UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET ZA SAOBRAAJ I KOMUNIKACIJE

SEMINARSKI RAD
Iz predmeta: Ekonomika u transportu i komunikacijama TEMA: Regulacija, liberalizacija i deregulacija saobraajnog trita

MENTORI: V.prof. dr. efkija eki

STUDENT: Asis. Azra Ferizovi

Sadraj
Sadraj.......................................................................................................................2 Uvod..........................................................................................................................3 1.Regulacija saobraajnog trita..............................................................................4 1.1.Instrumenti regulisanja saobraajnog trita.............................................6 1.2. Imperfektnost saobraajnog trita...........................................................7 1.3. Eksterni efekti saobraaja i regulacija saobraajnog trita.....................8 1.4 Javni interesi i regulacija saobraajnog trita.........................................8 2.Liberalizacija saobraajnog trita.........................................................................9 2.1.Liberalizam, pojam liberalizacije..............................................................9 2.2.Liberalizacija transporta i saobraaja........................................................9 3.Deregulacija saobraajnog trita.........................................................................11 3.1.Pojam deregulacije..................................................................................11 3.2.Pocetak i proces deregulacije..................................................................11 3.3.Sadanjost i budunost deregulacije saobraajnog trita.......................12 4.Trini aspekt i korisniki zahtjevi.......................................................................13 5.Zakljuak..............................................................................................................14 Literatura.................................................................................................................15

Uvod
Svaka razmjena, tj. svi poslovi koji se odvijaju na tritu moraju biti uslovljeni zakonom. Ti zakoni, tj. red na tritu ja neophodan, iskljuivo zbog samog funkcionisanja trita. Ovaj red koji je uveden u svakoj dravi, pa tako i u BiH, pojavio se u stvorenom savremenom transportnom sistemu. Trite je spontana drutvena institucija, a ne proizvod ljudskog oblikovanja. To je prostor koji nastaje iz meusobnih konfotacija uesnika, ne dovodi do integracije pojedinaca ili pojedinih preduzea. Razvojem trita nastao je i razvijao se liberalni kapitalistiki sistem, a trite je danas njegova najbitnija institucija, koja povezuje uesnike ekonomskog ivota, svih savremenih drutava. Putem cijena, profita, gubitaka, trite odreuje ta i za koga proizvoditi. Saobraajno trite u Bosni i Hercegovini po svom stupnju razvoja moe predstavljati relativno objektivan mehanizam drutvenog vrednovanja i podjele transportnog rada. Iako, uz nejednake uvijete privreivanja izmeu pojedinih grana saobraaja, danas sva preduzea u saobraaju svoj dohodak stiu na saobraanom tritu, pod djelovanjem trinih zakonitosti. Iako je odreeni oblik regulisanja prisutan na tritu kao cijelini, on je ipak posebno karakteristian za saobraanjno trite. Cilj izrade seminarskog rada, tj. ove tematske cijeline je poblie objasniti ta je to regulacija,deregulacija i liberalizacija saobracajnog trita. Dakle, posebno treba obratiti panju i dati objanjenje vazano za karakteristike, nedostatke, prednosti regulacije, deregulacije i liberalizacije saobracajnog trita. Probleme koji se javljaju u toj oblasti, pokuati nai rjeenje postojeeg problema i sl.

1.Regulacija saobraajnog trita

Izraz regulacija (novolat. rgulatio: ureavanje) ima viestruko znaenje. Openito, regulacija je sustav pravila, mjera, instrumenata i aktivnosti kojima drava ili neko drugi ureuje, regulira, dovodi u red nekoga ili neto. Drava je, najee, organ koja odreenim pravnim pravilima i mjerama utvruje i regulira ponaanje pravnih, odnosno privrednih subjekata, ter odreuje pravce njihovog djelovanja. Drava odreenim mjerama regulira monopolistike kompanije koje se nalaze u privatnom vlasnitvu. U reguliranoj industriji, bez obzira na oblik vlasnitva, jedan od najsloenijih problema je utvrivanje cijena pojedinih usluga. Drava putem nadlenih ministarstava i drugih organa regulira cijene u brojnim granama, kao to su naprimjer: zrani, eljezniki i gradski javni prevoz...Regulacija transporta je sustav pravnih pravila, mjera i aktivnosti kojima drava putem svojih tijela i dravnih institucija (npr. mnistarstva za promet i veze, ministarstva unutarnjih poslova, ministarstva za financije, ministarstva za zatitu okolia) izravno i neizravno regulira sva relavantna pitanja proizvodnje prometnih usluga i sigurnosti u prometu te ponaanja pravnih, odnosno gospodarskih subjekata u transportnom, odnosno prometnom sustavu.1 U regulaciji saobraajnog trita najznaajnije su dvije skupine pravila i mjera: pravna pravila i mjere ekonomske regulacije. Mjere ekonomske regulacije transporta se odnose na regulisanje brojnih pitanja i brojnih odnosa u podruju ekonomike prometa, primjerice: u proizvodnji prometne infrastrukture, u procesu proizvodnje prometnih usluga, u upravljanju ljudskim potencijalima, u podruju odrivog razvoja itd. Pravno pravilo ili pravna norma je jedno odreeno pravilo ponaanja koje je donijelo drava ili neko drugi po njezinome ovlatenju.2 Pravna pravila mogu biti: zabranjujua, nareujua, ovlatujua, imperativna, opa i posebna. Vie pravnih pravila sainjavaju pravni institut, a koji se bavi ureenjem iste vrste drutvenih odnosa, npr. cstovni prijevoznik. Vie pravnih instituta ini granu prava (skup srodnih instituta koji ureuju ire podruje drutvenih odnosa, npr. Pometno pravo je posebna grana prava, koju ine prava pojedinih grana prometa, primjerice: cestovno pravo, eljezniko pravo, pomorsko pravo...). Pravno pravilo sadri tri bitna elementa: hipotezu (dio pravila kojim se odreuju sluajevi kada e se pravno pravilo primjenjivati), dispoziciju (dio pravila koji odreuje na koji nain e se ponaati subjekt na kojeg se pravilo odnosi) i sankcija (dio pravila koji odreuje sankcije koje e snositi onaj tko se nije pridravao pravnog pravila). Na pitanje: o
1 2

Ratko Zelenika, Prometni sustavi, Ekonomski fakultet u Rijeci, Rijeka 2001. str 120. Ratko Zelenika, Prometni sustavi, Ekonomski fakultet u Rijeci, Rijeka 2001. str. 120

sve treba regulirati u saobraaju? Potrebno je dosta vremena za obrazloenje. Potrebna je regulacija u podruju organizacije saobraaja, u podruju saobraajne tehnike i tehnologije (...), ali mi emo se bazirati na podruje regulisanja saobraajanog trita. U regulaciji saobraajnog trita znaajnu ulogu ima drava. Regulisanje saobraajnog trita je nuno iz vie razloga. Djelovanje drave je usmjereno u pravcu realizovanja odreenih razvojnih ciljeva. Regulacija saobraajnog trita pojavila se ve u poetku stvaranja savremenog saobraajnog sistema. Naime, saobraaj je u poetku bio u funciji osvajanja tuih teritorija (Svi putevi vode u Rim), eksploatacije prirodnih bogatstava i sl. Razvojem saobraaja, on postaje nuan dio proizvodnje i potronje, te se vremenom zahtijevala sve vea regulacija saobraajnog trita. poetku (u drugoj polovini XIX i poetkom XX vijeka) je bila usmjerena na kontrolu monopolskog poloaja eljeznice. Regulacija se posebno ispoljava 30-ih godina ovog vijeka, u vrijeme svjetske ekonomske krize. U tom periodu se smatralo da ograniavanje slobodne trine konkurencije predstavlja samo privremenu mjeru, koja je nastala kriznim stanjem privrede, ali se do 1960-ih godina, regulacija saobraajnog trita ne samo zadrala ve je i dalje jaala.3 Savremeno saobraajno trite, kao to je ve reeno, funkcionie u uslovima znaajnog prisustva dravne regulative. U savremenim uslovima prisutnost odreenog regulisanja odnosa na tritima roba i usluga je objektivna nunost i stvarnost. U podruju ekonomike transporta, moraju se regulirati brojna pitanja i brojni odnosi koji se redovito javljaju u svim segmentima i svim elementima transportnih sustava kao to su: u procesu proizvodnje transportne usluge, u podruju transportnih tarifa, u podruju parametara uspjenosti i stabilnosti transportnih trgovakih drutava, u proizvodnji prometne infrastrukture... Kao najbitniji razlozi regulisanja saobraajnog trita istiu se sljedei: Imperfektnost saobraajnog trita (nesavrenost strukture ovog trita); Veoma izraeni eksterni efekti djelatnosti saobraaja; Naglaeni javni-drutveni interes za funkcionisanje saobraajnog trita.

Dr. Vladan Boi, Dr.Stojan Novakovi, Ekonomija saobraaja, Beograd, 1999.g, str. 337

1.1. Instrumenti regulisanja saobraajnog trita

Brojni su i razliiti instrumenti koji se koriste u sporovoenju politike regulisanja saobraajnog trita. U primjeni su najee sljedei instrumenti: Propisivanje obaveza javne slube Kontrola prevoznih cijena Ograniavanje kapaciteta ponude i slobodnog pristupa tritu Kontrola investicija Fiskalni instrumenti Monetarni instrumenti Propisivanje obaveza javne slube predstavlja svakako jedan od najstarijih instrumenata regulisanja saobraajnog trita. Propisivanje ovih obaveza poelo je da se primjenjuje na eljeznici. Sa razvojem mlaih saobraajnih grana i njihovim ukljuivanjem na trite transportnih usluga obaveze javne slube su prenijete i na njih, kod obavljanja pojedinih vrsta prevoza. Kontrola prevoznih cijena takoe je tradicionalan instrument regulisanja saobraajnog trita. Ostvaruje se tako to drava direktno odreuje visinu ovih cijena( rijei sluaj), ili to vri odobravanje cijena koji odreuju transportna preduzea(ei sluaj). Ograniavanje kapaciteta i pristupa tritu, kao instrument regulisanja odnosa na saobraajnom tritu, diferencirano se primjenjuje po pojedinim vidovima transporta. Ovaj instrument se najvie koristi za ograniavanje kapaciteta drumskog saobraaja Kontrola investicija, kao instrument dravnog regulisanja odnosa na saobraajnom tritu, je bitna ekonomska poluga preko koje se moe uticati na konkurentnost pojedinih vidova transporta, a samim tim i pojedinanih firmi u okviru tih vidova. Fiskalni instrumenti imaju raznovrsne oblike, od kojih su svakako najei takse, carinske dadbine i razliite vrste poreza. Monetarni instrumenti su takoe u funkciji posrednog regulisanja odnosa na saobraajnom tritu. Njima se opredjeljuju uslovi finansiranja reprodukcije, izgradnje, modernizacije i rekonstrukcije infrastrukturnih, kao i uslove nabavke mobilnih kapaciteta.
6

1.2 Imperfektnost saobraajnog trita

Da bi trite svoju alokatorsku, a takoe i druge svoje funkcije, efikasno obavljalo podrazumijeva se savrenost trine strukture. Uz svu opreznost, objektivna analiza ukazuje da saobraajno trite ima izraene nedostatke u svojoj strukturi. Odnosno, opte prihvatljiv je stav da na ovom tritu egzistiraju elementi izraene imperfektnosti. Imperfektnost saobraajnog trita, uzrokovana je kako karakteristikama transportne ponude tako i karakteristikama tranje za prevozom. Prilagoavanje potrebama za transport je teko, jer saobraj ne moe pratiti jaku dinamiku potranje (promjene u potrebama). U razmatranju elemenata ponude koji utiu na nesavrenost strukture transportnog trita prije svega treba istai izraenu nefleksibilnost faktora proizvodnje u transportu, kao i nemogunost fleksibilnog prilagoavanja obima ponude zahtjevima tranje u kraim, pa i relativno duim, vremenskim periodima. Poznato je naime, da infrastrukturni saobraajni kapaciteti zahtijevaju ogromna ulaganja i da predstavljaju kapitalno najintezivnije privredne investicije. Infrastrukturni kapaciteti, kao satavni dio transportne ponude, grade se dakle da zadovolje oekivanu tranju za prevozom u veoma dugom narednom periodu. Sa stanovita ekonomske reprodukcije saobraajne infrastrukture vano je da postoje izvjesni elementi koji se tretiraju kao nepovratne investicije, jer ukoliko doe do prestanka korienja jedne saobraajnice ovi elementi su u potpunosti izgubljeni kao dio nacionalnog bogastva. Karakteristike tranje za prevozom takoe uzrokuju odreene elemente imperfektnosti saobraajnog trita, odnosno oteavaju efikasno ostvarivanje funkcije trita, u uslovima dejstva autonomnih trinih mehanizama. Ispoljavanjem tranje za prevozom u tano definisanim vremenskim intervalima i na strogo definisanim relacijama, izmeu tano definisanih prostornih taaka izvorita i odredita prevoza, bitno opredjeljuje nefleksibilnost tranje. Cijenovna neelastinost tranje za prevozom takoe je faktor njene nefleksibilnosti. Da je tranja za prevozom cjenovno neelastina, pokazale su brojne empirijske analize. Kao primjer moemo uzeti navode Mayera, R., koji se odnose na koeficijente cjenovne elastinosti tranje za prevozom putnika u SAD-u: u eljeznikom saobraaju -0,354; kod putnikih automobila -0,358; u autobuskom saobraaju-0,740; u vazdznom saobraaju -0,535.4 Cijenovna neelastinost tranje za prevozom ukazuje na smanjenje mogunosti korienja klasinog trinog cijenovnog mehanizma za uspostavljanje ravnotee na transportnom tritu.
4

Mayer, R., Techniques of Transport Plnning, Transport research program, Washington, 1972, str. 142.

1.3 Eksterni efekti saobraaja i regulacija saobraajnog trita

Saobraaj je nuan uslov proizvodnje i potronje, omoguava drutvenu podjelu rada, ubrzava teritorijalnu raspodjelu rada i vri veoma znaajne funkcije u funkcionisanju i razvoju privrede. Dakle, saobraaj je uslov reprodukcije (proces obnavljanja proizvodnje). Takva uloga saobraaja podrazumijeva njenu povezanost sa svim ostalim dijelovima privrede. Terminologijom teorije sistema, sistem saobraaja povezan je sa izuzetno velikim brojem sloenih veza sa ostalim podsistemima privrede kao velikog ekonomskog sistema. Transportovanjem roba i ljudi saobraaj prua infrastrukturu za funkcionisanje ukupne privrede i ivota savremenog ovjeka. Uz svu zasnovanost pojaane uloge drave i njenog regulatornog mehanizma na transportnom tritu, uvijek se namee pitanje irine, naina i pristupa primjenjivane regulative. ak i onda kada je regulacija argumentovano zasnovana javljaju se razlozi za ozbiljne prigovore. Jedan od tih prigovora odnosi se na pitanje suverenosti potroaa (korisnika). Tj. smatra se da intervencija drave moe dovesti do naruavanjasuverenosti korisnika prevoza.

1.4 Javni interesi i regulacija saobraajnog trita

Osim spreavanja konkurencije i neutralisanja negativnih eksternih efekata, regulacija saobraajnog trita zagovara se i iz razloga ostvarivanja odreenih ciljeva koji se definiu kao ciljevi od opteg (javnog) interesa. Dok je u prva dva sluaja intervencija drave na saobraajnom tritu usmjerena na kreiranje vee trine efikasnosti, dravna intervencija, ima za cilj modifikaciju oekivanih rezultata trine konkurencije, koji se politikom odlukom proglaavaju za opti (javni) interes. Taj interes u dobroj mjeri i arbitralno opredjeljuje. Skala pitanja koja se mogu proglasiti za pitanja od opteg znaaja, a samim tim i javnog interesa jeste dosta iroko. Dakle, u posmatranom vremenskom periodu javni interes predstavlja ono to donosioci ekonomsko-politikih odluka proglase za pitanja od posebnog drtvenog znaaja. Kao primjer emo navesti zatitu ivotne sredine i proizvodnju i potronju energije. Za razliku od naprijed dva istaknuta pitanja koja se artikuliu kao pitanja od opteg interesa na nivou ukupne privrede, za javni interes mogu biti proglaena i pitanja koja se tiu samo saobraajnog sistema. Jedan od primjera je roglaavanje pitanja bezbjednosti prevoza kao problema od posebnog javnog interesa.

2. Liberalizacija saobraajnog trita

2.1. Liberalizam, pojam liberalizacije
Liberalizam je zajedniki naziv za politike ideologije koje se zalae za dravno ureenje kojemu je cilj to je mogue vea sloboda pojedinca postignuta kroz demokratski proces pod zatitom pravne drave. Jedna od alternativnih definicija liberalizam navodi kao ideologiju kojoj je cilj postizanje slobode pojedinca na raun drutvene jednakosti i drutvene stabilnosti. Liberalizacija je izraz koji u najirem smislu oznaava uvoenje novih pravnih propisa koji za posljedicu imaju uklanjanje prethodnih ogranienja i restrikcija u raznim oblastima drutvenog ivota.

2.2. Liberalizacija transporta i saobraaja

Liberalizacija transporta i saobraaja postupak je uklanjana institucionalnih i drugih ogranienja i prepreka u procesima proizvodnje transportnih odnosno saobraajnih usluga, a to omoguuje nesmetano djelovanje ekonomskih zakona i zakonitosti na aktivnostima nacionalnih i vie nacionalnih saobraajnih sustava. To praktiki znai da liberalizaciju transporta i saobraaja treba shvatiti i tumaiti kao specifinu privrednu doktrinu laissez faire aktivnih uesnika u trasportnim i saobraajnim sistemima, odnosno u svim procesima proizvodnje transportnih i prometnih usluga na nacionalnom i meunarodnim transportnim i saobraajnim tritima. Proces transporta liberalizacije odnosno saobraaja afirmira se vie od tristo godina, dokazujui svoju vanost i pozitivan uticaj na rast i razvoj privrednih i izvanprivrednim djelatnostima i ekspanziju razvijenih drava. Liberalizacija transporta i saobraaja oznaava i injenicu da e opstanak i dalji rast i razvoj transportnih i saobraajnih preduzea na transportnom i prometnome tritu ovisiti o lojalnoj konkurentskoj utakmici koja e implicirati smanjenje manipulaciskog transportnih trokova, odnosno racionalizaciju proizvodnje saobraajnih usluga i poveanje sigurnosti i brzine transporta predmeta prometovanja i operacija u vezi sa transportom. To, zapravo, znai da liberalizacija transporta i saobraaja u najradikalnijem smislu podrazumijeva i odrivi razvoj transporta i saobraaja. Ukidanje trgovinskih i drugih ogranienja u Evropskoj Uniji nudi brojne mogunosti transportnim i prometnim preduzeima posebno na proirenom evropskom prometnom tritu, ali iistovremeno brojne opasnosti koje se javljaju kao posljedica pojaane konkurencije. Postepeno proirenje Evropske Unije prema
9

istoku omoguuje dodatno proirenje prometnog trita, to stvara dodatne pogodnosti za transportna preduzea unutar najveeg, najznaajnijeg i svakako najkompetitvivnijeg segmenta svjetskog prometnog trita. Ali, privredna i prometna integracija, utemeljena na logistikim i liberalistikim naelima, predpostavlja komplementarnost i kompatibilnost tehnike prometa tehnologije prometa, organizacije prometa ekonomike prometa i prava prometa svih aktivnih uesnika integralnog saobraajnog sistema, bez kojeg nije mogue osigurati brzu, sigurnu i racionalnu proizvodnju prometnih usluga. Takve se prometne usluge trebaju temeljiti na ISO-normama, zdravoj konkurenciji, odnosno primjerenoj doktrini laissez faire. Na integralnome liberaliziranom transportnom, odnosno prometnom tritu uspjeno i uinkovito e poslovati transportne i prometne alijanse, koje e kao megatransportni i saobraajni sistemi na evropskom i svjetskom transportnom i prometnom tritu diktirati posebna pravila liberalizma. Transportne i prometna preduzea iz tranziciskih drava trebaju stvarati pravne i privredne okvire za postepeno prilogoavanje i prikljuivanje takvim alijansama, jer e u suprotnom sluaju doi u pitanje ne samo njihov rast i razvoj nego i opstanak na veoma turbuletnom prometnom tritu. U takvoj konstataciji odnosa na integralnom liberaliziranom transportnom i prometnom tritu, mnoga e transportna i prometn preduzea svoj spas traiti u proizvodnji transportnih, odnosno prometnih usluga kao niapreduzea. Svi aktivni uesnici svih nivoa transportnih i saobraajnih sistema: nacionalnih, vienacionalinih, integriranih...trebaju imati na umu injenicu da se svi oni moraju suoiti sa daljnim razvojem i afirmacijom liberalizacije transporta i prometa bez obzira na njene trenutne povremene i trajne negativne i pozitivne uinke. Proces liberalizacije saobraaja, odnosno transporta treba promatrati, izuavati, i implementirati na temeljnim spoznajama protekcionozma, regulacije, deregulacije i privatizacije openito, a posebice transporta i saobraaja, ali i na spoznajama razvoja i afirmacije globalizacije openito.

3. Deregulacija saobraajnog trita

3.1. Pojam deregulacije

10

Pojam deregulacije naglaava naela i zakonitosti slobodnog trita i to nastoji postii smanjenjem dravne intervencije i administrativnih ogranienja. U skladu s tim, cilj joj je poticanje konkurencije i efikasnosti rada te unapreenje podjele rada i alokacije resursa u saobraaju. Prema tome, deregulacija je bila odgovor na nepovoljne uinke regulacije koji su postajali sve izrazitiji i koji su u strunoj javnosti izazivali mnoge prigovore. Tako je stvoren jak politiki pokret kojem su kao glavni razlog za uvoenje deregulacije posluili podaci prema kojima se regulacija sve vie pretvarala u prepreku za poveanje efikasnosti, porast inovacija, snienje cijena i za racionalno koritenje resursa.

3.2. Pocetak i proces deregulacije

Proces deregulacije poeo je u Americi i proirio se na cijeli svijet. Deregulacija unutar privrednog sistema ima slijedee uinke: izravna zainteresiranost osamostaljenih subjekata koji sudjeluju u procesu pruanja prijevoznih usluga i openito usluga u saobraajnom sistemu; proirenje i osuvremenjivanje prijevoznih i prijenosnih kapaciteta u saobraaju; motiviranost sudionika u prijevozu i prijenosu za stalnu edukaciju i osposobljavanje strunog kadra; vea kvaliteta prijevoznih i prijenosnih usluga na transportnom tritu; funkcionalna adaptacija ponude prema zahtjevima trita; poveanje sigurnosti u odvijanju saobraajnog procesa, kako u prijevozu ljudi i tereta tako i u prijenosu poruka i priopenja; zadovoljavanje ekolokih minimuma, kao temeljne pretpostavke za odvijanje saobraaja u brojnim zemljama (npr. primjena katalizatora u osobnim vozilima, smanjenje buke pri uzlijetanju zrakoplova i dr.). U pristupu definisanja koncepta deregulacije saobraajnog trita potrebno je istai bitne polazne osnove, koje determiniu to definisanje. Ovdje emo ih ukratko istai. Prvo, savremeno saobraajno trite je jedno od najrazvijenijih pojedinanih trita. Ponuda na ovom tritu je razvijena, diferencirana i konstituisana od ponude razliitih vidova transporta, koji meusobno konkuriu u zadovoljavanju potranje za prevozom. Svi vidovi transporta imaju odreene konkurentske prednosti na pojedinim segmentima transportnog trita.

11

Drugo, saobraajno, kako zbog karakteristika ponude, tako i zbog karakteristika potranje, odlikuje znaajnom imperfektnou (nesavrenou trine strukture), i hendikepom u efikasnom autonomnom vrenju svojih funkcija, prije svega, funkcije efikasnog alociranja resursa. To opravdava prisustvo regulativnih mjera koje treba da preduprijete negativne efekte autonomnog trinog mehanizma. Izuzetno veliki eksterni efekti saobraaja obezbjeuju ovoj djelatnosti status djelatnosti od posebnog drutvenog i javnog interesa, to dalje osnauje potrebu regulacije prometnog trita. Potreba za regulacijom javlja se i u onim sluajevima kada na odreenim segmentima postoje elementi izraene monopolske strukture, odnosno monopolske pozicije transportera. Tree, visok stepen regulisanosti saobraajnog trita rezultira u smanjenoj efikasnosti korienja uloenih resursa, u sputavanju dejstva trinih mehanizama, i u gubljenju onih efekata koje slobodna i zdrava konkurencija zakonito obezbeuje. Prisutnost tog problema rezultirala je u opredeljenju za deregulacijom transportnog trita. Tenja ka deregulaciji danas je opredeljujui trend u politici regulisanja odnosa na ovom tritu. Ovaj trend ve ima znaajnu vremensku dimenziju, pri emu je oigledno da se proces deregulacije i odvijaja relativno sporo, ali se sa protekom vremena intezivira i progresivno zaivljava u praktinoj politici. Oigledno je dakle da koncept deregulacije treba da uvai sva tri naprijed istaknuta momenta: konkurentnost, imperfeknost i neophodnost odreenog regulisanja i neophodnost slobodne konkurencije.

3.3. Sadanjost i budunost deregulacije saobraajnog trita

Promjene na prometnom tritu u proteklih est desetljea veu se za dva znaajna razdoblja. Za prvo je razdoblje izmeu dva svjetska rata, svojstveno ogranienje trinih snaga u prometnom sektoru, kao to su nadzor cijena, primjena licenci za ulazak na trite, proirenje javnog vlasnitva, jaanje obaveza prijvoznika i planiranje prometne infrastrukture. Neposredno poslije drugog svjetskog rata dolazi do jo veeg proirenja tog nadzora i uvoenje istananijih mjera za utvrivanje cijena, za reguliranje kvalitete i kvantitete slube prijevoza Ono to je uslijedilo na kraju 1970-ih godina, najavilo je poetak drugog razdoblja to je otvorilo proces liberalizacije na trasportnom tritu, ukljuujui veu slobodu u odreivanju cijena, lakem ulasku na trite i poveanu ulogu privatnog sektora. Dosad postignuti uinci deregulacije navode na dva zakljuka. Prvo, oni koji su bili najvatreniji pobornci dergulacije oito su pretjerali u procjeni moguih koristi od njene primjene. Drugo, oni koji su bili neskloni deregulaciji, nisu dali niti
12

dovoljno teoretskih niti empirikih dokaza to bi doveli u pitanje korisnost njene primjene.

4. Trini aspekt i korisniki zahtjevi

Na saobraajnom tritu mora postojati puna sloboda izbora vida transporta i konkretnog transportera od strane korisnika prevoza. Ovaj stav nije sporan, pa je prisutan kako u teorijskim, tako i u empirijskim koncipiranjima saobraajne politike, i u periodu u kome rasprave o liberalizaciji i deregulaciji nisu bile tako aktuelne. Naprijed istaknuto podrazumijeva da korisnik nikakvim regulativnim mjerama ne moe biti sputavan u izboru transportera. Odluka korisnika iskljuivo je stvar njegove percepcije i njegovog vrednovanja konkurentskih prednosti alternativnih ponuaa transportnih usluga. Korisnika naravno ne interesuje zato se ponuai razlikuju po pojedinim elementima konkurentnosti (brzini, cijeni, bezbijednosti, urednosti, tanosti itd.). Njegova odluka poiva na vredovanju onoga to oni nude. Podrazumijeva se takoe, da transporteri instrumentima svoga marketing aktivno djeluju na korisnike da izaberu njihovu ponudu, odnosno daje preferiraju u odnosu na ponudu konkurencije. Liberalizacija transportnog trita podrazumijeva punu samostalnost i slobodu transportera u kreiranju i voenju njihove poslovne politike. Ta sloboda odnosi se na slobodu kombinovanja svih instrumenata . Zato liberalizacija iskljuuje primjenu regulatornih mjera koje se odnose na formiranje i kontrolu prevoznih cijena, ogranienja kapaciteta i pristupa tritu i sl. U sluajevima da se neka ogranienja ipak zadre, zbog razloga opteg, ekonomskog, socijalnog i javnog interesa onda transporterima mora da se obezbijedi realna nadoknada (kompenzacija) izgubljenih prihoda po tom osnovu. Liberalizacija i slobodna konkurencija mogu da daju oekivane efekte samo onda ako se odvijaju u nediskriminatorskim uslovima privreivanja. To vai kako u sluaju meugranske i unutargranske konkurencije na datom nacionalnom transportnom tritu, tako i u sluaju liberalizovanja konkurencije izmeu transportera razliite nacionalne (dravne) pripadnosti na objedinjenom tritu. I u jednom i u drugom sluaju podrazumijeva se neophodnost ujednaavanja uslova privreivanja.

5. Zakljuak
Harmonizacija uslova privreivanja na saobraajnom tritu je pretpostavka njegovog liberalizovanja. Brojni su aspekti i domeni koji zahtijevaju preduzimanje mjera za ujednaavanje uslova privreivanja, poev od tehnikih propisa i
13

standarda, preko uslova razvoja i reprodukovanja infrastrukture, ekonomske zasnovanosti i realnosti cijena kotanja, politike cijena, tretmana ekstemih (ekolokih) trokova, do nediskiminatorskih monetarnih i fiskalnih rjeenja i zahvatanja. Posebnu tekou za obezbjeivanje ravnopravne startne pozicije pojedinih vidova transporta predstavlja nasljee iz prolosti, odnosno hendikepi koji su rezultat neravnopravnog tretmana pojedinih saobraajnih grana u blioj i daljoj prolosti. lako se harmonizacija odnosi na stvaranje jednake startne pozicije za konkurentski nastup svih vidova transporta, ona je ipak posebno bitna za ravnopravne konkurentske odnose drumskog saobraaja i eljeznice. Koncept nediskriminatorskog, ravnopravnog tretmana svih vidova saobraaja podrazumijeva da njihova cijena kotanja treba da sadri realan iznos svih trokova koje oni prouzrokuju. Harmonizacija, odnosno ujednaavanje uslova privreivanja na transportnom tritu stvara pretpostavke i za liberalizovanje pristupa tritu i liberalizovanje prevoznih cijena. Odnosno, harmonizacija uslova privredivanja obezbjeuje pretpostavke za uklanjanje neposrednog regulisanja i kontrole prevoznih cijena od strane drave.

Literatura
Marija Dragievi, Ekonomika i novi razvoj, Alinea, Zagreb, 1996.
14

 Ratko Zelenika, Prometni sustavi, Sveuilite u Rijeci, 2001. godine V. Boi, S. Novakovi, Ekonomika saobraaja, sa elementima logistike, Ekonomski fakultet, Beograd, 1996. godine Perii, Radai, imulik, Ekonomika prometnog sustava, Sveuilite u Zagrebu, Fakultet prometnih znanosti, Zagreb Internet: www.wikipedija.com

15