju, sam je sebi oduzeo ivot bombom, da iv ne padne neprijatelju u ruke. 13. Djeca stupaju u NOVJ radi spasavanja golog ivota U Drugom svjetskom ratu bila je na snazi enevska konvencija o zatiti civila, posebno djece. Njemaki okupatori i njihove sluge ustae, etnici i drugi ponaali su se kao da nisu ni znali za nju. Tako na primjer, u selima Lipovac i Tovladi u srezu KotorVaro, ustae su samo u etiri porodice zaklale 19 djece, meu kojim su bile i bebe do godinu dana.546 I djeca su svakodnevno gledala i teko podnosila zvjerstva i nepravde okupatora i njegovih sluga, pa su mnogo ranije sazrijevali i tako ozbiljije shvatali poloaj u kome su se nale njihove porodice, a i sami zajedno s njima. U nekim sluajevima to je
543 544

Iliju Kecmana su streljale ustae u Banjaluci. Njena majka Marija Dodik je streljana od ustaa uBbanjaluci. 545 Kazivanje Voje Stupara, politikog komesara IV partizanskog odreda autoru. 546 Usmeno kazivanje Milenka Gajia iz Lipovca autoru.

175 bio razlog da su nedorsla djeca sticajem ratnih okolnosti morali napustiti porodini dom, a esto i stupiti u jedinice sa orujem u ruci.547 Stav KPJ nije bio da i djeca stupaju u borbu, ali nasilje nad civilnim stanovnitvom kod mnoge djece je izazivalo revolt i elju da se ukljue u borbu, a za mnogu djecu to je bio jedini nain za goli opstanak. Tako je prihvatanje poziva KPJ za stupanje u borbu protiv faistike Njemake i domaih izdajica, kao jedinog pravog izbora u ustanikim danima 1941. godine, za mnogu djecu, kao dio svog naroda, proizalo kao normalno opredjeljenje, pogotovo kad su cijele porodice, zbog spasavanja golog ivota, pa s njima i njihovi najmlai, stupali u partizane ili na slobodnu teritoriju, ukoliko je ona ve bila uspostavljena ili druge oblike borbe za slobodu. a) Brojni kuriri u jedinicama NOVJ bili su djeca-borci, znatno mlai od punoljetstva (osamnaest godina) U sjeanju Dragoja Lukia Borcikuriri iz jedinica i ilegalcikuriri sa okupiranih teritorija preteno su bili omladinci i omladinke, znatno mlai od godina punoljetstva kae u svom objavljenom radu Dragoje Luki.548 iji rad dajemo u izvodima, zbog bolje prezentacije uea mladih na vema opasnim zadacima, to je jedna od polaznih teza u ovom dijelu ovoga rada. Ti najmlai borci, sticajem ratnih okolnosti, bili su esto i najpogodniji za kurirske dunosti, kao veza izmeu partizanskih jedinica i tabova, pozadine i fronta. Isto tako, u okupiranim gradovima i teritoriji koju je neprijatelj kontrolisao, bili su nezamjenljivi u prenoenju ilegalnog materijala, poruka i uspostavljanja prekinutih veza Bio je to izvanredno znaajan i delikatan borbeni zadatak, skopan sa najveim opasnostima. Bez dobrih kurirskih veza nije se mogao ni zamisliti partizanski nain ratovanja i odravanja stalnih kontakata izmeu pojedinih partizanskih odreda, eta i poloaja, a kasnije bataljona i brigada, izmeu organa narodne vlasti, partijskih komiteta i viih rukovodstava NOP-a. Od izvjetaja i direktiva, poruka i nareenja, esto je zavisila sudbina itavih odreda, zbjegova naroda, bolnica ili ishod partizanskih akcija i drugih borbenih operacija. Zato su za kurire i odabirani smjeli i pouzdani, odvani i snalaljivi borci, lanovi KPJ i SKOJ-a i drugi otresiti omladinci i omladinke. Svojom neobinom hrabrou i odanou ciljevima NOB-e prevazilazili su svoje godine. Neumorno su krstarili od jedinice do jedinice, od taba do taba i pod najteim okolnostima Pod kiom kuruma i granata probijali su se kroz neprijateljske obrue, danima i noima i tamo gdje je mrak i gdje se djeca boje, provlaili se kroz teko prohodne terene, samo njima znanim stazama kroz bespua, zaobilazei neprijateljska uporita, bunkere i zasjede. Po kii i snijegu, bosi i gladni prepjeaili su hiljade kilometara. Za njih kao i da
547 Mladen Vukosavljevi, Sjeanje na djeiji bataljon 53. divizije, Revolucionarni omladinski pokret u BiH, knj. 1, Sarajevo 1984, str. 359-366. NADJI DRUGI SADRAJ ZA OVU FUSNOTU 548 Dragoje Luki, Kuriri Bosanske krajine u NOR-u, Revolucionarni omladinski pokret u BiH, Sarajevo 1984, knj. 1, str. 271 280.

176 nije bilo prepreka u izvravanju zadataka, u predaji pote, usmene poruke ili izvjetaja. U kritinim situacijama unitavali su poruke, bili prebijani ili mueni kada su pali u klopku, ginuli su kao heroji na zadacima, a bilo bi im oproteno sve i da su se plaili. I nije bio poznat sluaj da je neko od partizanskih kurira izdao cilj svoga putovanja i da je poruka dola u ruke onima kojima nije bila namjenjena. Meu njima nije bilo kukavica Tako je u toj dugoj koloni krajikih boraca za slobodu bilo mnogo onih to su najednom prestali da budu djeca, a odrasli jo nisu postali. Jer, djecu Bosanske krajine nije mimoilo ni jedno zlo to ga je donio okupator. Neprijateljske ofanzive koje u Krajini kao da nisu prestajale tokom itavog rata i zbjegovi naroda, logori za odrasle i djecu, glad i bolesti, neprestana opasnost od neprijatelja spremnog na svaki zloin pratili su njihove dane pune neizvjesnosti. Ratni vihor bacio ih je tamo kuda nisu ni sanjali da e dospjeti, razorio djetinjstvo i umjesto bezbrinog ivota pruio im oruje. Nije im ostavio da biraju, hoe li igraku ili puku i bombu Kako je neprijatelj ozbiljno raunao i sa ovim svojim protivnikom, vidi se iz letka baenog iz aviona u proljee 1942. godine, u kojem stoji da obani bez obzira na rod i starost, koji prilikom pribliavanja vojske daju znakove upozorenja dozivanjem, mahanjem, oponaanjem ivotinskih glasova unosei nemir u svoje stado i time opominjui partizane bie streljani, a stada zaplijenjena. A sa naredbom komandanta 7. SS princ Eugen divizije koja se sa jo 90.000 vojnika, u etvrtoj neprijateljskoj ofanzivi sruila na Bosansku krajinu, svi su bili upoznati; Ova borba protiv partizana mora da se vodi najbrutalnijim sredstvima. Jedinice su ovlatene i dune da je vode bez milosti i protiv ena i djece.549 Okruni komitet KPJ za Kozaru i tab Odreda od prvog dana ustanka odravali su stalne kurirske veze sa okolnim partizasnkim odredima. Tako je jedan od prvih kurira s Kozare, 1941. i u proljee 1942, za vezu sa centralnom Bosnom i Crnovrkom partizanskom etom bio Vladimir Nemet, zagrebaki student, koji je u ustanak doao na Kozaru. Kao kurir prebacivao se mnogo puta preko Lijeva polja, zaposjednutog velikim brojem neprijateljskih uporita, koje su drali ustae i foksdojeri. Nemet je, kud god je prolazio, od najboljih omladinaca odmah stvarao relejne punktove, ije su kurirske veze dopirale sve do Banjaluke. Na tim zadacima, kao omiljen mlad ovjek, dobio je nadimak Braco Kozaranin s kojim e, kao sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a za Kozaru u vrijeme ofanzive, u ljeto 1942. postati legenda omladine Kozare. Vladimir Nemet Braco, nardoni heroj, poginuo je avgusta 1944. od avionske bombe, baene na njegov motocikl, na drumu izmeu Kljua i Bosanskog Petrovca, kao lan Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu. Meu stotinama krajikih kurira izdvaja se Marko Buma iz Dvorita pod Kozarom. Uvjek kada je trebalo obaviti neki izuzetno teak i delikatan kurirski zadatak, pa i ono to biti ne moe to je mogao samo Marko. Ispit smjelosti hrabrosti i nevjerovatne snalaljivosti poloio je jo u ustanku kraj dr Mladena Stojanovia, Josipa Maara oe, Boka iljegovia, Obrada Stiovia i Ratka Vujovia oe, a nato docnije i kod Koste Naa, komandanta Operativnog taba za Bosansku krajinu Zadatak je i ovoga puta povjeren Marku., djeaku bezazlenog izgleda, koji je bio obuen u pohabano seljako
Vojno-istorijski institut, Zbornik dokumenta NOR-a, tom IV, knj. 9, dokument 213 i tom XII, knj. 3, dokument 13.
549

177 odjelo, s prikrivenim orujem krenuo preko okupirane teritorije. Put je bio dug oko 100 kolometara, ali ga je on preao u rekordnom roku. Po uspostavljenoj vezi, ulazio je Buma jo dva puta u opkoljenu Kozaru, da bi, avgusta 1942. godine, neposredno poslije ofanzive iz Kozare iznio u jednoj obinoj kolskoj svesci neobian dokument i potresno svjedoanstvo o herojskom otporu kozarskog naroda. Bila je to pjesma Skendera Kulenovia, krajikog pjesnika Stojanka majka Kneopoljka. Samo nekoliko dana kasnije, poto je odtampana u partizanskoj tehnici u Podgrmeu, itala ju se itava Krajina. Podvizi Marka Bume ne mogu se jednostavno nabrojati. Reali su se jedan za drugim u svim velikim bitkama Krajinika od Bihaa do Jajca, na mnogim poloajima Prve krajike brigade, u centralnoj i istonoj Bosni, prkosio je svim opasnostima, koje su ga vrebale itavog rata. Poslije osloboenja u klopci jedne etnike zasjede poginuo je ovaj legendarni kurir Pri Vrhovnom tabu bilo je nekoliko istaknutih umjetnika koji su za svoje modele uzimali likove mladih boraca s kojima su se sretali. Tako je nastao i poznati crte ora Andrejevia Kuna, Kurir Jovica, koji je postao simbol jugoslovenkih pionira. Crte je nastao u Drvaru, neto prije vazdunog desanta. Junak s Kunovog crtea , Jovan Tolomir, rodom iz okoline Mrkonj-Grada, postao je borac Tree krajike proleterske brigade u svojoj trinaestoj godini. Kao kurir proao je sve bitke na Neretvi i Sutjesci. On je u Jajcu odreen za kurira u ifrantsko odjeljenje Vrhovnog taba. Bio je meu najmlaim kuririma u Prateem bataljonu Poetkom 1946. godine, kada je imao 15. godina, bio je u Titovoj gardi, ubrzo je demobilisan kao mlae godite. Mihajlo Mirkovi Mia kao trinaestogodinji djeak od Bugojna postao je borac Pete crnogorske brigade. Bio je kurir proslavljenih junaka Save Kovaevia i Peke Dapevia. Prelazio je nabujale rijeke drei se konjima za repove, doivio Neretvu i Sutjesku, prvo plakao, a onda dugo tugovao za poginulim drugovima Savom Kovaeviem i Veselinom Masleom, za Ivanom Goranom Kovaiem. Bio je kurir i Moe Pijade koji ga je tjeio tutnuvi mu u ruke knjigu Tvenovog Toma Sojera, koju je pronio kroz velike bitke. Kraj rata je doekao u pratnji Peke Dapevia Imao je tada 15 godina i Partizansku spomenicu 1941. godine na grudima i vie drugih odlija to su ih dobijali samo hrabri. I Milan Joki Milane, rodom iz okoline Jajca, u dvanaestoj godini postao je kurir u Prateem bataljonu Vrhovnog taba NOV i POJ. Jo za vrijeme prvog osloboenja Jajca, u jesen 1942. godine, naao se meu partizanima, pokazivao im skrivene staze kojim se neprimjetno moglo privui neprijateljskim bunkerima. U toj akciji skinuo je sa jednog ubijenog njemakog vojnika majser i revolver, a s drugog puku i municiju i sve to sakrio na skrovitom mjestu. Kada je borba za Jajce uspjeno okonana obratio se komandiru i rekao da ima skriveno oruje i da e mu ga donijeti ako e ga primiti u etu. Tako je i bilo i Milane je postao najmlai borac Prateeg bataljona Kada su ga na Sutjesci Nijemci zarobili i podvrgli ispitivanju, sjetio se komesara i njegovih rijei; Milane, ako ti se desi da bude zarobljen, katanac na jezik, o svemu to se odnosi na Vrhovni tab. Na pitanje kako da uhvate Tita, Milane je Nijemcima odgovorio Nikada vi neete uhvatiti Tita dok je ijedan partizan iv. Odveli su ga u Sarajevo gdje je ostao

178 do ljeta 1944, kada su ga izveli prema Rajlovcu da tuca kamen na cesti. Iskoristivi pometnju prilikom nadletanja saveznikih aviona na aerodrom uspio je pobjei. U elji da stigne svoje krajinike, put ga je vodio prema Srbiji. Po dolasku u Ljig, produio je ratovanje u Prvoj konjikoj brigadi kao komandantov kurir. Dobio je konja koji ga je nosio sve do Zidanog Mosta i posljednje bitke njegove jedinice. Slobodu je doekao u svojoj etrnaestoj godini. Trinaestogodinji Itko Manduka iz okoline Bugojna krajem 1942. postao je borac Prve proleterske brigade, da bi s njom proao itav borbeni put i sve njene slavne bitke. Bio je jedan od najmlaih etnih i bataljonskih kurira i u mnogim prilikama, naroito u vrijeme desanta na Drvar, u borbama za oslobnoenje Beograda i na sremskom frontu Itko je ispoljio veliku hrabrost i izuzetnu snalaljivost Nenad Banjac doivio je dramu Kozare i agoniju njenih ranjenika u Mljeanici. I sam ranjen u obje noge izbjegao je pokolj ranjenika zavukavi se pod jednu trulu kladu, sa odvrnutom bombom. On je kao kurir proao mnogobrojne bitke svojih Kozarana irom Jugoslavije Danas je general JNA. Milo Bataji i Rajko Vlajni, trinaestogodinji djeaci zarobljeni su u kozarskoj ofanzivi i zatvoreni u jasenovakom logoru. Poslije dvomjesenog strahovitog muenja, iako okovani u bukagije, uspjeli su pobjei u Slavoniju. Milo je postao kurir Dvanaeste, a Rajko Sedamnaeste slavonske brigade iz kojih su, kada je zavren rat, demobilisani kao mlae godite. I trinaestogodinji ika Zeljkovi ranjen je na proboju obrua oko Kozare i dospio u Jasenovac Ali, kada su jednu drugu kolonu logoraa potjerali na strijeljanje na Gradinu, on se, onako malen, izvukao iz kolone i utonuo u neku travuljinu. Poslije dugog lutanja partizane je naao u Kozari. Poginuo je na kurirskom zadatku u proljee 1943., kod sela Donji Petrovi kraj Bosanske Krupe. Mio Draga, jedan od najmlaih prvoboraca sa Kozare i jedan od rijetkih djeaka koji je uspio pobjei sa strijeljanja iz Jasenovca, kraj rata je doekao kao kurir arka Zgonjanina. Jedan od najmlaih, urica Pavi, bio je kurir Josipa Maara oe. Danas je pukovnik jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva Na kraju ovog saoptenja elim da navedem i jedan od najsvijetlijih primjera nae narodnooslobodilake borbe osloboenje iz ustakog logora u Jastrebarskom 727 djeaka i djevojica sa Kozare. Na smotri etvrte krajike divizije u Jasenici pod Grmeom, koju je 7. januara 1943., izvrio drug Tito, stajalo je i 180 malih Kozarana. Samo nekoliko dana kasnije, u jeku etvrte neprijateljske ofanzive, njih 117 rasporeeno je za kurire u partizanske jedinice i to: 40 za etvrtu, 40 za Petu i 22 za Desetu diviziju. U Desetu brigadu upueno je 11 djeaka, a za tab Prvog bosanskog korpusa 4 kurira.550 b) Djeca-borci 53. srednjebosanske divizije U sjeanju Mladena Vukosavljevia551

Dragoje Luki, Kuriri Bosanske krajine u NOR-u, Revolucionarni omladinski pokret u BiH, Sarajevo 1984, knj. 1, str. 271 280.
551

550

179 U narodnooslobodilakoj borbi u znaajnom broju uestvovala su djeca srednje Bosne. kae Mladen Vukosavljevi. Poznato je da je pred kraj rata u sastavu 53. srednjobosanske divizije formiran Djeiji bataljon. Ali, o njihovom ueu ne govori samo to, nego jo vie injenica da su djeca s ove teritorije stupala mnogo prije u proleterske, potom u krajike jedinice, pa tek onda u srdnjebosanske, poto je do njihovog formiranja dolo znatno kasnije. Svaka naa ratna jedinica imala je svoju djecu borce partizane, svoje tienike i miljenike. Mnogima naim borcima su ta djeca zamjenjivala njihovu roenu, ostavljenu kod kue ili izgubljenu tokom dugih godina rata, o ijoj sudbini mnogi nisu nita uli ni znali. Tu djecu smo voljeli roditeljskom ljubavlju, onako i onoliko koliko se samo voljeti moe dijete. Skupljali smo ih po zgaritima, uplaene i uplakane, gole, bose i promrzle. Svaka ofanziva ili kratkotrajni kazneni upadi na slobodnu teritoriju okupatora i kvislinga, zavijali su u crno brojne porodice, a neke od njih i potpuno zatirali. Strahote koje je narod podnosio od njemakog, ustakog i etnikog terora nisu mimoile ni najmlae. I neduna, nevina djeca su, kao i njihovi roditelji, bili rtve terora. Sasvim mala djeca, uglavnom, nisu znala ni od koga ni zbog ega stradaju, jer nisu raspoznavali neprijatelja. Starija djeca, koja su svojim oima gledala kako im okupatori i kvislinzi ubijaju roditelje i jo ive spaljuju zajedno s roacima u zapaljenim domovima, nikada se nisu oslobodili potresa koje su prouzrokovali strani prizori. Ti su dogaaju gotovo sasvim unitili djetinjstvo te djece i tokom cjelog rata ona su se samo katkad i kroz kratkotrajne, opet specifine igre, ispoljavali kao prava djeca. Od djetinjstva su im preostala samo draga sjeanja na roditelje, dom, igre i ake dane. Narod ustanikih sela i krajeva na teritoriji srednje Bosne neprekidno je bio izloen stranom ustako-etnikom teroru i progonima. Istiem samo neke. U operaciji ienja, koju su ustae, andarmi i domobrani tzv NDH izveli 18. i 19. decembra 1941. godine, na slobodnoj teritoriji Crnovrke partizanske ete, nije poginuo ni jedan partizan. Meutim, kvislinzi su za ta dva dana borbe strijeljali, zaklali i poluive zapalili 60 osoba samo u selu Blako Veliko. Meu ubijenim bilo je i petero maloljetnika. Nastupajui, gonili su pred sobom djecu i ene. Sve kod kua zateene odrasle mukarce, meu kojima je bilo maloljetnika, strijeljali su i klali odmah pred kuom, na oigled njihovih roenih ena i djece iz sela. U Blaku Velikom su strijeljali skupno dvije grupe pohvatanih mukaraca. U jednoj grupi su se nalazila i etiri brata Dragi. Na kuknjavu majke, izdvojili su najmlaega joj sina Boru, a ostale su odmah pred njima postreljali. Neke od postrijeljanih predhodno, prije streljanja, su uvukli u jednu pojatu i zapalili, a majci Ilinki su prebili ruku tukui je, odbijajui od lomae na kojoj su gorjela njena tri sina. Najmlai ubijeni sin ivko, ak gimnazije, bio je star samo 15 godina. U mnogim domainstvima djeaci su kao jedine muke glave zamjenili hranioce porodice. Odjednom su postali izbiljni i odvani U jednom danu, u jednom asu sagledali su i nauili mnogo. Ponijeli su i do smrti e nositi sliku stradanja svojih oeva, brae, sestara. Ne moe iro Tamamovi nikada zaboraviti pojedinosti izvoenja svoga oca Vida, brata Teodora i strica Ristu iz kua i njihovo odvoenje u potok. iro je trao za njima i nosio

180 bratu kaput da ne ozebe, a ustae su ga udarale kundakom puke i tjerale u stroj ena i djece, koji su prisilno izvedeni, da gledaju strijeljanje svojih najmilijih. Nee ni Jela i Boro Vukosavljevi nikada moi biti osloboeni sjeanja i uasa kada su ustae izvele njihovog oca Staniu i povele ga na strijeljanje u grupi sa braom Dragi. Djeca su trala za ocem neobuena i neobuvena. U elji da se djeca ne izlau hladnoi, Stania je dovikivao svojoj majci da vrati djecu i da ih zadri kod kue. Meutim, majka Boja je sinu Stanii odgovorila da je ustaa natjerao djecu da tre za njima i da glasno jauu, jer e ubrzo biti ubijen. Ovaj primjer najbolje pokazuje koliko su ubice (krvnici) pokazivali sklonost da se nad svojim rtvama izivljavaju, kako bi muenje bilo to due i bolnije. Ne mogu se izbrisati posljedice traginog dogaaja, koga su priredili folksdojeri i ustae na dan 5. novembra 1941. godine u selu trpci. Naime, toga dana su ranom zorom opkolili zaselak Kainovii u kome su ivjele porodice Kainovi, Milijaevi, Brkovi i Vasi i pohvatali 26 mukaraca. Meu njima je bio i djeak Vlado Brkovi s ocem Petrom desetoricu su postrojili za strijeljanje, a 16 otjerali u ustaki zatvor u Prnjavor. Meu strijeljanim su bili Petar i sin mu Vlado. Meutim, zahvaljujui srenom sluaju djeak Vlado je preivio prvo strijeljanje, a takoe jo jedno koje je izvrio folksdojer pitoljem. Bio je teko ranjen u ovom dvostrukom strijeljanju, ali je ostao u ivotu i dobro se oporavio, naravno sa znatnim posljedicama. Potresno je kazivanje Stake Petrovi iz sela Kremne kod Prnjavora o tragediji koja je zadesila njenog mua i nju sa etvero djece, od kojih je najstariji sin Novak imao samo devet godina. Na dan 16. decembra 1941. godine, ustae iz Prnjavora su blokirale selo, odnosno zaselak Petrovii i pokupili svu ivu eljad starae, mlade, djecu. Kue i gospodarske kue su zapalili. Sve su ih najprije potjerali prema Prnjavoru, a onda vratili nazad da ih poubijaju kod kua. Sa Stakom u grupi su bile porodice: Antonija, Teodora, Ignje, Branka i Laze Petrovi. Ovu grupu su nabili i zatvorili u Lazin i Stakin ambar, koji jo nije bio zapaljen. Starog Antonija su ubili odmah prilikom uvlaenja u ambar. Poto si ih zatvorili zapucali su na njih spolja, kroz brvna. Unutra je nastala strahota, praena povicima: jao..j, kuku majko! Ubie me! Ne daj me tata! Zatim su donijeli kukuruzovinu i zapalili ambar. Neki su umirali od zadobijenih rana i dima, a jo iva djeca zapomagala Tata, pri me! Tata ne daj me! Toga dana ubijeno je i spaljeno 22 lica. Staka je preivjela i ostala teki invalid. Njeno dvoje djece, Milosava od dvije godine i Tomislav od svega tri nedjelje su takoe preivjeli lomau. Mu Lazo i dvoje starije djece umrli su u mukama. Danas je teko zamisliti kakva je to bila bespomonost, kakvo oajanje, kakve su posljedice ostajale iza ovakvih zloina. Teke su to bile rane i trebalo je dugo vremena da se zalijee, ali se ne mogu nikada potpuno izlijeiti i zaboraviti. Naravno, vrijeme ini svoje. Prilike su se mjenjale s promjenom vojno-politike situacije u srednjoj Bosni Narod je postepeno oslobaan pogroma koje je vrio okupator i kvisling. Nestajalo je folksdojera, ustae su djelimino unitene i protjerane iz mnogih svojih uporita u srednjoj Bosni. Jaale su snage NOVJ u srednjoj Bosni i uzimale su u zatitu svoj narod. Djeca sve ee postaju borc NOVJ koji tek stasaju za borbu, mnoga iznikla iz pepela i odnjihana na

181 zgaritima. Nali su svoj novi dom, svoju porodicu partizane borce NOVJ. Spomenuu Milorada Vasia, djeaka od petnaest godina, koji se sa sestrom Duankom prikljuio 1. proleterskoj brigadi NOVJ poetkom januara 1943. godine u svom selu Slatini Ilidi. Sestra je otila s Brigadom a on je ostao u iznova fromiranom 4. krajikom NOP odredu na Petrovom Polju. Bio je zdrav, rumen, pravi ljepotan. Postao je miljenik svih boraca u Odredu, njihova radost i razbibriga U tekim prilikama snabdjevanja i u krajnjoj oskudici za Milorada se uvjek poneto nalo u torbi starijih drugova suva kruka, komadi kruha i sira.Poginuo je aprila 1943. godine u borbi protiv etnika. Interesantan je i ivotni put malog Dragana Teanovia. Kada mu je otac Ostoja Teanovi, zvani Male, poginuo kao partizan imao je oko 12 godina.552 Iza Ostoje ostala je ena Milica sama. Miliina kua je bila i ostala pouzdano sklonite i dom za sve partizanske saradnike i simpatizere NOR-a. Ona i njen sin Dragan su naslijedili sve one najbolje osobine svoga Male. Okrueni jednim dijelom etniki nastrojenih komija, teko su mogli da sakriju svoju odanost i aktivnost u ovom radu ak su u mnogim sluajevima prkosno i vidno ispoljavali tu svoju opredijeljenost. Dolazili su u posjete i donosili poklone borcima im bi se neka naa jedinica nala u blizini ili u selu Kadinjanima. etnici su vie puta hapsili Milicu i prijetili joj smru.. Meutim, ona je bila sve aktivnija. Jednoga dana u ljeto 1944. godine, etnici su je strahovito muili i potpuno izmrcvarili. Nisu htjeli na mjestu da je ubiju, ve su je ostavili da se mui i polako umire bez ikakve njege, na oigled svoje troje bespomone djece. Saznali smo za tragediju porodice naeg druga Male i s Odredom smo pohitali da joj pomognemo. Ugasio se u najveim mukama Miliin ivot, ugasila se vatra na ognjitu poginulog junaka Ostoje Tomaevia Male i njegove hrabre ene Milice. Dvoje djece su preuzeli roaci. Dragan je doao kod nas u Prnjavorski odred i izrazio elju da ga primimo u svoje redove. Uinili smo to sa zadovoljstvom. Rastao je viljast Dragan s nama, okruen naom brigom i panjom i ubrzo postao kurir za odravanje veze izmeu jedinica Odreda. Trudio se i oponaao starije. Radovao se, kao to se djeca raduju igrakama, svakom steenom komadu kakvog-takvog oruja ili vojnike opreme. U tome smo ga pomagali i opremali. Preobraen, po spoljnom izgledu, u borca-partizana, demostrirao je svoju superiornost nad seoskom djecom, koju je odmah pronalazio i okupljao oko sebe u blizini naeg taba. Tome, sebi bliskom drutvu je, na svoj nain tumaio strategiju i taktiku nae borbe. Za te i takve potrebe pozajmljivali smo mu svoje prazno oruje. Bio je ponosan i zahvalan. Gledajui malog Dragana, svoga vrnjaka, kako se zadovoljno i vano kooperi kao partizan, mnogi njegovi vrnjaci navalie na nas sa svojim eljama da i njih primimo Morali smo neke od nezbrinute djece primiti Na Dragan je postao domain i ekonom novopridole djece. Do kraja rata, u Odredu smo imali desetak takvih tienika.. Nali su svoj novi dom i brzo se prilagoavali novom nainu i uslovima ivorta u jedinici NOVJ. Voljeli su oni nas, a i mi njih. Kako je koji dorastao prelazio je u jednu od borbenioh jedinica, najee u kurirsku desteinuOdred je reorganizovan i ukljuen u 18.
552

Otac Draganov, Ostoja Teanovi zvani Male rodom je iz sela kadinjani. Do etnikih pueva 1942. godine, bio je zamjenik komandira Crnovrkepartizanske ete. Stupioje kasnije u Prvu proletersku brigadu, a zatim u 4.krajiki NOPodred u srednjoj Bosni. Poginuo je u borbi s neprijateljem u proljee 1943. godine.

182 srednjobosansku brigadu i u njoj postao bataljon, s istom podjelom na tri ete i pritapski vod. U odnosu na djecu nita se nije promjenilo Ulazimo u osloboenu Banjaluku 22. aprila 1945. godine Meu prve mjere nae unutranje organizacije i plana unitenja ostatka kontrarevolucije etnika bilo je povlaenje sve djece i iz svih jedinica 53. srednjobosanske divizije, koja jo nisu napunila 16. godina starosti i to bez izuzetka tab Djeijeg bataljona je, uz nau pomo,, odabrao i postavio lanove komandi eta, a ovi vodnike i delegate. Sve je to uraeno da bude prava kopija organizacije jednog operativnog bataljona. Brojno stanje je bilo, koliko se sada sjeam, ispod stotinekolska godina je trebalo da pone. Djecu je trebalo usmjeriti u odgovarajue kole, jer je veina prekinula osnovno ili srdenje kolovanje Zapoeli smo jednu novu, isto tako teku bitkuTada su ve bila osnovana i stavljena u dejstvo tri djeja doma: za djeake Dom Kasim Hadi i slian u Trapistima Uspjeli smo da svu nau djecu iz Djeijeg bataljona 53. divizije smjestimo u ova dva doma za djeake Tako je Djeiji bataljon rasformiran. Njihova kasarna je ostala prazna. Djeiji agor se stiao i potpuno nestao.Zavrena je epopeja jednog dijela djece srednje Bosne, koja su u ratnim jedinicama nala svoj novi dom. Sve rjee su upirani pogledi prolaznika na prostorije biveg Djeijeg bataljona 53. divizije. Danas se mogu vidjeti pojedini prosjedi graani kako s posebnom panjom zastaju i upiru pogled u tu zgradu. To su bivi njeni stanovnici, od kojih su mnogi ljekari, inenjeri, oficiri ili majstori. Neki od njih pridrava za ruku dijete i neto mu objanjava.553

14. Dioba III kraikog NOP odreda na III i IV krajiki NOP odred (poslije formiranja Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu) Grupu krajikih rukovodilaca, koja je boravila na Romaniji, Svetozar Vukmanovi Tempo je upoznao sa sutinom sporazuma koji su sklopljeni u istonoj Bosni sa etnikim tabovima, koje ovi od poetka nisu potivali. Sline razgovore, koji su ukazivali na etniku opasnost, vodila je druga grupa rukovodilaca sa Ugljeom Daniloviem. Po povratku sa Romanije, na putu za Podgrme, ova grupa je, 26.XI 1941. godine, odrala prvi sastanak u njegotini, poznat i kao savjetovanje u selu Kara. Savjetovanju su prisustvovali predstavnici tabova jedinica lociranih u srednjoj Bosni, te Josip Maar oa, Ratko Vujovi i Branko Babi, koji su doli na ispomo ovom terenu sa Kozare i partijski radnici sa terena centralne Bosne. Na konferenciji je Branko Babi govorio o etnikoj opasnosti i djelovanju etnika u predjelu Mrkonji-Grada, predvoenih Uroem Drenoviem. Uoeno je da se i na ovom podruju pojavljuju etnike agenture koje se uvlae u partizanske jedinice. Zakljueno je da se V i VI bataljon III odreda

Mladen Vukosvaljevi, Sjeanje na Djeiji bataljon 53. srednjebosanske divizije, Revolucionarni omladinski pokret u BiH, Sarajevo 1984, knj. 1, str. 359 366.

553

183 izdvoji i formira novi odred koji e djelovati na podruju Kotor-Varoa, Tesli, Doboja, Dervente i Prnjavora.554 555 Od posebnog znaaja je vojno-politiko savjetovanje u Aginom Selu, odrano 6. februara 1942, godine. Na ovom savjetovanju, kome su prisustvovali lanovi taba III odreda, lanovi OK KPJ za Jajce, komandni kadar I, II i III bataljona ovod odreda, analizirana je situacija na podruju odreda. Konstatovano je da je teritorija suvie velika, da bi je mogao pokriti jedan odred, pa je potrebno na ovoj teritoriji formirati jo jedan odred, to jest dosadanji III odred da ostane na podruju dosadanjeg I, II, III, IV i VII bataljona, a da se formira IV odred koji bi djelovao na podruju centralne Bosne. U III odred za komandanta je imenovan Rade Marjanac, a sekretar OK KPJ za Jajce ostao je Kasim Hadi. Na ovoj konferenciji je odlueno da se, takoer, formira i V odred na podruju Bosanskog Petrovca, Drvara i Grahova. Konferencija je posebno raspravljala o odnosima prema etnicima, naroito prema Drenoviu, koji je poslije Gerzovske konferencije, jo vie udaljavao Bataljon Petar Koi od partizanske komande. Na insistiranje grupe, na elu sa Simom olajom, zakljueno je da se Drenovi jo jednom pozove na saradnju i da uzme uee u bitkama protiv Talijana u Mrkonji-Gradu. Moe se konstatovati da je energinom akcijom Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu i Oblasnog taba izvrena, u veoma kratkom roku, reorganizacija partizanskih jedinica i stvoreno, na ovom podruju, pet narodnooslobodilakih odreda i etiri okruna komiteta KPJ i SKOJ-a. Ovako odgovoran i velik zadatak bilo je mogue zavriti samo disciplinovanom akcijom lanova KPJ, koji su na nabrojanim savjetovanjima izvrili dogovore i proveli ih u ivot, najkraim putem.556 Iz predhodnog pasusa - zakljunog stava autora Muharema Beganovia Hare se vidi da je u Bosanskoj krajini osnovano pet narodnooslobodilakih partizanskih odreda i etiri okruna komiteta KPJ i SKOJ-a, ali ovu tvrdnju da su osnovana i etiri OK SKOJ-a treba da potvrdi jo neki, za sada neotkriveni izvor za postojanje Okrunog komiteta SKOJ-a Jajce - od oktobra 1941. do februara 1942. godine, kao i kasnije. Izmeu vie izvora o osnivanju IV krajikog NOP odreda naveemo jo jedan: Takva situacija uslovila je sazivanje savjetovanja vojno-politikog kadra iz jedinica u srednjoj Bosni, koje je 6. februara 1942. godine odrano u Agiima, kod Banjaluke, kojim je rukovodio uro Pucar Stari. I tom prilikom bilo je rijei o zaotravanju odnosa sa etnicima, to se naroito ispoljavalo u jedinicama Treeg krajikog NOP odreda na lijevoj obali Vrbasa, na Manjai, a i u jedinicama oko Teslia. Ocjenjeno je da uslijed malog broja kadra, a velikog prostranstva kojeg su pokrivale jedinice III krajikog NOP odreda, nisu postojali potrebni preduslovi da se na zadovoljavajui nain utie na sve dogaaje koji su se deavali ili se osjealo da dolaze. Stoga su dotadanji Peti i esti bataljon izdvojeni iz sastava III krajikog NOP odreda i od njih su osnovana etiri
D. Luka, Ustanak, Leksikon NOB, 342; Srednja Bosna u NOB, knj.2, str. 22; Srednja Bosna u NOB, kj. 3, str. 265. 555 Muharem- Hare Beganovi, Partijska i vojna savjetovanja u Bosanskoj krajini 1941. i 1942. godine do Skendervakufske konferencije, Skendervakufska konferencija 42, Banjaluka 1982, str.131-132, 556 Muharem Beganovi Hare, n. d. str. 126-127.
554

184 bataljona koji e initi IV krajiki NOP odred. Od Petog bataljona osnovan je Prvi (na lijevoj obali Vrbasa) i Drugi (izmeu Vrbanje i Vrbasa), a od estog bataljona formirani su Trei, orijentisan prema Prnjavoru i etvrti, prema Tesliu. U tab Odreda odreeni su: za komandanta Slobodan Mitrov Danko, za politikog komesara Radomir Liina, Rade, za zamjenika komandanta Ratko Broeta, a za zamjenika politikog komesara Rade Radi. Tada funkcija zamjenika politikog komesara nije bila vezana za funkciju partijskog rukovodioca Odreda.557 O stanju u novoosnovanom IV krajikom NOP odredu, uskoro poslije njegovog osnivanja (samo 15 dana poslije osnivanja) govorio je njegov komandant Danko Mitrov na Oblasnoj konferenciji KPJ u Skender-Vakufu, pa njegovo izlaganje preuzimamo u cjelini iz Zapisnika Konferencije: O vojnikom stanju IV Odreda govorio je drug Danko. Taj odred postao je razdvajanjem biv. III odreda na dva dijela. Odred broji najvie oruja od sviju u Bosanskoj krajini, ali zbog slabog i zanemarenog politikog rada to oruje jo nije nae, ono to tek moe da postane.558 Odred ima 4 bataljona. I ima najvie oruja, ali politiki i po disciplini najslabiji je.559 II koji se nalazi izmeu Vrbasa i Vrbanje nije formacijski potpun i na njegovom sektoru, osim B. Luke, nema vojnikih neprijateljskih uporita.560 Prije par mjeseci, dolaskom Laze Teanovia, nastala je kriza u bataljonu, koja je sretno prebroena. III bataljon, na sektoru Tesli-Doboj, je mjeovit, jer ima 2 partizanske ete i 1 mjeovitu koja je nastala od etnike u koju su prodrli nai ljudi.561 IV bataljon, Prnjavosrski, je potpuno partizanski.562 Ima jo harange etnikih elemenata koje treba istiti, ali oni nisu uspjeli da prodru sa svojom politikom, bar zasad ne. Dalje drug Danko govori o neophodnosti ienja vojske i pozadine od tetoina, ienju bez kojeg nema napredovanaja, nema N. O. vojske (narodnooslobodilake vojske nap. aut). Govori o posljednjim uspjelim akcijama (Krupa, Karanovac, sekcija

Mile Trkulja i Advan Hozi, Pripreme i razvoj ustanka, Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB-u 1941-1945, Banjaluka 1986, str. 111. 558 Prema izvjetaju Operativnog taba NOP odreda za Bosansku krajinu, od 5. marta 1942. godine, Glavnom tabu NOP odreda i DV za BiH o razvoju ustanka u Bosanskoj krajini, etvrti KNOP odred imao je 1.750 puaka, 25 pukomitraljeza, 7 tekih i 1 srednji i 1 baca mina (Zbornik NOR-a, Tom IV, knj. 3. dok. br. 93). 559 I bataljon etvrtog KNOP odreda nastao je od djelova biveg V bataljona Treeg KNOP odreda. Operisao je na ternu Manjae. Komandant bataljona bio je Milan Brankovi, a politiki komesar Muhamed Kazaz. 560 II bataljon nastao je, takoe, od dijelova V bataljona. Komandant je Drago Maar a politiki komesar Niko Jurini. 561 III bataljon formiran je od dijelova VI bataljona Treeg odreda. Duko Koica je bio komandant a ivojin Preradovi politiki komesar. 562 IV bataljon takoe je nastao od VI bataljona. Komandant Bataljona bio je Novak Pivaevi, a politiki komesar Adem Hercegovac.

557

185 kod B. Luke)563 i o posljednjoj na Kotor-Varou, u kojoj smo prema nepotvrenim podacima izgubili dosta drugova, te zamjenika komandanta odreda, politikog komesara, zamjenika komandanta bataljona i dva komandira.564 Ako je to istina, veli dalje drug Danko, to e biti veliki udarac za nas, ali to nas ne smije pokolebati, jer to e dokazati samo injenicu da su uistinu komunisti oni koji uvjek idu prvi. Zadaci i odgovornost bie vei, ali mi emo ispuniti ono to postavlja pred nas naa Partija i narod.565 Gornje izlaganje Danka Mitrova, izmeu vie slinih na ovoj Konferenciji, i pored ispoljenog izvjesnog linog optimizma, pokazuje koliko je bila teka situacija u tom predpuevskom periodu u srednjoj Bosni. U interpretaciji jednog od noseih radova s Naunog skupa Oblasna konferencija KPJ za Bosansku krajinu 21 23. februara 1942. godine u Skender-Vakufu , odranog 2023. februara 1982. godine u Skender-Vakufu se kae: etvrti KNOP odred Od rukovodilaca etvrtog KNOP odreda na Konferenciji su govorili, kako nam to Zapisnik prezentira: Danko Mitrov, komandant Odreda, Muhamed Kazaz, politiki komesar I bataljona i Adem Hercegovac, politiki komesar IV bataljona. kae mr Vera Krinik-Buki. Danko Mitrov je govorio o nastanku etvrtog odreda, njegovoj formacijskoj strukturi, naoruanju, te o akcijama koje je Odred izveo u toku februara. Posebno je naglaena neuspjela akcija na Kotor-Varo (neuspjela zbog izdaje etnika primjedba VKB-Dragi Slavko, ovo sam preuzela sa str. 299 Zbornika radova Skendervakufska konferencija 42, pa ako Ti zna ta znai molim Te zabiljai sa starane na rukopisu) koja nas ne smije pokolebati jer to e dokazati samo injenicu da su uistinu komunisti koji uvijek idu prvi.566 Svoje izlaganje Danko Mitrov zavrio je odluno i optimistiki rijeima da emo mi ispuniti ono topostavlja pred nas naa Partija i narod.567 Kazaz je pohvalno govorio o I bataljonu u kojem se brojne akcije sistematski pripremaju. U ovim akcijama ispoljena je velika hrabrost i odlunost boraca. U vezi s komandnim kadrom naglasio je potrebu vee saglasnosti izmeu komandira i politikih komesara, a razlog za slab politiki rad vidio je u obilju vojnih akcija.568 I Adem Hercegovac se pohvalno izrazio o stanju u svom bataljonu iznijevi podatke da on operativno zahvata
Jedinice V bataljona Treeg odreda u dva maha izveli su sjajne akcije na Karanovcu, 3. novembra 1941. 1. eta saekala je u Tijesnom grupu od 70 domobrana. Tom prilikom ubijena su 3, a zarobljeno 24. vojnika. I materijalna dobit bila je vekika (Zbornik nora, Tom, tom Iv, knj. 2, dok.br 68). 564 Prilikom napada na Kotor-Varo, 19. februara, poginuli su: Ratko Broeta, zamjenik komandanta Odreda, Duko Koica politiki komesar III bataljona, komandir Maslovarske ete Milan Bubi Krcun i jo oko 20 boraca. 565 Danko Mitrov, izvod izlaganja iz Zapisnika Oblasne Konferencije KPJ za Bosansku krajinu, odrane u Skender-Vakufu od 21 23. fenruara 1942. godine, Skendervakufska konferencija 42., Banjaluka 1983, str. 51-52. 566 Vera Krinik-Buki, Tok, rad i uesnici Skendervakufske konferencije, Skendervakufska konferencija 42, str. 299 (Zapisnik str. 6). 567 Ibid. 568 Ibid., str. 7.
563

186 podruje tri sreza, da je stvorena jedna nova eta, da se oruje udvostruilo, te da je civilna vlast odjeljena. Na kraju rasprave o vojnom stanju, nije data jedna opta ocjena za itavo operativno podruje Bosanske krajine. Kao zakljuak o stanju o vojnom pitanju mogu se, meutim, uzeti rijei Osmana Karabegovia koje je izgovorio u vezi sa diskusijom o stanju Treeg krajikog NOP odreda. On je, izmeu ostalog, rekao: Meutim, uvodni dio izvjetaja od 5. marta Osmana Karabegovia i Koste Naa daje iscrpnu analizu najznaajnijih problema, kako na podruju Bosanske krajine i centralne Bosne tako i pojedinano po odredima.. Izvjetaj je utoliko znaajniji to ga je radio Osman Karabegovi koji je dobro poznavao situaciju i koji je napokon na Konferenciji imao priliku da uje i dobije pismene izvjetaje od pojedinih delegata o stanju u jedinicama i na terenu.569 Konferencija u Skender-Vakufu predstavlja sigurno najznaajniji pokuaj analize partijskoih kretanja i stanja u vojscu i pozadini u poetku ustanka. Mada je Zapisnik sa Konferencije dost krt, ipak ima dosta dokumenata koji potvruju izreenu ocjenu. 570 Izvjetaj Kasima Hadia, sekretara OK KPJ za Jajce, o radu Pertije na sektoru KNOP odreda, koji je napisan 20. februara 1942. godine, obimniji je nego sauvani izvjetaj Rudija Kolaka. Razlog treba traiti moda i u injenici da je analiziran dui vremenski period, te da je teritorija koju je zahvatao ovaj OK bila kud i kamo vea od OK KPJ za Drvar. Naime, teritorija OK KPJ za Jajce zahvatala je srezove: Jajce, Mrkonji-Grad, Klju, Glamo, Livno, Kupres, Donji-Vakuf, Skender-Vakuf, Kotor-Varo, Tesli i Prnjavor. Metodologija, po kojoj je pravljen izvjetaj Kasima Hadia, u osnovi se razlikuje od izvjetaja sekretara OK KPJ za Drvar. Jer, pitanja se ne tretiraju po sreskim sektorima, ve prema njihovim aktuelnostima i to u devet poglavlja. Na kraju je dat opti zakljuak u vezi sa stanjem i narednim zadacima Partije, u kojem se kae da je neophodno Partiju proiriti potenim i borbenim elementima odanim naoj stvari. Istaknuta je potreba podizanja politikog i ideolokog nivoa partijskog kadra, razvoja propagande i tampe u vojsci i pozadini. Diskusija, koja je voena o izvjetaju Kasima Hadia, kao i diskusije koje su voene u drugim takama dnevnog reda, a odnosile su se na podruje Treeg KNOP odreda, pokazala je da je situacija na ovom terenu bila najtea. Bilo je mnogo greaka Partije, nastale dijelom kao posljedica malog broja kadrova na irokom terenu, ali su dijelom bile i posljedica slabog rada partijskog kadra. Osim problema pojave i razvoja etnitva i

Vidi Izvjetaj Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu Glavnom tabu NOP i DV za BiH od 5. marata 1942. godine. Potpisali su ga Kosta Na kao komandant i Osman Karabegovi kao politiki komesar. Original izvjetaja nalazi se u Arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, Fond NOR-a-k-1-1, a objavljen je u Zborniku NOR-a, Tom IV, knj. 3, dok. br- 93. 570 Mr Vera Krinik-Buki, Tok, rad i uesnici Skendervakufske konferencije, str. 305-306.

569

187 razornog rada talijanskih agenata i u samim partijskim redovima pa i meu rukovodiocima bilo je dosta neslaganja571 Krai osvrt na diskusiju na Skendervakufskoj konferenciji: Drug Kasim sekretar III OK (Jajce) IV bataljon vrlo loe stoji, svega jedan partijac.572 Drug Moraa: Zato je zanemaren sector V i VI bataljona?573 Uzimajui vie puta rije u diskusiji uro Pucar je iznosio svoje miljenje po odreenim pitanjima, pa i povodom izvjetaja Kasima Hadia i tekom stanju na podruju djelovanja III KNOP odreda i OK KPJ Jajce, dajui i kritiki osvrt povodom iznijetih injenica. Stari: Ova konferencija je vana ba radi svoje forme i irine. Znai obuhvatila je najire to moe da se obuhvati od najboljih kadrova Partije. Na ovim ljudima lei teret Komunistike Partije, a ove zadae su nove i teke. Danas se mi borimo protiv okupatora i njegovih sluga Ne borimo se za sovjetsku vlast. Stari: Ova je konferencija po svojoj irini od velike vanosti naroito kada se postavljaju pred nas vrlo krupni zadaci. Nije vrijeme da se borimo sada za vlast kako su to neki rekli. (Kurziv je u originalu, nap. aut.). Mi se nalazimo jo uvjek u periodu nar. oslob. borbe, pa svaka zastranjivanja u tom pogledu mogu biti vrlo tetna. U poetku ustanka bio je formiran tab za Bosansku krajinu, ali, je bio ukinut jer je nametala to tadanja situacija. Ustanak se proirio, zato je Glavni tab poslao svoje delegate u pojedine pokrajine. Danas, kada je politika situacija izmjenjena formiran je ponovo glavni tab za Bos. Krajinu. On se mora to vie popularisati i njegove odluke potivati U Glavni tab ulaze ovi drugovi: Komandant drug Dr. Stojanovi, zamjenik drug Slavko Rodi574, politkom: drug Obrad, zamjenik: drug Osman. Pri svakom tabu mora da postoji Vojni sud sa 3 lica koji e suditi pijunima i izdajicama. Glavni tab i C. K. donijeli su odluku da se formiraju Nar. Osl. Dobroivoljaki Odredi od onih ljudi koji hoe da se bore a nee da sarauju ni sa partizanima ni sa etnicima Mnogo vee potekoe savlaivali su ruski boljevici za vrijeme revolucije. Mi se nalazimo u predveerju revolucije, neprijatelj ne spava, znai, nema izvrdavanja i pravdanja (snijeg itd.) borit se mora, ako je potrebno i ivote i glave dati. (sluaj Kotor-Varoa).575 Tako treba shvatiti nae zadatke. Kukavice ne trebamo u naim redovima. Zar da kukavice budu avangarda ptoletarijata. Uslijed toga nerada, iako su potekoe bile velike, moglo se stvoriti vie. tab treeg odreda poao je stranputicom i traio lane dokaze da se tue neprijatelj. Dogaa se naposljetku to da ti isti argumenti biju nas same (sluaj druga iz taba treeg odreda koji je rekao da je Drenovi primio pare od Talijana a zato nema dokaza.).

Ibid., str. 303. Zapisnik,, Skendervakufska konferencija 42, str. 64. Kasim Hadi je i u svom pismenom izvjetaju na Skendervakufskoj konferenciji naveo da u IV bataljonu Treeg KNOP odreda ima samo jedan lan KPJ. Kasim Hadi je rekao da je taj jedan jedini lan KPJ, u stvari, lan OK KPJ Stole Kovaevi, komesar IV bataljona. 573 Ibid., Pitanje druga Morae je citirano poto je bitno za, neto kasnijedate neobjektivne ocjene o stanju na podruju djelovanja OK KPJ Jace do 5. marat 1942. godine 574 Do tada je Slavko Rodi bio na dunosti komandanta III bataljona Prvog KNOP odreda. Vidi biografiju: Vojna enciklopedija, Tom VII, str. 200b. 575 U originalu Zapisnika kao napomena br. 99.
572

571

188 lan Partije u eti je partizan, i kao partizan snosi kaznu i vojne komande i Partije. Kazna Partije je stroija. Partijske jedinice moraju se sastajati prije i poslije svake akcije, jer one moraju da vode rauna o svemu. 576 Ove rasprave na Skendervakufskoj konferenciji KPJ, odranoj od 2123. februara, vodile su se u vrijeme kada je dioba III odreda na dva, III i IV, ve bila izvrena (zvanino 6. februara 1942, a Adem Hercegovac tvrdi da je izvrena ve 22. januara iste godine), ali kritiki osvrt na propuste u djelovanju dotadanjeg III odreda svakako se odnosio na djelovanje svih odreda, iako je istina da je opte stanje objektivno bilo najtee na podruju dotadanjeg III odreda. (Ispred ove take dolazi taka br. 15. Neuspjeli napad na Kotor-Varo, 19.02.1942) 16. Dalji razvoj revolucionarnog omladinskog pokreta na prvim slobodnim teritorijama u srednjoj Bosni do etnikih pueva Poto su pod stalnim pritiskom partizanskih snaga neprijateljske posade u vie varoica srednje Bosne morale da napuste, uglavnom do kraja 1941. godine, stvorena je relativno velika povezana slobodna teritorija, pa su tako stvoreni i bolji uslovi za masovnopolitiki rad sa omladinom. Osnivani su novi aktivi SKOJ-a u selima gdje ve nisu bili formirani. Paralelno su osnivani revolucionarni odbori omladine, odnosno NOSOBiH-a od februara 1942. godine. U okviru NOSOBiH-a razvijane su razne forme aktivnosti, posebno razne sekcije za kulturno-prosvjetni rad, a s obzirom na politiziranu situaciju i radoznalost djece i mladih u toj novonastaloj situaciji, okupljana su zajedno i djeca i omladina kroz razne forme rada. Novoosloboene varoice i vea sela postala su svojevrsni centri masovno-politikog kulturnoprosvjetnog rada rada. Nosioci cjelokupne aktivnosti u radu sa omladinom u tom periodu bili su: na bivem srezu Kotor-Varo: u Skender Vakufu Vlado Ivanovi, predratni skojevac, banjaluki srednjokolac; u ipragama, Imljanima i Kruevu Brdu Davorin Zeki Koko, Kotorvaroanin, zagrebaki student, predratni skojevac i Slavica Grubor, Banjaluanka, predratna skojevka, do rata uiteljica u Kruevu Brdu; u Grabovici Rode Miljanovi, skojevac iz Maslovara; u Maslovarima ore Perovi oko, student Beogradskog univerziteta, predratni komunista, Safet Fejzi, student ekonomskog fakulteta u Beogradu, lan SKOJ-a od 1938, lan KPJ od 1940. godine, eljko Bari, student Sveuilita u Zagrebu, predratni komunista, od januara lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu, Marinko Milojevi lan Optinskog komiteta SKOJ za Maslovare i radio u Tehnici OK SKOJ-a za srednju Bosnu u Maslovarama, Duanka Petri, sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a za Maslovare, kao i Viktorija Petri-Kapor, koja je kao kandidat za lana KPJ bila zaduena da pomae aktivu SKOJ-a, a rukovodila je Tehnikom Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, koja je bila u Maslovarama; na bivem srezu Prnjavor i iroj okolini djelovao je Stanko Vukainovi od ustanikih dana, predratni skojevac, od januara 1942. kao lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu; Osman Malki Maga, predratni skojevac iz Banjaluke, sekretar Optinskog komiteta SKOJa za Crni Vrh, radio na prostoru djelovanja Crnovrke partizanske ete; Jovanka Boji na
576

Vidi Zbornik NOR-a Tom II, Bilten Vrhovnog taba NOVJ, str. 115116.

189 optini Hrvaani, sekretar Optinskog komiteta SKJOJ-a za Hrvaane; Ziba Galijaevi, sekretar Optinskog komiteta SKOJ- za Linju; Mira Jotanovi, lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu djelovala je u eavi i na podruju jo nekoliko partitanskih eta: Rastuke, Buletike, Pribinike, Vitkovake i ire u okolini, poto je djelovala kao lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu; Dane Pavli, sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a za optinu Joavka; ivko Stojanovi, sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a za optinu Slatinu, Drago Milanovi577 u optini Potoani: Radmila Njei, sa kojom su radili izrazito aktivni mladi ljudi: Rava Kasalovi, sestre Kovaevi Nada (udata Lalovi) i Ljubica (udata Jungi) iz Selita, zatim sestre Nada i Radojka Miki iz Donjih Srevia i drugi. Nisu utvreni podaci za Radmilu Njei da je bila lan Sreskog komiteta SKOJ-a Prnjavor, ali iz potpune angaovanosti njene linosti sve do posljednjeg dana ivota, kada se spremala da poe na sresku konferenciju omladine u slobodni Prnjavor, neposredno poslije osloboenja Prnjavora to proizilazi. Samo iz ove grupe nabrojanih skojevskih rukovodilaca cvijeta srednjebosanskog SKOJ-a, zbog njihove izrazite angaovanosti i aktivnosti, etnici su ubili zaklali: Marinka Milojevia, Duanku Petri, Davorina Zekia Koku, elju Baria, Osmana Malkia Magu, Zibu Galijaevih, Danu Pavli, Radmilu Njei, sestre Nadu i Radojku Miki, a poginuli su Slavica Grubor, Rode Miljanovi, Stanko Vukainovi, dok je Mira Jotanovi umrla za vrijeme epidemije tifusa, u proljee 1943. godine. Dok su u srednjebosanskim varoicama bile neprijateljske posade partizanske bolnice postajale su svojevrsni centi kulturnoprosvjetnog rada gdje se i omladina iz okruenja okupljala. Naveemo nekoliko primjera: Na velikom prostoru od Banjaluke do Travnika na osloboenoj teritoriji razvio se bogat pozadinski ivot. Formirani su organi vlasti, sanitetski organi i kulturno-prosvjetni rad Jedan takav sanitetski centar razvio se u jesen 1041. godine u emernici, koji je postao istovremeno i kulturno-prosvjetni centar ovoga dijela Bosanske krajine. Poetkom januara 1942. godine u bolnicu na emernicu doli su uzbjegli ugledni banjaluki ljekari, dr Danica Perovi, dr Klajnhapl, dr Gertruda tern, dr Margita Hrcl i dr Ihsan Zukanovi. Sa prvim upravnikom bolnice Tvrtkom Matijeviem i tadanjim upravnikom Zvonkom ardinom i sa jo desetak medicinskih sestara, viih bolniara i drugog osoblja, pored medicinskog rada, razvili su razne oblike kulturno-prosvjetnog rada Bolnica u emerici na ljepuri, od novembra 1941. do polovine maja 1942. godine578. Bila je snaan punkt kulturno-prosvjetnog rada, koji se odvijao u u tri oblika, i to: rada u bolnici, rad u selu na organizovanju zdravstvenih teajeva i uee u kulturnoprosvjetnom radu.

Ljubo Jankovi, Formiranje i rad Optinskog NOO Potoani, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 527. Ljubo kae: Omladina Potoana, kao i drugih sela u sastavu potoanske optine, bila je veoma aktivna. Omladinski rukovodilac na terenu optine bio je Dragan Milanovi Postoje indicije da je Dragan Milanovi bio sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a za Potoane, ali to nije potvreno. 578 Bolnica u emernici je tragino likvidirana polovinom maja 1942. godine upadom etnika, kada su nastradali ranjenici, bolesnici, jedan dio sanitetskog osoblja i zatitnica bolnice.

577

190 Kulturno-prosvjetni i obrazovni rad u bolnici bio je raznovrstan. Osoblje bolnice, zatitnica bolnice i laki ranjenici u bolnici organizovali su male priredbe i italaki seminar. Poto su u bolnicu dolazili u rukovodioci ustanka sa tog podruja oni su tu povremeno drali i predavanja. Tako su na italakom seminaru govorili uri Pucar Stari, Kosta Na, Miljenko Cvitkovi, Aja Jarabegovi i knjievnik Hasan Kiki.579 Mara i Zorica Mitrov posebno su se angaovale na organizovanju italakih seminara Za Novu 1942. godinu organizovan je program kojim je rukovodila Zorica Mitrov-Kari. Kao prva taka pjevan je Vrabac koga je vjerovatno ona sastavila ili je nekim vezama tekst stigao iz Podgrmea. Gdje je Branko opi bio ve poeo pisati Vrabac i druge tekstove. Iako su shvatili potrebu prerade marksistike literature, sluaocima je taj rad teko padao, jer u stvari nisu mnogo razumjeli. Jedan od slualaca takve prorade materijala, Vlado Jotanivi pie: U emernici je bio organizovan i ideoloki rad. Proraivali smo razne materijale. Najvie nas je maltretirao Brane Moraa koji je od nekud dobio neke Marksove i Engelsove knjige koje smo svako vee sluali. Brane je organizovao asove i na terenu Jednom prilikom u Aginom selu u punoj kui naroda Brane je itao Antidiringa Uzgred da napomenem da ni mi ni seljani nismo nita razumjeli.580 Kulturno.prosvjetni rad izvan bolnice u emernici organizovan je u Skender-Vakufu i u selima oko Skender-Vakufa, putem zdravstvenih teajeva, analfabetskih teajeva i origodnih priredbi. Zdravstveni teajevi bili su organizovani tokom januara i februara 1942.. godine u olajima, ivinicama i Skender-Vakufu. Bilo je teko u poetku obezbjediti djevojke i mlae udate ene da pohaaju teaj. Sjeaju se tadanji politiki radnici Skender-Vakufa da su se obraali Dujku Komljenoviu, u koga su u SkenderVakufu svi mjetani vjerovali, da on na skupovima zatrai da se mora pohaati ovaj teaj.581 Poto se ustanak irio, snano i organizovano, jedan od prvih prateih zadataka bio je formiranje partizanske bolnice. Tokom jeseni 1941. godine bolnica je postala pored svoje osnovne namjene, i kulturno-prosvjetn i ideoloko-politiki centar poto su u nju stizali doturani pisani materijali preko teslike partijske organizacije, a posebno preko aktivista iz Destilacije. U blizini bolnice, u mjestu Solile i. Jelovci, bio je smjeten partizanski logor. U partizanskom logoru redovno su sluane radio vijesti, biljeene i umnoavane takve radio-vijesti su stizale u eavu i mnoga druga mjesta Njihov sadraj smo obavezo prouavali582 Kasnije je u Borjanskoj bolnici bio organizovan jo potpuniji kulturno-prosvjetni rad, na emu su naroito radile Jovanka ovi-uta i Vera Stefanovi-Vinterhalter

Duanka umura-Piroli, Pojedinosti otrgnute od zaborava, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, Banjaluka 1981, str. 62. 580 Vlado Jotanovi, Na emernici, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, Banjaluka 1981. godine, str. 51. 581 Dr Rajko Kuzmanovi, Kulturno-obrazovni rad na osloboenom podruju Bosanske krajine 19411942. godine, Skendervakufska konferencija 42, Banjaluka 1982, str.362-363. 582 Vlado Jotanovi, Doi emo kad bude slobode, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, Banjaluka 1981, str. 324.

579

191 Kulturno-prosvjetni rad na ovom podruju poeo se odvijati, u pravom smislu rijei, izvan bolnice na cijelom podruju od polovine decembra 1941. godine Rudarsko mjesto Maslovare postalo je od tada kulturno-prosvjetno sredite. Prva ratna zima protekla je u nezapamenom elanu omladine i odrslih na kulturno-prosvjetnom radu. Sve je bilo u znaku novog, sve se mjenjalo i preobraavalo. Zgrada osnovne kole pretvorena je u dom kulture, gdje se odvijao centralni dio kulturno-prosvjetnog rada. Skojevska i partijska organizacija bile su organizatori ovog rada. Meu organizatorima kulturno-prosvjetnog rada, posebno su se isticali Nevenka, Duanka, Viktorija, i Radojka Petri, Idriz Maslo, oko Perovi, eljo Bariu, Porodica Bubi, porodica Miljanovi i Duji, te Ljubica obot, Vuka Tegeltija, Kaua Radi i mnogi drugi. U improvizovanom domu kulture otvorena je i itaonica-biblioteka, za koju smo sakupili knjige s raznih strana. Knjige su dijeljene na itanje i uzimane za rad italakih grupa. Ja sam bila zaduena da iz raspoloive literature odaberem i umnoim rodoljubive pjesme i sastave koji su mogli da poslue za horove, dramske i recitatorske sekcije. Na taj nain je omladinskim organizacijama, koje su nicale na irem podruju oko Maslovara, dostavljen relativno bogat materijal za razvoj kulturnog rada.583 Formirane su: horska, dramska i recitatorska sekcija. Hor je bio mjeoviti i u poetku je izgledalo da e se teko uvjebati relativno sloene pjesme. Ipak uz svakodnevni rad, hor prvi put nastupa za Novu 1942. godinu Svaka priredba, igranka, veselo vee i sl. imala je na poetku politiko-informativni dio programa Obino su prisutnim govorili o dnevnoj politikoj situaciji, o radio.vijestima, o revoluciji i sl. Idriz Maslo, eljo Bari, oko Perovi, Vaso Kapor i Milan Bubi. Maslovarski kulturni program uvrstio je i Vrapca. Sami su ga sastavljali rukovodioci kulturno-prosvjetnog rada. Obino se u Vrapcu pjevalo pjevalo o svakidanjim zbivanjima u eti, na kursevima, u bolnici, a najinteresantniji su bili oni koji su izvrgavali smjehu etniku izdaju poetkom proljea 1942. godine. Kulturno-zabavna ekipa iz Maslovara dala je nekoliko priredbi u bolnici u Borju, to je unosilo ivost i osjeaj sigurnosti meu ranjenim i bolesnim. Poetkom januara 1942. godine prilo se organizovanju analfabetskih teajeva u Maslovarama i okolnim selima. Poelo se raditi na organizovanju analfabetskih teajeva i osnivanju partizanske kole, kao jednog od najpogodnijih oblika okupljanja i rada Sa omladinom. Skojevci su bili zadueni da skupe to vie kolskog pribora. Tako smo moja sestra Duanka i ja obile pet-est sela, skupljajui kolske tablice, pisaljke, teke, olovke i drugi kolski pribor potreban za rad.584Polaznici analfabetskog teaja, a naroito mlae ene su sa oduevljenjem sluale rukovodioce teaja Uz snijene prtine bila su, prstom ili tapom, ispisana krupna i nezgrapna slova teajaca.. To je zaista bio veliki preporod jer su mnogi nauili da itaju i piu.585 Poetkom januara 1942. godine Tehnika Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu u Maslovarama (Viktorija Petri-Kapor je i dalje uspjeno vodila poslove tehnike, radei zajedno sa saradnikom Marinkom Milojeviem). Svakodnevne radio-vijesti, zatim kratki
583 584

Viktorija Glava, U osloboenim Maslovarama, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, Banjaluka 1981, str. 252. Nevenka Petri, Omladina Maslovara, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, Banjaluka 1981, str. 253. 585 Rajko Kuzmanovi, n. d., str.364-366.

192 dramski sadraji, pogodni za izvoenje na otvorenoj sceni, sadraji popularnog Vrapca umnoavani su na apirografu. Osjeala se potreba za umnoavanjem revolucionarnih pjesama, pjesama sa rodoljubivim i socijalnim sadrajem, koje su se u to vrijeme pjevale ili recitovale pojedinano ili u horu u kombinaciji sa solistima. Do tih pjesama se dolazilo i tako to se ore Perovi oko, prisjeao tih sadraja i, uz kosultacije sa drugovima, koji su se, takoer, prisjeali tih tekstova iz vremena svog predratnog revolucionarnog rada sklapane su cjeline tih pjesama i drugih tekstova, umnoavane na apirografu i slate po redovnim kurirskim vezama na odgovarajue adrese. Sve to je proizvodila Tehnika OK SKOJ-a preko kurirskih kanala distribuirano je po srednjoj Bosni. Prisutnost partizanskih eta u slobodnim selima, odnosno u varoicama u srednjoj Bosni u kojim je ranije bila nerijateljska posada Aginom Selu, ipragama, Skender-Vakufu, Maslovarama, eavi, Crnom Vrhu, Hrvaanima, Joavci i dr. bila je bitna osnova za organizovano razvijanje masovno-politikog i kulturno-prosvjetnog rada sa omladinom, tako da su do kraja decembra 1941. godine ove varoice postale svojevrsni centri u kojima se odvijao veoma dinamian politiki i kulturno-prosvetni rad, prije svega sa omladinom. U januaru 1942. godine i docnije, s obzirom da je masovni rad meu omladinom bio znatno razvijeniji, u SKOJ-u su primani novi lanovi. Tako su u aktiv u SKOJ-a u Maslovarima primljeni: Drago Raca iz Obodnika, Petar Smilji iz Maslovara, Milan Smilji iz zaseoka Smiljii i dr. U aktiv SKOJ-a u Imljanima primljeni su Milojko Makari, Petar Gruba i dr.,586 u aktiv SKOJ-a u Skender Vakufu edomir Marjanovi, Ilija Milojevi, Stevo Duki, Rifat Imamovi, 587 i dr. Docnije je osnovan novi aktiv SKOJ-a u selu ivnice u ijem sastavu su bili: Slavko Popovi, Milan Ralji, Duan Popovi, Sveto uri i Mirko Baji. Krajem prolea 1942. godine u selima Kobilja i Borak formiran je jedan zajedniki aktiv SKOJ-a, koji je veoma kratko djelovao, poto je uskoro dolo do etnikog pua. Sekretar toga aktiva bio je Janko orali, a lanovi uro Sukur, Ilija Milojevi, Simeun Gojkovi i ivko Miljanovi.588 NOO je organizovao sjetvu, u proljee 1942. godine, pa je omladina bila angaovana i na tome zadatku. Sve ito i sjeno, koje se nalazilo u blizini neprijateljskih poloaja, koje nije bilo odnijeto, niti spaljeno, omladina Imljana je nou prenosila, kako bi partizanska eta i stanovnitvo, posebno popaljenih kua imalo za svoje potrebe i prehranu stoke. Kako su iprage meu prvim varoicama poslate slobodne, u njima su organizovane ire aktivnosti sa omladinom. U sve aktivnosti masovno je bila ukljuena i enska omladina sa sela. Ovo je bio svojevrstan fenomen za ovaj kraj, do koga je dolo pod snanim uticajem NOR-a, jer je skoro celokupno stanovnitvo bilo nepismeno.589

586 587

Kazivanje Dimitrija Grubaa autoru. Kazivanje edomira Marjanovia autoru. 588 Kazivanje Slavka Popovia, Jovanke Crnomarkovi-Trkulja i Branka Bojia autoru. 589 Kazivanje Dimitrija Grubaa autoru.

193 Postojei omladinski odbori, tokom februara i marta 1942. godine,590 prerastali su u odbore Narodno oslobodilakog saveza omladine Bosne i Hercegovine (NOSOBiH-a), poslije prijema istrukcije o osnivanju ovih odbora u pismu ure Pucara-Starog591 u kome, izmeu ostalog, stoji: U prilogu vam ovog pisma dostavljamo okrunicu SKOJ-a i pravilnik Nar. osl. saveza omladine BiH s tim da se to dostavi Okrunim komitetima Partije i Omladine na vaem terenu da to umnoe i rasture.592 Navedeni aktivi SKOJ-a djelovali su sve do etnikih pueva, do aprila, maja ili juna 1942. godine. Vei dio ovih lanova SKOJ-a je tokom rata izginuo u naim jedinicama, odnosno na drugim zadacima narodnooslobodilake borbe. Tako, na primjer, od navedenih lanova aktiva SKOJ-a u Maslovarama, primljenih u SKOJ 1941. god, poginulo je sedam lanova; od navedenih lanova aktiva SKOJ-a Imljana poginulo je 2 lana SKOJ-a; a od navedena etiri lana SKOJ-a, primljena u Skender Vakufu 1941. godine, poginulo je tri lana SKOJ-a, a jedan je umro u toku NOB-e. Kako od prvih dana ustanka, tako i decembarskih dana 1941. godine pa sve do etnikih pueva 1942. godine, sa grupom progresivnih mladih ljudi u Kotor Varou, odravana je stalna veza. U grupi omladine koja je tada bila aktivna u sakupljanju materijala za potrebe vojske i bolnice posebno su se isticali: Seka Zdravka Novkovi, sestre Duanka i Stojanka Topoli, Davorin-Koko Zeki, braa Drago i Mile Luburi, braa Advan i Arfan Hozi, porodica Tvrz, braa Korii i dr. U tom periodu na osnovu rezultata rada i ostvarene odgovarajue veze sa tadanjim sekretarom OK SKOJ-a Jajce (koji je tada djelovao i na podruju srednje Bosne), Ahmetom Hadihaliloviem, osnovan je aktiv SKOJ-a u porobljenom Kotor-Varou u koji su primljeni Zdravka Novkovi Seka, Stojanka Topoli i Drago Luburi.593 Kako su na sastanke omladine dolazila skoro sva odraslija djeca, voene su pripreme za osnivanje pionirske organizacije. Tako je u Imljanima osnovan pionirski odred, marta 1942. godine, koji je okupio oko 70 djece. Neposredan rad s djecom vodili su u ime aktiva SKOJ-a: Arsenije Beni, Rajko Ponorac i Rade kelji.594 Kao rezultat ukupnog politikog i kulturno-prosvjetnog rada sa omladinom u Imljanima, Petrovu Polju i okolini, u prvim danima ustanka, kada je formirana partizanska eta na Djevojakoj ravni, od ukupno oko 140 boraca bilo je oko 60% do 21. godine ivota. Tako je do osloboenja iz Imljana i Petrova Polja i okoline u jedinice NOV i POJ stupila skoro sva muka omladina dorasla za vojsku, kao i znatno mlaeg uzrasta. Takoe i dvije omladinke Ana Mari i Duja Mari.595

Pravila NOSOBiH-a, Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, Istorisko odjeljenje CK NOJa, Tom I, knj. 2, str. 517. 591 Pismo ure Pucara Starog politikim komesarima I, II i III partizanskog odreda od 7. februara 1942. godine, Vojnoistorijski institut, Beograd, Mikrofilm IRP BiH, 1/355, str. 1. 592 Ibid. 593 Zdravka Novkovi-Raheli Seka, Sanitetski materijal za partizane, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 625-626. 594 Kazivanje Dimitrija Grubaa autoru. 595 Dimo Vujoevi, Imljanska hronika 19411945,

590

194 U Kruevu Brdu, uiteljica iz udnia, Slavica Grubor, aktivno je i dalje radila na organizovanju omladine, sve do stupanja u Imljansku partizansku etu. Kruevo Brdo je bilo podruje djelovanja u Davorina Zekia Koke, sve do odlaska zbog najezde etnika. Meu najaktivnijim omladincima u Kruevu Brdu iz toga perioda bili su: Adam Pani, ivko Arseni, Janko Kneevi i dr.596 I poetkom 1942. godine omladinu Grabovice vodio je Rodoljub-Rode Miljanovi. Omladina je bila angaovana na sakupljanju hrane i tople odjee za borce. I omladinskom jedinicom za vojnu obuku rukovodio je Rode Miljanovi. U njoj je bila okupljena muka omladina, koja je zavrila osnovnu kolu kao i starija. Po zavretku prvog kursa vojne obuke osnovana je omladinska organizacija, iji predsjednik je bio Duan Luji, a istaknutiji omladinci aktivisti su bili ivko Miljanovi, Gosto Kuzmi, ore Kuzmi, Miodrag i Vinko Mirkovi, Ilija Todorovi, Mile Kalamanda i mnogi drugi. Nekoliko od ovih omladinaca je docnije stupilo u NOV.597 1 Pored veoma uspjele priredbe za Novu 1942. godinu, u Maslovarama se radilo na pripremama sadraja za naredne priredbe. Horska sekcija imala je uvjebanu: Internacionalu, Mitrovanku, Bileanku, Budi se istok i zapad, Hej Sloveni, Dii se narode radni, Po umama i gorama, Kolo B. Radievia i dr. Recitatorska sekcija pored uvjebanih pjesama: O klasje moje A. antia, Padajte brao . Jakia pripremala je i druge pjesme iz socijalne poezije, zatim narodnu pjesmu O starcu Vujadinu i dr. Motivi ove poezije bili su prilika da se sa omladinom vode razgovori o socijalnim nepravdama i sl. Dramska sekcija uvjebala je krai komad ske o pijanom Nijemcu i jednom seljaku koji ga je nadmudrio.598 Ova aktivnost odvijala se i kao dio priprema za Smotru kulturno-prosvjetnog rada omladine srednje Bosne, koja se pripremala za poetak aprila 1942. godine u Skender-Vakufu. I na podruju Maslovara, jedan od prvih zadataka bila je priprema omladine za stupanje u partizane. Tako su u decembru osnovane omladinske jedinice i zapoeli su kursevi za vojnu obuku. Oni su trajali po 3-7 dana. Za to vrijeme omladina je spavala na improvizovanim leajevima, tzv. palaama, u osnovnoj koli, a hranili se na kazanu partizanske ete, koja je bila smjetena u direkciji rudnika u susjednoj zgradi. Pored vojne obuke, koju su vrili borci sa otsluenim vojnim rokom u staroj Jugoslaviji, obavezno su odravani i politiki asovi. Uvee se ova omladina ukljuivala u razne forme rada, u Domu kulture, odnosno uzgradi kole. Omladinci, koji su pohaali ove kurseve, ili su zajedno sa partizanskom etom u akcije, bez oruja, kako bi pomogli u izvlaenju i noenju ranjenika, ita i sl., a i da bi se naoruali ako se prui prilika. Kada su vrene pripreme za napad na Kotor Varo, 17. 02 1942. godine, oni su pravili po dvije daice za borce da ih stave na cipele, kako ne bi propadali u snijeg, koji je te godine bio veoma dubok. Meu tadanjim stanovnitvom varoice Maslovare sakupljeni su posteljni aravi u vezi sa napadom na Kotor-Varo, kako bi posluili da se djeliminim prekrivanjem, boric prilikom napada manje primjetili danju, na snjenoj bjelini.

596 597

Kazivanje Ljuboja Arsenia iOsmana Kovaevia autoru. Kazivanje ivka Miljanovia autoru. 598 Viktorija Glava, U osloboenim Maslovarama, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 252.

195 Sanitetske kurseve, zajedno za ensku i muku omladinu, drali su Gojko Agramovi i Tvrtko Matijevi, iz bolnice sa Borja. Omladinski odbori, osnovani su u Maslovarama i Lauima u decembru 1941. godine, a u ostalim selima u 1942. godini. Krajem februara, oni su prerastali u odbor NOSOBiH-a.599 Neposredno poslije odravanja Oblasnog partijskog savjetovanja za Bosansku krajinu u radu sa omladinom poseban znaaj pridavan je masovno-politikom radu. Tako su krajem februara 1942. godine, Milan Radman i Stanko Vukainovi organizovali u Vijaanima u koli savjetovanje u cilju formiranja organizacije NOSOBiH-a. Na tom savjertovanju izabrani su predsjednici optinskih odbora NOSOBiH-a i za pojedine optine ranijeg prnjavorskog sreza i to: Savko Jenji za Vijaane i partizansku jedinicu na poloaju na Ceru, Nikodin Slatinac za trbce i partizansku jedinicu na poloaju Glogovac, ivko Stojanovi za Drugovi i Slatinu i za partizansku jedinicu na Crnom Vrhu, Suboti za eavu, Trivun Starevi za Poeznu i dr. U okolini Prnjavora i neto ire, bili su zapaeniji aktiviosti u radu SKOJ-a: sestre Boji, Milo Goli, Mito i Vasiljka iz Hrvaana, Milanovi iz Potoana, Branko Soldat iz Starog Martinca, zatim Stanko Vukainovi, ivko Stojanovi, Marko Stoki, Petar Petrovi, Nenad Krajinik i dr.600 Krajem februara i u Maslovaram je formiran Optinski odbor NOSOBiH-a, a za predsjednika je izabrana Duanka Petri. Preko odbora NOSOBiH-a, omladina je angaovana na svim zadacima na kojima su se u to doba bavili NOO, a prije svega na snabdjevanju hranom bolnice u Broju i partizanske ete u Maslovarama, prikupljanju potreptina za bolnicu, vunenih dempera, arapa i rukavica za partizansku etu, sjeom drva i sl. U osloboenom Skender Vakufu osnovano je nekoliko sekcija za kulturno-prosvjetni rad, kao na primjer horska, dramska, recitatorska i dr., a u selima nekoliko analfabetskih teajeva. U Skender Vakufu, Bokanima, Bastasima, Kobilji, ivinicama skoro sva omladina bila je okupljena. Omladinske jedinice za vojnu obuku muke omladine bile su osnovane u: Skender Vakufu, ivinicama, Bokanima, Bastasima i Kobilji. Obuka je vrena drvenim pukama, a vodili su je mladii koji su bili otsluili vojsku prije rata. Kada su odravani omladinski ili opti politiki skupovi ili zborovi ove omladinske jedinice dolazile su u stroju sa drvenim pukama i pod zastavama.601 Omladina je bila masovno angaovana na sakupljanju hrane, toplih odjevnih predmeta za borce, raznih potreptina za partizansku bolnicu. Ona se nalazila na podruju koje je gravitiralo Skender Vakufu, a sabirno mjesto za prikupljenu hranu, posteljno rublje, alkohol, petrolej i dr. bilo je u Skender Vakufu. Omladinski odbori, ranije osnovani po
599

Na osnovu ve citiranog pisma ure Pucara Starog politikim komesarima I, II i III odreda od 7.02.1942. godine, Vojnoistorijski institut, Beograd, Mikrofilm IRP BiH, 1/335 vidi se da su odbori NOSOBiH-a osnivani krajem februara. 600 Safet Fejzi, Sjeanje na djelovanjeu ilegalnom pokretu Banjaluke 1940. i 1941. godine, te sudjelovanje u revoluciji do 1943, ABK Banjaluka, 2091467/199, str. 8. 601 Kazivanje Vlade Ivanovia i Slavka Popovia autoru.

196 selima, tokom februara i marta prerasli su u odbore NOSOBiH-a, kao, na primjer, u: Skender Vakufu, ivinicama, Bokanima, Bastasima, Kobilji, Raima i Baljvinama.602 Sve do etnikih pueva na podruju Skender Vakufa bio je veoma dobro organizovan masovni politiki rad sa stanovnitvom, pa tako i sa omladinom, koji su organizovali Vahida Maglajli, Mio Stupar, Vlado Ivanovi, ivka Kukolj i izrasliji aktivisti aktiva SKOJ-a Skender Vakufa Jovanka Crnomarkovi-Trkulja, Rajko Duki i dr. Omladina je posebno dobro posjetila politiki zbor, organizovan za proslavu Prvog maja 1942. godine u Skender Vakufu, na kome su govorili komesar i komandir partizanske ete Mio Stupar i Dujko Komjenovi.603 Omladina Skender Vakufa, zajedno sa ostalim aktivistima, posebno se angaovala za doek, smetaj i ishranu delegata Oblasne partijske konferencije za Bosansku Krajinu, odrane od 21. do 23. februara 1942. godine, kao i za doek, obezbeenja hrane i smetaj omladine srednje Bosne, koja je prisustvovala Smotri kulturno-prosvjetnog rada omladine srednje Bosne od 5. do 7. aprila 1942. godine. Marta i aprila mjeseca iste godine omladina je radila na izgradnji partizanskog aerodroma. Omladina srednje Bosne, kako na osloboenoj teritoriji, tako i na neosloboenoj i pored veoma tekih uslova, bila je veoma angaovana u prikpljanju, na dobrovoljnoj osnovi, svih potreptina za potrebe partizanskih jedinica i bolnica. Prilikom razmatranja prioritenih zadatak omladine u jesenjem i zimskom periodu, na Oblasnoj konferenciji SKOJ-a Bosanske krajine, odranoj 10. novembra 1942. godine, zakljueno je da se uz prikupljanje dobrovoljnih priloga pristupi izradi i prikupljanju toplih vunenih arapa, vunenih majica i drugih odjevnih predmeta, u emu su oskudjevali borci. Svi omladinski aktivi i odbori AF davali su svoje priloge.604 Iz svega izloenog o radu SKOJ-a i omladinskih odbora od prvih dana ustanka, odnosno od osnivanja Odbora NOSOBiH-a pa do etnikih pueva, aprila-maja 1942. godine, iako ovde dato samo fragmentarno, vidi se snaan uticaj KPJ i SKOJ-a meu omladinom. Neposredan rezultat svega bio je visoki stepen politizacije mladih, jer su se u relativno velikom broju odazvali na poziv KPJ da stupe u partizanske redove s jedne, i da se relativno masovno ukljue u masovno-politiki rad, odnosno rad u pozadini, s druge strane. O razvijenosti masovno-politikog rada meu omladinom nalaze se podaci i u prvim izvjetajima pojedinih politikih i vojnih rukovodilaca prvih partizanskih jedinica, koje su djelovale na podruju sreza Kotor Varo.605 Pored navedenog i u Izvjetaju politikog komesara 1. ete za Bosansku Krajinu Kasima Haia, pisanom 17. septembra 1941. godine, vidi se da su, paralelno sa osnivanjem NOO osnivani i revolucionarni odbori omladine.606
602 603

Ibid. Kazivanje Srede ukaria autoru. 604 Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1990, str. 295. 605 Izvjetaj Miljenka Cvitkovia tabu Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Bosne i Hercegovine, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 44. 1. i 2. odred Prve ete za Bosansku krajinu djelovali su na terenu: oko Banjaluke,zatim na podruju Jajca, Skender-Vakufa, Kotor-Varoa, Maslovara i Teslia. 606 Izvjetaj Kasima Hadia, politikog komesara I ete za Bosansku krajinu od 17. septembru 1941. godine, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 58. u Izvjetaju se, izmeu ostalog, kae: Uporedo sa

197

Svemu tome doprinijeo je i Krajiki partizan. Veoma znaajan kulturnoprosvjetni i informativn-politiki rad u vezi pokretanja i izlaenja list Krajiki partizan odvijao se blizu Skender-Vakufa. Naime, od decembra 1941. do februara 1942. godine redakcija i tehnika za izdavanje lista bila je u Krminama i emernici. Poetkom februara iste godine tehnika i redakciaja Krajikog partizana prela je po nareenju ure Pucara Starog, u Agino selo, gdje smo se prikljuili Nikici Pavliu, koji je rukovodio Partizanskim obavjetajnim biroom (POB)Iz Aginog Sela smo sredinom aprila preli u Skender-Vakuf i tu nastavlili da izdajemo Krajiki partizan. Meutim, pod pritiskom etnika morali smo mjesec dana kasnije napustiti Skender-Vakuf; prebacili smo se tada u Boac, odakle smo, poslije kraeg vremena, otili na Kozaru.607 Ovaj list bio je veoma cjenjen i popularan i u srednjoj Bosni, sve dok se moglo doi do njega doi do aprila 1942. godine. Pojedini lanci izuavani su u italakim grupama, a odlomci pojedinih napisa itani su na tzv. usmenim novinama i u drugim prilikama. O kvalitetu Krajikog partizana zabiljeeno je u Borbi od 1. oktobra 1942. godine. Krajiki partizan je, nesumnjivo, najivlji na list. On je ispunjen onim silnim elanom narodnog ustanka u Bosanskoj krajini. Svaka strana ovog lista gori plamenom narodne borbe i on e ostati kao jedan od najjaih dokumenata, ne samo o borbama u Krajini, a naroito na Kozari, nego i po tome, kako je oslobodilaka narodna borba dala piscima snagu i polet i pobudila u njima stvaralaku snagu.608 Mora se dodati da je dua ovog znaajnog glasila bio Nikica Pavli, pa se tako i u srednjoj Bosni, posrednim putem preko ovog glasila, jo vie njegovala revolucionarna ponijetost, koja je krasila ljude osobitog kova, kakav je bio Nikica Pavli. Iz navedenih konkretnih podataka o aktivnostima omladine u proljee 1942. godine vidi se da su se tada u srednjoj Bosnu postavljali slijedei zadaci: - masovno ukljuivanje omladine u omladinske ete, odnosno u vojnu obuku, u cilju pripreme omladine za stupanje u partizanske redove kao odgovor na poziv Vrhovnog taba NOP i DVJ da se u svim okruzima formiraju omladinske ete kao prva rezerva partizanskim jedinicama609; - okupljanje omladine oko omladinskih odbora u prvo vrijeme, a od druge polovine februara u NOSOBiH; - organizovanje sanitetskih kurseva; - okupljanje omladine u razne oblike kulturno-prosvjetnog rada (na primjer: analfabetske teajeve, dramske, horske i recitatorske sekcije, osnivanje itaonica i biblioteka, rad na organizovanju usmenih novina, kao i pisanje lanaka za tzv. zidne novine, organizovanje priredbi sa kulturnim programom uz obavezno itanje radio-vjesti ili izlaganja pojedinih odgovornih linosti o politikoj situaciji i ciljevima NOV-e i sl.); - raskrinkavanje domaih izdajnika; posebno irenje ideja o bratstvu i jedinstvu; - organizovanje raznih vidova pomoi partizanskim bolnicama;
stvaranjem revolucionarnih odbora stvaraju se i revolucionarni odbori omladine sa zadatkom da u zajednici sa revolucionarnim seljakim odborima sprovode sve zadatke koji se danas postavljaju Na svim politikim konferencijama politiki delegat govori i o omladinskim pitanjima. 607 Duko Bole, Krajiki partisan, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 47. 608 List Borba (Reprint) broj 20, str. 8. lanak Kroz narodnooslobodilaku tampi. 609 Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1990, str. 281.

198 - prikupljanje hrane i odjee za partizanske jedinice, sjea drva za partizanske jedinice i bolnice; - organizovanje omladine za prikupljanje materijala za izgradnju popaljenih kua i pomo u njihovoj izgradnji; - dalja saradnja sa progresivnom omladinom sa neosloboene teritorije; obavljanje kurirskih poslova i dr. Naprijed iznijeti podaci pokazuju da je na podrujima Maslovara, Skender Vakufa, ipraga, Imljana, Krueva Brda, Koriana, eave, trbaca, Slatine, Hrvaana, Joavke, Crnog Vrha, Linje i dr., dakle u srednjoj Bosni, krajem 1941. i poetkom 1942. godine, sve do etnikih pueva omladina okupljana oko nove narodne vlasti, omladinskih odbora, odnosno docnije odbora NOSOBiH-a, da je bila ukljuena u prikupljanje hrane, odjee i dr. za potrebe partizanskih bolnica i partizanskih jedinica, kao i prikupljanje materijala za izgradnju popaljenih kua, da se odvijao bogat masovno-politiki i kulturnoprosvjetni rad osnivani su sanitetski kursevi, radili su analfabetski teajevi i dr. Jednom rjeju, pored stupanja omladine u prve partizanske jedinice i drugih aktivnosti, i masovno-politiki i kulturnoprosvjetni rad sa mladim bio je dobro razvijen. Kao rezultat angaovanosti omladine na nabrojanim, kao i drugim zadacima u SKOJ su primani novi lanovi, a formirani su i novi aktivi SKOJ-a, krajem decembra 1941. i u januaru i kasnije, sve do etnikih pueva, 1942. godine. 17. Rasprava o SKOJ-u na Oblasnoj konferenciji KPJ za Bosansku krajinu, 21-23. februara 1942. godine U Skender-Vakufu je odrana Oblasna partijska konferencija za Bosansku krajinu od 2123. februara 1942. godine. Prisustvovalo je oko 100 uesnika iz partizanskih jedinica i sa terena. Politiko stanje u srednjoj Bosni bilo veoma teko u vrijeme odravanja ove Konferencije. I pored objektivno znaajnih uspjeha na vojnom planu, kao i na politikom organizovanju pozadine, tekou je predstavljala pojava etnitva zato to je sve vie jaao etniki pokret. O toj pojavi dosta se raspravljalo i na Konferenciji, a i prije Konferencije odrano je vie vojno-politikih savjetovanja, a posebno u srednjoj Bosni (26.11.1941. u selu Karau, krajem novembra 1941. u Bocu, 10.12.1941. u Gerzovu, 21.12.1941. u Javoranima, 26.01.1942. u Stekerovcima, 01.02.1942. u selu Preduhovo, 12.02.1942. u Joavci i dr.). Zbog pojave etnitva u nekim partizanskim jedinicama u srednjoj Bosni bilo je otro politiko previranje, poto su mnogi borci zbog politike i ope zaostalosti, u velikom broju ak nepismeni, ve tokom marta, negdje ranije, negdje kasnije, a u zavisnosti od snage uticaja propagandista za etniki pokret, naputali partizanske jedinice i prelazili u etnike, a vei dio je, iako ve opredjeljen, ostajao prikriven u svojoj partizanskoj jedinici, sve do etnikih pueva, kada su se i javno opredjelili kojoj strani pripadaju, a mnogi su u puevima inili i zlikovaka djela ubijanjem-klanjem, posebno boraca koji nisu pripadali srpskoj nacionalnosti.

199 Veoma je znaajno da je sa Konferencije u Skender-Vakufu sauvan Zapisnik, koji predstavlja primarni izvor za nauno-istraivaki rad. Razmatranje i analiza ovog Zapisnika, kao osnovnog dokumenta o tom dogaaju, daje iscrpnu sliku o vie aspekata dostignutog nivoa narodnooslobodilake borbe u Bosanskoj krajini do kraja februara 1942. godine, odnosno do vremena odravanja ove Konferencije. Dnevni red Konferencije bio je: 7. Politika situacija 8. Vojno pitanje 9. Stanje Partije 10. SKOJ 11. Razno Kako nas posebno interesuje SKOJ i politiki rad sa omladinom, bitno je istai da je, kao to se vidi iz ovog dnevnog reda, na Konferenciji je bila posebna taka dnevnog reda o SKOJ-u, pa emo o ovom aspektu rada Konferencije navesti nekoliko bitnih podataka iz Zapisnika Konferencije. Kada se prelo na taku dnevnog reda o SKOJ-u, data je rije Rajku Bosniu, koji je na konferenciji prisustvovao kao sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosdansku krajinu. O njegovom izlaganju u Zapisniku je zabiljeeno slijedee: IV Stanje SKOJ-a Bosni:610 predstavnik Oblasnog komiteta SKOJ-a. Ne mogu vam podnijeti cjelovit izvjetaj o radu na itavom podruju naeg oblasnog komiteta, iz razloga to drugi lan komiteta nije doao, a ja nisam obiao itavu teritoriju.611 Omladina Drvara i Petrovca iz redova osiromaenog seljatva Na itavom podruju III odreda do februara ove godine nije se nikakva panja posveivala omladini i niko nije bio angaovan na omladinskom radu. Tek poetkom februara formirali smo u zajednici sa O.K. nae Partije O. K. SKOJ-a koji je jo uvjek nepotpun jer mu fali jedan lan. Na sektoru Glamoa postoje 23 omladinska seoska aktiva sa oko 300 aktivista. Na tom itavom podruju ima 20 skojevaca i to u selima koja su u neposrednoj blizini Drvara. U Glamou, Jajcu, Mrkonjiu, Donjem Vakufu i Kupresu nema nikakvog omladinskog
610

Rajko Bosni je u Oblasnom komitetu SKOJ-a za Bosansku krajinu zamjenio Miljenka Cvitkovia, kao sekretara Ob. Komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu. Na ovoj Oblasnoj konferenciji KPJ za BK je odlueno da se formira OK KPJ za sektor etvrtog KNOP odreda, a za sekretara je odreen Rajko Bosni 611 Dio Zapisnika o SKOJ-u kao izvor za ovaj rad donosimo u cjelosti, onako kako je napisan. Dakle, nisu vrene ispravke, gramatike i lektorske prirode. S tim u vezi napominjemo da su reenini znaci ostali kao i u originalu.

200 rada. U Livnu postoji O. K. SKOJ-a, ali nita ne znamo o njegovom radu. Na Jajakom sektoru postoje sada 4 seoska aktiva i jedan etni. Ima 5 skojevaca. Zakazali smo konferenciju predstavnika omladine sa itavog podruja ovog O. K. za 1 mart ove godine Ona e pokrenuti omladinski rad u tom kraju. Osim toga na ovom terenu stalno e se nalaziti jedan lan O. K. SKOJ-a (odnosi se na lana Oblasnog komiteta SKOJ-a nap. autora). Prilog: pismeni izvjetaj. (ovaj izvjetaj nije sauvan nap aut.). Drugarica Rada;612 ispred O. K. SKOJ-a za Krupu, Biha, Sanski Most i Novi podnosi izvjetaj o omladinskom radu. Prilae se pismeni izvjetaj. Drug Lang613 nadopunjuje izvjetaj i kae da se jo SKOJ nije omasovio i prodro u najire redove omladine. Drug Braco614 Podnosi izvjetaj ispred OK. SKOJ-a za okrug Kozarski. (Prilae se pismeni izvjetaj). Drug Ahmet:615 Nije bilo organizovanog rada s ove strane Vrbasa. Sve do dolaska druga predstavnika P. K. SKOJ-a. Drug Moraa:616 bili su uslovi povoljni za rad meu omladinom ali niko o tom pitanju nije vidio rauna. Prema saznanju autora prije smrti Brane je bio politiki komesar bataljona. Meutim, na ovom savjetovanju on se pojavljuje u grupi sekretara okrunih komiteta SKOJ-a, pa je velika teta to u brojnim analizama toka u uesnika Oblasne konferencije KPJ, odrane u Skender-Vakufu, nije izvrena identifikacija u kome svojstvu je Brane Moraa prisustvao Konferenciji. Drug Milan617: Predstavnik P. K. SKOJ-a. Politiki komesari moraju mnogo vie da rade meu omladinom u vojsci. SKOJ nije Partija. Pa zato u njega treba uvui sve snage koje hoe da se bore za svoj bolji poloaj. Drug Bosni: Naroito tamo gdje je etnika haranga naeg politikog rada, kao na podruju III odreda i gdje nema dovoljno omladinskih kadrova iz tog kraja SKOJ uglavnom moe da djeluje iz vojske. Politiki komesari morali bi ovo najozbiljnije shvatiti.618 Kao to se iz naprijed izloenog vidi niko nije spomenuo rad SKOJ-a u srednjoj Bosni, ako se izuzme izlaganje Ahmeta Hadihalilovia koji je rekao da Nije bilo organizovanog rada s ove strane Vrbasa sve do dolaska druga predstavnika P. K. SKOJa.619 , pa kako izgleda on nije ni podrazumjevao da srednja Bosna potpada pod
612 613

Rada Vranjeevi, sekretar OK SKOJ-a za Podgrme. Izvjetaj nije sauvan. Drago Lang , ln OK SKOJ-a 614 Vladimir-Braco Nemet, sekretar OK SKOJ-a za Kozaru. Izvjetaj nije sauvan. 615 Ahmet Hadihalilovi 616 Brane Moraa. 617 Milan Perkovi Mile, lan Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za BiH. 618 Zapisnik sa I oblasne konferencije KPJ za Bosansku krajinu, odrane 21, 22. i 23. februara 1942. godine, na kojoj su uestvovali delegati glavnog taba NOPO za BiH,lan PK, predstavnici Oblasnog komiteta, predstavnici Okrunog komiteta SKOJ-a i predstavnici iz NOPO Bosanske krajine. (Ova fusnota oznaava kraj svih izlaganja i diskusija u okviru etvrte take dnevnog reda o SKOJ-u. Sve je u ovom odeljku donijeto onako kako je napisano.Dakle, nisu vrene isprevke, gramatike i lektorske prirode).(napomena autora D. M. Davidovia). 619 Ahmet Hadihalilovi u Zapisniku je identifikovan kao sekretar OK SKOJ-a Jajce.

201 nadlenost OK KPJ i OK SKOJ-a Jajce. Iz ovoga proizilazi da se on ogradio da se to to govori ne odnosi na cijelo podruje djelovanja OK KPJ Jajce, odnosno III KNOP odreda. U optem osvrtu na rad SKOJ-a u Bosanskoj krajini sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a Rajko Bosni, koji je u stavri tek bio postavljen na tu dunost, rekao je da na podruju III odreda (na ijem podruju djelovanja je je bila i srednja Bosna do 6. februara) nema dovoljno omladinskih kadrova iz toga kraja (i) SKOJ uglavnom moe da djeluje iz vojske. Politiki komesari morali bi ovo najozbiljnije shvatiti. Tako je govorio Rajko Bosni o radu SKOJ-a na cijelom podruju djelovanja III partizanskog odreda uslijed neobavjetenosti u tim ratnim prilikama, kada ni kurirske veze nisu uvjek dobro funkcionisale. Meutim, istina je bila sasvim drugaija o stvarnom stanju o radu SKOJ-a u srednjoj Bosni od ustanka 1941. do tada, tj. do odravanja Oblasne konferencije KPJ Bosanske krajine tada u Skender-Vakufu, 2123. februara 1942. godine. Naveemo nekoliko injenica: 1) Revolucionarni omladinski pokret u srednjoj Bosni do 21. februara 1942. godine, kada je poeo rad Oblasne konferencije KPJ za Bosansku krajinu, bio je dobro razvijen. Stepen te razvijenosti pokuali smo da prezentujemo u naprijed datim dijelovima ovog rada. 2) Prije odravanja ove Konferencije, odrano je Prvo okruno savjetovanje SKOJ-a za srednju Bosnu, u selu Kara, 7. januara 1942. godine. Na ovom savjetovanju izabran je Okruni komitet SKOJ-a za srednju Bosnu u sastavu: Safet Fejzi, sekretar, eljo Bari, Mira Jotanovi, Lazo Vidovi i Stanko Vukainovi svi iskusni predratni aktivisti revolucionarnog omladinskog pokreta u Banjaluci, iji sta u SKOJ-u je bio nekoliko godina, a svi su bili i lanovi KPJ prije poetka rata (Stanko je radio u Zemunu i do 1941. godine gdje je bio ukljuen u revolucionarni rad do rata, kada se vratio u svoj kraj). 3) Zanimljivo je istai da je formiran Okruni komitet SKOJ-a za srednju Bosnu u uslovima kad jo nije bio osnovan Okruni komitet KPJ za srednju Bosnu. Prvi Okruni komitet KPJ za srednju Bosnu osnovan je posljednjeg dana rada Oblasne konferencije KPJ za Bosansku krajinu, 23. februara 1942. godine dakle, 16 dana poslije formiranja Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu. 4) Na dan odravanja Prvog okrunog savjetovanja SKOJ-a za srednju Bosnu u selu Kara, 7. februara 1942. godine, prisustvovali su: Mile Perkovi, predstavnik Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu, Rade Liina i Ratko Broeta, politiki komesar i komandant estog bataljona IV partizanskog odreda i dr. Znai, ovo savjetovanje nije odrano u nekoj izolovanoj oazi, izvan regularnih tokova dogaanja toga vremena. Naprotiv! 5) udno je da na Oblasnoj konferenciji KPJ za Bosansku krajinu Mile Perkovi, predstavnik PK SKOJ-a, koji je uestvovao u radu Prvog okrunog savjetovanja SKOJ-a za srednju Bosnu, 7. februara 1942, nije na ovoj Oblasnoj konferenciji KPJ dopunio Rajka Bosnia o radu SKOJ-a u srednjoj Bosni. 6) Negdje sredinom februara, dok smo se nalazili na terenu u selima prema dolini Vrbasa i Lijevu polju, Stanko Vukainovi i ja odluili smo da sazovemo sastanak omladinskih aktivista tog podruja. kae Safet Fejzi. Nekoliko dana kasnije u osnovnoj koli u Drugoviima sastali smo se s Osmanom Malkiem

202 Magom, Mladenom Vukosavljeviem, Jovankom Boji, ivkom Stojanoviem, Ilijom Stojanoviem i Miloem Gliiem. Bio je prisutan i komesar Crnovrke ete Duko Brkovi. Na ovom sastanku doli smo na ideju da odrimo omladinsku konferenciju za cijelo podruje srednje Bosne na kojoj e biti podnijeti izvjetaji o stanju meu omladinom poslije formiranja skojevskih aktiva i omladinskih organizacija i jasnije se definisati angaovanje omladine u razbijanju etnike propagande, koja se poela sve vie osjeati620 Uz sve iznijeto i ovaj podatak nedvojbeno govori o razvijenoj aktivnosti u radu SKOJ-a u srednjoj Bosni u to vrijeme, tj. prije Oblasne konferencije KPJ za Bosansku krajinu, odranoj od 2123. februara 1942. godine. (Docnije e se vie rei o skupu koji je na ovom sastanku dogovaran, a koji e se u istoriji omladinskog pokreta u srednjoj Bosni voditi kao Drugo savjetovanje SKOJ-a srednje Bosne, 17. i 18. mart 1942). 7) Oblasna partijska konferencija KPJ za Bosansku krajinu imala je, bez sumnje, ogroman znaaj za dalji razvoj NOP-a i NOR-a i u srednjoj Bosni, izmeu ostalog i zato to je na samoj Konferenciji formiran Okruni komitet KPJ za srednju Bosnu, to je bitno uticalo na dalji tok dogaaja, ali tragini kraj sekretara OK KPJ srednje Bosne Rajka Bosnia, sekretara OK SKOJ-a srednje Bosne elje Baria i jo drugih omladinskih i vojno-politikih kadrova, uslijed etnikih zvjerstava u Joavci i drugih, svakako da je skoro onemoguilo djelovanje ta dva rukovodstva za odreeno vrijeme. U radu Dragana M. Davidovia,621 podnijetog na Naunom skupu Oblasna konferencija KPJ za Bosansku krajinu 2123. februara 1942. godine u Skender-Vakufu, odranom 20-22. februara 1982. godine u Skender-Vakufu, u okviru koga je prezentovan i analiziran Zapisnik Konferencije iz 1942, u taki o SKOJ-u, u dijelu koji se odnosi na srednju Bosnu, izmeu ostalog se navodi etvrta taka dnevnog reda bila je posveena SKOJ-u. Izvjetaj je podnio predstavnik Oblasnog komiteta Rajko Bosni, naglasivi da nije u mogunosti da podnese cjelovit prikaz iz razloga to drugi lan komiteta nije doao, a ja nisam obiao itavu nau teritoriju.622 Ovaj autor kae da je udno (je) da niko iz OK SKOJ-a za Bosansku krajinu nije napisao izvjetaj za PK SKOJ-a za BiH koji 5. aprila 1942. godine obavjetava CK SKOJ-a da iz Bosanske krajine nema nikakvog izvjetaja. (Vidi Arhiv CK SKJ sig. 1942/208). Naime, u borbi za uvrenje NOP-a, za politiko jedinstvo naroda, KPJ je u prvim danima ustanka nalazila bitan oslonac u omladini i SKOJ-u, odnosno odanim omladinskim kadrovima koji su osnivali i unapreivali revolucionarni omladinski pokret na prostorima srednje Bosne, a to su bili kadrovi prekaljeni u revolucionarnoj borbi protiv nastupajueg faizma i uopte snaga mraka u predratnoj Jugoslaviji. S tim u vezi u Istoriji Saveza komunista Bosne i Hercegovine se kae: Glavnu snagu i oslonac KPJ u
620

Safet Fejzi, U Okrunom komitetu SKOJ-a za srednju Bosnu, Lina arhiva Slavka Odia, odjeljak Pripreme za petu knjigu edicije Srednja Bosna u NOB. 621 Dragan M. Davidovi, Osvrt na neke arhivsje i druge izvore za Oblasnu konferenciju KPJ za Bosansku krajinu februara 1942. godine u Skender-Vakufu, Skendervakufska konferencija 42, Banjaluka 1982, str. 1973. 622 Zapisnik, str. 14.

203 ovom radu u narodu inila je omladina. Ona je u Bosni i Hercegovini od poetka ustanka bila u prvim redovima borbe protiv okupatora i njegovih saradnika, radila na zbliavanju Srba, Hrvata i Muslimana i udarala vrste temelje bratstva i jedinstva. Prva je prihvatila platformu borbe za potpuno osloboenje zemlje i stvaranje novog drutvenog sistema u zemlji, u kome bi bili ravnopravni i slobodni svi, bez obzira na nacionalnu, vjersku ili neku drugu pripadnost. Mladi borci u ustanikim jedinicama bili su po pravilu najizdrljiviji i u najteim situacijama, podnosili su i najtea iskuenja, glad, zimu i duge iscrpljujue borbe. U aktivnostima na osloboenoj teritoriji i u svim akcijama i vidovima okupljanja stanovnitva omladina je pokazivala najvii stepen inicijativnosti i snalaljivosti.

Do kraja 1941. godine, a u velikoj mjeri i kasnije, znaajne poslove oko okupljanja i pridobijanja omladine za borbu vrila je, najveim dijelom skojevska organizacija. Njeni uspjesi u pojedinim okruzima bili su znaajni i predstavljali su dopunu rezultatima partijske organizacije. Tamo gdje je bio dobro postavljen i kontinuiran rad okrunih komiteta KPJ i SKOJ-a, bio je uspjeniji i vei doprinos omladine optim naporima NOP-a i u Bosni i Hercegovini. Do proljea 1942. godine, u kozarskom, grmekom, drvarskom okrugu u svim jedinicama su djelovali skojevski aktivi, na osloboenoj teritoriji sva naseljena mjesta su bila obuhvaena radom skojevske organizacije. U ostalim okruzima, u centralnoj Bosni, Hercegovini i istonoj Bosni, u veem broju partizanskih jedinica i u osloboenim varoima i selima uspjeno su djelovai skojevski aktivi. Cjelokupna aktivnost KPJ i drugih inilaca unutar NOP-a u oblasti politiko-vaspitnog i kulturnoprosvjetnog rada odvijala se uz punu podrku i uee skojevskih organizacija. I u izrazito tekim uslovima u okupiranim gradovima i drugim dijelovima neosloboenih krajeva, lanovi KPJ su u izgradnji i jaanju NOPa nalazili uvijek najpouzdanije uporite i aktivne saradnike meu skojevcima i ostalim mladin rodoljubima.623
18. Drugo okruno savjetovanje SKOJ-a srednje Bosne, odrano u Branecima, 17. i 18. marta 1942. godine Drugo okruno savjetovanje SKOJ-a za srednju Bosnu, odrano je 17. i 18. marta 1942. godine u Branecima kod Prnjavora, u zgradi osnovne kole. Ovom savjetovanju prisustvovalo je 80-100 lanova i rukovodilaca SKOJ-a iz cijele srednje Bosne. Savjetovanje je pripremio Okruni komitet SKOJ-a za centralnu Bosnu, a osnovni referat sa izvjetajem o radu izmeu dva savjetovanja podnio je Safet Fejzi. Na ovome savjetovanju, prisustvovali su uesnici iz iz svih optina tadanje srednje Bosne: Skender-Vakufa, ipraga, Maslovara, eave, Noikog, Potoana, Linje,
623

Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, Sarajevo 199? (dodaj iz knjige godinu izdanja i br. str.)

204 trbaca, Hrvaana, Joavke, Braneaca i dr. Iz Maslovara, savjetovanju je prisustvovalo oko 15 lanova SKOJ-a. Ima mnogo osnova da se danas zakljui da je ovo savjetovanje odrano relativno brzo poslije savjetovanja u Karau, stoga to je trebalo brzo djelovati na prenoenju zakljuaka sa Oblasne partijske konferencije, odrane u Skender Vakufu od 2123. februara 1942. godine, a posebno zato to su se sve opasnosti koje su dolazile sa pojavom etnitva ve bile nadvile nad srednjom Bosnom. Savjetovanje je otvorio Safet Fejzi, sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu i pozdravio sve prisutne. Pored njega u radnom predsjednitvu su bili lanovi OK SKOJ-a Mira Jotanovi, eljo Bari, Stanko Vukainovi i Lazo Vidovi. Uesnike savjetovanja su pozdravili Rajko Bosni, sekretar Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu, Danko Mitrov, komandant IV krajikog NOP odreda, Zdravko elar, komandir Grmeke proleterske ete, kasnije proslavljeni komandant Proleterskog bataljona i Lepa Perovi, lan Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH.624 Podnijeta su dva referata: Omladina u NOB Safet Fejzi i Zadaci omladine u NOB-u eljko Bari. Diskusija je bila bogata sa podacima. Svi uesnici elili su da predstave postignute rezultate u svome selu, svojoj optini ili jedinici. Mnogo se pljeskalo, kada je za to bio razlog. Radilo se intenzivno u vremenu za to predvienom Prijem uesnika ovog savjetovanja organizovala je omladina Braneaca i susjednih sela. Dio delegata je spavao u samoj koli, a ostali su bili smjeteni po susednim zaseocima i selima. Uesnici savjetovanja iz Maslovara bili su smeteni u Dubravi. Za sve uesnike savjetovanja omladina je donosila hranu u kolu, a istovremeno i za proletersku Grmeku etu, koja je najveim djelom prisustvovala ovom savjetovanju. Vee pred savjetovanje, kao i oba radna dana uvee, lanovi SKOJ-a pojedinih podruja, u okviru veernjeg okupljanja omladine u koli izvodili su pojedine take kulturnog programa. Tako je omladina Maslovara i Skender Vakufa izvodila zapaene take svoga programa. Sve provedeno vrijeme u Branecima bila je tako divna drugarska atnosfera, da je to uesnicima ostalo nezaboravno. Pored kulturnog programa uvee je omladina igrala i plesala, sklapala su se nova prijateljstva Po zavretku rada izabran je Okruni komitet SKOJ-a u koji su uli: Safet Fejzi, sekretar, elhjko Bari, Mira Jotanovi, Stanko Vukainovi, Lazo Vidovi, ore Perovi oko i Dane Pavli.

624

Ovo pishem kao uesnik ovog savjetovanja. Lepa Perovi je malo zakasnila i, kako se bilo poelo sa radom ona je sluajno sjela pored mene, poto je bilo slobodno mjesto - pri kraju reda kolskih klupa na strani do prozora i, kako je imala dugu kosu dugo se eljala. Potom je prozvana da pozdravi skup.

205 Po povratku sa ovog savjetovanja, lan SKOJ-a iz Maslovara Olgica Pui, kerka maslovarskog kovaa, razbolila se od tifusa i ostala je na Karau u jednoj kui dfok se oporavi, ali poslije nekoliko dana je umrla. Odmah po zavretku rada ovog savjetovanja, dolo je do kadrovskih promjena u Okrunom komitetu SKOJ-a. Safet Fejzi, Stanko Vukainovi i drugi odreeni su da stupe u Proleterski bataljon i da idu u elinac, gdje je formiran Proleterski bataljon 25. marta 1942. godine. Safet je rasporeen za skojevskog rukovodioca tog Bataljona. Tako je prilikom formiranja Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu (zvali su ga i OK KPJ za Banja Luku), 21. marta 1942. godine, eljko Bari postao lan toga komiteta i preuzeo dunost sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, a lanovi komiteta bili su Mira Jotanovi, Lazo Vidovi, ore Perovi oko i Dane Pavli.625 Koliki je znaaj pridavan tih dana radu sa omladinom govori i direktivno pismo Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH, upueno okrunim komitetima KPJ.626 Samo desetak dana po izboru za sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu elju Baria su uhvatili etnici u koli u Brezianima za vrijeme odravanja omladinske konferencije. Sa njim je bio i Dane Pavli, lan istog Okrunog komiteta SKOJ-a. Obadvojic su etnici zaklali. 19. Drugo okruno savjetovanje SKOJ-a za srednju Bosnu u sjeanju Safeta Fejzia, sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu Kako je Safet Fejzi u ve spomenutom radu U Okrunom komitetu SKOJ-a za srednju Bosnu pisao o oba savjetovanja SKOJ-a za srednju Bosnu, ovdje navodimo dio koji se odnosi na Drugo okruno savjetovanje SKOJ-a za srednju Bosnu: Uporedo s organizovanjem skojevskih organizacija u jedinicama stvarani su aktivi SKOJ-a i omladinske organizacije i po selima. Tako su u toku januara i februara formirani aktivi SKOJ- a i omladinske organizacije u Otpoivaljsci, Potoanima, Drugoviima, Linji, Hrvaanima, Slatini, Aleksiima, Jaruanima, Miloevcima, Martincu, Krikovcima, Vijeanima, Branecima, Brezianima, Karau i drugim selima. Negdje sredinom februara, dok smo se nalazili na terenu u selima prema dolini Vrbasa i Lijeve polju, Stanko Vukainovi i ja odluili smo da sazovemo sastanak omladinskih aktivista tog podruja. Nekoliko dana kasnije u osnovnoj koli u Drugoviima sastali smo se s Osmanom Malkiem Magom, Mladenom Vukosavljeviem, Jovankom Boji, ivkom Stojanovi, Ilijom Stojanovie i Miloem Gliiem. Bio je prisutan i komesar Crnovrke partizanske ete Duko Brkovi. Na ovom sastanku doli smo na ideju da odrimo omladinsku konfereciju za cijelo podruje srednje Bosne na kojoj e biti podnijeti izvjetaji o stanju meu omladinom poslije formiranja skojevskih aktiva i omladinskih organizacija i jasnije se definisati angaovanje omladine u razbijanju etnike propagande, koja se poela sve vie osjeati. Istovremeno je zakljueno da se
625 626

Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Mikrofilm IRP BiH 1/632. Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Mikrofilm IRP BiH, 1/379.

206 ve u okviru priprema za namjeravanu konferenciju u to veem broju odre politiki zborovi omladine na kojim e, pored prikaza razvoja narodnooslobodilake borbe i vojno-politike situacije u zemlji i svijetu, biti raskrinkane i etnike razbijake akcije. Zakljuci ovog sastanka poslani su ostalim lanovima Okrunog komiteta SKOJ-a Miri Jotanovi, Lazi Vidoviu i eljki Bariu s napomenom da i oni na svom terenu pristupe odravanju omladinskih zborova i pripremama za okrunu konferenciju. Mi smo odmah odrali takav zbor u Drugovioma. Na zboru smo govorili Stanko Vukainovi, Osman Malki Maga i ja, a poslije zbora nastalo je omladinsko i narodno veselje do kasno u no. Tako smo uradili i u Krikovcima, Martincu, Linji, Potoanima, Hrvaanima, Kokorima, Branecima, Brezianima, Slatini, Kadinjanima Na isti nain postupili su i ostali lanovi OK SKOJ-a na svojim sektorima; u roku od nepunih mjesec dana na cijelom podruju srednje Bosne, odnosno na terenu koji je pokrivao etvrti krajiki NOP odred izuzimajui Prvi bataljon, koji je bio na lijevoj strain Vrbasa, na Manjai627 odrani su omladinski zborovi. Krajem februara, ili poetkom marta, odrali smo u Joavci sastanak OK SKOJ-a na kojem smo odluili da okrunu omladinsku konferenciju odrimo 12.628 marta u Branecima. O ovoj naoj odluci obavjeteni su odmah sekretar Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu Rajko Bosni i lan tog komiteta Milan Radman. Sjeam se da mi je Rajko, kada sam zavrio svoje izlaganje, rekao: Odlino! ak ste i OK KPJ preduhitrili! Imate nau punu podrku. Moralo se raditi brzo jer nas je dijelilo svega desetak dana od dana odravanja konferencije. Na Okruni komitet se nalazio u blizini taba odreda pa smo se koristili bataljonskim kuririma koji su dolazili i taj zab da po njima uputimo obavjetelja i pozive, u prvom redu skojevskim rukovodiocima u partizanskim jedinicama. Za vezu s omladinskim aktivistima na terenu morali smo da se koristimo posebnim kuririma. Iako je snijeg bio dubok, sve je ilo odlino i kuriri nae poruke raznijeli na vrijeme. Zorici Mitrov, Nadi Maar-Mitrov i Zijadu Bektaeviu povjeren je zadatak da pripreme zgradu osnovne kole u Branecima za odravanje konferencije i oni su taj zadatak uspjeno obavili. Rteferat pod naslovom Omladina u NOB pripremao sam ja uz pomo, u prvom redu, Stanka Vukainovia; pisao sam ga rukom jer se jedina pisaa maina nalazila u tabu odreda. Drugi referat Zadaci omladine u NOB pripremao je eljko Bari. Devetog ili desetog marta cijeli OK SKOJ-a se okupio u Branecima: trebalo je izvriti posljednje pripreme. Dan uoi poetka konferencije, ve oko podneva, poela su sa svih strana da pristiu grupe delegata pod zastavama, pjevajui pjesme koje su se tada pjevale po partizanskim jedinicama i na priredbama. Bilo je divno posmatrati tu razdraganu mladost. Stari Lazo Mitrov otac Danka, komandanta etvrtog krajikog partizanskog odreda, rekao je tada: Ovako neto u ivotu nisam doivio niti u doiviti!
Okruni komitet SKOJ-a za srednju Bosnu nije bio zaduen za rad s omladinom na podruju Manjae niti je imao uvid u taj rad. 628 Drug Safet Fejzi u ovom radu omakom je stavio da je savjetovanje ranije odrano.
627

207 Sutradan ujutro, pred sam poetak konferencije, doli su gosti: Danko Mitrov, Lepa Perovi, lan PK KPJ za BiH, Rajko Bosni, Zdravko elar, komandir Grmeke proleterske ete (Krajiki proleterski bataljon jo nije bio formiran), Novak Pivaevi, komandant Treeg bataljona etvrtog krajikog NOP odreda, Leda Karabegovi, Jegor Lastri.629 Velik broj delegata ostao je u Branecima puna tri dana poslije konferencije: cilj nam je bio da se oni meusobno to bolje upoznaju, sprijatelje i razmjene iskustva. Za to vrijeme svake veeri odravana je priredba, zabavljalo se i veselilo. Kada je doao as rastanka, nastalo je grljenje i ljubljenje, iako se veina omladinaca i omladinki tu u Branecima prvi put srela i upoznala. Mnogi kao da su slutili da se vie nikada nee vidjeti Odmah poslije zavretka konferencije Okruni komitet SKOJ-a je odrao sjednicu, na kojoj je, u dogovoru sa sekretarom Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu, odlueno da u Proleterski bataljon, koji treba da se formira, stupe Stanko Vukainovi, Petar Petrovi, Osman Malki Maga, Nenad Krajinik, ja i jo neki drugovi ijih se imena vie ne sjeam. Istovremeno je odlueno da novi Okruni komitet SKOJ-a za sednju Bosnu sainjavaju eljko Bari (sekretar), Dane Pavli, Lazo Vidovi, Mira Jotanovi i oko Perovi.630 20. Smotra kulturnoprosvjetnog rada omladine srednje Bosne, Skender Vakuf 5, 6. i 7. aprila 1942. godine Krajem marta i prvih aprilskih dana 1942. godine u ipragama, Maslovarima i Skender Vakufu, Hrvaanima, Potoanima, Joavci, Otpoivaljci, Noikom i dr. kao i u mnogim drugim selima, i pored oite opasnosti koja je dolazila sa najezdom etnika, i dalje su se ivo odvijale aktivnosti u omladinskoj organizaciji. Tako se gotovo svake veeri sakupljala omladina u pojedinim sekcijama kulturno-prosvjetnog rada, zatim na politikim asovima, odnosno sluanju radio-vjesti, vojnoj obuci i sl. lanovi Okrunog komiteta SKOJ-a vrili su pripreme za uee omladine ovih optina na smotri skulturnoprosvjetnog rada omladine centralne Bosne, koja je odrana u Skender Vakufu 5, 6. i 7. aprila 1942. godine. oko Perovi je vrio pripreme u optinama iprage, Maslovare i Skender Vakuf. Priprema za ovu Smotru u tekoj politikoj situaciji, s obzirom da je u Joavci od strane etnika ve bio izvren zloin ubista rukovodeeg kadra srednje Bosne i pokolj ranjebika u bolnici, nou izmeu 31. marta i 1. aprila, predstavlja svojevrstan entuzijazam omladine, kao i njenih rukovodilaca oke Perovia. Ali, istina je da mi omladina u Maslovarama, nismo znali za tragediju koja se dogodila u Joavci i za to nismo saznali sve do povratka iz Skender-Vakufa, 8. aprila 1942. godine. Omladinske kulturno-prosjvetne ekipe stigle su u Skender Vakuf 4. aprila. Omladina Skender Vakufa organizovala je doek i smjetaj omladine po privatnim kuama,
Jegor je nadimak Zdravka Lastria Safet Fejzi, U Okrunom komitetu SKOJ-a za srednju Bosnu, Srednja Bosna u NOB, knj. 4 (u pripremi za tampu 2003. godine).
630 629

208 pristigle iz drugih krajeva i okoline. Na primjer, iz Maslovara uestvovalo je oko 20-ak omladine,631 a iz ipraga neto manje. Smotra je odrana u zgradi osnovne kole u Skender-Vakufu. U toku tri dana i veeri stalno su nastupale omladinske ekipe na ovoj Smotri, koja je bila dobro posjeena, kako od omladine iz susjednih sela Skender Vakufa, tako i od odraslih iz mjesta SkenderVakufa, a posebno od boraca. Odravanje ove Smotre kulturno-prosvjetnog rada omladine srednje Bosne, u izuzetno ozbiljnoj politikoj situaciji, imalo je poseban politiki znaaj. Kako je odrana 5., 6. i 7. aprila 1942. godine, ona u stvari, predstavlja poslednji vei skup sa ireg podruja srednje Bosne, koji je odran ve u vrijeme etnitkih pueva u srednjoj Bosni. Jer, etniki pu je u Joavci bio nou, izmeu 31. marta i 1. aprila, u Pribiniu neto kasnije, a u Maslovarima, nou izmeu 7. i 8. aprila 1942. godine. Na dan naeg povratka, 8. aprila, sutradan po zavrenoj smotri, nau grupu omladine u selu Orahovi (pored Obodnika) doekala je grupa maskovarskih etnika. Sve koje smo vidjeli, poznavali smo dobro, kao i oni nas. Jer, bili su boric Maslovarske partizanske ete, a sada samo imaju na istim kapama etnike kokarde, pa nam je sve bilo jasno. Duanku Petri,632 koja je predvodila ovu grupu i Nevenku Pet, njenu mlau sestru etnici su uhapsili i sproveli u etniki zatvor u Maslovare, koji je bio u podrumu zgrade direkcije Rudnika Maslovare, a ostalu omladinu su pustili kuama. 21. Odluka o osnivanju OK KPJ za srednju Bosnu 23.02.1942; formiranje OK KPJ za srednju Bosnu 21. marta. i 2. maja 1942. godine Na Oblasnoj konferenciji KPJ Bosanske krajine u Skender-Vakufu izmeu izvjetaja koji su podnijeli sekretari okrunih komiteta KPJ sa etiri okruga (efket Maglajli za OK KPJ Biha, Branko Babi Slovenac za OK KPJ Prijedor, Rudi Kolak za OK KPJ Drvar i Kasim Hadi za OK KPJ Jajce. Izvjetaj Kasima Hadia je najvie na sebe skrenuo panju zbog veoma tekih uslova na podruju djelovanja III KNOP odreda. Njegov izvjetaj, koji je datiran 20. februara, 1942. godine, po metodologiji se razlikuje od drugih, poto se pitanja ne tretiraju po pojedinim srezovima, ve po aktuelnosti problema i to u devet poglavlja. Diskusija, koja je voena o izvjetaju Kasima Hadia, kao i diskusije koje su voene u drugim takama dnevnog reda, a odnosile su se na podruje Treeg KNOP odreda, pokazala je da je situacija na ovom terenu bila najtea. Bilo je mnogo greaka Partije, nastale dijelom kao posljedica malog broja kadrova na irokom terenu, ali su dijelom bile i posljedica slabog rada partijskog kadra. Osim problema pojave i razvoja etnitva i razornog rada talijanskih agenata i u samim partijskim redovima, pa i meu rukovodiocima, bilo je dosta neslaganja. Pomenuta je i afera u vezi krivotvorenja
Za mlarg itaoca treba napomenuti da je omladine na oba savjetovanja i smotru u Skender-Vakufu, na primjer iz Maslovara, odlazila pjeice. Bio je rat i nisu postojala prevozna sredstva. 632 Duanka Petri, tada je bila sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a i predsjednik Optinskog odbora NOSOBiH-a, a njena mlaa sestra Nevenka sekretar aktiva SKOJ-a u Maslovarama.
631

209 mjenica za ije razrjeenje je u istom mahu formirana i posebna komisija.633 O svim ovim pitanjima govorili su Kasim Hadi, Pero Moraa, Stole Kovaevi, Vaso Butozan, Nemanja Vlatkovi, rukovodioci sa toga terena, a uee su uzeli i: Branko Babi, Boko iljegovi, oa Maar, te, kao i inae u toku rada Konferencije, uro Pucar Stari i Osman Karabegovi.634U sklopu neposredne diskusije o problemima na tom podruju najotriju kritiku je odgovornim drugovima izrekao Osman Karabegovi ocjenivi da su potpuno podbacili, da se za komuniste u III odredau uopte ne zna.635 Izmeu nekoliko odluka koje je donijela Oblasna partijska konferencija Druga vana odluka bila je formiranje Okrunog komiteta KPJ za centralnu (srednju nap. aut.) Bosnu iji je sekretar trebalo da bude Rajko Bosni.636 Vera Krinik-Buki u okviru svoga rada sumirajui rezultate partijske Konferencije u Skendervakzfu, izmeu ostalog, kae: Peto, na Konferenciji su delegati upoznati sa podatkom o formiranju novog Operativnog taba za Bosansku krajinu, i njegovim personalnim sastavom, (koji je na sastanku u Bocu unekoliko izmjenjen). Ukoliko, uslovno, sastanak u Bocu tretiramo kao nastavak ili dodatni dio Konferencije, onda ti treba svakako jo da spomenemo formiranje taba V KNOP odreda i Okrunog komiteta KPJ za Centralnu (srednju nap. aut.) Bosnu. U Regesti dokumenata o serdnjoj Bosni u NOB, 1941-1943, o formiranju Okrunog komiteta KPJ za srednju se jae slijedee: 2. maja 1942. Milan Radman izvjetava da je 21. marta formiran Okruni komitet KPJ u sastavu: Rajko Bosni, sekretar, Zaga Umievi, Milan Radman, Milo Glii i eljo Bari (SKOJ), ali da taj komitet zbog izuzetnih prilika nije djelovao te da je ponovno formiran 2. maja u sastavu Milan Radman, sekretar, Zaga Umievi, Milo Glii, oka Perovi (omladina). Radman dalje detaljno izvjetava o stanju i radu Partije na terenu 4. krajikog odreda, o stanju partizanskih eta i Proleterskog bataljona, etnikim puevima i likvidaciji pojedinih eta.637 Zbog znaaja izvjetaja Milana Radmana o formiranju Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu za dalji razvoj dogaaja u srednjoj Bosni u to vrijeme, dajemo taj izvjetaj u irim izvodima: Drugovi, 21.III.42 formiran je OK koji djeluje na sektoru IV KNOPO u koji su uli kao sekretar drug Rajko Bosni, Milo Glii, Mlaen, Mala, Milan Radman i Bari eljo ispred SKOJ-a. Izvjetaj o partijskom radu za tih deset dana nije vam poslat, jer je poginuo sekretar OK i predstavnik SKOJ-a, a Mlaen i Mala uopte nisu ni obavjeteni da ulaze u OK. Ipak sam vam ja podnio izvjetaj o svom radu

Zapisnik, str. 12. Ibid. 635 Mr Vera Krinik-Buki, Tok, rad i uesnici Skendervakufske konferencije, Skendervakufska konferencija 42, Banjaluka 1962, str.303. 636 Dragan M. Davidivi, nav. dj., str. 32. 637 Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/632.
634

633

210 Za mjesec april nije vam poslat izvjetaj jer stvarno OK nije ni ponovo formiran, a ja sam leao itav mjesec ranjen. Poetkom maja na ovom sektoru se nalazio drug Stari i drug Osman kojima sam izloio stanje partije i 2.V.42. je ponovo formiran OK u koji je uao drug ore (Crnogorac) ispred omladine, Milo Glii, Mala, i kao sekretar Milan Radman. Budui da je ovo prvi pismeni izvjetaj koji vam podnosi OK to emo vam izloiti cjelokupan izvjetaj sa sektora gdje djelije na OK. Uglavnom politiku situaciju i stanje partije kroz mjesec maj, jer vam je za prijanje mjesece situacija poznata. Poetkom mjeseca maja ete koje su jo tada bile partizanske poljuljale su se radi brojnog poveanja etnika i njihovog djelovanja preko etniki raspoloenih ljudi u njima samim etnici su se grupisali i postavili sebi kao glavni zadatak borbu protiv proleterskog bataljona koji se tada nalazio na ovom sektoru i protiv naih istaknutih drugova, dok su nastojali da poljuljane partizanske ete jednostavno podvrgnu svojoj komandi doavi na njihov teritorij s velikim snagama. Tako su pridobili etu u Vitkovcima i dobojsku etu u Ljsekovim Vodama. Ali, poraz etnika u sudaru sa Protuetnikim bataljonom na na Keninu poljuljao je etniki raspoloene elemente i od njih su se neki nedisciplinovano povratili na svoje stare poloaje prema hrv. Vojsci. Samo jedna vea grupa etnika otila je u pravcu Skendera izvrila napad na emernicu i Boac, koji je uspio. Osim tih etnika koji se uglavnom nalaze u Joavci, eavi, Pribiniu, Buletiu i Blatnici postoji jo jedna grupa etnika na terenu Ilove i to oko 70 pod komandom Forkape. Istina ti etnici jo nisu nigdje napali na nae drugove, ali su u zadnje vrijeme i oni u sporazumu s ustaama. Jo dok je bio Protuetniki bataljon ovdje crnovrka eta pod pritiskom etnika iz Joavke koji su uglavnom svoju propagandu vodili preko samih seljaka sa terena Crnovrke ete koji su izbjegli ispred hrv. vojske (to ljudstvo koje je izbjeglo zahtjevalo je da se suzbije hrv. Vojska i da se oni povrate, steklo je bilo uvjerenje da taj tadatak ne mogu da izvre nae snage, jer je na hrv, vojsku izvrena neuspjela akcija s nae strane i onda su se obratili etnicima za koje su vjerovali da mogu oistiti njihov teren) prela je u narodno oslob. vojsku da bi kao takva izbjegla napad etnika i zadovoljila masu. Istina u njoj je ostao komandni kadar prilino dobar. Motajika eta isto se je raspala, jer je imala slab komandni kadar, a i samo ljudstvo je nije bilo raspoloeno za borbu protiv etnika. Ipak jedan dio ljudstva je izbjegao ispred etnika. Tako da ba itavom ovom terenu danas postoji samo jedna eta i to prnjavorska koja je pod naom komandom. Jer se i crnovrka eta koja je bila dobrovoljaka raspolovila tako da su jedni ostali na svom sektoru, priavi etnicima a jedan dio se okupio oko Proleterskog bataljona. Takva je bila situacija po odlasku protivetnikog bataljona. Kod proleterskog bataljona koji je ostao na ovom sektoru pojavila se, kako meu vojnicima tako i kod samog bataljonskog biroa, malodunost smatrajui svoje snage slabim da bi se mogli uspjeno boriti protiv etnika i zahtjev za naputanje ovoga terena i odlazak u Kozaru. Kolikogod je OK zajedno sa komandnim kadrom IV odreda smatrao, da nije takva ni politika ni vojnika situacija na ovom terenu, da bi bilo potrebno taj teren napustiti, ipak je bat. Biro proleterskog bataljona odluio da napusti teren i prol. bat. ga je napustio 1.VI.1942 god. Pored svega toga to je prol. Bat. napustio ovaj teren OK i komandni kadar IV odr. je ostao na ovome terenu da nastavi borbu sa

211 snagamakojima raspolae. Mi smatramo da je svako naputanje ovoga terena sabotaa u pravcu nar. oslob. borbe, jer mislimo da nastavljajui borbu na ovom terenu dajemo mogunost svim potenim borcima, koji se danas nalaze u etnikim redovima, a i ostalim seljacima da se okupe oko nas kao jezgra nar. oslob. borbe na ovom terenu. Budui da su nae vojne snage na ovom terenu jako malene mi smo odluili da preemo na nain gerilske borbe. Meu naim ljudstvom s kojim sada raspolaemo ima potenih boraca iz nekoliko prijanjih part. eta i to iz crnovrke, motajike, dobojske, maslovarske, skenderske, i dvojica iz joavake ete. Mi smo odluili da to ljudstvo u gerilskim jedinicama teoretsko politiki osposobimo da postanu borbeno, politiki svjesno jezgro oko kojega bi se kupili svi poteni boric, a i kojemu bi pridolazili vojnici iz etnikih eta. Mi emo to postii na taj nain to emo u svaku gerilsku jedinicu metnuti bar jednoga politiki svjesnoga ovjeka tj. teoretski izgraenog koji na sebe prima dunost da stvarno osposobi ljudstvo gerilske jedinice metnuti bar jednoga politiki svjesnog ovjeka tj. teoretski izgraenog koji na sebe prima dunost da stvarno osposobi ljudstvo gerilske jedinice da postane borbeno, disciplinovano, poltiki svijesno jezgro. Sadanja politika situacija stoji u znaku previranja etnikih snaga. Njihove pojedine male grupice odmeu se od komandi i vre pljaku te e na taj nain od sebe odbiti seljatvo. Ujedno sporazum etnikog vodstva sa ustaama izaziva kod nekih etnikih boraca neraspoloenje prema vodstvu dok seljake mase na izrazito etnikim terenima momentano se slau sa sporazumom ustaa i etnikih voa, jer se nadaju da e im tim sporazumom biti zagarantovan miran ivot. Ali nema sumnje da e srpske seljake mase ovog kraja sa simpatijama gledati one koji i dalje budu unitavali ustae. to se tie muslimana ovoga kraja oni e uvjek sa simpatijama gledati i pomagati nastavak borbe protiv etnika. Isto tako ukrajinske, a naroito poljske mase koje se ne nalaze pod ustakom vlasti bolje gledaju na na pokret nego na etnike, ali jo nijesu voljni da nas aktivno pomau. To bi bila uglavnom ocjena pol. situacije i raspoloenja masa na ovom terenu, ali treba spomenuti da na ovom sektoru ostaje prnjavorska eta pod vostvom druga Novaka Pivaevia kao dobrovoljaka eta. to se tie stanja partije na ovom sektoru stvar stoji ovako. I sada postiji tabna grupa odreda koja broji 4 lana. Oni e i dalje ostati kao tabna grupa pri jednoj gerilskoj jedinici. Osim toga ostaje na ovom terenu cjelokupan OK. Ti je i drugarica Mala (Zaga), koja je 26-V dola na ovaj teren i koja unila aktivno u rad kao lan OK. Od crnovrke ete koji su ostali na ovom terenu postoje 2 partijca, a ostali su sa proleterskim bataljonom otili u Kozaru. Od partijaca motajike ete koji su uzmakli ispred etnika i odvojili se od nas nema nijednog s nama. Na ovom terenu postoje dva lana iz bataljonske tabne grupe. U prnjavorskoj eti je bilo 6 partijaca, a jednoga od tih kao nedostojnog ozbacujemo iz partije. Sa sektora Ljeskovih Voda postoje dva partijca. U pozadini gdje je djelovala vitkovaka eta nalazi se jedan partijac koji dri sastanke sa dvojicom pripravnika. Na sektoru motajike ete postoje 3 partijca s kojima se dosada nije skoro nita radilo. To je krivica sekretara OK koji nije posvetio dovoljno panje partijskom radu u pozadini. U pozadini prnjavorske ete postoje dva partijca. OK SKOJ-a nije ponovo formiran jer se uslijed iste situacije na sektoru itavog odreda nije imao

212 potpun i taan pregled rada. Od kadra pozadinskih radnika ostala su etiri druga. Sva etiri druga bie u gerilskim jedinicama u kojima e raditi na omladinskom radu i odravati vezu sa mladima u pozadini i politiki je poduzati. Danas moemo raunati sa 20 sigurnih omladinaca organiziranih u SKOJ-u, koji e biti glavno jezgro u omladinskom radu i u gerilskoj jedinici i u pozadini. Od literature ovdje nemamo skoro nita. Zato aljite to vie literature a isto tako ako budete dolazili ovamo donesite je. U tu svrhu poslaemo kurira po kome treba da nam poaljete taj propagandni materijal. Budui da prilike i poloaj u kome se sada nalazimo iziskujuz da se za sekretara Ok postavi drugarica Mala, a dosadanji sekretar da ostane kao lan OK, predlaemo vam da usvojite. Drugarski pozdrav Smrt faizmu sloboda narodu Radman Milan s. r. Napomena: Izuzev zadnjeg tekst (Drugarski pozdrav ) sve ostalo je pisala Zaga Umievi. Bar, njen je rukopis! Ostalo Milan Radman.638 22. Razvoj narodne vlasti u srednjoj Bosni 1941. godine i angaovanje omladine Neposredno poslije okupacije nae zemlje i osnivanja tzv. Nezavisne drave Hrvatske lanovi KPJ i SKOJ-a i njihove vodee linosti zapoeli su aktivan politiki rad na terenu oko Banjaluke i ire, a prilikom rasporeda kadrova odreene linosti su upuene u pojedine dijelove srednje Bosne u vezi sa pripremama za podizanje ustanka. Tako su Rade Liina, Niko Jurini, Kasim Hadi, Ivica Maar, Leda Karabegovi, Danko Mitrov, Idriz Maslo, Slavko Odi, Milan Radman, Niko Jurini, Drago Maar, Ahmet Hadiselimovi, Safet Fejzi, eljko Bari eljo, Brane Moraa, Momir Kapor i drugi meu prvima bili zadueni za politiko djelovanje na podruju srednje Bosne ili i srednje Bosne.639 Jedno mjesec dana po kapitulaciji kraljevske jugoslovenske vojske i na terenu srednje Bosne otpoela je aktivnost komunista na skupljanju oruja i municije i pripremi oruanog otpora okupatoru i njegovim ustakim slugama.640 Meutim, iz mnogobrojne grae koja je koriena u pisanju knjige I zvijezde smo dosezali I i II, to je i navedeno u fusnotama, vidi se da je oruje sakupljano ve u vrijeme raspada vojske Kraljevine Jugoslavije, odnosno pojedinci, nastojei da izbjegnu zarobljavanje, kretali su se svojoj kui zaobilaznim putevima da bi izbjegli patrole, hapenja i sl, sakrivi svoje oruje i
Milan Radman, Izvjetaj o stanju i radu Partije na terenu IV krajikog NOP odreda od 1. juna 1942. godine, Istorijsko odjeljenje CK SK BiH, godina 1942 mjesec VI. Broj dokumenta 435, Reg. broj spisa 1. 639 O prvim izlascimanekih od navedenih u tom periodu na pr. u Klanice, Prnjavor, Kotor-Varo i dr. napisano je i u prvoj knjizi I zvijezde smo dosezali. 640 Adem Hercegovac, Razvoj narodne vlasti u srednjoj Bosni 1941. godine, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 30-34.
638

213 prije dolaska kui, u njenoj neposrednoj blizini, ili po dolasku kui i sl. Na primjer, brojni su lanci u ediciji Srednja Bosna u NOB (1, 2. i 3. knjizi i 4. u pripremi za tampu), u kojim autori piu o i o sakrivanju oruja, kako zbog line bezbjednosti poto u svakom ratnom vihoru nije zgoreg imati oruje i za linu bezbjednost, kao i bezbjednost svoje porodice, tako i zbog otpora okupatoru i njihovim slugama, kada za to doe vrijeme, pogotovo protiv ustaa zbog zloina koje su ustake jedinice, kao i pojedinci na svoju ruku vrili, a teror su poeli sprovoditi odmah po osnivanju tzv. NDH. Ilustracije radi, naveemo objavljeno sjeanje, pisano marta 1971. godine, u kome se govori o zbivanjima prilikom rasula vojske Kraljevine Jugoslavije: Kada su dijelovi bive jugoslovenske vojske, povlei se ispred Nijemaca, aprila 1941. godine, stigli u mjesto Maslovare, ve se vidjelo da je u toj vojsci zavladalo pravo rasulo. Mogla su se vidjeti usplahirena lica viih oficira u limunizama. Neki su ve bili preobueni u civilna odjela. Vojnici su bili premoreni i zastraeni. Ogromne koliine odjee, obue, oruja i konzervisane hrane ostavljane su pored ceste. Narod iz okolnih sela je to odnosio svojim kuama, sakrivajui prije svega oruje. Sve ovo dogaalo se prije zvanine kapitulacije dolaska okupatora i osnivanja NDH. Tih dana, dok je vladalo rasulo, esto su se sretali mjetani u djelovima uniforme bive jugoslovenske vojske, a esto i u cijeloj uniformi, sve dok, kasnije, zapovjednik oruanih snaga NDH Slavko Kvaternik641 nije izdao nareenje da se razoruavanje stanovnitva mora zavriti do 10. maja. Saopteno je da e se putem opkoljavanja sela i primjenom najdrastinijih metoda, prii sakupljanju oruja i vojne opreme, ukoliko graani sami ne predaju. I Vaso Petri, do rata predsjednik Optine u Maslovarama, a dolaskom NDH razrjeen te dunosti, ve od ranije politiki pripremn642 za potrebu naoruavanja naroda radi pruanja otpora okupatoru, sakrio je dvadesetak puaka i jedna konjska kola vojne opreme (odjee, obue, atorskih krila, uturica za vodu itd.)643 Poto je to bilo vrijeme kada se sije krompir april mjesec, puke su zakopane pored same kue, u bati. U gredice tek zasijanog krompira, napravljene po cijeloj duini bate, puke su poloene po duini, predhodno dobro uvijene, a zatim zatrpane zemljom, tako da su napravljene dugake gredice, kakve se obino prave kada se sije krompir, to je Vaso uradio uz pomosvoje dvije mlae keri Duankom i Nevenkom. Poto su okupatorske vlasti pojaale prijetnje u vezi sa eventualnim posjedovanjem oruja, Vaso je posebno sakrio svoj vojno-dravni pitolj. Jedne veeri pozvao je Nevenku da mu pomogne da ga sakrije. U umici pored kue, zvanoj Grabik, taj pitolj zakopali su u zemlju. Predhodno su ga zavili u neke masne krpe, a zatim stavili u konu aku torbu najstarije keri Viktorije.

Naredba br. 2 zapovjednika oruanih snaga NDH Slavka Kvaternika od 30 aprila 1941. godine. Vaso Petri, trgovac iz Maslovara. Bio je i predsjednik Optine Maslovare od kada su optine osnovane u srezu Kotor-Varo. Proglaenjem NDH smjenjen je sa ove dunosti, a za predsjednika je postavljena osoba koja je jo prije rata bila zakleti ustaa , Josip Karlovi, predradnik u Rudniku Maslovare. U to vrijeme, od maja mjeseca, u Maslovarama su boravili Momir Kapor i Brane Moraa, koji su i predhodnih godina bili u prijateljskim odnosima sa Vasom Petri, sa njim su svakodnevno provodili po 2-3 sata u razgovorima, koji su imali za cilj pripreme otpora okupatoru. 643 Ovu vojnu opremu su pronali maslovarski obani i veim dijelom raznijeli.
642

641

214 Samo nekoliko mjeseci docnije, kada je pitolj izvaen iz zemlje bio je, sreom, sasvim ouvan i mogao je biti upotrebljen.644 Iako je u varoici Maslovare bio garnizon sa domobranima i ustaama i djelovala optinska vlast tzv. Nezavisne drave Hrvatske, sve do 15. decembra 1941. godine, i tokom avgusta i poetkom septembra u odreenom broju sela Optine Maslovare bili su odreeni ili izabrani seoski odbornici, koji su, u stvari, ve bili paralelna vlast ustakoj. Zanimljiv je objavljeni prilog jednog od prvih seoskih odbornika o aktivnostima prvih dana septembra 1941. godine: estog septembra 1941. godine u Borju, kod svojih tala, kosio sam bujad za prostirku pod stoku. kae Duan Jotanovi, iz sela Liplje. Idui stazom, naiao sam prvi put na naoruane ljude koji nisu bili iz naeg sela. Bila su petroica, a meu njima su bili i Dragan i Milan Bubi, rodom iz Maslovara, koje sam poznavao645 Nakon nedelju dana opet su doli i odrali kod manastira u Liplju veliki zbor, na koji su doli skoro svi ljudi iz Liplja i mnogi iz okolnih sela. Kasim Hadi je govorio o ustanku irom zemlje, o potrebi borbe protiv ustaa i okupatora i pozvao sve mlae ljude koji su sluili vojsku i imaju sakriveno oruje da odmah stupe u partizanski odred. Nee vie biti povlaenja kuama! Sada kad krenemo u okraj, tui emo se do konanog osloboenja! bile su njegove rijei na tom zboru. Govorio je i o odredu i rekao da e komandant odreda biti Dragan Bubi, a politiki komesar Idriz Maslo.646 Navodimo nekoliko podataka o prvim poecima djelovanja narodne vlasti u Maslovarama, uzetih ilustracije radi, a to je zabiljeeno prije 32 godine,647 slini procesi u razvoju nove vlasti na tek stvorenim slobodnim teritorijama (a ponegdje i prije) odvijale su se, 1941. godine, irom srednje Bosne. Za ovaj rad osnivanje i djelovanje nove vlasti veoma je znaajno, poto je aktivnost omladine u svim njenim akcijama bila bitna neodvojiva od djelovanja nove vlasti, a posebno kada je u pitanju dobrovoljno stupanje mladih ljudi u partizanske jedinice, to je iz razumljivih razloga tada bilo najprioritetnije.

Nevenka Petri, Moja sjeanja na ustanak 1941. u Maslovarama, Beograd, marta 1971, Arhiva edicije Srednja Bosna u NOB, 34 str.; citirani dio je na str. 2-3. 645 Duan Jotanovi, Dolazak partizana i zbor u Liplju, Srednja Bosna u NOB, knj. br. 2, str. 285. 646 Ibid., str. 286-287. Sudei po navedenim datumima ovaj zbor je odran 14. septembra. Autor kae da je K. Hadi rekao da e Dragan Bubi biti komandant odreda, a Maslo Idriz, politiki komesar. Meutim, Dragan Bubi, rudarski radnik iz Maslovara bio je tada ve postavljen za komandira 2. odreda (a ne komandanta kako Duan kae), a Rade Liina, za politikog delegata istog odreda (a ne Idriz Maslo, koji e biti na toj dunost neto kasnije, po odlasku Rade Liine, poslije neuspjelog napada na Maslovare, kada je formirana Borjanska eta (koja poslije posteje Maslovarska eta) u sastavu 6. bataljona, umjesto dotadanjeg 2. odreda. 647 Nevenka Petri, Moje sjeanja na ustanak 1941. u Maslovarama, Beograd, marta 1971, 34. str .Arhiva edicije Srednja Bosna u NOB; Lina arhiva autora.

644

215 Prvi poeci rada narodne vlasti i formiranje Optinskog revolucionarnog politikog odbora i izbor odbornika po zaseocima na kojim je razmatrana borba protiv okupatora i NDH648 Prvi sastanak na kome su prisustvovali: Brane Moraa, Vaso Petri, Momitr Kapor, Vaso Kapor i Petar mara odran je krajem maja 1941. u Maslovarama u kui Vase Petria. Docnije je vie puta odravan sastanak u istom sastavu Poetkom avgusta 1941. godine u okolinu Maslovara je doao Ivica Maar i odrao je sastanak sa Vasom Petri i Vasom Kapor u Budaku, zaseoku optine Maslovare, na jednoj livadi, na kome su razmatrani dalji zadaci u pripremama za ustanak i formiranje optinske vlasti. Na ovom sastanku dogovoreno je da se okupi iri sastanak sa povjerljivim mjetanima iz svih maslovarskih sela i zaseoka u cilju osnivanja Optinskog revolucionarnog politikog odbora, poto su ve tada u pojedinim selima odbornici djelovali na sprovoenju tada aktuelnih zadataka. Dva dana poslije ovoga uli se meu saradnicima NOP-a da je Ivica Maar uhapen u Jajcu.649 Prema dosadanjem istraivanju, odravanje optinskog zbora na maslovarskom groblju je pripremano u periodu od sastanka Ivice Maar sa Vasom Petri i Vasom Kapor, odranom poetkom avgusta 1941.godine u selu Budak do dolaska 2. odreda Prve ete Bosanske krajine, 4. septembra iste godine, a odran je neposredno poslije 4. septembra 1941. godine. Tako je na maslovarskom groblju, koje se nalazi na jednom brdu iznad Maslovara, odran zbor na kome je prisustvovalo oko 60 ljudi, (a u sluaju da naie neka neprijateljska patrola bilo je dogovoreno da se kao objanjenje za taj skup kae da se odrava radi etrdesetodnevnog pomena u vezi sa smru nekog mjetanina). Na ovaj zbor bili su izriito pozvani samo provjereni ljudi u koje se imalo povjerenja, poto je u to vrijeme u Maslovarama bila neprijateljska posada. Zboru su pored mjetana prisustvovali i partizani: Rade Liina, politiki delegat i Dragan Bubi, komandir 2 krajikog NOP odreda Prve ete Bosanske krajine i Milorad Mirkovi, borac Maslovarske ete, komunista iz Teslia. Oni su odrali politike govore. Razmatrani su oblici borbe protiv okupatora i NDH. Na kraju je izabran Optinski revolucionarni politiki odbor.650 Vaso Petri na ovom zboru izabran je za predsjednika toga odbora, a za sekretara je izabran Vaso Kapor. Poslije desetak dana ponovo je odran na istom mjestu skup naroda na kome su razmatrani aktuelni zadaci.651 Navodimo jo jedan izvor o odravanju zbora na maslovarskom groblju koji govori i o angaovanosti tih prvih odbornika nove vlasti, ak i na vojnim pitanjima u vezi sa preduzimanjem prvih partizanskih akcija, to se vidi iz slijedeeg objavljenog sadraja:
648

Podnaslov pod br. 2 u spomenutom radu N. Petri, Moja sjeanja na ustanak 1941 u Maslovarama, str. 11-13. 649 Ivica Maar uhapen je u Jajcu 6. avgusta 1941. godine, N. Petri, I zvijezde smo dosezali, str. 482. 650 U izvjetaju politikog komesara I ete za Bosansku krajinu govori se o osnivanju revolucionarnih politikih odbora na osloboenoj teritoriji, Zbornik dokumenata NOR-a, tom IV, knj. 1, document 162. 651 Nevenka Petri, Moja sjeanja str. 12; Viktorija Glava, Partizani oko Maslovara, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 154.

216 Ubrzo po njihovom652 odlasku u Tisovac, na sector Maslovara je doao jedan meni nepoznat drug u pratnji Vlade Kapora i Milana Bubia Krcuna. On je odrao sastanak u Borju, kod Starog magazina,653 kojem su prisustvovali Vaso Petri i Vaso Kapor, a na kojem je bilo govora o pripremama za prihvat jedne partizanske grupe; ona je bila jezgro oko kojeg e se formirati partizanski odred na ovom terenu. Vaso Petri i Vaso Kapor su dobili zadataka da prikupljaju materijalana sredstva i oruje, te da stvaraju i uvruju veze meu ljudima i uopte da vre pripreme za prihvat partizanske grupe i formiranje odreda na sektoru Maslovara. U prvoj polovini septembra u Borje iznad Maslovara dola je iz Tisovca grupa od dvadesetak partizana. Njen komandir je bio Dragan Bubi, a komesar Rade Liina Odmah po dolasku, partizani su organizovali na groblju u Maslovarama sastanak, kojem je prisustvovalo oko ezdest ljudi iz zaselaka Ratani, Pavlovii i Laui. Rade Liina, Dragan Bubi i Milorad Mirkovi su govorili o znaaju ustanka, o potrebi saradnje naroda i partizanskog odreda, o mogunostima i nainu pomaganja partizana itd. Pored zakljuka da se nastavi skupljanje orja, razraen je i plan prikupljanja hrane za partizane. Zaseoci su rasporeeni da jedan za drugim donose hranu na odreena mjesta, odakle su je partizani nosili u svoj logor. Organizovana je i obavjetajna sluba i civilne strae, sa zadatkom da prate kretanje neprijatelja i prikupljaju podatke o njegovim namjerama. Izabran je i Odbor u koji su uli: Marko Staniljevi iz Laua, Vaso Kapor, moj otac Vaso Petri, Branko upi i Nedo Boji iz Maslovara, Savo Tovilovi, Dane Bori i Luka Juri iz Boraka i Jovo Pavlovi iz Obodnika. Izuzev Staniljevia koji je bio rudar, i Vase Petria koji je bio trgovac, svi ostali odbornici su bili zemljoradnici, a Nedo Boji k tomu i bivi seoski knez. Za predsjednika Odbora izabran je Vaso Petri, a za sekretara Vaso Kapor. Snabdjevanje partizana hranom funkcionisalo je, uglavnom, bez potekoa, a i u rudniku su prilino uspjeno prikupljani municija, lijekovi i odjea. Obavjetenja s rudnika prenosile su uglavnom moje mlae sestre Radojka, Duanka i Nevenka. U septembru sam prekinula radni odnos u rudniku, pa sam se i sama nakon toga angaovala u prikupljanju i prenoenju obavjetenja, saraujui s urom Markoviem, Sredom Jotanoviem, Petrom mariem, Markom Staniljeviem i Mirkom Mrmoljom. Kod kue smo istovremeno organizovali ivanje koulja, partizanskih kapa, prekrajanje odjee za ranjenike u bolnici, zatim izrezivanje crvenih zvjezda petokraka. Na tom poslu su se angaovale moja majka Natalija i mlae sestre.

Viktorija Glava, Partizani oko Maslovara, Brane (Moraa, nap aut.) i Momir (Kapor, nap aut.) su nakon toga formirali grupu, u kojoj su pored njih dvojice, bili braa Milan i Dragan Bubi, te Milan Moraa i Vlado Kapor koji su u meuvremenu takoer doli iz Banjaluke u Maslovare). Oni su se u Maslovarama naoruali orujem koje su bili prikupili i prvih dana avgusta krenuli preko ivinica i Javorana u Tisovac, gdje su uspostavili vezu s banjalukom partizanskom grupom i prikljuili joj se. , Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 152-153. Ima osnova da je taj nepoznati drug bio Ivica Maar, posebno s obzirom na napomenu br. 1. Redakcije edicije Srednja Bosna u NOB u knj. 2, str. 154. u lanku Viktorije Glava. 653 U fusnoti br. 1. ovog priloga Redakcija edicije Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 154. navela je slijedee: Prema drugom izvoru ovaj sastanak je odran na mjestu zvanom Budak. Napomena Redakcije.

652

217 Na sastanku odranom na maslovarskom groblju bilo je najavljeno da e ubrzo doi do napada na Maslovare i zakljueno je da e se , kad uslijedi napad, narod pozvati da se masovno prikljui partizanima. Rudari su u veoj mjeri bili angaovani da prate kretanje neprijatelja i prikupljaju podatke o svemu to se u njihovim redovima dogaa. Desetak dana poslije prvog, odran je na maslovarskom groblju i drugi sastanak, na kojem je najavljeno da neposredno predstoji napad na rudnik Maslovare. Zakljueno je da e se iz elektrine centrale dati sirenom znak za napad i da na taj znak i narod treba da krene prema rudniku. Ovom sastanku je prisustvovalo dvadest do trideset ljudi. Uoi samog napada na Maslovare, 23. septembra, odran je vie kue Vase Petria, u potoku Ukevac, sastanak kojem su prisustvovali Rade Liina, Vaso Petri, Vaso Kapor, Ibrahim Tabakovi i Petar mari. Na sastanku je pretresan plan napada i mjere koje treba preduzeti u sluaju neuspjeha. Odlueno je da se Maslovare opkole i napadnu u est sati ujutro.654 Odreene su udarne grupe koje e napasti na kasarnu i Sokolanu, gdje je bilo oko 120 domobrana i andara. Grupa od 11 boraca, pod komandom Petra maria, koji je te veeri stupio u partizanski odred, dobila je zadatak da istovremeno napadne i razorua neprijateljsku posadu u Obodniku i zatim zauzme poloaj prema KotorVarou655 Navedeni sadraj oito govori do koje mjere su se proimale vojne aktivnosti partizanske jedinice, koja je tek trebalo da se organizuje na navedenom podruju, kao i odmah po dolasku 2. partizanskog odreda na Borje, 7. septembra656 1941, sa politikim radom optinskih i seoskih odbonika na terenu u vezi sa brojnim aktuelnim zadacima toga vremena. Vidimo da odbrnici od odreenih linosti dobijaju zadatke prije nego to je jedinica osnovana, a poslije direktno od vojnih starjeina, zatm zakazuje se zbor naroda na maslovarskom groblju na kome su razmatrana aktuelna pitanja i dati konkretni zadaci, kako je iznijeto. Povjerljivim linostima, odbornicima iz navedenih zaselaka, i to prilinom broju, povjerene su vojne tajne datum kada e se izvriti vojni napad na Maslovare i to u tri faze - u kontinuitetu, u toku priprema napada o tome kada e se izvriti napad na Maslovare. Zatim, preko odbornika je organizovana i obavjetajna sluba o kretanju neprijateljskih snaga i mnogo drugih aktivnosti, kako je reeno i zajedno sa uom grupom odbornika neposredno pred sam napad, 24. marat 1941. godine. U svima aktivnostima u to vrijeme uestvuje i omladina, poto se paralelno sa osnivanjem revolucionarnih politikih odbora, odravaju i konferencije sa omladinom, po
654

Prema izvjetaju 3. orunike pukovnije od 26. septembra 1941. godine, napad na Maslovare, u kojim je bilo 80 domobrana i 4 andara, izvren je 24. septembra u 6 sati i 15 minuta ujutro, a borba je trajala do 3 sata o 15 minuta poslije podne. VII, Arhiv NDH, k. 152, br. Reg. 22/111. Napomena Redakcije edicije Srednja Bosna u NOB. 655 Viktorija Glava, Partizani oko Maslovara, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 152. 656 Luka Radeti, S Borjanskim partizanskim odredom, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, fusnoti br. 2, str. 141. Prema tome , Drugi partizanski odred je krenuo prema rejonu Maslovara 4. septembra, u selo Markovie 5, prenoio u Grabovici i sutradan, 6. septembra poslije podne, produio iz Hodina Brda preko Boraka prema Borju, gdje je, do Jotanovia koliba, stigao 7. septembra prije podne. Napomena Redakcije.

218 tematici sline konferencijama sa narodom po selima. Posebno je bilo prisutno pozivanje i pridobijanje omladine da se javi u partizansku jedinicu, a posebno da ponese sa sobom puku i municiju, to je u brojnim sluajevima bio realan zahtjev. Za odravanje omladinskih konferencija u partizanskim jedinicama bili su zadueni politiki delegati, kasnije politiki komesari, kao i za to posebno odreene linosti, a posebno neto kasnije, s obzirom da od poetka januara 1942. godine u srednjoj Bosni djeluje i Okruni komitet SKOJ.a za srednju Bosnu. Vaso Petri, predsjednik i Vaso Kapor, sekretar Partizanske optine Maslovare (tako smo je zvali poto je istovremeno postojala i optina na elu s predsjednikom Josipom Karloviem u Maslovarama u kojim je jo bila neprijateljska posada), poslije odranog zbora za izbor Optinskog revolucionarnog politikog odbora, organizovanije su nastavili da rade na sakupljanju hrane, oruja i drugog, poto je sada bilo vie oslonaca u selima. Sjeam se da je kua mojih roditelja tada bila, u stvari, kao neka baza za snabdjevanje partizana. Svakodnevno je sakupljana hrana, naroito so, zatim odjea, duvan. U naoj kui se io topli ve za partizane (poto je u trgovini moga oca bilo tzv. topova razliitog flanela), a od crvene ohe su na stotine izrezivane crvene petokrake zvijezde. U prvoj polovini septembra 1941. godine za maslovarsku partizansku jedinicu napravljene su barake u skoro neprohodnoj borovoj umi, a pozivanje i slanje ljudi da rade na podizanju ovih baraka sprovodili su odbornici. Ljudi su angaovani na dobrovoljnoj bazi. Strunim radom na izgradnji baraka rukovodio je Pane Ili.657 Barake za Partizansku bolnicu na Borju blizu Solila graene su znatno kasnije, u prvoj polovini decembra 1941. godine. I ova aktivnost organizovana je angaovanjem odbornika, koji su ilegalno djelovali po selima maslovarske optine. Kada su Maslovare postale slobodna teritorija, 15. decembra 1941. godine, tada je Partizanska optina u daleko povoljnijim uslovima nastavila rad na obezbjeivanju hrane za Maslovarsku (borjansku) partizansku etu, (koja je od 15. decembra bila smjetena u zgradi bive direkcije Rudnika Maslovare), na smjetaju i ishrani kursista, maslovarskih mladia, koji su bili na vojnoj obuci u Maslovarama, kao i na sprovoenju drugih aktuelnih zadataka, kao, na primjer, ispomoi graanima ije su kue bile zapaljene, da sagrade nove i sl.658 U vezi sa osnivanjem Optinskog odbora (Partizanske optine) u Maslovarama u Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945(izdanje VII, Beograd), zabiljeeno je i slijedee: Septembar p. (poetak, nap. aut.) u s. (selu, nap aut.) Maslovarama (kod Kotor-Varoa), na konferenciji 60 seljaka iz veeg broja okolnih sela izabrano je Optinsko vijee (Optinski NO odbor) za Maslovare. (str. 98)659 Ovde navedeni podatak o vremenu osnivanja Optinskog NO odbora je dragocjen, poto
Pane Ili, ugledni mjetanin iz Ratana, sela optine Maslovare, bio je poznat kao najbolji drvodjelja u okolini. 658 Nevenka Petri, Moja sjeanja na ustanak 1941. u Maslovarama, Beograd marta 1971, str. 11-13, Arhiva Edicije Srednja Bosna u NOB; Lina arhiva N. Petri. 659 Slavko Komarica-Slavko Odi, Srednja Bosna u Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, Graa za izdanje Hronologija edicije Srednja Bosna u NOB.
657

219 potvruje predhodno iznijete podatke u sjeanjima pojedinih autora o osnivanju Optinskog revolucionarnog politikog odbora u Maslovarama (tako su se i seoski i optinski odbori tada zvali), koji je, sudei po svemu, osnovan po svoj prilici, odmah poslije 8. septembra 1941. godine, poto je 7. septembra 2. odred 1. ete Bosanske krajine stigao na Borje, poslije formiranja ovog odreda, sva etiri odreda Prve ete BK, (31. avgusta 1941), a u radu zbora na maslovarskom groblju prisustvopvala su tri predstavnika toga odreda Dragan Bubi, komandir, Rade Liina, politiki delegat i Milorad Mirkovi, pa samim tim zbor se nije mogao odrati prije 8. septembra. Kako smo vidjeli, Kasim Hadi, tadanji politiki komesar 1. ete za Bosansku krajinu je 14. septembra drao govor na zboru u Liplju ( to je bila nedelja), pa ima vjerovatnoe da je zbor na maslovarskom groblju odran izmeu 8. septembra (to je sutradan po dolasku 2. odreda 1. ete za BK i 14. septembra, spomenutog narodnog zbora u Liplju), zato to su u vezi sa politikim radom na terenu optine zbog priprema zbora u Liplju, 14. septembra i namjeravanog skorog napada na Maslovare, moralo uriti sa tzv. organizovanjem pozadine.660

Traba napomenuti, u vezi sa predhodnim sadrajem, da terminologija, koritena u spomenutoj Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945 oigledno nije adekvatna, poto je u izvoru unijetom u Hronologiju pogreno upotrijebljen termin narodnooslobodilaki, jer on se javlja znatno kasnije. Ali, bitno je da je i u njoj zabiljeen podatak o skupu za osnivanje optinskog organa nove vlasti na maslovarskom groblju, poetkom septembra na kojem je bilo oko 60 uesnika.
Kao to je naprijed iznijeto, 5. septembra u kui Vase Petri bio je sastanak, na kome prisustvuju: Vaso Petri, Vaso Kapor, Duan Jotanovi, odbornik iz Liplja, a najaktivniji odbornici u vrijeme prvih poetaka ilegalnog rada bili su: Marko Jotanovi, iz zaseoka Jotanovii, Marko Staniljevi iz sela Lauevia, Petar mara, takoe iz Lauevia, Ibrahim Tabakovi iz Maslovara i jo neki, slobodno je pretpostaviti da su upravo oni prisustvovali sastanku odranom u kui Vase Petria. O tome sastanku govori Duan Jotanovi u svome lanku Dolazak partizana i zbor u Liplju, fusnota br. 1. gdje se spominje sedmero prisutnih i navodi se slijedee: Ja sam dan ranije (5. septembra, nap aut.) bio u Kotor-Varou i vraajui se kui zadrao se u Maslovarama, gdje sam imao sastanak s Vasom Kapor, Vasom Petri i jo nekim drugovima. Tog dana, toga se dobro sjeam, Vaso Petri nam je rekao: Drugovi, danas je 5. septembar, a oruje za jo petnaest drugova moramo sakupiti za deset dana. Nas ovdje ima sedmorica, pa svaki po dvije puke moe nai u selu, kako bi i ostale drugove dobrovoljce naoruali.

11. septembra 1941. etvrtak , bio je vjerski praznik Usjek Jovana Krstitelja (po crkvenom kalendaru 29. septembra), pa je mogue da je zbor odran i toga datuma, poto su u to doba vjerski prazznici na selu obino praznovani, pa zato korieni za razne skupove.

660

220 Sutradan su naili drugovi na mene dok sam kosio bujad i stoga znam da je to bio 6. septembar. Slijedeeg dana, 7. septembra ujutro, Vaso Kapor, Vaso Petri i Dragan Bubi su se izdvojili izmeu ostalih drugova, od kojih sam samo neke poznavao, i rekli su mi da namjeravaju da idu u eavu do Zorice Jotanovi, eavske uiteljice.661 (MORAM NAKNADNO PRONAI KAKAV JE OVO SASTANAK KOJI SE U EAVI ODRAO 7. ILI 8. SEPTEMBRA 1941. GODINE. Negdje je o njemu govorio S. Odi?) ???Navedena aktivnost optinskih odbornika Vase Petria, predsjednika i Vase Kapora, sekretara Partizanske optine za Maslovare, o kojoj sve to je navedeno, a to je samo djelimian odraz njihove aktivnosti na odbornikim poslovima u prvim danima ustanka u tim veoma rizinim ratnim vremenima, oigledno govori da su oni bili veliki pregaoci u svom vremenu.??? Jedan od znaajnih izvora koji potvruje aktivnost na osnivanju revolucionarnih odbora u prvoj godini NOR-a, 1941. godine i njihovom djelovanju, i to ve u septembru1941. godine je Izvjetaj politikog komesara 1. ete Bosanske Krajine iz koga navodimo samo jedan manji dio u kome se o tome govori: Kasim Hadi ... Izvjetaj o politikoj situaciji i politiki rad na selu. Politika situacija na selu je za nas odlina i svakim danom ide nama sve vie u prilog, tako, da smo mi apsolutni gospodari na selu i ve sada drimo vlast i svim srpskim selima kroz koja su nai odredi proli. U muslimanskim selima stvari stoje drukije... Sastanci se dre u svim okolnim selima gdje odredi postoje Na istim se dre referati prema partijskom materijalu koje smo do sada dobivali t. j. Letak C. K. Letak P. K. Bilten taba Nar./odno/ Oslob./odilake/ Vojske Jugoslavije. Odmah se biraju rev./olucionarni/ politiki odbori, tako da sada imamo u 16 sela rev./olucionarne/ pol./itiuke/ odbore koji su najvre vezani sa nama na Partijskoj liniji. Oni ve sada predstavljaju vlast na selu, organiyuju ishranu odreda u tolikoj mjeri da u istinu nai odredi se sigurno bolje hrane nego graani. Hljeba imamo u tolikoj mjeri da ga ne moemo pojesti, mesa takoer nam nikad ne manjka, sira, kajmaka imademo dovoljno... Osim ishrane odbor organizuje pijunau protiv neprijatelja, organizuje sklanjanje ita i stoke, iskuplja oruje, organizuje vojsku za partizanske odrede, organizuje nar./odnu/ pomo prikupljanjem novanih dobrovoljnih priliga, u nekim selima prikupljaju rezervnu hranu za odred. Sela u kojim su organizovani rev./olucionarni/ odbori obuhvatili su sektor od Boca do Maslovara. Pored konferencija drane su sa uspjehom i iroke konferencije na kojima je uestvovalo po 120. seljaka. Uporedo sa pomenutim konferencijama odrana je i konferancija u Maslovarama sa radnicima iz preduzea rudnik na liniji Narodno Oslobodilake Vojske. Date su instrukcije o formiranju udarnih grupa po strukama u preduzeu, daljnu vezu odravae poli./iki/ delegat Drugog partizanskog odreda koji se nalazi na tamonjem sektoru. Uporedo sa stvaranjem rev./olucionarnih/ odbora stvaraju se i rev./olucionarni/ odbori omladine sa zadacima da u zajednici sa rev./olucionarnim selj./akim/ odborima sprovode sve zadateke koji se danas postavljaju. Na svim pol./itikim/ konferencijama
661

Duan Jotanovi, n. d., str. 287.

221 pol./itiki/ delegat govori i po omladinskim pitanjima...Ovaj izvjetaj obuhvata vrijeme od 31/VIII 1941. do 17/IX 1941. zakljuno. 662 I ovaj dokument pokazuje koliki je znaaj dat u prvim mjesecima ustanka, 1941. godine, osnivanju revolucionarnih odbora na osloboenim teritorijama, a gdje je bilo mogue i na i neosloboenim, to smo mi nastojali prezentovali, kao jednu specifunu aktivnost u prvim ustanikim danima, na primjeru Maslovara. Uporedo sa revolucionarnim odborima stvarani su i revolucionarni odbori omladine, kako je navedeno u izvjetaju Kasima Hadia, iji zadatak je bio da sprovode sve zadatke koji su se postavljali pred novu narodnu vlast. Jer, kao to se videlo u izvjetaju Kasima Hadia, politikog komesara Prve ete Bosanske krajine Na svim poli./itikim/ konf./erencijama/ polit./iki/ delegat govori i po omladinskim pitanjima., to je tada bilo veoma znaajno, posebno s obzirom na tada najznaajniji zadatak stupanje mladih u partizanske jedinice sa orujem u ruci. Odmah kad su Maslovare postale slobodne, 15. decembra 1941. godine, istovremeno su postale svojevrstan centar politikog i kulturnoprosvjetnog ivota cijele optine, ali i ire. Revolucionarni omladinski pokret svestrano i snano se razvijao u nastalim, legalnim uslovima rada. Grupa mladih ljudi, iz same varoice Maslovara, od prvih dana ustanka bila je angaovana na odreenim zadacima, esto i veoma rizikantnim, kao i omladina po selima na koju su se tadanji seoski odbornici-povjerenici oslanjali, da bi se neki zadaci sproveli odnoenje hrane na dogovoreno mjesto za partizane, sakupljanje toplih odjevnih predmeta, osnivanje omladinskih eta za ovnu obuku mladih, odnovanje i rad analfabetskih i sanitetskih teajeva, sjea grae za izgradnju partizanskog logora, a poslije i partizanske bolnice, stalno straarenje i civilnog sektora da ne bi neprijatelj iznenada naiao iz pravca Kotorvaroa ili drugih pravaca, razni kurirski zadaci, izrezivanje patizanskih zvijezdi, sakupljanje karbitnih ili petrolejskih lampi, kao i karbita i petroleja za potrebe partizanskog logora i bolnice itd, itd., o emu je ve u predhodnim djelovima ovoga rada bilo rijei. Kako je omladina bila ukljuena u sve navedene, kao i druge zadatke, posatajala je glavni oslonac nove narodne vlasti u sprovoenju svih aktuelnih zadataka toga vremena, a prije svega, mladi ljudi postajali su borci u partizanskoj jedinici sa orujem u ruci (znamo da e kasnije biti reeno da su mladi sainjavali 75% Nardonooslobodilake vojske). Na optini Maslovare odbornici po selima su birani-postavljani kao povjerenici ili zaduivani za konkretne zadatke, a vremenom ih je narod u svom selu prhvatao, odnosno birao. U svim tim dogaanjima omladina je bila ukljuena, a u sprovoenju odreenih poslova postajala je nezaobilazna, kao to je navedeno. Odnoenje hrane za partizanske grupe, odnosno kasnije za 2. krajiki NOP odred, odnosno Borjansku (Maslovarsku) etu u prvo vrijeme svakako je bio prioriteni zadatak, a upravo za to su mlai ljudi bili najpogodniji. Tako, kada su Maslovare postale slobodne, kako sama varoica Maslovare, tako i sva okolna sela, brzo je osnovana omladinska organizacija. To su postigli vrsni revolucionarni pregaoci iz predratnog revolucionarnog omladinskog i radnikog pokreta, izmeu dva rata ore Perovi oko, Marinko Milojevi, eljo Bari, pojedini borci ete kao Milan Miri, Maslovaranin, predratni skojevac, Milorad Mirkovi, lan KPJ iz Teslia, Zvonko
662

Kasim Hadi, Izvjetaj polit./ikog komesara 1. ete, knj. 2, str. 57-58; Zbornik dokumenata NOR-a, tom IV, knj. 1, document br. 62.

222 ardin, progresivni omladinac iz Bihaa i dr., a prije svih Rade Liina i Idriz Maslo, politiki delegat, odnosno politiki komesar sa posebno dugim staom u revolucionarnom omladinskom i radnikom pokretu prije rata u Banjaluci. Ovi pregaoci su imali punu podrku od grupe prvih lanova SKOJ-a, mjetana u Maslovarama i okolini. Iznoenjem ovog primjera kako je omladina pruala podrku prvim organima narodne vlasti u Maslovarma, sa punom odgovornou se moe rei da se identian proces odvijao u svim optinama srednje Bosne, o emu je do danas ve mnogo zapisano,663 a i u daljem tektu e o tome biti rijei, integralno, u okviru prezentacije sadraja o osnivanju i djelovanju nove narodne vlasti u srednjoj Bosni. Na bivem srezu Kotor-Varo, kako je ve naprijed reeno, sa osnivanjem nove narodne vlasti zapoelo se poetkom septembra na maslovarskoj optini. Tako je i u selu Gariima nova narodna vlast osnovana prije napada na Maslovare (24. septembra 1941.), odnosno 16. septembra 1941. godine, to se vidi iz slijedeeg sadraja: Ne bih znao rei koliko je dana prolo od partizanskog napada na Maslovare664 kada sam otiao u Maslovare da dobijem doznake za prodaju cigareta u mojoj prodavnici mjeovite robe u selu Gariima. U mjestu sam sreo nekoliko ljudi, zatim domobranske i orunike starjeine Govorili su mi da e oni brzo rastjerati umnjake, kako su u to vrijeme nazivali partizane, i da e poslije toga odreda unitavati Srbe, jer da su oni krivi za sve to se dogaa. Poto su Garii naseljeni muslimanskim ivljem, naem su selu upuivani prijekori i prijetnje kako nam humnjaci dolaze u selo, a mi nikoga o tome ne obavjetavamo. Pravio sam se da mi o tome nita ne znamo, govorio sam da umnjaci uope ne dolaze u Garie i da su oni koji u to vjeruju u zabludi, a stalno mi je bilo pred oima sve ono to se stvarno dogaalo u Gariima: posjete partizana, nae veze i rad snjima i za njih Osam dana prije napada na Maslovare (24. septembra 1941, nap. aut.), nekako pred pono, doao je mojoj kui u Garie roak mi Nezir Aganbegovi i probudio me. Mustafa ree mi Nezir trebaju te Milan Bubi i Idriz Maslo. Milana sam znao, ali Idriza nisam, te upitah Nezira: Ko je taj Idruz? Sin Adema Masle, zamjenika kotarskog predstojnika u Kotor-Varou ree Nezir. Obukao sam se i poao s njim do njegove kue, gdje zatekoh Milana, Idriza i elvera s jo nekoliko partizana. Tu se okupilo i nas dvadesetak mjetana, uglavnom najuglednijih domaina Idriz je dugo govorio. Govorio nam je i o stvaranju narodne vlasti i rekao da mi na ovom sastanku treba da izaberemo odbor u naem selu da bismo mogli organizovanije sakupljati sve ono to je potrebno narodnoj vojsci.

663 Prije svega u ediciji Srednja Bosna u NOB, 1, 2. i 3. knjiga (u pripremi je i 4), monografsko izdanje etrnaesta srednjebosanska brigada i dr. 664 Napad na Maslovare izvrili su Drugi i etvrti partizanski odred 1. ete za Bosansku krajinu i ustanika grupa pod komandom Novaka Pivaevia, 24. septembra 1941. godine. Napomena Redakcije.

223 Sluali smo ga i vjerovali smo mu i nismo, ali smo te noi ipak izabrali u Odbor ljude koji e zastupati nae selo pred narodnom vojskom. Bili su to: Nezir Aganbegovi, Husein Hadiri, Halil Nuinovi, Muhamed oki-Hadiri, Suljo Rahmanovi, uro Kupreak i ja, kao predsjednik odbora Sve je to meni prolazilo korz glavu dok su domobranske starjeine napadale nae selo Garie, a ja ih branio. Morao sam glumiti pred njima da nemamo nikakvu vezu sa umom, jer sam odlazio i u Kotor-Varo i u Banjaluku. Morala se sauvati glava, selo i ljudi u njemu. Zavrivi posao, vratio sam se u Garie i nastavio da radim svoj posao koji sam i do tada radio, a i da svravam poslove koje sam dobio od partizana kao prvi predsjednik naeg seoskog odbora.665 Kao odbornik sela Brda dobio sam zadatak da snabdjevam partizanski vod koji se nalazio u Brdima kod Miletia kua i u kuama Duana Ajdera i Pavla Stanetia. kae Mile Lovri odbornik sela Brda. Kua je bila negdje na sredini rasporeda voda, u kui Save Raia, i hrana je raznoena po poloajima. Mislim da je to bila prva partizanska kuhinja.formirana u naen kraju. Iz ove kuhinje je hrana slata i u Vranjee, a iz Vranjea je dolazio hljeb za Brda, poto je tamo bila napravljena pekara. Prvi pekari su bili dva zarobljena domobrana iz Gornjeg ehera, koji su dobrovoljno ostali u partizanskim redovima, Dedo Kobilj i Muharem Lijevi Na mene kao odbornika nije palo samo snabdjevanje nae vojske nego i stanovnika koji su bez ivotnih namirnica. To su bili najsiromaniji u selu, bez dovoljno zemlje i stoke. Oni su se do rata nekako snabdjevali iz grada, nadniarenjem i prodajom drva i slino. Sada kada je grad bio blokiran, ti ljudi su pali odboru na brigu oko snabdjevanja. Osim toga meni kao odborniku davan je zadatak da prikupljam poneto namirnica i za grad. Te su namjernice bile namjenjene porodicama drugova koji su bili u partizanima ili su im hranioci bili uhapeni. Obino smo im slali brano, krompir, grah, luk, sir i slino. Namirnice smo vezom slali u Novoseliju do Gazia kue, a oni su ih otpremali dalje. Sjeam se da smo mi u brdima sakupili i u nekoliko navrata slali namirnice i Dedi Gaziu, koji se tada nalazio u Crnoj kui. Mi odbornici smo, zajedno sa najbliom partizanskom jedinicom, rjeavali i razne seoske sporove, kao to su krae, tue, i neosnovano prisvajanje tue imovine. Isto tako smo imali zadatak da utiemo i da pomaemo stanovnicima naih sela u sakrivanju ita i drugih dobara da bi se sauvali u sluaju da neprijatelj pokua izvri ispad ili da okupira nau osloboenu teritoriju. Kada je oko pravoslavnog Uskrsa 1942.. godine dolo do neprijateljske ofanzive, neprijaterlju je polo za rukom da otkrije mnoga sklonita sa itom i drugim namirnicama i dobrima seljaka, ali je dosta toga ostalo i nedirnuto i pored svestrane neprijateljske aktivnosti i vjetine u otkrivanju tajnih sklonita. Onaj ko je pravilno shvatio naa upozorenja oko skrivanja dobara i blagovremeno po njima postupio imao je od toga vie koristi po povratku svojem domu poslije ofanzive666
665 666

Mustafa Aganbegovi, Narodna vlast u Gariima, Knj. 2, str. 174-175. Mile Lovri, Na dunosti odbornika, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 182-183.

224

Nae selo Boac je u septembru 1941. godine paljeno u dva maha. kau u svom objavljenom sjeanju Teodor ia i Trivun Mari. U prvom paljenju je izgorio Donji Boac, a u drugom Gornji Boac. U oba paljenja izgorio je velik broj domainstva i domarskih zgrada, a ostalo je samo nekoliko kua Uletilovia i Novakovia, koji su bili u neposrednoj blizini emernice u Aginog sela. Donji Boac je bio i opljakan: ustae su potjerale sve to su mogli, a naroito stoku Gornji Boac nije bio opljakan kao Donji i u njemu je ostalo dosta teglee stoke Nisu je mogli otjerati jer smo mi poslije paljenja Donjeg Boca spalili most667 na Vrbasu pa je nisu imali kuda pretjerati preko Vrbasa; sami su se u zaseoku Maljugovu prebacili na splavovima U oktobru 1941. godine partizani su sili iz emernice i zaposjeli pilanu Duje Ivezia u Donjem Bocu i zgrade oko pilane Od etve i ljetine ostali su samo kukuruz, krompir i kupus. Kukuruz smo obrali, ali bilo je potekoa s njegovim smjetajem, jer su nam ustae spalile sve koane. Pravili smo privremene koane, pokrivali ih komuinom i u nih sklanjali kukuruz. S krompirom je bilo mnogo lake. im je izvaen iz zemlje, smjestili smo ga u trapove. I s kupusom je bilo potekoa, jer su nam i sve kace izgorjele u kaarama ili drugim domarskim zgradama pa nismo imali u emu da ga ukiselimo. Pritekli su nam u pomo ljudi iz Aginog Sela, Bregova, ukovca i drugih sela ispod planine. Dali su nam kace i tako smo i kupus smjestili za zimu. U selu je polovinom oktobra izabran odbor, u koji su uli: Stojan i Jovan urevi, Teodor ia, Milan Vidovi, Jovan Mari, Lazar Milanovi, Vid Kovjeni, Milan i i Lazar Vuenovi, Savan i Vid Popovi, Nikola Vuenovi i Ilija Beri Za predsjednika Odbora jednoglasno je bio izabran Savan Popovi.668 Boac je imao sedam zaselaka: Maljugovo, Gradinu, Drenik, Potplaninu, Demat (Smilia dolina), Polje, Novake, i svaki zaseok je imao svoje predstavnike u seoskom odboru. Odbor je rasporeivao kada e koji zaselak da donosi hranu partizanima kod pilane. Zaselak koji je davao hranu meso i varivo nosio je istovremeno i odgovarajuu koliinu kruha, jer kod pilane nije bilo pekare, ve samo kazani za kuvanje669 Koncem septembra 1941. godine u Grabovici su doli Dujko Komljenovi i Petar Gaji i u zaseoku Golo Brdo sazvali ljude na sastanak.. Od 200 domainstava, koliko ih je bilo u Grabovici, sastanku koji je vodio Todor Teinovi, na seljanin, prisustvovalo je oko 45 domaina. Gaji je prvi uzeo rije i govorio o borbama koje se vode u itavoj zemlji, o saradnji naroda s partizanima i, na kraju, o formiranju odbora po selima, njihovoj ulozi i znaaju u naordnooslobodilakoj borbi, zavrivi svoj govor prijedlogom da i mi izabermo takov odbor u Grabovici.

667

Boaki drveni most na Vrbasu zapaljen je 7. septembra 1941. godine Vidi lanke Momira Kapora (Mi smo vojska! u prvoj knjizi edicije Srednja Bosna u NOB) i Slavka Odia (Djelatnost Prvog partizanskog odreda Prve ete za Bosansku krajinu u septembru i oktobru 1941. godine). Napomena Redakcije. 668 Savana Popovia su etnici ubili u maju 1942. godine. Napomena Redakcije. 669 Teodor ia,Trivun Mari, Rad Odbora u Bocu, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 120-121

225 Poslije Petrovog izlaganja prisutni su poeli predlagati ljude za odbornike i na kraju su u Odbor Grabovice izabrani Marinko Kri, uesnik u oktobarskoj revoluciji, Jovo Kuzmi, Trivo Mii, Todin Bjeloevi, Kosta Kri, Jovan Tii, Stojan Brlji, Mile uki i ja. To su bili predstavnici svih zaselaka Grabovice, ljudi koji su u ustanikim danima odigrali znaajnu ulogu. Pored prikupljanja hrane i obezbjeenja smjetaja za borce, na odbor je prikupljao gdje god se moglo pronai bilo ta vojniko: oruje, municiju, odjeu i obuu; sve prikupljeno smo predavali Komandi Imljanske ete, a omladina Grabovice uestvovala je i u izgradnji logora Imljanske ete u umi Djevojaka ravan.670 Tijesna saradnja Odbora Grabovice s Komandom Imljanske ete nastavila se i po odlasku ete iz Djevojake ravni u iprage sve do maja 1942. godine, kada je dolo do etnikog pua. Tada su pojedinci iz Odbora prili etnicima i bili u etnikim odborima, a mi ostali se povukli kuama i pasivizirali.671 Ljetnih mjeseci 1941. godine bojali smo se mi Maljevani svakog. Kad god bi nepoznati ljudi stigli u selo, prihvatali smo se odmah ume i ekali kakav e biti ishod. kae u svom objavljenom sjeanju Stojko Luji, koji je tada bio predsjednik seoskog odbora u Maljevi. ene su znale za naa skrovita i ako ne prijeti nikakva opasnost, javljale su nam da siemo u selo kuama. Stalno smo bili na oprezu. No nam je bila najtea. Palili smo se da e nas ustae iznenaditi i na spavanjnu pohvatati. Meutim, nai najbolji osmatrai i uvari bili su nai psi ovari: im bi se uo kroz selo lave, odmah smo se dizali i sklanjali. U drugoj polovini septembra 1941. godine, u neko doba noi psi poee lajati, upozoravajui nas tako da se neko tu nalazi u Maljevi. Odmah smo mapustili svoje leajeve u kuama i na pojatama i poeli se sklanjati.. Ali, tu vee ostali smo neto due u skrovitima. ene su nisu pojavljivale. Ve nas je poeo hvatati strah da su ih ustae iznenadili, kad stie moja ena i oglasi se: Stojko! Izlazite, nai su u selu. Pozivaju te da doe. utao sam, razmiljajui ta ena tim hoe da kae, pa je onda upitah: Ma koji nai? Novak ih je doveo! Koji Novak? elver. Izali smo i krenuli kui. U mom dvoritu se ve bilo iskupilo neto ljudi i kad prioh, ugledah etvoricu naoruanih. Prvo mi prie Novak, pozdravi se sa mnom i onda mi se obrati: Ovo su drugovi Rade Liina, Petar Gaji, Idriz Maslo. Doli smo da malo porazgovaramo. Rukovasmo se tada i s ovom trojicom drugova posjedasmo. Petar Gaji je tada govorio kako je ustanak dignut u svim krajevima nae zemlje i da se i mi ovdje moramo oduprijeti ustaama i sprijeiti istrebljenje naroda. Pozvao je ljude iz sela koji imaju oruje da
670 671

Imljanska eta formirana je 7. novembra 1941. godine. Napomena Redakcije. Jovo Berak, Prvi odbor u Grabovici, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 177-178.

226 odmah stupe u partizane, u jedinicu koja djeluje na Borju, a ostali da organizuju prikupljanje i slanje hrane partizanima u Borje. Poslije Petra govorili su Liina i Maslo Te noi Liina, Maslo, Gaji i elver predloili su da se izaberu u selu ljudi koji e biti povjerenici, neka vrsta odbornika, i odravati vezu s partizanskom komandom u Borju. Prisutni su predloili i izabrali Branka Despotovia, Gavru Jankovia i mene da organizujemo skupljanje i slanje hrane u Borje. Mi smo kasnije kada su raene barake za partizansku bolnicu, organizovali i slanje majstora u Borje. Idriz Maslo je i kasnije ee dolazio u nae selo Maljevu, ali vie ne nou, nego danju. Jednog dana nam je prdloio da formiramo Narodni odbor Maljeve. Sakupili smo se i on je tada govorio o znaaju formiranja narodne vlasti, koja treba da organizovano pomae narodnooslobodilaku borbu. Koliko god su korisni partizani-borci na bojitu, jer tuku i unitavaju nae neprijatelje, toliko ste korisni i vi koji nas pomaete i hranite rekao je Maslo tom prilikom. Na kraju su prisutni predloili da povjerenici izabrani prilikom prvog susreta s partizanima ostanu i dalje kao odbornici, samo su jo dodali Stanoja Radivojevia. Ovaj predlog su svi prisutni prihvatili i tako je tog dana izabran Narodni odbor sela Maljeva. Branko Despotovi, Gavro Jankovi i Stanoje Radivojevi su izabrani za odbornike, a ja za predsjednika Odbora. Odbor je u ovom sastavu radio sve do kraja maja 1942. godine.672 Krajem oktobra ili poetkom decembra, 1941. godine Novak Prodi i Idriz Maslo su pozvali nas deset domaina iz eave da, kao predstavnici sela i zaselaka, doemo na sastanak kod Lekse Stanojevia. kae Bogdan Stankovi u svom sjeanju o osnivanju narodne vlasti u eavi. Reeneo nam je da e se na tom sastanku rjeavati vano pitanje, pitanje organizacije narodne vlasti u selu. Ustanak je ve bio poeo i nama svima je bilo jasno da se moramo nekako organizovati kako bismo mogli da izvravamo zadatke koji su stajali pred selom, jer je ono za ustanike bilo i magazin i kasarna. Iskupili smo se na zakazanom mjestu negdje poslije podne. Osim Lekse Stanojevia i mene, bili su tu i ostali pozvani domaini: Milenko Jotanivi, Filip Kri, Marko Milji, edomir Savkovi, Marko Peji, Slavko Majstorovi, Filip Luki i Gavro Simeunevi. Poslije smo saznali da je Novak Prodi predloio Masli ljude koje treba pozvati i istovremeno izabrati u odbor. Cijelo selo nije moglo biti pozvano jednostvano zato to smo se jo uvjek plaili upada ustaa iz Teslia. Ustanak je, kao to sam rekao, bio u zaetku i slobodna teritorija jo nije bila dovoljno obezbjeena. Na sastanku su govorili Maslo i Prodi. Maslo je govorio o mjestu i ulozi odbora u ustanku, napominjui da su takvi odbori ve formirani u velikom broju sela od eave do Skender-Vakufa i od Blatnice do Kotor-Varoa... Poslije Masle rije je uzeo Novak Prodi. On nas je lino znao sve do jednoga i uvjerljivo nam objanjavao kako treba da prilazimo ljudima, a posebno kako da ih privolimo da predaju ustanicima skriveno oruje, sklonjenu puku, municiju ili bombu...
672

Stojko Luji, Partizani su doli i u Maljevu, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 181-182.

227 Poto smo se upoznali sa zadacima, mi smo odmah na tom sastanku za predsjednika odbora eave izabrali Milenka Jotanovia. Rad naeg odbora je bio u osnovi podjeljen na sektore za ishranu, za smjetaj jedinica, za prikupljanje oruja i vojne opreme te sjetvu i obradu zemljita... Svaki je odbornik dobro poznavao ekonomsko stanje svoga zaseoka, znao je da li ima ili nema ita i drugih prehrambenih artikala. A zaselaka je bilo brojno veih i ekonomski jaih, pa ni obaveze nisu mogle biti iste. Zato smo se trudili da radimo pravino i poteno. I to je tako teklo sve do etnikog pua aprila 1942. godine, kada su odbornici morali da se povuku kuama, jer niko nita nije smio ni mogao da preduzima. Tek poetkom 1943. godine, dolaskom partizanskih jedinica iz Bosanske krajine, i Nardnooslobodilaki odbor eave je ponovno poeo da radi. Ali i tada je odbornik bilo teko biti. Jer etnici su povremeno upadali u mnoge nae zaseoke, prijetili odbornicima, tukli ih i inili zlodjela. Tako su jo u toku te iste godine ubili prvog predsjednika NOO eave Milenka Jotanovia.673

U jednom lanku Adema Hercegovca dat je presjek osnivanja narodnooslobodilakih odbora u cijeloj srednjoj Bosni zakljuno sa krajem novembra 1941. godine, pa ga navodimo u cjelini: irenjem slobodne teritorije u osloboenim selima su odmah osnivani odbori. Tako je na ruevinama ustake vlasti rasla i razvijala se narodna vlast. Ta smjena je esto bila popraena duhovitim doskoicama na raun ustake vlasti. Tako se grupa boraca Prnjavorske ete, unitivi ustaku optinsku vlast u Vijaanima, pismeno zahvalila ustakom logorniku u Prnjavoru na pukama, pisaoj maini, papiru i novcu, poto je sve to potrebno novoj vlasti, koju e narod izabrati. Krajem novembra 1941. godine u selima osloboene teritorije, a u nekim selima i naseljima neosloboene teritorije, djelovalo je oko 160 legalnih i ilegalnih odbora. iroka mrea seoskih odbora i sve sloeniji zahtjevi koji su se pred njih postavljali, ne samo u pogledu mobilizacije ljudstva i snabdjevanja jedinica, to im je bio prvenstveni zadatak, nego i u vezi sa ostalim zadacima koje je u uslovima rata nametao ivot na osloboenoj teritoriji isticali su kao neophodnu mjeru organizovanje i izbor optinskih odbora, jer za uspjean rad seoskih odbora vie nisu bile dovoljne samo meusobne veze i uobiajeno dogovaranje s komandama partizanskih eta. Ve krajem januara 1942. godine djelovalo je 14 optinskih narodnooslobodilakih odbora u optinama: Javorani (elinac), Skender-Vakuf, iprage, Maslovare, Joavka,

673

Bogdan Stankovi, Narodna vlast u eavi, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 267-268.

228 eava, Vijaani, Otpoivaljka, Potoani, Stari Martinac, Linja, Kokori, Stanari i Blatnica.674 U seoske, odnosno optinske narodnooslobodilake odbore birano je obino od pet do petnaest odbornika (u Optinski odbor u Potoanima i vie), na skupu itelja, ili skupu delegata kada se radilo o izboru optinskih odbora. Tekue poslove obavljali su predsjednik i sekretar i o tom povremeno upoznavali odbor, a vanija pitanja sela ili optine rjeavao je cio odbor na sjednici na kojoj su odbornici primali zaduenja. Zaduenja su odbornicima odreivana prema sposobnostima i iskustvu, a najee prema sklonostima. Za sve sloenije zadatke koje su morali rjeavati u uslovima skuenih materijalnih mogunosti najvea snaga i oslonac odborima je bio sam narod. Tu podrku naroda imali su gotovo u svakom poslu, a osobito u pitanjima snabdjevanja i ishrane jedinica, mobilizaciji obavjetavanja i slino. Odbori su to smatrali i poeljnim i korisnim, osjeajui sve vie da se drkije i ne moe dobro raditi. Narod je zborove i konferencije u poetku prihvatio kao i svaku drugu novinu, kojoj se pomalo udio, ali je u isto vrijeme to nekako osjeao svojim, neim bez ega se vie ne bi mogli osjeati sigurnim. Uvrivanje i razvoj odbora bili su uvjek jedan od glavnih zadataka komunista, posebno komunista na terenu, ali nita manje i partijsko-politikog kadra u jedinicama. Gotovo na svakom partijskom sastanku u jedinicama na dnevnom redu se nalazila i taka rad sa pozadinom, pri emu se uvjek mislilo na brigu koju komunisti treba da posvete radu i jaanju odbora. Jo vie se to moglo primjetiti kod partijskih radnika na terenu, jer su veina njih u to vrijeme istovremeno radili i u odborima. Poto je snabdjevanje jedinica bio glavni zadatak odbora, to se ono najee nalazilo na dnevnom redu sjednica, zborova i konferencija. U tu svrhu sluili su narodnooslobodilaki fondovi, koji su osnivani pri odborima i kojima je rukovodio poseban odbor. ivot na osloboenoj teritoriji nametao je svakim danom, sve otrije, i druge probleme koji se nisu mogli zanemarivati: obrada naputenog zemljita, briga za ishranu i zbrinjavanje borakih porodica, briga za sve one koji su se nali u bijedi, najnunije mjere predohrane protiv zaraznih bolesti, organizovanje radionica za podmirivanje najnunijih potreba partizanskih jedinica u odjei, obui i za opravku oruja, prosvjeivanje naroda, organizacija kulturnog ivota i drugo. Tako je na osloboenoj teritoriji, zahvaljujui brizi odbora nekih optina, radilo vie osnovnih kola: u Linji, Potoanima, eavi i jo nekim selima.675

674

Predsjednik Optine u Skender-Vakufu je bio Bude Todi; u eavi Milenko Jotanovi; u Otpoivaljci Spasoje Gari, sekretar Boko Aleksi; u Potoanima Ljubo Jankovi; Starom Martincu Duan Stoji, sekretar Branko Soldat; u Linji Tilinger. 675 I u selima Koriani i Kruevo Brdo-udni, nap. aut.

229 U rjeavanju niza ovih zadataka seoskim odborima su mnogo pomagali optinski odbori. Njihova objedinjavajua uloga i vaspitni uticaj, iskustvo i ire gledanje neosporno su doprinosili broj i punijoj afirmaciji odbora. Neki optinski odbori su donijeli i pravilnike svog rada, kao na primjer Optinski odbor u Potoanima,676 iz kojih su se mogli vidjeti zadaci koji su stajali pred svim odborima i koje su oni rjeavali slino, a i efikasno i kad nisu imali napisane pravilnike.677 Sa daljim usponom narodnooslobodilake borbe, krajem 1941. godine, na cijeloj slobodnoj teritoriji srednje Bosne osnivani su narodnooslobodilaki odbori, koji su imali veoma bogatu aktivnost u ijem djelovanju su mladi imali uvjek veoma znaajnu ulogu, a samo neke od tih aktivnosti su u manjoj ili veoj mjeri i zabiljeene, pa se danas o njihovoj aktivnosti mogu imati odreena saznanja. Dajui neke primjere iz aktivnosti narodnooslobodilakih odbora, samo kao ilustraciju za njihovo djelovanje, nastojaemo da prezentujemo prvo, koliko je znaajan bio rad narodnooslobodilakih odbora za akcije i opstanak partizanskih jedinica, i, drugo, znaaj njihovog djelovanja za mlade, poto su oni bili ukljueni u najvei dio aktivnosti kojim su se odbori bavili, bez obzira da li je to u odreenim izvjetajima ili lancima posebno isticano. Drugim rijeima, daemo mali presjek djelovanja revolucionarnih, a kasnije narodnooslobodilakih odbora, poto je u njihovim skoro svim akcijama uestvovala i omladina, a u mnogim od njih i prednjaila: S razvojem ustanka na naem podruju ukazala se potreba organizovanja narodne vlasti, koja e saraivati sa tabom partizanskog odreda i organizovati snabdjevanje i ishranu boraca odreda. kae Nenad Obradovi u svom objavljenom sjeanju o osnivanju Optinskog narodnooslobodilakog odbora, nove narodne vlasti u Skender-Vakufu. Pored toga, organizacija narodne vlasti po selima imala je i politiki znaaj, jer se ljudima jasno stavljalo do znanja da partizani ne priznaju ni ustaku ni bilo koju drugu vlast izuzev one koju narod sam sebi izavere. Prvi odbor u skendervakufskoj optini organizovan je u selu Kostiima za tri sela: Kostie, olaje i Bokane, poto je to i ranije bila kneina.678 U odbor su bili izabrani Nikola Duki, Mile Brbovi, Petko uri, Aleksa uri, Aleksa Kneevi, Nikola Marjanovi, Radojko Stojanovi, Antonije uri (potpredsjednik) i ja (predsjednik). Neto kasnije i u Bregovima je formiran odbor, za ijeg je predsjednika izabran uro etkovi, a za njegovog zamjenika Mlaen Tomaevi; u selu arii-Paunovii za predsjednika je izabran Blao Veri, a u Kobilji Sredo ukari. Do konca novembra 1941. formirani su odbori u svim selima skendervakufske optine. Rad odbora

Vidi Uputstvo za rad u novoosnovanim Partizanskim Optinama oformljrnim za vrijeme Narodno Oslobodilake Borbe na osloboenoj teritoriji(napisano prema originalu). 677 Adem Hecegovac, Razvoj narodne vlasti u srednjoj Bosni 1941. godine, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 30-34. 678 Kneina je obuhvatala vie manjih sela koja su imala zajednikog seoskog starjeinu kneza. Napomena Redakcije Srednja Bosna u NOB.

676

230 objedinjavao je u to vrijeme jo uvjek tab odreda, odnosno on je davao odborima, naroito u vezi s potrebama jedinica. Kad su ustako-domobranske snage napustile Skender, iprage i Maslovare, stvorena je iroka slobodna teritorija i u sve veoj mjeri se osjeala potreba za takvom organizacijom vlasti koja e objedinjavati rad seoskih odbora. Tada je odlueno da se u Skender-Vakufu formira optinski odbor i da on bude nosilac nove vlasti na cijelom tom osloboenom podruju. Koncem decembra 1941. ili u januaru 1942. godine formiran je Optinski narodnooslobodilaki odbor u Skender-Vakufu, kao vii organ narodne vlasti. lanovi tog odbora bili su svi predsjednici seoskih NOO. Za predsjednika Optinskog NOO izabran sam ja, a za potpredsjednike Duka Blagojevi i Nikola Duki, a za sekretara Vid Kukolj. Formiranjem Optinskog NOO Skender-Vakuf olakan je rad taba 3. NOP odreda, koji vie nije morao direktno da se obraa seoskim odborima kao do tada, ve je sve svoje zahtjeve dostavljao neposredno optinskom NOO. Ubrzo se, meutim, pokazalo da ni ovako postavljena organizacija: tab odreda optinski NOO ne zadovoljava potrebe operativnih jedinica., pa je odlueno da se formira vojno-pozadinska ustanova. Tako je u februaru 1942. godine dolo do formiranja vojne komande u Skender-Vakufu, koja je po svemu odgovarala kasnijim komandama mjesta.Ja sam tada bio povuen sa dunosti u Odboru i postavljen na elo te komande, a za predsjednika Optinskog NOO postavljen je Duka Blagojevi.679 Period od avgusta do oktobra 1941. godine bio je znaajan po tome to je tada izvreno organizovanje i formiranje eta na tom podruju, i to: eavske, Pribinike, Blatnike, Buletike i Rastuke Taj period je posebno znaajan to se tada intenzivno radilo na formiranju narodne vlasti na slobodnoj teritoriji. kae Edhem Pobri u svome objevljenom sjeanju. Bili su veoma zanimljivi zborovi seljaka kada su birani narodnooslobodilaki odbori. Mislim da je naroito vano da se naglasi da je narod dobro shvatio i vidio da stare civilne vlasti vie nema i da stvaranje nove, narodne vlasti odgovara njegovim interesimaA tada su na cijelom osloboenom podruju formirani, i zapravo na potpuno demokratski nain, na narodnim zborovima, izabrani narodnooslobodilaki odbori u svim selima bez izuzetka, pa ak i u nekim veim zaseocima. Osnovni zadatak tih odbora, kao izraza narodne vlasti bio je briga o vojsci, jer je to bilo najvanije. Meutim, treba napomenuti da su se odbori brinuli i o raznim drugim i za narod vanim djelatnostima, kao to su napr. o kolstvu, zdravstvu, samoobjezbjeenju (organizovanjem strae) i zatiti unesreenih porodica, siromanih, nezbrinutih itd. To je, doista, sve bilo skromno, u okvirima mogunosti, ali je znaajno da su i takva ivotna pitanja spadala u sadraj rada narodne vlasti u periodu kad se ustanak tek razvijao. Primjera radi pominjem da je osnovna kola u eavi radila sve do etnikih pueva, zahvaljujui u prvom redu volji, humanizmu i nesebinosti uiteljice Zorice Jotanovi. injenica je da su djeca dolazila u kolu i da se nastava odravala
679

Nenad Obradovi, Od seoskog do otinskog odbora, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 157-158.

231 normalno. Ne znam da li ima slinih primjera iz tog perioda novembar 1941 1942. godine u drugim krajevima nae zemlje.680 U srezu Prnjavor bile su, takoer, u 1941. godini razvijene aktivnosti u vezi sa osnivanjem nove vlasti: Krajem decembra 1941. godine sazvan je kod kole u Vijaanima sastanak Optinskog narodnooslobodilakog odbora Vijaana, iji je predsjednik bio Vid Njei. Osim lanova Optinskog odbora: Jefte Tubaka, ura Malia, Milana Kovaevia, Stojana Petrovia, Stojana Radomirovia, Miloja Gavria, Mile Pajakovia, Mitra Preradovia i mene, sastanku su prisustvovali jo i Simeun Danii, koji je zastupao arince, i Tedo uri iz Drenove, te u ime partizanske komande Novak Pivaevi, iji je tab bio smjeten u vijaanskoj osnovnoj koli, Adem Hercegovac i Danko Mitrov, komandant Odreda. Kad smo mi odbornici stigli u kolu, na zakazani sastanak, tu smo ve zatekli Novaka Pivaevia, Danka Mitrova i Adema Hercegovca. im su se svi odbornici skupili, poeli smo s radom. Prvi je uzeo rije Danko Mitrov, objasnivi razlog zajednikog sastanka taba bataljona i Odbora. On nam je ukratko rekao da je potrebno u to kraem roku izgraditi baraku u kojoj emo lijeiti ranjene i bolesne borce. Vi kao mjetani nastavio je Danko svoje izlaganje odredite mjesto gdje je najbolje da se izgradi bolnica, s tim da do bolnice bude jednostavan prilaz, a da ipak ne bude uoljiva neprijatelju ni iz vazduha ni sa zemlje. Na vama je odbornicima da odredite mjesto za bolnicu, jer bolje poznajete poumljeni dio Ljubia nego ja Novak je predloio Jastrebac na padinama Ljubia Odbornici su prihvatili Novakov prijedlog za deset dana baraka je bila spremna da primi ranjenike i bolesnike. Meutim, ubrzo je uslijedila jaka zima i ranjenici i bolesnici su rasporeeni po kuama u oklini komande Kad je snijeg poeo da kopni, negdje polovinom marta 1942. godine, mi smo, po nareenju Komade bataljona u Vijaanima, rastavili tu baraku i prenijeli je na Previju, takoer padine planine Ljubia. Ovo je uinjeno zbog toga to su ustae i domobrani tih dana vrili ofanzivu na poloaje jedinica bataljona. Moda je za ovakvu odluku bio i neki drugi razlog. Ja to ne znam; znam samo da smo mi svoj zadatak savjesno izvrili. Na Previju su uskoro poeli stizati ranjeni borci i bolnica je poela da funkcionie u pravom smislu te rijei. Sjeam se da je u ovoj bolnici radila kao bolniarka drugarica Vida Bilanovi, koja je zavrila sanitetski kurs u Borju.681 Prvi iri sastanak odbornika s podruja trbake optine odran je 19. decembra 1941. godine u Kremni, u kui Milana Radivojevia. Prisustvovalo je oko 40 odbornika. Na sastanku je bilo razgovora o situaciji na terenu i usklaivanju aktivnosti. Ocjenjeno je da narod, unato svim potekoama, prihvata partizane kao svoju vojsku i da daje podrku
680 Edhem Pobri, Stanje na podruju teslikog sreza potkraj 1941. godine, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 213-214. 681 Vidi kanak Vide Bilanovi-Pivaevi. Na sanitetskom kursu u petoj knjizi edicije Srednja Bosna u NOB. Nappmena Redakcije edicije Srednja Bosna u NOB.

232 novoj narodnoj vlasti. Zbog brojnosti Hrvata i Ukrajinaca u trpcima, trbaki odbornici su predloili da se Dragutin Habijanac i Aleksandar Senek izaberu za odbornike, a Mihjlo Marek i Mitar elemba (oba Ukrajinci) za zamjenike odbornika Istovremeno je dato objanjenje u vezi s nazivom, izborom i radom organa narodne vlasti Tada se na naem terenu prvi put uo termin narodnooslobodilaki odbor Nakon sedam dana izraen je peat: u sredini se nalazila petokraka zvjezda, a oko nje tekst irilicom: Narodnooslobodilaki odbor trpci. Bio je to, koliko mi je poznato, prvi peat narodne vlasti na ovom podruju, a nosio ga je Ignjatije Todorovi sve do etnikog pua maja 1942. godine.682 Imljanske ete je osnovana na velikom narodnom zboru, odranom 7. novembra 1941. godine u umi Potkres, poslije ega je uslijedilo dalje osnivanje nove narodne vlasti. U prvoj polovini novembra 1941. godine, nekoliko dana po formiranju Imljanske ete, u selu Borak je zakazan sastanak radi osnivanja narodnog odbora. kae Duan Vasiljevi u svom objavljenom radu o izboru nove vlasti. Zakazanog dana u Borak je doao Petar Gaji s Nikolom Palimaroviem i Sredom ukariem. U njihovoj pratnji je bilo pet partizana. Gaji je odmah rekao da su doli radi formiranja narodnog odbora sela Borak. Upoznao nas je, tom prilikom, s ulogom i znaenjem odbora u borbi protiv ustaa i okupatora. Naglasio je da partizani ne priznaju ni ustaku dravu ni ustaku vlast, pa ni kneza kojeg ustae postavljaju. Njemu treba oduzeti tambilj sela, koji je dobio od ustaa i unititi ga rekao je na kraju Gaji. Govorio je Sredo ukari Kad je Sredo zavrio, javio se Petar Boji i predloio za predsjednika odbora mene (Duana Vasiljevia, nap. aut.), za zamjenika Trivu Vranjea, a za odbornika Jovana Bekia, Savu odolovia, Boka Bariia, Danila Stokania i sebe. Odmah po formiranju, odbor je uspostavio najtjenju saradnju s Komandom Imljanske ete. Jedan od prvih zadataka naeg odbora bila je izgradnja baraka za Imljansku etu u umi Djevojaka ravan. Ja sam odredio ljude kojima se moglo vjerovati da nee priati o mjestu gde emo graditi baraku, jer bi bilo opasno i za selo i za partizane kada bi neprijatelj za to saznao. Za rezanje grae odredio sam Boka Stokania, Ignju Madara, Duana odolovia i ora Subaia, a Boka Bariia i uru Bojia, kao majstore, za izgradnju barake. Svi navedeni su poli na rad na Djevojaku ravan s odbornikom Danilom Stokaniem Zelom.683 Majstori su ostali s rezaima 15 dana na izgradnji baraka.684 Jednoga dana, decmbra 1941. godine, sjeam se da je bio petak,685 pozvan sam u iprage, gdje su ve bili partizani kae u svom lanku Bajro Gigovi. Reeno mi je da
Rajko Ignjati, Razvoj narodne vlasti u trpcima, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 317-318. Danilo Stokani Zele je bio jedini odbornik Borka koji je u etnikom puu napustio na odbor i prikljuio se etnicima, u ijim je redovima postao komandir ete. Svi ostali su ostali vjerni narodnooslobodilakom pokretu do kraja rata. 684 Duan Vasiljevi, Narod bira svoju vlast, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 439-440. 685 U decembru 1941. godine petak je bio 5, 12, 19. i 26. Napomena Redakcije Srednja Bosna u NOB. (Kako je Op. narodnooslobodilaki odbor u ipragama osnovan poslije odlaska neprijateljske posade, 20.decem. to bi moglo da znai da je osnovan 26. decem.1941. nap aut.).
683 682

233 e tamo biti vaan dogovor. Pozivu sam se odazvao i u zakazani dan doao Tamo sam naao ljude koji su bili organizatori tog sastanka: Huseina Alagia, Patra Gajia, Idriza Maslu, Iliju Slavnia i jo neke borce. Petra i Iliju sam znao od ranije. Na sastanku se okupilo oko 30 mjetana iz sela oko ipraga. Sve su to bili veoma ugledni i cijenjeni domaini, Srbi i muslimani. Sastanak je otvorio Petar Gaji, rodom iz Lipovca, poznat i cijenjen ovjek. On nam je objasnio cilj sastanka Zatim je govorio Idriz Maslo, radnik, rodom iz Banjaluke, komesar Maslovarske partizanske ete. Kada sam se vratio kui, skupio sam uglednije domaine iz sela i objasnio im o emu smo razgovarali na sastanku u ipragama. Rekao sam ljudima ta je cilj borbe, kao i da nas predvode ljudi kojima je cilj da narod ivi u slobodi i u boljim prilikama. Narednog dana sam ponovno doao u iparege. Dogovoreni sastanak je odran u duanu Mujage Dizdara. Na tom sastanku formiran je Opinski odbor za podruje tadanje iprake opine. Za predsjednika odbora je izabran Vid eni, ugledni seljak iz Petrova Polja, koji je svima nama bio poznat kao vrijedan i poten ovjek. Na toj sjednici, prilikom formiranja odbora, bili su ponovno prisutni Petar Gaji, Idriz Maslo i Ilija Slavni. Sva trojica su govorili o znaaju koji ima formiranje Opinskog odbora, a posebno o zadacima koji stoje pred odborom i o tome ta mi, kao odbornici, u naim selima treba da radimo. Odmah smo se dogovorili ta treba da radimo, a nekim zadacima smo odredili i rokove. Najpree je bilo, da se to prije prikupi svo oruje, a zatim municija i odjea, jer je toga jo bilo po selima, sklonjenog poslije rasula vojske. Tako je u naem kraju formirana narodna vlast, koja je u toku narodnooslobodilake borbe odigrala veliku ulogu. Ja sam za cijelo vrijeme rata bio odbornik sela i lan Opinskog odbora za Radahovu. Narod se dobro odazivao svakoj naoj akciji. Davao je hranu, odjeu i obuu za partizane. Izlazio je u susret prilikom smjetaja ranjenika i bolsnika, pravljenja bolnica, obezbjeivanja hrane i u svakoj drugoj prilici. Moji su seljani iz Radohove bili stalno vezani za narodnooslobodilaki pokret, a poetkom 1943. godine iz mog sela je oko 50 probranih momaka otilo dobrovoljno u jedinice NOVJ, da se s orujem u ruci bore protiv neprijatelja.686 U ovom periodu dolazi do dalje likvidacije ustakih optina. kae Stevo Samardija organizator ustanka u optini Vijaani i ire u srednjoj Bosni. Ustaku optinu Stanari na teanjskom srezu likvidirala je 1. i 2. novembra grupa boraca Prnjavorske ete.687 Zatim, kasnije, u Noikom, a 12. novembra likvidirana je ustaka optina i u Linji. O tom revolucionarnom previranju, kada su skoro svakodnevno te, 1941. godine nicali novi organi narodne vlasti po selima i optinama govori i Adem Hercegovac, dajui presjek tadanjih zbivanja:

686 687

Bajro Gigovi, Prvi narodni odbor u ipragama, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 455-457. Stevo Samardija, U Prnjavorskoj partizanskoj eti, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 305.

234 Istovremeno smo razvijali ivu politiku aktivnost u narodu; odravali zborove (Otpoivaljaka, Careva gora, Krikovci i drugdje), formirali seoske odbore i odravali sastanak s grupom vienih domaina muslimanskog sela Linje. Od prvog dana posebnu panju posveivali smo radu s omladinom. Tim radom je rukovodio Stanko Vukainovi, koji je pripadao naoj grupi, ali je uglavnom krstario po selima i osnivao omladinske active. Nou izmeu 22. i 23. novembra napali smo ustako uporite u Hrvaanima Likvidacijom ustakog uporita u Hrvaanima osloboena teritorija sjeverno od ceste Prnjavor Klanice povezana je sa osloboenom teritorijom juno od te komunikacije Upravo tog dana doli su s Kozare na teren srednje Bosne Josip Maar oa, Branko Babi i Ratko Vujovi oe, a istovremeno su naili i drugovi koji su se vraali sa sastanka na Romaniji. Tada je u njihovom prisustvu, odrano vojno savjetovanje na Karau, na kojem je detaljno razmotrena situacija u srednjoj Bosni i donijet niz znaajnih odluka, kako u pogledu uvrenja ve postojeih, tako i u pogledu fomiranja novih partizanskih jedinica i daljeg rasplamsavanja ustanka. Po zavretku savjetovanja u Karau Ratko Vujovi oe je ostao na terenu srednje Bosne i, kao iskusan ustaniki rukovodilac i bivi panski borac, preuzeo dunost komandira Motajike partizanske ete, koju smo formirali 30. novembra 1941. godine na Otpoivaljci. Za politikog komesara ete sam bio postavljen ja, a etoje Stojkovi za mog zamjenika. S omladinom u eti i na terenu ete radio je, kao to sam ve rekao, Stanko Vukainovi. U to doba dijelovi Motajike ete, zajedno s Prnjavorkom etom, blokirali su Prnjavor sa sjevera, zapada i s juga. Na prilazima gradu skoro svakodnevno se pukaralo, a esto su voene i manje borbe. Istovremeno se i ivot na naoj slobodnoj teritoriji normalizovao: po selima su formirani narodnooslobodilaki odbori, stvarani su omladinski aktivi, odravani zborovi i priredbe. U Otpoivaljci su radili vojni, politiki i omladinski kursevi. Krajem 1941. godine formiran je Optinski NOO Potoani, a ubrzo zatim i Optinski NOO Otpoivaljka, Linja i Stari Martinac.688 Bio je esti novembar 1941. godine. kae edo Mali. Osvanuli smo u Carevoj gori. Dok smo se tu odmarali, na Novakov i Ademov poziv stigli su iz Galjipovaca Ljubo Podgorac i Branko Veselinovi,689 a iz Oraja edo Miki.690 Premda smo bili oprezni i nastojali da sauvamo u tajnosti nae prisustvo u umi, nismo u tome uspjeli. Stanovnito okolnih sela ubrzo je saznalo za nas, ali nas niko nije odao. Poto nismo htjeli da silazimo u sela dok ne vidimo kakvo je raspoloenje naroda ovog kraja prema nama, jedna naa
Adem Hercegovac, Od Motajike grupe do Motajike ete, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 468-472. Branko Veselinovi je u maju 1942. godine priao etnicima i zbog zloina koje jekao etnik izvrio u toku rata, ubijen je 1946. Napomena Redakcije. 690 edo Miki je znatno doprinio razvoju ustanka u ovom kraju. Poginuo je kao lan KPJ. Ubili su ga etnici u Kokorima 1944. godine.
689 688

235 patrola je krenula s edom Mikiem u oblinje selo Otpoivaljku. Vratila se brzo s nekoliko seljaka koji su nam saoptili da nas selo s najveom radou oekuje. Prebacili smo se tada u jedan gaj vie zaseoka Husrpovaca, a odmah zatim otili u Opoivaljku. Smjestili smo se u kolu, kraj crkve , u sredinu sela. Uskoro se tu okupilo mnogo naroda. Nije bilo druge: Novak i Adem su morali da odre govore. Govorili su o ciljevima narodnooslobodilake borbe, o potrebi prikupljanja oruja i podizanju ustanka i u ovom naem kraju Poslije veere, u neko doba noi, krenuli smo prema Noikom. U ekovcima smo uli u kuu arka Kupreanina, odmorili se i saekali potrebno vrijeme kako bismo pred samo svanue opkolili i napali ustaku Optinu u Noikom Stigavi u Noiko, podjelili smo se u dvije grupe: jedna je opkolila zgradu Optine, a druga kuu predsjednika Optine folksdojera Petera Manca. Meutim, ni na jednom ni na drugom mjestu nije dolo do borbe: i Manc i nekoliko optinskih straara predali su se na na prvi poziv. U Optini smo zaplijenili etiri karabina, nekoliko stotina metaka, pisau mainu, apirograf i neto papira, a kod Manca lovaku puku, pitolj i radio-aparat. Zapalivi zgradu Optine, naa je kolona, vodei sa sobom Petera Manca, krenula nazad prema Otpoivaljci. Za vrijeme tog kratkog zastanka, Novak i Adem su razgovarali s Mancem i upozorili ga da se nedunom stanovnitvu ne smije nita dogoditi zbog nae akcije. On je dao vrsto obeanje u tom smislu i tada smo ga pustili da ide kui. Prolazili smo kroz sela, a narod je izlazio pred nas nudei nas svim i svaim ene i djeca su nas radoznalo posmatrali, a ljudi zdravei se s nama, radosno su dobacivali: Sretno, brao! Jeste li ih udesili! Bili su to nezaboravni trenuci U Otpoivaljci nas je doekalo mnogo naroda iz tog i okolnih sela. Oduevljenju kao da nije bilo kraja691 U radu Ljube Jankovia o osnivanju Optinskog NOO Potoani posebno je naglaeno angaovanje omladinske organizacije na zajednikim akcijama omladine sa seoskim i Optinskim NOO, pa njegov rad dajemo u irim izvodima, kako bi se vidjelo angaovanje omladine kao integralni dio seoskih i Optinskog NOO Potoani, a ovo nije bilo nita izuzetno, poto je ve 1941. godine, kada su osnivani prvi organi nove narodne vlasti, kao i kasnije, poslije razbijanja etnikih snaga i ponovnog uspostavljanja djelovanja NOO, moe se sa sigurnou rei to bilo pravilo. Meutim, u sjeanjima relevantnih linosti koje smo u ovom dijelu prezentovalu (Razvoj narodne vlasti u srednjoj Bosni 1941. godine i angaovanje omladine), to nije posebno naglaavano. Na primjer, ponegdje je spomenuto sa samo dvije rijei, a, u stvari, pod tim se krije velika aktivnost mladih.

691

edo Mali, Likvidacija ustake optine u Noikom, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 476-477.

236 Nakon to sam obavio razgovore s veim brojem ljudi kae Ljubo Jankovi692 u svom sjeanju na rad Optinskog NOO Potoani sazvali smo 20. oktobra 1941. godine skup kod Kojia Hana u Potoanima. Objasnio sam prisutnim da smo se okupili da izaberemo Optinski narodnooslobodilaki odbor i izloio zadatke koji e u ovim tekim ratnim danima stajati pred njim. Ljudi su me sluali paljivo, a onda su i sami poeli da predlau koga ele da izaberu u optinsku narodnu vlast. Za kratko vrijeme i bez ustezanja prihvaena je lista od 24. odbornika. Pored mene, na listi su se nalazili iz Potoana Branko Cvijanovi, Branko Daki i Boko Ignjati; iz Prosjeka Rajko Leki, Ilija Teanovi Stojko Jungi i Popovi; iz Gusaka Jakov Kuzmanovi, Milan Vrhovac, Stanko Ljubojvi i Stanko Kuzmanovi; iz Skucana Branko Grozdani, Milo Lapi i Nikola Kosi Mali; iz Husnia Vaskrsija Kovaevi; iz Oraja Branko (Stojana) Miki i Nikola Kosi Veliki; iz Gajeva Mihajlo Pauk; iz Hrvaana Naseobine Bojko tefan i Konard Rupa. Za predsjednika Optinskog odbora u Potoanima izabran sam ja, a za sekretara Rajko Leki. Za sjedite odbora odreena je kua Filipa Kosia u Oraju, jer je to selo bilo sklonjeno od druma, kojim je neprijatelj mogao brzo da prodre bilo iz pravca Prnjavora, bilo iz pravaca Banjaluke i Klanica. U ovo vrijeme u Potoanima je jo uvjek postojala ustaka vlast i na odbor je sve do likvidacije ustake Optine, 5. novembra 1941. godine, radio ilegalno. Ali, odbor je funkcionisao, a zvanini ustaki policajac, u ustakoj optini, Ukrajinac Patar Smolinski, radio je u stavri za nas. On mi je napravio i spisak svih zaprenih vozila na podruju optine, konjskih i volovskih, tako da smo, u sluaju opasnosti od ustaa, mogli brzo organizovati evakuaciju stanovnitva. Specifinost u organizovanju ustanike vlasti na naem terenu sastojala se u tome to su kod nas organi narodne vlasti, za razliku od veine drugih krajeva, stvarani obrnutim redom. Naime, mi smo prvo osnovali optinski odbor, a tek kasnije seoske odbore. Ovo je uinjeno pod uticajem navika iz prolih vremena, jer su do nas novi propisi o organizaciji narodne vlasti stigli mnogo kasnije. Jo za Austrije, a i u Jugoslaviji, kod nas nisu postojali nikakvi seoski odbori, nego samo seoski knezovi, koji su prenosili optinske direktive i nareenja. Pored toga, ljudi u selima su se tih dana i ustezali da budu lanovi odbora, jer su u sela upadali ustaki andari i vojska, a na terenu jo nije bilo partizanskih jedinica. U Optinski odbor uli su u stvari najodluniji i najhrabriji ljudi koji su predstavljali jezgro za kasnije stvaranje seoskih odbora, kad su za to bili sazreli uslovi. Odmah po formiranju Optinskog odbora Potoani odredili smo i poslove o kojima e Optinski odbor voditi brigu i rjeavati ih: prikupljanje oruja, kojega se jo uvjek moglo nai skrivenog po selima;
lanak Ljube Jankovia donosimo u izvornoj verziji jer zbog smrti autora Redakcija edicije nije mogla da do kraja sprovede uobiajeni postupk da mu dostavi na uvid naknadne primjedbe redaktora i recenzenta i zatrai njegov odgovor na njih. Osnovne primjedbe na ovaj lanak dao je lan Redakcionog odbora Stevo Samardija (Ove primjedbe iznose blizu jednu stranicu, ali kako one za ovaj rad nisu od nekog presudnog znaaja mi ih ne navodimo).
692

237 stvaranje, na dobrovoljnoj osnovi, fondova hrane, obue i odjee i organizovanje akcija za prikupljanje novanih sredstava; voenje brige o izbjeglicama iz drugih krajeva na naem podruju; organizovanje evaukacije stanovnitva u sluaju nepreijateljskog napada i organizovanje seoskih zbjegova u umama; pruanje pomoi pri formiranju omladinskih organizacija; razobliavanje neprijateljske propagande i njeno onemoguavanje, te obavjetavanje naroda o narodnooslobodilakom pokretu i borbama koje vode partizanske jedinice, organizovanje narodnih zborova, konferencija, priredbi.

Jo dok je Optinski odbor u Potoanbima djelovao ilegalno, prili smo formiranju seoskog odbora u Gusaku, koje se nalazi oko 4 km jugozapadno od Potoana U noi izmeu 5. i 6. novembra 1941. godine oko pola noi zapucae puke. Skoio sam iz kreveta i izaao pred kuu da oslunem gdje puca. Zakljuio sam da je to kod Optine, koja se nalazila u neposrednoj blizini crkve i osnovne kole. Pretpostavljao sam da su nai stigli iz Vijaana, a tako je i bilo. Jo nisam bio ni uao u kuu, a do mene dotra omaldinac Rajko Vrhovac iz Potoana i ispria mi kako je omladina Potoana zajedno s partizanima iznijela i spalila optinsku arhivu, te da je s omladinom arhivu palio i optinski policajac Petar Smolinski. Nakon ove akcije ustae se vie nisu smjeli pojavljivati s manjim snagama i tek su 18. decembra 1941. kada je jedna jaa ustaka formacija krenula iz Prnjavora prema Hrvaanima, prvi put proli kroz Potoane. Mjesec dana poslije osnivanja Optinskog narodnog odbora, zakazan je poseban sastanak u ijem radu su uestvovali Novak Pivaevi i Ratko Vujovi oe, koji su predloili da se dva ili tri druga zadue za rad i organizovanje omladine. Tako su izabrani Branko Cvijanovi i Milo Ignjati, kako se kasnije pokazalo, prave i sposobne linosti za zadatak koji im je povjeren. Obrzo su u Potoanima organizovali omladinski sastanak, na kome je prisustvovalo 66 omladinki i omladinaca. Za omladinskog rukovodioca na nivou Optine Potoani izabran je Dragan Milovanovi i, ubrzo se pokazalo da je Optinsku narodni odbor imao izrazito razvijenu podrku omladine u svim poslovima koje je sprovodio. U ovo vrijeme mi smo na prnjavorskom srezu ve imali formirane tri partizanske optine u Vijaanima, Potoanima i Otpoivaljci. Radi razmjene iskustava i konsultacije ja sam u decembru odlazio u Vijaane do Vida Njeia, predsjednika Vijaanske optine i ive Preradovia, politikog komesara Prnjavorske ete, a i u Otpoivaljku do Spasoja Garia, predsjednika partizanske Optine u Otpoivaljci, i Adema Hercegovca, politikog komesara Motajike partizanske ete Tako mi je Komanda Motajike ete 30. decembra 1941. godine naredila da na podruju potoanske optine organizujem sakupljanje arapa, priglavaka, rukavica, alova,

238 dempera, i ostlih odjevnih predmeta, potrebnih borcima. Vrativi se u Potoane, ja sam odmah pozvao omladinskog rukovodioca optine Potoani, Dragana Milanovia, proitao mu naredbu komande Motajike ete i saoptio da omladina na podruju optine treba da organizuje takmienje izmeusvojih sela u tome koje e selo sakupiti vie priloga za vojsku u novcu i materijalu. Dragan je bio sposoban da zatalasa omladinu i akcija je brzo poela Odmah poslije ove akcije pristupili smo prikupljanju novanih priloga za vojsku. I tu smo akciju uspjeno izveli Jo jednu akciju smo izveli po nareenju Komade Motajike ete. Radilo se o skupljanju arafa poetkom februara 1942. godine. Od mene nije skrivano da su arafi potrebni da se borcima saiju ogrtai za napad na Kotor-Varo, kako bi borci bili manje uoljivi prilikom prebacivanja i privlaenja neprijateljskim poloajima, jer je bio zapao visok snijeg. I taj zadatak smo uspjeno izvrili: sakupili smo oko pedeset arafa. Pored ovakvih i slinih povremenih akcija, koje smo izvodili na traenje Komande Motajike ete, na Optinski NOO je i sve ostale zadatke koji su proizilazili iz poslova to smo ih ve na osnivakom sastanku odredili kao sadrinu svoga rada, a o kojima je ve bilo govora, izvravao samoprijegorno i s velikom odgovornou. Radili smo tako sve do 25. maja 1942. godine, kada je i u naem kraju dolo do izdajnikog etnikog pua. Meutim, i u tekim danima etnike vladavine, velika veina odbornika Optinskog NOO Potoana ostala je dosljedno pribvrena narodnooslobodilakom pokretu. Samo je Rajko Leki, predsjednik NOO u Prosjeku, priao etnicima, a drugi su se odbornici (Vaskrsija Kovaevi, Branko Daki, Branko Gvozdenovi) manje-vie dobro drali.693 Poetkom decembra doao je u Krikovce, kui Vida Crnatka, koja se nalazila u sredini sela, politiki komesar Motajike partizanske ete Adem Hercegovac s grupom boraca. kae Branko Soldat u svom lanku Narodnooslobodilaki odbor u Krikovcima. Za njihov dolazak se u selu vrlo brzo saznalo i za nepun sat znatan broj ljudi se iskupio da vidi, uje i porazgovara s njima. Skoro iz svakog domainstva je bio poneko Meu okupljenim seljanima bilo je i tridesetak mladia, koji su radoznalo gledali partizane, kao da su i sami prieljkivali da obuku vojniku uniformu i objese puke o rame. Adem je na poetku izlaganja upoznao prisutne s borbom protiv okupatora u cijeloj zemlji, a zatim je opirnije govorio o borbama u Krajini i na Kozari i o uspjenim akcijama partizanskog 6. bataljona, formiranog na terenu srednje Bosne, a posebno o borbama Prnjavorske i Motajike ete tog bataljona Na kraju je upoznao prisutne da je na osloboenoj teritoriji uspostavljena narodna vlast i pozvao ih da i oni izaberu u svom selu narodnooslobodilaki odbor, na koji e se moi sigurno i u svako doba osloniti i narod i vojska, i da pomognu pravednu borbu najboljih sinova naih naroda Prisutni su oduevljeno odobravali govorniku i izraavali spremnost da se bore i pomau partizane svoju vojsku. Nije bilo potrebno mnogo ubjeivanja niti objanjavanja, a nije
Ljubo Jankovi, Formiranje i rad Optinskog NOO Potoani, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 523529.
693

239 bilo ni nekanja. Prisutni su se jednoglasno sloili da se formira odbor i sami su predlagali ko svojim ugledom i dranjem zasluuje da ue u odbor. Na prijedlog prisutnih u Narodnooslobodilaki odbor Krikovaca izabrani su: Boo Crnadak, Mlaen Majstorovi, ore Savi, oro Bundalo i ja. Za predsjednika odbora izabran je Boo Crnadak, a ja za sekretara Mnogi prisutni su ve tom prilikom izjavili da imaju skrivenu puku, ili municije i bombi, i da e je dati, a neki mlai da e s orujem u ruci doi u partizane. Neki su htjeli u partizane bez oruja, pa je dogovoreno da se zajedno sa Odborom potrude da pribave oruje i zatim odu, a da e Komanda ete, im u akciji otme oruje, neke od njih pozvati u borbu putem Odbora. Ubrzo poslije ovog sastanka, iz Krikovaca su otili u Motajiku etu, kompletno obueni i naoruani, Jovan Kneevi, Radovan Crbadak, Ljubo Bundalo, Rajko i Mile Gudura. Odbor je odmah organizovao prikupljanje municije u selu i njeno vaenje iz Vrbasa, kuda su je u aprilskom ratu bacali vojnici bive jugoslovenske vojske, i slao je u Motajiku etu. Kad se 6. decembra 1941. godine vodila otra borba na Gradini kod Prnjavora, Odbor je kolima slao na poloaj sanduke municije izvaene iz Vrbasa Shatajui da je sakupljanje oruja i municije glavni zadatak, odbor je, osim traenja i vaenja oruja i municije iz Vrbasa i skupljanja u selu, zaduio dva svoja lana Savia i Majstorovia, koji su dobro poznavali ljude u Lijevu polju, da odu tamo i organizuju taj posao, zajedno s najpovjerljivijim ljudima, i na terenu Lijeva polja, upskom Razboju i u jo nekim selima imaju skrivenog oruja i municije, da su neki od njih vee koliine sakrili u rijeku Vrbas, da ima mlaih ljudi koji su voljni poi u partizane. Savi i Majstorovi su odmah krenuli na ovaj zadatak, ali se vie nikad nisu vratili u Krikovce. U Kosijerovu su 18. novembra sluajno naili na grupu ustaa, koji su ih uhvatili. Kako smo kasnije saznali, odveli su ih u pravcu Bosanske Gradike i ubili. Bile su to nae prve rtve. Sudbina ove dvojice odbornika nije obeshrabrila i uplaila ostale. Drugi su ubrzo uspostavili vezu sa Lijevem poljem, a na mjesto palih drugova za odbornike su izabrani Stevo Soldat i Mlaen usti. Kad se veza s Lijevem poljem ustalila i dobro funkcionisala, skupljeno je i tamo dosta municije i oruja, posebno u Kosjerevu i Kukuljima, a u Motajiku grupu Prnjavorske partizanske ete su stupili oro Ostoji i Drago Mastalo iz Kosjerova, Predrag Vidovi i Mio uljak iz Kukplja i jo mnogi drugi ijih se imena vie ne sjeam Lijeve polje je uvjek ilegalnim radnicima bilo sigurno utoite, a za vojsku su ljudi rado davali, nabavljali kone kapute, kape sa titnikom za ui i tople cipele da se vojska ne smrzne kako su obiavali govoriti. Takvom odjeom i obuom bio je snabdjeven skoro svaki borac Motajike i Crnovrke partizanske ete694 Branko Soldat je u prvom svome angaovanju na politikom radu na terenu svoga Starog Martinca radio na osnivanju omladinske organizacije, u vrijeme kada je Stanko
694

Branko Soldat, Narodnooslobodilaki odbor u Krikovcima, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 530-533

240 Vukainovi osnivao prve active SKOJ-a i odbore NOSOBiH-a na bivem srezu Prnjavor. Postavi prvo sekretar, a poslije predsjednik Optinskog narodnog odbora u Starom martincu sigurno je traio i imao punu podrku omladine.

Poslije etnikog pua u maju 1942. godine, kada su i ovim krajem zagospodarili etnici, odmah su poeli da proganjaju aktiviste i ljude bliske narodnooslobodilakom pokretu, u prvom redu odbornike. Njih i njihove porodice su hapsili, tukli i na razne naine zlostavljali. Morali su se skrivati i bjeati im s oiju, sve dok poetkom 1943. godine, jedinice NOVJ nisu ponovno oslobodile ovaj kraj. Pojedini odbornici su i poklekli pred muenjem i nasiljem, ali veina ih je ostala dosljedna. Neke odbornike su etnici i ubili. Tako je grupa etnika pod komandom Ratka Savia, jedne noi, pred konac 1944. godine, upala u kuu odbornika Steve Soldata i na spavanju mu pucala u grudi, u prisustvu ene i estero nejake djece. Zatim su ga ranjenog izvukli iz kue, ubacili u kola, odvukli na glavni drum i tu ga nakon zvjerskog muenja, kad je ve izgubio svijest, dotukli. Ostavili su ga pokraj puta da bi zaplaili ostale mjetane i simpatizere narodnooslobodilakog pokreta. Ubrzo poslije toga, etnici su na slian nain ubili i odbornika Stevu ustia. Tako su etvorica odbornika prvog narodnooslobodilakog odbora Krikovaca poloila ivote u borbi za slobodu.695 U novembru 1941. godine, nakon likvidacije neprijateljskog uporita u Hrvaanima, slobodna teritorija se protezala izmeu komnikacije Klanice-Prnjavor-Derventa i desne obale rijeke Vrbasa, pa sve nadomak rijeke Save i planine Motajice. kae dalje Branko Soldat. Stvaranjem slobodne teritorije ruena je ustaka vlast i izgraivana narodna vlast: seoski i optinski narodnooslobodilaki odbori. Tako su u novembru i prvoj polovini decembra 1941. godine formirani seoski narodnooslobodilaki odbori u svim selima osloboene teritorije, pa ak i ilegalni odbori u svim selima osloboene teritorije, pa ak i ilegalni odbori u nekim susjednim selima neosloboene teritorije Lijeva polja (Kukolje, Kosjerovo, Razboj, Lijevanska Otoka), kamo su partizanske patrole i partijsko-politiki radnici esto odlazili i odakle su aktivisti i saradnici narodnooslobodilakog pokreta dolazili na slobodnu teritoriju, radi saradnje u nekim akcijama partizana i narodnooslobodilakih odbora. Narod ovog kraja je istinski bio privren svojoj vlasti, imao je u nju povjerenje i preduzimane akcije u to vrijeme nije bilo teko sprovesti. Uporedo je i omladinski rukovodilac Stanko Vukainovi u selima ovog podruja formirao active omladinske organizacije, koji su bili znaajan oslonac narodnooslobodilakim odborima. Poto je formiran velik broj seoskih narodnooslobodilakih odbora na osloboenoj teritoriji, osjeala se potreba za daljim razvojem i jaanjem narodne vlasti, njenog ugleda i uticaja, i jdinstvene, povezane aktivnosti svih seoskih odbora. Ta potvrda se ve potvrdila u praksi, meusobnim kontaktima i dogovaranjem.
695

Branko Soldat, ibid..

241

U dogovoru s Komandom Motajike partizanske ete odran je u polovini decembra u Otpoivaljci, u koli, gdje je bila i Komanda Motajike ete, sastanak predsjednika i sekretara seoskih narodnooslobodilakih odbora ovog podruja radi formiranja Optinskog narodnooslobodilakog odbora u Otpoivaljci i u Starom Martincu. Na tom sastanku utvrena je teritorija optina, nain izbora optinskih NOO-a, structure odbora i njihovih osnovnih zadataka. Optinski NOO Stari Martinac objedinjavao je aktivnost NOO sela Stari Martinac, Novi Martinac, Noiko, upski Razboj, Krikovci, ekovci i Gumjera. U selima Novi Martinac i Gumjera ivjeli su Poljaci i neto Ukrajinaca, a u ostalima Srbi. Predsjednici seoskih odbora odrali su sa stanovnicima posebne skupove, na kojima su izabrani delegati, a koji su se sastali u Starom Martincu u drugoj polovini decembra i izabrali Narodnooslobodilaki odbor optine Stari Martinac. Za sjedite Optinskog NOO-a odreen je Stari Martinac, a biva trgovaka radnja ure Tunjia je uzeta za smjetaj Odbora. Za predsjednika Odbora izabran je Duan Stoji iz ekovaca, za potpredsjednika Milan Vii iz Starog Martinca, a ja za sekretara. To je bio ui odbor Izvrni odbor. iri odbor su sainjavali predsjednici seoskih NOO-a: Boo Crnadak iz Krikovaca, Jefto Novakovi iz Noikog, Mirko Aleksi iz upskog Razboja, Filip Rosa (Poljak) iz Novog Martinca i Jan Kopalka (Poljak) iz Gumjere i lanovi pomenutog ueg odbora. Od osam lanova Odbora estrica su bili Srbi, a dvojica Poljaci Ljudi su bili sretni i zadovoljni to mogu, pod zatitom partizanskih jedinica i svoje vlasti, da ive u slozi i bez straha od ustakog i okupatorskog nasilja. Kurirska sluba je bila tako organizovana da su u sjeditu Optine svaki dan bila dva do tri omladinca, koji su po potrebi upuivani u sela ili u Komandu Motajike ete i tab 6. bataljona Treeg krajikog narodnooslobodilakog partizanskog odreda Iz susjednih sela na neosloboenoj teritoriji Lijeva polja saradnici su redovno dolazili i obavjetavli Odbor o kretanju neprijateljske vojske, brojnom stanju i naoruanju posada u oblinjim uporitima i o nasilju koje vre nad narodom. Uz pomo saradnika nabavljani su i artikli potrebni partizanima, koji se nisu mogli nai na osloboenoj teritoriji (sanitetski materijal, papir, municija i slino). Od saradnika iz Lijeva polja, koji su s Odborom odravali vezu i naroito se zalagali u radu, ostali su mi u sjeanju Smilja Radonji i Jovica Medakovi iz Kukolja, Stevo Kasagi iz Lijeva polja i Jovanka Joja i Milo Karapetrovi iz Kosjerova. Ishrana jedinica nije priinjavala neke tekoe Odboru, jer je podruje optine bio plodan i itorodan kraj, a ljudi su nesebino davali koliko god je bilo potrebno. Po vie zaprenih kola znalo je prevoziti namirnice do jedinica u Otpoivaljci, orlama i na poloajima oko Prnjavora.

242 Putem omladinskih aktiva Odbor je organizovao takmienje u pletenju dempera, arapa i skupljanju rublja za borce. Organizovana su sijela, na kojima su omladinke uz partizansku pjesmu plele demperei arape i ile rublje. Na sijelima je omladina upoznavana s najnovijim dogaajima, itane su radio-vijesti, koje su redovno stizale iz komandi eta, tabova bataljona i Odreda. Ponekad je izvoen i program s prigodnim skeevima i recitacijama, uz pjesmu i svirku.696 Na podruju Hrvaana u vrijeme o kome autor govori djelovali su optinski komiteti SKOJ-a u Hravaanima i Slatini, kojim su rukovodili Jovanka Boji, odnosno ivko Stojanovi, a uskoro su osnovani i optinski odbori NOSOBiH-a, tako da je saradnja i podrka omladine svim akcijama koje je vodila narodna vlast bila svestrana. Krajem novembra 1941. izraena su Uputstva697 za rad u novoosnovanim partizanskim optinama oformljenim za vrijeme narodnooslobodilake borbe na osloboenoj teritoriji. Autor je Ljubo Jankovi, predsjednik Optinskog narodnooslobodilakog odbora Potoani. Inae, tekst ovog dokumenta odnosi se samo na optinu Potoani, ali iz svega da se zakljuiti da je bio preporuen kao ogledni document svima novoosnovanim optinskim narodnooslobodilakim odborima. Meutim, kako je stavljen i jedan lan da ovaj document postaje punovaan tek kad ga usvoji tab 3. bataljona 4. krajikog NOP odreda o njegovom usvajanju u navedenom tabu nalazi se slijedei izvor: Prema kazivanju Adema Hercegovca tab 3. bataljona 4. krajikog NOP odreda se saglasio s predloenim Upustvima. Krajem decembra 1941. godine formiran je OdborPartizanske Optine Potoani, koji je zatim na svojoj sjednici usvojio ova Uputstva. Napomena Redakcije.698 U navedenim Upustvima za ovaj na rad znaajan je najvei broj lanova koji su u njemu sadrani, poto su mladi ljudi integralni dio i seoske i optinske zajednice. Ali, u ovoj prilici, mi navodimo samo nekoliko lanova toga Uputstva iz kojih je to oigledno: lan 8. U interesu odbrane zemlje i naroda Odbornici Partizanske optine ako se za to ukae potreba mogu na svojoj teritoriji izvriti mobilizaciju i ljudstva i zaprenih sredstava i sredstava za snabdjevanje Narodno.Oslobodilake vojske. lan 28. Na podruju Partizanske Optine radi unapreenja kultutnoprosvjetnog rada imaju se osnovati diletantske grupe i pjevake ekipe. lan 29.
Branko Soldat, Optinski narodnooslobodilaki odbor u Starom Martincu, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 533-535. 697 Uputstva je vlastoruno pisao Ljubo Jankovi. Pisana su irilicom, na trgovakom papiru dimenzija 21x29,6 cm, crnom tintom, s obje strane lista, ukupno est punih stranica, dok su na sedmoj stranici etvrtom listu samo lan 37. i lan 38. Original se nalazi u Arhivu Instituta IRP u Sarajevu. Napomena Redakcije. 698 Ovaj podatak o saglasnosti taba 3. bataljona 4. krajikog NOP odreda naveden je kao fusnota br. 3 uz objavljena Upustva u knjizi Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 550.
696

243

Isto tako na podruju Partizanske Optine odbori Omladine imaju se organizovati koji biraju rukovodstvo iz svoje sredine kako seosko tako i Optinsko. lan 33. U svrhu odranja reda i sigurnosti, na terenu Partizanskih Optina uvode se seoske strae koje bdiju nad ivotima i imovinom Optinara, straarsku dunost duan je vriti svaki mukarac od 18 do 40 godina starosti. lan 34. Na teritoriji Partizanske Optine uvodi se obavjetajna sluba, kojoj je zadatak da sazna namjere i kretanje neprijateljske vojske o emu se moraju obavjetavati nai vojni tabovi Narodno-Oslobodilake Vojske.699 U drugoj polovini decembra 1941. godine dobio sam od Koje Jotia pismenu poruku da obavijestim nae ljude u Jelanjskoj i okolini da dou na zbor kod kole u Ljeskovim Vodama. kae u svome objavljenom sjeanju Branko Sari. Otili smo i tada je na zboru kod kole formirana Ljeskovaka, odnosno kako smo je takoe nazivali, Dobojska partizanska eta. Njeno jezgro su sainjavali borci iz naih sela, koji su dan-dva ranije stigli s Kojom Jotiem iz Cerovice. Formiranjem Ljeskovake ete, i, odmah zatim, Pojeanskog partizanskog odreda, zapoeo je organizovani ustanak u naem kraju. eta je brzo brojano rasla, a mi smo istovremeno u selima formirali odbore narodne vlasti. Bio sam predsjednik u Jelanjskoj, a lanovi toga odbora bili su: Milo Lugonji, Milo Bogdanovi, Savo Keri i oko ermanovi. Brinuli smo se za snabdjevanje nae vojske, radili na sakupljanju sakrivenog oruja i vojne opreme i organizovali seoske strae. U radu naeg odbora mnogo nam je pomogao Milan Radman, koji nas je posjetio u januaru 1942. godine na povratku iz Pojezne. ivjeli smo sve do maja 1942. godine, tj. do etnikih pueva takorei u slobodi.700 Formiranjem Ljeskovake (Dobojske ) partizanske ete, poetkom decembra 1941. godine701 plamen ustanka se proirio u srednjoj Bosni sve do eljeznike pruge DerventaDoboj. eta je iz dana u dan jaala, vodei istovremeno borbe s neprijateljem, koji je imao niz veih i manjih garnizona i uporita du te, za njega veoma vane, komunikacije i spreavajui njegove povremene pokuaje da prodre na nau osloboenu teritoriju. Kratko vrijeme poslije formiranja ete, jo u prvoj polovini decembra702 u koli u Ljeskovim Vodama odran je zbor, na kojem je govorio i drug Rade Liina, politiki
Ovaj document (Uputstva) se objavljuje kao prilog ove knjige .I zvijezde smo dosezali II, nap. aut. Branko Sari, Radili smo za nau vojsku, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 558-559. 701 Ljeskovaka (Dobojska) partizanska eta je formirana u drugoj polovini decembra 1941. godine. Napomena Redakcije. 702 S obzirom da je Ljeskovaka partizanska eta formirana u drugoj polovini decembra 1941. godine, i ovaj zbor je odran, najvjerovatnije, poslije 20. decembra 1941. godine. Napomena Redakcije.
700 699

244 komesar 6. bataljona 3. krajikog odreda. Govorio nam je o ciljevima borbe koju vodimo, o bratstvu i jedinstvu i o potrebi da se u osloboenim selima izaberu organi narodne vlasti odbori. Mi smo ubrzo izabrali seoske odbore u Crni (predsjednik Lazo udi), Osinji (Ljubo uri), Ceranima (Panto Popovi), Pojezni (Jakov Starevi) Ja sam u ime komande ete bio zaduen da radim na formiranju organa narodne vlasti. Bio sam u stalnoj vezi sa svim odborima na naem podruju i znam da su radili kako su najbolje mogli i umjeli. Posbnu panju smo posveivali ishrani boraca, a narod je zaista bio spreman da daje i posljednji zalogaj onima koji su ga s orujem u rukama titili od ustakih zlikovaca. Radili smo i na prikupljanju oruja, municije, vojne opreme. Meutim, ve tada je bilo pojedinaca koji su imali puke, a nisu htjeli niti da stupe u etu niti da nam ih predaju. Prema takvima smo morali da preduzimamo i izvjesne represalije.703 Iz svega iznijetog u prezentovanim izvodima iz sjeanja brojnih seoskih i optinskih odbornika srednje Bosne, zatim u sjeanjima nekoliko linosti koji su uestvovali u zbivanjima oko osnivanja revolucionarnih politikih odbora, a kasnije narodnooslobodilakih odbora prvih mjeseci ustanka 1941. godine (Viktorije Glava, Nenada Obradovia, Jove Berak, Ljube Jankovia, Branka Soldata i drugih), kao i orgaizatora ustanka Adema Hercegovca, Edhema Pobria, vidi se u kolikoj mjeri je rad sa omladinom i angaovanje omladine na svim tadanjim aktuelnim zadacima, bio potpuno integrisan u rad i seoskih i optinskih odbora nove narodne vlasti. Ve u to vrijeme vidimo da su odreene linosti zaduene za rad sa omladinom. Tako je u Maslovarama zaduen ore Perovi oko koji je tada stalno boravio u Maslovarama, u Maslovarskoj eti, a tek 18. marta e biti postavljen-izabran za lana Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, a 2. maja i za sekretara toga Komiteta; eljo Bari, koji je nekoliko puta dolazio u Maslovare u vezi sa radom omladine, a neko vrijeme bio je i Lazo Vidovi.704 Poetkom januara 1942. dolazi i Marinko Milojevi u Maslovare da radi sa omladinom i ostaje blizu tri mjeseca; u ipragama sa omladinom tada radi Slavica Grubor, koja je do rata bila uiteljica u Kruevu Brdu i Davorin Zeki Koko, skojevac iz Kotor-Varoa, zagrebaki student; u Grabovici Rode Miljanovi; u Skender Vakufu Vlado Ivanovi; u Bocu i okolini Ahmet Hadihalilovi, o kome kao omladincu govori Vaso Butozan705 i Duanka umura;706 na Manjai Branko Lastri;707 koji je bio u
Boko Hadi, Seoski odbori na podruju Ljeskovake partizanske ete, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 559-560. 704 Lazo Vidovi je doao sa grupom koja je stigla u Maslovare 31. decembra, pa ih je Idriz Maslo zadrao da ostanu na priredbi za doek Nove 1942. godine. Radio je sa omladinom, ali nije dugo ostao. Kako je poetkom januara bilo savjetovanje SKOJ-a u Karau, vjerovatno je preko Maslovara poao na taj skup, na koji su iz Maslovara ili ore Perovi u Duanka Petri, koja je tada bila sekretar aktiva SKOJ-a u Maslovarama. (vidi lanak Branka Bokana, Kroz srednju Bosnu u Bosansku krajinu, fusnotu br. 5). 705 Vaso Butozan, Formiranje Treeg krajikog NOP odreda, Srednja Bosna u NOB, knj. 3.str. 6: U Oktobru, tanijeg datuma se ne sjeam krenula je jedna naa grupa na lijevu obalu Vrbasa. Moglo nas je biti estero-sedmero. Osim Kasima, efketa i Habije Beirbaia, u sjeanju mi je ostao jo samo omladinac Hadihalilovi Dakle, tada je bila ira pojava da su neki vii rukovodioci omladinske rukovodioce zvali omladinac ili omladinka. Hadihalilovi je sa ovom grupom, u stvari, iao na sektor Jajca gdje je bio lan OK KPJ Jajce i sekretar OK SKOJ-a za podruje 3. krajikog NOP odreda, a to podruje zvalo se tada jajaki okrug (efket Maglajli, Reorganizacija partizanskih komandi i odreda,
703

245 sastavu zatitnice taba partizanskih odreda Bosanske krajine, a u stvari radio je i na osnivanju omladinskih aktiva; Safet Fejzi i Dane Pavli na podruju Joavk, a Safet i ire na sreza Prnjavor708; eljo Bari na podruju srezova Prnjavor, Tesli i KotorVaro709; Stanko Vukainovi, koji osniva aktive omladine i SKOJ-a na srezovima Prnjavor, Srbac i u partizanskim etama, o kome kao omladincu govore Adem Hercegovac, Branko Soldat i Edhem Pobri, a Stanka spominju i drugi. Svi ovi mladi ljudi, uestvujui u revolucionarnom omladinskom pokretu u predratnom periodu, bili su veoma iskusni i prekaljeni u masovno-politikom radu sa omladinom, puni poleta i sa mnogo revolucionarnog zanosa, paralelno sa osnivanjem nove narodne vlasti, osnivali su active omladine i SKOJ-a u srednjoj Bosni, razvijajui masovno-politiki rad meu omladinom na podrujima koja su bila osloboena od neprijatelja, poev od jeseni 1941. godine, pa sve do etnikih pueva. 23. Osvrt na neke ocjene u Izvjetaju Mare (Lepe Perovi) lana PK KPJ BiH o radu omladinskog pokreta u srednjoj Bosni do Oblasne konferencije KPJ Bosanske krajine, Skender-Vakuf, 2123. februar 1942. godine U konstelaciji odnosa na relaciji Vrhovni tab NOV i POJ i CK KPJ, s jedne, i vojno i partijsko rukovodstvo Bosanske krajine, s druge strane, te stvarnog stanja u srednjoj Bosni u vrijeme kada je pisan Izvjetaj Mare (Lepe Perovi), 5 marta 1942. godine, koji je povod za ovaj osvrt, navodimo nekoliko izvora koji veoma ilustrativno govore o izvjesnim predubjeenjima kada je rije o podruju Bosanske krajine, a isto tako i srednje Bosne njenoga sastavnog dijela, kao i o, zaista, veoma tekom stanju u to vrijeme u srednjoj Bosni,. U Izvjetaju Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu od 5. marta 1942. godine, izmeu ostalog, se kae :Pri povratku sa Romanije, mi smo odmah na podruju Borja i
Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 10-11, gdje kae: Okruni komitet za teritoriju 3. KNOP odreda, koliko se sjeam, sainjavali su Kasim Hadi, sekretar, lanovi komiteta. Muhamed Kazaz, Nemanja Vlatkovi, Stole Kovaevi, Edhem Karabegovi, Teufik Kadeni Cinkara, Rade Liina i Ahmet Hadihalilovi (sekretar OK SKOJ-a). 706 Aleksa Pani, Otiao sam u Trnovau, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 118-119. (Radilo se o omladinskom rukovodiocu i skojevcu Ahmetu Hadihaliloviu.Napomena Redakcije. (Ahmet nam je itao nekakav materijal. Mene su izabrali za predsjednika omladine u naem selu kae Aleksa u ovom svom lanku). 707 Gojko Gaji, Priprema ustanka, formiranje i razvoj Treeg partizanskog odreda Prve ete za Bosansku krajinu, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, str. 199. U nabrajanju boraca koji su na Manjau stiglu u pratnji Danka Mitrova stoji i Milan Brankovi, Smajo Fazli, Omladinac Lastri. Slino stoji i na str. 200 od naih bi ranjen omladinac Lastri. Na str. 213 govori se o ranjavanju jednog borca, a s tim u vezi u fusnoti br. 3 na str. 217. stroji: Bio je to Branko Lastri. Poginuo je u etvrtoj neprijateljskoj ofanzivi. I na str. 258. u lanku Slavka Odia, Djelatnost Treeg partizanskog odreda Prve ete za Bosansku krajinu u septembru i oktobru 1941. stiji: Nakon borbe sa andarima u rejonu Han-Kola 31. avgusta 1941. poslije podne, u kojoj je bio lake ranjen Branko Lastri. I Milan Vukmanovi u Uvodu druge knjige Banjaluka u radnikom pokretu i NOB na str. 20, u fusnoti br. 37 kae: U drutvenom radu u Trgovakoj akademiji, politiki su se posebno isticali Milan Liina, Branko Lastri, Mileva Ljubotina 708 Safet Fejzi u svojstvu sekretar OK SKOJ-a za srednju Bosnu, osnovanom u Karau 7. januara 1942, rukovodilac SKOJ-a u Prvom proleterskom bataljonu i dr.. 709 eljo Bari u svojstvu sekretara OK SKOJ-a za srednju Bosnu, poslije savjetovanja u Branecima, marta 1942. i komesar nekoliko partizanskih eta.

246 okolnog kraja organizovali vojnu konferenciju dotadanjeg vojnog kadra i ukazali na svu potrebu organizovanja bataljona na tom podruju. Tu jo u to vrijeme vodili su pojedine vodove zakleti etnici koji su bili organizatori ustanka po nekim selima. Oni su se tada podvrgli naoj partizanskoj komandi kao etnici. Nekontrola ovoga bataljona sa strane taba odreda dovela je danas do formiranja etnikih eta u Pribiniu, eavi i Blatnici, tako da jo uticajem srbijanskih nedievskih agenata one postaju, osim eave, otvorene razbojnike druine protiv nas. Od konferencije koju smo odrali 26. XI. u Borju Poslije odrane konferencije u Borju, sazvali smo vojnu konferenciju na terenu V bataljona Manjae i emernice, zajedno s rukovodeim kadrom novoformiranog VI bataljona (Borje). Na toj konferencioji postavljeni su zadaci V i VI bataljonu kako vojni tako i politiki. 710 U Izvjetaju Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH, pisanom 11. aprila 1942. godine, izmeu ostalog stoji: 7. februara 1942. godine poslali smo vam opiran izvjetaj o stanju Partije u Krajini, kome smo priloili i vojni izvjetaj drugova iz Operativnog taba. Najslabije stoji stvar OK Jajce i OK koji je obrazovan prije 20 dana koji obuhvata srezove Kotor-Varo, Prnjavor, Derventa i dio banjalukog sreza. Najgora situacija vlada na terenu novostvorenog OK koji se uglavnom poklapa sa terenom na kome dejstvuje IV krajiki NOP odred. Ve u samom poetku vidili smo da je stanje Partije oajno, da je pozadina prema nama neprijateljski raspoloena i da su ete nesigurne. A to je jedino zbog politike zaostalosti mase (u tome kraju naroito kotorvarokom srezu glasalo se listom za Petra ivkovia), a najglavnije radi toga to se apsolutno nikakva panja nije posveivala stvaranju partijskih organizacija, tako da iako su ovdje komunisti vodili ustanak itavih 8 mjeseci, u cjelim kompleksima sela nemamo nikakva uporita, ni jedne elije, ni jednog aktiva, ni jednog partijca ni simpatizera. Osim toga drugovi koji su radili po vojnoj liniji pravili su ovdje strahovite greke. Uvedena je prava batinaka politika. Seljaci kad malo zgrijee bivaju isprebijani, a to rade svi od komandanta odreda pa na dolje. Vlada velika otuenost naroda od naih tabova Razumljivo je da su ovakve greke morale otuiti od nas ove mase koje su i onako politike zaostale. U nekim selima osjeaju seljaci direktnu mrnju prema nama.711 Iz navedenih izvora vidi se koliko je bila teka situacija, nastala zbog razloga objektivne prirode, ali isto tako i subjektivne. Traak svjetlosti koji danas savremenom itaocu olakava, pomae i pojanjava da bolje shvati uslove u kojim su se skoro svakodnevno smjenjivali dogaaji, u proljee, kao i tokom cijele 1942. godine u Bosanskoj krajini, pa i u srednjij Bosni, poto je bila integralni dio Bosanske krajine, kao i do osloboenja
Zbornik NOR-a, Tom IV, knj. 3, str. 273291, dokum. br. 93, Izvjetaj Operativnog taba NOP odreda za Bosansku krajinu od 5. marta 1942., upuen Glavnom tabu NOP i DV za BiH o razvoju ustanka u Bosanskoj Krajini. Izvjetaj potpisali Kosta Na, komandant i Osman Karabegovi, politiki komesar. 711 Navedeni citat je seperat samo jedna strana kucanog teksta u Linoj arhivi Slavka Odia. Zanimljivo je da u 4-tomnom izdanju uro Pucar Stari, Dokumenti i lanci (1926 1945), u Tomu II, knj. 1 nije objavljen Izvjetaj Obl. kom KPJ za Bos. kr. pisan 11. aprilla 1942. g. (Kako je u navedenoj knjizi sve objavljeno po vremenskom redoslijedu dogaanja , na str. 221 , gdje bi trebalo da bude, pod br. 50, a pod tim brojem je Izvjetaj Lepe Perovi Mare).
710

247 zemlje nalazimo u lanku Osmana Karabegovia, iz koga navodimo samo nekoliko izvoda:712 Nekima je smetala samostalnost, samosvjest, preduzimljivost i odvanost krajikih kadrova i tabova, ak su i pojedini lanovi Vrhovnog taba ujovi, Rankovi, A. Jovanovi i ilas pokuavali da na neki nain umanje autoritet naih tabova i rukovodstava, da ih takorei, spuste na zemlju kako ne bi pokuavali da se izjednae sa njima. Na taj nain oni su pokuavali da za beznaajne stvari pozivaju ljude na odgovornost samo da bi ih na taj nain degradirali i ponizili zahtjevali namjerno izradu nekakvih detaljnih izvjetaja o prilikama u Bosanskoj krajini (ujevi), o stanju u partijskim organizacijama, o stanju u jedinicama itd. Uplitali su se neposredno i u raspored naih snaga u Krajini (A. Jovanovi). Posebno i najosjetljivije podruje gdje se vodila odreena politika i vrio uticaj je sistematsko slanje u nae jedinice ljudi na rukovodee poloaje koji za to u mnogo sluajeva nisu imali odgovarajuih kvaliteta i koji su tamo esto odlazili sa predubjeenjima o naim ljudima, o jedinicama, o borcima, o akcijama, koje su bile subjektivistiki obojene, i koje su direktno slane Rankoviu i ujoviu, bez ikakvog uvida onih kojih su se te informacije ticale i bez znanja partijskih i vojnih rukovodstava u Krajini, izazivali su esto veoma otre sukobe. Bili su to izvjetaji koji su sadravali razne insinuacije o ljudima, u kojima su se uveliavale greke pojedinih rukovodeihl ljudi iz Krajine, a ponekad su to bile i gole intrige. Posebno je u ovom pogledu interesantna praksa uspostavljanja odreene poltike kontrole u naim jedinicama u Bosanskoj krajini brigadama, divizijama, preko organizacije takozvanih politodjela, isturenih partijskih organa CK KPJ koji su bili sastavljeni od tri lana koje je Rankovi i ujevi, po svom vlastitom izboru slao u jedinice i koji su samo njima i odgovarali. Koliko sam mogao utvrditi ovakva praksa isturenih organa Centralnog komiteta, bolje rei, organa Rankovia i ujovia, postojala je jo u proleterskim jedinicama i odatle je nama i preneena. Interesantno je, naprimjer, da ovakevih organa nije bilo u slovenakim i hrvatskim jedinicama. Sav ovaj moralni pritisak mogli smo izdrati jer je partijska organizacija bila jaka i jedinstvena naa partijska i vojna rukovodstva su bila vrsta i jedinstvena i osjeala su u mngim postupcima da se prema njima vodi politika degradacije, o emu su esto govorili, to je kod njih izazivalo opravdan revolt.

Podozrivost i nepovjerenje bilo je jo od prvih dana

Podozrivost i nepovjerenje prema bosansko-hercegovakim kadrovima, pa i prema nama u Bosanskoj krajini, stvorena je u Centralnom komitetu i kod nekih lanova Vrhovnog taba jo od poetka borbe. Zato je mogao raport-izvjetaj koji je podnio drug Kosta Na kao komandant Operativnog taba i drug uro Pucar, kada su se ljeta 1942. godine na Cincaru sastali sa drugom Titom prilikom njegovog prvog dolaska u Bosansku krajinu i kada mu je Kosta rekao da se u Krajini i pod komandom Operativnog taba bori oko 14.000 boraca, ne raunajui tu pozadinske jedinice, izazvati radost ali i iznenaenje. Drug Tito je jo januara ili februara, dakle, etiri mjeseca prije njegovog dolaska u
712

Lina arhiva Slavka Odia, lanak Osmana Karabegovia, izvod iz navedenog lanka, str. 70-80.

248 Bosansku krajinu, bio pod dojmom Tempovih pisama o stanju u Bosanskoj krajini,713u kojima je stajalo da je kod nas teka situacija, da mi toj situaciji nismo dorasli (misli se na rukovodei kadar u Bosanskoj krajini) jer smo, kako je on shvatio i tvrdio, dozvolili da se pojave etnici i da se organizuju etnike ete, te je u tim pismima isistirao kod druga Tita da se oformi Operativni tab, da se obrazuje Povjerenitvo PK, da se u Bosansku krajinu uputi Kosta Na, Avdo Humo, odnosno Lepa Perovi da bi se stanje popravilo i povela borba protiv etnika i da bi se etnike voe likvidirale. Zato je drug Tito pod nedavnim dojmom takvog obavjetavanja i takvog subjektivistikogh i proizvoljnog tumaenja i prikazivanja tokova revolucije u Bosanskoj krajini mogao biti samo prijatno iznenaen takvim naglim obrtom situacije i postojanjem sada takvih velikih vojnih snaga kao i politikom snagom pokreta u Bosanskoj krajini, a to je proizilazilo iz Kostinog izvjetaja. Prema utiscima Koste Naa, drug Tito je tada, prilikom susreta na Cincaru, bio veoma raspoloen i radostan i izrazio je zadovoljstvo stanjem u Bosanskoj krajini. Jo vie sumnje i nepovjerenja stvarala su pisma koje je Tempo, avgusta mjeseca, dakle na poetku borbe, u svojstvu delegata CK-a, slao drugu Titu i Vrhovnom tabu o moralnno-politikom stanju u Komunistikoj partiji Bosne i Hercegovine i u rukovodstvima. On je u tim pismima davao takve ocjene da je partija u BiH puna dezertera i kukavica, da nije spremna na oruanu borbu, da se u BiH nee uspjeti nita ozbiljno preduzeti po pitanju ustanka i td. Ta pisma Tempo je bez znanja PK otpremao i u njima klevetao komuniste BiH i stvarao utisak kod Centralnog komiteta i kod druga Tita da je stanje u BiH zaista veoma teko.To se jasno moglo vidjeti iz pisma druga Tita Centralnom komitetu Hrvatske714 i njegovom insistiranju da se u BiH, pa i u Bosansku
Razumije se da drugovi u PK-u i Glavnom tabu niti mi u Bosanskoj krajini nismo o svim tim stvarima nita podrobnije znali jer se sve to odvijalo i odigravalo iskljuivo izmeu Tempa i Vrhovnog taba. To smo tek sve saznali koncem rata. 714 Za Brku i Vladu, za tab partizanskih odreda u Hrvatskoj (pisano avgusta mjeseca 1941. godine). Upismu izmeu ostalog stoji: Prvo, nastojte da se partizanske borbe u Hrvatskoj koordiniraju sa onimau Bosanskoj krajini i u Bosni. tab iz Like da se preko kurira povee sa najbliem tabom u Bosni. Stoga poaljite ovjeka u Sarajevo da se povee sa Tempom s kojim e to sve udesiti. Drugo, bosanska partijska organizacija, a isto tako i u Hercegovini, pokazalo se puna kukavica i dezertera, tako da na opunomoenik mora izvriti radikalno ienje. Slabost partijskih organizacija u tim oblastima je velika, zato vi morate poslati tamo hitno onih 10 panaca koje ste htjeli poslati ovamo. Ti panci moraju otii tamo kao komandiri, politiki komesari i kao politika pomo. Partizanki pokret tamo ivo buja, ali treba da se dadu sposobni komandiri i politiki komesari. Osim toga treba odmah javiti Sloveniji da Miha to pre otputuje u Bosnu kao pomo rukovodstvu. Ta je potreba tim vea to je pao Iso to jest onaj radnik koji je bio u koli i koji je tamo bio sekretar
713

249 krajinu, alju borci da bi pomogli da se savlada ta kriza u Partiji i pokretu o kojoj je Tempo tako neodgovorno obavjetavao. Kako je kasnije razvoj revolucionarnih snaga i snaga pokreta u Bosni i Hercegovini demantovao ovakve Tempove tvrdnje i kako je dalji tok revolucije pokazao da je kompartija u BiH uz velike rtve i napore, uz ogromna zalaganja njenih kadrova, uz pravilnu politiku stvaranja najireg patriotskog pokreta i uz veliku pomo CK, druga Tita i proleterskih jedinica, uspjela da BiH ne bude izvor reakcionarnih snaga, nego, naprotiv, da bude preteno izvir snaga revolucije; da se na njenom tlu, na slobodnoj teritoriji, odigraju dogaaji od izvanrednog jugoslovenskog znaaja (dva zasjedanja AVNOJ-a, u dva navrata da bude sjedite Vrhovnog taba i druga Tita, da se odri kongres USAOJ-a, ena itd). Izvjetaji i pisma u kojima je Tempo davao pomenute ocjene rada Partije u BiH nisu bili objavljeni niti su ikada ugledali svjetlo dana, vjerovatno radi toga kako se iz njih ne bi otkrila i pokazala sva apsurdnost i neosnovanost njegovih ocjena i kako se ne bi doveo u pitanje ugled i obejktivnost njega kao rukovodioca. Kako to Tempovo pismo Titu u kome govori o stanju KP u BiH nije bilo dostupno javnosti, to se samo iz drugih pisama, koje se na te i takve ocjene o stanju Partije u BiH naslanjaju, moglo vidjeti kakva je bila stvarna sadrina toga pisma. U knjizi Bihaka republika (I knjiga) pod naslovom U Bihau su poloeni temelji drug Tito kae: Meu krajevima koji su najaktivnije uestvovali u naoj etverogodinjoj epopeji i podnijeli najvee rtve svakako se nalazi Bosanska krajina, u kojoj su se za itavo vrijeme rata vodile najee borbe i zbivali najkrupniji revolucionarni dogaaju. Na nju se zbog toga i sruio najvei gnjev neprijatelja, koji je nemilosrdno ubijao djecu, ene i starce, pljakao i palio sela. Pa ipak, opljakana i spaljena Krajina hranila je narodnooslobodilaku vojsku i slala u borbu svakoga koji je mogao da ponese pouku715 Naravno, ima i drugih govora Josipa Broza Tita u kojim je on posebno istakao znaajan doprinos i velike zasluge bosansko-hercegovakih jedinica NOV i POJ i naroda Bosanske

715

Navedeni lanak Osmana Karabegovia.

250 krajine NOB-u (govor 7. januara 1943. godine na smotri IV krajike divizije, zatim lanak Uloga Bosanske krajine u narodnooslobodilakoj borbiobjavljen januara 1943. godine i drugi). Lepa Perovi je stigla u Boac, 23. februara 1942. godine, kada je Oblasna konferencija KPJ za Bosansku krajinu bila zavrila rad. Veina delegata je istog dana po zavretku rada (Konferencija je zavrila rad u podne), krenula prema Bocu i tu se susrela sa Lepom Perovi.716 O razlozima njihovog zakanjenja Lepa Perovi pie u uvodnom dijelu izvjetaja pa to navodimo: Drugarskom PK-u B. i H. Dragi drugovi, Po naem dogovoru, aljem vam opiran izvjetaj o stanju partije i o akcijama u Bosanskoj Krajini. Prije nego to preem na sam izvjetaj napominjem da na zakazano savjetovanje od 21.II.1942. g. nismo mogli stii.717 Krivica je odgovornih drugova iz Sarajeva koji su nas puna tri dana drali u Sarajevu, iako im je ranije bilo javljeno da pripreme isprave, a takoer drugova iz Banja Luke koji nas nisu mogli iz grada prebaciti itavih dva dana. Ipak smo uspjeli da stignemo delegate, te smo iznijeli pred njih politiku situaciju i rezultate prologa savjetovanja PK. teta to nismo stigli na savjetovanje oita je. Prvo: samom savjetovanju nismo mogli dati pomo u pitanjima koja su se postavila pred delegate; drugo: mi sami nismo mogli ui u situaciju Krajine, jer su se delegati morali hitno vraati na teren. 1) Jo jedna stvar: ovaj izvjetaj e okasniti, jer sam stala na stanovite da on mora biti detaljan i taan, a da bi takav bio potrebno je bilo nekoliko dana da se upoznam sa stanjem ovdje. 2) Odgovorni drugovi po vojnoj liniji traili su vremena da sastave iscrpan izvjetaj, kakav sam zahtjevala od njih. 3) Prolo je vremena dok smo doli u vezu sa drugovima jer od Foe dovdje trebali smo 12 dana.
ORGANIZACIONO STANJE

U Bos Krajini postoje 4 OK: 1) OK za Drvar 2) OK za Biha 3) OK Prijedor 4) OK za Jajce718

716 717

Kosta Na je po izlasku iz Banjaluke otiao u elinac dok se Lepa uputila u Boac. Original, pisan na maini, latinicom, nalazi se u Arhivu CK SKJ pod. Reg. 770/VII, 124 (42). 718 Zbornik, Tom IX, knjiga 1, Beograd 1961, Vojnoistorijski institut, str. 132138; Arhiv SKBiH, Tom III, knj. 2, str.4756.

251 Zbog obimnosti navedenog Izvjetaja, izostavljamo dio koji se odnosi na tri OK, pa samo navodimo dio koji se odnosi na podruje djelovanja Okrunog komiteta KPJ Jajce, poto je u njegovom domenu djelovanja bila i srednja Bosna: OK Jajce ima: 4 sreska komiteta (Jajce, Kupres, Livno i Glamo), 20 elija u vojsci 15 elija u pozadini, 208 lanova partije. Ovaj OK obuhvatao je dosada srezove: Jajce, Mrkonji Grad, Glano, Kotor varo, Tesli, Prnjavor i Derventu. Na tako velikome teritoriju drugovi iz OK se nisu mogli snai. Zato je na savjetovanju odlueno da se obrazuje novi OK koji e obuhvatiti: Kotor Varo, Tesli, Prnjavor i Derventu. Sekretar OK je Kasim,719 radi prilino, ali se nije potpuno snaao. Iako je broj lanova partije prilian, uticaj partije je slab. Sekretar. Sekretartar novoosnovanog OK je Bosni,720 intelektualac, koji je radio u obl. SKOJ-a mjesto Cvitkovia.721 Kao to se vidi autor Izvjetaja navodi koje srezove pokriva OK Jajce i da su od navedenih sedam etiri u srednjoj Bosni: Kotor-Varo, Tesli, Prnjavor i Derventa. Pri tome ukazuje da Na tako velikome teritoriju drugovi iz OK se nisu mogli snai. Zato je na savjetovanju odlueno da se obrazuje novi OK koji e obuhvatiti: Kotor Varo, Tesli, Prnjavor i Derventu.722 Moe se pretpostaviti da se Lepa Perovi u Bocu srela sa Kasimom Hadiem, podnosiocem izvjetaja, ali sa uesnicima navedenih srednjebosanskih sredzova nije, poto je logino da su po zavrenoj Konferenciji otili u smjeru gdje su bile locirane njihove jedinice, a to je u suprotnom pravcu od Boca, pa tako nije mogla dobiti svjee informacije sa tih srezova. Odmah iza dijela Izvjetaja o radu etiri OK KPJ, autor dalje pie: VOJNO PITANJE O vojnoj situaciji prilaem izvjetaj drugova odgovornih po vojnoj liniji sa kojim su se saglasili drugovi iz partijskog rukovodstva.723
SKOJ OMLADINA

U Bos. Krajini postoje 4 OK SKOJ-a, ija se teritorija poklapa sa teritorijom OK partije. OK SKOJ-a Drvar
Narodni heroj Kasim Hadi. Narodni heroj Rajko Bosni 721 Izvjetaj lana Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu od 5. marta 1942. o Partijskoj organizaciji u Bosanskoj krajini, str. 132138, Zbornik, Tom IX, knj. 1, Beograd 1961, Vojnoistorijski institut, str. 132138. 722 Ibid. 723 Vidi Tom IV, knj. 3, dok. br. 93.
720 719

252 Aktiva Vasp. grupa Horova Oml. konferencija Oml. zborova Analf. teajeva 23, 45, 1, 77, 3, 30, lanova lanova 108 285

uesnika 2.130 uesnika 500 uesnika 396

OK SKOJ-a Biha Aktiva 25, Vasp. grupa 45, Horova 9, Odrali: oml. konferencija 78, oml. zborova 2, oml. zabava 28, kult. Veeri 21,

lanova lanova lanova

186 614 285

uesnika 3.500 (1.600 ena) uesnika 520 ( 280 ena) uesnika 5.200 (1.800 ena) uesnika 1.800 (100 ena)

OK SKOJ-a Prijedor MK SKOJ-a Prijedor MK SKOJ-a Dubica Aktiva 84 (poz. 78, voj. 6), lanova 418 Broj omladinaca obuhvaenih SKOJ-evim radom 2.500. Odrali: vojno-politikih oml. kurseva 6, uesnika 403, oml. zborova 49. OK SKOJ-a Jajce Aktiva 14 Odranih konferencija 13 OK SKOJ-a Jajce formiran je krajem januara, te su rezultati, mali, a do tada, prema izvetaju drugova, nije bilo rada sa omladinom. Rad SKOJ-a u Bosanskoj Krajini nije postavljen na zdrave temelje. SKOJ je shvaen usko, a postoji mogunost irokog zahvata omladine koja uestvuje u ustanku. Odgovorni drugovi SKOJ-a nisu znali kako treba organizovati rad sa omladinom. Pravljene su iste greke kao u Sarajevu.724 U daljem sadraju Izvjetaja obraena je agitacija i propaganda (to izostavljamo),a dalji cijeli
sadraj navodimo: ENE

Rad sa enama u Bos. Krajini dosta je slab, ali ga ima naroito na drvarskom sektoru, gdje postoje odbori ena, odravaju se konferencije i sastanci enske omladine, a ak postoji i jedan enski vod koji se vjeba u rukovanju orujem Na bihakom sektoru ene masovno uestviju na zborovima i
724

Ibid.

253

konferencijama i lanovi su narodnooslobodilakih odbora. Rad sa enama na ta dva sektora vidi se i po veem broju ena u partiji. Rad sa enama na sektoru Prijedor i Jajce vrlo je slab. Na sektoru Prijedor drugovi su se sektaki odnosili prema radu sa enama. Iako postoje svi uslovi irokog uea ena u narodno-oslobodilakoj borbi725 i velika volja ena da uzmu uee u toj borbi, nema ni jedne ene u narodno-oslobodilakim odborima, a malo ih je i u partiji. Uspjesi. Drugovi su u svome radu u Bos. Krajini, po mome miljenju, imali dobrih uspjeha. 1) U poetku ustanka partijski kadar bio je rasporeen na pojedine sektore, gdje su se vodile borbe. Taj kadar nije bio meusobno povezan. Po selima i u vo jsci nije bilo partijskih organizacija. Uspjeh je u tome da su one sada stvorene i dosta su brojne. U partiju je uao veliki broj boraca seljaka. Prema procjeni drugova ovdje, a i po mojim prvim utiscima, osjea se da se ostvaruje rukovodea uloga partije u ustanku (ljudi trae partiju). 2) Partija je ostvarila svoj najvaniji zadatak stvaranje vojnih jedinica pod naom jedinstvenom komandom. Komandni kadar je u partiji ili je blizak partiji, osim u dva bataljona III odreda nekoliko vodnika i komandira eta. 3) U vojsci postoji kadar boraca doraslih da se bore u proleterskim brigadama. 4) Prije nekoliko mjeseci kod vojske je bilo kolebanje u odnosu na borbu protiv okupatora. Partija je uspjela da to likvidira. Danas se partizani u Bos. Krajini
bore protiv njemakog i italijanskog okupatora istom estinom kao i protiv ustaa. U nekim partizanskim jedinicama boric koji nose kokardu, a toga ovdje jo ima, bore se jednakom estinom protiv Njemaca kao i oni sa petokrakom zvijezdom. Bataljon druga olaje (III odred), iji se boric smatraju skloni etnicima, hrabro se kod Mrkonji Grada borio protiv Talijana, a i neki boric iz Drenovievog etnikog bataljona, protiv voa izdajice Drenovia. 5) Akcije su izrazito partizanske, samo ponegdje se dri fronta, a i tu se vre none akcije, prepaid. 6) Kadar novih partijaca seljaka dobar je, tj. dobro izabran. Dokazano je da je dosada u borbama poginulo oko 20 novih partijaca seljaka.
725 Paualna ocjena koja se odnosi i na okrug Jajce, iako nije ak ni spomenuto, nikako ne odraava tadanje stanje, na primjer o ukljuenosti ene-enske omladine. Navodimo, na primjer, samo jednu malu varoicu Maslovare. U 1941. godini 14 omladinki je bilo izrazito angaovano, tako da su 1945. sve i mrtve i ive, dobile Spomenicu 1941. godine, od kojih je 8 u NOR-u izgubilo ivot (Fanika Bubu, sestre Radojka i Duanka Petri, sestre Nevenka i Koviljka Petkovi, Olgica Pui, Zora Duji, Nada Miljanovi), a 6 je preivjelo rat ( Ankica Bubi, Bosa Miri (udata Marovi), sestre Nevenka i Viktorija Petri (Viktorija udata Kapor), Tilda Pili, Branka Miljanovi Dada. Naravno, pored navedenih i druga enska omladina Maslovara bila je ukljuena i sa sela i to ne samo u Maslovarama ve irom srednje Bosne.

254
7) U ete je uspjelo okupiti radnike iz umskih preduzea oko Drvara,, iz rudnika Bos. Krajine (Ljubija, Ljeljani itd.), iz ipada i ostalih umarskih preduzea. Oni su dali vrstinu partizanskim etama i iz njihovih redova su se najvie primili novi lanovi partije. Naprotiv, ondje gdje nismo imali radnitva (sektor Jajce) jai je uticaj etnika i kolebanje partizana. Neuspjesi, greke, propusti.Pored uspjeha, drugovi ovdje imaju dosta neuspjeha, greaka i propusta. Dosta toga oni pravdaju slabom pomoi od strane PK. Pismene directive koje su im davane od PK, tvrde oni, da su sasvim kratke, upravo lakonske. Primjer: pismo druga Kulturnoga o rezultatima zadnjeg savjetovanja PK. Mnoge slabosti partije ovdje iste su kao i one u istonoj Bosni.726

Inae ovdje ima greaka svojstvenih, koje tamo nismo nalazili: 1) Lijevo skretanje koje je dolo do izraaja u propagandnom materijalu (kozaraki Partizan). Na savjetovanju se ono ogledalo u rijeima mnogih delegata koji su govorili o borbi za vlast, o vlasti radnika i seljaka, o kontrarevoluciji. Jedan delegat napr. Kae: Ko nije etnik, a nije partisan, treba ga smatrati banditom. Drugi jedan delegat , da bi,tobo, sprijeio uticaj Drenovievog etnikog bataljona, rekao je da se zabrani svaki doticaj partizana i stanovnitva na naoj osloboenoj teritiriji sa etnicima Drenovievog bataljona i sa stanovnicima u pozadini etnika. Ti stavovi mogu nas odvojiti od masa ako se otro ne udari po njima. Na kraju savjetovanja drugovi su ptro udarili po tim lijevcim skretanjima. 2) Pogreno prenoenje direktiva. Ovdje su drugovi postavili da komandante mjesta biraju narodno-oslobodilaki odbori i da su komandanti mjesta odgovorni tim odborima. Oba druga tvrde da im je takvu direktivu dao drug Tempo kad su bili na Romaniji 3) Ovdje vlada izvjesna organizaciona zbrka. Drugovi po vojnoj liniji odravaju iroke zborove sa narodom, politiki najodgovorniji drug svrava isto vojnike stvari itd. Drugovi tvrde da r se ovo likvidirati obrazovanjem sekretarijata i Orer. taba. Prvi zadaci partije bie likvidiranje ovih greaka i slabosti, a ve je poelo. Razoruano je 40 putnik, a u toku je akcija za razoruavanje ostalih. etnici se okupljaju u Blatnici, Pribiniu, eavi i po svojoj staroj taktici zabijaju klin meu nae odrede, u ovome sluaju izmeu odreda ist. Bosne i Bos. Krajine. Ovdje je kapetan Rai, tj. u Pribiniu.. Izvjetaj sam proitala ostaloj dvojici drugova iz rukovodstva i oni su se saglasili.727 5. III. 1942. Drugarski pozdrav Mara728

Pri zavretku izvjetaja dobili smo izvjetaj o borbi sa etnicima u s.Lipniku (pogreno je napisano, treba s. Lipovcu, nap. aut.), Kotor Varo srez. etnici su se utvrdili u lipovakoj koli i dali estok otpor. Nai se nisu nadali otporu te upali u gadnu vatru. Imamo 11 mrtvih i 8 ranjenih. Ranjen je i drug Stojanovi729 (doctor) u glavu. Zasada

726 727

Izostavljen je dio izvjetaja koji se odnosi na partijsko-politiku djelatnost jedinica. Odnosi se na uru Pucara i Osmana Karabegovia. 728 Lepa Perovi Mara 729 Narodni heroj dr Mladen Stojanovi. Vidi dok. br. 74, primedbu br. 2.

255 izgleda da nije opasna ta rana. Nou etnici su se izvukli i pobjegli, te nisu razoruani. Bilo ih je oko 80. Ovdje izgleda da nee s njima ii tako lako kao u ist. Bosni. Mara Ba dok ovo piem stie kurir od Glavnog taba Hrvatske. On nosi pismo za Tempa ili Roka.730 Mi smo traili da ga otvorimo, ali on nije dao, jer tvrdi da samo lino Tempu ili Roku mora predati. Mi emo mu dati pratnju a kada e stii ne znamo. On ima pismo i za Vrhovni tab. M.731 U vezi sa gornjim Izvjetajem treba naglasiti slijedee: 1. Kao to se vidi, politike prilike u srednjoj Bosni, u vrijeme odravanja Konferencije, bile su veoma sloene i teke. Danas znamo da su, u stvari, bile i neuporedivo tee nego to se to na Konferenciji moglo sagledati, odnosno kako je to u gornjem Izvjetaju prezentovano, poto, objektivno govorei, Lepa Perovi iz susreta u Bocu sa uesnicima Oblasne konferencije KPJ za Bosanske krajinu, nije ni mogla sagledati u kojoj mjeri je postojala stvarna opasnost po NOB, pa samim tim ni svu tragiku koja e se u srednjoj Bosni dogoditi za samo pet sedmica, odnosno koja e se dogaati sve do dolaska proleterskih jedinica u jesen iste godine, s obzirom na najezdu etnika. 2. U toj takvoj situaciji, s obzirom na mnotvo ozbiljnih problema, o SKOJ-u se razgovarano skoro kao o jednoj marginalnoj temi, kao, uostalom i u mngim drugim prilikama i u NOR-u i kasnije, ne moe se ni oekivati da autor gornjeg Izvjetaja Lepa Perovi drugaije predstavi stepen razvijenosti omladinskog pokreta u srednjoj Bosni iz mnogo razloga: prvo, nije raspolagala pisanim materijalom, poto nema podataka da je pisani izvjetaj priloen, a ako jeste nije sauvan, a nije ni na Konferenciji usmeno iznijeto; drugo, nije mogla iz neposrednog kontakta o tome da se obavijesti, poto su uesnici iz toga kraja otili sa Konferencije u suprotnom smjeru od Bocai, tree, izvjetaje o radu SKOJ-a su na Konferenciji podnijeli Rajko Bosni, sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu (tek je bio postavljen na tu dunost pa ni sam nije imao potpun pregled stanja na oblasti) i, etvrto: etiri sekretara Okrunih komiteta SKOJ-a podnijeli su uzvjetaje sa etiri tada postojea okruga u Bosanskoj krajini, a meu njima i Ahmet Hadihalilovi, sekretar OK SKOJ-a za Jajce, koji se u svom veoma kratkom izlaganju osvrnuo na nerad u vezi sa SKOJ-em na lijevoj strani Vrbasa, a rad ili nerad SKOJ-a na desnoj strani Vrbasa, odnosno u srednjoj Bosni, nije ni spomenuo, pa tako Izvjetaj Lepe Perovi, objektivno nije ni mogao da sadri te podatke. 3. U stvari, document Izvjetaj Mare (Lepe Perovi),732 napisan 5. marta 1942. godine i upuen Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH je krajnje nepotpun i ne odraava stvarno stanje na terenu, do ega je dolo iz objektivnih razloga, poto na Oblasnoj konferenciji KPJ niko nije ni govorio o radu SKOJ-a i NOSOBiH-a u
730 731

Rodoljub olakovi Zbornik, Tom IX, knjiga 1, Beograd 1969, vojnoistorijski institut, str. 136138. 732 Arhiv CK KPJ 1942/106, Mikrofilm 215/777 (318-385) Izvjetaj Mare (Lepe Perovi) upurn Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH 5. marta 1942. godine.

256 srednjoj Bosni. Na primjer, to se moglo oekivati najmanje od dvije prisutne osobe Mile Perkovia, koji 7. januara 1942. godine, prisustvovao Prvom savjetovanju SKOJ-a za srednju Bosnu u selu Karau kao predstavnik PK SKOJ-a BiH i Idriza Mase, politikog komesara Maslovarske ete. Ali, poto je taj Izvjetaj, sasvim vjerodostojan document, sainjen na osnovu tadanjih saznanja njegovog autora, i poto je registrovan najmanje na tri kompetentna 733 mjesta smatramo da, u interesu istine, treba iznijeti prave injenice koje govore sasvim drugaije nego to to proizilazi iz Izvjetaja, o aktivnosti omladine u srednjoj Bosni prije odravanja Oblasne konferencije KPJ u Skender-Vakufu, od 2123. februara 1942. godine. Stoga je intencija ovoga osvrta je da se ukae na neadekvatan stepen uvjerljivosti ocjena sadranih u pojedinim dokumentima, kada je rje o ocjenama rada omladinske organizacije u srednjoj Bosni za period jesen 1941. do Oblasne partijske konferencije Bosanske krajine, 21-23. februar 1942. godine, i pored vjerodostojnosti samog dokumenta, emu je uzrok neadekvatan izvor informacija za saznanja, koja su unijeta u dokumenta, koji govori sasvim suprotno od stvarnog stanja. 4. Od oktobra 1941. do 6. februara 1942. godine na teritoriji srednje Bosne, djelovali su III krajiki NOP Odred i Okruni komitet KPJ za Jajce. U vrijeme kada je ovaj izvetaj pisan nije jo bila potpuno realizovana odluka o podjeli III KNOP Odreda na III i IV krajiki NOP odred (iako je, na primjer, na Konferenciji ve prisustvovao Danko Mitrov kao komandant novoosnivanig IV krajikog NOP odreda), pa su zato u Izvjetaju Kasima Hadia, sekretara OK KPJ za Jajce, na Konferenciji dati podaci zajedno za cijelu teritoriju, koju je do tada kontrolisao III KNOP i OK KPJ Jajce. U njegovom Izvjetaju se kae da su na cjeloj ovoj teritoriji djelovali OK KPJ i OK SKOJ-a Jajce i etiri SK KPJ i to za: Jajce, Kupres, Livno i Glamo i da se kontroliu srezovi Kotor Varo, Prnjavor i Derventa. Zapoeta podjela velikog podruja III odreda na dva, III i IV odred i dva OK KPJ zavrava se na Konferenciji u Skender-Vakufu, poto, kako Lepa Perovi kae u Izvjetaju Sekretar novoosnovanog OK je Bosni, intelektualac, koji je radio u obl(asnom) SKOJ-a mjesto Cvitkovia.734 5. Dakle, u vrijeme odravanja Konferencije, kada je osnovan OK KPJ za srednju Bosnu (zvali su ga i za Banjaluku), 23. februara 1942. godine, ve due od mjesec i po djeluje Okruni komitet SKOJ-a za srednju Bosnu, osnovan 7. januara 1942. u selu Kara, na Prvom okrunom savjetovanju SKOJ-a za srednju Bosnu, u koji su uli: Safet Fejzi, sekretar i jo etiri lana: Mira Jotanovi, Vlado Ivanovi, Lazo Vidovi i Stanko Vukainovi, a na istom skupu postavljeno je jo i osam sekretara optinskih komiteta SKOJ-a (za optine: Otpoivaljka, Spasoje Mitrovi; Maslovare, Duanka Petri; Hrvaani, Jovanka Boji; trpci, Nikodin Slatinac; Linja, Ziba Galujaevi; Crni Vrh, Osman Malki Maga; Joavka, Dane Pavli; Slatina, ivko Stojanovi; Potoani, Dragan Milanovi).735Bitno je istai
U predhodne dvije fusnote i u uro Pucar Stari Dokumenti i lanci (1926 1945), Banjaluka 1989, Tom II, knj. 1, str. 221 227. 734 Izvjetaj Lepe Perovi Mare ispred Povjerenitva Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosansku krajinu o radu KPJ upuen 5. marta 1942. Pokrajinskom komitetu KPJ za Bosnu i Hercegovinu, uro Pucar Stari Dokumenti i lanci, Banjaluka 1989, str. 223. 735 Dr Nevenka Petri, I zvijezde smo dosezali, Beograd 2001, str. 344. Dodata su jo dva sekretara, poto je naknadnim istraivanjem utvreno.
733

257 da je do odravanja ovoga savjetovanja dolo i kao rezultat predhodno stvorene relativno velike osloboene teritorije u srednjoj Bosni na srezovima Kotor Varo, Prnjavor, Tesli i neto manjim dijelovima Doboja, Dervete i Banjaluke, pa su stvoreni uslovi za razvijanje aktivnosti u osnivanju aktiva SKOJ-a po selima, varoicama i u partizanskim etama, kao i omladinske organizacije po selima, koja je sredinom februara ve prerastala u Narodnooslobodilaki savez omladine Bosne i Hercegovine (NOSOBiH). 6. 17. i 18. marta 1942. godine odrano je i Drugo okruno savjetovanje SKOJ-a za srednju Bosnu, koje dolazi, takoe, kao rezultat daljeg razvijanja rada SKOJ-a i NOSOBiH-a u srednjoj Bosni, u ijem radu uestvuje oko 80 100 predstavnika SKOJ-a. U radu Drugog savjetovanja SKOJ-a prisutvuju i pozdrvljaju uesnike Danko Mitrov, komandant IV krajikog NOP odreda, Rajko Bosni, sekretar OK KPJ za srednju Bosnu, Lepa Perovi, predstavnik PK KPJ BiH i lan Povjerenitva PK KPJ za Bosansku krajinu, (samo 12 dana od kada je napisan Izvjetaj od 5 marta), pozdravila je uesnike savjetovanja u ime PK KPJ za BiH i tom prilikom govorila, izmeu ostalog, i o razvijenoj aktivnosti omladinske organizacije aktiva SKOJ-a i odbora NOSOBiH-a u regiji srednje Bosne.736 Gosti su bili Milan Radman, lan OK KPJ za srednju Bosnu. Gosti su bili: Leda Karabegovi, Novak Pivaevi, komandant 3. bataljona IV odreda, Zdravko Lastri Jegor i drugi. Ovo je, zaista, bila odlina prilika da se i navedene prisutne linosti, neposredno upoznaju o razvijenosti rada SKOJ-a i NOSOBiH-a u srednjoj Bosni. 7. Prilikom izbora OK SKOJ-a potvren je ranije izabrani sastav u Karau i biraju se jo dva nova lana, tako da je OK SKOJ-a za srednju Bosnu bio u slijedeem sastavu: Safet Fejzi737 sekretar, lanovi: eljko Bari, oko Perovi, Mira Jotanovi, Vlado Ivanovi, Lazo Vidovi i Stanko Vukainovi.738 Napominjemo da prva sjednica Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu jo nije bila odrana odrava se 21. marta 1942. godine, dakle, mjesec i po (44 dana) poslije Prvog savjetovanja SKOJ-a za srednju Bosnu, kao i nekoliko dana poslije Drugog savjetovanja SKOJ-a srednje Bosne, to je vrlo zanimljivo, poto ukazuje da je osnivanje OK SKOJ-a i OK KPJ za srednju Bosnu imalo drugaiji razvojni put, po emu se razlikuje od tri ostala OK KPJ i OK SKOJ-a u Bosanskoj krajini. U stvari, bila je praksa da se poslije formiranja, odnosno prve sjednice OK KPJ sutradan ili uskoro formira OK SKOJ-a, za ijeg sekretara po pravilu se postavlja lan OK KPJ. 8. Iz svega iznijetog moe se zakljuiti da tvrdnja u pomenutom Izvetaju Lepe Perovi Mare, koji je upuen PK KPJ za BiH 5. marta 1942. godine i u kome stoji: OK SKOJ-a Jajce formiran je krajem januara, te su rezultati mali, a do tada, prema izvetaju drugova, nije bilo nikakvog rada sa omladinom, to se odnosilo i na srednju Bosnu, iako to nije posebno naglaeno, nije zasnovana na
Ovaj podatak poznat je autoru na osnovu linog saznanja, poto je uestvovala na savjetovanju u Branecima, 17. i 18. marta 1942. godine. 737 Safet Fejzi poslije nekoliko dana odreen je za rikovodioca SKOJ-a Prvog proleterskog bataljona, osnovanog 25. marta 1942, a uskoro za zamjenika politikog komesara u jednoj eti ovoga Bataljona. Za sekretar OK SKOJ-a postavljen je eljo Bari. 738 Dr Nevenka Petri, I zvijezde smo dosezali, Beograd 2001, str. 342-343
736

258 stvarnom stanju, to smo nastojali u predhodnim takama da istaknemo, ve na informacijama koje je ona dobila od ljudi koji uopte nisu bili informisani o stanju u radu sa omladinom u srednjoj Bosni u periodu do odravanja Oblasne konferencije KPJ Bosanske krajine, od 21. do 23. februara 1942. godine u Skender-Vakufu. 9. Formiranje partizanskih eta koje su djelovale na terenu Maslovara, SkenderVakufa, ipraga, Joavke, Prnjavora, Motajice, Teslia, Doboja, Dervente i dr. i nastankom slobodne teritorije kao to je ve navedeno, vie varoica, odnosno razvijenijih sela u srednjoj Bosni, postavi slobodnom teritorijom, postale su svojevrsni centri politikog i kulturnoprosvjetnog rada ve u novembru i decembru 1941. godine Vijaani 8. oktobra, Stanari 2. novembra, Potoani 5. novembra, Otpoivaljka 7. novembra, Slatina Ilida i Kadinjani 7. novembra, Noiko 8. novembra, Hrvaani 24. novembra, Skender-Vakuf 14. decembra, Maslovare 15. decembra, trpci 19. decembra, iprage i Grabovica 20. decembra, Joavka ?, Agino selo ? i dr. postale slobodna teritorija. Kako su u ovim varoicama krajem decembra 1941. godine objektivno stvoreni uslovi za masovno-politiki rad sa omladinom, kao i za kulturno-prosvjetne aktivnosti tim bitnim preduslovom za nasovni rada sa omladinom, stvorene su, pored drugih kriterijuma i ire osnove za osnivanje SKOJ-a, kao i omladinskih odbora koji su sredinom februara 1942. godine prerasli u odbore NOSOBiH-a. Uz sve navedeno u 1942. godini ve uveliko djeluju optinski NOO, kojim je omladina bila glavna podrka u svim njihovim aktivnostima, to je bio svojevrstan vid njihove posebne aktivnosti. Sve iznijeto je, oigledno, u kontradikciji sa pomenutim Izvetajem L. Perovi od 5. marta. 10. Za gornje injenice, koje demantuju tvrdnje u izvetaju Mare od 5. marta 1942. godine, relevantni su i dragocjeni pojedini dokumenti kao to su: Izvetaj sekretara OK KPJ za Okrug Jajce Kasima Hadia o radu OK KPJ Jajce od 18. oktobra 1941. do 20. februara 1942. godine,739 izvetaj Miljenka Cvitkovia tabu NOO za Bosnu i Hercegovinu,740 izvetaj Milana Radmana, sekretara OK KPJ za centralnu Bosnu od 1. juna 1942. godine741 i dr. 11. Formiranjem etvrtog KNOP odreda, u jedinicama koje je okupljao, oko 6. februara bilo je etiri bataljona jaine 2000 boraca (naoruanih sa 1700 puaka, 25 pukomitraljeza i jednim minobacaem). U svim ovim jedinicama bila je preteno omladina, dobrim dijelom i ispod tadanje granice punoljetstva (21. godina). I na najodgovornijim politikim i vojnim funkcijama nalazili su se omladinci to je bilo karakteristino za cijeli period NOR-a u Narodnooslobodilakoj vojsci i partizanskim odredima Jugoslavije. Tako je reciproni uticaj s obzirom na meusobnu komunikaciju izmeu omladine u partizanskim vojnim jedinicama i omladine na slobodnoj teritoriji, kao i komunikacija izmeu porodica na terenu i njihovih sinova ili roaka u jedinicama,
Kasim Hadi, Izvjetaj o radu OK KPJ Jajce o radu od 18. oktobra 194120. februara 1942. godine, Arhiv SKBiH, Tom III, knj. 2, str. 4756. 740 Miljenko Cvitkovi, Izvjetaj tabu Oslobodilakih Partizanskih Odreda za Bosnu i Hercegovinu, Sradnja Bosna u NOB, knj. 2, str.3648. 741 Milan Radman, Izvjetaj o stanju i radu Partioje na terenu IV krajikog NOP odreda od 1. juna 1942. godine, Istorijsko odjeljenje CK SKBiH, godina 1942, mjesec VI, br. Dokumenta435; Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/632.
739

259 na osoben nain doprinosila veem razmahu NOP-a u srednjoj Bosni i popunjavanju vojnih jedinica novim borcima. 12. Angaovanje omladinskih rukovodilaca Safeta Fejzia, elje Baria, oke Perovia i Marinka Milojevia u Maslovarima, Grabovici i ipragama; Davorina Koke Zekia u Imljanima, ipragama i Skender Vakufu, Vlade Ivanovia u Skender Vakufu, Slavice Grubor u Kruevu Brdu, Mire Jotanovi u eavi, okolini Teslia i iroj teritoriji Prnjavora, Stanka Vukainovia na bivem srezu Prnjavor i ire, uz veliku podrku i pomo partijskih i vojnih rukovodilaca koji su djelovali na tom terenu prije svega Idruza Masle, Rade Liine i Jovanke ove u Maslovarama, Petra Gajia u ipragama, Mie Stupara i Vahide Maglaji u Skender Vakufu, ive i Zdravka Preradovia, Adema Hercegovca, Vilke Vinterhaltera, Edhema Pobria, Koje Jotia na prnjavorskoi drugih politikih pregaoca na prnjavorsko-tesliko-dobojskom podruju i mnogih drugih, ve od prvih dana ustanka, doprinijelo je da se polet i entuzijazam mladih odreeno kanalie, pa su tako i pripreme lanova SKOJ-a za uee na prvom i drugom okrunom savjetovanju SKOJ-a srednje Bosne i Smotru kulturno-prosvjetnog rada omladine srednje Bosne, 5, 6. i 7. aprila 1942. godine, adekvatno izvrene. Ukljuivanje mase omladine na aktuelne zadatke u tom periodu, a prije svega u vezi sa stupanjem u partizanske jedinice, rezultat je i velikog ugleda partijskih, vojnih i omladinskih rukovodilaca, koji su u masovno-politikom radu vrili znaajan politiki uticaj. U zakljunom razmiljanju treba rei da je povod ovoga osvrta na Izvjetaj Lepe Perovi, od 5. marta 1942. godine, da rad i aktivnost omladine srednje Bosne, u istoriji revolucionarnog omladinskog pokreta srednje Bosne, ne bude zabiljeen na osnovu zakljuka koji se logino moe izvesti iz navedenoga Izvjetaja, ve iz revolucionarne aktivnosti omladine srednje Bosne u periodu 19411945. godine, to smo u ovoj deonici rada pokuali da obrazloimo argumentima, a to je osnovni sadraj i knjige u cjelini, u irem kontekstu I zvijezde smo dosezali II (od istog autora).

24. Izvjesni zastoj u razvoju revolucionarnog omladinskog pokreta u periodu april decembar 1942. godine

U onim sredinama gdje je od prije rata postojala tradicija etnikog pokreta u srednjoj Bosni, ve od prvih dana ustanka tu je bio najjai uticaj etnikog pokreta. U tim sredinama ve u 1941, a pogoto u proljee 1942.godine, dolazilo je do otvorenih sukoba, posebno u Pribiniu i okolini, odnosno i prije formalnog proglaavanja dotadanje partizanske ete, u etniku, kao i prije etnikih pueva u srednjoj Bosni koji je prvi bio u Joavakoj, zatim u Maslovarskoj partizanskoj eti, a zatim i drugim partizanskim etama srednje Bosne zakljuno sa prvom polovinom juna 1942. godine. Kako je u srednju Bosnu dolo nekoliko desetina etnikih agenata iz Srbije, istone Bosne i Crne gore, predstavnici raznih etnikih centrala, u pojedinim sredinama posebno su nailazili na podesno tlo, a pogotovo kada

260

je poelo prerastanje ustanka u revoluciju, unoenjem klasnih elemenata, narooto kada se zapoelo sa stvaranjem prvih organa narodne vlasti poev ve od septembra 1941. godine. Uz navedeno, postojali su i drugi uzroci koji su doprinosuli razvoju etnitva u srednjoj Bosni (dosta predjela u kojima je vladala nepismenost, izrazito nizak nivo privredne razvijenosti, veliki uticaj konzervativnih politikih partija koje su meu seoskim ivljem skoro jedine ostvarivale svoj politiki uticaj i dr.) Tako su se, paralelno sa razvojem ustanka, sasvim otvoreno, formirala dva etnika centra. Prvi oko Sinice i na dijelovima banjaluke, mrkonjike i kljuke optine pod komandom Uroa Drenovia; drugi oko emernice i Osmae, pod komandom Laze Teanovia.742 Trei centar je osnovan sasvim prikriveno, takoe od ustanikih dana, a otvoreno je stupio na politiku scenu srednje Bosne na dan najveeg zloina koji su izvrili etnici u srednjoj Bosni u toku NOR-a izvrivi pokolj nou izmeu 31. marta i 1. aprila 1942. godine u Joavci pod rukovodstvom Rade Radia, koji je do tog etnikog pua bio lan taba IV krajikog NOP odreda na dunosti zamjenika politikog komesara (ali u momentu izvrenja ovoga zloina ovo zvanje nije imalo onaj znaaj koji e uskoro dobiti u jedinicama NOV i POJ). Sva trojica voa ovih etnikih centara ozbiljno su radili na ostvarivanju svojih ciljeva i javno su ispoljavali svoje etnike stavove. Mora se rei, izmeu ostalog, da je bilo i popustljivih stavova prema prvim proetnikim elementima, posebno u sredinama gdje je etnitvo bilo organizovano prije Drugog svjetskog rata. Na primjer, prilikom formiranja III krajikog NOP odreda, 22. oktobra 1941. godine, zbog toga to se znalo da je Uro Drenovi po svome politikom ubjeenju etnik. koji se ve 1941. godine deklarie kao voe etnikog pokreta, morala se donijeti nova odluka da politiki komesar III odreda bude Srbin, a ne efket Maglajli, kako je to predhodno bilo predvieno da on bude politiki komesar i to zato to je efket bio Musliman.743 Istina, politika situacija je nametala izvjesno vee ili manje taktiziranje sa proetnikim elementima. Tako, prilikom formiranja navedenog Odreda, Drenovi ide sasvim otvoreno dalje u 3. bataljonu u kome je on bio komandant nije uopte dozvolio da se postavi politiki komesar itd. Sigurno nam nije namjera da danas prosuijemo o oportunosti donoenja odreenih odluka od strane odgovornih linosti u NOB-u, ve iznoenjem ovoga primjera, a takvih primjera ima vie, samo navodimo injenicu koja je
Duan Luka, Banjaluka i okolica u ratu i revoluciji 1941 1945, Banjaluka 1968, str. 229. Dr Vaso Butozan, Formiranje Treeg krajikog odreda, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 7. (Komesar odreda trebalo je da bude efket Maglajli, ali poto je u taj odred uao i Drenovi, a njegova ena je poznavala i efketa i mene iz Banjaluke i znala da je efket Musliman kako se on i sam deklarisao odlueno je da ja umjesto njega preuzmem tu dunost. Postupljeno je tako da bi se Drenovi i neku njegovi komandanti vre vezali uz nas)
743 742

261

objektivno doprinijela, odnosno doprinosila, uz sve druge uzroke, daljem rastu etnikog pokreta u srednjoj Bosni ve od ustanikih dana. Jer, Drenovi je javno preduzimao i druge mjere koje su bile i suprotnosti sa utvrenom politikom NOR-a (poeo je pregovore o nenapadanju sa Talijanima i ustaama, ali je pravovremenom intervencijom komandanta III odreda Danka Mitrova to obustavljeno (bar za tada) itd. Ali, prilikom napada na Mrkonji-Grad 25 februara 1942. godine, Drenovi je obavjestio Talijane o napadu, povukavi svoje ete i omoguavajui Talijanima da s lea napadnu jedinice kojim je komandovao Simo olaja, to je ve bila otvorena izdaja.
a) Osnivanje etnike organizacije u srednjoj Bosni prije Drugog svjetskog rata Izmeu dva svjetska rata etniki pokret u srednjoj Bosni bio je prilino razvijen. U 1935. godini etnika organizacija osnovana je u Lepenici (sadanja optina Srbac). To je bila etnika organizaciaj koja je osnovana 1935. godine. Tada je u Lepnici organizovan odred od 50 etnika Koste Peanca. Organizator odreda je bio pop Miladin Petrovi, koji je u Drugom svjetskom ratu bio na terenu Motajice sa domaim etnicima gdje je on bio i i organizator i glavni ideolog etnikog pokreta. Formirani su etniki odredi i u Bos. Kobau i u Srpcu. Srbaki odred je organizovao predsjednik optine Vladimir Davidovi. Organizacija se uskoro raspala raspadom Kraljevine Jugoslavije.744 U Tesliu je postojala etnika eta koju je jo 1921. godine formirao Pavle Radii, samozvani etniki vojvoda, koji je poslije okupacije Jugoslavije, 1941. godine pobjegao u Srbiju, a poetkom 1942. po direktivi Drae Mihajlovia vratio se u srednju Bosnu i razvio etniki propagandu. Samo u teslikoj i srbakoj optini bilo je 120 zakletih etnika. U Blatnici je na Vidovdan, 28. juna 1939. godine, zakletvu poloilo preko 30 etnika. Najvei broj zakletih etnika sa podruja navedenih optina, tokom narodnooslobodilake borbe pripadala je etnikom pokretu Drae Mihajlovia i vodila borbu protiv jedinica NOR-a. b) Osnivanje etnike organizacije u srednjoj Bosni u Drugom svjetskom ratu Najekstremnija grupa etnika, koja je u srednjoj Bosni otvorenije djelovala od poetka ustanka bila je na podruju Pribinia. U njoj su bili: Ilija Mali, Lazo Kosti, Teodor Arseni, Simo Miladi, Spasoje Radi i poznati etniki kolj Savo Stanojevi. Ve 14. februara 1942. Ilija Mali, komandir etnike ete, koja je do tada priznavala partizansku komandu, proglasio je svoju jedinicu za etniki bataljon Petar Mrkonji. Toga dana u svojoj novoj ulozi obavjestio je komandanta partizanskog bataljona koji se tada nalazio u selu Laevci da je po nareenju Vrhovnog komandanta Drae Mihajlovia formirao vojno-etniku bataljon745 i da je njegova nadlenost prenesena na sve ete poev

744 745

Mirko Sananin, Gavro Makstorovi, Kaoci, Banjalukea 2000, str. 9892. Arhiv VII, k. 313, br. Reg. 3/2.

262 od Crkvine, Blatnice, Pribinia, eave, Pojezne, Rastue, Buletia i Vruice746. Meutim, navedene ete su jo odreeno vrijeme bile u okviru 4. bataljona 4. krajikog NOP odreda. Na teritoriju srednje Bosne stiu, krajem decembra 1941. godine, poslani od Drae Mihajlovia, nekoliko bivih oficira, andarma, policajaca i drugih, a meu njima Nikola Forkapa, Jovo Kiti, Duan Duki, Ilija Mikainovi, Maksim Tei, Pavle Radii, Vasilije ipka, Branko Kurija, Ratko Stojanovi, Strahinja uri i drugi sa zadatkom da se ubace u partizanske jedinice u cilju razbijanja, a kad doe vrijeme da izvre pu u partizanskim etama i tako preuzmu sve vojne jedinice pod svoju komandu. Kada je Maksim Tei, rodom iz Bilica kod Kotor-Varoa stigao u tab 4. krajikog odreda koji se nalazio u selu Laevcu, obratio se Radi Radiu slijedeim rijeima: ta vie ekate, u Srbiji je sve gotovo, crveni su uniteni? 747 Nikola Forkapa, bivi gostioniar, odmah po dolasku iz istone Bosne, gdje je bio u etnicima Jezdimira Dangia, ubacio se u redove ustanika, postavi komandir voda; Jovo Kiti, predratni policajac, postao je komandir Vlajike partizanske ete. Ilija Mikainovi, doavi zajedno sa Nikolom Forkapom, ubacio se u Motajiku partizansku etu. ipka, Kuraja, Stojanovi i uri, koji su iz Beograda preko istone Bosne doli na teren Crnovrke partizanske ete odmah su poeli propagndno djelovati sa etnikih pozicija. Ve poetkom ustanka meu partizanske ustanike ubaen je Franjo Rapo748, koji je prije ubacivanja u ustanike redove bio ustaki narednik u Blatnici i agent Gestapoa. Dolazak navedenih etnika, uz djelovanje Uroa Drenovia oko Mrkonji-Grada i Laze Teanovia u Javoranima, odnosno na srezu Kotor-Varo, u poetku, a poslije ire, veoma je otealo dalji razvoj ustanikog poleta i entuzijazam boraca Narodnooslobodilake borbe u srednjoj Bosni, koji su se svijesno, patriotski i odano borili za slobodu, protiv okupatora nae zemlje i svih kvislinga koji su mu sluili. Drutvena osnova svih pokreta koji su nastajali u Drugom svjetskom ratu na prostorima okupirane Kraljevine Jugoslavije u uslovima okupacije bila je ili u slobodarskom raspoloenju za borbu protiv okupatora i njegovih pomagaa, posebno srpskog i crnogorskog naroda, ili u saradnji sa okupatorom koja je, posmatrano kroz istoriju, uvjek bila svojstvena jednom sloju stanovnitva, vezano obino za lini interes ili ideoloko opredjeljenje. U vezi sa osnivanjem etnikog pokreta, poslije okupacije zemlje, te rasula Vojske Kraljevine Jugoslavije Kao iskusan obavetajac pukovnik Mihajlovi istovremeno radi u vie pravaca u cilju organizovanja i viedimenzijalnog situiranja svoga pokreta. Kao antikomunista po ubeenju, povezivanje i prostor svome pokretu trai, pored izbegliuke
Ibid. Savo Triki, Duan Repaji, Proleterski bataljon Bosanske krajine, Beograd 1982, str. 56.n 748 Franjo Rapo, andarmerijski narednik u bivoj Jugoslaviji, a po osnivanju NDH postaje njihov pijun takoe sa inom narednika. Vrei propagandu protiv NOP-a istomiljenike je naao u Simi Miladiu, komandiru Pribinike ete i Spasoju Radiu, komandiru Buletike ete. Prilikom osloboenja Teslia, koji je oslobodila 1. proleterska divizija, januara 1943. godine, uhvaen je i osuen na smrt.
747 746

263 vlade i zapadnih saveznika, u povezivanju sa Milanom Nediem kao svojim politikim istomiljenikom. Znajui da njegov pokret nije ozbiljan protivnik okupatoru a videvi u partizanskom pokretu glavnog protivnika on se sa razliitom dinamikom i intenzitetom povezuje sa nemakom i italijanskom okupacionom vlau i u saradnji s njima vidi dugoronu ansu za svoj pokret, raunajui na podrku izbeglike vlade u saniranju ovog problema nakon pobede saveznika. Suoen sa patriotskim i nacionalnim raspoloenjem naroda i njegove spremnosti da se bori protiv okupatora kao i jednog broja njegovih oficira on, mada neiskreno, prihvata u poetku ustanka saradnju sa partizanskim pokretom o zajednikoj borbi protiv okupatora i organizaciji zajednike vlasti u osloboenim delovima Srbije. Ta saradnja kratko traje za koje vreme Draa stupa u kontakt s njemakim okupacionim vlastima, dok je sa Nediem saradnja bila ranije uspostavljena. Poetak nemake ofanzive na osloboeni dio Srbije u jesen 1941. godine je vreme definitivnog raskida sa narodnooslobodilakim pokretom i zajedniki napad sa Nemcima, nedievcima i ljotievcima na osloboenu teritoriju Srbije, od tada pa do svoje konane propasti njegov jedini i osnovni cilj bio je unitenje narodnooslobodilakog pokreta kao svog jedinog protivnika749 Pored svih optih odrednica i zajednikih karakteristika sa etnitvom u Jugoslaviji, iji je bio sastavni dio u svim glavnim idejnim, politikim, vojnim i organizacionim sadrajima, etnitvo u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni imalo je i mnoge unutranje razliitosti u odnosu na druga podruja. Razlike su bile posljedica posebnih krajikih prilika. Iz meusobno protivrjenih premisa koje su se same nametale, napisao je Milan Vukmanovi, poznati istoriar Banjaluke, u ovim uslovima, nisu se mogli donositi uproeni zakljuci da su ekonomski inioci bili presudni u politikim opredjeljivanjima. Za sutinu zbivanja nije bilo nikakve neloginosti u injenici da su se zemljoradnici u privredno bogatom ljevanskom prostoru opredjeljivali masovno za narodnooslobodilaki pokret, za razliku od nekih privredno nerazvijenih sredina u kojima je dolo do osjeke ustanka i pojave etnitva, odnosno do jednog ili vie pueva. U godinama prije rata, u nekim selima su postojale etnike organizacije, ali se mjesno stanovnitvo u ustanikim danima opredjelilo za NOP i ostalo mu vjerno do kraja narodnooslobodilake borbe, za razliku od nekih drugih sela u kojima su djelovale partijske organizacije, ali se na njihovom podruju pojavilo etnitvo koje ranije nije uopte postojalo. Slino je bilo i s pojedincima, s njihovim idejnim i politikim opredjeljivanjima. Iz redova nekih bivih ljotievaca i nacionalista izrasli su istaknuti partizanski borci, a od partizana i bivih lanova KPJ postali su poznati etniki komandanti (Jovan Mii, Rade Radi i drugi). Sve je to dio veoma sloene istorije drutvenih tokova u kojima su se izukrtavali i sukobljavali i drugi sadraji...750 napisao je Milan Vukmanovi. Pod uticajem Uroa Drenovia od decembra 1941. godine poinje da se iri etniki pokret na terenima juno od Banjaluke, izmeu Vrbasa i Vrbanje sa glavnim centrima u prvo vrujeme u selu Javoranima. Voa ovih etnika Lazo Teanovi stigao je poetkom decembra iz Podgrmea, gdje je u dva pokuaja da osnuje etnike jedinice pretrpio
Prof. dr Miodrag Zeevi, Suenje ravnogorskom pokretu, Beograd 2000, Predgovor, str. XXXIII. Milan Vukmanovi, etniki vojni i pozadinski organi u srednjoj i zapadnoj Bosni 1944. godine, Banjaluka 44., Banjaluka 1985, str. 163.
750 749

264 neuspjeh. Koristei se steenim iskustvima iz dva nesupjela pokuaja Teanovi ovog puta pristupa formiranju etnike organizacije mnogo pripreljenije i uspjenije. Domai kraj, u kome je on bio jedan od rijetkih intelektualaca i potivanje koje su prema njemu kao uitelju gajili njegovi zemljaci, osigurali su mu dobar teren za razvijanje etnike djelatnosti. Nakon dobro izvrene pripreme i lane propagande, uperene protiv komunista, polovinom decembra proetniki elementi u selima: Javorani, Zaselje, Vagani, Raii, ukovac, Stol i ivinice, pod njegovim rukovodstvom, organizuju povorke pod srpskim zastavama i transporentima sa etnikim parilama. Rukovodstvo pokreta na ovom terenu i pored svih ovih ispada pokualo je da u interesu zajednike borbe smiri zavedeni narod i da se sklopi sporazum sa Teanoviem i njegovom grupom o brobi protiv okupatora i snaga NDH. Na sastanku u Javoranima, 21. decembra, sklopljen je sporazum izmeu partizana i grupe Teanovia i napisana je rezolucija u kojoj je, pored ostalog, pisalo: U cilju to uspjenije borbe protiv zajednikog neprijatelja naeg naroda, njemakog i italijanskog okupatora i njihovih domaih slugu plaenika Pavelia, Nedia i ostalih, partizanski i vojnoetniki odredi saraivae na vojnom, politikom, ekonomskom i kulturnom polju, donosei zajednike odluke po svim pitanjima. Jedinice partizanskih i vojnoetnikih odreda ostaju vrsto na liniji narodnooslobodilake borbe i obavezuju se pruati jedni drugima pomo u sluaju potrebe... Sadanji aktivni borci u partizanskim i vojnoetnikim jedinicama imaju se takoe slobodno opredijeliti u kojem odredu ele da se bore, s tim da poslije slobodnog opredjeljenja, prestaje takoe svako prelaenje iz odreda u odred... Partizanske i vojnoetnike jedinice nee voditi pregovore ni sa jednim od stranih okupatora a ni njihovih domaih pomagaa, koji se nalaze u naoj zemlji.... Komandanti tabova obii e sve jedinice, kako patizanske, tako i vojnoetnike i izvrie slobodno opredjeljenje boraca.751 Teanovi nije potovao ugovor i odmah poslije ove konferencije izdvojio je iz bataljona Borac oko 100 svojih pristalica i formirao etniki logor u Tikovcu.752 c) Opti uslovi prije izdaje etnika u srednjoj Bosni i znaajni potezi rukovodstava NOR-a Potreba formiranja manjih politiko-teritorijalnih podruja narodne vlasti u teritorijalno velikim odredima, u kojim je na raun vojnih aktivnosti bio zapostavljen politiki rad, kasno je uoena, a posebno na teritoriji 3. krajikog NOP odreda. Govori o optim uslovima u vezi sa pojavom etnitva veoma upatljiv je i podatak koji je dr Vaso Butozan iznijeo na Skendervakufskoj konferenciji o stanju neposredno prije osnivanja III krajikog NOP odreda: Kada smo doli na teren III odreda bilo je 1.400 etnikih puaka na tom sektoru.753 Poetkom 1942. godine, uz neposrednu pomo sekretara Povjerenitva Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu ure Pucara Starog, pristupilo se reorganizaciji 3. krajikog NOP odreda, kao i podjeli podruja djelovanja Okrunog
Dokumenti u arhivi VII, kutija 1701,17/130. Izvjetaj Operativnog taba NOV odreda za Bosansku krajinu od 5. marta 1942. godine, Zbornik dokumenata NOR-a IV/3, dok. 93, str. 273291; Duan Luka, n. d., od 230 232. 753 Skendervakufska konferencija 42, Banjaluka 1982, Zapisnik, str. 43.
752 751

265 komiteta KPJ za srednju Bosnu na dva dijela, pa je u februaru 1942. godine osnovan Okruni komitet KPJ za srednju Bosnu (nazivan i banjaluki) za podruje izmeu rijeka Save, Vrbasa i Bosne i planine Vlai, koji je trebalo da pokriva teritoriju novoformiranog 4. krajikog NOP odreda. Ali, na osnovu ranije utvrenih ocjena, poto se nije dovoljno djelovalo u oblasti politikog rada u masama, privremeno je prevladao uticaj etnika.754 Okupator je bio prisiljen da koristi sve raspoloive snage i sredstva, prije pokretanja nove velike ofanzive na istoku, koja je pripremana za ljeto 1942. godine radi smirivanja podruja Bosne i unitavanja okolnih ustanikih arita. Suprotno svojoj globalnoj koncepciji unitavanja svakog otpora silama Osovine na Balkanu, okupatori su bili prisiljeni da na jugoslovenskom prostoru raunaju na oruanu saradnju s prozapadno orijentisanim i oprijedeljenim graanskim snagama, iju su oruanu silu predstavljali etnici. U ovakvoj konstelaciji, poslije vojnih operacija u Srbiji, uinjen je samo mali taktiki predah, a u sutini i jedna i druga strana i okupator, oslonjen na razne grupe svojih pomonika i saradnika i NOP sa snanim osloncem u narodu pripremale su se za nastavak borbe do konanog obrauna. Uz vojne operacije, ve odranije, voena je uporna politika bitka za mase u svim krajevima Bosne i Hercegovine izmeu snaga NOP-a i snaga kontrarevolucije. Konzervativne graanske snage, okupljene oko Drae Mihajlovia, u nastojanjima da onemogue NOP, gazile su u otvorenu nacionalnu izdaju i stupale u kolaboraciju s okupatorom i snagama i organima ustake Nezavisne Drave Hrvatske. Centralni komitet KPJ i PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu imali su ve krajem 1941. godine u vidu dalekosene planove i raunali su na sve otrije sueljavanje s udruenom kontrarevolucijom i brojnijim okupatorskim snagama, pa su, prema tome, vrili i odreene vojne i politike pripreme. Poslije savjetovanja partijskih i vojnih rukovodilaca u Glavnom tabu Bosne i Hercegovine na Romaniji odrano je deset vojno-politikih savjetovanja u Bosanskoj krajini (od toga broja est u srednjoj Bosni), poev od kraja novembra 1941. godine, i to: polovinom novembra 1941.savjetovanje u Eminovcima delegata vodova i partijskih kadrova na ovom podruju i zakljueno je da treba pojaati rad na suzbijanju etnike propagande; grupa krajikih rukovodilaca po povratku sa Romanije 26, novembra 1941. odrala je prvi sastanak u njegotini, poznat kao savjetovanje na Karau uestvuju predstavnici jednica lociranih u srednjoj Bosni sa Kozare, te Josip aa Maar, Ratko Vujovi i Branko Babi, koji su doli u srednju Bosnu na ispomo i partijski radnici iz srednje Bosne Branko Babi je govorio o etnikoj opasnosti, etnicima Uroa Drenovia, etnikim agentima koji dolaze iz Srbije i uvlae se u partizanske jedinice na ovom terenu i zakljueno je da se V i VI bataljon izdvoje iz III odreda, te da se formira IV odred kobi trebalo operativnije da djeluje u srednjoj Bosni; uro Pucar dri ire savjetovanje u Bocu, krajem novembra 1941, gde ukazuje na pojavu etnitva i opasnost od njihove propagande, zatim o razornom djelovanju Uroa Drenovia i njegovoj sprezi sa Talijanima, zakljueno je da se treba
754

Duan Luka, KPJ u borbi za uvrivanje NOP-a i politiko jedinstvo naroda, Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1990, str. 271.

266 prihvatiti borba protiv Talijana, a da etnike treba razbijati propagandom;755otvoreno istupanje etnika prvi put se javlja na vojno-politikom savjetovanju u Gerzovu, 10. decembra 1941, prisustvovali su rukovodioci III krajikog NOP odreda, a rukovodio je uro Pucar Stari. Drenovi, komandant bataljona Petar Koizahtjeva da se njegov bataljon proglasi etnikim, to se na savjetovanju usvaja pod uslovom da se taj bataljon i dalje bori protiv Talijana;756 i na savjetovanju u Javoranima, 21. decembra 1941, usvajanjem zajednike rezolucije priznato je postojanje etnikih odreda na Tisovcu, to je, u stvari svojevrstan kompromis kojim se pokuao prevazii sukob izmeu partizana i etnika; na Kozari, iroki Brijeg, 21. decembra 1941, savjetovanjem takoe rukovodi uro Pucar, gdje se ukazuje na opasnost od etnika i upoznaje uesnike sa pojavom etnitva na Manjai i na desnoj obali Vrbasa tada je prvi puta otvoreno reeno da se etnici povezuju s ustaama;757 s obzirom na nastalu krizu u bataljonu Budunost pod komandom Duka Jovia, u Rorama je odrano savjetovanje 25 januara 1942, i poto su preovladala etnika nastojanja sproveden je pu, ukinut politiki komesar, a bataljon proglaen etnikim pod nazivom Golub Babi; 1. februara odrava se konferencija u selu Perduhovo, prisustvuje cijelo rukovodstvo III odreda Danko Mitrov, Nemanja Vlatkovi, dr Vaso Butozan, komandanti bataljona Stari Vujadin i Iskra, kao i etnici koji su na predhodnoj konferenciji izvrili pu, ali su pozvali u pomo Uroa Drenovia. Konferencija je trajala cijeli dan i kada su etnici raskrinkani zbog saradnje s Talijanima, u momentu kad je Drenovi izaao za govornicu otjeran je, pa je sa grupom etnika pobjegao sa ove konferencije; i, vojno-politiko savjetovanje u Joavci, odrano 12. februara 1942, kome prisustvuju lanovi Operativnog taba za Bosansku krajinu, zatim lanovi tabova odreda, bataljona i eta, ukazano je na potrebu reorganizacije odreda i smjenjeni su svi pojedinci meu rukovodnim kadrom za koje se znalo da se kolebaju, odnosno koji nemaju vrst stav u vezi sa pojavom etnitva.758 Konano, posljednji veoma znaajan skup koji je odran u nizu sa predhodnim skupovima, na kojem je, takoer, istaknut poroblem etnitva kao tada najozbiljniji politiki i vojni problem, odran je samo sedam dana prije prvog etnikog pua u srednjoj Bosni (30. mart/1. april 1942. u Joavci). Bila je to Oblasna partijska konferencija u Skender-Vakufu, 2123. februara 1942, koja je odrana i u znaku dubljeg sagledavanja opasnosti od pojave enitva i voenja beskompromisne borbe protiv etnike najezde. Najznaajniji potez na vojnopolitikom planu, u tom periodu, bilo je formiranje 1. proleterske brigade u Rudom, 22. decembra 1941. godine, ime je otvoren proces izgradnje pokretnih operativnih jedinica spermnih za izvravanje najteih zadataka. Pojaani su napori i na politikom planu. Neposredno po prelasku u Bosnu i Hercegovinu, CK KPJ i Vrhovni tab NOPOJ odrali su u osloboboenoj Rogatici, 25. decembra 1941. godine, sastanak na kome je donesen program neposrednih najznaajnijih obaveza u oblasti suprostavljanja namjerama okupatora i njegovih saradnika. U cilju to uspjenijeg organizovanja kadrovskih potencijala i to breg
755 756

Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 208. Duan Luka, n. d., str.343. 757 Zbornik dokumenata o NOR-u UV/3, dok. br. 20, D. Luka, n. d., str.314. 758 U davanju presjeka o navedenim savjetovanjima koriten je rad Hare Beganovia Partijska i vojna savjetovanja u Bosanskoj krajini 1941. i 1942. godine do Skendervakufske konferencije, Skendervakufska konferencija 42, Banjaluka 1982, str. 111139.

267 razvoja NOP-a u centralnim oblastima zemlje, odrano je Savjetovanje Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu i Glavnog taba, u Ivaniima, 7. januara 1942. godine, uz uee dijela lanova Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog taba, na kome je bilo oko 30 partijskih i vojnih rukovodilaca.759 Na savjetovanju je podvueno da neposrednu opasnost za NOP u Bosni i Hercegovini predstavlja sistematsko djelovanje kontrarevolucije, koju predvode etnici Drae Mihajlovia, u saradnji s okupatorskom vojskom i njegovim pomagaima.760 O ovom savjetovanju Lepa Perovi u svome sjeanju kae: Kolone uesnika konferencije u Ivaniima pristiu posle dugog peaenja. U njima sreem i ostale drugove koje nisam sretala jo od kapitulacije. Na konferenciji upoznajem i Tita i Kardelja. Znaju za mene od ranije. Ostale lanove CK KPJ poznajem od ranije. Poznajem i veinu uesnika od ranije. Veoma smo bliski jedni drugima, tada nas spaja duboko sve. Diskusija i odluke partijske konferencije u Ivaniima, nedaleko od Sarajeva, koja je odrana 7. januara 1942. bila je vrlo vana. Formalno je to bila bosanska konferencija, ali obzirom da su na njoj uestvovali i vodili je glavni ljudi jugoslovenskog politikog i vojnog rukovodstva, na elu s Titom, i obzirom da su njene odluke po sutini imale jugoslovenski karakter, ona se moe smatrati isto toliko jugoslovenskom kao i bosanskohercegovakom761 Ve gotovo dva meseca su bile pokidane veze izmeu Krajine i Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog taba.762 I uprkos slabih veza znalo se da se etnitvo pojavilo u Bos. Krajini. Pojava je bila isuvie oevidna, iako joj jo nismo mogli odrediti obim niti predvideti tokove, kakve je ona kasnije uzela. Jedno je bilo jasno: kriza u ustanikim redovima je bila u toku.763 25. etnika izdaja etniki puevi i zvjerska ubistva boraca i rukovodilaca NOR-a u jedinicama i bolnicama Da je kriza ve bila uveliko poela vidi se i iz nekoliko slijedeih dokumenta koja prezentujemo. Pismo Drae Mihajlovbia oriju Loiu i Pavlu uriiu: tab Komande etnikih odreda Jugoslovenske vojske Strogo povjerlj. br. 370 20. decembra 1941. godine Poloaj Generaltabnom majoru g. oriju Laiu, komandantu etnikih odreda u Crnoj Gori.

Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1990, str. 277. (Na savjetovanju u Ivaniima, odranom 7. januara 1942. godine, nisu uspjeli stii delegati iz Bosanske krajine). 760 Ibid., str. 273. 761 Lepa Perovi, Odlazak na rad u srednju Bosnu, Lina arhiva Slavka Odia, separat, str. 4. 762 Ibid., str. 8. 763 Ibid., str.9.

759

268 Kapetanu g. Pavlu uriiu, komandantu limskih etnikih odreda jugoslovenske vojske. Instrukcije Ciljevi naih odreda jesu: 1./ Borba cjelokupnog naeg naroda pod skiptrom Nj. V. Kralja Petra II. 2./ Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju etniki istu u granicama Srbije, Crne Gore, Bosne, Hercegovine, Srema, Banata i Bake. 3./ 4./ ienje dravne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata. 5./ Stvoriti neposredne zajednike granice izmeu Srbije i Crne Gore kao i izmeu Srbije i Slovenake ienje Sandaka od muslimanskog ivlja i Bosne od muslimanskog i hrvatskog ivlja. 6./ U krajevima oienim od narodnih manjina i nacionalnih elemenata izvriti naseljavanje Crnogoraca Sa komunistima-partizanime ne moe biti nikakve saradnje, jer se oni bore protiv dinastije a za ostvarenje socijalne revolucije to nesme biti na cilj Za celu oblast Crne Gore postavljam komandanta svih etnikih odreda jugodlovenske vojske generaltabnog majora g. ora Laia Naziv ovog taba Komanda etnikih odreda jugoslovenske vojske Gorski tab br. 15. Za komandanta Limskih etnikih odreda u oblasti andrijevikog, beranskog, bijelopoljskog i kolainskog sreza postavljam pe. Kapetana prve klase g. Pavla uriia. Upravne i samoupravne vlasti ostaju one koje su bile na dan 27. marta 1941. godine. Komandant eneral-tabni eneral Drag. M. Mihajlovi, s. r.764 Izmeu mnogih objavljenih knjiga i radova o zloinima etnika, navodimo jedan rad koji na upeatljiv nain govori o uasima stradanja nedunog stanovnitva, meu kojim na hiljade i ena i djece, poto su etnike glaveine strkitno sprovodile primljenu Instrukciju od svoga naredbodavca Drae Mihajlovia. Program, ciljevi i praksa Ravnogorskog etnikog pokreta Okupoacijom Jugoslavije u aprilskom ratu 1941. godine, veina srpskih graanskih politiara i onih u zemlji i onih u emigraciji povukla se u prvi mah sa scene i zauzela stav isekivanja. kae Slavko Odi u ovom radu. Meutim, takvo stanje nije potrajalo dugo. Pojavom partizanskih odreda u Srbiji izvoenjem prvih akcija protiv kvislinga i okupatora i brzim irenjem ustanka pod rukovodstvom komunistike partije Jugoslavije,
764

Kopija ovoga pisma nalazi se u Linoj arhivi Slavka Odia.

269 prozapadno orijentisani graanski politiari poinju da se povezuju s Draom Mihajloviem koji je, s tridesetak pripadnika kraljevske jugoslovenske vojske, polovinom maja 1941. godine stigao na Ravnu Goru. Graanski politiari koji su se u zemlji krili od Nijemaca, pripadali su republikanskoj, zemljoradnikoj, demokratskoj i socijaldemokratskoj stranci (Dragia Vasi, Mladen ujovi, Lazar Trklja, dr Milo Sekuli, Dragoljub Lazi, Aleksandar Pavlovi, dr ivko Topalovi i drugi). Iako u tadanjim uslovima nisu imali za sobom bilo kakve politike organizacije, oni su pristupili stvaranju odbora ravnogorskog etnikog pokreta i razradi njegovog politikog programa. U cilju povezivanja s izbjeglikom jugoslovenskom vladom u Londonu i sinhronizovanja aktivnosti protiv nardnooslobodilakog pokreta u zemlji s vladinom aktivnou u inostranstvu, dr Milo Sekuli, poslije razgovora s Draom Mihajloviem, odlazi krajem septembra 1941. godine u London s izvjetajem o situaciji u zemlji i s tekstom politikog programa ravnogorskog etnikog pokreta. Aktivnost ravnogorskog pokreta za vreme trajanja rata formulisana je u ovom programu slijedeim rijeima: Odravanje neprijateljskog stava prema okupatorima i njihovim pomagaima, ali zasada, do daljnjeg, ne ulaziti u neposredne borbe osim u sluajevima samoodbrane kao to je aj u Hrvatskoj, Stoga, uticati da i drugi narodni faktori zauzmu takav stav. Gde se radi o samoodbrani sroskog elementa kao u Hrvatskoj podravati i po mogunosti dirigovati borbom Nai pouzdane ljude na terenu preko kojih e se vriti ono to se zakljui.765 U daljem tekstu programa bili su razraeni planovi ijoj je realizaciji trebalo pristupiti u prelaznom periodu, to jest neposredno po svretku rata, ali za koje je trebalo izvriti sve potrebne pripreme jo u toku rata. Taj dio etmikog programa sutinsku se ne razlikuje od ustakog prorama genocida. Jedina je razlika u tome to je ustaki program predviao istrebljenje Srba, a etniki istrebljenje Muslimana i Hrvata. Jer, po tom programu etnici su trebalo da se tako organizuju da bi u danima sloma mogli izvriti slijedee akcije: b : omeiti defacto srpske zemlje i uiniti da u njima ostane samo srpski ivalj; v : posebno imati u vidu brzo i radikalno ienje gradova i njihovo popunjenje sveim srpskim elementom; g : izraditi plan za ienje i pomeranje seoskog stanovnitva sa ciljem homogenosti srpske dravne zajednice; d : u srpskoj jednici kao naroito teak problem uzeti pitanja muslimana i po mogunosti reiti ga u ovoj fazi, i : unapred odrediti koje i kakve jedinice treba da provode izvrenje programskih taaka pod b, v, g, .766

765 766

Slavko Odi, Program, ciljevi i praksa Ravnogorskog etnikog pokreta, Lina arhiva S. Odia Ibid.

270 U poglavlju III politiukog programa, pod takom 1) navodi se da je ideal etnikog ravnogorskog pokreta jaka i homogena srpska dravna jednica politiki i ekonomski sposobna za ivot.767 Da su ravnogorski etniki pokret i velikosrpska reakcionarna buroazija, s izbjegliukom vladom na elu, pod omeivanjem srpskih zemalja i stvaranjem homogene srpske dravne jedinice podrazumjevali i planirali istrebljenje preko dva miliona Muslimana i Hrvata, u to nema nikakve sumnje. Nedvosmisleno objanjenje ovih pojmova nalazi se u Instrukcioji koju je izdala Komanda etnikih odreda Jugoslovenske vojske, Gorski tab 20. decembra 1941 godine pod strogo povjerljivim brojem 370, a koji je potpisao eneraltabni general Draa M. Mihajlovi: Ciljevi naih odreda jesu: 1. Borba za slobodu celokupnog naeg naroda pod skiptrom Njegova Velianstav Kralja Petra II. 2. Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etniki istu u granicama Srbije Crne Gore Bosne i Hercegovine Srema Banata i Bake. 3. Borba za ukljuenje u na dravni ivot i svih jo neosloboenih slovenakih teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst-Gorica-Istra i Koruka), kao i Bugarske, severne Albanije sa Skadrom. 4. ienje dravne teritorije od svih nacionalnih manjina i nenacionalnih elemenata. 5. Stvoriti neposredno-zajednike granice izmeu Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenake ienjem Sandaka od muslimanskog ivlja i Bosne od muslimanskog i hrvatskog ivlja768 Velika Jugoslavija koju Draa Mihajlovi spominje u svojoj Instrukciji nije imala nikakve veze s Jugoslavijom kakvu su nai narodi zamiljali i eljeli, jer su antihrvatstvo, antimuslimanstvo i antijugoslovenstvo, kako je poslije rata napisao dr ivko Topalovi, jedan od najbliih saradnika Drae Mihajlovia ideologija srpskog etnitva.769 Da su svi dijelovi velike Jugoslavije izvan velike Srbije trebalo da budu pod apsolutnom dominacijom velikosrpske buroazije i etnike kame, potvuju i zakljuci Prvodecembarske konferencije etnike intelektualne omladine Crne Gore, Boke Kotorske i Sandaka, odrane u ahoviima 30.XI. i 1. i 2.XII.1942. god., u kojim pie: 1. da budua naa drava treba da bude nasledna i ustavna monarhija Kraljevina Jugoslavija, kojom e vladati kralj Petar drugi iz dinastije Karaorevia i u kojoj e etnika organizacija, u saglasnosti sa Krunom, biti izvestan period vremena potrebna za potpunu obnovu i preporod zemlje, jedini nosilac celokupne dravne vlasti u zemlji etnika organizacija e sprovesti dravno ureenje i biti jedini nosilac celokupne dravne vlasti do ostvarenja etnikog programa i ostvarenja uslova za prelaz na ire ustavne slobode770 O tome kako je izgledalo sprovoenje u ivot politikog programa ravnogorskog etnikog pokreta ratnim generacijama je vrlo dobro poznato, a generacije koje su dole poslije rata to mogu saznati iz niza sauvanih, po sadraju stravinih, dokumenata iz

767 768

Ibid. Ibid. 769 Ibid. 770 Ibid.

271 arhiva Vrhovne komande kraljevske jugoslovenske vojske u otadbini. Citiraemo neka od tih dokumenata. etniki komandant Petar Baevi Itvan javio je Drai Mihajloviu depeom od 23. oktobra 1942. godine da je U operacijama Prozor zaklano preko 2.000 okaca i muslimana.771 Komandant Limskih Sandakih etnikih odreda Pavle urii dostavio je 10. januara 1943. godine Naelniku taba Vrhovne komande Drai Mihajloviu izvjetaj pod strogo povjerljivim brojem 23 da je: Akcija na desnoj obali Lima u srezu Bjelopoljskom zavrena Ista je zavrena tano po utvrenom planu. Rezultat ove borbe je: 1) Potpuno su unitena sledea muslimanska sela (u izvjetaju nabrajaju se trideset i tri sela napomena S. O.). 2) rtve: Muslimana boraca oko 400

ena i dece oko 1.000. (Izdajnik i ratni zloinac Draa Mihajlovi pred sudom, Beograd, 1946, str. 259).
Mjesec dana kasnije (13.2.1943) Pavle urii ponovno izvjetava Drau Mihajlovia o potpunom unitavanju muslimanskog ivlja: Akcija u Pljevljanskom, ajnikom i Foanskom srezu protivu muslimana izvrena je. Operacije su izvedene tano po nareenju i izdatoj zapovesti. Napad je poeo u odreeno vreme. Svi komandanti i jedinice izvrile su dobivene zadatke na opte zadovoljstvo. Otpor neprijatelja bio je od poetka do kraja slab. Jedini vei otpor bio je na Trebekom brdu, koji je trajao 4 asa, ali i on je brzo savladan. Nai odredi 7. ovog meseca u toku noi, ve su izbili na r. Drinu, te su borbe zakljuno sa tim danom bile u glavnom zavrene, a zatim je nastalo ienje osloboene teritorije. Sva muslimanska sela u tri pomenuta sreza su potpuno spaljena tako, da nijedan njihov dom nije ostao itav. Sva imovina je unitena sem stoke, ita i sena Za vreme operacije se pristupilo potpunom unitavanju muslimanskog ivlja bez obzira na pol i godine starosti. rtve.- Nae ukupone rtve su bile 22 mrtva od kojih 2 nesretnim sluajem i 32 ranjena. Kod muslimana oko 1200 boraca i do 8.000 ostalih rtava: ena, staraca i dece. Za vreme poetnih operacija, muslimani su se dali u begstvo ka Metaljci, ajniu i r. Drini. Na Metaljci je naao sklonite mali deo stanovnitva. U ajniu se rauna da ima do 2.000 izbeglica, a jedan deo je uspeo da umakne preko Drine pre nego to su odreene jedinice izvrile presecanje moguih odstupnih pravaca na tom sektoru. Sve ostalo stanovnitvo je uniteno. (podvueno u originalu. Izvor isti, str. 200) Mjesec dana po primitku ovog izvjetaja vrhovni komandant jugoslovenske vojske u otadbin (prema aktu Delegata Vrhovne komande za zapadnu Bosnu od 23. marta 1943) odreujui operativne dispozicije etnikih odreda za borbu protiv partizana, javio je i slijedee: U Sandaku smo sve Turke likvidirali sem onih po varoima
771

Ibid.

272 Tako su se na zulume ustakih zloinaca protiv nacionalno monolitne hrvatske drave, nadovezali zulumi Kraljevske jugoslovenske vojske u otadbini protiv isto tako nedunog muslimanskog i hrvatskog ivlja u Sandaku, Hercegovini i Bosni, s ciljem stvaranja homogenosti srpske dravne zajednice i neposrednih granica izmeu Srbije i Crne Gore kao i Srbije i Slovenake! 772 Zbog teke politike situacije u vezi sa pojavom etnitva, na ve spomenutom sastanaku-savjetovanju, 12. februara 1942. godine, u selu Joavka, kome su prisustvovali lanovi: Operativnog taba za Bosansku krajinu, taba 4. karjikog NOP odreda, tabova bataljona, zatim komandiri i politiki komesari oblinjih eta, anlizirana je vojnopolitika situacija u srednjoj Bosni i stanje u jedinicama odreda. Postavljeni su konkretni zadaci pred tabove bataljona i sve jedinice 4. krajikog NOP odreda, koji su tada sainjavala etiri bataljona i novoformirana Omladinska eta. Komandnti i politiki komesari u bataljonima tada su bili: 1. bataljona Milan Brankovi, politiki komesar Muhamed Kazaz, sa sjeditem u Han Kolima; 2. bataljona komandant Milo Duji, politiki komesar Niko Jurini, sa sjeditem u Skender-Vakufu; 3. bataljona komandant Novak Pivaevi, politiki komesar Adem Hercegovac, sa sjeditem u Vijaanima i 4. bataljona komandant Novak Prodi, politiki komesar ivojin Preradovi ivo, sa sjeditem u eavi. Komesar Omladinske ete bio je Zdravko Preradovi Braco. U datom presjeku, kroki prezentovanom, o desetak odranih savjetovanja u vezi sa problemom etnitva, naglaeno je da je Oblasna konferencija KPJ za Bosansku krajinu, odranu u Skender-Vakufu od 21-23. februara 1942. godin, bila veoma znaajan politiki dogaaj u Bosanskoj krajini u ovom periodu u nizu ve odranih savjetovanja o problemu etnitva na kojoj je pojava etnitva razmatrana kao veoma ozbiljan problem. U uvodnom izlaganju Osman Karabegovi, koji je na Konferenciji prisustvovao u svojstvu delegata Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu, odnosno politikog komesara taba za Bosansku krajinu, izmeu ostalog, reeno je: Danas kao rezultat viemjesenih borbi u Jugoslaviji stvara se kontrarevolucionaran pokret koji predvodi stara garda propalih bivih jugoslovenskih dravnika, oficira, bogatuna, koji stoje u vezi sa meunarodnom reakcijom. Najtipiniji njihov predstavnik je Draa Mihajlovi, koji je u prvi mah formirao etnike ete koje se nisu borile, ali kada se je vidjelo da je ustanak u snazi, te ete su pokuale da Konferencija je okupila najistaknutije partijsko-politike i vojno-politike rukovodioce Bosanske krajine. Posebna panja je posveena razornom djelovanju etnika i metodama efikasne borbe protiv njih. Na Oblasnoj konferenciji, na prijedlog dr Mladena Stojanovia zakljueno je da se jo jednom razgovara sa Lazom Teanovi, da bi se pokuala neutralizovati njegova tetna djelatnost prema NOP-u. U tom cilju u Lipovac, 5. marta 1942, gdje je Teanovi bio sa grupom etnika, poli su Kosta Na, komandant Operativnog taba Bosanske krajine773, dr Mladen Stojanovi, naelnik Operativnog taba i Slobodan Mitrov Danko, komandant 4. krajikog NOP odreda sa nepotpunom
Ibid., 'Program, ciljevi i praksa 'Ravnogorskog pokreta', Lina arhiva S. Odia. Do Oblasne patijske konferencije, odrane u Skender-Vakufu, komandant Operativnog taba za Bosansku krajinu bio je dr Mladen Stojanovi. Sutradan po zavretku konferencije stigli su iz Foe Kosta Na i Lepa Perovi i saoptili da je Kosta Na postavljen za komandanta Operativnog taba.
773 772

273 Kozarskom proleterskom etom. Kako se nije oekivao etniki oruani napad patizani su ili po visokom snijegu u koloni po jedan, bez potrebnog odstojanja. Ali, Teanovi je bio obavjeten o dolasku partizanske jedinice, naredio je svojoj vojsci da otvore paljbu sa prozora osnovne kole, gdje su bili smjeteni i iz rovova u okolini, tako da se ta posjeta zavrila tragino. Poginulo je 13 boraca Kozarske ete, ranjeno 8, a meu poginulim bio je i komandir ete Simo Ivanovi. Teko je ranjen u glavu dr Stojanovi, a lake Danko. Borba je voena cijeli dan sve do noi, pa se tek tada moglo pokupiti ranjenike i poginule. Ovaj dogaaj, poslije neuspjelog napada na Kotor-Varo, 19. februara iste, tj. 1942. godine, svakako je iao u prilog etnikoj propagandi protiv proletera i rukovodilaca NOP-a. Meutim, ovaj etniki izdajniki napad istovremeno je potpuno razotkrio izdajniku ulogu etnikog pokreta i razbio svaku iluziju da se s njima moe saraivati u borbi protiv okupatora i njihovih pomagaa. Iz Izvjetaja Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu od 5. marta 1942. godine vidi se da je situacija sasvim ozbiljna: Pri povratku sa Romanije, mi smo odmah na podruju Borja i okolnog kraja organizovali vojnu konferenciju dotadanjeg komandnog kadra i ukazali na svu potrebu organizovanja bataljona na tom podruju. Tu su jo u to vrijeme vodili pojedine vodove zakleti etnici koji su bili otganizatori ustanka po nekim selima. Oni su se tada podvrgli naoj partizanskoj komandi kao etnici. Nekontrola ovoga bataljona sa strane taba odreda dovela je danas do formiranja etnikih eta u Pribiniu, eavi i Blatnici, tako da jo uticajem srbijanskih nedievskih agenata one postaju, osim eave, otvorene razbojnike druine protiv nas Od konferencije koju smo odrali 26XI 1941. u Borju Poslije odrane konferencije u Borju, sazvali smo vojnu konferenciju na terenu V bataljona Manjae i emernice, zajedno ss rukovodeim kadrom novoformiranog VI bataljona (Borje). Na toj konferenciji postavljeni su zadaci V i VI bataljonu kako vojni tako i politiki. 774 Poslije formiranja Prvog proleterskog bataljoa Bosanske krajine 25. marta 1942. godine, kada su se prikupili svi dijelovi u selu Donja Joavka, 28. marta 1942, donijeta je odluka da krenu preko Maslovara u Pribini sa ciljem da razbiju novoosnovani etniki bataljon Petar Mrkonji. Sa batoljonom su poli uro Pucar, Osman Karabegovi i Slobodan Mitrov Danko.775 U Maslovarama su Proleterski bataljon doekali borci Maslovarske ete na elu sa komesarom Idrizom Maslom,776potom omladina i narod okolnih sela. Svi su bili veseli i radovali su se dolasku proletera. kau Savo Triki i Duan Repaji u svojoj zajedno napisanoj knjizi Proleterski bataljon Bosanske krajine. Naredne noi borci su se dobro odmorili. Predhodno im je pripremljena obilna hrana i udoban smjetaj u radnikim barakama i oblinjim kuama. Sutradan je odran zbor
Zbornik, tom IV, knjiga 3, dok. 93. Savo Triki, Duan Repaji, Prvi proleterski bataljon Bosanske krajine, Beograd 1982, str. 60. 776 Idriz Maslo bio je viegodinji sekretar MK SKOJ-a i MK MPJ u Banjaluci u periodu prije 1941.g. Bio je komesar Maslovarske partizanske ete. etnici su ga ubili (zaklali) prilikom pua u ovoj eti 8. aprila 1942.
775 774

274 na kome su govorili uro Pucar i Idriz Maslo. Pucar je govorio o vojno-politikoj situaciji. Posebno se osvrnuo na budue zadatke koji stoje pred proleterskim bataljonom i jedinicama 4. krajikog odreda i ukazao na potrebu pojaane budnosti prema neprijatelju.. Maslo je napoetku istakao radost boraca njegove ete i naroda toga kraja, zbog dolaska Proleterskog bataljona i ukazao na opasnost od etnike propagande koja se iri u okolini Maslovara. Navee je odrana priredba u omladinskom domu, kojoj su prisustvovali mjetani, omladina susjednih sela, borci bataljona i Maslovarske partizanske ete. Izveden je vrlo uspjean kulturno-zabavni program, koji su pripremili komanda Maslovarske ete i rukovodstvo omladinske organizacije.777 Citirajui ovaj sadraj elimo da istaknemo da je, u tim tekim danima kada se svakog asa oekivao etniki napad na Maslovarsku partizansku etu, omladina Maslovara u saradnji sa Komnadom ete organizovala divan prijem Proleterskom bataljonu dobar smjetaj i ishranu, kao i bogat kulturnoprosvjetni program na priredbi koja je trajala do poslije ponoi. Piui to kao akter dogaanja u omladinskoj organizaciji Maslovara u to vrijeme, moram istai da je tada sve raeno sa toliko ponijetosti i entuzijazma da se danas ne mogu pronai prave rijei da bi se to doaralo. Kako je dan poslije odlaska proletera iz Maslovara bio etniki pu u Joavakoj eti zanimljivo je istai da mi u Maslovarama nismo nita o tome uli sve do etnikog pua u Maslovarama (8. aprila 1942.), odnosno neki dan poslije toga.. Jer, vea grupa omladine Maslovara, kao i iz drugih optinskih centara srednje Bosne, 3. aprila otila je na Smotru kulturnoprosvjetnog rada omladine srednje Bosne u Skender-Vakuf,ODAVDE BRII (koja se odravala 5, 6. i 7. aprila 1942). Vrajui se 8. aprila kuama omladinske grupe su imale problema i u putu i kad su se vratili, a posebno u Maslovaram, poto je toga dana u 3.asa ujutro u Maslovarskoj eti bioDOVDE ne znajui za etniki pu u Joavci. Koliko su bile slabe kurirske veze u to vrijeme, a telefonskih i sl. nije ni bilo, dobro pokazuje slijedei primjer: im je elo Proleterskog bataljona poslije kratkog odmora u eavi krenulo na nove zadatke, komesar Operativnog taba, komandant 4. odreda i tabovi Proleterskog bataljona i 4. krajikog odreda obavjeteni su o etnikom puu u Joavci, 12. dana poslije ovog gnusnog zloina kao i o poetku ustake ofanzive na Crni vrh i o prelasku Maslovarske ete na stranu etnika.778 I pored otvorene izdaje, oruanog napada na prtizansku jedinicu u Lipovcu i paktiranja etnika sa Talijanima u ustako-njemakom vlau, nisu se oekivali etniki puevi u partizanskim etama. Pu u Joavci nesumnjivo je bio pripreman due vrijeme i ima indicija da ga je inicirao i podsticao Lazar Teanovi Lazo. Stvarni organizator i izvoa pua bio je Rade Radi, koji je za to iskoristio priliku kad je kao zamjenik politikog komesara Odreda ostao sam u tabu, dok su u to vrijeme ostali lanovi taba bili sa
777 778

Savo Triki, Duan Repaji, Proleterski bataljon Bosanske krajine, Beograd 1982, str. 60. Ibid., str. 70 - 71.

275 Proleterskim bataljonom. Rade Radi je jo ranije okupio oko sebe jedan broj boraca Joavake partizanske ete, koji su u njemu gledali starjeinu prema kome su se odnosili posluno i izvravali sve tp im on kae. Radi je bio spretan demagog i znao je da se nametne neukim ljudima u svojoj okolini. Prikriveno, muki, u toku samo jedne noi. Radiu odani i posluni ljudi zloinaki su pozegli oruje protiv svojih dotadanjih drugova. U tom izdajnikom i zlikovakom udaru Radievi etnici (kojisu do tog zloina bili, u stvari, borci Joavake partizanske ete) su ubijali sve borce za koje su znali da su odani narodnoslobodilakoj borbi. Izmeu ostalih, te noi su ubijeni: Rajko Bosni, sekretar OK KPJ za srednju Bosnu, Milan Liina sekretar Operativnog taba, elimir Bari eljo, sekretar OK SKOJ-a Edhem Karabegovi Leda i drugi. Ukupno je bilo ubijeno 30 boraca etvrtog krajikog NOP odreda i Proleterskog bataljona koji su se zatekli kao ranjenici u odredskoj bolnici koja je bila smjetena u zgradi Osnovne kole u Joavci, ili su se te noi nali u tabu Odreda u Joavci. Uspjeli su da se spasu i izvuku jedino ranjeni Milan Budimir, Aim obot, Redo Terzi i Jovica Trkulja koji se tamo zatekao kao kurir. Prvog aprila779 etnici su ubili i dr Mladena Stojanovia, koji se poslije ranjavanja na Lipovcu tek poeo da oporavlja. etniki pu u Joavci bio je siguran znak da su etnici u srednjoj Bosni poli u otvorenu borbu protiv narodnooslobodilakog pokreta i da su se stavili na stranu okupatora i ustaa Koristei se slabostima politikog rada u jedinicama etvrtog krajikog NOP odreda, to je bila posljedica nedovoljnog broja izgraenih vojno-politikih kadrova, etnici su u masi boraca seljaka, kao uostalom i u Srbiji i u istonoj Bosni, i u srdenjoj Bosni vodili perfidnu i podmuklu propagandu koja se nerjetko svodila na to da se optuuju komunisti da ih vode u nepotrebne bitke, da uzalud ginu, da nije vrijeme za velike borbe protiv jae Njemake, da su im ustae ostavile skobodna sela da vie nema i nee biti ubijanja i da je stoga nepotrebno dalje ratovati780 Poslije etnikog pua u Joavci bio je etniki pu u Maslovarskoj partizanskoj eti, o emu saznajemo iz Izvjetaja komandira te ete: Izvjetavam vas da je na dan 8. aprila ove godine dogodio se pu u eti i eta je postala etnika eta Kad sam sio u donji sprat uvatili su se moji vojnici sa onim banditima, tj. Sredom Jotanovi i Anelkom ebi i enia Stankom i jo dva kurira iz moje ete koje su uvatili. Mene su razoruali dok su Druga komesara ubili Drue komandante, to je razdor najvie napravio eni Stanko, koji je uzdao bolnicu u Borjima i njega si postavili za komandira ete, te bi vas molio da prebacite nekoliko drugova da se oduzme od banditske i razbojnike izdajnike hre oruje.781 U Malsovarama, za vrijeme etnikog pua, pored Idruza Masle, politikog komesara ete, ubijena je Vera Stefanovi-Vinterhalter, poznati novinar i pripadnik revolucionarnog radnikog pokreta u Banjaluci, Tihomir Milak, partizan iz Teslia,
779 780

Ve je naprijed reeno da ima tvrdnji da je dr Stojanovi ubijen 2. aprila 1942. godine. Mile Trkulja, Advan Hozi, Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB 1941-1945, Kotor-Varo 1985, str. 91181. 781 Luka Radeti, Izvjetaj Komandatu Operativnog taba Bosanske krajine Kosti Nau, od 12. aprila 1942. godine, Lina arhiva Slavka Odia,Izvjetaj ima nepune dvije stranice sadraja poisanog rukom.

276 tri proletera i Vejsil Mesi, Maslovaranin, koji je bio zarobljenik u Maslovarskoj eti.782 Na Imljansku etu vren je veliki pritisak iz Maslovarske etnike ete. ak je grupa maslovarskih etnika dola u iprage da vrbuje pojedince, koji bi iznutra pomogli da se i u toj eti izvri etniki pu. O stanju u toj eti, izmeu ostalog, vidi se i iz jednog pisma komandira Imljanske ete Ilije Slavnia: Imljanska eta 9. aprila 1942. godine KOMANDANTU OPERATIVNOG TABA B.H. ili Dujku Komljenoviu, u SkenderVakufu Dragi Drugovi, ovim vas izvetavamo da se ova eta nalazi u vrlo kritinom stanju, i to: 1./ to ishrana ovog sektora, kao i same ete sa itom ovisi jedino o tome, to je ito do sada jedino nabavljano iz III bataljona od Prnjavora, a to je sada izbijanjem novih dogaaja potpuino onemogueno. 2./ to je eta otseena od svake veze i komande, kao i od svake uzajamne pomoi, a sector ove ete nalazi se pred vrlo jakim neprijateljem, za kojeg smo tano obavjeteni, sa tanog mjesta da neprijatelj sprema veliki prodor na na sector. 3./ Drugovi su u eti usled ovakvih dogaaja postali mnogo demoralisani, i izgleda da su skrom nesposobni za borbu sa neprijateljem, a sa etnicima pogotovo. Ja sam sa ovom etom zaposio sve poloaje prema neprijatelju, u eti se nalazi dosta drugova muslimana, a i nekoliko pravoslavaca koji su partijci i kojima prijeti velika opasnost za to to je u Maslovarama izbio prevrat, te je Maslo poginuo, a eta je prela u etnike, te se oekuje svaki as napad i na na sector, te vas molim da mi javite tano stanje stvari, i dalje directive. Skreem vam panju da se sve stanovnitvo, kao i vojska nalazi u velikoj opasnosti, kako od neprijatelja, jo vie od gladi. SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU.Komadir ete: Ilija Slavni, r.783 s.

Vejsil Mesi bio je zarobljenik i radio je u etnoj kuhinji, sin Halila Mesia, istaknutog maslovarskog ustae, koji je poslije neuspjelog napada partizana na Maslovare, kad je poginuo Dragan Bubi, komandir Maslovarske ete, skrnavio njegove posmrtne ostatke. 783 Arhiva CK KPJ BiH, god. 1942, mjese IV, Pismo komandira Imljanske ete Ilije Slavnia, komandantu Operativnog tabaB.H., Br. Dokum. 901, Reg, broj 12.

782

277 Nakon samo 5 dana iz iste ete, ali sada zajedno komandir Ilija Slavni i politiki komesar Pater Gaji, zvani Petri, alju pismo komandantu Operativneog taba BiH784 u kome iznose dramatino stanje, s obzirom da njihova eta IV eta II bataljona predstavlja samo malu oazu u odnosu na okruenje, a pored toga i u samoj eti je nastupilo snano previranje. Navodimo samo nekoliko izvoda iz ovog podueg pisma: tab IV ete II bat 14. aaprila 1942. god. Na poloaju Komandantu operativnog taba za B.H. Na Poloaju Izvjetaj o situaciji, koja je ovih dana vladala i koja danas vlada na sektoru ove ete. I prilikom dogaaja u Joavki i Maslovarama, na sektoru kao i u samoj eti nastalo je vrlo veliko kolebanje i kritino stanje. U pozadini harangeri i kulaci kojih ima mnogo prilikom pomenutih dogaaja iskoristili su priliku te su najenerginije irili propagandu izmeu stanovnitva kao i same vojske, i to takvu propagandu da su etnike bande preuzele itavu nau osloboenu teritoriju., izuzev nae ete i Skendervakufske dodajui tome da je preko Bosne krenulo 7.000 etnika koji idu i iste teren od partizana u eti se nalo par drugova koji su energino radili da bi dolo do prevrata Pol. komesar ete, Petri s. r. Komandir ete: Ilija Slavni s.r.785

Uskoro, 3. maja 1942, politiki komesar Imljanske ete alje nesvakidanje pismo u vrijeme izrazito velike krize u eti: tab 4 ete 2. bataljona IV KRAJIKOG N.O.P ODREDA Broj Slubeno 3. maja 1942. godine DRUGARSKOJ KOMANDI Boac U prilogu dostavljamo vam trebovanje na 170 petokrakih zvijezdu, a koje su potrebne za ovu etu. Moli se drugarska Komanda ako moe i ako ima na raspoloenju izraenih petokrakih zvujezda da nam to prije poaljete. Napominjemo da u ovoj eti ima dosta drugova koji nemaju petokrake, nemaju ih zato to nemamo ni materijala da ih izradimo. U koliko ima deugova sa petokrakama to su iste naraene u raznim oblicima i formatima. Uz drugarski pozdrav,
784 785

Pismo je upueno komandantu Operativnog taba Bosanske krajine, a autori su omakom stavili B.H. Arhiv Instituta istorije radnikog pokreta (bez ostalih podataka), Lina arhiva Slavka Odia.

278 SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU! Pol. komesar Petri, s. r.786 Zanimljivo je pismo komandira 1. ete 1. bataljona Narodno oslobodilake vojske koji uskoro poslije slanja ovog pisma prelazi u etnike i postaje komandant etnikog bataljona, pa ga navodimo, poto odslikava vei broj slinih sluajeva u vrijeme etnikih pueva u srednjoj Bosni: tab 1. ete 1. bataljona Narodnooslobodilake vojske 15. aprila 1942. god. POLOAJ KOMANDANTU BOSANSKE KRAJINE, DRUGU STAROM. Drue Komandante Molim Te da naredi efu jedne bolnice da mi dodeli potrebnu koliinu lekova, kako bi se mogla ukazati prva pomo,. Eventualno ranjenom nekom drugu. Sobzirom na sam stvor ze ljita koje se protee prema mome poloaju i poloaju ostalih eta koje se nalaze u blokadi B.L, neprijatelj vrlo lako moe ovaj sector da napadne sa jaom svojim snagom, kojega bi ja sa svojom vojskom doekao sa najveom estinom i nebi naputao svoj poloaj dok bi jedan moj vojnik tekao (u moju vernost drue da budem potpuno siguran) a to se tie politikih stvari u tome molim da budem poteen. Jasno mi je samo to da svaki onaj koji je bezpravno doao u nau zemlju i okupirao je on je na krvni neprijatelj i ima sa njima da se sa krvlju i orujem reava a ne sporazumom, kao to neki misle. Na poloaju bolniara u opte nemam Dodeli mi jednog dobrog bolniara, a dobro bi bilo da se odredi jedna prifatna ambulanta, koja bi bila u neposrednoj blizini poloaja, i to sa jednim strunim licem Na posljednoj konferenciji u Han Kolima, Ti si drue objasnio da u naim redovima se priznaju, pored partizana i narodno-oslobodilaka dobrovoljaka vojska, koja nije obavezna da nosi nikakvu znaku. Ako je to jo u snazi ja bi ostao pod tim nazivom sobzirom na prilike pod kojim se nalazim. Znake sam skinuo po nareenju i sili etnike komande, a od Vas nisam dobio nikakvo nareenje, prilikom posljednjeg prolaza. Ako treba drukije da postupim, Molim za potrebno nareenje i objanjenje. Uz drugarski pozdrav, Smrt faizmusloboda narodu Komandir Jovan Mii787
786

Arhiv Instituta IRP, Sarajevo, 546, 114, Godina 1942, mjesec V, Broj dokumenta 778, Reg. broj spiska

7. Pismo Jovana Miia uri Pucaru Starom ima dva tambilja Arhiv Instituta IRP, Sarajevo i Arhiv CK KPJ BiH bez drugih podataka kopija se nalazi u Linoj arhivi Slavka Odia. Otkucano je na pisaoj maini sa potpisom mastilom. Pismo je u omotu sa oznakom napisanom mastilom: O NOP BK, 1942 april
787

279

Drue Kosta, Molim te da uredi ove stvari sa Miiem. Ti vidi kakva je to vrdalama. S njim treba razgovarati i konano reiti stvar. Pozdrav Stari 788 16-IV 42 Uskoro, 18. aprila 1942. godine, i u Partizanskoj eti u eavi bio je etniki pu, gdje je ubijeno 30 partizana, sa njima i ivojin Preradovi ivo, politiki komesar etvrtog bataljona etvrtog krajikog NOP odreda, a 8 partizana je zarobljeno. Stanovnitvo eave je srpske nacionalnosti i odgajano je srpskom nacionalistikom duhu, pa je etnitvo u selu imalo duboke jorijene Po kapitulaciji Jugoslavije, znajui prolost eave, ustaka vlast je na nju obraala naroitu panju. Naalost, neprijatelj je uspio da putem etnika razjedini i zavadi selo, da izazove bratoubilako klanje i ubijanje; etnici su pobili mnoge viene, napredne domaine: Milenka Jotanovia (prva rtva od etnike ruke u eavi), Marka Simeunevia, Filipa Lukia, Stojana Tomia, Jakova Gorianca; zaklali su uiteljicu Zorku Jotanovi i njenu kerku Vuku, koja nije imala ni 15 godina.789 Proleterski bataljon Bosanske krajine, koji je trebalo da se ukljui u Prvu proletersku brigadu, ali zbog problema sa etnicima u srednjoj Bosni, dobio je zadatak da ostane na podruju djelovanja IV krajikog NOP odreda i od 25. marta kad je osnovan on djeluje. Ali, njegove pojedine ete djelovale su i ranije, poto su one dole na teren srednje Bosne prije osnivanja Proleterkogbataljona, pa su uestvovale u pojedinim bitkama (u napadu na Kotor-Varo 19 februara, napadu na Lipovac. i dr.) S obzirom na izuzetno teku situaciju u srednjoj Bosni Operativni tab za Bosansku krajinu uputio je u srednju Bosnu i Udrani bataljom sa Kozare, popularno nazvan Protivetniki. Taj bataljon stigao je u Skender-Vakuf 18. aprila, u iprage 20, a u Maslovare 22. aprila. Sa ovim Bataljonom stigao je i uro Pucar Stari koji iz Maslovara alje pismo Komandantu Operativnog taba za Bosansku krajinu Kosti Nau i lanu PK KPJ za BiH Lepi Perovi, koje, takoer, kao i navedeno pismo Ilije Slavnia, komandira Imljanske ete, odslikava veoma teko stanje u kome se naao NOP, u to vrijeme, u srednjoj Bosni: Maslovare, 22. aprila 42. Za Kostu i Lepu Nalazimo se u Maslovarama. Sutra kreemo za Kara, Snjegotinu, Dubravu, Branece. U Branecima bi se, po predlogu Osmana,790 Danka,791 nali sa
15. Pisac omota je oigledno pogrijeio , poto ne postoji tab NOP, a ini se da je mislio na Operativni tab Bosanske krajine. 788 U produetku pisma . Pucar Stari je mastilom dodao kako je navedeno. 789 Vlado Jotanovi, eava, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 149. 790 Osman Karabegovi 791 Danko Mitrov

280 prol(eterskim) bataljonom. Poslao sam do sada 4 kurira, ali se do sada ni jedan od tih kurira nije vratio. Mi smo iz Skendera krenuli za Maslovare, ali bandi ovde nismo nali, oni su svi pobjegli jedni u Joavku, a drugi u umu. Noas su pokuali paliti selo Garie i mi smo hitno poslali jednu etu da zatiti to selo koje je udaljeno svega 1 h od Maslovara.. Usput moramo temeljito pretresti sela oko Maslovara. U selu Liplju je smjeteno 50 m792 kukuruza koji je izvuen po etnicima Iz maslovarske, odnosno borjanske bolnice Na putu za Maslovare nismo naili nigdje na etnike bande. Tek su danas nae patrole (naile na njih) u susjednom selu kad su ove ile kupiti stoku koju su etnici pojelili svojim ljudima. Sutra emo to selo temeljito pretresti. Naroito novoga nema nita. Moral vojske je jo uvjek dosta dobar. Pozdrav. SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU Stari793 I iz Izvjetaja Danka Mitrova i Osmana Karabegovia, upuenog Kosti Nau, uri Pucaru Starim i Obradu Stioviu, politikom komesaru II krajikog NOP odreda (na Kozari), 21. aprila 1942, vidi se da partizanske snage biju odusdnu bitku! Meutim, kako se kuriri nisu mogli probiti, pismo je uruemo Starom u ruke, kada je stigao u Vijaane sa Udarnim bataljonom. Isti izvjetaj Stari je samo malo dopunio i tako je 29. aprila ovaj Izvjetaj ponovo krenuo Kosti Nau i Obradu Stioviu. DRUGOVIMA KOSTI, STAROM I OBRADU Kurir (veza) koga ste nam poslali stigao je, ali se nije mogao vratiti. Odgovor smo poslali po jednom seljaku, ne znamo da li ste ga primili. Mi ne moemo napustiti ovaj teren sa proleterskim bataljonom, jer nas sa svih strana napadaju, koliko hrvatska vojska, toliko i etnike bande. Hrvati napadaju od od strane Crnog Vrha sa pjeadijom, avijacijom i artiljerijom. etnici nas napadaju sa Borja (napali su i zauzeli Glav(ni) tab IV bataljona ubivi 30 drugova.794 Mi drimo jo samo teriotorij III-eg bataljona i to samo (teritorij) triju eta (Crni Vrh, Prnjavor i Motajicu); ukupno oko 20 sela. Mislimo da bi bilo vojniki i politiki vrlo loe ako bismo potpuno napustili ovaj teritorij i mi emo ga braniti dok ga posljednji od nas bude drao ili dok ne primimo drugo nareenje od vas. K tom, ovdje imamo dvadesetak teko ranjenih i s njima ne moemo optii, ovdje su s jedne i s druge strane naa stovarita sa velikom koliinom rezervi, koje treba ili braniti ili zapaliti. Zbog toga, vi treba da doete ovamo da nas pomognete. Treba da doete sa to veim snagama, jer neprijatelj nije tako slab. Hrvati napadaju sa oko 3 hiljade ljudi, 1 bater. 75, 2 topa od 100/mmmm i sa 2 aviona. etnici nas napadaju sa lea sa 500

792 793

Metriki centi Original pisan rukom, latinicom, Arhiv oruanih snaga Jugoslavije, k. 152, broj 1415. 794 Misli se na tab IV bataljona.

281 puaka i sa deset pukomotraljeza. Mi imamo skupa sa proleterskim bataljonbom oko 450 puaka i 5 pukomitraljeza sa malo minicije. Sem toga, doite brzo da se rasisti ovaj teritorij dok se etnici ne poveu sa bandama s druge strane rijeke Bosne, koje su tamo koncentrisane. Ukratko, ovo je naa situacija i ovo su nai predlozi. Ako vi drukije mislite, treba da nas to bre obavjestite preko vie kurira, preko seljaka koji idu iz Skender.Vakufa za Vijaane radi hrane, preko kurira za to naroito poslatih i preko II odreda u Kozari (to e biti due, ali sigurnije). Ako se vi amo uputite, moete krenuti preko Maslovara u pravcu Vijaana ili, ako ste dovoljno jaki da napadnete elinac, preko elinca. Antifaistiki pozdrav svima drugovima. SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU! Na boj. polju, 21. april 1942. Vai Danko Osman Prema podacima koje imamo, u posljednjim borbama sa nama etnike bande su imale 150 mrtvih, ranjenih i nestalih. Kada dobijemo jo tanije podatke obavjestiemo vas. to se tie morala udarnog bataljona, moe se rei da on nije na potrebnoj visini, kao to je bio na poetku. Vidi se da mnogi ele povratak kuama i u svoj kraj. Odrali smo vie konferencija sa njima i kazali smo im da jo nismo izvrili na i da treba da likvidiramo sa bandama prije nego se vratimo u nau jedinicu zadatak Najzad su se saglasili sa ovim. Radmana795jo nijesam vidio. Ranjen je i nee nas moi mnogo pomoi., bar za nekoliko dana. Ovaj izvjetaj e zakasniti jer se vratio kurir kojega smo bili poslali prekjue, poto nije mogao proi. Sada aljemo drugoga. Stari796 Dajemo jo jedan document Izvjetaj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu ure Pucara Starog, od 27. aprila 1942. godine, u kome se daje prijesek situacije na podruju djelovanja etvrtog krajikog NOP odreda: Za Kostu i Lepu, Konano smo stigli na teren gdje se nalazi Proleterski bataljon, tj. u selo Vijaane, 6 sati daleko od Crnog Vrha.
Milan Radman, sekretar Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu. Izvjetaj komesara Operativnog taba za Bosansku krajinu (O. Karabegovia) i komandanta etvrtog krajikog NOP odreda Danka Mitrova od 21. aprila 1942. Original pisma je pisan na panskom jeziku, uro Pucar Stari, Dokumenti i lanci, 1928 1945, Banjaluka 1989, str. 229230, (redni broj 53).
796 795

282 Ukratko u vam prikazati situaciju u kojoj se nalazimo od naeg susreta u Surjanima: Sreo sam se sa drugovima u Skender Vakufu, koji su se tamo zadrali dva dana. Od Skender Vakufa ili smo prema Maslovarama pretpostavljajui da emo tamo naii na neke etnike bandite i zato smo nastupali sa svom vojnom predostronou. Ali u Maslovarama nije bilo nikoga. Utekli su dan ranije. U ambulanti Maslovara naili smo na dva bolesna proletera i jo druga dva bolesnika sa dvije drugarice. U bolnici Borje nali smo etiri bolesna druga sa tri drugarice. Bolnica je bila predhodno opljakana od etnika. Pored ostalog odneli su i rezerve hrane (kukuruz) kao i sanitetski materijal, ali ne sve. Ostatak materiojala smo prikupili i sa karavanom od 40 konja uputili u odreeneom pravcu. Isto tako poslali smo ovce i krave koje su etnici pokrali po muslimanskim selima. Iz Maslovara krenuli smo u pravcu Vijaana gdje su se nalazili Osman i Danko. Za vrijeme itavog puta od Maslovara etniki banditi bjeali su od nas i na kraju se koncentrisali u selu Snjegotina gdje su nas opkolili i napali. Poto nismo znali za njihovo koncentrisanje, prenoili smo u blizini seoca Kara sa jednom etom, dok smo drugu poslali radi prenoita u samo selo (Kara). Iste noi naa straa zarobila je jednog etnikog kurira, koji je izjavio da se etnici koncentriu da bi nas napali u zoru sljedeeg dana. Cijelu no oekivali smo napad sa pojaanim straama. Sutra ujutro u 8 sati etnici su otvorili vatru na nae poloaje. Borba je trajala do 19 sati Neprijatelj koji se nalazio na dominirajuim kotama i boljim poloajima, doveo nas je u teku i kritinu situaciju jer je, sem boljih poloaja, koncentrisao protiv nas 400 puaka, 7 pukomitraljeza i jedan teki mitraljez. U borbi smo imali 15 ranjenih, od kojih dva teko, i 5 poginulih. Svi ranjenici nalaze se sada u bolnici i Vijaanima. Njihovo spaavanje pod neprijateljskom vatrom bilo je izvanredno teko. Nakon naeg dolaska u Vijaane odrali smo konferenciju i donijeli sljedee zakljuke: Saglasili smo se da treba ujediniti oba bataljona.797Onaj sa kojim smo doli i Proleterski bataljon trebalo je da zajedniki napadaju etnike, i ukoliko ih ne budemo mogli unititi, trebalo je da im nanesemo teke udarce i da ih na taj nain to vie oslabimo. Jo ne znamo tano mjesto gdje se neprijatelj nalazi, jer se nikada ne zadrava na istom poloaju. Veina se nalazi u brdima i visokim kotama. Tako pritajeni vre napad protiv naih najslabijih taaka, bolnica i kurira. Odmah nakon napada na bande, uputiemo reorganizirani Proleterski bataljon u njegovu brigadu.798Mislim da e to trajati 10 do 15 dana. Ja i Osman doi emo 4og ili 5-og maja u Skender Vakuf. Raunajte i Vi s tim datumom da bi se mogli sresti u Skender Vakufu. to se tie ovog sektora (sector III bataljona), moe da se kae da sadanja situacija nije nimalo zadovoljavajua. Skoro ni u jednog se ne moe pouzdati. eta sa Crnog Vrha brani svoje podruje. Ima oko 70 ljudi koji se tuku sa etnicima ali na svom terenu. etvrti bataljon takoe nije pouzdan i s njim moemo da raunamo samo dotle dok se na ovom terenu nalazi Proleterski bataljon. Zbog toga, bilo bi dobro da se na ovaj sector poalju ljudi od najveeg povjerenja, koja bi ostali s nama. Radi toga, mislimo da bi bilo potrebno drugove sa Kozare koji se nalaze u

797 798

Misli se na Proleterski bataljon i Udarni bataljon Drugog KNOP odreda. U duhu directive Vrhovnog taba Proleterski bataljon Bosanske krajine.

283 Bocu poslti u etu Miia799 i ajia800i prikljuiti ih eti sa Kozare koja se nalazi na liniji: Klupe, Motike, a tab da doe u Bristicu (Joikova Voda). To znai da treba razoruati tri dijela eta Miia i ajia i time konsolidovati stanje. U ovaj sector (III i IV bataljon), koji je vrlo bogat u rezervama hrane, poaljite ljude sa sektora Drvar Petrovac. To treba da budu ljudi vrlo sigurni i ljudi koji su uestvovali ve u borbi. Te ljude treba poslati bez puaka. Na taj nain mi emo ovde razoruati slabe ete i naoruati one sigurne, upuene od vas. Za prvi momenat bie dobro ako nam Vi poaljete iz Udarnog bataljona na Grmeu801 200 naoruanih ljudi koji e se momentalno postaviti na obali rijeke Bosne kao brana od Dangievih bandi koje hoe da preu na nae podruje, a u isto vrijeme oni bi mogli da obraunaju sa grupom bandi koje se kreu po ovom terenu. Razmislite o ovome i, ako ste saglasni, uinite najhitnije sve to je mogue u tom smislu. U isto vrijeme treba organizirati jake ekspedicije radi prenosa hrane (od ega je najvei dio kukuruz) odavde. Ovdje u raznim bataljonskim magacinima, kao i kod privatnika, ima na vagone kukuruza Ti karavani treba da budu praeni od jake strae. Bilo bi dobro da taj karavan doe skupa sa naoruanim ljudima koji treba da budu upueni ovdje. Potvrdite primitak ovo pisma. S pozdravom: SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU! Potpisan: Stari802 i Osman

V. 27.IV.1942.

Dragi drugovi, Ovo je prevod pisma druga Starog. Original alje preko Kozare. Sa prijateljskim pozdravom Danko803 Pismo koje je prezentovano nije potrebno komentarisati, poto ono samo dovoljno govori o tragici grupe partizana koja je bila opkoljena i pri tom imala i bolnicu sa ranjenicima, a oko polovina njenih boraca ve je bila okrenila svoje puane cijevi u dojueranje suborce, to se uskoro pokazalo, a to se u gornjem pismu i predvialo. Kad su Ilija Slavni i Petar Gaji sa 15 boraca Imljanske partizanske ete stigli u Skender-Vakuf, tab Drugog bataljona etvrtog krajikog NOP odreda odluio je da se Skendervakufska partozanska eta i sve preostale partizanske snage povuku iz Skender-Vakufa u Boac. Ocijenjeno je da je nuno da se prui jaa zatita
799 800

Jovan Mii, uskoro izdao, priao etnicima i postavljen za komandanta etnikog bataljona. Dragan aji 801 Udarni bataljon Prvog i Petog KNOP odreda. 802 uro Pucar Stari 803 uro Pucar Stari, Dokumenti i lanc(ve cit. delo), str. 234 236; U Arhivu oruanih snaga Jugoslavije (AOSJ, u daljem tekstu AOSJ, Beograd, sauvan je samo original izvjetaja na panskom jeziku koji je preveo Danko Mitrov. Preveden na srpskohrvstski objavljen je u Zborniku NOR-a IV/4 dok. 100, str. 260 204.

284 radionicama i drugim dijelovima koji su tamo bili, a posebno da se obezbjedi prelaz preko Vrbasa koji je bio jedina veza srednje Bosne i Bosanske krajine. Kad su jedinice iz Skender-Vakufa stigle u Boac, odmah je organizovano kopanje rovova radi odbrane radi odbrane od etnikih napada, koji su oekivali, a takoe je organizovano i izvianje u svim pravcima. Upravo tada, u Boac je, iz bolnice na emernicu, uspio da se probije i stigne Niko Jurini. Politiki komesar drugog Bataljona, koji se u bolnici lijeio kao ranjenik. On je informisao o tekom stanju u kojem je bila bolnica na ljepurama, emernici.804 Dajemo sadraj jednog pisma koje odslikava teko stanje partizanskih jedinica na relaciji Skende-Vakuf Boac o Partizanska bolnica na emernici: PROLETERI SVIJU ZEMALJA UJEDINITE SE. TAB I ETE II BATALJ. IV. K.N.O.P.O Br. Slubeno 15. MAJA 1942. DRUGARSKOM OPERATIVNOM TABU ZA Bosansku krajinu Na poloaju Koristimo prvu priliku, javljamo Vam o dogaajima na ovome sektoru. 11. maja o.g. etnici su izveli napad veeg obima na emernicu, napad je odbijen sa sedam mrtvih i vie ranjenih. Na naoj strain nema nikakvih gubitaka. Meu poginulima je Brankovi Milan, zamjenik Laze Teanovia. Obavijeteni smo da je Lazo Teanovi dan ranije preao Vrbas, i izveo napad na bolnicu. To potvruje pogibija Zamjenika Laze Teanovia, Milana Brankovia i ostalih koji su sa Lazom bili na lijevoj obali vrbasa. Saznajemo da ih je bilo 90. Na napadau na bolnicu mitraljez nije dejstvovao izgleda da ga nemaju. 12 maja povratkom zatite tamparije (20 ljudi) izveteni smo iz Bolnice da su brlokirani i da in je preseena voda za pie. Odmeh smo u jaini opd 60 ljudi krenuli put Baljvina, odakle smo u streljekom stroju ili frontom prema Bolnici. Doli smo do iste bez ikakvih incidenata, vjerovatno su se bande povukle kada su ule nas. Gore smo ostavili 20 ljudi tako da ih sada ima 50 puaka i dva pukomitraljeza. Istog dana ostalih 40 vratili su se nazad preko sela krbidola u Boac. Iste veeri obaveteni smo od pouzdanih ljudi nam seljaka da se oko krbidola kriju nekoliko etnika. Rano ujutro opremio sam patrolu u zasjedu koja je uspjela da uhvati jednoga, ije Vam sasluanje aljem u prilogu. Poto je sasluanje potpuno dovreno isti je danas pred strojem srujeljan. Politiki komesar odrao je govor prigodan. Drug Niko je namjeravao da bolnicu evakuie za Skender, ali je drug Dujko to otklonio opravdavajui to tekim poloajem Skendera. Poloaj bolnice je teak
804

Mile Trkulja, Advan Hozi, Optine Kotor-Varo i Skender u NOB-u 1941945, KotorVaro 1985, str. 123.(autori su dijela navedene monografije od str. 91181.

285 naroito sa ekonomskog gledita. Po vodu ne mogu ii bez pratnje jedne naoruane desetine, koja je ipak izloena etnikoj zasjedi. Doprema brana iz Boca takoe bez jake oruane pratnje ne smije se izvoditi. Evakuacija bolnice iz emernice u Boac nije zgodna zbog mogunosti bombardovanja, i ako bi mi s tim skoncentrisali svoje snage, a ostanak bolnice na emernici takoe je nezgodan zbog gore navedenih razloga. Ovoga asa stigao je drug Dujko sa 140 drugova, 70 puaka i 1 pu. mitraljezom. Iz Skendera se povlai ne pred pritiskom nego to su etnici razoruali dio Imljanske ete. 17 drugova iz Imljanske ete prebjeglo je s orujem Dujku. Imljanska eta imala je 105 puaka. Pu. mitr. nije imala. On je sada ovdje u Bocu i sada e sa nama u akcije Piite nam ta da uinimo sa bolnicom ako nam pomo nee brzo stii.. aljite nam nareenja za dalji rad. Komandir ete: Brane, s. r.805 tab Drugog bataljona etvrtog krajikog NOP odreda donio je odluku da se dio boraca hitno uputi na emernicu, te da se bolnica sa ljepure izvue iz blokade i preseli u Boac. Na taj zadatak pola je Skendervakufska eta sa grupom boraca Imljanske ete koja se pridruila Skendervakufskoj eti. Na elu ove jedinice bio je vd komandanta Bataljona Duan Komljenovi Dujko. Ne znajui da je krenula jedinica iz Boca da organizuje evakuaciju bolnice, zatitnica Bolnice organizovala je pokret svih ranjenika u smjeru Boca. Poslije izvjesnog vremena napali su ih etnici a jedinica koja je krenula im je ula pucnjavu shvatila je da je to napad etnika i kad su, pourivi stigli na lice mjesta ve je bilo izginulih i meu borcima zatitnice Bolnice i meu ranjenicima. Borba je trajala toga dana, 19. maja 1942. godine, sve do mraka i u toj borbi poginuo je komandir Skendervakufske ete Radojica Obradovi i politiki komesar Mento Ekenazi. Jo dok je borba trajala vea grupa ranjenika i dijela zatitnice uspjela je da se izvue u smjeru Boca. Uskoro su ih etnici otkrili, napali i odmah su uspjeli da uhvate politikog komesara Bolnice Aju Karabegovi koju su muili,a zatim zaklali, a Anto Jaki se borio dok je imao municije i izvrio je samoubistvo da ne bi iv pao u ruke neprijatelja.U ovoj borbi ivot je izgubila, zajedno sa svojim dvomjesenim djetetom i Ranka Martinovi-Odi.806 Dio boraca iz zatitnice probio se do Boca 20. maja, a ranjenici i preostala zatitnica, i dalje izloeni stalnim napadima etnika, uspjeli su da se prebace do Baljvina. Sa Zatitnicom Bolnice u Baljvine je stigao i njen komandir Rudolf Rojc Karlo, koji se teko kretao zbog oboljelih nogu (kao posljedica muenja u policijskim kazamatima kad je bio u mornarici, poslije otkrivanja njegovog revolucionarnog rada). Problem je bio kako
Arhiv Instituta IRP Sarajevo, 18/5-42, br. 26/V.42. Ranka Martinovi-Odi, roena u Krstinji kod Vojnia (Karlovac)) 1. februara 1921. U Bihau pohaala gimnaziju. U kolskoj godini 1937/38 iskljuena iz estog razreda (21.12.1937) na godinu dana zbog druenja sa neuenicima, u stvari zbog zabavljanja sa Slavkom Odiem. Godine 1938/39 ponavljala je esti razred i 31. januara 1939, ponovo bila kanjena (ukorom razrednog starjeine) zbog posjeivanja neodobrene priredbe (studentske zabave). Krajem 1941. izala iz Banjaluke u partizane. Boravila u Bocu, gdje se i porodila 15. februara 1942. godine (ki Vjeka). Povlaenjem partizana iz Boca prema emernici, etnici su je zarobili i zaklali i nju i njeno dvomjeseno dijete.
806 805

286 se prebaciti preko Vrbasa. etiri borca su pokuali da se prebace nekim amcem i nisu uspjeli udavili su se u nabujalom Vrbasu. Nekoliko boraca je uspjelo da prepliva. Tada je Rudolf Rojc izvrio samoubistvo. Preostala grupa zatitnice je zanoila u oblinjoj umi; ujutro su ih otkrili etnici, pohvatali i odveli u Javorane. Od ukupno 120 boraca u Zatitnici Bolnice, bolnikog osoblja i ranjenika u ovoj tragediji ukupno je spaseno 28.807 A Skendervakufska eta i preostala grupa Imljanske ete krenula je u pravcu Graboice, ali u Bastajama, u zaseoku Pikelje, etnici su im postavili zasjedu. Izmeu nekoliko poginulih tada je poginuo i omladinski rukovodilac Imljanske ete Davorin Zeki Koko. Sa ovom grupom bio je i politiki komesar Imljanske ete Petar Gaji Petri, koga su borci od SkenderVakufa nosili na nosilima, zbog tifusa. Kad su ga etnici nali i njega i druge borce su muili, tzatim ubulu i bacilli u jamu. U srednjoj Bosni bilo je nekoliko partizanskih bolnica. Partizanska bolnica na ljepurama na emernici bila je centralna bolnica III krajikog NOP odreda, a kasnije IV krajikog NOP odreda. U njoj su radile: Ankica i Fanika Bubi, Duanka umura, evala Hadi, Simonida Jeli Sida, kasnije udata Marjanovi, Nada Maar, Bosa Miri, Mara Mitrov, Zorica Mitrov i Bosuljka ivkovi Bosa. Prvi upravnik je bio dr Vaso Butozan, a kasnije Tvrtko Matijevi. U jesne 1941. godine 6. bataljon III krajikog NOP odreda osnovao je svoju bolnicu u osnovnoj koli u Liplju, a poslije bombardovanja sagraena je bolnica u planini Borja u predjelu Brijestova. Prvi upravnik je bio Gojko Agramovi, a kasnije Tvrtko Matijevi, a 1942. godine dolazi za politikog komesara ove bolnice Jovanka ovi uta. Sekretar ove bolnice bila je Radojka Petri i ujedno i bolniarka, a bolniarke su bile: Fanika Bubi, Bosa Miri i Zorica Mitrov. Ova bolnica808 je imala dvije isturene ambulante u Joavci i u Maslovarama. Na sektoru Prnjavorske partizanske ete izgraena je bolnica i Ambulanti iji upravnik je bio Milo Glii Kako je bilo odlueno da se Udarni bataljon, zvani Protivetniki, vrati na Kozaru on je stigao u Skender-Vakuf, 22. maja, i poslije dva dana prebacio se preko Baljvina, zatim sreno i preko Vrbasa i otiao za Kozaru. Udarnom bataljonu prikljuili su se svi koji su se zatekli u Bocu (ostaci 2. bataljona IV krajikog NOP odreda, Partizanski obavjetajni biro i drugi). U isto vrijeme kad su se zbivali tragini dogaaji na emernici, u Bocu i Baljvinama i kad su posljedni ostaci partizanskih vojnih snaga preko Vrbasa otili za Kozaru, u drugom dijelu srednje Bosne u Vijaanima i okolini takoe je bila veoma teka vojno-politika situacija. O tome ima mnogo izvora, a mi emo navesti slijedei: Zapisnik sa izvanrednog partijskog savjetovanja, odranog na poloaju u Vijaanima, dana 29. maja 1942. godine. Prisutni: Okruni komitet KPJ za srednju Bosnu, grupa taba IV krajikog NOP odreda, Bataljonski biro Proleterskog
807

Dr Danica Perovi, Zdravstvena sluba u centralnoj Bosni, ene Bosne i Hercegovine u narodnooslobodilakoj borbi, Svijetlost, Sarajevo 1977. 808 U naprijed iznijetom sadraju pokazali smo napad etnika na Partizansku bolnicu u Borju i na njena oba isturena odjeljenja u Joavci i u Maslovarama.

287 bataljona i komandant istog Bataljona Zdravko elar i grupa taba 3. bataljona IV krajikog NOP odreda. Radom savjetovanja rukovodio je Milan Radman, sekretar OK KPJ za srednju Bosnu. Iz Zapisniku sa ovoga savjetovanja vidi se da je Milan Radman u samom uvodu rekao slijedee navodimo kako je zabiljeeno u Zapisniku: Predsjedavajui na ovom sastanku drug Radman izlae ukratko vojniku i politiku situaciju. Poto su kod nas nastale izvanredme prilike aktivnou etnika, proleterski bataljon doao je ovamo da nam pomogne u sreivanju istih. Iz istih razloga doao je i udarni bataljon da u zajednici sa proleterskim konsoliduje prilike na podruju ovog odreda. Isti se je nakon kratkog vremena, uslijed poznatih nam uzroka, morao vratiti, tako da je jedina vojnika snaga na na ovom terenu ostao proleterski bataljon oko koga su se okupili ostaci razbijenih snaga III bataljona. Po izvjetaju komandnog i partijskog kadra proleterskog bataljona, uslijed stalnog kretanja i akcija ljudstvo se je premorilo, a jo i nepovjerenje prema partizanima pridolim od raspadnutih eta, zahtjevalo je povratak na Kozaru i Grme. Smatram da bi njegovo povlaenje iz politikih razloga bilo odsudno poto bi on, kao jedina vojna snaga na ovom terenu, dao mogunost i daljem okupljanju vojnih snaga razbijenog III bataljona, zatim onih koji su prili etnicima iz razloga to su mislili da su ovi bolji Srbi, a i same mase koje bi uvidjele izdajniku ulogu etnikih voa, imale kome da se prikljue. Vano je uoiti da sve mase nisu etnike i da se one momentano priklanjaju onom ko je jai. Ostankom i vrenjem akcija protiv ustaa i hrvatske vojske daemo mogunost masama da uvide da se mi borimo ne samo protiv etnika nego i protiv hrvatske vojske, a poto etnici nee voditi borbu protiv ustaa i hrvatske vojske bie u oima masa raskrinkani. Zatim, mi ovdje, sa svojim ostankom, zadrajemo izvjesne etnike snage i time spreajemo koncentraciju etnikih snaga protiv Kozare i Grmea, to bi sigurno uslijedilo naim povlaenjem sa ovog terena. Od interesa je ostanak proleterskog bataljona ovdje, a snage e nae biti pojaane iz Kozare i Grmea, jer e odgovorni drugovi koji poznaju situaciju na ovom terenu, voditi rauna o svemu ovom. Mnogi drugovi kau: da se je udarna proleterska brigada povukla sa Ozrena uslijed jaih etnikih snaga, a mi ostajemo ovdje gdje su etnike snage jae, a iste mogu biti pojaane sa novim snagama iz Ozrena. Mi ne znamo tano da li se je udarna brigada povukla, niti iz kojih je to razloga uinila, a moda su njene namjere da se prebaci na ovaj sector. Dalje, stanje koje je nastalo u proleterskom bataljonu nastalo je krivicom komandnog kadra koje je bilo neenergino i uskolebano. Drugovi iz O. K. stoje na tom stanovitu da se ne bi trebalo povlaiti, jer padom Prijedora poljuljan je moral kod masa pa ak i samih boraca u etnikim redovima, a naom borbom protiv ustaa bie jo vie poljuljan i doprinijeti e raspadu etnikih jedinica i vraanja njihovih boraca k nama. Danas, primjera radi navodim, isturene partizanske jedinice u SSSR iako im prijeti opasnost potpunog unitenja ne povlae se ka Crvenoj Armiji, To bi bilo ukratko moje izlaganje. Neka drugovi iz biroa proleterskog bataljona kau svoje miljenje po ovom svemu. Politiki komesar prol. Bataljona (Devad Midi napom aut.): Zakljuak o povlaenju kojeg smo mi donijeli na sastanku bat. biroa nije nae miljenje, nego je

288 to miljenje svih partijaca prol. Bataljona i proletera. Oni su se uvjek interesovali za situaciju i zahtijevali da tano znadu u kakvoj se situaciji nalaze Komandant IV odreda (Slobodan Mitrov Danko napom. aut.) Mogu konstatovati to da nije tano miljenje o koncentraciji etnikih snaga koje bi nas mogle unititi. Postavlja se pred vas to da li vi prihvatate miljenje druga Radmana kao miljenje s kojim se vi slaete, a ne kao miljenje foruma koje treba da usvojite809 Ova izlaganja Milana Radmana i dijela komandnog kadra, veoma mudra, obrazloena i uvjerljiva , gledano i iz dananje perspective, govore o veoma zrelim linostima, a veoma mladim ljudima ( Radman 24, Mitrov 23, Midi 23. godine itd.), koje je tih nekoliko mjeseci borbe prekalilo. Zakljuak ovoga savjetovanja bio je presudan za opstanak vojnopolitikih snaga na podruju djelovanja 3. bataljona IV krajikog NOP odreda. Uskoro su uslijedili estoki okraji sa mnogo nadmonijim neprijateljem Proleterski bataljon je desetkovan, izginulo je dosta komandnog kadra Danko Mitrov, komandant IV krajikog NOP odreda, Zdravko elar, komandant i Devad Midi, politiki komesar Proleterskog bataljona i mnogo drgog rukovodnog kadra, tako da Proleterski batalon Bosanske krajine, poslije junskih borbi na Gradini, Lepeneci i drugih, prelazi u Slavoniju. A etiri gerilske grupe, osnovane od preostalog vojnopolitikog kadra u srednjoj Bosni, o emu smo ve naprijed rekli, kratko su djelovale i rasformirane su tako da pojedinci djeluju na individualnom nivou, osim grupe na elu sa Vojom Stuparom, politikim komesarom IV krajikog NOP odreda, koji je, takoer preao u Slavoniju to oznaava oslazak posljednje partizanske grupe sa podruja srednje Bosne, juna 1942. godine. 26. Nekoliko voa etnikog pokreta u srednjoj Bosni i etnika izdaja viena i u Regesti dokumenata o srednjoj Bosni u NOB 1941 1943. Iako je i u srednjoj Bosni, do poetka decembra 1941. godine, djelovala etnika propaganda, posebno preko etnikih emisara, najee kolovanih oficira Vojske Kraljevine Jugoslavije i pojedinih intelektualaca-sljedbenika Dragoljuba Mihajlovia Drae, jo uvjek nije bilo otvorenih pokuaja da se osnivaju etnike jedinice. Decembra 1941. godine prva desetorica zvaninih etnikih emisara na elu sa etovoom Maksimom Kurelom Vrbaskim stigli su preko partizanskih veza na putu od Romanije do Imljanske ete.810 Poslije tri dana kae Bogdan Skoaji Brada naila je iz Srbije kroz ovo selo grupa od deset etnika. Veina ih je imala duge brade, ali svega nekoliko njih su bili zagrieni etnici, dok su ostali bili za zajedniku borbu etnika i partizana. Dvojica od njih su izali iz rata kao oficiri NOVJ. Poto su naili na mene, prikljuio sam im se i zajedno smo krenuli dalje. Uoi pravoslavnog Boia stigli smo u Oau. etnici su se usput dogovarali da me ubiju, jer sam imao na kapi petokraku zvijezdu; tome su se neki iz grupe susprostavili, meu kojima je bio i Maksim Kurela, rodom iz Donjeg Vakufa, koji je bio roak moje tate. Idui od sela do sela, od veze do veze, stigli smo na
Zapisnik sa satanka i izvanrednog partijskog savjetovanja odranog na poloaju u Vijaanima dana 29, maja 1942. god, Arhiv Instituta IRP Sarajevo, IV KNOPO, 1942, maj 29, str. 14. 810 Bogdan Skoaji, Od uica do Djevojake ravni, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 26. i 27.
809

289 Djevojaku ravan, gdje smo nali etu kojoj je Ilije Slavni bio komandir, a Petar Gaji politiki komesar. U poetku nisam bio dobro primljen. Ljudi su me gledali s nepovjerenjem i to zato to sam imao dosta dugaku bradu, a u srednjoj Bosni bradu su nosili samo etnici811 U zimu 1941 1942. godine etniki raspoloeni komandanti sve vie sabotiraju borbu protiv oruanih formacija NDH i okupatora, da bi u prolee 1942. pokazali pravu izdajniku ulogu i poveli otvorenu borbu, zajedno sa okupatorom i kvislinkum formacijama, protiv partizanskih jedinica.812 Glavni sljedbenik jugoslovenske emigrantske kraljevske vlade u Bosanskoj krajini bio je Uro Drenovi,813 etniki vojvoda, koji je prvi zapoeo bratoubilaku borbu u ovom kraju. Zatim, njegov najblii saradnik Lazar Teanovi Lazo,814 takoe etniki vojvoda, po profesiji uitelj, rezervni oficir, rodom iz Javorana. Tek kad je djelovanje etnika u srednjoj Bosni postalo sasvim upadljivo, vojno-politiki faktori poeli su razmatrati kako da se dalje djelovanje etnike propagande zaustavi da bi se sprijeila bratoubilaka borba. U samom poetku svoga djelovanja Lazo Teanovi i njegovi sljedbenici djelovali su prikriveno. Ali, bilo je i otvorenijih nasrtaja. Tako su u lipovakoj koli pokuali da razoruaju partizanske prvoborce iz toga kraja Petra Gajia, njegovog brata Milenka i Milu Trkulju, ali im to nije uspjelo.

Ibid. Branko Latas, O organizaciji etnitva na podruju Banja Luke 1941 1945. (u svijetlu dokumenata), Banjaluka u novijoj istoriji, str. 694. 813 Uro Drenovi, roen je 1911. u Sitnici (klju), uitelj. Zavrio je graansku kolu u Mrkonji-Gradu. Uiteljsku kolu zavrio je Sarajevu i kolu rezervnih oficira u Bilei. Slubovao je kao uitelj u Baraima. Vranjeevi je za njega rekao da je pod uticajem ene koja mu idejno i politiki komanduje. (Nadedom Goji se oenio 1939) i koja je vei etnik od njega. U ustanku je od 19. oktobra 1941. bio zamjenik komandanta 3. KNOP odreda. Meutim, 15. novembra 1941. poslao je povjerljivog ovjeka u njemaku komandu u Banjaluci, a kapetan dr Mesner, obavjetajnu oficir I-c u 718. njemakoj diviziji, uputio ga je na Italijane. O poecima saradnje sa okupatorom rekao je na etnikoj konferenciji u Javoranima 7. juna 1942: Ja sam odmah u poetku i prvi slao svoje kurire u Srbiju. Poto su na mom sektoru bili Italijani, moja komanda mi je naredila da radim sporazumno sa faistima Na osnovu zahtjeva koji je krajem avgusta 1943.. godine uputio Nacionalni etniki komitet za Dalmaciju na elu sa Nikolom Bartuloviem i dr Nenadom Krisogonom trebalo je da Drenovievi etnici pred kapitulaciju Italije zaposjednu Kozjak i Mosor iznad Splita (AVII-157-31/3-1). Odnosi izmeu Radia i Drenovia bili su zaotreni od upada etnika u Mrkonji-Grad 23, oktobra 1942, Drenovi je postavljen za komandanta etnikog korpusa 3. juna 1943.(Nap. autora: ovi i naredni biografski podaci za etnike voe u srednjoj Bosni preuzeti su iz rada Milana Vukmanovia etniki vojni i pozadinski organi u srednjoj i zapadnoj Bosni, Banjaluka 44, Banjaluka 1985, str. 163-191). 814 Lazar-Lazo Teanovi, roen 1919. u selu Lipovcu (Kotor-Varo), zavrio niu gimnaziju i Uiteljsku kolu u Banjaluci. Bio uitelj u Kamenici (kraj Drvara) i Drvaru tako da se za vrijeme ustanka naao na drvarskom podruju. Krajem ljeta 1941. otiao na podruje Podgrmea i pokuao ba se nametne za komandira partizanskih vodova od Velikog Radia do Gudavca-Suvaje. Predstavljao se kao porunik koji je iz ustanikog Drvara upuen da preuzme komandu. Zbog okupljanja proetnikih sljedbenika bio je izolovan. Krajem oktobra je otiao sa podruja Grmea i stigao u Javorane; s banjalukim policajcem Milanoviem poeo je okupljati etnike pristalice. Ve u decembru se izjasnio za etnitvo, pa je poslije pua postao komandant etnikog bataljona Obili i etnikog odreda i korpusa. Po osloboenju se dugo krio; u jesen 1946. odrao je sastanak s grupom etnika na Osmai radi priprema za zimovanje. Opkoljen je s grupom etnika u Grabeima iznad Baljevina i ubijen u borbi 11. januara 1947.
812

811

290 Radoslav Radi Rade,815 jedan je od aktera organizovanja etnikih pueva u partizanskim etama srednje Bosne, a potom postaje vii funkcioner etnikog pokreta. Bio je trgovac drvetom u Joavci, gdje je imao roditeljsku kuu, a stanovao je u Banjaluci. U KPJ je primljen prije monarhofaistike diktature.816 Prije poetka drugog svjetskog rata Rade Radi je bio lan etnikog udruenja Sloboda ili smrt, a izmeu dva svjetska rata politiki je saraivao sa dr Stevanom Moljeviem,817 banjalukim advokatom, poznatom po velikosrpskom nacionalizmu. U ustanikim danima pomogao je istaknutim skojevskim rukovodiocima Banjaluke Mirku Kovaeviu i Jozi Nemecu da, 10. jula 1941, iz magacina Preduzea za izgradnju pruge iznesu eksploziv sa upaljaima, neophodan za prve partizanske akcije.818 Uestvovao je u organizovanju ustanka 1941. godine na podruju srednje Bosne. Naime, od prvih dana ustanka bilo je pojedinaca ili proetniki orijentisanih manjih grupa, posebno u sredinama gdje su neke osobe jo u predratnom periodu bile i formalno lanovi etnikih organizacija. Od ustanikih dana oni su se predstavljali kao broci protiv ustaa i njehovih zlodjela, ali ne istovremeno i kao boric rotiv okupatora. Neki od njih imali su i visoke rukovodee poloaje u tabovima partizanskih jedinica, kao to je bio Rade Radi, koji je poetkom NOR-a bio u partizanskom pokretu, ak zamjenik politikog komesara u taba 4. krajikog NOP odreda.

Radoslav-Rade Radi, trgovac umskim proizvodima u Joavci od 1930, ranije kirajdija, pekar i preduzima, uoi rata primljen u KPJ. U toku ustanka bio je lan taba i vojno-kulturni savjetnik u tabu 4. KNOP odreda. Njegovi etnici su u puu ubili Mladena Stojanovia i grupu drugih istaknutih komunista. Poslije je bio komandant Borjanskog etnikog odreda i komandant Glavnog taba bosanskoih etnikih odreda. U karakteristici koju je o njemu napisao Vranjeevi i poslao Drai Mihajloviu stoji da je esto neiskren, bolesno ambiciozan, nedovoljno energian, netaktian i slino. Da bi ojaao svoj poloaj u Centralnom nacionalnom komitetu dr Stevo Moljevi je izdejstvovao da se u njega koopptiraju Savo Boi, Radoslav Radi i Lazar Trklja. 816 Sa Radom Radiem sam se upoznao 1933. preko sestara Rade i Nevenke Vranjeevi. Bio je roak sestara Vranjeevi po oevoj liniji Bavio se trgovinom drveta. U to vrijeme je politiki bio napredan (Ivica Makor, Komunisti moje generacije, Banjaluka u radnikom pokretu i NOB, knj. 2, str, 173. 817 Dr Stevam Moljevi, advokat u Banjaluci. Prije dolaska u Banjaluku 23. avgusta 1913, gdje se zaposlio kao sudski pisar, ivio u Sarajevu u kojem je bio lan uprave i uvar gimnastikog drutva Srpski soko. Sueno mu je na Banjalukom veleizdajnikom procesu. Po zavretku prvog svjetskog rata bio je lan Narodnog vijea i ef odbora sigurnosti u Banjaluci. Kad se advokat dr Duan Ivanievi preselio u Beograd poslije afere Afgan-Ivanievi, njegovu kancelariju je preuzeo Moljevi. Kod njega su kao advokatski kandidati radili dr Ante Polteo i dr Ljubomir Ivanievi, a kao solicitatori Jerko Odavi i Milan Tomi, sve u razdoblju do 1926. Bio je poznat po velikosrpskom nacionalizmu, ali u drutvenom ivotu grada nije imao politikog ugleda. Poslije obrazovanja kvislinke NDH sklonio se u u Crnu Goru i poeo saraivati sa Italijanima. Iz Pljevalja je u januaru 1942. otiao u Srbiju i boravio u Poegi i Uicu, a u aprilu se sastao sa Dragiom Vasiem svojim starim poznanikom iz Srpskog kulturnog kluba. Poetkom maja 1942. otiao je na Goliju gdje se nalazio tab Drae Mihajlovia, sa kojim se sastao na Zlataru 21. maja 1942. Moljevi i Vasi su u toku rata bili glavne linosti etnikog Centralnog nacionalnog komiteta koji je obrazovan 1942. U septembru 1945, Moljevi se predao na podruju centralne Bosne, gdje je ostao poslije povlaenja velike grupacije etnika sa planine Motajice. Kao uslov za predaju zahtjevao je da mu se kao lanu Centralnog nacionalnog komiteta sudi u Beogradu. Sueno mu je u procesu Drai Mihajloviu. (Katica Sarafin, ivot s revolucionarom, Banjaluka u radnikom pokretu i NOB, knj. 1, str. 267; fusnota br. 437 iz ovog teksta, u kojoj je zabiljeena biografija dr Stevana Moljevia, na str. 412.). 818 Drago Slunjski, Sjeanje na Dragu Langa, Banjaluka u radnikom pokretu i NOB, knj. 2, fusnota br. 3, str. 258.

815

291 Odmah zatim naoj maloj grupi prikljuili su se, s orujem u rukama, banjaluki skojevac Milorad-Braco Radi, koji je jo poetkom jula dolazio iz Joavke u Branece, i njegov otac Rade Radi, te dva kovaa: Milo Matijaevi iz sela Hrvaana na komunikaciji Klanice Prnjavor i drugi Milo, ijeg se prezimena ne sjeam, ali znam da je rado i esto priao o selu Kremni, jer je elio da nas odvede tamo, govorei da je Kremna obeana zemlja 819 Ve prilikom narodnog zbora u eavi dolo je do verbalne konfrontacije izmeu nae grupe i proetniki nastrojenih pojedinaca, koji su uporno insistirali na pitanju: ta e biti s kraljem? Odgovarali smo im da e se to, kao i sva ostala pitanja vezana za unutranje ureenje zemlje, rjeavati poslije osloboenja, isticali potrebu borbe protiv okupatora i ustaa i pozivali ih da nam se prikljue u toj borbi. Meutim, oni su to odbijali.820 Kada je Braneaka partizanska grupa otila u eavu tamo je srela, pored Mire i Vlade Jotanovi, i komuniste koji su izali iz Telia Edu Blaeka, Milorada Mirkovia, Ratka Broetu, Adema Hercegovca i druge. Tada je de facto formiran partizanski odred , a na kapama su svi nosili crvenu petokraku zvijezdu. Za komandira odreda izabran je Ratko Broeta, za politikog komesara Vojo Mitrov. Ali, Kako je u to vrijeme dolo i do izvjesnih neslaganja s Radom Radiem i on je kao i svi mi nosio na kapi crvenu petokraku zvijezdu ali izraavao je nezadovoljstvo to mu ne povjeravamo ulogu glavnog organizatora i komandanta ustanka, poslali smo Stanka ljivia u Banjaluku do ure Pucara Starog. Stanko se vratio s porukom Starog da je na stav prema etnicima i Radi Radiu pravilan i da je neophodno da pristupimo veim vojnim akcijama Nismo pronali zajedniki jezik i razili smo se. Na odred je krenuo nazad u Borje. Meutim, neko nas je obavjestio da etnici namjeravaju da nas napadnu i pobiju. Izmjenili smo zato pravac kretanja i izbjegli njihovu zasjedu.821 zabiljeio je Vojo Mitrov, tada komesar Braneake partizanske grupe, to govori da je ve u ranu jesen 1941. godine etniki nastrojena grupa postavljala zasjedu da likvidira partizansku grupu. Poslije odvajanja od etvrtog krajikog NOP odreda, Rade Radi je na irem prostoru Joavke formirao Joavaku etu pod svojom komandom, 18. septembra 1941, ali se nakon izvjesnog vremena ponovo vratio u sastav partizanskih snaga i, poslije formiranja 6. bataljona 3. krajikog NOP odreda, postao lan taba toga bataljona.822 Rade Radi je imao dva sina od kojih je stariji , iz prvog braka, uhapen i poslan u ustaki logor gdje je ubijen, a mlai Milorad Braco prije rata zavrio je srednju tehniku kolu u Banjaluci, gdje je bio pripadnik revolucionarnog omladinskog pokreta. Braco je lan KPJ postao 1941. i bio je pripadnik naprednog studentskog pokreta. U 1941. bio je
Vojin Mitrov, Od Braneake grupe do etvrtog partizanskog odreda, Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 689. (Rije je o Milou Vujakoviu. Napomena Redakcije). 820 Ibid., str. 690. 821 Ibid., str.691 822 Adem Hrcegovac, S etvrtim partizanskim odredom na Borju, Srednja Bosna u NOB, knj. 2, fusnota br. 9, str. 278.
819

292 rukovodilac SKOJ-a u Joavakoj eti, a krajem decembra u istoj eti postaje komandir. Poginuo je u napadu na Kotor-Varo, 19. februara 1942. godine. Sve navedeno rjeito govori o Radi Radiu kao kontraverznoj linosti. Rade Radi je imao najjai uticaj u ustanikim jedinicama kod onih elemenata koji su eljeli da pljakaju i teroriu narod, a ne da se bore protiv okupatora i njegovih sluga. To je bio osnov njegovog uticaja na Joavaku etu, i nije mu bilo teko, kad je za to dolo vrijeme, da im se nametne za komandanta. Ali, svoje izdajniko lice definitivno je otkrio stravine noi izmeu 31. marta i 1. aprila. 1942, u etnikom puu kada su pobijeni ranjenici u partizanskoj bolnici u Joavci, borci iz zatitnice ove bolnice i grupa boraca iz 4. KNOP odreda i vie rukovodeih kadrova NOR-a u srednjoj Bosni. On je sa svojim istomiljenicima izvrio pu na najzvjerskiji nain. U pripremama i u izvrenju pua, sa Radiem i njegovim saradnicima, uestvovali su njemaki i ustaki agenti, s kojima je on od ranije saraivao. Prije ovog pua, on im je otkrivao simpatizere i pripadnike NOP-a u Banjaluci, to je bio no u lea ilegalnom partizanskom pokretu Banjaluke.823 U aprilu 1942. Radi se sastaje s Dragiom Vasi, starim poznanikom iz Srpskog kluba. Istina, poslije pua, partizankama Zorici Mitrov, svojoj snahi sa djetetom (unuetom), njenoj majci Mari (majci i Danka i Voje Mitrova) i Nadi Maar (drugarici Danka Mitrova) Rade Radi spasao je ivot od etnika i brinuo je o njima dok nisu dole u vezu s partizanima. Pod rukovodstvom Rade Radia Joavaka eta je pobila i sve ranjenike u partizanskoj bolnici u eavi, 16. aprila 1942, kada se Proleterski bataljon povukao iz eave. Uskoro Radi odlazi na Goliju kod D. Mihajlovia, sa kojim se sastaje 21. maja 1942.. Moljevi i Vasi postaju glavne linosti etnikog centralnog nacionalnog komiteta, obrazovanog 1942, a lan ovog komiteta postaje i Radi. U 1945, poslije totalnog rasula etnika, Radi se predao snagama bezbjednosti. Osuen je na smrt kada i D. Mihajlovi, U. Drenovi i drugi. Od Drae Mihajlovia su stizali agitatori etnikog pokreta, obino oficiri, bive Jugoslavije. Zbog poloaja koji ima u zapadnoj Bosni od davnina, Banjaluka je i za etnike, s obzirom na oslonac na Nijemce i organe vlasti tzv, NDH s kojim su paktirali, postala mjesto odakle se irila etnika propaganda. U njoj su se obavljali obavjetajni poslovi i razvijala saradnja s predstavnicima njemake i ustake vlasti. U knjizi Proleterski bataljon Bosanske Krajine (objavljenoj 1982. godine u Beogradu) navodi se da je Okruni komitet SKOJ-a, zajedno sa OK KPJ za srednju Bosnu bio
U izjavi Viktorije Kapor (roene Petri napomena aut.), datoj 1946. godine povodom suenja Radi Radiu, pored ostalog se kae: da je u martu 1942. godine Proleterski bataljon zarobio enu koja se predstavila kao supruga Petra Rigera i da je ona prilikom sasluanja izjavila, pored ostalog, slijedee: Zajedno sa svojim muem Rigerom bila sam u slubi Gestapoa i od istog dobila zadatak da doem na osloboenu teritoriju kod partizana s tim da otkrijemo pojedine rukovodioce, a specijalno Mladena Stojanovia, da izazovemo razdor u partizanskim jedinicama i da organizujemo pu u odredima. Njihovi rukovodioci uputili su nas na Radu Radia i rekli da preko njega i pomou njega ostvarimo sve ovo. Izjavila je dalje da se Radi prihvatio ovoga i da je s njim stvoren plan kako treba sve to da se ostvari. Nastavila je dalje: Znam i to da je izvoenje pua ostvareno ba po ovom planu. kako je iznijela ena koju smo sasluavali. Dalje se govori o vezama Radia i Franje Rape, kojemu je Radi odavao pristalice i simpatizere NOP-a u Banjaluci (AVII, reg. Br. 43/1. k. 260). U svojim sjeanjima, arko Lastri pie kako se 1944. u jednoj kafani u Banjaluci sreo s Radom Radiem i kad ga je upitao zato mu je ubio brata Zdravka Lastria u Joavci za vrijeme etnikog pua Radi je odgovorio da, navodno, nije kriv za Zdravkovu smrt, jer njemaki hauptman, koji je rukovodio puem, nije dozvolio da se on potedi. (Arhiv Bosanske krajine u Banjaluci).
823

293 smjeten u crkvenoj zgradi u selu Donja Joavka neposredno pred etniki pu u Joavci, nou izmeu 31. marta i 1. aprila 1942. godine. Za vrijeme pua u ovoj zgradi nalazili su se: Rajko Bosni, sekretar OK KPJ i eljko Bari, sekretar OK SKOJ-a, Leda Karabegovi, raniji politiki komesar Buletike ete i jo pet omladinskih rukovodilaca.824 Svi navedeni su u toku pua pohvatani u zgradi andarmerijske stanice i poubijani u umi na Ravnoj Gori, a Leda Karabegovi, odmah je ubijen im su krenuli prema Skatavici.825 U vrijeme svirepog ubistva Rajka Bosnia i elje Baria Milo Glii je bio lan Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu. Nije bio u Joavci, kada se dogodila tragedija, poto je po odreenim zadacima tada obilazio partijske organizacije u partizanskim etama. Ali, u Joavku je stigao neposredno poto se tragedija dogodila, pa se njegova zabiljeka o tom traginom zbivanju moe uzeti kao svjedoenje. U vezi s traginim dogaanjima u Joavci on kae: Poslije mog odlaska iz Prnjavorske u Motajiku etu, etiri dana prije pua u Joavci, iz Prnjavorske ete se odmetnuo, bolje reeno pobjegao u Joavku, borac te ete, inae predratni andarmski komandir Moravac, s jednim istomiljenikom. Moravac je i prije bjekstva nosio na kapi kokardu U Komandu Motajike partizanske ete stigao sam 26.marta i istog dana odrao partijski sastanak s etnom elijom, na kojem smo razmotrili vojno-politiku situaciju u eti i na terenu koji je ona pokrivala. Govorili smo o ulozi Partije na raskrinkavanju etnika, koji rovare u eti i na terenu. Tada jo nije bilo jaeg osipanja ljudstva iz ete. etiri dana prije mog dolaska u Motajiku etu pobjegli su iz njenih redova Nikola Forkapa826 i Ljubo Bundalo827 s grupom istomiljenika Dvadeset sedmog marta u Motajiku etu je stigao sekretar OK SKOJ-a za srednju Bosnu eljo Bari, koji je za 28. mart pripremao omladinski zbor u Martincu. Ovom zboru je prisustvovala omladina svih susednih sela: Otpoivaljke, Husrpovaca, Noikog, Novog Martinca, ekovaca, Krikovaca i drugih sela prema Srpcu. Tada je u Martincu formiran i aktiv SKOJ-a, iji je sekretar postao uro Kasalovi, rodom iz Noikog. eljo je ovaj
Meu pobijenim omladinskim rukovodiocima bili su Dane Pavli, lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu, Zdravko Lastri i dr.(napomena aut.) 825 Savo Triki, Duan Repaji, Proleterski bataljon Bosanske krajine, Beograd 1982, str. 71, 72, 75. i 89. 826 Nikola Forkapa (19041947), roen u Medarima kod Nove Gradike, predratni gostioniar. Poslije izlaska iz banjalukog zatvora otiao u Srbiju, zatim se u avgustu 1941. vratio u Bosnu i pristupio etnicima Jezdimira Dangia. U novembru je s Markom Vukoviem kao etnik stigao u srednju Bosnu. Ostao je pri komandi 3. prnjavorske ete na izdavanju radio-biltena. Izdvojio se sa 20 boraca iz ete Novaka Pivaevia i u martu 1942. obrazovao svoju etu. Poslije pua bio je komandir Motajike ete (etnike), obrazovane u junu 1942, i komandant bataljona Knez Arsen na tromei Derventa ibovska Prnjavor. Od jula 1943. postavljen je za pomonika komandanta Srednjobosanskog etnikog korpusa. U njegovom tabu bio je ljotievski ideolog Milan Babi. Poslije rata zarobljen je u Uzlomcu i bio u zatvoru od 11. decembra 1945. Divizijski vojni sud osudio ga je na smrt 21. novembra 1945, a presuda je izvrena 5. marta 1947. 827 Ljubomir Bundalo sa oko desetak partizana napustio je Motajiku partizansku etu poetkom aprila 1942. Iz Otpoivaljke su otili u Krikovce i ekovce, a potom u Joavku kod Radia. Kad je u Noikom u junu 1942. obrazovana Vrbaska eta u sastavu bataljona Petar Mrkonji, preuzeo je komandu nad njom; u ljeto 1942. imala je 65 etnika, a krajem godine oko 100. Kasnije je bio komandant upske brigade. Vranjeevi je o njemu dao ocjenu da je nestalnog i kolebljivog karaktera, kabadahija, enskaro, tip za studiranje koga treba likvidirati (AVII-BH-V-9716). Poginuo 6. marta 1944.
824

294 aktiv formirao na prijedlog Adema Hercegovca, koji je jo ranije radio na ovom terenu kao politiki komesar Motajike partizanske ete i poznavao raspoloenje mladih Ujutro oko pet sati pojahao sam konja i pourio u Joavku, gdje je trebalo da se 1. aprila odri sastanak OK KPJ za srednju Bosnu, iji sam lan tada bio. Nakon to sam odmakao desetak kilometara, susreo sam u Rajevcima kurira na konju, koji je dolazio iz Joavke. Ne idi u Joavku rekao mi je uzbuen.- Tamo je sve poklano! etnici su pobili ranjenike u bolnici i cijeli Komitet. Ubili su doktora Mladena828 Gledao sam kurira zaprepaen. Ponovi to to si rekao rekoh mu, ne vjerujui vlastitim uima. On ponovi i dodade jo toga. Sluam ga, a ne ujem. Pitam se kakva se to strana izdaja zbila, kako su mogli da pobiju ranjenike, ubiju druga Mladena Trebalo je da Milan Radman takoe doe na sastanak, ali on nije na vrijeme stigao u Joavku zbog loeg stanja u Rastui. A kada je sa zakanjenjem stigao iz Pojezne u Vijeane, obavjestili su ga o dogaajima u Joavci. Radman je odmah krenuo u Crnovrku etu i tu smo se sastali on, oko Perovi i ja, trojica preivjelih lanova OK KPJ za srednju Bosnu. Odrali smo sastanak i za sekretara OK KPJ izabrali Milana Radmana, koji je zatim napisao opiran izvjetaj o etnikom puu, ubistvu Rajka Bosnia, elje Baria, Mladena Stojanovia, ranjenika i ranjenih boraca Proleterskog bataljona i etvrtog krajikog NOP odreda. Izvjetaj smo poslali Pokrajinskom komitetu KPJ za Bosnu i Hercegovinu preko Banjaluke i traili da iz Banjaluke doe drugarica Zaga Umievi Mala, lan OK KPJ za srednju Bosnu. Na istom sastanku smo odluili da sjedite OK KPJ za srednju Bosnu bude u Vijeanima gdje se tada nalazio trab 4. krajikog NOP odreda. U meuvremenu, prilikom ienja pitolja, Radman se nehotice ranio u koljeno. Poslije svega to smo saznali o dogaajima u Joavci, Duko Brkovi, politiki komesar Crnovrke partizanske ete, postrojio je etu, pa smo krenuli preko Crnog vrha u Joavku. Stigavi u Joavku, zapalili smo zgradu kole, ali ne onu u kojoj se nalazila naa bolnica, i pohapsili nekoliko ljudi za koje smo sumnjali da su etniki jataci. etnici su pobjegli prema Skatavici, a mi smo, idui dalje, nailazili na tijela pobijenih drugova. Kod zgrade u kojoj su se od formiranja nalazili Okruni komitet Partije i Okruni komitet SKOJ-a, saznali smo da su Rajka Bosnia i elju Baria etnici odveli sa sobom.829 Produili smo prema koli u kojoj je bila naa bolnica. Kod mosta gdje se Mlinski potok uliva u rjeicu Joavku, nali smo tijelo ubijenog Milana Liine i saznali da je on, kada su etnici uli u kuu Danila Vukovia, u kojoj je leao ranjen dr Mladen Stojanovi, zapucao u krov kue. etnici su otvorili vatru, a Milan je pojurio, najvjerovatnije, prema zgradi Okrunog komiteta. Pretrao je most i tu bio smrtno pogoen.

U tom trenutku dr Mladen Stojanovi jo nije bio ubijen, ve samo odveden iz kue Vukovia. Napomena autora. 829 Kasnije emo saznati da su etnici Rajka Bosnia, sekretara Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu, elju Baria, sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, i jo nekoliko drugova ubili u predjelu Skatavice zvanom Ravna gora. Napomena autora Miloa Gliia.

828

295 U bolnici smo naili na stravian prizor. Dvanaest ranjenika, boraca Proleterskog bataljona i etvrtog krajikog NOP odreda, bilo je poubijano. Krv na sve strane, po podu, po zidovima. Tu vie nije bilo nikog od preivjelih ranjenika i bolesnika: jedni su otili prema Vijeanima, drugi prema Crnom Vrhu. Kad smo doli do kue Danila Vukovia, Danilo nam je rekao da doctor Mladen nije ubijen ni u njegovoj kui ni u blizini. etnici su ga, ranjenog, nekamo odnijeli.830 U tom izdajnikom i zlikovakom udaru Radievi etnici (koji su do tog zloina bili,u stvari, borci Joavake partizanske ete) su ubijali sve borce za koje su znali da su odani narodnooslobodilakoj borbi... Ukupno je bilo ubijeno 30 boraca 4. KNOP odreda i proleterskog bataljona koji su se zatekli kao ranjenici u bolnici koja je bila smjetena u zgradu Osnovne kole u Joavci, ili se te noi nali u tabu odreda u Joavci. Uspjeli su da se spasu i izvuku jedino ranjeni Milan Budimir, Aim obot, Redo Terzi i Jovica Trkulja, koji se tamo zatekao kao kurir. Prvog aprila etnici su ubili i dr Mladena Stojanovia,831 koji se poslije ranjavanja na Lipovcu tek bio poeo da oporavlja. etniki pu u Joavci bio je siguran znak da su etnici u srednjoj Bosni poli u otvorenu borbu protiv narodnooslobodilakog pokreta i da su se stavili na stranu okupatora i ustaa.832 Zbog veoma slabih veza vijest o traginim sudbini partizanskih junaka u Joavci nije se odmah proula u partizanskim etama u okolini. Jer, simpatizeri etnitva su krili krvavu tragediju u Joavci, da bi stravina ubistva etnici mogli da izvre i u preostalim partizanskim bolnicama i etama u srednjoj Bosni. A u mnoge partizanske ete i bolnice nikad nije ni stigla ta kobna vijest. Pretekla ju je etnika kama!

Milo Glii, Ubistvo Rajka Bosnia i elje Baria, Lina arhiva Slavka Odia. Datum pogibije narodnog heroja Jugoslavije dr Mladena Stojanovia u istorijsko-biografskoj literature razliito je dat. U Hronologiji radnikog pokreta i SKJ 19191979, tom II 19411945, Narodna knjiga i Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1980, str. 106, lanak br. 1136, navodi se da su ga ranjenog ubili etnici 1. aprila 1942. godine. U Vojnoj enciklopediji, drugo izdanje, knj. 9, Izdanje Redakcije Vojne encikopledije, Beograd, 1975, str. 164, kao dan pogibije se navodi 31. mart 1942. Rade Bai, autor knjige Doktor Mladen, Narodna armija, Beograd, 1969, str. 5. pie Prvog aprila etrdeset druge etnici Rade Radia upali su u partizansku bolnicu u selu Joavci i poklali dvadeset ranjenih proletera. Ubili su na zvjerski nain, i teko ranjenog doktora Mladena Stojanovia... Iz teksta njegove biografije u knjizi Narodni heroji Jugoslavije, Institut za savremenu istoriju Beograd i udrueni izdavai, Beograd, 1982, str.224, moe se zakljuiti da su ga etnici ubili 2. aprila 1942. godine. 832 Mile Trkulja, Advan Hozi, Ustanak i nadonooslobodilaki rat, Optine Kotor.Varo i Skender-Vakuf u NOB, 1941-1945, Kotor-Varo 1986, str. 120. 31. marta 1942. tab 4. krajikog odreda obavjetava tab 2. krajikog odreda da su etnici 31.3. izvrili napad na tab odreda i poubijali sve osoblje taba, izuzev komandanta i politikog komesara, koji su se nalazili na terenu, da su iste noi 31.3/1.4.1942.. napali ambulantu u Joavci, poklali ranjene i bolesne borce i odveli dr Mladena Strojanovia i njegove najblie saradnike. tab 4. krajikog oderda je zatraio od taba 2. krajikog odreda pomo od 100-150 provjerenih boraca, bez oruja, jer 4. krajiki odred ima vika oruja., Zbornik, tom IV, knj. 4, dok. br. 48., Regesta dokumenata o srednjoj Bosni u NOB, 1941-1943, Prnjavor 1971, str.26.
831

830

296 Navodimo nekoliko primjera uzetih iz Regeste dokumenata o srednjoj Bosni u NOB 1941/1943.833 da bismo, bar djelimino, prezentovali uslove u kojim je trebalo da djeluju lanovi SKOJ-a i napredne omladine, kao i svi pripadnici NOP-a, odnosno u kojim su djelovali sve do dolaska Prve proleterske divizije u srednju Bosnu, 16. novembra 1942. godine, kao i kasnije, poto su etnici, iako razbijeni, i dalje napadali partizane i muki ubijali nenaoruane graane koji su imali nekog u partizanima ili su bili simatizeri ili pripadnici NOP-a a nisu ubijali pripadnike okupatorske vojske i njihove kolaboracioniste, poto su spomenutim ugovorima etnici bili njihovi saveznici. Za puniju ilustraciju dogaanja u periodu april-decembar 1942. dajemo neke podatake iz Regeste dokumenata o srednjoj Bosni, iz njena dva dijela (o NOP-u i etnitvu) Dokumenti Nardonooslobodilakog pokreta: 043 21-23.februara 1942. Odrana je u Skender.Vakufu Oblasna partijska konferencija sa dnevnim redom: politika situacija, vojno pitanje, stanje artije, SKOJ i razno. O politikoj situaciji podnio je izvjetaj Osman Karabegovi. U diskusiji, politkomesar 4. bataljona 3. krajikog odreda Adem Hercegovac izvjestio je da se Blatnika eta vezala sa Pribinikom etom i da su formirale etniki bataljon, koji sabotira NOB-u, ali da je sutuacija na sektoru Prnjavora i Motajice dobra i da je narod raspoloen za borbu. O vojnikom stanju 4. krajikog odreda govorio je komandant Danko Mitrov, izjavivi da Odred ima 4 bataljona i najvie oruja od svih odreda u Bosanskoj krajini, ali da to oruje zbog slabog politikog rada jo nije nae; 1. bataljon ima najvie oruja, ali je u pogledu discipline i politiki najslbiji; 2. bataljon, izmeu Vrbasa i vrbanje, nije formacijski potpun. Dolaskom Laze Teanovia na ovaj teren, u bataljonu je dolo do krize; 3. bataljon, na sektoru Tesli-Doboj, ima dvije partizanske i i jednu mjeovitu etu, nastalu od etnike; 4. bataljon prnjavorski, potpuno je partizanski. Na konferenciji je zakljueno da etnike voe treba progoniti, a politikim radom nastojati da se etniki boric i mase pridobijaju za NOP.834 044 25. februara 1942. Direktive Pokrajinskog komiteta KPJ za BH. U direktivama okrunim komitetima Bosanske krajine stavlja se ovima u zadatak da: svemu to rade treba da dadnu odgovarajuu formu i da organizaciono uvrste svaki svoj politiki uspjeh; da na terenu nau ljude koji e biti stalni sprovodnici partijske politike linije i da s njima odravaju stalnu vezu; da se smjelo i bez sektaenja primaju novi ljudi u Partiju; da se posveti najvea panja omladini i radu odbora, kao privremenih organa narodne vlasti. Ocjenjujui situaciju, PK ukazuje da se u dotadanjem radu nastojalo na okupljanju naroda u borbi, a pritom zaboravlja na perspektivu te borbe. Nije se vodilo dovoljno rauna o ljudima koji su stajali na elu etnikih jedinica i tako im je bilo omogueno da se dokopaju pozicija. A kada su te greke uoene, bilo je kasno.835

833

Regesta dokumenata o srednjoj Bosni 1941-1943, Prnjavor 1971, 322 str. (Knjiga je podjeljena na tri djela: Dokumenti Narodnooslobodilakog pokreta, str. 9, Dokumenti Nezavisne drave Hrvatske, str. 132 i Dokumenti etnikih formacija, str. 303; Dokumente odabrali Drago Karasijevi-Mladen Vukosavljevi, Recenzenti Adem Hercegovac, Vojo Nikoli; Redaktor Slavko Odi. U naznaci dokumenata stavljamo i njihov redni broj u Regesti dokumenata). U daljem tekstu Regesta dokumenata 834 Arhiv VII Vojno-istorijski institut, IRP, reg. br. 1/351, Regesta dokumenata str. 24. 835 Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH reg. br. 1/379, Regesta dokumenata str. 25.

297 045 5. marta 1942. Pismo Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu Glavnom tabu BH. U 3. odredu, koji zahvata podruje Donjeg Vakufa, Kupresa, pa preko Jajca, Jezera, Mrkonji-Grada, Glamoa, Ribnika, Sitnice Manjae, emernice do Vrbanje i preko nje sve do Prnjavora, Teslia, Doboja i brodske pruge, nalazi se najvei broj naih najboljih kadrova. Da bi se preduzele mjere protiv razbijakog rada etnika pod komandom Uroa Drenovia i Laze Teanovia i popravilo stanje u 3. odredu, odrana je u Agiima 6. februara konferencija komandnog kadra 1, 2, 3. i 4. bataljona ovog odreda, na kojoj je donesena odluka o diobi ovog odreda na 3. i 4. odred i obrazovan novi tab 3. odreda. Poslije ove konferencije odrana je konferencija komandnog kadra 4. odreda u koju su uli Manjaki, emerniki i dva bataljona preko Vrbanje, jedan prema brodskoj pruzi i Doboju, a jedan prema Savi i Prnjavoru. Ocjenjeno je da ovaj novi odred ima dobrih partizanskih eta (oko Crnog Vrha, Motajice, Prnjavora), ali da je ljudstvo u manjakom bataljonu nepouzdano i da ga treba oistiti. Prisustvo u odredu etnikih, iako malih, snaga, dovelo je politiku bratstva u muslimanskim selima oko Banjaluke u teku krizu. Odlueno je da se onemogui pokuaj etnikih bandi; 4. odredu (4 bataljona sa 12 eta) dodjeljen je teren od Sitnice preko Vrbasa i Vrbanje, Joavke, Crnog vrha do iznad Prnjavora, s tim da zahvati i podruje prema Kotor-Varou i Tesliu. U ovo vrijeme odred je imao 1750 puaka, 25 pukomitraljeza, 7 tekih mitraljeza i 1 minobaca.836 046 31.marta 1942. tab 4. krajikog odreda obavjetava tab 2. krajikog odreda da su etnici 31.3. izvrili napad na tab odreda i poubijali sve osoblje taba, izuzev komandanta i politikog komesara, koji su se nalazili na terenu; da su iste noi 31.3/1.4.1942. napali ambulantu u Joavci, poklali ranjene i bolesme borce i odveli dr Mladena Stojanovia i njegove najblie saradnike. tab odreda je zatraio od taba 2. krajikog odreda pomo od 100-150 provjerenih boraca, bez oruja, jer 4. karjiki odred ima vika oruja.837 047 8. aprila 1942. Izvjetaj Luke Radetia da su etnici izvrili pu u Maslovarama 8. aprila u 3 sata ujutro i ubili politikog komesara Idriza Maslu, te da je on s nekoliko boraca uspio pobjei u Skender-Vakuf.838 048 9. aprila 1942. Komandir Imljanske ete Ilija Slavni javlja da se eta nalazi u vrlo kritinom stanju, jer joj je zbog etnikih pueva onemogueno da se snabdjeva sa sektora Prnjavora (iz 3. bataljona) i jer je odsjeeno, bez veze s drugim partizanskim jedinicama; nadalje da se u eti nalazi mnogo Muslimana i partijaca i da im, poslije pua u Maslovarama, gdje je eta ubila komesara Idruza Maslu i prela u etnike, prijeti opasnost.839 050 14. aprila 1942. Komandir i politiki komesar 4. ete 2. bataljona 4. krajikog odreda, Ilija Slavni i Petri (Patar Gaji, napomena autora), izvjetavaju komandanta Operativnog taba za Bosansku krajinu da je u eti nastalo vrlo kolebljivo i kritino stanje, te da je nekoliko boraca radilo za etnike i da su pripremali pu; da su etnici pokuali napasti etu i prevesti je u etnike, ali da je on s etom zauzeo poloaj i odluno odbio zahtjev etnika da se preda, tako da je eta ostala partizanska; da su zbog hrane, koju dobavljaju preko Maslovara, izrazili spremnost da sarauju sa etnicikom

836 837

Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/382, Regesta dokumenata str. 25. Zbornik, tom. IV, knj. 4. dok. br. 48, Regesta dokumenata str. 26. 838 Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/448, Regesta dokumenata str. 26. 839 Arhiv VII, Mikrofilm IRP BiH 1/445, Regesta dokumenata str. 26.

298 etom u Maslovarama u zajednikoj borbi protiv neprijatelja.840 054 22. aprila 1942. uro Pucar obavjetava Kostu Naa i Lepu Perovi o situaciji na putu od SkenderVakufa do Maslovara i javlja da e sa Udranim bataljonom produiti do Braneaca, da bi se sastao sa Osmanom i Dankom.841 055 22. aprila 1942. Nikica Pavli izvjetava Kostu Naa i Lepu Perovi da je 21. aprila preselio sa Obavjetajnim biroom u SkenderVakuf, te o uslovima za rad u Skender-Vakufu i stanju na terenu.842 057 24. aprila 1942. Nikica Pavli javlja sekretaru Operativnog taba za Bosansku krajinu da, na osnovu dogovora sa Pucarom, organizuje izgradnju bolnice u emernici na Bijelom Potoku, da mobilie radnu snagu i radove poinje 26. aprila.843 063 27. aprila 1942. uro Pucar izvjetava da je sa Udarnim bataljonom stigao u Vijeane, gdje se nalazi Proleterski bataljon; da su na putu u u ambulanti u Maslovarama nali dva bolesna proletera i jo dva bolesnika sa dvije drugarice, a u bolnici Borje, koju su etnici opljakali, etiri bolesna druga sa tri drugarice; bjeei ispred Udarnog bataljona etnici su se koncentrisali u njegotini i napali bataljon u rejonu Karaa ujutro u 8 sati, naoruani sa oko 400 puaka, 7 pukomitraljeza i jednim tekim bacaem. U borbi koja je trajala do 19 sati Udarni bataljon je imao 15 ranjenih (dva teko) i 5 poginulih. Po dolasku u Vijeane odrana je konferencija i odlueno da Udarni i Proleterski bataljon zajedno napadnu i unite etnike, te da Proleterski bataljon nakon toga krene u sastav brigade.844 064 27. aprila 1942. Nikica Pavli izvjetava da su iz Imljanske ete stigla u Skender-Vakuf tri proletera sa poloaja u selu Mladikovina kod Blatnice. Tamo su bila 32. partizana, od toga 20 na poloaju, a 10 u Blatnici, od kojih 7 iz proleterskog bataljona. Njih je 21. aprila u 22,30 sati opkolilo i napalo 85 etnika iz Vlajia, Buletia i eave pod komandom Jove Kitia, biveg policajca iz Teslia.. Sedamnaest partizana iz Vitkovake i Pojezinske ete odbacili su oruje i prili etnicima i tako su zarobili trojicu proletera i sa jo zarobljenih 10 partizana poveli u etniku komandu u eavi, odavde u Pribini, odakle su krenuli u Borje prema bolnici. Iskoristivi strah i zabunu meu etnikim sprovodnicima, koji su saznali za dolazak Udarnog bataljona, a zatim uli borbu od Liplja, ova trojica partizana iz Imljanske ete su 23. aprila uspjeli pobjei i probiti se u Skender-Vakuf. Izvjetaj je opiran i vrlo bogat podacima o dogaajima tih dana na terenu i u jedinicama.845 065 28. aprila 1942. Operativni tab za Bosansku krajinu potvruje prijem izvjetaja 4. ete 2. bataljona 4. krajikog odreda od 24. aprila i obavjetava komandu ete da joj ne moe uputiti traenu pomo za napad na Koriane, jer su sve snage angaovane u borbi protiv etnika; da se akcija na Koriane odlae, ali da eta prikupi podatke o neprijatelju i najtjenje saradnje sa novoformiranom Prvom travnikom etom,iji je komandir Riza Hercegovac, zamjenik Riza Golali, a komesar air Bekti.846 066 30. aprila 1942. Boko iljegovi, lan Okrunog komiteta za Kozaru, obavjetava uru Pucara da je na Dankovo traenje iz 2. krajikog odreda upueno 100 omladinaca i da se nalaze u Bocu.847 067 2. maja 1942. Milan Radman izvjetava da je 21. marta formiran Okruni komitetet KPJ u sastavu: Rajko Bosni, sekretar, Zaga Umievi, Milan
840 841

Arhiv VII, Mikrofilm IRP BiH 1/450, Regesta dokumenata str. 27 Zbornik, tom IV, knj. 4, dok. br. 89, Regesta dokumenata str. 29. 842 Zbornik, tom IV, knj. 4, dok. br. 92, Regesta dokumenata str. 29. 843 Zbornik, tom IV, knj. 4, dok. br. 96, Regesta dokumenata , str. 29. 844 Zbornik, tom IV, knj. 4, dok. br. 100., Regesta dokumeneta str. 31. 845 Zbornik, tom IV, knj. 4, dok. Br. 101, Regesta dokumenata str. 32. 846 Zbornik, tom IV, knj. 4. dok. br. 113, Regesta dokumenata str. 33. 847 Zbornik, tom IV, knj. 4. dok. br. 113. Regesta dokumenata str. 33

299 Radman, Milo Glii i eljo Bari (SKOJ), ali da taj komitet zbog izuzetnih prilika nije djelovao te da je ponovo formiran 2. maja u sastavu Milan Radman, sekretar, Zaga Umievi, Milo Glii, oko Perovi (omladina). Radman dalje izvjetava o stanju i radu Partije na terenu 4. krajikog odreda, o stanju partizanskih eta i Proleterskog bataljona, etnikim puevima i likvidaciji pojedinih eta.848 074 13. maja 1942. Operativni tab za Bosansku krajinu izvjetava Glavni tab BH da su na sektoru 4. krajikog odreda 1. proleterski bataljon i Udarni bataljon sa 700 puaka, 55 pukomitraljeza i jednim bacaem i da vode borbu protiv etnika na terenu 3. i 4. bataljona ovog odreda oko Borja, eave, Maslovara i Blatnice. 849 075 Dujko Komljenovi izvjetava Kostu Naa da je u Skender-Vakuf doao komandir Imljanske ete Ilija Slavni sa 15 drugova, a da se ostali nisu htjeli povui; da se Laza Teanovi prebacio na sektor Skender-Vakufa sa 80 do 100 ljudi i da im postavljaju zasajede, a seljake, pristalice NOP-a da veu, ubijaju i oduzimaju im imovinu.850 076 15. maja 1942. tab 3. ete 2. krajikog odreda izvjetava Kostu Naa da se je 15. maja prebacio sa etom u Boac iz bojazni da se eta ne bi pokolebala i prila etnicima, te radi koncentracije naih snaga i zatite bolnice u emernici, na koju Lazo Teanovi planira da napadne sa 87 etnika; da se sa etom nalazu i komandir i komesar sa 14 boraca 4. ete; dok se ostali iz ete nisu htjeli povui. Dan kasnije doao je Rade Radi sa 200 etnika i preuzeo ostatak Imljanske ete kao etniku etu.851 078 Polovinom maja 1942. Partizanski obavjetajni biro Operativnog taba za Bosansku krajinu saoprava da su se u Stoeru 2. domobranskog zbornog podruja u Banjaluci sastali Brozovi, zapovjednik, ustaki stoernik Beljan, Bla Guti. Drai, upravbik policije i Gvozdi, veliki upan sa Uroem Drenoviem, Vukainom Maretiem i Jovom Miiem i potpisali ugovor o zajednikoj borbi protiv partizana. 852 079 16. maja 1942. Niko Jurini izvjetava iz bolnice u emernici da se Lazo Teanovi prebacio na ovaj teren sa 60-80 etnika i napao bolnicu, ali da je bio odbijen uz gubitke od 7 mrtvih i 8 ranjenih, te da su poginuli Milan Brankovi i Paali iz Joavke, koji je poklao partizane u Joavci; da su partizanske snage veoma male i da bolnicu treba evakuisati; da je bolnica ve tri dana bez kruha i da su etnicu blokirali izvor vode.853 080 8. juna 1942. Komandir 1. kozarske proleterske ete Slavko Zrni izvjetava ukratko Operativni tab za Bosansku krajinu o borbi Proleterskog bataljona na Motajici, prilaui spisak od 113 poginulih proletera Kozarana.854 085 31 jula 1942. Okruni komitet KPJ za Banjaluki okrug obraa se srpskom narodu i borcima na teritoriji 4. krajikog odreda raskrinkavajui etnike kao izdajnike i pozivajui zavedene i neobavjetene bive partizane, koji su silom prilika stavili kokardu na svoju kapu, da okrenu oruje protiv njemakih i ustakih pijuna koji sjede u etnikim tabovima i protiv etnikih voa.855 086 13. avgusta 1942. Komandant 3. operativne zone NOPO Hrvatske javlja politikom komesaru 2. krajikog odreda da su se ostaci Krajikog proleterskog bataljona prije dva mjeseca prebacili u Slavoniju, te da su na njihov teren preli i Vojo Stupar, komesar 4.
848 849

Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/632, Regesta dokumenata str. 33. Zbornik, tom IV, knj. 5. dok. br. 12, Regesta dokumenata str. 35. 850 Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/584, Regesta dokumenata str, 35. 851 Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/591, Regesta dokumenata str. 35. 852 Zbornik, tom IV, knj. 5. dok. br. 55, Regesta dokumenata str. 36. 853 Arhiv VII, knj. 10. N, reg. br. 42/1, Regesta dokumenata st. 37. 854 Zbornik, tom IV, knj. 6,. Dok. br. 119, Regesta dokumenata str.37. 855 Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 2/224, Regesta dokumemnata str. 39.

300 krajikog odreda i Zaga Umievi sa grupom partizana.856 087 15. avgusta 1942. Partijsko povjerenitvo za Bosansku krajinu izvjetava PK KPJ BH da su etnici uz velike borbe sa snagama NOPO uspjeli da razbiju 4. krajiki odred i da je naputen teren toga odreda, ali da im pored svih upinjanja okupatorskih agenata da razbiju iznutra i ostale krajike odrede to nije polo za rukom; da je partijsko povjerenitvo za Bosansku krajinu odbilo svaki dalji sporazum i razgovor sa etnicima i zauzelo stav da se radi na produbljavanju diferencijacije izmeu etnikog vodstva i masa iz etnike pozadine, da se obraa direktno narodu i borcima etnicima, pozivajui ih u nae redove; da se vie ne vode razgovori sa etnikim vostvom ve samo sa komandirima eta, pod uslovom da se stave pod nau komandu; da se od bivih etnikih boraca stvara dobrovoljaka vojska i uporno raskrinkava pred masama etnika izdaja.857 089 31. avgusta 1942. 4. krajiki odred Novak Pivaevi obraa se srpskom narodu letkom, obavjetavajui ga o mukom ubistvu Novaka Pivaevia i Miloa Dujia, pokretaa i prvoboraca narodnog ustanka u srednjoj Bosni.858 090 6. septembra 1942. Operativni tab za Bosansku krajinu potvruje prijem izvjetaja Ilije Slavnia i Mile Trkulje, dostavlja im propagandni materijal i 5.000 kuna i nareuje: Vi treba za sada da uhvatite vezu sa svima potenim ljudima koji su ostali vjerni NOB-i, da pripremate teren za dolazak nae vojske to e uskoro uslijediti. Borcima, kojima prijeti opasnost po ivot treba da javite da se povuku i vama prikljue.859 092 10. septembra 1942. Pismo taba 4. krajikog odreda. Politiki komesar odreda Vojo Stupar izvetava tab 2. krajikog odreda da se gerilska grupa vratila 26. avgusta 1942. godine iz Slavonije na Motajicu i otpoela s izvoenjem akcija. Izvrila je napad na Koba, oslobodila ga i unitila sve objekte koji su sluili neprijatelju. Traila je vojniko pojaanje iz Slavonije, ali ga nije dobila, te moli tab 2. krajikog odreda da im oni poalju pomo u ljudstvu i oruju.860 095 16. oktobar 1942. Operativni tab za Bosansku krajinu predlae Vrhovnom tabu da se od snaga koje se nalaze u Bosanskoj krajini formira jedna do dvije grupe (divizije) od po tri brigade. Da bi se jedna divizija mogla obrazovati od 2. proleterske, 3. sandake i 5. crnogorske brigade i uputiti pravcem Mrkonji-Grad Crna Rijeka Skender-Vakuf Borja Prnjavor u srednju Bosnu, gdje su povoljni uslovi za dolazak naih jedinica i njihovo djelovanje na tom terenu, kao i za ishranu na sektoru Posavine i srednje Bosne; da bi ova grupa mogla uspostaviti vezu sa istonom Bosnom, te da bi ve i njeno djelovanje u srednjoj Bosni povoljno uticalo na razvoj prilika u istonoj Bosni.861 103 16. novembra 1942. Izvod iz Dnevnika 3. krajike proleterske brigade: Brigada je 13.11.1942. godine ula u sastav 1. proleterske divizije i ve 16. novembra krenula sa prostora Bosanske krajine prema srednjoj Bosni U drugoj polovini novembra 1942. godine, brigada je prela r. Vrbas i r. Ugar, likvidirajui etniko uporite Maslovare i krenula dalje preko pl. Borje i s. njegotina istei ih od etnikih bandi.862 113 3. decembra 1942. tab 1. proleterske brigade izvjetava tab divizije da je brigada 3. decembra blokirala Kotor-Varo, zatim prela navee u napad i u borbi koja je trajala do
856 857

Zbornik, tom IV, knj. 6. dok. br. 98, Regesta dokumenata str. 39. ARHIV VII, Microfilm IRP BH 2/61, Regesta dokumenata str. 39. 858 Arhiv VII, knjiga , reg. br. 13/8, tegesta dokumenata.. str. 40. 859 Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 2/310. Regesta dokumenata str. 40 860 Zbornik, tom IV, knj. 7. dok. br. 26, Regesta dokumenata str. 41. 861 Zbornik, tom IV, knj. 7. dok. br. 134, Regesta dokumenata str. 42. 862 (Dnevnik u posjedu politikog komesara brigade Sime Tadia). Regesta dokumenata str. 44.

301 10 sati 4. decembra oslobodila Kotor-Varo.863 149 22. decembra 1942. tab 1. proleterske brigade pie komandantu etnikog bataljona Knez Arsen, koji se interesovao za uslove prelaska na stranu NOV.864 151 25. decembra 1942. Mile Trkulja i Ilija Slavni javljaju Kosti Nau da su etnici uglavnom razbijeni i da se djelomino predaju, a mnogi bacaju oruje i odlaze kuama, dok manje grupice bjee po umi, te da su sve uinili da s njima uspostave vezu, i da e se stanje brzo normalizovati. Dalje javljaju da su u partizanskim rukama Braneci, Joavka, Kotor-Varo, Potoani, Crni Vrh, Lipovac, Javorani itd., da se oskudjeva u politikim radnicima, da politodjeli jedinica pruaju pomo, ali da ona nije dovoljna, da je dosta ljudi otilo u proleterske jedinice, ali da vlada miljenje da se teren nee moi odrati, pa da je narod zbog toga i zbog straha od etnika rezervisan prema NOP-u i NOB-i.865 154 30. decembra 1942. Oblasni komitet za Bosansku krajinu javlja politikom komesaru 1. divizije i zamjenicima komesara divizija da upuuje efketa Maglajlia za rukovodioca partijske organizacije na terenu izmeu rijeka Vrbasa i Bosne, s tim da se na tom terenu formira Povjerenitvo okrunog komiteta. Oblasni komitet sa Maglajliem upuuje za vojne i politike rukovodioce Stevu Samardiju, Muniba Maglajlia, Safeta Fejzia, Momira Kapora, Petra Petrovia, Marka Stokia, Nenada Krajinovia, Neeljka Pavlovia, Nenada Gavria, Milu Maria, Savu Milia, eera, Milorada Veria i Miia, koji su sa terena srednje Bosne.866 165. 3. januara 1943. Ratni vojni sud pri atbu 1. proleterske divizije osudio je na smrt njemaku pijunku Miru Gnjatovi i Ljubu Petrovia, koji je kao lan Glavnog taba etnikih odreda sklapao sporazume s Nijemcima i ustaama.867 199 21. januar 1943. Izvjetaj taba 1. proleterske brigade o situaciji na podruju pl. Motajica i ponovnom pojavljivanju Nikole Forkape sa etnicima; upuivanje kombinovanog bataljona, ojaanog etom koju je formirao Vojo Stupar, te pomjeranje ostalih bataljona radi obezbjeenja pravca od Dervente i Doboja.868 222 31. januara 1943. Vrhovni tab NOV i POJ obraa se letkom etnicima koji su zavedeni neprijateljskom propagandom i ukazuje im na lai okupatora i njihovih slugu o NOVJ, o pogrenosti politike ekanja, o ustako-etnikom savezu pod okriljem okupatora i poziva ih da pristupaju NOP-u i NOVJ prije nego to budu orujem uniteni.869 236 31. marta 1943. Spisak boraca 1. proleterske brigade ranjenih u borbama od 15. februara do 31. marta 1943. godine u kojem se nalaze i imena 31. borca s terena srednje Bosne, uz naznaku datuma i mjesta ranjavanja.870 Dajemo nekoliko podataka iz Regeste dokumenata o srednjoj Bosni - iz dijela Dokumenta o etnikim vojnim formacijama: 001 14. februara 1942. Ilija Mali, komandant vojno-etnikog bataljona, obavjetava komandanta partizanskog bataljona Laevac da je Po nareenju vrhovnog komandanta Drae Mihajlovia sa dananjim danom fromiran vojno-etniki bataljon, koji ne priznaje partizansku komandu i koji nee izvravati nareenja partizanskih tabova, ve
863 864

Zbornik, tom IV, knj. 8. dok. br. 215, Regesta dokumeneta str. 47. Zbornik, tom IV, knj. 8. dok. br. 214, Regesta dokumenatata str. 54. 865 Arhiv VII, k. 407, dok. br. 4/2, Regesta dokumenata 54. 866 Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 3/394, Regesta dokumenata str. 55. 867 Arhiv VII, k. 80, reg. br. 56/6-2, Regesta dokumenata str. 58. 868 Zbornik, tom IV, knj. 9, dok. br. 106, Regesta dokumenata str. 65. 869 Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 3/529, Regesta dokumenata str. 71. 870 Zbornik, tom IV, knj. 11, dok. br. 162, Regesta dokumenata str. 76..

302 e sam izdavati nareenja, uz napomenu: Teritorija bataljona protee se na sve ete poev od Crkvene, Blatnice, Pribinia, eave, Popovi, Pojezna, Rastua, Buleti i Vruica.871 005 28.juna 1942. tab vojno-etnikog odreda Borja u Joavci obavjetava Stanka enia, lana vojno-etnikog odreda Borja da je primio njegovo pismo da su se komunisti organizovali i da spremaju ponovo revoluciju meu nama, te da e tab preduzeti najstroije mjere predostronosti. Rade Radi, dalje, pie eniu: Ba taj Josipovi za koga si javio htjeli smo ga pustiti, da mi nije rekao Jotanovi Sredo kako je njemu priao Josipovi da se predao zato da bi ugrabio priliku i ubio nekoliko etnikih voa.872 008 16. avgusta 1942. Zapisniki su sauvani podaci o konferenciji Borjanskog vojno-etnikog odreda, kojoj su prisustvovali Rade Radi, njegov pomonik Jova Kiti i Milan Babi u ime odsutnog Forkape, komandanta Bataljona Knez Arsen. Na dnevnom redu je bio izbor komandanta Borjanskog odreda, jer je Rade Radi odreen za komandanta svih etnikih odreda Bosne, utvrivanje dunosti pojedinih lanova taba i razmatranje rada Komunistike partije. M. Ivankovi se izjasnio za izbor komandanta Odreda, s tim da se Rade Radi, ako ne bude komandant svih odreda, automatski vrati na dunost komandanta odreda Borja. Govorei o Komunistikoj partiji Ivankovi je iznio sluaj Novaka Pivaevia i izjavio da u Joavci ima komunistika elija, koju treba unititi. Rade Radi zamjera to je na dnevni red stavljen izbor komandanta, kada o tome nije razgovarano sa glavnim tabom i smatra da se njegovom dosadanjem radu ne moe nita prigovoriti. to se tie komunista glavni tab e poslati struno lice koje e sva sumnjiva lica ispitati i preduzeti mjere. Osnovae se koncentracioni logori u koji e biti smjetena sva lica naklonjena komunizmu. Za Pivaa navodi da je po nareenju glavnog taba ostavljen privremeno u Liplju. Zatim, navodi da meu etnicima ima gestapovaca po zadatku. Za pomonika komandanta odreda izabran je Ljubomir Cakeli. Odreuje se koncentracioni logor za komuniste u Karau u koli. Za upravnika logora odreen je Milan Brki.873 013 8. septembra 1942. Komandant pozadine vojnoetnikih odreda Borja pie komandantu bataljona Karaore: Glavni tab bosanskih etnikih odreda aktom broj 122/42. od 23. avgusta dostavio je slijedee: U posljednje vrijeme, a naroito od kako je nastalo primirje i prestale borbe na osloboenom etnikom podruju, na nekim sektorima deavaju se vrlo rave pojave: ubistva, pljakae, surovo i nevojniko postupanje meu etnicima i prema narodu. Postoje dokazi da su etnici sa orujem u ruci vrili samovoljno premetaine i time stvarali sumnju meu etnicima i u narodu. 874 017 26. septembra 1942. Ljubo Cakeli, pomonik komandanta vojno-etnikog odreda Borja komandantu etnikog bataljona Kralj Petar II da najkasnije do 28.9.1942. uputi 20 dobro naoruanih etnika sa jednim pukomitraljezom, pod komandom sigurnog vodnika, u tab odreda, odakle e krenuti na teren bataljona Knez Arsen da likvidiraju sa ostacima komunista. U naredbi se podvlai da je ovaj zadatak od presudne vanosti za na dalji rad i borbu obzirom da se na Motajici prema Kobau nalaze vrlo male snage komunista pod komandom Voje Stupara, od kojih su neki od strane naih patrola uhapeni sa propagandnim materijalom, te je u interesu nae borbe da se sa tom komunistikom grupicom jedanput zauvjek

871 872

Arhiv VII, arhiva srednjobosanskih etnika, rg. Br. 11600, Regesta dokumenata str. 305. Arhiv VII, arhiva srednjokolskih etnika, reg. br. 1605, Regista dokumenata str.306. 873 Arhiv VII, arhiva srdenjobosanskih etnika, reg. br. 11613, Regesta dokumenata str. 307. 874 Arhiv VII, arhiva srednjobosanskih etnika, reg. br. 11624, Regesta dokumenata str. 309.

303 likvidira.875 024 24. novembra 1942. Zabiljeeno je brojno stanje Motajike ete etnikog bataljona Knez Arsen: etnika 31, puaka 31, pitolja 10, bombi 21, metaka 894. U selu Smrtiima andarmerijska stanica sa 4 puke. Komandir ete Vlado Vini, roen 1909. godine u selu Gornjim Smrtiima.876 025 24. novembra 1942. Zabiljeeno je brojno stanje Carevogorske ete bataljona Knez Arsen: etnika 19, puaka 19, pitolja 3, bombi 14, metaka 576. Komandir ete Ljubo Podgorac, roen 1919. u selu Galjipovci, Linja. 877 028 2. januara 1943. etnika optina Pojezna obavjetava dopisom zapovjednika posade NDH u selu Kalenderovcima da se optinska uprava, nakon povlaenja partizana, vratila na svoj teren i ponovo zapoela da radi, te da je 3. etnika eta Kralj Petar II zaposjela poloaje koje je drala prije prodora partizana na ovo podruje. Optinska uprava izjavljuje da e etnici lojalno saraivati s vlastima NDH i da na terenu optine nema komunista, ali da je potrebna obostrana budnost i akcija protiv njih.878 029 17. januara 1943. Komanda bosanskih etnikih odreda alje njemakom komandantu u Banjaluci dopis. Rade Radi se u ovom dopisu ali na njemakog oficira Liperhta zbog netanih izjava o etnikim neuspjesima u borbi protiv partizana u zajednikoj akciji 16. i 17. januara kod Prnjavora, Vrana i Braneaca, navodei da su etnici Borjanskog odreda zauzeli poloaje koje su im Nijemci odredili i da ih i sada dre.879 030 20. marta 1943. Komandir Vrbaske etnike brigade Laza Teanovi i komandant odreda Manjaa Jovo Mii piu komandantu njemake vojske u Banjaluci, obavjetajnom odjeljenju: U toku borbi koje vodimo protiv krajikih partizanskih brigada na sektoru Vlai-Borje mi imamo povjerenje u njemaku komandu te i ovom prilikom molimo da naa sela budu zatiena dok se mi nalazimo u borbi protiv zajednikog neprijatelja ovjeanstva-komunizma.880 034 10. aprila 1943. Domobranima u Derventi upuen je etniki letak kojim se oni pozivaju da priu Jugoslovenskoj vojsci u otadbini i da pod rukovodstvom Drae Mihajlovia ostvare bratstvo i jedinstvo Srba i Hrvata; letak se zavrava parolama: ivio kralj Petar, ivio voa hrvatskog naroda Maek.881 037 29. aprila 1943. Pregled jedinica i rukovodilaca etnikog odreda Borje: tab odreda Borje: komandant Rade Radi, zamjenik Simo Miladi, naelnik taba Stanko eni, pravni referent Vid Vidovi, autant Svetko Aleksi, komandant pozadine Sveto Mitrovi, zamjenik Milenko Savi; Glavni tab bosanskih etnikih odreda: Vasilije Lali, zamjenik komandanta, Luka Radi, komandant pozadine, major Slavoljub Vranjeevi, komandant operacija, kapetan Martinovi i Brana Lazii, delegati etnike vrhovne komande; bataljom Mrkonji: Duan Novakovi, komandant, Petar Aleksi, lan taba, komandiri eta: Dragoljub Raili, Mihajlo uri, Branko Grkinja, Ljubo Bundalo, Veljko Rai, Gostimir Stankovi, Ilija Ivankovi, Miladin Mirkovi, Jovan Savanovi i Jevrem Madar; bataljon Karaore: Todor Arseni, komandant; komandiri eta Mirko Deli, Zdravko Jefti, Boo Boji i Spasoje Radi; bataljon Tankosi: Boko Gai, komandant; komandiri eta: Novak Prodi, Milan Deli, Stanko Grabovac, Rade Sekuli i Vlado Pavlovi; bataljon Kralj Petar II: Bladoje Vasi i Milan Kondi, komandiri eta; bataljon Knez
875 876

Arhiv VII, arhiva srednjobosanskih etnika, reg. br. 11632, Regesta dokumenata str. 310. Arhiv VII, arhiva srednjobosanskih etnika, reg. br. 11643, Regesta dokumenata str. 312. 877 Arhiv VII, arhiva srednjobosanskih etnika, reg. br. 11644, Regesta dokumenata str. 312. 878 Arhiv VII, k. 176, dok. br. 58/4-1, Regesta dokumenata str. 313. 879 Zbornik dokumenata NOR-a, tom IV, knj. 9, dok. br. 186, Regesta dokumenata str. 314. 880 Arhiv VII, dok. BiH br. V 11660, Regesta dokumenata str. 314. 881 Arhiv VII, Mikrofilm UDB Zagreb 21/90, Regesta dokumenata str. 315.

304 Arsen: Rajko Maleevi, komandant, uro Milosavljevi, zamjenik; komandiri eta. Petar Trivali, Luka Stijakovi, Petar Nedi, Branko Veselinovi i ivojin Vasiljevi. 882 27. Paktiranje etnika sa ustaama i Nijemcima; tajne etnike trojke Z Snaan polet NOP-a u Bosanskoj krajini u proljee 1942. godine, pojaao je nesigurnost i strah kod etnikih grupa i uslovio jau meusobnu ovisnost okupatora, ustaa u etnika. Vidjevi jedinu mogunost za zaustavljanje razvoja NOP-a u Krajini u meusobnom udruivanju, etnike voe uspostavljaju kontakte s predstavnicima okupatora i ustaa, a 25. februara 1942. godine etnici Uroa Drenovia vre otvorenu izdaju prilikom napada na garnizon Mrkonji-Grad. Slab rad KPJ na podrujima centralne Bosne, na teritoriji 4. krajikog NOP odreda proetnike snage koristile su za razbijanje pojedinih jedinica ovog odreda. Imajui u vidu privredni i strategijski znaaj centralne Bosne, partizanski Operativni tab za Bosansku krajinu, krajem marta 1942. godine, upuuje na ovo podruje proleterski bataljon Bosanske krajine formiran 25. marta 1942. godine u elincu, koji je trebalo da ue u sastav jedne od proleterskih brigada u istonoj Bosni. Pomognuti od ustaa i okupatora, etnici u namjeri da onemogue akciju Proleterskog bataljona i jedinica NOPa na ovom podruju prelaze u kontraofanzivu, vre pu u noi izmeu 31. marta i 1. aprila 1942. godine u jedinicama 4. krajikog NOP odreda i, zahvaljujui efikasnijoj podrci okupatorskih i ustakih snaga, razbijaju znatan dio njegovih jedinica.883 Snage Proleterskog i Udarnog bataljona, predvoeni najistaknutijim vojnim i politikim rukovodiocima u Krajini, uspjele su u aprilu razbiti etnike snage u centralnoj Bosni. Vei dio etnikih rukovodilaca, meu kojima i Uro Drenovi, spasli su se bjekstvom u Banja Luku, gdje hitno trae pomo od okupatora i snaga NDH. Ustae u Banjoj Luci poslije viemjesene blokade grada i snanog pritiska partizanskih snaga na prostoru Kozare, Podgrmea, Drvara, Janja i drugih voa za saradnju.884 Saradnja etnikih komandanata i etnikog rukovodstva s Nijemcina bila je veoma iroka i mnogostruka, a etniki komandanti bili su povezani s ustaama i domobranima, odnosno vlastima NDH Svi etniki odredi na teritoriji zapadne Bosne imali su do prve polovine 1942. sporazume s predstavnicima NDH o uzajamnoj saradnji i pomaganju u borbi protiv partizanskih jedinica, uz priznavanje poretka NDH od strane etnikih komandanata. Odred Koi je sklopio sporazum 27. aprila, puk Manjaa 15. maja, odred Obili 27. maja, a odred Borja 9. juna 1942.885 U Izvjetaju Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu za mjesece juni i juli, od 15. avgusta 1942. godine, upuenog Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH govori se o ustakoetnikim sporazumima, pa dajemo samo kratak izvod iz toga Izvjetaja:

882 883

Ariv VII, dok. BiH br. V 11674, Regesta dokumenata str. 316. Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1990, str. 284. 884 Duan Luka, n. d., str. 235. 885 Branko Latas, Saradnja etnika Drae Mihajlovia sa okupatorima i ustaama (1941-1945), Dokumenti,

305 Poslije ustako-etnikog sporazuma, koji je nainjen pod okriljem i po nareenju okupatora i koga je on htio da upotrijebi kao glavno oruje u borbi za slamanje ustanka u Krajini, pokazalo se da je taj raun okupazora pogrean. etnici su uspjeli uz velike borbe sa nama da razbiju na IV odred, ali tu je bila taka. U posljednjem izvjetaju naveli smo vam detaljno politike i vojnike razloge naputanja naputanja terena toga odreda od naih snaga. Pored svih upinjanja okupatorskih agenata da razbiju iznutra ostale krajike odrede, to im nije uspjelo Pokazalo se da je veina naroda u Krajini i dalje za dosljednu narodnooslobodilaku borbu, da okupator ne moe u potpinosti da se osloni na ustako-etniki sporazum i da je zato prisiljen da ponovo dovlai svoje trupe u Krajinu. I zaista u Krajinu ponovo dolaze njemake trupe koje su se u martu sa krvavim gubicima izvukle iz zadnjeg svoga garnizona na Krajini (Prijedor Ljubija) Drugo, etnike voe videi da mase otpadaju od njih pokuavaju da ih raznim manevrima zadre. Oni piu pisma naim tabovima gdje trae pregovore pod etnikom firmom i predlau saradnju i zajedniku borbu protiv Muslimana i ustaa, ali s tim da i dalje ostanu etbici i zadre samostalne etnike tabove. Oni se pozivaju na preporuku uz Londona u tome smislu, na brzo otvaranje drugog fronta, mogunost otvaranja toga fronta u Jugoslaviji itd. Pisma vidi se, pisana su po instrukcijama sa strane Sva pisma pisao je i takav okoreli izdajnik kao to je Drenovi, drugu Kosti; bandit Lazo Tomi pisao je komandantu i politikom komesaru III bataljona III odreda i Operativnom tabu; bandit Mile Kecman pisao je V odredu nekoliko puta, a u najnovije vrijeme nudi toboe da preda nama 400 etnika sa 2 biva jugoslovenska oficira. Jedan od etnikih banditskih voa nudio je sastanak nekim naim drugovima sa kotarskim predstojnikom iz Mrkonjia, za koga tvrdi da je zaduio Srbe. Cilj tih njihovih pisama i ponuda je da vjetim manevrom dobiju u vremenu, te da zadre process diferencijacije koji se razvija izmeu lopovskog etnikog vostva i zavedenih masa. Oni taj process, dabome, ne mogu zadrati, ali tim svopjim manevrima i lanim tvrdnjama da su se ve sporazumjeli sa nama unose izvjesnu zabunu meu nae borce i otupljuju kod nekuh naih boraca otricu mrnje prema etnikim izdajicama886 Izmeu brojnih dokumenata, naenih u zarobljenim etnikim i ustakim arhivama, pomenuemo samo dva koja veoma ilustrativno govore o saradnji izmeu etnika, s jedne i ustaa i Nijemaca, s druge strane. U prvom dokumentu Odluka etnikih odreda o saradnji sa NDH, Zapisnik Konferencije predstavnika vojno-etnikih odreda sa leve strane reke Vrbasa, odrane 7. juna 1942. u selu Javoranima, srez kotorvaroki.,887 izmeu ostalog, stoji: Tako su sklopljeni izvjesni sporazumi sa Hrvatskim888 vlastima u Mrkonji-Gradu od strane Uroa Drenovia, u Banjoj Luci od strane Drenovia i Maretia, te je i Teanovi naknadno nainio takav sporazum za svoj sector. Tekstualno ti sporazumi nisu mi poznati, ali koliko sam obaveten, u njima je priznata Nezavisna
Arhiv Instituta IRP Sarajevo, Izvjetaj Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, poloaj avgust 1942, str. 1. Beograd 1999, str. 700. 887 Branko Latas, n. d, Beograd 1999, str. 45-48. 888 Veliko slovo H u ovoj rijei stavljeno je pogreno ili omakom u originalu Zapisnika Konferencije predstavnika vojno-etnikih pdreda sa leve strane reke Vrbasa, odrane 7. juna 1942. u selu Javoranima, srez kotorvaroki.
886

306 drava Hrvatska. To je ono to, po mome miljenju, nije trebalo uiniti posle svega to su Hrvati poinili prema srpskom narodu, posle tolikih borbi i rtava, i gotovo pred slomom te tobonje drave koja jo ne priznaje srpskog naroda, i koji se u njoj nalazi van zakona889 U drugom documentu Sporazum odredaBorjei predstavnika NDH o saradnji, Zapisnik890 sastavljen u velikoj upi Sana i Luka, izmeu predstavnika dravnih vlasti Nezavisne drave Hrvatske: velikog upana Dr. Petra Gvozdia, vojnog zapovjednika pjeakog pukovnika Brozovia Ivana i stoernika Beljana Mirka s jedne strane i zapovjednika etnikih postrojbi Radoslava Radia, s druge strane. Zbog totalne oiglednosti etnike saradnje sa Nezavisnom dravom Hrvatskom, naveemo samo nepuna etiri (od ukupno 7) lana u ovom sporazumu. To. 1. Pripadnici etnikih postrojbi (vojno etnikog odreda Borja) sa prostorije: rijeka Vrbas od trbaca do Gumjere Jaruani Crni Vrh trbe Opsjeko Marjanovo gnijedo Dabovci Latkovi Imljani sjeverna strana Vlaia do rijeke Bosne Komuina Vlajii do rijeke Bosne Komuina Vlajii eava Gojkovac Bukovica Rudanka Pojezna Ljubi Vijaani Gradina Motajica (do ceste Prnjavor Derventa), priznaju vrhovnitvo Nezavisne Drave Hrvatske i kao pripadnici Nezavisne Drave Hrvatske izjavljuju privrenost i odanost Dravi Hrvatskoj. To. 2. Radi toga, obavezuju se predstavnici etnikih postrojbi sa svojim postrojbama, sa dananjim danom prekinuti sva neprijateljstva prema vojnim i graanskim vlastima Nezavisne Drave Hrvatske. To. 3. U tu svrhu na gore opisanom podruju hrvatskog dravnog vrhovnitva, hrvatske dravne vlasti uspostavljaju i faktino svoju redovitu vlast i upravu. To. 4. Predstavnici etnikih postrijbi stavljaju slijedee primjedbe:

Odluka etnikih odreda o saradnji sa NDH, Zapisnik, dio izlaganja Branislava Laziia, adv. priprtavnika u Zapisniku Konferencije predstavnika vojno-etnikih odreda sa leve strane reke Vrbasa, odrane 7. juna 1942. u selu Javoranima, srez Kotorvaroki. (Branislav-Brane Lazii, roen u Lusiima 1904, pravnik, etniki ideolog. Prije rata radsio u adv. kancelariji Steve Moljevia. Bio je lan taba Rade Radia i referent za politika ipravna pitanja, a kasnije ef propagande Komande zapadne Bosne. Na etnikoj konferenciji u Javoranima 7. juna 1942. podnio referat o razvitku etnitva od poetkja ustanka; na crkvenim zborovima govorio protiv ustaa i komunista. Osuen na smrt i strijeljan 9. avgusta 1948. zabiljeio M. Vukmanovi, n. d., fusnota br. 23, str.172).Navedeni document Zapisnik u cjelini je objavljen kao prilog br. 15 u knjizi: Dr Nevenka Petri I zvijezde smo dosezali, izdava Grafomark, Beograd 2001, str. 614-618. 890 Branko Latas, n. d., str. 49-50. Isti dokument je objavljen u knjizi Dr. N. Petri I zvijezde smo dosezali, kao prilog br. 16, str. 619-621.

889

307 - Da se oituje privrenost i odanost, koja je spomenuta u to. Zapisnika, itelji sa oznaenog podruja ele imati upravu svojih opina. Radi toga pri imenovanju obinskih uprava ele da budu sasluavani i predstavnici gornjih itelja, a njihovi prijedlozi uvaeni pod pretpostavkom da predloeni ljudi budu ispravni dravljani Nezavisne Drave Hrvatske. Odgovornost u prednjem pravcu nosit e lino gornji predstavnik. - Da se vraenom puanstvu, koje pokae privrenost prema dravi i dravnim vlastima, prui dravna potpora, kao i naknada teta uinjena u toku operacije, a napose da se onim udovicama i siroadi, iji hranioc pogine prilikom akcija oko suzbijanja komunistiko-boljevikih bandi dodjeli odmah potpora sa strane drave891 U dogovoru s njemakim vojnim komandama i uz njihovu materijalnu, politiku i moralnu podrku, etnicima je krajem 1943. preputeno da zaposjedaju i kontroliu teritorije cijelog donjeg toka Vrbasa uz obje obale. Poslije preseljenja orunike stanice iz Razboja u Junuzovce (sada Koievo), orunitvo NDH je bilo potpuno potisnuto, pa je cijelo ire podruje palo pod neposredan nadzor etnika. O ovim etniko-njemakim dogovorima Dravno tuiteljstvo Pokretnog prijekog suda u Banjaluci obavjestilo je 9. juna 1943. Ministarstvo pravosua i bogotovlja.892 Sukobi izmeu organa NDH i etnika na podruju Bos. Gradike nisu prestali do kraja rata. Kotarski predstojnik iz Bos. Gradike doao je u decembru 1944. u Banjaluku te od generala Vladimira Metikoa893 i pukovnika fon ulca, komandanta 1. kozake brigade, traio da se etnici odstrane iz cijelog kotara...894 Inae, cestu Banjaluka Gradika, kao veoma znaajnu komunikacionu arteriju, esto su zajedniki uvali Nijemci, etnici i vojska NDH. Da bi se obezbjedilo to bolje funkcionisanje etniko-njemake saradnje, Nijemci su na podrujima gdje su se nalazile etnike jedinice, blie ili dalje od Banjaluke, postavili radio-stanice, sa svojim posadama i kuririma. Stanice su bile smjetene u Karanovcu, elincu, Han Kolima, Klanicama, i drugim mjestima; u etnikim odredima u kojim su se nalazili njemaki instruktori. Tako su se Nijemci obezbjedili, pored ostalog, i za brzo dobijanje podataka o dejstvima i pokretima NOVJ, zatim ovim putem izdavali su svoje naredbe etnicima za otklanjanje iznenadnih napada NOVJ, na gradove, odnosno varoice u srednjoj Bosni, a posebno na grad Banjaluku, kao najvei grad u regiji, gdje je bila i najjaa posada njemake vojske.895 O karakteru i razmjerama etniko-njemake
891 B. Latas, Sporazum etnika Drae Mihajlovia sa okupatorima i ustaama, Beograd 1999, document Sporazum odreda Borje i predstavnika NDH o saradnji, str. 49-50. 892 Arhiv Hrvatske, Zagreb, Ministarstvo pravosua i bogotovlja NDH, kut. 9, taj. 804/43; etnici su traili od Nijemaca da im se dodjeli uprava nad onim dijelom sreza Bosanska Gradika koji je naseljen Srbima, pa je zatraeno uputstvo od Ministarstva da li udovoljiti zahtjevima njemakog komandanta, ili se treba oduprijeti po cijeni sukoba. 893 Vladinir Oto Josip Metiko, roen u banjaluci 1899, sin pravoslavca Duana Metikoa, potpukovnik jugoslovenske vojske, general domobranstva i ustaki pukovnik. Sa jedinicama uestvovao u IV i V neprijateljskoj ofabnzivi. U maju 1944. postavljen za komandanta operativnog podruja Velebit u Gospiu, a poslije septembra 1944, bio vojni komandant u banjaluci. Po njegovom nareenju je objeen ustaki zlikovac natporunik Asim Djeli. 894 Milan Vukmanovi, etniki vojni i pozadinski organi u srednjoj i zapadnoj Bosni 1944. godine, Banjaluka 1944, str. 165. 895 B. Latas, n. d., str. 704.

308 saradnje dao je ocjenu i etniki major Vranjeevi, istakavi da ima i takvih komandanata koji su svoje jedinice prosto predali pod komandu Nijemaca, napomenuvi da saradnja i potinjavanje nije jedno te isto.896 U svojoj propagandi vostvo etnikih organizacija deklarisalo se za liniju iskoritavanja okupatora u borbi protiv NOVJ, smatrajui je neprijateljem broj jedan. Taktiziranje prema okupatoru i njegovo iskoriavanje svelo se u praksi na iskoriavanje etnika od strane okupatora i kvislinga. 6. jula 1943. Rade Radi, komandant etnikog odreda Borje upuuje domobranskoj komandi u Derventi pismo u kojem se izvinjava ustako-domobranskoj komandi za nesporazume oko povrede ugovora o saradnji: 1.- Mi sa svoje strane nismo napustili niti povrijedili take ugovora sklopljenog u Banjaluci. Vi prijetite orujem bataljonu Knez Arsen brata Forkape. Zar to nije sa vae strane povreda ugovora?

2.- Mi smo sklopili sporazum sa Vama da unitimo komuniste i na tome i dalje ostajemo.
3.- Izvjetaj Vaeg zapovjednika u Jadovici da mi vrijeamo NDH i poglavnika nisu tani. Mi vas potujemo 5.- Nai etnici ne vre nasilje i ubojstva prema vama ve grupa komunista koja se nalazi oko Kobaa, Seferovaca, Nove Vesi i Trstenaca. 6.- Mi smo na zajednikoj sjednici u Prnjavoru sa Vama 14. juna ove godine utvrdili zajednike taktike borbe protiv komunista i mi se toga pridravamo.897 Imajui u vidu sve naprijed reeno u vezi sa etnikim paktiranjem sa ustaama, Nijemcima i drugim mora se istai da je kolaboracija sa okupatorom i njegovim pomagaima, kao pojava u okupiranoj Jugoslaviji za vrijeme Drugog svijetskog rata, bila na svim podrujima Jugoslavije gdje su se nalazili etnici. Na primjer, U Srbiji su postojali brojni oblici kolaboracionizma sa okupatorskom vlau. Svaki od njih je imao svoje mesto u kolaboraciji, a opet svi zajedno inili su celinu. Ljotiev Zbor i Srpski dobrovoljaki koprpus, kao njegova vojna formacija, su integralni deo nemakih vojnih formacija a politiki su neposredno vezani za Gestapo, nemaku upravu Srbije i Nediev kabinet. To je sa specijalnom policijom bio deo kolaboracionih snaga koja ima najire poverenje Nemaca. Nedeev aparat je preuzeo deo upravne, sudske i policijske vlasti koju su u anektiranim delovima Jugoslavije vrili Maari, Bugari, Nemci, iptari i Italijani, naravno pod kontrolom i u suenoj nadlenosti. To je bio po poverenju i vezanosti za okupacioni nemaki aparat sledei nivo i oblik kolaboracije. Peanac sa svojim legalizovanim odredima po gradovima bio je u funkciji nemakog vojnog aparata bez politike pozicije i prostora. On i njegov etniki pokret bili su periferna pojava u sistemu kolaboracije. Prema Ravnogoskom pokretu Drae Mihajlovia sa kojim je saradnja bila slojevita i obostrano interesna, Nemci pokazuju najmanje poverenja a u isto vreme etniki pokret prua najvee usluge Nemcima i najkorisniji je u ouvanju okupatorske vlasti na teritoriji Srbije. Bolje reeno, efektivne vlasti, jer bi bez njih
896

B. Latas, ibid., fusnota 37 (VII, reg. Br. 17/7-5, k. 294; zapisnik sa meuodredske konferencije odrane 1. decembra 1042). 897 Arhiv VII, Mikrofilm UDB Zagreb, 21/333, Regesta dokumenata str. 318.

309 Nedieva i okupaciona vlast na seoskom podruju i veini malih gradskih naselja bila neefikasna i samo formalno prisutna. Kolaboraciju ne treba posmatrati kao integralnu celinu ve kao pojavu koja je obezbedila ukupne potrebe nemakog i italijanskog okupacionog aparata u odravanju efikasnog vladanja u interesu ratnih ciljeva i potreba sila osovine. Radi objanjenja ukupne kolaboracije i nijansi izmeu njih neophodno je nauno sa vremenske distance prouiti ovu pojavu, a u okviru nje posebnu prirodu, karakter i specifinost koju ima odnos etnikog pokreta D. Mihajlovia i nemakog i italijanskog okupacionog aparata.898 Tajne patrole Z, nazvane etnika trojka, izvravale su nareenja samo komandanata etnikih brigada. Jedna od prvih naredbi novoobrazovane komande zapadne Bosne bila je prenoenje nareenja Drae Mihajlovia o ubijanju komunista, saradnika i simpatizera narodnooslobodilakog pokreta. U preambuli naredbe Slavoljub Vranjeevi je istakao da je takvo nareenje dobio od Drae Mihajlovia i naelnika taba Vrhovne komande. Imaju se staviti pod slovo Z (zaklati napom. aut.) svi simpatizeri komune i oni koji se vraaju iz partizanskih redova u kojima su bili sa ili bez oruja. Bolje je to uiniti nego da se docnije ima jo posla sa takvim tipovima. Jednom trebamo biti naisto, da sve ono to je bilo u komuni vie od mesec dana to se vie ne moe nikada izleiti.899 Obrazovanje i imena lanova patrole za ubijanje, komandant je morao drati u najveoj tajnosti, tako da nikako ne sme dozvoliti da se imena tih etnika doznaju i postanu javna tajna... Rad patrola bio je tajan i one su prema uputstvima ile na izvrenje zadataka preteno nou. Vranjeevi je skrenuo panju svim komandantima korpusa i brigada da su obavezni da izvre ovo nareenje. Ukoliko pojedine etnike jedinice, odnosno njihovi komandanti, nisu primile ovu strogo povjerljivu naredbu, komandanti korpusa su bili obavezni da im dostave. Iako je u naredbi stajalo da patrole Z izvravaju nareenja svojih komandanata, bilo je izvjesno da su one radile i na svoju ruku, to se posebno odnosilo na ubijanje domobrana. Malo je vjerovatno da je to injeno sa znanjem etnikih komandanata poto su pojedine etnike starjeine imale neprilika kod Nijemaca zbog takvih sluajeva. Govorilo se da e se zbog toga nastaviti pokolj Srba. Naredba o osnivanju patrola Z prenoena je usmeno. Na podruju Zmijanja prenio ju je Joco Mihajlovi, a nosilac cjelokupne organizacije na podruju zapadne i srednje Bosne bio je kapetan Boro Mitrovi,900 koji je u ime Vrhovne komande kontrolisao izvrenje. Joco

Prof. dr Miodrag Zeevi, Kratak osvrt na istoriju etnikog pokreta 1941-1945, Predgovor pisan 24.septembra 2000, Suenje ravnogorskom pokretu, Beograd 2000, str.XXVI XXVII. 899 ABK-Inv. 1456, faksimil naredbe str. pov. 6, BH-V-9688. 900 Borislav-Boro Mitrovi, kapetan stare jugoslovenske vojske, delegat Vrhovne komande Drae Mihajlovia u Bosni, u koju je upuen zajedno s Vranjeeviem. Uspostavio je vezu izmeu Vrhovne komande i Glavnog taba bosanskih etnikih oderda, odnosno kasnije Komande zapadne Bosne, ali je preuzimao komande nad pojedinim jedinicama i sa njima uestvovao u borbama. Sjedite mu je bilo oko Crnog vrha i Joavke.

898

310 Cerini901 je u januaru 1944. izdao okrunicu etnikih optina da mu dostave popise lica koja se nalaze u partizanima i spisak lica koja su naklonjena komunizmu.902 etnike grupe za likvidaciju postojale su i prije obrazovanja etnikih crnih trojki. Grupu koljaa Vukaina Maretia nazivali su pasja kolona.903Neka ubistva izvrili su i na periferiji Banjaluke. Poslije ubistva Ljubice Maleevi u Motikama u februarau 1944, etnici su sprijeili da se vodi istraga. Mada su oni izvrili to ubistvo, sahranu su iskoristili za raspirivanja nacionallistikih strasti, kad je jedan od njih u posmrtnom govoru rekao Sluajte, brao Srbi, za sve ranije rtve kao i sad ove to su krive ustake vlasti, neemo se stiditi svoga oruja, nego emo (se) za ove nevine rtve osvetiti im prilike budu uspjele.904 Neto prije ovog zloina (4. februara), na Rujevici kod Vrbanje ubijen je Matija Sabuk.905 Lista etnikih nasilja bila je velika: pljake, silovanja i ubistva. To je priznao i tab Srednjobosanskog etnikog korpusa u dijelu teksta svoje naredbe od 12 septembra 1944: Poto su na teritoriji pojedinih brigada, a naroito bataljona uestale svakodnevne pljake kako po danu, a naroito po noi: napr. stoke, konja, volova, krava, svinja i pljaka kua: odela, hrane, ita, masti, kunog posua i pojedinih sitnica. Ovo vre pojedine stareine i vojnici, a to je najalosnije pljaku organizuju pojedini pomonici komandanata brigada, poneki komandant bataljona, neki komandiri eta sa izvesnim svojim vojnicima. Ova ocjena iz etnikih izvora, a takvih je bilo mnogo, upotpunjava sliku o ponaanju i ulozi etnika. Kriza u kojoj se nalazilo etnitvo u srednjoj i zapadnoj Bosni bila je sastavni dio unutranje krize etnitva uopte sa svim vojnim, ekonomskim, politikim, idejnim, moralnim i drugim sadrajima. Odranije prisutna suprotnost izmeu domaih vojnih starjeina i onih koji su dolazili i djelovali u ime Drae Mihajlovia, ostala je naglaeno prisutna sa svim popratnim pojavama. Pored dva etnika tabora na elu sa Slavoljubom Vranjeeviem i Radoslavom Radiem postojale su i druge, vie ili manje osamostaljene, vojne i druge grupe. Uprkos vojnoj organizaciji, inae veoma labavoj u nizu unutranjih sadraja, u kojoj je svaki vii vojni starjeina bio osamostaljeni vlastodrac na svom podruju, njih nije objedinjavala ni vojna disciuplina ni zajednika komanda nego mrnja prema komunizmu i Nardnooslobodilakom pokretu, naglaen velikosrpski nacionalizam, strah da ne izgube steene poloaje poslije rata u dravi koju su zamiljali kao obnovljenu monarhiju Jugoslaviju znatno proirenu na raun svih susjeda.906 Za pojavu etnitva, njegovo izdajniko djelovanje u periodu 1941-1945, te njegov silazak sa istorijske pozornice 1945. godine (ali i kasnije su djelovale razbijene etnike grupe koje su vrile zvjerstva), nauna istoriografija je dala svoje ocjene. Taj retrogradni
Jovo Cerini,lugar u Joavci i rikovodilac etnike organizacije u nekoliko sela, sa sjeditem u selu Opsjeko. U ustanku je bio borac crnovrke partizanske ete; uestvovao je u pripremama pua; prisustvovao je konferenciji komandanata pozadine i pomonika komandanata bataljona, 28. avgusta 1942. u Kulaima. Bio zamjenik komandanta etnikog bataljona Petar Mrkonji koji je imao est eta; pomagao je Mitroviu u organizaciji etnikih trojki za ubijanje. Uhvatili su ga partizani i strijeljali 1944. 902 Milan Vukmanovi, n. d., str. 189-190; AVII-219-11/10. 903 D. Klemeni, Izgubljeni zapisi, Ljubljana 1972, 275. 904 ABK/Sudbeni stol Banjaluka, Kk-150/44 od 4. marta 1944. 905 ABK-Sudbeni stol, Kzp. 17/1944 i Kk-22/1944. 906 Arhiva RSUP-a BiH, naredba Komande 310, pov. 1114/44 od 12. septembra 1944.
901

311 pokret je trajao nepune etiri godine, to je bilo predugo za sve, posebno za omladince, koji su zbog svoga uzrasta, po ratnim pravilima, ko god nije uspio da to izbjegne, imali obavezu da slue i u ovakvoj vojsci. 28. Neke aktivnosti SKOJ-a i NOSOBiH-a u srednjoj Bosni poslije etnike izdaje; stupanje omladine u partizanske jedinice i u periodu april-decembar 1942. god. Akcije SKOJ-a i aktivnosti omladine odvijale su se do poslednjih dana postojanja partizanskih eta u srednjoj Bosni, sve dok nisu izvreni etniki puevi u partizanskim etama u srednjoj Bosni, ali bilo je odreenih aktivnosti i poslije etnikih pueva. U pojedinim mjestima u srednjoj Bosni postojala su sigurna uporita, pa tako i meu mladima, na koje su se mogli oslanjati pojedinci i grupe iz redova partizanskih snaga, kao i pojedini kuriri, u cijelom periodu postojanja etnike vlasti sve do dolaska proleterskih jedinica, novembra 1942. godine. Ali, nastankom krize NOR-a u srednjoj Bosni, krajem marta i poetkom aprila 1942. godine, dolo je do krize i u omladinskom pokretu, kao njegovom integralnom dijelu. Ipak su se odvijale odreene aktivnosti i pored izuzetno tekih uslova za djelovanje. Jer, uporedo sa etnikom izdajom dolo je do ofanzivnog djelovanja neprijateljskih snaga i iz svih garnizona, naroito banjalukog, pa tako i suavanja slobodne teritorije i konano, njenog gubljenja, kao slobodne teritorije koju su obezbjeivale jedice NOR-a. Kad su otile i posljedne partizanske jedinice, nestalo je dotadanje slobodne teritorije postala je etnika i uspostavljana je i etnika pozadinska vlast. U takvoj novonastaloj situaciji, poslije etnikih pueva, omladina iz partizanskih porodica, koja se nije povukla sa naim snagama, poto je zauzet politiki stav na nivou Povjerenitva Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, da se nastoji da na terenu srednje Bosne ostane koliko je mogue vie kadrova do novog dolaska partizanskih snaga na ovo podruje, bila je zajedno sa svojim odraslim lanovima porodice izloena maltretiranju od strane etnika, a neke su etnici pobili, hapsili i drali u svojim zatvorima, kunom pritvoru ili su ih predali ustakoj vlasti. Iako danas izgleda nevjerovatno, za vrijeme Narodnooslobodilake borbe omladini, ali i djeci su povjeravani veoma ozbiljni zadaci. Tako, na primjer, 7. aprila 1942. godine, iako su etnici vrljali u srednjoj Bosni oko varoica u kojim su bile stacionirane partizanske ete i svakodnevno se oekivalo da e oni napasti i preuzeti vlast, u tim tekim uslovima ore Perovi, tada lan Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, dao je zadatak Nevenki Petri, tada 15-godinjoj skojevki, da arhivu Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu odnese iz Maslovara u iprage (to je razdaljina oko 25 kilometara).907

Zadatak da prenese arhivu OK SKOJ-a srednje Bosne u iprage oko Perovi je dao Nevenki Petri po zavretku Smotre kulturnoprosvjetnog rada omladine srednje Bosne u Skender-Vakufu, 7.aprila 1942 godine. Meutim, novi dogaaji su onemoguili sprovoenje toga zadatka, poto je N. Petri 8. aprila, uhapena u Grabovici od strane etnika,poto je oredhodne noi u Maslovarskoj partizanskoj eti bio etniki pu i uspostavljena je etnika vlast (ali arhiva OK SKOJ-a za srednju Bosnu je sauvana do preuzimanja vlasti od strane partizana).

907

312 Poslije etnikog pua u partizanskoj eti u Joavci (izvrenog nou izmeu 31.3/1.4.1942, prvi naredni etniki pu u srednjoj Bosni bio je u Maslovarskoj partizanskoj eti, nou izmeu 7. i 8. aprila908. Poto se 6. i 7. aprila 1942. godine, u Skender-Vakufu odravala Smotra kulturnoprosvjetnog rada omladine srednje Bosne, sutradan, po zavrtku njenog rada 8. aprila omladina srednje Bosne se vraala u svoja mjesta gdje su ivjeli. Toga dana i omladina Maslovara vraala se sa spomenute Smotre. Kako je etniki pu u Maslovarskoj eti izvren no prije povratka maslovarske omladine sa Smotre, etnika patrola te, sada etnike ete, postavila je zasjedu ovoj omladine u Grabovici. Samo su dvoje Duanku Petri, koja je tada bila sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a za optinu Maslovare i Nevenku Petri, sekretara aktiva SKOJ-a u Maslovarama, uhapene i sprovedene u etniki zatvor u Maslovarama, dok je ostala omladina putena kuama. Nakon izvjesnog vremena Duanka i Nevenka su putene iz zatvora, ali su stavljene u kuni pritvor sa potpuno ogranienim pravom na kretanje (izuzev u dvoritu roditeljske kue gdje su ivjele). Partijski i skojevski materijal (arhiva OK SKOJ-a za srednju Bosnu), koji je prije pua ostavio oko Perovi (tada lan Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu), sauvan je sakriven pod crijep u ambaru Vase Petria. Neki od tih materijala proraivani su na teoretskim sastancima aktiva SKOJ-a u Maslovarama, ali pristizali su i novi. U tim novim uslovima za rad, aktiv SKOJ-a u Maslovarama se sastajao povremeno. lanovi su bili Duanka, Nevenka i Vojislav Petri i oko i Pero Bubi (iz dvije susjedne kue, iji su svi lanovi porodice bili ukljueni u NOP, odnosno NOR). Odravani su i radni sastanci. Tako je na jednom radnom sastanku aktiva SKOJ-a odlueno da se uniti preostalo rudarsko postrojenje u Maslovarama, koje su ustae ve demolirale unitavanjem svojih zaliha eksploziva, prilikom naputanja Maslovara, 15. decembra 1941. godine.909 Kako je za vrijeme etnike vlasti iz Banjaluke doao ing. Drago Kostanjek, koji je prije rata radio u rudniku Maslovare, da utvrdi u kakvom je stanju preostalo rudarsko postrojenje, da bi se prevezlo i koristilo u rudniku Lau, pored Banjaluke, on je utvrdio da se to postrojenje moe jo koristiti, pa u dogovoru sa etnicima namjera je bila da se transportuje u Banjaluku, poto je ve uveliko funkcionisala kolaboracija izmeu etnika i ustake vlasti. im je inenjer Kostanek otiao aktiv SKOJ-a u Maslovarama samoinicijativno je odluio da se preostalo postrojenje rudnika onesposobi demontira i u dijelovima raznese po okolini, a na preostali materijal da se bace bombe. O ovoj akciji su se dogovorili i sve organizovali skojevci oko Bubi (1924),Vojislav Petri (1928), Duanka (1924) i Nevenka Petri (1927) u saradnji sa jo dvije-tri povjerljive osobe, a oko i Vojislav bacilli su dvije bombe na preostale dijelove postrojenja i tako je ovom akcijom potpuno onemogueno prebacivanje preostalih maina u Banjaluku za potrebe

908 (8. aprila 1942. Izvjetaj Luke Radetia da su etnici izvrili pu u Maslovarama 8. aprila u 3. sata ujutro i ubili politikog komesara Idriza Maslu, te da je on s nekoliko boraca uspjeo pobjei u SkenderVakuf. Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/448, Regesta dokumenata o srednjoj Bosni u NOB, 1941-1943, Prnjavor 1971, str. 26.(U ovom puu takoe je ubijema Vera Vinterhalter, poznati viegodinji lan KPJ Banjaluke, zatim revolucionar Milak iz Teslia i zarobljeni civil Vejsil Mesi kao musliman). 909 !5. decembra 1941. Izvjetaj taba 6. bataljona 3.KNOP odreda tabu 3. KNOP Odreda. Snage 6. bataljona ule su u Maslovare bez borbe. Zaplijenjeno je oko 200 vagona ugljena. Neprijatelj je prije povlaenja unitio 600 kg dinamita, od ije je eksplozije oteeno nekoliko zgrada. Arhiv VII, k. 1701, reg. br. 20-1/30, Regesta dokumenata o srednjoj Bosni u NOB 1941-1943, Prnjavor 1971, str. 19.

313 neprijatelja.910 To su uinili bez znanja starijih aktivista u Maslovarama (tada je u Maslovarama postojala kandidatska grupa KPJ, koju je osnovao Idriz Maslo, komesar Maslovarske partizanske ete, u kojoj su bili lanovi Viktorija Petri, udata Kapor, Vaso Kapor i Vaso Petri (Milan Radi je, takoe bio lan, ali je do ovog doga]aja vr stupio u Udarni protivetniki bataljon i s njim otiao). Sekretar te kandidatske grupe bila je Viktorija Petri-Kapor).911

Poslije etnikog pua na podruju optine Skender-Vakuf aktivi SKOJ-a osnovani u ustanikim danima (Skender-Vakuf, ivinice, Bokani, olaje i Kostii) svi su prestali sa radom osim u Skender-Vakufu gdje su djelovala samo dva lana SKOJ-a Jovanka Crnomarkovi i Janko orali, koji su se povremeno sastajali i u izmjenjenim okolnostima izvravali odreene zadatke. Poto je Jovanka Crnomarkovi vraena iz jedinice da ostane na terenu, kako bi mogla da odrava vezu sa naim snagama, zatim simpatizerima u Kotor Varou i dr., dobivi pri tom i lozinku BoacKrmine, ona je u Skender-Vakufu obavljala zadatke koji su se u tom periodu postavljali.
Na sastanku OK KPJ za centralnu Bosnu, odranom 2. maja 1942. godine, odreen je Okruni komitet SKOJ-a za srednju Bosnu u sastavu: ore oka Perovi, sekretar, lanovi Mira Jotanovi, Vlado Ivanovi i Lazo Vidovi, ali iz razumljivih razloga ovaj komitet nije mogao djelovati na cijeloj teritoriji srednje Bosne ve samo parcijalno u zavisnosti od uslova.912 I u knjizi Proleterski bataljon Bosanske krajine, objavljenoj 1982. godine u Beogradu, pie da je neposredno pred etniki pu u Joavci (izvren nou izmeu 31.03/01.04. 1942). U crkvenoj zgradi, u selu Donja Joavka, bili su smjeteni tab 4. odreda, OK KPJ i OK SKOJ-a za srednju Bosnu. U tabu odreda tada se nalazio samo Rade Radi, do tada zamjenik politikog komesara, odnosno politiki instruktor. Dan uoi pua u tabu odreda nalazio se i komandant Operativnog taba Kosta Na i spremao se za obilazak jedinica. Prije nego to je Kosta krenuo, Radi ga je zadravao da ostane jo koji dan. Meutim, Kosta ga nije posluao i krenuo je iz Joavke 30. marta navee, uoi samog pua, bez obzira to mu potkiva koji je radio u odredskoj radionici nije htio potkovati konja, pravdajui se nedostatkom materijala. Za vrijeme pua u zgradi taba odreda nalazili su se sekretar OK KPJ za srednju Bosnu, Rajko Bosni, i sekretar OK SKOJ-a za srednju Bosnu eljko Bari, kao i Leda
Kako su ovu akciju samoinicijativno izvrili skojevci oko Bubi, Vojo, Duanka i Nevenka Petri, bilo je i kritike od starijih, ali, na kraju, i priznanje za odvanost, poto se nikad nije saznalo ko su bili izvrioci. 911 Kako pada u oi pominjanje imena sa istim prezimenom potrebno je rei da se radi o lanovima iste porodice. Vaso Petri je otac Viktorija Petri, udate Kapor, Duanke, Vojislava i Nevenke Petri. Zatim Viktorija i Vaso Kapor su tada bili brani par. (nap. aut.). 912 Milan Radman, Izvjetaj OK KPJ za srednju Bosnu od 1. juna 1942, Arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/541; dio Izvjetaja je objavljen u knjizi Save Trikia i Duana Repajia Proleterski bataljon Bosanske krajine, str. 132-134, sa napomenom da se prepis ovog Izvjetaja nalazi u linoj arhivi autora.
910

314 Karabegovi, raniji politiki komesar Buletike ete i jo 5 omladinskih rukovodilaca.913 Svi navedeni su pohvatani u zgradi andarmerijske stanice i poubijani u umi na Ravnoj Gori, a Leda Karabegovi je odmah ubijen im su krenuli prema Skatavici.914 Ukupno je bilo ubijeno 30 boraca 4. krajikog NOP odreda i Proleterskog bataljona koji su se zatekli zao ranjenici u odreenoj bolnici koja je bila smjetena u zgradi Osnovne kole u Joavci, ili su se te noi nali u tabu odreda u Joavbci. Uspjeli su da se spasu i izvuku jedino ranjeni Milan Budimir, Aim obot, Reo Terzi i Jovica Trkulja koji se tamo zatekao kao kurir. Prvog aprila etnici su ubili i dr Mladena Stojanovia.915 Pored navedenih poubijani su i mnogi drugi kadrovi za vrijeme etnikih pueva. O tome govori Milan Radman, sekretar Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu, u svom Izvjetaju koji je pisan 1. juna 1942. godine, u kome u vezi sa stanjem u omladinskom pokretu u periodu neposredno poslije etnikih pueva kae: 21. II. 1942. formiran je OK, koji djeluje na terenu 4. krajikog NOP odreda u koji su uli kao sekretar Rajko Bosni, Milo Glii, ?Mladen, Mala916, Radman Milan i Bari eljko ispred SKOJ-a. Poetkom maja na ovom sektoru se nalazio drug Stari i drug Osman, kojima sam izloio stanje partije i 2.V 1942. je ponovo formiran OK u koji je uao drug ore (Crnogorac)917 ispred omladine, Milo Glii, Mala i kao sekretar Milan Radman.918
913 914 915

Savo Triki, Duan Repaji, Proleterski bataljon Bosanske krajine, Beograd 1982, str. 71. i 72. Ibid, str. 75.

Mala je bilo ilegalno ime Zagorke Zage Umievi. ore Perovi za vrijeme NOR-a uzeo je ime ore Rankovi Crnogorac da bi zatitio od eventualnih represalija suprugu Vuku i njenu porodicu (Milana Novkovia) u Kotor-Varou iz koga je otiao u Borje.. 918 Milan Radman, sekretar OK KPJ za srednju Bosnu, Izvjrtaj o radu OK KPJ i OK SKOJ-a srednje Bosne od 1. juna 1942, Arhiv VII. Mikrofilm IRP BH 1/632. U navedenom Izvjetaju, dalje se kae: Poetkom maja ete koje su jo tada bile partizanske poljuljale su se radi brojnog poveanja etnika i njihovog djelovanja preko etniki raspoloenih ljudi u njima samim. etnici su se grupisali i postavili sebi kao glavni zadatak borbu borbu protiv Proleterskog bataljona, koji se tada nalazio na ovom sektoru i protiv naih istaknutih drugova. Dok su nastojali da poljuljaju partizanske ete i jednovremeno podvrgnu svojoj komandi doavi na njihov teritorij sa velikim snagama. Tako su pridobili etu u Vitkovcima, Dobojsku etu u Ljeskovim vodama, ali poraz etnika u sudaru sa protivetnikim bataljonom (misli se na Udarni bataljon koji su nezvanino mnogi nazivali protivetniki napomena autora) na Krnjinu poljuljao je etniki raspoloene elemente i od njih su se neki nedisciplinovano povratili na svoje stare poloaje prema ustako-domobranskim snagama. Samo jedna vea grupa etnika otila je u pravcu Skendera i izvrila napad na emernicu i Boac koji je uspio. Osim tih etnika koji se, uglavnom, nalaze u Joavci, eavi, Pribiniu i Blatnici postoji jo jedna grupa etnika na terenu Ilove i to naoruanih oko 70 pod komandom Forkape. Istina ti etnici jo nisu nigdje napali na nae drugove, ali su u zadnje vrijeme i oni u sporazumu sa ustaama Motajika eta se raspala jer je imala slab kadar, a i samo ljudstvo je izbjegao ispred etnika tako da na itavom ovome terenu danas postoji samo jedna eta i to Prnjavorska koja je pod naom komandom Kod Proleterskog bataljona koji je ostao na ovom sektoru pojavila se kako meu vojnicima, tako i kod samog bataljonskog biroa malodunost, smatrajui svoje snage slabijim da bi se mogli uspjeno boriti protiv etnika i, zahtjev za naputanje ovog terena i odlazak na Kozaru. Koliko god je OK zajedno sa komandnim kadrom 4. odreda smatrao da nije takva ni politika ni vojnika situacija na ovom terenu, da bi bilo potrebno taj teren napustiti, ipak je bataljonski biro Proleterskog bataljona odluio da napusti teren i Proleterski bataljon ga je i napustio 1. 6. 1942. godine. Mi smatramo da je svako naputanje ovog terena sabotaa u pravcu NOB-a, jer mislimo da nastavljajui borbu na ovom terenu dajemo mogunost svim potenim borcima koji se danas nalaze u etnikim redovima, a i ostalim seljacima da se okupe oko nas kao jezgro NOB-e na ovom terenu. Budui da su nae vojne snage na ovom terenu jako male mi smo odluili da preemo na nain gerilske borbe. Meutim, nae ljudstvo sa kojim sada raspoloemo ima potenih boraca iz prijanjih partizanskih eta i to Crnovrke,
917

916

315 Na samom kraju ovoga Izvjetaja o omladinskom pokretu se kae: Stanje omladinskog pokreta. OK SKOJ-a nije ponovo formiran, jer se uslijed ove situacije na sektoru itavog odreda nije imao potpuni i nuan pregled rada. Od kadra omladinskih radnika ostala su samo etiri druga. Sva etiri druga bie u gerilskim jedinicama u kojima e raditi na omladinskom radu i odravati veze sa omladinom u pozadini i politiki je podizati. Danas moemo raunati sa 20 sigurnih omladinaca organiziranih u SKOJ, koji e biti glavno jezgro u omladinskom radu i gerilskim jedinicama.919 Kao to se vidi iz ovog izvjetaja u proljee 1942, pa sve do dolaska proletera Okruni komitet SKOJ-a za srdnju Bosnu je djelovao uslovljeno datim okolnostima u izuzetno tekim uslovima u gerilskim grupama dok su postojale. Pored toga vidi se da su bila etiri lana. Istraivanjem je utvreno da su to bili: ore Perovi, sekretar to ve pie u citiranom izvjetaju, zatim Mira Jotanovi, Vlado Ivanovi i Lazo Vidovi. I, mada skoro da nije bilo nikakvih uslova za politiki rad sa omladinom na terenu, oni su se borili da neto rade. Na iznijetim primjerima u vezi sa angaovanjem oke Perovia to se vidi, a im su dole partizanske jedinice u srednju Bosnu, rukovodstva SKOJ-a i NOSOBIH-a su odmah osnivana, sa kadrovima iz srednje Bosne, osim izuzetaka, pa i to, takoe, demantuje konstatacije u spomenutom izvjetaju Oblasnog komiteta SKOJ-a za
Motajike, Dobojske, Maslovarske, Skenderske i dvojica iz Joavake ete. Mi smo odluili da to ljdstvo u gerilskim jedinicama teorijsko-politiki osposobimo da postane borbeno, politiki svijesno jezgro oko kojeg bi se kupili svi poteni borci, a kojem bi pridolazili vojnici iz etnikih eta. Mi emo to postii na taj nain to emo u svaku njihovu jedinicu metnutu bar jednog politiki svijesnog druga, tj. teoretski izgraenog koji na sebe prima dunost da stvarno osposobi ljudstvo gerilske jedinice da postane borbeno, displinovano, poliriki svijesni jezgro. Sadanja politika situacija stoji u znaku pribiranja etnikih snaga. Njihove pojedine male grupice odmeu se od komandi i vre pljaku, te e na taj nain odbiti od sebe seljatvo. Ujedno sporazum etnikog vostva sa ustaama izaziva kod nekih kod nekih etnikih boraca neraspoloenje prema vostvu, dok seljake mase na izrazito etnikim terenima momentalno se slau sa sporazumom ustakih i etnikih voa, jer se nadaju da e im tim sporazumom biti zagarantovan miran ivot. Mi nemamo sumnje da e srpske seljake mase ovog kraja sa simpatijama gledati u one koji i dalje budu unitavali ustae. to se tie Muslimana ovog kraja oni e uvjek sa simpatijama gledati i pomagati nastavak borbe protiv etnika. Isto tako ukrajinske, a naroito poljske mase koje se nalaze pod ustakom vlasti bolje gledaju na na pokret nego na etnike, ali jo uvjek nisu voljni da nas aktivno pomau. To bi bila, uglavnom, ocjena politike situacije i raspoloenja masa na ovom terenu, ali treba spomenuti da na ovom sektoru ostaje prnjavorska eta, pod vostvom druga Novaka Pivaevia kao dobrovoljaka eta. to se tie stanja u partiji na ovom sektoru stvar stoji ovako: I sada postoji stalna grupa taba odreda koji broji etiri lana KPJ. Oni e i dalje ostati kao tabna grupa pri gerilskoj jedinici. Osim toga ostaje na ovom terenu cjelokupan OK. Tu je i drugarica Mala Zaga (Zagorka Zaga Umievi Mala (napom. autora), koja je 27. maja dola na ovaj teren, koja je ula aktivno u rad kao la OK. Od Crnovrana koji su ostali na ovom terenu postoje dva partijca, a ostali su sa Proleterskim bataljonom otili na Kozaru. Od partijaca Motajike ete koji su izmakli ispred etnika i odvojili se od nas nema ni jednog sa nama. (To su: Ljubi Jankovi, Dragan Milanovi i edo Miki, primjedba autora). Na ovom terenu postoje dva lana iz bataljonske tabne grupe. U Prnjavorskoj eti je bilo 6 partijaca, a jednog od tih kao nedostojnog izbacili smo iz partije. Na sektoru Ljeskovih Voda postoje dva partijca. U pozadini gdje je djelovala Vitovaka eta nalazi se jedan partijac koji dri sastanke sa dvojicom pripravnika. Na sektoru Motajike ete postoje tri partijca sa kojima se dosada nije skoro nita radilo. To je krivica sekretara OK koji nije posvetio dovoljno panje partijskom radu u pozadini. U pozadini Prnjavorske ete postoje dva partijca.
919

Milan Radman, Ibid: Mile Trkulja i Advan Hozi, n. d., str. 120.

316 Bosansku krajinu da u srednjoj Bosni u periodu april novembar 1942. godine nije bilo nikakvog rada u tom periodu kako je navedeno. Krajem maja 1942. godine od nekada brojnog etvrtog krajikog NOP odreda na terenu srednje Bosne ostala su ukupno 42 borca, od kojih je veina u Odredu obavljala odreene dunosti komandira, komesara i slino. To su zapravo bili oni najsvjesniji i najbolji borci koje je Odred imao. Na sastanku koji je odran 31. maja 1942. na Previji kod Vijaana bilo je razmatrano pitanje da li da i preostali borci Odreda pou sa Proleterskim bataljonom za koji je ve bilo rijeeno da ide na Kozaru preko Lijeva polja, ili da ostanu na terenu srednje Bosne. Konano je usvojen drugi prijedlog i ljudstvo Odreda je podjeljeno u etiri partizanske (gerolske) grupe, priblino istog brojanog sastava. Naime, tab etvrtog krajikog NOP odreda i Okruni komitet KPJ za srednju Bosnu smatrali su da ima osnova i razloga za ostajanje na ovom terenu, da je svaki borac duan da ostane i da se dalje bori, s tim to je potrebno izvui pouke iz svega to se dogodilo Trebalo je koristiti svaku mogunost da pojednici djeluju ilegalno na odreenim terenima, kao i to da se neki ilegalno ubace u etnike redove.920 Kada su povuene sve patrole i zasjede koje su se nalazile na terenu, a prije nego to je komandant Proleterskog bataljona Zdravko elar izdao nareenje za pokret, svi borci su rasporeeni u etiri gerilske grupe. Meu borcima ovih grupa bilo je vie od dvije treine omladine, pa stoga navodimo sastav grupa: Prvu (Motajiku) grupu sainjavali su: Danko Mitrov, Vojo Stupar, Duan Bojani, Zaga Umievi, Lazo Vidovi, Boo Tatarevi, Savo Mari, Drago ajevac, Milutin urrvi, Vid Babi, ore Pstrocki, Drago uni i Nevenka Gazibari, koja je imala zadatak da dejstvuje na prostoru Prnjavor Koba Srbac. Komandir Danko Mitrov, politiki komesar Vojo Mitrov. U grupi su bili jo i Drago ivani Luna i Slavko Gazibari921 Vidim, dakle da je u ovoj grupi lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu Lazo Vidovi. Drugu (Crnovrku) grupu sainjavali su: Milan Radman, Mio Milo Pejinovi, Nikola uan, Veljko Bundalo, Drago Karasijevi, Duko Lenardi, Boo Popovi, ore Gaji, Nedeljko Savii, Milivoje tekovi i Gojko Jakovljevi. Zadatk grupe je bio da dejstvuje na prostoru Klanice Crni vrh Joavka, komandir grupe Milan Radman. Treu (Krnjinsku) grupu sainjavali su: Adem Hercegovac, Edhem Pobri, Kojo Joti, Boko Hadi, Mira Jotanovi, Branko Lastri,922 Stevo Golubovi, Nikola Borojevi i Mio Sparavalo. Zadatak grupe bio je da dejstvuje u rejonu: Tesli Teanj Doboj

Derventa. Komandir Kojo Joti, komesar Adem Hercegovac. Iz sastava ove grupe se vidi da je u njoj lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu Mira Jotanovi.
etvrtu (Kotorvaroku) grupu sainjavali su: Mile Trkulja, ore Perovi oko, Duko Josipovi, Ankica Bubi, Nenad Boi, ore Popovi i Luka Radeti. Zadatak grupe bio je da dejstvuje u rejonu: Maslovare Skender-Vakuf Koriani. Komandir grupe Mile

Mile Trkulja, Advan Hozi, n. d., str. 131. Na Motajici je ova gerilska grupa djelovala kao 4. krajiki NOP odred, dodavi kasnije svom nazivu i Novak Pivaevi. 922 U originalu je prezime pisalo Lari (ispravku prezimena Lari u Lastri napravila autor).
921

920

317 Trkulja, komesar Duko Josipovi.923U ovu grupu bio je rasporeen sekretar OK SKOJa za srednju Bosnu ore Perovi oko. Gerilske grupe dobile su uputstva s kime na terenu mogu da sarauju. U vezi sa ovakvim djelovanjem etvrte gerilske grupe to se vidi iz slijedeeg: Grupa je dobila uputstvo da veze odrava na pravcima: Skender-Vakuf, sa Jovankom Crnomarkovi; iprage, sa Vukom i Brankom Gnjatovi; Maslovare, sa Viktorijom Petri-Kapor; Vijaani, sa Vidom Njeiem i Potoani sa Ljubom Jankoviem i Milenom Milosavljevi. Te veze su date da bi se preko njih moglo doi do uspostavljanja kontakata sa Okrunim komitetom i radi obavjetavanja o situaciji etnici su na tu grupu organizovali prave hajke, mobiliui za to i seosko stanovnitvo. Samo rijetki i hrabriji seoski odbornici i ugledni ljudi usuivali su se da odravaju veze sa tom grupom. Uslijed takve, veoma teke situacije, grupa je ponovo dola na Borje i tada je izvrena analiza rada, pa je dogovoreno da se rasturi i da pree na pojedinano djelovanje. Tako su Duki, Perovi, Radeti i Trkulja vraeni u pravcu Skender-Vakufa, Ankica Bubi i Duan Josipovi Duko upueni su u Maslovare, Boi je otiao u iprage, a ostali su otili svojim kuama. Zbog sline situacije istu odluku donijela je i Krnjinska (Dobojska) grupa. Josipovi se u Maslovarama sklonio u kuu Vase Patria, ali su ga ubrzo u Dabovcima otkrili etnici, uhvatili i sproveli u etniki logor u Branecima. Poslije izbavljanja iz logora ponovo je doao u Maslovare, a zatim se sam, preko raznih veza, uputio na Motajicu i preko rijeke Save preao u Slavoniju Svi ostali koji su otili svojim kuama, bili su pod etnikom prismotrom ali su nastavili ilegalno da rade sa pouzdanim osobama. Iz grupe koja je pola ka Skender-Vakufu, izdvojeni su Duki i Radeti, pa su i oni otili svojim kuama. Tako su ostali samo Perovi i Trkulja krenuli su ka Vijaanima s namjerom da upoznaju komandanta Odreda Slobodana Mitrova Danka sa situacijom na terenu Kotorvarokog sreza i da se potom prikljue komandatovoj gerilskoj grupi. Stigli su do Vijaana i tamo saznali ta se na Motajici dogodilo sa Proleterskim bataljonom, to jest da je poginulo mnogo proletera, da je zarobljen i streljan komandant Bataljona Zdravko elar, te da je Proleterski bataljon preao preko rijeke Save u Slavoniju.924 Tu, u Vijaanima, u zaseoku Pivaevii Perovi i Trkulja uspostavili su vezu sa grupom proletera u kojoj su bila 24 borca, a predvodio ih je komesar Proleterskog bataljona Esad Midi.925 Perovi i Trkulja, u namjeri da se prebace u Bosansku krajinu, zajedno sa grupom proletera krenuli su u pravcu Aginog sela, ali neto ranije na tom putu naili su na etniku zasjedu. Spasili su se samo Trkulja i Perovi, i tada stigli u Agino selo. Nekoliko

Savo Triki, Duan Repaji, Proleterski bataljon Bosanske krajine,Beograd 1982, str. 135; Mile Trkulja i Advan Hozi, n. d., str. 131, navode jo dva imena u etvrtoj gerilskoj grupi: Mirko Duki i Dane Tovilovi, te da je komandir grupe bio Luka Radeti, a politiki komesar Mile Trkulja. 924 Zavrni izvjetaj taba Prolerskog bataljona Operativnom tabu za B. K. u kome se navodi da je bataljon za vrijeme boravka u Slavojini imao dalje gubitke, te da ima svaga 87 ljudi, (Zbornik, tom IV, knj, 8, dok. br. 28. 925 Mile Trkulja, Advan Hozi, n. d., str. 131-132.

923

318 proletera je poginulo, dok su svi ostali zarobljeni, a meu njima i Esad Midi,926 politiki komesar Proleterskog bataljona. Neto kasnije zarobljeni su i Perovi i Trkulja i sprovedeni u etniki zatvor u Joavku, gdje je ve bilo zatvoreno deset partizana. Uskoro je uhapen i Duan Josipovi Duko, kao i mnogi drugi. U ovim tekim danima za NOP u srednjoj Bosni gine i Slobodan Mitrov, legendarni Danko, borac protiv faizma i u paniji u borbi za Republiku paniju, komandant 4. krajikog NOP odreda. O njegovoj pogibiji pod naslovom Grobovi iz kojih cvjetaju rue slobode zabiljeno je: Donji Srevii. Malo srednjobosansko selo, proarano preteno brdskoplaninskim prevojima, smjeteno u srbakom kraju U prvim danima 1941. godine, kada u ustanikim redovima jo nije bilo etnike izdaje, neprijatelj je bio istjeran iz ovih krajeva. Na sve strane ule su se borbene pjesme! Vladalo je opte veselje i meusobno povjerenje ljudi. Omladina je u svemu tome prednjaila, a meu njima su se naroito isticale sestre Nada i Radojka Miki, jer su od ranije bile bliske saradnice Danka Mitrova. Nada je bila Dankov kolski drug. U Prnjavoru su zajedno zavrili malu maturu. Sestre su kao pripadnici naprednog pokreta i NOB-e od Danka dobijale odgovorne zadatke i mnogo uticale na mjetane. Meutim, u proljee 1942. godine, poslije etnike izdaje, dolaze teki dani za mjetane u ovom kraju, a naroito za pripadnike narodnooslobodilakog pokreta. U takvim uslovima rad aktivista NOP-a je bio otean. Po selima su svakodnevno vrljale etnike patrole, koje su progonile aktiviste i simpatizere NOP-a. Posebno su motrili na kuu Nade i Radojke Miki Malobrojne partizanske jedinice na ovom prostoru, nale su se poetkom juna 1942. godine, upravo zbog etnike izdaje, u posebno tekoj situaciji, jer su ih njemake, ustake, domobranske i etnike snage opkolile na Motajici nekoliko puta nadmonijom oruanom silom. Bataljon se gotovo rasturio, a proleterima, kojim je komadovao Zdravko elar i Esad Midi, nanijeli velike gubitke. Poslije ovih junskih borbi, jedne noi Danko Mitrov je krenuo s Gradine, najveeg vrha Motajice, i stigao u Srevie Ali, ta mu je no bila kobna. etniki izrodi, pod rukovodstvom Ljube Bundala, znali su da bi Danko, ili neko drugi, od partizanskih organizatora, mogao navratiti svojim saradnicima pripremili su mu zasjeduIz neposredne blizine osuli su rafali metaka u ve tada legendarnog Danka Mitrova. Danko je smrtno pogoen, etnici su se razbjeali. Bjeali su iz straha, bojali su se junaka na koga su uputili svaj smrtonosni rafal Prijetnje, meutim, nisu zaplaile Nadu i Radojku Miki. One su uspjele, kriom da sahrane Danka Mitrova. Pomogli su im Nadin mu Sveto Banjac, ja, moj otac Stojan i moj brat Ljubo Za ovo vrijeme dok je NOB-a preivljavala teke dane u ovom kraju, Nada i Radojka se nisu pokolebale. Neprekidno su bile aktivne u ilegalnom radu. Nisu ih zastraivale etnike prijetnje. Kod njih su i dalje navraali i ilegalno boravili revolucionari i rukovodioci NOP-a ovog kraja, meu kojima Zaga Umievi, Vojo Stupar i drugi. Nadin mu, Sveto Banjac, za vrijeme stare Jugoslavije, drao je manju trgovinu. U ovaj duan mjetani su esto navraali, pa je i Nadi bilo lako, da kroz vid prodaje, obavi i svoj najpovjerljiviji posao to ga je dobijala od Danka, a kasnije od Stanka Vukainovia,

926

Esad Midi je bio poznati predratni revolucionar u naprednom omladinskom i radnikom pokretu. Osuen je na smrt 6. jula od Pokretnog prijekog suda u Banjaluci i streljan zajedno sa zarobljenim proleterima Francom Crnetiem, Francom Kravotom i Josipom Pearom.

319 Vida Njeia i drugih. etnici su znali za ovaj Nadin i Radojkin rad, pa su im iz dana u dan prijetili i govorili da e im se osvetiti. I stvarno, koncem 1944. godine, kada su na ovom terenu odavno bile razbijene etnike bande, jedna etnika grupa privukla se u kasnim veernjim satima kui Nade i Radojke Miki. Provalili su vrata, zvjerski ih povezali icom, muili, a onda liili ivota. Izmrcvarena tijela ovih hrabrih sestara nali su seljani sutradan nedaleko od njihovih kua i sveano ih pokopali927 Kako su u srednjoj Bosni u periodu poslije etnikih pueva djelovale navedene gerilske grupe, zadueni pojedinci odravali su kontakte sa odreenim linostima i pojedinim partizanskim porodicama. U odravanju tih kontakata, i pojedini omladinci i omladinke bili su ukljueni na vie naina, poto su etiri lana OK SKOJ-a za srednju Bosnu, bili rasporeeni u navedene gerilske grupe i zadueni da odravaju kontakte sa omladinskim kadrovima, koji su ostali u srednjoj Bosni da politiki djeluju meu omladinom u tadanjim veoma tekim uslovima. Ti omladinci i omladinke su pomagali partizanima koji su pojedinano dolazili ilegalno, ili su bili uhapeni, poslije razbijanja ovih gerilskih grupa (Duan Josipovi Duko, ore Perovi oko, Mile Trkulja, Savo erek i drugi), ili su pruali neposrednu pomo da bi se gerilska grupa mogla odrati. Prva gerilska grupa partizanskih boraca, uprkos sloenim i vrlo tekim uslovima, uspjela se odrati na ovom terenu u to vrijeme zahvaljujui, prije svega, velikoj podrci koju su joj pruali najsvjesniji i najhrabriji simpatizeri, odnosno pripadnici NOP-a, meu kojim su se posebno isticali skojevci i napredna omladina. Tako, na primjer, ivko Miki, 14godinjak, iz sela Kaoca, naao se u situaciji da je od Kaoca do sela Seferovia trao ispred etnikog streljakog stroja preko 20 kilometara, da bi obavijestio partizane o dolasku etnika. Omladinci i omladinke, meu kojim su bili i oni od 14, 15. i 16. godina iz sela Seferovia, Nove Vesi i Korova bili su najaktivniji ne samo u prikupljanju i noenju hrane za partizane na Motajici, ve su i budno pratili svaki pokret neprijateljskih vojnika i brzo javljali o njihovim pokretima i broju. Na ovim zadacima su se posebno isticali iz Seferovia: Ljeposava, Duan i Branko Ivanovi, Milorad Suvajac, Ranko Stankovi i Drago Peuli; iz Nove Vesi: Sofija Kraft, Olga Vako, Adela i Karlo Holonbek i Brana Alojz; iz Korova: Radojka i Luka Markovi, Danica Ili-Tati i Vlado Dragosavljevi.928 Mnogi od ovih hrabrih djevojica i djeaka su pali u toku NOB-a, a zbog etnikog terora tragina sudbina zadesila je naroito tri pomenute djevojice iz Nove Vesi, koje su zajedno sa jo sedam drugarica, malo starijih od njih, zatvorene u jednu kuu i ive spaljene, kao partizanske saradnice.929

Momir Katalina i Stojan Zvonar, esnaesta krajika narodnooslobodilaka udarna brigada, Zbornik sjeanja, Banjaluka 1984, str. 538-540. 928 Nevenka Petri KPJ i SKOJ u politikom radu s djecom za vrijeme NOB-a u centralnoj Bosni, objavljeno u knjizi Deca, rat, revolucija, Beograd 1981, str. 431-458, (O navedenim dogaanjima sve je zabiljeeno na osnovu kazivanja Voje Stupara autoru, poetkom jula 1981. godine). 929 Ibid.

927

320 U Srpskom Vakufu u kui Ilije Kecmana i u kuama jo nekoliko saradnika NOP-a iz Lijeva polja, u ljeto 1942. godine, boravilo je nekoliko partizana koji su aktivno djelovali Ilija Stojanovi, Duko Bojani, a kasnije Vojo Stupar, Duko Josipovi i dr. Djeca Duanka, Koviljka i Branko Kecman, po sjeanju Voje Stupara, stari oko 11, 12. i 13. godina, bili su u najveoj mjeri angaovana u obezbjeivanju ilegalnog rada naih boraca, koji su nali u ljeto 1942. godine u srednjoj Bosni. Meu najaktivnijom omladinom u to vrijeme bila je i Zagorka Dodik (majka joj je streljana u Banjaluci), Milovan Mastalo, Zdravka Trkulja iz Srpskog Vakufa, Rua Davidovi iz Kaoca, Brana i Stojan Dardi i Zora unjar iz Karaizovaca, Desanka i Jovanka Joja Karapetrovi iz Kosjerova i mnogi drugi.930 Prilikom prebacivanja pripadnika partizanskih jedinica, grupa ili pojedinaca iz srednje Bosne u Lijeve polje, i dalje na Kozaru ili obratno i mlai lanovi porodica saradnika NOP-a imali su veoma vanu ulogu kao vodii, izviai, osmatrai i sl. Kada su Nijemci, etnici i ustae vrili pogrome i nasilja u srednjoj Bosni partizani su uvjek i meu djecom i omladinom nalazili oslonac, a ponekad prije svega meu njima.931 Kad su etnici sprovodili Trkulju i Perovia u iprage, poto su koristei ranije veze preko uticajnih ljudi uspjeli da postignu da budu prebaeni u iprage pod pratnjom etnika, ore Perovi se razbolio od pjegavog tifusa i ostavljen je u selu Liplje u kui Duana Kovaevia. Sutradan su ga etnici doveli u Maslovare. Vaso Kapor i Vaso Petri, zaloili su svoj ugled, izbavili ga od etnika i smjestili u kuu Vase Petria i organizovali njegovo lijeenje uz pomo njegove porodice i jo nekoliko omladinki.932 Kada su poetkom jula 1942. navedena dvojica ilegalnih pripadnika NOR-a uspjeli da iz ruku etnika izvuku teko oboljelog od pjegavog tifusa ora Perovia oku, tada lana OK KPJ i sekretara OK SKOJ-a za srednju Bosnu i smjeste ga u kuu Natalije i Vase Petri u Maslovarama, njega su oko mjesec dana njegovale Natalija Petri, njene kerke Viktorija, Duanka i Nevenka i Ankica Bubi iz komiluka (svi pripadnici NOR-a). Na traenje Viktorije Petri-Kapor lijekove za ora Perovia slala je iz Kotor-Varoa Zdravka Novakovi Seka933, koje je zajedno sa uputstvom za lijeenje pribavljala od dr Vladimira ukca. To upustvo Dr ukca, koje je bilo detaljano, bilo je dragocjeno poto je ore Perovi u cijeloj okolini tada bio prvi bolesnik od pjegavog tifusa, a morali su ga, sticajem prilika da lijee laici. Kada je malo prezdravio, krajem jula ili poetkom avgusta 1942. godine, a bio je siguran da e ga etnici ponovo uhapsiti, to se saznalo iz povjerljivih izvora, oku Perovi je iz Petrieve kue iz Maslovara prebacio u Grabovicu u kolima sa konjima Rajko Petri, polubrat Vase Petria. Preuzeli su ga u selu Duboka Mile Trkulja i ura Nari, obezbjedivi predhodno konja za oku i odveli ga na konju u Skender-Vakuf u kuu Jovanke Crnomarkovi. Ona ga je njegovala i uvala, oko mjesec dana, sve dok mu i tu ivot nije bio ugroen. Tada su ga skojevac Janko orali i etrnaestogodinji omladinac
Ibid. Ibid. 932 Mile Trkulja, Advan Hozi, n. d., str. 133. 933 Novkovi-Raheli Zdravka Seka,Sanitetski materijal za partizane, Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 625.
931 930

321 Strahinja Crnomarkovi, takoe na konju, tajno, da ne otkriju etnici, odveli u osloboeno Jajce. oko Perovi, tada sekretar OK SKOJ-a za srednju Bosnu, iz osloboenog Jajca, po Janku oraliu alje propagandni i drugi materijal za odreene punktove u centralnoj Bosni. Janko je dio materijala predao Jovanki Crnomarkovi sa zadatkom da ga nosi u Kotor-Varo i preda Ljubi Reljiu, Juri Aniu i omladinki Seki Novkovi, s kojim je saraivala. Janko drugi dio materijala nosi u Maslovare Viktoriji Petri-Kapor za rad aktiva SKOJ-a i grupe kandidata za KPJ i drugim progresivnim ljudima. Kada je bio na vezi u Vijaanima kod Vida Njeia, etnici su ga na prevaru otkrili. U stvari, Janko orali je, vjerujui da govori sa Vidom Njeiem a ne sa etnikom, spomenuo veze u Maslovarama i Skender-Vakufu. Tako su ga etnici otkrili i poslije strahovitog muenja ubili.934 Nakon toga etnici su uhapsili Viktoriju Petri-Kapor i Vasu Kapora u Maslovarama, Jovanku Crnomarkovi-Trkulju u Skender-Vakufu, Vida Njeia u Vijaanima, a u vezi sa ovim maltretirani su maslovarski skojevci i drugi pripadnici NOP-a. lanovi SKOJ-a i napredna omladina Maslovara, za vrijeme etnike vlasti, rasturala je letke Mjesnog komiteta KPJ Banja Luka, koji su tampani povodom osude etnike izdaje.935 Te letke je, poslao oko Perovi iz Jajca po partizanskom kuriru Janku oraliu. Grupa omladinaca i omladinki u Kotor-Varou, iako tada bez veza s partizanima, samoinicijativno je uspjela onemoguiti rad organizacije Ustaka mlade i istovremeno okupiti oko sebe znatan broj mladih. U toj grupi najznaajniju ulogu su imali Vlasta Tvrz i Advan Hozi. U periodu kad je u srednjoj Bosni bila etnika vlast, ne samo omladina ve i djeca u partizanskim porodicama, zajedno sa starijim lanovima svoje porodice, podnosila su odreene represalije, sve do ubistava, koja su vrena kako tada, tako i poslije, sve do osloboenja zemlje, a i kasnije. Na primjer, Vuku Jotanovi iz eave, 14-godinju djevoica koja je bila ukljuena u obavjetajni rad, etnici su, zajedno s njenom majkom Zorkom, uiteljicom, istaknutom aktivistkinjom NOR-a, zaklali oktobra 1944. godine. I Duanku Petri, prvog sekretara Optinskog komiteta SKOJ-a u Maslovarama (od 7. januara 1942), zatim lana Sreskog komiteta SKOJ-a za Kotor-Varo (od decembra 1942), a u vrijeme kada su je etnici zaklali bila je sekretar Optinskog komiteta KPJ za Kruevo Brdo na njen dvadesti roendan, 4. oktobra 1944, etnici su na najdrastiniji nain ubili.936

I pored linog saznanja autora, sve navedeno u vezi sa . Perovi zabiljeeno je i na osnovu kazivanja autoru Viktorije Petri-Kapor i Jovanke Crnomarkovi-Trkulja. 935 Letak koji je izdao MK KPJ Banjaluka kojim se objanjava i osuuje etnika izdaja, Arhiv KP BiH, tom III, str. 185. 936 Kad su Duanku zarobili prvo su je silovali, zatim joj otsjekli dojke i potom je ubili i bacilli u neku jamu, tako da se nikad nije saznalo gdje su njeni posmrtni ostaci.

934

322 lanove SKOJ-a u Imljanima etnici su, takoe, maltretirali. Oko potenih graana, privrenih NOP-u, Miraka Jovetia, Lazara kaljia, Blagoja Maria i drugih, okupljala se grupa napredne omladine i u datoj situaciji angaovala se oko prihvatanja i skrivanja partizanskih boraca od etnika, zatim skrivanju hrane od etnike plenidbe i sl.937 I drugi progresivni omladinci i omladinke, u ovom periodu, pomagali su ranjenim i zarobljenim partizanima, radili na propagandi vojnih uspjeha naih jedinica u vezi sa oslobaanjem vie gradova u Bosanskoj krajini i drugim krajevima nae zemlje. Meutim, odreen broj lanova SKOJ-a i NOSOBiH u srednjoj Bosni dolaskom etnika potpuno se pasivizirao, a neki su stupili i u etnike jedinice. Na drugoj strani, pojedini lanovi SKOJ-a su izvravali svoje zadatke sa puno portvovanja, iako sa velikim rizikom, kao to je ve istaknuto. Mile Trkulja, krajem avgusta 1942, kada je iz Laevca pobjegao od etnika, gdje je bio osuen na streljanje, prvo je uspostavio vezu sa bivim borcima Imljanske ete koji su ostali privreni NOR-u, poto se njih nekoliko okupilo u naoruanu grupu to su bili Ljuboje Arseni, Petar Kneevi, Ljuboja Pani iz Krueva Brda i Nikola Mari iz Imljana i jo dvojica-trojica naoruanih boraca. Trkulja se s njima povezao u Korianima, pa je ta naoruana grupa, od druge polovine avgusta 1942, djelovala na podruju izmeu ipraga i Skender-Vakufa. Ne bi mogla opstajati da nije imala podrku potenih graana i napredne omladine, kojima je ve tada bilo potpuno jasno da su etnike vojne jedinice i etnika pozadinska vlast kolaboracionisti sa okupatorskim vlastima i njihovim pomagaima ustakom vlau. Tako je partizanska grupa Mile Trkulje postajala sve brojnija njoj su se prikljuili Jovo Danilovi, zatim Simo Kekerovi, Branko Slavni iz Koriana i jo desetak novih boraca. OVDJE (U rukopisu je uz ovu str. br 62 prikaen dodatak teksta koji treba ukucati ovdje.) Istovremeno i u drugim dijelovima srednje Bosne bilo je partizanskih aktivnosti, iji je znaaj ponajvie u tome to su pokazivale da partizanske snage na tom podruju nisu potpuno unitene, kao to su tvrdili etnici, i da njihovo postojanje ujedno oznaava i postojanje veeg broja saradnika koji im omoguava da se odre i dijeluju na terenu. To je pokazalo da je u srednjoj Bosni bilo mnogo iskrenih i pravih rodoljuba iz redova Srba, Muslimana i Hrvata koji su bili dosljedni u svojoj saradnji sa Narodnooslobodilakim pokretom Proulo se da su se u srednjoj Bosni, u avgustu 1942. godine, pod komandom Voje Stupara, na planini Motajici, ponovo pojavili partizani i oslobodili vie posavskih sela od Duboca do Kaoca. etniko rukovodstvo je nastijalo da onemogui irenje tih vijesti i primjenjivalo je razne mjere kanjavanja prema svima koji su im bili sumnjivi. Na teritiriji koju su kontrolisali zaveden je estok terror, koji se gotovo ni po emu nije razlikovao od terora ustaa. Oni su sumnjali u sve i svakoga, pa su se ak i meusobno sumnjiili. Njihovi sudovi su nerijetko i brz razloga izricali kazne batinjanja, zatvora, ianja ena, strijeljanja, a efekat tih njihovih mjera, umjesto oekivane pokornosti, redovito je bio obrnut i veina svijeta se dosjeala da tako partizani nikada nisu inili.938
Sredinom 1943. godine u Imljanima je osnovana partijska elija u sastavu: Mirko Joveti, Lazar kelji, Vid eni i Nevenka Petri, koja je postavljena za sekretara. Poslije izvjesnog vremena dunost sekretara od Nevenke je preuzeo Mirko Joveti. Poto je od navedene grupe mjetana osnovana prva partijska elija za Imljane to, izmeu ostalog, govori da je bila i u periodu etnike vlasti privrena NOP-u. 938 Mile Trkulja, Advan Hozi, n. d., str. 133-134.
937

323 U srednjoj Bosni jo od ustanikih dana potojale su porodice u koje su se ustanici mogli pouzdati u svako doba. One, kao i mnoge druge, davali su podrku pripadnicima NOR-a koji su se u periodu april novembr 1942, za vrijeme etnike vlasti, nali u nevolji. Nastankom krize NOR-a u srednjoj Bosni, zbog najezde etnika, te porodice prestavljale su pouzdane punktove za prihvat ranjenih, bolesnih i zarobljenih partizana, partizanskih kurira i sl. Navodime samo neke od tih partizanskih porodica: Ilije Slavnia u Korianima, Mirka Jovetia i Vida enia u Imljanima, Ratka Tomia u ipragama, Todora Tejinovia u Grabovici, Jovanke Crnomarkovi i Vida Kukolj u Skender-Vakufu, Mile Trkulje i Petra Gajia u Lipovcu, Ace Gajeti i Ljube Miljanovia u Vrbanjcima, Vase Petria, Vase Kapora i Gostimira Bubia u Maslovarama, Milenka Jotanovia u eavi, Dujia Miloa u elincu, prote Preradovia i Steve Samardije u Vijaanima, Ljube Jankovia u Potoanima, Stanka Vukainovia u Otpoivaljci, Zdravke Novkovia Seke, Adema Dizdara, Sabita Hozia, dr Joze Zekia i dr Vladimira ukca, mr Petra otaria, Vahida Koria, Stojanke Topoli u Kotor-Varou i mnoge druge. U tim punktovima bili su i lanovi SKOJ-a, odnosno u pojedinim sluajevima oni su i predstavljali punkt nekih od navedenih porodica, sve do dolaska Prve proleterske divizije, novembra-decembra 1942. godine. Kada su na prostorima srednje Bosne etnici preuzeli vlast u varoicama kao to su eava, iprage, Maslovare, Skender-Vakuf, Vijaani i sl. stradali su mnogi partijski i skojevski rukovodioci, a meu njma, kao to je ve reeno, i eljko Bari, tadanji sekretar OK SKOJ-a za centralnu Bosnu. U vezi sa tom novonastalom situacijom u srednjoj Bosni, u izvjetaju Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku Krajinu, upuenom Pokrajinskom komitetu SKOJ-a za BiH povodom stanja u centralnoj Bosni se kae: izbijanjem etnikih bandi mi smo danas izgubili potpunu kontrolu nad OK Kotor Varo.939 Na tom terenu nema uopte naih snaga. Sav politiki kadar je izginuo. Na tom sektoru rad je bio i prije slab, tako da danas nemamo uopte nita940 Sigurno je da je ova ocjena za stanje na cijeloj slobodnoj teritoriji srednje Bosne, u vezi sa radom omladinske organizacije i u ustanku i u periodu prije etnikih pueva, kao i poslije etnikih pueva, preotra, krajnje povrna, neodgovorna i, to je najbitnije, potpuno netana. Ima indicija da se i ova ocjena bazira na ve pomenutom izvjetaju Mare (Lepe Perovi), od 5. marta 1942. godine.941 Spominjui ovaj document u ovom kontekstu, nije namjera autora da pravi neku posebnu aluziju na autora toga Izvjetaja, koji je svoj izvjeta zasnovao na tada dobijenim podacima, ve se samo i ovog puta skree panja na injenicu da je taj
Okrunom komitetu SKOJ-a za srednju Bosnu tokom njegovog postojanja nekoliko puta je mjenjan naziv. Prvi je osnovan oktobra 1941 i zvao se Okruni komitet SKOJ-a za Jajce, poto je djelovao od Janja pa sve do Save, pokrivajui Kotor-Varo, Tesli, Prnjavor i dr.; Okruni komitet SKOJ-a za Kotor-Varo; Okruni komitet SKOJ-a za Banjaluku, Okruni Komitet SKOJ-a za centralnu Bosnu; polovinom 1943. OK SKOJ-a za centarlnu Bosnu podjeljen je na dva i to Okruni komitet SKOJ-a za Banjaluku i Okruni komitet SKOJ-a za Prnjavor i od 15. decembra 1944. godine opet su se spojila dva postijea okruga u jedan pa se od tada do osloboenja zvao Okruni komitet SKOJ-a za centralnu Bosnu.(Iste takve nazive imao je i OK KPJ za teritoriju srednje Bosne). 940 Izvjetaj Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu, arhiv VII, Mikrofilm IRP BH 1/632. 941 Sigurno je da je daleko brojnije uee omladine u akcijama za NOP u ovom periodu u srednjoj Bosni nego to je to ovde iznijeto, poto, na alost, autor ovog rada, iz objektivnih razlog, nije bio u mogunosti da izvri jo ire istraivanje o ovim periodu, to iskreno ali.
939

324 document, ivei po arhivima kao validan document, kako tada, tako i mnogo godina kasnije uvjek pravio zabunu dajui neobjektivnu sliku stvarnog stanja o radu omladine u srednjoj Bosni do etnikih pueva, kao i u periodu etnike vlasti. Pored navedenog dajemo primjer samo za varoicu Maslovare (bez okoline) iz koje su se u 1941. i 1942. godini ukljuili mladi (i neki roditelji) stupivi u partizanske jedinice ili na drugi nain u NOR: Iz porodice Jozefine i Gostimira Bubia svi su su bili uesnici NOR-a: roditelji, Jozefina, Gostimir, zatim njihova djeca: Dragan, Fanika, Kata, Milan, Ankica, oko i Pero; poginuli su Dragan, Milan, Fanika i Pero. - Iz porodice Draginje i Dragana Miria borci su bili: Milan, Bosa i Momilo, izgubio je ivot Milan. - Iz porodice Ljube Miljanovia Ljubo je bio predsjednik Optinskog narodnooslobodilakog odbora Vrbanjci, a borci su bili njegove dvije keri Nada i i Branka i sin Rodoljub Rode; poginuli su Nada i Rodoljub; - Iz porodice Nikole Dujia bili su borci i poginuli su Nikola, otac i Zora, ker; - Iz porodice Pili borac je bila kerka Matilda. - Iz porodice Ivana Puia ivot je izgubila jedinica kerka Olgica. - Iz porodice Steve Petkovia borci su bile kerke Nevenka i Koviljka i obe su poginule; - Iz porodice Milana Radia od tri lana poginuo je Milan Radi; - Iz porodice Stanka Tegeltijeod etiri lana, od toga dvoje male djece, poginuo je Stanko; - Iz porodice Milana Terzi od dva lana poginuo je Milan Terzi; - Iz porodice Vase Petria (moje porodice) majka Natalija je bila predsjednik Okrunog odbora AF za Banjaluki okrug, otac predsjednik Optinskog narodnooslobodilakog odbora Maslovare i borac 4. krajikog odreda;a njihova djeca su bili borci: pet keri i sin jedinac Viktorija, Radojka, Duanka, Nevenka, Vojislav i Smilja; izgubili su ivot u NOR-u Vaso, otac i Radojka, Duanka i sin Vojislav.942 Naprijed iznijeti podaci iz kojih se vidi da je od 36 lanova porodice 20 izgubilo ivot u NOR-u sami za sebe govore. A Maslovare su tada bile samo mala varoica u kojoj je, pored navedenih ivjelo jo najvie petnaestak osoba, starijih. Samo iznijeti primjeri, a ima i drugih bezbroj, o aktivnosti omladine u srednjoj Bosni za vrijeme izvjesnog zastoja u razvoju NOP-a, zatim stupanju srednjobosanske omladine u partizanske redove, kao i iznijeti primjer o stupanju omladine iz same varoice Maslovara u partizane, govore o privrenosti i mladih ljudi iz srednje Bosne i u vrijeme pred krizu NOP-a i od aprila do novembra 1942. godine, a pogotovo poslije razbijanja etnikih snaga, pa se sigurno u spomenutom Izvjetaju Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu nije moglo rei: Na tom sektoru rad je bio i prije slab tako da danas nemamo uopte nita. skandalozna ocjena.

Nevenka Petri, Moja sjeanja na ustanak 1941. godine u Maslovarama, rad pripremljen za Ediciju Srednja Bosna u NOB, marta 1971, 34. str. (vei dio ovog rada je objavljen u 1. knj. navedene Edicije, a ovde citirani dio nije objavljen).

942

325 Da je gornja tvrdnja u Izvjetaju Oblasnog komiteta SKOJ-a potpuno netana govori, izmeu ostalog, i stupanje omladine u partizanske jedinice i angaovanju omladine u NOP-u u ustanikim danima iz srednje Bosne o emu smo ve govorili. Ve je bilo rijei o stupanju omladine u Prvi proleterski bataljon Bosanske krajine i Udarni bataljon oba su protivetnika po ulozi koju su imali u srednjoj Bosni, kao i stupanje omladine iz srednje Bosne u jedinice Prve proleterske divizije, kada je krajem 1942. godine stigla u srednju Bosnu. 29. Dolazak Prve proleterske divizije u srednju Bosnu novembra 1942; stupanje omladine u proleterske jedinice; razbijanje etnika Mnogi uesnici i simpatizeri NOR-a za vrijeme etnike vlasti proganjani su, hapeni i na razne naine maltretirani, o emu je ve neto reeno. Tako su i lanovi aktiva SKOJ-a u Maslovarama u ovom periodu nekoliko puta hapeni i ispitivani o ilegalnom radu, a sve ostalo vrijeme od prvog hapenja bili su u kunom pritvoru. Nae snage oni su doekali u etnikom zatvoru, zajedno sa svim ostalim progresivnim ljudima u Maslovarama, i svi, kako nam je bilo reeno u zatvoru, bili smo osueni na smrt. Svaki dolazak nekog od etnika, po nekog od nas u podrumu zbog daljeg ispitivanja, za nas zatvorenike oznaavao je trenutak naeg odvoenja na streljanje Jer, to je bilo vrijeme kada je ivot ovjeka zavisio i od trenutnog raspoloenja ili hira pojedinca.

Dolazei u srednju Bosnu proleterske jednice su vei broj simpatizera i uesnika NOR-a oslobodili iz etnikih zatvora. U Skender-Vakufu oslobodili su iz zatvora Jovanku Crnomarkovi, Vida Kukolja i druge. U Maslovarama su bile u zatvoru cijele porodice: Petri (Vaso, Natalija, roditelji, i njihova djeca Duanka, Nevenka, Vojislav, Smilja, Gordana i dvoje male unuadi jedno je bilo tek roeno Ljubo i Ljilja, stara 3 godine); Bubi (Gostimir i Jozefina, roditelji, i njihova djeca Fanika, Kata, Ankica i oko; Vuka Tegeltija sa dvije male djevojice, Ljubica Terzi itd. Iznenadnim napadom 3. krajike proleterske brigade svi zatvorenici su osloboeni, krajem novembra 1942. godine. Ovaj udar proletera bio je sasvim neoekivan, bar ne toga dana, poto se znalo da proleteri idu i u smjeru Maslovara, ali ovoga dana to je bila jedna vea grupa u ulozi predhodnice, kako smo poslije uli. U stvari, to je bila jedna jedinica Trea krajike proleterske brigade. Kad smo izali iz zatvora vidjeli smo vie izginulih etnika, a meu njima meni je ostao u sjeanju Ljubo Bubi. Jer, kad je silazio u podrum Direkcije rudnika (tu je bio tab Maslovarske etnike ete, a podrum je bio zatvor) nekoliko puta je donosio i pokazivao nam krvav no. Tako je moju sestru Duanku jednom izveo drri joj pored vrata taj no, poslije i druge zatvorenike, a jednom i mene. Naroito mi, petnaestogodinjaci, u koje sam ja tada spadala, ali i svi i mlai i stariji, bili smo istinski u velikom strahu. Poslije ovog uspjenog napada partizana i naeg osloboenja, etnici koji su uspjeli pobjegli su, a dosta ih je poginulo

326

niko nije uhvaen iv.943 Kad sam sa mojim lanovima porodice stigla svojoj kui ubrzo poslije toga dola je grupa iz taba 3. krajike proleterske brigade (kako smo mi uli). Sjeam se samo da je meu njima bio drug Plavi Mijalko Todorevi (kako smo, takoer uli da je on jedan od najvanijih).944 U naoj kui ostali su na veeri i konaku. Uskoro je u srednju Bosnu stigla glavnina Prve proleterske divizije, koja je nastupala iz vie pravaca. Snage koje su ile u smjeru srednje Bosne oslobodile su Mrkonji-Grad i (drugi put) Jajce i preko Meline i Dobratia, poslije kraeg okraja s etnicima 2. decembra 1942. doli su u SkenderVakuf i iprage. Tada su sa njima stigli trojica poznatih boraca iz srednje Bosne ore Perovi oko, Duko Josipovi i Mile Trkulja, koji su tokom 1942, razliitim pravcima preli u Bosansku krajinu. Prva proleterska brigada je stigla u Skender-Vakuf u 4 asa, bez otpora. S obzirom na nareenje taba divizije odmah je nastavila pokret u smjeru Javorana i u Radiima razbila je grupu etnika Laze Teanovia. Produila je prema Kotor-Varou, u kojem je bila neprijateljska posada, i 3. decembra je izvrila napad na Kotor-Varo, koji je osloboen 4. decembra 1942. godine u 10 asova. U isto vrijeme Trea krajika proleterska brigada, takoe uz krae okraje s etnicima, stigla je u iprage, zatim preko Obodnika i Vrbanjaca uputila se 3. decembra uvee prema Kotor-Varou i, zajedno sa Prvom proleterskom napala Kotor-Varo. tab 1. proleterske brigade izvjetava diviziju da je 4. decembra odbacio neprijatelja koji je triput pokuavao da se s tenkovima probije od Banjaluke prema Kotor-Varou. Dva bataljona brigade vodila su istovremeno borbu s neprijateljskom pjeadijom koja je pokuala da se iz Banjaluke probije u Kotor-Varo, odbacili ih i zauzeli Svinjaru i ibove.945 U izvjetaju Filipa Kljajia Fie, politikog komesara 1. proleterske divizije od 6. decembra 1942. godine,upuenog Vrhovnom tabu, navodi se da su osnovane partijske jedinice u Skender-Vakufu od pet i u Maslovarama od etiri lana.946

Regesta dokumenata o srednjoj Bosni u NOB 1941-1943, Prnjavor 1971, document br. 103, str. 44. Mnogo godina kasnije imala sam priliku da razgovaram o ovom, za nas zatvorenike veoma znaajnom dogaaju, s Mijalkom Todoroviem, kada je izabran za predsjednika Savezne konferencije SSRN Jugoslavije, poto sam tada radila u toj ustanovi. 945 Zbornik, tom IV, knj. 8, dok. br. 208. 946 Zbornik, tom IV. knj. 9, dok. br. 138; Partiska elija u Malovarama: Viktorija Petri-Kapor, sekretar, lanovi Vaso Kapor, Vaso Petri i Jovo Lukrecija, Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB 1941-1945, KotorVaro, 1985, str. 64.
944

943

327

Prva proleterska brigada je zadravala nadiranje neprijateljskih ustakih snaga iz pravca Banjaluke i etnika iz pravca Joavke, a Trea krajika je produila prema Maslovarama, koje je ponovo, 6. decembra oslobodila (dok je pred kraj novembra jedan dio njenih snaga oslobodio Maslovare i sve zatvorenike iz etnikog zatvora u Maslovarama i rastjerao etnike koji su ostali ivi, a dobar broj je izginuo) i produila je dalje ienje terena od etnika. 10. decembra tab 3. krajike brigade izvjetava da je neprijatelj (etnici, napom. aut.) sa svih strana s jakim snagama napao bataljone u Liplju i prisilio ih na povlaenje, te da su se po nareenju taba brigade prebacili u Borke, a jedan bataljon u iprage u zatitu divizijske bolnice.947 Prva proleterska naputa Kotor-Varo poslije dva dana i od strane svoje komande 7. decembra usmjerena je u pravcu njegotine, a istog dana poslije podne ule su neprijateljske snage iz pravca Banjaluke u Kotor-Varo. Proleteri Trea proleterska sandaka brigada ponovo ulaze u Kotor-Varo i on ostaje slobodan sve do 31. januara 1943. godine. Na teren srednje Bosne 5. decembra stigao je i dio 3. divizije. tab 3. divizije izvjetava Vrhovni tab da su 2. hercegovaka brigada i 2. sandaka brigada 4.12. vodile borbu s neprijateljem i da je 2. hercegovaka uspjeno prodirala preko Vitovlja do linije iavaGostilj-Ponir i da se divizija prikuplja na lijevoj obali Ugra, a da e se 6.12, s glavninom prebaciti na njegovu desnu obalu.948 U svom daljem nastupanju prva proleterska divizija potpuno je razbila etnike u srednjoj Bosni; poetkom januara 1943. godine oslobodila je dva znaajna neprijateljska uporota u srednjoj Bosni 1. januara Teli, a 16. januara Prnjavor. Sa dolaskom Prve proleterske divizije u srednju Bosnu dola je sloboda! Njen dolazak, u stvari, predstavlja poetak dolaska veih snaga narodnooslobodilake vojske Jugoslavije u srednju Bosnu. Ali, ovoga puta, ta tako eljno oekivana sloboda trajala je samo ono vrijeme koliko je Prva proleterska divizija ostala u srednjoj Bosni. Skoro obnavljanje IV krajikog NOP odreda i dolazak Prve krajike NO udarne brigade nikako nisu mogli
947 948

Zbornik, tom IV, knj. 8, dok. br. 208. Zbornik, tom IV, knj. 8, dok. br. 156.

328

zamjeniti niti objektivno niti subjektivni osjeaj graana s obzirom na raspoloenje koje je irom srednje Bosne zavladalo kod simpatizera NOP-a i neutralnih, potenih graana kakvo je vladalo za vrijeme boravka jedinica Prve proleterske divizije.
Navodimo samo dva primjera koja govore o privrenosti stanovnitva srednje Bosne NOR-u i o stupanju omladine iz srednje Bosne u jedinice Prve proleterske divizije o emu govore sami akteri dogaanja: 11. januara 1943. Izvjetaj politodjela 3. krajike proleterske brigade CK-u KPJ. Stanovnitvo srednje Bosne bojalo se da e se jedinice NOV masovno svetiti za pokolje koje su etnici izvrili po bolnicama i nad borcima po jedinicama u ovim krajevima, te je iz sela u koja je brigada dolazila masovno bjealo, to je oteavalo rad na terenu. Odrana je 61. konferencija po selima i zaseocima, kojima je prisustvovalo oko 1200 ljudi. Odrano je i dva zbora (u eavi i Liplju) sa vie stotina ljudi i u Tesliu pred preko 450 ljudi. Po veim selima i zaseocima birani su NOO. Konferencije i zborovi su uticali da se odbjegli narod vraao kuama, a postepeno i zavedeni etnici. Muslimanski dio naroda svuda je primio brigadu sa zadovoljstvom. Katoliki dio stanovnitva je u manjini i dobrim dijelom, naroito u okolini Kotor-Varoa, neprijateljski raspoloen.949 14. februara 1943. Izvjetaj zamjenika politikog komesara 1. proleterske brigade CK KPJ o politikom radu na terenu srednje Bosne i odnosu boraca prema narodu. Navodi se da je 1. brigada na terenu od Jajca do Prnjavora i Save odrala niz uspjenih zborova i konferencija i u oko 60 sela osnovala NOO koji su odmah preuzimali dunost; da je narod oduevljeno doekivao brigadu i da su zavedeni seljaci iz etnikih redova masovno pristupali patizanskim jedinicama; da je kompletna Carevogorska eta Motajikog etnikog bataljona prela na stranu NOV i da je u okolini Prnjavora za nedelju dana, na dobrovoljnoj osnovi, pristupilo 1. brigadi 700. ljudi.950 Poto je Stanko Vukainovi951 zbog stalne etnike potjere bio prisiljen da se skloni u Lijeve Polje, i zadri tamo dulje vrijeme, jer su sela u vrbaskoj dolini kontrolisali etnici, formiranje SKOJ-a u Krikovcima je bilo odgoeno. Ja sam po Stankovim uputstvima pripremao omladince za prijem u SKOJ, iako su etnici, naroito poslije odlaska proleterskih jedinica, poetkom 1943. godine, terorisali i progonili sve one u koje su sumnjali da su pristalice narodnooslobodilakog pokreta, a naroito omladinu.952
Zbornik, tom IV, knj. 9. dok. br. 49. Zbornik, tom IV, knj. 10, dok. br. 80. 951 Stanko Vukainovi, roen u Otpoivaljki, Prnjavor, 1923 poginuo u Prnjavoru, 1944. Prije rata bio trgovaki pomonik, aktivan u Savezi privatnih namjetenika u Zemunu. lan SKOJ-a od 1940. Od prvih ustanikih dana bio je u Prnjavorskoj partizanskoj eti. lan Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, osnovanom na Okrunom savjetovanju SKOJ-a, odranom na Karau, poetkom januara 1942. godine. Dolaskom Prve proleterske brigade u srednju Bosnu, novembra 1942, odnosno razbijanjem etnikih snaga Stanko djeluje kamo sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a za Prnjavor i lan Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu. Kad je obnovljen etvrti KNO odred, 3. februara 1943. godine, Stanko je postavljen za pomonika komesara 3. ete 1. bataljona, zamjenika politikog komesara 1. bataljona Banjalukog NOP odreda a i dalje djeluje kao lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu i zamjenik i politiki komesar 14. srednjobosanskoj udarnoj brigadi. Poginuo je u borbi za ponovno osloboenje Prnjavora. Za narodnog heroja proglaen je 27. novembra 1953. godine. 952 Pero aula, Organizovanje i rad SKOJ-a u Krikovcima, Srednja Bosna u NOB, knj. 4, (u pripremi za tampu).
950 949

329

U prvoj polovini 1943. godine, kad su u na kraj stigle partizanske jedinice, formiran je u Krikovcima aktiv SKOJ-a. Za sekretara aktiva izabran sam ja, a u lanstvo su bili primljeni Jakov usti, Milorad Bukara, Dragan Gaji, moj brat Rajko i Ilija usti. Iako su skojevci odlazili u operativne jedinice mi smo u SKOJ primali druge i aktiv je uvjek radio u punom sastavu. Uprkos prisutnosti etnikih jedinica na terenu, koje su tada bile najsurovije jer im je izmicalo tlo ispod nogu, na skojevski aktiv je neprestano djelovao, a i nae jedinice su svakim danom postajale sve jae i jae. Istina, etnici nijesu znali za na aktiv i njegove lanove, niti su slutili da se on nalazi usred njihovog brloga, iako su skojevci bili pokretai omladine u svemu: u skupljanju hrane i odjeei za partizane, skupljanju oruja i municije, lijekova i razne opreme. Skojevci su nou bili vodii naim jedinicama u napadu na etnike, a odlazili su kao vodii naih jedinica i preko Vrbasa u Lijeve polje, odakle su nou prenosili razne lijekove i materijal, i dovodili konje za komoru i drugi ratni materijal. Skojevci su nou ispisivali i razne parole i ubacivali radiovijesti meu etnike i njihove pristalice. Uz pomo lanova SKOJ-a u Krikovcima su zapaljene kue etnikih komandanata Ljube Bundale i Veljka Bundale, koje su oni izgradili u toku rata koristei se prisilnim radom pristalica NOP-a, zbog ega su nae jedinice i naredile da se zapale. Kada su jedinice otile vatra se ugasila, ali su nai omladinci, u prvom redu skojevci, ponovo potpalili kue i one su izgojele; ostale su samo zidine.953 etnici su poeli da hapse omladinu, a meu prvim je uhapen Mio Ignjati iz Krikovaca, mada on nije imao nikakvu vezu ni sa Stankom Vukainoviem ni sa ostalim omladinskim aktivistima. Odveli su ga na Vrbas i streljali, a dok je padao u Vrbas, po ustaljenoj praksi Njemaca, ustaa i etnika, kada streljaju partizane i pristalice NOP-a da poslije streljanja, kad rtva pada u rijeku, pucaju jo nekoliko puta, Mio je imao sree, poto ga je, prilikom streljanja, metak samo okrznuo pored usta, pa se on svjesno bacio da padne u rijeku, a, takoe i oni dodatni meci nisu ga pogodili. Tako, on je strijeljan de jure, a de facto je ostao iv. Kako je bio dobar pliva znao je dokle treba da glumi da nije iv, a kad je proao obale Vrbasa gde su se, s desne strane nalazili etnici, a s lijeve Nijemci, izaao je iz rijeke i sklonio se na sigurno. Nekoliko dana poslije strijeljanja Mie Ignjatia, partizani su ubili, u ekovcima, etnika M. Staniljevia iz Krikovaca, a kao odmazda na to oni su uhapsili Borku Sandi i Stevku Babi, odveli ih na grob poginulog etnika i na mrtvo ih isprebijali. Kad je Milo Babi obavjestio partizane da etnici u ekovcima sprovode zulum, etnicu su ga uhapsili, odveli u Martinac i svirepo muili, a Radovan Crnadak, zamjenik Ljube Bundala, etnikog komandanta, zajedno sa dva brata ubijenog etnika Staniljevia, stavili su ciglu u vreu i s njom u zatvoru udarali Miloa Babia sve dok nije izdahnuo.954 30. Reorganizacija etnikih odreda i obrazovanje korpusa; prisilna mobilizacija mladih u etnike u srednjoj Bosni (1943. i poslije) U dogovoru s njemakim vojnim komandama i uz njihovu materijalnu, politiku i moralnu podrku, etnicima je krajem 1943. preputeno da zaposjedaju i kontroliu
953 954

Pero aula, Ibid. Pero aula, Ibid..

330 teritorije cijelog donjeg toka Vrbasa uz obje obale. Poslije preseljenja orunike stanice iz Razboja u Junuzovce (sada Koievo), orunitvo NDH je bilo potpuno potisnuto, pa je cijelo ire podruje palo pod neposredan nadzor etnika. O ovim etniko-njemakim dogovorima Dravno tuiteljstvo Pokretnog prijekog suda u Banjaluci obavjestilo je 9. juna 1943. Ministarstvo pravosua i bogotovlja.955 Sukobi izmeu organa NDH i etnika na podruju Bos. Gradike nisu prestali do kraja rata. Kotarski predstojnik iz Bos. Gradike doao je u decembru 1944. u Banjaluku te od generala Vladimira Metikoa956 i pukovnika fon ulca, komandanta 1. kozake brigade, traio da se etnici odstrane iz cijelog kotara...957 Od pojave etnitva u Bosanskoj krajini, a posebno u srednjoj Bosni, ono je bilo optereeno viestrukom krizom koje se nije moglo osloboditi. Pojedinani i grupni sukobi etnikih vojnih starjeina, koji zbog slinih interesa i ambicija nisu nikad prestajali, uticali su i na autoritet komandi i komadovanja. Netrpeljivost izmeu domaih etnika i onih koji su dolazili u ime Dragoljuba-Drae Mihajlovia... povremeno je dobijala otrije oblike. Potiskivanjem Radoslava-Rade Radia i njegovih pristalica sa elnih poloaja u Glavnom tabu bosanskih etnikih odreda, koje je major Slavoljub Vranjeevi958 nazvao narodnim rasovima eljnim slave i poloaja, na rukovodea mjesta dole su linosti u koje je Mihajlovi imao povjerenja i kojima je namjenio posebne zadatke. x x x Savremenom istraivau danas nije lako pratiti osjeku ustanka u srednjoj Bosni, pa smo, izmeu ostalog, prilino koristili zajedniko vienje grupe istoriara, kao i vienje dva aktera dogaanja u tom periodu i u srednjoj Bosni ure Pucara Starog i Osmana Karabegovia, (objavljene radove), pa dajemo neke izvode iz tih izvora: Akcijom etnikih snaga u ustanikim jedinicama u srednjoj Bosni dolo je krajem 1941. i poetkom 1942. do previranja, a zatim i do proglaavanja pojedinih jedinica etnikim. U februaru 1942. pod rukovodstvom ure Pucara Starog u Sklender-Vakufu odrana je oblasna konferencija KPJ za Bosansku krajinu i srednju Bosnu, koja je analizirala uspehe ustanka i posebno ukazala na opasnost od etnike akcije, kao i na
Arhiv Hrvatske, Zagreb, Ministarstvo pravosua i bogotovlja NDH, kut. 9, taj. 804/43; etnici su traili od Nijemaca da im se dodjeli uprava nad onim dijelom sreza Bosanska Gradika koji je naseljen Srbima, pa je zatraeno uputstvo od Ministarstva da li udovoljiti zahtjevima njemakog komandanta, ili se treba oduprijeti po cijenu sukoba. 956 Vladinir Oto Josip Metiko, roen u Banjaluci 1899, sin pravoslavca Duana Metikoa, potpukovnik jugoslovenske vojske, general domobranstva i ustaki pukovnik. Sa jedinicama NDH uestvovao u IV i V neprijateljskoj ofabnzivi. U maju 1944. postavljen za komandanta operativnog podruja Velebit u Gospiu, a poslije septembra 1944, bio vojni komandant u Banjaluci. Po njegovom nareenju je objeen ustaki zlikovac natporunik Asim Djeli. 957 Milan Vukmanovi, etniki vojni i pozadinski organi u srednjoj i zapadnoj Bosni 1944. godine, Banjaluka 1944, str. 165. 958 Slavoljub Vranjeevi, major kraljevske vojske, upuen u Bosansku krajinu sa posebnim zadatkom da s Milanom dekiem (Slavkom Bjelajcem) organizuje etnitvo na podruju Grmea i Kozare. Preao je preko Drine s velikom grupom etnika 22. jula 1942., ali se zadrao na podruju istone Bosne. Po Drainom nareenju, u njegovoj pratnji su bili kapetan Manojlo Peji, potporunici Duan Kneevi i Milan Duki. Petar Baevi je javio Ostojiu da je obavjeten kako se Vranjeevi neka da ide u Bosansku krajinu, gdje je trebalo da stigne krajem avgusta 1942. Bilo je planirano da se tada kod Uroa Drenovia nau Vranjeevi i major Bjelajac (alijas Deki) sa 200 etnika, ali oni nisu doli Vranjeevi je poetkom septembra stigao na Borje kod Rade Radia i postao naelnik taba. Od poetka je nastojao da potisne Radia, u emu je uspio tek 1943, kad je doao na elo etnike Komande zapadne Bosne.
955

331 neophodnost odlunijeg angaovanja svih snaga narodnooslobodilakog pokreta za njeno suzbijanje i, istovremeno, za intenzivniji rad na pokretanju irih masa muslimanskog i hrvatskog stanovnitva u oslobodilaku borbu. Nastojanja Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu da angaovanjem krajikih udarnih jedinica suzbije etniku akciju u srednjoj Bosni nisu donela rezultate. etnikom propagandom i puevima u pojedinim jedinicama ustanike snage su bile razbijene. U etnikim puevima i u borbama s etnicima u Bosni i Hercegovini pali su mnogi aktivisti KPJ i istaknuti partizanski komandanti: Mladen Stojanovi, Fadil Jahi, Ivan Markovi, Danko Mitrov, Miro Popara, Dragica Pravica, Kasim Hadi, Zdravko elar i Esad Midi. Za to vreme u veem delu Bosanske krajine narodnooslobodilaki pokret bio je u snanom usponu Sredinom 1942. godine pod uticajem oseke ustanka u centralnim oblastima zemlje, pred CK KPJ i Vrhovni tab u najotrijem obliku se postavilo pitanje izbora strategijskog teita Za reenje tog pitanja postojali su pouzdaniji kriterijumi. Konano su otpale dileme u pogledu karaktera i trajanja drugog svjetskog rata . Novim ugovorima iz maja i juna 1942. izmeu saveznikih sila uvrena je antihitlerovska koalicija i jo snanije naglaena njena reenost da vodi rat do pobede nad silama Osovine. Meutim, situacija na ratnim frontovima nije bila povoljna. Nemaka je u junu 1942. prela u veliku ofanzivu prema Staljinghradu (Volgograd) i Kavkazu. Osovinske snage u severnoj Africi odrale su inicijativu jo od poetka 1942, a na Dalekom istoku i Pacifiku japanske trupe su do sredine te godine osvojile velika prostranstva. U isto vreme, iskustvo jednogodinjeg razvitka narodnooslobodilake borbe pokazalo je da su okupacione sile dovoljno snane da ne samo brane ve i da jaanjem svojih trupa u Jugoslaviji preotimaju izgubljene pozicije, osobito one od posebnog strategijskog znaaja. Pokazalo se, takoe, da su upravo prisustvo monih okupacionih snaga, njihove ofanzivne operacije i represalije nad narodom bitno doprineli okupljanju i aktiviranju raznih frakcija domae buroazije i njihovim uspesima u borbi protiv ustanka. Situacija nastala sredinom 1942. godine u zapadnoj Srbiji, Crnoj Gori, Sandaku i veem delu Bosne i Hercegovine, nedvosmisleno je upuivala na zakljuak da je tu bitka za stabilizaciju narodnooslobodilakog pokreta bila privremeno izgubljena. Nade da e narodnooslobodilaki pokret dobiti politiku podrku, pa i materijalnu pomo od Sovjetskog saveza, i da e to doprineti suzbijanju aktivnosti jugoslovenske vlade u izbeglitvu pokazale su se nerealnim. Do tada se ni u sadraju emisija Radiostanice Slobodna Jugoslavija, koja je bila namenjena popularisanju narodnooslobodilake borbe, nita nije izmenilo. Uprkos Titovom insistiranju, ni ova stanica nije objanjavala stvarnu ulogu etnikog pokreta. Pomo koja je najavljena od Kominterne u februaru 1942. i oekivana na improvizovanom aerodromu kod abljaka vie od mesec dana, konano je otkazana s obrazloenjem da pomo nije mogue dopremiti iz tehnikih razloga. Nasuprot tome, znaajan faktor jaanja etnikog uticaja u zemlji bila je podrka etnicima koju je u svetu organizovala jugoslovenska vlada u izbeglitvu. Radio-stanice i druga sredstva informisanja, osobito u V. Britaniji i SAD, saoptavali su vesti o borbama etnika protiv okupatora, stvarajui lani mit o Drai Mihajloviu kao voi najjaeg pokreta otpora u Evropi. Pored toga, posredstvom jugoslovenske vlade, etnici su od V. Britanije primali pomo u oruju, novcu i drugom potrebnom materijalu, to je znatno doprinosilo jaanju uticaja etnika u narodu. Vlada i etniko vostvo uporno su irili vesti da partizani-komunisti sarauju s okupatorom i kvislinzima, da se KPJ ne slae s

332 Kominternom i Staljinom i da odbija njihove sugestije o ujedinjavanju svih snaga otpora pod Mihajlovievim vostvom. CK KPJ, na sednici od 19. juna 1942. odranoj na planini Zelengori, odluio je da s grupom proleterskih brigada izvri prodor u Bosansku krajinu s perspektivom povezivanja i daljeg razvijanja arita narodnooslobodilakog pokreta u zapadnim delovima Jugoslavije Pohod brigada na Bosansku krajinu bio je najsloenija i najuspenija operacija koju su do tada izvele partizanske snage na jugoslovenskom ratitu. Od kraja juna do poetka avgusta 1942. grupa proleterskih brigada pod neposrednom komandom Vrhovnog taba izvrila je veliku diverziju na eleznikoj pruzi Sarajevo Mostar, razbila ustakodomobranske garnizone u Konjicu, Prozoru, Gornjem Vakufu, Duvnu i drugim mestima i stvorila u tom delu zemlje prvu osloboenu teritoriju, koja je povezana sa slobodnom teritorijom u Bosanskoj krajini Poetkom novembra izvedena je Bihaka operacija u kojoj je angaovano osam udarnih brigada. U toku tih borbi razbijeni su pokuaji okupatorskih i kvislinkih trupa da preotmu inicijativu, pa su osloboene teritorije u Bosanskoj krajini, Dalmaciji, Lici, Gorskom kotaru, Kordunu, Baniji i umberku povezane u jedinstvenu osloboenu teritoriju. Do kraja 1942. godine dejstva su proirena i u oblast srednje Bosne, u kojoj su razbijene znatne etnike i ustako-domobranske snage. Potkraj 1942. jedinstvena osloboena teritorija prostirala se od prilaza Zagrebu, Karlovcu, Rijeci na jugoistok do reke Bosne i Neretve, s centrom u osloboenom Bihau, u kome je bilo sedite CK KPJ i Vrhovnog taba. Iako znatne, okupatorske i kvislinke snage pokazale su se nemonim da zaustave novi polet narodnooslobodilake borbe, a pogotovo nastupanje partizanskih snaga u zapadnoj Bosni i Hrvatskoj. U nemakoj Vrhovnoj komandi izraavala se zabrinutost za sudbinu ustake drave, pa je s obzirom na promene koje su nastale na afrikom ratitu posle bitke kod El Alamejna i na neposrednu opasnost od invazije anglo-amerikih snaga na Balkan zahtevana zajednika nemako-italijanska vojna akcija protiv narodnooslobodilakog pokreta U uslovima sve krupnijih operacija koje je omoguila pojava veeg broja brigada, brzo je sazrevala ideja o stvaranjau krupnijih vojnih formacija. Odluku o formiranju prvih divizija i korpusa doneo je Vrhovni tab novembra 1942. Tito je u Biltenu Vrhovnog taba pisao da je formiranjem divizija i korpusa stvorena Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije Prve vesti o etnikoj izdaji prodle su u svet preko Radio-stanice Slobodna Jugoslavija Najvidniju ulogu u tome imala je Radio-stanica Slobodna Jugoslavija, zalaganjem jugoslovenskih komunista ure Salaja i Veljka Vlahovia, koji su rukovodili radom ove stanice, objavljivani su ratni izvjetaji Vrhovnog taba i njegova saoptenja o izdajnikoj ulozi etnika i jugoslovenske vlade u izbeglitvu. Osnivaka skuptina AVNOJ-a odrana je u Bihau, u noi izmeu 26. i 27. novembra 1942. Sastav skuptine inile su nacionalne, odnosno pokrajinske delegacije U dokumentima koji su usvojeni na zasedanju Rezoluciji o osnivanju i o organizaciji AVNOJ-a i u Proglasu AVNOJ-a narodima Jugoslavoje navedeni su uspesi ostvareni u pokretanju i voenju oruane oslobodilake borbe i, posebno, faktori koji su toj borbi dali jasan drutvenopolitiki smer. Ukazano je na odgovornost dravnih vrhova za aprilski krah Kraljevine Jugoslavije i na pojavu mnogobrojnih domaih saradnika okupatora meu kojima su i etnici pod komandom ministra jugoslovenske vlade u izbeglitvu Drae Mihajlovia, kao i na sve otvoreniju saradnju vrhova bivih

333 graanskih partija s okupatorom. S druge strane, podvuena je uloga KPJ u pokretanju narodnooslobodilake borbe i u stvaranju jedinstva naroda Jugoslavije u toj borbi. U dokumentima su izloeni neposredni zadaci na ostvarivanju osnovnih ciljeva narodnooslobopdilake borbe slamanje faistikog poretka koji nameu osovinske sile i spreavanje obnove starog reakcionarnog poretka za ta se zalae jugoslovenska vlada u izbeglitvu.959 Dajemo jo jedno vienje prilika u srednjoj Bosni u periodu od maja do novembra decembra 1942. godine: Tako se ovaj kraj, sa odreenim prekidima, ponovo ukljuuje u borbu i daje veliki doprinos pobjedi revolucije. rtve koje je narodnooslobodilaki pokret dao, a one su ovdje velike,, naroito gubitak najzrelijeg partijskog kadra, koje su poubijali i masakrirali etnici, nisu bile uzaludne. U vie sluajeva one su ak bile neminovne da se narod ovih krajeva ne bi prepustio etnikoj politici i njihovim zlodjelima, da se ovi krajevi nebi napustili, da bi se steklo potrebno iskustvo i da bi se konano prebrodile mnogobrojne tekoe, krize i kolebanja masa, koji su u takvim prelomnim trenucima neminovni jer se radilo o kraju u kome je veoma malo djelovao radniki pokret do rata, sa veoma malo domaih kadrova, inteligencije itd., s druge strane u kome je bilo stjecite ljudi iz aparata stare vlasti, etnikih, orjunakih i raznih drugih organizacija koje su bile orne i spremne za borbu protiv narodnooslobodilakog pokreta i komunista. Dramatine borbe sa etnicima u srednjoj Bosni tokom 1942. godine, muka i zvjerska ubistva naih ranjenih drugova i drugarica u bornici u emernici i u Joavki, klanje i ubijanje u etama i bataljonima u kojima su etnici vrili pueve, muki napad koji su etnici izvrili na snage Krajikog proleterskog bataljona i na Prvu i Drugu gerislku grupu etvrtog KNOP odreda u momentu kada su te snage napale ustako uporite u Lepenici i vodiole borbu sa folkdojerima iz kaoca, nale se u obruu i bile gotovo prepolovljene, zvjerstva koja su etnici izvrili nad pristalicama narodnooslobodilakog pokreta prvim organizatoprima borbe protiv okupatora i ustaa u ovim krajevima; sve je to stvaralo teak utisak, ali nije moglo da baci u zasjenak sve one napore i rtve koje je, od prvog dana borbe, dao narod ovih krajeva za pobjedu revolucije. Nije zaboravljena injenica da je naprima partijskih organizacija i rukovodstava iz Banja Luke, uz vidno uee kadrova iz ovog kraja, koncem 1941. godine ovdje bila stvorena velika vojna snaga, koja se hrabro borila pod zastavom NOB protiv okupatora i ustaa. To je jasno govorilo o stvarnom i pravom raspoloenju naroda srednje Bosne. Iako su, usljed navedenih okolnosti, etnici bili razorili jedno vrijeme te snage i zbrisale poetne rezultate i napore i doveli do privremenog obustavljanje veih vojnih aktivnosti, tako da se od konca 1942. pa kro cijelu 1943. i 1944. gosinu trebalo svojski zalagati, zajednikim snagama proleterskih i krajikih brigada i narodnooslobodilakog pokreta u Bosanskoj krajini da bi se ponovo probudila vjera naroda u nau borbu i narod oslobodio straha i pritiska etnikih snaga. Osim toga potrebno je bilo razotkriti lai i obmane neprijatelja i ponovo aktivirati patriotske snage. Ipak, sve to ne bi trebalo da daje peat razvoju narodnooslobodilakog pokreta i da slui kao osnova za procjenu toka revolucije u srednjoj Bosni. To bi, u najmanju ruku, predstavljalo jednostrano sagledavanje svih osobenosti toka revolucije i na odreen nain umanjivalo napore, rtve i pobjede naroda ovih krajeva. Upornost i zalaganje Partije i pokreta da se ponovo ovdje ukljui narod u
959

Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd 1985, str. 230244 (izvodi).

334 borbu i krupni rezultati koji su postignuti u godini 1943. i 1944. govore upravo obrnuto, da razvoj narodnooslobodilake borbe treba gledati kroz cijeli period rata, kroz konane rezultate i doprinose koje su ovi krajevi dali za pobjedu revolucije.960 Do oseke NOP-a u srednjoj Bosni, od konca marta 1942. godine pa nadalje, nije dolo ni zbog krupnih politikih greaka, iako je pojedinih greaka u radu nekih rukovodilaca bilo, ni zbog promjene politike i slabljenja oblasnih rukovodstava Bosanske krajine za ovaj kraj Iako rijetke i izolovane, bilo je ipak ozbiljnih pojava zloupotrebe funkcije i ponekad i ponekad upotrebe grube fizike sile nad pojedincima neborcima, napr. prema pojedinima seljacima i graanima. Meutim, na koliko ovakvi postupci sa stanovia Partije i NOP-a i opteljudskog stanoviata bili za svaku osudu i najotriju kritiku, i mada su, u stvari, pomagali neprijatelja, ipak su, s obzirom na rijetke i izolovane sluajeve, imali ogranieno dejstvo. Pravi uzroci, svega onoga to se u 1942. godini dogodilo u srednjoj Bosni raspadanje jedinica etvrtog KNOP odreda, demoralizacija i strah jednog dijela naroda, jesu u izdaji etnika i njihovoj saradnji sa okupatorima i ustaama i strahovladi koju su zaveli nad narodom. Kako bi se drukije mogao razumjeti i razjasniti fenomen masovnog prilaenja naroda NOP-u, kad je naom vojnom akcijom i intervencijom teror otklonjen, nego injenicom da etnici nikakvom svojom politikom obmane nisu uspjeli pridobiti osnovne snage naroda ve su ih samo terorom i strahom drali u pokornosti. Povlaaenje Kozarskog udarnog i dijela snaga etvrtopg KNOP odreda kao i prebacivanje ostataka snaga proleterskog bataljona u Slavoniju uvjek smo smatrali samo privremenim naputanjem ovog terena, na to su nas udruene snage okupatora, ustaa i etnika prinudile961 Sva navedena zbivanja, oigledan uspon NOP-a u jugoslovenskim razmjerama, probijanje istine o njemu u svijet, kao i istine o kolaborcionistikoj ulozi etnika u sardnji sa okupacionim i kvislinkim snagama znailo je, sigurno, bolje dane i za srednju Bosnu u ratnim godinama koje su dolazile, kao i poslije osloboenja. 31. Retrospektivni pogled Voje Stupara,962politikog komesara 4. krajikog NOP odreda na dogaaje u srednjoj Bosni od februara do decembra 1942. godine
Osman Karabegovi, Krajina na putevima revolucije, Beograd (godina objavljivanja nije navedena), Podnaslov, Prelomne godine, str. 243 245. 961 Ibid., podnaslov Uzroci slabljenja narodnooslobodilakog pokreta u toku 1942. godine u srednjoj Bosni, str. 222 223. 962 Vojo Stupar (Velika Ruika, Bosanska Krupa, 1915 ), diplomirani inenjer poljoprivredno-umarskog smjera; prije rata poljoprivredni tehniar. Kao srednjokolac pristupio naprednom radnikom i omladinskom pokretu. lan KPJ od 1940. Jedan od organizatora ustanka u Podgrmeu 1941. Iste godine bio politiki komesar Krupske partizanske ete Prvog krajikog NOP odreda. U februaru 1942. uestvovao je u radu Oblasne konferencije KPJ za Bosansku krajinu (2123.02.1942). Od tada je na politikim dunostima u srednjoj Bosni: politikog komesara etvrtog krajikog i Prnjavorskog NOP odreda , lan Povjerenitva Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu, zatim politiki komesar etrnaeste srednjobosanske NO udarne brigade. Sa te dunosti, avgusta 1944. otiao je iz srednje Bosne na dunost politikog komesara Trideset devete krajike udarne divizije, na kojoj je ostao do kraja rata. Poslije rata radio u Sarajevu i Beogradu, preteno u dravnoj upravi i privredi. Nosilac je vie drutvenih priznanja, ratnih i mirnodopskih odlikovanja i Partizanske spomenice 1941. Sada ivi u Beogradu.
960

335

Po zavretku rada Oblasne konferencije KPJ za Bosansku krajinu (2123.02.1942), uro Pucar je u Aginom selu saoptio Voji Stuparu da ostaje u centralnoj Bosni na dunosti politikog komesara 4. krajikog NOP odreda. Tada je 4. krajiki NOP odred brojao oko 1700 boraca, rasporeenih u 4 bataljona. im je doao na dunost Stupar je uoio da je politiki rad u jedinicama Odreda nedovoljan, da je uticaj etnika, jo od ranije, na ovom podrju jak, pa da se i to, pored drugih faktora, odraava na sadanje stanje u jedinicama. Pored toga, znao je da je za neprijateljaustaku vlast i okupatorske snage strateki poloaj centralne Bosne veoma znaajan, zbog ega je i neprijatelj imao za cilj da stanovnitvo u srednjoj Bosni to vie zavaaju, pa tako i borce u redovima ustanika, odnosno da ih podjele na partizane u etnike u ro veem broju, kako bi i tim putem lake odolijevali jakim partizanskim snagama koje su, u konkretnom sluaju toga proljea, 1942. godine, Kotor-Varo stalno drali pod blokadom.

O svom dolasku na novu dunost i vienju tekog poloaja NOP-a, a posebno u 4. krajikom NOP odredu i Proleterskom bataljonu Bosanske krajine u srednjoj Bosni, u to vrijeme, najbolje je da govori on sam, poto je njegovo vienje dogaaja u tom periodu autentino.
VOJO STUPAR:

Za nas je slobodna teritorija srednje Bosne bila od velike vanosti kako zbog veza sa istonom Bosnom, a preko ove i sa Srbijom i Crnom Gorom, tako i zbog velikog materijalnog i ljudskog potencijala ovog kraja. Zbog toga su Oblasni komitet Partije i novoformirani Operativni tab za Bosansku krajinu odluili da se nae snage to prije kadrovski ojaaju, te da se uz pomo sa Kozare i Grmea, vojniki i politiki vie angaiju nego do tada. Zbog toga e i Proleterski bataljon (koji se ve nalazio u srednjoj Bosni), ostati ovdje neko vrijeme, a formirae se OK KPJ i SKOJ, popuniti tabovi bataljona i komande eta, a isto tako e se ubrzati rad na organizovanju Odbora narodne vlasti Okupator je na poetku 1942. godine pojaao svoj pijunsko-diverzantski rad u svim jedinicama i krajevima gdje je za to naao pogodno tlo. U Joavku, gdje je bio tab 4. krajikog NOP odreda, poslat je agent Petar Kriger, koji se kao iskusni pijun predstavljao saradnikom NOP-a iz Banjaluke koji je slao sanitetski materijal i drugo, pod ifrom tajno vojno lice. Doao je zajedno sa jednom mladom enom, takoe pijunkom
I kad sam ja stigao u Joavku, sreo sam Krigera. Bio mi je sumnjiv to se vrzmao oko kuhinje, pa sam ga zapitao kako se zove i da li je bio u borbi, a on je da bi izbjegao odgovor, poeo da se hvali kako je on taj koji je slao partizanima razni materijal, sanitetski i ostali. Na sastanku u tabu sam obavjestio ostale lanove i oni su svi, osim Rade Radia, rekli da im je Kriger sumnjiv. Odluili smo da ga privedemo i sasluamo, ali nismo to uinili iste noi. Sutradan Krigera i ene nije bilo u Joavci, ve smo ga nekoliko dana kasnije, kad smo doli u Pribini, nali mrtvog. Ubili su ga etnici,

336 najvjerovatnije po nalogu Radia da se ne bi saznalo za njihovu vezu i saradnju i s njim. Krigerova ena je na sasluanju sve priznala, ak da im je bila namjera da se potruje tab otrovom koji su donijeli u tu svrhu (otud i ono vrzmanje Krigera oko kuhinje). U neuspjeloj akciji na Kotor-Varo poginulo je mnogo boraca, meu kojima je bio i komesar 4. krajikog NOP odreda Rade Liina, zamjenik komandanta Ratko Broeta, komandant Treeg bataljona Odreda Duan Koica Duko, dva komandira eta Joavake Milorad Radi Braco, (sin Rade Radia) i Maslovarske Milan Bubi Krcun i oko tridesetak boraca. Tako tragian ishod borbe oko Kotor-Varoa, uticao je na politiku situaciju u srednjoj Bosni. Otvoreni sukob izmeu partizana i etnika bio je kada su u Lipovcu etnici napali kolonu partizana u kojoj su se nalazili naelnik Operativnog taba za Bosansku krajinu dr Mladen stojanovi, koji je tee ranjen, Danko Mitrov, komandant 4. krajikog NOP odreda, koji je tada lake ranjen, a izginulo je dosta drugova iz ete Proleterskog bataljona, a meu njima i komandir ete Simo Ivanovi. Zatim, takav ishod borbe u napadu na Kotor-Varo uticao je na stanje i u Joavakoj eti, koja je u to vrijeme bila najjaa, a poslije je odigrala izdajniku ulogu u prvom etnikom puu u srednjoj Bosni, u kojem je izgubljen veliki broj boraca i vojnih i politikih rukovodilaca. Ubijen je sekretar OK KPJ za srednju Bosnu Rajko Bosni, sekretar Operativnog taba za Bosansku krajinu Milan Liina i drugi. Slijedei etniki puevi bili su u Bataljonu koji se nalazio na Manjai, pa pu u Bataljonu u eavi (kada je poginuo ivo Preradovi, organizator ustanka u kraju oko Prnjavora), to je uzdrmalo i 3. bataljon, kojim je komandovao Novak Pivaevi iz Vijaana, koji je bio do tada najbolji. Dogodilo se tako da je u aprilu 1942. godine 4. krajiki NOP odred od 1700 boraca spao na 50 boraca. Sve se odigralo tako da je veina boraca, ko milom, ko silom, prela u etnike. I u 3. bataljonu je situacija bila teka. Motajika eta, koja je bila u Otpoivaljki, zavedena od Nikole Forkape, etnikog komandanta, otila je u Ilovu od koje je formirana etnika jedinica Knez Arsen. Prnjavorska eta se nalazila u okolini Prnjavora i jedina je ona bila stabilna. Situacija je bila takva da smo se morali povui iz Vijaana, iz kole, na brdo Previju. Na Previji sa nama je bio jo samo Proleterski bataljon kod koga je vladalo miljenje da treba da se povuku iz srednje Bosne zbog nastale situacije (smatrali su da mogu biti uniteni). Zbog teine situacije, na Previji je odran sastanak rukovodnog kadra i sekretara OK KPJ za srednju Bosnu Milana Radmana. Na insistiranje rukovodstva Proleterskog bataljona zakljueno je da Bataljon ode iz srednje Bosne na Kozaru. Nakon toga je Bataljon krenuo prema rijeci Vrbas, da preko Lijeva polja stigne u Kozaru. U takvoj situaciji tab 4. odreda i OK KPJ donijeli su dvije vane odluke. Jedna se odnosila na Prnjavorsku etu, a druga na ostale borce koji su ostali s nama. Za Prnjavorsku etu je odlueno da se proglasi dobrovoljakom, s tim da komandu preuzme Novak Pivaevi. To je uinjeno s namjerom da se omogui ostanak na ovom terenu jednoj grupi aktivista: Novaku Pivaeviu, Vidu Njeiu, Zdravku Preradoviu Braci i drugim. Druga odluka je bila da se od ostatka boraca 4. krajikog odreda, veinom rukovodeeg kadra, formiraju etiri partizanske gerilske grupe. Polazei od shvatanja da emo svojim ostajanjem u srednjoj Bosni i voenjem makar i najmanjih partizanskih akcija sauvati kontinuitet NOB-e na ovom terenu, donijeli smo odluku da od nas, koliko nas je ostalo, oformimo te etiri partizanske gerilske grupe.

337 Prva, Motajika grupa je bila brojno najvea. U nju su uli Danko Mitrov, Duko Bojani, Zaga Umievi (koja je krajem maja izala iz Banjaluke kao organizacioni sekretar OK KPJ), Lazo Vidovi, Boo Tatarevi, Savo Mari, Drago ajevac, Nevenko Gazibari, Drago ivani una, Milutin urevi, Vid Bubi, oko Pstrocki i ja. Ovo je u neku ruku bila tapska grupa. Komandant je bio Danko Mitrov, a ja komesar. Za rejon na kome e djelovati prva grupa odreen je teren Motajice, prostor izmeu Prnjavora, Srpca i Dervente. Drugoj grupi komandovao je Milan Radman, a za rejon na kojem e djelovati predvien je Crni Vrh i prostor oko Klanica. Treoj, tzv. Krnjinskoj grupi, za djelovanje je predvien rejon izmeu Tenja, Teslia i Doboja. U grupi su bili Adem Hercegovac, Vlado i Mira Jotanovi, Kojo Joti, Edhem Pobri i drugi. U etvrtu, Kotorvaroku grupu, uli su Mile Trkulja, Duko Josipovi, Ankica Bubi i drugi. Komandur je bio Mile Trkulja, a rejon djelovanja na potezu Maslovare iprage Skender-Vakuf Koriani. Kada su grupe formirane, odran je zajedniki sastanak svih grupa, 1. juna 1942. godine, na Previji. Posebno je odran sastanak sa komandirima, odnosno rukovodiocima grupa i dogovoreno je kako treba nadalje politiki raditi, izvoditi akcije, uspostavljati i odravati vezu meu grupama i partizanskim jedinicama i raditi u narodu na podizanju svijesti i ueu u antifaistikoj borbi. Sa Previje su grupe krenule prema svojim odreditima, terenima na kojima e djelovati. Prva i druga grupa su krenule prema Otpoivaljci. Preko Linje do Otpoivaljke se kretalo oprezno jer su tamo ve bili etnici. Meutim, u Otpoivaljki zatekli smo Proleterski bataljon koji se vratio sa Vrbasa zato to je Kozara bila blokirana, a za povratak proletera iz srednje Bosne na Kozaru neprijatelj je bio saznao, pa se Bataljon morao vratiti. Ofanziva na Kozaru je ve bila poela.

Iznenadni ponovni susret sa Proleterskim bataljonom koji je sada odluio da ostane na ovom terenu, predstavljalo je nov i znaajan moment. To je mjenjalo i nau situaciju skoro iz osnova i tome smo odmah poeli da prilagoavamo planove i zadatke naih dviju grupa. Sa komandantom Zdravkom elarom i ostalim lanovima taba bataljona, dogovorili smo se da sa svim snagama zajedno krenemo u pravcu Motajice i da izvrimo ranije planiranu akciju na neprijateljsko uporite u Donjoj Lepenici. U pokretu prema Motajici, po dolasku u selo Rakovac, nadomak Velike Ilove, utvrdili smo da se nedaleko od nas nalaze etniki poloaji. etnici su bili u rovovima, koje su jo ranije iskopali, ali nisu otvarali vatru na nas. Poruivali su nam da oni nisu do sada uestvovali u borbi protiv partizana i da ele da i dalje ostanu izvan borbe. Odluili smo da odemo do njihovih poloaja, da razgovaramo o zajednikoj borbi protiv Nijemaca i ustaa i utvrdimo kakva je njihova namjera prema nama. Danko i ja smo u pratnji jedne patrole
otili na razgovor i ustanovili smo da su oni bili etnici Nikole Forkape iz Velike Ilove. Oni su drali poloaj prema Donjoj Lepenici, gdje se nalazila ustaka posada na koju mi spremamo napad. Mi smo im rekli da znamo da oni nisu uestvovali u borbi protiv partizana i da ni mi nemamo namjeru da njih napadamo, sve dok se oni tako dre. Nismo ih pozvali da pou s nama, niti smo im otkrivali nae neposredne namjere. Poto su nam

338 dali obeanje da nas nee napadati, vratili smo se u tab Proleterskog bataljona, kojim je komandovao Zdravko elar. Izloili smo mu ta se razgovaralo sa etnicima. Zakljuili smo da ipak treba biti oprezan i budan sa te strane. Zbog toga smo postavili jedan vod da kontrolie taj pravac kada smo krenuli u napad na Lepenicu. Nou, izmeu 4. i 5. juna 1942. godine, izbili smo na june obronke Motajice. Mi smo, u stvari, zaobili kolu i crkvu u Lepenici i planirali da napadnemo neprijateljasa suprotne strane odakle smo doli. Tu smo skriveni predanili. U toku dana izvrili smo osmatranje terena i procjenu moguih prilaza lepenikoj koli u kojoj se nalazilo oko 150 neprijateljskih vojnika i andarma. U napad smo krenuli sa svim snagama Proleterskog bataljona i naih dviju partizanskih grupa. U koli je ostalo samo nekoliko boraca koji su bili u ambulanti i oni koji su bili zaposleni oko kuhinje i intendature, uglavnom bez oruja. Sa ovom grupom u Motajici je ostala cijela Dankova familija: majka Mara, sestra Zorica, ena Nada i njena majka Marija. Pokret je uslijedio u dva sata poslije pola noi. Sve ete su tako prije zore bile na onim poloajima koji su im bili odreeni u asu kada bude dat znak za poetak napada. Prostor oko kole i crkve, gdje se ovo neprijateljsko uporite nalazilo dosta je tijesan. To je, u stvari, manja zaravan na jednoj uskoj i dosta strmoj kosi. Za direktan napad na ovo utvreno uporite odreena je samo jedna eta Proleterskog bataljona i nae dvije partizanske grupe, ukupno oko 120 boraca. Sa ovom grupom koja je ila direktno na uporite, poao je i tab: Danko, ja i Zdravko, a sa nama su bili jo Radman i Zaga. Druga eta Proleterskog bataljona i samostalni vod Drvarana, dobili su zadatak da se pod zatitom mraka neopaeno provuku u pozadinu neprijateljskog uporita, do samog puta koji vodi od Srpca preko Sitnea, prema Prnjavoru, te da tamo postave zasjede, ali tako da budu u mogunosti da napadnu neprijatelja, bilo da odstupaju iz Lepenice ili da iz Srpca i iz drugih garnizona dolaze u pomo Lepenici. Ugovoreni znak za napad dao je Danko raketom, pred samu zoru, 6. juna 1942. godine. Juri je bio munjevit, tako da smo se svi za tren nali na platou ispred kole i crkve ali neprijatelja nije bilo. Izvukao se prije nego to smo mi stigli Oigledno je neprijatelj bio obavjeten i na tom mjestu nas nije ekao. Zvonjavom crkvenih zvona objavljeno je narodu Lepenice da je osloboen. Nenailazei na otpor nae jedinice su se dale u potragu za neprijateljem. Nastalo je pretraivanje terena i partizanske jedinice su se toliko rastegle i prorjedile, tako da je bilo teko odravati vezu. Ovo tim prije to su sumrak i magla pokrivali sve udoline. Poslije pucnjave, zvonjenja i uzvika za juri, nastala je tiina. Odjednom, kao grom iz vedra neba, skoro sa svih strana oko nas zaula se zagluujua graja. Odjeknuo je zvuk vojnikih truba i bubnjeva, pomjeanih sa divljakim kretanjem iz hiljade grla. Moglo se odmah zakljuiti da je to zapoeo etniki napad na nas. etnici su se u velikom broju skoncentrisali i u toku noi se veoma blizu privukli nama iza lea, a da mi to uopte nismo primjetili. Sa Nijemcima i ustaama su zajedniki napravili plan da nas iznenade i napadnu ba u momentu za koji su znali da je za nas najkritiniji, tj. kada nae jedinice budu rasute. etniki napad je bio munjevit i njihove kolone su se ubrzo pojavile na svim dominantnim takama oko i izmeu naih razbijenih snaga. Takva situacija u napadu na Lepenicu se nije predviala i nisu preduzete odgovarajue mjere odbrane, a nisu bila ni izdata odgovarajua uputstva jedinicama, kako da postupe u sluaju etnikog napada s lea. U novonastaloj situaciji, po vojnikoj logici, moglo se oekivati da e se svi dijelovi

339 naih jedinica samoinicijativno probijati u pravcu Motajice i nastojati da se to bre domognu onih njenih visova sa kojih je mogue pruiti uspjean otpor. Takvu je zapovjest izdao i Danko. Meutim, poto su u napadu bile vee etnike snage od oekivanih, dio boraca koji je bio odsjeen, nije uspjeo da otstupi prema Motajici i vodio je teke borbe. Ja sam se sa deset boraca dokopao prvog obronka ume i tu se sukobio sa nastupajuim etnikim strojem i odbio ga. Ali, etnici su obuhvatnim pokretom nastojali da moju grupu zaobiu i odsjeku je od glavnine to nisu uspjeli i sastali smo se sa Dankom, Radmanom, Zagom i drugim iz Proleterskog bataljona, kao i sa grupom od oko 100 boraca Proleterskog bataljona. U ovoj grupi vie nije bilo Zdravka elara, Esada Midia, komandanta i komesara Proleterskog bataljona, kao i komandira Save Trikia i njegovog voda. Tu u podnosju Motajice se nije smjelo ekati i odmah je preduzet pokret prema vrhu Motajice. Danko je komandovao juri prema visovima Motajice. Neprijatelj je, svakako oekivao ovakav na pokret, a vjerovatno je i osmatrao, pa je prilazei susjednim kosama na tom pravcu postavio jake zasjede. S desne nae strane u zasjedi su bili etnici, a neto navie, ulijevo, Nijemci. To je, kako smo kasnije saznali, bila jedna foksdojerska jedinica koja se stalno nalazila u Kaocima radi eksploatacije drveta u Motajici. Partizani su u juriu probili nekoliko etnikih i njemakih zasjeda. Iza ovog uslijedila je nova borba. etnici su napravili zasjedu gdje su skoncentrisali vie mitraljeza. U toj tekoj borbi poginulo je mnogo naih boraca. Sljedea grupa etnika nala se jo neto vie iznad partizana. S njima se vodila borba prsa u prsa. Nije se razaznavalo ko je ko.jer su u juriu i hvatanju mnogima pospadale kape na kojima su oznake zvijezde ili kokarde. U juriu koji je izvren radi probijanja obrua i radi osvajanja ovog dominantnog visa, izgubili smo deset boraca, dok je jo nekoliko bilo ranjeno.Na ovom visu smo se rasporedili i pripremili za njegovu odbranu. Oekivali smo da e se pojaviti komandant i politiki komesar Bataljona sa ostalim borcima. Ostali smo tu 2 sata i poto se niko nije pojavio, a i etnici su otstupili, odluili smo da nastavimo pokret i zauzmemo najviu taku na Motajici Gradinu. Na Gradini nije bilo neprijateljskih vojnika. etnici su se povukli prema Ilovi, Rakovcu i Lepenici, a Nijemci i ustae u svoje baze u Kaocima i Srpcu. Na vrhu Motajice sada smo bili samo mi proleteri i nae dvije partizanske grupe. Bilo nas je ukupno oko 130. Umor i san ubrzo su savladali premorene borce. Sa ovog najvieg vrhu Motajice, kad je vedro vrijeme vidjelo se pola srednje Bosne i pola Slavonije. Ostali smo oko 6 dana. Iznureni borci su se kako-tako odmorili, ali su proivljeni dogaaji ostavili dubokog traga. Zavladala je strana potitenost. Mnogi borci su izgubljeni i izginuli, a ni poslije toliko dana, nije se pojavio Zdravko elar, komandant, ni Esad Midi, politiki komesar Proleterskog bataljona. Danko Mitrov je u takvoj situaciji odluio da se uputi sam, bez pratnje, da trai njegovu porodic koja je prije napada na neprijateljsko uporite u Lepenici, ostala u Motajici. Presvukao se u civilno odijelo i naoruan samo bombama i revolverom uputio se u pravcu Lepenice i dalje prema Sreviima. Ve sutradan etnici su nam poruivali da su ubijeni Danko Mitrov i Zdravko elar. Zbog tako teke situacije kod boraca iz Proleterskog bataljona zavladalo je miljenje da se na ovom terenu vie ne moe ostati i oni su traili da ga im prije napuste. Za novog komandanta Proleterskog bataljona izabran je Branko Vukovi i odlueno je da Bataljon ide u Slavoniju, preko Save, a odatle, kada bude mogao, da se vrati na

340 Kozaru. Poto je donijeta takva odluka, Radman, Zaga i ja odluili smo da sa ostatkom boraca 1. i 2. partizanske grupe ostanemo na zadacima koje smo preuzeli na Previji. Za prebacivanje Proleterskog bataljona preko Save bila je odreena no izmeu 12. i 13. juna 1942. godine. Te noi padala je jaka kia. Nevrijeme je bilo veliko. Vjetar je dizao velike talase na Savi, a proleteri nisu imali ime da se prevezu. Veina nije znala ni da pliva. U takvoj situaciji devet boraca se dobrovoljno prijavilo da preplivaju rijeku i sa slavonske strane dovezu amac kojim bi se ostali borci mogli prevesti. Od tih devet boraca pet je uspjelo da prepliva i izvri zadatak. Te noi Bataljon je preao u Slavoniju sa Motajice izmeu sela Vlaknice i Brusnika. Naa gerilska grupa od samo 10 boraca, koliko nas je jo ostalo poslije borbe na Motajici, imala je zadatak te noi da postavi zasjedu na cesti Koba Srbac. Taj zadatak smo izvrili, a kada je prebacivanje proletera bilo izvreno, naa grupa se povukla sa ceste, i poto smo bili potpuno mokri, nismo htjeli da idemo u umu, ve smo, uz potrebne mjere opreza, otili u selo Brusnik. U kui Radovana Filipovia, koja je bila pri vrhu sela, nali smo prvi put poslije 7 dana provedenih u umi, krov nad glavom i toplo ognjite. Ukuani su se iznenadili i uplaili jer u prvi mah nisu znali koja smo mi vojska. im su shvatili svesrdnosu pomaogli da se borci smjeste oko ognjita i osue. i nahrane. Izmeu domaina i nas dolo je do pravog zbliavanja u emu je uestvovalo jo nekoliko ljudi iz susjedstva. Sluali su nas sa velikom panjom i po svemu to su nam govorili i kako su nam izlazili u susret, mogli smo zakljuiti da cijene nau borbu i da osuuju etnike. Ovdje smo saznali i to da su neki ljudi iz Brusnika nasjeli etnikoj propagandi i otili u etnike. Ocjenivi da uslovi za nae djelovanje iz ovog malog i zabaenog sela ne bi bili najpogodniji, sutradan smo krenuli obroncima Motajice, iznad Kobaa, u pravcu Seferovae i Korova. U predveerje, 15. juna 1942. godine, naa mala partizanska grupa, izbila je na proplanak iznad Seferovae. U ovom selu prvi razgovor smo imali sa Brankom Radojiem. Od njega smo dobili prve informacije o stanju u ovom kraju. On nas je povezao sa Jovom Markoviem iz susjednog sela Korova za koga nam je Branko rekao da je Jovan najugledniji ovjek u njihovom kraju.. Sutradan smo razgovarali sa Jovom Markoviem u njegovoj kui. On je bio zaista ugledan domain. Nau grupu je doekao veoma prijateljski. Razumno je rezonovao i razmiljao i paljivo pratio sve to smo Zaga i ja govorili. Razgovor je trajao nekoliko sati i postepeno su nam se prikljuivali jo neki seljaci iz Seferovae i Korova. Meu ostalim, tu je bila brojna Jovanova familija, zatim Stojan Markovi, Mio Tati i dr. U razgovoru sam iznio glavne zadatke nae borbe. Teite naeg djelovanja je bilo na politikom radu i na stvaranju organizacije, preko koje e se narod iz ovih sela postepeno prikljuivati u NOB. S obzirom na to da nas je ostalo malo, za neke vojnike akcije trenutno nismo bili ni sposobni. Pojava partizana u ovom asu i na ovim prostorima je bila vrlo znaajna. Narod je osjetio izvjesno olakanje jer andarmi, poreznici i drugi nisu smjeli zalaziti u sela. Partizani su svugdje nailazili na dobar prijem. Tih dana posebno je bilo raspoloenje u Osovici, gdje se partizanska grupa ulogorila. Narod je donosio hranu. Organizovane su priredbe, sastanci i razgovori, a dobro raspoloenje ljudi prema nama vidjelo se i po tome to su se poeli javljati prvi dobrovoljci. Najprije je to bio ivko Tihomirovi, a zatim ivko Devi, Ljubo Jovii, pa Ilija Peuli. Time se grupa nakon deset-petnaest dana brojno ojaala. injenica da su to bili borci iz tog kraja, imala je poseban znaaj. Uticaj

341 partizana i nae veze proirivane su i na ostale krajeve, sela oko Motajice i uticajnije ljude, dobre domaine. Naroito su bile znaajne veze sa Jovom Markoviem (Korovi), Gavrom iriem (Kaoci), Nikolom Milankoviem (Lepenica), a zatim i ostalim naim saradnicima na terenu. Odravali smo skoro svakodnevne kontakte i s njima smo se konsultovali o svim akcijama koje smo namjeravali da preduzmemo. Ti ljudi su veoma dobro poznavali situaciju u ovom kraju i mi smo njihovo miljenje i predloge uvaavali. To je vjerovatno i doprinijelo da smo se za manje od mjesec dana tako zbliili s narodom, da je bila iskljuena svaka mogunost da nas neprijatelj iznenadi. Tako se na politiki uticaj poeo sve bre iriti i na ostala mjesta oko Motajice: Kaoci, Srbac, Lepenica, Brusnik i Koba, odakle su nam stizale poruke podrke i simpatija. Proneseni su glasovi u selu da su sve partizanske grupe unitene. Stigla je vijest da je sekretar Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu i komansdant 2. partizanske gerilske grupe, Milan Radman, poginuo. On je s grupom poao na odreeni sector kod Klanica. Tada je od lanova OK KPJ za srednju Bosnu u ivotu i u mogunosti da djeluje ostala samo Zaga Umievi, organizacioni sekretar OK KPJ, a od lanova taba 4. krajikog NOP odreda ostao sam samo ja. Obadvoje smo bili tek stigli na ovaj teren. Ja na mjesec dana prije etnikih pueva, a Zaga tek nekoliko dana prije ove tragine borbe na Lepenici. Sa nama je tada bilo jo samo 10 boraca. Bili su to, sreom, dobri i svjesni borci, na koje smo se mogli osloniti i u najteim situacijama. Prva gerilska partizanska grupa, poslije borbe na Lepenici i borbi na Motajici, nije vie imala vezu sa ostale tri gerilske partizanske grupe, ni sa bilo kojim partizanskim jedinicama. Nije imala ni radio aparat, da bi bila u toku kakvo je stanje na drugim ratitima. U takvoj situaciji naa grupa nastojala je da po svaku cijenu sauva kontinuitet nae borbe u srednjoj Bosni. etnici nisu ni jednog trenutka prestajali da se interesuju za nas. Svakodnevno smo od njih dobijali ponude za pregovore o toboe zajednikoj borbi protiv neprijatelja. Kad vie nismo mogli da izbjegnemo takve kontakte, sastali smo se sa jednim etnikim oficirom koji je doao u pratnji dva etnika. On se predstavio kao Marko Bradonja, a kasnije smo uli da je to bio Marko Vukovi, koji je tih dana stigao iz Srbije, a djelovao je meu etnicima iz sela Trstenica. Sastanak smo odrali u prisustvu seljaka iz Korova i to pred kuom Jovana Markovia. Marko Bradonja je izloio etniku politiku liniju i nastojao da objasni da je pakt sa ustaama i Nijemcima privremena stvar. Bradonja je pozivao partizane da umjesto crvene petokrake zvijezde stave kokarde i da e etnici i partizani biti najbolji prijatelji. Upitao sam ga ta bi ovaj narod imao od takvoga naeg prijateljstva, a Bradonja se uzvrpoljio i nastavio frazirati o kralju i otadbili i slino. Nakon toga ja sam izloio u najkraim crtama platformu nae borbe i na kraju sam predloio da Jovo Markovi, kao ugledni ovjek iz ovog sela, kae ta on misli o svemu ovome. Jovo je bez i najmanjeg kolebanja podrao moje izlaganje i borbu partizana, a za etnike je iznio mnoge negativne ocjene i naglasio Bradonji da su etnici paktirali sa ustaama i Nijemcima koji su ih u crno zavili. Poto je podrao partizane i osudio etnike, oigledno uzbuen, Jovo je zamahnuo rukom pokazujui na onu stranu sa koje su doli etnici i dodao da mogu ii odakle su doli i da usput razmisle o onome to su ovdje uli. Bradonja se sa svoja dva etnika, pokupio i otiao bijesan i nezadovoljan. Ovdje treba napomenuti da su ustae u julu 1941. godine na prevaru pohapsile oko 360 ljudi iz ovih krajeva. Neki ljudi su ubijeni odmah po prelasku preko Save, a ostale su otjerali u Oriovac u Slavoniju, sa namjerom da ih sprovedu u logor u Gospi, odakle se najvjerovatnije ne bi vratili (to se u toku rata i pokazalo za one stradalnike koji su

342 otjerani u Gospi). Ipak, na intervenciju nekoliko uticajnih ljudi iz Kobaa pohapeni ljudi su vraeni uz potpis i obavezu svakog od njih na poslunost i pokornost ustakim vlastima. Narod po selima oko Motajice se tih dana kad smo mi doli, sve vie opredjeljivao i podravao partizane, a broj razumnih i hrabrijih ljudi u selima ispod Motajice je zadivljujue rastao. Neki su ve spomenuti, a njihov broj se stalno poveavao. Iz Korova, pored Jovana Markovia, opredjelio se i njegov brat Stojan, zatim Mio Tati, Branko Radoji iz Seferove, iz Kaoca Gavro iri, Nikola Milankovi, pa Blagoje i Aleksa Suvajac iz Lepenice, Nikola Filipovi iz Brusnika, Stevo Guvi iz Vlaknice i mnogo drugih starijih i mlaih opredjelili su se za partizane, iako im nae snage, u tom trenutku, nisu mogle pruiti punu zatitu. Bez obzira na ogromne opasnosti, narod ovoga kraja prilazio je partizanima odluno i sasvim iskreno. Razmiljajui o tome, doao sam do zakljuka da je borba na Lepenici, moda ba zbog svoje izuzetne traginosti, ostavila na narod ovog kraja tako snaan utisak. Ta borba, a zatim i na ostanak na ovom terenu i pravilan stav i dranje nae grupe, doprinijeli su da se ubrza process sazrijevanja svijesti o tetnosti etnike izdaje. Partizani su doli u Lepenicu da istjeraju ustae iz kole i crkve, a etnici su s lea napali partizane i ubili toliki broj najsvjesnijih boraca. Pored ove najtraginije borbe na Motajici (u Lepenici), 1942. godine, bilo je jo nekoliko vojnih akcija koje je naa grupa vodila. Otjerani su Nijemci iz Kaoca, ustae iz Kobaa. Radi cjelovitijeg istorijskog rasvjetljavanja dogaaja u narodnooslobodilakoj borbi u srednjoj Bosni, neophodno je da se iznesu jo neke pojedinosti iz partizanske borbe i djelovanja naeg pokreta u toku 1942. godine u selima sa sjeverne strane Motajice, gdje su uslovi u to vrijeme bili povoljniji, s obzirom da u tim selima nije bilo etnikih formacija. Znali smo da su seljaci iz ovih sela najneposrednije osjeali teror Nijemaca i ustaa i da e im program nae borbe biti lako shavtljiv i prihvatljiv. Djelovanje partizana i njihov uticaj se brzo irio i na sela s druge strane Motajice, naroito u Lepenici, Sitneima, Ilovi, Rakovcu, Sreviima, ukalima, Poveliu i drugim. Takav razvoj dogaaja, djelovanje i uticaj partizana stvarao je utisak da u Motajici ima mnogo vie Partizana, tako da je kod neprijatelja nastalo nespokojstvo i kolebanje. To je kod onih najzagrienijih etnika izazivalo panian strah. Oni su zbog toga stalno traili pomo od komande srednjobosanskih etnika, radi napada na nau grupu u Motajici. U svojim redovima smjenjivali su komandni kadar, postavljali pouzdanije etnike i pripremali za napad na partizane. Poto su nam opet poruivali da ele pregovore sa nama o zajednikoj borbi, prihvatili smo razgovor sa komandirom ete Vladom Viniem, poto on 6. juna nije uestvovao u napadu na Proleterski bataljon. Nismo mnogo oekivali od tog susreta, ali nam je bilo vano da ocjenimo kakva je njihova stvarna namjera. U tom razgovoru doli smo do zakljuka da se oni spremaju da napadnu nau grupu. Po povratku u selo Korove kod kue Jove Markovia, upoznali smo nae saradnike, sada ve odbornike i aktiviste, sa tokom pregovora i savjetovali se s njima. I njihovo miljenje je bilo da se etnici spremaju da nas napadnu. Na ovim konsultacijama sa aktivistima odlueno je da se naa grupa prebaci u Slavoniju i da se tamo povee sa slavonskim partizanima, zatim da uspostavi vezu sa Kozarom, a potom da se ponovo vrati na Motajicu. Za ovu odluku znalo je jo najmanje 1015 ljudi iz Korova i

343 Seferovae koji su nam u svemu pomagali, a niko nije izdao da bi neprijatelj osujetio na plan. U noi izmeu 19. i 20. jula 1942. godine nas dvanaest preplivali smo Savu i preko Oriovca i planina Dilj, Poeka gora i Psunj za dva dana stigli do slavonskih partizana. Poto su se uvjerili da smo i mi partizani, dali su nam vodia do Papuka gdje se nalazio Glavni tab za Slavoniju (Karlo Mrazovi i Pavle Gregori), kao i na Proleterski bataljon. Na osloboenu teritoriju ustae iz Jasenovakog logora ubacile su nekoliko hiljada ena i djece iz Kozare, raunajui da e zastraiti, izgladniti, demoralisati narod tih krajeva koji je podravao nau borbu. U toku je bila i etva, pa je to bila i borba da se odbrani ito u kojoj smo svi uestvovali. Uestvovali smo, takoe, i u borbi koju je vodio bataljon Hrvata na naikom sektoru. U jednoj od tih borbi poginuo je na borac Savo Mari, a ranjen je politiki komesar nae grupe Lazo Vidovi, to je za nau malu jedinicu bio teak gubitak. U svim ovim borbama stekli smo ugled koji je rezultirao prilivom jednog broja slavonskih partizana, rodom iz Bosne, u nau grupu s orujem pukomitraljezom, pukama, municijom, vojnikom odjeom, zatim pisaom mainom, hartijom i dr. to nam je nedostajalo. Poeli smo se pripremati za povratak u Bosnu kad nam je inenada stigao Duko Josipovi sa najnovijim vijestima o stanju u srednjoj Bosni. To nas je jo vie uvrstilo u naoj namjeri da se to prije vratimo na Motajicu. Na Dukov predlog da preko Save preemo kod Kopitkove ciglane, gdje emo nai veliki amac, rijeili smo ovaj najvei problem na najracionalniji nain. Sunce se raalo kad smo se nalazili na sredini ove iroke rijeke, nas dvadeset u jednom amcu. Pri pomisli da samo jedan rafal moe da osujeti sve nae nade, osjetih veliku odgovornost, ali uzbuenje i radost kad stigosmo na obalu, nadjaa ove crne misli i snano iz svih grla zaori se naa pjesma Motajice goro razlistana, ti si puna mladih partizana. Tako smo, s pjesmom u koloni po jedan, ulazili u selo Korovi i ostala, gdje su nas nai vjerni seljaci srdano doekivali. Kad su vidjeli koliko nas je, kako izgledamo i kako smo naoruani, da imamo i pukomitraljez, bili su oduvljeni kao da smo im donijeli konano osloboenje. Ponovna pojava partizana na Motajici, djelovala je gotovo kao signal za optenarodni ustanak. Svaki dan nam je stizao novi borac, tako da smo uskoro mogli da formiramo etu sa dva voda. Komandir je bio Ljubo Jovii, a vodnici Boo Tatarevi i Milutin urevi. Za politikog komesara ete postavljen je Duko Josipovi, poto je Lazo Vidovi ostao na lijeenju u Slavoniji. U takvoj situaciji poeli smo da planiramo i malo vee akcije. Najprije smo sa naim saradnicima iz Kaoca napravili plan da postavimo zasjedu i napademo njemaku patrolu, koja svakodnevno iz Kaoca izlazi na Motajicu kao pratnja koloni zaprenih vozila za izvlaenje drvene grae iz Motajice. Kada je stiglo oko 100 vozila (a uz svako vozilo po dva odrasla mukarca), i kada smo vidjeli da u pratnji nema Nijemaca, po prispjelim ljudima poruili smo Nijemcima Ako ele naa drva neka po njih sami dou. Partizani e im sami rei poto su naa drva. Ljudi su me paljivo sluali i vjerujem da su tano shvatili ta sam im rekao. Rezultat ove akcije je bio da su se okupatorski vojnici uplaili i povukli se iz Kaoca, ne uputajui se nikad vie u borbu s partizanima na Motajici. Druga znaajna akcija za osloboenje Kobaa izvedena je odmah poslije navedene akcije.

344 Ove dvije akcije i jo dvije za hvatanje pijuna, kojima je sudio narod, imale su u ovom kraju, kao i mnogo ire snaan odjek, posebno u etnikom bataljonu Nikole Forkape, koji je ve bio poeo da se raspada. Po urgentnom zahtjevu komande gestapoa u Banjaluci Rade Radi je u najveoj urbi pokrenuo sve etnike pod svojom komandom, ukljuujui i onu jedinicu koju je Draa Matkovi instruirao i poslao u srednju Bosnu sa zadatkom da ide u Bosansku krajinu i dalje prema Baniji i Lici tzv. kordunae, kao etniki rukovodni kadar. Zajedno sa ustakim snagama, pokrenutim takoe po zapovjesti komade gestapoa ova gomila ostraenih faista nasrnula je ne samo na na mali odred nego i na goloruki narod ovog kraja oko Motajice. rtava je bilo i meu civilima, a etniki terror nad narodom trajao je vrlo dugo. U ovoj drugoj etniko-ustakoj ofanzivi u toku 1942. godine poginuli su Boo Tatarevi i Gojko Vukovi, a tee ranjeni Lazo Vidovi i Branko Fistri. Ostali borci proli su razliito oni koji su izbjegli zarobljavanje dobro, a ostali su preivjeli velika muenja u etnikim zatvorima. Duko Josipovi i ja smo uspjeli uz pomo porodice Stameni iz Noikog da nadmudrimo neprijatelje i da preko mosta u Razboju kroz dvostruku kontrolu sa lanim propusbicama preemo u Lijeve. Zaga je pokuala da se preko Srpca, uz pomo Nevenke Forkape prebaci takoe u Lijeve, ali u tome nije uspjela i bila je zarobljena. Istoga dana sam se povezao sa naim saradnicima u Kukuljima i preko njih pronaao Iliju Stojanovi, naeg obavjetajca. On me je detaljno upoznao sa situacijom u Lijevu i na Kozari poslije neprijateljske ofanzive. Procjenjivao je da je u narodu zavladala velika potitenosz i strah. Prvo sam poslao po Duku Josipoviu opiran izvjetaj o stanju u srednjoj Bosni sa predlozima ta bi trebalo hitno preduzeti na tome terenu. Zahvaljujuu Dukovoj snalaljivosti ovaj izvjetaj je prvi, od nekoliko ranije poslanih, stigao rukovodstvu u Bosansku krajinu. U Lijevu sam se maksimalno angaovao na politikim i organizacionim poslovima, i osjeao sam da se Lijevani nisu uplaili, ve da su spremni da daju svoj dopranos naoj borbi. Sa aktivistima iz Kukulja, Kosjerova, Karaizovaca, Srbskog Vakufa, Topole, Koieva i Razboja oivili smo rad Partije i SKOJ-a, rad odbora ena i omladine. Odrao sam i jedan sastanak sa esima i Poljacima. U ovom radu isticali su se: ura Pavi i njegova supruga Danica, Mio Radonji, Momilo unjar, ura Dardi i cijela njegova porodica, porodica Ilije Kecmana i jo mnoge druge porodice. Svi su se angaovali za prikupljanje svega to je bilo potrebno borcima na Kozari, a i mladii su se dobrovoljno prijavljivali da pou u partizane u 14. srednjobosansku brigadu U Lijevu je bila razvijena neprijateljska pijunaa etnika i ustaa, pa sam se u nekim prilikama skoro sudario sa jednim etnikom, a poslije i sa ustaom i sl. Ali kada se saznalo za dolazak proleterskih brigada prema srednjoj Bosni dogaaji su krenuli u drugom pravcu. Oekujui njihovo skoro nastupanje, ubrzao sam pripreme svoga odreda, odnosno njegovog nukleusa od deset boraca koji su preivjeli golgotu na Motajici. Nou izmeu 25. i 26. decembra preli smo preko rijeke Vrbas u selo ekovce i nastavili pokret preko ekovaca, Krikovaca, Drugovia i Hrvaana. Na tom putu doekala nas je etnika zasjeda, koja se odmah povukla, ali smo izgubili dva divna borca Ostoju Kopi i Vasu Vidovi, a borac Stevo eji je teko ranjen, pa smo ga morali nositi. Poslije sam rekonstruisao neke dogaaje iz tog perioda i zakljuio sam da se u na mali odred ubacio

345 piun Rudi Matuki iz Banjaluke, koji je, po svoj prilici, kada mu se uinilo da e ga naa dva borca Ostoja Kopi i Vaso Vidovi prepoznati, on ih je u pogodnom trenutku ubio, kako bi njegov identitet ostao neotkriven, pa su tako poginula dva navedena borca, a pijun Rudi je nestao Na kraju, naem veselju nije bilo kraja kada smo se sreli sa borcima i rukovodiocima Prve proleterske divizije. U tabu Prve proleterske brigade Danilu Lekiu, komandantu i Mijalku Todoroviu, politikom komesaru, podnio sam detaljan izvjetaj o stanju i dogaanjima u srednjoj Bosni 1942. godine. Sutradan sam produio u Laevac u tab Prve proleterske divizije gdje sam razgovarao sa Koom Popovi, komandantom i Fiom Kljajiem, politikim komesarom. Tamo sam se sastao sa: Dukom Josipoviem, Kojom Joti, Ademom Hercegovcem, okom Perovi, Milom Trkuljom, a neto kasnije je stigla i Zaga Umievi, koja se izbavila od etnika. Proleteri su nam pomogli oko obnavljanja 4. krajikog NOP odreda, ije konture sam ja ve vidio. Njegova smotra je uskoro odrana, 2. februara 1943. na Petrovu Polju. Na obnovljeni 4. krajiki NOP odred, po pdlasku proleterskih snaga, u srednjoj Bosni je potpuno sam operisao sve do dolaska 1. krajike NOU brigade, koja nam je stigla 16. februara 1943. godine i tako smo zajedno s njom nastavili aktivnosti na daljem razvoju NOB-e u srednjoj Bosni.963 Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu uro Pucar Stari uputio je pismo 8 septembra 1942. godine Okrunom komitetu KPJ za Kozaru u kome obavjetava Okruni komitet KPJ za Kozaru, da je ponovo formiran Oblasni komitet KPJ to e omoguiti jo uspjeniji rad KPJ (s obzirom da je Oblasni komitet KPJ, krajem februara 1942. rasformiran i postavljeno je Povjerenitvo PK KPJ BiH za Bosansku krajinu od tri lana: Lepa Perovi, uro Pucar Stari i Osman Karabegovi). Na kraju toga pisma pod P. S. stoji: Nastojte jo da nam prebacite Voju Stupara i Vilka. 964 Uputivi citirano pismo Okrunom komitetu KPJ za Kozaru Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu, s obzirom na skoro nikakve veze sa srednjom Bosnom u tom periodu, nije znao da je u Srednjoj Bosni, pored politike borbe kadrova koji su sticajem okolnosti morali ostati u srednjoj Bosni, ne povukavi se sa Udarnimna bataljonom na Kozaru, voena i oruana borba protiv etnika, koliko su tadanje prilike dozvoljavale, uz veliku podrku naroda.

Citirani tekst Voje Stupara je dio njegovog ireg rada, pripremljenog za objavljivanje u okviru edicije Srednja Boasna u NOB. Ali, kako do sada nije objavljen, zbog toga to spomenuta edicija nije imala finasijka sredstava, Vojo Stupar je naprijed citirani tekst ustupio autoru da se objavi u ovoj knjizi. 964 uro Pucar Stari, Dokumenti i lanci (1926 1945), Banjaluka 1989, str. 280 (document br. 67). (Navedeno ime Vilko odnosi se na VilkaVinterhaltera, napom. aut.).

963

346

Drugi dio UEE U NOB I AKTIVNOST OMLADINE SREDNJE BOSNE OD DECEMBRA 1942. DO OSLOBOENJA Srednja Bosna u prelomnoj 1943. godini i dalji razvoj omladinskog pokreta Na jugoslovenskom ratitu 1943. godina predstavlja prelomnu godinu, u kojoj su bila velika previranja, kako na meunarodnom ratitu u bitkama koje je vodila antohitlerovska koalicija, tako i na unutarnjem planu i ta zbivanja su se pozitivno prelamala i u srednjoj Bosni i na vojnom i na politikom planu. Prekretnica u razvitku Drugog svetskog rata u korist antifaistike koalicije, do koje je dolo krajem 1942. i poetkom 1943, otvorila je svim porobljenim narodima perspektivu slobode, iako je do pobede jo bilo daleko. Iako su meusobnim ugovorima saveznike sile izrazile odlunost da rat protiv osovine dovedu do pobede, meu njima jo nije bila postignuta saglasnost u pogledu najefikasnijeg angaovanja svih oruanih snaga koalicije. Vlada Sovjetskog saveza, ija je armija primala glavni udar nemake ratne maine i na ijem je frontu bilo angaovano preko dve treine svih nemakih ratnih efektiva, smatrala je da bi SAD i V. Britanija odgovarajui deo ratnih napora preuzele jedino ako bi na tlu zapadne Evrope otvorile tzv, drugi front. Za iskrcavanje anglo-amerikih snaga u zapadnu Evropu izjasnila se i vlada SAD jo u prolee 1942. ali su ubrzo V. Britanija i SAD, s obzirom na ofanzivu nemakoitalijanskih snaga ka Saueckom kanalu, odluile da svoje napore koncentriu na Afriku i Mediteran i da se prenoenje operacija u zapadnu Evropu odloi za 1943, da bi zatim odlukom od januara 1943, o invaziji Sicilije, odnosno Italije, otvaranje drugog fronta odloile za jo jednu godinu. To je nailazilo na otre kritike iz Sovjetskog saveza, pa ipak nije, pogotovo posle prelomne staljingradske bitke, dovodilo u pitanje vrstinu antifaistike koalicije i njenu odlunost da vodi rat do pobedonosnog zavretka. Sovjetski savez je ve bio izdrao najtea ratna iskuenja, izvanredno je porastao njegov ugled i uticaj u svetu, a njegove pobede su bile podsticaj jaanju pokreta otpora, osobito u zemljama porobljene Evrope Veliki uspesi narodnooslobodilake borbe, ostvareni u leto i jesen 1942. u Bosanskoj krajini i Hrvatskoj zabrinuli su nemake komande, osobito zbog situacije u kojoj se nala kvislinka Nezavisna Drava hrvatska. Hitler je ve u oktobru 1942. na sastanku s Antom Paveliem izrazio uverenje da se situacija moe popravuti samo odgovarajuom vojnom akcijom. Razvoj na istonom frontu i u Africi ubrzao je odluku o nemakoitalijanskim zimskim operacijama na jugoslovenskom ratitu, koja je doneta na sastanku kod Hitlera odranom 18. i 19. decembra. Cilj operacije bio je da se razbije glavnina Narodnooslobodilake vojske i uniti Titova drava. U odnosu na stanovnitvo osloboene teritorije, trupe su imale da postupaju u duhu Hitlerove direktive iz decembra 1942, u kojoj je reeno da su jedinice ovlaene i dune da u ovoj borbi, bez ogranienja, takoe i prema enama i prema deci, upotrebe svako sredstvo samo ako ono vodi uspehu i da nijedan Nemac ne sme zbog dranja u borbi protiv bandi i njihovih

347 pristalica biti pozvan na bilo kakvu odgovornostS obzirom na mogunost angloamerike invazije Balkana, u nemakoj Vrhovnoj komandi je neto kasnije planirano da se posle razbijanja glavnine Narodnooslobosilake vojske angauju odgovarajue snage za razoruavanje etnika (operacija varc). Operacije poznate pod nazivom etvrta okupatorsko-kvislinka ofanziva, poele su 20. januara 1943. U dvomesenim borbama na osloboenoj teritoriji Korduna, Banije, Like i Bosanske krajine bilo je osujeeno planirano opkoljavanje jedinica Nardonooslobodilake vojske. Dok su njen hrvatski i krajiki korpus zadrali kontrolu nad znatnim delom ranije osloboene teritorije, Vrhovni tab je, u duhu zamisli o prenoenju operacija u istone oblasti zemlje, s grupom od pet divizija preduzeo nastupanje u pravcu Hercegovine i Crne Gore. Poto je razbila znatne italijanske snage u dolini Rame i na komunikaciji Sarajevo Mostar, ova grupa divizija morala je da saeka Centralnu bolnicu s oko 4.000 ranjenika i bolesnika, koja je sporo transportovana iz Bosanske krajine. Zbog toga su te divizije bile opkoljene i prinuene da vode teke borbe u okruenju protiv viestruko nadmonih okupatrosko-kvislinkih snaga, poznate pod nazivom bitka na Neretvi, odnosno bitka za ranjenike. Uz velike gubitke grupa divizija Narodnooslobodilake vojske reila je ovu bitku u svoju korist, forsirala Neretvu, a zatim razbila glavninu etnikih formacija koju je etnika Vrhovna komanda uputila na Neretvu da bi, koristei okupatorsku ofanzivu, zadala uniravajui udarac komunistima; do sredine maja 1943. osloboen je veliki deo Hercegovine, Crne Gore, istone Bosne i Sandaka. U prolee 1943. godine poloaj Nemake i Italije u celoj oblasti Mediterana postao je jo tei. Ofanziva anglo-amerikih snaga u Tunisu zavrila se sredinom maja porazom i kapitulacijom osovinskih trupa. Put za savezniku invaziju na evropsko kopno bio je otvoren. Ciklusom zimskih operacija okupatroskih i kvislinkih trupa protiv Narodnooslobodilake vojske nije bio ostavren ni jedan od postavljenih ciljeva. tavie, pored toga to nisu uspele ovladati osloboenom teritorijom u delu Bosne i Hrvatske, Nemaka i Italija su izgubile kontrolu i nad velikom teritorijom na jugu zemlje. Zbog toga se Hitler saaglasio s tim da se umesto ranije planirane akcije za razoruanje etnika na teritoriji Crne Goer, Hercegovine i Sandaka, izvede nova ofanziva protiv grupe divizija Narodnooslobodilake vojske, koje su u meuvremenu ovladale tom teritorijom. Opkoljena sredinom maja od 127.000 okupatorskih i kvislinkih vojnika na teko prolaznom planinskom zemljitu, bez hrane i dovoljno municije i drugog ratnog materijala, iscrpljena u predhodnim viemesenim borbama i optereena bolnicom s oko 4000 ranjenika i bolesnika, grupa divizija Narodnooslobodilake vojske pod Titovom komandom vodila je punih mesec dana teke danonone borbe za proboj iz okruenja. To je bila najdramatinija bitka nardonooslobodilakog rata, poznata pod nazivom bitka na Sutjesci. Jedinice Narodnooslobodilake vojske izgubile su vie od treine svog sastava, u juruu na elu svoje divizije pao je legendarni partizanski komandant Sava Kovaevi, poginuli su lanovi Izvrnog odbora AVNOJ-a Veselin Maslea, dr Sima Mloevi, Nurija Pozderac, pesnik Ivan Goran Kovai, i mnogi drugu istaknuti vojni i politiki rukovodioci; ali je okupatroski plan bio osujeen. Posle proboja iz obrua grupa divizija je sredinom juna prela u nastupanje kroz istonu Bosnu, proirujui tamo, u sadejstvu s vojvoanskim i mesnim jedinicama Nardonooslobodilake vojske, osloboenu teritoriju. U bitkama na Neretvi i Sutjesci na najvidniji nain je potvrena vrednost organizacije i taktike Narodnooslobodilake vojske i njeni visoki borbeni i moralni kvaliteti. Neuspeh

348 u tim bitkama komandant nemakih trupa je u izvetaju svojoj vrhovnoj komandi obrazlagao ocenom da su komunistike snage pod Titovom komandom odlino organizovane, veto voene i da raspolau borbenim moralom koji izaziva uenje. Voene u vreme kada su se anglo-amerike snage u Sredozemlju pripremale za invaziju Sicilije, ove bitke su uticale na odluku britanske vlade da se ustanovi neposredna veza s Vrhovnim tabom Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije u cilju ostvarivanja saradnje u borbi protiv osovinskih sila. Na predlog koji je u tom smislu uputila britanska komanda Bliskog i Srednjeg istoka u jeku bitke na Sutjesci, u noi 27/28 maja 1943. u Vrhovni tab je stigla prva britanska vojna misija za vezu. Ove velike operacije u prvoj polovini 1943. godine oznaile su korenit prelom na jugoslovenskom ratitu. Koncentrisane trupe okupatora i kolaboracionista nisu vie uspevale da ofanzivama, represalijama i propagandom izazivaju oseke ustanka i razbijaju pojedina njegova arita. Pred njima je sada stajala snana oslobodilaka armija koja ih je nadmaila svojim borbenim i moralnim kvalitetima i koja je, slamajui jednu ofanzivu za drugom, uspela da zadri strategijsku inicijativu. Nasuprot oekivanjima okupacionih komandi da e operacijama protiv glavnih snaga narodnooslobodilakog pokreta onemoguiti njegov razvoj u celoj zemlji, u svim delovima Jugoslavije jaale su snage Naronooslobodilake vojske i mnoile se njihove borbene akcije, podstaknutre optom direktivom Vrhovnog taba da pojaanim dejstvom olakaju poloaj grupe divizija u bitkama na Neretvi i Sutjesci I posle zimske ofanzive Bosanska krajina je ostala snano uporite narodnooslobodilakog pokreta, a do poleta borbe dolo je u srednjoj i istonoj Bosni. Vei dio Bosne je osloboen i u njoj su obrazovane jo tri divizije i jedan korpus Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije Uspostavljanjem neposrednih kontakata s Vrhovnim tabom i razvitkom saradnje s Naronooslobodilakom vojskom osobito poslije kapitulacije Italije, V. Britanija nije prekinula veze s etnikom vrhovnom komandom. U avgustu 1943. i vojna obavetajna sluba SAD je uputila svog oficira za vezu kod Mihajlovia. Britanska vlada je predlagala pomirenje partizana i etnika i saradnju meu njima u borbi protiv okupatora, polazei od ocene da snage Nardonooslobodilake vojske imaju dominantan uticaj u zapadnim delovima Jugoslavije, a etnici u Srbiji. Raunajui s mogunou iskrcavanja anglo-amerikih snaga na Balkanu, Vrhovni tab je procenjivao da bi one u prvom redu podrale etnike, osobito posle vesti o prelasku jugoslovenskog kralja i vlade iz Londona u Kairo i njihovih poruka da e uskoro doi u Jugoslaviju. Zbog toga su CK KPJ i Vrhovni tab nastojali da i neposredno pomognu rasplamsavanje oruane borbe na tlu Srbije965 Krajem 1942. i poetkom 1943. godine bilo je dosta znaajnih dogaanja i u svijetu i u naoj zemlji. U zemlji, posebno u Bosanskoj krajini, dolo je do punog razmaha u razvoju narodnooslobodilake borbe do porasta broja brigada i samim tim do ukrupnjavanja partizanskih formacija, s obzirom da je bio osnovan 1. bosanski NOU korpus. Kada su na istonom frontu sovjeti odbacili snage faistike koalicije, a i na frontu u Africi faistike snage doivljavale poraze krajem 1942. oslobnoena je Bihako-cazinska krajina, zatim na prostorima Like, Banije i zapadne Bosne poveana je slobodna teritorija. Na politikoj sceni nove Jugoslavije bilo je nekoliko veoma znaajnih
965

Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Izdavaki centar Komunist /Narodna knjiga/ Rad, Beograd 1985, str. 245 251 (izvodi).

349 dogaaja: Prvo zasjedanje AVNOJ-a 26. i 27. novembra u Bihau, Prvi kongres USAOJa od 27 29. decembra 1942. godine, koji je predstavljao smotru postignutog i jo vreg i jasijeg definisanja brojnih zadataka antifaistike omladine Jugoslavije na liniji oslobodilake i revolucionarne borbe; stvaranje i realizacija koncepta iroke frontovske antifatistike omladinske organizacije. Poslije ovog kongresa na velikim prostorima novoosloboenih teritorija osnivani su novi aktivi Ujedinjenog saveza antifaistike omladine Jugoslavije (USAOJ-a), a paralelno i odredi Saveza pionira, koji je takoer osnovan u Bihau od 27. do 29. novembra 1942. godine; odrana je Prva konferencija AF Jugoslavije; Prvi kongres partizanskih ljekara, a u neposrednoj blizini ponovo su bili osloboeni Kozara i Potkozarje i dr. O svim ovim dogaanjima u srednju Bosnu su stizale vijesti na vie naina, a posebno iz susjednih oblasti u kojim je bila postignuta puna konsolidacija NOP-a. Dolazak Prve i Tree proleterske divizije, krajem novembra i poetkom decembra 1942, predstavljao je veliko oduevljenje za veinu stanovnitva srednje Bosne. To su bile elitne jedinice NOVJ, veoma dobro organizovane i disciplinovane vojske, iji borci bez pitanja, na primjer, prolazei kroz osloboena sela, nisu bez dozvole uzimali ni ljivu sa grane kako se to kae, ali tako je i doslovno bilo unijelo je takav entuzijazam i polet, posebno meu mlade u srednjoj Bosni, tako da se to odrazilo, prije svega na dobrovoljno stupanje omladine u ove jedinice, kao i na organizovano okupljanje omladine u okviru masovno-politikog rada sa stanovnitvom, kao i na posebnim omladinskim konferencijama koje su prvo organizovale jedinice Prve proleterske divizije od svoga dolaska u srednju Bosnu. Tako su djelovali i sve vrijeme koje su u srednjoj Bosni proveli do kraja januara 1943. godine. Masovno su organizovane konferencije sa omladinom i od strane novoosnovanih omladinskih rukovodstava koliko su to doputali tadanji bezbjednosi uslovi. U docnijim analizama, dolazak ovih parizanskih snaga u srednju Bosnu imao je dvostruki znaaj razbijanje jedne od jaih grupacija etnika u Bosanskoj krajini Rade Radia, zatim onemoguavanje banjalukog neprijateljskog garnizona da se iz itorodnih djelova srednje Bosne snabdjevaju hranom, te da se samim tim ta hrana kanalie vojnim jedinicama NOVJ, a istovremeno i u pojedine iscrpljene teritorije u Bosanskoj krajini, koje su bile zalee partizanskih snaga, a oskudjevale su u hrani. Uz sve to, kad je osloboeno Lijeve polje i Klanice (22. januara 1943) uspostavljena je iz srednje Bosne i veza sa Kozarom. Jedinice Prve proleterske divizije dopirale su do samog grada Banajluke, to je, u odnosu na depresivno raspoloenje koje je vladalo od aprilamaja do poetka decembra 1942. godine i u krugovima simpatizera NOP-a i organizacija KPJ i SKOJ-a u Banjaluci, donijelo veliki optimizam, a u isto vrijeme uplaenost u banjlukom neprijateljskom garnizonu.966 1. Povratak srednjobosnskih kadrova iz partizanskih jedinica i sa raznih politikih
Na primjer, talijanski vicekonzul u svome izvjetaju od 2. XII 1942. pored ostalog pie: Kako u Kazalitu tako i kod zadunica, uprkos velike promidbe ustakog pokreta, za uspjeh tih dviju proslava sudjelovalo je malo gradskog svijeta, osim vlasti i nekih omladinskih drutava. Kazalite je bilo veim dijelom prazno, a da nisu zadunicama u ponedeljak prisustvovale enske kole, crkva bi bila potpuno prazna. (Vidi dok. VII, kutija 153B, 37/2 47).
966

350 dunosti iz Bosanske krajine preko Vrbasa za politiki rad u srednjoj Bosni Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu uputio je pisma u vezi za potrebom povratka srednjebosanskih kadrova, koji su se zbog najezde etnika, u proljee 1942, povukli sa partizanskim jedinicama u Bosansku krajinu. Ali, odmah po dolasku proleterskih jednica u srednju Bosnu, dolo je do osnivanja partijskih i skojevskih rukovodstava. Tako je, u saradnji sa Filipom Kljajiem Fiom, zamjenikom politikog komesara Prve proleterske divizije, odmah u decembru osnovano Partijsko rukovodstvo, za teren biveg 4. KNOP odreda na ijem elu je bio ore Perovi oko, a lanovi Adem Hercegovac i Duan Josipovi Duko. Kako je Kotor-Varo osloboen 4.12.1942. bili su stvoreni uslovi za osnivanje i drugih institucija. Tako su osnovani Sreski komitet KPJ za Kotor-Varo u sastavu: Vaso Kapor, sekretar, Galib Fazli, Ilija Slavni, Mile Trkulja i Josip Tvrz Pepi, Sreski komitet SKOJ-a za Kotor-Varo u koji su postavljeni Josip Tvrz Pepi, za sekretara, a za lanove Duanka i Nevenka Petri i Nada Maar i drugi organi. Prije 24. decembra 1942, ore i Adem, koristei pokret taba Prve proleterske divizije, otili su s njima u okolinu Prnjavora i tamo radili na osnivanju Partije, organa vlasti i SKOJ-a. Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu uro Pucar Stari uputio je pismo politikom komesaru Prvog bosanskog NOU korpusa, 22. decembra 1942. godine, o potrebi upuivanja grupe politikih radnika koji su rodom iz srednje Bosne, ili su u nekoj fazi razvoja u njoj politiki djelovaliu.To pismo glasi: Politikom komesaru I bosanskog NOU korpusa Dragi drue, Poznata je stvar da je I proleterska divizija prela s onu stranu Vrbasa, dola do KotorVaroa i Skender-Vakufa, obadva mjesta oslobodila i uputila se dalje preko Maslovara, Borja i Uzlomca u pravcu Braneaca, Popovca, Javorana, Svinjare, Sokolina i razna druga sela oko Kotor-Varoa, Gornje i Donje Joavke. Sve to iziskuje da se na tome osloboenom terenu otpone politiki rad, kao i formiranje vojnih jedinica u formi odreda, koji bi uvao osloboeni kraj od neprijateljskih bandi koje bi mogle da se povrate opet, makar i u manjim grupicama, na taj osloboeni teritorij. U tu svrhu moramo sa ovog terena i iz pojedinih naih brigada poslati izvjesne drugove, koji e moi tamo na terenu da koriste, kako u pogledu formiranja partijske organizacije, tako i u pogledu formiranja odreda od tamonjeg stanovnitva uz pomo naih brigada koje se tamo nalaze. S toga smjesta neka se pozovu slijedei drugovi iz naih brigada: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
967

Duan967 Samardija, Munib Maglajli, Vojo Stupar, Vojo Mitrov, Drago Maar, Safet Fejzi,

Treba da pie Stevo (neijom omakom napisano je pogreno napom. aut.).

351 7. Sava968 (iz vae zatitnice), 8. eer969 (brico u vaem tabu), 9. eerov sin, sada na odsustvu u Palanci i konano 10. drugarica ivka Kukolj iz Skender Vakufa. Svi ovi drugovi treba da se do 28. decembra ukljuivo okupe na jednome, od vas odreenom mjestu, koje emo uputiti u odreenome pravcu s onu stranu Vrbasa. Ova je stvar hitna i ne treba s njome oklijevati. Uz drugarski pozdrav, SMRT FAIZMI SLOBODA NARODU! 22. decembar 1942. god. Za Oblasni komitet KPJ, uro, s. r.970 Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu obavjetava o istom pitanju i Prvu proletersku diviziju, pa navodimo slijedee: Politikom komesaru I proleterske divizije i zamjenicima politkomesara iste divizije POLOAJ Dragi drugovi, Upuujemo vam druga efketa Maglajlia koji je dosada bio sekretar Okrunog komiteta Podgrme. S tim da on bude rukovodilac Partije organizacije koja bi se imala formirati u novoosloboenom terenu od Vrbasa do rijeke Bosne. U prvo vrijeme na tome terenu ne bi se formirao Okruni komitet nego povjerenitvo okrunog komiteta. Iz vaih izvjetaja vidimo da ste vi formirali na tome terenu jedno partijsko rukovodstvo, u koje bi trebao drug Maglajli da se ukopa, pa eventualno da se to rukovodstvo i proiri, no zasada e to rukovodstvo ostati pod imenom povjerenitvo Okrunog komiteta, to je, uostalom prijedlog i CK. Sa drugom Maglajliem (Mirkom)971 upuujemo jo nekoliko drugova koji e moi na tome terenu da koriste, bilo po vojnoj, bilo po politikoj liniji. Drugove koje upuujemo su slijedei: 1. Stevo Samardija, zamjenik komandanta bataljona II krajike brigade, 2. Munib Maglajli, zamjenik politkomesara II bataljona II krajike brigade, 3. Safet Fejzi, politkom, ete Proleterskog bataljona, 4. Kapor Momir, politkom, ete II bataljona II krajike brigade, 5. Petrovi Petar, iz Proleterskog bataljona (Reuben Mevorah, napom, aut.), 6. Stoki Marko (iz Proleterskog bataljona), 7. Krajinik Nenad (iz Proleterskog bataljona), 8. Pavlovi Nedeljko, iz II krajike brigade, 9. Savri Nenad, 10. Mari Mile,
968 969

Nije pronaeno prezime. eer ugi 970 Fotokopija originala pisanog na maini, latinicom, u Arhivu OSJ Beograd, Fond Instituta za prouavanje istorije radnikog pokreta (u daljem tekstu IPIRP BiH, rol. 3, snimak 394). 971 efket Maglajli Mirko

352 11. Vranec Milan, 12. Mili Savo, 13. eer stariji,972 14. Veri Milorad, 15. Mii Glio, Svi ovi drugovi se upuuju, a vi ete na terenu vidjeti koliko je koji zato sposoban i prema sposobnostima odrediti im zadatak. Docnije emo uputiti jo jednu grupu ljudi, im im naemo zamjenu na ovome terenu. Uz drugarski pozdrav, SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU! 29. decembra 1942. godine Za Oblasni komitet KP.973 Navodimo jo jedno pismo iz decembra 1942. godine, koje je vano u vezi s novim koracima da se produi sa masovnim politikim radom u srednjoj Bosni, poto su po dolasku Prve proleterske divizije u srednju Bosnu opet, bar privremeno, stvoreni uslovi za masovno-politiki rad. To pismo je Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu uputio Duanu Josipoviu: Drugu DUANU JOSIPOVIU Drgi drue, Tvoje pismo od 27. decembra primili smo i odgovaramo doslovice ovo: Mi smo ve ranije bili obavjeteni o stanju na tome terenu, putem Vrhovnog taba i CK, no, ipak, nismo znali za sve ove detalje, koji se u tvome pismu navode.. Dobro je to si ovako postupio, i to treba i ubudue praktikovati. Treba da nam aljete izvjetaje to ee da bi to detaljnije bili upoznati sa pravim stanjem stvari na vaem terenu. Mi ovoga puta sa nae strane aljemo 22 druga, meu njima i efketa Maglajlia (Mirka) koji je dosada bio sekretar Okrunog komiteta Podgrme. On e u vaem novoosnovanom rukovodstvu biti rukovodioc. To vae rukovodstvo zvae se povjerenitvo Okrunog komiteta. Istovremeno, pokraj druga Maglajlia moete u to rukovodstvo uzeti jo nekoga druga, tako da bi to rukovodstvo proirili na 5, a po potrebi, i na 7 lanova. to se pak tie onih drugova i drugarica koje ste traili, njih emo poslati u drugoj turi, zasada ne mogu stignuti zato to se nalaze u raznim brigadama a te brigade su daleko na poloaju. Ostale drugove treba raspodjeliti prema njihovim sposobnostima, a mnogi od njih posluie kao jezgro za osnivanje nove brigade od domaeg ljudstva na tome terenu. Sve ostalo rei e vam drug efket, koji istovremeno sa vaim kurirom stie do vas. Uz drugarski pozdrav, Smrt faizmi Sloboda narodu! 31. decembra 1942. god. Za Oblasni komitet KPJ,974

972 973

eer ugi Fotokopija originala pisanog na maini, latinicom, u arhivu OSJ Beograd,, Fond IPRP BiH, rol. 3 snimak 394.

353

2. Obnavljanje Okrunog komiteta SKOJ-a za centralnu Bosnu, odnosno Povjerenitva; formiranje SK SKOJ-a za Kotor-Varo, Prnjavor i Tesliko-teanjski srez; oivljavanje masovno-politikog rada sa omladinom Kao to je navedeno, ve polovinom decembra 1942. godine formiran je prvi Sreski komitet SKOJ-a za Kotor-Varo, iji sekretar je bio Pepi Tvrz, a lanovi Duanka i Nevenka Petri i Nada Maar.975 Na prvom sastanku Sreskog komiteta SKOJ-a utvreni su aktuelni zadaci u gradu Kotor-Varou i prioritetni zadaci na terenu oko Kotor-Varoa i ire. Napravljen je raspored lanova komiteta za obilazak terena van Kotor-Varoa u neposrednoj okolini, kao i neposredni zadaci u Vrbanjcima, Maslovarama, ipragama i Skender-Vakufu, tadanjim optinskim centrima. U gradu Kotor-Varou odmah su osnovane sekcije kulturnoprosvjetnog rada horska, muzika, dramska i dr.. Svako vee u sali, u stvari dotadanjoj gostionici trgovca Milana Novkovia, u najuem centru grada, omladina se okupljala. To su bile omladinske konferencije na kojim su govorile odreene linosti, kako iz Sreskog komiteta KPJ i SKOJ-a, tako i politkomesari ili zamjenici politkomesara iz pojedinih bataljona 3. sandake proleterske brigade. Zatim, itane se svake veeri nove radio-vijesti, odravane su probe u radu pojedinih sekcija itd. Po zavrenom poslu obino je bila igranka. U samom Kotor-Varou posebnu ulogu u vezi sa radom sa omladinom i ire sa kulturnoprosvjetnim raduom u gradu, imao je tamburaki orkestar kojim je dirigovao Dominik Tvrz,976koji je uvjek izraavao spremnost da sarauje kad god su mu se predstavnici omladine obraali. U okolnim selima poeli su da rade analfabetski teajevi, zatim zapoelo se sa vojnom obukom muke omladine. Drugim rijeima, ve se imalo iskustvo u masovno-politikom radu sa omladinom iz perioda ustanka pa sve do etnikih pueva, poto je u brojnim varoicama srednje Bosne, koje su bile na osloboenoj teritoriji, bio veoma dobro razvijen masovno-politiki rad sa omladinom. Pored toga, tada je obnovljen rad osam optinskih komiteta SKOJ-a u srednjoj Bosni (a moda i vie, ali istraivanjem je utvreno za osam), osnovanih prije etnikih pueva. Njihovo obnavljanje i uslijedilo je kao rezultat ranije razvijene aktivnosti, pa samim tim obnavljanje njihovog rada imalo je svojevrsno povratno dejstvo, na poveavanje aktivnosti na podruju njihovoga djelovanja. Dolaskom Prve i Tree (udarne) divizije u srednju Bosnu, poetkom decembra 1942. godine, razbijene su glavne etnike snage na ovome terenu, tako da su stvoreni uslovi za oivljavanje politikog rada, a posebno politikim radom sa omladinom na terenu. Ve smo naglasili da je po dolasku ovih jedinica u njihove redove stupilo dosta omladine, na
974 Fotokopija originala pisana na maini, latinicom, u Arhivu Oruane snage Jugoslavije Beograd, (u daljem tekstu OSJ), Fond IPIRP BiH, rol. 3, nr. 402. 975 Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB 1941-1945, Kotor-Varo 1985, str. 191. 976 Dominik i Josipa Tvrz imali su petero djece: Anton Toni, kao domobranski oficir ubjedio je veu grupu domobranu da se sa orujem zajedno predaju proleterima (na periferiji Kotor-Varoa), Marenka, saraivala u ilegalnom pokretu sa NOP-om, Josip Pepi, borac NOR-a od 1941. godine i Vlasta Tvrz, lan SKOJ-a od 1941. godine, stupila u obnovljeni IV krajiki NOP odred 3. februara 1943. godine. Prilikom povlaenja proletera iz Kotor-Varoa povukli su se na slobodnu teritoriju i Dominik i JosipaTvrz, iji ivot se tragino okonao, poto su postali rtve etnike kame.

354 primjer samo iz okoline Prnjavora 700 omladine, a posebno enske omladine. Poslije prvog talasa, omladina je i dalje stupala u proleterske jedinice, kao i u vrijeme kada su se povlaile iz srednje Bosne, uslijed poetka IV neprijateljske ofanzive. Do sada se javilo dobrovoljno u NOV, to u brigade, to u ove dvije novoformirane ete, oko 350 boraca. Poto ima jo omladinaca koji e se javiti dobrovoljno u NOV, zakljuili smo da odrimo omladinski vojno-politiki kurs, koji e prema naim zakljucima otpoeti 25. januara. Prema naem miljenju i predvianju na ovaj kurs javie se oko 100 omladinaca.977 kae se u izvetaju Mirka (efketa Maglajlia), od 14. januara 1943. godine. Ove jedinice organizovale su intenzivan politiki rad na terenu u cilju objanjavanja etnike izdaje, ciljeva NOB-e i potrebe osnivanja NOO-a, tamo gdje su ranije postojali, ali su bili prestali sa radom poslije etnikih pueva, kao i u drugim selima gdje ranije nisu bili osnovani. Iz izvetaja Politodjela 2. brigade Prve proleterske divizije, od 11. januara 1943. godine, vidi se da je u djelovima Teslikog i Kotorvarokog sreza tih dana odrana 61. konferencija, a to se bitno odrazilo i na stupanje omladine u te jedinice.978 Odmah po dolasku proleterskih jedinica u aktive SKOJ-a primljeni su novi lanovi iz redova omladine koja je za vrijeme etnika imala dobro dranje. U Skender Vakufu tada je bila i dalje sekretar aktiva SKOJ-a Jovanka Crnomarkovi, u Maslovarama Nevenka Petri, a obnovljen je i Optinski komitet SKOJ-a i dr. U osloboenom Kotor Varou formiran je aktiv SKOJ-a u koji su uli: Advan Hozi, sekretar i lanovi Drago Luburi, Vlasta Tvrz, Mustafa Karaselimovi, Arfan Hozi i Tufko Kori.979 I u Vrbanjcima je osnovan aktiv SKOJ-a u sastavu: Nada i Branka Miljanovi, Aleksandar Gajeti, Ibrahim Pliani, a sekretar je bio jedan uitelj iz mjesta, ije ime nije utvreno. Takoe je i u Zabru osnovan aktiv SKOJ-a u sastavu: Stojanka Topoli, sekretar, a lanovi Vukica Prlina i Ismet Rami.980 Poslije formiranja Povjerenitva OK KPJ za Kotor-Varo, prvih dana januara 1943. (8. ili 9), u Laevcu, na drugom njegovom sastanku odranom u njegotini imenovano je Povjerenitvo Okrunog komiteta SKOJ-a za isto podruje. Tako se u izvetaju Mirka (efketa Maglajlia) od 14. januara 1942. godine kae: postavili smo OK SKOJ-a u koji su uli samo 3 druga (radi pomanjkanja drugova): ore Perovi, Vlado Ivanovi i Mira Jotanovi, s tim da se ovo rukovodstvo proiri u najskorije vrijeme.981 Za sekretara OK SKOJ-a, odnosno Povjerenitva OK SKOJ-a postavljen je ore Perovi, a na tu dunost postavljen je bio i 2. maja 1942, poslije pogibije dotadanjeg sekretara OK SKOJ-a za srednju Bosnu elje Baria.

Izvjetaj Mirka (efketa Maglajlia) od 14. januara 1943. godine, Institut za prouavanje istorije radnikog pokreta (u daljem tekstu IPIRP) BiH, Sarajevo, stara sign. 28/1049. 978 Zbornik NOR-a IV/8, document br. 189 i Zbornik NOR-a IV/9, document br. 49 i 58. 979 Kazivanje Pepi Tvrza autoru. 980 Ibid. 981 IPIRP BiH, Sarajevo, Fond OK KPJ Banja Luka, br. 28, 1, (Izvjetaj Mirka (efketa Maglajlia) upuen Oblasnom Komitetu KPJ Bosanske krajine, 14. I1943, str. 1. Izvjetaj je upuen iz njegotine.

977

355 Ubrzo poslije formiranja Sreskog komiteta SKOJ-a Kotor Varo, Pepi Tvrz odlazi sa dunosti sekretara, te krajem decembra 1942. Vlado Ivanovi dolazi na tu dunost, a lanovi i dalje ostaju Duanka i Nevenka Petri i Nada Maar. U pismu Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, od 17. januara 1943. godine, najavljuje se dolazak dva omladinca za rad sa omladinom. U pismu se kae: Sa istim kuririma Oblasni SKOJ-a upuuje dva druga omladinca (SKOJ-evca) koji e na tome terenu raditi po omladinskoj liniji. Tada su, u stvari, doli Pero Kolundija i Vlado Kecman.

Tako, veoma brzo dolazi do najavljene promjene u Okrunom komitetu SKOJ-a za Kotor-Varo. U drugoj polovini januara (od 18. do 20. januara) ore Perovi odlazi sa dunosti sekretara OK SKOJ-a za rukovodioca obavjetajne slube u IV krajiki NOP odred, a za sekretara Povjerenitva OK SKOJ-a za Kotor-Varo i podruje oko Banjaluke postavljen je Pero Kolundija.
Dolazi opet do promjene u sastavu Sreskog komiteta SKOJ-a za Kotor Varo. Vlado Ivanovi odlazi na novu dunost, a za sekretara dolazi Vlado Kecman (oko 1820. januara 1943. lanovi komiteta su i dalje Duanka Petri, Nevenka Petri i Nada Maar, a u meuvremenu dok je Vlado Ivanovi bio sekretar SK SKOJ-a za Kotor-Varo je postavljen za novog lana i Aleksandar Gajeti Aco. Poslije dolaska Vlade Kecmana za lana SK SKOJ-a postvljen je i Rajko Duki. Tokom decembra, sa jedinicama Prve proleterske divizije, odlaze na teren sreza Prnjavor osnivati narodnooslobodilake odbore, organizacije KPJ i aktive SKOJ-a ore Perovi oko, zajedno sa Ademom Hercegovcem i Edhemom Pobriem. Tada formiraju i Sreski komitet SKOJ-a za Prnjavor u sastavu: Stanko Vukainovi, sekretar, lanovi Vuko Trivi, Stevo Simi i Branko Fistri Malac.982 Stanko Vukainovi od prvih ustanikih dana radio je sa omladinom i osnivao prve aktive SKOJ-a i optinske komitete na srezu Prnjavor i irena podruju djelovanja Prnjavorske ete, ali i drugih eta. Vuko Trivi bio je iz okoline Joavke. Stevo Simi je iz Prnjavora. U 1941. godini hapen je i ustae su ga premlatile i bacile u neku jamu, vjerujui da je mrtav. Kad je doao svijesti nekako je uspio da se izvue i ode kod prijatelja i vie se nije ni vraao u Prnjavor u kome je bila ustaka vlast. Prvih dana ustanka stupio je u Prnjavorsku etu. Branko Fistri Malac, po internoj raspodjeli rada, bio je upuen da radi u dijelu optine Srbac, zatim u Stanarima i u smjeru Doboja. Istovremeno, osnovan je i Sreski komitet SKOJ-a za Tesliko-teanjski srez u sastavu: Mira Jotanovi, sekretar, lanovi Drago Graek i Nevenka eki.983 Mira Jotanovi bila je
Branko Fistri Malac je iz Slavonskog Broda. Kazivanje ora Perovia oke, Zabiljeka o razgovoru Vlade Kecmana sa orem Peroviem okom, voenom juna 1959. godine u Beogradu. Prepis ove Zabiljeke u posjedu autora.
983 982

356 lan SKOJ-a od 1940. godine, a lan KPJ od prije Drugog svjetskog rata. Zavrila je uiteljsku kolu prije rata. Nevenka eki, kerka Maksima ekia, bila je veoma aktivna. Kad su se povlaili proleteri iz srednje Bosne sve troje su krenuli sa proleterima, Nevenka je stupila u jednu njihovu jedinicu, a Mira i Drago su ostali u 4. KNOP odredu. Kako je ore Perovi oko rasporeen na novu dunost (za rukovodioca obavjetajne slube u obnovljenom IV krajikom NOP odredu), po dolasku Pere Kolundije i Vlade Kecmana sastav Okrunog povjerenitva SKOJ-a za srednju Bosnu bio je slijedei: Pero Kolundija, sekretar, lanovi Mira Jotanovi, Vlado Ivanovi, Stanko Vukainovi, Branko Fistri Malac i Vlado Kecman. Poslije odranog sastanka OK SKOJ-a u ovom sastavu Stanko Vukainovi i Branko Fistri Malac otli su na teren Prnjavora i okoline. Po stupanju na novu dunost Pero Kolundija je otiao na srez Prnjavor, u vrijeme kada je ve bio osloboen. Sreski komitet SKOJ-a Kotor-Varo, u novom sastavu, napravio je raspored obilaska pojedinih optina. Tako su Vlado Kecman i Rajko Duki otili u Skender Vakuf (ali u okolini su naili na etnike i imali su ozbiljne probleme dok, neto kasnije, preko Pougarja i Djevojake Ravni, nisu napokon uspostavili kontakt sa partizanskim snagama na Petrovom Polju). Kad su proleterske jedinice stigle na teren srednje Bosne, ponovo su stvoreni uslovi za organizovanje omladine. Tako se odvijao masovno-politiki rad sa cjelokupnim stanovnitvom, a posebno sa omladinom. lanovi SK SKOJ-a Kotor-Varo obilazili su optinske centre Vrbanjce, Maslovare, iprage i sela pored Kotor-Varoa. Omladina je okupljana u pojedine sekcije kulturno-prosvjetnog rada, naroito u varoicama Vrbanjci, Maslovare, iprage i Skender-Vakuf. Identian proces odvijao se i u novoosloboenim gradovima Tesliu (osloboen je 1. januara) i Prnjavoru (osloboen je 16. januara 1943), zatim u manjim varoicama i veim selima u kojima je do etnikih pueva, takoe, bio veoma dobro razvijen masovno-politiki rad, posebno sa omladinom. Stanovnitvo mnogih sela, a meu njima i omladina, prvi put su prisustvovali kvalitetnijim kulturnim priredbama, koje su po selima davale omladinske grupe iz varoica: Maslovara, Skender Vakufa, Hrvaana, Vijaana, Potoana, eave i dr., zatim i kulturne grupe iz osloboenih gradova Kotor-Varoa, Prnjavora i Teslia, a posebno iz jedinica Prve i djelova Tree proleterske (udarne) divizije, poto je u ovim jedinicama bio veoma dobro organizovan i veoma kvalitetan kulturnoprosvjetni rad. Sve to, a prije svega sam dolazak naih jedinica, razvilo je polet kod mlaih ljudi za njihovo masovnije ukljuivanje u pojedine oblike okupljanja, kao i stupanje u nae jedinice. Osjeao se polet omladine. Sticao se dojam da smo u Drvaru, Bosanskom Petrovcu, jer je oduevljenje naroda i omladine bilo veliko Organizovali smo zbor u samom Prnjavoru. Dola je omladina iz sela prnjavorskog krajaZa vrijeme ovog mitingovanja osjeao sam ar kod ljudi omladine. Radost koja se na svakom koraku ispoljavala bila je veoma vidljiva. U to me je uvjeravalo i nekoliko narednih konferencija koje smo drali po selima i susreta sa omladinom, to je davalo garancije da e NOV u ovom dijelu srednje Bosne ubrzo dobiti svoju irinu i da e se omladina nai na prvom mjestu 984 kae u svojim sjeanjima Pero Kolundija, koji je doao na rad u srednju
984

Pero Kolundija, Sjeanje na rad u centralnoj Bosni, neobjavljeni rad - kopija u posjedu autora, str. 5.

357 Bosnu, a prije dolaska bio je na radu sa omladinom u srezovima Bosanski Petrovac i Drvar. U osloboenom Kotor Varou na omladinskim konferencijama, pored ostalog, govorilo se i o pripremama za predstojei I kongres USAOJ-a u Bihau, 27. i 28. decembra 1942. godine. Poziv za uee u radu I kongresa USAOJ-a stigao je sasvim kasno 2 do 3 dana pred poetak rada Kongresa. Ipak su za taj kongres bili odreeni da idu kao delegati iz srednje Bosne Vlado Ivanovi, lan Okrunog komiteta SKOJ-a srednje Bosne i Duanka Petri, lan Sreskog komiteta SKOJ-a za Kotor-Varo. Meutim, ocijenjeno je da se ne moe stii na kongres zato to je kasno stigao poziv da se poalju delegati, pa nisu mogli krenuti, a i snijeg je tada bio toliko velik da se tada govorilo da omladinski delegati ne bi mogli krenuti na Kongres i da je poziv stigao na vrijeme. 3. Politike prilike u srednjoj Bosni do 31. januara 1943; etvrta neprijateljska ofanziva Oblasni komitet KPJ Bosanske krajine upuuje pismo Povjerenitvu Okrunog komiteta KPJ Kotor-Varo, 17. januara 1943. godine, koje je, pored njegovog sadraja, zanimljivo i po tadanjim odnosima izmeu rukovodstava KPJ, pa ga navodimo: POVJERENITVU OKRUNOG KOMITETA KOTORVARO Primili smo vae pismo od 12/I1943.godine. Jako nas udi da niste nali za potrebno da nas ni sa jednom rijei ne obavijestite o stanju na vaem terenu, ne govorite nita ni o politikom ni o vojnikom radu Partije, o raspoloenju stanovnitva, o problemima koji se pred vas postavljaju u vaem radu na terenu, o potekoama na koje nailazite u vezi sa vaim radom.985Da li postoji nedostataka u kadru, da li postoje neki ljudi koji su tamo poznati, koje narod prieljkuje, a koji se nalaze na ovom terenu, da bi ih mogli uputiti u taj kraj Sve su to momenti o kojima mi treba da znamo, ako nismo u to upueni, nismo u stanju da vam pruimo potrebnu pomo O situaciji na vaem terenu, o broju partijskih jedinica, o formiranju narodnooslobodilakih odbora, o obrazovanju komandi mjesta, itd izvjetava nas Vrhovni tab, odnosno CK nae Partije, a oni se obavjetavaju putem taba divizije i tabova brigada, odnosno njihovih politodjela. Dakle, vidite, drugovi, kako je to nenormalno, mjesto da mi obavjetavamo CK, oni obavjetavaju nas, a to je rezultat vae nemarnosti. Molim vas vodite rauna da se ovaj nedostatak otkloni. Tu ne moe biti nikakve isprike ni opravdanja za to. aljite nam opirne izvjetaje po svakome vaem kuriru koji sa toga terena dolazi ovamo i nemojete krtariti, svaka nas sitnica interesuje koja se dogaa na tome terenu. Nita nam ne javljate da li su drugovi koji su tamo poslani stigli skupa sa drugom Mirkom, ne govorite ni o tome da li ste formirali ili, bolje rei, proirili ranije stvoreno partijsko rukovodstvo. Materijal koji ste traili neemo moi u cjelosti da poaljemo, ali vam aljemo zasada slijedee stvari: 50 komada Borbe br. 30, 30 komada Borbe br. 34, 40 komada Borbe br. 35, 30 komada Proletera, 5 komada Narodnog osloboenja br. 2, 1 komad Narodnog osloboenja br. 1, 1 komad Omladinskog borbe, 20 komada starijih brojeva Borbe,
985

Izvjetaj je upuen 27. decembra 1942. ali je stigao u Oblasni komitet KPJ 20. januara 1943.

358 najnovije Radio-vijesti. Drugoga materijala zasada nemamo, ali emo nastojati da prikupimo koliko je mogue vie i da vam ga po slijedeim kuririma poaljemo. Kroz koji dan izai e i na list Bosanski udarnik, ranije Krajiki partizan kojega emo poslati koncem idue nedelje skupa sa slijedeim brojem Borca, kao i ostale literature koju izdajemo. Obavjeteni smo da u KotorVarou, a vjerovatno i u Prnjavoru koji je ovih dana pao u nae ruke, ima piseg pribora: papira, farbe, matrica, koji apirograf i sl., pa vas molimo da o tome povedete rauna i da nam to vie toga materijala poaljete, jer mi u tome uveliko oskudjevamo. Shvatite ovo kao veoma ozbiljno, jer postoji opasnost da nam tehnika obustavi rad u nedostatku tehnikih sredstava. Sa istim kuririma Oblasni SKOJ-a upuuje dva druga omladinca (SKOJ-evca)986 koji e na tome terenu raditi po omladinskoj liniji. Nastojaemo da vam u najskorije vrijeme poaljemo jo kojega druga koji e vam moi koristiti u radu. Eto toliko zasada. Uz drugarski pozdrav, Smrt faizmu Sloboda narodu! 17. januar 1943. godine Za Oblasni komitet KPJ987 U vezi sa potrebom konsolidovanja prilika u srednjoj Bosni Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu upuuje pismo Centralnom komitetu KPJ, 20 januara 1943. godine, i u prilogu alje pismo koje im je poslao Duan Josipovi o stanju u srednjoj Bosni, pa ih navodimo, poto su znaajni u vezi sa slikom tadanjeg stanja u srednjoj Bosni: CENTRALNOM KOMITETU KPJ Dragi drugovi, U prilogu vam dostavljamo izvjetaj, kojega smo ovih dana primili s onu stranu Vrbasa. U izvjetaju nisu obuhvaeni zadnji dani po osloboenju Prnjavora,988stoga je isti nepotpun. Mi nastojimo da pokupimo jo neke ljude, koji su rodom iz onih krajeva, i poslaemo ih tamo u toku ovih dana, kako bi na taj nain (slanjem jo izvjesnog broja ljudi) zapuili one rupe na novoosloboenom terenu koje toliko zjape. No, svakako bi bilo potrebno, ako jo igdje ima neki sposoban drug za kojega vi znate da bi se mogao poslati na taj sector tamo u cilju organizovanja Komandi mjesta i Komandi podruja, jer ovakvih ljudi na naem terenu ovdje ima veoma malo koje bi mogli od ovdanjeg rada odvojiti. Moda bi mogao i drug Moa989u tome pogledu da nam pomogne, s obzirom da on ima pregled svih Komandi podruja i Komandi mjesta na ovoj osloboenoj teritoriji. Uz drugarski pozdrav, Smrt faizmu Sloboda narodu! 20. januar 1943. god. Za Oblasni komitet KPJ, Prilog I
986 987

Sa kuririma su poslani Pero Kolundija i Vlado Kecman (napom. aut.). Original pisan na maini, latinica, nalazi se u Arhivu CK SK BiH, 1943/1269. 988 Poslije oslobaanja veeg dijela srednje Bosne u decembru 1942. i januaru 1943. Skender-Vakufa, Kotor-Varoa, Teslia, Vijaana, Hrvaana i dr. proleterske brigade (iz sastava 1. proleterske divizije) 16. januara oslobodile su i Prnjavor. 989 Moa Pijade

359 IZVJETAJ S ONU STRANU VRBASA990 Dragi drugovi, Mogu da vas obavjestim o stanju na sektoru ovog sreza iz razloga to se na ovom sektoru nalazim od kako je ovamo nastupila I proleterska divizija, a o stanju na sektoru prnjavorskog sreza malo i znam, poto tamo jo nisam ni odlazio, niti pak raspolaem sa nekim iscrpnim izvjetajem od drugova koji se tamo nalaze. Kurirska veza je jo uvjek preko Uzlomca teka i jedino nam se sa tog sektora nekoliko puta javljao drug politkomesar I prol(eterske) divizije od koga smo mogli saznati da se tamo stvari bolje odvijaju nego na sektoru ovog sreza. Ceo kotorvaroki srez osloboen je za nekoliko dana snagama I proleterske divizije i ustaka uporita su uglavnom bila likvidirana, ali etnike bande su bile najvie samo razbijene. etnici su naime mislili da su nae brigade samo prolazna vojska koja nema namjeru nekog detaljnog ienja terena u uspostavljanja narodne vlasti, te su se zbog toga samo skrivali po selima i veim umama u grupama 5 10 15 ljudi. Nae snage su u stvari prvih dana brzo napredovale i teren prelazile vrlo brzo, a oni su se odmah iza naih lea bili poeli da se ponovo organizuju i da napadaju nae kurire i ranjenike. Naroito su mnogo ometale pozadinski rad i spreavali organizovanje narodne vlasti. Meutim, kada su pojedine brigade poele odvajati izvjesne snage za ponovno ienje terena i kad je politiki rad po selima opet krenuo, etnici su tek tada poeli uviati da se ne mogu odrati i da mi stvarno imamo namjeru teren potpuno oistiti i uspostaviti narodnu vlast na osvojenom terenu, oni su tek tada poeli da se predaju i da prilaze u nae redove. Tome je mnogo doprinijela i pojava III divizije, koja se sada skoro sva nalazi na sektoru ovoga sreza. Veina etnika je bila pobjegla preko Borja i Uzlomca, ali kada su se nae snage i tamo pojavile oni su poeli da se vraaju svojim kuama. etnici Laze Teanovia i Tode Budia bili su jako uporni prvih dana i najvie ih se skrivalo po emernici, ali sada su demoralisani zbog ponovne pojave naih snaga oko emernice (III diviz.) osim toga nastupili su hladniji dani te se vie ne mogu odravati bez skrovita. Tako da se ovih dana naoj vojsci predao i sam Tode Budi sa jednim komandirom i grupom etnika, a sada e vjerovatno slediti predaja i ostalih. Isto tako ovih dana predao se sa grupom etnika zamjenik komandira maslovarske ete Petar mari. Svaki dan ih ima koji se javljaju u redove nae vojske i koji odlau oruje pa se vraaju svojim kuama, a samo okoreli zlikovci zanose se milju da e bjeati u Srbiju. Mi smo odmah po dolasku na ovaj teren zajedno sa direktivama politkomesara I proleterske divizije formirali partijsko rukovodtsvo za teren biveg IV odreda u koji su uli tri druga (Perovi,991 Adem992 i dr.). Posle toga formirano je sresko rukovodstvo za srez kotorvaroki u koga su uli etiri druga (Trkulja993, Slavni994, Galib995 i Vaso Kapor).
Odnosi se na dijelove srednje Bosne oko Skender-Vakufa, Kotor-Varoa i dalje na podruje istono od Vrbasa. 991 ore Perovi oko 992 Adem Hercegovac 993 Mile Trkulja 994 Ijija Slavni 995 Galib Fazli
990

360 Drugovi iz crnogorske brigade III divizije obeali su nam za stalno ostaviti nekoliko drugova koji e ui u rukovodstva. Obnovljena je elija u S.V.996koja sada broji 3 lana, zatim elija KotorVaro koja broji 6 lanova. Osnovane su i tri grupe aktivista i to u Maslovarama sa 4 lana, u ipragama sa 3 lana i u Kotor-Varou sa 4 lana. Drugovi Perovi i Adem Hercegovac otili su prije nekoliko dana sa tabom I proleterske divizije na sector prnjavosrkog sreza gdje e odmah otpoeti sa organizovanjem Partije i narodne vlasti Od njih do sada nismo dobili ni jednog detaljnijeg izvjetaja. Doznali smo samo to da se do sada predao vei dio crnovrke ete. Biranje narodnooslobodilakih odbora na terenu ovog sreza je sada u toku. Izabran je gradski odbor prije nekoliko dana kome je predsjednik ugledni i popularni graanin Hadiefendija, a sekretar odbora je drug Vaso Kapor. Dok se zavri biranje odbora po selima poeemo sa izborom optinskog i sreskog odbora. Do sada se na sektoru ovoga sreza najvie zadrala III proleterska (Sandaka) udarna brigada, koja nam je i najvie pomogla u sreivanju prilika, a i kod naroda je ostavila najbolji utisak. Da nije bilo ometanja od strane etnikih grupica po selima daleko bi se vei uspjeh do sada postigao. U stvari i sada ima sela gdje se ne moe raditi na pozadinskom radu kada nema nae posade (Maslovare). Formiranje novih jedinica na ovom terenu nije odobreno iz razloga to mi nemamo dovoljno rukovodeih kadrova koji bi te nae jedinice mogli dovesti na nivo partizanskih jedinica nego je u sporazumu sa tabovima divizija rjeeno da se svi oni koji se jave u partizane alju u pojedine brigade, a da mi samo od najboljih ljudi formiramo partizanske strae po optinama. Do sada su formirane partizanske strae u iprabama, SkenderVakufu u KotorVarou. Poto je novoosloboeni teren jako velik potrebno bi bilo pojaati partijski kadar sa nekoliko jo istaknutijih partijaca, nekoliko SKOJ-evaca i bar sa dvije drugarice koje bi mogle da rade po AF. Zato mi vas molimo da nam poaljete ako je ikako mogue nekoliko iskusnijih drugova na teren, a pored toga da nam odmah poaljete drugaricu Bosu Mari,997ivku Kukolj, jer su one rodom sa ovog terena. Isto tako ovde je popularan i omiljen Vlado Ivanovi koji je radio po SKOJ-u, pa bi dobro bilo da i on doe. I na koncu molim vas poaljite nam to vie po ovim kuririma propagandnog materijala, a ako je ikako mogue i nekoliko knjiga Istorija Svesavezne komunistike partije, kao i ostalog materujala, koga ima u tamonjim biroima. Uz drugarski pozdrav, Smrt faizmi Sloboda narodu! U Skender-Vakufu, 27 XII 1942.

Duan Josipovi, s. r.

Prva proleterska divizija osnovana je 1. novembra 1942. godine u Bosanskom Petrovcu. Njen prvi komandant bio je Koa Popovi, a politiki komesar Fio Kljaji Fia. Prilikom osnivanja u njen sastav su ule: Prva proleterska udarna, Trea proleterska (sandaka) udarna i Trea krajika udarna brigada ukupno 3.200 boraca. Odmah poslije osnivanja upuena je u srednju Bosnu radi razbijanja tamonjih okupatorskokvislinkih garnizona i jaanja pozicija NOP-a, gdje je stigla 3. decembra.
996 997

Skender-Vakufu Odnosi se na Bosu Miri iz Maslovara koja je stupila u partizane24. septembra 1941. godine,

361

Trea (udarna) divizija osnovana je 9. novembra 1942. godine u Preduhovu Selu na Glamokom polju. U njen sastav su ule: Peta proleterska (crnogorska) udarna brigada kojoj je na elu bio komandant Sava Kovaevi i politiki komesar Dragia Ivanovi. Zatim, Prva proleterska (dalmatinska) udarna i Deseta proleterska (hercegovaka) udarna brigada. U vrijeme kada je Prva proleterska divizija vodila akcije po srednjoj Bosni na podruje Skender.Vakufa stigli su dijelovi Tree (udarne) divizije i to Peta proleterska (crnogorska) udarna brigada, a njen tab brigade bio je u Skender-Vakufu. Ova brigada je imala zadatak da titi dio sreza Kotor-Varo, te da razbija etnike na relaciji SkenderVakuf emernica Javorani Ponir. U to vrijeme dijelovi ove Tree (udarne) divizije vodili su borbe kod Zenice, epa i Travnika. U vezi sa etvrtom neprijateljskom ofanzivom koja je sprovoena na irokom podruju Banija, Kordun, Lika i Bosanska krajina,Vrhovni tab izdao je naredbu da ove proleterske jedinice koje su pristigle u srednju Bosnu Prva proleterska i Trea (udarna) divizija krenu u pravcu kretanja Vrhovnog taba i jedinica koje su ga pratile. Tako su proleterske jedinice otile iz srednje Bosne krajem januara 1943. godine. 4. Obnavljanje 4. krajikog NOP odreda, 2. februara 1943. godine i njegovo djelovanje Do povlaenja Prve proleterske i dijela Tree (udarne) divizije sa podruja srednje Bosne dolo je 31. januara 1943. godine. Zajedno sa njima sa podruja srednje Bosne povukli su se do ipraga i svi politiki radnici sa terena koji su bili eksponirani u politikom ivotu, a meu njima izabrani odbornici, izraslijji omladinci i omladinke i svi koji su se osjeali ugroenim od etnika. Prilikom povlaenja iz srednje Bosne, a prije naputanja ipraga, tab Prve proleterske divizije odrao je sastanak sa predstavnicima budueg IV krajikog NOP odreda i to o nainu obnavljanja ovoga odreda od ljudi sa terena srednje Bosne i naoruanja koje je za ovaj odred dala Prva proleterska divizija. Tako je smotru obnovljenog IV krajikog NOP odreda izvrio 3. februara 1943. godine njegov komandant Stevo Samardija. Procjenjeno je da je sa Prvom proleterskom divizijom i dijelovima Tree (udarne) divizije iz srednje Bosne otilo preko 1000 boraca, meu kojima je bilo najvie omladine. Obnovljeni IV krajiki NOP odred sainjavala su dva bataljona, Prvi (nazivan i Banjaluki) i Drugi (nazivan i Prnjavorski) bataljon. Oba bataljona su imala po tri ete. Prilikom formiranja Prvog bataljona u njega je odmah ula jedna ranije formirana eta. Naime, do formiranja Prve ete ovog Bataljona dolo je na poseban nain. Odmah po osloboenju pojedinih varoica u srednjoj Bosni u njima su osnivane komande mjesta. Tako je u Skender-Vakufu za komandanta mjesta postavljen Mirko Duki, u Kotor Varou Jovo Lukrecija, u Maslovarama Todor Teinovi i u ipragama ura Mari. Da bi se obezbjedila zatitnica za novoosnovane komande mjesta obezbjeen je po jedan vod boraca za zatitnicu za svaku komandu mjesta. Od tih

362 vodova osnovana je jedna eta u kojoj je za komandira postavljen Mile Trkulja, a za politikog komesara Momir Kapor i tako je nastala ta Prva eta novoosnovanog 1. bataljona IV KNOP odreda. Prije formiranja obnovljenog IV krajikog NOP odreda, formiran je 3. februara 1942. godine, Prvi bataljon (Banjaluki) u ipragama. Tako je u sastav ovog bataljona ula navedena eta, sastavljena od zatitnica komandi mjesta, i jo dvije ete. U tab ovog bataljona su imenovani za: komandanta Ilija Slavni, za politikog komesara Momir Kapor, za zamjenika politikog komesara Safet Fejzi, za zamjenika komandanta Jovo Lukrecija, za obavjetajnog oficira Kosta Joti Kojo, za intendanta Mirko Duki, a za njegovog pomonika Nikola Duki. I u Drugom bataljoni bile su, takoe, tri ete. Komandant je bio Savo erekovi, zamjenik politkomesara Ljubo Boi U Prvoj etio Prvog bataljona, ve smo naveli da su postavljeni komandir (Mile Trkulja) i politkomesar (Momia Kapor) u Prvoj eti Prvog bataljoana. Sad, u ovoj novoj ulozi ranije formirane ete, za komandira je postavljen opet Mile Trkulja, za politkomesara Josip Tvrz Pepi, zamjenika politkomesara Galib Fazli, zamjenika komandira Milenko Gaji i za ekonoma Maksim eki. U Drugoj eti istog bataljona postavljeni su za: komandira Vladimir Mari, politkomesara Vlado Ivanovi, zamjenika politkomesara Duan Kati uco, zamjenika komandira Mile Mari Truba i za ekonoma ete Dragutin Nikodinovi. U Treoj eti postavljeni su za: komandira Jovo Slavni Fuzlo, politkomesara Mihajlo Pavlovi, zamjenika politkomesara Stanko Vukainovi, zamjenika komandira Luka Radeti i za ekonoma ore Radulovi. Borci ovoga bataljona bili su iz: Koriana, Imljana, Petrova Polja, Skender-Vakufa, Kotor-Varoa, Banjaluke, Maslovara, Vrbanjaca, Lipovca i dr. Bataljom je prilikom formiranja brojao oko 200 boraca. Slijedeeg dana osnovan je Bataljonski biro KPJ koji su sainjavali: Safet Fejzi, sekretar; lanovi Momir Kapor, Galib Fazli, Duan Kati uco, Stanko Vukainovi i Vlado Kecman dakle, politkomesar i zamjenik politkomesara, tri zamjenika politkomesara u trima etama i Vlado Kecman kao sekretar Bataljonskog komiteta SKOJ-a. Do ovoga sastava Bataljonskog biroa KPJ se dolo na osnovu ranije utvrenog pravila ko treba da sainjava bataljonski biro KPJ.998 U Drugoma bataljonu bile su takoe tri ete. U tabu odreda bili su: Komandanat Stevo Samardija, politkomesar Vojo Stupar, zamjenik komesara Adem Hercegovac, za
U pisanju dijela ovog rada pod naslovom navedenim pod brojem 4. Formiranje IV krajikog NOP odreda; etvrta neprijateljska ofanziva meu izvorima koristila sam objavljeni tekt u knjizi Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB od 1941 1945 iji autori su Mile Trkulja i Advan Hozi, a koji glasi D r u g o p o g l a v lj e Ustanak i narodnooslobodilaki rat, od str. 89 181, i rad Safeta Fejzia Organizacija i aktivnost komunista u Prvom bataljonu IV KNOP odreda (obnovljenog), a potom u Banjalukom NOP odredu u 1943. godini, iju jednu kopiju posjedujem. Nije mi poznato da je ovaj Safetov rad objavljen. (Napom. autora).
998

363 zamjenika komandanta postavljen je Ilija Slavni i ujedno je bio komandamt Prvog bataljoan, obavjetajni oficir ore Perovi Doko, Intendant Bogdan Skoaji Brada i referent saniteta Hajro Kulenovi. Za sekretara taba Odreda, 21. februara 1943. godine, postavljen je Vojin Hadistevi, a neto docnije postavljen je za rukovodioca SKOJ-a IV KNOP odreda. Pri tabu odreda bilo je Povjerenitvo Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu: efket Maglajli Mirko, sekretar, Edhem Pobri, Zaga Umievi, Duko Josipovi i Pero Kolundija u svojstvu sekretara Povjerenitva Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu, kao i Povjerenitvo Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu u sastavu: Pero Kolundija, sekretar, Mira Jotanovi, Branko Fistri Malac i Vlado Kecman. Pri tabu je takoe bila Mira Jotanovi, lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu, koja je po internoj podjeli rada bila zaduena za skojevsku rad pri tabu odreda i tabovima bataljona. Pri tabu odreda, a neki i pri tabovima bataljona, bili su dotadanji predsjednici nove vlasti po optinama srednje Bosne, koji su se morali povui sa Odredom zbog toga to im je bio ugroen ivot od etnika. To su bili Vid Njei iz Vijaana, Ljubo Jankovi iz Potoana, Vaso Petri iz Maslovara, Maksim eki iz eave i dr., zatim Mara Mitrova, majka Danka Mitrova, Marija Maar, majka etvorice brae Maar i Nade Maar, istaknutih boracaNOR-a, kao i drugi (Milena Milosavljevi, po struci profesor, istaknuti aktivista NOP-a iz Potoana, Viktorija Petri-Kapor, iz Maslovara koja je bila sekretar taba Prvog bataljona itd. Po povlaenju snaga obnovljenog IV krajikog NOP odreda, krajem januara 1943. godine, sa podruja srednje Bosne, na terenu je ostalo dosta rodoljubive omladine (i ne samo omladine), meu njima posebno istiemo: Jelku, Branka i Radojku Slavni u Korianima, Slavka Popovia u ivinicama, edu Marjanovia u Marjanoviima (Skender-Vakuf), Dimitriju Gruba u Imljanima, Advana Hozi i grupa lanova SKOJ-a u Kotor-Varou, Milan Paji u orkoviima, Vojo i Smilja Petri i oko Bubi u Maslovarama, Janko Kneevi u Kruevu Brdu, Osman Peut, Raca Drago iz Obodnikai, Gina Jovanovi u Hrvaanima, Jovanka Boji u Drugoviima, Cana Krstanovi u Kadinjanima, Ilija Malovi, Milenko Rali i jo mnogi drugi, koji su na terenu predstavljali punktove na koje su se mogli oslanjati partizanski kuriri, a veina od navedenih neto kasnije, uglavnom je stupila u partizanske jedinice, zatitnicu komandi mjesta i sl.999 Sastanak Povjerenitva OK SKOJ-a za KotorVaro, drugi po redoslijedu odravanja od osnivanja, odran je u ipragama prilikom povlaenja naih snaga, kome su prisustvovali Mile ulibrk ispred Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku Krajinu i Zaga Umievi. Sadraj sastanka odvijao se shodno novonastaloj situaciji i prilikama na terenu koje su nastale poslije povlaenja proleterskih jedinica sa ovog podruja, kao i aktuelnih zadataka u vezi s tim. Ovdje, u ipragama, smo slijedeeg dana odrali sastanak Sreskog komiteta SKOJ-a za Kotor Varo. Sastanku je prisustvovao i Mile ulibrk, lan Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu.1000 Tada u ipragama, prilikom povlaenja, sastav Sreskog komiteta SKOJ-a za Kotor Varo bio je slijedei: Vlado Kecman, sekretar, lanovi Duanka i Nevenka Petri, Nada
999 1000

Pored vlastitog saznanja autora i kazivanje: Mile Trkulje, Voje Stupara i Pere Kolundije autoru. Pero Kolundija, n. d., str. 8..

364 Maar, Rajko Duki, Aco Gajeti i tada je postavljen za novog lana SK SKOJ-a i prvi put prisustvovao Lazo Gaji. Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu 3. februara 1943. godine obavjetava Povjerenitvo OK KPJ za srednju Bosnu o toku neprijateljske ofanzive na Bosansku krajinu. Ve neko vrijeme ovo Povjerenitvo OK, bar u istraenim izvorima, dobilo je i novi naziv: POVJERENITVU OK KPJ PREKO VRBASA Dragi drugovi, Primili smo vae pismo od 26. januara, kao i dvije kutije matrica koje ste nam poslali to nam je dobro dolo kao nasuni kruh. Vjerovatno niste obavjeteni o situaciji na naim terenima, stoga emo sa par rijei da vas upoznamo sa najvanijim dogaajima. Neprijateljska ofanziova, koja je dugo vremena pripremana, otpoela je prije deset dana. Neprijatelj je mobilisao velike snage i udara sa raznih pravaca: od San(skog) Mosta prema Kljuu, preko Sanice na Bravsko; (borbe se vode oko Paunovca). Banija je pregaena od neprijateljskih snaga i neprijatelj je uao u Biha, Cazin i Kladuu. U svome produenju neprijatelj je proao kroz Ripaki klanac i nalazi se na domaku Lipe. Taj poloaj dre hrvatske brigade, koje su se prebacile iz Banije i Like. Slunj i jo neka lika mjesta su takoer u neprijateljakim rukama. Cilj neprijatelja je uglavnom: pregaziti slobodnu teritoriju, odrati komunikacije sve do samog Jadrana; pravac Petrovac Drvar Grahovo Knin Jadran. Ne terba zaboraviti da je jedan od osnovnih zadataka neprijatelja i pljaka. Da je to tano pokazuje i to da je neprijatelj sa jednom kolonom od 1.500 ljudi prodro, pod vodstvom uitelja Gagia1001 iz Palanke, na cestu, preko Skucanog Vakufa, izmeu Palanke i Benkovca. U toj koloni bilo je oko 1000 konja i 500 ljudi bez oruja koji su pljakali sela i odnosili sve to je do ruku dolo Javljajte nam se to ee i nastojte to intenzivniju kurirsku vezu sa nama, a to je naroito vano u sadanjoj situaciji. Uz drugarski pozdrav, SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU! 3. februara 1943. godine Za Oblasni komitet KOJ, Stari1002

Prva proleterska divizija imala je svoju bolnicu sa oko 500 teih i lakih ranjenih i bolesnih boraca koju su, u daljem napredovanju u srednju Bosnu do Save, Lijeva polja i dr., ostavili u selu Imljani i jedan svoj bataljon kao zatitnicu te bolnice. Kako je zbog etvrte neprijateljske ofanzive Prva proleterska divizija po nareenju Vrhovnog taba naputala teritoriju srednje Bosne, ona je 8. februara 1942. dobila i
1001 1002

Mile Gai, etnik prebjegao poslije ustanka neprijatelju u Sanski Most. Original pisan na maini, latinicom, nalazi se u Arhivi CK SK BiH 1299/1085, inv. br. 1095.

365 naredba da se njihova bolnica prebaci u Bosansku krajinu. Odmah su laki ranjenici bili rasporeeni da krenu sa svojim brigadama, odnosno bataljonima iz kojih su doli u bolnicu. Tu dugaku kolonu sa ranjenicima pratio je jedan bataljon Prve proleterske brigade, a Prvi bataljon IV krajikog NOP odreda odreen je da bolnicu prenese na svojim rukama svakog ranjenika ili tifusara kako su obino nazivani bolesnici od pjegavog tifusa (koji nisu mogli sami da se kreu), nosila su po etiri borca, na improvizovanim nosilima (napravljenim od ebeta i dve podue pritke). Svi boric ovog Bataljona, bez izuzetka, nosili su ranjenike i bolesne. Zaista je to bio veliki napor za Prvi bataljon da sprovede ovaj teki zadatak, pored ostalog i zato to je bila otra zima i duboki snijeg. Ali, bio je jo jedan problem, o kome, uglavnom, niko nije vodio rauna. Problem je bio da se ujednai visina ta etiri borca koji su nosili nosila sa borcem. U mome poetskom opusu imam nekoliko pjesama o prenosu ranjenika u kojim sam ja nosila ranjenike, a imam i druge pjesme u kojim sam ja bila na nosilima, bolesna od pjegavog tifusa, pa su borci mene nosili. Evo, navodim ovdje moje dvije pesme u kojima je zapis o prenosu ranjenika mislim da im je ovdje pravo mjesto! PAR U KOLONI Sestra i ja smjerno smo nosile svog ranjenika S dva velika momka. Mi malene, oni nam par. Do rata aci, nenavikle smo na teret. Al niko to ne primjeti. urba je. Dar mar. ta emo, teko mi je? kaem sestri Duanki. Po ramenima imam upaljenih rana. Imam i ja. I ovo je naa borba, ree. Stigosmo do cilja poslije dvije noi i dva dana. (Prenos Bolnice Prve proleterske divizije od
Imljana do Mrkonji-Grada, od 8.do 11.02. 1943. godine

PRENOS RANJENIKA Smetovi. Snijeg kripi. No hladna.. Kreemo sa mnogo ranjenika. Vrbas rijeka je velika prepreka. Nosila nosi po etiri vojnika. Kad smo sili niz planinu Sjedamo polako s nosilima, pored rijeke. Odmaraemo se samo toliko Dok splavom hrabro prevoze ranjenike. Momir, komesar, splavom upravlja. Rijeka je smrznuta. I, sve se zavri sreno! A smrt je vrebala iz samo jednog pokreta vesla. Stigosmo zadovoljni u Mrkonji-Grad, rano.

366 (Prenos Bolnice Prve proleterske divizije od Imljana do Mrkonji-Grada, od 8 11.02.1943. godine.)1003 Drugi bataljon IV krajikog NOP odreda bio je odreen da, kada je kolona sa ranjenicima sila pored samog korita rijeke Vrbas i zatim prebacivana splavom na drugu obalu Vrbasa, titi odozgo tu kolonu sa bolnicom iz sela Baljvina koje je bilo na dobroj uzviici i imao se iri pregled za sluaj da, eventualno, doe do intervencije, ali sreom sve je mirno prolo. Tu veliku kolonu pratio je i obezbjeivao Trei bataljon Prve proleterske udarne brigade. To je bio izvanredno teak i naporan zadatak, ilo se zimi, po dubokom snijegu Pod teretom nosila, gotovo svi borci i starjeine iz Prvog bataljona imali su nauljana ramena sa bolnim plikovima. Prebacivanje ranjenika i boraca preko Vrbasa obavljeno je krajnjim naporima, nou jednim splavom kojim je neprekidno, bez smjene, upravljao komesar Prvog bataljona Momir Kapor. Nisu se mogle ni zamisliti oteenije ruke nego to ih je imao on od studeni, hladne vode i napora.1004 kae Mile Trkulja koji je u vrijeme prenosa navedene Bolnice bio komandir Prve ete Prvoga bataljona IV krajikog NOP odreda. On dalje kae: im je obavljen taj teki zadatak i ranjenici prenijeti do Mrkonji-Grada, Prvi bataljon se zajedno sa politikim komesarom vratio natrag preko Vrbasa u Baljvine Dok su se, zatim oba bataljona kretala u pravcu Skender-Vakufa, etnici su 13. februara izvrili napad iz emernice na kolonu Prvog bataljona, nato su borci odvratili hrabrim i nezadrivim juriem koji je rasprio etnike i natjerao ih u bjekstvo. Ve narednog dana, kod Skender-Vakufa, Odred je imao teku borbu sa Nijemcima i domobranima, koji su doli iz Kotor-Varoa, i etnicima Lazara Teanovia Laze, jaine oko dvije ete, koji su poli iz pravca Javorana, ali su i jedni i drugi bili odbijeni., tj. vraeni odakle su i doli. Zatim je Prvi bataljon upuen prema Golom Brdu i selu Grabovica, radi kontrole pravca prema Obodniku i Kotor-Varou, a Drugi bataljon bio je usmjeren prema dolini rijeke Vrbanje. Od tih dana zapoinje niz sitnijih i po znaaju manjih okraja s neprijateljima, ponajvie s etnicima koji su se trudili da Odredu nanesu bilo kakav udarac, s obzirom na injenicu da su bili obavjeteni da je IV krajiki NOP odred ostao sam na cijelom srednjobosanskom podruju. Prva krajika NO udarna brigada stie na podruje srenje Bosne tek 16. februara1943. godine Osim toga jedan broj boraca je pokazivao znake umora i bolesti. Tada se nije znalo o kakvoj se bolesti radi, a radilo se o pjegavom tifusu koji se ubrzo proirio i na borce IV krajikog NOP odreda. U toku nekoliko dana poslije dolaska Brigade bilo je vie borbi protiv etnika i njemakih snaga koje su izlazile iz KotorVaroa. Jedan takav ispad Nijemaca prema Skender-Vakufu bio je 21. februara, prisilio je partizanske snage na povlaenje. Istoga dana su Nijemci i etnici pokuali da prodru i prema Borcima i Obodniku, uz pomo artiljerije i avijacije, ali su bili zaustavljeni. Tom prilikom izbaeno je iz stroja petnaest etnika, a Nijemci su imali sedam poginulih. 1005

1003

Nevenka Petri, Kap rose na cvetku, izabrane i nove pjesme, DIK Knjievne novine ENCIKLOPEDIJA, Beograd 1996, str. 27. i 28. 1004 Mile Trkulja, Advan Hozi, n. d., str. 142. 1005 Ibid., str. 143.

367 Kad su Prva krajika brigada i IV krajiki odred odluli da se prebace u podruje Prnjavora, 24. marta 1943, izmeu ostalog i zato to je Skender-Vakuf pao i neprijateljske ruke i to bi tako doli na izvor bolje hrane za veliku bolnicu (spojenu u jednu od odredske i brigadne), pokazalo se da odmah moraju naputati to podruje, poto je uslijedio napad neprijatelja (Nijemaca, domobrana i etnika) iz smjera Joavke, Laevca, Potoana, Prnjavora i Vujaka. Prvi bataljon IV krajikog NOP odreda sa jo dva bataljona Prve brigade i cijelom bolnicom stigao je u Oau, 13. marta. Poslije neuspjelog napada Prvog bataljona IV krajikog odreda i Treeg bataljona Prve brigade na Kotor-Varo, nou izmeu 29. i 30. marta, etnici sa terena Teslia, bataljoni Tankosi i Karaore, znajui da je glavnina partizanskih snaga udaljena od zajednike brigadne i odredske Bolnice u Oauu, na Bolnicu napadaju 31.marta. I ovaj nagli pokret Brigadne i Odredske bolnice, a poslije spojene u jednu, zajedniku, zabiljeen je u mome poetskom opusu, kao jedna poetska slika toga burnog vremena, pa navodim dvije moje pjesme koje govore o tome prenosu Partizanske bolnice Prve krajike NO udarne brigade i IV krajikog NOP odreda: SOKA Leimo na patosu u slami. Bolnica je u seoskoj brvnari. Pod jednim ebetom ja i Soka. Ona bunca! Ona gori! Slijedeeg jutra budim se. Znam sa mnom je Soka. Al stranog li otkria, mrtva je. Vidim Soka sklopila oba oka. Obuzima me strah. Vritim. Bojim se, no nikog nema. Tek predvee odvojie me od Soke. Krenusmo. Odanuh na nosilima sama.
(Prenos Partizanske bolnice Prve krajike brigade i IV krajikog NOP odreda iz Oaua u Palivuk, 31. mart 1943.godine.)

TIFUSARKA Na nosilima, vratih se iz agonije. Zimsko nebo osuto zvijezdama. Beskrajno plavo, a drvee pod injem se smije. Zanijeta sam, obuzeta udnim eljama. Opinjena ljepotom zaplovih put visina I naoh se u plesnoj dvorani, Na balu, sva razdragana, U zagrljaju mladia zahvaljujui obmani.

368

Pleem, igram, iako na nosilima. Uznesena! A moji drugovi kroz bespue, Teko odolijevajui halucinacijama, Umorni i gladni, posru od hladnoe.
(Prenos Partizanske bolnice Prve krajike NOU brigade i IV krajikog NOP odreda iz Oaua u Palivuk, 31. mart 1943. godine.)1006

Zbog napada etnika, ova Zajednika bolnica Prve krajike i IV odreda hitno je evakuisana i premjetena u Palivuk, gdje je njenu zatitu preuzeo 1. bataljon Devete krajike udarne brigade. etnici su taj bataljon iznenadili i nanijeli mu gubitke, a uspjeli su da otmu i tri mitraljeza. Ipak, do ranjenika nisu stigli. Poslije tog napada odlueno je da se bolnica prenese u iprage, a otuda, preko Petrova Polja, prenijeta je u Donje Koriane. Uslijed slabe ishrane, napornih mareva i loih vremenskih uslova, a osobito zbog tifusa, broj oboljelih u Brigadi i Odredu poveao se na oko 400. Tako je poetkom aprila 1943. godine, od ranije brojnog stanja 384 borca, brojno stanje Odreda spalo na 267 zdravih boraca. Odred je tada imao 11 pukomitraljeza brno, 2 arca, dvije brede i 1 teki baca mina.1007 5. Organizacija KPJ i SKOJ-a u Prvom bataljonu IV krajikog NOP odreda Sreski komitet SKOJ-a Kotor Varo, osnovan sredinom decembra 1942. i Okruno povjerenitvo SKOJ-a za srednju Bosnu, osnovano oko 18 20. januara 1943. godine, povukli su se sa IV krajikim odredom, pa je veina lanova ovih komiteta rasporeena na odreene dunosti u odredu. Ali i Sreski komitet SKOJ-a Kotor-Varo i Povjerenitvo OK SKOJ-a za centralnu Bosnu, odnosno za srednju Bosnu, ostali su i dalje kao posebna skojevska rukovodstva sa zadatkom da, koliko to prilike dozvoljavaju, djeluju i na terenu u vezi sa radom sa omladinom. Odmah poslije formiranja obnovljenog IV KNOP odreda, 3. februara 1943, formirani su aktivi SKOJ-a u etama Prvog i Drugog bataljona u Odredu. U oba bataljona osnovani su bataljonski komiteti SKOJ-a, a prije njih bataljonski biroi KPJ. U Prvom bataljonu formiran je i Bataljonski komitet SKOJ-a za ovaj bataljon, iji sekretar je bio Vlado Kecman, a lanovi i istovremeno sekretari aktiva SKOJ-a u njegovim trima etama bili su: Nada Maar, a ubrzo poslije nje Jovanka Crnomarkovi u Prvoj, zatim Duanka Petri u Drugoj i Nevenka Petri u Treoj eti Prvog bataljona. U aktive SKOJ-a po etama bili su uglavnom rasporeeni skojevci koji su se povukli sa terena, ali i neki koji su doli iz jedinica. O tome govore slijedei podaci: Aktiv SKOJ-a Prve ete:

1006

Nevenka Petri, Kap rose na cvetku, izabrane i nove pjesme, DIK Knjievne novine ENCIKLOPEDIJA, Beograd 1996, str 29. i 30. 1007 Ibid., str. 144 i Izvjetaj taba etvrtog krajikog NOP odreda za period od 3. februara do 9. aprila 1943. godine, datiran 9. aprial 1943, Arhiva VII, Beograd, kut.1624, reg. br. 1/1-30.

369 1.Nada Maar, sekretar aktiva SKOJ-a. Ubrzo poslije nje je Jovica Trkulja sekretar, a neto kasnije Jovanka Crnomarkovi. 2. Drago Luburi 3. Vlasta Tvrz 4. Jovica Trkulja 5. ore Popovi 6. Milorad Vasi 7. Perica Popovi 8. Tomislav Bubi i dr.1008 Aktiv SKOJ-a Druge ete: 1. Duanka Petri, sekretar 2. Rajko Duki 3. Milka Simi 4. Adam Pani i dr. Aktiv SKOJ-a Tree ete: 1. Nevenka Petri, sekretar (kad je Nevenka bolovala tifus Nikola Nedi) 2. Pavle Joveti 3. ivko Miljanovi 4. Simo Beni 5. Ilija Slavni 6. ivko Arseni 7. Milan Krekei 8. Dane uki 9. Mihajlo Mari 10.Dana Simi 11.Simo Ralja 12. Vido __________ i dr. Bataljonski komitet SKOJ-a kada je formiran bio je u sastavu: 1. Vlado Kecman, sekretar 2. Nada Maar 3. Duanka Petri 4. Nevenka Petri.1009
Pored linih saznanja autora i kazivanje Vlade Ivanovia, Mile Trkulje, Vlade Kecmana i dr. autoru. Ovi podaci o aktivima SKOJ-a u Prvom bataljonu IV KNOPO preuzeti su iz rukopisa dr Nevenke Petri, pripremljenog za III dio monografije Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB 1941-1945. (predsjednik Odbora za izdavanje monografije Mile Trkulja, a glavni i odgovorni urednik dr Nevenka Petri). Spomenuti rukopis je fotokopija ija naslovna strana glasi Monografija: Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB od 1941 1945 Dr Nevenka Petri, SKOJ i omladinski pokret, Beograd, juna 1984. Ovaj rukopis ima 136 str. i prilog od 4 str.; nije objavljivan ve je samo posluio za pripremu mnogo kraeg teksta za navedenu monografiju, koji je tampan u monografiji Kotor-Varo i SkenderVakuf u NOB od 19411945 kao T r e e p o g l a v lj e SAVEZ KOMUNISTIKE OMLADINE JUGOSLAVIJE I OMLADINSKI POKRET U USTANKU I NARODNOOSLOBODILAKOM RATU (dr Nevenka Petri) od str. 181 215.Inae, navedeni rukopis od 136 strane posluio je za provjeravanje odreenih podataka na zajednikim sastancima te daleke 1984. godine sa akterima omladinskog pokreta: Vladom Ivanoviem, Pepijem Tvrzom, Perom Kolundijom, Vladom Kecmanom, Dimitrijom Grubaom,
1009 1008

370 Odmah po osnivanju Prvog bataljona IV krajikog (obnovljenog) NOP odreda, na prvom sastanku tek formiranog Bataljonskog biroa KPJ, o kome je ve neto reeno, razmatrano je stanje u Odredu, u Prvom bataljonu, a posebno u okruenju, poto je na terenu bilo etnika, a na tek osnovani Odred jedno, istina krae vrijeme od 3 16. februara 1943), bio je potpuno sam u srednjoj Bosni, poslije povlaenja proletera. Na ovom prvom sastankui analizirali smo vojno-politiku situaciju na terenu srednje Bosne i ire, a.posebno stanje poslije povlaenja jedinica Prve i Tree proleterske divizije sa ovih terena. O tome je govorio Momir Kapor. Potom je analizirano stanje borakog i rukovodnog kadra u Prvom bataljonu i Odredu u cjelini. Konstatovano je da pored starih i prekaljenih boraca u Odredu ima i onih koji su nedavno pristupili NOP-u te da s njima treba vie i organizovanije raditi na idejno-politikom planu. Istaknuto je da je mnogo bolja nacionalna i socijalna struktura jedinica bataljona, nego to je to bilo ranije u 1942. godini. Sastav bataljona je takav da postoje realni uslovi da se u jedinicama bataljona moe u kratkom vremenu organizovati i razvijati kulturno-zabavni i idejno-politiki ivot. O ovome sam tada neto vie govorio, a zatim sam nastavio sa instrukcijama o organizaciji partijskih elija, kako su se tada zvale osnovne partijske organizacije. Odlueno je da se u tabu bataljona formira elija u sastavu: Safet Fejzi, sekretar, a lanovi Ilija Slavni, Momir Kapor, Jovo Lukrecija, Kosta Joti Kojo, Vlado Kecman i Mirko Duki. U prvoj eti u osnovnoj organizaciji KPJ bili su lanovi Partije: Galib Fazli, sekretar, Mile Trkulja, Josip Tvrz Pepi, Milenko Gaji, Vid eni, Nada Maar, Jovanka Crnomarkovi, Ljuboje Pani i Rajko Duki. U eliji Druge ete bili su komunisti: Duan Kati uco, sekretar, a lanovi Vlado Ivanovi, ivka Kukolj, Mile Mari Truba, Vladimir Mari i Dimitrije Kneevi. Partijsku organizaciju Tree ete sainjavali su: Stanko Vukainovi sekretar, Mihajlo Pavlovi, Luka Radeti, Pao Jamakovi, Rajko Davidovi, Judita Albahari i Todor Tejinovi1010 Na drugom sastanku Bataljonskog biroa KPJ, odranom 17. februara Vlado Kecman je izvjestio da je formirao tri aktiva SKOJ-a po etama i aktiv SKOJ-a meu kuririma pri rabu bataljona. Za sekretara ovoga aktiva izabran je Marko Stokani, a lanovi su bili Simo eni, Vladimir Duki i Nedo Mari U navedenom radu Safeta Fajzia dalje se kae slijedee: U Prvoj eti formiran je aktiv SKOJ-a: Nada Maar je sekretar, a lanovi Jovica Trkulja, Vasilije Slavni Kra, Vlado Popovi, Drago Luburi, Ljuboja Arseni, Milorad Vasi, Lazo Gaji, ore Popovi, Aco Gajeti, Simo Relji, Petar Slavni, Vlasta Tvrz, Adam Pani, Omer iprada, Boko Obradovi i Milenko Relji. Formiran je Aktiv SKOJ-a u Drugoj eti. Duanka Petri sekretar, Milka Simi, Pavle Joveti, Dimitrije Gruba, Nikola Arseni, Savo Mari, Stanislav Pui, Adam Peri i Ivan Kejar. U Treoj eti u aktiv SKOJ-a su uvrteni Nevenka Petri, sekretar, a lanovi Nikola Nedi, Jovo Radovi Mali, Mirko Slavni, Drago Graek, Branko Ljubojevo Baruh. Kecman je potom kazao da je dat jedinstven zadatak pred sve active SKOJ-a i njihove lanove, da se angauju na obradi materijala sa Prvog kongresa USAOJ-a iz
ivkom Arseniem, Mustafom Karaselimovi, Todorom Dukiem, Vojom Kerezovi i mnogim drugim saborcima autora. U daljem tekstu N. Petri, SKO i omladinski pokret. 1010 Safet Fejzi, Organizacija i aktivnost komunista u IV KNOPO (obnovljenom), str. 3 4.

371 Bihaa, te da se angauju u kulturnoprosvjetnom i zabavnom radu u bataljonu. Pred lanove organizacije SKOJ-a postavljen je zadatak formiranja teajeva za opismenjavanje nepismenih boraca, prvenstveno mladih Tada smo utvrdili da u Prvom bataljonu naeg odreda ima 31 lan KPJ i 10 kandidata sa kojima se radi Vlado Kecman nas je upoznao da u 4 aktiva SKOJ-a u Bataljonu ima organizovano 39 lanova, a u pripremi je jo 10 omladinaca za prijem u organizaciju Za dalji rad na razvoju i uvjebavanju ekipa u kulturno-zabavnom ivotu zaduili smo da se na ovim pitanjima vie angauje Vlado Kecman, Vlado Ivanovi i Duanka Petri. To je bio kao nekakav odbor za kultorno-prosvjetnu aktivnost u Bataljonu Slijedei sastanak Bataljonskog biroa odrali smo izmeu 16. i 17. marta u selu Kovaeviima Skupa sa Kecmanom obiao sam sve partijske organizacije i active SKOJ-a, a namjera je bila da uoimo koji su to borci i omladinci iz organizacije koji bi doli u obzir za prijem u Partiju. Ovom prilikom sam prisustvovao i sastanku Sreskog komiteta SKOJ-a za Kotor-Varo na koji su me pozvali Kecman i Pero Kolundija. Na tom sastanku Sreskog komiteta SKOJ-a vidio sam da su drugarice Duanka i Nevenka Petri lanovi tog rukovodstva, a bile su i u rukovodstvu Bataljonskog komiteta SKOJ-a i rukovodile aktivima SKOJ-a u etama, a Duanka je, pored toga, bila veoma aktivna i u kulturno-prosvjetnom radu u Bataljonu, a nisu bile lanovi KPJ. Istog dana smo primili ove dvije drugarice u partijsku organizaciju. Sjeam se, bila je to velika radost za njih. Pod uticajem i na zalaganje Kolundije i Kecmana primili smo iz organizacije SKOJ-a u partijsku organizaciju, pored Duanke i Nevenke, i Vaskrsiju Slavnia Kru, Ljuboja Arsenia, Lazu Gajia i Vlastu Tvrz. Iz Druge ete smo primili Milku Simi, a iz Tree Nikolu Nedia i ora Radulovia. Ovim je naa partijska organizacija ojaala za devet novih lanova KPJ. Narednih nekoliko dana primili smo u organizaciju SKOJ-a oko 15 drugova i drugarica. Meu njima su bili mlai drugovi Perica Popovi, Arif Lozi, Luka Berak, Strahinja Crnomarkovi, Simeun Obradovi, Mile Joveti, Vaskrsije Suvajevi i Duko Pani Poslije dolaska u Koriane, nakon nekoliko dana, oboljelo je vie boraca od tifusa. Pored boraca oboljelo je vie rukovodeeg kadra, ime je bio paralisan na rad. U Prvoj eti se razbolio Galib Fazli Razboljele su se i Marija Maar i Mara Mitrova (koje su bile u naem bataljonu), radi ega je Nada Maar morala napustiti posao sekretara aktiva SKOJ-a u Prvoj eti i tu dunost je preuzeo Jovica Trkulja. Zatim je i Jovica obolio, nakon 10 15 dana, i dunost sekretara je predao Jovanki Crnomarkovi. U drugoj eti se prvi razbolio Duan Kati, sekretar partijske elije i Mile Mari Truba, zamjenik komandira Epidemija tifusa je uzela takav zamah da je skoro paralisala, naredna dva mjeseca, na partijsko-politiki rad Samo to sam ja ozdravio, oboljeli su Stanko Vukainovi, Branko Fistri, Vlado Kecman i Boko Baji1011 Dvije dotadnje ambulante 1. krajike udarane brigade i 4. krajikog NOP odreda

s obzirom na pojavu pjegavog tifusa, ujedinile su se u zajedniku bolnicu kojom je preuzeo rukovoenje Hajro Kulenovi, dotadanji rukovodilac ambulante u Odredu. Gotovo jedna etvrtina borakog sastava bila je angaovana u pomaganju bolnikog osoblja oko ranjenika i bolesnika. tabovi Brigade i Odreda su, uz pomo mjetana sela Koriani, inili sve to
1011

Safet Fejzi, n. d., izvodi od str. 4 13.

372

su mogli da bi se ranjenici i bolesnici njegovali, lijeili, hranili i oporavljali, ali su potrebe bile neuoiredivo vee od materiojalnih mogunosti naroda
Nakon to je razmotrena situacija u kojoj su se nalazile jedinice, tabovi Brigade i Odreda su, na sastanku odranom izmeu 10 i 12. aprila 1943. u Korianima, odluili da sa jedinicama izvre pokret za Bosanskz krajinu. U sastavu deledacije koja je upuena Oblasnom komitetu KPJ za Bosansku krajinu na referisanje o tome da su se svi bitni faktori tab Prve krajike udarne brigade, tab IV krajikog NOP odreda i Povjerenitvo OK KPJ za centralnu Bosnu, uz saglasnost Ratka Vujovia, delegata Prvog bosanskog korpusa sloili da privremeno napuste podruje srednje Bosne i preu u Bosansku krajinu bili su: efket Maglajli Mirko, opunomonik Oblasnog komiteta KPJ BK, Milosav Milosavljevi, pomonik komesara Prve krajike NO udarne brigade, Ratko Vujovi obavjetajac i delegat Prvog bosanskog korpusa, Duko Josipovi i Pero Kolundija, lanovi Povjerenitva OK KPJ za centralnu Bosnu.1012 Za sve nepokretne ranjenike i teke bolesnike pripremljena su nosila. Njih su nosili borci etvrtog krajikog NOP odreda, jer pokret je izvren prije povratka delegacije iz Bosanske krajine. Kolona s bolnicom ve je bila sila od rijeke Ugra i prela u selo Vitovlje kada su uz Krajine stigli Duan Josipovi Duko i efket Maglajli, koji su bili na referisanju u Oblasnom komitetu KPJ za Bosansku krajinu. Oni su donijeli obavjetenje da e u srednju Bosnu uskoro stii nove partizanske snage. Stoga je pokret Brigade i Odreda zaustavljen i nareeno je da se sve jedinice vrate natrag i razmjeste u Korianima. Bolnica je upuena u Gornje Koriane i Jovu Lijekova nije bilo. Oskudjevalo se u svemu, a osobito je nedostajalo hrane. Gotovo svakog dana umirao je bar jedan bolesnik od tifusa, a ukupan broj bolesnih dostigao je skoro treinu brojnog stanja jedinica (Brigade i Odreda), tj. bilo je oko pet stotina...1013 Uskoro je, s obzirom na preduzete radikalne mjere nabavljanjem metalne buradi i parenja odjee i vea, kako u bolnici, tako i u jednicama, epidemija pjegavog tifusa poela da se smanjuje i u drugoj polovini aprila je zaustavljena. Ali, skoro jednaka napast kao i pjegavi tifus bila je konstantna nestaica hrane. Zato je svakodnevno nekoliko jedinica i Brigade i Odreda ilo da hranu trai i to u okolnim selima, koja su, takoe u hrani oskudjevala. U takvoj situaciji, kada su i Ored i Brigada bili u veoma tekoj situaciji, a poto su etnici to pratili preko svojih dojavljivaa, bili su o svemu dobro obavjeteni, etnici su 12. aprila izvrili napad, ali brzim reagovanjem partizanskih snaga odbaeni su, a jedan od voa Ljubike etnike ete, Trivun Daki, ostao je mrtav na poloaju. Na partizanskoj strani poginuo je omiljeni mladi borac, kurir Prvog bataljona IV odreda, Milorad Vasi. Kako sam u mom petskom opusu mladom borcu Miloradu posvetila pjesmu navodim je: SREBRNI BOROVI U zasjedi smo. Borovi nas tite. Jedan borac jedan bor. etnici navaljuju da nas unite.
1012 1013

Sastav ove delegacije naveden na osnovu kazivanja Pere Kolundije autoru. Mile Trkulja, Advan Hozi, n. d., str. 145 Odlazak delegacije u Bosansku krajinu naveden je, pored citiranog teksta, takoe i na osnovu kazivanja Pere Kolundije.

373 Svie. Postrojili su se u zbor. Naa je lozinka vukovi-orlovi. Oni napadaju. Moramo ih odbiti, svakako. Razmiljam: orlovi smo mi, oni vukovi Odlino su naoruani, mi nikako. titimo nau bolnicu i selo. Samo preko nas mrtvih mogu proi. Zapucalo je, gromko zagrmilo. Pritegoh puku, ubrzo e blie doi. Poginu mladi borac Milorad. Stie nam kobna vijest. Neto malo je od mene mlai. Djeak. Samo trinaest. Srebrni, stasiti, dostojanstveni borovi! Obasjani ste suncem, gledam iz prikrajka. Al ne hajem vie za vau ljepotu. Tugujem. Nema Milorada, hrabrog djeaka.
(Lisina pod Vlaiem, 12.04.1943.)1014

I, kako su se etnici dugorono pripremali da zadaju definitivni udarac tada dvjema jedinim partizanskim jedinicama u srednjoj Bosni, kad ovi budu u najteoj situaciji IV krajiki NOP odred i Prva krajika NO udarna brigada oni su izabrali za sebe najbolji momenat i tada ponovo napadaju. Prema istraivanjima etnici su se spremali za ovu bitku da bude presudna da potpuno unite ove dvije usamljene jedinice u srednjoj Bosni, sasvim izolovane od glavnine partizanskih snaga. Napali su 24. aprila 1942. U meuvremenu od neuspjelog etnikog napada, izvrenog 12. aprila, etnici su skupili oko 2000 svojih boraca sa ozbiljnim naoruanjem: 60 pukomitraljeza, deset tekih mitraljeza, sedam minobacaa, a dovoljno municije za ovo naoruanje obezbjedili su im njihovi prijatelji - saveznici Nijemci i ustae. Najvia, kljuna taka poloaja koje su zaposjele partizanske snage bila je Lisina iznad Jove, a na njoj se nalazio jedan manji dio Prvog bataljona IV Odreda. I za partizane je ovo bila presudna bitka nije moglo, a ni smjelo biti povlaenja, poto je bolnica bila velika. Na elu etnikih snaga nalazio se major Slavoljub Vranjeevi, naelnik taba Bosanskih odreda (u otimanju oko ovog poloaja istisnuo je Radu Radia). Na elu partizanskih snaga, u momentu napada bio je Stevo Samardija, komandant IV KNOP odreda. Na dan napada u tabu Prve krajike brigade bio je samo politkomesar Mlao Marin, a svi ostali su bili bolesni od pjegavog tifusa. Prvi bataljon Odreda i tri bataljona Prve brigade bili su krenuli u nabavku hrane na drugoj strani kanjona rijeke Ugar. Tako su za odbranu od etnika bili na licu mjesta samo Drugi bataljon Odreda i jedna eta Prvog bataljona Odreda i iz Brigade samo grupa od 170 boraca bila na licu mjesta da se brani od veoma dobro naoruanih.2000 etnika. Brzo su evakuisani ranjenici iz kua
1014

Nevenka Petri, Traih traak sunca pogledom, Beograd 1993, str. 13.

374 koje su se nale ispod zaposjednute linije za odbranu. Odlinim planom odbrane, a posebno dobrom vojnom taktikom, kojom se postiglo da su etnici vie kilometara nastupali u streljakom stroju i samim tim usporili svoj prilaz Lisini, dobilo se u vremenu. Kako su, odmah po saznanju da nastupaju etnici, hitno poslati kuriri da vrate bataljone sa ranije datog zadatka, poto se, zaista radilo o To bee or not to bee?!1015 bataljoni su stigli na vrijeme i odbrana od etnikog napada je bila veoma efikasna. Na elu sa komandantom Stevom Samardijom, partizanska odbrana je gonila etnike daleko, koji su, manje-vie sve to su nosili pobacali. U toj bjeaniji nale su se i etnike starjeine Rade Radi i ve spomenuti major Slavoljub Vranjeevi, koji je o ovoj bici, kasnije napisao: I tab je mogao da padne u ruke partizana.1016 Za ovu pobjedniku bitku, danas bi se moralo rei i slavnu zato to su IV krajiki NOP odred i 1. krajika NO udarna brigada zadali odluan udarac etnicima srednje Bosne, tada po naoruanju mnogo nadmonijem neprijatelju, koji se poslije ove bitke u kojoj je poraen, vie nikada nije uspio organizovati tako da dostigne svoj brojani domet, kao 24. aprila 1943. godine, prilikom opisanog napada na partizane na Lisini. Pobjeda na Lisini bila je jedna od najznaajnijih koja je do tada izvojevana nad etnicima u srednjoj Bosni. Ona je predstavljala i prekretnicu u odnosu snaga i imala je veliki znaaj za dalji razvoj situacije u srednjoj Bosni. Za borce IV krajikog NOP odreda to je bio ne samo veliki vojniki nego i moralno-politiki uspjeh, jer su uprkos svim nedaama i sa prorijeenim sastavom, uspjeli da odole brojano viestruko nadmonijem neprijatelju i da ga natjeraju u panino bjeanje U narodu je taj poraz etnika imao veoma znaajan odjek. Njihovu zlikovaku namjeru da pobiju ranjene i bolesne borce u partizanskoj bolnici, i to na dan pravoslavnog Uskrsa, naila je na sveoptu osudu. Ostaje injenica da se etnitvo u srednjoj Bosni nikada vie nije oporavilo od tog svoga tekog poraza i da etnike jedinice sa tog podruja nikada vie nisu uspjele da ostvare takvu veliku koncentraciju kao 24. aprila 1943. godine. Narod u Korianima bio je presrean zbog ishoda te borbe, pa je Prvog maja 1943. godine organizovan veliki zbor u zaseoku Jova, ispod Lisine, gdje je prireen i narodni ruak. Na zboru su govorili komandant Odreda Stevo Samardija i komesar Odreda Vojo Stupar, a zatim se dugo igralo, pjevalo i veselilo.1017 6.Kulturnoprosvjetni rad i ostale aktivnosti u 4. krajikom (obnovljenom) NOP odredu Najvei broj boraca u etama bio je nepismen, pa se i u najteim uslovima za odred stalno istrajavalo na opismenjavanju nepismenih, zatim, vrena je redovna vojna obuka, pa kad je pravljena pauza, umjesto hrane, poto neko vrijeme IV odred i 1. brigada nisu imali nita za jesti, kao po komandi, svi su ili u oblinju livadu na Lisini kod Jove, da beru biljku koja se zove (moda crijemo) ostalo je da se to pamti. Sve ete su imale neke aktivnosti vezane za pojedine sekcije kulturno-prosvjetnog rada. Odravani su i teoretski sastanci aktiva SKOJ-a po etama, ali kako je bilo malo pisanih materijala uglavnom su odravana kraa predavanja o pojedinim pitanjima. Izdavane su i manje zidne novine, ee usmene, nege pisane, obino istovremeno i za borce i za narod sela
1015 1016

Biti ili ne biti! Arhiv VII, Beograd, etnika arhiva, kut.204, reg. br.48/8. 1017 Mile Trkulja, dvan Hozi, n. d., str. 148 149.

375 gdje su bile smjetene pojedine ete. To je bio najbolji nain povezivanja sa omladinom i narodom u selu, a posebno kada se pjevao tzv. vrabac, prilagoen lokalnim prilikama i sa akcentima na linosti iz sredine u kojoj se taj vrabac pjevao, ukljuiv i pojedine osobe iz konkretnog sela.. Inicijativu za osnivanje pjevakog hora u IV krajkikom NOP odredu, prvi je pokrenuo Zvonko Grakali, zvani Uo, krajem februara 1943. godine. Dogovoreno je da se sastane grupa iz cijelog Odreda koja eli da se ukljui u pjevaki hor. Ve prva proba pokazala je kakve su glasovne mogunosti hora i Grakali je bio veoma zadovoljan, pa je u svom kraem govoru lanovima hora najavio je da e se uskoro osnovati i neke druge sekcije za kulturni rad. Prvi pjevaki hor Odreda bio je sastavljen od boraca iz svih est eta Odreda, to znai da su bili sa podruja cijele srednje Bosne. Prvi nastup hora bio je Prvog maja 1943. na zajednikoj proslavi pobjede nad etnicima u bici 24. aprila 1943. Odreda i 1. krajike NOU brigade. Proslava je bila zajedno sa narodom, u zaseoku Jova, ispod Lisine. Pjevane su pjesme: Hej Sloveni, Bileanka, Partizan sam tim se diim, Sa Ovara i Kablara, Po umama i gorama, Bolna lei omladinka Mara, Puko moja i nekoliko ruskih pjesama, koje su najbolje pjevali i znali rijei tih pjesama Edhem Pobri, Branko Fistri Malac, Vlado Ivanovi i Zvonko Grakali. Zatim, neto kasnije, pjevaki hor je nastupio na priredbi u ipragama, poslije u SkenderVakufu u kojem je Odred proveo nekoliko dana, kada je, zbog beznadene situacije bila donijeta odluka da Odred i 1. brigada, zajedno sa bolnicom, ode u Bosansku krajinu, o emu je naprijed neto ve reeno. Neto kasnije, kad su bataljoni zbog svojih zadataka bili due vrijeme relativno udaljeni, zasebno su osnovani horovi u dva bataljona Odreda. Glavnina dotadanjeg hora ostala je u Prvom bataljonu, a u Drugom, pri tabu, hor su osnovali Zdravko Preradovi Braco Fistri Malac i Stevo Simi.1018 U prvo vrijeme, u Povjerenitvu OK SKOJ-a za srednju Bosnu nije bila precizirana podjela rada, pa se dogaalo da se, u nastojanju za to intenzivnijim radom SKOJ-a po etama, u jednom bataljonu, a katkad i u jednoj eti, nau svi lanovi Povjerenitva OK SKOJ-a. Stoga je izvrena podjela tako da je Vlado Kecman bio zaduen za rad SKOJ-a u Prvom, odnosno Banjalukom bataljonu, poto je bio i sekretar Bataljonskog komiteta SKOJ-a, iz istih razloga Branko Fistri Malac u Drugom, odnosno Prnjavorskom bataljonu, a Mira Jotanovi za rad aktiva SKOJ-a u pritabskim jedinicama bataljona i Odreda, dok je Pero Kolunija, pored svoje osnovne aktivnosti kao sekretar Povjerenitva OK SKOJ-a srednje Bosne i koordinirao njihov rad. S obzirom na teku situaciju u kojoj su se nali IV KNOPO i 1. krajika NOU brigada, i odsustvo drugih naih snaga na iroj teritoriji srednje Bosne, etnici su opet zauzeli svu ranije osloboenu teritoriju, pa je meu stanovnitvom, koje je bilo naklonjeno NOP i NOV, zavladala potitenost. Mogunosti za masovno-politiki i kulturno-prosvjetni rad sa stanovnitvom, a posebno sa mladima, tada nije uopte
Svi navedeni podaci o osnivanju u djelovanju pjevakog hora IV krajikog NOP odreda navedeni su na osnovu neobjavljenog rada: Vlado Kecman, Kulturno-zabavna aktivnost u IV KNOP odredu, 5 str.
1018

376 postojala. Ipak. u selima, gde je dolazio IV KNOPO, nastojalo se da se organizuju sastanci ili ire konferencije sa omladinom, posijela, a ponegdje su davane i priredbe, kako bi se sa stanovnitvom, posebno sa omladinom, odravao bar minimalni kontakt. Preko tzv. uporita na terenu, a to su skoro po pravilu bili mladi ljudi, vojno i politiko rukovodstvo IV KNOPO pribavljalo je neophodne podatke o kretanju neprijateljskih snaga. Stoga su omladinski rukovodioci ovoga Odreda imali poseban zadatak da na terenu stvaraju iru mreu povjereljivih omladinaca i omladinki, i u tome su uspjevali negdje vie, negdje manje. Pored prikupljanja podataka o kretanju neprijateljskih snaga prikupljani su i podaci o politikoj situaciji na terenu, raspoloenju, odnosno neraspoloenju stanovnitva prema etnicima i sl. Kraj maja 1943. godine bio je preloman i po tome to je daljim pozitivnim razvojem dogaaja dolo do daljeg narastanja NOP-a i u okviru toga diobe tadanjeg Banjalukog NOP odreda na dva Banjaluki i Prnjavorski i to tako to je dotadanji Prvi bataljon postao Banjaluki odred, a Drugi bataljon Prnjavorski odred . 7. Kadrovske promjene u OK KPJ i OK SKOJ-a srednje Bosne, 29.05.1943. godine Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu obavjetava, 24. maja 1943. godine, Okruni komitet KPJ za srednju Bosnu da dolazi novi sekretar za taj Komitet Ilija Kosti, a kako se u ovom pismu govori i o nekim drugim vanim pitanjima, navodimo ga u cjelini: Dragi Mirko,1019 Upuujemo druga Iliju Kostia, koji je dosada bio sekretar Okrunog komiteta na ovome terenu, a koji e preuzeti dunost sekretara Okrunog komiteta na vaem sektoru. U Okruni komitet sa drugom Ilijom treba da uu drug Niko Jurini, drug Josipovi,1020 onda nai jednu drugaricu koja bi radial po liniji AF-a i sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a, koji bi automatski uao u va O. K. to se pak tebe tie, ostani na tom terenu jo neko vrijeme, pomozi drugovima u radu, upoznaj ih sa svim problemima i situacijom tamo, povei ih sa izvjesnim ljudima sa kojima si ti ranije drao vezu, a koji bi mogli da nam koriste u radu. Za neko vrijeme mi emo ti javiti, da li treba da se prebaci ovamo ili emo se mi prebaciti tamo, to, svakako, ovisi o razvoju situacije kako ovdje tako i na tome sektoru. Nastoj da odrimo to uu vezu putem kurira. Izvjetavajte nas o svakoj promjeni kod vas. Naroito nas interesuje pokret onih drugova i njihov prelaz, ti ve zna kuda i ko. Po istim kuririma izvjesti nas kako su proli. Nastojte, bilo na koji nain, da odravate vezu s njima, dok su jo u pokretu, reci to i drugu oi.1021 Uostalom, on to zna i sam i vjerujem sa e uiniti sve da se preko vas i te divizije dri veza izmeu nas i njih, a tim samim i sa tabom ovdanjeg Korpusa. Nas interesuje kako je sada sa etnicima tamo, da li su osjetili meke i da li su otpoeli da se razvlae po terenu? tab II Bos. Korpusa uputio je i ostatak one brigade,
1019 1020

efket Maglajli Duan Josipovi Duko 1021 Josip Maar oa

377 koji e stii u svoj sastav, moda istovremeno kada i ovo pismo, ako ne i prije, jer su upueni cijeli 24 sata ranije. Ova e brigada ostati tamo sve tako dugo dok ne dobije zamjenu u drugim snagama, ti ve zna koje jedinice treba da stignu. Nama je poznato da se XII nalazi na putu i da e kroz koji dan stii do nas. im doe dovde, bie upuena na svoje odreeno mjesto. O onoj drugoj brigadi ne znamo jo uvjek nita, no ona je dobila nareenje putem Slobodne Jugoslavije da se hitno uputi na odreeni joj zadatak. Mi oekujemo da e ona to izvriti, no kojim pravcem nije nam poznato. Moda emo za dva tri dana znati neto detaljnije o tome, jer oekujemo povratak kurira iz IV Divizije, koji su otili tamo prije dva dana. im budemo doznali neto detaljnije, mi emo vas o tome obavjestiti. Ba onaj dan, kada smo mi krenuli od vas, ustae i etnici napali su sela u kojemu se nalazilo nae sjedite. Sva je srea bila u tome to su drugovi bili ranije obavjeteni i neprijatelj nam nije nanio nikakve tete, jer su se blagovremeno evakuisali. Jedna grupa etnika koja je prodrla u selo, zapalila je nekoliko kua, opljakala neto stoke ili raznih drugih stvari, i povratili se nazad. Danas smo obavjeteni da neke nae snage vode borbu sa neprijateljem oko Medne i Gerzova. Rezultat tih borbi nije nam jo poznat. Interesuje nas ta je sa onim letkom o muslimanima koji je trebao da izae ovih dana. Nastojte da nam poaljete jednu izvjesnu koliinu za potrebe ovoga kraja. U sluaju da niste imali dovoljno papira i da niste mogli izvui dovoljan broj primjeraka, onda emo u tome sluaju sami ovdje morati umnoiti na nain koji bude mogao. Kod nas inae naroito nema nita novo, jedino potekoe u ishrani i izgleda da e to biti osnovni razlog koji e nas rukovoditi da se odavde premjestimo, iako je ovo centar sa kojega se ima najbolji pregled i veze sa okolinom. Izvjesti nas ta je sa onim stvarima o kojima sam ti govorio da se nabave. Ima li uopte izgleda da se neto moe kupiti. Uz drugarski pozdrav, SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU! 24. maja 1943. godine Za Oblasni komitet KPJ, 1022

Poslije dolaska Ilije Kostia na dunost sekretara Okrunog komiteta KPJ za centralnu Bosnu formiran je Okruni komitet KPJ u slijedeem sastavu: OK KPJ za cent. Bosnu, 29.05.1943. g.: OK SKOJ-a za cent. Bosnu, 29.05.1943. g. 1. Ilija Kosti, sekretar 1. Pero Kolundija, sekretar 2. Niko Jurini 2. Aja Milievi 3. Duan Josipovi 3. Duan Vidovi Dule, (oko 15 juna 1943) 4. Vera Crvenanin 4. Mile Trnjakovi, sekr. SK SKOJ-a K.-Varo 5. Pero Kolundija, OK SKOJ-a 8. Ponovno formiranje Sreskog komiteta KPJ i Sreskog komiteta SKOJ-a za Kotor-Varo i formiranje SK KPJ i SK SKOJ-a za Travnik

1022

Original pisma pisan na maini, latinicom, Arhiv Oruanih snaga Jugoslavije, k. 1626, broj 1/1.37.

378 Po povratku efketa Maglajlia, sekretara Povjerenitva OK KPJ za srednju Bosnu, sa konsultacije koju je imao u Oblasnom komitetu KPJ za Bosansku krajinu, krajem maja 1943. godine, formiran je Sreski komitet KPJ za Kotor Varo, a sutradan, poslije formiranja SK KPJ formiran je sreski komitet SKOJ-a za Kotor Varo. a) Ponovno formiranje SK KPJ i SK SKOJ-a Kotor-Varo U Sreski komitet KPJ za Kotor-Varo postavljeni su: 1. Milorad Markovi, sekretar (borac iz 1. proleterske brigade) 2. Mihajlo Pavlovi 3. Mile Trnjakovi, sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a. U Sreski komitet SKOJ-a Kotor-Varo postavljeni su: 1. Mile Trnjakovi, sekretar 2. Duanka Petri, raniji lan SK SKOJ-a Kotor-Varo 3. Nevenka Petri, raniji lan SK SKOJ-a za Kotor-Varo Prva sjednica Sreskog komiteta SKOJ-a odrana je krajem maja 1943. godine. Za sekretara ovog komiteta postavljen je Mile Trnjakovi, koji je na ovu dunost povuen iz IV krajike brigade u kojoj je bio rukovodilac SKOJ-a, a za lanove su povuene iz IV KNOP odreda Duanka Petrije i Nevenka Petri. Mile Trnjakovi u svome sjeanju na rad u srednjoj Bosni, izmeu ostalog kae: Bivi Sreski komitet SKOJ-a se takoe rasuo. Predvieno je da ostanu Duanka i Nevenka Petri, a Rajko Duki je primio novu dunost, tako da sam se ja naao u ulozi ponovnog formiranja Sreskog komiteta SKOJ-a za srez Kotor-Varo. U komitetu sa mnom ostaju sestre Duanka i Nevenka Petri. Tih dana sam ih prvi put susreo. Pozvao sam ih da se s njima upoznam i istini za volju stekao sam utisak da e mi to biti stvarno dobri saradnici osamnaestogodinja Duanka i esnaestogodinja Nevenka1023 Tako se u izvjetaju OK KPJ za srednju Bosnu od 16. juna 1943. godine navodi da je ovaj Okruni komitet KPJ formiran 29. maja 1943. godine. Daje se i informacija da su formirani i OK SKOJ-a (3 lana) i Sreski komitet SKOJ-a Kotor Varo (tri lana).1024 Kada je ovaj Sreski komitet SKOJ-a poeo sa radom na terenu nije postojao ni jedan aktiv SKOJ-a, poto su svi lanovi SKOJ-a bili u Odredu, odnosno u naim jedinicama. Tako su do 16. juna formirana prva dva aktiva SKOJ-a. U istom izvetaju OK KPJ, od 16. juna 1943. godine, stoji: Do sada su formirana dva aktiva. Ovo u srezu Kotorvarokom1025 Ima jo jedan izvor o stanju u vezi sa radom SKOJ-a na srezu Kotor-Varo u to vrijeme, pa navodimo: (str. 4) Okrug Centralne Bosne: O. K. SKOJ-a ima 3 lana. Ovaj OK formiran jer za vrijeme ofanzive. U O. K. su uli drugovi koji su ranije bili na Drvaru i koji su nauili na masovne omladinske organizacije. Oni se na ovome terenu koji je najveim dijelom etniki nisu mogli momentalno snai, a ni do danas se nisu dovoljno snali. Trebalo je poeti rad sa pojedincima, sa grupicama, a oni su taj stepen rada na
1023

Mile Trnjakovi, Neka sjeanja na rad SKOJ-a i omladine u srednjoj Bosni (maj 1943 februar 1945), str. 4. i 5, ukupno 25 strana; jedna fotokopija u posjedu autora. 1024 Izvjetaj OK KPJ Banjaluka od 16. juna 1943, godine, IPIRP Sarajevo, stara sign. 38/1247. 1025 Ibid.

379 Drvaru davno proli. Sreski komiteti nisu postojali i oni su stalno morali da idu na teren zbog ega nisu mogli djelovati kao rukovodstvo. Tek sad formirano je sresko rukovodstvo za Kotor-Varo, iji je sekretar jedan lan O. K., a na mjesto njegovo doao je drug iz Politodjela II brigade koji je radio po omladinskoj liniji. Zbog neprijateljskih ispada i terena koji je as u jednim as u drugim rukama, rad na tome okrugu je otean. Ipak ima sela koja su stalno u naim rukama Na itavome terenu postoje samo dvije skojevske grupe (ne raunajui odrede) i to jedna na slobodnoj, jedna na neosloboenoj teritoriji.. Sa gradovima (Travnikom, Kotor-Varoem, Prnjavorom, itd.) veza jo nije uspostavljena.. Prema tome mi ne znamo da li postoji neka skojevska grupa u tim gradovima. U nekim gradovima uskoro e se neka veza uspostaviti. Rad na ovom terenu je jo uvjek u zaetku. U dva sela postoje grupe za nepismene. Ima ih 6 sa 37 uesnika. Teajevi do sada nisu bili oformljeni zbog toga to je omladinu predhodno trebalo okupiti. Omladina se angauje na smjetaju bolesnika, kupljenju mlijeka, i kroz te akcije se provjerava i uzdie politiki. Okupljanje omladine ide vrlo teko. Glavna smetnja su roditelji, strah od etnika, a i samo neshvatanje od strane omladine potrebe organizovanja. U izvjesnim mjestima, kao u optini iprage, ima izgleda za mobilizaciju. Mobilizacija omladine u vojsku je prvi zadatak koji je postavljen pred O.K. Rukovodstvima u brigadama koje se nalaze na ovome terenu skrenuta je naroita panja na rad u pozadini, jer to je teren koji nije iscrpljen u ljdstvu.1026U ovom prilino dugom Izvjetaju Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinuima ima sitnijih netanosti i dosta nespretnih formulacija, ali u sutini adekvatno je odrazio stvarno stanje u srednjoj Bosni u to vrijeme. Prvi aktiv SKOJ-a formiran je u selu Korianima, iji sekretar je bio Branko Slavni, a lanovi Jelka i Radojka Slavni i dr. Drugi aktiv SKOJ-a bio je formiran u Komandi mjesta iprage (nije na neosloboenoj teritoriji, kako je navedeno u gornjrm Izvjetaju). U izvetaju OK KPJ za srednju Bosnu, od 4. jula 1943. godine, stoji da na terenu Okruga za centralnu Bosnu ima SKOJ-evaca 42, a od ovog broja u vojsci samo u Banjalukoj odredu je 25. Takoe se navodi da u Okrunom komitetu SKOJ-a za centralnu Bosnu i Sreskom komitetu SKOJ-a za Kotor Varo ima po tri lana.1027 Pri kraju prvog polgoa 1943. godine, novoosnovani Sreski komiteti KPJ i SKOJ-a za Kotor Varo i OK KPJ i SKOJ-a za centralnu Bosnu razvili su relativno bogat masovno-politiki rad na terenu. Jo su na terenu vrljale etnike razbijene grupe, pa su zadaci obavljani uz ozbiljan rizik, kako za starije, tako i za omladinske aktiviste u pojedinim mjestima, kao i za politike radnike koji su ili u pojedina sela, ponekad i sa sasvim malim obezbeenjem, a najee bez ikakvog. etnici su se bili povukli dublje u umu i povremeno su vrili ispade na naoj slobodnoj teritoriji. I pored takvih uslova, omladinski pokret pridobijao je pristalice, iako je tada naa slobodna teritorija bila veoma smanjena samo na uu okolinu ipraga, Maslovara i Skender Vakufa te tri varoice u kojim je bila komanda mjesta sa zatitnicom. U takvim uslovima rada sekretar Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu Ilija Kosti, na sastancima Okrunog Komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu i Sreskog komiteta SKOJ-a za Kotor Varo, hrabrio je i podsticao omladinske rukovodioce da budu uporni,

1026 1027

Arhiv CK SKJ, Fond CK SKOJ-a, 1943/14. Ibid., str. 5.

380 hrabri i strpljivi u stvaranju omladinskih uporita na terenu, pa je ubrzo dolo do formiranja nekoliko odbora USAOJ-a i aktiva SKOJ-a na tadanjoj slobodnoj teritoriji. U junu 1943. godine, na srezu Kotor Varo, neko vrijeme su boravili Ivo Lola Ribar, sekretar Centralnog komiteta SKOJ-a, Rato Dugonji, organizacioni sekretar istog Komiteta, Stojan Bjelajac, sekretar i Zaga Umievi, lan Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu. U selu Kovaeviima, u kojim je tada boravio tab V Korpusa NOV i POJ, pomenuti omladinski rukovodioci prisustvovali su sastanku Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu. U vezi s tim tadanji sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a Pero Kolundija kae: U junu 1943. u vrijeme pete neprijateljske ofanzive stigli su u centralnu Bosnu Ivo Lola Ribar, Vlado Popovi panac i Rato Dugonji. Prvo je Rato sa nama odrao sastanak u Kovaeviima i tu nas je otro kritikovao. No, istini za volju, mi nismo toliko bili osjetljivi na tu njegovu kritiku, jer nas je Rato dobro poznavao iz Krajine Poslije toga, u Kruevu brdu odran je sastanak gdje je bio i Ivo Lola Ribar. Oekivali smo i ovde kritiku, ali nije je bilo. On nam je naglasio da je u toku Peta neprijateljska ofanziva, te da se moramo pripremiti za jo tee uslove rada. Poslije smo ili na sastanak iznad Pribinia, gdje su, takoe dolazili rukovodioci iz brigada 5. krajike, 12. krajike, zatim rukovodioci OK Partije i OK SKOJ-a i razgovori su se vodili o svim pitanjima, jer je Lola nastupao i kao sekretar Centralnog komiteta SKOJ-a i kao lan Vrhovnog taga Jugoslavije. Loli smo predloili da se iz polit-odjela 12. krajike brigade povue Duan Vidovi Dule za rad na terenu i on se odmah s tim sloio.1028 Efikasno djelovanje naih jedinica doprinijelo je stvaranju vee slobodne teritorije u ljeto 1943. godine, pa su tako stvoreni i bolji uslovi za masovno-politiki rad na terenu. U Izvjetaju OK KPJ za srednju Bosnu, od 8. avgusta 1943. godine, vidi se da je povean broj aktiva SKOJ-a, s obzirom da je uspostavljena i veza sa aktivom SKOJ-a u Kotor Varou. Navodi se da aktiv SKOJ-a u Kotor Varou spreava formiranje ustake mladei, zatim da organizuje nabavku i doturanje materijala.1029 U Izvjetaju OK KPJ za srednju Bosnu, od 26. avgusta 1943. godine, vidi se da Sreski komitet SKOJ-a i dalje ima samo tri lana. O radu SKOJ-a ima dosta kritikih tonova, to se vidi i iz sledeeg: SKOJ na naem okrugu moe se rei da je tek na putu stvaranja kao i prodiranja meu omladinu. Na terenu Sreskog komiteta SKOJ-a Kotor Varo ima 7 aktiva sa 29 SKOJ-evaca1030 kae se u izvetaju. Krajem jula 1943. iz Druge krajike brigade dolazi na dunost lana Sreskog komiteta SKOJ-a za Kotor-Varo Reuben Mevorah (poznat kao Petar Petrovi), koji je po internoj raspodjeli terena preteno boravio na terenu optine Skender Vakuf, tako da su u Sreskom komitetu SKOJ-a za Kotor-Varo, zajedno sa sekretarom bila etiri lana.. b) Formiranje Sreskog komiteta KPJ i SKOJ-a za Travnik U novembru 1943. godine, dotadanja teritorija sreza Kotor Varo podjeljena je na dva sreza Travnik i Kotor Varo. Sastavi sreskih komiteta KPJ i SKOJ-a za Travnik bili su:
1028 1029

Pero Kolundija, Sjeanje na rad u srednjoj Bosni, fotokopija (primjerak u posjedu autora), 24 str. Izvjetaj OK KPJ za srednju Bosnu, od 8. avgusta 1943. godine, IPIRP, Sarajevo, stara regis. 88/1425, str. 2. 1030 Izvjetaj OK KPJ od 26. avgusta 1943. godine, IPIRP, Sarajevo, stara sign. 93/1430, str. 2.

381 Sreski komitet KPJ za Travnik: Sreski komitet SKOJ-a za Travnik: 1. Rako Tanovi, sekretar 1. Nevenka Petri, sekretar 2. Dervi Gazi Dedo 2. Jusuf Skorup 3. Pero Slavni 3. Luka Stojakovi 4. Jefto Slavni 4. Marko Zec 5. Nevenka Petri, sekretar SK SKOJ-a 6. Sida Marjanovi, (dolazi kasnije) Sjedite oba sreska komiteta KPJ i SKOJ-a za Travnik bilo je u Korianima u jednoj sobi kue Ilije Slavnia (Ilija je bio komandant Prvog bataljona u obnovljenom IV karjikom NOP odredu, odnosno komandant Banjalukog odreda itd.). Teritorija novoosnovanog sreza Travnik poinjala je od ipraga, pa zatim, Kruevo Brdo, orkovii, Imljani, Zlovarii, Petrovo Polje, Koriani, Gornji Koriani, pa preko rijeke Ugar: Vitovlje, Siva, Mudrike, Dukat i dr. sve do sela Lendia prema Jajcu. Kako raspolaemo Ratim pribiljekama iz jednog perioda rada na srezu Travnik, naveemo samo neke biljeke sa radnih sastanaka, kao malu ilustraciju rada SKOJ-a u to vrijeme:1031 Sastanak SKOJ-evskog aktiva pri Komandi mjesta iprage (zatitnica) dne 3-VII-944. Dnevni red: 1. Primanje drugova u SKOJ 2. Politika situacija 3. Izvjetaj o dosadanjem radu 4. Zadaci 5. Razno Nikodinovi Milutin, sekretar eni Duan Jokanovi Jovan Mari Boko Rodi Cvijo, Joveti Jovo. Traiti u K-di mjesta materijal za analfabetski teaj za zatitnicu. Zadaci: Boko, Jovo i Duan e nauiti dobro pisati. Raspodjela rada:
Nevenka Petri ima dva radna notesa iz perioda NOR-a Ratne pribiljeke I i Ratne pribiljeke II. Ratne pribiljeke I imaju ukupno 104 strane, veliine 8x12 cm. Na prvih 15 strana su se potpisali delegati Drugog kongresa USAOJ-a iz Vojvodine, istone i srednje Bosne, s kojim je N. Petri putovala od Skender-Vakufa do Drvara, gdje je kongers odran, i nazad. Od 16 do 104 strane ovih Ratnih pribiljeki su biljeke sa radnih sastanaka u periodu od 3. jula 1944, (tj. od datuma kada su se delegati srednje Bosne vratili iz Drvara po zavretku rada Kongresa 4. maja 1944). Put do srednje Bosne u povraku, kao to se vidi iz navedenog datuma povratka, dugo je potrajao dva mjeseca, poto su delegati imali raznih tekoa u tim ratnim vremenima. Tako u ovim Ratnim pribiljekama I zabiljeen je prvi odrani sastanak po povratku, a to je sastanak skojevskog aktiva u zatitnici Komande mjesta u ipraganma, odran 3. jula 1944. godine, a posljedni zabiljeeni sastank u Ratnim pribiljekama Ije sastanak skojevskog aktiva u selu Bastaji 25. novembra 1944. godine. Ratne pribiljeke II imaju 119 str. U daljem tekstu Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I; Ratne pribiljeke II.
1031

382 Milutin polit. i organizacioni Rodi dopisnitvo Jovo i Boko higijena u zatitnici Duko u K-di mj. istoa; napisati jedan lanak Sastanak u petak ujutro 7.VII Ispitati koji drugovi mogu ui u SKOJ.1032 U daljem tekstu zabiljeeno je slijedee: Organizovati omladinu za sakupljanje jelove kore za potrebe K-de mjesta. Takoe i rastove iarke. To otpremati u K-du mjesta. Dati Op- NOO novac koji je sakupljen za materijale kola. Organizovati konferenciju muslimanskih zaseoka za petak u sjeditu Sr. N.O.O.1033 Sastanak SKOJ-evskog aktiva u I eti Vlaikog odreda, dne 6-VII 944. Dnevni red: 1. Politika situacija 2. Izvjetaj o radu sa diskusijom 3. Zadaci 4. Kritika i samokritika 5. Razno Slavni Branko, sekretar, Miljanovi ivko, Babi ivko,Vido (ili Vida, nap.aut) Hrvai, Izeta, Slavni Duan, Slavni Pero, Trivunovi Neeljko, Krainovi Drago. Polit. situacija Branko i ja. Bratstvo je prilino stalo. Odvojiti spavanje muslimana i pravoslavnih. Organizacioni sektor: 8 lanova. Disciplina dobra kao vojnika, ali kao SKOJ-evaca nije dobra Osjeaj odgovornosti slabo razvijen. Todu Mari prikljuiti aktivu SKOJ-a. Vojniki sektor: osjea se da djeluje SKOJ. Svi znaju rukovati mitraljezom, sem 4 druga. Oruje se isti. Nepismenih 26. Nauilo 6 drugova pisati. ivko nauiti svu svoju desetinu rukovati mitraljezom; sami se nauili pisati. Ukazati Branku za Avdu. Razbija bratstvo. Joveti ore iz Imljana uao u SKOJ 3-II-1944 god. U partiznima od poetka novembra 1943. Sastanak OK SKOJ-a za Banja Luku 7-VII 944. Dnevni red: 1. Izvjetaj o radu 2. Diskusija 3. Razno Organizacija SKOJ-a na terenu se sporo kree naprijed. Banjaluki odred 96, Vlaiki 19. Odredski rukovodilac SKOJ-a u Uzlomakom odredu nema. Na okrugu ima 600 omladine (kako je pisano grafitnom olovkom jedan dio potpuno neitljiv, napom. aut.). Neprijateljska propaganda koristi njima. etnici omladini brane ii na konferencije. Dezerter u Sivi predao svoju puku neprijatelju. enska omladina slabo pokretna. U
1032 1033

Nevenka Petri, Ratne pribiljeke, str. 18. Ibid., str. 19.

383 Korianima nema rukovodstva. Vaspitni rad kongresni materijal i Najosnovnije stvari koje treba znati svaki skojevac. Imljani u 3 zaseoka omladina okupljena u -om nije. Iako tu ima partizanska jedionica, NOO Na Vitovlju i u Korianima narod se digo na Jeftu, prijedsjednika Sreskog NOO Travnik. On je govorio drugovima da su banda On je kriv za odlaenje onih u etnike. Narod postavlja zato nema nigdje onog novca koji je sakupljan za tampu. Kosta Radovanovi koji je izbaen iz Partije pred masom ljudi je rekao da je Sres. Komitet KPJ sve, da nema nita narodna vlast i da nareuje Sres. Kom Partije. Narod na konferenciji kae da se ovako reagira zato to je Jefto rekao da su oni banda (po pitanju omladinskog rada). Narod hoe da bira predsjednika optine i ko hoe onoga koga on hoe da bira, a ne da mu se nametne. U iavi se NOO povezali sa vercerima, i sami vercuju, tj. Op. od. Predali su 2 puke Op. N.O. Zadaci: 600 okupljene omladine na okrugu lanovi Sres. kom. SKOJ-a na line veze stvarati SKOJ. Radne ete angaovati na ispomo partizanskim porodicama radnom snagom, koje nemaju radne snage. Pitanje bratstva slabo u Palivuku i uopte. Vie raditi meu muslimanima. Zaostaje se u muslimanskom ivlju. Na njihovim sijelima dati usmene novine, neto iz muslimanskog ivota. Nastojati na Bajram da se da dobra priredba i da dou i pravoslavni.. Centralno pitanje je razbiti kod starijih ljudi da brane; tamo gdje nema aktiv, a ima popularnih omladinaca moe se formirati odbor USAOj-a. Sastanak SKOJ-evskog aktiva pri K-di mj. Dne 8-VII 944. iprage Dnevni red: 1. Izvjetaj o radu 2. Diskusija i zadaci 3. Razno Pitati Rodia Cviju za nepravilno uvoenje druga u SKOJ. Rei Dragi za novine. Da se aktiv snabdjeva od partij. jedinice K-de mjesta (Drage). Razgovarati s Danilom Slavniem u vezi sa daljnim dolaenjem na sastanke. Komanda Podruja trai da se da jo ljudstva za izgradnju podzemnih magazina. Mitru traiti opanke u Sres. Nar. O. Odboru. (U Rusiji 104 nacije). x x x Skupljanje jagoda za bolnicu: Desna strana Krueva Brda, Novakovii 9 kg., Bobovica, Gavranovii i Gradina 7 i po kg jagoda. Lijeva strana (Krueva Brda, napom. aut.) 11 kg jagoda. Lijeva strana Krueva Brda sva sela 111/2 kg jagoda Koriani 34 omladine za jedan dan nabralu 29 kg jagoda. Ukupno 42 kg jagoda. Vanredni sastanak Sreskog komiteta KPJ Travnik Dne10-VII-944. Dnevni red: 1. Diskusija o politi. situac. 2. Zbor 12. ov. mj. 3. Razno

384 Savo Kosanovi u Njujorku govorio na zboru protiv izbjeglike vlade Organizovati grupu za izvikivanje parola na zboru. Omladina u radnim etama i kola da doe organizovano. Polazak u 8 sati. Poetak zbora u 11 sati. Da doe Janko (Kneevi, napom. aut.) u Sres. komit. Da mu se saopti da vie nije l. Partije. lan Sreskog komiteta KPJ svakog 28-og u mjesecu doi na sastanak. A ako se ne moe doi, poslati izvjetaj gdje se dejstvovalo. Sastanak SKOJ-evskog aktiva II ete Vlaikog odreda Dne 11-VII 944 Dnevni red: 1. Diskusija o radu sa zadacima 2. Disciplina i bratstvo 3. Razno (zbor) Nee u SKOJ Jokanovi Petar Ibro Vrevi iz ipraga Do idueg sastanka ispitati Trivuna da li je Ibro bio lan SKOJ-a pri Kom-di mjesta Kotor-Varo... x x x Omladinske nadnice na izgradnji puta: Omladina Imljana dala 22 nadnice. Omladina orkovia dala 13 Omladina Krueva Brda Omladina Koriana dala 20 nadnica. Formirala partiski aktiv na desnoj strani Krueva Brda. Sastanak SKOJ-evskog aktiva sela Koriani Dne 12-VII-944. Dnevni red: 1. Uvoenje druga u SKOJ 2. Politi. sitiac. 3. Izvjetaj o radu 4. Zadaci 5. Razno (nedisciplina sekretara) U SKOJ primljen Slavni Milan. Sekretar odrao 2 konferencije. U skoro vrijeme primiti u SKOJ Simeuna Slavnia i Mitra Jovo izvjetava 42 lana u. pionirsoja eti sa komandirom, imaju svi puke. Odrana konferencija sa radnom etom. Radna eta ima 40 omladine. Na djelu se jo nije vidjela sva omladina. 20 lanova radnoj eti dodati Sastanak u srijedu radni, u nedelju teoretski. Hor 8 djevojaka i 3 druga. Pionirski hor svi. Pitati Peru za vezu sa SKOJ-em u Travniku. Traiti u Tehnici OK KPJ da se umnoi Najosnovnije stvari koje treba da zna svaki SKOJ-evac.1034 Moj rad od 10-VII 944.
1034

Nevenka Petri, Ratne priniljeke I, str. 32,

385 10-VII Bila na vanrednom sastanku SK KPJ Travnik. 11-VII Odrala sastanak u Uzlomakom odredu, II ete. Razgovarala pojedinano s drugovima u selu od kojih treba da se formira seoski aktiv. 12-VII u Petrovom Polju odgodila zbor. Odrala teoretski i radni sastanak aktiva SKOJ-a u Korianima. 13-VII Odrala sastanak seoskog aktiva ena.u Korianima. 14-VII Odrala sastanak aktiva SKOJ-a u Vodu (Zatitnice)u Korianima. 15-VII Pripremala parole za zbor. 16-VII Bila na sastanku Sres. komit. KPJ Travnik. Moj rad od 17-VII 944. 17-VII Sastanak SKOJ-evskog aktiva u selu orkovii. 19-VII Sastanak SKOJ-evskog aktiva pri K-di mjesta iprage radni i teoretski. Na teoretskom proraivali Odluke ZAVNOBiH-a. Ila da odrim teoretski sastanak s partiskom jedinicom iprage, ali nije bilo svjetla. Poslije napisala lanak. 20-VII Odrala sastanak partijs. jedinice u Kruevu Brdu-radni. Odrala konferenciju omladine na lijevoj strani Krueva Brda 50 prisutno, raspravljana politika situacija, otvaranje kole, Okruna konferencija USAOJ-a, radna eta. U sjeditu saoptila drugu da je uao u SKOJ i s njime itala Saoptila Danilu da je uao u aktiv. Radila sa Hodom. 21-VII Sastala se s jednim SKOJ-evcem i dala mu zadatke ostali su bili u planini. Obradila sa SKOJ-evcima u Odredu referat rate Dugonjia. 22-VII Odrala sastanak SKOJ-evskog aktiva u Odredu. itala sa iljkom. 23-VII Odrala sastanak sa grupom omladine. Bila na zboru i saoptila drugovima da su u odboru.1035 Ljudi koji su bili odreeni za politiki rad na ovom podruju bili su u veoma tekom poloaju i to trojako: prvo, na ovom podruju oko Vlaia zime poinju veoma rano i traju veoma dugo; drugo, nije neobino sresti vuka na putu kroz umu, i tree, politiki radnik, prema rasporedu na sastanku, uvjek na dodjeljeni teren ide sam, bez iije pratnje sam sa svojim orujem. Jer, smatralo se da je ta teritorija bila ist teren, da tu nema neprijateljskih snaga, to, uistinu nikad nije bilo tano. Sa stanovita odreene partizanske jedinice, posebno njenog taba, to jeste bilo tano, jer, na primjer, nekoliko naoruanih pojedinaca dezertera iz etnike vojske, ili iz raznih milicija koje su pripadale NDH i sl., uvjek su vrljali na ovim prostorima. Meutim, oni kao pojedinci bili su neto sasvim zanemarljivo, nisu predstavljali apsolutno nikakvu opasnost za partizanske jedinice. Naprotiv, od vojnih jedinica, ak i manjih grupa su daleko bjeali i krili se. Ali, za politikog radnika za koga je optepoznato da je lan komiteta KPJ ili SKOJ-a, a ponekad i oba, koji je potpuno sam, uvjek sam sa sobom, krstario po tim velikim prostranstvima, bilo je uasavajue neprijatno. Ko to lino nije proivio ne noe ni razumjeti. A ko jest, a i danas je iv ni danas ne moe shvatiti do te mjere nenormalan i nehuman odnos odgovornih prema tome pojedincu, iji ivot je sa danom kada je ovaj postao lan Sreskog komiteta istovremeno bio otpisan. Istina, stupivi u
1035 Ibid., str. 19 do 33. (Zanimljivo je da je samo na ovom mjestu zabiljeeno kao neki plan rada - u odnosu na sve zabiljeeno u obadva radna notesa, nazvana Ratne pribiljeke I i II). Ovo navodimo kao ilustraciju da se vidi kako je djelovao jedan sekretar SK SKOJ-a u ovom sluaju za Travnik (i pri tom star 16 godina) vjerujui da je to svojevrsna slika pregnua i ponijetosti kadrova toga vremena.

386 NOB svi smo uvjek bili spremni dati ivot za osloboenje svoje zmlje. Ali, nije bilo isto biti u eti i biti na terenu politiki radnik, obino uvjek sam. Kad si u eti na slobodnoj si teritoriji uvjek tamo gdje je tvoja eta i u drutvu si svojih drugova. Po pravilu, i mnogo izrasliji kadrovi od mene, sa mojih 16. godina, snalazili su se i odlazili u jedinice sa terena. A biti politiki radnik na terenu znailo je uvjek, ili skoro uvjek, biti sam i u selu gdje odrava konferenciju i kad prelazi prostranszva da bi doao u neko drugo selo od po nekoliko sati rastojanja. Sam. Bilo je sluajeva, na primjer, kad sam zakazala prvu omladinsku konferenciju na desnoj strani sela Kruevo Brdo da je doao samo jedan omladinac od 12-ak godina da mi kae da su etnici zabranili omladini da doe na konferenciju. U ovom sluaju smo etnici i ja, najvjerovatnije, bili smo zajedno u tom istom selu u isto vrijeme, i to mi je na navedenu nain dato do znanja; moda smo bili kua do kue. Bila je to neka njihova igra! Poklonili su mi ivot da tako kaem. Ne jednom, s obzirom na nain kako je bilo odreeno da radim na terenu. Ali nisu svima! Naravno, ovo moje rezonovanje je tzv. naknadna pamet. I to, moda tek 10 15 godina poslije rata, paralelno sa mojim sazrijevanjem kao linosti. Jer, dok je rat trajao svaki zadatak je uvjek, bez izuzetka, bio kao svetinja kako se to kae, izvravan bez pogovora, pa tada nisam razmiljala na ovaj nain. Kako u poetskom opusu autora ima jedna pjesma koja o tome govori navodimo je: SAMA Zasjeda Okruni komitet SKOJ-a. Pogledam na sat, diskusiji nikad kraja, A ja, kao i do sada svaki put Moram sama prei pjeke daleki put. Sastanak se napokon zavri. Direktive su jako stroge. Na radmom zadatku sutra Moram biti prije ranog jutra. Rat bukti na sve strane. Ja organizujem omladinu. Rezultat: za sedam dana Okupim samo sedam maliana. I dalje jezdim planinama sama. Ah, ti neodgovorni rukovodioci! U ovom ratu sama vojujem boj I sama sa sobom drim stroj. Kad sretnem faiste imam tri rjeenja: Pucati, bjeati il se sama ubiti. Al ta u sa rukovodiocima mojim?! Birokrate Okrunog komiteta smatram svojim.

387

Da l sam premlada da rat vodim sama?! Napunila sam cjelih esnaest ljeta, Pa tako, ponekad, prelazei svoje duge pruge, Ponijeta lijepotom prizora, sneno koraam posred duge! Neka, sve u to hrabro izdrati, Al bolje je ubrzo poginuti, Ako ovo samovanje potraje. Ono me vie od ivota staje.
(Srez Travnik ratni,1036 avgust 1943 decembar 1944.)

c) Dalji razvoj omladinskog pokreta na srezovima Kotor-Varo i Travnik Sastav Sreskog komiteta SKOJ-a Kotor Varo, od oktobra 1943. godine: sekretar postaje Jusuf Skorup,1037a lanovi su bili: ivko Arseni, Milica BajiArseni Mika, Pavle Joveti i edo Marjanovi, to se vidi iz Izvetaja OK KPJ za Banja Luku od 19. decembra 1943. godine, u kome pored ostalog stoji: Rad SKOJ-a na naem terenu jo uvjek ne zadovoljava. Omladinski rad nema potrebnu irinu, mada uslovi za masovni omladinski rad postoje. Jo uvjek se poteu ranije greke i sektatvo po pitanju uvlaenja omladine u iroki rad. To se vidi najbolje po tome to postoje na terenu 25 aktiva SKOJa, a samo 7 odbora USAOJ-a. Postoji OK SKOJ-a sa 4 lana, SK SKOJ-a sa 5 lanova, Okruni i Sreski odbor USAOJ-a. Na terenu ima 109 lanova SKOJ-a.1038 I pored kritikih tonova u ovom Izvetaju, to je obino karakterisalo izvetaje rukovodstva KPJ i SKOJ-a u tom periodu, moe se zakljuiti da se organizacija SKOJ-a u srezu Kotor Varo, gledano iz neke sadanje, tj, normalne perspective, za relativno kratko vrijeme, i pored izuzetno tekih uslova, razvijala relativno dobro. Na ovakvu ocjenu imamo pravo, jer u sjeanju Pere Kulundije kad govori o radu na istom podruju u isto vrijeme on, izmeu ostalog, kae: Meutim, ve u to vrijeme u nekim mjestima bio je svestrano razvijen omladinski pokret. To su bile: iprage, Maslovare, Kruevo brdo, ivinice, ukovac, Skender-Vakuf, Kotor-Varo, Vrbanjci, a u Korianima, Imljanima i ono to je gravitiralo prema Travniku, takoe smo imali razvijen omladinski pokret1039 irenjem slobodne teritorije u drugoj polovini 1943. godine, prema Kotor Varou, dolo je i do osnivanja aktiva SKOJ-a u Vrbanjcima, oktobra 1943. godine. Sekretar ovog aktiva bio je Muhibija Kreso, a lanovi Kata i Barica Mesi, Augusta Filipovi-Skorup i Mehmed Spahi.1040 Poslije povlaenja naih snaga iz Kotor Varoa, aprila 1944. godine, u Kotor Varou je djelovao aktiv SKOJ-a u slijedeem sastavu: Arfan Hozi, sekretar, lanovi Duanka Topoli, efika Demirovi, Ismet Rami i Sofija-Beba Ljubobratovi. Jula 1944. godine, dolo je do provale, tako to je jedan od skojevaca dao jednom domobranu tzv. uputnicu da ide u partizane. On je tu uputnicu izgubio, a moda je i

U ovo vrijeme, od novembra 1943.godine, postojala su i djelovala dva sreza za Travnik na slobodnoj teritoriji i imala su sve institucije. Ima nagovjetaja da je pred sam kraj rata uspostavljena veza izmeu njih. 1037 Izvjetaj OK KPJ za Banjaluku od 19. decembra 1943, IPIRP, Sarajevo, stara sign. 99/1891, str. 2. 1038 Ibid. 1039 Pero Kolundija, n. d. str. 19. 1040 Mehmed Spahi je neto docnije uhvaen i otpremljen u logor u Staru Gradiku, gdje je ubijen kazivanje Jusufa Skorupa autoru.

1036

388 predao ustakim vlastima. Poslije toga je dolo do hapenja. Prvi je uhapen Besim Kori, a uskoro i svi ostali. Na osnovu stava OK SKOJ-a za Banja Luku, odlueno je da ovaj aktiv SKOJ-a ostane da djeluje u Kotor Varou poslije povlaenja naih snaga. lanovima SKOJ-a je to saoptio na sastanku Milan Mareta, lan OK SKOJ-a. Vezu sa slobodnom teritorijom odravali su preko Evli Ekrema i Himze Hibi, koji su dolazili sa zaprenim kolima u Kotor-Varo i tako donosili radio-vijesti, letke, razne poruke i sl. Skojevci su slali podatke o naoruanju neprijatelja i rasturali primljene materijale. Arfan Hozi, koji je imao talent za likovno stvaralatvo i sam je pravio letke (na primjer, neposredno pred hapenje nacrtao je na letku ruskog vojnika kako je uhvatio za vrat Nijemca, a ispod toga je pisalo: Ako hoe da zna kako stoji istoni front, raspitaj se pa e znati da je za Njemaku izgubljen rat. U rasturanju letaka lanovima SKOJ-a su pomagali i Koviljka Hrnjez, Asim Hamzalija, Besim Kori i Marica Petuevi. Svi lanovi aktiva SKOJ-a Kotor Varo su otjerani u koncentracioni logor u Njemaku. Poslije osloboenja su se vratili svi, izuzev Ismeta Ramia, koji je u logoru stradao.1041 I u jednom ranijem izvetaju OK KPJ za Banjaluku naglaeni su kritiki tonovi, pa se kae: Omladinski rad se vrlo sporo razvija. Jedan od razloga za takvo stanje je usko postavljen rad meu omladinom (stvarao se najprije SKOJ pa onda USAOJ). Isto tako se nastojalo da se nau takve forme rada koje e omladinu zainteresovati (horovi, analfabetski teajevi, kulturne priredbe) i privui je u organizaciju. Prenaglim postupanjem u pogledu mobilizacije ustraena je omladina na koju i stariji vre uticaj. Omladinski rad nema irine, a i skojevska organizacija je prilino slaba i neadekvatna. Odran je jedan vojno-politiki kurs, koji nije u potpunosti uspjeo, jer je sa njega dezertirao 21. omladinac.1042 Sline ocjene dao je i Oblasni komitet SKOJ-a, u vezi sa tekim uslovima rada na terenu OK SKOJ-a Banja Luka. U njegovom izvetaju, od 11. novembra 1943. godine kada se govori o cjeloj Bosanskoj krajini kae se: Organizacije USAOJ-a su ivotarile Rezultat toga je bilo prilino mrtvilo i stagnacija u radu SKOJ-evske organizacije i nedovoljna obuhvaenost one omladine koja jo nije u USAOJ-u.1043 U istom Izvetaju se kae i slijedee: OK Banja Luka ima 5 lanova, jedna drugarica. Uslovi rada su teki. Ovom Komitetu je potrebna jaa pomo. Date ocjene odraavale su nerazvijenost politikog rada sa omladinom u mnogim selima, koja su tada bila formalno slobodna teritorija, ali u njih su nou esto upadali etnici, pa je to, izmeu ostalih razloga, bila veoma ozbiljna prepreka za puni razmah politikog rada na terenu. Meutim, u svim varoicama ipragama, Skender-Vakufu, Maslovarima i dr. izuzetnoj ivosti za tadanje prilike, doprinosio je vrlo dobro razvijen kulturno-prosvjetni rad. Skoro sva omladina tih varoica, a i blie okoline, bila je obuhvaena raznim formama kulturnoprosvjetnog rada. U Kotor Varou, prilikom svakog oslobaanja, bio je veoma dobro organizovan kulturno-prosvjetni rad. Tako je i u decembru 1942. godine varoica Kotor Varo bila neobino iva. Pored jakih kulturnih ekipa pojedinih jedinica 3. sandake proleterske
Kazivanje Duanke Topoli autoru. Izvjeptaj OK KPJ za Banja Luku od 16 oktobra 1943. godine, IPIRP, Sarajevo, stara sign. 124/1653, str. 2. 1043 Izvjetaj Oblasnog komiteta SKOJ za Bosansku krajinu od 11. novembra 1943. godine, IPIRP, Sarajevo, nova sign. 30/1, str. 1. i 3.
1042 1041

389 brigade, tih dana su u Kotor Varou bili pojedini umjetnici, koji e docnije u Pozoritu narodnog osloboenja, kao i po zavrpetku rata, zauzimati mjesto prvaka naih najveih pozorita. Tako je, na primjer, Ivka Ruti na priredbama recitovala opievu Stojanku majku Kneopoljku. Ili, drugi primer: poznati slikar Ismet Mujezinovi je na zidovima Doma kulture slikao likove Tita i Staljina, zatim partizana sa pukom ili djevojku sa snajperom ili snopom klasja na rukama, a ispod ovih likova pisalo je Sve za front sve za pobjedu!. Za svaku priredbu su se obino stavljali ilimi po zidovima kao dekoracija _ ukras da bude sveanije. (Tako je uraeno i na zasjedanjima ZAVNOBiH-a i AVNOJa). Tako su djeaci Besim Kori, Milenko Hrnjez i dr., esto i bez znanja roditelja, uzimali ilime iz kue i poslije priredbe vraali.1044 Poslije svake priredbe igralo se i pjevalo, tako da je i ta razdraganost izvoaa programa i pristutnih partizana svi, ili skor svi veoma mladi ljudi, privlaila mlade, te su sa oduevljenjem stupali u partizane. Ova razigranost mladosti i entuzijazam bila je karakteristina za sve varoice koje su tad bile u rukama naih jedinica. Odmah poslije osloboenja Kotor Varoa, 26. avgusta 1943. godine, Dominik Tvrz je formirao gradski hor. Pod njegovim rukovodstvom su izvoene i horske recitacije. Docnije je oformljen i omladinski i pionirski hor, diletantske i recitatorska sekcija omladine i pionira, koji su uspjeno radili. Poslednji put, pod rukovodstvom Dominika Tvrza, nastupio je gradski hor na doeku Nove 1944. godine u hotelu Kotor Varou.1045 U Sreskom komitetu SKOJ-a dolo je do kadrovskih promjena. Naime, Nevenka Petri bila je od osnivanja SK SKOJ-a za Travnik, novembra 1943. godine, sekretar toga komiteta i ujedno lan Okrunog komiteta SKOJ-a. Od avgusta do 15. decembra 1944. godine bila je samo lan OK SKOJ-a za okrug Banjaluku, poto je od 15. decembra dolo do spajanja dva okruga u srednjoj Bosni u jedan.. Sastav Sreskog komiteta SKOJ-a Travnik od avgusta 1944. godine: 1. Marko Zec, sekretar 2. Luka Stojakovi 3. Dimitrije Gruba 4. Milica Baji Mika (kasnije udata Arseni) Sastav Sreskog komiteta SKOJ-a, poslije njegovog pripajanja okrugu Sarajevo: 1. Marko Zec, sekretar 2. Ivan Magi 3. Mika Baji-Arseni. Ovaj Sreski komitet, novembra 1944. godine, pripojen je okrugu Sarajevo. Granina sela koja su u okviru ovoga prebacivanja sreza Travnik u Sarajevski okrug, prema srezu Kotor-Varo bila su: Kruevo Brdo, orkovii, Imljani i Petrovo Polje, odnosno i ova sela su u okviru ove nove teritorijalne podjele pripala okrugu Sarajevo. 9. Osnivanje Jedanaeste krajika divizije (1.06.1943); dioba Banjalukog NOP Odreda na Banjaluki i Prnjavorski NOP odred (10.06.1943)

1044 1045

Kazivanje Besima Koria autoru. Kazivanje Duanke Topoli autoru.

390 Na jugoslovenskom ratitu 1943. godina predstavlja prelomnu godinu, u kojoj su bila velika previranja, kako na meunarodnom u bitkama koje je vodila antihitlerovska koalicija, tako i na unutarnjem planu i ta zbivanja su se pozitivno prelamala i u srednjoj Bosni i na vojnom, i na politikom planu. Poslije etnikog poraza na Lisini, aprila 1943, dolo je do krupnih dogaaja u srednjoj Bosni. Jedan od njih je osnivanja Dvanaeste, odnosno Jedanaeste krajike divizije i dioba Banjalukog odreda1046 na dva odreda. U okviru stratekih prebacivanja partizanskih snaga na jugoslovenskom ratitu, u srednju Bosnu stie tab Pete krajike divizije u selo Vitovlje, 30. aprila 1943. godine sa dvije brigade 2. i 4. krajikom NOU brigadom. S njima dolaze i dva lana Vrhovnog taba Arso Jovanovi i Ivo Lola Ribar. U ipragama su se sastali sa komandantom Prvog bosanskog korpusa Kostom Naom. Tako u srednjoj Bosni na vojnopolitikoj sceni dolazi do promjene odnosa snaga. etvrta brigada odmah kree u smjeru Kotor-Varoa, a jedan njen bataljon, zajedno sa Drugim bataljonom IV krajikog NOP odreda krenuo je prema eavi gdje su razbili etnike na Javorovoj planini, dok su slijedee noi razbili i grupaciju od 700 trebavskih etnika. U stvari, dolazak dva lana Vrhovnog taba, taba Pete karjike divizije sa dvije brigade, koje vremenski nisu dugo boravile u srednjoj Bosni, ali doprinijele su bitno poboljanju vojnopolitike situacije na ovom terenu, a posebno na jaanje i brojno poveanje Banjalukog NOP odreda, kao i boravak taba Prvog bosanskog koprpusa sve to stvorilo je preduslove da je poetkom maja donesena odluka da se u srednjoj Bosni osnuje Dvanaesta krajika divizija na elu sa komandantom Josipom Maarom oom i politikim komesarom arkom Zgonjaninom, Naredbom Vrhovnog komandanta NOV i POJ. Naredba Vrhovnog komandanta NOV i POJ o formiranju Dvanaeste krajike divizije donijeta je 1. aprila 1943. godine.1047 Poetkom maja mjeseca 1943. godine Vrhovni tab NOV i POJ donio je odluku o osnivanju 11. krajike udarne divizije, a praktino je formirana 1. juna, po pristizanju u njen sastav u srednju Bosnu brigada koje su tada bile u sastavu 4. krijike divizije sa teritorije Kozare 5. krajike (kozarske) udarne brigade i iz Podgrmea 12. krajike udarne brigade. U sastav ove Divizije uao je i Banjaluki i 2. krajiki (kozarski) partizanski odred, a privremeno i 2. krajika udarna brigada, koja se tada nalazila u srednjoj Bosni i ostala je u njenom sastavu do. 22. septembra 1943. godine. Divizija je imala oko 3.500 boraca, za one prilike dobro naoruanih, a u pogledu morala, ratnog iskustva i vjetine ratovanja boraca i rukovodilaca bila je elitna jedinica. Ve u jesen 1943. godine 11. divizija je imala oko 6.000 boraca.1048 Krajem maja preko Klanica dola je Peta (kozarska) brigada, iji je dolazak na podruje prnjavorskog sreza omoguio stvaranje uslove da se Drugi bataljon Banjalukog NOP odreda osamostali i da od 10. juna 1943. djeluje kao samostalan Prnjavorski NOP odred. Od istog datuma i dotadanji Prvi bataljon istog Odreda prerasta u samostalan
1046 1047

IV krajiki NOP odred je poetkom maja 1943. godine preimenovan u Banjaluku NOP odred. Advan Hozi, Tesli u NOB, Tesli 1985, str.132. 1048 Mile Trkulja, Izlaganje povodom 60-godinjice formiranja 11. krajike udarne NOVJ, na sveanosti organizovanoj u Beogradu, 8. juna 2003, str, 1, (ukupno 5. str. ), Lina arhiva Mile Trkulje.

391 odred Banjaluki NOP odred, koji je ostao sa istim nazivom kao i do tada i ostaje na terenu gdje je i ranije djelovao. U naredbi taba Dvanaeste divizije1049 od 10. juna 1943.. godine u tab Banjalukog NOP odreda postavljeni su: za komandanta Ilija Slavni, za politikog komesara Momir Kapor, za zamjenika komandanta Mile Trkulja i za zanjemika politikog komesara Safet Fejzi.1050 Istom naredbom imenovani su i lanovi taba Prnjavorskog NOP odreda.1051 Znaajan dogaaj u ovom periodu bilo je osloboenje Prnjavora, 10. jula 1943. godine, koji su oslobodili Prnjavorski odred i 4. bataljon Pete krajike (kozarske) brigade. Uskoro, 26. avgusta, naavi se u okruenju jakih partizanskih snaga, uplaene neprijateljske snage naputaju Kotorr-Varo prvi Nijemci, zatim ustae i domobrani, te grupa civila Kotor-Varoa koji su smatrali da e biti bezbjedniji u Banjaluci u kojoj je tada bila okupatorska vlast. Osloboenje ova dva grada u srednjoj Bosni predstavljalo je bolje uslove za organizovanje vlasti na cijeloj osloboenoj teritoriji srednje Bosne. Istovremeno u svim veim optinskim centrima osnovane su komande mjesta kao podrka uspostavljenoj civilnoj vlasti, poto su i dalje u srednjoj Bosni, iako sasvim oslabljene, postojale etnike snage, koje su, obino, navaljivale na nejake, nedovoljno zatiene. U sve jedinice koje su tada bile stacionirane u srednjoj Bosni uslijedio je priliv novih, ponajvie mladih boraca. Tako je u Kotor-Varou, poslije 26. avgusta 1943. godine, kada je osloboen Kotor-Varo, prilikom ulaska Banjalukog NOP odred, u njegov Prvi bataljon stupilo 40 omladinaca i omladinki, a samo iz jedne porodice Avdi stupilo jo dvoje brae u partizane, dok je decembra predhodne godine stupilo troje, tako da je iz te porodice bilo u jedinicama NOR-a etvero brae i sestra. Na konferenciji omladine u Kotor-Varou, odranoj 30. avgusta, kada se omladina prijavljivala u Banjaluki odred, prisustvovali su Vlado Popovi panac, politiki komesar 1. bosanskog korpusa, Duan Josipovi, lan Okrunog komiteta KPJ Banjaluka i hadi Mehmed Mujki. Poslije pete neprijateljske ofanzive Vrhovni tab, Centralni komitet KPJ i Izvrni odbor AVNOJ-a dolaze u srednju Bosnu na Petrovo Polje gdje provode 20 dana od 4. do 24. avgusta 1943. godine. Vrhovni tab sa Prateim bataljonom razmjestio se u rejonu Petrovog Polja, a Vrhovni komandant i lanovi Vrhovnog taba smjestili su se pod atore, postavljene u gustu umu, podignute samo za ovu priliku. Dolazk Vrhovnog taba i ostalih rukovodeih tijela pada u vrijeme prelomnih dogaanja za NOR u Drugom svjetskom ratu. Bilo je ve jasno da e faistika Italija biti prisiljena da kapitulira, pa su znaajne odluke u vezi sa prestojeim dogaajima donijete upravo na Petrovom Polju. Pored toga, tu su prvi put i saopteni i dodjeljeni vojni inovi u Narodnooslobodilakoj vojsci Jugoslavije, (mada je odluka o tome bila ve donijeta znatno ranije, ali realizacija je izostala zbog posljednje ofanzive). Zatim, Vrhovni komandant Josip Broz Tito je na Petrovu Polju potpisao Ukaz o ustanovljenju odlikovanja u narodnooslobodilakoj borbi:
Optine KotorVaro i SkenderVakuf u NOB, 1941-1945, str. 150, fusnota br. 70. ( Prvog juna 1943. godine od Pete krajike (kozarske) udarne brigade, Dvanaeste krajike udarne brigade, Banjalukog NOP odreda, Prnjavorskog NOP odreda i 2. kozarskog odreda osnovana je Jedanaesta divizija. Bila je u sastavu Drugog bosanskog udarnog korpusa (5. oktobra 1943. preimenovan u Peti korpus NOVJ), pa se ranija Jedanaesta javlja kao Dvanaesta udarna divizija NOVJ. Ova Divizija je 12. avgusta 1943. godine opet preimenovana u Jedanaestu diviziju). 1050 Zbornik NOR-a tom IV, knj. 14, dok. br 21. 1051 Optine KotorVaro i SkenderVakuf u NOB, 1941-1945, str. 150.
1049

392 Ordena narodnog heroja, Ordena partizanske zvijezde prvog, drugog i treeg reda, Ordena narodnog osloboenja, Ordena bratstva i jedinstva, Ordena za hrabrost i Medalje za hrabrost. Kako je Vrhovni tab odravao radio-veze sa Slobodnom Jugoslavijom, koja je djelovala iz Moskve, zatim sa saveznikim komandama u Sredozemlju u vezi sa pruanjem pomoi Narodnooslobodilakoj vojsci Jugoslavije i dr. za vrijeme boravka Vrhovnog taba na Petrovu Polju savezniki avioni su nou padobranima sputali vojnu opremu i oruje, to je, pored objektivno dobro dole pomoi, ona je jo vie znaila kao politiko priznanje dotadanje borbe NOVJ i to je imalo znaajan politiki odjek, kako u zemlji u samoj borakoj strukturi, kao i kod stanovnitva, tako, istovremeno, i u inostranstvu, posebno u vrijeme kada se pripremalo Drugo zasjedanje AVNOJ-a na kome su, kao to se zna, donijete sudbonosne, dravotvorne odluke. Pred sam odlazak Vrhovnog taba sa Petrovog Polja, Kosta Na je referisao Vrhovnom komamndantu Josipu Brozu Titu, izmeu odstalog, i o stanju u srednjoj Bosnu. U odgovoru na to Tito je, izmeu ostalog, dao uputstva kako briljivo treba raditi u vienacionalnim sredinama, kao to je srednja Bosna. Pri tome, poelio je da se u srednjoj Bosni osnuje makar jedna samostalna brigada koja bi ula u Jedanaestu krajiku diviziju. Kako su za to ve bili stvoreni objektivni uslovi, ova Titova elja je uskoro ostvarena 17. oktobra 1943, godine na Ceru je formirana 14, srednjobosanska brigada.. Poetkom novembra mjesec, izmeu 4. i 5, 1943. godine, u sastav 11. divizije u srednju Bosnu iz Slavonije je dola 12. slavonska brigada, preavi Savu kod Donjeg Duboca, koja je u svom sastavu imala 1.550 dobro naoruanih i iskusnih boraca i u srednjoj Bosni je ostala osam mjeseci. 11. divizija je 8. aprila 1944. godine prihvatila i 18. hrvatsku istono-bosansku brigadu i Posavsko-trebavski NOP odred, koji su se pod pritiskom jakih neprijateljskih snaga morali povui iz istone u srednju Bosnu i u sastavu 11. divizije su ostali do poetka avgusta iste godine. Kada je 11. divizija pola u Srbiju, sa njom su prele u istonu Bosnu i ove jedinice i tako su izale iz sastava 11. divizije Borbeni ivot Divizije poinje dinamino, odmah poslije njenog formiranja. Odlukom Vrhovnog komandanta druga Tita, borbena dejstva Divizija je izvodila na veoma irokom prostoru izmeu rijeka Bosne, Vrbasa, Save i planine Vlai geografski, vojno-strategijski, politiki i ekonomski, veoma znaajanom za snage okupatora Nijemce, kvislike vlasti NDH i etnike, a posebno za oivljavanje i dalji razvoj NOP-a na ovoj teritoriji. Osnovni zadaci 11. krajike divizije bili su: razbijanje etnikih jedinica; unitenje ustako-domobranskih snaga u Prnjavoru, a kasnije Tesliu i Tenju; stvaranje velike slobodne teritorije, njeno jae povezivanje sa teritorijom zapadne i istone Bosne; mobilizaciju ljudstva za popunu postojeih i formiranje novih partizanskih jedinica; stvaranje organa narodne vlasti, politikih i drutvenih organizacija na slobodnoj teritoriji i obezbjeenje uslova za njihov rad; neprekidno dejstvo po komunikacijama u dolini rijeka Bosne i Vrbasa i ruenje objekata na njima radi sprjeavanja saobraaja i vrenje pritiska na vea uporita neprijatelja u Banjaluci, Doboju, Derventri i dr. U vremenu od poetka juna 1943. do kraja jula 1944. godine, Divizija je uspjeno izvrila sve postavljene zadatke razbila je etnike snage i nanijela im teke gubitke, tako da njihovi ostaci nisu mogli ugroavati razvoj NOP-a na tom prostoru. Osloboena je cijela srednja Bosna, osim Doboja, Bosanskog Broda i Dervente izvrena je popuna postojeih i formirane su nove partizanske jedinice pri tom njene jedinice izvele su preko 160 manjih i veih borbenih akcija, ukljuujui i uee u banjalukoj operaciji,

393 31. decembra 1943. i 1. i 2. januara 1944. godine i tekim borbama u estoj neprijateljskoj ofanzivi. U ovim borbenim dejstvima izbaeno je iz stroja 4.260 neprijateljskih vojnika i oficira i zaplijenjene su velike koliine oruja i vojne opreme U borbama za osloboenje Beograda, oktobra 1944. godine, Divizija je imala vanu ulogu i postigla je znaajan uspjeh, posebno u rejonu Avale. Oslobodila je eljeznik, arkovo, Banovo Brdo i dio ukarice, a 16. oktobra je upuena na Avalu da uestvuje u sprjeavanju prodora jakih njemakih snaga ka Beogradu. U ovim borbama ubijen je i zarobljen veliki broj neprijateljskih vojnika i oficira. Na naoj strain u ovoj borbi poginuo je politiki komesar 5. krajike (kozarske) brigade major Mahmut Ibrahimpai, narodni heroj i politiki komesar 32. srpske mavanske brigade major Bogdan Matijevi Samo na Sremskom frontu Divizija je imala oko 1.400 poginulih boraca i rukovodilaca, meu kojim je i politiki komesar 5. krajike NOU brigade, major Jovo Miljenovi i komandant 32. srpske mavanske brigade, major Ante Miji i mnogo je ranjeno. U jedinicama koje su bile u sastavu 11. krajike udarne divizije za narodne heroje proglaeno je 64 borca i rukovodioca.1052 11. krajika udarna divizija, na svom dugom borbenom putu ulazi u poznate i priznate jedinice narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, davi veliki doprinos pobjedi nad faistikim okupatorima i kvislinzima i konanom osloboenju Jugoslavije. 10. Vienje politike situacije u srednjoj Bosni u Izvjetaju sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bos. krajinu, upuenog PK KPJ BiH, 14. maja 1943. god. POKRAJINSKOM KOMITETU KPJ ZA BOSNU I HERCEGOVINU Dragi drugovi, Od posljednjeg izvjetaja koji ste vi dobili od nas proteklo je dosta vremena i situacija kod nas se u mnogome izmjenila I Prije poetka februarske ofanzive1053 (otpoela je 18. januara i trajala do poetka marta) politiko stanje u Bosanskoj krajini bilo je uglavnom povoljno. Narastanjem naih vojnih jedinica, kao i dolaskom proleterskih brigada na teren Bosanske krajine, uspjelo se osloboditi skoro cijeli teren izuzev nekih gradova (Banja Luka, Bosanski Novi, Sanski Most i Gradika), i stvoriti uslove za uspjenije i organizovanije politiko djelovanje. Taj opi polet prekinut je februarskom ofanzivom na osloboenom terenu Korduna, Banije, Like i Bosanske krajine. Moemo rei da je ova ofanziva bila jaa od svih prijanjih, po nainu borba tea od dosadanjih, a po cilju i posljedicama najkrvavija Po naoj ocjeni neprijatelj, uslijed bojazni otvaranja drugog fronta, gomila trupe u Bosni (Krajini), jer mu je odatle dosta povoljno prebacivati se na more i druge krajeve Balkana, i mi vjerujemo da e okupator zadrati vei btoj vojnika na terenu Bosaanske krajine. Kad se jo tome doda da je borbena sposobnost naih brigada usljed haranja pjegavog tifusa umanjena i da tri brigade, radi optih interesa, naputaju teren Krajine,1054 onda je razumljivo da neemo moi zatititi narod na cijeloj slobodnoj teritoriji Krajine i da e situacija po narod biti jo tea Na mjesto brigada koje odlaze sa terena nae
1052 1053

Mile Trkulja. n. d., str. 1 5, u izvodima. Misli se na etvrtu neprijateljsku ofanzivu. 1054 Po zadtaku Vrhovnoh taba prema rijeci Bosni je krenula V divizija sa tri svoje brigade.

394 teritorije, formiramo odrede i vrimo mobilizaciju u krajevima, gdje za to ima mogunosti. Moemo rei, da je u tom pogledu ve neto postignuto i ima izgleda da emo imati uspjeha u tom poslu. Ovome kratkom izvjetaju o politikoj situaciji dodaemo neto o centralnoj Bosni. Na partijski kadar i politiki uticaj do osloboavanja centralne Bosne bio je skoro nikakav, a na boravak u tim krajevima bio je vrlo kratak, tako da mi nismo uspjeli na tim terenima stvoriti vre organe narodnooslobodilake vlasti, kao i same partijske organizacije. Ipak na boravak u tim krajevima ostavio je izvjesne tragove. U centralnoj Bosni stvoren je partizanski odred koji se uspio odrati uz pomo jedne brigade pod dosta tekim uslovima. To sve jo nije odluujue, ali bez sumnje i to da su stvoreni uslovi da se mi proirimo i na te terene svakako uz pomo naih vojnih snaga.1055 POVJERENITVO OBLASNOG KOMITETA ZA CENTRALNU BOSNU. Teren Centralne Bosne bio je u poetku ustanka naa baza, ali dolaskom etnika iz Istone Boasne i Srbije, izvjesne greeke koje su injene u poetku ustanka a ponajvie gubitkom naih najboljih drugova, koji su bili uglavnom muslimani i koji su radili na tom isto velikosrpskom terenu (u kotorvarokom srezu prolazio je (na izborima, napom. autora) ivkovi i JNS, kad nigdje nije to moglo), kao i razbijanjem naeg manjakog odreda i pojedinih eta prije godinu dana od strane letnika i ustaa, mi smo morali pobnui ostatak naih vojnih jedinica i na uticaj je potpuno prestao. Za vrijeme dok su proleterske divizije boravile na terenu Centralne Bosne, u sporazumu sa CK mi smo poslali drugove na taj teren, koji su imali za zadatak da formiraju partijsku organizaciju. Meutim, povlaenjem tih jedinica iz Centralne Bosne, njihovo djelovanje nije se moglo produiti na cijelom terenu. Njihov rad je produen na manjem dijelu toga teritorija, tj. tamo gdje smo imali nae vojne snage. Samo Povjerenitvo previe je stajalo uz vojsku i nije posvetilo panju radu u pozadini. Pojaanjem naih snaga tamo. to e svakako uslijediti, a i samom naom podrkom prelaskom na taj teren, mi emo moi sa prilino uspjeha djelovati na tom terenu. Nedostatak kadrova, kao i neimanja domaih ljudi za politiki rad, bie nam najvea prepreka u tome radu. Od prvog Povjerenitva obrazovaemo Okruni komitet za Centralnu Bosnu1056 VI OMLADINA. Taj sector rada bio je u mnogim krajevima vrlo lijepo razvijen U mngom krajevima mi smo na pokret temeljili na omladini i njezin rad u ovoj borbi postao je zaista popularan u tolikoj mjeri, da se i najstariji ljudi, koji su ispoetka bili veoma konzervativni, ponose radom nae omladine. Danas u selima koja su politiki koliko-toliko uz nas, rijetko moemo vidjeti sposobnog omladinca kod kue. Pred SKOJem stoji isti zadatak kao i pred Partijom, a taj je proiriti svoj uticaj na omladinu u neosloboenim krajevima, tj. krajevima i gradovima u kojim stacionira okupator potpomognut sa etnicima po selima, i mobilisati omladinu tih krajeva u redove nae vojske.

1055 uro Pucar Stari, Dokumenti i lanci (19261945), str. 569, 571. i 572. Dokument 229, Arhiv CK SK BiH, 1943/1402, 1056 Ibid., str. 575-576. (U Izvjetaju je dalje obraeno stanje po sektorima rada po okruzima, agitacija i propaganda, AF itd.).

395 Na terenu Bosanske krajine postoji Oblasni komitet SKOJ-a sastavljen od etiri lana (peti lan je poginuo u ovoj ofanzivi) sa sekretarom koji je u Oblasnom komitetu Partije (Stojan Bjelajac, napom. aut.). Postoje okruni komiteti, koji su poslije ofanzive popunjeni sa mladim skojevskim rukovodiocima (skoro svi rukovodioci SKOJ-a, koji su bili u okrunim komitetima prije ofanzive, otili su u vojsku, jer se i veina skojevskog lanstva, kao i omladine mobilisala, a u veini sluajeva dobrovoljno javila u redove nae vojske i partizanskih odreda). VII Jedna od osnovnih zadaa, koje se danas pred nas postavljaju, jeste: uvrstiti vojne jedinice koje su ostale na ovom terenu. Poveati njihovu brojnu snagu (XI brigada). Pospjeiti i ojaati formiranje odrede, stvoriti od ovih odreda brigade. Stvarati i nove odrede na grahovskom, prozorskom i travnikom sektoru Mora se posvetiti daleko vea panja u uvanju kadra, kao i izgradnji novih domaih kadrova. Mora se u Centralnoj Bosni od Povjerenitva stvoriti Okruni komitet sem toga mora se neminovno prodrijeti u Banja Luku i druge neosloboene gradove. Ispostaviti to uu vezu sa naim drugovima u tim gradovima i pomoi im u radu. Jedan od najveih problema, koji se danas pred nas postavljaju, jeste pitanje ishrane vojske i pasivnih krajeva. S obzirom da neki pasivni krajevi ve mjesecima ive od trave i kopriva, prijeti opasnost od gladi. A isto tako neke nae vojne jedinice ive iskljuivo samo o mesu Javite nam se i potvrdite prijem izvjetaja. SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU 14. maja 1943. godine Za Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu P. S. U izvjetaju smo ispustili da spomenemo neto vie o etnicima. Stanje etnika na naem terenu, po izvjetaju koga mi imamo, ono otprilike ovako: zapaa se izvjesno previranje meu samim etnicima, dok jedni trae kontakt sa nama (primjer Forkapa i Mii), dotle su druge etnike voe (Uro Drenovi, popo uji) vrsto vezani za okupatora i ne mogu da se odvoje od njega. Rade Radi u Centralnoj Bosni izjavljje, da se nikada nije ni borio protiv partizana, nego jedino protivu komunista. Perica Vasi upuuje pismo i poruke preko svoje familije da bi htjeo da se preda partizanima, no pri tome trai garanciju da e mu se pokloniti ivot. Brojno stanje etnika: pop uji (kninska Krajina) ima otprilike oko 600. Uro Drenovi (mrkonjiki srez) oko 300 etnika, Laza Teanovi i Rade Radi (Centralna Bosna) imaju 900 u etama formiranih, no imaju neto puaka i razasutih po selima. Ovi posljednji nemaju volje za borbu na strani etnika poslije prolaska proleterskih divizija kroz taj kraj. Radievi etnici bili su razbijeni i rastureni oko Banja Luke i u samoj Banjoj Luci, prigodom boravka proleterskih brigada u tome kraju. Poslije odlaska tih divizija etnici su se opet poeli okupljati i vodili su borbu sa naom Prvom krajikom i banjalukim odredom koji se na tom terenu nalazi. Pokuali su napad i na bolnicu, no u tome nisu uspjeli jer su ih nai odbili. Pop uji pokuao je da se krene iz Knina, preao je preko Grahova i Staretine, opljakao neka sela oko Glamoa i vratio se natrag ka Kninu. Neke nae jedinice dole su u sukob sa njim, no, blagodarei pogrijekama taba nae brigade, nisu u stanju da ujiu

396 zadaju jai udarac. Po svoj prilici uji ima namjeru da krene za Liku i da pomogne neprijateljsku ofanzivu, koja se na Liku predvia. Eto toliko o etnicima.1057 11. Dioba Okrunog komiteta KPJ i SKOJ-a centralne Bosne na dva novaOK KPJ i OK SKOJ-a za Kotor-Varo i podruje oko Banjaluke i OK KPJ i OK SKOJ-a za Prnjavor Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu obavjetava 31. avgusta 1943. politikog komesara 11. KNOU divizije o nekim kadrovskim promjenama, pa navodimo to pismo: Politikom komesaru XI KNOU divizije POLOAJ Dragi drue, Po odluci CK i u sporazumu sa Oblasnim komitetom KPJ za Bos. Krajinu dosadanji politkomesar XI divizije drug arko Zgonjanin dolazi za politkomesara V kozarske brigade, a na njegovo mjesto dolazi drug Pero Radovi, dosadanji zamjenik politkomesara I krajike brigade Drug Niko Jurini, dosadanji politkomesar V kozarske brigade ide za sekretara banjalukog Okrunog komiteta. Isto tako drug Misiraa,1058 dosadanji zamjenik politkomesara V kozarske brigade ide sa Nikom Juriniem u isti okruni komitet. Umjesto druga Misirae dolazi drug Milo Pajkovi, dosadanji rukovodilac politodjela VI krajike brigade, a u posljednje vrijeme rukovodilac politodjela XI krajike brigade koja je u rasformiranju. Posebnim pismom obavjestiemo druga Niku Jurinia o njegovim novim zadaama. Potvrdite prijem ovoga pisma. Smrt faizmu sloboda narodu! 31.VIII 43. Za Oblasni komitet KPJ, za Bosansku 1059 krajinu: Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu uro Pucar Stari istoga dana, 31. avgusta 1943, saoptava politikomesaru 5. KNOU brigade Niki Juriniu Odluku o formiranju pored Prnjavorskog, jo jednog Okrunog komiteta KPJ u centralnoj Bosni za KotorVaro i podruje oko Banjaluke. Drugu NIKI JURINIU, politkomesaru V kozarske NOU brigade POLOAJ
uro Pucar Stari, Dokumenti i lanci, Banjaluka 1989, document br. 229, Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu uro Pucar Stari upuuje 14. maja 1943. Izvjetaj PK KPJ-e za Bosnu i Hercegovinu o radu Partije i stanju u Bosanskoj krajini, str. 579581 (izvodi). 1058 Duan Misiraa 1059 uro Pucar Stari, n. d., str. 685.
1057

397

Dragi drue, U sporazumu i po odobrenju CK KPJ formiran je jo jedan okruni komitet na terenu centralne Bosne. U vezi sa tom odlukom rukovodioc toga Okrunog komiteta bio bi ti,1060 a ostali lanovi toga komiteta bili bi drug Misiraa, drugarica Duanka Kovaevi, drug Josipovi i drug Kolundija po liniji SKOJ-a (ovaj treba istovremeno da bude i rukovodilac okrunog SKOJ-a). Djelokrug vaeg rada bi se protezao na Kotopr Varo do Vrbasa, ukljuujui Krupu na Vrbasu, Boac, sela iznad Banjaluke, odravati vezu sa Banjalukom, pomoi u formiranju Partijske organizacije u samoj Banjaluci i proiriti svoju djelatnist u pravcu ipraga i Maslovara, doprijeti do Crnog Vrha i obuhvatati sva ona sela koja ne moe da obuhvati prnjavorski Okruni komitet. Tanu raspodjelu uiniti u sporazumu sa drugom Ilijom Kostiem, rukovodiocem prnjavorskog Okrunog komiteta. Ne treba se kruto drati optina i srezova koji pripadaju ovome ili onome okrunom komitetu, nego treba da se vidi koji okruni komitet moe lake i bre gdje da dopre. U ostalom jedan lan Oblasnog komiteta doi e na va teren u toku ovih dana te e na licu mjesta utanaiti sve stvari sa vama. Nastoj da to prije sakupi ljude koji su predvieni u ovaj Okruni komitet i da otponete sa radom to prije. Imajte u vidu da je CK postavio pred nau partiju zadatak da se prvenstveno rad partijskih organizacija uvrsti i da se podigne uticaj partije u pozadini. U tu svrhu potrebno je organizovati nie i vie partijske kurseve za obine lanove i rukovodioce, putem kojih bi se podigao politiki nivo partijskog lanstva, a samim tim i njihpv autoritet meu narodom. Moramo prekinuti sa dosadanjom praksom da najsposobnije rukovodioce uvlaimo u vojsku a partijske organizacije na terenu ostaju bez rukovodioca Uslijed toga pojedine partijske organizacije su vrlo slabe, bez ikakvog uticaja u okolini u kojoj djeluju, esto puta nesposobne da sprovedu najobiniju direktivu u ivot. Najnovijom odlukom CK u pogledu jaanja nae organizacije na terenu i poveanja kadra koji je uzet iz vojske oekivati je da e rad nae partijske organizacije na terenu Bos(anske) krajine krenuti na bolje. Molim vas imajte ovo u vidu i uinite sve da se stanje popravi na vaem sektoru. Potvrdi prijem ovog pisma. Uz drugarski pozdrav, SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU! 31. avgust 1943. Za Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu1061 Istovremeno, odnosno 31. avgusta 1943. godine, Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu alje pismo zamjeniku politkomesara VIII krajike NOU brigade u vezi sa formiranjem navedena dva komiteta: Zamjeniku politkomesara VIII Kr. N. O. U. Brigade poloaj Dragi drue! Po primitku ovog pisma uputite druga Juru Mareka, dosadanjeg lana politodjela te brigade, u centralnu Bosnu neka se javi drugu Iliji Kostiu, sekretaru
1060 1061

Niko Jurini od poetka nije sekretar ovog Komiteta. Tu dunost je ve obavljala Duanka Kovaevi. Original, pisan na maini, latinicom, Arhiv CK SK BiH, 1943/1652.

398 Okrunog komiteta za srez prnjavorski, a istovremeno e biti lan Okrunog komiteta za Prnjavor. Drug Jure Marek primie dunost sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za prnjavorski a istovremeno e biti lan Okrunog komiteta za srez Prnjavorskoderventsko-tesliki i dobojski. Potvrdite prijem ovog pisma. Uz drugarski pozdrv Smrt faizmu Sloboda narodu! 31. avgusta 1943. Za Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu:1062 Po prijemu ovoga pisma pristupilo se formiranju dva okruna komiteta KPJ i SKOJ-a u srednjoj Bosni prema dobijenim instrukcijama u drugoj polovini septembra 1943. godine, ali instrukcije nisu do kraja sprovedene stoga to je situacija na terenu diktirala drugaija rjeenja: OK KPJ za Kotor-Varo i podruje oko Banjaluke: 1. Duanka Kovaevi, sekretar 2. Aleksandar izmi Aco 3. Duan Josipovi Duko 4. Duan Misiraa 5. Pero Kolundija 6. Nevenka Novakovi OK KPJ za Prnjavor: 1. Ilija Kosti, sekretar 2. Zdravko Preradovi Braco 3. Edhem Pobri 4. Mile Trnjakovi, sekr. OK SKOJ-a 5. Seka Vientijevi (dolazi kasnije) 6. Niko Jurini (dolazi kasnije) OK SKOJ-a za Kotor-Varo i podruje oko Banjaluke 1. Pero Kolundija, sekretar 2. Nada Podgornik 3. Milo Milakovi

OK SKOJ-a za Prnjavor: 1. Mile Trnjakovi, sekretar 2. Duan Vidovi Dule 3. Drago Stojovi 4. Milo Glii 5. Mio Jovanovi Koragin 6. Rada Ostoji-urii (dolazi kasnije9 7. Fahrija Kapetanovi (dolazi kasnije) 8. Mirko Sananin (dolazi kasnije)

Juraj Marek je doao na okrug Prnjavor u najavljeno vrijeme, ali nije bio u u OK SKOJ-a Prnjavor, ni lan ni sekretar, kao ni lan u OK KPJ za Prnjavor. Meutim, kako je u srednjoj Bosni djelovala Jedanaesta divizija, Juraj Marek je uskoro postavljen za rukovodioca SKOJ-a u toj diviziji. Obavljao je i druge odgovorne poslove i bio veoma zapaen po svojim sposobnostima i cjenjen u politikim krugovima srednje Bosne. Neto kasnije, u Okruni komitet SKOJ-a za Kotor-Varo i podruje oko Banjaluke, od novembra 1943. godine,1063 djeluje u slijedeem sastavu:
Original pisan na maini, latinicom, Arhiv CK SK BiH, Fond Ob. k KPJ za Bosansku krajinu, broj 1943/1648.
1062

399

1. Pero Kolundija, sekretar, 2. Milo Milakovi, organizacioni sekretar, 3. Nevenka Petri, lan i ujedno sekretar SK SKOJ-a za Travnik. U Prnjavoru je tada bila vrlo dobro razvijena politika aktivnost organizovani su aktivi SKOJ-a i naroito je bio razvijen rad sa pionirima, zahvaljujui snalaljivosti Dule Vidovia. Otpoeo je i intenzivan rad sa omladinom i SKOJ-em u selima trpci i Vijaani. U selima oko Vrbasa i Srpca bilo je nekoliko aktiva SKOJ-a ili pojedinih skojevaca koji su radili u ilegalnim uslovima i uprkos svim potekoama nisu se bili pokolebali. Prnjavorskim srezom rukovodio je Sreski komitet KPJ sa sekretarom Brankom Soldatom i Sreski komitet SKOJ-a sa sekretarom Miom Jovanoviem Koraginom, septembra 1943. godine: Sreski komitet KPJ Prnjavor: Sreski komitet SKOJ-a Prnjavor: 1. Branko Soldat, sekretar 1. Mio Jovanovi Koragin 2. Vid Njei 2. Jovo Jakovljevi 3. Zdravko Preradovi Braco i dr.3. uro Milinkovi1064 4. Dragica Tutnjilovi (dolazi kasnije)1065 12. Okruno savjetovanje SKOJ-a za okrug Kotor-Varo i podruje oko Banjaluke (septembar 1943) Okruno savjetovanje SKOJ-a za okrug Kotor-Varo i podruje oko Banjaluke, pripremano je due vrijeme i odrano je septembra 1943. godine u osnovnoj koli Grabovica, iako je lanova SKOJ-a na terenu bilo samo 30. Ali u radu savajetovanja uestvovali su i predstavnici SKOJ-a iz odreda, a u to vrijeme u Banjalukom odredu ima 8 lanova, a u Travnikom 22 lana SKOJ-a, 1066 kao i jedinica, koje su u to vrijeme boravile na ovom terenu (5. kozarska i 12. krajika). Osnovno izlaganje imao je Pero Kolundija, sekretar OK SKOJ-a, a delegate je u ime OK KPJ pozdravila Duanka Kovaevi, sekretar OK KPJ za okrug Kotor-Varo i podruje oko Banjaluke, Duko obot, politiki sekretar Komande banjalukog podruja i dr. Cjelokupan rad savjetovanja stavljen je u kontekst aktuelnih zbivanja u Jugoslaviji, a delegati su upoznati i sa politikim zbivanjima u svijetu, posebno u vezi sa relevantnim pitanjima za Jugoslaviju izgradnja nove vlasti u Jugoslaviji i priznavanje suvereniteta

Izvjetaj OK SKOJ-a za i podruje oko Banjaluke, od 19. 12. 1943. godine. N. Petri i M. Trnjakovi, O osnovnim karakteristikama omladinskog pokreta u podruju oko Banjaluke 1941 1945. godine, zajedniki rad navedena dva autora raen jula 1976. godine u Beogradu, ukupno 29 strana, pripremljen za ediciju Srednja Bosna u NOB, nije objavljen. 1065 Mirko Sananin, Gavro Majstorovi, Kaoci, Banjaluka 2000, U Odred je dolo i nekoliko djevojaka iz Srpca: Brana Savi, Nada Lazi, Bosa njegota, Dragica Tutnjilovi i dr. Djevojke su rasporeene za bolniarke, a Dragica Tutnjilovi je otila u Prnjavor u omladinsko rukovodstvo, za lana Sreskog komiteta SKOJ-a., str. 147. 1066 Statistiki podaci od novembra 1943, IPIRP, Sarajevo. U tim podacima stoji da na okrugu ima 30 l. SKOJ-a, u Banjalukom odredu 8, u Travnikom 22,
1064

1063

400 nae zemlje; o djelovanju izbjeglike vlade i izdaji kralja Petra II Karaorevia, stanju na istonom frontu i u sredozemlju itd. Pored rasprave o tekuim zadacima, poto je ve bilo stiglo i direktivno pismo o pripremama II kongresa USAOJ-a,1067 uesnici savjetovanja su i o tome upoznati. Osnovni zakljuak savjetovanja je bio omasovljavanje odbora USAOJ-a, poto ih je u tom periodu bilo manje nego aktiva SKOJ-a, kao i dalje razvijanje organizacije SKOJ-a na terenu, sa posebnim akcentom na znaaj idejno-politikog rada. Jedan od zakljuaka je bio da se formiraju optinski komiteti SKOJ-a. Poseban je znaaj ovoga savjetovanja u tome to smo otvoreno kazali da mladi komunisti moraju u svemu sluiti linim primjerom. Na to savjetovanje smo doveli uesnike i sa terena i iz vojske To je bio veliki dogaaj za drugove sa terena. Na ovom savjetovanju smo nastojali da uvjerimo uesnike sa terena da su postali daleko bolji uslovi sada nego to su bili za masovan rad sa omladinom. Mnogo se govorilo o organizacionim pitanjima, zatim o potrebi da se prevazie sektaki stav u vezi sa prijemom omladine u SKOJ, o potrebi osnivanja USAOJ-a, a posebno o formama rada kako bi se omladina vie okupila, posebno putem sekcija za kulturnoprosvjetni rad1068 Uskoro poslije ovoga savjetovanja, sa okruga Banja Luka ili su delegati na Oblasno savjetovanje SKOJ-a u Luci Palanku: Pero Kolunija, Veljko Vejinovi, Nevenka Petri, Milan Mareta, Mustafa Karaselimovi, Boja Vukovi, Jovo uki i dr. Ili su i delegati sa okruga Prnjavor na elu sa sekretarom OK SKOJ-a Prnjavor Milom Trnjakoviem. Na okrugu Prnjavor vrile su se pripreme za odravanje prve okrune konferencije SKOJ-a, jula 1944. godine. O aktivnostima u radu SKOJ-a u tom periodu Mile Trnjakovi, tada sekretar OK SKOJ-a kae: U toku juna vrene su obimne pripreme za I okrunu konferenciju SKOJ-a i odrana je u Prnjavoru 1. jula 1944. godine. Prisustvovalo je 110 delegata (85 delegata sa terena i 24 iz partizanskih odreda, ne raunajui predstavnike SKOJ-a iz brigada XI divizije. U ime Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za BiH konferenciji su prisustvovali Mile Perkovi, Mio Raki i Stojan Bjelajac lan Centralnog odbora USAOJ-a. Konferenciji je prisustvovalo 250 delegata iz svih krajeva i svih nacionalnosti i slojeva tadanjeg prnjavorskog okruga. Naroito su bili zastupljeni gradovi Tesli, Teanj i Derventa. Tada su odrane velike manifestacije bratstva i jedinstva u Prnjavoru, a i veliko sportsko takmienje izmeu delegata po srezovima i sa jedinicama 11. divizije.1069 13 . Sreska konferencija SKOJ-a za srez Kotor Varo, oktobra 1943. godine i formiranje SK KPJ i SK SKOJ-a za Tesli-Teanj Sreska konferencija SKOJ-a za srez Kotor-Varo odrana je u Kotor-Varou oktobra 1943. godine. Na ovoj konferenciji osnovno izlaganje je imao Milo Milakovi, lan OK SKOJ-a Banja Luka. Rasprava se vodila o zadacima kao to su: omasovljavanje aktiva SKOJ-a i odbora USAOJ-a, dalja agitacija za stupanje omladine u nae jedinice, uee omladine u prenosu ita i oruja, skupljanje hrane za nae jedinice i bolnice i sl.
1067 Pismo Oblasnog odbora USAOJ-a Bosanske krajine od 25. septembra 1943, IPIRP, Sarajevo, nova sign. 3/1. 1068 Pero Kolundija, n. d., str. 20. 1069 Mile Trnjakovi, n. d., str. 14. i 15.

401 Na konferenciji su izabrani u Sreski komitet SKOJ-a: Jusuf Skorup za sekretara, a za lanove edo Marjanovi, ivko Arseni, Pavle Joveti i Mika Arseni. U ovo vrijeme sekretari aktiva SKOJ-a bili su: Duanka Topoli u Kotor Varou, Mehmed Spahi u Vrbanjcima, Smilja Petri u Maslovarama, uro Boji u Borku, Todor Duki u Bastajima, Nada Maar u Bolnici XI divizije u Borcima i dr. Formiran je Sreski komitet KPJ za Tesli-Teanj na elu sa Miodragom Filipoviem Fiom i Kostom Joti Kojom. Sreski komitet SKOJ-a sainjavali su: Dragan Petrovi (Kragujevanin iz Prve proleterske brigade), Sabira Mulabeirovi iz Tenja i Drago Lazi iz Dragalovaca. Oni su na srezu imali 3 aktiva SKOJ-a na slobodnoj teritoriji (Brestovac, Osredci i Dragalovci), kao i 2 aktiva u okupiranom Tenju. 14. Osnivanje i rad Saveza pionira1070 Za vrijeme odravanja Prvog kongresa USAOJ-a u Bihau od 27 29. decembra 1942. godine osnovan je Savez pionira Jugoslavije. U sprovoenju zakljuaka sa toga kongresa poelo se sa formiranjem pionirskih odreda, odnosno sa osnivanjem optinskih i sreskih odbora Saveza pionira Jugoslavije. Meutim, u ustanikim danima, kada se poelo sa odravanjem posebnih sastanaka i konferencija sa omladinom, ve tada se zapoelo odvojeno raditi i sa djecom. Po selima, esto je bilo teko napraviti neku starosnu granicu ko spada u omladinu, a ko u djecu, poto su obino djeca dolazila i na omladinske konferencije, ali, obino omladina nije ila na skupove sa djecom, izuzev onih koji su bili zadueni za rad sa djecom. Posebno, u proljee 1942. godine, paralelno sa razvijanjem omladinskih aktivnosti, odvijao se i rad sa djecom. U Imljanima je martaaprila 1942. godine bilo okupljeno oko 50-70 djece sa kojom se organizovano radilo. Djeca koja su bila dorasla za kolu, okupljana su, prije svega, oko analfabetskih teajeva, poto kole obino nisu radile. U istom periodu, na primjer, u Skender Vakufu, u Maslovarama i u ipragama, paralelno sa okupljanjem omladine, okupljana su i djeca. Tako su na narodne zborove, na primjer u Skender-Vakufu, na kojem su govorili, izmeu ostalih, Mio Stupar i Vahida Maglajli, a posebno na zboru povodom proslave Prvog maja 1942. godine, na kome je govorio i Dujko Komljenovi, zajedno sa omladinom dola i djeca okupljena u ete i naoruana sa malim drvenim pukama.1071 I u Maslovarama je bilo slino u istom periodu.U selima gdje je bio pokrenut rad sa omladinom osnivane su i grupe djece, a djeca su, kao po pravilu, imala male drvene puke po ugledu na omladinu, koja je morala imati drvene puke zbog vojne obuke (misli se na muku omladinu). Na odravanim zborovima omladina je dolazila postrojena dva po dva, a kako su omladinci bili obuhvaeni vojnom obukom imali su drvene puke. Tako su i djeca dolazila postrojena dvoje po dvoje sa svojim malim drvenim pukama. Obino je na zborovima govorio Idriz Maslo, politiko komesar Maslovarske ete, zatim

Istine radi mora se reu da ni pokojni Mile Trnjakovi ni ja nismo neshto vie zabiljeili o radu Saveza pionira u srednjoj Bosni. Stoga se mora rai da su djeca dorasla za Savez pionira bila neuporedivo vie okupljena u Savez pionira i u sve aktivnosti u vezi s njegovim djelovanjem, nego to to proizilazi iz nashih izvjetaja i zabiljeki iz toga perioda. 1071 Kazivanje Srede ukaria i Slavka Popovia autoru.

1070

402 drugarica Vera Stefanovi,1072 novinar, i drugi. Dosta organizovan masovno-politiki rad, kako sa stanovnitvom, tako i sa omladinom i djecom, odvijao se sve do etnikog pua, izvrenog u Maslovarama, nou izmeu 7/8. aprila 1942. godine. Kada je osnovan prvi Sreski komitet SKOJ-a za Kotor-Varo, polovinom decembra 1942. godine,1073 jedan od zadataka bio je i rad sa djecom, koji se odvijao kako je ve navedeno. Analfabetski teajevi i pojedini oblici kultirnog rada bili su osnovni vid okupljanja djece. Na primjer, na kultirnim priredbama uvjek su uestvovala i djeca sa recitacijama ili nekim kraim dramskim sastavom. Januara 1943. ve su se poeli osnivati pionirski odredi poto su tada sa Bosanskom krajinom bile izuzetno dobre veze, pa su stizale i najnovije directive. Konkretno, materijali sa I kongresa USAOJ-a, a u okviru tih dokumenata bila je i informacija da je osnovan Savez pionira Jugoslavije i sve u vezi s tim, tako da se samo mjestimino stiglo neto uraditi i na osnivanju pionirskih odreda. Izmeu 18. i 20. januara 1943. reorganizovan je OK SKOJ-a za srednju Bosnu i Sreski komitet SKOJ-a za Kotor-Varo.1074 Tada se ve znalo o Savezu pionira, pa su se i aktivnosti odvijale u skladu s tim, u zavisnosti os politikih prilika na terenu. Kako je tada osnovan i Sreski komitet SKOJ-a za Prnjavor1075 i Tesliko-teanjski srez1076 identine aktivnosti su se odvijale i na djelokrugu rada ta novoosnovana sreska komiteta SKOJ-a. U prvim januarskim danima 1942. godine osnovan je pionirski odred u KotorVarou i sa njim se radilo sve do povlaenja naih snaga, 31. januara iste godine. Ali, odlaskom proleterskih jedinica sa teritorije srednje Bosne, januara/februara 1943. godine, kada u srednjoj Bosni ostaje samo etvrti krajiki NOP odred (obnovljen 2. februara 1943), a nakon izvjesnog vremena pridruuje mu se i Prva krajika NOU brigada, opet je masovno-politiki rad na terenu zamro. Jedino, kao to je ve navedeno, sasvim pojedinano, u pojedinim selima gdje se etvrti krajiki odred zadravao bar nekoliko dana u kontinuitetu, postojei Sreski komitet SKOJ-a za Kotor-Varo, iji lanovi su bili rasporeeni po etama, radili su neto koliko su mogli, ukljuiv i rad sa djecom, a isto tako i lanovi Povjerenitva OK SKOJ-a za srednju Bosnu.. U 1943. godini, poslije formiranja novog Sreskog komiteta SKOJ-a za KotorVaro, maja 1943. godine, kada je zapoeo relativno organizovaniji rad na okupljanju omladine u selima, koliko su prilike dozvoljavale, poelo se i sa osnivanjem pionirskih odreda. U tom periodu prvi pionirski odred osnovan je u Korianima, a neto docnije i u drugim selima u kojima se moglo politiki djelovati. Najorganizovaniji pionirski odred sa najrazvijenijim aktivnostima bio je u ipragama, a njime je rukovodila Olga Kneevi. Kada su tokom 1943. i 1944. godine osnivane partizanske osnovne kole, istovremeno su osnovani i pionirski odredi. Tako, na primjer, u osnovnim kolama uiteljice su bile: u Korianima Cica Tvrz, u Imljanima Mirko Joveti, u Vrbnjacima Augusta Filipovi Skorup, u Kruevu Brdu Duanka Petri, u Maslovarima Seka ipka,
Vera Stefanovi je bila poznati publicist i vrsni novinar prije Drugog svjetskog rata. Inae, bila je supruga Vilke Vinterhaltera. Kako se zatekla u Maslovarama za vrijeme etnikog pua, etnici su je zaklali. 1073 U sastavu ovog komiteta su bili: Josip Tvrz Pepi, sekretar, Duanka i Nevenka Petri i Nada Maar. 1074 Tada su u Sreskom komitetu SKOJ-a za Kotor-Varo bili: Vlado Kecman, sekretar, Duanka i Nevenka Petri, Rajko Duki, Lazo Gaji i Aco Gajeti. 1075 Sreski komitet SKOJ-a za Prnjavor sainjavali su: Stanko Vukainovi, sekretar, Vuko Trivi, Branko Fistri Malac i dr. 1076 Tada su Sreski komitet SKOJ-a za Tesliko-teanjski srez saunjavali: Mira Jotanovi, sekretar, Nevenka ekanovi, Drago Graek i dr.
1072

403 u eavi Zorka Jotanovi i dr. Ove kole, iz sasvim razumljivih razloga, oskudjevale su sa osnovnim materijalom za rad, pa je za period NOB-e bilo karakteristino da su djeca prilikom susreta sa borcima, skoro uvjek ih zaustavljali i traili papira i olovku da bi mogli da ue pisati. U Izvjetaju OK SKOJ-a za Banjaluku za oktobar 1944.1077 navedeno je da na srezu Kotor-Varo ima 6 pionirskih odreda, od toga etiri u Maslovarama, jedan u ipragama i jedan u Skender-Vakufu. Paralelno sa radom na opismenjavanju djece, pristigle za opismenjavanje, u partizanskim kolama radilo se i politiki, tako da su tokom rata ta djeca stasala u omladinu, odnosno USOAJ, a dosta ih je, sticajem ratnih prilika, iz statusa lana Saveza pionira postajalo borac sa pukom. Na sastanku OK SKOJ-a Banja Luka, odranom 7. jula 1944. godine, iznijeto je da ukupno evidentiranih pionira na optini Maslovare ima 126, Skender Vakuf oko 100, Korianima 44. itd.1078 U Izvjetaju OK SKOJ-a Banja Luka, od 18. jula 1944. godine, vidi se da je analfabetskim teajevima bilo okupljeno oko 250 polaznika, a to znai da je meu njima bio najvei broj djece.1079 U Izvjetaju istog komiteta, od 29. novembra 1944. godine, izmeu ostalog kae se i sledee: Imamo tri ete sa 77 lanova, 9 pionirskih teajeva sa 106 aka. Ove pionirske kole i teajevi, u vezi nemanja materijala i situacije, vrlo slabo rade.1080 Neposredno pred osloboenje, paralelno sa osnivanjem veeg broja kola, osnivani su i pionirski odredi, tako da su u prvoj polovini 1945. godine sva djeca koja su pohaala te kole bila obuhvaena i Savezom pionira. Formirali smo jedan bataljon pionira sa 120 lanova, a ukupno je bilo organiovano oko 500 pionira. kae Mile Trnjakovi za aktivnost Saveza pionira na okrugu Prnjavor, krajem septembra 1944. godine.1081 15. Skojevski i partijski kursevi u srednjoj Bosni KPJ je uvjek posveivala panju idejno-politikom radu sa lanovima SKOJ-a i omladinom, okupljenim oko odbora USAOJ-a, a posebno izraslijim kadrovima iz svojih redova. U aktivima SKOJ-a po pravilu odravani su radni i teoretski sastanci aktiva SKOJ-a, a esto i optinskih i sreskih komiteta. Pored toga to su KPJ i SKOJ neposredno uticali na cjelokupni rad SKOJ-a, pa tako i teoretski, i jedno direktivno pismo Agitropa Oblasnog komiteta SKOJ-a istaklo je znaaj teoretskog rada u SKOJ-u. U tom pismu, izmeu ostalog se kae: Teoretski rad: postaviti najozbiljnije pitanje teoretske izgradnje. Naroito posvetiti panju izuavanju istorije SKP /b/ i linije KPJ. Nema potrebe posebno naglaavati znaaj marksistikolenjinistike teorije, ako se uoi da je ta najnaprednija teorija omoguila slavnoj SKP /b/ stvaranje Crvene Armije1082 Koliko se panje posveivalo ovoj aktivnosti vidi se iz
1077

Izvjetaj OK SKOJ-a za Banjaluku za mjesec oktobar 1944, upuen Oblasnom komitetu SKOJ-a Bosanske krajine, nova sign. 8/2. 1078 Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I, str. 21. 1079 Izvjetaj OK SKOJ-a Banja Luka od 18.VII 1944, upuen Oblasnom komitetu BK, Arhiv CK SKBiH, Fond SKOJ-a, br. 203. 1080 Izvjetaj OK SKOJ-a Banjaluka od 29.XI 1944. godine, Arhiv CK SKBiH, Fond SKOJ-a br-312. 1081 Mile Trnjakovi, n. d., str. 19. 1082 Oblasni komitet SKOJ-a Bosanske krajine, oktobar 1942 godine, stara sign. 4/15516, nova sign.. 4/1.

404 direktivnog pisma Okrunog komiteta SKOJ-a za centralnu Bosnu, upuenom 25. avgusta 1943. godine, svim sreskim, odredskim i bataljonskim komitetima SKOJ-a na terenu srednje Bosne,1083 u kome se daje i plan rada sa naslovom: Materijal za preraivanje po rukovodstvima i aktivima sa ukupno 11 tema. Posebno se dodaje da sreska, bataljonska i odredska rukovodstva treba da obrade tri teme: o kritici i samokritici, protiv uskogrudog prakticizma i teoretsko-politiko podizanje kadrova. Krajem 1943. godine Oblasni komitet SKOJ-a za Bosansku Krajinu priao je organizaciji niih SKOJ-evskih kurseva. Iz arhive Oblasnog komiteta SKOJ-a1084 moe se zakljuiti da je u okrugu Banja Luka rad ovih kurseva zapoet krajem 1943. godine, a to potvruju i sluaoci1085 ovih kurseva. Prvi skojevski kurs na okrugu Banjaluka odran je septembra-oktobra 1943. godine u Kotor Varou, u zgradi biveg sreskog naelstva koji je trajao oko mjesec dana a sluaoci su spavali u zgradi bive umske uprave. Ovim kursom je rukovodila Nada Podgornik, lan OK SKOJ-a za srednju Bosnu, a bilo je 30-35 slualaca. Predavai na kursu su bili lanovi Okrunog komiteta KPJ i SKOJ-a, vojno-politiki rukovodioci iz brigada (V, XII i XIV). Najvei broj predavanja odrala je Nada Podgornik. Rad na kursu trajao je po cijeli dan. Poslije doruka bila su predavanja, zatim rad po kruocima, a poslije ruka individualno uenje i konsultacije. Na kraju kursa vrena je provjera znanja. Za vrijeme rada kursa, posjetila su ga Duanka Kovaevi, sekretar OK KPJ Banja Luka, Mileva Ljubotinja, sekretar SK KPJ Kotor Varo, Mihajlo Pavlovi, predsjednik Sreskog NOO Kotor Varo i dr. Na ovom kursu, izmeu ostalih slualaca, bili su: Arfan Hozi, Duanka Topoli, Ismet Rami, Avgusta Filipovi i Devida Durut iz Kotor Varoa, Sretko Raduli iz Imljana, Dane Pavlovi iz Bastaja, Stevan Popovi iz ivnica, ore Jokanovi iz Vitovlja, Jelka Slavni iz Koriana, ivko Arseni i Aleksa Ponorac iz Krueva Brda, Sabit Muinovi iz Skender Vakufa i dr. Pored lanova SKOJ-a sa terena, na ovom kursu je bilo i 13 slualaca iz V, XII, XIV brigade, kao i iz odreda. Iz Banjalukog odreda sluaoci su bili Dimitrije Gruba i Omer ipraga itd.1086 U drugoj polovini 1944. godine odrana su dva skojevska kursa u zgradi osnovne kole u Grabovici, kojim su rukovodile Nevenka Petri i Milka Filipovi, obe lanovi OK SKOJ-a za Banja Luku, o emu je odlueno na sastanku OK SKOJ-a Banja Luka, odranom 17. oktobra 1944. godine.1087 Prvim kursom je rukovodila Milka Pilipovi, a drugim Nevenka Petri. Program rada niih skojevskih kurseva bio je slijedei: I tema: RAZVITAK DRUTVA (Segal Ekonomski razvitak drutva)
Pismo Okrunog komiteta SKOJ-a za centralnu Bosnu svim sreskim, odredskim i bataljonskim komitetima SKOJ-a na terenu srednje Bosne, od 25. avgusta 1943. godine, IPIRP, Sarajevo, stara sign. 8/15700, nova 1/1. 1084 Pismo drugarici Fahriji (Kapetanovi, udata Jovanovi, napom. aut.) od 29. novembra 1943. godine u kome se kae da e na okruzima Banja Luka i Prnjavor odrati nie skojevske kueseve. Meutim, ona je drala te kurseve samo na okrugu Prnjavor, IPIRP, Sarajevo, stara sign. 33/15658, nova sign. 381/1. Prilog: Program rada skojevskog kursa. 1085 Kazivanje kursista navedenog kursa Todor Dukia i ivka Miljanovia autoru. 1086 Kazivanje Dimitrija Grubaa autoru. 1087 Nevenke Petri, Ratne pribiljeke I, str. 76-77.
1083

405 II tema: JUGOSLAVIJA (stvaranje, ivot naroda i omladine i kapitulacija) IIItema: DRUGI SVJETSKI RAT SSSR NA ELU BORBE SLOBODOLJUBIVIH NARODA IV tema: O PARTIJI V tema: LINIJA PARTIJE U NARODNOOSLOBODILAKOJ BORBI VI tema: SAVEZ KOMUNISTIKE OMLADINE JUGOSLAVIJE VIItema: UJEDINJENI SAVEZ ANTIFAISTIKE OMLADINE JUGOSL.1088 Drugi skojevski kurs u Grabovici trajao je od 7-15 decembra 1944. godine. Na kursu je bilo oko 30 slualaca. Meu njima su bili Bogdan Rakita, rukovodilac SKOJ-a Banjalukog odreda, Todor Duki iz Bastaja, Savo Popovi iz ivinica, Smilja Petri iz Maslovara, Luka Tejinovi iz Golog Brda, Milorad Barii iz Borka, edo odolovi iz Imljana, Mustafa Karaselimovi iz Kotor Varoa, ore atara iz Vrbanjaca, Vojo Kerezovi iz Dabovaca, Mira i Milka iz odreda i dr. Na dan poetka skojevskog kursa odran je sastanak skojevskog aktiva, pa navodimo zabiljeeno: Sastanak skojevskog aktiva na skojevskom kursu, dne 7.XII 1944.g. Dnevni red: 1. Biranje sekretara 2. Raspodjela rada 3. Razno Za sekretara aktiva SKOJ-a je izabran drug Mustafa Karaselimovi. Zaduienja: drugarica Mira kulturna sekcija, hor, Milka uz pomo atare i Voje higijena, edo odolovi ekonom.1089 Prema istom izvoru odran je jo jedan sastanak ovog aktiva SKOJ-a. Bila je samo jedna taka dnevnog reda: Pitanje discipline i odgovornosti. 1090 Nisu navedeni razlozi za ovaj dnevni red. Ali to ne mora da znai da su postojali neki posebni problemi, ve vie govori o nainu rada, odnosno razmiljanja u tom vremenu u SKOJ-u, poto se i na najmanje sitnice veoma otro reagovalo. Zadueni rukovodioci kursa morali su se starati za sve potrebe u vezi sa odravanjem kursa. Tako je, na primjer, Nevenka Petri zabiljeila da se za kurs, kojim e ona rukovoditi, treba da obezbjede karbitne lampe, 200 kg ita, 50 kg pasulja, 150 kg krompira, jedna kola voa, a da meso i sir treba da se obezbjede preko optine iprage. Zabiljeeno je, takoe, da svi kursisti treba da ponesu sa sobom ebad, porcije i kaike.1091 U Izvjetaju OK SKOJ-a za Banja Luku, od 29 novembra 1944, kae se: Odrali smo jedan produeni vaspitni sastanak od 7 dana, na kojem je prisustvovalo 25 lanova iz vojske i sa terena. Uspjeh na tom sastanku bio je dosta dobar. Pored politikog znanja kojeg su dobili, stekli su i praksu kako e da rade na terenu. Taj je sastanak bio prvi, i nije bio najuspjeniji. Onaj plan koji ste nam poslali, ini nam se da je za sedam dana velik. Nivo skojevaca je na vrlo niskom stupnju, a svaka stvar morala se detaljno razraivati.
1088 1089

IPIRP, Sarajevo, stara sign. 33/15658, nova sign.38/1. Nevenka Petri, Ratne pribiljeke II, str. 7 1090 Ibid., str. 7. 1091 Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I, str. 77.

406 Mi predlaemo, uzevi u obzir iskustva sa prvog sastanka, da bi trebalo ove sastanke odravati po 9 dana. Na ovom sastanku uesnici kursa nisu nita pribiljeavali radi slabe pismenosti i sporog pisanja, to je bilo pogreno. Vladalo je veliko interesovanje kod drugova. U izvjetaju OK KPJ Banja Luka, od 8. decembra 1944. godine, kae se, izmeu ostalog: Otpoeo je vaspitni rad i odran je jedan proireni vaspitni sastanak, koji je trajao 7 dana, sa dosta uspjeha. U toku su dalji sastanci. Oba citirana izvjetaja govore o zapoetoj praksi organizovanijeg rada na idejnopolitikom uzdizanju lanova i rukovodilaca SKOJ-a. Iako su kursevi nazivani produenim vaspitnim sastancima, u toku samog rada ovih kurseva oni su i tretirani kao kursevi, a oni to, zaista, u praksi i jesu bili i tako su se i zvali. Samo su u pimima Oblasnog komiteta SKOJ-a tretirani kao propdueni vaspitni sastanci. etvrti i poslednji skojevski kurs do osloboenja za srez Kotor Varo, Banjaluki i Uzlomaki odred, u vrijeme kada je postojao samo jedan Okruuni komitet SKOJ-a za centralnu Bosnu, odran je od 14-21. januara 1945. godine, u Maslovarama, u kui Natalije Petri. Kursom je rukovodila i odrala skoro sva predavanja Nevenka Petri. I na ovom skojevskom kursu formiran je aktiv SKOJ-a: Formiranje aktiva SKOJ-a na skojevskom kursu, dne 15.I 1945. g. Dnevni red: 1. Biranje sekretara 2. Raspodjela rada 3. Razno Za sekretara aktiva SKOJ-a izabrana je Asima Karaselimovi, a i sekretar je kursa. Raspodjela: komandir kursa je Stevo Mandi. Mirko (prezime neitko) dopisnitvo, Nea knjiniar (za literaturu), Jovi zaduen za hor, Stanko Baji za analfabetski teaj i Milan i Branko za higijenu1092 Kao to se vidi na ovom kursu bio je i komandir kursa, Stevo Mandi, to govori o tome da je postojala realna opasnost od napada etnika iz okoline, pa se moralo raunati i sa njihovim eventualnim napadom. Meu navedenim zaduenjima vidi se i zaduenje za analfabetski teaj, to govori da su na kurs dolazili i nepismeni skojevci. Prije poetka rada svakog kursa obino se odrao sastanak na kome su izabrani: ekonom koji se starao o ishrani, knjiniar koji se starao o literaturi, papiru i sl. i sekretar kursa koji je, ujedno, bio i sekretar aktiva SKOJ-a sastavljenog od uesnika kursa. Ako je bilo lanova KPJ, obino su se formirale partijske elije, u saglasnosti sa OK KPJ ili SK KPJ, u zavisnosti od doga gdje je kurs odravan. Radilo se po kruocima, u kojima je bilo 5-6 lanova, a rukovodilac kruoka je obino bio najizrasliji lan SKOJ-a u tom kruoku. Kursevi su obino trajali 7-8 dana. Jedna tema obraivana je jedan dan. A osmi dan bila je manja provjera znanja, podjela tzv. karakteristika sa kursa i, im su kretali kuriri ili neka druga mogunost kretali su i kursisti u svoje jedinice, odnosno odredita. Na kursevima je organizovan kulturno-prosvjetni rad. Kao najmanje, na svakom kursu organizovane su zidne ili usmene novine, zatim pjevaki horovi. Ako je u mjestu
1092

Nevenka Petri Ratne pribiljeke II, str. 76.

407 odravanja kursa bila neka priredba kursisti su se ukljuivali sa nekom svojom takom programa. Po zavretku kursa izdavane su pisane karakteristike svakom pojedincu o uspjehu koji je pokazao na kursu, kao i o marljivosti i zalaganju u drutvenom ivotu. lanovi OK SKOJ-a koji su bili zadueni za organizovanje skojevskog kursa i, istovremeno i da ga odre, tj. da odre sva ili skoro sva predavanja, ujedno su bili zadueni i za cjelokupnu organizaciju toga kursa, kao na primjer da se obezbjedi potrebna koliina hrane, pekara, kazan za kuvanje, tanjiri, deke za pokrivanje itd. Jer, iako su svi lanovi, odnosno rukovodioci SKOJ-a pozvani na skojevski kurs bili obavjeteni da treba da ponesu deku, porciju i kaiku, kao pravilo nikada manjmanje treina pozvanih to nije donijela, esto i iz objektivnih razloga, jer ako to ve nisu imali nisu imali gdje da kupe. Pojedini skojevski rukovodioci ili su na srednji skojevski kurs u Mrkonji-Grad. Sluaoci ovog kursa bili su: edo Marjanovi, Jusuf Skorup, Nikola Arseni, Mustafa Karaselimovi, Pavle Joveti i dr.,1093 a rukovodilac ovoga kursa bio je Braco Nemet Kozaranin, lan Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku Krajinu. Pojedini lanovi Okrunog komiteta SKOJ-a u zavisnosti od afiniteta prema pojedinim poslovima, a jo vie od toga da li dobro sarauju sa Sreskim komitetom KPJ na srezu na kome se nalaze na terenu, na primjer sa odravanjem skojevskog kursa ili drugim povodom, esto su ulazili i u neke komisije ili odbore, privremenog karaktera, pri Sreskom komitetu KPJ dotinog sreza na kome su privremeno djelovali i pomagali svojim znanjem po odreenim pitanjima. Navodimo jedan takav primjer, kao ilustraciju: Sastanak Komisije za dopisnitvo: 1. Sida (Marjanovi, napom. aut.) 2. Nevenka (Petri, napom. aut.) 3. Vlado (Ivanovi, napom. aut.).1094 U vrijeme kada je oformljena gornja komisija Vlado Ivanovi je bio sekretar Sreskog komiteta KPJ Kotor-Varo, sa sjeditem u Maslovarama, Sida Marjanovi je bila lan, a Nevenka Petri je privremeno bila ukljuena u taj rad dok se nalazila po zadatku na tome srezu. Inae, sa navedena dva lana komisije bila je u 1942, odnosno 1943. godini lan istog komiteta (sa Vladom u SK SKOJ-a Kotor-Varo, a sa Sidom u SK KPJ Travnik). Pojedini skojevski rukovodioci u toku NOB-a pohaali su i partijske kurseve. Tako, na primjer, na Prvom partijskom kursu u srednjoj Bosni, koji je odran u ipragama, a poeo je sa radom 22. jula, a zavrio 16. avgusta 1943. godine. Sluaoci su bili i omladinski rukovodioci, raniji ili aktuelni: Rajko Duki, Branko Soldat, Milutin urevi, Jovanka Crnomarkovi, Vlado Kecman, Stevo Simi, Nevenka Petri1095 i dr.
Kazivanje ede odolovia i Jusufa Skorupa autoru. Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I, str. 77. Ova zabiljeka u ovom tekstu se nala kako bi se pokazalo da su lanovi OK SKOJ-a na odreenim sektorima ukljuivani i u poslove gdje nisu bili organizaciono povezani. To je raeno na nekoj drugarskoj bazi, na osnovu toga to su troje navedenih bili u odreenim fazama razavoja, zajedno lanovi komiteta. A takvih sluajeva je bilo vie. U navedenoj Komisiji Sida Marjanovi je bila lan SK KPJ za Kotor-Varo, a due vrijeme ranije je bila zajedno sa N. Petri lan SK KPJ za Travnik. Vlado Ivanovi je u momentu osnivanja ove Komisije bio sekretar SK KPJ za KotorVaro. Sa N. Petri je krajem 1942. bio zajedno u Sreskom komitetu SKOJ-a za Kotor-Varo Vlado je bio sekretar, a Nevenka lan itd. 1095 Kako sam imala 16 godina na ovom kursu bila sam najmlai polaznik.
1094 1093

408 Rukovodilac ovog partijskog kursa bio je Marko Perovi. U toku rada kursa, kada je Vrhovni tab, poslije pete neprijateljske ofanzive doao na Petrovo Polje, 4. avgusta 1943. godine, nekoliko predavanja odrao je i Krsto Popivoda, poto je on bio pri Vrhovnom tabu.1096 Pojedine jedinice koje su boravile u ipragama i Grabovici organizovale su, u saradnji sa SK KPJ i SK SKOJ-a Kotor Varo i Travnik i OK SKOJ-a za Banja Luku, vojno-omladinske kurseve za omladinu sa teritorije dva pomenuta sreza, kao i za omladinu koja je bila u tim jedinicama, a nije imala potrebnu vojnu obuku. Tako je tab XI krajike divizije organizovao vojno-omladinski kurs u ipragama, iji je rukovodilac bio Drago Rodi iz V. kozarske brigade. Isti kurs organizovan je i u Grabovici. Na svakom od ova dva kursa, bilo je po oko 80 omladinaca. Najvei broj slualaca ovih kurseva koji su bili domai, sa terena sreza Kotor-Varo ili Travnik, stupio je u nae jedinice.1097 U drugoj polovini 1943. godine organizovan je i jedan skojevski kurs na Kulaima za lanove SKOJ-a iz cijele srednje Bosne. Tako su iz sreza Kotor Varo na ovom kursu sluaoci bili Janko Kneevi, Muho Kreso, Asima Karaselimovi i Jokanovi iz Odreda. U srednjoj Bosni organizovan je i poeo je sa radom i Srednji partijski kurs. Poeo je sa radom 13. decembra 1943. godine u Maslovarama. Bilo je predvieno da na ovaj kurs dolaze polaznici iz cijele srednje Bosne, ali i ire i to politiki radnici sa terena i vojno-politiki rukovodioci iz est srednjobosanskih partizanskih odreda, kao i tri brigade koje su tada dejstvovale u srednjoj Bosni. Due vrijeme vrene su pripreme i renovirana je zgrada koja je prije rata bila trgovina Adema Dizdara u Maslovarama. Kao dio priprema bilo je predvieno da se formira Podruni bataljon pri Komandi podruja Banjaluka, koji treba da titi: OK KPJ i OK SKOJ-a za Banjaluku i Prnjavor, sreske komitete KPJ i SKOJ-a, kao i ovaj srdenji partijski kurs, predvien za kadrove iz srednje Bosne i ire. Za komandanta toga Podrunog bataljona postavljen je Vladimir Mari, a za zamjenika politikog komesara Vlado Kecman. Prije poetka rada ovog srednjeg partijskog kursa, Podruni bataljon bio je ve formiran i imao je tri ete. Za rukovodioce ovoga kursa bili su odreeni Ljubo Babi i Milutin Velimir. Kad je sve bilo spremno dolo je oko 40-ak polaznika: Duan Josipovi Duko, Edhem Pobri, Dervi Gazi Dedo, Jovo Popovi i Duan Gusak iz Krmina, Zdravko Preradovi Braco, lan SK KPJ Prnjavor, Mihajlo Pavlovi, predsjednik Sreskog narodnooslobodilakog odbora za Kotor-Varo, Viktorija Petri-Kapor, sekretar Optinskog komiteta KPJ za Maslovare i Duko Bori, Stevka Jelii Medi; iz Teanjsko-teslikog odreda Milivoje Danilovi; iz Motajikog pdreda Stevo Simi, komandant bataljona i jo drug Spaso; iz 14. srednjobosanske brigade Josip Tvrz Pepi, komesar bataljona, Stanko Vukainovi, pomonik politikog komesara bataljona, Uro Kreco, politiki komesar ete; Vladimir Mari, komandant Podrunog bataljona, Vlado Kecman, zamjenik politinog komesara Podrunog bataljona; iz Pete kozarske brigade bili su: Boro Gaea, politiki komesar bataljona, Devad Kuji, Ljuban Borojevi, Duan Samardija, Uzeir Zubovi Lambika, sva etvorica politiki komesari eta i urica urii, pomonik
1096

Za nas sluaoce bilo je veliko iznenaenje da u vrijeme kad nam je drao predavanja Krsto Popivoda nije bio lan KPJ. Naime, zbog nekih obrauna sa pojedinim strujama u KPJ bio je jo prije 1941. iskljuen iz KPJ. 1097 Kazivanje Marka Zeca autoru. Takoe i lina saznanja autora.

409 politikog komesara u ovoj brigadi; iz Dvanaeste grigade bili su: Bogdan Moraa i Tone Viki Anton, politiki komesari eta i jo jedan zamjenik politikog komesara (u izvoru nije navedeno ime); Rizo Selmanagi politiki komesar bataljona u Osamnaestoj srednjobosanskoj brogadi; iz Bihakog odreda bio je Branko Sekuli, politiki komesar ete, te Omilj Kreco i Omer ipraga iz Banjalukog odreda i dr. Ovaj kurs je radio dvadesetak dana, ali kako je poela esta neprijateljska ofanziva, 4. januara 1944. godine, prestao je s radom. Svi vojno-politiki rukovodioci vraeni su u njihove jedinice, partijski kadrovi s terena u svoje komitete, odbornici u njihove NOO i sl. Po zavretku ofanzive ovaj kurs je nastavio rad, ali ne u Maslovarama nego u eavi. Mnogi kursisti se nisu vratili, zato to u promjenjenim okolnostima nisu mogli napustiti svoje dunosti. Neki od njih su se, kao ranjenici, nali u partizanskim bolnicama, a neki su izginuli.1098 16. Rad SKOJ-a u odredima srednje Bosne od sredine 1943. godine a) Partizanski odredi na okrugu Banjaluka - Banjaluki odred U prvoj polovini maja 1943. godine (vjerovatno 13. maja) IV krajiki NOP odred promjenio je ime u Banjaluki NOP odred. Narednog mjeseca, u prvoj polovini juna 1943. godine Banjaluki NOP odred je naredbom taba 11. krajike udarne divizije podjeljen na dva odreda, tako to su od njegova dva bataljona, 10. juna, osnovana ta dva nova odreda Banjaluki i Prnjavorski odred. Rukovodilac SKOJ-a u Banjalukom odredu bio je od osnivanja Vlado Kecman, koji u vezi sa tim svojim zaduenjem kae: Poetkom jula doao mi je Reuben Mevorah, zvani Petar Petrovi, lan SK SKOJ-a Kotor-Varo. Odrali smo sastanke aktiva SKOJ-a u etama, a zatim sastanak aktiva SKOJ-a u Skender-Vakufu i jo jedan ili dva sastanka aktiva SKOJ-a u okolini Safet Fejzi, zamjenik politkomesara Odreda pozvao me je na sastanak Odredskog komiteta KPJ Tom prilikom postavljen mi je zadatak da odrimo omladdinski sastanak svih lanova SKOJ-a u Odredu, te da se aktuelizuje prijem novih lanova u SKOJ, da se sa vie povjerenja gleda na mlade borce, te da se i kriterij za prijem u SKOJ omeka, kako bi se bre mladi ljudi uzduzali u idejno-politikom smislu. Kako je Reuben Mevorah boravio u Skender-Vakufu, istog dana smo se dogovorili da organizujemo zajedniku konferenciju lanova SKOJ-a iz Banjalukog odreda i sa terena optine Skender-Vakuf. U konsultaciji sa Safetom Fejziem za taj sastanak dogovoren je dnevni red: 1. Stanje na frontovima antihitlerovske koalicije u borbi protiv faizma, (Safet Fejzi), 2. Organizaciono stanje SKOJ-a i USAOJ-a u Odredu i na terenu (Vlado Kecman i Reuben Movorah), 3. Dalji zadaci SKOJ-a i USAOJ-a u mobilizaciji omladine u partizanske jedinice (Stanko Vukainovi). Poslije svake take dnevnog reda voena je diskusija. Izmeu ostalih, diskutovali su Pavle Joveti, koji je insistirao na iroj mobilizaciji naroda, Dimitrije Gruba se zalagao za bolju opskrbu boraca na frontu i vee povjerenje prema mladim ljudima i njihovom brem uzdizanjuAna Mari je ozbiljno zamjerila mnogim lanovima SKOJ-a koji slabo utiu
1098

Veina podataka za ovaj Srednji partijski kurs u Maslovarama preuzeta je iz rada Vlade Kecmana Srednji Partijski kurs u Maslovarama, koji je V. Kecman dao na uvid autoru iz svoje line arhive.

410 na omladinu u selima, kada prolaze ete i druge jedinice, kao i to da se mnogo vie moe davati priredbi po selima ore Popovi je naveo vie primjera loeg ponaanja skojevaca za vrijeme borbe Perica Popovci je tih dana primljen u SKOJ. On se na ovom savjetovanju udio i pitao se zbog ega nisu njegovi drugovi Tomislav Bubi, Jovica Tomaevi, oko Bubi i Nikola Arseni, lanovi SKOJ-a? Oni nisu samo zato, kazao je Perica, to su mladi, izmeu 12 i 15. godina. Saaljevao ih je, jer se po njegovom miljenju nepravilno ponaamo prema mladim drugovima edo Marjanovi je diskutovao o radu lanova SKOJ-a na terenu njegovi drugovi ne smiju mnogo da se angauju, jer e ih tako otkriti etniki sompatizeri, a onda poslije kompromitacije moraju ii u partizanske jedinice, ili e od strane etnika biti likvidirani Omer ipraga je insistirao da se vie radi meu muslimanskom omladinom, zatim da se pree na mobilizaciju omladinaca u partizanske jedinice. Ako ih mi ne mobiliemo u partizane, mobilisae ih drugi u domobrane, ustae ili etnike, a pojavila se i seoska muslimanska milicija, o emu se sve vie i ee pria u selima. Rezime rada ovog savjetovanja dali su Stanko Vukainovi i Reuben Mevorah, koji su insistirali na veem i organizovanijem radu sa omladinom na broj mobilizaciji omladine mladia i djevojaka, da dolaze u partizanske jedinice. Stanko je podrao diskusiju ede Marjanovia, omladinca iz Kostia, da treba sa vie opreznosti raditi sa naim simpatizerima i aktivistima na terenu, jer se svojim radom izlau etnikoj bandi na njen udar. Stanko kao i Reuben su izrazili jedinstveno miljenje da omladinu u selima treba primati u aktive SKOJ-a, ali i drati ih na linoj vezi kad je to potrebno1099 Poslije prelaska Vlade Kecmana na novu dunost, rukovodilac skoja u ovom Odredu bila je Jovanka Crnomarkovi, koja je istovremeno bila i referent saniteta Odreda. Na ovoj dunosti ostala je sve do formiranja 14. srednjobosanske NOU brigade. U svim etama, kojih je bilo tri, formirani su aktivi SKOJ-a.1100 Odredski komitet imao je etiri lana, zajedno sa sekretarom, poto su sekretari aktiva obino ulazili u odredski komitet. Iz izvetaja OK KPJ za srednju Bosnu, od 4. jula 1943. godine, vidi se da u Banjalukom odredu ima 25 lanova SKOJ-a, od ukupno 160 boraca.1101 Oito je da je bilo sektaenja u pogledu prijema mladih boraca u SKOJ o emu ovaj podatak sam za sebe govori. Kako su poele pripreme za formiranje prve srednjobosanske brigade, prva naredba taba 11. divizije u kojoj se pominje osnivanje 14. srednjobodsnske brigade, nosi datum 17. oktobar 1943. godine. Ali, svakako je znatno ranije donijeta odluka da se u srednjoj Bosni osnuje srednjobosanska brigada i to od jednog bataljona iz Banjalukog odreda i dva bataljona iz Prnjavorskog odreda. Tako su i pripreme zapoele ranije. Ve poetkom oktobra u Banjalukom odredu donijeta je odluka da Prvi bataljon ide u novu brigadu s tim da se na mjesto dotadanje Tree ete ukljui Udarna eta Odreda i da se tako reorganizovan Prvi bataljon ukljui u

Vlado Kecman, Zajedniko savjetovanje SKOJ-a Banjalukog odreda i sa terena Skender-Vakufa, apirografisanu kopiju ovog lanka, ukupno 5 i po stranica, autor dobila na uvid iz line arhive Vlade Kecmana. 1100 Kazivanje Jovanke Crnomarkovi autoru. 1101 Izvjetaj OK KPJ za centralnu Bosnu od 4. jula 1943. godine, IPIRP, Sarajevo, stara sign. 80/8416, str. 2.

1099

411 14. brigadu kao njen Prvi bataljon, a izdvojena Trea eta Prvog bataljona Banjalukog odreda da ostane kao jezgro za dalji razvoj i jaanje Banjalukog partizanskog odreda. Za komandanta tog novog Banjalukog NOP odreda postavljen je uro Prica, a za politkomesara Drago udi. Za zamjenika komandanta Odreda postavljen je Vladimir Mari, za pomonika politkomesara Duan Kati uco i za obavjetajnog oficira Savo Mari. Banjaluki odred u novom sastavu, poslije osnivanja 14. srednjobosanske brigade, uskoro je ojaao tako da je imao 300 boraca. Kasnije, u novembru 1943. godine Banjaluki odred je iz svojih redova izdvojio 30 boraca, preteno Muslimana i uputio ih u novoformirani Teanjsko-tesliki odred. Po nareenju taba 11. divizije u 1944. godini Banjaluki odred je izdvojio jezgro boraca i kadra i za osnivanje Uzlomakog i Vlaikog odreda. Tako je Banjaluki odred postao svojevrstan izvor za jezgro kadrova prilikom osnovanja novih jedinica u srednjoj Bosni. Komandni kadar ovog Odreda i dalje se mjenjao. Poslije Price za Komandanta je postavljen Vladimir Mari, a poslije njegovog odlaska u 18. srednjobosansku brigadu, za komandanta je postavljen Luka Radeti, koji je ostao na toj dunosti dokonanog rasformiranja odreda, poslije 10. maja 1945. godine. Od formiranja XIV srednjobosanske brigade, Reuben Mevorah zvani Petar Petrovi, bio je rukovodilac SKOJ-a u Banjalukom odredu. On docnije odlazi za komandira Udarne ete Odreda. Od januara do septembra 1944. godine rukovodilac SKOJ-a Banjalukog odreda bio je edo Marjanovi, a njegov zamjenik Dimitrije Gruba. Sekretar aktiva SKOJ-a u Prvoj eti bio Mirko Stokani, u Drugoj Dimitrije Gruba (pored ve navede dunosti), a u Treoj eti Niko Vujinovi.1102 Iz izvetaja Odredskog komiteta SKOJ-a Banjalukog odreda, od 30. juna 1944. godine, vidi se da ima 29. lanova SKOJ-a, da je neobuhvaenih mladih boraca 57, a u odredu je bilo etiri aktiva SKOJ-a. U ovom izvetaju se posebno govori o teoretskom radu, pa se kae da su obradili Ekonomski razvitak drutva od Segala, Omoladinsku borbu, Titov govor i dr., te da najbolje napreduje u ovom pogledu Duan Stanarevi, sekretar aktiva SKOJ-a Prve ete.1103 Neposredno po osnivanju, kao i neto docnije, lanovi SKOJ-a u ovom Odredu bili su: Advan Hozi, Mustafa Karaselimovi, Teofik Mujki, Petar Mari-Veliki, Pavle Joveti, Jovica Trkulja, Lazo Gaji, Branko Obradovi, Vlasta Tvrz, Drago Luburi, Simo Ralja, ore Popovi, Vlado Popovi, Perica Popovi, Evgenije-enja ugi, Milojko Makari, Jovica (iz Grabovice), Judita Albahari, Olika Gutman, Dimitrije Gruba, Rajko Duki, Omer ipraga, Strahinja Crnomarkovi, Ismet Mesi, Avgustin Niki, Mustafa Gazi, Mehmed alo, Irfan Mahi, Omilj Kreco, Kreco (Omiljov brat), Mina Deli, Teofik Kori i dr.od kojih je vrina otila u 1. bataljon 14. srednjobosanske brigade1104

Kazivanje Dimitrija Grubaa autoru. Izvjetaj Odredskog komiteta SKOJ-a Banjalukog partizanskog odreda od 30. juna 1944. godine, IPIRP, Sarajevo, nova sign. 2/2. 1104 Kazivanje Jovanke Crnomarkovi autoru. Meutim, neki od nabrojanih tada su ve bili primljrni u KPJ, kao na pr. Rajko Duki, Vlasta Tvrz, ali su i dalje radili sa skojevcima, pa tako prisustvovali i na sastancima.
1103

1102

412 Od septembra 1944. pa zakljuno sa 10. januarom 1945. godine, rukovodilac SKOJa u Banjalukom odredu bio je Bogdan Rakita, to se vidi iz njegovih pet izvjetaja,1105 koje je dostavio Okrunom komitetu SKOJ-a za Banja Luku Kotor-Varo, odnosno Okrunom komitetu SKOJ-a za centralnu Bosnu. U prvom od ovih izvetaja kae se da ima 23 lana SKOJ-a, a u poslednjem 32. Svi izvetaji daju sliku veoma bogatih aktivnosti u politikom i kultuno-prosvjetnom radu i pored vojnih operacija koje su bile este. Tako, na primer, u prvom izvjetaju se kae da je u proteklih petnaest dana u svim etama i radnom vodu odrano po tri politike konferencije i detaljno se opisuje koji materijali su obraeni. Kulturno-prosvjetni rad u Odredu je bio veoma iv, iako je bilo dosta nepismenih, pa i meu skojevcima, ali vidi se da su oni vrijedno savlaivali i taj zadatak. esto su odravane priredbe na terenu po selima. To je bio poseban vid aktivnosti da bi se to vie radilo na pridobijanju omladine da stupa u Odred, ukljuujui i omladinke, poto su u tom Odredu sa sela ve bile etiri omladinke-borci: Ana Mari i Duja Mari, jo jedna iz Imljana i jedna iz Garia. Skojevci su bili meu najborbenijim borcima, posebno meu bombaima. Na sastanku OK SKOJ-a Banja Luka, od 7. jula 1944. godine,1106 u raspravi o organizacionom stanju, iznijeto je da u Banjalukom odredu ima 26 lanova SKOJ-a. Na sastanku skojevskog aktiva Prve ete Banjalukog odreda, odranom 29. septembra 1944. godine,1107 bilo je sedam lanova SKOJ-a. Istog dana odran je i sastanak aktiva SKOJ-a Udarne ete,1108 u kojoj je tada bilo sedam lanova SKOJ-a, a sekretar je bio Aleksa eli. Izmeu ostalog, utvreno je da svi lanovi SKOJ-a treba da znaju rukovati mitraljezom. Narednog dana odran je sastanak Bataljonskog komiteta SKOJ-a sa dnevnim redom: formiranje komiteta, politika situacija, organizaciono stanje i omasovljenje, zadaci i razno. Sekretar Bataljonskog komiteta SKOJ-a bio je Bogdan Rakita, a lanovi Mirko Stokani, Stevan Popovi i Zdravko (vjerovatnije arko) Svjetlanovi. Ukupno je bilo 20 lanova SKOJ-a u tri aktiva i to: u Prvoj eti 7, u Drugoj 8 i u Treoj eti 4, a pri tabu 2. lana.1109 Na sastanku je, izmeu ostalog, iznijeto da jedan i po dan nisu odravani ni radni ni teoretski sastanci, iz ega se vidi, gledano iz dananje perspektive, da je u toj sredini vladao veliki radni entuzijazam. Takoe je iznijeto da Odredsko rukovodstvo SKOJ-a nije odralo ni jedan radni niti teoretski sastanak u poslednje vrijeme, usled stalnih pokreta. Takoe je sa zabrinutou uoeno da je velika nepismenost meu borcima. Meu 156 lanova SKOJ-a u okrugu Banjaluka, kako je iznijeto na sastanku OK SKOJ-a za Banja Luku 9. oktobra 1944. godine, bilo je 33 lana SKOJ-a u Banjalukom odredu.1110 Negdje iza 17. oktobra 1944. godine, odrana je odredska konferencija SKOJa Banjalukog odreda. Tada je bilo ukupno 35 lanova SKOJ-a i to: pri tabu odreda aktiv sa 4 lana, u Udarnoj eti 8 i u Prvom bataljonu 23 lana SKOJ-a. Na toj konferenciji razmatrano je teoretsko uzdizanje lanova SKOJ-a. Obraeni su zakljuci oblasnog savjetovanja SKOJ-a, odranog u Luci Palanki, poetkom septembra 1944.
Izvjetaji Odredskog komiteta SKOJ-a Banjalukog odreda: IPIRP Sarajevo, pod slijedeom brojevima: nova sign. 3/2 od 39. septembra 1944; nova sign. od 15. oktobra 1944; nova sign, 10/2 od 15 novembra 1844; nova sign, od 10. januara 1945. godine. 1106 Nevenka Petri, Rantne pribiljeke II, str. 21. 1107 Ibid., str. 57. 1108 Ibid., str. 58. 1109 Ibid., str. 58. 1110 Ibid., str. 65.
1105

413 godine, zatim Najosnovnije stvari koje treba znati svaki skojevac. Uoeno je da je ovaj materijal najbolje obraen, a sve ete, osim Prve, i Bataljonski komitet su ga obradili dva puta. Takoe je razmatran i problem dezerterstva. Na spemenutoj Odredskoj konferenciji SKOJ-a, odranoj iza 17 oktobra 1944. godine, usvojeno je Pozdravno pismo I kongresu USAOBiH-a i izabran je jedan delegat1111 za kongres. U Odredu se izuzetna panja posveivala teoretskom radu. Tako je na skojevskom kursu, koji je poeo sa radom u Maslovarama 7. januara 1945. godine, bilo 8 slualaca iz Banjalukog odreda.1112 Ovaj Odred je pred kraj rata, kada je naiao jedan vei tzv. valjak sa oko 18.000 etnika Drae Mihajlovia u nastupanju prema Vlaiu, tanije reeno u bjeanju prema Zapadu, krajem aprila 1945. godine, kada je proao Maslovare, iprage i dr. stalno su pratili 19. srednjebosanska brigada i dva partizanska odreda Banjaluki i Uzlomaki, uz svakodnevne borbe, posebno sa zaostalim grupama etnika. Ove tri jedinice iz srednje Bosne zajedno su ih gonili do preko Drine, sve dok nisu, 10. maja 1945. godine, dobile nareenje 53.divizije da se vrate na svoj sector djelovanja. U drugoj polovini maja 1945. godine oba odreda i Banjaluki i Uzlomaki rasformirani su po nareenju 53. srednjobosanske divizije. Neto boraca je demobilisano, a jeadan broj je rasporeen u 53. diviziju. - Vlaiki odred Odmah kada je osnovan Vlaiki odred, 12. maja 1944. godine, osnovan je i aktiv SKOJ-a u Prvoj,1113 a neto docnije u i Drugoj eti. U Treoj eti nije bio formiran do polovine jula.1114 Rukovodilac SKOJ-a u Odredu bio je Mustafa Karaselimovi. U aktivu SKOJ-a Prve ete prilikom formiranja bili su: Vaskrsija Suvajevi, Rade Njemevi, Veljko Stojanovi, Stojan Stojanovi, Slavko Slavni, Marija Latinovi, Stojan Todorovi i dr.1115 Na sastanku aktiva SKOJ-a Prve ete, odranom 6. jula 1944. godine, bilo je 8 lanova SKOJ-a i to: Branko Slavni, sekretar, a lanovi ivko Miljanovi, Vida Babi, Izeta Hrvai, Duan Slavni, Pero Slavni, Nedeljko Trifunovi i Drago Krajinovi. Iznijeto je, izmeu ostalog, da je disciplina dobra, ali da treba vie raditi na njegovanju bratstva i jedinstva i opismenjavanju nepismenih, kojih ima 26. u ovoj eti. Pohvaljen je ivko Miljanovi to je nauio pisati i to je cjelu svoju desetinu nauio rukovati mitraljezom.1116 Na sastanku OK SKOJ-a za Banja Luku, odranom 7. jula 1944. godine, prilikom razmatranja organizacionog stanja, iznijeto je da Vlaiki odred ima 19 lanova SKOJa1117. Na jednom sastanku aktiva SKOJ-a Druge ete, odranom 11. jula 1944. godine, kome je prisustvovala Nevenke Petri u svojstvu lana OK SKOJ.a za Banjaluku,
Ibid., str. 76.Na ovoj sjednici OK SKOJ-a vidi se da je napravljen raspored izbora delegata za I kongres USAOBiH-a. 1112 Ibid.,N. Petri, Ratne pribiljeke II, prvi dio, str. 69. 1113 Kazivanje Jusufa Skorupa, zamjenika politkomesara Vlaikog NOP odreda autoru. 1114 N. Petri, Ratne pribiljeke I, str. 31. 1115 Kazivanje Jusufa Skorupa autoru. 1116 N. Petri, Ratne pribiljeke I, str. 20. 1117 Ibid., str. 21.
1111

414 dogovoreno je da se objavi takmienje aktivu SKOJ-a u Prvoj eti ovog Odreda i to po pitanju uspjeha u opismenjavanju (tada ih je na analfabetskom teaju bilo 17) i rukovanjem orujem.1118 Na istom sastanku zakljueno je, izmeu ostalog, da se u SKOJ prime: Petar Jokanovi iz iave i Ibro Vrevi iz ipraga. Sastanak istog aktiva odran je 22. jula 1944. godine.1119 Izmeu ostalog dogovoreno je da se na slijedeem sastanku primi u SKOJ Slavko Miti. U eti je i dalje bilo 17 nepismenih, pa je zaotreno pitanje opismenjavanja, kao i rukovanja orujem. Na sastanku OK SKOJ-a, od 9. oktobra 1944. godine1120, u okviru rasprave o organizacionim pitanjima, iznijeto je da ima 33 lana SKOJ-a u ovom odredu. U ovom periodu rukovodilac Odredskog komiteta SKOJ-a je Kojo Zori. U izvjetaju o radu SKOJ-a u ovom Odredu, upuenom Okrunom komitetu SKOJa za Banja Luku, 14. novembra 1944. godine,1121 daje se informacija da je osnovan Odredski biro SKOJ-a od 5 lanova u koji su uli etiri sekretara aktiva SKOJ-a i Luka Stojkovi, kao rukovodilac SKOJ-a u Odredu (u kome je tada bilosa 20 lanova SKOJa). Od ukupnog broja, dvije su drugarice. Izmeu ostalog, problem nepismenosti je jako zaotren, poto je bilo oko 80 nepismenih boraca. Na kraju se postavilo pitanje da li je ovaj Odredski biro SKOJ-a i dalje vezan za Okruni komitet SKOJ-a Banja Luka? Meutim, jo krajem avgusta,1122 ovaj Odred je bio pod nadlenou etvrte KNOU divizije, a Odredski biro SKOJ-a kontaktirao OK SKOJ-a Zenica, a docnije e se vidjeti da je jo u oktobru 1944. godine i dalje pripadao OK SKOJ-a Banja Luka. Novi rukovodilac SKOJ-a Vlaikog odreda Luka Stojakovi, alje svoj prvi izvetaj1123 u kome obavjetava da u odredu ima 36 lanova SKOJ-a i obavjetava da jo nije formirano odredsko rukovodstvo SKOJ-a. Iz mjesenog izvjetaja Rukovodstva SKOJ-a Vlaikog odreda, od 26. novembra 1944. godine,1124 upuenog Okrunom komitetu SKOJ-a Banja Luka, vidi se da je rukovodilac SKOJ-a u Odredu i dalje Luka Stojakovi. U ovom izvetaju, izmeu ostalog, govori se o politikom radu sa svim borcima, a dodatno se rade posebni materijali sa omladinom kao, na primjer, u vezi sa pripremama za I kongres omladine BiH. Zatim se iznosi da je u Prvom bataljonu formiran Bataljonski biro SKOJ-a, a da u Bataljonu ima 21 lana SKOJ-a od kojih su dvije drugarice, a rukovodilac tog biroa je Branko Slavni. U Drugom bataljonu nije formiran biro SKOJ-a, niti aktivi u svim etama, a ukupno ima 15 lanova SKOJ-a. Zbog nediscipline i nekih drugih razloga rasformiran je aktiv SKOJ-a u III eti Drugog bataljona. Pored iznijetog, i pri tabu Odreda ima jedan aktiv sa 5 lanova SKOJ-a, koji dobro radi. Daje se i zbirni podatak, iz koga se vidi da ima ukupno 44 lana SKOJ-a, od kojih je bilo 5 drugarica. U ovom izvjetaju daje se informacija da je Odred pripao IV KNOP diviziji, pa se postavlja pitanje kojem Okrunom komitetu ubudue treba slati izvjetaje.

Ibid., str. 31. Ibid., str.41. 1120 Ibid, str. 65. 1121 Izvjetaj Odredskog biroa SKOJ-a Vlaikog odreda, 3. oktobra 1944. godine, IPIRP BiH, Sarajevo, nova sign. 4/2. 1122 Kazivanje Jusufa Skorupa autoru. 1123 Ibid. 1124 Izvjetaj rukovodstva SKOJ-a Vlaikog odreda, 26. novembra 1944. godine, IPIRP BiH, Sarajevo, nova sign. 11/2.
1119

1118

415 - Uzlomaki odred Sredinom ljeta 1944. godine razvoj narodnooslobodilakog pokreta u srednjoj Bosni imao je takav razmah da je novoosnovana 53. srednjobosanska divizuja smatrala da je na prostoru planina Uzlomac i Borja potrebno osnovati novu vojnu jedinicu za prihvat novih boraca koji se lake vezuju za odred nego brigadu koja je pokretnija. Pored toga, poto to podruje nije bilo pokriveno vojnom jedinicom, taj prostor su koristile razbijene etnike snage. Tako je sredinom septembra 1944. godine osnovan Uzlomaki odred, koji je tada imao oko 100 boraca. Ti borci su do tada bili uglavnom u Zatitnici Banjaluke komande podruja i Zatitnici Komande mjesta u Maslovarama, ali i iz drugih vojnih formacija. Za komandanta Uzlomakog odreda postavljen je edo Obradovi, dotadanji komandir ete u Banjalukom NOP odredu, za politikog komesara Stojan Simi, koji je bio komandant Komande mjesta u ipragama, zamjenik politkomesara Duan Boan, zamjenik komandanta odreda Petar mari mara, intendant Jefto Slavni, obavjetajni oficir Jovo Slavni i referent saniteta Milka Latinovi. Do kraja oktobra 1944. godine Uzlomaki odred je ve brojao preko 160 boraca i u njegovom sastavu bilo je dvije ete, Pratei vod, intendatura i desetina kurira pri tabu odreda. Komandiri eta bili su Svetozar Radi, koji je prije toga bio u 5. kozarskoj brigadi i Mihajlo Nikodinovi, koji je u Odred doao iz Banjalukog odreda, a politiki komesari eta bili su Zdravko Dimi (koji je u srednju Bosnu doao sa 5. kozarskom brigadom, a prije dolaska u Uzlomaki odred bio je vodni delegat u eti pri Komandi Banjalukog podruja) i Mirko Stokani, dotad vodni delegat u Banjalukom NOP odredu. Uzlomaki partizanski odred se uglavnom kretao na prostoru izmeu Grabovice i Maslovara do Joavke i Braneaca. Bio je sastavljen preteno od mlaih boraca i skromno naoruan, pa i nije obavljao sloenije zadatke. Osnovno je bilo da svojim prisustvom osigurava nesmetan prolaz karavanima sa itom i drugim potreptinama koje su ile od eave preko Klupa i Maslovara ka ipragama i obratno, ali i da svojim politikim djelovanjem na terenu utie na bezbjednost i onemoguava vrljanja neprijatelja, posebno etnika, te da okuplja i mobilie nove borce. Dijelom svog sastava Odred je pruao zatitu i Diviziskoj bolnici u ipragama.1125 Neposredno po formiranju Uzlomakog odreda, pristupilo se i formiranju aktiva SKOJ-a. Aktiv SKOJ-a u Prvoj eti ovoga Odreda formiran je 2. oktobra 1944. godine1126 sa dnevnim redom: formiranje aktiva, politika situacija, pregled ete i izvjetaj o izvrenju plana, zatim pripreme Prvog bosanskohercegovakog kongresa omladine, zadaci i razno. Za sekretara je izabran Ilija Ljubovi, a lanovi su bili: Dane Berak, Slavko Tati, Radovan evarika i Drago Novi. Izmeu ostalih zadataka, svaki lan SKOJ-a dobio je zadatak da radi pojedinano sa omladincima koji se imaju u vidu za prijem u SKOJ, poto je to bila ustaljena praksa i u KPJ i SKOJ-u. Tako je Ilija Ljubovi, sekretar, bio zaduen da radi sa Petkom i Nikolom Trifkovi, evarika sa Milanom Gatan, Novi sa Mlaenom Momiem itd..

1125

Advan Hozi, Uzlomaki partizanski odred, (fotokopiju ovog rada 4 strane, dobila sam na uvid iz Line arhive V. Kecmana, povodom pisanja ove knjige o srednjoj Bosni), str. 2. 1126 N. Petri, Ratne pribiljeke I, str. 62.

416 U Drugoj eti aktiv SKOJ-a je, takoe formiran 2. oktobra 1944. godine,1127 sa priblino istim dnevnim redom. Za sekretara je izabran Duan Gnjatovi, a lanovi aktiva bili su: Milan emi, Blao Kuzmi, Mihajlo Nikodinovi i Vahid Avdi. I na ovome sastanku data su zaduenja za pojedinani rad u pripremi mladih boraca za prijem u SKOJ. Tako je Duan Gnjatovi bio zaduen da radi sa Vladom uri, Vahid sa Asimom Fejzi, Blao sa orom Muzmi i Milan sa Milanom Berakom. Na sastanku OK SKOJ-a Banja Luka, odranom 9. oktobra 1944. godine1128 iznijeto je da Uzlomaki odred ima 10 lanova SKOJ-a u dva aktiva. Dva navedena sekretara aktiva SKOJ-a Ilija Ljubovi, u Prvoj i Duan Gnjatovi u Drugoj eti, alju zajedniki izvetaj OK SKOJ-a Banja Luka, 26. oktobra 1944. godine,1129 i izvetavaju da je, izmeu ostalog, odrano sedam konferencija i dvadeset etiri politika asa, da radi analfabetski teaj i da je pet boraca nauilo pisati i dr. Meutim, ne kau koliko imaju lanova SKOJ-a. Odredska konferencija SKOJ-a Uzlomakog odreda odrana je 2. novembra 1944. godine1130 sa slijedeim dnevnim redom: politika situacija, prorada zakljuaka prvog SKOJ-evskog savjetovanja Bosanske Krajine, opti zadaci i razno. Na ovoj konferenciji za rukovodioca SKOJ-a Uzlomakog odreda izabran je Duan Gnjatovi. Na konferenciji je, u okviru dnevnog reda, razmatrana i etnika propaganda. Iznijeto je da su etnici u Gariima priali da kralj Petar dolazi sa Crvenom armijom, a njegov zamjenik sa Englezima i Amerikancima. Izmeu ostalog, odran je teoretski sastanak SKOJ-a Uzlomakog odreda na kojem je razmatran materijal: Najosnovnije stvari koje treba da zna svaki skojevac1131 Na sastanku OK SKOJ-a za Banja Luku, odranom 10. oktobra 1944. godine,1132 utvreno je da na mjesto Duana Gnjatovi, koji je rukovodilac SKOJ-a u Uzlomakom odredu, treba da doe Vahid Avdi, lan SKOJ-a iz Druge ete. Iz Uzlomakog odreda bila su tri lana SKOJ-a na skojevskom kursu,1133 koji je odran u Maslovarama od 7. do 15. januara 1945. godine. Sekretar Odredskog komiteta SKOJ-a Uzlomakog odreda Duan Gnjatovi, 14. februara 1945. godine, alje statistike podatke i izvjetaj za mjesec januar,1134 iz kojih se vidi da nije dolo do smjene rukovodioca Odredskog komiteta SKOJ-a po naprijed iznijetom zakljuku OK SKOJ-a Banja Luka. U ovim podacima navedeno je da ima ukupno 24 lana SKOJ-a i to 23 mukaraca i jedna omladinka, da ima tri aktiva i da je sedam novoprimljenih lanova SKOJ-a. Takoe se navodi i socijalni sastav, pa se kae da je 21 seljak, 1 radnik i jedan ak. U Odredu je bilo ukupno 56 omladine, koja nije bila obuhvaena SKOJ-em, a meu njima tri drugarice. Nepismenih je jo bilo 15, dok je 7 nauilo da pie. U toku mjeseca januara pripremljene su 21 zidne novine. Ovaj podatak, za te sloene uslove, i jo kod toliko nepismenih boraca, govori o izuzetnom entuzijazmu
Ibid. Ibid., str. 65. 1129 Izvjetaj sekretara aktiva SKOJ-a Prve ete Ilije Ljubovi i Druge ete Duana Gnjatovia Uzlomakog odreda, upuen OK SKOJ-a Banjaluka, 26. oktobra 1944. godine, nova sign. 6/2. 1130 N. Petri, Ratne pribiljeke I, str. 89. 1131 Ibid. 1132 Ibid., str. 91. 1133 N. Petri, Ratne pribiljeke II, str. 68. 1134 Izvjetaj Odredskog komiteta SKOJ-a Uzlomakog odreda-statistiki podaci, 14. februar 1944. godine, nona sign. 5/1.
1128 1127

417 samo nekolicine sposobnih skojevaca koji su nosili cjelokupnu aktivnost, koji su znali pokretati mase i koji su bili odlini organizatori. U izvjetaju Odredskog komiteta SKOJ-a Uzlomakog odreda, za mjesec februar 1945. godine, upuen Okrunom komitetu SKOJ-a centralne Bosne 26. februara,1135 ire se govori o reagovanju meu borcima povodom aktuelnih politikih zbivanja na meunarodnoj sceni (savez SSSR-a, Engleske i Amerike, dogaaji u Grkoj, izjava kralja Petra i dr.), kao i na pitanja u vezi sa politikim zbivanjima u zemlji (povodom zasjedanja ZAVNOBiH-a, osnivanja NOF-a i dr.). Na sastanku skojevskog aktiva Druge ete, odranom 17. februara 1945. godine, moglo bi se rei sa standardnim dnevnim redom, poto je dnevni red opet bio: politika situacija, izvjetaj o radu, zadaci i razno, vidi se izmjenjen cjeli sastav aktiva, izuzev samo jednog lana Milana emia. Sekretar aktiva je bio Slavko Tati, a lanovi Milan emi, Dane Berak, Milan Berak i Vaskrs Miji, to u tim dinaminim uslovima rada i borbe, poetkom 1945. godine, govori o brzim promjenama sastava naih jedinica, s obzirom da je tada vrena masovna mobilizacija novih boraca, pa se tako esto mijenjao i sastav aktiva SKOJ-a. Iako Uzlomaki odred, prema cilju njegovog osnivanja, nije vodio vee vojne operacije, pred kraj rata, kada je naiao jedan vei tzv. valjak sa oko 1000 etnika u nastupanju prema Vlaiu, odnosno u bijegu prema Zapadu, krajem aprila 1945. godine, naiao je na Maslovare, iprage i dr. Tada su ga Uzlomaki i Banjaluki partizanski odred, zajedno sa 19. srednjobosanskom brigadom gonili do preko Drine, uz svakodnevne borbe, posebno sa grupicama zaostalih etnika, od kojih su mnogi i zarobljeni. Kada su ove tri jedinice, 10. maja 1945. godine, primile nareenje 53.divizije da se vrate, odmah su se uputili na odredite. U drugoj polovini maja 1945. godine i Uzlomaki odred rasformiran je po nareenju 53. srednjobosanske divizije. U Izvjetaju Okrunog komiteta SKOJ-a za Banja Luku za mjesec oktobar 1944. godine zbirnom za stanje SKOJ-a u svim odredima u kojim je ovaj OK SJOJ-a bio nadlean, se kae: O D R E D I Pod naom kontrolom nalaze se tri odreda i to: Banjaluki sa 6 aktiva i 35 lanova, 1 drugarica; Uzlomaki sa dva aktiva sa 12 lanova; Vlaiki sa sedam aktiva sa 44 lana. Svega 15 aktiva sa 91 lanom. U Banjalukom odredu formiran je bataljonski biro i oformljeni svi aktivi Pomo Partije je dosta slaba usled mladosti partijskih rukovodilaca. U Uzlomakom odredu imaju dva aktiva, novoformirana, koja su tek poeli da rade. Odredsko rukovodstvo nismo oformili, ve smo poslali Petra Mru i oformiemo privremeno rukovodstvo.1136

Izvjetaj Odredskog komiteta SKOJ-a Uzlomakog odreda za mjesec februar 1945, upuen OK SKOJ-a Banjaluka, februara 1945, IPIRP Sarajevo, nova sign. 7/1. 1136 Izvjetaj o radu OK SKOJ-a Banjaluka za oktobar 1944, upuen Oblasnom komitetu SKOJ-a Bosnaske krajine, IPIRP BiH, Sarajevo, nova sign. 8/2.

1135

418 Znaajni su zbirni podaci o stanju organizacije SKOJ-a u odredima, koji su iznijeti u izvjetaju Okrunog komiteta SKOJ-a Banja Luka za mjesec novembar 1944. godine, u kome, izmeu ostalog, stoji: ODREDI Na naem terenu imamo 3 odreda, ali u Vlaiki nismo nikako odlazili radi udaljenosti. Banjaluki odred je dosta pomognut od strane nas, ali Uzlomaki odred je najvie pomognut. Banjaluki odred ima 6 aktiva sa 38 lanova. U tom odredu poslednjih dana pojavilo se dezerterstvo, koje je najvie usled slabe obuenosti, ali i nedovoljnog politikog rada. Ovaj Odred je poslao sedam skojevaca na vojniki kurs pri 39 diviziji, gdje im je neko rekao da idu u Srbiju, pa su se neki od njih vratili u Odred, koje emo po ispitanom sluaju izbaciti iz SKOJ-a Uzlomaki odred ima 3 aktiva sa 17 lanova. Ovdje se organizacija poveala sa jednim aktivom od 5 lanova. Oformljeno je Odredsko rukovodstvo SKOJ-a, kojim je rukovodio jedan Lianin (proleter) i koji je i ranije bio u tom Odredu. Dosta je mlad i neiskusan, ali moi e se uzdii uz veu pomo. Odrana je odredska konferencija SKOJa, po pitanju uloge SKOJ-a u NO borbi. Vlaiki odred ima 5 aktiva sa 21 lanom. Za rukovodioca je izabran Kojo Zori, koji je i ranije bio. Detaljnije izvetaje o ovom odredu ne moemo dati, jer nismo bili u njemu zbog velike udaljenosti. Mislimo da tome odredu pomognemo, jer se poslednjih dana poveao za 100% boraca.1137 I u izvetaju OK KPJ Banja Luka, od 8. decembra 1944. godine, upuenom Oblasnom komitetu KPJ za Bosansku Krajinu, daju se zbirni podaci o lanstvu SKOJ-a u odredima, pa se navodi: U odredima (ima) 14 aktiva sa 74 SKOJ-evaca1138 b) Partizanski odredi na okrugu Prnjavor od 10 juna 1943. godine - Prnjavorski odred i dalji razvoj politikog rada na njegovom podruju Prnjavorski odred osnovan je istovremeno kada i Banjaluki odred 10. juna 1943. godine, istom naredbom taba Dvanaeste divizije. Kao to je Banjaluki odred postao od Prvog bataljona postojeeg Banjalukog NOP odreda, tako je i Prnjavorski odred osnovan od Drugog bataljona Banjalukog NOP odreda. U tab Prnjavorskog odreda postavljeni su: komandant odreda Stevo Samardija, politiki komesar Vojo Stupar, zamjenik politikog komesara Ljubo Boi i dr., a za rukovodioca SKOJ-a Branko Fistri Malac. Ve 10. jula 1944. godine oslobaen je Prnjavor. Ovaj dogaaj bio je veoma znaajan za dalji razvoj NOB-a na podruju oko Prnjavora, pa tako i za razvoj omladinskog pokreta na istom podruju. O tom periodu Mile Trnjakovi, prvi sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a za Prnjavor, koji je osnovan krajem septembra 1943. godine, kae:

Izvjetaj OK SKOJ-a Banjaluka za mjesec novembar , 29. novembar 1944. godine, Arhiv CK SK BiH, Fond SKOJ-a br. 312, str. 3. i 4. 1138 Izvjetaj OK KPJ Banjaluka, 8. decembar 1944, IPIRP Sarajevo, stara sign. 118,3049.

1137

419 Osloboenjem Prnjavora, u ljeto 1943. godine, od strane Pete kozarske brigade i Prnjavorskog odreda nastupio je redovan priliv omladine u NOB-u i oivljavanje rada na terenu. Krajem septembra 1943. godine, na Okruni komitet SKOJ-a je podjeljen na dva okruna komiteta U okrunom komitet SKOJ-a za okrug Banjaluku ostali su: Milo Milakovi, iz Drvara, Pero Divjak iz Podgrmea i Milan Mareta iz Bosanske Krupe. Stojan Bjelajac je saoptio Peri Kolundiji da e i dalje ostati sekretar OK SKOJ-a za Banjaluku, a meni da u biti sekretar OK SKOJ-a Prnjavor. Primajui dunost sekretara OK SKOJ-a za Prnjavor sagledao sam situaciju na prnjavorskom okrugu, koja je bila slijedea: - Vrena je priprema za formiranje 14. srednjobosanske brigade koja je formirana 17. oktobra, a zatim je upuena na Motajicu i oko Srpca radi razbijanja etnika prva naa jedinica ovdje poslije poraza krajikog proleterskog bataljona u ljeto 1942. godine. - V kozaraka brigada vodila je borbu sa etnicima oko Vrbasa i prebacivala se na prugu Derventa epe, dok je oekivan dolazak XII slavonske brigade u rejon Motajice. Poslije njenog dolaska i prelaskom jednog broja kadra fromiran je Motajiki odred. Uskoro je formiran i Teanjsko-tesliki odred, dok je Prnjavorski odred dosta ojaao Razbijene grupe etnika povremeno su se sjedinjavale i vrile napade na nae manje jedinice, pa ak i na grad Prnjavor dva puta i to u vrijeme kada su jedinice vodile borbu u zahvatu pruge Derventa epe i oko Banjaluke. I Okruni komitet Partije i Okruni komitet SKOJ-a za Prnjavor, u sklopu odbrane Prnjavora, imali su svoj odbranbeni odsjek i koji su izlazili kada su etnici napadali. U Prnjavoru je tada bila vro razvijena politika aktivnost: Gradski NOO razvijao je svoju aktivnost, kao i Komanda mjesta; organizovani su aktivi SKOJ-a i naroito je bio razvijen rad s pionirimaUkupno na okrugu Prnjavor bilo je: dva sreska komiteta SKOJa sa oko 20 aktiva SKOJ-a i oko 120 lanova, zatim tri odredska komiteta (Prnjavorski, Motajiki i Teanjsko tesliki), a poto sam bio i lan Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu bio sam zaduen za rad SKOJ-a i u brigadama XI divizije.1139 Iz sastava ojaanog Prnjavorskog odreda koji je prilikom formiranja XIV srednjebosanske brigade imao jaka dva bataljona, izdvojeno je samo 50-ak dobrih boraca da bi se obezbjedilo jezgro za novi sastav Prnjavorskog odreda, a dva bataljona su ula u XIV srednjebosansku udranu brigadu kao njen 2. i 3. bataljon - Motajiki partizanski odred Motajiki partizasnski odred osnovan je 11. novembra 1943. godine, prvi put, a drugi prut (poslije 6. ofanzive) 18. februara 1944. godine, jer je ostatak ete kojoj je komandir bio Pero Vujanovi, pripojen 3. bataljonu 12. krajike brigade, koji je u to vrijeme djelovao oko Skender-Vakufa i planine emernice. kae Mirko Sananin.1140 Prilikom formiranja Motajikog odreda omladinci iz Kaoca su otili organizovano sa zastavom. Odvezli su ih konjskim zapregama Branko Davidovi, Duan Petkovi i Nikola Marti U Odred su stalno pristizali novi borci iz ostalih sela. Okupljanje je
1139 Mile Trnjakovi, Neka sjeanja na rad SKOJ-a i omladine u centralnoj Bosni (maj 1943 februar 1945. godine), apirografisan primjerak ovog rada u posjedu autora, ukupno 25 strana; u gornjem tekstu citiran sadraj sa str. 9 10. 1140 Mirko Sananin, Gavro Majstorovi, Kaoci, monografija, Banjaluka 2000, str. 146.

420 vrio Stevo Simi (rodom iz Prnjavora), tako da je Odred ubrzo brojao 120 boraca. Odred je formiran naredbom po kojoj je za komandanta postavljen Veljko ipka, rodom iz Bosanske Gradike, a na terenu Motajice se naao poslije ofanzive na Kozari. Vodnici su bili Boro Sananin i Bogdan Petkovi, a vodni delegati Ljubo Davidovi i Mirko Sananin, svi iz Kaoca. Ekonom je bio Ljubomir uri iz Trnjaana-Inol, a bolniarka Brana Savi iz Srpca. Prvobitno je Odred boravio u Srpskom domu, ispod Crkvenog brda u Srpcu. Vrlo brzo se odred razvijao pridolaenjem novih boraca iz 12. slavonske brigade, onih koji su porijeklom iz Bosne, pa je izvrena reorganizacija. Za komandanta je postavljen Kojo Radulovi, zvani Radul, rodom iz Bos. Dubice, a za zamjenika Stevo Simi. Za komesara Odreda je iz 12. slavonske doao Ljubo Mraovi, koji je u brigadi vrio dunost komesara jednog bataljona, a za zamjenika komesara (partijskog rukovodioca) je doao iz slavonske brigade Ante Topali, rodom iz Bosanskog Broda. Odred je ubrzo narastao i imao vie eta. Iz Slavonske brigade su doli borci koji su u Odredu zauzeli komandna mjesta po etama. Za komandira jedne ete je doao Pero Vujinovi, bivi drvosjea iz Grmea, za vodnika Luka Saldum iz Kozare i Milo Puo iz okoline Sarajeva. Za referenta saniteta je postavljena Milena Davidovi, uiteljica iz Kaoca. Odred je vrlo brzo brojano ojaavao i komandni kadar se stalno mjenjao. Tako je dolo i nekoliko boraca iz redova proletera, kao oro njegota iz Sitnea, koji je bio komandir jedne ete i mnogi drugi. Meu najstarijim po godinama bili su Dragi Stoji i Bogdan Petkovi iz Kaoca, koji su odsluili vojsku u bivoj jugoslovenskoj vojsci. Komandant Odreda Radul je sluio vojsku zajedno sa Nenadom Mikiem iz Kaoca, a Pero Vujinovi je bio kaplar u vojsci Kraljevine Jugoslavije. Od ostalih boraca u Odredu vie niko nije sluio vojsku jer su bili mlai. U Odred je dolo i nekoliko djevojaka iz Srpca, Brana Savi, Nada Lazi, Bosa njegota, Dragica Tutnjilovi, Mara Njei, Vida Glavi i dr. Djevojke su rasporeene za bolniarke po etama, a Dragica Tutnjilovi je otila u Prnjavor u omladinsko rukovodstvo, za lana Sreskog komiteta SKOJ-a Iz Odreda je otiao Stevo Simi na dunost komandanta bataljona jedne srednjobosanske brigade, a Veljko ipka je postao komandanst Artiljerijskog diviziona 11 divizije. U 6. ofanzivi Odred je zbog slabije opremljenosti, udaljenosti od Motajice (u ofanzivi se Odred naao u planini Borja), u sudaru sa neprijateljskim jedinicama iz Teslia, pretrpio tee gubitke. Od ete kojoj je bio komandir Pero Vujinovi, ostalo je u stroju samo 28 boraca. Ostali su otili u sastavu Podrunog bataljona srednje Bosne u obezbjeenju i prenosu ranjenika iz srednje Bosne za Bosansku krajinu. Ranjenike je pratio Bogdan Petkovi do Glamokog Polja. U ofanzivi je poginula Bosa njegota i Peuli. U lutanju po umama mnogo ih se izgubilo i stradalao, a malo ih je dolo do svojih kua Ostatak Odreda Perine ete, pripojen je 3. bataljonu 12. krajike brigade. Borci iz odreda rasporeeni su u sve tri ete u bataljonu na dunosti koje su imali u Odredu. Ratovali su u Vrhovini, izmeu Kotor-Varoa, Banjaluke, Jajca i Travnika, oko emernice i u Skender-Vakufu. Poslije ofanzive borci iz Odreda, najvie iz Kaoca, vratili su se i na Motajicu i ponovo formirali Motajiki odred, 18. februara 1944. godine. Tada je Odred vie ojaao i postao jaka borbena jedinica. Povremeno je brojao i do 500 boraca, sa nekoliko eta, sa mitraljeskim vodom, komorom, pritapskim jedinicama, kuririma i dr.

421 Odred se stalno brojano mjenjao zbog toga jer su pojedine ete u punom sastavu odlazile u popunu brigada. Na poetku 1945. od Odreda je na Motajici ostala samo jedna eta kojoj je komandovao Dragoljub Anii Cigo. Od ove ete su dalje obnovili Odred, a Cigo je postao komandant Odreda. Komandant je jedno vrijeme bio Boko Bakot, a komesr Boo Radman.1141 Motajiki odred je najvie boravio oko Motajice. Povremeno je odlazio u zajedike akcije sa drugim jedinicama brigadama i odredima. U napadu na Banjaluku, u zimu 1943. godine, nastupao je iz pravca Slatine i Trapista. Na Borju, u 6. ofanzivi, branio je poloaj na Solilama sa Teanjsko-teslikim odredom i jednim bataljonom 5. kozarske brigade. Kod Dervente, na Agiima je samostalno vodio borbu sa ustaama. Udarna snaga odreda bile su ete Pere Vojinovia i Ljube Davidovia ie Jedan od najmlaih boraca te ete bio je Gavro (Luke) Majstorovi. Kada je ova eta otila u 18. srednjobosansku brigadu, postala je izviaka eta, naoruana iskljuivo automatima, pitoljima i bombama. U borbama u Odaku se eta istakla i zarobila 69 ustaa, prema izjavi Dragutina urguza, koji je tada bio komandant 18. srednjobosanske brigade U Odredu je postojala partijska organizacija, kao i skojevska i omladinska. Broj lanova Partije i SKOJ-a stalno se mjenjao. Komitetom Partije rukovodio je zamjenik komesara Odreda (koji se kasnije zvao pomonik), Ante Topali, a omladinski rukovodilac i sekretar Komiteta skojevske organizacije je bio Mirko Sananin. Na ovim dunostima je do kraja rata bilo nekoliko izmjena zbog odlaska na druge zadatke i u druga rukovodstva.1142 Sekretar komiteta SKOJ-a Motajikog odreda, Mirko (Sananin, napom. aut.), je u izvjetaju od 25. avgusta 1944. izmeu ostalog obavjestio OK o djelovanju na terenu i tom prilikom je iznio da odbori USAOJ-a postoje u selima Kaoci i Novoj Vesi, a u ostalim selima ne. Kasnije, 4. oktobra 1944. godine, u izvjetaju Odredskog komiteta SKOJ-a, sekretar je Savo Petrovi iz Kaoca, govori se o radu omladine na terenu. U Kaocima je radio sa aktivom omladine Milan Sananin u kojem su Petkovi Smilja, Sananin Radmila, Petrovi Smilja i dr. Iz Kaoca je nastavio da izvjetava Mile Boi, radnik iz Srpca, koji je, poslije odlaska iz Odreda Mirka i Save, bio sekretar Komiteta SKOJ-a u Odredu. Mirko je otiao za lana OK SKOJ-a u Prnjavor, a kada je objedinjen komitet Banjaluke i Prnjavora u OK SKOJ-a za centralnu Bosnu postao je lan toga komiteta1143 U mnogim selima srednje Bosne i poslije slavlja pobjede, 15. maja 1945. godine, ostaci etnikih grupa zagoravali su ivot mjetanima. Jer, postojale su samo zatitnice pri komandama mjesta, zatim Podruni bataljon pri Komandi Banjalukog podruja i Komandi Prnjavorskog podruja, i eventualno neke malobrojne zatitnice od novomobilisanih boraca, tako da su mnogi stanovnici bili na milosti i nemilosti etnika kako se to kae. Tako su posljednji ostaci etnika Nikole Forkape likvidirani 1951.
Ing. Boo Radman je bio aktivista revolucionarnog omladinskog pokreta Banjaluke lan SKOJ-a u 1941, jula mjeseca lan je diverzantske grupe u kojoj je Karlo Rojc, Milan Radman., Lazo Vidovi, Franjo Nanut i dr. Ta grupa je sakupljala oruje, skrivala u grobnicu porodice engi, a potom je hapen i proganjan od policije. Uesnik je NOR-a od 19411945. Izmeu ostalog bio je i politiki komesar Motajikog odreda. Njegov brat Milan Radman bio je lan OK KPJ srednje Bosne od osnivanja, 22.021942, po zavretku rada Skendervakufske oblasne partijske konferencije (21 23.02.1942, Skender Vakuf), a sekretar Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu postao je 2. maja 1942. 1142 Mirko Sananin, Gavro Majstorovi, n. d., str. 146152, sa neznatim skraenjima. 1143 Ibid, str. 160161.
1141

422 godine u Lepenici dakle, poslije 10 godina strahovanja stanovnika i ratovanja gerilaca, poto su gerilske grupe, sastavljene mahom od dobrovoljaca mladih ljudi, dejstvovale u veini srezova srednje Bosne, zbog likvidacije manjih grupa ostataka od etnike vojske. c) Teanjsko-tesliki (TT) partizanski odred Neposredno pred polazak Druge krajike brigade u istonu Bosnu iz njenih bataljona izdvojeni su borci s terena teslikog i teanjskog sreza, ukupno njih 18, koji su upueni u tab 11. divizije, u eavi, jer je ve ranije bila donijeta odluka da se formira Teanjsko-tesliki odred. (a nazivan je i Tesliko-Teanjski, i krae TT) partizanski odred. Pored boraca sa terena Tenja i Teslia iz Druge krajike brigade, u eavu su stigli i dotadanji borci Pete kozarske i Prnjavorskog partizanskog odreda, koji su takoe bili s toga podruja. Ukupno brojno stanje Teanjsko-teslikog partizanskog odreda, na dan njegovog formiranja, 6. decembra 1943. godine, u trpcima (Glogovcu) kod Prnjavora bilo je 36 boraca, skupa s komandnim kadrom. Za komandanta Odreda postavljen je Ljuban Resan, dotadanji komandir ete u 12. krajikoj brigadi, a za politikog komesara Ekrem Kulenovi, koji je bio komesar ete u Prvoj proleterskoj brigadi. U tabu odreda bili su jo zamjenik komandanta Ahmet Melki, zvani Hoda, zamjenik komesara Asim Dedi, zvani truca i intendant Savo Vasi. U prvo vrijeme Odred je imao samo jednu etu, a njen komandir bio je Stanko Misiraa. Neto kasnije, kada je u decembru osnovana i Druga eta, za rukovodioca SKOJ-a u ovom Odredu postavljen je Ismet Pobri, skojevski aktivista iz Tenja. Nakon formiranja Teanjsko-tesliki odred nalazio se na prostoru sela eava, u zaseoku Petkovii, a poetkom oktobra u Osivici. Desetog oktobra 1943. godine Odred je izveo prvu borbenu akciju: napao je grupu etnika, koji su se bili skoncentrisali na Ploama, iznad Merai Brda U drugoj polovini oktobra Odred je ve imao 62 borca Odred je uz pomo saradnika NOP-a Hakije Turkea, koji se kao domobran nalazio u teslikoj Dom-dobojni, razoruao 120 domobrana na poloaju Debeli brijeg, izmeu Teslia i Mrkotia. Domobrani su se predali bez otpora i poloili oruje, a njih desetak je ostalo u Odredu, dok su ostali puteni kuama tab 11. divizije NOVJ, koji je bio smjeten u eavi,1144pruao je veliku pomo radu narodnooslobodilakih odbora na irem podruju oko eave. U selima su organizovane brojne konferencije i skupovi na kojima su govorili rukovodioci Divizije komandant oa, komesar arko Zgonjanin, zamjenik komandanta urin Predojevi, naelnik taba Mirko Peki i dr. i upoznavali ljude sa situacijom na saveznikim ratitima, a osobito s razvojem narodnooslobodilake borbe u Jugoslaviji Naroiti znaaj tih konferencija bio je u tome, to su one doprinosile veem angaovanju omladine, i to se odraavalo na porast broja mladia i djevojaka koji su se javljali da stupe u partizanske redove, a s toga podruja oni su uglavnom stupali u Teanjskotesliki partizanski odred. Poetkom decembra 1943. godine Odred je ve bio toliko ojaao da je u njegovom sastavu formirana i druga eta, a za njenog komandira
1144

Poslije bombardovanja 24. VII 1943. godine kada je pogoena crkva u eavi, tab 11. divizije preselio se na plato tzv. Crkvine i jedno vrijeme bio pod atorima, ali i u kuama zaseoka Teii. U tom reonu, polovinom avgusta, saveznika avijacija je poela da sputa padobranima oruje i opremu za potrebe 11. divizije, a tu su se spustili i nekoliko oficiri saveznikih vojnih misija.

423 postavljen je Ljuban Garaa Deavalo se da proe i vie dana u kojima se ni jedan jedini etnik ne oglasi ni pucnjem, pa se mogao stei utisak da ih je na tom terenu sasvim nestalo, a ipak se dobro znalo da se tu nalaze njihova dva bataljona Karaore i Tankosi, od kojih je 12. oktobra, Naredbom br. 1 etnikog komandanta zapadne Bosne, u kom svojstvu se major Slavoljub Vranjeevi prvi put javlja, formirana tzv. Druga Teslika etnika brigada, a za njenog komandanta postavljen je Novak Prodi, dotad komandant bataljona Tankosi. Ta nova etnika formacija u srednjoj Bosni formiran je Srednjobosanski etniki korpus sa pet brigada slinih Teslikoj trebalo je, bar na papiru, da pokae kako oni na tom podruju imaju jake i organizovane snage, koje su sastavni dio jugoslovenske vojske u otadbini pod jedinstvenom komandom Drae Mihajlovia. Taj korpus je na papiru brojao 1900 vojnika.1145 17. etrnaesta. srednjobosanska NO udarna brigada; Dvanaesta slavonska NOU brigada u srednjoj Bosni etrnaesta srednjobosanska narodnooslobodilaka brigada osnovana je 17. oktobra na Ceru kod Prnjavora, a prvi put je postrojena u dvoritu pravoslavne crkve u selu trpci., kada je proitana Naredba taba 11. divizije o osnivanju 14. srednjobosanske brigade. Za komandanta brigade postavljen je Stevo Samardija, za politkomesara Vojo Stupar. Njih dvojica na istim poloajima bili su u obnovljenom IV krajikom NOP odredu i u Prnjavorskom NOP odredu. Za zamjenika komandanta postavljen je Mlao Obradovi, dotadanji komandant Banjalukog NOP odreda. Prilikom osnivanja privremeno nisu postavljene linosti na dunosti zamjenika politkomesara i naelnika taba brigade. Rukovodilac SKOJ-a u 14. NOU brigadi bio je Advan Hozi.1146 U tabovima bataljona bili su: u 1. bataljonu komandant Mile Trkulja, politkomesar Josip Tvrz Pepi, zamjenik komandanta Mile Mari Truba, pomonik politkomesara Ljubo Jovii i rukovodilac SKOJ-a Advan Hozi; u 2. bataljonu komandant Predrag Vidovi Pendo, komesar Momir Lalovi, zamjenik komandanta Dragan Ilibai i pomonik komesara Stanko Vukainovi; u 3. bataljonu komandant Ljubo Radi Gedo, politkomesar Kosta Joti Kojo, zamjenik komandanta Vlado Jotanovi i pomonik komesara Spasoje Marjanovi. Na sveanosti povodom osnivanja 14. srednjobosanske brigade na Ceru, pored 14. brigade koja je bila postrojena ispred sveane tribine, bile su postrojene i jedinice 5. krajike (kozarske), 12. krajike brigade, Prnjavorskog, Crnovrkog i Teanjskoteslikog odreda. Prisustvovalo je mnogo naroda, kao i delegacije iz nekoliko neosloboenih podruja Dervente, Doboja i Bosanskog Broda. Poslije izvrene smotre, komandant 11. divizije Josip Maar oa, odrao je govor. Zatim su govorili Ignjatija Todorovi u ime Prnjavorana, Vid Njei, predsjednik Sreskog NOO-a i komandant 14. brigade Stevo Samardija. Po zavrenoj sveanosti bilo je narodno veselje uz pjesmu i muziku, kao i dobru hranu koju je narod donio za sve uesnike ovog sveanog skupa.

1145 1146

Advan Hozi, Tesli u NOB, Tesli 1985, str. 140142. Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf, 19411945, Kotor-Varo 1985, Biografije Advan Hozi , str. 304. Advan Hozi je u svom razvojnom putu bio rukovodilac SKOJ-a u eti, bataljonu i brigadi. Za rukovodiloca SKOJ-a u 14. brigadi postavljen je neto kasnije, poslije formiranja Brigade.

424 Na dan osnivanja 14. brigada je imala 565. boraca i starjeina, a od naoruanja: 388 puaka 20 pukomitraljeza, 3 teka mitraljeza, 1 minobaca 82 mm, 1 PT puku, nekoliko automata i oko 30 pitolja. Na dan osnivanja u 14. brigadi bilo je 61. lan KPJ i 93 lana SKOJ-a.1147 Osnivanje 14. srednjobosanske brigade bilo je od izuzetnog znaaja za dalji razvoj NOP-a u srednjoj Bosni jedan od novih veoma znaajnih podsticaja za stupanje novih mladih boraca u NOB.Tako je na smotri 14. srednjobosanske NOU brigade, 1. maja 1945. godine, u Prnjavoru bilo u stroju 2.650 boraca. Posljednja, veoma teka i krvava bitka, koju je vodila 14, srednjobosanska brigada bila je 3. maja 1945. godine na Vujaku, u selu Brusnicama. Brigada je dobila zadatak da se ukljui u napad na ustae koje su se koncentrisale u selima Vlaka Mala (Mahala), Balegovac, Mrka Ada, Gornja Dubica i Prud, a i u varoici Odak. Raunalo se da je tamo bilo oko 4.500 ustaa, koji su odoljevali napadima dviju brigada 27. divizije. To je bio neprijatelj rijeen da se bori do smrti i 14. brigada je u prvom napadu 4. maja uvee, koji je potrajao do narednog dana popodne, imala 10 poginulih i 59 ranjenih boraca. Borbe su nastavljene i 6. maja, a zatim i svih slijedeih dana do 25. maja, kada je konano potpuno likvidirano to ustako uporite. Manji broj ustaa je uspio da se probije iz obrua (ali ni oni nisu stigli daleko) a veina je izginula u borbama ili nastradala od dejstva nae avijacije, koja se takoe ukljuila u tu bitku poslije zavrenog rata. Fanatizovana, zaslijepljena, u zloinima ogrezla i rakijom opijene ustae nisu prezale ni od ega. Kad im je bilo jasno da nemaju izlaza, ubijali su i svoje ene i djecu, a onda i sebe. Kada su, na primjer, boric uli u Vlaku Malu, u zgradi kole naili su na stravinu sliku: uionice su bile pune ena, djece i ranjenih ustaa koji su svi bili ubijeni na isti nain metkom u potiljak. Ta bitka na Vujaku, na sektoru Vlake Male, bila je za 14. brigadu posljedna, ali i najtea i u svakom pogledu iscrpljujua. etrnaesta srednjobosanska brigada dala je bez sumnje znaajan doprinos borbi za slobodu i stvaranje nove Jugoslavije. Borei se uglavnom na teritoriji srednje Bosne, gdje je i roena, uvjek je bila okruena panjom i ljubavlju naroda. U njenim redovima do kraja rata borilo se 4.000 boraca, a u borbama s raznim neprijateljima palo je 620 boraca i starjeina. Borci i starjeine 14. brigade bili su ponajvie Srbi, Muslimani i Hrvatio, ali je bilo pripadnika i druigih naih naroda i narodnosti. Svojim borbenim djelovanjem na terenu srednje Bosne, Brigada je ne samo tukla neoprijatelje, ve je i jaala bratstvo i jedinstvo, pomagala izgradnju narodne vlasti i ulivala vjeru narodbim masama u vlastite snage. Dijelom svojih snaga i kadrovima pomogla je da takve budu i Osamnaesta i Devetnaesta srednjobosanske brigade i cijela Pedesttrea divizija. Zato su i kasnije proslave 14. brigade u srednjoj Bosni doivljavane u narodu i meu borcima i kao proslave ostalih brigada i odreda.1148
Prezentovani podaci o osnivanju 14 srednjobosanske brigade, koja kasnije postaje udarna, navedeni su na osnovu: monografskog izdanja knjige: Stevo Samardija, etrnaetsa srednjobosanska NOU brigada, Banja Luka 1983; podataka u monografskom izdanju knjige Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB, str. 157-158 (autori ovog odjeljka su Mile Trkulja i Advan Hozi); rada Advana Hozia etrnaesta srednjobosanska NOU brigada, apirografisan tekst u posjedu autora i dr. Kako o 14. srednjobosanskoj NOU brigadi postoji spomenuto odlino monografsko izdanje smatramo da zaineresovani italac kompletnije saznanje o 14. sred. NOB brigadi moe dobiti iz navede monografije. 1148 Advan Hozi, etrnaesta srednjobosanska NOU brigada, Napomena autora: Ovaj tekst je napisan na osnovu podataka u knjizi Steve Samardije etrnaesta srednjobosanska NOU brigada, Banjaluka 1983, kao i sjeanja autora.
1147

425 Ubrzo poslije osnivanja 14. srednjobosanske brigade u srednju Bosnu, 3. novembra 1943. godine, dolazi 12. slavonska brigada,1149 prebacivi se uspjeno preko Save iz Slavonskog Duboca, iako su neprijateljske snage iz Slavonskog Broda i Dervente pokuale onemoguiti ovo njihovo prebacivanje. 14. srednjobosanska brigada oekivala je njihov dolazak i pripremila amce i veslae na prostoru izmeu Srpca i Bosanskog Kobaa, tako da su za prebacivanje saznali tek kad se 12. slavonska brigada ve bila prebacila preko Save. Komandant 12. slavonske brigade bio je Josip Antolovi Hrvat,1150politiki komesar Ivan Senjak,1151 zamjenik politikog komesara Pero Car Zvrk.1152 Kad je stigla 12. slavonska brigada imala je 1.200 boraca. Brigada je bila dobro naoruana, iako je prilikom prebacivanja preko Save morala ostaviti oko 50 tovarnih konja sa odreenom opremom. Borci su bili dobro naoruani, dobro obueni, mladi. Veina je nosila tzv. troroge kape, to je u srednjoj Bosni za osobe koje su pored bitih zapaali i manje bitne, bila velika novost. U vojnim operacijama saradnja izmeu 14. srednjobosanske i 12. slavonske brigade bila je izuzetno dobra. U mnogim operacijama protiv Nijemaca, zatim ustakih uporita i etnika sinhronizovane su akcije i postizavani su odlini rezultati. Izmeu mnogobrojnih borbi 12. slavonske u srednjoj Bosni, navodimo samo kao primjer njihov doprinos u borbi za osloboenje Prnjavora, voenoj od 18 19. januara 1944. godine. Naime, 12. slavonska je zbog dugotrajnog mara na svoje odredite za napad stigla 19. januara ujutro i odmah se veoma uspjeno ukljuila u borbu. U ovoj borbi ona je zaplijenila 18. mitraljeza araca, 13. automata, 17. pitolja, 97 puaka, 3. radio-stanice, 30.000 metaka, 20 tovarnih konja, a njeni gubici u ovoj borbi bili su 13 poginulih i 16 ranjenih. Ove zajednike bitke posebno su doprinosile zbliavanju boraca dviju brigada koje su u srednjoj Bosni dugo ratovale i dolo je do njegovanja uzajamnih drugarskih odnosa na svim nivoima organizovanja 14. srednjobosanske i 12. slavonske brigade. Prilikom napada 2. bataljona 12. slavonske na voz u kome je bilo 80 njemakih vojnika ubijeno je 25 Nijemaca, unitena lokomotiva i zapaljeni su vagoni, a zaplijenjeno je 15 puaka i razne opreme, a na povratku iz ove akcije naiao je na jedinicu erkeza (na naim prostorima za vrijeme NOR-a Kozaci, koji su bili u neprijateljskoj vojsci, nidu nazivani Kozacima, ve njihovim drugim imenom erkezima), te je i u ovom okraju pobijeno 20-ak erkeza i zaplijenjeno 18 puaka. Istog dana, ova brigada vodila je borbu i protiv 700 erkeza koji su doli iz pravca Dervente u Bosanski Koba gdje su u selu Nova Ves zapalili gotovo sve kue i poveli za taoce veu grupu stanovnitva. 3. bataljon iste brigade vodio je skoro 10-asovnu borbu na kraju vodila se bitka prsa u prsa . Neprijatelj je imao dosta gubitaka, a i Slavonci su izgubili 5 svojih boraca, dok ih je pet bilo ranjeno.
12. slavonska brigada osnovana je 11. oktobra 1942. godine u Buju na planini Papukpod imenom Prva slavonska brigada. Novi naziv dobila je 21. decembra 1942. godine. 1150 Josip Antolovi Hrvat, roen 1916 u Slavonskom Brodu, bio fabriki radnik, lan SKOJ-a od 1934, a KPJ od 1941. U NOR-u od 1941. Kasnije je bio komandant divizije, postaje general-pukovnik JNA; proglaen je za narodnog heroja.. 1151 Ivan Senjak Ujak, roen 1920 u Slavonskom Brodu,stupio u NOR 1941, kada postaje i lan KPJ. Neto kasnije postaje komandant iste brigade. Proglaen je za narodnog heroja. 1152 Pero Car Zvrk, , roen 1920 u Novaki kod Donje Stubice, Zagorje; radnik, od 1938. primljen je u KPJ i postavljen je za sekretara Kotarskog komiteta SKOJ-a u Novskoj. U NOR stupa 1941. Iz 12. slavonske brigade odlazi za zamjenika komesara u 12. slavonsku diviziju. Proghlaen je za narodnog heroja.
1149

426 12. slavonska brigada dala je znaajan doprinos u borbi protiv etnikih formacija, prvo oko Motajice lokalnih etnika koji su se mahom razbjeali, a glavno uporiteodstupnica bili su im neprijateljski garnizoni Nijemaca i ustaa u okupiranim gradovima, gdje su jedino nalazili koliko-toliko sigurno utoite sve dok i ti gradovi, postepeno, nisu prelazili u ruke jedinica NOVJ. Kasnije, kada su se vee etnike formacije kretale na Zapad, naili su i u srednjoj Bosni na ozbiljne prepreke za svoje dalje kretanje (bjeanje) prema Zapadu. U zaplijenjenoj etnikoj arhivi naen je i izvjetaj Slavka Vranjeevia, etnikog komandanta zapadne Bosne u kome, izmeu ostalog, pie i slijedee: etnici se nalaze u tekoj situaciji i jedino se uzdamo u pomo Nijemaca koji nas pomau u bijedi i nevolji.1153 12. slavonska brigada je po nareenju taba 6. slavonskog korpusa, nou izmeu 15. i 16. maja 1944. godine, poslije est i po mjeseci otrih ratnih okraja u srednjoj Bosni, prebaena preko rijeke Save u Slavojiju na nove zadatke. U borbama u srednjoj Bosni poginulo je 90 boraca i starjeina iz ove Brigade, a vie od 100 ih je ranjeno. Iz 12. slavonske je u jedinice u srednjoj Bosni prelo nekoliko linosti na odreene vojnopolitike dunosti. Tako je Muharem Ferizbegovi doao u 14. srednjobosansku brigadu za rukovodioca Obavjetajnog centra, Ljubo Mraovi za politikog komesara novoformiranog Motajikog odreda, koji je na ovu novu dunost doao sa dunosti komesara bataljona i dr. Za svoj cjelokupni doprinos u NOR-u 12. slavonska brigada proglaena je proleterskom, 25. oktobra 1944. godine. U toku NOR-a u srednjoj Bosni bila je jo jedna slavonska jedinica 21. slavonska brigada. Dola je preko rijeke Save u Bosnu nou, 24/25. jula i ostala je do polovine avgusta 1944. godine. 18. Vienje politikog stanja u okruzima Banjaluka Kotor-Varo i Prnjavor i srednjobosanskim jedinicama u Izvjetaju ure Pucara Starog, sekretara Oblasnog komiteta KPJ Bosnaske krajine za period maj novembar 1943. godine Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu CENTRALNOM KOMITETU KOMUNISTIKE PARTIJE JUGOSLAVIJE Dragi drugovi, aljemo vam jedan primjerak izvjetaja i statistikog pregleda lanstva, koji smo poslali Pokrajinskom komitetu KPJ za Bosnu i Hercegiovinu. Uz drugarski pozdrav, SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU! 14. novembra 1943. Za Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu uro Prilog 1 Oblasni komitet KPJ
1153

Arhiv VII, fond NOR, kut. 693, reg. br. 9/3.

427 za Bosansku krajinu POKRAJINSKOM KOMITETU KPJ ZA BOSNU I HERCEGOVINU Dragi drugovi, Primili smo vae pismo od 18. avgusta 1943. godine. To je prvo pismo koje je od vas dobiveno u toku ove godine. Od maja mjeseca od kako ste primili na izvjetaj pa do danas kod nas se u Krajini izmjenilo mnogo toga. Uglavnom sve te promjene koje su se odigrale u ovom periodu vremena one su ile nama u prilog Dok su se glavnine etnikih snaga, Mrkonjia (Grada), Manjae i Glamoa okupile oko raspopa ujia i vodile jae bojeve s nama, dotle su druge grupe po Mrkonjikom, Manjakom i Kuprekom kraju bile rasporeene u cilju onemoguavanja naih veza, napada na karavane, napada naa tabove i tako dalje. To su bile manje grupe. Mi smo odluili zajedno sa Hrvatima da tuemo najaktivniju ujievu grupu i oni su zaista bili razbijeni ali ne i potueni. Oni se sve vie odlikuju svojom brutalnou prema narodu: pljaka, paljenje, otimaina u svakom selu gdje dopru, jer su od naih snaga zbiti u ume, u pasivne krajeve. Radi toga, i manjaka i mrkonjika grupa iz dana u dan gube sve vie u oima onih koji su do jue ili sa etnicima. I u samome Mrkonjikom srezu osjea se preorijentacija masa jer mi drimo vei dio mrkonjikog sreza u svojim rukama. U gradu Mrkonjiu koji je 17 puta prelazio iz ruke u ruku od poetka ustanka do danas osjea se preorijentacija masa i prilaenje k nama. To najbolje pokazuje i mobilizacija koja je vrena u samome gradu i okolnim selima Mrkonjia. Od 100 ljudi koji su bili pozvani na vojni pregled u samome gradu Mrkonjiu nije se javilo njih 6, a iz okolnih sela javili su se na pregled i svi oni koji su bili pozvani i smjesta su bili rasporeeni su bili rasporeeni po brigadama. I sam privredni ivot u gradu Mrkonjiu tee normalno jer je isto tako na pijaci ivo kao to je bilo i pod okupatorom. etnike grupice (petorke) u svome bijesu na pijane dane prikupljaju se i pripucavaju sa neke uke s namjerom da rasture pijacu i da unesu paniku u narod koji se skupio u grad na pijani dan. U zadnje vrijeme sa jaim osiguranjem pojedinih poloaja oko samoga Mrkonjia osujeeno je ovo pripucavanje a to svakako ima i izvjesnog uticaja na sam grad Mrkonji i okolinu. Osim toga, dolazak Engleza1154 i to ba u Mrkonjikom terenu uvjerilo je seljaka u suprotno od onoga to su im etnici priali. etnika propaganda zasnivala se na na njihovom prikazivanju kako su tijesno povezani sa Englezima i kako je njihovo prijateljstvo sa saveznicima neizmjerno i kako e uskoro saveznici da se iskrcaju na obalama Jadrana i da e to toboe unititi partizane i predati svu vlast etnicima. Svakim danom narod sve vie gubi vjeru u istinu etnikog blebetanja Druga ozbiljna etnika grupica koja naroito u posljednje vrijeme postaje politiki aktivna koja jo u svojim rukama dru izvjesne terene oko ua Vrbasa jeste grupa u centralnoj Bosni, grupa Rade Radia, Forkape,1155Bundale1156i Malia.1157 Ovoj grupi u posljednje vrijeme pridruila se grupa trebavskih i ozrenskih etnika koji su ovamo prebjegli. Ta grupa broji oko 1900 etnika i interesantno je da je ova grupa oivila u doba
1154 1155

Misli se na britansku vojnu misiju Nikola Forkapa komandant etnikog bataljona Knez Arsen. 1156 Ljubo Bundalo, komandant etnike upske brigade. 1157 Ilija Mali

428 najveih meunarodnih dogaaja, u doba kapitulacije Italije. U ovoj grupi jako je jezgro Drainih oficira i sa etnicima Rade Radia su vodili itavu godinu dana borbe naslonjeni na vabe u Lijevu (Polju) i oko ua Vrbasa. Oni se dre u tome kraju oko 1 i po godinu. Posljednih dana oni su se koncentrisali i izvrili napad na Prnjavor, koji se nalazi u naim rukama. Iako su nae snage u Prnjavoru bile veoma male, etnicima nije uspjelo da zauzmu Prnjavor, i bili su odbijeni. U ovome kraju etnici su veoma aktivni u svojoj propagandi o iskrcavanju Engleza itd. kako je naperd reeno, no osim toga etnici u itavom tome kraju proturaju zlatne dolare govorei kako je to novana nagrada za ubijanje partizana. etnici ovoga kraja imaju tu prednost to su njihove veze sa Nijemcima u Banja Luci, vre nego popa ujia u Dalmaciji. Svaki put kada bi nae snage V i XII brigade potjerale Radievu grupu oni bi se sruili u Banja Luku, prikupili se, sredili i ponovo opet izau i napadnu nae manje snage ovde ili ondje. Na ovu grupu etnika trebae udraiti jaim snagama i osjei im otstupnicu za Banja Luku, a tada e ih se moi lake likvidirati Narod centralne Bosne, veliki dio sreza kotorvarokog, prnjavorskog, derventskog naklonjen je nama i etnici nemaju ni izdaleka onog politikog uticaja kojeg imaju na Manjai i u Mrkonjiu. Po odlasku I Bos. Korpusa i II krajike brigade iz centralne Bosne, formirana je nova XIV brigada od Prnjavorskog i Banjalukog odreda.1158Ova brigada e uspjenije vriti mobilizaciju jer e ostati na tome terenu i nee se kretati nikuda dalje. Do sada se pokazalo da mase sa toga terene nerado ulaze u V kozarsku i XII brigadu koje se na tome terenu nalaze Na kraju broj etnika u Krajini kree se ovako: grupa Rade Radia u centralnoj Bosni broji 1.900, grupa Drenovia u Manjai i oko Banjaluka oko 800, grupa oko Glamoa 150 i grupa popa ujia na granici izmeu Knina i Grahova oko 3.000, ukupno 5.850. ORGANIZACIONO STANJE PARTIJE U VOJSCI I POZADINI: Nae rukovodstvo pojaano je dolaskom druga Osmana, i sastav biroa Oblasnog komiteta je slijedei: Stari (politiki sekretar), Osman1159(organizacioni sekretar), Rudi,1160 efket,1161Doen,1162Rada1163i Bjelajac1164(sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a). Sada se pod kontrolom ovog rukovodstva nalaze snage II Bosanskog korpusa, XI divizija I korpusa i teren zapadne Bosne. Mi smo jo prije vaeg pisma shvatili potrebu da se na rad protegne do rijeke Bosne, do Prozora i Konjica. Meutim, vojna situacija na tom terenu kao i nepostojanje partijske prganizacije uveliko su nas sprijeili. Danas je rad na tim terenima otpoeo, ali nedostatak kadrova spreava nas da u dovoljnoj mjeri iskoristimo vojniku i politiku situaciju koja nam ide u prilog i da se na tome terenu uvrstimo. I. OKRUNI KOMITETI a) g) OK KPJ BANJA LUKAKOTOR-VARO
1158 1159

XIV srednjobosanska brigada formirana je 16. oktobra 1943. Osman Karabegovi 1160 Rudi Kolak 1161 efket Maglajli 1162 Ilija Doen 1163 Rada Vranjeevi 1164 Stojan Bjelajac

429 Ovaj OK treba da obuhvati banjaluki i kotorvaroki srez kao i sela ispod Vlaia prema rijeci Bosn. Sastav ovog OK je slijedei: Duanka Kovaevi, sekretar (student), Duan Josipovi (svrio poljoprivrednu kolu), Duan Misiraa (intelektualac), Nevenka Novakovi (seljanka) i Petar Kolundija (seljak). Svi ovi drugovi doli su sa drugih terena izuzev Josipovia. Poslije formiranja ovog rukovodstva, kao i razbijanje etnika otpoeo je da se razvija rad na ovome terenu. Pristupilo se formiranju NOO, odbora AF i USAOJ-a. Nadalje odravaju se konferencije po selima, priredbe itd. Na uticaj prilino se proirio na sela oko Skender Vakufa, ipraga i u nekim selima Kotor-Varoa. Narod se odaziva na konferencije, daje pomo za vojsku, ali strah od etnika dosta je jak i upadanje etnika na tu teritoriju uveliko nam ometa rad. U mnoga sela nije se uspjelo jo ni zai, jer se u njima nalaze etnici. Partijska organizacija ima uslove za razvitak, ali proirenje Partije dosta je slabo uslijed nedovoljne aktivnosti partijskog lanstva, koje je vrlo mlado i neiskusno u radu. Broj lanstva je 62 lana KPJ i 12 kandidata. Formiran je Sreski komitet za Kotor-Varo i pribliavanjem nae vojske Banja Luci osjea se potreba da se i tamo fromira Sreski komitet, to do sada nije uinjeno uslijed pomanjkanja kadra. U dosta sela formirani su nardonooslobodilaki odbori. Isti jo nisu oieni od ljudi u koje se nema povjerenja, ali opaa se da je u odbore uao i dobar broj ljudi koji imaju volju za rad i koji su odani narodnooslobodilakoj borbi. Formirani su i opinski odbori za srez Kotor-Varo. Rad sa omladinom dosta je slab i umnogome uzrok tome je to se odmah nije formiralo odbore USAOJ-a, nego se pristupilo formiranju skojevskih aktiva, to je ispoetka otrglo rukovodstva SKOJ-a od omladinskih masa. Dosada najbolje se odvija rad sa enama. U mnogim selima formirani su odbori AF a rad postoji i u onim selima, gdje se nije stiglo formirati odbore. ene sve aktivnije uestvuju na konferencijama, pomau vojsku itd. h) OK KPJ PRNJAVOR Ovaj komitet obuhvata srezove: prnjavorski, tesliki, teanjski i derventski. Na uticaj i rad otpoeo je dolaskom na taj teren XI Divizije. Do tada postojao je jak uticaj etnika i okupatora. Do sada nam je uspjelo da se prilino uvrstimo na terenu prnjavorskog sreza i da otponemo sa prodiranjem prema Tenju i Derventi. U cijelom radu smetaju najvie etnici. U posljednje vrijeme uspjelo je XI diviziji da ih razbije, to je omoguilo konstruktivniji rad. U prnjavorskom srezu osnovana su 3 opinska odbora i ubrzo e biti osnovan sreski NOO. Rad sa enama i omladinom u posljednje vrijeme poeo je dobro da se odvija. Na uticaj bez sumnje mnogo je porastao, to svjedoi pomo u hrani koju daju sela prnjavorskog sreza, mnogi zborovi, kao i posljednji veliki zbor prigodom formiranja XIV brigade. Mase su se uvjerile da vojska nee napustiti taj teren, nadalje da su etnici saradnici okupatora i protivnici narodne slobode i u mnogom se jasnije opredjeljuju za nas. Na terenu prnjavorskog sreza ima oko 15.000 Poljaka i drugih manjinskih grupa. Drugovi iz Okrunog komiteta i XI Divizije povezali su se sa pretsjednikom poljskojugoslovenskog odbora, koji ima velik uticaj na sve manjinske grupe i prema posljednjim izvjetajima ima izgleda da se formiraju vojne jedinice od tih manjinskih grupa.1165 Uspjelo se je povezati sa muslimanskim selima, ije stanovnitvo je naklonjeno prema naoj borbi ali strah od etnika jeste uzrok da se vre ne opredjele za nas. Teror koji
1165

Uskoro je formiran Poljski bataljon koji je uao u 18 srednjobosansku brigadu.

430 vre etnici nad njima pribliava ih k nama i izgleda da e opasnost od etnikog klanja prisiliti ih da masovnije stupe u nau vojsku. Okruni komitet sastavljen je od slijedeih drugova: Ilija Kosti, sekretar (ontelektualac), Aco izmi, Ljubo Boi (intelektualac), Vientijevi ivanka (radnica) i Trnjakovi Mile, sekretar OK SKOJ-a (radnik). Formiran je i Sreski komitet za Prnjavor u Sreski komitet za TesliTeanj. Sreski komitet za za Prnjavor sastavljen je od mlaih drugova a sam sekretar dosta je mlad pa je potrebna pomo i stalna kontrola njihovog rada. Sreski komitet za Teanj nedavno je formiran. Na ternu OK ima 40 lanova partije. Sreski komitet za Teanj nedavno je formiran. Na terenu OK ima 40 lanova partije, 9 kandidata u 85 SKOJ-evaca. lanstvo ne uoava dovoljno probleme, ali je vrlo odano naoj part i ima uslove za razvitak. OK odrava vezu sa Tenjem, Derventom i (Bosanskim) Brodom. Derventski srez je uglavnom naseljen Hrvatima i u posljednje vrijeme uspostavljena je veza sa vodeim HSS-ovcima. U samoj Derventi postoji Mjesni komitet i ukupno 7 lanova. Neki od tih uslijed kompromitovanja treba da izau. Njihov rad je inae slab i izgleda da je preko neke ene i Gestapo umjeao svoje prste. U Brodu ima Mjesni Komitet od 9 lanova (to je cjelokupno lanstvo u Brodu). S njima se takoe odrava veza i pokuava se da im se ukae pomo. Izgleda da i kod njih nije sve u redu, tako napr. jedan lan odrava veze sa policijom navodno da bi mogao opstati u Brodu. itava stvar i sa Derventom i sa Brodom ispituje se i o tome emo vas obavjestiti. Na kraju naeg izvjetaja naglasiemo najvanije probleme koji se danas postavljaju pred nas: 1) a. Kod nas, oslobaanjem novih teritorija od neprijatelja kao u formiranjem novih vojnih jedinica osjetio se jak nedostatak u partijskim rukovodiocima i drugovima za politodjele. Pred nas se danas postavlja kao vaan zadatak posvetiti daleko veu panju pravilnom vaspitanju i uzdizanju kadrova. b. Mi treba da se vie zainteresujemo za rad omladinskih organizacija i da ukaemo veu pomo skojevskim organizacijama i njihovim rukovodstvima. Treba da im damo pomo pri odravanju kurseva i u njihovom praktinom radu na terenu. 2) Moramo nastojati da se to jae poveemo sa muslimanskim i hrvatskim masama i da povezivanjem sa izvjesnim poltikim linostima iz njihovih redova ostvarimo frontu Srba, Hrvata i muslimana u narodnooslobodilakoj borbi, preko koje bi uvukli hrvatske i muslimanske mase u nardonooslobodilaki pokret i pospjeili mobilizaciju istih u nau vojsku. 3) U ekonomskom pogledu pred nas se postavljaju slijedee zadae: a. Ukazati putem dobrovoljnih priloga pomo pasivnim i postradalim krajevima, a ukoliko to nije efikasno, jer su cijela sela potpuno opljakana i opustoena, onda pristupiti preseljavanju u nae plodnije krajeve; b. Nastojati da ukaemo pomo stanovnitvu u odijelu, obui, tegleoj stoci, soli itd. putem organizovanja razmjene, dobrovoljnih priloga itd; c. Nastojati da osiguramo ishranu vojske. To postaje problem jer se vojska poveava i s tim se poveava potranja za istu, a mnogi nai krajevi su ve skoro iscrpljeni.

431 To bi bio na izvjetaj u kojem smo pokuali obuhvatiti stanje i promjene od zadnjeg izvjetaja. Nastojali smo da dobijete sliku o stanju partijske organizacije, kadrovima, komitetima i brigadama. Uz drugarski pozdrav, SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU! 12. novembar 1943. g. Za Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu: uro1166 PRILOG 2. STANJE PARTIJSKE ORGANIZACIJE NA TERENU OBLASNOG KOMITETA Organizacija lanova KPJ kandidata SKOJ OK KPJ Drvar 441 97 1115 OK KPJ Kozara 528 270 1012 OK KPJ Grme 290 65 540 OK KPJ Glamo 50 87 OK KPJ Jajce 156 70 OK KPJ Klju-Mrkonji 96 32 160 OK KPJ Prnjavor 40 9 85 OK KPJ Banjaluka 76 12 30 OK KPJ Prozor 34 40 VI brigada 191 40 240 VIII brigada 193 14 225 XI brigada 250 82 254 VII brigada 153 21 177 IX brigada 132 45 175 XIII brigada 205 41 203 V brigada 291 67 322 XII brigada 148 36 143 XIV brigada 61 20 93 tabovi divizija 18 Ustanove oko korpusa i divizija 79 30 tab korpusa 8 Oblasni odbor NOO, AF, USAOJ-a 17 Obkom KPJ i teh. 21 Odredi oko 300 U k u p n o: 4971 881 3.678

Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu uro Pucar Stari. 14. novenbra 1943. alje CK KPJ kopiju Izvjetaja PK KPJ za BiH o radu Partije u ovoj oblasti za period od maja do novembra 1943. godine. Prepis originala, pisan na maini, latinicom, u Arhivu CK SK BiH, Fond IPIRP Sarajevo, broj 1943/5261; uro Pucar Stari, Dokumenti i lanci (1926 1945), Banjaluka 1989, knj. II/1, str. 759782 (ovaj document je u navedenoj knjizi pod brojem 329. Dat je u izvodima, izuzev tabele na kraju Izvjetaja, koja je data u cjelini, zbog komaracije na str. od 759 782).

1166

432 19. Vijenici srednje Bosne na zasjedanjima ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a Do konstituisanja najviih organa vlasti u Jugoslaviji a neto kasnije i Bosni i Hercegovini, dolo je u jeku bitaka protiv pripadnika faistike koalicije, koji su dejstovali na podruju Jugoslavije, Nijemaca i Italijana, kao i njihovih pomagaa ustaa, etnika, raznih milicija i dr. Na cijeloj teritoriji Jugoslavije, pa tako i u srednjoj Bosni od prvih dana ustanka, 1941. godine, radilo se na uspostavljanju nove narodne vlasti u zaseocima, selima, pa ve i u optinama. Taj zapoeti proces veoma uspjeno se odvijao i u njemu je izrazito aktivno uestvovala omladina i to trojako: u organizovanju prvih konferencija, u skoro svim aktivnostima koje su ti prvi NOO vodili, kao i u sastavu tih prvih izabranih odbornika u selu ili optini, najmanje kao jedan predstavnik omladine.izabranih.1167 Tako ve u 1943. godini u srednjoj Bosni na oba okruga, u svim osloboenim, kao i djelimino osloboenim srezovima, na slobodnoj teritoriji, izabrani su demokratskim putem predstavnici naroda u sreske narodnooslobodilake odbore, a kasnije, kada su stvoreni uslovi, i Okruni Narodnooslobodilaki odbor za okruge Banjaluka i Prnjavor, i, pred samo osloboenje, izabran je zajedniki Okruni NOO za centralnu Bosnu. Kao kruna cjelokupne predhodne aktivnosti na razvoju nove narodne vlasti doao je izbor predstavika naroda iz redova seljaka, radnika i inteligencije koja se opredjelila da bude na strani naroda u borbi za njegovo osloboenje od okupatroskih snaga i njihovih pomagaa. I na meunarodnom planu i u Jugoslavij, bili su ve stvoreni uslovi za izbor narodanih predstavnika koji treba da uestvuju u osnivanju tih prvih narodnih predstavnitava i to na dva nivoa Bosne i Hercegovine i Jugoslavije, poto su oblasna narodna predstavnitva, uglavnom, ve bila uspostavljena. Krajem 1942. i u 1943. godini, koja postaje prelomna, faistika osovina je padom Musolinija bitno oslabila. Pobjedonosno su nastupale Crvena armija i Englesko-amerike armije prema Berlinu. Narodnooslobodilaka vojska imala je veoma znaajne uspjehe u borbi protiv njemakih i italijanskih okupatora i njihovih pomagaa, tako da se faizam ve bio naao na nizbrdici. Istina, drugi front jo nije bio otvoren, poto se saveznika vojska borila samo protiv dvije njemake divizije u Africi, a trebalo je da preuzmu borbu protiv 60-ak njemakih divizija da je bio otvoren oekivani drugi front.1168 U tim takvim uslovima odrava se prvo zasjedanje AVNOJ-a, 26. i 27. novembra u Bihau. Na ovom zasjedanju nisu uestvovali predstavnici iz Srednje Bosne, iako su dva prvoborca iz perioda borbe u okviru revolucionarnog omladinskog i radnikog pokreta izmeu dva svjetska rata, kao i u periodu ratovanja u NOR-u od 1941. godine, bili uesnici ovog zasjedanja kao lanovi AVNOJ-a. To su Veselin Maslea, istaknuti publicista i novinar i Osman Karabegovi, tada ve politiki komesar Prvog bosanskog korpusa NOVJ, a obadvojica istaknuti revolucionari iz Banjaluke pa tako i iz srednje Bosne, poto su u periodu izmeu dva svjetska rata u revolucionarnom omladinskom i

Pokuali smo u Prvom dijelu ovog radi dati podrobniji presjek razvoja nove narodne vlasti u srednjoj Bosni ve u ustanku i neposredno poslije u daljem razvoju NOB-a u srednjoj Bosni ,na str. ??? PANJA STAVITI BR. STR. OD DO. Molim lektora da stavi br. str. kada tekst bude u potpunoj zavrnici. MOLIM DA SE NE ZABORAVI! Sada je u Prvom dijelu od str. 42 do 76. 1168 Drugi front je otvoren iskrcavanjem saveznikih snaga, tek 6. juna 1944. godine u Normandiji u Francuskoj.

1167

433 radnikom pokretu, kao i u vrijeme NOR-a uvjek djelovali na irem podruju od samog grada Banjaluke. Delegati sa okruga Prnjavora krenula je iz Prnjavora 20. novembra 1943. godine i zanoila u eavi, a sutradan je bio manji okraj sa etnicima kod Klupa, a potkraj dana kolonu je bombardovao ustaki avion izmeu Obodnika i ipraga. Sa okruga Prnjavora delegati su bili: Jovo Mra, radnik iz Srpca, Aleksa Suvajac iz Lepenice, Gavro iri, radnik iz Kaoca, Vid Njei iz Vijaana, Boko Hadi iz Soanice, Ljubo Jankovi iz Potoana, Ignac Kunecki iz Prnjavora, Vasilj Semak iz Prnjavora, Hadi Sulejman Sarajli iz Linje, Demal Mahmutehaji iz Prnjavora, Milan Ronevi1169 iz Prnjavora, Adem Hercegovac iz Teslia, Edhem Pobri iz Teslia, Kosta Joti1170 Kojo iz Ljeskovih Voda, Mitar Suboti iz Osredaka, kao i jo nekoliko drugova i drugarica pozvanih da prisustvuju kao gosti na ovom zasjedanju. Prema dobijenim direktivama lino odgovorni za bezbjedan dolazak ovih delegata na odredite imali su Ilija Kosti, sekretar Okrunog komiteta KPJ za okrug Prnjavor i Josip Maar oa, koji je, takoe, bio delegat, komandant 11. divizije sa odgovarajuom vojnom pratnjom Treim bataljonom 14. srednjobosanske NOU brigade, zbog obezbjeenja ove znaajne delegacije. Ova grupa delegata je prenoila u ipragama. Sutradan, 22. novembra, prikljuila im se grupa delegata sa okruga Kotor-Varo i podruje oko Banjaluke, u stvari sa sreza Kotor-Varo i dijela sreza Travnik i to: Milutin uri,1171 zemljoradnik iz Rastika, Sredo ukari, zemljoradnik iz Kobilje, Mihajlo Pavlovi, zemljoradnik iz Bastaja, Sabit Hozi, trgovac iz Kotor-Varoa,1172 Hadi Mehmed Mujki, vjerouitelj iz Kotor-Varoa, Ilija Slavni iz Koriana i Duan Josipovi, apsolvent Srednje poljoprivredne kole iz Donjeg Obodnika. Delegati srednje Bosne stigli su u Mrkonji-Grad 24. novembra uvee, gdje su se sutradan sreli sa Banjaluanima: Osmanom Karabegovi, Rudijem Kolak, efketom Maglajli, Duanom Ivezi, dr Vasom Butozan, Radom Vranjeevi i dr. Na prvom zasjedanju Zemaljskog antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH) za vijenike iz srednje Bosne su izabrani: dr Vaso Butozan iz Banjaluke, Demal Mahmutehaji, geometar iz Prnjavora, Sredo ukari, zemljoradnik iz Kobilje, Sabit Hozi, trgovac iz Kotor-Varoa, Adem Hercegovac, student iz Teslia i politiki komesar Prnjavorskog NOP odreda, Boko Hadi, zemljoradnik iz Soanice, Hadi Sulejman Sarajli, vjerouitelj iz Linje, Hadi Mehmed Mujki, vjerouitelj iz Kotor-Varoa, Duan Ivezi, industrijalac iz Banjaluke, Duan Josipovi, apsolvent Srednje poljoprivredne kole iz Donjeg Obodnika, Ignac Kunecki, radnik iz Prnjavora, Osman Karabegovi, student iz Banjaluke, politiki komesar Prvog bosanskog korpusa, Rudi Kolak, pravnik iz Banjaluke, Skender Kulenovi, knjievnik iz Travnika, efket Maglajli, radnik iz Banjaluke, Josip Maar oa, namjetenik iz Banjaluke, komandant 11. divizije, Vid Njei, zemljoradnik iz Vijaana, dr Danica Perovi, ljekar iz Banjaluke, Edhem Pobri, ak iz Teslia, Vasilj Semak, kroja iz Prnjavora, Pero Radia, zemljoradnik iz Trebevue, Mitar Suboti, zemljoradnik iz
1169 1170

Milan Ronevi se u ipragama razbolio i nije mogao nastaviti put, pa je vraen kui. U sastavu delegacije srednje Bosne nisu bili ukljueni Simo Luki i Ignjat Radoji, iako su uestvovali u radu ZAVNOBiH-a zato to su birani za delegate na dijelu dobojskog sreza koji je tada pripadao istonoj Bosni, pa su pripadali a i putovali u okviru istonobosanske delegacije. 1171 Milutuna uria su kao odbornika kasnije ubili etnici. 1172 Sabit Hozi je umro juna 1944. godine.

434 Osredaka, Jure Begi, umski nadsavjetnik iz Dervente i Mustafa Porobi, pravnik iz Dervente. U okviru diskusije iz srednje Bosne i grada Banjaluke govorili su: Osman Karabegovi, Vid Njei, Boko Hadi, Ilija Slavni, Duan Ivezi, Hadi Sulejman Sarajli, Ignac Kunecki, Vasilj Semak, Pero Radia, Rada Vranjeevi i dr Mehmed Tatli. Na ovom prvom zasjedanju iz srednje Bosne za lanove Predsjednitva ZAVNOBiH-a izabrani su dr Vaso Butozan, Duan Ivezi, Osman Karabegovi i Hadi Mehmed Mujki. Za lanove AVNOJ-a na istom zasjedanju izabrani su iz srednje Bosne ukljuiv i Banjaluku: Hadi Mehmed Mujki, lan i Duan Josipovi1173 njegov zamjenik iz kotorvarokog sreza; Vid Njei, lan, a njegov zamjenik Demal Mahmutehaji iz prnjavorskog sreza; Mitar Suboti, lan, a njegov zamjenik Adem Hercegovac iz teanjskog sreza; dr Vojislav Kecmanovi, Osman Karabegovi i dr Vaso Butozan lanovi, a za zamjenika Duan Ivezi iz Banjaluke; Skender Kulenovi, knjievnik, a njegov zamjenik Pero Radia iz travnikog sreza; Jure Begi, lan, a njegov zamjenik Mustafa Porobi iz derventskog sreza i Edhem Pobri, lan iz teslikog sreza. Vjenici ZAVNOBiH-a, po zavretku zasjedanja, krenuli su u srednju Bosnu istom marrutom kojom su i doli, a izabrani lanovi AVNOJ-a ostali su u Mrkonji-Gradu, pa su u Jajce stigli sutradan ujutro, 29. novembra, na dan drugog zasjedanja AVNOJ-a. Na drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a odranom u Sanskom Mostu, od 30. juna do 2. jula 1944. za vjenike iz srednje Bosne jo su izabrani: Mustafa Hasi, zemljoradnik iz Palivuka, Mihajlo Pavlovi iz Bastaja, Savo Vasi iz Teslia i Ilija Slavni iz Koriana. Na treem zasjedanju ZAVNOBiH-a, odranom u osloboenom Sarajevu od 2326. aprila 1945. godine, za lanove ZAVNOBiH-a na ovom zasjedanju izabrani su iz Banjaluke i srednje Bosne: Gligorije eri, trgovac i bankovni inovnik iz Prnjavora, Beir Galijaevi, inovnik iz Tenja, Asim Alihodi, Lepa Perovi, Duanka Kovaevi i Rua Oljaa iz Banjaluke, dr Ivo Sunari iz Travnika i Fadil Imamovi iz Zenice. Nekoliko podataka o doprinosu delegata iz srednje Bosne kao vijenika ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a. Uesnike prvog zasjedanja AVNOJ-a u Bihau pozdravio je Osman Karabegovi kao politiki komesar Prvog bosanskog korpusa NOVJ, a Rada Vranjeevi u ime Antifaitikog fronta ena. Na Prvom zasjedanju AVNOJ-a Veselin Maslea je imao referat Narodnooslobodilaka borba i osnivanje Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije. Na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a Osman Karabegovi je imao referat Znaaj Zemaljskog naorodnooslobodilakog vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine. Na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a dr Vaso Butozan imao je referat O zdravstvenim problemima Bosne i Hercegovine u oslobodilakom ratu i Duan Ivezi imao je referat Privredni zadaci nae narodne vlasti itd. Svi delegati birani u srednjoj Bosni i u Banjaluci asno su izvrili svoje dunosti i doista su bili istinski narodni predstavnici u tom velikom prelomnom vremenu1174
1173 Kad je vreno verifikovanje mandata lanovima AVNOJ-a u Jajcu, Duanu Josipoviu verifikovan je status lana AVNOJ-a, ali on ovom zasjedanju AVNOJ-a nije prisustvovao. 1174 Duan Josipovi, Predstavnici Banjaluke i srednje Bosne na zasjedanjima ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a, ovaj rad ima 11 kucanih stranica, jedna kopija ovog rada je u posjedu autora, pa je koriena iz njega

435

20. Pripreme za II kongres USAOJ-a i izbor delegata Oblasni komitet SKOJ-a za Bosansku Krajinu uputio je, 7. decembra 1943. godine, pismo svim okrunim i sreskim komitetima SKOJ-a na terenu Bosanske Krajine i centralne Bosne1175u kome su detaljno razraene pripreme za II kongres USAOJ-a. Izmeu ostalog, data su precizna uputstva za takmienje u oblasti kulturno-prosvjetnog rada i, s tim u vezi, pripremanje festivala iz ove oblasti. Za sve okruge predvieno je ta da pripreme, ali okruzi Banja Luka i Prnjavor nisu bili obuhvaeni tim planom, vjerovatno zato to su prilike na terenu bile takve da se to nije moglo od njih traiti. Festival je pripreman za 20-27. decembar, kako bi se ujedno obiljeila i godinjica odravanja I kongresa USAOJ-a. U istom pismu napravljen je raspored za izbor delegata po okruzima, pa je za okrug Banja Luka predvieno da izabere 25 delegata sa terena i po jednog iz svakog odreda. Naglaeno je da pri izboru delegata treba uzeti u obzir najbolje omladince i omladinke koji su se istakli u radu i koji imaju uslova da se razvijaju u rukovodioce. Posebno je podvueno da treba da dou delegati i sa neosloboene teritorije. Od svih okruga traeno je da pripreme hranu za uesnike festivala i II kongresa, pa se posebno od centralne Bosne trailo da hranu to prije prebaci u Jajce. Od poetka 1944. godine (izuzev perioda dok je trajala VI ofanziva), pa sve do odravanja II kongresa USAOJ-a u Drvaru 1944. godine 2, 3. i 4. maja 1944, na terenu okruga Banja Luka odvijale su se pripreme u zavisnosti od politike i vojne situacije. Odvijalo se takmienje izmeu radnih eta, analfabetskih teajeva i drugih pitanja u okviru kultirno-prosvjetnog rada, u aktivnostima oko obrade pojedinih materijala i sl. Sa okruga Banja Luke srezova Travnik i Kotor-Varo, izabrani su slijedei delegati za II kongres USAOJ-a: Pero Kolunija, Nevenka Petri, Marko Zec, Boja Vukovi, Mitar Boji, Branko Boji, Arso Beni, Savo Popovi, Janko Kneevi, Augusta Filipovi-Skorup, Pavle Joveti, Drago Raca, Smajo Karaselimovi iz XIV brigade i dr.1176 Delegati okruga Banja Luke, 26. aprila 1944. godine, prikljuili su se u Skender Vakufu grupi delegata Vojvodine, istone Bosne, okruga Prnjavora i njihovih podrunih jedinica i zajedno s njima putovali su na II kongres USAOJ-a i nazad. Od delegata je formirana eta, iji komandir je bio Drago Stefanovi ico, delegat iz istone Bosne, a komesar Mio Raki, tada sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a za istonu Bosnu, delegat iz istone Bosne. Ova eta sastavljena od delegata je bila podjeljena na vodove, desetine itd., kako bi u svakoj situaciji mogla da prihvati borbu, u sluaju da do nje doe. Izvjesno vrijeme delegati su proveli u Sanici, poto je
veina podataka o vijenicima ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a. Pored toga, koriene su i knjige: ZAVNOBiH dokumenti 19431944, Sarajevo 1968, Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a, Beograd 1953; Politiki referat sekretara PK KPJ za BiH i potpredsjednika ZAVNOBiH-a . Pucara Starog na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a, odranom u Sanskom Mostu od 30.06-02.07.1944, original pisan na maini, irilicom. Arhiva CK SK BiH. 1175 Pismo Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu od 7. decembra 1943. g., upueno svim okrunim i sreskim komitetima SKOJ-a na terenu Bosanske krajine i centralne Bosne, IPIRP Sarajevo, stara sign. 12/15563, nova sign. 46/1, str. 4. 1176 Kazivanje Pere Kolundije, Auguste Filipovi-Skorup, Marka Zeca, Jusufa Skorupa, Boje Vukovi i Janka Kneevia autoru.

436 zbog bezbjednosnih razloga skrivan i taan datum i mjesto gde e se odrati kongres. Za to vrijeme delegati su bili rasporeeni po kuama, ali eta delegata je imala organizovan ivot, posebno u vezi sa idejno-politikim radom. Tako je za vrijeme tih radnih sastanaka, izmeu ostalog, vjebano govornitvo. Delegati su govorili, kao da govore na kongresu, kako bi bolje mogli govoriti na kongresu, jer tada niko nije pisao govore. Za vrijeme putovanja ove ete, sastavljene od delegata za II kongres USAOJ-a, od Skender-Vakufa do Sanice, razvijala su se drugarstva, prijateljstva, o emu je ponegdje i trag ostao. Tako, na primjer, u Ratnim pribiljekama I (radnom notesu iz toga perioda),1177 autora ove knjige, tokom tog zajednikog putovanja delegata za II kongres, na prvih 13 strana potpisao se 51 delegat, a poneko od njih je dodao jo par rijei. Na prvoj strani, prije potpisivanja zabiljeeno je: str.1 Delegati Vojvodine, istone Bosne i centralne Bosne, s kojima sam provela mnogo lijepih momenata zajednikih u omladinskoj eti, formiranoj od istih delegata:1178 Slobodan Gajin III bat, 15 Majvika brigada. emsa Galijaevi, SK SKOJ-a Teanj-Tesli. Kao Centralne Bosne Vrhovi kameniti Tako su moje na tebe uspomene Uvek e te se sjeati Mirko Sananin Motajiki odred Kurbagi Mujo, Kladanjski odred. Milorad Kovaevi, Vukosavci, Majevica, O-K- SKOJ-a str. 2 Milutin Marjanovi, kurir 1. divizije. Milka uki, Romanijski odred. Smail Kisi (moda Hisi, nap. aut.),16.muslimanska brigada, 4. bataljon. oka ijaki, 4. vojvoanska brigada, 2. bataljon, 1. eta. Maleevi uro, 4. (neitko moda 9.) brigada, 3. eta. str. 3 Naji Slobodan, 3. bataljon, 1. vojvoanska brigada. Petkovi Bogdan, Romanijski odred, Gorade. Kada treba ajkau ili dolamicu Ti se seti na vau najdericu.
Nevenka Petri ima sauvane samo tri biljeniceratna notesa iz perioda NOB-e: Ratne pribiljeke I datira od dana polaska iz SkenderVakufa grupe delegata na II kongres USAOJ-a 26.04.1944. godine. 1178 Danas, 26. aprila 2003. godine, dok ovo piem, tano je 59 godina od dana kada se naa grupa delegata sa okruga Banjaluka, prikljuila eti delegata Vojvodine, istone Bosne i okruga Prnjavora u SkenderVakufu.
1177

437 Milena Lazarevi, 17. brigada (nejasne 3 rijei), Srbijanka. Mnogo uspeha u radu eli ti Dule (Milosav Gonja) O. K. Zapadni Srem. str. 4 Milorad Borovanin, lan O-K- SKOJ.a za Romaniju. Mudrini edomir, borac V vojvoanske brigade, I bataljon Baka. Stevan Peri, borac 18. hrvatske brigade, 38. divizije. Klimavi (moda i drugaije, nije jasno) Jovo (ili Jozo), I bat, XVIII hrvatska br. Sjeti se ovog naeg interesantnog ivota u ovoj naoj eti, Grubor uro, IV bataljon, II krajika brigada, 27. divizija. str. 5 Deman eljko, XII slavonska brigada, rukovodilac SKOJ-a brigade. Simani Ljubo, Javorski odred. Mra Petar, III eta, VI bat., II krajika NOU brigada. Drugarica Nevenka neka se sjeti Mirajevi Miloa, Dugo Polje, Vujak. Duan Mirgoski, 17. majevika brigada, I bat. II eta. Ribi Mirko, 16. divizija, I vojvoanska brigada, II bat. I eta. str.6 Mile Vukadinovi, 17. majevika brigada. Drugarici Nevenki, to se ono Travnik zamaglio elim ti, drugarice, da zapali Travnik omladinskim arom u kojem e izgoreti svi neprijatelji naih naroda. Pozdravi omladinu tvoga kraja isporui joj pozdrave omladine ravne Semberije naih poljoprivrednih brigada. Nepismeni Jovo Bogdanovi, Sreski komitet SKOJ-a Bijeljina. str. 7. Kraj Travnike ceste Jedan cvetak vene, Uzberi ga drugarice

I seti se mene.
Za uspomenu i dugo seanje Sa puta na II kongres od Kardoevi Zdravka VI vojvo. brigada, I bat, II eta. Napomena: do kraja strane jo tri osobe potpisane i dodato po par rijei, ali je neitko. str. 8

Sakib Maglajli, II bataljon, 5. kozarske brigade, sekretar Bataljonskog biroa SKOJ-a.

Petar Stevi, rukovodilac SKOJ-a u 5. kozarskoj brigadi. Jovanka akovi, 5. kozarska brigada. Bogdan Tubi, 5. kozarska brigada. Krievi (Meri) Leposava, II (ili V) vojvoanska Brigada, XXXVI diviz.

438 Slavica Bogdanovi, zapadni Srem, srez id, terenski radnik. Drugarice Nevenka, Nikada ne mogu zaboraviti drugarstvo nae Kada smo zajedno boravili u eti. Neka se nae jedinstvo i oekivanje probudi, to e tvoja pisma vrlo esto podsjeati Na na zajedniki ivot (ovo je nadimak druga koji je pisao, a ne znam njegovo ime, napomena. aut.). str. 9 Draga Nevenka, nikada u ivotu i borbi nisam osjeala tako istinito drugarstvo kao onda kada sam se upoznala sa vama. Mnogo lepih momenata provedoh u igri, a naroito koje si ti povela nikada neu zaboraviti. Ja ti obeajem da nee to samo biti (preostale tri etvrtine napisanog teksta neitke) Zavrava se od nove drugarice Meri. str. 10 Boji Nemanja, Omladinska kultur.-propag. ekipa za ist. Bosnu, selo Balatun, Bjeljina. Ibri Fikret, bomba 16. muslimanske udarne brigade, 2. bataljon Adresa: Ibri Fikret, Komanda mjesta, Gradaac. Drugarice Nevenka, Naa eta ostae mi mnogo u uspomeni, a naroito III vod od kojeg smo se rastali. Mnogo u se puta sjeati na nae naporne mareve i drugarstvo Mali Fikret Esad Zeevi, 16. muslimanska brigada, 3. bataljon, 2, eta. str. 11 Drugarice Nevenka! Put ka Kongresu doveo je do zblienja Va Trei vod, vas iz centralne Bosne sa nama Istonobosancima. Kratak period vremena tako nas je zbliio da smo postali nerazdvojni Sada kad dolazi vrijeme rastajanja i teko mi je, ali pri pomisli na borbu, kaem ne treba aliti svijesni smo postavljenih nam zadataka. Na kraju te mnogo pozdravlja drug Zec str. 12 Uspomena od ratnog druga Ivana za dugo sjeanje drugarici Nevenki. Moslovac Ivan, I eta, III bat. 12 slavonska udarna brigada. Nikodin Slatinac, Glogovac Momir Radimirovi, Optinski komitet SKOJ-a, Vijaani. Str. 13. ivko Crnomarkovi, II Bataljon, 12. krajika NOU brigada. Mandi uro, rukovodilac SKOJ-a 12. krajike NOU brigade. Zdravko Simatovi, I bataljon, 5. kozarska NOU brigada. Nada Biser, delegat 16. muslimanske brigade. ico, Istonobosanac, Oblasni komitet SKOJ-a.

439 Lazica, Vojvodina, lan Pokrajinskog USAOJ-a.1179 II kongres USAOJ-a odran je u Drvaru 2. 3. i 4. maja 1944. godine, a odravan je samo nou, navedenog datuma, iz bezbjednosnih razloga. Iz Skender-Vakufa delegati okruga Banjaluke, zajedno sa navedenim delegacijama, na kongres su otili preko Baljvina, zatim preko Vrbasa itd., a morali su se vratiti preko Kozare, Podgradaca i Prnjavora, gde su stigli tek 24. maja, a na svoje odredite kasnije u iprage tek 3 juna. Tako su se delegati sa kongresa vratili poslije vie od mjesec dana odsustvovanja sa svoga terena, s obzirom na ratne prilike, odnosno potrebu zadravanja kod pojedinih prelaza (na pr. ceste Banjaluka-Gradika, to se moralo ekati par dana) i sl. U izvjetaju Okrunog komiteta SKOJ-a Banja Luka, od 21. juna 1944. godine, upuenom Oblasnom komitetu SKOJ-a, stoji slijedee: aljemo vam izvjetaj nakon dva, tri mjeseca, poto drugovi za vrijeme moga odsustva od 2 mjeseca nijesu uopte slali izvjetaje. Sa kongresa smo stigli ovamo 3. juna Po naem povratku mi smo zatekli loije stanje na terenu nego to smo ga ostavili. Nijedna masovna omladinska organizacija nije radila, niti su aktivi ita radili meu omladinom. Povratkom naim mi smo stavili sebi zadatak da formiramo SK SKOJ-a Kotor Varookruga Banjaluke.1180 U istom izvjetaju stoji da na okrugu ima 5 aktiva sa 25 lanova, u ustanovama 42 lana SKOJ-a, i u odredima 46, odnosno ukupno 113. lanova SKOJ-a. Dalje se govori o vrlo skromnim aktivnostima u oblasti rada USAOJ-a.1181 Okruni komitet KPJ za Banja Luku, u svom izvjetaju od 5. maja 1944. godine, pored ostalog kae: I pored toga to se u izvjesnom djelu sela osjetila vea aktivnost omladinskih organizacija, omladinski rad jo nije dovoljno razvijen. Ima izvjesnih optina (Skenderska, Vrbanjaka) gdje uopte ne postoje organizacija USAOJ-a, ili ukoliko postoje ne osjea se njihova aktivnost1182 S obzirom na tekoe u vezi sa povratkom delegata Drugog kongresa USAOJ-a na njihov teren, zbog sedme neprijateljske ofanzive, sa sprovoenjem zadataka sa kongresa poelo se dva mjeseca kasnije. Centralni komitet SKOJ-a poslije II kongresa USAOJ-a, uputio je direktivno pismo 23. maja 1944. godine, svim organizacijama i rukovodstvima SKOJ-a1183 u kome su podvueni zadaci. Meu navedenim zadacima bila je najznaajnija borba za onu omladinu koja se nije nalazila u redovima USAOJ-a, odnosno onu koja se nalazila u sredinama gdje je jo uvjek uticaj NOB-e bio mali, kako bi se omladini pruila svesrdna politika pomo itd. Ovaj zadatak za rukovodstva KPJ i SKOJ-a u srezu Kotor Varo, kao i OK SKOJ-a Banja Luka, koji je u stvari i djelovao na teritoriji sreza Kotor Varo i Travnik, kao i u odredima, bio je veoma ozbiljan, s obzirom na mnoge otpore koji su postojali u vezi sa nastojanjima da se omladina masovnije okupi. Nasuprot izvjesnom poletu u selima, iz kojih je bilo vie boraca u naim jedinicama, u sredinama kao to su bile iprage, koje su od maja 1943. godine do osloboenja stalno
1179

U Ratnim pribiljekama I Nevenke Petri, pored 51 potpisanog delegata na putu za Drugi kongres USAOJ-a, potpisana su jo tri delegata, ali nije itko da bi se zabiljeila i njihova imena. 1180 Izvjetaj OK SKOJ-a Banja Luka od 21. juna 1944. godine. 1181 Ibid. 1182 Izvjetaj OK KPJ za Banja Luku od 5. maja 1944, g. upuen Oblasnom komitetu KPJ-a za Bosansku krajinu, IPIRP Sarajevo, star sign. 13/2207. 1183 Pismo CK SKOJ-a svim organizacijama i rukovodstvima SKOJ-a od 23. maja 1944. g., IPIRP Sarajevo, stara sign. 26/16113, nova sign. 115/1.

440 bile slobodna teritorija, nije bio organizovan rad sa omladinom. Iz izvjetaja elije KPJ iprage, za oktobar 1944. godine, stoji: SKOJ. Aktiva SKOJ-a nemamo. Uspio sam da formiram jednu italaku omladinsku grupu od dvije sestre Muti (Kuzmanovi) i Ravke Obradovi. Sa njima u odrati prvi sastanak u nedelju.1184 SKOJ-evski aktiv u ovom periodu u ipragama nije postojao, jer su raniji lanovi SKOJ-a i aktivnija omladina svi otili u partizane. U mjestu je ostala samo enska omladina lanovi USAOJ-a, od kojih je partijska elija osnovla italaku grupu. Meutim, kao to se zna, izmeu mnogih greaka u radu, bilo je i mnogo sluajeva sektaenja, pa brojni omladinci i omladinke nisu primani u SKOJ i pored njihove izuzetne aktivnosti, iako su se mnogi u redovima USAOJ-a ve bili dokazali da treba da budu primljeni u SKOJ. U selima, u kojima je bilo vie poleta poslije II kongresa, odvijale su se odreene aktivnosti, kao na primjer: u Korianima i Kruevu Brdu omladina je uestvovala u izgradnji kole u svojim selima, omladina Travnikog sreza uestvovala je na izgradnji partizanskog puta, sakupljanju hrane i odjee za bolnice, prenoenju ranjenika, kao i cjelih bolnica, sjei drva za partizanske bolnice i partizanske ustanove, prenosu ita iz upe, u prvcu ipraga, zatim oruja itd. Na sjednici OK SKOJ-a Banja Luka, odranoj 7. jula 1944. godine, iznijeto je da u okrugu ima oko 600 omladinaca, ali da ni blizu nije sva okupljena. Na istoj sjednici iznijeto je i slijedee: u Korianima, od ukupno 150 omladine obuhvaeno je oko 70, u Imljanima oko 60, od ukupno 140, u Kruevu Brdu oko 30 od ukupno 100, u Grabovici oko 20 od preko 40 itd.1185 Najrazvijena aktivnost meu omladinom tada je bila u Korianima, uz sve otpore koji su i tu postojali. Sastanci aktiva SKOJ-a odravani su dva puta nedeljno (jedan radni, jedan teoretski), radna eta skoro svakodnevno je bila na nekim zadacima, a brojala je oko 40 lanova, omladinski hor brojao je 11 lanova, a postojao je i pionirski odred, radio je analfabetski teaj za omladinu i za starije, a djeca dorasla za kolu pohaala su nastavu, poto je bila otvorena tzv. partizanska kola.1186 U vezi sa pripremama II kongresa USAOJ-a, Mile Trnjakovi, tada sekretar OK SKOJ-a za okrug Prnjavor zabiljeio je slijedee: Ve u decembru 1943. godine, otpoinju pripreme za II kongres USAOJ-a U vezi s tim, radi pruanja pomoi, doao nam je lan PK SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu Nijaz Dizdarevi Trebalo je razviti iroku politiku aktivnost meu omladinom na terenu i u vojsci i razviti takmienje, na svim poljima djelatnosti u to vrijeme. Dobili smo i zadatak da organizujemo prikupljanje hrane za ishranu delegata. Pored toga trebalo je da aktiviramo skojevce i omladince koji su ilegalno radili u Bosanskom Brodu, Derventi, Tenju i Doboju, gdje su postojali aktivi, jer je Okruni komitet sa njima odravao vezu. U tako iroko organizovnom radu i zamahu za kratko nas je prekinula VI neprijateljska ofanziva, poslije napada na Banjaluku. Pripreme za II kongres USAOJ-a djelimino su nastavljene u brigadama XI divizije i u nekim odredima. Sjeam se sluaja u VI neprijateljskoj ofanzivi kada smo prvog dana ofanzive zanoili sa XIV brigadom u Vijaanima, poslije borbi i ostupanja, borci do kie pokisli susnjeica i veliko blato, borci su se grijali i suili oko otvorenih
1184 Izvjetaj o radu partiske elije iprage za oktobar 1944. g., upuen Sreskom komitetu KPJ KotorVaro, potpisao Ante anti, sekretar (ovaj document je u Linoj arhivi N. P.). 1185 N. Petri Ratne zabiljeke I, str. 21. 1186 Ibid.

441 vatri po kuama, a od nas Nijaz Dizdarevi trai da organizujemo prouavanje I referata kojeg je OK SKOJ-a ranije pripremio. Sva vojska, izbjegli narod, naroito iz Prnjavora, odstupao je preko Vijaana, Uzlomca, kroz neprijateljski raspored preko komunikacije Maslovare-Obodnik ka ipragama i to po velikom snijegu i preko nabujalih rijeica i potoka, gdje je veina boraca i slabo obuenog naroda ostalo boso, te je bilo puno promrzlih. Za 1 2 dana ponovo smo se vratili u prnjavorski kraj, kada su XIV srednjobosanska i XII slavonska brigada ponovo napale i oslobodile Prnjavor.1187 U ovoj ofanzivi Nijemci i etnici, a naroito erkezi, uinili su masovni zloin ubistva i silovanja ena poev od djevoica do starih baba. etnici su u ovoj ofanzivi, posebno zlostavljali muslimanski, ukrajinski i poljski ivalj, pogotovo one ljude, ene, omladince i omladinke koji su do ofanzive aktivno radili za NOP. Najtee je padalo omladinkama koje su etnici mazali po glavi katranom ili ih iali do glave. Direktiva za sakupljanje potpisa za II kongres USAOJ-a bila je da se obustavi ova aktivnost, s obzirom na posljedice ofanzive. Ve 18. januara 1944. godine OK SKOJa odrao je svoj sastanak u Prnjavoru, na kome je analizirano stanje na terenu i u organizacijama SKOJ-a i USAOJ-a poslije ofanzive. Tad su uinjene velike organizacione izmjene u sreskim i optinskim rukovodstvima, pa i u akltivima SKOJa, s obzirom da je 46 najboljih skojevaca i skojevki otilo u nau vojsku, kao i mnogi omladinski kadrovi. Trebalo je ponovo organizovati pretkongresno takmienje omladine za II kongres USAOJ-a Da bi se bolje razvio rad USAOJ-a pristupili smo formiranju omladinskih radnih eta, otvaranju omladinskih domova, zasijavanju omladinskih bati i dr. Prvog februara 1944. godine u Prnjavoru je odrano partijsko savjetovanje, uz prisustvo Avde Hume i Hasana Brkia. Na ovom savjetovanju oprostio se sa radom dotadanji sekretar OK KPJ Ilija Kosti, a dunost je preuzeo Milo Stojakovi naem OK SKOJ-a dato je zadatak, poto smo imali organizovanu saradnju sa ilegalnim organizacijama okupiranih gradova centralne Bosne, da nabavimo materijala za izgradnju kongresne sale (eksere, klanfe i slino) za II kongres USAOJ-a, zatim da prikupimo i poaljemo hrane za sve delegate, kao i da pripremimo doek i prihvat delegata za Kongres iz istone Bosne, Vojvodine i da sa njima doemo na kongres. Dvadest i petog aprila 1944. godine krenula je Prnjavorska eta delegata zajedno sa istono-bosanskim i vojvoanskim delegatima iz Prnjavora preko Borja, SkenderVakufa

1187

Kad je zapoela esta neprijateljska ofanziva autor ovog rada zatekla se u Korianima u kojim se tada nalazio 2. bataljon 1. proleterske brigade. Svi politiki radnici koji smo se tu zatekli krenuli smo sa ovim bataljonom, poshto se znalo da dolazi najezda erkeza. Kako je tu bio i Jovo Lukrecija, zamjenik komandanta Banjalukog podrja, ja sam mu rekla da idem s njim poto je bio stariji, iskusan ovjek, dobro je poznavao moje roditelje i, tokom rata preveo je porodicu da ivi u Maslovarama.Tako sam ga gledala kao nekog starijeg, bliskog roaka. Povlaili smo se do Jajca, zatim smo se obreli na Glamokom Polju gdje je naa kolona bombardovana (poginula je izmeu ostalih uiteljica Ranka iz Jajca). Ne znam gdje sve nisam stigla, dugo se zadravi daleko od Koriana gdje je bilo sjedite Sreskog komiteta KPJ za Travnik, iji lan sam bila. Jo sam imala samo 16 godina, i kako dugo niko nije znao o meni u mom kraju, i u porodici i u Komitetu su me oalili. Kad sam, napokon stigla kod majke, da je vidim prije odlaska na moje dunosti, ona je pala u nesvjest zbog moje neoekivane pojave iz mrtvih. U prilogu ove knjige ima i lanak druga Vlade Dudara koji govori o ovim dogaanjima u estoj neprijateljskoj ofanzivi.

442 Poetkom juna 1944. godine dolazi do manjih kadrovskih promjena. Miu Jovanovi Koragina, uveli smo u OK SKOJ-a, a Mladen Janji postavljen je za sekretara SK SKOJ-a Prnjavor, a Bernard Rozmus (Poljak) upuen je za rukovodioca SKOJ-a novoformiranog Poljskog bataljona. U ovo vrijeme dolazi do osloboenja Teslia i Tenja, a i njihovog brzog gubljenja kojom prilikom je iz pomenutih gradova izaao veliki broj omladine i skojevaca na osloboenu teritoriju ili u partizane. Neto kasnije dolazi do predaje domobranskog puka i osloboenja Dervente, poslije ega je formirana XVIII, a zatim i XIX srednjobosanska NOU brigada. I u ovim brigadama trebalo je organizovati organizaciju SKOJ-a, gdje smo poslali i dio kadra sa terena. U ovo vrijeme dolazi i do formiranja SK SKOJ-a za Derventu.1188 21. Osamnaesta. i devetnaesta. srednjobosanska brigada i Srednjobosanska divizija u zavrnim operacijama, od druge polovine 1944, u srednjoj Bosni Jedanaesta divizija bila je angaovana na poloajima koji su imali zadatak da sauvaju slobodnu teritoriju s ciljem da se odrava veza izmeu sjevernih i junih dijelova srednje Bosne. Drugim rijeima, trebalo je osiguravati veze od Prnjavora, preko eave i Borja, prema Maslovarama, ipragama i Skender-Vakufu, pa dalje preko Baljvina i Vrbasa prema Bosanskoj krajini. Jedinice koje su titile slobodnu teritoriju bile su: Banjaluki odred, zatim bataljoni 12. krajike i 5. krajike (kozarske) brigade. Tada je glavnina snaga 11. divizije bila usmjerena na neprijateljska uporita Derventu (napad na ovo uporite je izvren 27. juna, Tesli ( koji je osloboen 10. jula, ali uskoro opet naputen, pa ponovo osloboen 4. septembra) i dr. Oslobaanje, pa naputanje ovih srednjobosanskIh gradova dovelo je do masovnog izlaska omladine, skojevaca i stanovnitva na slobodnu teritoriju ili su direktno po izlasku stupali u partizane. Neto kasnije dolazi do predaje domobranskog puka i osloboenja Dervente, poslije ega je formirana XVIII, a zatim i XIX srednjobosanska brigada. I u ovim brigadama trebalo je organizovati orgnaizaciju SKOJ-a, gdje smo poslali i dio kadra sa terenalan OK SKOJ-a Prnjavor Drago Stojovi, postavljen je za zamjenika politikog komesara 18. srednjobosanske brigade.1189 Iz sastava 14. brigade njen 5. (poljski) bataljon ulazi u sastav nove 18. srednjobosanske i postaje njen 3. bataljon. U ovaj bataljon OK SKOJ-a Prnjavor poslao je Bernarda Rozmusa (Poljaka), lana SK SKOJ-a Prnjavor za rukovodioca SKOJ-a u tome bataljonu. Na dan proslave 26-godinjice Crvene armije, 23. februara 1944, bila je u Prnjavoru smotra 5 krajike (kozarske) i 12. krajike brigade. Tada je dunost komandanta 11. dovizije preuzeo Milo iljegovi, umjesto Josipa Maara oe, koji je odlazio na dunost u tab 5. korpusa.Vrene su pripreme za odlazak 11. krajike divizije (5. krajike kozarske i 12. krajike brigade) u istonu Bosnu. U to vrijeme preko kotorvarokog sreza prelazi cijela 6. proleterska divizija Nikola Tesla, popularno nazvana esta lika, koja se, takoe, kretala prema rijeci Bosni, zatim prema Srbiji.

1188 1189

Mile Trnjakovi, n. d., str. 10 14. Mile Trnjakovi, Neka sjeanja na rad SKOJ-a i omladine u centralnoj Bosni (maj 1943 februar 1945), str. 14.

443 U drugoj polovini jula 1944. godine zapoeto je formiranje taba Srednjobosanske divizije nove divizije u srednjoj Bosni. Ona je osnovana jula mjeseca 1944,1190 poslije odlaska 5. krajike (kozarske) i 12. krajike brigade u istonu Bosnu, odnosno Srbiju. U okviru velike operacije jedinica Petog korpusa NOVJ na neprijateljev garnizon u Banjaluci, koja je zapoela 18 septembra 1944 godine i jedinica Srednjobosanske divizije (14. i 18 srednjobosabska brigada i Banjaluki NOP odred) imale su svoj udio i zadatak. U vrijeme te operacije etnici su izvrili koncentraciju na prostoru Kotor-Varo elinac sa jasnim ciljem da jedinice NOV i POJ napadnu s lea, ali je ta njihova namjera osujeena. Po nareenju taba Korpusa iz Krajine je dola 13. krajika brigada (garava), koja je uestvovala i u napadu na Banjaluku, kao i djelovi 15 krajike brigade. Poslije te banjaluke operacije, koja nije bila okonana punim uspjehom, ocjenjeno je da je etnitvo u srednjoj Bosni uveliko oslonjeno na ustako uporite u Kotor-Varou, pa i vie od toga, jer je bilo oslonac i etnikim aspiracijama za prodor i u Bosansku krajinu. Zato je bilo nuno likvidirati to uporite i na tome je tab Korpusa vie puta insistirao U toku ljeta 1944. godine na to uporite izvrena su dva vea i organizovana napada: prvi 19 jula u kome su uestvovale snage 14. i 12. brigade, i taj napad nije uspio, i drugi, tri mjeseca kasnije, 11. oktobra, kada su u napadu uestvovale 18. srednjobosanska brigada, Uzlomaki i Banjaluki NOP odred, te Artiljerijski divizion Srednjobosanske divizije, ali ni taj napad nije bio uspjean Ta dva neuspjela napada na Kotor.Varo imali su za posljedicu da je to uporite jo vie utvreno, a oko njega se koncentrisala vea masa etnika i ustaa, koji su sve do kraja rata angaovali dio snaga Divizije i terorisali okolno stanovnitvo1191 Tada dolazi do osnivanja 19. srednjobosanske brigade, koja je osnovana odlukom taba Srednjobosanske divizije,1192 7. septembra 1944. godine, od Teanjsko-teslikog odreda. Stoga je ona je u prvo vrijeme nosila naziv Teanjskoteslika brigada, poto je i nastala od Teanjsko-teslikog odreda, a kako je Tesli bio ponovo osloboen, 4. septembra 1944, dola je nova grupacija mladih koja je elila da stupi u partizansku jedinicu, a isto tako dola je omladina i iz Tenja i Dervente. Stvoreni su uslovi da ova novoosnovana jednica brojano ojaa, pa je uskoro dobila odgovarajui naziv 19 srednjobosanska NOU brigada, koji je ostao do kraja rata Prvi tab ove Brigade sainjavali su: Momir Lalovi, komandant, zamjenik komandanta Mile Trkulja, politiki komesar Kosta Pjin, zamjenik politikog komesara Lutvo Hajdaragi. U 1. bataljonu komandant je bio Dragan Milain, dotadanji komandant TT odreda, a politiki komesar Franjo Plea, koji je do tada bio komesar istog odreda. Za komandanta 2. bataljona postavljen je Pejo Penava, dotadanji zamjenik komandanta TT odreda, a za politikog komesara Vojin Hadistevi, do tada pomonik komesara TT odreda. U 3. bataljonu, koji je u naredbi imenovan kao 4, na dunost komandanta postavljen je Vaskrsije Milini Kio, do tada komandant Komande mjesta u Maslovarama, a za politikog komesara Mirko Luki, koji je prije Franje Plee bio komesar TT odreda.

Srednjobosanska divizija je kasnije, 10 decembra 1944. godine, dobila naziv 53. divizijai pod tim nazivom je doekala osloboenje zemlje.. 1191 Mile Trkulja, Advan Hozi, n. d., str. 174-175. 1192 Naredba taba Srednjobosanske divizije br. 14. od 7. septembra 1944. godine, Arhiv VII, kut. 1421, dok. br. 14/1.

1190

444 Izmeu 8. i 10. septembra, u borbama u Doboju, nakon dogovora u Derventi, u redove Srednjobosanske divizije pristupilo je preko 2.000 dotadanjih domobrana, od kojih je vie stotina rasporeeno u novu Teanjsko-tesliku brigadu, a isto tako tih dana Brigadi je pristupilo i oko 250 dotadanjih pripadnika seoskih milicija s podruja epa i Maglaja. U noi izmeu 10. i 11. septembra osloboen je Teanj. Sedamnaestog septembra jedinice Divizije, bez TT (Teanjsko-teslike, napom. aut.) brigade, pole su u napad na neprijateljski garnizon u Banjaluci u okviru velike operacije Petog korpusa NOVJ. Teanjsko-teslika brigada je tada dobila zadatak da neprestanom aktivnou prema neprijatelju titi slobodnu teritoriju na pravcima prema prema Doboju i Maglaju, kao i da neposredno obezbjeuje Tesli i Teanj od moguih pokuaja etnika da upadnu u ta mjesta. Taj svoj zadatak Brigada je uspjeno obavljala pa su, izmeu ostalog, njeni dijelovi 22. septembra razbili etnike Teslike brigade u Vlajiima, Vruici i Buletiu.1193 Krajem septembra 1944. u srednjoj Bosni, kao toliko puta ranije, etnici su jo jednom pokazali svoje pravo lice: napali su u Pribinia kolonu od dvadeset zaprenih kola sa ranjenicima, upuenim u Divizisku bolnicu u iprage. U ovu kolonu ukljuio se i karavan sa itom za Bosansku krajinu, a kolonu je pratila samo jedna eta Teanjskoteslike brigade, sastavljena mahom od domobrana koji su se nedavno predali i sa orujem ostali u ovoj Brigadi, a bili su jo nevini ratovanju protiv etnika. Kako je upravo tih dana iz okoline Banjaluke krenulo oko 1000 etnika u sastavu Srednjobosanskog etnikog korpusa, im su vidjeli da je to kolona ranjenika, odmah su je napali. Mnogi ranjenici, koji su imali sa sobom svoje oruje, kad su vidjeli da su to etnici, izvrili su samoubisto. To je uinila i referent saniteta 14. srednjobosanske brigade, koja je ranjenike pratila, dr Frida Gutman, a predhodno dok je imala municije branila je ranjenike i posljednim metkom svoga pitolja se i ona se ubila. Pokretni ranjenici pokuali su da se spasu, meutim etnici su sve to su stigli poubijali, poto su na nezatienu kolonu navalili u masovnom juriu i sve je bilo, u stvari, pokolj nezatienih ljudi. eta koja je pratila ovu kolonu spasila je manji dio ranjenika, neki su se posakrivali, a veina iz pratnje odmah se razbjeala ostavivi kolonu nezatienu. Mi koji smo bili u neposrednoj blizini ovog dogaanja, zgraavali smo se nad ovim jo jednim nasrtajem etnika na nedovoljno zatiene ranjenike. Tragina vijest brzo se prenijela irom srednje Bosne i ire. Ta ista grupacija etnika sutradan je susrela Kostu Pajina, politikog komesara Teanjsko-teslike brigade, u pratnji samo trojice kurira, uhvatila ih je i odmah ih je streljala. Ve sutradan, Teanjsko-teslika brigada napala je ove etnike, i spasila je ive trojicu ranjenika, koje je prdhodnog dana etnika rulja povela sa sobom. Vidi se iz zapisa, da je u TT brigadi tih dana bila reorganizacija u smislu boljeg rasporeda boraca, tako da ne budu cijele ete sastavljene samo od dojueranjih domobrana, zatim, sreena je sanitetska sluba u brigadi, na ije elo dolazi Nada Maar. U drugoj polovini 1944. godine, teritoriju kotorvarokog sreza titile su snage dva odreda Banjaluki i Uzlomaki NOP odredi. Od sklapanja prvih ugovora o prisnoj saradnji izmeu etnika i ustaa i dalje je ta njihova saradnja odlino funkcionisala.
1193

Advan Hozi, Devetnaesta srednjobosanska (Teanjsko-teslika) brigada, otkucan tekst na pisaoj maini koji mi je V. Kecman ustupio; veina podataka u ovom dijelu uzeta je iz knjige Mladena Vukosavljevia i Drage Karasijevia Pedeset trea NOU srednjobosanska divizija, Zadrugar, Sarajevo 1969.

445 Izmeu ostalog o tome svjedoi i Izvjetaj Mirka Dombia,1194 komandanta Vrbaske etnike brigade, koji je napisao 7. avgusta 1944, komandantu Srednjobosanskog etnikog korpusa, u kojem, izmeu ostalog, obvjetava da se sporazumio sa ustakim zapovjednikom Zvonimirom Joviem i dobio obeanje da e etnicima redovno davati so i municiju. Dolaskom 14. brigade na poloaje oko Kotor-Varoa, s namjerom da stalno uznemirana neprijatelja u okruenju, etnici su odmah krenuli da ustaama pruaju pomo u skladu sa ranije potpisanim ugovorom. etnici su pratili pokrete veih vojnih jedinica NOVJ da bi mogli iskoristiti neku svoju ansu, poto su imali iluziju da je odlazak 11. divizije sa podruja srednje Bosne upravo ta njihova oekivana ansa. Meutim, to je bila loa politika procjena. Njihove dotadanje brigade su se radikalno smanjile na oko po 150-ak vojnika, pa je etniki komandant zapadne Bosne Vranjeevi izvrio reorganizaciju svojom naredbom da se te dotadanje tri etnike brigade Joavaka, Crnovrka i upska brigada rasformiraju i od njih je osnovao jednu Banjaluku etniku brigadu. Jer, na strani partizanskog pokreta bila je veina naroda; u srednjoj Bosni u kratkom vremenu osnovane su dvije nove srednjobosanske brigade 18. i 19, a postojei NOP odredi, na primjer, prilikom formiranja 14. brigade, dali su po jedan ili dva bataljona, ali su uskoro ponovo tako brojno ojaali da su za neprijatelja sve vie postajali jo ozbiljniji protivnik. Kako su jedinice Petog korpusa NOVJ, u okviru velikih operacija napada na neprijateljsku posadu u Banjaluci, 18. septembra 1944. godine, imale odreene pokrete, i etnici su preduzimali svoju akciju da napadaju jedinice NOV i POJ s lea oko elinca, i tako prue pomo opkoljenim snagama neprijatelja u Banjaluci Nijemcima i ustaama, da im koliko toliko pomognu da lake odolijevaju napadoma jedinica NOVi POJ. Na jugoslovenskom ratitu okupatori i njegovi sateliti trpjeli su velike poraze i nastojali da se izvan granica nae zemlje izvuku. U tom pogledu nije moglo biti vie nikakvih dilema. U srednjoj Bosni, pored ranije osloboenih mjesta Prnjavora, Teslia, Skender-Vakufa i Tenja, ofanzivnim operacijama NOV i POJ (1. marta 1945. preimenovana u Jugoslovensku armiju), osloboeni su u prvoj polovini aprila, u dolini rijeke Bosne gradovi Zenica, epe, Zavidovii, Maglaj i Doboj, zatim i Derventa, a 22. aprila 1945. i Banjaluka. U cijeloj srednjoj Bosni ostao je neosloboen jo samo Kotor.Varo u kojem je bila ustako-domobranska posada Po nareenju taba Pedeset tree divizije, odmah poslije osloboenja Banjaluke, Osamnaesta srednjobosanska udarna brigada je pola ka Kotor-Varou, a njen Prvi bataljon je 24. aprila zauzeo Podbre, Zabre i Skatavicu i potisnuo ustae u Kotor-Varo... Istog dana Drugi i Trei bataljon te brigade izvrili su napad na Kotor-Varo, ali do veeri nisu uspjeli da prodru u uporite stigla je i Devetnaesta srednjobosanska udarna brigada i Arteljeriski division 53. divizije Kotor-Varo je konano osloboen 25. aprila ujutro.1195 Pored lokalnih etnika, u srednjoj Bosnu 22. aprila nala se vea grupa etnika 11.500 na elu sa Draom Mihajloviem, koji su bili krenuli na Zapad, gajei iluzije da e, moda doi do nekog znaajnijeg politikog preokreta, tako to e oni dobiti neku
1194 1195

Arhiva VII, Beograd, dok. BiH, br. V12048 Mile Trkulja, Advan Hozi, n. d. str. 176; Sa podruja biveg sreza Kotor-Varo u NOV i POJ aktivno je uestvovalo 1.823 borca. Od toga je u raznim jedinicama irom Jugoslavije poginulo 309 boraca (sa teritorije sadanje Optine Kotor-Varo u NOV i POJ bilo je 925, a poginulo 163 borca, dok je sa sadanje Optine Skender-Vakuf uestvovalo 898, a poginulo 146 boraca).Ovim brojkama treba dodati i 224 rtve faizma, meu kojima je bilo i ena i djece.

446 podrku od Engleske i Amerike. Demoralisana, oajna, gladna i dezorganizovana etnika vojska skoro besciljno je lutala, pa su ih jedinice 53. divizije zarobljavale na stotine odjednom. Tri bataljona 19. srednjobosanske brigade stigli su spomenutu etniku grupaciju na Petrovu Polju, gdje je dolo do veeg okraja. Kad se 19. brigadi pridruila i 18. srednjobosanska brigada, dolo je do jo vee konfrontacije. Ve je bio osloboen i Travnik, pa se 19. brigada prebacuje vozom, da bi etnicima presjekla otstupnicu na Neretvi. U svom povlaenju, etnici su zauzeli Fojnicu, opljakali je i potom zapalili, pa tada dva bataljona 19. srednjobosanske ponovo oslobaaju Fojnicu od etnika. Na kraju, 18. maja ovu etniku grupaciju 19. srednjobosanska brigada je potpuno razbila.1196 22. Pripreme i rad okrunih konferencija USAOJ-a u 1944. godini za okruge Banjaluka (21. avgusta) i Prnjavor (juna) Kao vid sprovoenja zadataka II kongresa USAOJ-a, odmah po povratku delegata sa kongresa poele su se vriti pripreme za odravanje okrune konferencije USAOJ-a za obadva okruga i za okrug Banja Luku i za okrug Prnjavor. Na sastanku OK SKOJ-a Banja Luka, odranom 7. jula 1944. godine,1197 naroito je zaotreno pitanje osnivanja novih odbora USAOJ-a. Kada je rije o muslimanskoj omladini, s obzirom da se u ta sela tee prodiralo, zakljueno je da se u njima omladinska organizacija zove Ujedinjeni savez muslimanske omladine i da se u ovim selima za vrijeme religioznog praznika barjama organizuju priredbe i sl.1198 Na sastanku Sreskog komiteta SKOJ-a za Travnik, odranom 16. jula 1944. godine, trea taka dnevnog reda bila je priprema za odravanje Okrune konferencije USAOJ-a za okrug Banjaluka. Dogovoreno je da se izabere 70 delegata, da se vodi rauna da i iz svih muslimanskih i hrvatskih sela neko doe, kao i da se iz sela gdje nemamo nikakve oslonce pronae neko ko bi prisustvovao ovoj Okrunoj konferenciji USAOJ-a. Na sastanku je utvren tekst parola koje omladina treba da donese kao transparente na pomenutu konferenciju, a to su: ivio ZAVNOBiH nosilac bosansko-hercegovake dravnosti!, ivio ZAVNOBiH dravna zajednica BiH!, ivjele saveznike vojske II fronta i dr.1199 Utvreno je da iz sreza Travnik treba da bude pripremljeno 8 diskutanata o slijedeim pitanjima: politika situacija, bratstvo i jedinstvo, problemi etnitva, ivot za vrijeme stare Jugoslavije (neki radnik da o tome govori), o takmienju. Potencijalni diskutanti utvreni za ovu konferenciju bili su: Jelka Slavni iz Koriana, Milan Paji iz orkovia, Arso Beni iz Petrova Polja i dr.1200 U vezi sa odravanjem prvih okrunih konferencija USAOJ-a u jednom direktivnom pismu PK SKOJ-a za BiH u vezi sa omladinskim pokretom u srednjoj Bosni, izmeu ostalog se kae: u ovim krajevima poeo (je) da se razvija omladinski pokret, naroito u centralnoj Bosni. Poslije VI ofanzive narod u Centralnoj Bosni poeo je sve vie prilaziti na nau stranu, jednim dijelom i radi toga, to je neprijatelj nad njim vrio
1196

Podaci o posljednim operacijama 19. srednjobosanske brigade veim djelom uzeti su iz knjige: Mladen Vukosavljevi, Drago Karasijevi, Pedeset trea NOU srednjobosanska divizija, Sarajevo 1969. 1197 Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I, str.21. 1198 Ibid. 1199 Ibid., str. 36. 1200 Ibid., str. 42. i 43.

447 veliki teror. U tim krajevima postoje i narodne manjine (Poljaci, Ukrajinci i dr.) koji jo uvjek pasivno posmatraju nau borbu i teko se odluuju da odlaze u nau vojsku. etniki uticaj u srednjoj Bosni sve vie opada. Uslovi za rad svakim danom su sve povoljniji i pred Ob. Komitet SKOJ-a se postavilo da tim krajevima treba posvetiti naroitu panju i pruiti to veu pomo omladinskim organizacijama. Tim organizacijama je postavljen zadatak da se odre okrune konferencije omladine za oba okruga na kojima bi uestvovalo 200 do 300 omladinaca i omladinki. Te e konferencije sigurno imati svog velikog znaaja za prodiranje u ona sela gdje se to jo nije uspjelo Nakon ukidanja skojevskih kurseva, poelo se sa produenim petodnevnim vaspitnim sastancima, koji se dijele na politiki i vaspitni dio Smrt faizmu Sloboda narodu! Drugarski pozdrav Za PK SKOJ-a za B i H Mile, s. r.1201 Okruna konferencija USAOJ-a za okrug Banja Luka odrana je 21. avgusta 1944. godine u osnovnoj koli u Grabovici.1202 Istina, prema podacima jednog dokumenta ova konferencija je odrana 6. avgusta 1944. godine. Naime, u izvjetaju OK SKOJ-a za Banja Luku, od 18. jula 1944. godine, stoji da e se odrati okruna konferencija USAOJa 6. avgusta 1944. godine,1203 ali ta namjera nije realizovana, o emu govori nekoliko izvora. Na sastanku omladinske grupe na desnoj strani Krueva Brda, odranom 6. avgusta, prisustvovala je N. Petri, pa se i po ovom podatku moe zakljuiti da toga datuma nije odrana Okruna konferencija USAOJ-a, ve kasnije.1204 Na sastanku sa omladinskim aktivom Grabovice, odranom 9. avgusta 1944. godine, bio je slijedei dnevni red: 1. ta je aktiv i ta su mu zadaci; 2. konkretni zadaci a/pitanje vraanja dezertera, b/pletenja i pranja vune Okrunog odbora, c/okruna konferencija omladine (to vie posua i 2-3 lampe.1205 Postoji jo jedan izvor o pripremi sua za tu konferenciju.1206 Na sastanku aktiva SKOJ-a sela Koriani, odranom 15. avgusta 1944. godine,1207 takoe se raspravljalo o pripremama za okrunu konferenciju USAOJ-a to ukazuje da nije odrana 6. avgusta. U radu konferencije uestvovalo je oko sto delegata omladine i omladinskih rukovodilaca iz svih mjesta u kojima su postojali odbori USAOJ-a, kao i iz sela gdje su postojala samo uporita, poev od koja su preko rijeke Ugar iave, Mudrika, Vitovlja, zatim optina iprage, Skender Vakuf, Maslovare i Vrbanjci, zatim predstavnika iz Banjalukog i Vlaikog odreda i jedinica koje su u to vrijeme bile u ovome kraju. Na ovoj konferenciji osnovno izlaganje imao je Pero Kolunija, a u ime OK KPJ pozdravio je sekretar Vojo Savi. Konferenciju su, takoe, pozdravili i neki rukovodioci SKOJ-a iz
1201 Pismo PK SKOJ-a CK SKOJ-a, dana 13.IV.1944., potpisao Mile Perkovi, sekretar, str. 1 16, citirani dio na str.2. 1202 Nevenka Petri, Ratne zabiljeke I, str. 44. 1203 Izvjetaj OK SKOJ-a Banjaluka od 18. jula 1944. godine upuen Oblasnom komitetu SKOJ-a za Bos. Krajinu, Arhiv CK SKBiH, Fond SKOJ-a, kat. br. 3341, Inv. br. 16226. 1204 Ibid., str. 44. 1205 Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I, str. 50. 1206 Ibid str. 52. 1207 Ibid. str. 53.

448 brigada kao, na primjer, Milutin urevi, rukovodilac SKOJ-a V krajike (kozarske) NOU brigade i dr. Na ovoj konferenciji izabran je Okruni odbor USAOJ-a za okrug Banja Luku, a za predsjednika Okrunog odbora USAOJ-a za ovaj okrug izabrana je Nevenka Petri, tada lan Okrunog komiteta SKOJ-a za isti okrug. Odravanje ove konferencije i preuzimanje zadataka u svjetlu tadanje vojnopolitike situacije, doprinijelo je daljem razmahu omladinskog pokreta na ovom okrugu. Ali, jo uvjek se radilo u otenim i veoma skuenim uslovima s obzirom na vrljanje etnika, njihove upade u sela, batinjanje odbornika NOO-a, pojedinih omladinaca, lanova SKOJ-a ili aktivista i sl. U izvjetaju Okrunog komiteta SKOJ-a za Banja Luku (za oktobar 1944), upuenom Oblasnom komitetu SKOJ-a za Bosansku Krajinu, izmeu ostalog se kae: Sadanje politiko stanje je slijedee: poslije prvog odstupa sa K. Varoa stanje se bilo pogoralo, ali nije tako jako jer je odmah posljee toga odrana okruna konferencija USAOJ-a. Polet koji je zavladao na naem terenu poslije konferencije bio je zadovoljavajui sve do napada na Banja Luku. Prolaskom etnikih brigada kroz skoro sva naa sela i odstupanjem od Banja Luke i Kotor Varoa stanje se u mnogom pogoralo Mase koje su bile neutralne prolaskom etnika kroz naa sela (Teanovia korpusa i Trivunia brigade), te neutralne mase velikim djelom postale su jo neutralnije To je omoguilo etnicima da mobiliu nove ljude i organizuju u Vlatkoviima bataljon i u Skender Vakufu etu (ivinice) i jedan dio svih dezertera iz naih jedinica (odreda) mobiliu u svoje redove Mi danas na naem terenu nemamo ni jednog potpuno slobodnog sela gde bi mogli raditi bez jae patrole. Selo Imljane koje nam je bilo najbolje, danas u to selo banda svaki dan dolazi etnici su uspjeli da mobiliu od Skendera do Banja Luke 200 omladinaca, koji se sada nalaze na njihovom kursu u Jagarama1208 Dakle, i iz ovoga izvjetaja se vidi da se jo u oktobru 1944. godine, bila bitka za svakog omladinca u sredini u kojoj su etnici, kao i drugi kolaboracionisti ostavili dublji trag, u sredini u kojoj je vladala zaostalost kao naslijee iz ranijih vremena, odnosno reima, sredini u kojoj se relativno razvijenija aktivnost na opismenjavanju razvijala zajedno sa razvijanjem snaga samog narodno-oslobodilakog pokreta, ali u vrijeme pogoranih vojno-politikih uslova, politiki su se spoticali i mladi ljudi, pogotovo oni koji se nisu ni bili vrsto vezali za NOB, pa su lako postajali plijenom neprijateljskog uticaja i propagande. I pored oteanih uslova rada Sreski komitet SKOJ-a Kotor Varo organizovao je ire aktivnosti na sprovoenju zadataka okrune konferencije USAOJ-a. Na sastanku, koji je odrao 11. oktobra 1944. godine, izmeu ostalog, razmatrane su pripreme za formiranje optinskih odbora USAOJ-a za iprage i Skender Vakuf. Dogovoreno je da se u te odbore izabere po 15-20 omladine, a da se na optinskim omladinskom zborovima, prilikom izbora ovih optinskih odbora, istovremeno vre pripreme i za izbor Sreskog odbora USAOJ-a za Kotor Varo, kao i da se izabere 70-80 delegata za sresku konferenciju USAOJ-a ovog sreza. U ovo vrijeme na terenu sreza Kotor-Varo bilo je samo 8 aktiva SKOJ-a sa 32 lana i 4 aktiva SKOJ-a u ustanovama sa 20 lanova SKOJ-

Izvjetaj OK SKOJ-a Banjaluka za oktobar 1944. godine upuen Oblasnom komitetu SKOJ-a za Bos. Krajinu, IPIRP Sarajevo, nova sign. 8/2.

1208

449 a, tako da je ukupno bilo 52 lana SKOJ-a.1209 Na istom sastanku je konstatovano da u srezu ima 14 vaspitnih grupa sa 42 lana, sa oko 650 lanova u USAOJ-u. U Imljanima je 30 omladinaca tada bilo van radne ete, u Kruevu Brdu je postojao samo radni vod sa 13 lanova od ukupno oko 100 omladinaca. U samo 14 sela djelovao je Sreski komitet SKOJ-a,1210 to ilustrativno govori koliko je rada i entuzijazma trebalo i omladinskim rukovodiocima i ukupnim naim snagama da se prevazilaze barijere u omasovljavanju USAOJ-a, odnosno NOP-a, u tom periodu. U to vrijeme poela se razvijati i dopisnika mrea. Tako je 18. oktobra 1944. godine odran sastanak sa slijedeim dopisnicima iz omladinske organizacije: Mustafa Karaselimovi i Smilja Petri iz Maslovara; Sakib Zukanovi iz Komande mjesta Maslovare, edo odolovi iz Skender Vakufa, Todor Duki iz Bastaja, Savo Popovi iz ivinica, Milan Paji iz orkovia, Rade kelji iz Imljana, Arso Beni iz Petrova Polja, Milo Mili iz Krueva Brda i Pero Jokanovi iz ipraga. Bile su ukljuene i Vukica i Jovanka Marinkovi iz okoline Skender Vakufa.1211 Na sastanku OK SKOJ-a Banja Luka, odranom 17 oktobra 1944. godine, utvreno je da se naredne nedelje odre optinske konferencije SKOJ-a na kojima treba da se rasprave zakljuci sa oblasnog savjetovanja SKOJ-a, odranog 2. i 3. septembra 1944. godine u Luci Palanci. Sa kotorvaroke regije ovome savjetovanju prisustvovali su: Pero Kolunija, Veljko Vejinovi, Nevenka Petri, Milan Mareta, Marko Zec, Boja Vukovi i dr. Na ovom savjetovanju, u referatu o organizacionom stanju SKOJ-a na terenu Bosanske Krajine, izmeu ostalog se kae: Tako su u centralnoj Bosni stvarali najpre aktive, a zatim odbore USAOJ-a. 1212 Dalje se kae: U okruzima kao to su: Glamo, Jajce, Prnjavor, Banja Luka, Prozor i Mrkonji, nae organizacije tek su poele da rade. One su samo djelimino uspjele da okupe omladinu u Ujedinjeni savez, koji je okupio vie srpsku omladinu, dok muslimanske, a naroito hrvatske mase jo uvjek stoje po strani.1213 U radu na sprovoenju zadataka Okrune konferencije USAOJ-a za Banja Luku vidjelo se da problemi u srezu Kotor Varo u vezi sa radom omladine nisu bili toliko specifini samo za kotorvaroki srez, to se vidi i iz jednog djela navedenog referata: Drugovi iz centralne Bosne uporno su sazivali konferencije, i tu, gdje su miljenja i uticaj neprijatelja toliko razliiti, trebalo je naroito obratiti panju na pojedinani rad sa najboljima. U Pougarju stvarane su radne ete, iako omladina nije bila spremna da ue u njih bojei se mobilizacije. Konferencije se odravaju radi konferencija, kako se to esto deava u Drvaru, Grmeu i Kozari. Ne zato da se stvari razbistre, nego zato jer je to uobiajeno. Konferencije dosauju omladini, SKOJ-evski rukovodioci malo ue i ubjeuju. Oni vole da nareuju Zato su iz Palanke NOO-i morali prisilno odvesti omladinu na etvu. Zato je 67 omladinaca sa Drvarskog okruga pobjeglo u poslijednje vrijeme od nae mobilizacije u etnike.1214 Navedeni djelovi referata, predstavljali su svojevrsnu kontraverzu u odnosu na dotadanja vienja rada omladine u Drvarskom i
1209 1210

Nevenka Petri, Ratne pribiljek I, str. 72. Ibid. 1211 Ibid., str. 74. 1212 Referat o organizacionom stanju SKOJ-a na terenu Bosanske krajine, podnijet na Oblasnom davjetovanju SKOJ.a, odranom u Luci-Palanci 2. i 3. septembra 1944.godine. Kopija ovog referata je u Linoj arhivi Pere Kolundije. 1213 Ibid., str. 2. 1214 Ibid., str. 6.

450 Podgrmekom okrugu, od strane omladinskih radnika kotorovarokog kraja, i bili su im i svojevrstan podsticaj da se suoe sa novim zadacima na svome terenu. To se vidi iz izvjetaja OK SKOJ-a za Banja Luku za mjesec oktobar, gdje se, izmeu ostalog, o optinskim konferencijama SKOJ-a kae: Odrali smo dvije optinske konferencije SKOJ-a (Skender-Vakuf i Maslovare). Konferencije su uspjele. Dnevni red je bio: politika situacija, poloaj etnika i njihovih voa, o dugu Njemake, o Kongresu i preradi zakljuaka sa savjetovanja, koje smo prilagodili samome terenu, gdje smo napomenuli da njihovo dananje djelovanje mora biti vie ilegalno.1215 Sudei po izvjetaju OK SKOJ-a Banja Luka, od 29. novembra 1944. godine, OK SKOJ-a Banjaluka i SK SKOJ-a Kotor Varo i dalje se bore za svakog omladinca i omladinku. Od ukupno 670 omladine na okrugu, odnosno srezu, okupljeno je svega 200 omladinaca (postoje 6 odbora USAOJ-a). Ostala omladina je u uporitima (kojih ima 11) i vaspitnim grupama. Ima uslova da se stvore uporita i odbori USAOJ-a u selima: Palivuk, Lasii i Crepovi, - kae se u navednom Izvjetaju. Politika i vojna situacija na terenu, kao to se i iz ovih primjera vidi, diktirala je da se sugestija data na Oblasnom savjetovanju SKOJ-a u Luci Palanci, obilato koristila, jer je, novembra 1944. godine, jedna od osnovnih formi rada bila stvaranje uporita meu omladinom. U zajednikom radu N. Petri i M. Trnjakovi O osnovnim karakteristikama omladinskog pokreta u podruju oko Banjaluke 1941 19451216 o stanju na podruju okruga Banjaluke u ovom periodu navedeno je i slijedee: Poslije odravanja II kongresa USAOJ-a akcije u okviru omladinskog pokreta bile su raznovrsne. Tako. Na primjer, u Korianima i Kruevu brdu, omladina je uestvovala u izgradnji kole u svojim mjestima, na izgradnji puta Petrovo Polje Kruevo Brdo, na branju jagoda za partizanske bolnice,1217na prikupljanju odjee i hrane za partizanske jedinice, u analfabetskim teajevima. Rade ve dvije osnovne kole.1218 Izvode se vee akcije na sjei drva za partizanske ustanove, posebno za partizanske bolnice.1219 Na omladinskim sastancima se prorauju materijali sa II kongresa USAOJ-a, Oblasnog skojevskog savjetovanja za Bosansku krajinu, odranom poetkom septembra 1944, i drugi materijali. Tada je bilo okupljeno u USAOJ-u: u Korianima 70 omladine od ukupno 150 u Vitovlju oko 50 u iavi oko 50 u Imljanima 60 od ukupno140 u Kruevu Brdu 30 od ukupno oko 100 u Grabovici 20 od ukupno oko 40.

Izvjetaj OK SKOJ-a za okrug Banjaluka od 29.XI.1944. godine, Arhiv CK SK BiH, Fond SKOJ-a br. 312. 1216 N. Petri M. Trnjakovi, O osnovnim karakteristikama omladinskog pokreta u podruju oko Banjaluke 1941 1945, Beograd, jula 1976, str. 1-29, raen je kao prilg za Ediciju Srednja Bosna u NOB, ali nije objavljena zato to je ova Edicija, poslije objavljena tri toma, prestala da objavljuje naredne tomove zbog nedostatka finasijskh sredstava. 1217 Omladina sela s lijeve strane Krueva Brda 11 i po kg jagoda, sela s desne strane Krueva brda 16 i po kg, selo Koriani 25 kg navedeno u zabiljekama N. Petri. 1218 U Kruevu Brdu u koli je uiteljica Duanka Petri (zaklali su je etnici 20 oktobra 1944. na njen 20-i roendan), u Korianima je uiteljica Cica Tvrz u ovoj koli bilo je 42 djece. 1219 Partizanske bolnice u to vrijeme bile su u: ipragama, Borcima, Grabovici i dr.

1215

451 Na sastanku Okrunog komiteta SKOJ.a za okrug Banjaluka, odranom 7. jula 1944. konstatovano je da ima ukupno 600 organizovane omladine, a da je najrazvijeniji rad bio u selu Korianima1220 Okruna konferencija USAOJ-a na okrugu Prnjavor odrana je polovinom juna 1944. godine.1221 Rad USAOJ-a bio je ve dobro razvijen Do 20. avgusta bilo je formirano 25 radnih eta sa 750 omladinaca i omladinki, od kojih smo formirali 3 4 omladinska bataljona za radove na etvi i na izgradnji ciglane kod Prnjavora1222 U septembru 1944. dolo je do nekih organizacionih promjena, pa time i kadrovskih na prnjavorskom okrugu. Za sekretara SK KPJ DerventaDoboj odreen je Dimitrije Andri, a za sekretara SK SKOJ-a Rada Ostoji. Za tesliko-teanjski srez za sekretara je otiao Edhem Pobri, a za sekretara SK SKOJ-a emsa Galijaevi. U Motajiki partizanski odred otiao je iz OK SKOJ-a Dargo Suboti za pomonika politikog komesara, a umjesto njega u OK SKOJ-a su primili Mirka Sananina. Negdje krajem septembra 1944. godine, sve okrune ustanove prebaene su u Tesli gdje je bilo i sjedite taba 11. krajike divizije. Odmah po dolasku ovih ustanova etnici su izvrili napad na Tesli. Ja sam iz OK KPJ poslan u Komandu mjesta Tesli da vidim ta su preduzeli za odbranu. Komanda mjesta ve je bila preduzela mjere odbrane, postavljajui zasjede na periferiji grada i spremila je jedan vod vojnika i blindirani voz sa 3 vagona, koji je sa politikim komesarom Miodragom Filipoviem trebalo da krene prema Banji Vruici.Voz je laganom vonjom omoguio otvaranje vatre iz vagona u pravcu napada etnika, te smo njihov napad brzo odbili. U ovo vrijeme organizaciono stanje na okrugu Prnjavor, na godinjicu formiranja novog OK SKOJ-a 2.10.1944. godine bilo je: a) Organizacija SKOJ-a OK SKOJ-a 1, lanova .. 4 SK SKOJ-a 3, lanova 15 Opt. Komiteta SKOJ-a . 6, a lanova 44 Odredski komitet . 1, a lanova 5 Bataljonski komitet . 1, a lanova 4 42 aktiva sa 287 lanova i 4 lana nevezana. U NOV je otilo 80 lanova SKOJ-a, u vremenu od 15.09 2.10.1944. g. b) USAOJ Okruni odbor USAOJ-a 1, sa lanova 55 Sreskih odbora USAOJ-a .. 3, sa lanova 70 Optinskih odbora USAOJ-a .25, (8 u Tesliu i 17 u Prnjavoru) Ve na sjednici OK SKOJ-a od 1. oktobra 1944. godine, konstatovano je da na okrugu ima 52 aktiva sa 355 lanova SKOJ-a. Na prnjavorskom srezu formiran je radni bataljon sa 130 lanova i 14 samostalnih omladinskih radnih eta sa 700 lanova. Ve 17. oktobra formirana je radna brigada Novak Pivaevi sa oko 450 omladinaca i omladinki, iji je komandant bio Ibro
N. Petri M. Trnjakovi, n. d., str. 20. Polovinom juna 1944. godine odrana je Prva okruna konferencija SKOJ-a na ovom okrugu, osnovanom poetkom septembra 1943. godine uz uee 110 delegata. Po zavretku ove konferencije SKOJ-a sa istim delegatima odmah je, u produetku rada, odrana i Okruna konferencija USAOJ-a za okrug Prnjavor. 1222 Mile Trnjakovio, n. d., str. 16.
1221 1220

452 Dervii iz Linje, a politiki komesar Savko Jenji iz Vijaana. Na teanjskom srezu bio je formiran i jedan radni bataljon sa 250 lanova i 5 samostalnih radnih eta, sa po 25 lanova. Ukupno u omladinskim radnim jedinicama bilo je 1.320 omladinaca i omladinki. Formirali smo jedan bataljon pionira sa 120 lanova, a ukupno je bilo organizovanih oko 500 pionira. Svega organizovanih lanova USAOJ-a na okrugu bilo je 3.500. Na sastanku OK KPJ za Prnjavor, odranom 12. oktobra 1944. godine, pored ostalog, izvrene su kadrovske promjene u SKOJ-u i KPJ. OK KPJ za Prnjavor imao je tada 4 Sreska kimiteta KPJ, 4 optinska komiteta KPJ, 14 elija u vojnim ustanovama i podrunim jedinicama, 20 elija na selu, 4 elije u Motajikom odredu, 3 elije u OZN-i. Ukupno je bilo 42 elije sa oko 200 lanova KPJ. U OK SKOJ-a su ostali: Mile Trnjakovi, Milo Glii, Mirko Sananin i Rada Ostoji (Mio Jovanovi-Koragin je otiao u Srbiju, Drago Suboti u Motajiki odred, Dule Vidovi u 5. krajiku (kozarsku) brigadu i Drago Stojovi za zamjenika politikog komesara 18. srednjobosanske brigade. Sekretari sreskih komiteta SKOJ-a bili su: Za Teanj Fahim (tano je, napom. aut. Tahir) Imamovi, Tesli Mladen Jani, u Prnjavoru Savko Jenji i u Derventi Todor Duki. Na istoj sjednici OK SKOJ-a fromiran je odbor za pripremu proslave osloboenja Beograda to se oekivalo uskoro. Predvieni su mitinzi, zborovi, konferencije, palenje vatri. Tada smo poeli izdavati i Omladinski bilten i izala su dva broja. 19. oktobra u Tesliu imali smo prvu konferenciju dopisnika (njih 66). Konferenciji je prisustvovao i Juraj Marek. 5. decembra 1944. godine odrano je zajedniko savjetovanje rukovodilaca SKOJ-a iz novo-formirane 53. divizije u Tesliu sa omladinskim rukovodiocima sa terena. Raspravljalo se o jo efikasnijoj borbi protiv etnika i veoj sardnji na terenu u vezi sa mobilizacijom novih boraca1223

23. Spajanje okruga Banjaluka i Prnjavor osnivanje OK KPJ i OK SKOJ-a za centralnu Bosnu Poslije Oblasnog savjetovanja SKOJ-a u Luci Palanci, odranog poetkom septembra 1944. godine, na kome je prisustvovala brojna delegacija uz srednje Bosne (zasebno sa svakog okruga), razmatrane su, izmeu ostalog bitne novine: - da predsotoji organizovanje Narodnooslobodilakog fronta (NOF-a), to je bio znaajan politiki dogaaj i novi podstrek za iroke politike aktivnosti, NOF-a kao masovne politike organizacije, iji integralni dio je bio i USAOJ, AF, SUBNOR i dr. - da treba otpoeti pripreme za I kongres omladine Bosne i Hercegovine i ve je bilo predvieno da se odri u slobodnom Sarajevu, - dat je stav da se, pogotovo u centralnoj Bosni, ide na formiranje Saveza muslimanske omladine, odnosno Saveza hrvatske omladine, odnosno Saveza poljske omladine i sl. u cilju lakeg i masovnijeg okupljanja omladine. No, do ovoga nije dolo u vezi sa muslimanskom i hrvatskom omladinom, poto u praksi, na terenu, pripadnici pomenutih nacionalnosti, odnosno konfesije (ili naroda) nisu osjeali potrebu za
1223

Mile Trnjakovi, n. d., str. 1720 (sa izvjesnim skraenjima).

453 izdvajanjem omladine na ovaj nain iz USAOJ-a. Meutom, osnovan je Ujedinjeni savez antifaistike poljske omladine. Susret Crvene armije i jedinica NOR-a, polovinom septembra na erdapu, te osloboenje Teslia, Tenja i Dervente, krajem septembra i poetkom oktobra, kao i drugi uspjesi naih snaga irom zemlje, doprinosili su dobrom raspoloenju mladih i porastu vjere u skoro osloboenje zemlje, iako su na srezu Kotor-Varo i ire etnici uveliko irili la, odnosno pronosili su glasine da nije istina da se Crvena armija primie Beogradu, ve da je to samo komunistika propaganda. U decembru 1944. godine dolazi do ponovne reorganizacije svih okrunih rukovodstava u srednjoj Bosni, koji su osnovani na teritorijalnom principu. Sredinom decembra doli su u iprage sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu Osman Karabegovi i lan toga komiteta Ilija Doen. Oni su Okrunom komitetu KPJ Banjaluk-Kotor-Varo prenijeli stav Oblasnog komiteta da je potrebno postojea okruna rukovodstva Partije, SKOJ-a i drugih odgovarajuih institucuija u srednjoj Bosni, koja su do tada postojala za okrug BanjalukaKotor-Varo i okrug Prnjavor, spojiti u jedinstvena tijela, odnosno organe koji bi djelovali na cijelom podruju srednje Bosne. Te stavove Oblasnog komiteta oni su obrazloili time da se eli tadanju teritorijalnu organizaciju vie pribliiti uslovima koji su se predviali neposredno nakon osloboenja zemlje. Tako je 14. decembra u Tesliu izvreno objedinjavanje okrunih narodnooslobodiakih odbora. Izabran je jedinstven Okruni narodnooslobodilaki odbor za centralnu Bosnu. Sutradan, 15. decembra, izvreno je konstituisanje okrunih komiteta KPJ za podruje centralne Bosne (ili srednje Bosne, poto su oba naziva bila u upotrebi). Iz sastava Okrunog komiteta KPJ za okrug Banjaluka Kotor-Varo u sastav novog OK izabrani su: Duan Josipovi Duko i Vojo Savi, s tim to je istovremeno Duko izabran i za sekretara Okrunog NOO-a. Sjedite tog novog Okrunog komiteta i svih drugih okrunih institucija bilo je tada u Tesliu, koje su tu funkcionisale sve do osloboenja zemlje. Novoosnovani Okruni komitet KPJ za srednju Bosnu tada su sainjavali: Milo Stojakovi, sekretar, Vojo Savi, organizacioni sekretar, Duan Josipovi Duko, (NOO), Zdravko Preradovi Braco, politiki komesar Komande podruja za sednju Bosnu, Edhem Pobri (NOO), ivana Vientijevi Seka, (AF), Rade Kantar (OZN-a), Mile Trnjakovi (SKOJ), Dervi Gazi Dedo (lan plenuma Okrunog komiteta KPJ i sekretar SK KPJ za Teanj).1224 O istom pitanju govori se u jo jednom izvoru: Prema odluci Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, trebalo je u centralnoj Bosni ponovo objediniti okruge Banjaluku i Prnjavor i formirati novo jedinstveno rukovodstvo okruga centralne Bosne. Po tim i drugim zadacima doao je u centralnu Bosnu Osman Karabegovi i Ilija Materi. Prvo su bili u OK KPJ Banjaluka sa sjeditem u ipragama i razgovarali sa sekretarom OK KPJ Vojom Saviem i sekretarom OK SKOJ-a Veljkom Vejinoviem, a zatim su doli u OK KPJ za prnjavorski okrug u Tesli. 15.decembra 1944. godine odran je prvi sastanak novog Okrunog komiteta KPJ. U OK KPJ uli su: Milo Stojakovi, sekretar, lanovi: Rade Kantar, Edhem Pobri, Duko Josipovi, Seka Vientijevi, Zdravko Preradovi Braco i Mile Trnjakovi
1224

Optine Kotor-Varo i Skender-Vakuf u NOB,monografija, n. d., str 85.

454 (SKOJ). U OK SKOJ-a uli su: Mile Trnjakovi, za sekretara, Veljko Vejinovi za organizacionog sekretara uskoro otiao u IX brigadu. Zatim lanovi: Milo Glii, Mirko Sananin, Nevenka Petri, Rada Ostoji i Milka Pilipovi na prvoj sjednici OK SKOJ-a za centralnu Bosnu koja je odrana 20. decembra 1944. godine, te krajem januara odrana je, poslije optinskih i sreskih konferencija USAOJ-a, Okruna konferencija USAOJ-a za okrug centralnu Bosnu, na kojoj je izabran za predsjednika Milo Glii, a za sekretara Nevenka Petri.1225 Prva sjednica OK SKOJ-a za centralnu Bosnu, odrana je 20. decembra 1944. godine u Tesliu, na kojoj su svi lanovi dobili zadatak da do 27. 01. 1945. godine idu na teren po odreenim zadacima, kada je bila zakazana Okruna konferencija USAOJ-a za okrug centralne Bosne. Politike radnike na terenu za vrijeme NOR-a, izmeu ostalog, krasio je veliki radni elan i entuzijazam. Ovu tvrdnju pokuaemo ilustrovati navoenjem, samo kao jednog od mnobrojnih primjera politikih radnika na terenu, kratkom informacijom, zabiljeenom u Ratnim pribiljekama o radnim zadacima za est dana tj. period odmah poslije prve sjednice OK SKOJ-a, odrane 20. decembra do 27. decembra: (-21.12. put u Prnjavor, veliki snijeg saone): -22.12. Skojevska konferencija garnizonske organizacije i aktiva SKOJ-a radnika u Prnjavoru, Ratne pribiljeke II, str. 26. -22.12 sastanak Sreskog komiteta SKOJ-a Prnjavor. Glavna taka dnevnog reda: Prikupljanje ita i organizovanje prebacivanja u Bos. Krajinu.(Tada je trebalo sakupiti 150 vagona ita i transportovati u Bosansku krajinu, pa se to pitanje nalo na svim sastancima SKOJ-a u to vrijeme) str. 28. -23.12. Savjetovanje Skojevske organizacije optine Prnjavor. Glavna taka: Pomo NOO u prikupljanju ita i prebacivanju u Bos. Krajinu. str. 29. -24.12. Optinsko savjetovanje SKOJ-a za optinu trbce. Glavna taka dnevnog reda Pomo NOO u prikupljanju ita i otprema za Bos. Krajinu. str. 35. -25.12. Optinsko savjetovanje SKOJ-a za optinu Vijaane. Glavna pitanja: Pomo NOO u prikpljanju ita za slanje u Bos. Krajinu i sjea i rezanje drva. str. 39. -26.12. Konferencija komandnog kadra radne brigade Novaka Pivaevia. tab brig. Novak Pivaevi objavio takmienje tabu brig. Stanko Vukainovi str. 41.i 43. -26.12. Sastanak skojevskog aktiva grada Prnjavora. Glavna taka dnev. reda Pripreme za sresku konferenciju USAOJ-a i da se primi u SKOJ komandni kadar rad. Brigade str..43 -27.12. Sastanak Sreskog komiteta SKOJ-a Prnjavor. Glavno pitanje: Pomo NOO u sjei drva, odravanje optinskih i sres. konferencije USAOJ-a. str. 4450.1226 Nekoliko detalja sa navedenih 10 sastanaka odranih za 6 dana u kontinuitetu od 22 27. decembra 1944. godine, koje dajemo samo kao jedan primjer rada jednog lana OK SKOJ-a za centralnu Bosnu. Dajemo po nekoliko detalja sa navedenih 10 sastanaka:

Mile Trnjakovi, Zabiljeke Mile Trnjakovia, sveska II, Muzej narodne revolucije Sarajevo, br. registra 40891/61. 1226 Nevenka Petri, Ratne pribiljeke II, str. 26 71.

1225

455 Prvi dan, 22.12, u Tesliu, Garnizonska konferencija SKOJ-a: 1. U radu Garnizonske konferencije SKOJ-a uestvovalo je 47 lanova SKOJ-a. Garnizonski biro ima 5 lanova (to je 5 sekretara aktiva SKOJ-a, koliko ima u Garnizonu). I grupa ima 4 lana (kovaka radionica i usteraj). Odravaju po planu redovne i radne i vaspitne sastanke; II grupa sedlarska, najderska i za 15 dana bie i mehanika. Od ukupno zaposlenih u ovoj grupi radionica, omladine je ukupno 60. egrti nedisciplinovani; III grupa slab odnos egrta prema majstorima 2. Cijeli Garnizon ima svoj pjevaki hor sastavljen od omladine. Dali su jednu priredbu. Svakih 15 dana izdaju zidne novine, lanovi SKOJ-a najvie sarauju u pisanju ovih zidnih novina. 3. U Garnizonu ima 5 aktiva SKOJ-a sa 31 lanom. Zatim, pri Komandi mjesta 7 lanova, pri Komandi Podruja 8 lanova, pri Okrunom NOO-u 5 lanova. Od 17. oktobra svi aktivi su odrali po 6 radnih i 6 vaspitnih sastanaka i 3 druga su nauili pisati 22.12.1944. u Prnjavoru, sastanak Sreskog komiteta SKOJ-a: 1. Dnevni red: a). Pitanje odravanja optinskih konferencija SKOJ-a; b) Orgamizacioni izvjetaj; c) Pomo NOO-ima u prikupljanju ita i prebacivanju u Bosansku krajinu; d) Razno. Na ovom sastanku dogovoreno je da se odre tri optinske konferencije SKOJ-a: za Prnjavor, trpce i Vijaane. Drugi dan, 23.12.1944. u Prnjavoru, Optinska konferencija SKOJ-a Prnjavor Na optinskoj konferenciji, odranoj u Prnjavoru bio je dnevni red: a)Politika situacija (Nevenka); b) Organizacioni izvjetaj; c) Pomo NOO-ima po slijedeim pitanjema: prikupljanje ita, pitanje drva i otprema radnika za Tvorniciu u Tesliu; d) Razno. Poslije iznijete politike situacije prelo se na drugu taku: Optinski komitet ima 6 lanova. Prisustvuje 23 lana SKOJ-a. Ima 4 aktiva SKOJ-a sa 26 lanova, organizovano je omladine u USAOJ-u 120. Radna eta je dala 528radnih dana. Na svom vaspitnom sastanku Optinski komitet SKOJ-a razmatrao je Ekonomski razvitak drutva, Materijale o ZAVNOBiH-u i NOF-u. U analfabetskom teaju obuhvaeno16. l., od toga su ene 7. Napisano 6 lanaka za zidne novine br. 2; 15 omladinki u pjevakom horu; pionirima nije posveena odgovarajua panja Dalje se detaljnije govori o organizacionom stanju u aktivima SKOJ-a: Ratkovac, Luani, Majino Brdo U treoj taki dnevnog reda iznijeto je da za narod i vojsku u Bosanskoj krajini, koji su dali sve od sebe, treba sakupljati ito: prvo, dobrovoljno, drugo, ko neda dobrovoljno uzeti prisilnim otkupom na priznanicu koja vai kao novac. Prvo se prorauna viak ita i koliko je potrebno da ostane porodici za jednu godinu i za sjetvu. Govoriti narodu za priznanice da su vrijednosne. NOO-ri e organizovati slanje ita. Zadatak omladinskih radnih eta je da se one angauju na tovarenju ita u kola. Sreski NOO Prnjavor je predvidio da se drva donesu u Prnjavor. U rtvrtak e biti sakupljene 2 radne brigade omladine sa alatom. Nastojati da doe to vie omladine oni treba da obrade drva. I to je ispit skojevske organizacije. Za sakupljanje radnika za tvornicu u Tesliu nije nita odreeno. Na kraju su navedeni zadaci po rednom broju do broja 14. 1. Pismenei izvetaj o radu Op. kom SKOJ-a Prnjavor najkasnije do 27. januara sa svim statistikim podacima, 2. Koliko ima radnih dana i na kojim poslovima, 3. koliko je prikupljeno

456 dobrovoljnih priloga, 4. koliko je omladine u odborima NOF-a, 5. koliko je omladine otilo u NOV od januara do decembra 1944, 6. koliko je odrano konferencija, 7. koliko je odrano priredbi, 8. koliko prela, 9. koliko je materijala poslano na neosloboenu teritoriju, 10. u koliko novih sela je prodrto, 11. koliko ima kola i analf. teajeva sa koliko aka, 12. tano koliko aktiva SKOJ-a, sa koliko mukih-rnskih, 13. koliko omladine nije obuhvaeno USAOJ-em, 14. na zanat u Tesli poslati iz Vijaana 3, iz trbaca 2 omladinca. Trei dan, 24.12.1944, Optinsko savjetovanje SKOJ-a za trpce Dnevni red u trpcima: 1)Politika situacija, 2) Organizacioni izvjetaj, 3) a. Pomo NOO u prikupljanju ita, b. pitanje rezanja drva, c. rad u Tesliu u Tvornici, 4. Razno. Prisutno 13 l. SKOJ-a1227 Sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a Nikodin Slatinac. Opt. kom. SKOJ-a 6 l. 4 aktiva SKOJ-a. sa 17 lanova. U random bataljonu 160 omladine. Donji trpci aktiv SKOJ-a 6 l., dobra disciplina, 2 vaspitna 5 radnih sastanaka. Gornji trpci aktiv broji 5 l.; 3 radna i 2 teoretska sastanka. Prodire na neosloboenu teritoriju Kremine ima uslova za formiranje analf. teaja. Teror nad skojevcima-etnici Aktiv Glogovca naroito se zaaurio. U strai se uopte ne osjea da imaju mlade komuniste. Na zanat u Tesli e ii Slavko Domus i Ranko Todorovi etvrti dan, 25.12.1944, Optinsko savjetovanje SKOJ-a za Vijaane Dnevni red u Vijaanima: 1) Politika situacija, 2. Izvjetaj o radu i stanju u organizaciji, 3. a. Pomo NOO u prikupljanju ita, b. Rezanje drva, c. Radnici za tesliku tvornicu. 4. Razno. Prisutno 23 lana SKOJ-a. Sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a je ura Milanovi. Optinski komitet ima 9 lanova, 5 aktiva SKOJ-a sa 26 lanova. Radna eta u Vijaanima ima 33 lana, radna eta u Drenovi 100 lanova. Aktiv u strai Vijaana 1 sa 3 lana, u Gornjoj Mravici 2 ranjena, jedan mrtav. U Op. Kom. odrano 8 radnih, 9 vaspitnih sastanaka. Straa sprema komad za Boi. Radna eta 53 lana dala 565 radnih dana1228 Peti dan, 26. 12.1944, Prnjavor, Konferancija komandnog kadra Radne brigade Novaka Pivaevia. Dnevni red: 1) Politika situacija, 2) Izvjetaj o radu na ozgradnji zemlje, 3) a. Pomo NOO na kupljenju ita, b. sjea drva, 4. Razno Radna brigada Novaka Pivaevia ima 3 bataljona (trbci, Prnjavor, Vijaani) i 2 nepovezane radne ete (jedna u Galjipovcima). U trpcima I bataljon, 4 radne ete (u Glogovcu eta oprala 100 pari vea, pomogla na izgradnji 6 kua); u Prnjavoru II bataljon, 4 radne ete, 103 laba bataljona; oprali 400 pari vea; u Vijaanima III bataljon 3 rane ete, 167 lanova. Najbolje se istie eta u Drenovi, ali su sada neto bolesni; Donja Mravica 50 lanova, 80 radnih dana, dovezli 13 kola drva Takmienja: Vijaani objavili takmienje trbcima; Prnjavor objavio takmienje trpcima; trpci objavili takmienje Vijaanima Brigada Novaka Pivaevia daje povjerenje tabu svoje brigade da oni objave takmienje radnoj brigadi Stanko Vukainovi. Sastanak aktiva SKOJ-a grada Prnjavora, 26.12.1944, u Prnjavoru. Dnevni red: 1) Pitanje omladinskih konferencija, 2) Pripreme za Sresku izbornu konferenciju USAOJ-a za srez Prnjavor, 3) Razno. Dogovoreno je da se prime u radnu
1227 1228

Nevenka Petri, Ratne pribiljeke II, od str. 35 39. Ibid., str. 39 41,

457 etu 3 druga koji su bili izbaeni. Zatim utvren je dnevni red za sastanke koje e organizovati u gradu i okolini koja pripada gradu: 1) Biranje odbora USAOJ-a, 2) Prijem novih lanova u USAOJ. Primiti u SKOJ komandni kadar Radne ete u Prnjavoru. esti dan, 27.12.1944, Sastanak Sreskog komiteta SKOJ-a Prnjavor. Dnevni red: 1) Izvjetaj po sektorima, 2) a. Pomo NOO u sakupljanju ita, b. sjea drva, 3) Razno. SK SKOJ-a broji 8 lanova, imaju 6 optinskih komiteta (sa 49 lanova),33 aktiva SKOJ-a sa 156 lanova. Samo u decembru formirano novih 6 aktiva sa 28 lanova. Nepovezano 5 aktiva SKOJ-a: Kulai, Bokovii, St(neitko), Milosavci, Drugovii U Milosavcima aktiv SKOJ-a 6 lanova svi u gerilskoj grupi za borbu protiv etnika Formirati novi optinski komitet SKOJ-a za: Milosavce, Drugovie i Bokovie. U Linji na Optinskoj konferenciji nije prisustvovao aktiv SKOJ-a Otpoivaljke. Tu nije rasieno pitanje bratstva. U tom aktivu izbaena iz SKOJ-a Lutka zato to je plesala sa prvoslavcem zato to stariji to ne vole Najbolji aktivi SKOJ-a su: Drenova, Luani, trpci, Potoani i Oraje. Osjea se potreba, a to je i elja skojevaca da se odi sreska konferencija o vaspitnom radu SKOJ-a U Drugoviima omladina trai da se vrati Dragoslav na rad na terenu kod njih (a nesposoban je za pokretnu jedinicu) Od 16. usvojenih zakljuaka naveemo nekoliko: 5. Radmila da se ne povlI U Prnjavor, ve da ide s jedinicama i prodire u nove optine u kojima nema nita, makar to ne pripadalo njenoj optini, 6. U Vijeanima i Linji suziti optinske komitete SKOJ-a da budu samo sekretari aktiva SKOJ-a; 7. Voditi rauna o higijeni i eistoi u straama; 8. Ne odravati vaspitne sastanke optinskih komiteta SKOJ-a zbog pzbiljne vojnike situacije; 9.Pozivati sekretare optinskih komiteta na radne i vaspitne sastanke u SK SKOJ-a Prnjavor; 10. Da se drug Savko Jeni, sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a vie vezuje za SK KPJ Prnjavor radi bolje saglasnosti u radu; 11. Prihvaene su parole u pripremama za I kongresa USAOBiH-a: ivio I kongres USAOBiH-a!, Spremajmo se za I kongres USAOBiH-a!, ivio USAOJ stub NOF-! 12, Svaki lan SK SKOJ-a Prnjavor na idui sastanak treba da dopnesu po jedan lanak, kao i sekretari optinskih komiteta SKOJ-a; 13. Drug Ibro, lan SK SKOJ-a zaduen je za dopisnitvo. Odreuju se za dopisnike: optina Prnjavor Duanka; optina Vijaani Velimir Popovi; optina trpci Petar Toma; optina Galjipovci Marinko Gruji; optina Potoani Milovan Babi; optina Linja Himzo; optina Drugovii Bosa Bundalo; optina Pojezna Vojin Luki; 14. Za Boi zajedniki zborovi sa omladinskim priredbama; za Novu godinu specijalne omladinske zborove sa omladinskim priredbama. Za Boi otpoeti sa sportskim aktivnostima, a za Novu godinu organizovati takmienja (Glogovac u skijanju). 15. Za 9. januar 1945. zakazana sjednica SK SKOJ-a Prnjavor izvjetaji po slijedeoj raspodjeli rada: Savko, sekretar politiki sector; Todor organizacioni sector; Marica Sinkijevi USAOJ; ivkovi rad dvije radne brigade; Suljo-Ibro kulturnoprosvjetni rada; Vele Savez pionira; Veseljko raspodjela amterijala.; 16. Za 4-5 dana SK SKOJ-a da uspostavi kurirsku vezu SA OK SKOJ-a u Tesliu. Izvrena je raspodjela za obilazak terena: Suljo trbciVeseljk Pozna; Vele Prnjavor i okolina; Todor Galjipovci1229 Na okrugu je tada bilo 4 Sreska komiteta KPJ, 7 optinskih komiteta KPJ, 75
1229

Nevenka Petri, Ratne pribiljeke II, str. 44 51.

458 partijskih elija sa 446 lanova KPJ i 83 kandidata. Tada je rasformiran SK KPJ za Derventu, a sela koja su pripala ovom novom okrugu podjeljena na prnjavorski i teanjski srez.1230 Okruni odbor USAOJ-a za okrug Banjaluku, izabran na Okrunoj konferenciji USAJ-a, 21. avgusta 1944. godine,1231 kao i Okruni odbor USAOJ-a za okrug Prnjavor, prestali su da postoje i rade januara 1945. godine, poto je 15. decembra 1944. godine dolo do spajanja okruga Banja Luka i Prnjavor u okrug centralne Bosne. Okruna konferencija USAOJ-a za centralnu Bosnu, 27. decembra1944. godine Tako su delegati srezova Kotor Varo, Prnjavor, Tesli i Teanj 27. januara 1945. godine, doli u Tesli da uestvuju u radu Okrune konferencije USAOJ-a za centralnu Bosnu. Na ovoj konferenciji izabran je novi Okruni odbor USAOJ-a za centralnu Bosnu. Za predsjednika ovog Odbora izabran je Milo Glii, a za sekretare izabrano je dvoje Nevenka Petri i Mile Trnjakovi. U Ratnim pribiljekama II Nevenke Petri, u vezi sa ovim, zabiljeeno je slijedee: 27. ov. mj. navee moram se vratiti u Tesli na sjednicu Odbora. Svi lanovi odbora USAOJ-a treba da stignu. Za izbor: predsjednik Milo, sekretari Nevenka i Mile. Dnevni red sjednice: 1. Politika situacija (Nevenka), 2. Referat o NOF-u (Mile), 3. Formiranje odbora za centralnu Bosnu i zadaci koji stoje pred njim i 4. Razno.1232 Polovinom februara 1945. PK SKOJ-a BiH preko taba 53. divizije poslao je depeu da predam dunost i da se im prije javim u Jajce, radi odlaska u Beograd na rad u CK SKOJ-a 20 februara 1945. predao sam dunost i tada izvrio rekapitulaciju stanja omladinskog pokreta u centralnoj Bosni (u svojim zabiljekama) u kojima stoji: Brojno stanje SKOJ-a i USAOJ-a na okrugu centralne Bosne

SKOJ
OK SKOJ-a sa 6 lanova (Mile, Milo, Mirko, Nevenka, Rada, Milka). 4 SK SKOJ-a Prnjavor, Teanj, Tesli, Kotor-Varo (K.V. sa 2 lana) 11. optinskih komiteta 3 odredska komiteta SKOJ-a; Uzlomaki, Banjaluki i Motajiki, 1 bataljonski komitet u Podrunom bataljonu, 1 garnizonski komitet SKOJ-a pri Komandu Podruja.

Socijalni sastav lanova SKOJ-a

Radnika . 89 Seljaka 560
1230

Mile Trnjakovi, Neka sjeanja na rad SKOJ-a i omladine u centralnoj Bosni (maj 1943 februar 1945. godine), apirografisani tekst u Linoj arhivi N. Petri . U to isto vrijeme dio zenikog sreza SK KPJ Kotor-Varo predao je OK KPJ za Sarajevo i dio travnikog sreza OK KPJ za Jajce, Optine K- Varo i S.Vakuf u NOB, str. 83. (Napom. aut.). 1231 Izvjetaj OK SKOJ-a za okrug Banjaluku od 29.XI 1944. godine, Arhiv CK SK BiH, Fond SKOJ-a, br. 312. 1232 Nevenka Petri, Ratne pribiljeke II, str. 70-71.

459 aka 22 Intelektualaca . Ukupno: Aktiva SKOJ-a na terenu: Prnjavorski srez . 57 aktiva sa 207 lanova 56 ena Teanjsski srez . 14 aktiva sa 98 lanova 49 Tesliki srez .. Maglaj (ilegal.u gradu) .. Derventa ( ) .. 5 aktiva sa 37 lanova 1 aktiv sa 1 aktiv sa 8 lanova 4 lana 5 3 4 2 141 Kotorvaroki srez .. 17 aktiva sa 108 lanova 22 2 684

Okru. kultur. ekipa . 1 aktiv sa 5 lanova Kuriri pri Okr. NOO . 1 aktiv sa 3 lana Svega: U vojsci: 77 470

Uzlomaki odred . 3 aktiva sa 21 lanom 3 ene Motajiki odred .. 5 aktiva sa 45 lanova 2 Banjaluki odred . 6 aktiva sa 48 lanova 3 Podruni bataljon 4 aktiva sa 50 lanova 2 Garnizonski komitet 4 aktiva sa 32 lana 1 Zatitnica OK KPJ .. 1 aktiv sa 8 lanova Divizijska bolnica 1 aktiv sa 8 lanova 6 Svega: 24 208 17 Svega na okrugu lanova SKOJ-a 684, 101 aktiv i enskih lanova 158. USAOJ Okruni odbor USAOJ-a . 100 lanova Sreskih odbira USAOJ-a 3, sa 67 lanova Optinskih odbora USAOJ-a 5 . 35 lanova Dvije radne omladinske brigade 1.200 lanova Radnih eta 45 sa . 2.500 lanova Analf. te. 51, kola 24, pionirskih odreda 29 Pjevakih horova 30, dramskih sekcija 25 Omladinskih domova 19 Kulturnih ekipa . 7 Muzikih sekcija 4 Omladine u NOF-u (nije navedeneo, napom. aut.) U NOV (poslano) 561 omladinac, 27 l. SKOJ-a (nije navedeno na koje se vrijeme odnosi, napom. aut.).

460 Svega lanova USAOJ-a: 6.903 lana. Ovi podaci rijeito govore o ogromnim naporima i uspjesima KPJ i SKOJ-a, da se omladina svih nacionalnosti i zanimanja u centralnoj Bosni masovno i organizovano ukljui u NOP, uprkos velikim stradanjima i torturama od strane etnika. Ni 2 3 nepriojateljske ofanzive nisu uspjele poremetiti niti slomiti dobro organizovanu politiku bazu na okrugu. Intenzivan i organizovan politiki rad Partije i SKOJ-a urodio je plodom i pored niza slabosti i naih greaka, jer se narod centralne Bosne u potpunosti ukljuio u sveoptu narodnooslobodilaku borbu, dajui svoj doprinos: tri partizanske NO brigade, 6 NO partizanskih odreda, pored ukljuivanja u ostale jedinice Centralna Bosna dala je divnih boraca i pregalaca koji su pali za dobro naih naroda ili su nastavili sa daljnjom izgradnjom socijalizma u naoj zemlji.1233 Poslije odlaska Mile Trnjakovia dunost sekretara OK SKOJ-a primio je Milo Glii, a lanovi su bili: Nevenka Petri, Mirko Sananin, Rada Ostoji i Milka Pilipovi. Neto kasnije Mili Glii odlazi na novu dunost, kao i Milka Pilipovi. Prije polaska na I kongres USAOBiH-a, poetkom maja 1945. godine u sastavu OK SKOJ-a za centralnu Bosnu bili su Nevenka Petri, Mirko Sananin i Rada Ostoji, tako da su, zajedno sa delegatima srednje Bosne za I kongres USAOBiH-a, putovali u Sarajevo i vie se nisu vraali u Tesli, ve su otili na nove dunosti po rasporedu koji su predhodno dobili. 24. lanovi SKOJ-a i napredni omladinci u udarnim grupama za borbu protiv etnika Komanda Banjalukog podruja predloila je oktobra 1944. godine da se povjerljivim ljudima po selima daju puke za razbijanje etnikih snaga. S tim u vezi, Okruni komitet SKOJ-a za Banja Luku dao je predlog u svom izvjetaju za mjesec oktobar 1944. godine da se i svim boljim SKOJ-evcima da oruje, koji bi ostali u svojim selima, kod svojih kua, ali u isto vrijeme da budu u tim grupama. U tom izvetaju, izmeu ostalog, stoji: Odanost lanova SKOJ-a je dobra, to se vidi iz toga to bi svaki po odluci svoje organizacije poao u vojsku.1234 U izvetaju Okrunog komiteta SKOJ-a za Banja Luku, od 29. novembra 1944. godine, kae se i sledee: U prvom izvetaju koji smo vam poslali stanje na naem terenu openito bilo je slabo, dok se danas malo popravilo na jednom djelu. Sada je stanje slijedee: ipraka optina, izuzev Grabovice, neto se popravila. Ovo se odnosi na neka sela (Imljani, Kruevo Brdo) to je uslovilo usled formiranja udarnih grupa u koje je ulo 6 SKOJ-evaca. Ove udarne grupe omoguile su u pomenutim selima mnogo bolji rad nego do sada.1235 Tako su lanovi SKOJ-a, kao primarni zadatak imali ukljuivanje u udarne grupe za borbu protiv etnika. Na primjer, u Maslovarama u udarnu grupu su odmah stupili Vojo
1233 1234

Mile Trnjakovi, n. d., od str. 20 24 (u izvodima). Izvjetaj OK SKOJ-a Banjaluka upuen Oblasnom komitetu SKOJ-a BK, oktobar 1944. godine, IPIRP Sarajevo, nova sign. 8/2. 1235 Izvjetaj OK SKOJ-a Banjaluka upuen Oblasnom komitetau SKOJ-a za BK, od 29. novembra 1944. godine, Arhiv CK BiH, Fond SKOJ-a, br.312.

461 Petri i oko Bubi, novembra 1944. godine.1236 Iz sela Benia cio aktiv SKOJ-a od 4 lana je stupio u udarnu grupu na elu sa Mihajlom Mariem.1237 U izvjetaju Okrunog komiteta SKOJ-a za Banja Luku, od 1. decembra, 1944. godine, u vezi sa udarnim grupama za borbu protiv etnika se kae: to se tie udarnih grupa koje su oformljene, iste su mnogo pomogle da se moe delovati bar neto na terenu, ako ne masovno, a ono pojedinano ili grupno. U te grupe stupili su najbolji SKOJ-evci iz sela.1238 Mnogi skojevci su hrabro ginuli tokom cijele narodnooslobodilake borbe. Ginuli su i skojevci iz ovih udarnih grupa, a neki i poslije osloboenja, nekoliko godina. 25. Pripreme za Prvi kongres USAOBiH-a odran u Sarajevu, 6-9.05.1945. godine Pripreme za I kongres USAOBiH-a zapoele su neposredno poslije Oblasnog savjetovanja SKOJ-a za Bosansku Krajinu, odranog 2. i 3. septembra 1944. godine,.na kome su uestvovale dvije brojne delegacije sa dva okruga iz srednje Bosne sa okruga Banjaluka i sa okruga Prnjavor. Pokrajinski komitet SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu, 20. avgusta 1944. godine, uputio je svim oblasnim komitetima SKOJ-a pismo1239 u kome je dao ira uputstva za pripreme ovoga kongresa. Tada se oekivalo da e osloboenje zemlje biti uskoro, pa se predvialo odravanje kongresa u drugoj polovini septembra 1944. godine. Za oblast Bosanske Krajine predvieno je oko 350 delegata. U ovom pismu je naglaeno da se ubudue svi zadaci koji stoje pred omladinom treba da izvravaju pod parolom izvravanja zadataka II kongresa USAOJ-a i priprema za I kogres USAOBiH-a.1240 U narednom pismu istog Komiteta, datiranog 6. oktobra 1944. godine, kae se da e se I kongres USAOBiH odrati 5. novembra 1944. godine, i da se ubrza sa izborom delegata i drugim pripremama.1241 Saglasno ovim direktivama Oblasni komitet SKOJ-a za Bosansku Krajinu napravio je raspored delegata po okruzima. OK SKOJ-a za Banjaluku obavjeten je da treba da izabere 25. delegata za I kongres omladine Bosne i Hercegovine.

Na sastanku OK SKOJ-a Banjaluka, odranom 10. novembra 1944, odlueno je slijedee: U organizaciju SKOJ-a Maslovare ukljuiti Voju (Petri, napom. autora) i oku (Bubi, napomen. autora). Povezati se sa Sreskim komitetom SKOJ-a po tom pitanju. Nevenka Petri, Ratne pribiljeke II, str. 91. Vojo Petri (roen 1928) i oko Bubi (roen 1924) su od 1941. godine, kao lanovi porodica Vase Petri i Gostimira Bubia iz Maslovara, od kojih su svi lanovi uestvovali u NOP od 1941.1945. Kao borci sa orujem u ruci stupili su u Uzlomaki odred im je osnovan, a 1944. godine postaju lanovi grupe KNOJ-a za borbu protiv I na ova dva primjera se vidi koliko je bilo sektatva u prijemu mladih u SKOJ. (Vojo je poginuo u borbi protiv etnika 30. maja 1945. godine, sa 16 i po godina poslije osloboenja, bacivi sam pod sebe bombu, kad je ostao bez municije). 1237 Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I, str. 97. 1238 Izvjetaj OK SKOJ-a Banjaluka upuen Oblasnom komitetu SKOJ-a za Bos. Krajinu, 1. decembra 1944. godine, IPIRP Sarajevo, stara sign. 1/17148, nova sign. 158/2. 1239 Pismo PK SKOJ-a BiH upueno oblasnim komitetima SKOJ-a 20 avgusta 1944. godine, IPIRP Sarajevo, nova sign. 130/2. 1240 Ibid., str.2. 1241 Pismo PK SKOJ-a BiH oblasnim komitetima SKOJ-a od 6. oktobra 1944. godine, IPIRP Sarajevo, nova sign. 139/2.

1236

462 Poslije toga, odrana je sjednica OK SKOJ-a Banja Luka 17. oktobra i utvren je raspored kako i u kojim selima, odnosno jedinicama treba izabrati predvieni broj delegata. Sastanak OK SKOJ-a za Banjaluku , dne 17-X-44. Dnevni red: 1. Pitanje broure 2. Pitanje proirenih vaspitno-obrzovnih sastanaka 3. Odlazak na Konferenciju u Bugojno 4. Pitanje sastavljanja i slanja izvjetaja 5. Razno: kuriri, Dana, sastanak sa dopisnicima Traiti karbit preko naeg Okrunog NO odbora od jajakog okruga. Obavjestiti drugove koji pou na kurs da ponesu sa sobom: porciju, kaiku i ebe; obezbjediti kurira, ekonoma, popravku soba za kurs, so i sue. Predavai kursa Nevenka (Petri, napom. aut.) i Milka (Pilipovi, napom. aut.). Milka ide na konferenciju USAOJ-a u Bugojno.Milka da odri konferenciju u orkoviima; Savo Popovi u ivinicama, Nevenka traiti od Rajka kurira. Sastanak sa dopisnicima lanci: o pionirima sela.Garia (uzeti podatke iz Veljkovog lanka); o dva tovara voa, o napadu na K. Varo oduevljenje naroda; ta je omladina uradila za ranjenike; o omladini Skender-Vakufa i njenom radu; o pripremama i radu omladine za zimu za porodice koje nemaju radne snage i dr. Za sastanak sa dopisnicima zadueni Veljko i Nevenka. Na sastanku sa dopisnicima: Veljko o politikoj situaciji, Nevenka o usmenoj i pisanoj agitaciji i propagandi i uopte o propagandi. Zadaci U nedelju optinske konferencije SKOJ-a. Osnovne take dnevnog reda za sve: Dnevni red: 1. I kongres omladine BiH, a) zadatak noenja ranjenika b) zborovi za biranje delegata za I kongres USAOBiH-a u iduu nedelju 2. Politika situacija 3. Zakljuci sa savjetovanja.1242 Izvriti izbor delegate za I kongres USAOBiH-a kako slijedi: Sa terena ivinice .. 1 Imljani 1 Bastaje ............................... 1 orkovii ....................... 1 Obradovii ......................... 1 P. Polje .......................... 1 Borak ................................. 1 Grabovica ...................... 1 Maslovare-Vojo Petri i Priseka .......................... 1 oko Bubi 2 Kruevo Brdo .................. 1 Obodnik Luka Kragi .....1 G. Maslovare .. 1 Borci - Ratko Garii .. 1 Boikovi .. 1 Vojska: Banjaluki odred .................................. 1 Uzlomaki ...................................... 1
1242

Ibid., str. 77.

463 Vlaiki . 2 OK SKOJ-a . ....................................... 4 SK SKOJ-a K. Varo 2 Ukupno: 251243 U Izvetaju OK SKOJ-a Banja Luka, od 1. decembra 1944. godine, izmeu ostalog, stoji: Mi emo da dademo sve da se kroz takmienje popularie I kongres1244. Dalje se kae da se alje prva broura, raena u vezi sa pripremama I kongresa USAOBiH-a koju su zajedno napisali Veljko Vejinovi i Nevenka Petri pod nazivom: Omladina Banjalukog okruga u pripremama za bosanskohercegovaki kongres omladine.. Sadraj ove broure je: 1. Uvod, 2. Rezultati rada, 3. Zadaci u pripremama za I kongres USAOBiH-a1245 U srezu Kotor Varo dalje je razvijena mrea analfabetskih teajeva, kao dio pripreme za I kongres omladine BiH. U optini Vrbanjci radila su dva teaja; u Kukavicama teaj sa 10 polaznika, Maslovarama sa 42, Skender Vakufu sa 30, Imljanima sa 30, Gariima sa 22, orkoviima sa 28, a u Drugoviima sa 18 polaznika.1246 Sa svih pretkongresnih skupova obino su slata pozdravna pisma I kongresu USAOBiH-a. Navodimo jedan primjer sauvanog teksta jednog pozdravnog pisma tada poslanog: Na odredskoj konferenciji SKOJ-a Banjalukog odreda, odranoj iza 17. oktobra 1944. godine, usvojen je tekst pozdravnog pisma I kongresu USAOBiH-a slijedeeg sadraja: Sazivakom odboru I kongresa Bosne i Hercegovine, Mi omladina Banjalukog odreda, okupljeni na ovoj konferenciji aljemo vam tople pozdrave. Mi, omladina ovog Odreda, prili smo izvravanju zadataka koji su pred nas postavljeni na naem II kongresu USAOJ-a i to: ubijajui faiste i njihove sluge ustae i etnike, otimajui im oruje i razbijajui ih kao vojnu formaciju kad se skoncentriu. Izvravajui zadatke naeg II kongresa USAOJ-a, vrili smo pripreme za na I kongres BiH, gde smo imali vidne rezultate. Obeavamo da emo i dalje raditi na politikom i kulturnom polju, ubijati faiste i njihove sluge, da bi na I kongres omladine Bosne i Hercegovine, taj najvei praznik bosanskohercegovake omladine, doekali s rukama punih djela, svjetla lica. ivio I kongres omladine Bosne i Hercegovine! ivio Sazivaki odbor I Kongresa omladineBosne i Hercegovine! Uesnici Odredske konferencije SKOJ-a Banjalukog odreda1247
Nevenka Petri, Ratne pribiljeke II, str. 77-80. Izvjetaj OK SKOJ-a Banja Luka od 1.XII 1944 upuen Oblasnom komitetu SKOJ-a za BK, IPIRP Sarajevo, stara sign. 1/17148, nova sign. 158/2. 1245 Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I, str. 70, takoe stoj podaci o spomenutoj brouri. 1246 Ibid, str. 74. 1247 Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I, str. 82. i 83. Ovo pozdravno pismo Prvom kongresu USAOBiH-a Bosne i Hercegovine napisala je je Nevenka Petri u toku rada Odredske konferencije SKOJ-a Banjalukog odreda, odranoj oko 17. oktobra 1944. godine, u svojim Ratnim pribiljekama I, na str. 82. i 83. i proitala tekst uesnicima koji su ovaj prijedlog aplauzom prihvatili. Poslije je ovo pismo prekucano i poslano
1244 1243

464

Meutim, i u vrijeme odravanja ovih pretkongresnih skupova, etnici su i dalje vrili upade u mnoga sela. U izvjetaju OK SKOJ-a za mjesec oktobar, izmeu ostalog, stoji: U Kruevu Brdu posle sluaja sa Duankom Petri rad je sasvim stao.1248 Dalje se u istom Izvjetaju kae: Pored ovako tekog stanja moemo rei da jedan dio omladine ima mnogo volje za rad. To se, izmeu ostalog, vidilo na jednoj seoskoj konferenciji u Vrbanjcima gde su meci doletjeli do mjesta konferencije, a omladina je, i pored toga, razvila ivu diskusiju o dolasku Crvene armije u nau zemlju, kao i o drugim dogaajima.1249 Na sastancima optinskih i Sreskog komiteta SKOJ-a za Kotor Varo, u obavezne zadatke uvjek je stavljao i osvajanje novih sela, koja su tada kontrolisali etnici u koja se moglo ii jedino sa patrolom ili desetinom.1250 U tim se selima nije vjerovalo da je Crvena armija dola u nau zemlju, iako je bio ve novembar 1944. godine. Sastanak aktiva SKOJ-a Maslovara dne 12-X-44. Dnevni red: 1. Biranje sekretara 2. Pregled rada 3. Zadaci 4. Razno Lauevii 7 u Odboru (USAOJ-a, napom. aut.). Maslovare 5 Maslovare selo 5 Borci selo 5 Kampo (Edhem Dabi, napom. aut.) izabran za sekretara iva SKOJ-a. Smilja Petri, organizacioni sector i zaduena za dopisnitvo. Milan Bubi, zaduen za USAOJ. Pisanje plakata za ZAVNOBiH. Prorada na sastancima odbora referata Bratstvo i jedinstvo omladine u borbi protiv okupatora. (Zavreno Najosnovnije stvari koje treba da zna svaki SKOJ-evac.)1251

Oblasnom odboru USAOJ-a Bosanske krajine. Ali, trag o tome pismu ostao je u ovim Ratnim pribiljekama I N. Petri, pa je otuda prepisano u ovaj rukopis. I Kongres USAOBiH-a odran je od 69. maja 1945. godine u osloboenom Sarajevu, ali oekivalo se da e se mnogo bre odvijati zavrnica Drugog svjetskog rata, pa je tako i na Okrugu Banjaluka izbor delevgata vren u urbi, ve oktobra 1944. godine zavren je njihov izbor. 1248 Izvjetaj OK SKOJ-a za oktobar 1944. godine , IPIRP Sarajevo, nova sign 8/2. Duanku Petri etnici su zvjerski muili, zatim zaklali i bacilli u jednu od jama. U momentu stradanja bila je sekretar Optinskog komiteta KPJ za Kruevo Brdo, obavjetajac Sjevrnog obavjetajnog centra (SOC-a), a istovremeno i uiteljica u osnovnoj koli, kako bi koliko je to mogue bile prikrivene njene osnovne dunosti. Najveu afirmaciju imala je kao omladinski radnik, poto je na tim poslovima radila od 1941. do druge polovine 1943. godine. 1249 Ibid. 1250 Za nas politike radnike dobijanje ove pratnje bilo je na deklerativnom nivou. Ne sjeam se da sam ikad dobila patrolu ili desetinu za odlazak u neko selo. A nikad se nije dogodilo da politiki radnik ne ode u ono selo gdje je neki skup ili konferencija bila zakazana. 1251 Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I, str. 76

465 Tokom oktobra i novembra masovno su odravane predkongresne konferencije USAOJ-a i pored oteanih uslova za rad. Djeca dorasla za kolu bila su brojnije okupljena analfabetskim teajevima, kao na primjer u: Gariima 32, orkoviima 12, Prisekoj 12, Borku 13, Mitroviima 28, Kukavicama 26, Draguljicama 16 itd.1252 DOVDE Na svim sastancima odbora USAOJ-a i aktiva SKOJ-a razmatrane su pripreme za I kongres omladine BiH. U Selu Bastajima, na sastanku aktiva SKOJ-a, 25. novembra 1944. godine, razmatrane su konkretne akcije i postignuti rezultati. Ali skojevci ovoga sela imali su i problema, poto im je pisani transparent povodom Kongresa neko sjekirom rasjekao. Parola je glasila: I Kongres pojaajte rad na obnovi!1253 Sreski komitet SKOJ-a Kotor Varo, na svojoj sjednici odranoj 13. novembra 1944. godine, utvrdio je sledee organizaciono stanje SKOJ-a na svom terenu: 8 aktiva SKOJ-a na terenu sa 34 lana, a u ustanovama 3 aktiva sa 20 lanova. Omladinaca okupljeno u USAOJ-u bilo je 670. Na ovoj sjednici, kao jedan od glavnih zadataka, bilo je postavljeno popularisanje NOF-a, kao i potreba da se prilikom osnivanja odbora NOFa po selima u svaki odbor ukljue i predstavnici omladine.1254 U okvirima datih uslova za rad, s obzirom na upade etnika u sela, na terenu se razvijalo takmienje u vezi sa aktuelnim zadacima tog perioda, kao na primer koje selo e vie omladine dati u jedinice, ko e vie radnih dana dati za obnovu, sakupiti vie omladine na analfabetske teajeve i u druge oblike kulturno-prosjvetnog rada, obraditi tzv. omladinse bate, obraditi vie aktuelnih politikih pitanja ili pisanih tekstova na masovnim sastancima itd. U odredima se, takoe, odvijalo pretkongresno takmienje kao na primjer: ko e vie faista zarobiti ili likvidirati, obraditi vie aktuelnih politikih pitanja, okupiti omladinu u analfabetske teajeve i opismeniti ih, ili ih okupiti u druge oblike kulturno-prosvjetnog rada itd.1255 U izvjetaju OK KPJ za Banja Luku, od 8. decembra 1944. godine, u vezi rada sa omladinom kae se: U toku poslednja dva mjeseca oformljena su dva optinska komiteta SKOJ-a (Skender-Vakuf i iprage), a formirano je 5 novih aktiva (3 u selima i 2 u straama). Na terenu (osim odreda) ima 15 aktiva sa 72 lana SKOJ-a Na terenu ima svega okupljeno u USAOJ oko 680 omladine1256 Ovi podaci govore o svojevrsnom poletu u radu sa omladinom, krajem 1944. godine, i pored relativno tekih uslova rada. Na sastanku OK SKOJ-a centralne Bosne, odranom 29. januara 1944. godine,1257 bilo je utvreno kako treba da izgleda prelazna udarnika zastavica u pretkongresnom takmienju, koja je predavana na sjednici Sreske konferencije USAOJ-a, a izgledala je kako slijedi:

(Gore gdje je sada crta treba da bude nacrtana udarnika prelazna zastavica ona je po formi trougao, jednom ivicom navuen na drvernu drku, tj. koplja. Kako dvije ivice
1252 1253

Nevenka Petri, Ratne pribiljeke I, str. 81. Ibid., str, 103. Parolu je napisao i napravio transparent za noenje Aleksa Svjetlanovi. 1254 Ibid., str. 92. 1255 Ibid., str. 12 27. 1256 Izvjetaj OK KPJ za Banjaluku od 8. decembra 1944. godine IPIRP Sarajevo, stara sign.118/3049. 1257 Nevenka Petri, Ratne probiljeke II, str. 34-58, 84, 86, 92. i 99.

466 trougla idu u susret prema picu te trouglaste zastavice, po gornjoj ivici trougla prema picu trougla pie: Sreska konferencija USAOJ-a (a iza rijei USAOJ-a treba da bude naziv sreza u koji je dola ta zastavica). Po donjoj ivici te trouglaste zastavice treba da stoji Za udarnike. Osoba koja bude radila pripremu rukopisa za tampu treba da ucrta na matricu ili slino ovu zastavicu nacrtati je po slici u mome ratnom notesu). Optinske konferencije USAOJ-a, povodom predkongresnog takmienja, odrane su u Maslovarama 1. februara sa 170 prisutnih, u ipragama 5. februara sa 120 prisutnih, a Skender Vakufu (neitko) februara 1945. godine. U Maslovarama su osnovana 3 odbora USAOJ-a sa 100 lanova, a u ipragama sa 140 lanova. U srezu Kotor Varo, u USAOJ-u je bilo okupljeno 355 od ukupno 500 antifaistike omladine, to govori o postojanju odreenog kriterijuma za prijem omladine u USAOJ, s jedne, ali i izbjegavanju od strane pojedinih mladih ljudi da uopte budu ukljueni u neku organizaciju, s druge strane, zbog prijetnji etnika, ali i zbog sasvim drugih razloga _ nezainteresovanost i sl.. Osnovano je est pionirskih eta, etiri na optini Maslovare, jedna na optini iprage i jedna na optini Skender Vakuf. Omladina je dobila lanske knjiice USAOJ-a. U centru svih aktivnosti do osloboenja bile su pripreme za I kongres USAOBiH, koji je odran odmah poslije osloboenja od 6. do 9. maja 1945. godine u Sarajevu.1258 Ve se nazirao kraj rata, poto se na sastancima razgovaralo o dolasku osloboenja. Ali na terenu, u praksi, malo toga se mjenjalo, pogotovu u odnosu na prilike na terenu u nekim drugim krajevima, gdje nije bilo etnika koji su se do osloboenja (ali i poslije osloboenja) u manjim grupicama ili pojedinano vrzmali tamo gdje nije bilo u blizini nikakve strae, boraca brigade KNOJ-a ili vojnih jedinica i sl.1259 S druge strane, neprijatelj je ilavo nastojao da se, putem masovne predaje domobrana i etnika, ubacuju i neprijateljski elementi koji su nastojali da djeluju i u vojnim jedinicama. O tome se govori u Izvjetaju sekretara Pokrajinskog komiteta KPJ BiHure Pucara Starog, upuenog Centralnom komitetu KPJ za mart 1945. godine, pa navodimo samo neke izvode iz toga Izvjetaja: Ima jo krajeva u Bosni i Hercegovini, kao to je okolica Banjaluke i KotorVaroa, podruje Ozrena i Trebave, Romanije, kao i djelovi sjeverne Hercegovine u kojima se jo uvjek osjea uticaj etnika, ali taj uticaj znatno je slabiji danas nego ranije i narod u tim krajevima ispoljava interes za NO pokret.1260 U istom Izvjetaju govori se o infiltriranju neprijatelja u 19. srednjobosansku brigadu, pa navodimo samo jedan izvod: 53. divizija: Ova je divizija formirana od odreda i velikog broja domobranaskog ljudstva. Osim toga u njoj se nalazi i veliki broj muslimana iz teanjskog i teslikog
1258

Izvjetaj OK SKOJ-a upuen Oblasnom komitetu SKOJ-a za BK, od oktobra 1944. godine, nova sign.

8/2. N. Petri. Ratne pribiljeke I i II (na vie stranica nalaze se biljeke koje govore o ovom problemu). Sekretar PK KPJ BiH uro Pucar Stari dostavlja 22. marta 1945. CK KPJ Informaciju o politikoj situaciji i radu partiske organizacije u Bosni i Hercegovini, Original pisan na maini, latinicom, nalazi se u Arhivu CK KPJ, Fond CK KPJ, br. 1945/70; objavljen u: uro Pucar Stari, Dokumenti i lanci (1926 1945), str. 904.
1260 1259

467 sreza. Problem prihvatanja novog ljudstva i uvrivanja Divizije nije mogla da rijei partorganizacija, zato to u novoformiranim jedinicama nije bilo sigurnog partijskog jezgra i sam tab Divizije bio je nepotpun i nije stigao da vojniki prihvati toliko ljudstvo Uslijed tih unutranjih slabosti neprijateljski elementi uspjeli su da razviju razoran rad i otpadao je veliki broj ljudstva. Hitno je ukazana pomo u dodjeljivanju vojnog i politikog kadra. Reorganizovan je tab Divizije i postavljen novi komesar. I u brigadama pojaan je kadar. Poslan je izvjestan broj starih boraca u te jedinice. Ove mjere koje smo mi preduzeli kao i mjere koje je preduzeo tab Korpusa, znatno su pomogle sreivanju ove divizije. Ona se sada u mnogome oporavlja. Njena borbenost je porasla. Partijska organizacija se dodue jo bori za rukovodstvo, ali je ve danas uspjela da utie na rjeavanje svih vanijih pitanja, da razvije iv politiki rad u jedinicama. Ostaci neprijateljskih elemenata jo uvjek se ponegdje nau. Nedavno je otkriveno oko 37 ustaa i gestapovaca u XIX brigadi. Za uzdizanje kadra organizovali smo kurseve u Diviziji i sada e otpoeti dva kursa. Sada postoji vre partijsko rukovodstvo u diviziji i ono e, nadamo se moi da savlada ove probleme.1261 Poslije povratka skojevske delegacije okruga Prnjavora sa Oblasnog skojevskog savjetovanja Bosanske krajine, odranog poetkom septembra u Luci Palanci, na okrugu Prnjavoru zapoete su aktivnosti u vezi sa pripremama I kongresa USAOBiH-a. Delegati su birani na optinskim konferencijama SKOJ-a, kao i na okrugu Banjaluka, u jesen 1944. godine. Naprijed je reeno da je na okrugu Banjaluka izabrano 25 delegata, prije spajanja okruga Banjaluka i Prnjavora u okrug za centralnu Bosnu. U istraivanju, meutim, nisu utvreni podaci o broju izabranih delegata za I kongres USAOBiH-a na ranijem okrugu Prnjavor. Poto je okrug Prnjavor prilikom spajanja imao tri sreza Prnjavor, Tesli i Teanj moe se pretpostaviti da je najmanje birano oko sedamdeset do osamdeset delegata na ova tri sreza, ukljuiv i vojne jedinice koje su tada bile na ovoj teritoriji. Kada su krenuli delegati okruga centralne Bosne na I kongres USAOBiH-a bilo nas je neto preko sto delegata. Iz Teslia je delegacija krenula pjeice i tako je putovala sve do Zenice. U toj grupi delegata izvrena je podjela u vezi sa izvoenjem kulturnog program, pa je na tom putu usput je dala jednu veoma uspjenu i dobro posjeenu kulturnu priredbu u tek osloboenom epu, kao i u Zenici, koja je. takoe, tek bila osloboe, pa je kulturna priredba koju su dali delegati bila veoma dobro posjeena. Od Zenice do Sarajeva delegacija je putovala vozom. Sa ovom delegacijom ila su tri lana Okrunog komiteta SKOJ-a za centralnu Bosnu Rada Ostoji, Mirko Sananin i Nevenka Petri.1262 Kongers je radio od 6 9. maja 1945. godine u Sarajevu. Po zavretku njegovog rada navedena tri lana Okrunog komiteta SKOJ-a otputovali su po predhodno dobijenom rasporedu na svoje nove dunosti, a delegati srednje Bosne u svoja mjesta ili jedinice, gdje su birani za delegate. Kako raspolaemo jo jednim pozdravnim pismom Sazivakom odboru Prvog kongresa USAOBiH-a navodimo ga:

1261 1262

Ibid., str. 910 Milo Glii je otiao iz Okrunog komiteta SKOJ-a za centralnu Bosnu na novu dunost, marta ili aprila 1945. godine, tako da nije iao u Sarajevo na I kongres USAOBiH-a.

468 SAZIVAKOM ODBORU I KONGRESA USAOBiH-a Vama a preko vas svim delegatima istone Bosne, Hercegovine i ponosne Krajine alje svome omladinske-bratske pozdrave omladina iprake optine, omladina ispod snijegom zasutog Vlaia. Na ovoj konferenciji se pokazalo vidnije nego ikada do sada, koliko smo proirili i uvrstili bratstvo i jedinstvo srpske i muslimanske omladine. Ovim novoskovanim orujem odbili smo i odbijaemo i ubudue sve pokuaje etnikih i ustakih prvaka da nas zavade i razjedine. Govorimo glasno i poruujemo im de se ne usude stavljati prste u nau najveu tekovinu, stvorenu kroz 3-godinju borbu, jer e ih stii isto ono to je stiglo bugarske minister i krivce za rat. Obeavamo vam da je omladina spremna da prihvati i izvri sve zadatke, koji e I Kongres USAOBiH-a postaviti pred nas. Zaklinjemo se da emo naslee stare Jugoslavije veliki procenat nepismenosti smanjiti za skoro vrijeme na nulu. Mi smo shvatili vanost i ulogu omladine u izgradnji zemlje. Mi emo kao stub NOF-a na ovoj optini dati sve od sebe za pomo NOO-a, za izgradnju nae ue domovine, federalne Bosne u Hercegovine u sastavu oreporoene demokratske, federativne Jugoslavije, jer i na taj nain emo sebi i svojima osigurati bolji i sreniji ivot. ivilo Zemaljsko Antifaustiko Vijee Narodnog Osloboenja Bosne i Hercegovine! ivio I kogres USAOBiH-a! ivila Narodno Oslobodilaka Fronta Bosne i Hercegovine! ivio Maral Tito! Slava palim borcima za slobodu nae domovine. ivilo jedinstvo i bratstvo omladine svih naroda Jugoslavije! Hoemo Tita neemo kralja! Smrt faizmu Sloboda narodu! Delegati prve optinske konferencije USAOJ-a za optinu iprage iprage, dne 11-II-1945. god.1263
1263

Lina arhiva Nevenke Petri.

469

SADRAJ I ZVIJEZDE SMO DOSEZALI II Revolucionarni omladinski pokret srednje Bosne 1941-1945. godine Str. PREDGOVOR (dr Slavoljub Cvetkovi, nauni savjetnik) ................. 3 UVODNE NAPOMENE (autor N. P.) .................................................. 1 UVOD 1. Pojam srednje Bosne sa osvrtom na njegov nastanak i razvoj ................ 2. Krai pregled razvoja revolucionarnog omladinskog pokreta u BiH i znaaj etvrte partijske konferencije BiH (1938) za omladinski pokret srednje Bosne . a)Skojevski kurs kod Bugojna (avgust 1940) i uee iz Bosan. kr. b) esta zemaljska konferencija i SKOJ u srednjoj Bosni c) Prva oblasna konferencija SKOJ-a za Bos. kr. 1940. g. .. d) Pokrajinsko savjetovanje SKOJ-a BiH (1940) i partijski kurs u Crepoljskom 1940. g. e) Druga oblasna konferencija SKOJ-a za Bos. kr.11.01.1941. .. 3. Poloaj omladine u srednjoj Bosni prije Drugog svjetskog rata i kretanje i uspon revolucionarnog omladinskog pokreta 4. Stanje u srednjoj Bosni nakon aprilskog rata 1941. i dalji razvoj antifaistikog pokreta ............................................................................ 5. Poloaj omladine srednje Bosne za vrijeme okupacije ............................. Prvi dio UEE OMLADINE SREDNJE BOSNE U PRIPREMAMA ZA USTANAK 1941. I U NOR-u DO NOVEMBRA 1942. GODINE Uvod ........................................................................................................ 30 1. Napredna omladina srednje Bosne u predustanikom periodu ............... 31 Banjaluka ................................................................................................. 31 Bosanski Brod ..........................................................................................35 elinac .................................................................................................... 37 Derventa ...................................................................................................38 Doboj ...................................................................................................... 41 Kotor Varo i Skender-Vakuf ................................................................... 44 Laktai ...................................................................................................... 54

2 7 8 9 11 12 13 25 27

470 Maglaj ..................................................................................................... 56 Odak ....................................................................................................... 59 Prnjavor ................................................................................................... 61 Srbac ....................................................................................................... 64 Tesli ....................................................................................................... 66 Teanj ....................................................................................................... 71 Travnik, Novi Travnik i Turbe ................................................................ 76 Vitez ......................................................................................................... 79 Zavidovii ................................................................................................ 80 Zenica ...................................................................................................... 81 epe ......................................................................................................... 83 2. Neposredne pripreme za ustanak u Bosanskoj krajini i u okviru njih u srednjoj Bosni - Oblasna partijska konferencija za Bosansku krajinu 11.01 1941. ........ 86 - Oblasno partijsko savjetovanje na ehitlucima 8.06.1941. i uesnici iz srednje Bosne ................................................................... 86 - Partijsko savjetovanje na ehitlucima za pripreme ustanka u srednjoj Bosni, 13.06.1941. i uesnici .................................. 87 - Dolazak Mahmuta Buatlije; osnivanje Oblasnog vojnog komiteta za Bosansku krajinu ............................................................... 88 - Skojevsko savjetovanje u vezi sa poripremama ustanka, odrano u Banjaluci oko 19.06.1941 ...................................................... 88-89. 3. Osvrt ure Pucara na znaaj uea srednje Bosne u periodu ustanka 1941. i 1942. godine ............................................... 1 4. Osnivanje Prvog partizanskog odreda u srednjoj Bosni ........................ 2 5. Osnivanje Prve ete Bos. krajine sa etiri odreda od kojih su u srednjoj Bosni djelovali 2. i 4, a trei djelimino; zadaci odreda u radu sa omladinom ......................................................................................... 4 6. Osnivanje 2. krajikog NOP odreda Prve ete Bos. krajine 2. sept. 1941. i okupljanje omladine oko njega ...................................... 7 7. Osnivanje III krajikog NOP odreda (nova reorganizacija), okrunog komiteta KPJ i SKOJ-a Jajce koji su djelovali i u srednjoj Bosni .......... 13 8. Prve aktivnosti u organizovanju omladine u ustanku 1941. godine a) Osnivanje prvih aktiva SKOJ-a na terenu srednje Bosne .................. 20 Aleksii ............................................................................................... 21 Maslovare ........................................................................................... 25 Skender-Vakuf ................................................................................... 23 iprage ................................................................................................ 30 Imljani ............................................................................................... 31 Kruevo Brdo ...................................................................................... 32 Agino Selo ......................................................................................... 32 eava ................................................................................................ 33 Linja .................................................................................................. 35 Vijaani ............................................................................................ 38 Potoani .............................................................................................. 39 Hrvaani, Slatina, Crni Vrh ............................................................... 41

471 Otpoivaljka ....................................................................................... 43 trpci ................................................................................................. 45 Noiko .............................................................................................. 45 Srbac, Kaoci ....................................................................................... 47 b) Ilegalni kanali saradnje izmeu tabova partizanskih jedinica i rukovodstava KPJ i SKOJ-a sa pripadnicima NOR-a i NOP-a u okupiranim gradovima srednje Bosne ............................................ 49 c) Osnivanje aktiva SKOJ-a u partizanskim jedinicama srednje Bosne 1941/42. .................................................. 73 9. Prvo okruno savjetovanje SKOJ-a za srednju Bosnu, Kara, 7.01.1942.godine ............................................ 76 10. Osnivanje optinskih komiteta SKOJ-a u srednjoj Bosni, 1942. g. ..... 78 11. Osnivanje Narodnooslobodilakog saveza omladine Bosne i Hercegovine u srednjoj Bosni poetkom 1942. g. ................... 79 12. Angaovanje djece, odnosno mladih na opasnim zadacima u prvim danima ustanka 1941. godine ................................. 83 13. Djeca stupaju u NOVJ radi spasavanja golog ivota ........................... 88 a) Brojni kuriri u jedinicama NOVJ bili su djeca-borci znatno mlai od punoljetstva (18 godina) u sjeanju Dragoja Lukia ..... 89 b) Djeca borci 53. srednjobosanske divizije u sjeanju Mladena Vukosavljevia .............................................. 93-96 14. Dioba 3. krajikog NOP odreda na 3. i 4. krajiki NOP odred ............ 1 15. Neuspjeli napad na Kotor-Varo, 19. februara 1942. godine i negativne posljedice na dalji razvoj ustanka u srednjoj Bosni .............. 6 16. Dalji razvoj revolucionarnog omladinskog pokreta na prvim slobodnim teritorijama u srednjoj Bosni, do etnikih pueva .............. 17 17. Rasprava o SKOJ-u na Oblasnoj konferenciji KPJ Bosanske krajine, 21-23.02.1942.godine ............................................... 28 18. Druga okruno savjetovanje SKOJ-a za srednju Bosnu, Braneci, 17. i 18.03.1942. godine ......................................................... 33 19. Drugo okruno savjetovanje SKOJ-a srednje Bosne u sjeanju Safeta Fejzia ............................................................. 35 20. Smotra kulturnoprosvjetnog rada omladine srednje Bosne, Skender-Vakuf 5, 6. i 7.04.1942. .............................................. 37 21. Odluka o osnivanju Okrunog komiteta KPJ srednje Bosne 23.02.42; Okruni komitet KPJ srednje Bosne, 21.03. i 2.05.942. ....................... 38 22. Razvoj narodne vlasti u srednjoj Bosni i angaovanje omladine ........... 42 23. Osvrt na ocjene u Izvjetaju Lepe Perovi (Mare) lana PK KPJ BiH o radu SKOJ-a u srednjoj Bosni do Oblasne konferencijie KPJ Bosanske krajine, Skender-Vakuf, 21-23.02.1942. godine ................... 76-90 24.Izvjesni zastoj u razvoju revolucionarnog omladinskog pokreta u srednjoj Bosni u periodu april decembar 1942. godine ..................... 1 a) Osnivanje etn. organiz. u srednj. Bosni prije Drugog svj. rata ............... 2 b) Osnivanje etn. organiz. u srednj. Bosni u Drugom svj. ratu .................... 2 c) Opti uslovi prije izdaje etnika u sred. Bosni i potezi rukovodstva NOR-a 5 25.etnika izdajapuevi i zvjerska ubistva boraca i rukovodilaca

472 NOR-a u partizanskim jedinicama i bolnicama ....................................... 8 26.Nekoliko voa etnikog pokreta u srednjoj Bosni; etnika izdaja viena i u Regesti dokumenata o srednj. Bosni u NOB 1941-1943. ........ 29 27.Paktiranje etnika sa ustaama i Nijemcima; tajne etnike trojke Z ....... 44 28.Neke aktivnosti SKOJ-a i NOSOBiH-a u sred. Bosni poslije etnike izdaje; stupanje omladine u partizanske jedinice u aprilu 1942. ................. 51 29.Dolazak Prve proleterske divizije u srednju Bosnu novembra 1942; stupanje omladine u njene jedinice; razbijanje etnikih snaga .................... 65 30.Reorganizacija etnikih odreda i obrazovanje novih jedinica; prisilna mobilizacija mladih u etnike u srednjoj Bosni ............................... 69 31.Retrospektivni pogled politikog komesara 4. krajikog NOP odreda Voje Stupara na dogaaje u srednjoj Bosni od zavretka Skendervakufske konferencije KPJ (23.02.1942) do dolaska proletera, novembra 1942. 74-84 Drugi dio UEE U NOB I AKTIVNOST OMLADINE SREDNJE BOSNE OD DECEMBRA 1942. DO OSLOBOENJA Uvod ................................................................................................... 1 1. Povratak srednjobosnkih kadrova iz partizanskih jedinica i sa politikih dunosti iz Bosanske krajine preko Vrbasa za politiki rad u srednjoj Bosni ............................................................................ 4 2. Osnivanje Povjerenitva Okrunog komiteta SKOJ-a za srednju Bosnu; formiranje SK SKOJ-a za Kotor-Varo, Prnjavor i Tesliko-teanjski srez i oivljavanje masovno-politikog rada sa omladinom ................ 7 3. Politike prilike u srdnjoj Bosni do 31.01.1943; etvrta neprijateljska ofanziva ............................................................. 11 4. Obnovljanje IV krajikog NOP odreda 3. februara 1942. i njegovo djelovanje ................................................. 15 5. Organizacija KPJ i SKOJ-a u Prvom bataljonu 4. KNOP odreda ....... 22 6. Kulturnoprosvjetni rad i ostale aktivnosti u 4. KNOP odredu .............. 29 7. Kadrovske promjene u OK KPJ i OK SKOJ-a srednje Bosne, 29.05.1943. godine ...................................................... 30 8. Ponovno formiranje Sreskog komiteta KPJ i Srskog komiteta SKOJ-a za Kotor-Varo i formiranje SK KPJ i SK SKOJ-a za Travnik ........... 32 a) Ponovno formiranje SK KPJ i SK SKOJ-a Kotor-Varo ........ 32 b) Formiranje SK KPJ i SK SKOJ-a za Travnik ........................ 35 c) Dalji razvoj omladinskog pokreta na srezovima Kotor-Varo i Travnik ........................................... 41 9. Osnivanje Jedanaeste krajike divizije (1.06.1943);Dioba Banjalukog NOP odreda na Banjaluki i Prnjavorski NOP odred (10.06.1943. ..... 44 10. Vienje politike situacije u srednjoj Bosni u Izvjetaju ure Pucara Starog, upuenog PK KPJ BiH, 14.05.1943. godine ............... 47 11. Dioba OK KPJ i SKOJ-a centr.Bos.na dva OK KPJ i OK SKOJ-a za Kotor-Varo i podruje oko Banjaluke i Prnjavor ........................... 50 12. Okruno savjetovanje SKOJ-a za okrug Kotor-Varo i

473 podruje oko Banjaluke (septembar 1943) ........................................... 53 13. Sreska konferencija SKOJ-a za srez Kotor-Varo, oktobra 1943. god. i formiranje SK KPJ i SK SKOJ-a za Tesli-Teanj .......................... 55 14. Osnovanje Saveza pionira Jugoslavije u srednjoj Bosni ...................... 55 15. Skojevski i partijski kursevi u srednjoj Bosni .................................... 58 16. Rad SKOJ-a u odredima srednje Bosne od sredine 1943. ................... 63 a) Partizanski odredi na okrugu Banjaluka ..................................... 63 Banjaluki NOP odred ................................................................ 63 Vlaiki NOP odred ................................................................... 67 Uzlomaki NOP odred ................................................................ 69 b) Partizanski odredi na okrugu Prnjavor .................................... 72 Prnjavorski NOP odred i dalji razvoj aktivnosti omladine .......... 73 Motajiki NOP odred .................................................................. 74 Teanjsko-tesliki NOP odred .................................................... 76 17. etrnaesta srednjobosanska NOU brigada; 12. slavonska NOU brigada ....................................................... 77 18. Vienje politikog stanja u okruzima BanjalukaKotor-Varo i Prnjavor i srednjobosanskim jedinicama u Izvjetaju sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu za period maj novembar 1943. godine ..................................... 80 19. Vijenici ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a iz srednje Bosne .............. 86 20. Pripreme za II kongres USAOJ-a i izbor delegata ...................... 89 21. Osnivanje Osamnaeste i Devetnaeste srednjobosanske brigade i uee u sastavu Srednjobosanske divizije u zavrnim operacijama, od druge polovine 1944. u srednjoj Bosni ............. 96 22. Pripreme i rad okrunih konferencija USAOJ-a za okruge Banjaluka (21. avgusta) i Prnjavor ( juna) 1944. ........... 100 23. Spajanje Okruga Banjaluka i Prnjavor osnivanje OK KPJ i OK SKOJ-a za centralnu Bosnu (15.12. 1944); 1 Okruna konferencija USAOJ-a za centralnu Bosnu 27.12.1944.107 24. lanovi SKOJ-a i napredni omladinci u udarnim grupama za borbu protiv etnika ................................................ 114 25. Pripreme za Prvi kongres USAOBiH-a odran u Sarajevu 69.05.1945. godine ..................................... 115122 26. Narodni heroji Jugoslavije u srednjoj Bosni .............................. 1 27. Narodni heroji Jugoslavije u srednjoj Bosni u ogledalu statistike 68 74 Trei dio VODEI KADROVI SKOJ-a I USAOJ-a SREDNJE BOSNE, ODNOSNO OKRUGA ZA BANJALUKU I PRNJAVOR, 1941 1945. GODINE Uvod .......................................................................................................... 1

1. SEKRETARI OKRUNIH KOMITETA SKOJ-a I PREDSJEDNICI OKRUNIH ODBORA USAOJ-a U SREDNJOJ BOSNI 1941-1945.

474 Sekretari okrunih komiteta SKOJ-a za Jajce, odnosno srednju Bosnu od 1941.do kraja septembra 1943. godine ...................................... Sekretari OK SKOJ-a u srenjoj Bosni od razdvajanja na dva okruga kraj septembra 1943. do spajanja u jedan okrug 15.12.1944. ...................... Sekretari OK SKOJ-a srednje Bosne od 15.12.1944. do 15.05.1945. .......... Predsjednici Okrunog odbora USAOJ-a za: Banjaluku, Prnjavor i srednju Bosnu............................................................ Sekretari okrunog komiteta SKOJ-a koji su bili lanovi Okrunog Komiteta KPJ Jajce, odnosno Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu .. Sekretari OK SKOJ-a koji su dali ivot za svoje ideale .............................. Sekretari OK SKOJ-a koji su proglaeni za narodne heroje ........................ Ostali podaci (sastav po polu, nacionalni sastav, kolska sprema) .............. B i o g r a f i j e sekretara okrunih komiteta SKOJ-a .............................. Prvi predsjednici okrunih odbora USAOJ-a u srednjoj Bosni za okruge Prnjavor, Banjaluku i srednju Bosnu ................................

8 8 8 8 9 9 9 9 10 26

2. SEKRETARI OKRUNOG KOMITETA KPJ ZA JAJCE I SREDNJU BOSNU 28 Sekretari OK KPJ za Jajce, odnosno srednju Bosnu do kraja septembra 1943. 28 Sekretari OK KPJ u srednjoj Bosni od kraja septembra 1943 15.12.1944. 28 Sekretar OK KPJ od 15.12.1944 15.05.1945. .. 29 Sekretari OK KPJ koji su dali ivot za svoje ideale 29 Sekretari OK KPJ koji su proglaeni za narodne heroje . 29 Ostali podaci (sastav po polu, nacionalni sastav, kolska sprema) .. 29 B i o g r a f i j e sekretara okrunih komiteta KPJ od 1941 1945. godine 29 3. SASTAVI OK SKOJ-a ZA JAJCE, ODNOSNO SREDNJU BOSNU OD 19411945. Sastavi OK SKOJ-a za: za Jajce u 1941. i 1942.; srednju Bosnu od: 7.02.1942. do kraja septembra 1943. i od 15.12.1944. do15.05.1945. Zatim, sastavi OK SKOJ-a za Banjaluku i Prnjavor od kraja septembra 1943. do 15.12.1944.zasebno po okruzima . 37 4. SASTAVI OK KPJ ZA JAJCE, ODNOSNO SREDNJU BOSNU OD 1941 1945. Partijsko rukovodstvo od 28. avgusta 1941. godine ...................................... 44 Sastavi OK KPJ za Jajce, odnosno za srednju Bosnu od 1941. do 21.marta 1943 .................................................................. 45 Partijsko rukovodstvo za podruje biveg IV KNOP odreda .......................... 47 Sastav Povjereni[tva OK KPJ aa srednju Bosnu ............................................ 47 Sastavi OK KPJ za Banjaluku Kotor-Varo i OK KPJ Prnjavor od kraja septembra 1943. do 15.12.1944. ....................................................... 49 Sastavi Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu od 15.12.1944 15-05-1945. .............................................................. 49 5. SASTAVI SRESKOG KOMITETA SKOJ-a KOTOR-VARO,1942-45... 50

475 6. SASTAVI SRESKOG KOMITETA KPJ KOTOR-VARO, 19421945. 54-55 ZAKLJUAK ................................................................................................. 28 str. Izvori i literatura .......................................................................................... Rezime Summary ...................................................................................................... Registar imena ............................................................................................ Prilozi: 1. Spisak sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a za Jajce, odnosno srednju Bosnu ......................................................................................... 1 2. Spisak sekretara Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu .................... 2 3. Spisak narodnih heroja srednje Bosne .................................................... 2 4. Sastavi optinskih komiteta SKOJ-a i KPJ sreza Kotor-Varo; srskih komiteta SKOJ-a i KPJ sreza Travnik i delimimini sastavi komiteta ................................................................ 3 5. Parcijalni spisak djece boraca optina Kotor-Varo, Skender-Vakuf. i dr. 9 6. Pitanja za prijem u KPJ i SKOJ dokument koji su pisali Ivica Maar i ivojin Preradovi ivo 1940. godine ...................................................... 22 7. Odluka etnikih odreda o saradnji sa NDH, Zapisnik od 7. lipnja (7. juna)1942. sklopljen u Javoranima ............................................ 24 8. Sporazum Odreda Borje i predstavnika NDH o saradnji, Zapisnik od 9.lipnja (9.juna)1942, godine sklopljen u Banjaluci ............ 29 9. Faksimili iz ratnih notesa I u II Nevenke Petri ......................................... 31 10. Autorizovana izlaganja sa promocije knjige Dr Nevenka Petri Biobibliografija 19451995. .......................................................... 17 11. Autrizovana izlaganja na promociji knjige dr Nevenke Petri I zvijezde smo dosezali, Banjaluka, 17. novembar 2001. ..................... 16 12. Autorizovana izlaganja na promociji knjige dr Nevenke Petri I zvijezde smo dosezali, Beograd, 12. decembra 2001. ....................... 26 13. Reagovanja povodom objavljivanja knjige I zvijezde smo dosezali ..... 21 .