Tresnja I Breskva

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje
SAVREMENA TEHNOLOGIJA UZGOJA TRENJE I BRESKVE
Autor: Prof. dr Mirsad Kurtovi Adnan Malievi
Tira: 200 primjeraka tampa Bemust, Sarajevo
Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

UVOD Proizvodnja voa, te time i produkcija trenje i breskve, tokom ratnih deavanja u BiH (92-95) pretrpjela je ogromne tete. Iako u dosta tradicionalnom sistemu uzgoja, ove dvije vrste voaka uzgajane su na odabranim prostorima nae zemlje, koji su po klimatskim i edafskim faktorima najbolje odgovarali istim. Iako dominantne po zastupljenosti u Hercegovini, u poslijeratnom periodu sve vie se ire i na ostalim (kontinentalnim) dijelovima BiH. Takoe, donedavno se nije mogao zamisliti uzgoj treanje u sistemu guste sadnje i niskih uzgojnih oblika. Tako su stabla ove vrste voaka, koja su inae vrlo atraktivna u proljee zbog obilnog cvjetanja, nezaustavljivo rasla sve dok ne bi postala divovska, visine i preko 12 m. To je onemoguilo odgovarajuu njegu takvih jedinki trenje, a takoe, treba uzeti u obzir i injenicu da su se zbog odnosa oploenja, morale uzgajati i najmanje po dvije sorte polno kompatibilne. Prilikom uzgoja breskve postoji stanovit rizik u svim krajevima sa hladnijom klimom. Problem nije otpornost na hladnou, jer su hladne, posebno snjene zime dobro dole. Kritino razdoblje poinje krajem februara i poetkom marta, kada se otvaraju cvjetovi, jer u to doba nema insekata opraivaa, a esti su i noni mrazevi. tetu nanose i jaki pljuskovi, te snani vjetrovi, a preduslov uspjenog zrenja plodova breskve svakako je dugo, toplo i sunano ljeto. U najvanijim voarskim regionima nae zemlje vlada umjereno kontinentalna klima, sa prosjenim godinjim temperaturama 11-12C. Godinje koliine padavina oko 700 mm, u Tuzli i 900 mm, u Banja Luci i Doboju, a u vegetaciji 280-500 mm, uz relativnu vlagu zraka 70-80%, najbolje oslikavaju hidroloku sliku Bosne iHercegovine. U Bosni su uglavnom tea zemljita blago kisele reakcije, a u Hercegovini preovladavaju laka, toplija i propusnija zemljita. Kroz sagledavanje svih edafskih i klimatskih faktora na podruju Bosne iHercegovine egzistiraju sljedei voarski rejoni, kako je prikazano na sl.1. Dominantne vrste voaka pojedinog regiona BiH
1 - ljiva, Jabuka,Kruka Jagodasto voe 2 - Jabuka, Kruka, ljiva, Jezgrasto voe 3 - Vinova loza, Trenja, Breskva, Smokva 4 - Kesten, Orah, Lijeska ljiva, Jabuka, Kruka, 5 - ljiva, Jabuka, Kruka, Vinja 6 - ljiva, Jabuka 7 - Jabuka, ljiva, Kruka, Jagodasto voe 8 - Jagodasto voe
Sl. 1. Najvaniji voarsko-vinogradarski rejoni u BiH Prema pogodnostima bosanskohercegovakih ekolokih i edafskih uslova, trenja je bez razloga izrazito zapostavljena vrsta voaka. U BiH trenje nema u znaajnijoj plantanoj proizvodnji, odnosno ona je uglavnom zastupljena sporadino, to je opet u krajnjem izraeno dominantno ekstenzivnim sistemom uzgoja. Zato je to tako, nije jednostavno ukratko objasniti. Naime, u naoj zemlji za mnoge proizvodnje se esto kae da nisu isplative, to u potpunosti nije tano, jer npr. u SAD isplati se plantano uzgajati i orah, i

naravno trenja, bez obzira to je u ovoj zemlji neusporedivo skuplja radna snaga. Takoe, i u vicarskoj uspjeno se intenzivno uzgaja trenja, i njen uzgoj se isplati i pored toga to se radnik za runu berbu plaa i do 17 eura na sat. Breskva je vrsta voaka iji se plodovi najvie trae u svjeem stanju tokom ljeta. Budui da postoji irok asortiman, obzirom na vrijeme dozrijevanja plodova, mogua je neprekidna potronja ovog izrazito vrijednog voa tokom ljeta. Breskva se u proizvodnji voaka nalazi na petom mjestu. Nove sorte breskve stvaraju se relativno brzo, tako da se sortiment svakih 1520 godina mijenja u korist novih vrijednijih genotipova, koji su izraenijeg okusa, a njihovi plodovi i bolje podnose manipulacije u berbi, sortiranju i prevozu. Podruje Mostara i doline Neretve tradicionalno je voarsko podruje, sa veoma pogodnim agroekolokim uslovima za ovaj vid poljoprivredne proizvodnje, a posebno uzgoj trenje i breskve. Meutim, prijeratni vonjaci su potpuno uniteni tokom rata, a obnova istih odvija se veoma sporo i teko. Osnovni razlozi za ovakvu tendenciju su ujedno i bazni problemi u obnovi gajenja i ove dvije vrste voaka, kao to su: gotovo u potpunosti uniteni stari zasadi, nepostojanje adekvatne domae proizvodnje sadnog materijala trenje i breskve, zastarjeli sortiment, odsustvo dostupnosti slabije bujnih vegetativnih podloga, te zaostatak ili upotpunosti nepoznavanje savremenih tehnologija uzgoja novih kreacija kalem komponenti. Ukoliko se tome doda i nedostatak sredstava za investicije u podizanje zasada, kao i neposjedovanje informacija o tritu, zbog slabe informisanosti ili slabe uvezanosti veih proizvoaa, sasvim je jasno zato je posebno velik problem u obnovi gajenja navedenih vrsta voaka. Oplemenjivaki i selekcijski radovi na trenji i breskvi u posljednjih 30-tak godina rezultirali su nastankom sorti izuzetnih karakteristika, te cijelom lepezom vegetativnih podloga. Cilj u stvaranju novih kreacija trenje i breskve bile su sorte sa: krupnim plodovima, samooplodne, manje bujne i produene epohe dozrijevanja. Takvi genotipovi imaju vrste plodove koji odlino podnose transport, a dosta njih imaju sposobnost skladitenja u hladnim uslovima, 2 - 3 nedelje nakon berbe. Nove vegetativne podloge, posebno trenje su razliite bujnosti, od slabo bujnih (30-35% snage rasta, u odnosu na sijanac-divlju trenju) do bujnih podloga (80 100% snage rasta, u odnosu na sjemenjak). Takoe, stvorene su i odgovarajue podloge breskve prilagoene razliitim tipovima zemljita, tako da se mogu nai i one za glinovita, kao i za pjeskovita zemljita, ali i podloge manje ili vie tolerantne na suviak ili nedostatak vlage u istom. I na krajui, u cilju unapreenja voarske proizvodnje u BiH, kao i boljoj educiranosti sadanjih i buduih proizvoaa breskve i trenje, svim buduim korisnicima, posebno proizvoaima stavlja se na raspolaganje ova broura, u kojoj e biti razmatrani svi segmenti savremenog uzgoja tretirane dvije voarske kulture, sa posebnim akcentom na praktini rad u okviru savremene tehnologije njihovog uzgoja.
Sl. 2. Novopodignuti zasad trenje na slabobojnoj vegetativnoj podlozi iz grupe Gisella Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 4
2. SPECIFINOSTI PROIZVODNJE VOA / UZGOJA VOAKA Vonjaci su dugorone, kapitalne-intenzive investicije koje u ekstenzivnom konceptu uzgoja ne obezbjeuju profit, prije este-sedme godine kultivisanja, dok u intenzivnoj i superintenzivnoj proizvodnji, isti se realizuje ve, u treoj-etvrtoj godini. Ovo pored velikog broja faktora umnogome zavisi i od tipa podloge, koja odreuje razmak sadnje, odnosno gustinu sklopa, a samim tim i intenzitet proizvodnje, obzirom da vea gustina sadnje, uz primjenu adekvatnih podloga intenzivira samu tehnologiju uzgoja. U sluajevima kada se prilikom podizanja vonjaka koriste vegetativne podloge (slabo bujne), znaajniji prinos stabala sorti trenje i breskve, uz sve primjenjene agro- i pomotehnike radnje, obezbjeuje se ve u treoj godini uzgoja, kada se obino i zavrava formiranje uzgojnog oblika, i to u pravilu vitkog vretena koji prestavlja standardnu formu uzgoja i ovih vrsta voaka. S druge strane, takoe, ako se za zasnivanje vonjaka koristi razgranata sadnica, bilo da se radi o prijevremenim ili regularnim prirastima, ista se ve moe posmatrati kao prethodna u drugoj godini, te se znaajan prinos trenje i breskve moe oekivati u treoj godini. Sama produkcija voa odlikuje se nizom specifinosti, koje ovu granu poljoprivrede razlikuju od uzgoja ostalih poljoprivrednih kultura. Karakteristike proizvodnje voa, u odnosu na ostale poljoprivredne kulture, ogledaju se u sljedeem: Voke su veinom viegodinje, drvenaste, biljke, razliitog habitusa, kod kojih se meu razliitim sezonama razlikuje prinos, kao krajnji cilj njihovog kultivisanja i uzgoja. Naime, obzirom na bioloke odlike u poetku prinos raste do odreene granice - genetskog potencijala, a kasnije opada. Takoe, isti zavisi od klimatskih uslova, agro i pomotehnikih mjera, te menadmenta, odnosno upravljanja zasadom. Voka je heterozigot, koji se sastoji od dva dijela: podzemnog - podloge, vegetativnog ili generativnog porijekla i nadzemnog dijela plemke, koji je kultivisan. Vegetativne podloge, pogotovo one slabije bujnosti, su dominantne u savremenom uzgoju voaka, a dobijaju se razliitim nainima vegetativnog razmnoavanja u rasadnicima. Generativne podloge nastaju iz sjemena, i pored svoje izrazite bujnosti, jo uvijek su jedine najefikasnije za odreene vrste voaka. Posebna panja mora se posvetiti izboru pravilne kombinacije plemke i podloge (kombinacija kalemkomponenti), obzirom da od istih zavisi razmak sadnje, te itava agro- i pomotehnika. U pravilu, nije poeljno kalemiti veoma bujne sorte na slabobujne podloge i iz razloga to je oteano srastanje, i cirkulacija sokova, kroz tako nastao jedinstven organizam.
Sl. 3. Uticaj bujnosti podloge na razvijenost kronje
Od sadnje do eksploatacije u ivotu voke moe se evidentirati i neproduktivan period, koji naravno slui za intenzivan poetni vegetativni rast i razvoj jedinke, odnosno formiranje gradivnih jedinica stabla. Bez obzira na ljudsku elju da se ovaj neproduktivni period to vie skrati, isti prestavlja normalnu bioloku odliku, odnosno Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 5

normalnu karakteristiku pri emu se novo potomstvo ne obezbjeuje prije postizanja pune zrelosti. Dok je u ekstenzivnom sistemu uzgoja voaka vrlo esto vladalo miljenje da se sadi za nove generacije, primjenom modernih tehnika kultivisanja, novih sistema uzgoja, savremenih kombinacija kalemkomponenti, odnosno novih genotipova, zatim primjenom regalatora rasta, i drugih agro- i pomotehnikih pristupa, ovaj neproduktivni period, kao dio biolokog ciklusa voke, sveden je na minimum, ali nije u potpunosti eliminisan. Iz tog razloga, u mladim tek zasaenim vonjacima nepoeljno je prve godine ostavljati plodove kako isti ne bi iscrpljivali voku, budui da u tom periodu tek posaena stabla trebaju da razvijaju konstitucijske organe (skelet i poluskelet), koji e kasnije biti nosioci dobre i redovne rodnosti.
Sl. 4. Intenzivan zasad trenje u fazi neproduktivnog perioda Nakon postizanja faze koja predstavlja eksploatacioni period, voka bioloki u istoj provodi nekoliko godina (ovaj period moe biti dui ili krai, u zavisnosti od brojnih faktora), to nije sluaj sa mnogim drugim poljoprivrednim kulturama. Naravno, to upuuje na provoenje niza redovnih agro- i pomotehnikih mjera, kako bi eksploatacijski period bio to dui i efikasniji, a rodnost stabala voaka vea i redovna. Kao posebna osobina uzgoja voaka jesu visoka poetna ulaganja prilikom podizanja zasada, to ukljuuje pripremu zemljita, nabavku sadnog materijala, te specifine agro- i pomotehnike mjere, uz niz isto tehnikih radnji, od kojih posebno mjesto zauzimaju: postavljanje razliitih zatitnih struktura, sistema za navodnjavanje i sl.. Takoe, u zavisnosti od veliine zasnovanog zasada, znaajnu investiciju zahtijeva i odgovarajua mehanizacija neophodna u vonjaku (traktor, atomizer, muler itd.). Plodovi voaka veoma su osjetljivi proizvodi, usljed velikog sadraja vode u sebi (8095%). Zbog ovog razloga isti trae posebne uslove uvanja do potpune realizacije na tritu, to opet u krajnjem poveava trokove njihove proizvodnje. Takoe, trite zahtjeva kontinuiranu isporuku visokokvalitetne robe, a za proizvoaa jako je vano plasirati proizvode u periodu kada isti na tritu postiu i najveu cijenu. Upotreba hladnjaa sa kontrolisanom mikroklimom, skladitenje, upotreba transportnih paleta, potapanje i prskanje plodova zatitnim sredstvima prije i poslije berbe, u cilju spreavanja kontaminacije insektima i bolestima poveavaju trokove ove produkcije i istoj daju izvjesne posebnosti.
3. PROIZVODNJA VOA OBLICI ORGANIZOVANJA Posmatrana iz ugla konvencionalnog pristupa, obzirom na uee ovjeka, proizvodnja voa, odnosno tehnologija uzgoja ovih poljoprivrednih kultura, moe se posmatrati kao: EKSTENZIVNA POLUINTENZIVNA INTENZIVNA i SUPERINTENZIVNA.
Pored konvencionalnog pristupa, proizvodnja voa moe biti organizovana i u sljedea dva koncepta: INTEGRALNA i ORGANSKA. Do sada je na prostoru BiH jo uvijek znaajno zastupljena ekstenzivna i poluintenzivna proizvodnja voa. Takav karakter voarstva podrazumjeva gajenje pojedinanih stabala koje na poetni, a poslije i na znaajniji rod dolazile tek nakon nekoliko godina po sadnji. Ekstenzivno voarstvo odlikuje se izostankom ili veoma slabim nivoom agro- (ubrenje, zatita navodnjavanje, obrada zemljita) i pomotehnikih mjera (svi zahvati na nadzemnom sistemu-zimska i zelena rezidba) doputajui da voka samostalno formira prirodni oblik kronje, to je u kombinaciji sa sijancem kao veoma bujnom podlogom imalo za posljedicu izrastanje veoma visokih/ogromnih stabala, a to je opet posebno izraeno kod trenje. Takva stabla nosila su veu koliinu plodova, ali zbog bujnosti njihovog habitusa i generalno manjeg broja po jedinici povrine, ukupan prinos po jedinici povrine je veoma mali.
Sl. 5. Ekstenzivan uzgoj breskve, gdje je dominantan uzgojni oblik vaza, a podloga sijanac vinogradarske breskve, a) tokom vegetacije, b) jesen neorezano, c) proljee - orezano
Uz to, znaajna posljedica u ovakvim zasadima je i alternativno plodonoenje (izostanak redovne rodnosti), to generalno daje vrlo lou ekonomsku sliku proizvoaa voa. Takoe, zatita voaka uglavnom se ne provodi, a samo u krajnjim sluajevim ista se primjenjuje, i to nerijetko neadekvatnim hemijskim preparatima, a i u nevrijeme, ime se naravno, cjelokupan prinos dovodi u pitanje. Ekstenzivni karakter voarstva, sa svim svojim nedostacima, kao to su niski prinosi, loiji kvalitet plodova, klasian sortiment i upotreba bujnijih podloga, danas sve vie zamjenjuje intenzivna i superintenzivna proizvodnja voa. Intenzivna, dakle savremena voarska proizvodnja podrazumjeva daleko vei nivo agro- i pomotehnikih mjera, a sve u cilju dugoronog kvantitativnog i kvalitativnog poveanja proizvodnje voa, to e poveati prihode na poljoprivrednom gazdinstvu. U ovakvom sistemu uzgoja posebna panja se posveuje smanjenju bujnosti habitusa voke, uz vei broj stabala po jedinici povrine, ime se i ukupan prinos poveava. Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 7

Smanjenje veliine habitusa voke, te poveanje broja stabala istih po jedinici povrine ostvaruje se upotrebom vegetativnih slabobujnih podloga, kod trenje razliitih tipovi gissele, podloge kolt, te kod breske razliitih klonova vegtativne podloge GF. U ovom konceptu voarske proizvodnje farmer je taj koji prije svega izborom podloge i sorte formira vjetaki uzgojni oblik kronje, i u tom kontekstu provodi agro- (redovna obrada zemljita, sa ubrenjem i navodnjavanjem, te zatita od bolesti i tetoina) i pomotehnike mjere (zimska i zelena rezidba zastupljene su u potpunosti, kao i razvoenje grana u cilju stimulisanja plodonoenja) specifine za odabranu uzgojnu formu kronje. U sluajevima kada farmer pored potpuno intenzivnih agro- i pomotehnikih zahvata primjenjuje i neke dodatne mjere, kao to su: prorjeivanje plodova, primjena hormona rasta i sl. moe se govoriti o superintenzivnoj proizvodnji voa.
Sl. 6. Intenzivan i superintenzivan uzgoj trenje i breskve, gdje je dominantan uzgojni oblik vitko vreteno, a podloga vegetativna -slabije bujnostia) tokom vegetacije, b) jesen neorezano, c) proljee - orezano
Pored konvencionalne proizvodnje, u voarski razvijenim zemljama dominantnu poziciju u uzgoju voaka ima integralna proizvodnja (IP), koja je po svojim osobenostima istovremeno apsolutno intenzivna, u pogledu agro- i pomotehnikih mjera. Za razliku od konvencionalnog sistema uzgoja gdje se praktikuje totalna hemijska zatita (dominantno kurativna zatita - po izbijanju simptoma oboljenja, a ne preventivna - prije nastupanja napada tetoina i biljnih bolesti), u konceptu IP voa primjena zatitnih sredstava svedena je na minimum, to jest u sreditu je uvaavanje praga tetnosti minimalna aplikacija zatitnih sredstava dovoljna da se uniti tetoina ili suzbije bolest, a da se ne ugrozi ovjekova okolina (voda, vazduh, zemljite) i na kraju potroa kao konzument proizvoda. U ovom sistemu uzgoja voaka organizovana je prognozna sluba, koja ima za cilj odreivanje tanog momenta aplikacije zatitnih sredstava i to na osnovu praenja meteorolokih parametara i mogunosti pojave bolesti i tetoina. Ekspertni tim, kao ne izostavni dio ovog koncepta proizvodnje izrauje i nadgleda sprovoenje svim smjernica koje zahtjeva integralna proizvodnja voa. Hemijska sredstva u integralnoj proizvodnji voa svrstana su u tri liste: zelena lista - na kojoj se nalaze sredstva dozvoljena u konceptu IP, uta lista - koja obuhvata sredstva ija aplikacija je dozvoljena samo u specijalnim sluajevima, ili pak kada nema mogunosti nabavke istih koji su naznaeni na zelenoj listi, i crvena lista - na kojoj su sredstva koja su potpuno zabranjena u integralnoj proizvodnji voa. Proizvodi iz sistema integralne proizvodnje zdravstveno su sigurniji, certificirani su, odnosno imaju markicu, a samim tim i skuplji su na tritu. Paralelno sa ovim konceptom, visokorazvijene poljoprivredne proizvodnje favorizuju i organsku produkciju, koja obezbjeuje zdravstveno upotpunosti ispravne proizvode visoko zadovoljavajueg kvaliteta. Osnovna odlika organske produkcije voa jeste potpuna zabrana upotrebe hemijskih zatitnih sredstava, gdje su glavne mjere zatite voaka od bolesti i tetoina, bioloke mjere borbe. U tom smislu, u BiH danas ovakav pristup uzgoju voaka svakako predstavlja realnu perspektivu, posebno obzirom na resurse, ali uz organizovan, odnosno sistemski rad. Na samom zaetku pored organizacije ovog koncepta u tehnolokom smislu, obzirom na specifinost pojedinih vrsta voaka, posebnu panju treba pokloniti gajenju onih sorata koje su predodreene za uzgoj u konceptu organske proizvodnje, kao i razvoju kontrolne slube, sa adekvatnim postupkom certifikacije. Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 8

4. EKOLOKI USLOVI 4.1. Ekoloki uslovi za uzgoj trenje Trenja, generalno, naravno, kao i druge vrste voaka ima odreene zahtjeve prema ekolokim uslovima proizvodnje. Kada je rije o klimi treba obratiti panju na sljedee cvjetanje trenje poinje kada prosjene dnevne temperature dostignu 10 - 11oC, a oplodnja je najbolja pri prosjenoj temperaturi vazduha 15 - 20oC. Takoe, trenja dobro podnosi vrlo niske temperature u periodu dubokog zimskog mirovanja, s tim da ako je u ovu fazu stablo stupilo u dobroj kondiciji moe izdrati i do -30oC, a rodni pupoljci podnose negativne temperature i do -25oC. Rani jesenji, kao i kasni proljetni mrazevi, mogu izazvati znaajne tete, posebno na debla, te ravitu grana, to dovodi do bitnih negativnih posljedica. Razliite sorte treanja, naime specifino su osjetljive na niske temperature. Trenje ute ili svijetlocrvene i crvene boje ploda otpornije su od sorata tamnocrvene i crvene boje pokoice ploda, takoe obino je i kora vegetativnih organa ovih genotipova svjetlija, te je i otpornija. Trenja je izrazit heliofit, tj. trai mnogo svjetlosti i toplote, te na drugoj strani dobro podnosi visoke temperature. Trenji pogoduju umjerena zrana strujanja, a ne podnosi jae i suhe vjetrove, posebno u periodu cvjetanja. Snjeni pokriva zimi je koristan u zasadu trenje, jer utie na sporije zagrijavanje zemljita u kritinim godinama kada poviene temperature zraka mogu izazvati kolanje sokova nakon dubokog zimskog mirovanja. Tada se naime, u korijenu, koji egzistira u hladnijem zemljitu, usporava cirkulacija sokova i time umanjuje mogunost smrzavanja ukoliko poslije toga nastupi period vrlo niskih temperatura. 4.2. Ekoloki uslovi za uzgoj breskve Od klimatskih elemenata na uspjenost uzgoja breskve najvie utiu temperatura i padavine. Najvee tete u zasadu ove vrste voaka nanose kasni proljetni mrazevi. Kritine temperature za breskvu u periodu dubokog zimskog mirovanja iznose od -20 do -24oC, a za pupoljke, u fazi otvaranja, -0,7 do -5,5oC. Ukoliko su temperature vazduha tokom januara i februara visoke, deava se da biljni sokovi kreu cirkulisati, te se pupoljci ranije otvaraju, a time i cvjetanje, u krajnjem, nastupa ranije. U sluajevima kada nakon toga perioda zahladni, nastupa interval sa niim temperaturama, usljed ega i dolazi do veih oteenja. Breskva se uzgaja, uglavnom u umjerenom pojasu s dva tipa klime: kontinentalna klima, sa padavinama u razdoblju maj-oktobar, koje su nedovoljne u odnosu na temperature vazduha, i sredozemna klima, s vlanim zimama i toplim suhim ljetima. U ovakvim uslovima, u cilju visokih i sigurnih prinosa, potrebno je obezbjediti navodnjavanje zasada breskve.
Sl. 7. Fenofaza cvjetanja breskve, kritian momenat kada postoji velika opasnost od niskih temperatura vazduha

5. MORFOLOKE KARAKTERISTIKE RODNIH GRANICA BRESKVE I TRENJE Savremena tehnologija uzgoja, i voaka, podrazumjeva poznavanje i praenje biolokih, odnosno morfolokih karakteristika vrste koja se uzgaja, kako bi se prilikom odreenih promjena na samoj biljci sa sigurnou moglo tvrditi radi li se o normalnim znakovimasimptomima biologije vrste, ili neemu izazvanom vanjskim uticajima. U tu svrhu, sadraj ovog poglavlja ukratko predstavlja osnovne morfoloke karakteristike rodnih granica kotiavih vrsta voaka, grupe kojoj pripadaju i trenja i breskva. Rodne granice kotiavih voaka razlikuju se po duini, rasporedu i strukturi bonih pupoljaka. Dijele se na kratke i duge rodne granice. Kratke rodne granice su: kitica (majska kitica), kratka rodna granica i trn, a duge: duga i mjeovita rodna granica. Zajednika karakteristika ovih tipova prirasta je prisustvo vegetativnog pupoljka na vrhu istih, koji svojim razvojem, u krajnjem, obezbjeuje produenje rasta grane. Boni pupoljci su cvjetni (isto cvjetni) i vegetativni, pojedinani ili zbirni. Raspored ovih pupoljaka du jednogodinjeg prirasta, kao i broj, te njihov odnos (generativni i vegetativni) specifinost je pojedinih tipova rodnih granica, a iste se meusobno razlikuju po duini i rasporedu prisutnih taaka rasta. Razvojem cvjetnog pupoljka, iz koga se moe razviti samo cvijet i plod, na nodusu, na kojem je bio, dolazi do ogoljavanja, te na tom mjestu ostaje samo oiljak. Ove gole zone naroito su uoljive kod dugih rodnih granica (vite), naroito ako su svi boni pupoljci cvjetni. Boni vegetativni pupoljci su aktivniji na rodnim graniama kotiavih, nego kod jabuastih voaka, to dovodi i do razgranjavanja ovog drveta. Kitica to je kratka rodna granica. Dobila je naziv po tome to su cvjetovi grupisani u obliku buketia ili kitice cvijea, te se ova rodna granica esto i naziva majski buketi ili majska kitica. To je vrlo kratak jednogodinji prirast duine 1-2 cm, rjee dui, koji na vrhu ima vegetativni pupoljak, a postrani su cvjetni pupoljci, gusti, zbijeni jedan uz drugi. U toku formiranja ove rodne granice, ista ima izgled lisne rozete. Majska kitica izuzetno je zastupljena kod trenje. Sl. 8. Majska kitica rodna granica trenje, vegetativni pupoljak na vrhu picast (lijevo), grana trenje koja nosi ove rodne granicee Kratka rodna granica - je kratki jednogodinji prirast koji na vrhu ima vegetativni pupoljak, a bono, na nodusima, nalaze se cvjetni pupoljci. Internodusi ovog tipa rodne granice su kratki. Njena duina je do 10 cm, te je broj bonih pupoljaka na istoj mali. Osim cvjetnih pupoljaka ona moe imati i nekoliko vegetativnih pupoljaka. U toku vegetacije ima izgeld kraeg vegetativnog prirasta sa ispoljenim internodijalnim rastojanjima izmeu listova, u ijem pazuhu se formiraju pupoljci. Zastupljena je kod svih vrsta kotiavih voaka. Sl. 9. Kratka rodna granica kod trenje Trn - je kratki prirast sa odrvenjelim vrhom. On za razliku od drugih rodnih granica, nema na vrhu vegetativni pupoljak. Zbog toga on ne produava rast, nego ostaje kratko zadebljanje, duine od 1,5 do 3 cm, rjee due, koje postrano ima 1-2 pupoljka. Posebno je karakteristian za ljivu.
10

Duga rodna granica - je dui jednogodinji prirast (preko 10 cm) koji na vrhu ima vegetativni pupoljak, dok boni pupoljci imaju pravilan spiralan raspored du prirasta i isti su preteno cvjetni. Kao i kratka rodna granica, karakteristika je svih vrsta kotiavog voa. Mjeovita rodna granica za razliku od drugih rodnih granica kotiavih voaka, na nodusima ima grupne kolateralne pupoljke. U grupi se obino nalaze dva ili tri pupoljka. Najee su dva cvjetna i jedan vegetativni, ili jedan cvjetni i jedan vegetativni. Duina ove rodne granice je najee do 25 cm, a kod breskve i vea. Na svim nodusima du granice nisu rijetki sluajevi zastupljenosti kolateralnih pupoljaka. Grupni pupoljci, naime, kod veine kotiavih vrsta, najee se nalaze u srednjoj zoni mjeovite rodne granice. Duina dosta varira, naroito kod ljive, gdje se javljaju i kratki prirasti koji pripadaju ovom tipu rodne granice, sa diferenciranim grupnim pupoljcima. Zbog toga, generalno, praktino, u mjeovite rodne granie ubrajaju se svi prirasti koji barem na jednom nodusu imaju definisane kolateralne pupoljke. Ovaj tip rodne granice najzastupljeniji je kod breskve, a javlja se u manjoj ili veoj mjeri kod svih kotiavih vrsta voaka (vrlo rijetko kod trenje). Sl. 10. Duga mjeovita rodna granica breskve i raspored pupoljaka na istoj: a) b) c) d) e) f) g) drvni ili lisni vegetativni pupoljak, dva lisna ili drvna pupoljka, jedan lisni i jedan cvjetni pupoljak, jedan cvjetni generativni pupoljak, dva cvjetna pupoljka, dva cvjetna, a u sredini jedan lisni pupoljak, i h) presjek cvijeta.
Razranjenje rodnog drveta kod kotiavih voaka ostvaruje se razvijanjem vegetativnih pupoljaka na rodnim granicama. Novonastali prirasti su najee rodne granice. Na taj nain se formira sloeno rodno drvo, koje ini staro i mlado rodno drvo, a koje se kod kotiavih voaka naziva rodni vor. Na nodusima, gdje su bili cvjetni pupoljci, ostaju samo oiljci od ploda ili cvijeta. Tako, zavisno od broja generativnih i vegetativnih pupoljaka, staro rodno drvo moe biti golo ili jae razgranato. Proces razgranjavanja traje vie godina. Sa starenjem rodnog vora, ukupna snaga rasta stabla slabi. Starost ovog rodnog drveta rijetko prelazi 10 godina, poto sa starenjem dolazi do suenja perifernih dijelova rodnog drveta i ono postaje neelastino i lomljivo. Podmlaivanjem rodnih vorova, rodno drvo se obnavlja, a ovaj proces obezbjeuju spavajui pupoljci.
11

6. PREDRADNJE ZA PODIZANJE ZASADA TRENJE I BRESKVE U okviru radnji koje se preduzimaju pred i tokom zasnivanja intenzivnih zasada trenje i breskve posebno se izdvajaju sljedee: izbor mjesta za podizanje vonjaka, priprema zemljita za sadnju voaka, razmjeravanje za zasnivanje zasada, odabir sadnica tipovi sadnog materijala voaka, izbor sorte i podloge, izbor uzgojnog oblika, sadnja voaka i mjere upravljanja vonjakom.
6.1. IZBOR MJESTA ZA PODIZANJE VONJAKA Pravilan izbor mjesta za podizanje vonjaka ukljuuje: a) Odabir poloaja za normalan rast i razvitak sadnica trenje i breskve, budui zasad trebao bi imati, u toku cijele godine, dovoljne koliine suneve svjetlosti, posebno zbog toga to se radi o vrstama voaka koje imaju velike zahtjeve za ovim faktorom. Takoe, u zasadu je potrebno osigurati lagano strujanje vazduha-vazdunu drenau, te osigurati zatitu istog od dominantnih, hladnih i toplih vjetrova. Posebnu opasnost predstavlja podizanje zasada breskve i trenje u zoni vazdunih bara, gdje dolazi do stagniranja hladnih vazdunih masa i do inverzije temperatura, jer inae ove vrste vrlo brzo stradaju, posebno pod uticajem ranih jesenjih i kasnih proljetnih mrazeva. Mora se takoe, voditi rauna da parcela budueg vonjaka raspolae vodovodom, kao i putnim komunikacijama. Ukoliko su u pitanju vee parcele obavezno se moraju planirati i objekti za skladitenje, kao i prostor za mehanizaciju.
Sl. 11. Zasad breskve gdje je u rednom prostoru postavljena folija u cilju spreavanja isparavanja vlage, zatim suzbijanju rasta korova i odravanja optimalne temperature
b) Ekspozicija terena (okrenutost stranama svijeta) juna ekspozicija je naravno, najtoplija, te se dakle, na njoj pojavljuju najvie temperature vazduha i zemljita. U proljee se na junoj ekspoziciji najbre topi snijeni pokriva, ranije kree vegetacija, ali ista ima i najmanje zalihe vode, uz ujedno najvea isparavanja. Ova ekspozicija se preporuuje za podizanja zasada trenje i breskve, obzirom da iste imaju velike zahtjeve prema toploti, ali tom prilikom, u cilju eliminacije negativnih posljedica ovog faktora postavlja se, obavezno i sistem za navodnjvanje. Suprotno junoj, sjeverna ekspozicija je najhladnija, na njoj se pojavljuju najnie temperature vazduha i zemljita, tako da se ovakve pozicije moraju izbjegavati, a posebno kada su u pitanju kulture trenje i breskve. Na zapadnoj strani (naroito, jugozapadnoj) oscilacije temperatura su bre i vee, nego na istonoj, jer se zapadna strana bre hladi po zalasku sunca. Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 12
c) Inklinacija (pad) terena (odnos izmeu visinske razlike izmeu dvije take na terenu i horizontalnog rastojanja izmeu tih taaka) vrlo je bitna kod iskoritavanja zemljita. Tako zemljita inklinaje 0-5 se iskoritavaju normalno, kad su u pitanju vonjaci (ravni tereni), 5-15 uslovljavaju potrebu obrade po izohipsama, 15-30 zahtjevaju obavezno terasiranje, a kod nagiba veih od 30, zbog nemogunosti obrade, u obzir dolazi sadnja samo umskih kultura i travnjaka. d) Zemljite (tlo) u naim ekolokim uslovima za uspjeno gajenje voaka (za njihovu dobru produktivnost), u odnosu na klimatske, mnogo ei su nepovoljni zemljini uslovi, i to iz razloga njihove velike promjenljivosti na malom prostoru. U kontinentalnom dijelu nae zemlje preovlauju teka, zbijena i hladna zemljita, dok u Hercegovini dominiraju preteno laka i znatno toplija. U pravilu se moe rei da je, uz povoljne klimatske i prethodno navedene edafske faktore, podruje Hercegovine oduvijek prednjailo u uzgoju navedenih vrsta voaka. Iako trenja nije izrazito zahtjevna prema kvalitetu zemljita, prilikom izbora istog vano se voditi tipom podloge na koju su odabrane sorte kalemljene. Meutim, generalno se moe rei da ovoj vrsti odgovaraju duboka i rahla zemljita, dobrih fizikih, hemijskih i biolokih osobina, i to ona iji je rastresiti sloj to dublji, koja su fizikog profila koji je cijelom svojom duinom jednolian, uz povoljan vodno-vazduni reim i nepovoljnost ka eroziji. Pored navedenog, treba naznaiti da trenji pogoduju zemljita blago kisele, neutralne i blago alkalne reakcije. Kada je u pitanju breskva, u pogledu mehanikog sastava zamljita, isto bi trebalo biti lagano, pjeskovito ili pjeskovito ilovasto. Vrlo je vano da zemljita na kojima e se podii zasad breskve na podlozi vinogradarske breskve ne sadre fizioloki aktivnog krea vie od 5%. Ako je pak breskva kalemljena na vegetativnu podlogu GF 667 (badem x breskva), zemljite moe sadravati i do 12% aktivnog krea. Za breskvu, naime nabolje odgovaraju zemljita sa povoljnom teksturom, u kojoj preovladavaju frakcije sitnog pijeska, a zatim dolazi sadraj gline i koloida.
Sl. 12. Zasad breskve na vrlo pogodnom tipu zemljita, postavljena mreica, kao zatitna struktura od glodara
Osim navedenog, pravilan izbor mjesta za podizanje vonjaka jo obuhvata sagledavanje: stanja podzemnih voda (nivo podzemne vode nesmije biti ispod 2 m), analizu rasporeda i sume padavina, trajanje sunevog sjaja, opasnost od kasnih proljetnih mrazeva, uestalost od grada i sl. Prilikom podizanja zasada trenje i breskve u blizini ume gdje postoji opasnost od zeca i drugih divljai, kao i u blizini tala i stogova sijena gdje prijeti opasnost od mieva i drugih glodara, u smislu oteenja stabala, poduzimaju se razliite mjere zatite od kojih je obavezno ograivanje vonjaka pletenom mreastom ogradom, zatim mreica uz svako deblo i dr. Takoe, u zasadima trenje este su tete i od strane ptica koje izazivaju znaajna oteenja na plodovima, te se treba posebna panja posvetiti i spreavanju ove opasnosti postavljanjem razliitih mrea. Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 13

6.2. PRIPREMA ZEMLJITA ZA SADNJU Neposredno pred zasnivanja zasada, i to najbolje dvije godine pred zasnivanje zasada trenje i breskve, treba zasijati viegodinje leguminoze. Ove vrste, kao predkulture imaju sposobnost fiksacije atmosferskog azota i obogaivanje zemljita istim, ime se znaajno popravlja njegova plodnost, to je izuzetno znaajno posebno sa aspekta ishrane gajenih voaka. Kao dobra predkultura, iz grupe leguminoza, preporuuje se npr. heljda, iji se ostaci odmah nakon etve zaoravaju.
Sl. 13. Primjer heljde kao povoljne predkulture za podizanje vonjaka trenje i breskve, optimalan momenat za zaoravanje poslijeetvenih ostataka iste Priprema zemljita za podizanje zasada obavlja se dva do tri mjeseca prije same sadnje i predstavlja jednu od najvanijih radnji, iz razloga to vonjaci predstavljaju viegodinje zasade. Naime, prije same sadnje potrebno je izvriti hemijsku analizu zemljita, te na osnovu iste provesti odgovarajuu meliorativnu gnojidbu. Za uzgoj breskve posebno je vaan postotak fizioloki aktivnog krea, koji moe biti ograniavajui faktor za uzgoj iste, u odnosu na podlogu na kojoj se planira zasad. Meliorativna gnojidba obino se kree u koliini 80-100 kg NPK/dunumu (0,8-1 t/ha), i to sljedeih kombinacija: 0:20:30, 5:20:30 ili 8:16:24. Ovom radnjom potrebno je unijeti i dovoljne koliine organskog ubriva (stajnjaka, i to goveeg zgorjelog), obino u koliini 30-50 t/ha, ili to predstavlja jednu klasinu traktorsku prikolicu (3-5 t) po dunumu. Takoe, potrebno je ispitati pH zemljita, pri emu bi optimalne vrijednosti trebale biti u intervalu 6,0-6,5-7,0, a u sluaju da vrijednosti odstupaju od navedenih potrebno je izvriti kalcifikaciju dodavanje 90% CaCO3 + mljeveni dolomit, i to u koliini 2000 kg/ha. Prije osnovne obrade zemljite se tretira nekim od totalnih herbicida, kao i nekim hemijskim sredstvom u cilju zatite od zemljinih tetoina (galation). Nakon toga slijedi duboko oranje, na dubinu 30-60 cm, a na teim zemljitima potrebno je provesti i rigolovanje. Zadnja radnja pri peipremi zemljita za sadnju podrazumjeva njegovu finu obradu. 6.3. RAZMJERAVANJE ZA ZASNIVANJE ZASADA TRENJE I BRESKVE Za pravilno zasnivanje vonjaka od posebne vanosti je pravilan razmak sadnje, obzirom na bujnost kalem komponenti, te u zavisnosti od raspoloive mehanizacije i nagiba terena. Ve je ranije navedeno da se u savremenoj voarskoj proizvodnji tei srednje i slabobujnoj kombinaciji kalem komponenti. U sluaju gajenja trenje na generativnoj podlozi i uzgojne forme vitko vreteno najee se preporuuje razmak 3 x 5 m (redni postor 3; meuredni 4 m), dok na vegetativnoj podlozi gisela razmak iznosi 3 x 4 m. Za breskvu razmak sadnje na podlozi vinogradarska breskva obino je 3 x 5 m, a ako se ista gaji na vegetativnoj podlozi 3 x 4 m. Pri emu treba imati u vidu da ukoliko su u pitanju blae padine, zbog proklizavanja maina, prilikom obrade, razmak treba biti neto vei. Obavezan pravac redova, ukoliko to nagib dozvoljava je sjever-jug, a na blaim padinama redovi se postavljaju kontra nagibu, odnosno na veim nagibima, formiraju se terase i na platoima istih se vri sadnja. Ukoliko su redovi voaka postavljeni u pravcu sjever-jug bolja je prozranost vonjaka, a time i manja mogunost pojave bolesti i tetoina.
14

Takoe, dominantni vjetrovi, u tom sluaju, puu niz red, a ne u red, te ne dolazi do lomljenja stabala. Razmjeravanje za sadnju vri se na sljedei nain: u donjem dijelu parcele prua se kanap, u horizontalnom poloaju. Zatim se na njemu bira jedna taka (blizu sredine) i iz nje prua drugi kanap, pod pravim uglom na istu. Od ove osnove se dalje vri razmjera prema odreenim rastojanjima. Kada je razmjeravanje gotovo, kontrolno se prua kanap, iz bilo koje take prema dijagonali. Ukoliko je razmjeravanje pravilno izvreno sve take treba da budu u dijagonali.
Sl. 14. Primjer razmjeravanja i formiranja redova prilikom sadnje trenje i breskve u sistemu uzgojnog oblika vitko vreteno
6.4. SADNI MATERIJAL TRENJE I BRESKVE 6.4.1. Izbor sadnog materijala Prilikom izbora sadnog materijala voaka, te samim tim i trenje vinje, fundamentalno pravilo je da se isti nabavlja samo od ovlatenih rasadnika. Svaka sadnica mora da ima markicu/etiketu na kojoj se nalaze sljedee informacije: ime i adresa rasadnika, vrsta, sorta, podloga, starost podloge i plemke, za koju godinu i sadnju vai i deklaracija o zdravtvenoj ispravnosti, uz odgovarajuu garanciju sortne istoe. Certificiran sadni materijal preduslov je uspjenosti budue proizvodnje voa. 6.4.2. Tipovi sadnog materijala Prilikom kupovine sadnica trenje i breskve potrebno je obratiti panju na izbor tipa sadnice, jer e od izbora iste, u krajnjem zavisiti uspjenost planirane proizvodnje. Posebnu panju treba posvetiti izboru podloge, obzirom da ona uslovljava razmak sadnje. Postoje sljedei tipovi kalemljenog sadnog materijala voaka: OKULANT starost plemke i podloge je jednu godinu; KOPULANT starost podloge je dvije, a plemke jednu godinu; RAZGRANATA SADNICA starost podloge je dvije, a plemke jednu godinu, s tim da se na istoj nalaze prijevremeni prirasti; KNIP SADNICA starost podloge je tri, plemke dvije, a prirasta na plemci stari su jednu godinu; VIEGODINJA SADNICA SA VISOKIM DEBLOM podloga starija od tri, a plemka od dvije godine.
Sl. 15. Razliiti tipovi sadnog materijala kalemljenih voaka
15

6.5. SADNJA TRENJE I BRESKVE 6.5.1. Dimenzije rupa za sadnju Sadnja trenje i breskve u kontinentu obavlja se u jesen, jer je to najbolji momenat u kojem e se voke pripremiti za naredni period. Meutim, u Hercegovini zbog povoljnijih klimatskih uslova sadnja se moe obaviti i rano u proljee. Dimenzije rupa za sadnju, u pravilu iznose 60x60 cm. Meutim, ukoliko je zemljite dobro pripremljeno iste mogu biti i manjih dimenzija, dok kod idealno pripremljenog zemljita sadnja se moe vriti i u brazde. Kopanje rupa izvodi se na sljedei nain: prvo se iskopa gornji sloj zemljita (zdravica), na dubini od 30 cm (jedan aov), te se isti odloi na jednu stranu. Drugi sloj (jo 30 cm mrtvica) izdvoji se na drugu stranu. Dakle, ova dva sloja zemljita jasno se razdvajaju.
Sl.16. Dimenzije i nain kopanja rupe prilikom sadnje voaka
6.5.2. Tehnika sadnje Sadnju u pravilu uvijek treba da obavljaju dva lica, jedno dri sadnicu, drugo zatrpava rupu, i to tako da se prvo na dno iskopanog sadnog mjesta postavlja 1/3 zdravice u formi humke, kako bi se po postavljanju sadnice trenje ili breskve spojno mjesto (mjesto kalemljenja) to vie podiglo iznad povrine zemljita. Ovo je vano iz nekoliko razloga: plemka i podloga su dva razliita organizma koja ine kalemjenu sadnicu, a spojno mjesto je mjesto njihovog povezivanja, te se isto ne smije ugroziti u smislu da se zatrpa, ili pak ostavi u nivou povrine zemlje, ime se stvaraju uslovi za njegovo propadanje. Zatim, pravilo je da koliko ima nadzemnog sistema voke, toliko je potrebno ostaviti i podzemnog (simetrija podzemnog i nadzemnog sistema). Daljnje rukovoenje ovom simetrijom nastavlja se prikraivanjem nadzemnog sistema, u proljee, koje je pored i funkcije buenja pupoljaka, bazni zahvat za budue formiranje odgovarajueg uzgojnog oblika. Nakon toga se postavlja sadnica, a potom korijen iste prekrije drugom treinom zdravice, i to tako da stajnjak (jedna lopata) i NPK (15:15:15) ne dou u dodir sa korijenom. Formulacija NPK (15:15:15) upotrebljava se samo prilikom sadnje, a kasnije, tokom gajenja voaka, obino se vie nekoristi. Potom se rupa zatrpava, preostalom koliinom zdravice, te cjelokupna povrina prekriva ostatkom zemlje (mrtvicom).
Sl.17.Tehnika sadnje voaka
16

Jo jednom ovdje je vano napomenuti da se spojno mjesto ne smije ugroziti (zakopati ili ostaviti u nivou zemlje i time izloiti estoj stagnaciji vode), ve se isto treba locirati to vie iznad povrine zemlje. U suprotnom isto e bit ugroeno, bre je njegovo propadanje, odnosno lomljenje pod teretom roda. Dakle, dubina sadnje odreuje se na osnovu spojnog mjesta. Pravilnom dubinom sadnje smatra se ona pri emu je spojno mjesto to vie podignuto iznad zemlje, ali tako da dijelovi podzemnog sistema ne vire van povrine zemlje. Nakon sadnje, efikasno je uz voku pobosti koi, vezivanjem na osmicu, u cilju poetne fiksacije sadnice. Po sadnji, poeljno je sadno mjesto i zaliti, i to jednom kantom vode (obino u koliini od 5 l), u cilju poetne dostupnosti vode, te boljeg prijema sadnica.
6.6. PODLOGE Pravilan izbor podloge prilikom podizanja vonjaka jedan je od osnovnih faktora za uspjenost proizvodjne. Podloga utie na brojne karakteristike kultivara, a koje su vezane za ishranu, vegetativni porast, dugovjenost, rodnost, kvalitet ploda, te otpornost prema biotikim i abiotikim faktorima. 6.6.1. Podloge za breskvu Breskva se moe kalemiti na podlogama vie vrsta voaka, i to: breskve, badema, hibrida breskve i badema, ljive i marelice. Najvea kompatibilnost postoji sa podlogom breskve. Izbor ostalih vrsta voaka, kao podloge za breskvu, svoju primjenu nalaze na zemljitima koja sadre vie aktivnog krea, i kada su ista zbijena, teka i vlana. Generalno, podloge za breskvu prema porijeklu mogu biti: generativne i vegetativne. U BiH tokom prijeratnog perioda kao generativna podloga za breskvu najvie je koriten sijanac vinogradarske breskve. Meutim, problem podloge za breskvu je sve vei, obzirom da pomenuta podloga iskazuje niz nedostataka, meu kojima je posebno znaajna nemogunost podizanja zasada iste na zemljitima gdje je prethodno uzgojana, nemogunost uspjevanja u razliitim ekolokim uslovima, te veoma izraena bujnost sorti kalemljenih na podlogu osobenosti koje one posjeuje. Vinogradarska breskva ima dobar afinitet sa veinom sorti breskve, to je bio jedan od razloga za masovniju primjenu ove podloge. Ona zahtijeva topla i sunana podruja, dobro podnosi suu, ali je osjetljiva na mraz (korijen izmrzava na temperaturi 11oC). Pogoduju joj laka, rastresita vinogradarska zemljita, propusna za vodu, koja sadre do 5 % aktivnog krea. Ukoliko se gaji na zemljitima koja imaju vei sadraj aktivnog krea od 5% dolazi do pojave hloroze, naravno koja se moe ublaiti, ali se tada izrazito poveavaju trokovi proizvodnje i znaajno smanjuje prinos, dok na tekim i vlanim zemljitima strada od raka, trulei i guenja korijena.
Sl. 18. Manifestacija hloroze na listu breskve, redovna pojava prilikom uzgoja iste na zemljitimakoja sadre vie od 5% aktivnog krea u zemljitu
17

Od vegetativnih podloga za breskvu, vrlo dobrom se pokazala podloga koja je nastala ukrtanjem breskve i badema, pod nazivom GF 667, selekcionisana u Francuskoj. Pomenuta podloga ima dobar afinitet sa veinom sorti breskve, a da bi prijem bio uspjeniji, kalemljenje se mora obaviti kasnije nego obino. Sorte breskve kalemljene na GF 667 ranije prorode, te redovito i dobro plodonose. Podloga GF 667 je bujna do vrlo bujna, a u zemljitu podnosi do 12% fizioloki aktivnog krea. Ova podloga je zahvalna i iz razloga to se moe upotrijebiti na zemljitima na kojima je prethodno bila posaena breskva, na podlozi vinogradarske breskve. Pored GF 667, znaajnu panju, kao vegetativna podloga za breskvu ima i Julijanka GF 655/2, koja je sijanac julijanke, osloboen od virusa (virus free), kompatibilan sa breskvom. Pogodna je za tea zemljita, jer je otporna na guljenje korijena. Sorte breskve kalemljene na ovu podlogu imaju slabiju bujnost, te ista prestavlja perspektivu u uzgoju breskve.
Sl.19. este su nekompatibilnosti izmeu sorte i podloge za breskvu Jo jedna iz grupe generativnih podloga za breskvu zasluuje panju, a to je podloga Damas 1869, nastala ukrtanjem Prunus domestica i Prunus spinose. Ova podloga nije bujna, dobro podnosi teka i vlana zemljita, i to sa neto vie aktivnog krea, a ima i dobar afinitet sa veinom sorti breskve. Kultivari breskve kalemljeni na ovoj podlozi ranije dozrijevaju. Velika mana ove podloge je odlika iste da formira korijenove izdanke, koji poslije uzrokuju velike tekoe u zasadu. Kao podloga slabije bujnosti pogodna je za uzgoj breskve u gustom sklopu (1 000 2 000 stabala po hektaru). 6.6.2. Podloge za trenju U BiH su se tradicionalno za zasnivanje zasada trenje najvie koristile generativne podloge bujnog rasta, da bi se u posljednje vrijeme poelo sa primjenom vegetativnih podloga, ija je odlika slabiji rast. Naime, savremena tehnologija uzgoja trenje podrazumjeva slabiju bujnost stabala, u cilju poveanja kvantiteta i kvaliteta plodova, kao i svih mjera prilikom odravanja zasada. Kao i kod breskve, podloge za trenju mogu se podijeliti na vegetativne i generativne. Kalemljene na generativnim podlogama, sorte treanje izrazito su bujne, neujednaenog su porasta, kasnije prorode, imaju dui vijek eksploatacije, te due ive. Na vegetativnim podlogama, kultivari breskve sade se u gustom sklopu, budui da je bujnost stabala slaba, proizvidnja je profitabilnija, obzirom da su prinosi po jedinici povrine vei, plodovi su kvalitetniji, rodnost ranije nastupa, stabla se krae eksploatiu i krae ive. Od generativnih podloga za trenju znaajne su: SIJANAC DIVLJE TRENJE ili VRAPARE (Prunus avium) i SIJANAC RAELJKE (Prunus mahaleb). Sjemenjak divlje trenje ima dobar afinitet sa svim sortama treanje. Posjeduje izrazito razvijen korijenov sistem koji se dobro razvija i na teim, slabije plodnim zemljitima. Bolje podnosi vlana i hladna zemljita nego raeljka. Okalemljene sorte trenje na ovoj podlozi manifestuju veoma snaan porast, te u konanici imaju veoma bujnu kronju, kasnije prorode, neujednaene su po veliini, a imaju i veoma dug ivotni vijek (obino 40 50 godina). Zbog izraene bujnosti stabala, za sorte kalmljene na divljoj trenji, preporuuje se prirodno formiranje kronje, to ima za posljedicu vei razmak prilikom sadnje. Divlja trenja otporna je prema niskim temperaturama, dok suu ne podnosi. Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 18
Sjemenjak raeljke ili magrive takoe posjeduje dobru podudarnost sa svim sortama trenje. Sorte trenje kalmljene na ovoj podlozi su manje bujne nego na divljoj trenji. Na ovoj podlozi stabla trenje prije prorode, u odnosu na podlogu sijanac vrapare, ali su zato kraeg ivotnog vijeka. Ova podloga podnosi suha, pjeskovita, skeletna i krena zemljita, te se trenja na ovoj podlozi posebno uzgaja na lakim zemljitima (Hercegovina), dok ukoliko se zasadi podiu na tekim, slabo propusnim zemljitima, vrlo brzo dolazi do njihovog propadanja. Zbog smanjene bujnosti, raeljka kao podloga za trenju, pogodna je za poluvisoke i bunaste uzgojne oblike. Vano je napomenuti da je raeljka, kao podloga, podudarnija sa vinjom, nego sa trenjom. Kolt je vegetativna polupatuljasta podloga za trenju, nastala ukrtanjem divlje trenje i lane vinje. Ima odlinu kompatibilnost sa najveim brojem sorti trenje koje imaju za oko 30 % krljavije-manje bujno stablo nego na divljoj trenji. Lako se vegetativno razmnoava reznicama. Otporna je na rak grana i tzv. bolest presaivanja, kao i prema smolotoini. Za razliku od nae zemlje, u Italiji predstavlja najmasovniju podlogu za trenju. Pogodna je za uzgoj treanja u gustom sklopu, uz obavezno navodnjavanje. GISELA Podloge iz grupe gisela dobijene su ukrtanjem vrsta Prunus cerasus, Prunus canescens, Prunus fructicosa i Prunus avium, u Njemakoj. Cilj selekcije bio je u pronalaenju podloga slabe bujnosti, koje bi posluile za podizanje gustih nasada trenje, koji bi postizali brzu poetnu, te kasnije redovnu i obilnu rodnost. Od est hiljada krianaca, perspeltivno su izdvojeni najsuperiorniji tipovi, od kojih su kasnije nastale selekcionisane podloge Gisele. Meu istim, potrebno je izdvojiti sljedee: Gisela 1 i Gisela 5. Gisela 1 - Sorte trenje kalemljene na ovu podlogu formiraju stabla patuljaste do osrednje bujnosti, i dobre rodnosti. Posjeduje dobro uvravanje korijena. Tolerantna je na asfiksijuguenje podzemnog sistema, osjetljiva na pjegavost lia, moniliju i Pseudomonas. Nije dovoljno kompatibilna sa sortama trenje, te se esto javljaju izraenija zadebljanja na spojnom mjestu, ime je oteana cirkulacija sokova, te dolazi do propadanja cjelokupnog stabla. Takoe, sorte trenje kalemljene na ovu podlogu iskazuju poveano izluivanje smole, o emu se mora voditi rauna prilikom rezidbe.
Sl. 20. Sorte trenje kalemljene na podlogama iz grupe gissel-a imaju sklonost ka poveanom luenju smole
Gisela 5 Sorte trenje kalemljene na ovu podlogu formiraju stabla slabije bujnosti (50% manje nego kod sijanca raeljke), esto s nedovoljno obraslom kronjom, te stimulira brzo stupanje stabla u poetnu i punu rodnost. Korijen se razvija preteno u povrinskom sloju, pa zahtjeva naslon. Tolernatna je na asfiksiju korijena, osjetljiva na pjegavost lia, moniliju i Pseudomonas. Nije zadovoljavajue kompatibilnaosti sa sortama trenje. Nedostatak date podloge je i izraena osjetljivost na anaerobne uslove koji su prisutni u tekim zemljitima gdje Phitophtora moe izazvati znaajna otenja. Jo uvijek nema dovoljno praktinih saznanja o ovom tipu podloge.
19

7. UZGOJNI OBLICI VOAKA Po definiciji vonjak podrazumjeva koherentan skup koji ine sljedee komponente: uzgojna forma, gustina sadnje i genotipske specifinosti date kombinacije podloga-sorta. Na osnovu oblika kronje (model stabla) i uea ovjeka u njenom oblikovanju, svi uzgojni oblici voaka mogu se podijeliti na: 1. PRIRODNE 2. POLUVJETAKE i 3. VJETAKE. 4. Prirodni uzgojni oblici odlika su ekstenzivne voarske proizvodnje, gdje je uee ovjeka, u njihovom oblikovanju i odravanju, neznatno ili nikakvo. Poluvjetaki uzgojni oblici su oni u ijem formiranju ovjek ima odreeni uticaj, ali ipak u znaajnoj mjeri preovladava prirodno oblikovanje kronje. Vjetaki uzgojni oblici su takav tip uzgojnog oblika u ijem formiranju i odravanju ovjek ima dominantnu ulogu primjenom razliitih pomotehnikih zahvata.
Sl.21. Primjeri vjetakog, poluvjetakog i prirodnog uzgojnog oblika voaka (slijeva nadesno)
7.1. IZBOR UZGOJNOG OBLIKA VOAKA Ne postoji vrsta voaka koja kao trenja u znaajnoj mjeri prirodno oblikuje uzgojnu formu kronje, etanu piramidu, i to sa spratovima koji rastu u prljenovima. Meutim, ta prirodna etana (prljenasta) piramida kod trenje ima pravilan oblik samo u prvim godinama rasta, a poslije poprima oblik okrenute piramide, budui da su kod iste prirasti na drugom spratu u povoljnijem fiziolokom poloaju od onih na prvom, kao to su isti sa tree etae u povoljnijem poloaju od onih na drugom, odnosno jo u superiornijem poloaju od prirasta na prvom spratu. U takvom poloaju, donje grane su slabije osvjetljene, primaju manje izravnog, a vie difuznog svjetla, to se oituje slabijom fotosintezom, slabijom diferencijacijom rodnih pupoljaka i postepenim slabljenjem tih grana sve do njihove potpune neproduktivnosti. Osim toga, prirodno etano oblikovanje kronje trenje odvija se u prljenovima, s vie od etiri primarne etane grane, koje su preblizu jedna drugoj i obodom i okomicom provodnice. Tako gusto prisutan veliki broj primarnih grana u jednoj prljenastoj etai ini cijelu etau nedovoljno vrstom (ukoliko se iz osnove zalomi jedna primarna grana u prljenu, otvara se velika rana, koja nije samo na provodnici, nego u osnovici svih ostalih primarnih grana u tom prljenu). Osim toga, vei broj grana (vie od etiri), u jednoj etai, smeta razgranjenju primarnih, sekundarnih grana na donjim partijama (blie provodnici) istih, te se rodni dio kronje previe udaljuje od centralne stoine i zalazi u meuredne prostore. Sl.22. Modifikovana etana piramida Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 20

Takoe, i breskva ima prirodnu sklonost oblikovanju priramidalne, ali i kotlaste forme kronje. U ekstenzivnom sistemu uzgoja, naime dominantna forma kronje za breskvu je vaza, koju karakterite odsustvo provodnice, pri emu tri osnovne skeletne grane zatvaraju ugao od 120o, a prema poloaju provodnice iste zahvataju 45-50o. Uzgojni oblici vaza, priramida, kotlasta kronja i pravilna palmeta naputaju se, jer u vrijeme oblikovanja zahtjevaju vie reza i temelje se na pravilnom geometrijskom obliku, te strogo odreenim razmacima izmeu skeletnih grana. Neproduktivni period (5 ili 6 godina) kod ovog uzgojnog oblika prilino je dug, to se negativno odraava na uloena sredstva, koja se zbog toga poinju kasnije vraati. Palmeta kao uzgojni oblik je kod nas potpuno naputena. Meutim, u Italiji jo uvijek egzistira, ali je pretrpjela velike promjene, i to prije svega u slobodnijem oblikovanju skeleta (bez strogih geometrijskih linija). Novim rjeenjima nastoji se obezbjediti vie rodnog drveta, u cilju boljeg iskoritenja genetskog potencijala, osobito mladih stabala ove vrste, i to skraivanjem neproduktivnog perioda, dok je oblik kronje potisnut u drugi plan. Prilikom zasnivanja zasada, u savremenoj voarskoj proizvodnji za izbor uzgojnog oblika kronje, isti je potrebno da zadovoljava sljedee kriterije: a) stabilan skelet, koji moe sa sigurnou nositi teret roda ak i pod nepovoljnim vremenskim uslovima (vjetar, snijeg), b) jednostavne i olakane radne zahvate tokom uzgoja, ime se obezbjeuje to manji utroak radne snage prilikom rezidbe i berbe, c) formiranje otvorenije kronje, prije svega zbog potrebnog osvjetljenja, kako bi plodovi bili to kvalitetniji, zatim zbog djelotvornije zatite protiv tetoina i bolesti (bolje djelovanje aplikativnih sredstava, bolja vazduna drenaa), kao i, d) prikladnost habitusa odabranim sortama. Osnovni kriterij za izbor uzgojnog sistema kronje je tenja da isti za vrijeme itavog eksploatacionog perioda vonjaka obezbjeuje dovoljne koliine svjetlosti i aeracije. Istovremeno uzgojni sistem mora obezbjeivati redukciju upotrebe pesticida. Zadnjih godina u naoj zemlji se sve vie podiu intenzivni zasadi trenje i breskve na vegetativnim, slabobujnim podlogama. Na ovakvim tipovima podloga mogu se podizati gusti zasadi trenje i breskve sa to manjim razmakom sadnih mjesta, ime se ostvaruje vei broj stabala po jedinici povrine. Kao najopogodniji uzgojni oblik prilikom podizanja savremenih zasada trenje i breskve, na vegetativnim podlogama, preporuuje se vitko vreteno, koje je ujedno i standard kada su u pitanju i veina ostalih vrsta voaka. Ovaj uzgojni oblik sastoji se od provodnice sa primarim granama, koje su ujedno i rodno drvo, ili te kratke primarne grane nose na sebi rodno drvo (sekundarne elemente). Dakle, dati uzgojni oblik, kao skelet ima samo stoinu, a poluskeletne grane ine nosai rodnog drveta i obrastajue granice koje se nalaze direktno na provodnici. Stabla u vitkom vretenu pruaju velike prednosti u proizvodnji trenje i breskve, tako to se u svim pomotehnikim zahvatima smanjuje ljudski rad.
Sl.23. Izgled uzgojnog oblika vitko vreteno (lijevo), izgled stabla breskve u ovom uzgojnom obliku starosti etiri godine
21

Optimalnom kombinacijom sorte, podloge i uzgojnog oblika obezjeuje se rano dospijevanje zasada ove dvije vrste voaka u poetnu rodnost, te postizanje dobrih i redovnih prinosa. Efikasnom farmeru-voaru naime, i nije stalo da to prije postigne eljeni uzgojni oblik, a da taj uzgojni oblik, u tom razdoblju, ne plodonosi ili raa slabo. Treba, naime nastojati da odabrani uzgojni oblik obezbjedi to prije plodonoenje, te da se u periodu oblikovanja sve vrijeme usmjerava ujednaen vegetativni i generativni potencijal, odnosno uravnotei rast izmeu debla, grana, granica, lia i korijena, te diferenciranost rodnih pupoljaka, koji e obezbjediti to obimniju rodnost i kvalitetne plodove. Ukoliko rast voke nije uravnoteen, odnosno ukoliko je jedan od ta dva potencijala naglaeniji, neizbjeno se pojavljuje alternativna rodnost, previe krljav ili vrlo bujan rast. Vano je znati da su rast i rodnost u korelaciji. Borba protiv rasta jeste povijanje grana. Grana koja raste vertikalno dominantno raste, a njena rodnost se destimulie. S druge strane prirast koji se povija pod veim uglom u odnosu na stoinu prelazi na rod, i to spram tog ugla otklona. to je vei ovaj ugao, odnosno to je grana vie povijena, bre stupa na rod. Kod uzgojnog oblika vitko vreteno grane zauzimaju ugao od 90o u odnosu na centralnu stoinu, ime se jasno stimulie rodni potencijal uzgajane vrste voaka. Sl.24. A) Otri uglovi grananja stimulie se samo rast B) Komparacija otrog i otvorenog ugla grane, C) Primjer rodnosti u sluaju povijenih grana 7.2. OBLIKOVANJE UZGOJNOG OBLIKA VITKO VRETENO TRENJE I BRESKVE Nakon sadnje, koja se obavlja u jesen, uz svaku sadnicu se pobode koi, za koji se ista privee vezom na osmicu, te se tako ostavlja sve do proljea, odnosno prve godine po sadnji. 7.2.1. Formiranje vitkog vretena kod trenje Prva godina U proljee, prije kretanja vegetacije, svaka sadnice trenje (posaena u jesen prethodne, ili u proljee iste godine) obavezno se prikrati, u cilju stimulisanja razvoja produljnice i buenja baznih pupoljaka. Visina prikraivanja pored toga to zavisi od vrste voke, uslovljena je samim tipom sadnog materijala, odnosno vrstom sadnice. Danas su u voarskoj praksi BiH najzastupljenija dva osnovna tipa sadnog materijala: kopulant i razgranata sadnica (bilo da se radi o prijevremenim ili regularnim prirastima). Iz tog razloga detaljno e biti pojanjena oba sluaja. Kada je tip sadnog materijala okulant ili kopulant (u praksi se jo naziva tap sadnica), kod trenje prikraivanje se obavlja na visinu 115 cm iznad zemlje. Meutim, ukoliko se radi o razgranatoj sadnici prikraivanje kod trenje i breskve se obavlja 60 cm iznad zadnjeg razgranjenja, odnosno posljednje grane. Samo prikraivanje tehniki se izvodi kosim rezom sa suprotne strane iznad pupoljka, na siguran-zdrav pupoljak, iz kojeg treba da se formira vertikalni prirast-produljnica, odnosno centralna stoina na kojoj e se tokom narednih godina razvijati prvo grane prvog poretka, potom na njma rodno drvo. Vrlo je vano izabrati zdrav, odnosno siguran pupoljak koji e se razviti. Pravilno izoliran pupoljak tokom vegetacije omoguuje razvoj produljnice koja formira centralnu stoinu.
22

Pupoljak, dakle ne smje biti oteen, ili pak izmrznuo. Ukoliko se sa sigurnou ne moe tano odrediti valjanost pupoljka, prikraivanje se moe odloiti za nekoliko dana, odnosno sve do poetka vegetacije, kada nastupi vidljivo buenja pupoljka. Prilikom prikraivanja kod sadnice trenje ostavlja se 5 cm patrljka iznad odabranog pupoljka, posebno ukoliko je ista na vegetativnoj podlozi iz grupe gisela, zbog ega e kod iste prirodno doi do luenja smole usljed ega dolazi i do truljenja, a samim tim i do propadanja ostavljenog dijela (patrljka). Ukoliko bi se prikraivanje obavilo neposredno iznad pupoljka, zbog predhodno spomenute pojave dolo bi do propadanja odabrane take rasta, a time i izostanka formiranja cenralog prirasta - stoine. Nakon prikraivanja sadnice na odgovarajui pupoljak (bez obzira o kojem tipu sadnog materijala se radi) sljedea dva pupoljka ispod glavnog se oslijepe (otkinu rukom), a u sluaju da se na tom mjestu nalaze prirasti, isti se potpuno uklone. Ovaj zahvat vri se u cilju izolacije centralnog pupoljka. Nakon to je izvrena izolacija vrnog pupoljka, te osljepljivanje naredna dva, pristupa se definisanju zone koju zauzima deblo. Deblo je dio stabla od nivoa povrine zemlje do prvog razgranjenja-ramene grane. Kod trenje visina debla treba da iznosi 70 cm iznad zemlje, te se u ovom dijapazonu elminiu svi prirasti. Sl.25. Visina prikraivanja kod tap sadnice sa ilustracijom kosog reza sa suprotne strane iznad pupoljka uz obavezno ostavljanje patrljka kod trenje minimalno 5 cm (lijevo), prikraivanje razgranate sadnice na isti nain kao i prethodne samo na razliitu visinu, osljepljivanje naredna dva pupoljka, te zona definisanja debla kod oba tipa sadnice trenje i breskve (desno) Ukoliko se ne oslijepe drugi i trei pupoljak est je sluaj da se iz istih razviju prirasti koji konkuriu vrnom (produljnici) ime se ostavlja mogunost formiranja ravita. Jedino rjeenje u tom sluaju je da se svi prirasti uklone osim jednog (najbolje razvijenog) koji tada preuzima ulogu vrnog. Sl.26. Ukoliko se ne oslijepe drugi i trei pupoljak, nakon prikraivanja sadnice, obzirom na zakon dominantnosti vertikalnog poloaja, esto se razvijaju prirasti koji konkuriu produljnici, te se isti moraju eliminisati, odnosno odabrati najae razvijen. U sluaju formiranja visokog debla iznad 70 cm, makazama ili pilicom lagano se zaree kora, na mjestu (lokacija spavajueg pupoljka) gdje se eli grana. Ovo je zahvat rovaenja koji uslovljava buenje spavajueg pupoljka i razvoj grane na eljenom mjestu, sa ciljem eliminasanja zone ogoljavanja. Takoe, ukoliko se zarezivanje izvri iznad spavajueg pupoljka dobija se jaka grana, dok se ispod istog razvija slab prirast. Zahvat rovaenja se moe provesti i na vidni pupoljak unutar ogoljene zone, a rezultat je isti. Tokom vegetacije, kod sadnice kopulanta, iz pupoljaka u ostavljanoj zoni razvijaju se graneprirasti od kojih na prvom spratu treba, odmah iznad debla, treba ostaviti tri/etiri (etvrta za zamjenu). Prilikom ovog zahvata potrebno je voditi rauna da ne smije vie od jedne grane rasti iz istog mjesta. Kada prirasti porastu oko 15-tak cm, dakle dok su jo zeleni, razvode se pod ugao od 90o u odnosu na stoinu. Razvoenje se moe izvriti na razne naine, a Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 23

najpraktinije se pokazalo pomou akalica, tipaljki, ili pak vezivanjem rafijom. Kada prirasti malo odrvene vie se ne mogu odravati akalicom, te se tada postavljaju tegovi razliitih veliina. Najbitnije je da ugao u ramenu, odnosno osnovi prirasta, iznosi 90o. Sl.27. A. Razliiti naini razvoenja grana, A.1 razvoenje grana tipaljkama, A. 2 razvoenja grana akalicama, A. 3 razvoenje grana letvicom A. 4 razvoenje grana tegovima, A. 5 grana koja u osnovi posjeduje poeljan ugao (90o) ima pri bazi prsten-lic, dok grana otrog ugla posjeduje procjep, te pod teretom roda lake puca Za razliku od sadnice tipa kopulant, kod razgranate sadnice ve postoje formirani prirasti, te se samo treba posvetiti panja da dva prirasta ne rastu iz istog mjesta, i da se odri poeljan ugao jednim od prethodno spomenutih naina. Vrni dio stabla ili produljnica, u momentu, kada kod trenje i breskve dostigne duinu 60 cm se pincira. Pinciranje je jedan od zahvata zelene rezidbe, a izvodi se tokom estog i sedmog mjeseca. Ovaj zahvat izvodi se na taj nain to se vrni dio prirasta, dok je jo zelen, otkine izmeu prstiju na zadnji razvijen list od osnove (na prvi pravi vrni). Pinciranje ima za cilj zaustavljanje vrnog rasta i stimulisanje pojave bonih razgranjenja na produljnici. Voar koji intenzivno ubri tokom godine praktikovanjem zahvata pinciranja moe formirati i dva uslovna sprata uzgojnog oblika vitko vreteno. Ukoliko se desi da produljnica iznad zadnjeg razgranjenja do kraja jeseni izraste blizu 60 cm, tada se ista ne dira, ali ukoliko je njen rast veoma slab, u cilju provociranja ona se prikrauje, i to iznad pupoljka, isto kao i u sluaju s poetka vegetacije (tokom zimske rezidbe).
Sl.28. A. Sadnica tokom vegetacije, gdje se kod kopulanta pojavljuju bona razgranjenja koja kod razgranate sadnice ve postoje. B. Razvoenje prirasta dok su jo zeleni pod ugao od 90o u odnosu na centralnu stoinu upotrebom akalica, C. zahvat pinciranja vrha produljnice ukoliko je ista dostigla potrebnu visinu. Druga godina U toku zimske rezidbe druge godine na uslovno prvom-formiranom spratu potrebno je ukloniti sve prebujne i uspravnorastue priraste vodopije, a ostavljati samo bone i donje. Prilikom uklanjanja vodopija kod trenje pri osnovi se ostavlja patrljak (dio otkinutog dijela), a visina istog treba da iznosi minimalno 5 cm (zbog suenja na mjestu reza, preporuuje se da duina ovog patrljka, kod trenje gajene na podlozi gisela, bude i vea), s tim da je potrebno naglasiti da se u ovom periodu ipak takoe, kod trenje vrlo rijetko pojavljuju jahai. Ukoliko je razmak sadnje unutar reda 3 metra, to znai da se prirastima dva susjedna stabla doputa maksimalno da rastu do 1,5 m jedan, u pravcu reda, kako bi popunili prostor. Ovdje je vano napomenuti da kod kotiavog voa, kome pripadaju i trenje i breskve, nije poeljno da se prirasti dodiruju, bilo da se radi o granama na istom ili pak na dva susjedna Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 24

stabla. Prema tome, kada prirasti dostignu odreenu duinu, njihov rast mora biti zaustavljen. Rast u duinu bonih grana prvog uslovnog sprata zaustavlja se (na duinu polovine rednog prostora), tako to se svaka postrana bona grana prevodi rezom na boni ili donji prirast. U pravilu, na prvom spratu, poeljnije je zaustaviti rast bone grane na boni prirast, u suprotnom postoji opasnost da isti dodiruje zemlju. Prilikom prevoenja, kod trenje, obavezno se ostavlja patrljak. U toku vegetacije formira se drugi sprat, gdje se takoe ostavljaju tri prirasta, te etvrti za zamjenu. Kada su prirasti zeleni, u istom momentu, kao i prethodne vegetacije, iste je potrebno poviti u to otvoreniji poloaj, u odnosu na provodnicu (akalicama, rafijom, tegovima i sl.). Razmak izmeu ovih prirasta treba biti 10-15 cm. Produljnica se, kao i prethodne godine pincira, kada izraste 60 cm (tokom zelene intervencije), iznad posljednjeg razgranjenja, a ukoliko poraste 40-45 cm istoj se rezom stimulie rast. Sl. 29. A. Stablo na poetku druge godine, B. Izvrena rezidba u proljee koja je podrazumjevala zaustavljanje rasta skeletnih grana na uslovno prvom spratu, prevoenjem istih na donji ili bonui prirast, izolacija produljnice, te postavljanje akalica i razvoenje grana na drugom spratu, kao pomotehnika mjera zelene rezidbe tokom vegetacije, C. Izdvojen zahvat zaustavljanje rasta grane prevoenjem na donji prirast Trea godina Trea godina je obino period zavretka formiranja uzgojnog oblika, i to kada je kao sadni materijal koritena razgranata sadnica, ali esto puta i kod sadnice kopulanta prilikom optimalnog ubrenja. Prvi sprat ve plodonosi i zimskom rezidbom potrebno je ukloniti sve vodopije. Na drugom spratu radi se isto to i na prvom uslovnom spratu prole godine (zaustavljanje rasta u duinu, prevoenjem na donji ili boni prirast, te uklanjanje vodopija). Tokom vegetacije na treem spratu razvode se prirasti pod to otvoreniji ugao. U ovoj godini zaustavlja se rast produljnice dalje u visinu, obzirom da je kronja dostigla odgovarajuu visinu. Daljnji rast produljnice zaustavlja se tako to se ista povija. Ovim zahvatom stablo se umiruje (sprjeava vertikalni rast), odnosno stimulie pojava bonih prirasta. Nekada se naredne tj. etvrte godine u zoni savijene produljnice pojavljuje veliki broj vertikalnih prirasta koji su nepoeljni, te se isti uklanjaju. Pojavom odgovarajueg bonog prirasta - bonog (teko e se u vrhu pojaviti donji), rast produljnice se zaustavlja, provoenjem na isti. Sl. 30. A. Izgled stabla na poetku tree godine, B. Uklanjanje vertikalnih prirasta na prvom spratu, te zaustavljanje rasta prirasta na drugom spratu, izolacija produljnice zahvati koji se izode u zimskoj
25

rezidbi, te povijanje produljnice kada ista dostigne eljenu visinu, C. Zaustavljanje rasta stabla u visinu, prevoenjem produljnice na rodni prirast, to otvorenijeg ugla, u odnosu na centranu osovinu 7.2.2. Formiranje vitkog vretena breskve i nektarine Jasno je da se rezidbom mladih voaka breskve i nektarine (prvih par godina po sadnji) formira uzgojni oblik (u fokusu je zimska rezidba), a pomotehnikom po formiranju uzgojnog obliku, odnosno tokom eksploatacije zasada, odrava se ravnotea izmeu rasta i rodnosti i kontrolie kvalitet plodova koje stablo nosi (u fokusu je zelena rezidba). Rezidba breskve i nektarine u mnogome je specifina, i u tim elementima znaajno se razlikuje od iste kod drugih vrsta voaka. Intenzitetom rezidbe, tj. koliinom odstranjenog drveta i otrinom reza odreuje se kondicija, bujnost i rodnost voke. Generalno, naglaenom otrom rezidbom dobija se vie vegetativnih, a manje rodnih pupova. Izraenom slabijom rezidbom razvija se voka manje bujnosti i slabije kondicije, to dovodi do neujednaene rodnosti. Uravnoteenost vegetativnih i rodnih pupoljaka postie se samo optimalnim intenzitetom rezidbe, uz istovremeno njeno usmjeravanje, uvijek u pravcu eljenog efekta Karakteristike vitkog vretena breskve i nektarine su sljedee: deblo je nisko, glavni skelet predstavlja provodnica. Na provodnici su spiralno rasporeene skeletne grane, na 20 cm razmaka. Visina stabla iznosi do 3,0 metra. Pri rezidbi umjesto skeletnih grana ostavljaju se kratki dvogodinji i jednogodinji prirasti. Breskva se zbog izrazite bujnosti veoma brzo razgranjava, to se posebno mora imati u vidu prilikom formiranja uzgojnog oblika. Prva godina Za uzgoj u prvoj godini, ve je i prije navedeno, potreban je oslonac. Jednogodinju sadnicu treba prikratiti na visinu 100 - 120 cm, a prijevremene grane skratiti na po dva pupoljka. U toku vegetacije provodnica se puta da slobodno raste, a ostali mladari se pinciraju. Ukoliko je tokom jula previe jaih postranih mladica, iste se ne reu, da se na taj nain ne odstrani previe lisne mase. Zahvaom pri emu se uvru mladari postie se ovaj efekat, a pri isom istovremeno se slabi i u krajnjem zaustavlja rast. U toku vegetacije, od maja do juna, treba obavljati i dobru zatitu protiv breskvinog savijaa i moljca, jer isti oteuju vrhove mladih prirasta koje se razgranjuju, a pri tome i rast provodnica zaostaje. Za odgovarajui vegetativni porast prirasta potreban je optimalan omjer hranjiva, pri ishrani, i to: azota, fosfora i kalija (NPK) u omjeru 1,0 : 0,10 : 0,85.
Sl.31. Prikaz zahvata u prvoj godini, sl. 32. Centralna stoina kod breskve predstavlja osnovni skelet, prijevremeni prirasti formirani na istoj
Druga i naredne godine Prije poetka vegetacije vri se orezivanje jakih i razgranatih izbojaka i konkurentnih grane, a ostavlja se provodnica bez prikraivanja. Poetkom vegetacije treba, zbog konkurencije, jake izboje pincirati, pogotovo ako se nalaze pri vrhu provodnice. Nakon zametanja plodova, iste treba to prije prorjeivati. Poslije berbe, kod ranih sorata oreu se grane koje su nosile rod, i to samo one koje su slabo razvijene iz osnove mladica, koje idue godine trebaju donijeti rod.
26

Time se pospjeuje razvoj rodnih granica za iduu godinu. Rez se uvijek pravi iznad osnovne grane, da bi na bivoj rodnoj granici ostalo nekoliko mladica koje se dalje razvijaju. Kod breskve se u drugoj godini zavrava oblikovanje uzgojnog oblika vitko vreteno. Tokom narednih godina, u osnovi, rezidba se obavlja, kao i u drugoj godini. 8. MJERE UPRAVLJANJA ZASADIMA TRENJE I BRESKVE Mjere upravljanja zasadom trenje i breskve podrazumjevaju: sve pomotehnike radnje, u cilju daljeg odravanje uzgojnog oblika (zimska rezdiba), odnosno regulisanja rasta i rodnosti (zelena rezidba), primjena agrotehnikih mjera (odravanje zemljita, ubrenje, navodnjavanje, aplikacija zatitnih sredstava), specifine mjere, kao to je npr. postavljanje protivgradne mree. 8.1. Rezidba trenje i breskve Pomotehnika predstavlja skup radnji na nadzemnom sistemu voaka koje imaju sljedee ciljeve: formiranje i odravanje uzgojnog oblika, uspostavljanje optimalnog odnosa izmeu vegetativne snage rasta i rodnosti, podmlaivanje voaka, rekonstrukcija kronje (promjena uzgojnog oblika i slino) prekalemljivanje i njegu rana uzrokovanih biotskim i abiotskim faktorima (mrazom, bolestima, tetoinama i sl.)
Najvaniji pomotehniki zahvat je rezidba voaka, kako u cilju formiranja uzgojnog oblika, tako i u toku eksploatacijskog perioda. S obzirom na vrijeme izvoenja, razlikuju se: ZIMSKA (OSNOVNA) REZIDBA tokom zimskog mirovanja voke, prije poetka vegetacije i LJETNA REZIDBA druga polovina proljea, ljeto, tokom vegetacije 8.2. Zimska rezidba trenje i breskve Zimska rezidba obavlja se u periodu prije otvaranja pupoljaka, odnosno sve dok ne krenu sokovi u voki. Osnovni cilj zimske rezidbe je formiranje uzgojnog oblika, a kasnije ista slui za njegovo odravanje i ini sastavni dio zelene rezidbe. Treba napomenuti da je posebno potrebno voditi rauna o stalnoj smjeni rodnog drveta, obzirom da starou kvalitet istog pada.Takoe, posebno je vano znati da je pravilo i to je dio koji se rezidbom uklanja vei, to je i reakcija na rez vea. Isto tako, najbolji plodovi su oni koji se nalaze to blie centralnoj stoini, te provoenjem rezidbe tei se istom. Osnovni zahvati zimske rezidbe su: DVIJE I VIE GRANA IZ ISTOG MJESTA osnovno pravilo kod rezidbe voaka u uzgojnom obliku vitko vreteno je da nikada iz jednog mjesta ne smije da raste vie od jedne grane, zbog formiranja ravita koje u toku plodonoenja puca i dolazi do oteenja stabla. Prilikom uklanjanja prirasta kod breskve se od osnove ostavlja patrljak 1 cm, dok kod trenje duina istog treba da je
27

minimalno 5 cm. Pravilo ostavljanja patrljka kod trenje i breskve odnosi se i na sve ostale zahvate. Sl.33. Uklanjanje vie prirasta koji rastu iz jednog mjesta PRIKRAIVANJE (TRICKANJE GRANA) pravilo kod rezidbe je i da se rast grana nikada ne zaustavlja prikraivanjem/trickanjem (skraivanjem vrha makazama u bilo kojem intenzitetu). U suprotnom na mjestu prikraivanja izrastu dvije nove grane, pa kada se i one skrate etiri i tako u nedogled. Svaki rez na voki je provociranje rasta. Reakcija na isti zavisi od jaine reza. Ranije je napomenuto da se rast grane zaustavlja prevoenjem na donju ili bou,a nikada granu se nesmije naslijepo prikraivati. Sl.34. Reakcija na prikraivanje prirasta naslijepo nepoeljan zahvat UKLANJANJE PARALENIH PRIRASTA kada se u malom prostoru nalaze dvije grane jedna iznad druge, mada ne remete zakon potinjenosti, ali su paralelne, i to tako da gornja ipak u izvjesnoj mjeri zasjenjuje donju, jedna od ovih grana se obavezno uklanja, obino ona koja je slabije obrasla ili ima otriji ugao. Sl. 35. Paralelni prirasti na stablu, isti izdvojeni, te uklonjen gornji na stablu UKLANJANJE NISKO POLOENIH PRIRASTA svi prirasti koji se nalaze u zoni debla uklanjaju se, obzirom da e plodovi na ovim granama, tokom plodonoenja dodirivati zemlju, a i lome se pri obradi zemljita. Ove priraste nabolje je po mogunosti na vrijeme uklanjati rukom, tako to se otkinu iz osnove ime se eliminie mogunost pojave novih mladih prirasta jer su ovakvim zahvatom uklonjeni i spavajui pupoljci. REZ NA EP ukoliko se na viem spratu nalazi jaa grana u odnosu na nii sprat, zbog biolokog zakona potinjenosti, odnosno zbog toga to jai prirast zasjenjuje slabiji, jai se uklanja rezom na ep, i to tako da donja povrina reza-epa bude vea od gornje, kako bi se dobio slabiji prirast i boljeg (otvorenijeg) ugla. Ovaj zahvat se praktikuje i u sluaju kada se na jednoj strani stabla nalazi jaka grana, a sa suprotne strane ista ne postoj, te dolazi do asimetrinosti kronje. Sl.36. Na uslovno drugom spratu nalazi se prirast jai u odnosu na donji, te se isti uklanja rezom na ep, zahvat predstavljen uvean, sa reakcijom na zahvat UKLANJANJE VERTIKALNIH PRIRASTA/JAHAA vertikalni prirasti (vodopije) su nerodni, crpe hranu i s toga se, bez obzira na mjesto njihovog nastanka, obavezno uklanjaju. Najbolje ih je uklanjati u toku zelene rezidbe dok su mladi, i to rukom.
28

Sl.37. Vertikalni prirasti-jahai-vodopije nepoeljni su u vonjacima te se isti uklanjaju tokom zimske i zelene rezidbe DODIRIVANJE PRIRASTA zbog biolokih osobina kod kotiavih vrsta voaka, kojim pripadaju i trenja i breskva, nikada ne treba dozvoliti da se prirasti dodiruju, bilo da se radi o prirastima na istom stablu ili pak dva susjedna.
Sl.38. Kod kotiavog voa nepoeljno je dodirivanje prirasta
8.3. Zelena rezidba trenje i breskve Zelena rezidba je pomotehniki zahvat koji se obavlja tokom vegetacije. Ista ima za cilj poboljanje koliine i kvaliteta roda, zbog ega se jo naziva rezidba na rod. Zelenu rezidbu, u pravilu treba vriti runo, bez makaza, iz razloga to uklanjanjem grana makazama u osnovi ostaju spavajui pupoljci koji e se probuditi, dati novi prirast koji e se ponovo morati uklanjati. Meutim, kada se grana elminie rukom iz osnove ne postoji mogunost za njeno ponovno pojavljivanje. Osnovni zahvati zelene rezidbe su: PINCIRANJE ovaj zahvat ima za cilj zaustavljanje rasta vrhom i stimulisanje bonih razgranjenja. Izvodi se na taj nain to se vrh grane otkine rukom, zalamanje izmeu prstiju, na zadnji razvijen list. Sl.39. Vrh prirasta tokom vegetacije dok je jo zelen (lijevo), zahvat pirnciranja i reakcija na isti: buenje pupoljaka i razvijanje bonih prirasta (desno) UKLANJANJE VERTIKLNIH PRIRASTA/JAHAA vodopije (jahai) se uklanjaju rukom na taj nain to se isti dok su mladi (oko 10-15 cm) povijaju u jednu stranu do osnove, potom u drugu stranu i naj taj nain ostranjuju, pucajui i ispadajui bez potekoa.
POTIVANJE OSNOVNIH ZAHVATA ZELENE REZIDBE Takoe, pravilo da samo jedna grana raste iz jednog mjesta, zahtjeva u nekim sluajevima i na nekim mjestima u kronji, intervenciju u tom pravcu i u zelenoj rezidbi.
Sl. 40. Uklanjanje prirasta koji rastu iz istog mjesta
29
9. UBRENJE ZASADA TRENJE I BRESKVE ubrenje i u vonjacima provodi se iskljuivo na osnovu potreba voki za hranjivima. Sadraj pojedinih elemenata, naroito P, K, Ca, Mg i N mora biti utvren na osnovu hemijske analize zemljita, koja se provodi bar poslije svake tri godine. Na osnovu analize zemljita i iznesenih koliina hranjiva plodom, planira se, dakle u pravilu ishrana za sljedeu vegetaciju. Ishrana voaka moe se podijeliti, obzirom na uzrast: na ishranu mladih zasada i gnojidbu voaka u rodu. Najvaniji biogeni hranjivi elementi za ishranu voaka su azot, fosfor i kalij. Ovim hranjivima zemljite mora biti dobro opskrbljeno, kako bi stabla visoko plodonosila, a time bila ostvarena kvalitetna proizvodnja. Azot je vaan element u ishrani voaka i dodaje se u proljee u dva navrata, kad slijedi intenzivan rast prirasta i plodova. Kasno unoenje azota u zemljite nepovoljno se odraava na razvoj voke, zbog produene vegetacije i nepotpunog dozrijevanja ljetorasta, koje bi tokom jae zime stradale od mraza. Nedostatak raspoloivog azota ima ozbiljne posljedice za voku, i to: Voke formiraju manju asimilacijsku povrinu, lie je krae, ue i blijedozeleno zbog manjeg sadraja hlorofila, to uzrokuje nii intenzitet fotosinteze, listovi bre stare i u konanom, prinos je smanjen. Ovo su prvi simptomi nedostatka N, a javljaju se prvo na vrhovima najstarijih listova, Vremenom listovi poute (nestaje potpuno hlorofil), a ostaju samo karotenoidi, Dugogodinje drvenaste biljke smanjuju broj i razvijenost pupoljaka. U krajnjem sluaju nedostatak azota utie i na bre starenje biljke, odnosno biljnih elija i tkiva. Na taj nain biljka prije vremena sazrijevaju i obino donose smanjenu koliinu plodova, koji su veinom sitniji, turi i loijeg kvaliteta. Suviak azota rezultira intenzivnim porastom vegetacionih organa, uz modrozelenu boju lia. Pojava "luksuzne" ishrane azotom ima vie negativnih posljedica. Pojaana azotna ishrana produava vegetaciju i zadrava sazrijevanje plodova, tako da voku dovodi u nepovoljne uslove spoljne sredine. Openito, stabla voaka postaju neotporna na bolesti i suu. Primjenom veih doza azota od potrebnih, pored pada prinosa, na lakim i propusnim zemljitima dolazi i do ispiranja nitrata i oneiavanja podzemnih voda. Fosfor je element koji posebno utie na diferencijaciju cvjetnih pupoljaka, zametanje, dozrijevanje i kvalitet plodova. Slabo je pokretan u zemljitu, te se mora unositi dublje, u zoni razvoja korjenovog sistema, i to u jesen. Simptomi nedostaka P zapaaju se najprije kao tamnozelena boja lia, uz esto crvenkastu nijansu, a kronja je manja, lie kasni u razvoju, uz neposrednu pojavu hloroze i, najzad, starije lie inae bre izumire. Tamnija boja lia u prvoj fazi manjka fosfora je posljedica prestanka rasta ovog organa, uz gotovo normalnu sintezu hlorofila. Pojava crvenkaste ili purpurne nijanse uzrokovana je poveanom sintezom antocijana, to signalizira dui nedostatak fosfora. Fosfor se brzo premjeta u biljci iz manje aktivnih tkiva i organa, u mlae i vitalnije dijelove. Zbog toga se kod nedovoljne raspoloivosti fosfora intenzivira aktivnost fosfataza. Kalij je element koji posebno utie na razvoj ploda i sjemenki, na zrenje plodova, obojenost i vrstou mesa ploda. Kalij je takoe slabo pokretan u zemljitu, te se dodaje na isti nain i u isto vrijeme kao fosfor.
30

Sl. 41. Kalij je element koji posebno utie na razvoj ploda i sjemenkiplodova voaka Kalij se s pravom smatra elementom mladosti, jer mu je koncentracija u mlaim jedinkama u pravilu via, ali ga esto starije lie sadri ukupno vie od mlaeg. Nedostatak kalijuma, zbog njegove sloene funkcije u metabolizmu, odraava se na cjelokupan rast i razvitak biljaka. Rast voaka je usporen pri manjku kalijuma i iz razloga njegovog brzog premjetanja iz starijih u mlae i aktivnije dijelove stabala. Nedostatak kalijuma prvo se zapaa na mlaem liu koje je manje nego obino, hloroza se rijetko pojavljuje, uz normalnu ili ak tamniju boju (zbog usporenog rasta). Kod starijeg lia se javlja tipina rubna nekroza, a list se esto savija prema dole. Novoformirano lie manje je i esto valovite povrine. Biljke imaju snien turgor i djeluju uvenulo ("spavajue"). Do nedostatka kalija najee dolazi na lakim, pjeskovitim zemljitima, zatim tekim glinovitim tipovima istih, s izraenom K-fiksacijskom moi ili zemljitima koja imaju suviak kalcija ili magnezija. Biljke kalij iznose u velikoj koliini, te je kalijeva gnojidba redovna agrotehnika mjera. Na poljoprivrednim zemljitima se suviak kalija rijetko javlja, a mogu je na zaslanjenim tlima ili kod obilnog ubrenja (u vrtovima, plastenicima, staklenicima). U tim sluajevima se javljaju problemi s usvajanjem Ca i Mg, ali i mikroelemenata (B, Zn i Mn).
Sl.42. Nedostatak kalcijuma kod breskve Nuno bi bilo nadzirati plodnost zemljita na osnovu ega bi se odredile koliine hranjiva koje treba dodati u zemljite. Prevelike koliine nekih hranjiva kvare meusobnu ravnoteu makrohranjiva i mikrohranjiva, ak uzrokuju i njihov meusoban antagonizam. Mladi zasadi se redovno ubre, sa ciljem normalnog rasta i razvoja stabala, a vonjacima u rodu, ubrenjem se tei osiguranju visokog, stabilnog i kvalitetnog roda, uz optimalan vegetativan porast. Takoe, ubrenje moe biti i osnovno, ali i prihranjivanje (termin aplikacije). Osnovno ubrenje obavlja se fosfornim i kalijumovim ubrivima, a termin njihove aplikacije je od jeseni, pa do poetka vegetacije. Prihranjivanje se obavlja folijarnim ubrivima razliitih formulacija i ista podrazumjevaju intervencije u samoj vegetaciji. Na osnovu dugogodinjeg iskustva, preporuuju se orjentacijske koliine gnojiva koje se dodaju u zemljite: nakon sadnje u proljee 0,20 kg KAN-a po sadnici, i to u dva navrata, u proljee druge godine po sadnji 0,30 kg KAN-a po sadnici, takoe u dva navrata, zatim u jesen druge godine po sadnji 0,60 kg po voki NPK gnojiva voarske formulacije (5-20-30, 714-21), u proljee tree godine 0,50 kg KAN-a po voki, takoe u dva navrata, te u jesen tree godine nakon sadnje 1 kg po voki NPK gnojiva date voarske formulacije. Nakon toga, svake godine se ujesen gnoji sa 700 kg NPK gnojiva voarske formulacije po hektaru i u proljee 400 kg KAN-a po hektaru, u dva navrata. Prva koliina od 200 kg dodaje se prije poetka vegetacije, a druga od 200 kg nakon cvjetanja. Primjer ubrenja zasada beskve tokom godine: PRIHRANA HRANJIVIM RASTVOROM: Fenofaza pupanja do cvjetanja: FERTICARE I ili S -10 grama sedmino po biljci + KALCIJUM NITRAT- 3 grama nedeljno po biljci
31

U vrijeme formiranja plodova: FERTICARE II - 14 grama nedeljno po biljci + KALCIJUM NITRAT- 9 grama nedeljno po biljci Od poetka zrenja do branja plodova: FERTICARE III - 20 grama nedeljno po biljci
PRIHRANA GRANULATIMA: Intenzivni razvoj ploda, odnosno plod veliine oraha: CROPCARE 4 - 150 kg/ha U fazi zelenog ploda: CROPCARE 3 - 200 kg/ha
FOLIJARNA PRIHRANA (prihrana preko lista): Fenofaza cvetanja: FERTICARE I, S - 0,3% rastvor (300-500 g/100 l vode) Tokom intenzivnog rasta: FERTICARE II - 0,5% rastvor Fenofaza formiranja plodova: FERTICARE III + KALIJUM NITRAT - 0,7% rastvor Sredinom avgusta: FERTICARE II - 1% rastvor
10. NAVODNJAVANJE ZASADA TRENJE I BRESKVE Navodnjavanje je jedna od agrotehnikih mjera koja u kombinaciji sa ostalim utie na poveanje prinosa voaka, posebno vana u godinama kada su padavine ispod nivoa neophodnog za egzistenciju i odvijanje normalnih funkcija ivota voaka. U prvoj godini po sadnji dovoljno je 10-20 l vode, u drugoj godini 15-25 l, a u treoj i etvrtoj 30-40 l, za svaku voku prilikom svakog zalijevanja. Sistem za navodnjavanje koji je najvie zastupljen u intenzivnim zasadima trenje i breskve je kap po kap. Sastoji se od cijevi koje su perforirane na odreenom rastojanju, i kroz svaki otvor protie 2,5 l vode po satu. Za povrinu od jednog dunuma sistem potroi otprilike 1 500 l vode po satu. Ritam i koliina vode zavisi od duine reda (cijevi). Ukoliko je red dui od 100 m, svakim narednim pritisak e opadati. Navodnjavanje se obavlja rano ujutro ili navee, zbog toga to se u toku dana vea koliina vode gubi kroz isparavanje i prilikom izrazito visokih temperatura moe doi i do temperaturnih okova na samoj biljci. Takoe, voda za navodnjavanje mora biti odgovarajue temperature, nije poeljna voda za navodnjavanje direktno sa izvora. Na osnovu mnogobrojnih ispitivanja ustanovljeno je da je trenji i breskvi u rodu voda najpotrebnija u sljedeim fenofazama njihovog razvoja: za vrijeme cvjetanja, na poetku fiziolokog proiavanja plodova, u fazi razvoja plodova i obrazovanja cvjetnih pupoljaka za narednu godinu i pred poetak sazrijevanja plodova.
Sl.43. Sistem za navodnjavanje, tip kap po kap u zasadu trenje Tabela 1. Godinji raspored navodnjavanja zasada trenje i breskve MJESEC April Maj BROJ NAVODNJAVANJA 2 puta sedmino 2 puta sedmino TRAJANJE NAVODNJAVANJA 1-2 sata 1-2 sata
32

Juni Juli Avgust Septembar 2-3 puta sedmino 3 puta sedmino 3 puta sedmino 2 puta sedmino 1-2 sata 1-2 sata 1-2 sata 1-2 sata
11. OGRADA, MREICE ZA ZECA I PROTIVGRADNA MREA Ukoliko se zasad tretiranih kultura nalazi u blizini ume poveava se opasnost od zeca i drugih glodara. U tu svrhu mora se postaviti adekvatna ograda (mreasta) i mreice za zeca. Dobro bi bilo sa vanjske strane ograde iskopati i jedan kanal, kako za vrijeme visokog snijega zec ne bi bio u situaciji da istu preskoi. Takoe, zasad u blizini krompirita, bie sigurno izloen oteenjima od strane mieva. Prilikom koenja trave u vonjaku nije preporuljivo istu ubacivati u redni prostor, obzirom da se na taj nain stimuliu legla glodara. Sl.44. Postavljene mreice za zatitu od zeca u zasadu trenje U podrujima gdje prijeti opasnost od grada podie se i protivgradna zatita od plastinih mrea, a ista dobru primjenu nalazi i u zasadima trenje za efikasnu zatitu od ptica. Njega stabala trenje sastoji se u tome da se cvjetovi u proljee zatite od mraza tako te se preko stabla prui gusta mrea, ali treba paziti da se pri ovoj radnji ne otete cvjetovi. Za trenju je takoe, nuno postaviti mreu kako bi se plodovi zatitili od ptica u trenutku zriobe, ali su i zadebljali pupovi pravi mamac za ptice, zbog ega se takva zatita postavlja i u proljee. U sunom periodu pogoduje zalijevanje u koliini od 20 litara vode po 1 m 2. Treba voditi rauna da velike koliine vode nakon dueg sunog perioda mogu izazvati pucanje plodova. Iste mjere njege vae i za stabla breskve. 12. SISTEMI ODRAVANJA ZEMLJITA U ZASADIMA TRENJE I BRESKVE Pored mnogobrojnih pomotehnikih radnji, na samom stablu, kojima se odrava uzgojni oblik, regulie rast i rodnost, nita manje vano je i pravilno odravanje zemljita u zasadu trenje i breskve. Pravilno odravanje zemljita u vonjaku treba da obezbjedi kruenje materije da koliina hranjiva koja se iznese rodom bude vraena u zemljite, ime se smanjuju ulaganja za ishranu voaka, a samim tim olakano je i izvoenje svih agro- i pomotehnikih mjera u vonjaku. Postoje sljedei sistemi odravanja zemljita u zasadima trenje i breskve: A. B. C. D. amatersko odravanje, sistem ledine, jalovi ugar i sistem trava mal.
Amatersko odravanje, predstavlja vrlo primitivan nain odravanja zemljita u zasadu. Ne tako davno, ovakav sistem odravanja zemljita unutar vonjaka bio je iroko zastupljen. Ovakav sistem odravanja zemljita podrazumjevao je da se samo obrauje, ubri i navodnjava onaj dio zemljita oko debla voke, i to vrlo usko. Kao argument nepodobnosti ovog naina odravanja zemljita u zasadu trenje i breskve navodi se injenica da je podzemni sistem voke (korjenov sistem) istog obima (veliine) kao i kronja, to znai da Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 33

voka izgleda poput pjeanog sata (koliko ima kronje, toliko ima i korijena). Jednostavno je zakljuiti da u ovakvom sistemu biljka trpi od nedostatka hranjiva, jer apsorpciono korijenje koje se nalazi daleko izvan zone obrade nije u stanju da doe do hranjiva. Isti je sluaj i sa vodom koja se unosi samo uz deblo, a posebno vana stavka je nedostatak povoljnog vodno-vazdunog reima za usisavajue korijenje usljed nedostatka obrade. Zato u vonjacima sa ovakvim sistemom odravanja zemljita prinosi su esto vrlo niski, a ponekad i izostaju (alternativno plodonoenje). Ovaj sistem odravanja odavno je prevazien, i samo jo primjenu nalazi unutar okunice i vrtova. Sistem ledine podrazumjeva odravanje zemljita unutar zasada voaka bez ikakvog obraivanja, odnosno kao ledina. esto je u ovakvim zasadima prisutna visoka trava koja je pogodan medij za razliite vrste bolesti i tetoina. Za razliku od prethodna dva sistema odravanja zemljita u vonjaku gdje je obrada odreenog prostora bila nikakva ili pak svedena na minimum, u sistemu jalovog ugara se obrauje cijela povrina koja je pod vonjakom. I ovo je takoe, prevazien sistem odravnja zemljita u zasadima veine vonh kultura. Meutim, kada su u pitanju zasadi breskve na podruju Hercegovine, gdje se zbog klimatskih i zemljinih uslova vrlo teko zemljite u zasadu moe odravati u sistemu trava mal, jedini i najprihvatljiviji nain odravanja zemljita jeste jalovi ugar. Sl.45. Odravanje zemljita u sistemu jalovog ugara u zasadu breskve na podruju Hercegovine Prethodna tri sistema odravanja zemljita nikako se ne preporuuju za savremenu voarsku proizvodnju, kod podizanja intenzivnih i superintenzivnih zasada. U tu svrhu, dakle preporuuje se nain odravanja zemljita u sistemu trava mal. On podrazumjeva da se redni prostor intenzivno obrauje (mainski ili runo), i time stalno odrava istim od korova, zatim prekriva, esto travom pokoenom u meuredu, te i na taj nain smanjuje isparavanje vlage iz zemljita, ali i oteava rast novog korova. Za razliku od rednog, meuredni prostor se odrava pod travom trava mal, gdje se koriste trave necvjetnice (ljuljevi), koje se kose im dostignu visinu od 5 cm. Obino se konja obavlja est puta u toku vegetacije, u zavisnosti od vremenskih prilika (koliina padavina). Pokoena trava se zatim prebacuje u redni prostor, i bezpotrebno se ne iznosi iz vonjaka. Koenje trave se obvlja mainom koja se naziva maler, koja ujedno kosi i sitni pokoenu travnu smjesu. Usitnjena travna smjesa je vana zbog brze razgradnje i ponovnog vraanja hraniva u zemljite (zelenino ubrenje). Sistemom trava mal se postiu sljedee prednosti: lake se podnosi teret traktorskih tokova i drugih vidova pritisaka, ne remeti se struktura zemljita, konzervira se potrebna vlaga, manje je osjemenjavanje korovskih biljaka, manja je upotreba ubriva, laka je manipulacija traktora kroz zasad, plodovi pri berbi su istiji i dr. Upravo iz svega prethodno navedenog moe se zakljuiti zato je ovaj sistem odravanja zemljita naao svoje mjesto u savremenoj voarskoj proizvodnji. Sl. 46. Odravanje zemljita u sistemu trava mal unutar zasada trenje Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 34
13. SORTIMENT TRENJE BURLAT ova sorta trenje sazrijeva oko 20 maja. Plod je veliine priblino 7 g. Posjeduje glatku pokoicu, karmincrvene boje. Meso ploda je vrsto, hrskavo i slatkonakiselo. Stabla ovog genotipa trenje kasnije dolaze u poetnu rodnost. Burlat je sorta trenje osjetljiva na pucanje plodova. GIORGIA predstavlja ranu sortu trenje, koja sazrijeva oko 28 maja. Daje srednje bujna stabla. Kao dobri opraivai za nju su sorte: Burlat, Erly Star, New Star. Sl.47. Sorta trenje Gorgia SAM sorta je trenje ranog do srednje ranog perioda sazrijevanja (5-10 jun). Nije samooplodna. Plodovi ove sorte uglavnom su izrazito krupni, crne boje, relativno siromanog okusa, vrlo otporni na pucanje, i dobro su vezani za peteljku. Stablo joj je otporno na bakterijalni rak, a iskazuje dobru produktivnost. MERCHANT sorta je trenje porijeklom iz Velike Britanije. Posjeduje plodove srednje krupnoe, dobrog kvaliteta, a peteljka iste ostvaraje dobru vezu sa granicom. Plodovi joj nisu otporni na pucanje. Daje veoma bujna stabla, dobrog zdrastvenog stanja. Rana je sorta, a dozrijeva oko 25 maja. Nije samooplodna, ali je dobar opraiva za druge sorte. SWEETHEART je genotip trenje vrlo dobrog kvaliteta ploda. Isti su tamnocrvene boje, izrazito krupni i vrstog mesa. Po vremenu sazrijevanja vrlo je kasna sorta, sazrijeva oko 22 juna. Vrlo je zahvalna sorta trenje, a ista kalemljena na svim tipovima podloga ostvaruje veoma dobre prinose. Otpornosti na izmrzavanje i rak su varijabilne, a djelimino je otporna na pucanje pokoice ploda. Samooplodna je sorta trenje. KORDIA (ATTIKA) sorta je trenje iji su plodovi krupni, vrstog mesa, mahagoni crvene boje, na vrlo dugim peteljkama, i imaju izvrsan okus. Sazrijeva srednje kasno do kasno (VI sedmica zriobe trenje). Otpornost ove sorte na izmrzavanje je dobra, srednje je otporna prema dejstvu kie (pucanje plodova). Cvjetovi Cordie su najosjetljiviji od svih sorti trenje. Autosterilna je, odnosno nije samooplodna. REGINA sorta trenje je sa vrlo dobrim kvalitetom plodova koji imaju mahagoni crvenu boju, dobru vrstou mesa, a kasnog su perioda dozrijevanja / VI VII sedmica dozrijevanja /. Ova sorta otporna je na hladnou, i posjeduje dobru toleranciju na dejstvo kie, odnosno pucanje plodova, ali je osjetljiva na pjegavost lista i nije samooplodna. SUMMIT impresivno je velikih plodova, crvene do tamno crvene boje, srcastog oblika, manje vrstoe ploda, nego ostale sorte za stonu upotrebu. Sazrijeva srednje kasno do kasno / VII sedmica dozrijevanja trenje/. Srednje otporna je na pucanje. Samobesplodna je. SUNBURST dozrijeva oko 6 juna. Ima krupne, tamno obojene plodove, a nije preporuljiva za hladnije krajeve, jer je mogue njeno izmrzavanje. Plodovi su tamnocrvene boje, slatkog ukusa. Samooplodna je sorta trenje.
35

LAPINS dozrijeva oko 14 juna, plodovi su krupni i visokog kvaliteta. Samooplodnaje sorta i osjetljiva na niske temperature. Sl.48. Sorta trenje Lapins SKEENA sorta je krupnih, okruglih, vrstih plodova, tamnocrvene boje. Sazrijeva oko 19 juna. Ima dobru toleranciju na pucanje uzrokovano kiom. Stablo je visoke rodnosti, a autosterilan je genotip trenje.
14. SORTIMENT BRESKVE Sortiment breskve u svijetu i kod nas podloan je veoma brzim promjenama. Mnogi selekcionari u svijetu rade na postanku i uzgoju novih sorata, koje su bolje, rodnije, ljepe obojene i skladnijeg okusa od aktuelnih. Predloene sorte u narednom su novijeg datuma i ispunjavaju veinu znaajnijih karakteristika, kao to su: velika rodnost, izrazita obojenost plodova, kao i vrstoa mesa, izraajna otpornost na manipulaciju prilikom berbe, sortiranja i prevoza do trita. REDHAVEN sorta breskve snanog je porasta, pogodna za toplija podruja i plodna zemljita. Samooplodna je. Veoma je dobre rodnosti i privlanih plodova. Plodovi su joj srednje veliki, tamnoute boje mesa, soni, imaju prepoznatljivu crvenu zonu oko kotice. Boja pokoice je uta, a dopunska boja tamnocrvena. Okus je dobar, ali ne i odlian. Koristi se za sve namjene. Dobro se dri na grani ak i u punoj zrelosti. Sl.49. Sorta breskve Redhaven SPRINGCREST predstavlja sortu breskve ija su stabla srednje do jake bujnosti, i visoke produktivnosti. Meso ploda ove sorte breskve je vrsto, ute boje. Plod je srednje velik i okrugao. Boja pokoice ploda je crvena sa osnovnom utom bojom. Stabla rano prorode i imaju visoke prinose. Plodovi dobro podnose transport. Jednakovremeno sazrijeva . FLAVORCREST sorta je breskve koja posjeduje dobru otpornost na zimu. Plodovi iste su veliki, okrugli, pripada polukalankama, utog, vrstog mesa, glatke teksture i dobrog okusa. Osnovna boja je uta, sa 60-80% prekrivenou otvoreno crvenom bojom pokoice. RICH MAY ovo je bujna i produktivna sorta breskve. Plod ove sorte je okrugao, srednje veliine, uto obojenog mesa i izrazite konzistencije, te karakteristinog okusa. Boja pokoice je uta, a 90-100 % prekrivena crvenom. Rana je sorta interesantna zbog LOLITA atraktivne boje ploda i odlinog okusa. LOLITA srednje je bujna sorta breskve, dobre i redovne rodnosti. Plod joj je okrugao i simetrian. Pokoica ploda je ute boje, sa do 80% prekrivena crvenilom. Boja mezokarpa ploda je uta. Sl. 50. Sorta breskve Lolita ROME STAR atraktivna je sorta breskve i veoma produktivna. Plod ove sorte je velik, sferian, sonog i uto obojenog mesa. Boja pokoice ploda je tekoe, uta, a 75-90% prekrivena crvenom. Po pomolokim karakteristikama slina je sorti Elegant Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi 36

Lady. CRIZIA ova sorta breskve formira srednje bujno stablo. Ima srednje velik plod (150 g), okruglo ovalnog oblika koji je donekle i simetrian. Osnovna boja je bijela prekrivena sa 75% intezivno crvenom. Boja mezokarpa je takoe, bijela. Redovito plodonosi. BIG TOP sorta je breskve srednje bunjnog rasta, a srednje i prinosna. Plod joj je velik, okrugao do ovalan. Pokoica ploda je ute boje, 80-100 % prekrivena intezivno crvenom. Meso ploda ute je boje i dobrog okusa. Sl.51. Sorta breskve Big Top
15. BERBA I SKLADITENJE PLODOVA TRENJE I BRESKVE Breskve postaju potpuno zrele kad omeka mezokarp ploda oko peteljke, a pokoica dobije crvenu presvlaku. Prilikom manipulacije plodovima mora se njeno rukovati. Sama berba se obavlja tako da se plod njeno obuhvati dlanom i zaokrene, ako je zreo, lagano e se odvojiti od granice. Plodovi se na hladnom mjestu mogu uvati oko sedmicu dana, ne zamotani i sloeni u plitke letvarice. Takoe, plodovi breskve se mogu suiti ili zamrzavati, ali prije zamrzavanja potrebno je izvaditi koticu. Plodove treanja treba ostaviti na stablu sve dok potpuno nedozriju, tako da budu soni i slatki, ali se moraju brati bez odgaanja im se uoi da su isti poeli pucati. Trenje se jedu odmah nakon branja, no mogu se uvati i u zamrzivau bolje crvene i crne, jer ute zamrzavanjem gube karakteristinu boju.
Sl.52. Specijalno upoakovani plodovi breskve
37
Tabela 2. Orjentacioni program zatite breskve
38
39

Tabela 3. Orjentacioni program zatite trenje REDNI BROJ PRSKANJA VRIJEME TRETIRANJA FENOFAZA Pred poetak bubrenja pupoljaka, bubrenje pupoljaka Otvaranje cvijeta Opadanje latica, kraj cvjetanja Intenzivan porast ploda
BOLESTI ILI TETNICI Monilija, upljikavost, lisne i titaste ui, savija pupoljaka, mali i veliki mrazovac Cvjetna monilija; upljikavost Cvjetna monilija upljikavost Crna trenjina u upljikavost Trenjina muha Bakterioze
NAZIV PREPARATA
KONC. (%) PRIMJENE
1.
Crveno ulje
2.
Merpan WP Chromovit Ronilan FL SC Chromovit Dithane Confidore SL 200 Chromovit Folpan 50 WP Hostaquick EC 50 Chromovit Nordox super 75 Chromovit
4 2 0,1 0,1 0,2 0,05 0,1 0,2 0,1 0,1 0,2 0,1
3.
4.
5. 6.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Sl.53. Ilustrativni prikaz fenofaza kod trenje prema momentu tretiranje
40
SADRAJ
U V O D ................................................................................................................................ 3 2. SPECIFINOSTI PROIZVODNJE VOA / UZGOJA VOAKA ..................................... 5 3. PROIZVODNJA VOA OBLICI ORGANIZOVANJA .................................................... 7 4. EKOLOKI USLOVI ......................................................................................................... 9 4.1. Ekoloki uslovi za uzgoj trenje ............................................................................ 9 4.2. Ekoloki uslovi za uzgoj breskve .......................................................................... 9 5. BIOLOKE I MORFOLOKE KARAKTERISTIKE RODNIH GRANICA BRESKVE I TRENJE ............................................................... 10 6. PREDRADNJE ZA PODIZANJE ZASADA TRENJE I BRESKVE .............................. 6.1. IZBOR MJESTA ZA PODIZANJE VONJAKA ...................................................... 6.2. PRIPREMA ZEMLJITA ZA SADNJU .................................................................... 6.3. RAZMJERAVANJE ZA SADNJU PRILIKOM SADNJE TRENJE I BRESKVE .... 6.4. SADNI MATERIJAL TRENJE I BRESKVE ........................................................... 6.4.1. Izbor sadnog materijala ................................................................................. 6.4.2. Tipovi sadnog materijala ............................................................................... 6.5. SADNJA TRENJE I BRESKVE .............................................................................. 6.5.1. Dimenzije rupe za sadnju i tehnika kopanja rupe ....................................... 6.5.2. Tehnika sadnje ............................................................................................... 6.6. PODLOGE .................................................................................................................. 6.6.1. Podloge za breskvu ........................................................................................ 6.6.2. Podloge za trenju .......................................................................................... 12 12 14 14 15 15 15 16 16 16 17 17 18
7. UZGOJNI OBLICI VOAKA .......................................................................................... 20 7.1. IZBOR UZGOJNOG OBLIKA VOAKA ................................................................ 20 7.2. OBLIKOVANJE UZGOJNOG OBLIKA VITKO VRETENO KOD TRENJE I BRESKVE ........................................................................................... 22 7.2.1. Formiranje uzgojnog oblika vitko vreteno kod trenje ........................... 22 7.2.2. Formiranje uzgojnog oblika vitko vreteno kod breskve ......................... 26 8. MJERE UPRAVLJANJA ZASADIMA TRENJE I BRESKVE ..................................... 8.1. Rezidba trenje i breskve ..................................................................................... 8.2.Zimska rezidba trenje i breskve ......................................................................... 8.3. Zelena rezidba trenje i breskve ......................................................................... 27 27 27 29
9. UBRENJE ZASADA TRENJE I BRESKVE ............................................................ 30 10. NAVODNJAVANJE ZASADA TRENJE I BRESKVE ............................................... 32 11. OGRADA, MREICE ZA ZECA I PROTIVGRADNA MREA ..................................... 33 12. SISTEMI ODRAVANJA ZEMLJITA U ZASADIMA TRENJE I BRESKVE ........... 33 13. SORTIMENT TRENJE ............................................................................................... 35 14. SORTIMENT BRESKVE .............................................................................................. 36 15. BERBA I SKLADITENJE PLODOVA TRENJE I BRESKVE ................................................................................................ 37
41

Tresnja I Breskva

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tresnja I Breskva

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

SAVREMENA TEHNOLOGIJA UZGOJA TRENJE I BRESKVE

Autor: Prof. dr Mirsad Kurtovi Adnan Malievi

Tira: 200 primjeraka tampa Bemust, Sarajevo

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Sl. 3. Uticaj bujnosti podloge na razvijenost kronje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Sl. 15. Razliiti tipovi sadnog materijala kalemljenih voaka

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Sl.16. Dimenzije i nain kopanja rupe prilikom sadnje voaka

Sl.17.Tehnika sadnje voaka

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Sl.38. Kod kotiavog voa nepoeljno je dodirivanje prirasta

Sl. 40. Uklanjanje prirasta koji rastu iz istog mjesta

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Prof. dr Mirsad Kurtovi, Adnan Malievi

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje

Savremena tehnologija uzgoja breskve i trenje