ZBORNIK RADOVA PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET SVEZAK GEOGRAFIJA Izdava: Univerzitet u Tuzli Prirodno-matematiki fakultet Za izdavaa: Dr. sc.

Fehim Dedagi, dekan Odgovorni urednik: Dr. sc. Salih Kulenovi, redovni profesor Ureivaki odbor: Dr. sc. Salih Kulenovi, redovni profesor Dr. sc. Izet Ibrelji, redovni profesor Dr. sc. Ibrahim Buatlija, redovni profesor Dr. sc. Ibrahim Ahmetaj, vanredni profesor Dr. sc. Hasan Zoli, redovni profesor Dr. sc. Alija Sulji, docent Dr. sc. Nusret Mujagi, docent Tehniki urednici: Mr. sc. Semir Ahmetbegovi Mr. sc. Sabahudin Smaji tampa: "OFF-SET" Tuzla Za tampariju: Sadika Muri, direktor Tira: 150 komada Izlazi godinje Odlukom Senata Univerziteta u Tuzli, broj 03-6125-11.8/04, od 17.12.2004. godine odobreno je izdavanje ovog zbornika. Prema miljenju Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke, broj 04-15-59-1/05, od 06.01.2005. godine ovaj Zbornik je, shodno lanu 18. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga, osloboen plaanja poreza na promet.

ISSN: 1840-0515

SADRAJ 1. GEOGRAFIJA, EKONOMIJA I SAVREMENA ENERGETSKO-RESURSNA GEOPOLITIKA GEOGRAPHY, ECONOMY AND CONTEMPORARY ENERGETIC-RESOURCE GEOPOLITICS Dr. I. Ibrelji, Mr. D. Meanovi, A. Zaimovi TRANSGRANINA SARADNJA KAO FAKTOR REGIONALNOG RAZVOJA PRIMER ELEZNIKOG SAOBRAAJA IZMEU SRBIJE I BOSNE I HERCEGOVINE CROSS-BORDER COOPERATION AS A REGIONAL DEVELOPING FACTOREXAMPLE, RAILWAYS BETWEEN SERBIA AND BOSNIA AND HERZEGOVINA Dr. . Komlenovi, Mr. E . Mani KULTURNO-HISTORIJSKE ZNAMENITOSTI I ETNOGRAFSKI SADRAJI NA PODRUJU OPINE SREBRENICA KAO TURISTIKI MOTIVI CULTURALLY-HISTORIC SIGHTS AND ETHNOGRAPHIC CONTENTS IN THE AREA OF SREBRENICA MUNICIPALITY AS A TOURISTICAL MOTIVES Dr. S. Kulenovi, Mr. S. Smaji, Mr. A. Kadui, Mr. S. Ahmetbegovi, Mr. F. Kudumovi OBIM, DINAMIKA I STRUKTURA INVESTICIJA NA PODRUJU OPINE KALESIJA U PERIODU OD 1970. DO 2005. GODINE SCOPE, DYNAMICS AND STRUCTURE OF INVESTMENTS ON THE TERRITORY OF KALESIJA MUNICIPALITY IN THE PERIOD FROM 1970 TO 2005 Mr. D. Meanovi PROMJENE U NIVOU (I OCJENA) PRIVREDNE RAZVIJENOSTI I DINAMIKA RASTA DRUTVENOG PROIZVODA OPINE KALESIJA U PERIODU OD 1970. DO 2002. GODINE CHANGES IN THE LEVEL (AND ASSESSMENT) OF ECONOMIC DEVELOPMENT AND THE DYNAMICS OF GROWTH OF DOMESTIC PRODUCT OF KALESIJA MUNICIPALITY IN THE PERIOD FROM 1970 TO 2002 Mr. D. Meanovi STVARANJE POSLIJERATNOG IDENTITETA GRADOVA U BOSNI I HERCEGOVINI - NOVI TRENDOVI ILI NOVI URBICID THE CREATION OF AFTER WAR CITYS IDENTITY IN BOSNIA AND HERZEGOVINA - NEW TRENDS OR NEW URBICIDE Dr. N. Mujagi OSVRT NA TERITORIJALNI I POPULACIONI RAZVOJ GRADA TUZLE REVIEW OF THE TERRITORIAL AND POPULATION DEVELOPMENT OF THE CITY OF TUZLA Mr. D. Dafi URBANOGEOGRAFSKI RAZVOJ GRADA TENJA URBAN-GEOGRAPHICAL DEVELOPMENT OF CITY TEANJ Mr. A. Kadui, Mr. F. Kudumovi, Dr. S. Kulenovi 7

2.

17

3.

27

4.

43

5.

51

6.

59

7.

73

8.

87

9.

RAZVOJ SEOSKIH NASELJA OPINE TEANJ DEVELOPMENT OF RURAL SETTLEMENTS OF MUNICIPALITY TEANJ Mr. A. Kadui NEKE KARAKTERISTIKE DEMOGRAFSKOG RAZVOJA PERIPANONSKE MAKROREGIJE BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 1991-2003. GODINE SOME CHARACTERISTICS OF DEMOGRAPHICAL DEVELOPMENT PERIPANONIC MACROREGION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN PERIOD 1991-2003. YEAR Mr. F. Kudumovi, Mr. A. Kadui PROMJENE U DEMOGRAFSKOM RAZVOJU PLANINSKO-KOTLINSKE MAKROREGIJE BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 1991-2003. GODINE CHANGES IN DEMOGRAPHICAL DEVELOPMENT OF MOUNTAIN-WALLEY MACROREGION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN PERIOD 1991-2003. YEAR Mr. F. Kudumovi STANOVNITVO OPINE GRAANICA POPULATION OF THE GRAANICA MUNICIPALITY Dr. S. Kulenovi, Mr. D. Dafi, A. Zaimovi DOBNA STRUKTURA STANOVNITVA OPINE TUZLA U PERIODU 1953.1991. GODINE AGE STRUCTURE OF TUZLA MUNICIPALITY POPULATION IN PERIOD 1953.-1991. Dr. S. Kulenovi, Mr. E. Jahi NEKE ANTROPOGEOGRAFSKE ODLIKE NASELJA URISII SOME ANTHROPOGEOGRAPHICAL FEATURES OF URISII SETTLEMENT Dr. A. Sulji PRIHVAT BONJAKIH PROGNANIKA I IZBJEGLICA U TUZLU ZA VRIJEME RATA 1992.-1995. GODINE PRILOG PROUAVANJU PRISILNIH MIGRACIJA BOSNIAK REFUGEES AND DISPLACED PERSONS HOSTED IN TUZLA DURING THE WAR 1992-1995. - ADDITION TO EXAMINATION ON FORCED MIGRATIONS Dr. A. ozi, Dr. A. Sulji KLIMA U SLIVU RIJEKE SPREE I NJENE SPECIFINOSTI CLIMATE IN THE SPREA RIVER BASIN AND ITS COMMON CARACTERISTICS Mr. S. Smaji, Mr. S. Ahmetbegovi PROBLEM VISOKIH VODA NA PROSTORU GORNJE SPREE COMMON PROBLEMS WITH OVERFLOW IN THE GORNJA SPREA AREA Mr. S. Ahmetbegovi, Mr. S. Smaji MORFOSTRUKTURNE ODLIKE SLIVA RIJEKE SOLINE MORPHOLOGICAL CHARACTERISTIC OF SOLINA RIVER BASIN E. Hadimustafi, Dr. A. Sulji, Dr. A. Barakovi FIZIONOMSKA DIFERENCIJACIJA SLIVA RIJEKE JALE PHYSIOGNOMIC DIFFERENTIATION OF THE JALA RIVER BASIN Mr. S. Smaji, Mr. S. Ahmetbegovi

101

10.

117

11.

127

12.

137

13.

151

14.

161

15.

171

16.

187

17.

201

18.

211

19.

219

20.

ORGANIZACIJA PROFESIONALNOG RAZVOJA NASTAVNIKA GEOGRAFIJE U ZEMLJAMA EVROPE ORGANIZATION FOR PROFESSIONAL DEVELOPMENT OF GEOGRAPHY TEACHERS IN THE EUROPEAN COUNTRIES Dr. . Komlenovi, Mr. D. Malini INOVATIVNI NAINI IZVOENJA NASTAVE IZVAN UNIVERZITETSKIH UIONICA: "ISKUSTVENO UENJE" KAO NASTAVNI METOD U VISOKOM OBRAZOVANJU I NAIN PODRKE LOKALNIM ZAJEDNICAMA KOJE SU PREIVJELE GENOCID U BIH TAKING HIGHER EDUCATION BEYOND THE CLASS ROOM: EXPERIENTIAL LEARNING IN HIGHER EDUCATION AND CAPACITY BUILDING IN POST-GENOCIDE COMMUNITIES IN BIH H. Halilovi PLANIRANJE I PRIPREMANJE NASTAVNIKA GEOGRAFIJE ZA IZVOENJE NASTAVE LESSON PLANNING AND PREPARATION OF A GEOGRAPHY TEACHER IN ORDER TO DELIVER A LESSON Mr. E. Jahi

229

21.

237

22.

251

Zbornik radova PMF 4 i 5, 7 16 (2007-2008)

Originalni nauni rad

GEOGRAFIJA, EKONOMIJA I SAVREMENA ENERGETSKO-RESURSNA GEOPOLITIKA GEOGRAPHY, ECONOMY AND CONTEMPORARY ENERGETIC-RESOURCE GEOPOLITICS Dr. Izet Ibrelji, redovni profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Tuzli, Mr. sc. Devad Meanovi, vii asistent, Azra Zaimovi, profesor geografije, Prirodnomatematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Saetak Savremena civilizacija je ve dui period dospjela u "narkotiku zavisnost" od energetskih resursa pa su i energetsko-resursni problemi veoma esto predmet debata na razliitim nivoima koje dobijaju razne forme i postaju sve intenzivnije. Danas se u svijetu svake godine proizvede i spali vie od deset milijardi tona uslovnog goriva to rezultira da se energetski resursi nezadrivo troe a istovremeno multipliciraju i ekoloki problemi pa je energija sve skuplja. Meutim, svijet ubrzano ulazi u fazu razvoja u kojoj nema skuplje energije od nedostatka energije. Ova tematika se moe posmatrati sa mnogo aspekata. U ovom radu se to znatno reducira pa se energenti svode na naftu i prirodni gas ali se svijet posmatra kao geopolitian u emu su geografija i ekonomija uglavnom objektivna datost. No, bez obzira na to, italac e vjerovatno ipak doi u situaciju da manje ili vie aktivno razmilja, ako nita drugo, onda barem o otvorenim pitanjima koja se ovdje postavljaju. Kljune rijei: geografija, ekonomija, energetika, resursi. Abstract The longer time modern civilisation fell in "narcotic dependence" of energetic resources and because of that energetic-recourse problems are very often a subject of debates in different levels which are getting different forms and becoming more intensive. Every year in the world it is produced and combusted more than 10 billion tones of conditional fuel and the result of that is unrestrainable consumption of energetic resources, ecological problems which are multiplying and energy is more expensive. However, world is quicken entering in developmental phase in which lack of energy is the most expensive energy. This topic can be observed with different aspects. In this paper these aspects are significantly reduced so that resources are reduced to oil and natural gas but world is observed as geopolitical in which geography and economy are mostly realities. But, without regard therewith, reader will probably come in situation to think actively less or more or at least think about an open questions which are mentioned here. Key words: geography, economy, energetic, resources.

I. Ibrelji, D. Meanovi, A. Zaimovi Uvod Prije nekoliko decenija kretanje trupa ili tajni razmjetaj raketa na odreenom geoprostoru su rezultirali bojazan nekih zemalja za sopstvenu bezbijednost. Posljednjih godina meutim, oskudica energetskih resursa, prije svega nafte i prirodnog gasa izaziva takoer bojazan za bezbijednost pojedinih zemalja. Energija dakle, sve vie postaje spoljnopolitiko oruje. Sticajem historijskih okolnosti odnosno posjedovanju Sibira potencijal novog oruja naao se najveim dijelom u vlasti Rusije. Koristei to ova zemlja nastoji da mnoge zemlje u svijetu ukljui u meusobnu mreu zavisnosti posjednika i korisnika energije. Da bi zatitili svoju energetsku infrastrukturu Evropljani proteiraju energetsku liberalizaciju odnosno reciprocitet u energetskim odnosima sa ovom zemljom kao i diversifikaciju izvora energije bez obzira to to mnogo vie kota. 1. Evropsko-ruska energetska integracija kao realna mogunost u Evropi budunosti Multiplikovanje energetskih linija na relaciji Istok-Zapad evropskog geoprostora odnosno integracija ovog Kontinenta u energetsku prije svega naftnu i gasnu mreu je, kao to je navedeno, predmet sve intenzivnijih debata koje imaju svoju geografsku, ekonomsku i geopolitiku komponentu. Najvaniji budui naftovodi i gasovodi trebaju u bliskoj budunosti da poveu energetske izvore u Rusiji i Centralnoj Aziji sa tritima u EU. Tranzitirajui ekstrahovane energente na ovoj relaciji proizvoai ostvaruju velike prihode a naftovodi i gasovodi treba da budu izvor prihoda i za zemlje kroz koje prolaze po osnovu transportnih tarifa i rastueg snabdijevanja ovim proizvodima. Rije je dakle, o "win-win" situaciji u kojoj svi imaju koristi. Sa ireg geostratekog aspekta energetsko povezivanje evroprostora dobiva osim ekonomske i odreenu geopolitiku sadrinu. Dosadanji integracijski procesi u Evropi bili su naime i ostali primarno ekonomskog karaktera i poeli su se odavno geografski oblikovati od Irske do Rusije (sa eventualno Turskom). Ekonomsku ekspanziju ovog dijela evroprostora kontinuirano je meutim, pratila manja ili vea oskudica resursa. Dostignuti nivo razvoja poetkom 21 stoljea i razvojni ciljevi u narednim decenijama jo vie potenciraju evropsku neophodnost raspolaganja odgovarajuim kvantumom, prije svega energetskih resursa. Rusija se, uz Srednji istok i Sjevernu Afriku, namee kao geografski i ekonomski veoma povoljan partner sa kojim bi se mogao ublaiti ovaj evropski deficit. Evropski integracijski proces u novonastalim okolnostima dobija novi geografski okvir vizionarske degolovske Evrope od Atlantika do Urala ili pak evroazijsku sadrinu u kome su na zapadnom dijelu locirani danas ve tradicionalni (kapital, tehnologija, znanje) a u istonom dijelu sve oskudniji energetski (nafta, gas, ugalj) resursi pa se saradnja meu njima namee sama po sebi. Prvi projekti na ovu temu se manje ili vie ubrzano operativno razrauju. Nakon projekata koji se odnose na transport nafte i gasa i prenos elektroenergije mogli bi uslijediti i projekti investiranja u magistralne puteve, koritenje vodenih puteva, izgradnju interevropske eljeznike mree, itd. Takvo interevropsko-rusko povezivanje dobija svoju potpuno novu geografsku i ekonomsku sadrinu. Rije je o geoprostorima od cca 4,5 odnosno 14,5 miliona km2. Ekonomsko-populacijski posmatrano, povezuje se geoprostor od cca 17 biliona GDP i cca 0,5 milijardi ljudi sa geoprostorom od 1,3 biliona GDP i cca 0,14 milijardi stanovnika. Ne zalazei u analizu navedenih numerikih indikatora, pregovaraka pozicija EU i Rusije u novom sporazumu o stratekom partnerstvu i saradnji ini se da je dobrim dijelom izjednaena. Evropljani koji pojedinano najee ve imaju odreene ekonomske i energetske bilateralne veze sa Rusijom kroz budui 8

Geografija, ekonomija i savremena energetsko-resursna geopolitika zajedniki sporazum zahtijevaju jednak pristup svih proizvoaa gasovodima i naftovodima, te odsustvo diskriminacije za strane investitore koji ele da participiraju u eksploataciji rudnog bogatstva na ruskoj teritoriji i prelazak Rusije iz sistema "imitacije demokratije" u okvire demokratskog sistema i ljudskih prava koji vae na Zapadu Evrope obzirom da po njima "Rusi nikad nisu upoznali istinsku demokratiju" 1) . U Rusiji se pak od EU trai ravnopravan tretman koji ne bi obuhvatio samo energetiku, a evropski zahtjevi i nametanje istovjetnih demokratskih standarda se tretiraju kao imperijalni kompleks. U sutini, po ruskom miljenju budue strateko partnerstvo Rusije i EU ukljuuje kompleksan proces tranzicije njihovih odnosa. U osnovi dakle, treba rijeiti dva krupna pitanja i to: zahtjev EU sa liberalizacijom energetike kojim se eli zatititi njena energetska infrastruktura od strane kontrole i rusko proteiranje manje ili vie prikrivenih protekcionistikih principa. U energetskoj geopolitikoj igri u Evropi sluaj Kosova je specifian i na njemu se prelamaju geopolitiki ali i energetski nesporazumi EU i Rusije. Naime, prema srbijanskim procjenama 2) kosovske rezerve uglja pretvorene u tone ekvivalentne nafte iznose preko 500 milijardi USD. Uz dugorone investicije u rekonstrukciju postojeih ("Kosovo A" i "Kosovo B") i izgradnju novih ("Kosovo C" i "Kosovo D") termoelektrana ovaj region bi mogao postati jedan od glavnih izvoznika elektroenergije u JIE. Prema ekspertima Svjetske banke "lignit je dakle, najvaniji izvor energije na Kosovu, ali ve postoje planovi i o gasovodu i eventualnoj izgradnji gasne elektrine centrale" 3) . Prema miljenju jednog skandinavskog politikog analitiara status Kosova je izmeu ostalog "indirektna igraka u geostratekoj igri svjetskih sila oko energetske sigurnosti Evrope, naftnih rezervi, budunosti UN i elje SAD da oslabe nacionalni suverenitet i time internacionalizuju kontrolu nad svjetskim resursima nafte i drugim prirodnim bogatstvima" 4) . Ovako (manje ili vie modifikovano) razmiljanje ima danas znatan broj pristalica. 2. Budui naftovodi i njihova geopolitika komponenta Evropske rezerve nafte locirane su najveim dijelom u sedimentnim zonama (osobito u lagunama) u prostoru vlane klime. Zapadna Evropa raspolae samo sa 1,5% svjetskih rezervi nafte uglavnom u norvekom i britanskom dijelu Sjevernog mora 5) dok Rusija i Kazahstan posjeduju 6,4% svjetskih naftnih resursa. Iz tog razloga "bitka za Kaspij" gdje se nalaze velike rezerve nafte i gasa sve vie dobiva na intenzitetu. Prema energetskim analitiarima EIA proizvodnja nafte bi se ovdje mogla najmanje dvostruko poveati do 2015. godine (na preko 4,3 miliona barela dnevno). Ruski proizvodni i transportni kapaciteti stiu vremenom na ovom geoprostoru sve veu konkurenciju. Kinezi su ve osigurali odreene koliine nafte nakon izgradnje kinesko-kazahstanskog naftovoda a ve se uveliko gradi i kinesko-kazahstanski gasovod. Tu je svakako i veliki ruski naftovod za Kinu kapaciteta 80 miliona tona nafte godinje koji se investicijski privodi kraju. Novoaktiviranim (2006. godine) meganaftovodom od Kaspija do turskog dijela Mediterana nastoji se to vie iskoristi centralnoazijske resurse i transportovati ih na
1) 2)

"Le Monde", Paris, 18.10.2006. "Kwh" br.398, Beograd, mart 2007. 3) "Ekonomist", br.388, Beograd, 29 oktobar 2007. 4) "Politika" Beograd, 21.01.2008 5) EIA 2007, str.10

I. Ibrelji, D. Meanovi, A. Zaimovi Zapad mimo Rusije. Naime, naftovodom Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC naftovod) dugakim 1760 km u koji je investirano (uglavnom od strane zapadnih kompanija) preko 4 milijarde USD transportovae se upoetku oko milion barela dnevno azerbejdanske nafte a u stratekim planovima (SAD prije svega) u ove isporuke bi se (zaobilazei Rusiju) ukljuile i centralnoazijske zemlje. Strateki cilj Zapada osloboditi se prevelike energetske zavisnosti od Rusije se na ovaj nain dobrim dijelom realizuje. Po Turcima, ijom teritorijom (u duini preko 1000 km) ova naftna magistrala prolazi i koji e samo na taksama po ovom osnovu zaraivati preko 300 miliona USD godinje ovo je "put svile" 21 stoljea. U trci za izgradnju novih naftno transportnih puteva ukljuene su posljednjih godina i balkanske zemlje prvenstveno kao vezivno tkivo izmeu kaspijskih resursa i EU potroaa. Prema nekim izvorima 6) 10-35 miliona tona ruske nafte bi uskoro trebalo da se transportuje naftovodom duine 280 km investicijske vrijednosti 0,7 milijardi USD iji bi vlasnici (51%) bile ruske kompanije na liniji Burgas-Aleksandropolis koji zaobilazi ekoloki kritine Bosfor i Dardanele. Drugi, konkurentni tzv AMBO ili ameriki naftovod (povezuje Albaniju, Makedoniju i Bugarsku) duine 895 km, kapaciteta 30-40 miliona t/god koji bi se gradio preteno amerikim kapitalom (cca 1,3 milijardi USD) bi povezivao Burgas i Vloru u Albaniji. Trei, Panevropski naftovod (PEOP) duine cca 1300 km i skoro trostruko veeg kapaciteta bi kotao cca 3,5 milijardi USD i jo bi vie trebao reducirati evropsku ovisnost od ruskog naftnog "ventila" obzirom da bi se nafta dopremala iz Azerbejdana, Turkmenistana i Kazahstana (nastavak naftovoda od Bakua do Supse) do sjevernog Jadrana uz direktno prikljuenje na Transalpski naftovod (koji snabdijeva Austriju i Njemaku) i imao bi i iru ekonomsku i ekoloku sadrinu (podzemni transport naftetrostruko, odnosno desetostruko jeftiniji od transporta brodovima, odnosno cisternama i reducirani broj tankera u sjevernojadranskim lukama). Ovdje se dakle radi o veem regionalnom integracijskom poduhvatu koji bi realizovala zajednika razvojna kompanija kroz partnerstvo javnog i privatnog sektora. PEOP bi po prvim procjenama predstavljao ekonomski rentabilan projekat i "ekoloki naftovod" ali i svojevrstan energetski most izmeu naftom bogatog Kaspija i trita EU i zauzimao bi vano mjesto na karti evropskih naftovoda.

Slika 1. Trasa budueg Panevropskog naftovoda

6)

"Ekonomist", Beograd, 19 mart, 2007

10

Geografija, ekonomija i savremena energetsko-resursna geopolitika 3. Prirodni gas kao budue spoljnopolitiko oruje Svjetske rezerve prirodnog gasa se procjenjuju 7) na maksimalnih 71 triliona kubnih stopa a njihova geografska distribucija po pojedinim zemljama je slijedea: U Rusiji se nalazi vie od etvrtine svih rezervi gasa u svijetu
S. Arabija 3,9 UAE 3,5 SAD 3,1 Nigerija 2,9 Alir 2,7 Venecuela 2,5 Irak 1,8

Rusija 27,8%

Ostatak svijeta 21,1 % Katar 15,1%

Iran 15,6 %

Slika 2. Svjetske rezerve prirodnog gasa po zemljama to se prirodnog gasa tie, kao to se uoava Rusija je u jo povoljnijoj poziciji u odnosu na Zapadnu Evropu. Naime, offshore rezerve Sjevernog mora predstavljaju samo 4% svjetskih rezervi gasa i relativno brzo e se iscrpiti u ritmu dananje ekstrakcije. Nasuprot tome, Rusija raspolae sa 25,6% svjetskih rezervi gasa (ispred Irana i Arabije) i najvei je izvoznik prirodnog gasa osobito iz leita zone Tjumena (srednji tok Oba), zapadnog Sibira i poluotoka Jamal. Posljednje procjene ukazale su na znatno vee rezerve ovog energenta u odnosu na ranije procjene u Centralnoj Aziji i Kini ali i na znaajnu korekciju rezervi na nie u Holandiji, Italiji, Norvekoj, Velikoj Britaniji i Nigeriji. Racio rezervi i oekivane proizvodnje procjenjuje se na 65 godina. Najvie se interregionalne gasne konekcije u budunosti oekuju na relaciji Rusija i Centralna Azija prema Atlantiku i Pacifiku dok bi se iz prostora Srednjeg istoka bilo za oekivati ekspanzivniji LNG izvoz pogotovo iz Katara prema Sjevernoj Americi i Evropi a iz Australije prema azijskim potroaima. Gas je danas regionalna roba jer je transport gasa jo uvijek primarno vezan za gasovode a globalno trite gasa je pak usko vezano za razvoj LNG terminala u kojima se tekui ohlaeni gas (na -160C) utae u specijalne brodove tankere i transportuje na veliku daljinu. Ekonomski isplativ transport je ve preko 2500 km a ovakva koncepcija distribucije gasa otvara i mogunost njegovih novih primjena. Dio isporuenog LNG-a moe biti distribuiran preko prihvatnih LNG terminala uz obalu ili rasplinjen i transportovan cjevovodima u unutranjost zemlje. Ovakvu distribuciju koriste odavno naroito Japan, Juna Koreja i jo neke druge zemlje. U susjednoj Hrvatskoj se privodi kraju studija izgradnje terminala na prostoru sjevernog Jadrana. Prema istom izvoru procjenjuje se da bi svjetska potronja gasa do 2030 godine mogla rasti po prosjenoj stopi od 1,9% godinje i narasti sa cca 100 triliona (2004) na cca 163 triliona kubnih stopa (2030). U zemljama OECD-a taj rast se procjenjuju po stopi od 0,4% a u ostalim zemljama od 2,6% (pri emu dominiraju Kina i Brazil sa stopom rasta od 4,1% godinje te Indija sa 3,5%). U OECD Evropi potronja gasa samo za proizvodnju elektroenergije se, prema raspoloivim podacima 8) poveala sa cca 1,5 miliona TJ (1990) na cca 5,3
7) 8)

EIA 2007, str. 40 www.pei magazine.com, May 2008.

11

I. Ibrelji, D. Meanovi, A. Zaimovi miliona TJ (2005) a do 2030 godine se prognozira prosjena godinja stopa rasta potronje ovog energenta od 1,4% i to prvenstveno u proizvodnji elektroenergije. Gasni koridor Istok-Zapad zasad poinje na istonoj obali Kaspijskog mora a prema eljama zapadnih energetskih stratega trebao bi poinjati dublje u evroazijskom prostoru zaobilazei Rusiju. Crno more postaje vaan dio ovog koridora a Turska kao nezaobilazna zemlja pri transportu energenata nastoji da to bolje valorizuje svoj geopolitiki poloaj energetskog transportnog mosta i pojaa uticaj u turkofonom prostoru Evroazije to je dobrim dijelom kompatibilno sa interesima SAD. U SAD se evropsku zavisnost od ruske energije korelira sa ruskim ekonomskim uticajem nad EU i slabljenjem transantlanskih veza. Geopolitike posljedice ruske energetske invazije na EU kako to smatraju ameriki analitiari e rasti u korelaciji sa koliinom ruske nafte i gasa koja ulazi u EU i sa izgraenim kapacitetima naftovoda i gasovoda. Pri tome treba imati u vidu da su lanice EU po ovom pitanju dosta razliitih stavova poevi od onih koje neprikriveno zastupaju ruske interese (Grka, Kipar) preko protagonista stratekog partnerstva (Francuska, Njemaka, Italija, panija) i "hladnih" pragmatiara (Velika Britanija, eka) do hladnoratovskih pristupa ovoj temi (Poljska, Estonija, Litvanija). Shodno tome svaka od ovih zemalja razvija i razliite ekonomske bilateralne odnose sa ruskim energosektorom a i konkretne ugovore o isporuci gasa zakljuuju odvojeno. Poseban problem u ovom kontekstu (uz odnose sa tranzitnim zemljama) su veoma niske ruske investicije u proizvodnju i istraivanje novih leita gasa u Rusiji to pri ekspanziji domae tranje u budunosti moe rezultirati problem ruskog gasnog bilansa u dugom roku i bez obzira to se velike koliine ovog energenta (po nekoliko puta niim cijenama) preuzimaju iz centralnoazijskih zemalja. Evropljani mogu u budunosti biti prisiljeni da neplanirano ulau kapital u rjeavanje eventualne gasne krize rezultirane ovakvim ponaanjem ruskih firmi. Pored toga, zabrinjavajui djeluje i mogunosti poveanja cijena ruskog gasa iznad "psiholokog praga" odnosno mimo uobiajenih kriterija koji vladaju na gasnom tritu u odreenom trenutku obzirom da se ponekad od strane ruskih gasnih menadera istie da je za evropske kupce najvanija stabilnost isporuka a ne cijena. Pri tome treba imati u vidu i injenicu da su proizvodni trokovi ruskih gasnih polja ("Jamal" i "tokman" prije svega) znatno vii od onih u Africi. Situaciju na ovom planu jo vie uslonjavaju monopolsko ponaanje ruskog "Gasproma" (istiskivanje "ela" na "Sahalinu 2", promjena smjera isporuka sa "tokmana" npr) i nerealne elje ruskih kompanija za osvajanje svijeta kroz investiranje u kontrolu nigerijskih, libijskih i alirskih gasnih polja te eventualno snabdijevanje Evrope afrikim gasom kroz tanssaharski gasovod (Nigerija-Niger-Alir-EU) i investiranje u gasovode u Kanadi (Jukon-Britanska Kolumbija-Alberta) i SAD (Aljaskajuni dio SAD) itd. Ovakve namjere ruskih energetiara su naravno uglavnom teko ostvarive. Prije svega, uz tradicionalno snabdijevanje june Evrope alirskim gasom ovaj proces se danas jo vie intenzivira kroz nekoliko projekata i to: gasovod Galti kojim bi se od 2011 preko Sardinije distribuiralo u Evropu 10 milijardi m3 gasa godinje, zatim drugi krak "Medgasa" kojim bi se alirski gas transportovao u paniju te gasovod "Magreb" kojim bi se ve od 2009 panija snabdijevala alirskim gasom preko Maroka i Gibraltara. Osim toga, mone konkurentske evropske i amerike kompanije su takoe zainteresovane za investiranje u 4300 km dugaak i 7,5 milijardi eura finansijski "teak" transsaharski gasovod koji bi povezivao deltu Nigera sa Al Kaleom u Aliru 9) . Ovdje je naravno problem i politika kriza u Nigeriji "nakon perioda petroeuforije" 10) .
9)

10)

"Veernji list" Zagreb, 25.07.2007. "Reading Economic Geography" Blackwell Publishing Ltd, Oxford, 2004, str. 213

12

Geografija, ekonomija i savremena energetsko-resursna geopolitika S vremena na vrijeme danas se pojavljuju i razmiljanja o stvaranju ire meunarodne organizacije snabdjevaa gasom tj. neke vrste gas-OPEC-a kao decentralizovane organizacije. Bez obzira na specifinosti gasnog trita u odnosu na naftno (manje pokretljivo, manje pogodno u sluaju dirigovanja isporukama, dugorono utvrivanje cijena, samo manje koliine isporuka u tenom stanju na globalnom nivou, itd) potroai gasa su ve analizirali djejstvo ovog eventualnog udruenja sa razliiti aspekata (uticaj na velike potroae, uticaj na lanice eventualnog udruenja, uticaj na globalno energetsko trite, itd.). kako za sad stvari stoje do formiranja ovakve organizacije nee uskoro doi. 4. Magistralni gasovod "Juni tok" versus gasovod "Nabuko" Ekspanzivna ruska energetska politika prema rubnim dijelovima Evroazije manifestuje se prije svega kroz intenziviranje planskih projekata odnosno programirano investiranje u naftovode i gasovode koji bi povezivali zapadnu Evropu i energetski bogate dijelove Rusije i postsovjeskog geoprostora koji je pod njenim politikim i ekonomskim patronatom. Energenti u ovom sluaju postaju ne samo ekonomske nego i geostrateke i geopolitike sirovine. Geoekonomska dimenzija programiranog investiranja u osnovi je inicirana geostratekom logikom i zahtijeva svakako dublju analitiku geostrateko loginu analizu koja nije predmet ovog rada. Ovdje e se samo ukratko navesti najvaniji gasni projekti koji bi mogli biti realizovani do 2020 godine i imati, ekonomske i geopolitike reprekusije na interevropske i transatlanske odnose. Gasovod "Sjeverni tok", esta tema debatiranja na evropskim energetskim sesijama ali i u razliitim politikim forumima trebalo bi da bude alternativa ranije izgraenom gasovodu koji povezuje poluotok Jamal sa istonom Njemakom te da morskim dnom (zaobilazei Baltik i Poljsku) povee Njemaku i Rusiju. Bez obzira to su poljski planeri (u saradnji sa onim u baltikim zemljama) ustvrdili da bi trasa ovog gasovoda preko baltikih zemalja i Poljske prema Njemakoj (dakle lanica EU) bila dvostruko jeftinija skoro je izvjesno da e "Sjeverni tok" u njemako ruskoj varijanti biti preferiran od strane Evropske komisije. Gasovod "Plavi tok" koji dijelom ide ispod Crnog mora i povezuje Rusiju i centralnu Tursku ima zadatak da supstituie transport gasa kroz ekoloki ve problematine Bosfor i Dardanele te da osigura sigurno snabdijevanje sve ekspanzivnije turske ekonomije znaajnim resursom, a po nekima je uoljiva i njegova geopolitika sadrina tj. reduciranje uticaja Turske na turkofone narode u postsovjetskoj interesnoj zoni Rusije odnosno ZND-u. Gasovod "Juni tok", projekat koji zajedniki forsiraju ruski "Gasprom" i italijanski "ENI" kroz "joint venture" aranman kojim bi se prirodni gas transportovao iz Rusije i Centralne Azije u Evropu preko Crnog mora je za sve tranzitne zemlje "obeavajui komercijalno-energetski projekat". Ovaj gasovod koji ide od Novorosijska dnom Crnog mora bi, prema najnovijim prognozama, trebao da se spoji sa bugarskim gradom Burgasom i od Varne poinje ravati, na dva kraka. Jedan krak bi iao preko Bugarske i Grke do Brindizija u Italiji dok bi drugi pravcem sjever-zapad povezivao Bugarsku, Srbiju, Maarsku, Sloveniju i Austriju i dovodio ruski gas do Baumgartena gdje je lociran veliki evropski sabirni centar gasa.

13

I. Ibrelji, D. Meanovi, A. Zaimovi

Slika 3. Prognozna trasa gasovoda "Juni tok" Potpisivanjem ugovora sa Bugarskom o izgradnji ovog gasovoda (do 2014. godine) kapaciteta 30 milijardi m3 godinje Rusi su rijeili vanu kritinu taku u daljoj gasnoj ekspanziji prema Evropi. Rusko i bugarsko uee u zajednikoj kompaniji za izgradnju i upravljanje gasovodom "Juni tok" na bugarskoj teritoriji (iznosi po 50%) te naftovod Burgas-Aleksandropolis i rusko opremanje nuklearke "Belene" su prema ruskim zvaninicima 11) "zasnovani na istorijskim korenima i prolosti koji su stvorili bazu uzajamnog poverenja bez koga se ne moe raditi ni u biznisu ni u politici" se meutim, prema amerikim politikim analitiarima tretiraju kao "rusko kompletiranje monopola na bugarskom tritu energetike" 12) U institucijama EU se nije poklonila znaajnija panja ovoj "velikoj ruskoj igri" za jaanje uticaja u Evropi. Gasovod "Juni tok" se mogao nastaviti na ve zavreni gasovod "Plavi tok" ali je taj pravac geostrateki ciljano izbjegnut da bi se onemoguilo Turskoj da kontrolie ruske gasne tokove prema Evropi. Dio trase "Junog toka" kroz Srbiju je okvirno dogovoren rusko-srbijanskim gasno-naftnim aranmanom. Time je definisano "strateko partnerstvo izmeu Srbije i Rusije u oblasti toplotno-energetskog kompleksa dugorono na desetljea" 13 . Po navedenom sporazumu u Srbiji bi se (do 2014 godine) trebalo, pored dionice magistralnog gasovodnog sistema "Juni tok" izgraditi relativno vee gasno skladite u Banatskom dvoru te rekonstruisati "Naftna industrija Srbije" ("NIS"AD). To sumarno u ekonomskom smislu znai da Rusi postaju 51% vlasnici novoformiranih kompanija za tranzitiranje i skladitenje prirodnog gasa u Srbiji i preuzimaju 51% akcija "NIS-a" uz cijenu od 0,4 milijardi eura i uz ulaganje 0,5 milijardi eura. Politike, ekonomske i geopolitike rasprave na ovu temu su u Srbiji dugo trajale pri emu su se posmatrali vie trenutni nego dugoroni aspekti ovog aranmana pogotovo u vezi prodaje "NIS-a". U ekonomskom smislu ovaj sluaj je po nama najbolje pojasnio jedan poznati srbijanski ekonomist: "Na sluaju "NIS-a" porueno je pravilo broj jedan iz knjige ekonomije-da se oskudni resursi moraju valorizovati na pravi nain-to rei resurs to via cena. Bio je to kolski primjer uplitanja politikih interesa u ekonomske tokove, ruenje institucija trita kao to je tender i tako otvaranje prostora za sumnje i transparentost odnosno zloupotrebe 14 "). Slino je na ovu temu reagovala i Evropska komisija te menaderi iz evropske gasne privrede.
11) 12) 13 14

"Politika", Beograd, 18.01.2008 "Politika", Beograd, 21.01.2008 BBC Russian.com, 25.01.2008

"Politika", Beograd, 22.06.2008

14

Geografija, ekonomija i savremena energetsko-resursna geopolitika Za razliku od Srbije Maari su u ovom gasnom aranmanu ravnopravni partneri obzirom da 50% uestvuju u izgradnji i shodno tome podjeli profita. U Hrvatskoj, koju gasovod "Juni tok" zaobilazi smatra da je to odgovor na hrvatsko odbijanje (iz ekolokih i stratekih razloga) naftnog projekta. "Druba Adria" kojim se ruska nafta trebala transportovati tankerima u svijet preko luke Omialj. Ovdje se smatra da Rusima ne treba dozvoliti da, kao to je to sluaj u Srbiji steknu monopol nad hrvatskom energetskom infrastrukturom. U Sloveniji se gasovod "Juni tok" prihvata obzirom da se nastoje diversifikovati energetski resursi i osigurati stabilnost u gasnoj industriji. U Bosni i Hercegovini koju "Juni tok" takoe zaobilazi je postojala naglaena nerealna elja u Republici Srpskoj da ovaj gasovod proe kroz geoprostor ovog bosanskohercegovakog entiteta tim vie to je kao i u Srbiji veinski kapital naftne industrije takoe prodat Rusima (pod sumnjivim okolnostima). Eventualni prikljuak na gasovod "Nabuko" je zasad znatno realnija opcija za BiH. Geoekonomska strategija "Juni tok" odnosno gasnog umreavanja Rusije i EU odnosno povezivanje evropskih potroaa sa proizvoaima gasa iz bliskoistonog dijela evroazijskog Rimlanda oznaava jo vii intenzitet energetske zavisnosti EU od Rusije te kao takva ima naravno ve danas alternativu verifikovanu kroz gasovod "Nabuko".

Slika 4. Prognoza trasa gasovoda "Nabuko" Zakljuivanjem ugovora o izgradnji "Sjevernog toka" sa Njemakom i "Junog toka" sa zemljama kroz koje bi on prolazio ini se da je Rusija stekla strateku prednost u programu gasnog snabdijevanja EU. Meutim velika gasna igra 21 stoljea se nastavlja. Gasovod "Nabuko" kojim se predvia transport gasa iz Centralne Azije do Evrope zaobilazei rusku teritoriju ime bi se reducirala opasnost od ruske komercijalne ili politike ucjene mada iniciran prije "Junog toka" je neko vrijeme bio suoen sa problemima vezanim za nemogunost osiguranja potrebnih koliina gasa za evropsko trite te razlika u pristupu ovom projektu od strane pojedinih lanica EU (Njemaka vezana za "Sjeverni tok", Italija za "Juni tok", itd.). U posljednje vrijeme meutim uoava se da su te prepreke rjeive. "Nabuko" gasovod je prema relevantnim procjenama jeftiniji projekat od "Junog toka" i podrazumijeva prolazak gasovoda kroz pet zemalja koje bi u istoj srazmjeri od po 20% putem svojih nominiranih kompanija investirale u ovaj projekat. Rjeavanje problema "tehniki rezervi" sa Turskom motivisanih preteno politikim razlozima te novoutvrene rezerve gasa u Azerbejdanu i Turkmenistanu kao i mogue prikljuenje irakih i iranskih gasnih polja ovom projektu (to naravno podrazumjeva rjeavanje nuklearnih tenzija Zapada i ove zemlje) su bitni preduslovi za intenzivnije reaktiviranje odnosno pretvaranje Nabuko ideje u realan projekat. Projekat "Nabuko" pored manje ili vie aktivno lanica EU 15

I. Ibrelji, D. Meanovi, A. Zaimovi forsiraju posebno SAD koje kritikuju ruske nabavke gasa od zemalja ZND-a koje realizuju na Zapadu po trostruko veim cijenama koristei komercijalnu prinudu i strateku kontrolu nad tim zemljama kao i injenicu da se taj gas transportuje preko ruske teritorije. Osim toga, u SAD se posebno naglaava injenica da ruske kompanije najvei dio ostvarenog profita investiraju u akviziciji strateko-energetske infrastrukure u Evropi a znatno manje u transport i razvoj kapaciteta proizvodnje gasa. Ovakve stavove podrava i veina lanica EU ali svakako treba jo rijeiti itav niz pitanja koji oteavaju ili ak dovode u pitanje realizaciju ovog projekta. Svakako projekat "Nabuko" u amerikim geoenergetskim analizama nije samo alternativa snabdijevanja Evrope gasom i faktor reduciranja ekonomske i energetske moi Rusije ve i geostrateki projekat kojim se trebaju mijenjati politiki odnosi i interesne sfere u kaspijskom geoprostoru odnosno jaanje zapadnih uticaja u centralnoj Aziji. Kako e se stvari na planu buduih gasnih sistema dalje odvijati danas je teko predvidjeti ali kao ozbiljno treba uzeti i razmiljanje nekih energetskih analitiara da projekti "Juni tok" i "Nabuko" dugorono posmatrano i nisu konkurenti. Pored toga, ima miljenja da e ovdje ipak biti rije o jednom projektu pa je mogua i svakako neophodna u budunosti saradnja Rusije, i EU i SAD da se on im prije realizuje. Zakljuak U savremeno doba energenti predstavljaju ne samo ekonomske ve i geostrateke i geopolitike resurse i esto se tretiraju kao spoljnopolitiko oruje koje se koristi u skladu sa ekonomskim ali i geopolitikim interesima. Geoekonomska dimenzija nadmetanja u ovladavanju energetsko-resursnim potencijalom i kontrole transportnih puteva od proizvodnje do potronje danas je posebno aktuelno na evroazijskom prostoru.. U centru ekonomske i energetsko-geopolitike igre su Rusija, EU i SAD ali i mnogi drugi uesnici koji pokuavaju da u njoj profitiraju na ekonomskom, geostratekom i geopolitikom planu. Prezentirani rad je imao za cilj da izloi samo segmente ove veoma aktuelne tematike ne zalazei u detaljizaciju i samo nagovjesti neke aspekte mogue budunosti veoma sloenih globalnih odnosa proisteklih iz energetsko-resursnog kompleksa. Reference 1. 2. 3. Vasilenko, I.A., "Geopolitika", Logos, Moskva,2003 Agnew,J, "Geopolitics", Routledge, London,1998 Darabadi,P., "Geoistorija Kaspijskoga regiona i geopolitika savremenosti", "Elm", Baku, 2002 4. Gadiev, K.S., "Geopolitika Kavkaza", "Medunarodnie otnoenija", Moskva, 2003 5. Kolosov,V.A., Mironenko, N.S., "Geopolitika i politieskaja geografija", "Aspekt Press", Moskva, 2001 6. EIA 2007 7. "Kwh" br.398, Beograd, mart 2007 8. "Ekonomist", Beograd, 2008 9. "Reading Economic Geography", Blackwell Publishing Ltd, Oxford, 2004 10. "Politika", Beograd, 2008 11. www.BBC Russian.com 12. www.pei magazine.com

16

Zbornik radova PMF 4 i 5 , 17 25 (2007-2008)

Originalni nauni rad

TRANSGRANINA SARADNJA KAO FAKTOR REGIONALNOG RAZVOJA PRIMER ELEZNIKOG SAOBRAAJA IZMEU SRBIJE I BOSNE I HERCEGOVINE CROSS-BORDER COOPERATION AS A REGIONAL DEVELOPING FACTOREXAMPLE, RAILWAYS BETWEEN SERBIA AND BOSNIA AND HERZEGOVINA Dr. urica Komlenovi, nauni saradnik, Pedagoki institut u Beogradu, Mr. Emilija Mani, asistent, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu Saetak U radu se daje osvrt na mogunost transgranine saradnje Srbije i Bosne i Hercgovine kroz ulaganja u zajednike infrastrukturne projekte, u prvom redu eleznike. Povezivanje rudarskog i industrijskog Tuzlanskog basena i plodne Semberije sa jedne strane, sa Podrinjem i Posavinom, sa druge strane aktuelno je jo iz perioda XIX veka, da bi tokom XX veka dobilo na jo veem znaaju sa proklamovanjem Koridora X kao panevropskog koridora. Datim eleznikim trasama otvara se mogunost pomenutim regijama brzog i efikasnog ukljuivanja u evropski saobraajni sistem. U datom istraivanju se iznose kljuni razlozi postojanja i modernizacije ovih trasa, kao i njihov uticaj na ukupni regionalni i ekonomski razvoj posmatranog podruja, ali i obeju drava u celini. Kljune rei: transgranina saradnja, eleznica, regionalni razvoj, eleznike trase Abstract In this article we are trying to give one possible chance of cross border cooperation between Serbia and Bosnia and Herzegovina through infrastructure projects, in the first place through railroad projects. Economic connections between two regions in these countries mine and industrial Tuzla basin and fertile Semberia region, has been actual for a long period of time in the history, but the real attraction it gains with proclamation the Corridor X as the most important pan European corridor in the Southeast Europe. With these railroads, Serbian and Bosnian border regions got new wave of fast and efficient incorporation in the European traffic system. In this research, we bring out main reasons for existence and modernization of these railroads, as well as their influence on the over whole regional development. Key words: cross border cooperation, railroad, regional development, railroad corriodors

.Komlenovi, E. Mani Uvod Veina drava u Evropi danas transgraninu saradnju meu susedima posmatra kao vid poboljanja sigurnosti i uspostavljanja veza u svojim pograninim zonama, ali i kao nove mogunosti za ubrzaniji ekonomski razvitak tih zona. Na alost, tokom proteklih deceniju-dve, prostor Balkana nije bio najpoeljnije mesto za irenje ideja o meusobnoj pograninoj saradnji. Zbog toga, svi projekti koji promoviu transgraninu saradnju dobijaju na vanosti, a to se prevashodno odnosi na infrastrukturne projekte, iji je cilj realizacija ideje meusobnog povezivanja. U tom kontekstu posmatraemo mogunosti uspostavljanja meusobne saradnje izmeu Srbije i BiH na pitanjima projekta realizacije meusobnog eleznikog povezivanja. Prva razmiljanja o izgradnji pruga, gvozdenih mostova, na prostoru Balkana datiraju od sredine XIX veka. Jo tada se eleznica videla kao neosporan faktor ekonomskog razvoja, ali i kao vaan integriui segment prostora kroz koji prolazi. Turskoj i Austro-Ugarskoj monarhiji bila je neophodna saobraajna veza sa Carigradom i Beom i dalje sa Evropom, a ona je najjeftinija i najproduktivnija gvozdenim putem koji vodi kroz Srbiju i kroz Bosnu. Posle Berlinskog kongresa Srbija je zakljuila Konvencije sa Austro-Ugarskom o izgradnji eleznikih pruga na svojoj teritoriji u duini od oko 450 km (Nikoli, J., 1980). Gradnja prve srpske dravne eleznice, Beograd-Ni, poela je 12. juna 1881. godine. U isto vreme gradi se pruga i most preko Save od Beograda do Zemuna. Radovi su zavreni i deonica je putena u saobraaj 20. avgusta 1884. godine. Nakon putanja prve pruge, radovi se nastavljaju na pruzi Ni-Vranje-Ristovac 1 . Na makedonskoj teritoriji izgraena je pruga od Skoplja do Ristovca i putena je u saobraaj 6. maja 1888. godine, tako je uspostavljen elezniki saobraaj od Zemuna i Beograda, preko Nia i Ristovca i dalje do Skoplja, na taj nain povezane su, srpkom dravnom eleznicom, dve mone drave, Austro-Ugarska na jednoj i Turska na drugo strani. Od putanja u saobraaj prve pruge pa do 1904. godine trasirane su i izgraene krae deonice lokalnih pruga normalnog i uskog koloseka. Postojei elezniki koridori izmeu dveju zemalja Razmiljajui o boljem povezivanju susednih krajeva Srbije i Bosne, ve krajem XIX veka planirana je izgradnja pruge normalnog koloseka na relaciji: ValjevoOseina-Zavlaka-Loznica-bosanska granica i Ruma-abac-Lenica-Loznica. Ove deonice postupno je gradila drava uz ustupanja privatnim koncesionarima 2 . Radovi na pruzi Oseina-Zavlaka-Loznica-bosanska granica poinjali su uoi svih ratova na naim prostorima u XX veku, prekidani su i do danas nisu zavreni. Pruga Ruma-abacLenica-Loznica-Brasina-Zvornik funkcionisala je sa malim prekidima, za putniki i teretni saobraaj, a radovi na remontu pruge planirani su za poslednju deceniju prolog veka. U isto vreme na prostorima Bosne i Hercegovine Austro-Ugarski poglavar u Bosni i Hercegovini, Kalaj, predloio je 1896. godine Ministarstvu rata da se izgradi pruga do Zvornika gde bi se sastajale etiri trase/kraka: Raa-Bijeljina-Zvornik; Brko-Brezovo
1 2

Ristovac je naseljeno mesto na granici sa Makedonijom. Uslovi izgradnje pruge regulisani su lanom 1. Zakona o graenju i eksploataciji novih eleznica, 6.decembar 1898. godine, objavljeno u Srpskim novinama broj 281 od 23. decembra 1898. godine.

18

Transgranina saradnja kao faktor regionalnog razvoja primer eleznikog saobraaja izmeu Srbije i Bosne i Hercegovine Polje-Bijeljina-Zvornik; Lukavac-Spreko polje-dolina Drinjae-Zvornik i ZavidoviiOlovo-Kakanj-Zvornik. Ove pruge koje presecaju Posavinu i donje Podrinje, po procenama strunjaka, imale bi veliki znaaj za vojni, ekonomski i kulturni razvoj ovih krajeva. Ubrzo su poeli istraivaki radovi na potezu tunela Krievii, a izgradnja eleznike pruge odloena je za neko drugo vreme. Ovaj poduhvat i mnogi drugi, koje su projektovali austro-ugarski strunjaci, zavren je omladinskim radnim akcijama u drugoj polovini prolog veka (pruga TuzlaZvornik upravo je izgraena omladinskim radnim akcijama). Programom modernizacije eleznike mree Bosne i Hercegovine do 1975. godine bilo je planirano da se zavri studija i projekti oko izgradnje pruge normalnog koloseka Tuzla-Zvornik. Radovi na modernizaciji pruge su poeli tek 1987. godine. Nakon pet i po godina gradnje, na deonici pruge ivinice-Zvornik, dugoj 45,3 km, 17. januara 1992. godine proao je prvi teretni voz koji je prevozio golfove iz vogoanskog TAS-a. Ovim inom zvanino je obeleen zavretak pruge Tuzla-Zvornik, odnosno, uspostavljena je veza izmedju Sarajeva i Beograda. Prugom Sarajevo-Tuzla-Zvornik-Ruma-Beograd, nakon sveanog otvaranja, krenuli su i drugi teretni vozovi.. Samo za jedan mesec prugom TuzlaZvornik proputeno je 270 vozova sa oko 216 000 netotona raznog tereta (eleznike novine, br. 1680. od 22. januara 1992). U isto vreme TP-a Sarajevo i Beograd usaglasili su red vonje za putniki saobraaj koji treba da krene krajem maja. Teretni vozovi su natovareni gvozdenom rudom iz Omarske za elezaru u Smederevu, koksom iz Lukavca za Loznicu, ugljem iz tuzlanskog basena za Loznicu i za druge kupce, automobilima i glinicom za srbijansko trite. Iz pravca Rume prevoen je raznovrstan teret koji u Bosnu i Hercegovinu ulazi samo ovom inskom vezom. Saobraaj na ovoj pruzi pratile su i neznatne potekoe kao to su oteano snabdevanje dizel gorivom i smanjena brzina vozova na srbijanskoj strani uzrokovana ne remontovanom prugom. Po procenama strunjaka prave i pune efekte pruga e imati kada bude osposobljena za brzinu vozova od 120 km na sat, a to zahteva hitnu modernizaciju pruge RumaZvornik. Rat koji je zahvatio Bosnu i Hercegovinu prouzrokovao je prekid svih komunikacija sa Srbijom. Saobraaj na pruzi Tuzla-Zvornik prekinut je 26. aprila 1992. godine. Privatna pruga normalnog koloseka id-Sremska Raa-Sava, u duini od 28,4 km predata je u saobraaj 22. oktobra 1912. godine. Od Bosanske Rae do Ugljevika Austro-Ugarska je sagradila prugu uskog koloseka u duini od 44 km. Ovom prugom iz Ugljevika do Bosanske Rae, i dalje Savom, prenoen je ugalj, a iz Sremske Rae do ida prevoen je ljunak. O putnikom saobraaju, u ovo vreme, nije se ni razmiljalo. Povezivanje sremske i bosanske strane, prugom normalnog koloseka desilo se posle Drugog svetskog rata. Jula meseca 1950 godine, uski kolosek od mosta na Savi do Bijeljine u duini od 19,9 km zamenjen je normalnim kolosekom. Narednih 55 godina, na ovoj pruzi odvijae se redovan putniki i teretni saobraaj. Danas je ovo meunarodna pruga, duine 44 km, 25 km u Srbiji i 18 km u Bosni i Hercegovini. Povreno saobraaju teretni vozovi koji prevoze: ljunak, drvo, industrijsku so, itarice, staro i armirano gvoe, vetako ubrivo i naftne derivate. Zajedniki projekti u oblasti eleznikog saobraaja - pan-evropski koridori Jedna od prvih prioritetnih mera prilikom uspostavljanja transgranine saradnje jeste jaanje prostornog, fizikog i infrastrukturnog integriteta prekograninih oblasti. To se postie, pre svega, jaanjem meugranine infrastrukture i reavanjem onih problema koji su za susedne drave od interesa. Tek nakon toga sledi drugi prioritet koji 19

.Komlenovi, E. Mani podrazumeva jaanje prekograninih inicijativa u cilju olakavanja integracije trita i poveavanja koherentnosti meu lokalnim zajednicama. Uspostavljanju graninog eleznikog saobraaja izmeu SR Jugoslavije i Bosne i Hercegovine prethodio je Sporazum izmeu Savezne vlade SRJ i Ministarskog saveta BiH potpisan juna 1998. godine, koji predvidja da se elezniki saobraaj izmeu dve drave odvija na graninim prugama Brasina-Zvornik Novi i Sremska Raa NovaBijeljina. Meudravni politiki razlozi su odloili primenu pomenutog Sporazuma. Februara 1999. godine potpisan je Privremeni sporazum izmeu Zajednica Jugoslovenskih eleznica i Bosanskohercegovake eljeznike javne korporacije o regulisanju meusobnih odnosa i odvijanju saobraaj na pruzi Brasina-Zvornik Novi. Sporazumom je predvieno da redovni teretni saobraaj na graninoj pruzi moe da otpone 10. marta 1999. godine i da je mogu prevoz preko Kalesije i Tuzle do Doboja (Kostadinovi, S., 2000). Razvojem eleznikog saobraaja na ovoj pruzi stvoreni su uslovi za komercijalni prevoz putnika i robe iz Bosne i Hercegovine ka Srbiji i obrnuto. Prvi voz koji je proao prugom Brasina-Zvornik Novi-Tuzla prevozio je hlor iz Rumunije za Tuzlu a iz pravca Doboja vagoni su bili natovareni ugljem koji se isporuuje u Novom Sadu. Isporuka gvozdene rude, natovarene predratne 1992. godine, iz Ljubije ka Smederevu preko Doboja i Zvornika krenula je avgusta 1999. godine 3 . Teretni saobraaj na ovoj pruzi odvija se i danas. Prugama id-Sremska Raa-Sava i Tuzla-Zvornik- Ruma uspostavljen je elezniki saobraaj izmeu istone Bosne i Hercegovine i zapadne Srbije i obema dravama je to otvorilo mogunost znatno veeg ekonomskog povezivanja, ali i ukljuivanje preko Rume i ida na pruge i puteve evropskog znaaja 4 kao i na eleznice na Koridoru X. Ovo nije samo vano sa aspekta Srbije i Bosne i Hercegovine, ve i sa gledita lanica Evropske unije (EU). Saobraajna povezanost u regionu zapadnog Balkana je za zemlje lanice EU znaajna s gledita tranzitnog saobraaja. Efektivna saobraajna mrea predstavlja preduslov za slobodno kretanje robe i putnika i uslov za ekonomski razvoj. Saobraajna, pa i eleznika mrea zemlja zapadnog Balkana, dugorono posmatrano treba da postane sastavni deo proirene transevropske saobraajne osovine mree TEN. EU potencira infrastrukturne projekte kod zemalja-kandidata prilikom sprovoenja procesa stabilizacije i pridruivanja EU. Pokazalo se da izgraenost jedne teritorije u infrastrukturnom pogledu doprinosi daleko jednostavnijem i lakem inkorporiranju u zajednicu kakava je EU. Definitivno, postoji jasna strategija EU oko saobraajne politike i razvoja saobraajne infrastrukture na teritoriji Unije, ali i prema njenim graninim podrujima i teritorijama potencijalnih kandidata za ulazak u EU. Svaeno je da je za ekonomsko i politiko povezivanje, odnosno jau koheziju kojoj EU stremi, jedan od neophodnih uslova i njeno bolje infrastrukturno povezivanje. Tranzitne saobraajnice u regionu zapadnog Balkana su veoma vane za meunarodnu trgovinu, pre svega, novih zemalja-lanica EU. Strategija za izgradnju

Proizvodnja i prerada gvozdene rude u Ljubiji otpoela je 2000 godine, ubrzo je poela i redovnija isporuka rude ka Srbiji. 4 Pruga E70 ini deo magistralnog pravca koji je definisan Evropskim sporazumom o najvanijim eleznikim prugama (AGC) potpisanim 1986. godune. Ova magistralna pruga se protee od Pariza preko Modane, Torina, Milana, Trsta, Ljubljane, Zagreba, Beograda, Nia, Sofije, Istambula do Ankare.

20

Transgranina saradnja kao faktor regionalnog razvoja primer eleznikog saobraaja izmeu Srbije i Bosne i Hercegovine mree infrastrukture pan-evropskih koridora na teritoriji Balkana zasniva se na nekoliko kljunih principa (Grupa autora, 2004): Stratekoj saobraajnoj mrei za transport putnika i robe, koju sainjavaju multimodalne saobraajne veze i saobraajni vorovi, a sastavni deo ove mree je povezivanje sa saobraajnom mreom celog regiona i sa pan-evropskim saobraajnim koridorima i sa mreama TEN-T i TINA; Prioritetno je obnavljanje postojee infrastrukture (sa naglaskom da bi investicije u novu infrastrukturu trebale biti minimalne); Pri izgradnji saobraajne mree koriste se principi politike saobraaja EU (osnova privrednog razvoja i razvoja saradnje izmeu pojedinanih vrsta saobraaja, a prednost se daje onim vrstama saobraaja koje manje optereuju ivotnu sredinu); Investicioni program za realizaciju plana infrastrukture saobraaja zasniva se na ekonomskoj istrajnosti projekata (na osnovu dosadanjih iskustava visina investicija bi se trebala kretati na nivou oko 1 2% HDP (grubog domaeg produkta) u zemlji); Karta 1: eleznice na pan-evropskim koridorima zapadnog Balkana

Izvor: Group of authors (2002). European Comissinon TINA-VIENA- Transport Strategies,Viena. Nakon zavretka ratnih sukoba na teritoriji bive SFRJ, 1997. godine u Helsinkiju odrana je Konferencija o panevropskim koridorima. Na ovoj konferenciji predloeno je uspostavljanje Koridora X, koji je nasledio transportnu rutu kroz Jugoistonu Evropu iz vremena pre ratnih sukoba. Ova trasa je bila od izuzetnog znaaja za povezivanje Zapadne Evrope sa Grkom i Turskom. Saobraajni koridor X bio je veoma prometan i korien pre devedesetih godina prolog veka. Ovaj koridor predstavlja okosnicu pan-evropske mree na Balkanu, a za drave kroz koje prolazi ili koje su u njegovom neposrednom okruenju, ini najznaajniju 21

.Komlenovi, E. Mani saobraajnu arteriju. Koridor X ine drumske i eleznike saobraajnice u duini od 2500 km. Postojeu mreu koridora, na ovim prostorima, neophodno je rekonstruisati i modernizovati. Realizacija ideja oko njegove rekonstrukcije i dogradnje zaivela je na Ministarskoj konferenciji u Solunu 2001. godine, kada je potpisan Memorandum o razumevanju od strane ministara saobraaja zemalja kroz koje prolazi koridor (Austrija, Slovenija, Hrvatska, Maarska, Srbija (i Crna Gora), Bugarska, Makedonija i Grka) o intenziviranju rada na njegovoj rekonstrukciji i izgradnji. Ovaj Memorandum podrazumeva rekonstrukciju Koridora X, odnosno rekonstrukciju drumskog pravca u duini od 2300 km, kao i eleznikog pravca duine 2529 km. Memorandum podrazumeva i rekonstrukciji i izgradnji Koridora Vc. Za izgradnju i rekonstrukciju mree na ovim prostorima planirano je 16 milijardi EUR. Ukupna duina pruga na teritoriji Srbije, u okviru Koridora X, iznosi 867 km, od ega je 251 km sa duplim kolosekom. Elektrificirano je 80% pruga. Glavna trasa eleznikog koridora je 100% elektrificirana i 40.3% sa duplm kolosekom. Ogranak C je u celini sa dizel lokomotivama, a ogranak B je 100% elektrificiran i 97.6% ini jednopruni kolosek. Modernizacija je neophodna na sektor id-Beograd i Subotica Beograd. U procesu modernizacije Koridora X, EU je predvidela jo nekoliko projekata na teritoriji Srbije a to su: dupliranje koloseka na relaciji Tovarnik Beograd (120 km) sa rokom do 2010. godine, a pod pokroviteljstvom nacionalnog budeta, Evropske investicione banke (EIB) i Svetske banke; dupliranje koloseka na relaciji Subotica Stara Pazova (150 km) sa rokom do 2010. godine i pod istim pokroviteljima kao u prethodnom projektu; elektrifikacija pruge od Dimitrovgrada do Kalotrine finansira EIB; izgradanja mostova kod Novog Sada i Ostrunice finansira EIB; modrenizacija pravaca Beograd makedonska granica- finansira EIB i modernizacija pravca Beograd Horgo. Ako se upitate kakve konsekvence ima izgradnja jednog ovakvog koridora za BiH, s obzirom da on ne prolazi kroz teritoriju date drave, odgovor se nalazi u injenici da Koridor X za BiH predstavlja paralelan elezniki koridor njenoj nacionalnoj eleznikoj mrei, te da se ona poprenim trasama na njega direktno naslanja. Od posebne je venosti injenica da se ogranak Koridora V, Koridor Vc, koji prolazi kroz BiH, ukrta sa Koridorom X u neposrednoj blizini teritorije BiH. Svakako e modrenizacija i funkcionisanje jednog ovakvog sistema pan-evropskih eleznikih koridora usloviti bre napredovanje ekonomije zemalja kroz koje prolaze i koje se nalaze u njihovom neposrednom susedstvu. Zbog toga je i izgradnja i rekonstrukcija Koridora X postala veoma vana i za BiH. Drugi vaan koridor za prostor zapadnog Balkana, odnosno Srbiju i BiH, jeste Koridor V, odnosno njegov ogranak Vc, koji ima za cilj povezivanje Centralne i Istone Evrope sa Jadranskim morem. Koridor V i njegov ogranak Vc dobija na znaaju posle 2004. godine kada je EU proirila svoje lanstvo na istok. Razvojem koridora planirano je da se podstakne infrastrukturno ukljuivanje novih zemalja-lanica u postojei saobraajni sistem EU. Sa aspekta potencijalnih kandidata za ulanjenje u EU, oba pomenuta koridora, a pre svih koridor Vc, postaju znaajni jer su prva spona tih zemalja sa teritorijom i tritem EU. Koridor Vc jeste deo Koridora V (karta 2), koji je za BiH najvanija saobraajnica. Preko njega se BiH kai i na Koridor X, a nakon modernizacije eleznikog transport i uspostavljanja redovinih eleznikih linija na ovom koridoru, anse za realizaciju 22

Transgranina saradnja kao faktor regionalnog razvoja primer eleznikog saobraaja izmeu Srbije i Bosne i Hercegovine infrastrukturnih transgraninih Karta 2: Pan-evropski Koridor V i njegov projekata sa susednim dravama se ogranak Vc umnogome uveavaju (u prvom redu sa Hrvatskom, a posredno i sa Srbijom). Kako je politika regiona ve odavno uspostavljena u EU, tako se nove alnice svesrdno podravaju uspostavljanju interregionalne i transgranine saradnje. Upravo u tom smilsu je i predlog modernizacije eleznikih koridora izmeu Srbije i BiH, kao spone i osnovine razvoja za pogranina podruja obeju drava,a li i jaanje njihove meusobne saradnje. Zato je vano uspostavljanje eleznike mre izmeu Srbije i BiH? Definitivno je nakon ratnih sukoba smanjen obim trgovanja na itavoj teritoriji bive SFRJ. Meutim, ve sa prvim godinama primene Dejtonskog sporazuma u BiH, obim spoljnotrgovinske Izvor: Group of authors, (2005). PANrazmene sa Srbijom raste i on ini EUROSTAR Pan-European Transport oko 6% ukupnih Corridors and Area Status Report. Final sopoljnotrgovinskih poslovanja u Report. HB-Verkehrsconsult GmbH i VTT regionu (www.stabilitypact.org). Technical Research Centre of Finland, Sa aspekta privrede Srbije, prostor Hamburg-Espoo. BiH je ogromna resursna baza i interesantno trite za plasman srpskih proizvoda: Rudnici uglja u Federaciji predstavljaju jedna od najveih u ovom delu Balkana i prugom Banovii Tuzla vri se trenutno transport uglja iz rudnika uglja u elektranu, a potencijalno predstavlja mogu izvozni artikal u Srbiji, prugom Tuzla-Zvorni-Raa; U Republici Srpskoj se nalazi rudnik elezne rude koja se transportuje u zapadnu Srbiju, posebno u elianu u Smederevu. Boksit i aluminijeve rude se transportuju u Zvornik Novi. Drvo se izvozi u Srbiju; Celokupna teritorija BiH predstavlja trite za industrijsku robu i poljoprivredne proizvode iz Srbije, koji se u sluaju kabastih tereta najbolje prevoze eleznicom. Porast obima produkcije u BiH se oekuje posebno u slijedeim industrijskim oblastima i s obzirom na to pedstavlja u budunosti perspektivne eksportne regione, izmeu ostalih, i za Srbiju: Kakanj i Tuzla (vaenje uglja) Ljubaev (veliki silos za proizvodnju brana) Baevici (fabrika za proizvodnju aluminija) 23

.Komlenovi, E. Mani

Zenica (eliana) Lukavac (koks, hemijska industrija)

Za sve ove mogue trgovinske odnose veoma vaan momenat je razvoj saobraajne infrastrukture, a posebno eleznice. Na dva najvanija eleznika pravca u BiH nadovezuju se pruge u Srbiji i oni ine priblino 70% ukupne eleznike mree u BiH: Ploe Mostar Sarajevo Zenica - Doboj Bosanski amac Vinkovci (saobraajni vor u Hrvatskoj na relaciji Zagreb-Beograd) deo Koridor Vc koji vodi od Budimpete do luke Ploe; Bosanski Novi Biha Prijedor - Banja Luka Doboj Tuzla Zvornik i dalje u Srbiju paraleleni pruni pravac Koridoru X. eleznika mrea BiH je pod upravom dveju kompanija: eljeznica Federacije BiH i eleznica Republike Srpske. Svaka od ovih kompanija u pravlja onim delom eleznikih koridora koji prolaze kroz njenu teritoriju. Na karti 3, ljubiastom bojom oznaene su deonice eleznike mree u Bosni i Hercegovini koje spadaju u Federaciju Bosne i Hercegovine, a plavom bojom su oznaene deonice kojim upravlja poduzee eljeznica Republike Srpske. Dvostrukom linijom su oznaene deonice sa prugama sa dva koloseka, a jednostruka linija prikazuje pruge sa jednim kolosekom. Postojee stanje eleznike mree BiH govori da je neophodno uspostavljanje saradnje sa susednim dravama, a ako se tome prikljue i injenice o spoljnotrgovinskoj saradnji, uspostavljanje eleznike veze sa Srbijom dobije svoj puni smisao. eleznika mrea jeste vaan segment ukupne infrastrukturne opremeljenosti jedne teritorije, pa bi zbog toga uspostavljanje jedne transgranine saradnje izmeu Srbije i BiH po pitanju realizacije infrastrukturnih projekata bilo od preke potrebe i vanosti za obe drave. Konano, sa eleznikim saobraajem pogranine oblasti obe drave bi ekonomski prosperirale, a privrede obeju zemalja bi imale neprocenjive koristi od uspostavljanja mogunosti transporta robe i putnika. Zakljuak Transgranina saradnja pedstavlja nain uspostavljanja veza meu susedima, ali istovremeno i osovinu ukupnog razvoja i sigurnosti na datim podruijima. Zemlje Balkan definitivno mogu ubrzati svoj ekonomski oporavak i razvoja kroz transgraninu saradnju. Mogunost pojedinanih zemalja da privuku strane investitore umnogome zavisi od njihovog poloaja u odnosu na iri region u kome se te drave nalaze i mogunosti uspostavljanja efikasne regionalne saradnje. U cilju ubrzavanja ekonomske saradnje svakako se panja mora posvetiti i izgradnji infrastrukture koja takoe mora biti integrisana u regionu. Zbog toga se kao mogunost budue pogranine saradnje dve drave, Srbije i BiH, istie rad na modernizaciji i izgradnji eleznikih koridora, ime bi se povezale ne samo ove dve zemlje, ve i sva trita koja se oslanjaju na njih. U prolosti su postojali izgraeni elezniki koridori izmeu dveju drava, koji su u dva pravca spajali pomenute zemlje. Nakon ratnih deavanja na prostorima bive SFRJ i uspostavljanja mira, ponovo je pokrenuta ideja oko uspostavljanja eleznikog saobraajua izmeu dve drave. Kroz saobraajnu politiku Evropske Unije o uspostavljanju mree pan-evrospkih saobraajnivca, obe zemlje, Srbija i BiH, na svom putu u procesu stabilizacije i pridruivanja EU imaju ansu da znatno unaprede, modernizuju i izgrade saobraajnu infrastrukturu na svojoj teritoriji. Trenutno su i Srbija i BiH na granicama EU, koja 24

Transgranina saradnja kao faktor regionalnog razvoja primer eleznikog saobraaja izmeu Srbije i Bosne i Hercegovine pokuava kroz niz infrastrukturnih projekata u zemljama potrencijalnim kandidatima za ulazak u EU omogui pristup fondovima EU kojima bi se date zemlje infrastrukturno povezale i uspostavli odreeni vid ekonoske saradnje. To je poetak uspostavljanja vrih veza i odnosa, a pogranine oblasti i izgradnja saobraajnica u njima mogu u tom smislu postati posebno vane. Transgranina saradnja je neto to EU posebno podrava i pomae, a BiH sa Srbijom ima anmsu da propjekat izgradnje i modernizacije postojeih eleznikih koridora upravo provue kao transgranine projekte saradnje. Otvaranje eleznike veze Sarajevo Beograd predstavlja jedan od evropskh ciljeva, a ovakvo saobraajno povezivanje svakako bi pozitivno uticalo na ukupni privredni razvoj obe zemlje, stvarajui na taj nain vre ekonomsko povezivanje tog prostora na putu ka EU. Literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Gropu of authors, (2002). Trasnsport Infrastructure Regional Study (TIRS). Agence Francaise de Development, Louis Bergera SA. Group of authors, (2005). PAN-EUROSTAR Pan-European Transport Corridors and Area Status Report. Final Report. HB-Verkehrsconsult GmbH i VTT Technical Research Centre of Finland, Hamburg-Espoo. Group of authors (2002). European Comissinon TINA-VIENA- Transport Strategies, Viena. Grupa autora, (2004). SWOT analiza eljeznikog sektora republike Bosne i Hercegovine - Projekat izgradnje kapaciteta u oblasti eljeznikog saobraaja u Bosni i Hercegovini. EUROVISION, Brno. Kostadinovi, S, Kovaevi, P, (2000): Od prekida do uspostavljanja saobraaja. ZJ, Beograd. Nikoli, J, (1980): Istorija eleznice Srbije, Vojvodine, Crne Gore i Kosova. Zavod za novinsko-izdavaku i propagandnu delatnost J, Beograd. eleznike novine, br. 1680. od 22. januara 1992. beograd. Internet: Internet-stranice Evropske unije - www.europa.eu.int Internet-stranice Ministarstva za saobraaj i komunikacije Federacije Bosne i Hercegovine www.fmpik.gov.ba Internet-stranice Vlade Republike Srpske - www.vladars.net Internet-stranice Javne eljeznike korporacije Bosne i Hercegovine www.bhzjk.com Internet-stranice eljeznice Federacije Bosne i Hercegovine www.geocities.com Internet-stranice eljeznice Republike Srpske - www.geocities.com Internet-stranice Privredne komore Bosne i Hercegovine www.komorabih.com Internet-stranice Pakta stabilnosti JI Evrope - www.stabilitypact.org Intrent-stranica Evropske ministarske konferencije za saobraaj www.cemt.org

25

Zbornik radova PMF 4 i 5, 27 42 (2007-2008)

Originalni nauni rad

KULTURNO-HISTORIJSKE ZNAMENITOSTI I ETNOGRAFSKI SADRAJI NA PODRUJU OPINE SREBRENICA KAO TURISTIKI MOTIVI CULTURALLY-HISTORIC SIGHTS AND ETHNOGRAPHIC CONTENTS IN THE AREA OF SREBRENICA MUNICIPALITY AS A TOURISTICAL MOTIVES Dr. sc. Salih Kulenovi, redovni profesor, Mr. sc. Sabahudin Smaji, vii asistent, Mr. sc. Alma Kadui, vii asistent, Mr. sc. Semir Ahmetbegovi, vii asistent, Mr.sc.Fadila Kudumovi, vii asistent, Prirodno - matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Saetak Povoljni prirodno-geografski uvjeti opine Srebrenica i bogata nalazita olova i cinka bili su presudan faktor za stalnu naseljenost na ovim prostorima jo od prahistorije. Na ovom podruju kroz dug vremenski period smjenjivali su se razliiti narodi i njihove kulture koje su znaajno uticale na antropogeografski razvoj ovog prostora. Zbog toga je u Srebrenici i njenoj okolini prisutno bogato kulturno-historijsko naslijee koje se u ovom radu zajedno sa etnografskim sadrajima prezentira, a u cilju razvoja turizma u ovoj optini. Kljune rijei: opina Srebrenica, kulturno - historijske znamenitosti, etnografski sadraji, turistiki motivi, razvoj, turizam. Summary Suitable physical-geographic conditions of Srebrenica municipality and wealthy sites of lead and zinc have been the crucial factor for constant population density in this area since prehistory. On this area through the long period of time have settled different nations and their cultures which significantly influenced on anthropological development of this area. Because of that is in Srebrenica and its surroundings present wealthy culturally-historic heritage which is presented in this paper together with ethnographic contents and for the purpose of development of tourism in this municipality. Key words: municipality Srebrenica, culturally-historic sights, ethnographic contents, touristical motives, tourism.

S. Kulenovi, S. Smaji, A. Kadui, S. Ahmetbegovi, F. Kudumovi Uvod Na prostoru optine Srebrenica koji zahvata povrinu od 533 km2 postoje brojni antropogeni motivi koji mogu da zadovolje kulturne potrebe turistikih kretanja. Uglavnom se radi o kulturno-historijskim znamenitostima i etnografskim sadrajima koji su dobra osnova za razvoj turizma u ovom dijelu Bosne i Hercegovine. Na veinu turista koji ele zadovoljiti svoje kulturne potrebe pri odabiru destinacije i planiranju svog turistikog putovanja veliki uticaj ima bogatstvo kulturnohistorijskog naslijea, odnosno bogatstvo kulturno-historijskih resursa, njihova ljepota i znamenitost. S obzirom da na prostoru optine Srebrenice i njene okoline postoji kontinuitet ivljenja jo od prahistorije ovom prilikom prezentirat emo kulturnohistorijske spomenike koji su ovdje brojni i raznovrsni, a obuhvataju motive razliitih svojstava i vremena u kojima su nastali. U vezi s ovim u radu se razmatraju arheoloka nalazita, srednjovjekovni gradovi, steci (srednjovjekovni nadgrobnici pripadnika bosanske crkve), urbane cjeline iz ranijih perioda, graevine sakralne arhitekture. Takoer, u radu se razmatraju i etnografski sadraji koji mogu biti u funkciji razvoja turizma u ovom kraju. 1. Kulturno-historijski spomenici kao turistiki motivi Na osnovu dosadanjih arheolokih rekognosciranja, sluajnih nalaza i iskopavanja moe se konstatovati da je podruje Srebrenice i okoline oduvijek bilo interesantno za naseljavanje o emu svjedoe ostaci materijalne kulture iz prahistorije, antike, srednjeg vijeka, osmanskog i austrougarskog perioda a) Prahistorijski period Arheoloka nalazita iz prahistorijskog perioda do sada su utvrena na lokalitetu Crvena Njiva, selo Podravno, a radi se o prahistorijskoj nekropoli uz ije kamene tumule se nalazi i sedam steaka. Nekropola je datovana u bronzano ili eljezno doba. Osim ovog lokaliteta prahistorijski tumulus iz bronzanog ili eljeznog doba iji je prenik osnove oko 20 m pronaen je na lokalitetu Humka u selu Lijee. Takoe u ovom naselju je na lokalitetu Vaganj pronaen vei tumulus od prethodnog prenika 25 m i visine cca 4 m. Nalazi u grobovima sa navedenih lokaliteta (nakit, oruje, keramike posude i drugi predmeti) pruaju materijalne dokaze ivota u ovom kraju tokom bronzanog i eljeznog doba. b) Antiki period Krajem treeg i u drugom vijeku prije nove ere vei dio teritorija bive Jugoslavije bio je pod vlau Rimljana. Novoosvojene teritorije Rimljani su podijelili na provincije. Podruje dananje Bosne i Hercegovine pripadalo je dvjema provincijama: Dalmaciji i Panoniji. Rimljani u ove krajeve donose niz novina. Jedna od njih je i osnivanje gradova po italskim uzorima. Naselja se podiu pored prvobitnih vojnih logora ili pored rudnika. Jedno od takvih naselja bilo je Domavia u rudarskom basenu Argentaria. Domavia se nalazila na mjestu kod dananjeg sela Gradina kod Sasa. Na tom lokalitetu egzistiralo je rimsko rudarsko naselje i metalurki centar. Domavia je bila jedan od najvanijih rudarskih centara na Balkanu. Antiko naselje je lealo izmeu Saskog potoka i Majdanske rijeke. Eksploataciju rude na ovom podruju vjerovatno su zapoeli Iliri u prvom i drugom vijeku nove ere. Domavia je u to vrijeme imala status vicus-a (manje naselje). Poetkom treeg vijeka Domavia je dobila status municipium-a (grad sa 28

Kulturno-historijske znamenitosti i etnografski sadraji na podruju opine Srebrenica kao turistiki motivi autonomnom upravom), a sredinom tog vijeka dobila je vii rang samoupravnosti, te postaje colonia. U treem vijeku nove ere Domavia postaje administrativno-upravni rudarski centar za rimske provincije Dalmaciju i Panoniju. U to vrijeme ona je bila najvee gradsko naselje na podruju Bosne i Hercegovine. Najznaajnije graevine u Domaviji bile su: curia (gradska vijenica), forum (trg), blaneum publicum (gradsko kupatilo), tribunal (sudnica) i macellum (trnica).

Sl. 1. Ulomci ukrasne arhitekture iz Skelana

Sl. 2. Ostatak rimske statue (Gradina Domavia)

Sl. 3. Tlocrt gradske vijenice (Gradina Domavia) U srednjem Podrinju najstarije rimsko naselje nalazilo se u Skelanima ije je puno ime "Flavijevski grad Malvesiatium", a nazvan je tako po dinastiji careva u ije vrijeme je stekao status municipium-a odnosno grada sa autonomnom upravom. Prema prof. dr. E. Imamoviu vjerovatno je to bilo izmeu 69. i 79. godine u vrijeme cara Vespazijana. Iz Skelana potie veliki broj rimskih nalaza od kojih poseban znaaj imaju natpisi iz kojih se moe dosta saznati o razvoju ovog grada, gradskim slubama, stanovnicima municipium-a, Malvesatium-a i dr. U municipiju se podiu poasne baze carevima (Antonius Pius, Septimius, Severus, Karakala). Podignuti rtvenici su posveeni rimskoj Trijadi (Jupiteru, Minervi i Junoni), te Silvani, Marsu, Liberu i Mitrasu, a jedan grkim kultovima, Asklepiju i Higiji. Na irokom prostoru uz Drinu pronaeni su ostaci graevina, podni mozaici, nalazi keramike, stakla i novca, a otkrivene su i dvije starokranske bazilike. Na gornjoj terasi Drine uzvodno u duini od jednog kilometra 29

S. Kulenovi, S. Smaji, A. Kadui, S. Ahmetbegovi, F. Kudumovi nalaze se ostaci rimskih Skelana gdje je pronaena velika koliina graevinskog materijala kao i brojni spomenici iz tog doba i dr. Naselje je imalo sve urbane sadraje to su ga inili standardnim rimskim gradom; od graevina javnog karaktera bila je gradska vijenica (curia), bazilika, hram kapitolijske trijade (Jupitera, Junone, Minerve), sudnica (tribunal) i drugo. U prvo vrijeme rimskim Skelanima je pripadalo i podruje dananje Srebrenice s naseljem u Gradini (Domavia). Kada je Domavia postala samostalna gradska opina pripao joj je znatan dio opinskog teritorija Skelana odnosno Malvesatiuma. Izmeu prvog i etvrtog vijeka nove ere na podruju Srebrenice podizani su spomenici posveeni samostalnim kultovima boanstava: Jupiteru, Marsu, Liberu, Dijani i Pomoni, te spomenici kultnih zajednica boanstava Jupiter - Junoni, Jupiter -Junoni - Minervi, Jupiter - Marsu i Jupiter - Geniju. Od Grkih kultova iz tog doba pronaeni su spomenici kultne zajednice Asklepije - Higija, a od orijentalnih kultova spomenici Mitre.

Sl. 4. Bronzani kip krilatog Genija (Gradina Domavia)

Sl. 5. Bronzana ruka boga Sabazija (Gradina Domavia)

samostalnih kultova boanstava Sabazija, Atisa i

Iz doba kasne antike (peti i esti vijek) na podruju Srebrenice osim one u Skelanima, otkrivena je ranohrianska bazilika i u Staroglavicama. Osim veih naselja iz rimskog perioda u srednjem Podrinju nalazilo se i dosta manjih naselja na sasvim maloj udaljenosti to upuuje na gustu naseljenost ovog kraja. Njihovi ostaci su otkriveni u Bratuncu, Voljevici, Tegarama, Konjevi Polju (Bratunac), Crkvitu (Brezik), na Karauli kod Sikiria, u Kaludri kod Zaluja (Bratunac), u Bratuncu, Crkvi Ruici kod Tegara, Podlijeu (Bratunac), Loznici (Bratunac), Rau kod Srebrenice, Segni, Srebrenoj Luci, Zagraju, drijelu kod Voljevice i dr. Na podruju Srebrenice i njene okoline esti su i nalazi izoliranih objekata iz antikog perioda kao na primjer vile rustike, gospodarski objekti koji su predstavljali sredite poljoprivrednih imanja. Ostaci jednog od objekata otkriveni su na lokalitetu Rae-Ljubina u Crvici. Na njivi zvanoj Rae uz ostatke zidova i dijelova arhitektonskog ukrasa naena su i tri nadgrobna spomenika s likom Atisa i figuralnim scenama i natpisom. Pored navedenih antikih lokaliteta na podruju Srebrenice i okoline nalazi se dosta lokaliteta s nadgrobnim spomenicima odnosno rimskim nekropolama. Takvi lokaliteti nalaze se u: Crvici (3 st.), adoritu-Gradina-Sase (2-3 st.), Karauli (Rudine)Kotanovci, Klotijevcu (3 st.), Mataruzima-Osatica (3 st.), lokalitet Mramorje (Potoari), u Skelanima (l-6 st.), Srebrenoj Luci-Lijeu (na ovom lokalitetu nalazi se rimsko naselje i grobnica, a datovano je od l-4 stoljea), lokalitet Veliki Plato-GradinaSase (2-3 st.) u Zgunjevskom polju gdje je osim ostataka rimskog naselja pronaen i jedan rtvenik posveen Jupitru (3-4 st.), na lokalitetu Zukia Strana-Zagaj osim ostataka rimske zgrade pronaena je i kasnoantika grobnica (3-6 st.). 30

Kulturno-historijske znamenitosti i etnografski sadraji na podruju opine Srebrenica kao turistiki motivi Inae, na arheolokim lokalitetima od antikih naselja gotovo da na terenu i nema nita budui da je vrijeme uinilo svoje ili su otkriveni predmeti prenijeti u muzeje. Stoga je njihova turistika vrijednost i atraktivnost dosta umanjena. c) Srednjovjekovni period Naseljavanje junoslovenskih plemena na Balkansko poluostrvo poelo je u estom, a zavreno je sredinom sedmog vijeka. O ranom srednjem vijeku na ovom podruju do sada imamo veoma malo podataka. Od XI do XV vijeka ire podruje Srebrenice ulazilo je u sastav nekoliko srednjovjekovnih upa, a to su: Vratar, Bira, Osat i Treboti. Kao podgrae tvrave Srebrenik, Srebrenica se u istorijskim izvorima prvi put spominje 1352. godine. Procvat rudarstva u srebrenikom kraju bio je u XIV i XV vijeku, a vezan je za njemake rudare Sase koji su u to vrijeme vodili rudarske poslove u veini mjesta srednjovjekovne Bosne i Srbije. Zahvaljujui eksploataciji srebra i olova, Srebrenica je u prvoj polovini XV vijeka doivjela snaan drutveno-ekonomski razvoj. Kao i svi razvijeniji gradovi toga vremena, Srebrenica je imala svoj gradski statut i kovnicu novca. Tu su ivili brojni poslovni ljudi iz Dubrovnika (trgovci i zanatlije) koji su ovdje osnovali svoju stalnu koloniju. U to vrijeme srebro je uglavnom izvoeno preko Dubrovnika u Italiju. Zbog izuzetnog privrednog znaaja tokom XV vijeka Srebrenica je bila poprite ratnih sukoba izmeu bosanskih i ugarskih kraljeva, srpskih despota i turskog sultana. Grad Srebrenik u Srebrenici (Argentaria), grad u Olovu, kao i grad Salenes sagraeni su da bi se zatitila prirodna bogatstva i naselja. Najvei i najpoznatiji srednjovjekovni gradovi na irem podruju Srebrenice bili su: Donji i Gornji Srebrenik, Osatgrad (Klotjevec), urevac, ubin, Kljuevac (Klievac). Srebrenik (Stari Grad) je srednjovjekovni grad smjeten na planinskoj kosi koja se sa istone strane stepenasto sputa prema glavnini naselja Srebrenice. Na dvjema terasama nalaze se ostaci dviju tvrava: u Donjem gradu dominira arhitektura iz turskog perioda koja je bolje ouvana u odnosu na Gornji ili Stari grad koji je u ruevnom stanju. Tehnika gradnje Starog grada je srednjovjekovna. U pisanim izvorima ovaj grad se ne spominje esto, ali se zna da je sluio u svrhu zatite srebrenike varoi koja je u 14. i 15. vijeku bila najrazvijenije gradsko naselje u Bosni.

Sl. 6. Srednjovjekovni grad Srebrenik u Srebrenici

Srednjovjekovni grad Klotjevac je smjeten na strmoj stijeni iznad lijeve obale Drine jugoistono od Srebrenice na udaljenosti od oko 13 km zrane linije. Zauzima prostor od 100 X 20 m. Objekti su prilagoeni terenu na kome su situirani, a dobro su ouvane obje kule. U arealu grada zvanom Jatara ouvano je desetak steaka. urevac 31

S. Kulenovi, S. Smaji, A. Kadui, S. Ahmetbegovi, F. Kudumovi (Gradina) je takoe srednjovjekovni grad na podruju Srebrenice koji je smjeten iznad lijeve obale Drine na udaljenosti od oko 17 km zrane linije jugoistono od Srebrenice. Na istaknutom visu iznad lijeve obale Drine vidljivi su ostaci kvadratne kule i dvorita (30 X 7 m) mjestimino visoki do 3 m, a na padinama prema Drini ima ostatak i vanjskog bedema u duini od oko 25 m. Srednjovjekovni grad Klievac se nalazi u ataru sela Sueska jugozapadno od Srebrenice na udaljenosti od oko 6 km zrane linije. Grad se nalazi duboko u kanjonu rijeke Zeleni Jadar na krakoj stijeni koju obavija rijeka. Tu se nalaze ruevine tvrave s kulama koje su u osnovi pravougaone. Sredinom 15. vijeka grad je imao i svoj upravni kotar koji se zvao Trebotii, a u pisanim izvorima spominje se u turskim defterima iz 1468/69 i 1485. godine. ubin se nalazi jugoistono od Srebrenice na udaljenosti od oko 8 km zrane linije. Ruevine ovog srednjovjekovnog grada lee na otrom kamenitom visu. Ispod grada nalazi se groblje s nekoliko steaka. Grad je imao trgovako zanatsko podgrae i upravni kotar. Na podruju optine Srebrenica postoji veliki broj nekropola steaka, srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika izraenih od kamena koji su po svome obliku i ornamentici veoma interesantni. Oni predstavljaju snaan izraz kulturnih i ekonomskih prilika iz vremena u kome su nastali. S obzirom da ovi spomenici predstavljaju zanimljiv i dragocjen kulturno-umjetniki materijal, ima razloga da se o njima saopti barem ona najnunija obavjetenja koja mogu biti veoma interesantna za posjetioce. Po obliku zastupljeni su steci u vidu stubova, sljemenjaka, sanduka, ploa, krstaa. Dosta nekropola je sa stecima bez ukrasa ili sa po nekoliko ukraenih, a ima dosta i onih koji su ornamentisani geometrijskim motivima, bordurama, stubovima, krstovima, tau krstovima, polumjesecom, suncem, krugovima, jabukama, spiralama, rozetama, maevima, mukim figurama, lukom i strijelom, granama i drveem, figurama psa i drugih ivotinja, konjanicima i dr. Predstave u vidu mukih figura i dva konjanika nalaze se na stecima u Klotjevcu. Na nekropoli steaka u Kalimaniu su ukrasi u vidu maeva, luka i strijele, a na stecima na brdu Bojna u neposrednoj blizini Srebrenice su predstave u vidu ruke. U selu Gostilju koje se nalazi sjeverno od Srebrenice na udaljenosti od oko 3 km zrane linije na lokalitetu Osojnjaa nalazi se nekropola sa 38 steaka (3 ploe, 16 sanduka, 17 sljemenjaka i 2 stuba). Dva stuba su s motivima figura ovjeka i ma. U selu Bastahovine udaljenom 7 km zrane linije zapadno od Srebrenice na lokalitetu Sjedaljka nalazi se nekropola steaka (35 sanduka, 7 sljemenjaka i 6 stubova). Jedan sanduk je ukraen motivom polumjeseca. U selu Sueska koje je od Srebrenice udaljeno 6 km zrane linije na jugozapadnu stranu na lokalitetu Mramorje nalazi se nekropola sa 52 steka (31 sanduk, 3 sljemenjaka i 18 stubova). Ukraena su dva steka i to jedan sanduk i jedan stub. Stub je ukraen figurom psa, stablom, rukom, tordiranom vrpcom i jabukom, a sanduk je ukraen polumjesecom. Uz ovu nekropolu se nalazi muslimansko mezarje s nianima. U Staroglavicama, selu koje se nalazi zapadno od Srebrenice na udaljenosti oko 5 km zrane linije na jednom manjem brijegu pokraj Bejtia hana nalazi se nekropola sa 18 steaka (8 sanduka i 10 sljemenjaka). Dva sanduka su ukraena lukom i strijelom, maem i s nekoliko ljudskih figura koje se samo naziru. Na brdu Recelj na lokalitetu Borii oko 700 m sjeverozapadno od Bojne iznad grada Srebrenice nalaze se 4 steka u obliku sanduka od kojih je jedan ukraen sabljom, rukom, polumjesecom i rozetom. 32

Kulturno-historijske znamenitosti i etnografski sadraji na podruju opine Srebrenica kao turistiki motivi U selu Pribievac koje se nalazi jugoistono od Srebrenice na udaljenosti oko 4km (zrana udaljenost) na lokalitetu arampovo nalazi se nekropola sa 23 steka (16 sanduka i 7 sljemenjaka). Jedan steak oblika sanduka ukraen je krugom (motiv sunca). U blizini je aktivno muslimansko groblje. Jugozapadno od Srebrenice na oko 7 km zrane udaljenosti u selu Kutuzero nalazi se nekropola sa 23 steka (18 sanduka i 5 sljemenjaka). Jedan sljemenjak je ukraen, a ukrasni motiv je ruka s maem. U selu Podravno koje se nalazi na oko 7 km zrane udaljenosti jugozapadno od Srebrenice na lokalitetu Crvena njiva nalazi se nekropola sa l0 steaka od kojih je jedan primjerak ukraen motivima polumjeseca i rozete. U selu Urisiima udaljenom 11 km zrane linije na jugoistonu stranu od Srebrenice kod zaseoka Greben na jednom breuljku nalazi se nekropola sa 70 steaka (60 sanduka i l0 sljemenjaka). Jedan sanduk je ukraen rozetom. Inae u Urisiima postoje tri lokaliteta steaka sa oko 200 steaka ukupno.

Sl. 7. Boljevi, Srebrenica

Sl. 8.Loznica, Srebrenica

Sl.9. Loznica, Srebrenica

Sl. 10. Boljevi, Srebrenica

Sl. 11. Loznica, Srebrenica

Sl.12. Kalimani, Srebrenica

Sl. 13. Brana, Srebrenica

Sl. 14. Kalimani, Srebrenica

Sl.15. Loznica, Srebrenica

Sl. 16. Boljevi, Srebrenica

Sl. 17. Vojna, Srebrenica

Sl. 18. Klotjevac, Srebrenica

Sl. 19. Boljevi, Srebrenica

Sl. 20. Bua, Srebrenica

Sl. 21. Klotjevac, Srebrenica

33

S. Kulenovi, S. Smaji, A. Kadui, S. Ahmetbegovi, F. Kudumovi U selu Ljeskovik koje se nalazi jugoistono od Srebrenice na udaljenosti oko 11 km zrane linije na lokalitetu Mramorje na putu za Klotjevac nalazi se nekropola steaka sa 3 sanduka i 15 sljemenjaka. Nisu ukraeni. Meutim, na lokalitetu Zalisje blizu zaseoka Markovii, na brijegu pored puta za Lubniko brdo nalazi se nekropola sa 4 steka (jedan sanduk ukraen motivom "svastike" i 3 sljemenjaka koji su bez ukrasa). Na perivoju i putu iznad sela urevac u neposrednoj blizini istoimenog srednjovjekovnog grada nalazi se 6 steaka (jedan sanduk, etiri sljemenjaka i jedan stub). Ukraena su dva sljemenjaka i jedan stub, a motivi su polumjesec, rozeta, luk i ma. U blizini sela Trubar koje se nalazi jugoistono od Srebrenice zrane udaljenosti od oko 19 km nalazi se nekropola sa 5 steaka u obliku sljemenjaka. Jedan sljemenjak je ukraen motivom rozete u dvostrukom krunom vijencu. U selu Zgunja smjetenom na lijevoj obali Drine udaljenom od Srebrenice oko 23km zrane linije na jugoistonu stranu nalazi se nekropola sa 8 steaka (jedna ploa, pet sanduka, jedan sljemenjak i jedan stub). Ukraen je stub na ijim stranicama se nalaze motivi rozeta i tapa. Na spomeniku u obliku stuba ima natpis koji govori o tome kako tu lei "krstjanin Ostoja." Na jednom oteenom sanduku nalazi se drugi natpis od kojeg je samo preostala rije "strojnik". Osim navedenih lokaliteta sa ponekim ukraenim nadgrobnikom postoje i lokaliteti sa stecima koji nemaju nikakvih ukrasa kao to su naprimjer nekropole u Potoarima (lok. Grai sa 7 sanduka, jednim sljemenjakom i 12 stubova), u Fojharu (lok. Baa sa 4 ploe, 18 sanduka i 10 sljemenjaka) u Orahovici na brijegu u blizini kua, oko 600 m sjeverno od ceste i rijeke, pokraj seoskog puta za Srebrenicu Sl. 22. Steak u Zgunjanskom nalazi se nekropola sa 26 sanduka, jednim polju, kod sela Zgunja sljemenjakom i 3 stuba. Drugi lokalitet sa stecima nalazi se na Igritu sa 23 nadgrobnika (l0 sanduka i 3 sljemenjaka), u selu Pale na lokalitetu ljivova nalazi se l0 steaka od kojih je 5 sanduka i 5 sljemenjaka, u selu Knezovi na lokalitetu Borak nalazi se nekropola sa 20 steaka u obliku sanduka, u selu Karaiima na lokalitetu Cura nalazi se nekropola sa 27 steaka (21 sanduk, 4 sljemenjaka i 2 stuba), u selu Lubnica nalazi se nekropola sa 27 steaka, u Poznanoviima nekropola sa 40 steaka, u selu Sulice na lokalitetu Kamenje nalazi se 21 steak, a na lokalitetu Vitez 6 steaka, u selu Poljaka na lokalitetu Kamenje nalazi se nekropola sa 44 steka, a na lokalitetu Kosa nekropola sa 13 steaka. Iz prezentiranih podataka o nekropolama steaka na podruju Srebrenice uoljivo je da je ovo podruje veoma bogato ovim antropogenim motivima i svaki lokalitet je interesantan za posjetioce. Nevolja je moda u tome to su mnoge od navedenih nekropola situirane izvan putnih pravaca i to je po mnogima obrasla umska vegetacija, a mnogi su i devastirani prilikom izvoenja graevinskih i drugih radova. Da bi se navedeni kulturno-historijski spomenici mogli koristiti u turistike svrhe bilo bi 34

Kulturno-historijske znamenitosti i etnografski sadraji na podruju opine Srebrenica kao turistiki motivi neophodno iste zatititi, a prije toga ponovo sagledati pravo stanje na terenu, pa tek onda planski i uz pomo struke i strunih institucija pristupiti njihovoj zatiti. Ovo bi trebalo odmah raditi zato to iz dana u dan nestaju ne samo pojedini primjerci ve i itave nekropole. Prema podacima prikupljenim od strane strunjaka koji su boravili u raznim periodima u drugoj polovini XX vijeka na podruju Srebrenice i Bratunca evidentirano je oko l00 nekropola sa 2000 steaka. Koliko ih je danas treba vidjeti. d) Tursko-austrougarski period U prvoj polovini XVI vijeka Srebrenica je dobila status kasabe. Prema popisu iz 1533. godine ovdje je bio manji muslimanski demat sa 36 kua poreskih obveznika i jednom damijom, 25 hrianskih mahala i crkvom sv. Marije. U ovom popisu evidentiran je i jedan pop, te s obzirom na tu injenicu, dr. A. Handi pretpostavlja da je ovdje na periferiji Srebrenice morala biti i pravoslavna crkva, ali bez zemljinog posjeda. Poetkom turske uprave u naim bosanskohercegovakim podrujima nastaje period islamske umjetnosti. Tada mnogi gradovi meu kojima i Srebrenica poprimaju orijentalna obiljeja. U to vrijeme, a i kasnije grade se damije, sahat kule, turbeta i drugi sakralni objekti. Srebrenica je 1533. godine predstavljala razvijenu rudarsku varo sa 25 mahala i 223 kue. Prema navedenom popisu Srebrenica je imala jedanaest naselja, a to su: varo Srebrenica, Sas, Gornji Suhoj, Ljubovi, Suha, Toino, Milaevii, Bratovo, i Srdnje Bijeevo, inovina i Gostilj i dvije naseljene mezre: Donji i Gornji Kozlin. U nahiji je bilo ukupno 576 kua poreskih obveznika i 96 mudereda, a od toga 81 muslimanska kua sa 12 mudereda. U popisima iz XVI vijeka evidentirani su i zanati koji prate rudarsku djelatnost u Srebrenici. Do prve polovine XVII vijeka Srebrenica je u graditeljskom pogledu brzo napredovala. Prema opisu Evlije elebije Srebrenica je l660. godine imala 800 prizemnih i na sprat tvrdo zidanih i lijepih kua, est mahala i est damija sa mihrabom, zatim jednu tekiju, tri mekteba, jedan manji han, 70 esnafskih duana kao i jedno kupatilo (hamam). Od navedenog broja damija Evlija elebija poimenino spominje jedino Bajezid Velijinu damiju za koju kae da je to glavna damija raena u starom stilu sa jednim minaretom i pokrivena eramidom. Mehmed Mujezinovi smatra da se ova damija nalazila u tvravi Srebrenik i da je bila podignuta za potrebe vojske kao i to da je ona najstarija damija u Srebrenici. U drugoj polovini XX vijeka u gradu Srebrenici su bile etiri damije meu kojima je po svojoj arhitekturi bila najinteresantnija Hadi Skenderova damija, a meu mjetanima bolje poznata kao Bijela damija. Pretpostavlja se da je Bijela damija prvobitno bila dubrovaka crkva sv. Nikole, podignuta u XIV stoljeu, a to se moglo zakljuiti po dijelovima lae crkve kojoj je odsjeeno svetite i preinaeno zapadno proelje. Prema M. Mujezinoviu spomenuti Hadi Skender je, vjerovatno, izgradio munaru, pa su po njemu i damija i mahala oko nje dobili ime Hadi Skender. Za vrijeme austrougarske uprave na podruju Srebrenice vre se rudarska i geoloka istraivanja, a poinju se eksploatisati i ljekovite vode Crnog Gubera koje austrijske tvrtke razailju u Ameriku, Dansku, Holandiju i vedsku. U to vrijeme od industrijskih i javnih objekata izgraena je tvornica okera, bolnica, novi konak-uredska zgrada, kola i zgrada Gubera. Prema popisu stanovnitva 1880. godine u gradu Srebrenici je bilo 264 kue i 1219 stanovnika, a u kotaru Srebrenica 3 217 kua i 23 466 stanovnika.

35

S. Kulenovi, S. Smaji, A. Kadui, S. Ahmetbegovi, F. Kudumovi Godine 1911. u gradu Srebrenici je bilo 55 trgovaca mjeovitom robom, jedan trgovac koom, dva trgovca pecerajske robe, sedam pekara, pet mesara, pet eljara vune, osam fijakerista, 23 gostionice, 9 opanara i 23 kafedije. 2. Etnoloki sadraji kao turistiki motivi U etnolokom pogledu podruje Srebrenice je veoma interesantno, ali i nedovoljno istraeno. Najvei dio dananjeg podruja srebrenike optine zahvataju geografske i predjelne cjeline Osata i Ludmera, u kojima ive Bonjaci i Srbi. Osat i Ludmer su odavno bili predmet interesovanja naih istoriara i etnologa. Prema V. Skariu, Osat se prvi put spominje u ugovoru izmeu Sigismunda i Stevana Visokog 1426. godine kao OZACH koji je u srednjem vijeku bio u vlastelinskom posjedu porodice Kovaevi. Za Osat i Ludmer se interesovao i Vuk Karadi. Njega je zanimala narodna tradicija o nastanku imena ovih predjela, zatim, koja su naselja pripadala Osatu a koja Ludmeru i kakav je bio konfesionalni sastav stanovnitva. U to vrijeme, na osnovu pismenog obavjetenja koje je Vuk dobio 1860. godine od uitelja Vasilija Stefanovia iz Bajine Bate, Osat je obuhvatao 46, a Ludmer 19 naseljenih mjesta. M. Draki i N. Pavkovi su utvrdili da se u narodu postepeno gubi pojam Osata kao geografske i predjelne cjeline. Na osnovu narodnih kazivanja oni su utvrdili da Osat sjeverozapadno od Drine dopire do sela Breana kao sredinje take i sela Ljeskovika i Tegara kao krilnih taaka. Tako, gruba granica na sjeverozapadu kree se linijom od Tegara preko Moevia, ubina, Breana, Karaia brda, Lubnikog brda, Ljeskovika i Klotijevca, dok se ugao Drine na istoku sasvim logino podrazumijeva. Granice Osata, koje su utvrdili ovi autori, podudaraju se sa njihovim zapaanjima o materijalnoj kulturi ovog kraja (tip nonje, zemljoradnike sprave, kue, saobraajna sredstva, poljoprivreda, stoarstvo i drugo). ezdesetih godina 19-tog vijeka evidentna su brojna etnika kretanja na podruju Osata i Ludmera. Tu se poveao priliv muslimanskog stanovnitva iz Srbije, to je uslovilo i porast broja naselja sa muslimanskim stanovnitvom.

Sl. 23. Tor za ovce na Igriniku

Ekstenzivno ratarstvo, stoarstvo i voarstvo, kao osnov privreivanja, dali su osobit peat cjelokupnom narodnom ivotu i kulturi ovoga kraja. Tradicionalna obrada zemlje obavljana je stonom zapregom, ralom, drvenim plugom, drljaom i motikom. Od ratarskih kultura ovdje se najvie uzgajaju kukuruz i penica, a u manjim koliinama zob, ra i jeam. Vridba se obavljala na guvnu, a vrilo se konjima. U prolosti stoarstvo je predstavljalo vanu granu privreivanja. Uzgajali su se konji, goveda, ovce i koze. Od voa najzastupljenije su ljive, jabuke, kruke i orasi. ljive su se suile u "punicama' ("mianama"), a od njih se spravlja i pekmez. Pekmez 36

Kulturno-historijske znamenitosti i etnografski sadraji na podruju opine Srebrenica kao turistiki motivi se spravlja i od jabukovog soka ("ira", "sita"). U ovom kraju posebno je zanimljiva drvena sprava za cijeenje jabuka, koja ima dva "arafa" i dva "ovna", a ima ih i sa jednim "arafom" i sa jednim "ovnom". Za prevoz i transport dobara sluio je osamaren konj i zaprena stoka. Od starinskih saobraajnih sredstava upotrebljavale su se "frndulje'' (drvena volovska kola), dvokolice i saonice. Starinska seoska kua je odraz kulturno - istorijskih, drutveno - ekonomskih i tehnikih prilika. Ona predstavlja dragocjen dokumenat o stvaralakoj sposobnosti naroda, a njene evolutivne i oblikovne karakteristike su usklaene sa prirodnim, drutvenim i tehnikim uslovima. U drugoj polovini XIX i poetkom XX vijeka u ovom podruju su se gradile dvodjelne "eperue", zatim dvodjelne kue na podrum, a u ovisnosti od ekonomskih mogunosti i viedjelne kue. Kue su uglavnom sa etvoroslivnim krovovima, a pokrov je bio od razliitih materijala: paprati, indre, kamenih ploa, crijepa "kopitara" i drugog. Gospodarski objekti su bili sastavni dio seoskih domainstava. Skoro svako seosko domainstvo imalo je huderu, hambar, ko za kukuruz, punicu za voe, talu i koaru. Ovaj kraj je poznat po majstorima dunerima koji su gradili kue irom bive Jugoslavije. Pominje ih i Vuk Karadi. Sl. 26. Starija oseanska kua iz 70-tih godina XIX, s. Toplica

Sl. 24."Frndulje", drvena volovska kola

Sl. 25. Ko za kukuruz, Donje edanjsko

Enterijeri tradicionalnih seoskih kua u ovom kraju sastojali su se uglavnom od "kue" sa polukrunim ognjitem, verigama, bakraem i osnovnim priborom koji ide uz otvoreno ognjite, a istovremeno u udubljenju u zidu "kue" zvanom "hatula", se redalo drveno, zemljano i metalno posue. Predmeti kunog inventara su bili uglavnom jednostavnih oblika i grube izrade. U veim porodinim zadrugama posteljina, sanduci za rublje, beika i drugo drali su se u pomonim stambenim zgradama. Tradicionalna prerada tekstilnih sirovina (vune, lana, konoplje) spadala je u djelokrug enskog rada. 37

S. Kulenovi, S. Smaji, A. Kadui, S. Ahmetbegovi, F. Kudumovi Tkanje platna, sukna, ponjava, ilima, arafa i pokrivaa obavljala se na tkalakom stanu. Po osnovnim obiljejima, odjea koja se nosila u seoskom podruju ovoga kraja pripada istonobosanskom tipu nonji. Fabriki proizvodi koristili su se veoma malo. enske i muke koulje, gae i marame (boe) izraivane su od kudeljnog i lanenog beza. U mukoj srpskoj nonji od vunenih dijelova nosile su se crne arape, tkanica, gunji, gunj, pelengae i tozluci, a u bonjakoj nonji gunj "sarajac', alvare i bijele arape. U enskoj srpskoj nonji odjevni predmeti su: zubun, tkanica, gunji i gunj. Osatski zubuni su po nekim svojim elementima izuzetni. M. Karanovi ih je svrstao u poseban tip zubuna, a u njihovim spiralnim tehnikama ukraavanja izvukao istovjetnost sa spiralnim ornamentima na stecima u Bosni. Na osnovu toga, kao i na osnovu karakteristine kape "roge" L. Gri i M. Karanovi pretpostavljaju da je osatsko stanovnitvo starosjedilako. Prerada lana i konoplja obavljala se pomou stupe, zatim sprave za predenje i namotavanje prediva. Na horizontalnom stanu tkale su se ponjave, ilimi i platno odnosno bez od koje su se ili odjevni predmeti kako za enske tako i za muke nonje. Tradicionalne gradske kue u Srebrenici bile su veoma interesantne kako po svojim oblikovnim karakteristikama tako i po svom enterijeru. Sobe bosanskih kua u Srebrenici s kraja 19-tog i poetkom 20-tog vijeka imale su karakteristian inventar: seiju s jastucima, ilim, serdadu, mangalu, ugum, ibrik, leen, sahan posue i drugo. U siromanijim kuama umjesto bakarnog u upotrebi je bilo "zemljano" i "drveno" posue. Sl. 27. Dio enterijera kue, selo Osatica

Sl. 28. Derviagia kua u Srebrenici, sagraena u drugoj polovini XIX vijeka

38

Kulturno-historijske znamenitosti i etnografski sadraji na podruju opine Srebrenica kao turistiki motivi Zakljuak Iz navedenih razmatranja o kulturno-historijskim spomenicima i etnografskim sadrajima na podruju optine Srebrenica uoljivo je da je turistika atraktivnost prezentiranih motiva neujednaena i da se meu njima nalaze mnogi koju imaju veliku vrijednost i turistiki znaaj, a postoje i oni koji se ne mogu tretirati kao samostalni motivi, ali se zato uklapaju u predione cjeline. Od ustanova u oblasti kulture poseban znaaj za turizam u Srebrenici trebalo bi da ima muzejska postavka, muzejska zbirka ili zaviajni muzej i na tome bi trebalo to prije poraditi. Ovdje je 1987. godine pri Centru za kulturu, informisanje i obrazovanje formirana Muzejska zbirka sa stalnom muzejskom postavkom pod nazivom "Arheoloko-etnografski-prikaz Srebrenice sa okolinom", ali je, naalost, ista u toku rata 1992-1995. unitena. Iz svega izloenog namee se zakljuak da Srebrenice brojni i raznovrsni i da obuhvataju materijalne i duhovne sfere ljudskog ivota. umjetnikim vrijednostima, drutveno-politikim interes turista. su antropogeni motivi na podruju mnogobrojne pojave i objekte iz Svojim istorijskim, kulturnim i i ekonomskim znaajem izazivaju

Napomenimo i to da turistika atraktivnost antropogenih motiva na ovom podruju zavisi prije svega od njihove sopstvene vrijednosti, stepena afirmacije u zemlji i inostranstvu kao i od lokacije ovakvih motiva u odnosu na vanije pravce turistikih kretanja. Izvanredna kulturna batina na podruju Srebrenice trebalo bi da privlai sve veu panju kako domaih tako i stranih turista, pa bi je zbog toga trebalo intenzivno prouavati kada je rije o njenoj potpunoj valorizaciji u turizmu. Isto tako treba cjelovito istraiti kako materijalnu, tako i duhovnu kulturu srebrenikog kraja i sve to staviti u funkciju razvoja turistike privrede. Conclusion From mentioned examinations about culturally - historic monuments and ethnographic contents in the area of Srebrenica municipality it is visible that touristical attractiveness of presented motives is unequal and between them is many which have great value and touristical significance. Also there are those motives which cant be treated as independent motives but can be fitted in landscapes. From institution in the field of culture a special significance for tourism in Srebrenica should have the museum postulation, museum collection or native museum and should be worked on that as soon as possible. Centre for culture, informing and education of Srebrenica formed in 1987 museum collection with constant museum postulation under the name "Archeologically ethnographic review of Srebrenica with its surroundings" but unfortunately the same collection was destroyed during the war from 1992 to 1995. From all interpreted intrudes the conclusion that the anthropogenic motives in area of Srebrenica are numerous and various and they include numerous appearances and objects from material and spiritual spheres of human life. With its historic, cultural and artistic values, social-political and economic importance they cause interest of tourists. 39

S. Kulenovi, S. Smaji, A. Kadui, S. Ahmetbegovi, F. Kudumovi We should also mention that touristical attractiveness of anthropogenic motives in this area depends from its intrinsic values, affirmation degrees in the country and the foreign countries and location of these motives in relation to more important directions of tourist movements. An extraordinary cultural heritage in area of Srebrenica should attract bigger attention of domestic and foreign tourists. Because of that it is necessary to study cultural heritage intensively when is about its complete valorisation in tourism. Also it is necessary to completely investigate material the same as spiritual culture of Srebrenica area and put all that in the function of development of tourism. Izvori i literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. tatistika miesta i puanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1880. Henrik Renner, Herceg Bosnom uzdu i poprijeko, Mitrovica, 1900. Adressenjahrbuch Fur die Gesamte Volksvvirtschaft Bosniens und der Hercegovina, Sarajevo, 1911. Miroslav Draki - Nikola Pavkovi, Narodna nonja iz Osata, lanci i graa za kulturnu historiju istone Bosne, knj. I, Tuzla, 1957., str. 151-177. aban Hodi, Migracije muslimanskog stanovnitva iz Srbije u sjeveroistonu Bosnu izmeu 1788-1862., Zaviajni muzej u Tuzli, lanci i graa za kulturnu historiju istone Bosne, knj. II, Tuzla, 1958., str. 67 i dalje. In. Mehmed Ramovi, Obim rudarske djelatnosti u srebrenikom kraju tokom rimskog doba i srednjeg vijeka, lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, knj. IV, Tuzla, 1960., str. 33-41. Milica Baum - Dragoslav Srejovi, Novi rezultati ispitivanja rimske nekropole u Sasama, lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, knj. IV, Tuzla, 1960., str. 3-31. Desanka Kovaevi, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Nauno drutvo NR Bosne i Hercegovine, Djela, knj. XVIII, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka, knj. 13, Sarajevo, 1961. Zorislava uli, Narodne nonje u Bosni i Hercegovini, Zemaljski muzej u Sarajevu, Sarajevo, 1963. Dr. Dragan Srejovi, Ispitivanje rimske nekropole u Sasama 1961-1962., lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, Tuzla, 1965. uro Basler, Ulomci rimske arhitekture u Bratuncu, lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, knj. VI, Tuzla 1965. Marian Wenzel, Ukrasni motivi na stecima, "Veselin Maslea", Sarajevo, 1965. Vidosava Nikoli, Jedno interesovanje Vuka Karadia za istonu Bosnu, lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, Muzej istone Bosne, knj. VI, Tuzla, 1965., str. 145-150. efik Belagi, Steci, Izdavako preduzee "Veselin Maslea", Sarajevo, 1971. Dr. Adem Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, "Svjetlost", Sarajevo, 1975. Milica Kosori, Kulturni, etniki i hronoloki problemi ilirskih nekropola Podrinja, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1976. Dr. Enver Imamovi, Antiki kultni i votivni spomenici na podruju Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1977.

40

Kulturno-historijske znamenitosti i etnografski sadraji na podruju opine Srebrenica kao turistiki motivi 18. Mehmed Mujezinovi, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knj. II, Istona i centralna Bosna, IP "Veselin Maslea", Sarajevo, 1977. 19. Boko Milovanovi, Naselja u okolini Srebrenice-Osat i Ludmer, Srebrenike novine, broj 27, Srebrenica, 1980., str. 27. 20. Sinia Peri, Zatitno iskopavanje na nekropoli sa stecimaRimsko groblje u selu Loznica, lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, Muzej istone Bosne, knj. XIII, Tuzla, 1980., str. 139-149. 21. Ivo Bojanovski, Sluajni arheoloki nalazi s podruja Domavije, lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, knj. XIV, Tuzla, 1982, str. 137-153; Isti, Arheoloko-epigrafske biljeke s Drine, lanci i graa..., knj. VII, Tuzla, 1967, str. 41-53, Isti; Severiana Bosnensia, lanci i graa..., Tuzla, 1972, str. 37-52; Isti, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji, Godinjak Centra za balkanoloka istraivanja, ANU BiH, Sar. 1981. 22. Mr. Salih Kulenovi - Besim Ibrievi, Arheoloko-etnografski prikaz Srebrenice sa okolinom, Centar za kulturu, informisanje i obrazovanje Srebrenica, Muzejska zbirka, Srebrenica, mart 1987. 23. Dr. Salih Kulenovi, Etnologija sjeveroistone Bosne, (rasprave, studije, lanci), knj. II, Muzej istone Bosne Tuzla, Tuzla, 1995. 24. Dr. Enver Imamovi, Srebrenica i okolica u rimsko doba, lanci i graa za kulturnu historiju istone Bosne, knj. 17, Tuzla, 2002., str. 7-36. 25. Dr. Salih Kulenovi, Kulturno-historijske znamenitosti Tuzlanskog kantona kao osnova za razvoj turizma, Strategija ekonomskog razvoja turizma u sjeveroistonoj Bosni, Zbornik radova sa ekonomskog seminara o razvoju turizma u sjeveroistonoj Bosni, BOSNIA ARS, Tuzla, 2005. str. 41-52. 26. Mr. Bego Omerevi, Kasna antika na tlu Bosne i Hercegovine u svjetlu arheoloke i historijske grae, (doktorska disertacija), Filozofski fakultet, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, maj 2005.

41

S. Kulenovi, S. Smaji, A. Kadui, S. Ahmetbegovi, F. Kudumovi

Prilog br. 1

42

Zbornik radova PMF 4 i 5, 43 50 (2007-2008)

Originalni nauni rad

OBIM, DINAMIKA I STRUKTURA INVESTICIJA NA PODRUJU OPINE KALESIJA U PERIODU OD 1970. DO 2005. GODINE SCOPE, DYNAMICS AND STRUCTURE OF INVESTMENTS ON THE TERRITORY OF KALESIJA MUNICIPALITY IN THE PERIOD FROM 1970 TO 2005 Mr. sc. Devad Meanovi, vii asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Saetak Obim, dinamika i struktura investicija u nekom podruju odraavaju postojei nivo razvijenosti datog podruja. Investicije u velikoj mjeri odreuju pravce i tred budueg ekonomskog razvoja odreenog prostora. U periodu od 1970. do 1990. godine na podruju opine Kalesija realizovana su realativno znaajna investiciona ulaganja u privredne i vanprivredne djelatnosti. Pri osvjetljavanju osnovnih karakteristika investicione aktivnosti u navedenom periodu, neizbjenim se nameu sljedea pitanja: Koliko je ukupno uloeno sredstava u privredu i vanprivredne djelatnosti? Kakav je intenzitet i dinamika investicija u privredi u odnosu na ue i ire regionalno okruenje (Kanton, Regija, BiH)? Kakva je namjenska i tehnika struktura investicija? ta pokazuje odnos efekata (ostvarena zaposlenost i prirast drutvenog proizvoda) i investicija? Kljune rijei: Investicije, privredne i vanprivredne djelatnosti, donacije, opina Kalesija Abstract The scope, dynamics and structure of investments on a particular territory reflect the existing level of development of that territory. Investments, to a large extent, define directions and trends for future economic development of a certain territory. In the period from 1970 to 1990, on the territory of Kalesija municipality there were significant investments into economic and non-economic activities. While discussing the basic characteristics of investments in the aforesaid period there are some questions which are inevitably posed. They are the following. What is the total amount of investments into the economic and non-economic activities? What are the intensity and dynamics of investments into economy when compared to immediate and wider regional surrounding (Canton, Region, BiH). What is the purpose and technical structure of investments? What does the ratio of effects (achieved employment and the increase in domestic product) to investments show? Key words: Investments, economic and non-economic activities, donation, Kalesija Municipality

D. Meanovi Obim, dinamika i struktura investicija u periodu od 1970. do 1989. godine Za ocjenu stepena i nivoa ekonomsko-razvojne snage opine Kalesija, znaajnu ulugu imaju i investicijska ulaganja. U periodu od 1970. do 1990. godine u privredne i vanprivredne djelatnosti realizovana su realativno znaajna, ali nedovoljna, investiciona ulaganja. U analizi izdvajamo slijedee: a) Na podruju opine Kalesija u periodu od 1970. do 1989. godine u privredne djelatnosti ukupno je investirano 114,67 mil. DEM. U prvom petogodinjem periodu (1970. do 1975.) investirano je 8,18 mil. DEM ili 7,13%, zatim od 1976. do 1980. godine 24,46 mil. DEM ili 21,33%, u razdoblju 1981. do 1985. godine 53,97 mil. DEM ili 47,06%, te u posljednjem periodu od 1986. do 1990. godine 28,04 DEM ili 24,48%. U privrednim investicijama opina Kalesija je participirala u visini 1,90% investicija Tuzlanskog kantona, ili 1,06% Regije sjeveroistona Bosna, odnosno samo 0,22% investicija privrede Bosne i Hercegovine. Odnos realizovanih investicija i broja stanovnika ukazuje na znaajne razlike izmeu ove opine i regionalnog centra. Ukupno realizovana godinja investiciona ulaganja po stanovniku u opini Kalesija iznose 161,7 DEM, a za opinu Tuzla ona su bila znatno vea: tj. oko 8 puta ili 1.270 DEM. 1 b) Najvea investiciona ulaganja na podruju opine Kalesija zabiljeena su u periodu od 1981. do 1990. godine (ukupno realizovano 71,5% investicija). Uee opine Kalesija u privrednim investicijama Tuzlanskog kantona imalo je rastui trend u periodu 1970. do 1986. godine i to od 0,72% do 3,0%, odnosno opadajui sa 3,0% u 1986. godini na 2,51% u 1990. godini. Takoe, trend rasta opina Kalesija je biljeila i kod uea u ukupnim investicijama Regije sjeveroistona Bosna (od 0,52% u 1970. do 1,58% 1990.) i Bosne i Hercegovine (od 0,08% u 1970. do 0,32% 1990. godine). 2 (tabela 1) Tabela 1: Kalesija u investicijama Kantona, Regije SIB i BIH od 1970. do 1990. godine
Period 1970.-1975. 1976.-1980. 1981.-1985. 1986.-1990. UKUPNO: Ukupno investirano Milion DM % 8,187 7,13 24,462 21,33 53,971 47,06 28,047 24,48 114,667 100,0 TK 0,72 1,40 3,00 2,51 1,90 Uee Kalesije u investicijama SI Bosne BiH 0,52 0,08 0,59 0,13 1,57 0,31 1,58 0,36 1,06 0,22

Izvor: Statistiki bilten "Investicije", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo

Statistiki bilten "Investicije", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Dinarske vrijednosti preraunate su u njemaku marku, prema vremenu vaenja dinarskih iznosa po kursu za (1 DEM) kako slijedi: 1970.g. 3,42; 1971. 4,69; 1972. 5,23; 1973. 5,58; 1974. 6,23; 1975. 6,95; 1976. 7,31; 1977. 8,16; 1978. 9,19; 1979. 11,00; 1980. 13,67; 1981. 16,21; 1982. 21, 00; 1983. 37,12; 1984. 55,01; 1985. 97,31; 1986. 182,36; 1987. 437,00; 1988. 1525,10; 1989. 18284,00; 1990. 7,00. Sjeveroistona Bosna je ekonomsko-geografska regija koja obuhvata 19 opina: Bijeljina, Banovii, Bratunac, Brko, Graanica, Gradaac, Kalesija, Kladanj, Lopare, Lukavac, Oraje, Srebrenica, Srebrenik, ekovii, Tuzla, Ugljevik, Vlasenica, Zvornik i ivinice. Tuzlanski kanton se nalazi u Federaciji BiH i ini ga 13 opina: Tuzla, ivinice, Graanica, Gradaac, Srebrenik, Kalesija, Doboj Istok, Kladanj, Lukavac, Banovii, eli, Sapna i Teoak.

44

Obim, dinamika i struktura investicija na podruju opine Kalesija u periodu od 1970. do 2005. godine c) U sektorima privrede najvei udio odstvarenih investicija biljei sekundarni sektor 58,61% (samo u industriji 51,04%), zatim tercijarni 25,25% i primarni sektor 23,64% (od toga u poljoprivredi 19,6%). Grafikon 1: Kalesija u privrednim investicijama u periodu 1970. do 1990. godine
60 50 miliona DM 40 30 24,462 20 10 0 1970.-1975. 1976.-1980. 1981.-1985. 1986.-1990. 8,187 28,047 53,971

Grafikon 2: Kalesija u privrednim investicijama Kantona, Regije SIB i BIH od 1970. do 1990. godine
3,5 3 2,5 u% 2 1,5 1 0,5 0 0,72 0,52 0,08 1970.-1975. 0,59 0,13 1976.-1980. 0,31 1981.-1985. Sjeveroistone Bosne 0,36 1986.-1990. 1,4 1,57 1,58 1,06 3 2,51 1,9

0,22 UKUPNO:

Tuzlanskog kantona

Bosne i Hercegovine

d) Posebno je znaajan podatak (tabela 2) o sumi ulaganja po novozaposlenom radniku u opini Kalesija (82.613 DEM) koja je za 43,2% manja od Tuzle (153.000 DEM), zatim 29,9% manja od regionalnog (134.000 DEM), odnosno za 25,5% od prosjeka privrede BiH (111.000 DEM). Tabela 2: Suma ulaganja po novozaposlenom radniku za razdoblje od 1970. do 1989. godine u opini Kalesija, Tuzla, Regiji SIB i BiH
Podruje Kalesija Tuzla Regija SIB BiH Ulaganja po novozaposlenom u privredi 82.613 153.000 134.800 111.000 Ulaganja po novozaposlenom u privredi + vanprivredne djelatnosti 167.000 148.000 122.000

Izvor: Statistiki bilten "Investicije", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo i Klapi, M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut, Tuzla, 2002., str. 192. 45

D. Meanovi Analizirajui pokazatelje o dinamici investicija u pojedinanim privrednim djelatnostima moemo zakljuiti sljedee 3 : 1. Ukupno realizovane investicije u osnovna sredstva proizvodnih djelatnosti privrede drutvenog sektora u opina Kalesija za period od 1970. do 1989. godine su iznosile 114,6 mil. DEM, to je inilo 1,1 % od ukupno realizovanih investicija u Regiji sjeveroistona Bosna odnosno samo 0,2% u Bosni i Hercegovini. U periodu od 1981. do 1985. godine u opini Kalesija realizovano je najvie investicija u vrijednosti od 53,9 mil. DEM ili 47,0% od ukupnih investicija realizovanih u periodu od 1970. do 1989. godine. 2. Na podruju opine Kalesija u industrijske djelatnosti u periodu od 1970. do 1989. godine ukupno realizovane investicije su iznosile 58,5 mil. DEM ili 51,0% od ukupno realizovanih investicija u cjelokupne privredne djelatnosti. Uee opine Kalesija u ukupno realizovanim investicijama za isti period u industriji Regije sjeveroistona Bosna iznosilo je 0,73%, odnosno 0,17% kod Bosne i Hercegovine. Najvea investicijska aktivnost u industriji Opine zabiljeena je u periodu od 1981. do 1985. godine, kada je investirano 36,9 mil. DEM ili 63,1% ukupnih investicija za period od 1970. do 1989. 3. Ukupno realizovane investicije u poljoprivredi opine Kalesija u dvijedecenijskom periodu imale su vrijednost od 22,5 mil. DEM, to ini 19,6% od ukupno realizovanih investicija u proizvodne djelatnosti privrede, odnosno 8,2% od svih realizovanih investicija u poljoprivredu Regije sjeveroistona Bosna i 1,45% u Bosni i Hercegovini. Znaajna investicijska aktivnost bila je prisutna u periodu od 1976. do 1980. godine kada je u poljoprivredu ukupno investirano 11,9 mil. DEM ili 53,0% od ukupnih investicija u periodu od 1970. do 1989. godine. 4. U umarstvu opine Kalesija su zabiljeena veoma skromna investicijska ulaganja. U periodu od 1970. do 1989. godine u ovu oblast je samo uloeno 0,22 mil. DEM odnosno 1,9 % od ukupno realizovanih investicija u privredne djelatnosti. U periodu od 1970. do 1985. godine u razvoj umarstva u Opini nije bilo investicija. U ukupno realizovanim investicijama u ovoj oblasti perioda 1970.-1989. godina opina Kalesija je participirala sa samo 0,2% na nivou Regije sjeveroistona Bosna, odnosno 0,02% Bosne i Hercegovine. 5. Na podruju opine Kalesija u periodima od 1970. do 1980. godine i od 1986. do 1989. godine u vodoprivredu nije bilo investicijskih aktivnosti, odnosno u periodu od 1981. do 1985. godine dolo je do realizacije investicija u vrijednosti od 4,4 mil. DEM. U ukupno realizovanim investicijama u vodoprivredi za period 1970. -1989. godina, opina Kalesija je participirala sa 2,8% u Regiji sjeveroistona Bosna i 1,2% investicija Bosne i Hercegovine. 6. Najnia investicijska ulaganja na podruju opine Kalesija zabiljeena su u graevinarstvu. Ukupno realizovane investicije u ovu djelatnost u periodu 1970. do 1989. godine imale su vrijednost od samo 84.000 DEM ili 0,07% od ukupno realizovanih investicija u Opini, to ini 0,03% od ukupnih investicija u istoj oblasti Regije sjeveroistona Bosna i 0,004% u Bosni i Hercegovini. 7. U saobraajnu djelatnost ulagana su relativno znaajna sredstva. Ukupno realizovane investicije u ovu djelatnost u periodu od 1970. do 1989. godine iznose 7,45 mil. DEM ili 6,5% od ukupnih investicija na podruju opine Kalesija. Opina Kalesija
3

Statistiki bilten "Investicije", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo

46

Obim, dinamika i struktura investicija na podruju opine Kalesija u periodu od 1970. do 2005. godine je u posmatranom periodu partcipirala sa samo 0,91% investicija iste djelatnosti Regije sjeveroistona Bosna i 0,09% Bosne i Hercegovine. Znaajno je napomenuti da je samo u periodu od 1985. do 1989. godine realizovano investicija u vrijednosti od 4,36 mil. DEM, to je 58,5% od ukupno realizovanih investicija u periodu 1970. do 1989. godine. 8. Investicijska aktivnosti u trgovinu opine Kalesija najznaajnija je u periodu od 1981. do 1985. godine. Realizovano je 3,9 mil. DEM ili 54,3% od ukupno realizovanih investicija u ovu djelatnost u periodu od 1970. do 1989. godine, odnosno u dvijedecenijskom razdoblju u trgovinu je uloeno 7,2 mil. DEM ili 6,3% od svih investicija u privredne djelatnosti Opine. Skromna investicijska aktivnost u trgovinskoj djelatnosti zabiljeena je u periodu od 1985. do 1989. godine, kada je investirano samo 0,73 mil. DEM ili 10,0% od svih investija posmatranog dvijedecenijskog razdoblja. U posmatranom periodu uee trgovine opine Kalesija u istoj oblasti u investicijama Regije sjeveroistona Bosna je 1,8%, odnosno 0,32% u istoj djelatnosti Bosne i Hercegovine. 9. U ugostiteljstvo i turizmu zabiljeena su vrlo skromna investicijska ulaganja. U ove djelatnosti opine Kalesija u periodima od 1970. do 1975. godine i od 1981. do 1985. godine nije bilo investicijskih aktivnosti, odnosno u periodu od 1976. do 1980. godine i od 1986. do 1989. godine ukupno je investirano je 0,16 mil. DEM, to ini samo 0,14% od ukupno realizovanih investicija u privredu opine Kalesija. 10. Ukupno realizovane investicije u zanatstvu u periodu 1970-1989. godine iznose 10,2 mil. DEM ili 8,9% od realizovanih investicija u cjelokupnoj privredi. Uee opine Kalesija u ukupno realizovanim investicijama za isti period u zanatstvu Regije se kretalo 8,2% odnosno 2,1% kod Bosne i Hercegovine. 11. Ukupno realizovane investicije u komunalne djelatnosti opine Kalesija u dvijedecenijskom periodu imale su vrijednost od 2,68 mil. DEM, to ini 2,3% od ukupno realizovanih investicija u privredne djelatnosti, odnosno 0,6% od svih realizovanih investicija u istoj oblasti Regije sjeveroistona Bosna i 0,01% u Bosni i Hercegovini. Znaajna investicijska aktivnost bila je prisutna u periodu od 1970. do 1975. godine kada je u ovu djelatnost ukupno investirano 1,29 mil. DEM ili 48,0% od ukupnih investicija u periodu od 1970. do 1989. godine. 12. Na podruju opine Kalesija u periodima od 1970. do 1975. godine i od 1976. do 1980. godine u ostale privredne djelatnosti nije bilo investicijskih aktivnosti, odnosno u periodima od 1981. do 1985. godine i od 1986. do 1989. godine dolo je do realizacije investicija u vrijednosti od 0,33 mil. DEM ili 0,29% od ukupno realizovanih investicija u posmatranom dvijedecenijskom razdoblju. Investicijska aktivnost u periodu od 1994. do 2005. godine U postratnom periodu cjelokupna bosanskohercegovaka privreda (ukljuujui i privredu Kalesije) se suoila sa mnogobrojnim razvojnim problemima kao to su: nedostatak inicijalnih sredstava za rad, zastarjelost opreme, izgubljene trine i poslovne veze, osiromaeni fondovi, slaba saobraajna povezanost i dr. Navedena i druga ogranienja su usporavala postratnu obnovu zemlje, to je i danas aktuelno. Znaajan podstrijek poetnom oivljavanju privrede dala su donatorska i kreditna sredstva.

47

D. Meanovi Tabela 3: Ostvarene investicije u opini Kalesija i Tuzlanskom kantonu za period od 1994.-2000. godine u hiljadama KM
Godina Kumulativ 1994.-2000. Udio u (%) Pros. god. iznos, u hilj. KM Po stanovniku godinje KM Opina Kalesija 71.484 9,3 10.212 297 Tuzlanski kanton 765.308 100,0 10.933 216

Izvor: (1) Podaci Federalnog zavoda za statistiku, Sarajevo, za godine 1998-2000., (2) Dokumentacija Ministarstva za obnovu, razvoj i poduzetnitvo u Vladi TK, Tuzla, za period 1994.-1997. godine. Tabela 4: Izvrene isplate za investicije u opini Kalesija i Tuzlanskom kantonu za period 1994.-2000. godine u hiljadama KM
Godina 1994.-1997. 1998. 1999. 2000. Kumulativ 1994.-2000. Udio u (%) Godinji prosjek Po stanovniku godinje KM Opina Kalesija 56.567 1.876 3.039 2.212 63.694 10,6 9.099 265 Tuzlanski kanton 239.436 141.232* 112.380* 109.610 602.658 100,0 86.094 170

Izvor: Podaci Federalnog zavoda za statistiku, Sarajevo, za godine 1998-2000., Dokumentacija Ministarstva za obnovu, razvoj i poduzetnitvo u Vladi TK, Tuzla, za period 1994.-1997. godine. *Ukljuena opina Brko Analizirajui tabele 3 i 4 moemo zakljuiti sljedee: 1. U periodu od 1994. do 2000. godine ostvarene investicije u opini Kalesija iznosile su 71,48 miliona KM, a izvrene isplate za investicije 63,68 mil. KM. Uee opine Kalesija u ukupno ostvarenim investicijama Tuzlanskog kantona je 9,34 %, a kod izvrenih isplata za investicije 10,57 %. 2. Na podruju opine Kalesija prosjeni godinji nivo ostvarenih investicija po stanovniku u periodu 1994. do 2000. godine je iznosio 297 KM, to je vei iznos od prosjeka za TK (216 KM). Izvrene isplate za investicije po stanovniku godinje iznosile su 265 KM i imale su, takoe, veu vrijednost od prosjeka Kantona (170 KM). Opina Kalesija je u periodu od 1996.-1999. godine primila pomo za rekonstrukciju u vrijednosti od 30,2 mil. DM. Od ovih sredstava najvie je uloeno u stambeni fond 13,6 mil. DM ili 45,2%, zatim elektroenergetsku infrastrukturu 7,4 mil. DM ili 24,5%, obrazovanje 3,6 mil. DM ili 12,0% i td. (tabela 5)

48

Obim, dinamika i struktura investicija na podruju opine Kalesija u periodu od 1970. do 2005. godine Tabela 5: Pomo za rekonstrukciju u opini Kalesija u periodu od 1996.-1999. godine
Sektor Poljoprivreda Obrazovanje Elektrina energija Zdravstvo Stanovanje Opinska zgrada Socijalni sektor Telekomunikacije Transport Voda UKUPNO Pomo u hiljadama DM 960 3.635 7.414 1.402 13.662 192 557 103 1.661 626 30.212 (u %) 3,2 12,0 24,5 4,6 45,2 0,6 1,8 0,3 5,5 2,1 100

Izvor: www.esiweb.org-esiweb@t-online.de (Stvarna pria o rastu privatnog sektora u BiH, Pritina, 2002.) Od 1995. godine na podruju Tuzlanskog kantona (ukljuujui i opinu Kalesija) otpoeo je proces obnove devastiranih graevinskih objekata ulaganjem finansijskih sredstava. Nekoliko meunarodnih humanitarnih organizacija, Vlada Tuzlanskog kantona i dr. finansirale su proces obnove. Meutim, i pored do sada uloenih sredstava proces obnove jo nije zavren. Prema podacima Ministarstva za obnovu i razvoj Tuzlanskog kantona u posljednjih pet godina (2001-2005.) za obnovu devastiranih stambenih objekata uloeno je 1.444.670 KM, od toga u opinu Kalesija 224.186 KM 4 ili 19,6%. Tabela 6: Ulaganja sredstava za obnovu stambenih objekata na podruju Tuzlanskog kantona u periodu 2001-2005. godine Opina Broj donacija Iznos u KM Tuzla 31 230.071,30 Lukavac 29 255.421,76 Srebrenik 16 109.447,88 Sapna 23 188.665,88 Banovii 6 77.470,02 Teoak 7 65.140,80 ivinice 13 79.801,14 eli 9 81.498,14 Kalesija 28 224.186,85 Kladanj 13 94.993,49 Gradaac 1 12.488,98 Graanica 2 25.484,25 UKUPNO 178 1.144,670,15 Izvor: A. Kadui, S. Smaji, Devastacija urbanih sadraja na podruju Tuzlanskog kantona u periodu agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornih radova PMF, Svezak Geografija, Tuzla, 2005., str. 58.

Kadui A., Smaji S.: Devastacija urbanih sadraja na podruju Tuzlanskog kantona u periodu agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornik radova PMF, Svezak Geografija, Tuzla, 2005., str. 57 i 58.

49

D. Meanovi Zakljuak Na podruju opine Kalesija u periodu od 1970. do 1989. godine ukupno je investirano 114,67 mil. DEM. Najvei udio investicija zabiljeen je u sekundarnom sektoru 51,1 %, zatim tercijarnom 25,3 % i primarnom sektoru 23,6 %. Opina Kalesija je od 1996.-1999. godine za rekonstrukciju primila 30,2 mil. DM. Od ovih sredstava najvie je uloeno u stambeni fond 13,6 mil. DM ili 45,2%, zatim elektroenergetsku infrastrukturu 7,4 mil. DM ili 24,5%, obrazovanje 3,6 mil. DM ili 12,0% i td. U periodu od 1994. do 2000. godine ostvarene investicije u opini Kalesija iznose 71,48 miliona KM. U periodu 2001-2005. godine za obnovu devastiranih stambenih objekata uloeno je ukupno 224.186 KM. Literatura 1. M. Klapi: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut, Tuzla, 2002. 2. A. Kadui, S. Smaji, Devastacija urbanih sadraja na podruju Tuzlanskog kantona u periodu agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornih radova PMF, Svezak Geografija, Tuzla, 2005. 3. Statistiki bilten "Investicije", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo 4. www.esiweb.org-esiweb@t-online.de (Stvarna pria o rastu privatnog sektora u BiH, Pritina, 2002.) 5. Dokumentacija Ministarstva za obnovu, razvoj i poduzetnitvo u Vladi TK, Tuzla, za period 1994.-1997. godine.

50

Zbornik radova PMF 4 i 5, 51 58 (2007-2008)

Originalni nauni rad

PROMJENE U NIVOU (I OCJENA) PRIVREDNE RAZVIJENOSTI I DINAMIKA RASTA DRUTVENOG PROIZVODA OPINE KALESIJA U PERIODU OD 1970. DO 2002. GODINE CHANGES IN THE LEVEL (AND ASSESSMENT) OF ECONOMIC DEVELOPMENT AND THE DYNAMICS OF GROWTH OF DOMESTIC PRODUCT OF KALESIJA MUNICIPALITY IN THE PERIOD FROM 1970 TO 2002 Mr. sc. Devad Meanovi, vii asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Saetak Ocjena nivoa razvijenosti (i promjene u tom pogledu) opine Kalesija zasniva se na pokazatelju koji na sintetian nain izraava efekte djelovanja proizvodnih faktora u tom trenutku. To je drutveni (bruto domai) proizvod po stanovniku. Promjene u nivou razvijenosti sagledavamo u dugom vremenskom periodu (oko tri decenije), kao i u odnosu na ue (Tuzlanski kanton) i ire regionalno okruenje (Regija sjeveroistona Bosna i Bosna i Hercegovina). Dinamiku rasta drutvenog proizvoda na podruju opine Kalesija analiziraemo kroz stope rasta drutvenog proizvoda i procentualno uee u drutvenom proizvodu Tuzlanskog kantona, Regije sjeveroistona Bosna i Bosne i Hercegovine. Kljune rijei: Drutveni proizvod, osnovna sredstva, narodni dohodak, opina Kalesija Abstract The assessment of the level of development (and related changes) of Kalesija Municipality is based on an indicator which, in a synthetic way, shows the effects of production factors in that particular moment. That is domestic (gross domestic) product per capita. Changes in the level of development are analyzed through a long period of time (around 3 decades) as well as with regard to the immediate surrounding (Tuzla Canton) and wider regional surrounding (region north-east Bosnia and Bosnia and Herzegovina). The dynamics of the growth of domestic product on the territory of Kalesija municipality will be analyzed through the growth rate of domestic product and its percentage in the domestic product of Tuzla Canton, Region North-East Bosnia and Bosnia and Herzegovina. Key words: Domestic product, capital assets, national income, Kalesija Municipality

D. Meanovi Promjene u nivou (i ocjena) privredne razvijenosti Promjene u nivou razvijenosti analizirane su u periodu od 1970. do 1990. godine, kao i u odnosu na ue (TK) 1 i ire regionalno okruenje (Regija SIB 2 i BiH). Osnovne karakteristike privredne razvijenosti Kalesije u ovom periodu ogledaju se u sljedeem: 1. Analizirajui podatke u tabelama 1 i 2 vidimo da je prisutan rastui trend drutvenog proizvoda po stanovniku u opini Kalesija u periodu 1970. do 1981. godine, a zatim pad od 1981. do 1985. godine te ponovni rast do poetka 90-tih godina. U periodu od 1970. do 1981. godine drutveni proizvod p.c. povean je od 373 DM na 978 DEM ili 2,6 puta. Intenzivan rast drutvenog proizvoda podstaknut je investicionim ulaganjima, naroito u industriji i poljoprivredi: realizovano 81,1 mil. DEM ili 85,4% ukupnih privrednih investicija 1970. do 1989. godine. 3 Tokom 80-tih godina pada investiciona aktivnost i usljed toga opada i drutveni proizvod p.c. i to od 978 DEM u 1981. (maksimalni d.p.p.c. u periodu 1970.-1990.) na 857 DEM u 1990. godini. Tabela 1: Drutveni proizvod per capita u opini Kalesija, Tuzlanskog kantonu, Regiji sjeveroistona Bosna i Bosni i Hercegovini od 1970. do 1990. godine
Godina 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981. 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. Kalesija 384 373 451 539 563 618 644 715 667 770 767 978 951 871 835 783 718 766 655 559 857 Tuzla 2.399 2.408 2.525 2.832 3.636 4.521 5.237 5.310 5.353 5.894 5.887 7.011 7.008 5.386 5.460 5.545 6.225 5.816 4.662 5.626 6.321 TK 1.410 1.376 1.488 1.725 2.119 2.512 2.859 2.985 3.062 3.297 3.390 4.061 4.347 3.333 3.540 3.493 3.711 3.342 2.677 3.294 3.683 Regija SIB 1.158 1.124 1.200 1.425 1.709 1.997 2.240 2.459 2.548 2.717 2.878 3.450 3.803 2.976 3.136 3.105 3.284 2.930 2.519 3.752 3.587 BiH 1.514 1.411 1.530 1.739 2.074 2.374 2.563 2.840 3.105 3.270 3.480 4.199 4.565 3.576 3.711 3.658 3.908 3.491 2.810 3.521 3.902

Izvor: Statistiki bilten "Drutveni proizvod, narodni dohodak", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku BiH, Sarajevo.
1

Tuzlanski kanton (prvobitno kao Tuzlansko-podrinjski kanton), nastao je administrativnopolitikim putem u procesu kantonizacije Federacije BiH i tvorevina je Dejtonskog sporazuma. ine ga 13 opina: Tuzla, ivinice, Graanica, Gradaac, Srebrenik, Kalesija, Doboj Istok, Kladanj, Lukavac, Banovii, eli, Sapna i Teoak. U regionalnom smislu, Tuzlanski kanton je subregija ekonomsko-geografske Regije sjeveroistona Bosna. Sjeveroistona Bosna je ekonomsko-geografska regija koja obuhvata 19 opina: Bijeljina, Banovii, Bratunac, Brko, Graanica, Gradaac, Kalesija, Kladanj, Lopare, Lukavac, Oraje, Srebrenica, Srebrenik, ekovii, Tuzla, Ugljevik, Vlasenica, Zvornik i ivinice. Statistiki bilten "Investicije", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo

52

Promjene u nivou (i ocjena) privredne razvijenosti i dinamika rasta drutvenog proizvoda opine Kalesija u periodu od 1970. do 2002. godine 2. Drutveni proizvod p.c. opine Kalesija je u odnosu na nivo Kantona, Regije i BiH znatno smanjen: - u odnosu na Tuzlanski kanton od 26,4% u 1970. godini na 23,2% u 1990. godini; - u odnosu na Regiju sjeveroistona Bosna, u istom periodu, od 33,2% na 23,9%; - u odnosu na Bosnu i Hercegovinu od 26,4% na 21,9%. Tabela 2: Promjene u relativnom nivou razvijenosti Kalesije u odnosu na drutveni proizvod p.c. Tuzlanskog kantona, Regije sjeveroistona Bosna i Bosne i Hercegovine
God. 1971. 1976. 1981. 1986. 1990. Drutveni proizvod p.c. (DEM) Kalesija TK SIB BIH 373 1.376 1.124 1.411 644 2.859 2.240 2.563 978 4.061 3.450 4.199 718 3.711 3.284 3.908 857 3.683 3.587 3.902 Nivo d.p. p.c. Kalesije u odnosu na: TK=(100) SIB=(100) BIH(=100) 26,4 33,2 26,4 22,5 28,7 25,1 24,1 28,3 23,3 19,3 21,8 18,3 23,2 23,9 21,9

Izvor: Statistiki bilten "Drutveni proizvod, narodni dohodak", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku BiH, Sarajevo. 3. Posebnu panju zasluuje uporedba Kalesije u nivou razvijenosti sa drugim opinama u Regiji. Pored drutvenog proizvoda p.c. kompariranje nivoa razvijenosti vreno je i po vrijednosti osnovnih sredstava po zaposlenom i narodnom dohotku po stanovniku. a) Evidentne su vrlo izraene i produbljene disproporcije u nivou razvijenosti izmeu opine sa najveim per capita GDP u Regiji (opina Tuzla 6.321 KM u 1990. g. i opine Kalesija 857 KM). Podaci pokazuju da je omjer GDP per capita opina Tuzla i Kalesija poetkom 70-tih godina iznosio 6,1:1 da bi u 1990. godini bio jo vei (7,4:1). Grafikon 1: Drutveni proizvod per capita u opini Kalesija, Tuzla, Tuzlanskom kantonu, Regiji sjeveroistona Bosna i Bosni i Hercegovini od 1970. do 1990. godine
8000 7000 6000 D.P. p.c. DM 5000 4000 3000 2000 1000 0 1970. Kalesija 1972. Tuzla 1974. 1976. 1978. 1980. 1982. 1984. 1986. 1988. 1990.

Tuzlanski kanton

Sjeveroistona Bosna

Bosna i Hercegovina

b) Tako je i kod vrijednosti osnovnih sredstava (nabavna i sadanja vrijednost) u 1990. godini Kalesija rangirana na posljednjem 19 mjestu od svih opina u Regiji. Prema pokazateljima (tabela 3), omjer kod nabavne vrijednosti po stanovniku izmeu Ugljevika i Kalesije iznosi 26,6:1, a kod sadanje vrijednosti 30:1. c) Identian je omjer najveeg i najnieg iznosa narodnog dohotka po stanovniku u 1990. godini opine Banovii (5.734 DM) i Kalesija (719 DM). (tabela 3) 53

D. Meanovi Tabela 3:Vrijednost osnovnih sredstava i narodni dohodak po stanovniku DM, 1990. g.
Banovii Bijeljina Bratunac Brko Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lopare Lukavac Oraje Srebrenica Srebrenik ekovii Tuzla Ugljevik Vlasenica Zvornik ivinice Regija SI Bosna Bosna i Hercegovina Nabavna vrijednost 15.614 6.294 3.373 6.356 3.751 2.686 1616 5.512 3.100 13.688 4.195 7.185 2.339 3.825 20.214 43.081 7.781 14.856 5.171 9618 13150 Sadanja vrijednost 5.107 3.490 1.774 3.219 2.132 1.584 877 2.725 1.923 3.795 2.400 3.845 1.111 2.030 8.774 26.663 4.531 7.840 2.141 4642 6455 Nar. doh. po st. 5.734 2.706 1.605 2.953 2.518 2.663 719 2.150 1.623 3.006 2.479 2.352 1.435 1.849 5.268 3.394 3.523 3.959 2.451 3055 3312

Izvor: S. Babovi, M. Klapi: Stanje, problemi, strateki ciljevi i globalni pravci razvoja privrede TPK, u Zborniku "Strategija privrednog razvoja TPK", Ekonomski institut, Tuzla, 1996., str. 184. Dinamika rasta drutvenog proizvoda u periodu od 1970. do 1990. godine Dinamiku rasta drutvenog proizvoda na podruju opine Kalesija analiziraemo kroz stope rasta drutvenog proizvoda i njeno uee u drutvenom proizvodu u uporedbi sa Tuzlanskim kantonom, Regijom sjeveroistona Bosna i Bosnom i Hercegovinom. U privrednim djelatnostima opine Kalesija u periodu od 1970. do 1990. godine ostvareno je 541,4 mil. DEM drutvenog proizvoda, to ini 1,95% drutvenog proizvoda Tuzlanskog kantona, 1,14% Regije sjeveroistona Bosna i 0,23% Bosne i Hercegovine. 4 Tabela 4: Stope rasta d.p. u opini Kalesija, Tuzlanskom kantonu, Regiji sjeveroistona Bosna i Bosni i Hercegovini u periodu 1970.-1990. godine
Podruje Kalesija TK SIB BIH 1970.-1975. 12,6 13,2 12,0 10,5 1975.-1980. 5,6 9,8 9,6 9,0 Period 1980.-1985. 2,3 0,6 3,2 1,6 1985.-1990. 2,4 1,0 3,5 1,9 1970.-1990. 5,7 6,2 7,0 5,7

Izvor: Statistiki bilten "Drutveni proizvod, narodni dohodak", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku BiH, Sarajevo.

Statistiki bilten "Drutveni proizvod, narodni dohodak", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku BiH, Sarajevo.

54

Promjene u nivou (i ocjena) privredne razvijenosti i dinamika rasta drutvenog proizvoda opine Kalesija u periodu od 1970. do 2002. godine Na osnovu podataka (tabela 4) moemo zakljuiti da je stopa rasta drutvenog proizvoda u opini Kalesija u periodu 1970. do 1990. godine iznosila 5,7% i kretala se u nivou stope rasta BiH (5,7%), ali je bila nia u odnosu na TK (6,2%) i Regiju SIB (7,0%). Grafikon 2: Relativni nivoi drutvenog proizvoda po stanovniku opine Kalesija (Regija sjeveroistona Bosna=100) u periodu 1970.-1990. godine
35 30 25 indeks 20 15 10 5 0 1970. 1975. 1981. 1985. 1990. 22 33 29 28 24

Tabela 5: Kalesija u Kantonu, Regiji SIB i BIH od 1970. do 1990. prema ueu u drutvenom proizvodu
Godina 1970. 1975. 1980. 1985. 1990. Uee Kalesije u drutvenom proizvodu Regije Bosne i Tuzlanskog kantona sjeveroistonaBosna Hercegovine 2,26 1,35 0,23 1,77 1,27 0,21 1,56 1,12 0,24 1,81 0,82 0,18 1,96 1,03 0,20

Izvor: Statistiki bilten "Drutveni proizvod, narodni dohodak", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku BiH, Sarajevo. Ako analiziramo podatke (tabela 5) vidimo da je uee Kalesije u drutvenom proizvodu Tuzlanskog kantona u opadanju od 1970. do 1980. godine sa 2,26% na 1,56 %, zatim u padu u odnosu na Regiju sjeveroistona Bosna sa 1,35% u 1970. na 0,85% u 1985. godini i Bosnu i Hercegovinu sa 0,23% u 1970. na 0,21% u 1975. godini i od 0,24% u 1980. na 0,18% u 1985. godini. U periodu od 1985. do 1990. godine opina Kalesija biljei porast u ueu u drutvenom proizvodu Tuzlanskog kantona sa 1,81% na 1,96%, u drutvenom proizvodu Regije SIB rast od 0,82% u 1985. do 1,03% u 1990. te u D.P. Bosne i Hercegovine porast od 0,21% u 1975. na 0,24% u 1980. godini i u periodu 1985. do 1990. godine od 0,18% na 0,20%. Postavlja se pitanje koje su privredne oblasti u znaajnijoj mjeri doprinosile ostvarenju drutvenog proizvoda? Zakljuci u vezi sa postignutim efektima su sljedei: 1. Oko jedne polovine (49,7%) drutvenog proizvoda ukupne privrede opine Kalesija ostvarenog u razdoblju od 1970. do 1990. godine, realizovano je u djelatnostima primarnog sektora. Tome je najvie doprinijelo visoko uee poljoprivrede u drutvenom proizvodu ukupne privrede (49,5%).

55

D. Meanovi 2. Tercijarni sektor participirao je sa neto vie od jedne etvrtine (26,5%) u ukupno ostvarenom drutvenom proizvodu (kumulativ 1970.-1990.) opine Kalesija. Tako je samo u trgovini u posmatranom razdoblju realizovano 19,8% d.p. ukupne privrede. 3. U djelatnostima sekundarnog sektora realizovano je 23,7% (u industriji 15,0%) drutvenog proizvoda od 1970. do 1990. godine. Tabela 6: Drustveni proizvod u (mil. KM) na podruju opine Kalesija u periodu od 1970. do 1990. godine
God. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981. 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. Uk. 12,3 12,1 14,9 18,0 19,2 21,4 22,7 25,6 24,3 28,5 28,6 36,9 36,2 33,6 32,6 30,9 28,6 30,9 26,7 22,7 34,7 Ind. i rud. ... ... 0,2 0,2 0,2 0,7 0,8 0,4 0,9 2,6 4,4 4,4 4,7 4,4 7,3 10,1 5,9 8,4 9,3 7,8 8,6 Polj. i rib. 9,4 9,1 10,1 11,7 12,5 12,9 14,1 16,6 13,5 15,0 13,8 20,1 17,6 16,5 14,7 12,6 12,5 10,6 8,9 5,2 10,7 um. ... ... ... ... ... ... 0,5 ... 0,3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Vodopr. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Gra. 0,9 1,2 2,1 2,7 2,5 3,6 2,2 2,3 2,7 2,5 2,0 2,9 2,3 3,0 2,5 1,8 1,8 1,9 1,3 2,2 2,5 Saob. i veze ... ... ... ... 0,3 0,6 0,5 0,8 0,5 0,7 0,9 0,9 1,3 1,1 0,5 0,5 0,7 2,5 1,8 1,4 3,3 Trg. 1,7 1,6 2,1 2,8 3,3 2,9 4,0 4,7 5,5 6,7 6,6 7,6 8,4 7,0 6,5 6,0 6,9 6,1 3,9 5,3 7,5 Ug. i tur. ... ... ... 0,2 0,2 0,4 0,3 0,4 0,6 0,6 0,4 0,6 0,8 1,1 0,5 0,5 0,6 0,5 0,5 0,4 0,5 Zanat. 0,3 0,2 0,4 0,4 0,3 0,1 0,3 0,3 0,3 0,4 0,3 0,3 0,6 0,4 0,5 0,4 0,7 0,6 0,8 0,3 1,0 Stamb. kom. dj. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 0,1 ... 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 Ost. djel. ... ... ... ... ... 0,1 ... ... ... ... 0,1 ... 0,4 ... ... 0,1 0,1 0,2 0,1 ... 0,3

Izvor: Statistiki bilten "Drutveni proizvod, narodni dohodak", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku BiH, Sarajevo. Nivo drutvenog proizvoda per capita u periodu 2001-2002. godina Gdje je Kalesija danas (u odnosu na ostale opine TK, TK, Regiju SIB i BiH i predratni period), kada je u pitanju nivo razvijenosti? 1. U opini Kalesija u 2002. godini ostvareno je 21,2 mil. KM drutvenog proizvoda, to je inilo 2,0% drutvenog proizvoda Tuzlanskog kantona (3,8% d.p. Tuzle), zatim 1,1% Regije sjeveroistona Bosna i 0,2% Bosne i Hercegovine. U odnosu na 1990. godinu vrijednost GDP se smanjio za 8,88 mil. KM ili 29,5%. 2. Drutveni proizvod p.c. opine Kalesija je u periodu 1990-2002. godine u odnosu na nivo Kantona, Regije i BiH neto povean: - u odnosu na Tuzlanski kanton od 23,2% u 1990. godini na 34,0% u 2002. godini; - u odnosu na Regiju sjeveroistona Bosna, u istom periodu, od 23,9% na 34,9%; - u odnosu na Bosnu i Hercegovinu od 21,9% na 23,7%.

56

Promjene u nivou (i ocjena) privredne razvijenosti i dinamika rasta drutvenog proizvoda opine Kalesija u periodu od 1970. do 2002. godine Tabela 7: Bruto drutveni proizvod (GDP) u opinama Tuzlanskog kantona i BiH 1990., 2001. i 2002. godine u (000 KM)
Opina Banovii eli D. Istok Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teoak Tuzla ivinice TK SIB BiH 1990. Iznos % 180.224 10,6 22.000 1,3 21.100 1,2 146.350 8,6 154.601 9,1 30.084 1,8 40.379 2,4 201.113 11,8 34.917 2,0 64.049 3,8 16.357 1,0 842.658 49,4 151.457 8,9 1.705.269 100 3.390.050 100 17.225.500 100 2001. Iznos 70.561 5.042 5.200 55.441 60.481 21.168 19.152 80.643 15.120 35.281 5.040 514.090 75.520 962.739 9.611.000 % 7,3 0,5 0,6 5,8 6,3 2,2 2,0 8,4 1,6 3,7 0,5 53,4 7,2 100 100 2002. Iznos % 82.171 7,6 5.706 0,5 5.900 0,6 66.193 6,1 75.323 7,0 21.200 2,0 21.684 2,1 90.160 8,3 14.550 1,3 43.370 4,0 4.430 0,4 563.784 52,2 86.460 8,0 1.080.931 100 2.050.000 100 11.651.119 100 Index 2002/1990 45,6 25,9 24,6 45,2 70,5 48,5 53,8 45,4 44,7 76,8 79,3 66,9 56,9 63,4 60,5 67,3

Izvor: Analiza ekonomskog stanja na Tuzlanskom kantonu, Uloga Univerziteta u razvoju poduzetnitva i opravdanost upravljanja biznis centra na Univerzitetu u Tuzli, Tuzla, maj 2004.; www.eured-bih.org., Socioekonomski pregled i SWOT analiza Ekonomske regije "Sjeveroistona BiH", EURED Projekt Evropske unije za regionalni ekonomski razvoj u BiH,Tuzla,2004., str. 29 Tabela 8: Bruto drutveni proizvod (GDP) po stanovniku i nivo razvijenosti u opinama Tuzlanskog kantona i BiH 1990., 2001. i 2002. godine
GDP per capita u KM Opina Banovii eli Doboj Istok Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teoak Tuzla ivinice TK SIB BiH 1990. 6.788 1.972 1.750 3.088 3.701 857 2.577 3.565 2.566 1.566 2.074 6.407 2.765 3.683 3.570 3.935 2001. 2.584 341 852 1.122 1.440 633 1.197 1.599 954 934 743 3.851 1.320 2.050 ... 2.755 2002. 2.860 380 890 1.250 1.600 720 1.380 1.750 880 1.040 490 4.152 1.453 2.120 2.063 3.040 Nivo razvijenosti (TK=100) 134,9 17,9 42,0 58,9 75,5 34,0 65,1 82,6 41,5 49,0 23,1 195,8 68,5 100,0 97,2 69,7

Izvor: Analiza ekonomskog stanja na Tuzlanskom kantonu, Uloga Univerziteta u razvoju poduzetnitva i opravdanost upravljanja biznis centra na Univerzitetu u Tuzli, Tuzla, maj 2004.; www.eured-bih.org., Socioekonomski pregled i SWOT analiza Ekonomske regije "Sjeveroistona BiH", EURED Projekt Evropske unije za regionalni ekonomski razvoj u BiH, Tuzla, 2004., str. 29. 57

D. Meanovi Zakljuak U privredi opine Kalesija u razdoblju od 1970. do 1990. godine ostvareno je 541,4 mil. DEM drutvenog proizvoda, to je inilo 1,95% drutvenog proizvoda Tuzlanskog kantona (4,3% d.p. Tuzle), zatim 1,14 % Regije sjeveroistona Bosna i 0,23% Bosne i Hercegovine. Drutveni proizvod p.c. povean je sa 450 DEM u 1970. godini na 857 DEM u 1990. godini ili za 3,2 puta. Dananji GDP per capita opine Kalesija (oko 800 KM) u nivou je tek 20% prosjeka Bosne i Hercegovine ili 1,6% prosjeka Evropske unije, odnosno samo 0,6% Luksemburga, zemlje sa najveim GDP per capita. Tokom 70-tih i 80- tih godina prolog stoljea, sa per capita GDP u nivou od 650 do 800 KM, opina Kalesija je u kontinuitetu od oko dvije decenije svrstavana u skupinu izrazito nerazvijenih bosanskohercegovakih opina. Znaajniji pomak u nivou razvijenosti ove opine nije se ni mogao postii ima li se u vidu injenica da je u ukupnim privrednim investicijama realiziranim na podruju Regije sjeveroistona Bosna u dvijedecenijskom razdoblju (1970.-1990. godina) opina Kalesija participirala sa samo 1,9 % ili 114,6 mil. KM, to je znatno ispod uea u stanovnitvu (4,4 %). Evidentne su vrlo izraene i produbljene disproporcije u nivou razvijenosti izmeu opine sa najveim GDP per capita u Regiji (opina Tuzla 6.321 KM u 1990. g. i opine Kalesija 857 KM). Podaci pokazuju da je omjer GDP per capita opina Tuzla i Kalesija poetkom 70-tih godina iznosio 6,1:1 da bi u 1990. godini razlika u nivou razvijenosti ovih opina bila jo vea (7,4:1). Literatura 1. S. Babovi, M. Klapi: Stanje, problemi, strateki ciljevi i globalni pravci razvoja privrede Tuzlansko-podrinjskog kantona, u Zborniku "Strategija privrednog razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona", Ekonomski institut, Tuzla, 1996. 2. Analiza ekonomskog stanja na Tuzlanskom kantonu, Uloga Univerziteta u razvoju poduzetnitva i opravdanost upravljanja biznis centra na Univerzitetu u Tuzli, Tuzla, maj 2004. 3. Statistiki bilten "Drutveni proizvod, narodni dohodak", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku BiH, Sarajevo. 4. Statistiki bilten "Investicije", razna godita, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo 5. www.eured-bih.org., Socioekonomski pregled i SWOT analiza Ekonomske regije "Sjeveroistona BiH", EURED Projekt Evropske unije za regionalni ekonomski razvoj u BiH, Tuzla, juli 2004.

58

Zbornik radova PMF 4 i 5, 59 72 (2007-2008)

Originalni nauni rad

STVARANJE POSLIJERATNOG IDENTITETA GRADOVA U BOSNI I HERCEGOVINI - NOVI TRENDOVI ILI NOVI URBICID THE CREATION OF AFTER WAR CITYS IDENTITY IN BOSNIA AND HERZEGOVINA - NEW TRENDS OR NEW URBICIDE Doc. dr. Nusret Mujagi, dipl. ing. arh., RGGF, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Najstariji bosanskohercegovaki gradovi pojavili su se u srednjovjekovnoj Bosni, a mnogi su sauvani i do dananjih dana. Graeni su na uzvienjima , utvreni debelim zidinama i sa svojim visokim kulama i svojom ljepotom plijenili su panju evropskih putnika. U kasnijim vjekovima pod turskom upravom sagraeni su novi gradovi u kotlinama pored rijeka te su svojim orijentalnim izgledom, vitkim munarama i zbijenim mahalama i arijama u obilju zelenila pruali ugodnu sliku putopiscima i sa istoka i sa zapada. Pod austrougarskom upravom izgraeni su brojni javni objekti koji su promijenili izgled svih gradova a po svojoj ljepoti nisu zaostajali za najljepim gradovima austrougarske monarhije. Arhitektonski izraz je traen u simbiozi evropske arhitekture i orijentalnog podneblja tako da je postepeno nestajao tradicionalni orijentalni izgled u mnogim gradovima koji su sve vie poprimali siluete evropskih gradova. Sa stvaranjem stare Jugoslavije ovi procesi su nastavljeni sporijim tempom a fabriki dimnjaci su zamijenili visoke munare i crkvene tornjeve. Nastajala je nova panorama bosanskih gradova prepuna radnikih kolona i fabrika. U novoj Jugoslaviji procesi industrijalizacije i urbanizacije su pospjeili rast gradova a pored starih arija nikla su nova stambena naselja sa stambenim blokovima i soliterima. Gradovi su poprimili sadanji izgled a u to vrijeme nisu odudarali od bilo kojeg evropskog grada. Regionalne i tradicionalne komponente bile su potpuno zanemarene a arhitektura u tim gradovima je bila anacionalna i u duhu Atinske povelje. Nakon zadnjih ratnih sukoba i disolucije Jugoslavije razvoj gradova je krenuo neujednaenim tokom poprimajui uglavnom nacionalna i vjerska obiljeja. Rijetki od njih su prihvatili evropske principe redizajna i razvoja gradskih formi, drugi su zapali u dekadenciju, ideoloku i vjersku ikonografiju i simboliku dok su preostali gradovi razrueni i zaboravljeni. Taj fenomen je i predmet prouavanja ovog rada. Kljune rijei: bosanskohercegovaki gradovi, identitet, urbani dizajn, urbana forma, trend, urbicid, ikonografija, simbolika Abstract The earliest cities of Bosnia and Herzegovina first appeared in the medieval period many of which have remained until today. Cities have often been cited on hilltops, protected by city walls but the beauty of monumental castles was eye-caching for European travelers. In the following centuries, under Turkish rule, new towns were developed in the valleys along the rivers. Oriental type of towns with colossal minarets

N. Mujagi and clustered urban areas and building blocks surrounded by grazing land were noticeable for essayist from the west and the east. Numerous of governmental buildings were built during the Austro- Hungarian ruling which have changed the shape of urban space and made cities similar to the most beautiful cities in the empire. Architectonic appearance was found in symbioses European and Oriental architecture gradually loosing traditional Oriental and getting European character. This process slowly continued with the establishment of Old Yugoslavia replacing minarets and church towers with factory chimneys. New panorama, filled with factories and workers barracks called "kolona", was also established in Bosnian cities. As a result of rapid urban growth and industrialization New Yugoslavia initiated building of new urban complexes and buildings next to old cities with high-rise apartment buildings and skyscrapers. Cities were getting todays look and did not differ from other European cities. Regional and traditional components were excluded, completely, with architecture that was not nationally controlled and it was based on Athena treaty. After recent conflicts and dissolution of Yugoslavia development of the cities was uneven with large national and religious influences. European principals of redesign and urban form of developments are rarely accepted. Many cities are in decadence with ideological, religious iconography and symbolism, while the other cities are devastated and forgotten. Such phenomenon is subject of examination in this study. Key words: Cities of Bosnia and Herzegovina, identity, urban design, urban form, trend, urbicide, iconography, symbolism Uvod Na nastanak svakog grada utiu prirodni i stvoreni uslovi. Prirodne uslove ini geografija (geografski poloaj, oblik zemljita, planine, ravnice ...), topografija (reljef, konfiguracija terena ...) hidrografija (vode, rijeka, jezera, izvorita, podzemne vode ...) geologija (sastav zemljita i povrinskog sloja, nosivost tla i pogodnost za gradnju ...) klimatologija (vjetrovi, padavine, temperature, magle, osunanje, oblanost, mikroklima...) prirodne pojave (elementarne nepogode, sue, poplave, trusni pokreti..) i na kraju prirodna bogatstva. Stvorene uslove ini demografija, politika, ekonomija, drutveni odnosi, istorija, kultura, religija, razne funkcije, fizike strukture i na kraju ekologija. U prolosti su prirodni uslovi bili dominantni u izboru mjesta nastanka i razvoja grada dok su u novijoj istoriji preovlaujui stvoreni uslovi. Identitet prvih gradova stvaran je u interakciji prirode i arhitekture, a tamo gdje je prihvaena posebnost ambijenta (genius loci duh mjesta) nastali su gradovi koji svojom formom, urbanom morfologijom i urbanim pejzaom i danas plijene svojom ljepotom i neprolaznou. (Poitelj, stari Mostar, Ostroac ...) Stari gradovi su nastali u usaglaenosti prirodnog ambijenta i fizike strukture grada gdje su pojedini gradski oblici izrasli iz prirodnog terena dok su noviji gradovi nastali u kontrastu prirode pri emu se naglaava ili izgraena forma ili dominantno obiljeje lokacije. Identitet grada prema Linu (10 ) mora imati sljedee elemente : posebnost slike grada jednostavnost oblika kontinuitet 60

Stvaranje poslijeratnog identiteta gradova u Bosni i Hercegovini - novi trendovi ili novi urbicid dominantnost jednog dijela nad cjelinom jasnou veza diferencijaciju po usmjerenju vizuelni cilj kretanje kroz prostor vremenske sekvence nazive i znaenja koji naglaavaju gradske elemente Ranko Radovi (11) i drugi moderni urbanisti preporuuju jo i : dostupnost lakou kretanja i snalaenje osjeanje bezbjednosti i oputenosti identifikaciju sa ambijentom itljivost plana i organizacije grada autentinost urbani mobilijar i detalje Po njemu fizika struktura grada ne smije se shvatiti kao puko grupisanje i raspored objekata i ulica ve kao cjelovit izgraen ambijent koncipiran i oformljen kao ivotna sredina urbanizovane ljudske zajednice. Urbanisti moraju otkriti zakonitosti nastanka i promjene urbane forme i pejzaa konstantno prouavajui uzroke njihovih nastajanja, duh njihovih oblika ,sutinu gradskih sadraja i struktura, funkciju prostora i meuzavisnost prirodnih i drutvenih sila koje utiu na formiranje forme grada. Bublin (1) kae da postoje odreene bitne stvari koje treba uzeti u obzir kod bilo kakvih vizionarskih ideja o izgledu naih gradova i moraju se bazirati na potpunom razumijevanju svih ovjekovih potreba, a ne da nad njima dominira jedna ograniavajua ideja ma koliko ona bila dramatina. Delalle (3) i drugi postmodernisti u stvaranju identiteta savremenom gradu preporuuju i: mogunost akcije u prostoru sudjelovanje u ivotu grada razliito za stanovnike a razliito za posjetioce turiste mogunost avanture gradski prostor kao mjesto lutanja,otkria i traganja ambijentalni doivljaj raznovrsnost sadraja ,intimnost, mogunost izbora ... rasvjeta izdvajanje karakteristinih objekata i detalja, veernji ugoaj, ugoaj nonih ulica ... boja odabir boje prema funkciji ili vremenu nastanka neke urbane forme komunikativnost arhitektonskih oblika bogatstvo oblika, raznovrsna urbana morfologija, veza starog i novog poetika prostora detalji objekata i prostora specifini za podneblje ili istoriju Svi ovi principi su univerzalni, poznati svakom urbanisti i ugraeni u svaku evropsku i svjetsku povelju o urbanizmu ali je oito da su nakon zadnjih ratnih sukoba i velikih emocionalnih naboja stavljeni u drugi plan zarad ogranienih nacionalnih ideologija. Vraajui se u davnu prolost i traei uzore u njoj te ideologije vre iskrivljivanje istorije kroz izgradnju arhitektonskih formi i urbanistikih kompleksa koji sa istorijom tih gradova nemaju nikakve veze. Zbog toga je potrebno podsjetiti se prvih bosanskohercegovakih gradova, uslova na kojima su ponikli, razvijali se i nestajali kako bi se izvukle pouke za budunost. 61

N. Mujagi 1. Identitet bosanskohercegovakih gradova u prolosti Iz perioda prije dolaska Slavena ostalo je malo materijalnih dokaza da bi se mogao rekonstruisati izgled gradova iz tog perioda . Najpoznatiji su ilirski grad Daorson (kod Stolca) i Domavija (kod Sreberenice), Tutnjevci (izmeu Bijeljine i Koraja), Broca (kod Bijeljine i sl.) sagraeni nakon dolaska Rimljana. Ostaci ovih naselja nisu nikada do kraja istraeni i zatieni. U periodu Bosanske srednjovjekovne drave postojale gradska naselja, utvreni gradovi, varoi ili zbijena naselja i kolonije rudara Sasa, zanatlija iz Njemake i Ugarske i stanovnitvo je uglavnom ivjelo u utvrenim gradovima bogumilsko stanovnitvo uglavnom ivjelo po selima. su etiri vrste naselja: sela. Postojale su jo i Dubrovnika. Katoliko dok je pravoslavno i

Opte karakteristike gradskih naselja iz tog perioda ogledale su se u postojanju zajednikog prostora (trg, pijaca, borgo) oko kojeg su bile formirane ulice, i sakralnog objekta (crkva ili manastir). Ostali gradski sadraji u vidu radnji i kua trgovaca koncentrisanih oko trga, svratita za putnike, gostionice, carinarnice i sl. razlikovala su se od naselja do naselja. Vlastelinski dvorovi su se gradili u utvrenim gradovima po uzoru na zapadne dvorove. Podgraa ispod utvrenih gradova imala su takoe trgove i pijace. Utvreni gradovi su graeni na brdima odakle se pruao pogled na cjelokupan posjed vlastelina. Graeni su od kamena sa jakim bedemima i kulama na lako branjenim uzvienjima. Mada je u to vrijeme bosanska drava bila najrazvijenija na Balkanu ovi gradovi nisu imali vie od 2.000 stanovnika to je bilo u rangu evropskih srednjih gradova. Veina tih gradova je do danas sauvana i pretvorena u turistike destinacije a najpoznatiji su: Ostroac, Srebrnik, Kula Grad, Poitelj, Jajce, Soko i dr. U turskom periodu veina utvrenih gradova je poruena a sauvani su samo oni koji su im bili potrebni iz vojno-stratekih razloga. Pretvoreni su u tvrave i u njima su se sagradile prve damije. Nova gradska naselja su poprimila tursko-orijentalni izgled. Najpoznatiji gradovi iz tog perioda su Sarajevo, Travnik, Zvornik, Banja Luka, Teanj, Gradaac i sl. Orijentalni izgled ovim gradovima su pored mnogobrojnih damija sa vitkim minaretima davale i zbijene arije sa uskim i krivudavim uliicama. ariju su inili mali drveni duani dok su dvospratne kue (ardaklije) bile graene po okolnim padinama u vidu zbijenih mahala. Pored arije u centru naselja su bili i drugi objekti zadubina kao to su damije, medrese, mektebi, hamami, tekije, bezistani, hanovi i sl. Kroz naselja su tekli bistri potoci, na sve strane su uborile esme, dvorita su bila zatvorena tarabom ali puna raznog cvijea i voa, ulice su bile kaldrmisane ili poploane kamenim oblutkom ili kamenim ploama. Ezani sa munara, zvona sa crkvenih tornjeva , vika trgovaca , ubor vode i zveka tokova po kaldrmisanim ulicama davali su poseban ritam ivotu u gradu koji je prestajao sa prvim mrakom. Tada bi se arija zatvarala i sve bi brzo utonulo u tiinu a trgovci i zanatlije bi odlazili u kue na periferiji. Izuzetak je bila arija u Srebrenici gdje su dubrovaki trgovci stanovali na spratovima svojih duana. Pravoslavno i katoliko stanovnitvo je stanovalo u izdvojenim mahalama. Za razliku od muslimanskih, njihove su kue uglavnom bile prizemne. Dolaskom austrougarske uprave u BiH 1878 godine poinje intenzivna izgradnja mnogih javnih objekata, a nedugo zatim i ostalih stambenih ,sakralnih, zdravstvenih i industrijskih objekata. Mada se austrougarska vlast nije uputala u vee urbane zahvate 62

Stvaranje poslijeratnog identiteta gradova u Bosni i Hercegovini - novi trendovi ili novi urbicid u gradu zbog potivanja zateenog privatnog vlasnitva, izgradnjom novih objekata uprave, zgrada sudova, banaka, bolnica itd. gradovi postepeno gube orijentalni izgled i sve vie poprimaju evropski izgled. Najvee transformacije se vide u Bijeljini, Brkom, Tuzli, Lukavcu, Banjaluci, Zenici, Zvorniku, Doboju i sl. Sve vanije objektu projektuju eminentni evropski arhitekti do kraja potujui zateeni ambijent kombinovan sa modernom evropskom arhitekturom. Sagraeni objekti su meu najljepim u Evropi. To su: hotel Bristol u Tuzli, Gradska vijenica u Sarajevu, Gradske vijenice u svim bosansko-hercegovakim gradovima, zgrada Pote u Sarajevu, Zemaljski muzej u Sarajevu, hotel Neretva u Mostaru, zgrada Likovne akademije u Sarajevu, hotel Evropa u Sarajevu i sl. Grade se mostovi, pruge, ceste, a u Sarajevu, Tuzli, Lukavcu, Zenici i dr. koksare, sodare, fabrike za preradu drveta, koare, kreane a uz njih i radnika naselja tzv. kolone. Umjesto minareta i crkvenih tornjeva panoramu bosanskohercegovakih gradova ine fabriki dimnjaci, velike fabrike zgrade, vodotornjevi, a pisak lokomotiva, buka tramvaja i buka iz oblinjih tvornica nadjaava viku trgovaca i zanatlija u arijama. Gradovi ubrzano mijenjaju svoju fizionomiju i poprimaju siluetu evropskih gradova dok se orijentalni oblici saimaju u malim arijama i na periferiji grada. Nakon stvaranja Kraljevine Jugoslavije ovaj rast gradova je usporen, a objekti nemaju vie onaj kitnjasti izgled. Objekti se grade bez ikakvih dekoracija u tzv. internacionalnom stilu.

Sl. 1 Ostroac kod Bihaa

Sl. 2 Stari grad Srebrnik

Sl. 3 Ulica pored Drine u Zvorniku turski period

Sl. 4 Stari grad Jajce sa istoimenom srednjovjekovnom tvravom na uzvienju turski period

63

N. Mujagi

Sl. 5 Centar Graanice razvijen u austrougarskom periodu. Ostao je nepromijenjen do danas.

Sl. 6 Stara arija u Tuzli iz austrogarskog perioda. Ouvana do danas

2. Identitet bosanskohercegovakih gradova u socijalistikoj Jugoslaviji Nakon 1950. godine dolazi do jaanja privrede a samim tim i do izgradnje novih industrijskih centara, novih gradova i gradskih etvrti, saobraajne infrastrukture, termoelektrana, brana i vjetakih jezera za njihove potrebe i uopte sve do izbijanja ratnih sukoba 1992 godine zemlja je zahvaena snanim procesima industrijalizacije i urbanizacije. U kreiranju kompleksa i naselja uestvuju najeminentniji domai arhitekti i urbanisti a izgraeni objekti ne zaostaju za najuspjenijim evropskim graevinama. Novi gradovi (Banovii, Ugljevik, Kalesija...) kao i nove gradske etvrti nisu u stanju da pariraju starim gradskim jezgrima koja postaju sve vie zatrpana raznim sadrajima dok sa druge strane nove etvrti postaju spavaonice bez ikakavih drutvenih sadraja kao to su Sjenjak i Stupine u Tuzli, Alipaino polje i Nedarii u Sarajevu, Novi Travnik i sl. Izgradnjom novih gradskih sadraja ,novim nazivima i novom ikonografijom pokuava se zaboraviti prolost da bi se lake izgradilo novo drutvo. U tom smislu neki gradovi mijenjaju imena za imena poznatih partijskih funkcionera (Pucarevo, Kardeljevo, Titov Drvar i sl.) dok svi javni objekti i ulice dobivaju imena po poznatim revolucionarima koji u veini sluajeva sa odreenim gradovima i ulicama nisu imali nikakve veze. Zadravaju su postojei sakralni objekti dok se strogo kontrolie izgradnja novih sakralnih objekata i uglavnom usmjerava prema gradskim periferijama. Ukoliko se takvi objekti grade u gradskim centrima onda oni imaju savremeni izgled i skromne dimenzije ( Katolika crkva u Tuzli, damija u Visokom ...) Znaajnije promjene gradskog ambijenta deavaju se periodino u raznim akcijama tzv. petogodinjih planova. U nekoliko godina izgradilo bi se na hiljade kola, u sljedeem periodu domovi kulture ,pa robne kue, pa zgrade PTT-a ,pa sportskorekreativni centri (Mejdan, Skenderija, Zetra ..), pa stambene etvrti, pa stadioni ... U veini sluajeva se radilo o tipskim projektima ili o projektima koje su radile najvee projektne kue u BiH tako da gradovi poinju sve vie da lie jedni na druge a koncept univerzalizma i internacionalizma dobija sve vie pobornika i u krugovima urbanista i prostornih planera. Moderne i velike robne kue postaju svjetionici potroakog drutva i prepoznatljivi centar grada i dobivaju imena po gradovima u kojima su sagraene 64

Stvaranje poslijeratnog identiteta gradova u Bosni i Hercegovini - novi trendovi ili novi urbicid (Tuzlanka, Sarajka, Zenianka itd.) a oko njih se poinju graditi i prvi trgovi i ureeni parkovi. Domovi zdravlja, zgrade Pote, srednjokolski centri, univerzitetske zgrade ... sa stambenim blokovima i soliterima upotpunjuju centralne zone gradova i postaju nukleus oko kojeg se koncentrino ire i drugi razni javni, stambeni, sportski i industrijski objekti. Siluete gradova se mijenjaju a vertikale naglaavaju stambenim ili poslovnim soliterima (Kula u Kladnju, Zvijezda u Banoviima i Tuzli, soliteri UNISA u Sarajevu itd.) a njihova koncentracija je uglavnom uz vane putne pravce. Ulice postaju saobraajne prometnice a pjeake zone se saimaju u uskim pojasima uz ove saobraajnice. Graanin kao kategorija i stvarni korisnik prostora ne postoji a umjesto njega postoji radni ovjek i njegove fabrike ijim se sredstvima grad gradi i razvija. Predstavnici radnike klase su u vlasti i u svim porama drutva tako da se svaki pokuaj tradicionalizma i regionalizma u urbanizmu i arhitekturi mora paljivo odvagati jer se takvi napori tretiraju kao retrogradni i nepotrebni. Zbog toga svi gradovi poinju da lie jedan na drugi uljuljkani u okrilju zamornog univerzalizma. Potranja stanova je vee od ponude tako da graevinske firme jedva uspijevaju obezbijediti neophodan broj stanova bez obzira na jaku privredu i stambene fondove. Za ureenje stambenih naselja nema sredstava ni vremena ali se ostavljaju velike slobodne povrine izmeu zgrada za budue drutvene sadraje. Upravo e te slobodne povrine zadnjih godina postati mjesta najveih sukoba izmeu stanara koji ele da ih sauvaju kao zelene povrine i novog sloja monih investitora koji nakon privatizacije privrednih kompleksa i nagle liberalizacije trita na ovim povrinama ele izgraditi sadraje koji bi im omoguili brzu i laku zaradu.

Sl.7 Banovii nastali 1946 godine. Nepromijenjen

Sl.8 Lukavac stambena etvrt nepromijenjena od 1992 godine. Izgled od 1992 godine.

Sl.9 Tuzla blokovska izgradnja na Slatini

Sl.10. Zvornik stambeni soliteri u centru 65

N. Mujagi 3. Poslijeratni identitet gradova Sprega tajkuna i monih politiara je jaa od zakona koji je jo uvijek na strani graana tako da se stavljaju van snage regulacioni planovi, rasputaju urbanistiki zavodi, ukidaju stambeni fondovi i fondovi solidarnosti i otvara prostor za razne malverzacije i zloupotrebu gradskog prostora. U prodaji atraktivnih lokacija opine nalaze siguran izvor prihoda jer su privredni subjekti uniteni. Razni domai i susjedni moni investitori obogaeni sumnjivim privatizacijama koriste takvu situaciju da bi u starim gradskim centrima sagradili ogromne oping centre i ugostiteljske objekte. Domovi kulture, bioskopi i sportski centri su zamijenjeni bezbrojnim kafeima a gradski trotoari i plonici pretvoreni u kafanske bate i parkinge za automobile. Pjeak je protjeran i sa onih uskih traka uz saobraajnice koje im je raniji sistem ostavio. Ostavljeni bez svojih fabrika, domova kulture, bioskopa i svojih etalita preputeni su parkovima koji su toliko zaputeni i ruinirani da su u njima ostale jo samo rijetke i najotpornije biljne vrste. Na periferiji gradova, po uzoru na Potemkina, formiraju se poslovne zone u kojima dominiraju Merkatori, Roboti, Interexi, Konzumi, Obiji, Merkuri i drugi potroaki lanci .... Na ulazu u gradove je vidljivo istaknut grb grada sa vjerskim i nacionalnim simbolima a negdje je dodatno zakien i ponekom zastavom susjedne zemlje, kamenim ili metalnim a negdje i neonskim krstom (Vitez, Poitelj, Tuzla...). Ako se nema sredstava za izgradnju male damije ili crkve na ulazu onda se na okolna brda postavljaju dinovski krstovi (Mostar, Stolac ...). Ukoliko se damija ili crkva postavlja u kotlini onda mora biti visoka desetinama pa i stotinu metara kako bi nadvisila sve graevine u gradu. Na prvom bilboardu se postavlja plan grada iji su trgovi i ulice dobili imena po novim ratnicima i starim kraljevima a ponegdje i po faistima iz predzadnjeg rata. Turista e uzalud traiti ulicu nekog pjesnika, knjievnika ili slikara ili nekog drugog znamenitog ovjeka. Memorija grada je izbrisana, istorija zaboravljena a stvorena nova od 15 ratnih i poratnih godina. Opinska vijea mijenjaju ulice a referendumi i ostala uea graana u ovim vanim pitanjima proglaavaju se tekovinama komunizma. Trgovi mladosti su pretvoreni u trgove ehida ili nacionalnih heroja, aleje poznatih pjesnika u aleje ljutih ratnika, a svaki glavni trg i svaka glavna ulica dobili su imena onih koji su svoje narode poveli u rat. Gradske damije su zamijenili Islamski centri, medrese i koledi, crkve su zamijenili katoliki centri i manastiri a bolnice, kole i obdanita su dobili imena po raznim svecima i spasiocima. U takvoj zbrci naziva teko se mogu snai i stariji graani a kamoli mnogobrojne izbjeglice, prognanici ili turisti. Takva ikonografija predstavlja najnii oblik identiteta koji vodi porijeklo od grupe, horde, zajednike krvi i tla a to nije svojstveno gradovima Evrope i niukom sluaju ne moe predstavljati novi identitet naih gradova ve novi urbicid, opasniji i pogubniji od onog iz etiri ratne godine. Nakon NOR-a izgraena su partizanska groblja u vidu monumentalnih spomenikih komleksa (Mostar, Vrace u Sarajevu ..), u vidu spomen kosturnica i spomen obiljeja na mjestima velikih bitaka. Takvi su spomenici na ehitlucima kod Banjaluke,Tjentite, Jablanica i sl. Izuzev veoma dobro koncipiranih memorijalnih centara u Potoarima i na Kovaima, sva ostala groblja i obiljeja su uglavnom locirana u gradskim prostorima sa puno kia. Takva su i spomen obiljeja u gotovo svim gradskim centrima sagraena u 66

Stvaranje poslijeratnog identiteta gradova u Bosni i Hercegovini - novi trendovi ili novi urbicid parkovima i na plonicima i bez ikakve umjetnike vrijednosti i sa suhoparnom vjerskom simbolikom u obliku stilizovanog krsta ili ljiljana (Brko, Bijeljina, Stupari, eli, Zvornik..). Dok su spomenike iz NOR-a radili eminentni jugoslovenski i svjetski arhitekti i vajari, ova spomen obiljeja su radili ili domai samouki umjetnici ili lokalni arhitekti podloni uticajima politikih monika. Dobar primjer spomen obiljeja je svakako Kapija u Tuzli gdje mermerni plonik i natpis na zidu, skromno i bez nepotrebne ikonografije najrjeitije svjedoi o ratnim strahotama istovremeno korespondirajui sa ambijentom stare arije. Naravno da postoje i primjeri pozitivnih promjena gdje nai gradovi poprimaju obrise novijih evropskih gradova a svojim novim sadrajima privlae turiste iz cijelog svijeta istovremeno uvajui svoje ambijentalne vrijednosti i istorijsko naslijee. Tuzla to postie izgradnjom Panonskih jezera u centru grada sa sojenikim naseljem, kuom plamena mira, Sonim trgom sa muzejom soli, Kosim staklenim tornjem i brojnim fontanama po gradskim trgovima. Zenica slijedi primjer Tuzle te uklanjanjem starih fabrikih dimnjaka u eljezari i izgradnjom savremenog kompleksa sa hotelom, trnim centrom i sportskom dvoranom na Kamberovia polju stvara novi imid grada pun lijepih parkova i iste rijeke. Izmeu robne kue i stare arije u toku je izgradnja modernog trga koji je uokviren velikim parkovskim povrinama. Banjaluka je izgradila moderan administrativni kompleks u centru grada i bez obzira na politike motive i konotacije ovaj kompleks je dao novi imid gradu. Brko vraa svoj nekadanji sjaj i izgradnjom modernih objekata u centru (uz istovremenu revitalizaciju starih ) i izgradnjom pjeakih zona i trga predstavlja primjer za sve ostale gradove u BiH na koji nain mogu izgraditi svoj identitet i prepoznatljivu formu. Ugljevik nema sredstava da zavri zapoeti grad ali zato ljubomorno uva svoj urbani standard sa velikim trgom i zelenim povrinama za neka bolja vremena. Bilo je pokuaja da se na mjestima sruenih damija u mnogim gradovima RS-e (Ferhadija u Banjaluci, Alada damija u Foi , damija u Prnjavoru ...) izgrade moderni trgovi i objekti ime bi se promijenila slika grada i izbrisala njegova memorija i tu su ideju podrali i nadleni urbanisti kroz izradu novih regulacionih planova i urbanistikih projekata. Do realizacije takvih ideja nije dolo zbog pritiska meunarodnih organizacija. S druge strane mnogi gradovi u FBiH pokuavaju vratiti stari orijentalni izgled izgradnjom objekata islamske arhitekture ali i objekata svih drugih namjena u tradicionalnom ili orijentalnom stilu. U tome prednjae Sarajevo, istoni Mostar, Travnik i Kalesija. Sarajevo je puno paradoksa jer dok se sa jedne strane unutar stambenih blokova grade damije i islamski centri u turskom i arapskom stilu sa druge strane se obnavljaju i grade poslovni i stambeni tornjevi koji svojom ljepotom ne zaostaju za najljepim zgradama svijeta i stvaraju novu i modernu siluetu grada (Avazovi tornjevi, Bosmal centar ...). Siluete bosanskohercegovakih gradova (bez obzira na velika razaranja iz ratnih godina) i bez obzira na vjersko-nacionalnu ikonografiju nee brzo promijeniti ni svoju sliku, ni formu niti identitet sve dok graani tih gradova ne preuzmu na sebe odgovornost za njihov razvoj u skladu sa evropskim urbanistikim poveljama. Za poetak bit e dovoljno da adekvatno oznae i rijee ulaze u svoje gradove ,zelene povrine urede po uzoru na Metkovi, raskrsnice i zaobilaznice osvijetle, rijee stacionarni saobraaj a trotoare i ulice vrate pjeacima, zatite i oive stara gradska jezgra itd. 67

N. Mujagi

Sl.11 Bijeljina- izuzev spomenika centar je ostao isti

Sl.12 eli- centar sa spomen obiljejem

Sl.13-Ulaz u Tuzlu na Husinu-spomen obiljeje

Sl.14 Srebrenica grad kome su pobili stanovnike

4. Novi identitet evropskih gradova i neophodnost usklaivanja naih gradova sa evropskim urbanistikim poveljama i NUTS standardima Izgradnjom Milenijumske kupole London je svijetu poslao novu sliku o sebi u kojoj vie ne dominira toranj Big Ben i most na Temzi; Minhen je zadivio svijet svojim rotirajuim tornjem i natkrivenim stadionom izgraenim za potrebe Olimpijade 1972 godine, Pariz je izgradnjom centra Pompidu na Konkordu i drugim savremenim objektima ponudio novu sliku grada kojom ne dominira Ajfelov toranj i Luvr. I u ostalim evropskim gradovima dominiraju nove graevine koje svojom veliinom i ljepotom nadmauju stare srednjovjekovne zamke i tvrave. U Evropi su odavno sruene granice izmeu drava i nacija a urbanizam je postao kosmopolitski, osmiljen i izrastao iz najboljeg to je odreeno podneblje i drutvena zajednica mogla pruiti. Ukoliko BiH eli da postane lanica Evropske unije onda mora promijeniti i formu svojih gradova u skladu sa mnogobrojnim poveljama Ujedinjenih nacija i Evropske unije. Izgradnja naih gradova u periodu izmeu dva svjetska rata bila je pod uticajem Graevinskog zakona iz 1931. godine a izgradnja tih gradova u socijalistikoj Jugoslaviji pod uticajem krute Atinske povelje iz 1933 godine. Povelja iz Machu Pichu 1973 godine nije puno promijenila koncept razvoja gradova na naim prostorima jer je ova povelja zagovarala vei uticaj tradicionalizma i regionalizma u urbanizmu to je 68

Stvaranje poslijeratnog identiteta gradova u Bosni i Hercegovini - novi trendovi ili novi urbicid bilo protivrjeno tadanjem sistemu koji je zagovarao stvaranje novog svijeta bez nacionalnih i regionalnih ogranienja. Evropska urbanistika povelja iz 1992 godine (Strazbur) kod nas je prola nezapaeno zbog tek otpoetih ratnih dejstava a najnovija Atinska povelja iz 1998 godine koju je utvrdio Evropski savjet urbanista pod nazivom Preporuke za prostorno ureenje gradova je za nas mnogo interesantnija jer definie strateke ciljeve koje moraju usvojiti svi evropski gradovi . To su : Program trajnog prostornog ureenja u gradovima i njihovoj okolini; Uloga urbanizma u ostvarivanju programa odrivog prostornog ureenja; Preporuke koje e voditi strunjake i one koji odluuju na svim nivoima a koji se baziraju na principima nove ,univerzalne ideje odrivog razvoja. U kratkim crtama ove preporuke se ogledaju u premisama: grad za sve, istinsko uee graana, grad kao mjesto drutvenog ivota, ouvanje karaktera grada, upotreba novih tehnologija,odrivi razvoj, okvir ekonomskog razvoja, afirmacija i porast kretanja, manje kontrole, vie raznovrsnosti i raznolikosti, garantiranje bezbjednosti i zatite zdravlja. Kod ostvarivanja ideje odrivog razvoja misli se na :ouvanje ovjekove okoline, zatitu i unapreenje graditeljske i kulturne batine, zatita i unapreenje javnih prostora, regeneraciji originalnog graevinskog fonda, savremenom arhitektonskom oblikovanju prostora i objekata, aktivnom ueu svakog pojedinca, multikulturalnoj integraciji svih socijalnih grupa i zajednica, urbanoj bezbjednosti, afirmaciji i bezbjednosti kretanja i povezanosti i proimanju funkcija u prostoru. U susjednim zemljama kod planiranja naselja i gradova ve se primjenjuje NUTS sistem nomenklature prostornih jedinica za statistiku a koji se odnosi na teritorijalnu organizaciju naselja po broju stanovnika i veliini teritorijalne jedinice prema kriterijima EUROSTATA-a a utvruje ravnopravni kriterij za odreivanje jedne od pet kategorija i opremljenost javnim slubama.

Sl.15 Kalesija-stvaranje identiteta mavarskim stilom

Sl.16 Zenica- evropski stil gradnje

69

N. Mujagi

Sl.17 Tuzla- Panonsko jezero sa slanim bunarom i staklenom kulom u pozadini.

Sl.18 .Bijeljina poslovna zona na ulazu

Zakljuak Bez obzira na mnogobrojne evropske povelje, preporuke i agende koje nude rjeenja i smjernice za idealne gradove i koje su u praksi primijenili mnogobrojni evropski gradovi, redizajn i obnova naih gradova tei e nekim svojim tokovima, skokovito i razliito od regije do regije. Prihvaajui pojedine evropske vrijednosti od nas se ne trai i prihvatanje njihovih urbanih formi ve da sami izgradimo te svoje urbane forme u interakciji prirodnih i drutvenih inilaca. Ta forma ne smije biti plod neke ideologije i ikonografije ve osmiljeni izraz onog najboljeg to ti inioci pruaju. Ne treba teiti pukom amorfnom irenju grada izgradnjom industrijskih zona i naselja na periferijama gradova jer na to upozorava i Lokalna agenda 21 u konceptu odrivog razvoja i ouvanja obnovljivih resursa za budue generacije. Industrijske zone sa nedovrenim ili ruiniranim starim kompleksima su najea slika na ulazu mnogih naih gradova ime se ne postie ni lijepa slika a ni lijepa forma ovih gradova. Stara gradska jezgra su uglavnom zaputena bez iole ozbiljnijih pokuaja njihove revitalizacije. Izuzev Tenja i Gradaca malo je gradova koji su uspjeli rijeiti ovaj problem. U redizajnu i renoviranju ovih starih gradskih jezgra sa otvaranjem pjeakih komunikacija, ugradnjom ulinog mobilijara (klupe, lampe, fontane ...), postavljanjem skluptura u prostoru, hortikulturnim ureenjem zaputenih zelenih povrina i ubacivanjem privlanih sadraja u vidu bioskopa, scena na otvorenom, muzeja, raznih zanatskih i ugostiteljskih sadraja nova sredita urbanog ivota sa perifernih trnih centara ponovo bi se vratila sreditu grada a grad bi povratio izgubljeni identitet. Primjenom preporuka evropskih urbanistikih povelja i standarda nai gradovi bi postepeno dobili novi identitet u simbiozi prirodnih i drutvenih vrijednosti sa svim ambijentalnim, regionalnim i pejzanim vrijednostima po kojima su bili poznati u starijoj istoriji.

70

Stvaranje poslijeratnog identiteta gradova u Bosni i Hercegovini - novi trendovi ili novi urbicid Conclusion Regardless of large number of European treaties, suggestions and agendas that provide solutions and guidance for ideal cities, which have a practical use in some places around Europe, redesign and rebuilding of our cities will have specific developments, gradual and different in different regions. Accepting some of these values does not mean accepting European urban forms, it means making our own urban forms respecting natural and social element. That form can not be result of ideology and iconography. It has to be premeditating approach using the best elements. Simple amphoral spreading of the cities with industrial and urban zones in suburbs should not be an aspiration, advice from Local agenda 21 for durable development saving resources for the future generations. Industrial zones with unfinished or ruined, old complexes are scenes that can be seen entering many suburbs which creates unattractive forms of the cities. Old city parts are usually ruined with no revitalization endeavors. With exception of Teanj and Graanica there are only a few cities that have solved this problem successfully. Redesign and renovation of these parts of the cities by building pedestrian walkways, installing street accessories (benches, lamps, fountains), placing sculptures, horticultural landscapes, installing attractive elements such as cinemas, open theaters, museums, different vendors and catering places in city centers would bring back loosen identity. Implementing suggestions of European urban treaties and standards our cities would gradually gain new identity in symbiosis of natural and social values with ambient of regional scenes which were recognizable throughout the history. Literatura 1. Bublin Mehmed: "Rehabilitacija gradova Bosne i Hercegovine", BuybookSarajevo 2004 godine 2. Castex Jean: Depaule Charles i Panerai Philippe: "Urbane forme", Graevinska knjiga, Beograd 3. Delalle Radovan: "Traganje za identitetom grada" Izdavaki centar Rijeka, 1997 godine 4. Drutvo urbanista Beograda: "Urbani dizajn" ,Zbornik radova Beograd 2006 godine 5. mr.Milica Grozdani: "Savremeni koncept urbanog razvoja i kontekst" str.2331 6. Dina Kruni i Studio Simbiosis: "Mikro urbanizam kao inicijator razvoja na primjeru projekta beogradska simbioza" ..str.157-167 7. European Spatial Devolopment Perspective (RSDP). Towards Balanced and Sustainable Devolopment of the Teritory of the EU; Committee of Spatial Devolopment, Potsdam, 1999. 8. European Spatial Planning Observation Network-Study Programme on European Spatial Planning (ESPON) 9. Hrvatsko drutvo za sustave: "Grad kao sloen sustav", Zbornik radova, Nakladni zavod matice Hrvatske, Zagreb 1996/97 godine 10. Krier Rob: "Gradski prostor-u teoriji i praksi", Graevinska knjiga Beograd 1999 godine 71

N. Mujagi 11. Kruni Jovan: "Batina gradova srednjeg Balkana", Republiki zavod za zatitu spomenika kulture, Beograd, 1996. godine 12. Lin Kevin "Slika jednog grada ", Beograd , Graevinska knjiga 1974) str.10 13. Pui Ljubinko: "itanje grada-izmeu duha i materije", Prometej-Novi Sad 1995 godine 14. Ranko Radovi: "Forma grada-osnove,teorija i praksa", Stylos -Novi Sad 2003 godine 15. Serdarevi Mevlida: "Pravna zatita kulturno-historijeskog naslijea BiH nastajanje, ouvanje, destrukcija", Meunarodni centar za mir, Sarajevo 1997. godine 16. Tokovi Dobrivoje: "Urbani dizajn", Urbanistiki zavod Republike Srpske, Banjaluka 2000 godine 17. Urbanistiki zavod RS a.d. Banja Luka - Prostorni, urbanistiki i regulacioni planovi RS, 2005 god. 18. Udruenje hrvatskih arhitekata "Regionalizam i globalizacija", asopis Arhitektura br.1 (215), Zagreb 2003. godine 19. Vanita-Lazarevi Eva: "Obnova gradova u novom mileniju", Classic map studio, Beograd 2003. godine 20. Vresk Milan: "Razvoj urbanih sistema u svijetu", kolska knjiga, Zagreb, 2002. god.

72

Zbornik radova PMF 4 i 5, 73 86 (2007-2008)

Originalni nauni rad

OSVRT NA TERITORIJALNI I POPULACIONI RAZVOJ GRADA TUZLE REVIEW OF THE TERRITORIAL AND POPULATION DEVELOPMENT OF THE CITY OF TUZLA Mr. sc. Damir Dafi, prof. geografije, O Sjenjak Tuzla Saetak Teritorijalni i populacioni razvoj gradova uope, pa samim time i Tuzle stoje u uzrono posljedinoj vezi, te ih tako treba analizirati i prouavati. Ovaj rad ukazuje na osnovne faze teritorijalnog i populacionog razvoja dananjeg grada Tuzle kroz koje je on proao do kraja 20. stoljea. Ukupno je prikazano est faza razvoja koje se vremenski ne podudaraju sa historijskim periodima kroz koje je prola naa zemlja. Tako su svi historijski periodi do 15. stoljea prikazani kroz jednu fazu razvoja, u periodu osmanske uprave Tuzla je prola kroz tri faze, u vrijeme austrougarske uprave kroz jednu fazu i u socijalistikom periodu kroz posljednju, estu fazu svog teritorijalnog i populacionog razvoja. Kljune rijei: grad, faza razvoja, teritorijalno irenje, broj stanovnika Abstract Territorial and population development of cities in general, including Tuzla, are connected, so they should be studied in such a way. This paper points out the basic stages of the territorial and the population development of the city of Tuzla since it was settled and until the end of the 20th century. Six stages have been identified in total, which do not coincide with the historical periods in our country. Namely, all the historical periods up to 15th century are shown in a single stage of development, during the period of the Turkish Empire Tuzla went through three stages, during the Austro-Hungarian period there was one stage, and in the Socialist period it went through the last stage of its territorial and population development. Key words: city, development stage, territorial expansion, population

D. Dafi Uvod Grad Tuzla se nalazi u Sjeveroistonoj Bosni, odnosno u Tuzlanskom kantonu, iji je glavni administrativni, obrazovni, kulturni, privredni i sportski centar, te najvee urbano naselje. Gradsko podruje zahvata povrinu od 4 842,29 ha ili oko 48 km2 , sa blizu 100 000 stanovnika, a smjeteno je u dolini rijeka Jale, desne pritoke Spree. Podruje dananjeg grada Tuzle naseljeno je jo od prethistorije, a u izvorima se prvi puta pominje pod nazivom Soli u srednjem vijeku, odnosno sredinom 10. stoljea. Dananji naziv grada je turskog porijekla, od rijei tuz so. Kroz svoju dugu povijest, Tuzla je od malog naselja sojenikog tipa izrasla u jedno od najveih urbanih naselja nae zemlje. Njena teritorija vremenom se irila, broj stanovnika je rastao, a zanimanje stanovnitva ovisilo je o prirodnim bogatstvima ovog podruja. Od tih bogatstava na prvom mjestu je so, zbog koje se oduvijek ovdje ivjelo, gradilo, ruilo, popravljalo...
1

Sl. 1. Tuzla i njena okolina Podruje dananjeg grada Tuzle u doturskom periodu ivot ljudi na prostoru dananjeg grada Tuzle zapoeo je u razdoblju mlaeg kamenog doba (neolita) o emu govore sauvani historijski izvori meu kojima sve do srednjeg vijeka preovladavaju ostaci materijalne kulture, a od tada pisani historijski izvori. Neolitsko naselje je bilo sojenikog tipa, a sva saznanja o ovom naselju, koja su oskudna, dobijena su na osnovu sluajnih nalaza pronaenih prilikom veih ili manjih graevinskih radova. Naselje se nalazilo izmeu dananjeg kina Mladost na zapadu,

Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025., Slubene novine Tuzlanskog kantona, godina 13, broj 9, Tuzla septembar 2006., str. 799.

74

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Tuzle arijske damije na istoku, rijeke Jale na jugu i Muzike kole na sjeveru, a centar tog naselja bio je prostor na kome se danas nalazi arena damija. 2 Kontinuitet ivota na podruju dananje Tuzle nastavljen je i tokom metalnog doba. Sudei prema materijalnim nalazima, omiljeno mjesto za ivot ovjeka tokom metalnog doba na ovom podruju bila je dolina rijeke Soline, desne pritoke Jale. Tu se 3 nalazi lokalitet Gradovrh, na kome je pronaen najvei broj nalaza iz metalnog doba. Iz perioda vladavine Rimljana na prostoru Tuzle nema materijalnih dokaza o postojanju naselja, to ne mora da znai da se kontinuitet ivota na ovom prostoru nije nastavio. Naime, rjeica Solina i samo naselje (Ad Salines grad Solana) dobili su 4 ime za njihovog vremena. to se tie same lokacije naselja Ad Salines, kao jednog od naselja u rimskoj urbanoj mrei, nema sumnje da se nalazilo na podruju dananje 5 Tuzle, to potvruju je i neki inostrani naunici. Nakon Rimljana, u krajeve oko dananje Tuzle prodiru Germani i Mongoli, a u 7. stoljeu najvei dio Balkanskog poluotoka stalno nastanjuju Slaveni. Dolaskom Slavena iezao je u unutranjosti Balkana itav niz antikih i jo starijih gradova koji su se razvili na mjestima pogodnim u geografskom, vojnom i ekonomskom pogledu. Podaci iz pisanih izvora, kao i arheoloki nalazi potvruju da je u unutranjosti Balkana ivot gradova nasilno prekinut krajem prvog i poetkom drugog desetljea 7. stoljea. Prolo je vie stoljea prije nego to su neki od njih u novijim, izmijenjenim uslovima uspjeli da povrate staru slavu. Po svemu izgleda da su od ranijih naselja Slaveni jadino upotrebljavali gradine. To potvruje ne samo naziv gradina koji je slavenskog porijekla, ve i fragmenti slavenske keramike, na koju se esto nailazi prilikom istraivanja prethistorijskih gradina. Mnogi bosanski srednjovjekovni gradovi, podignuti na nekadanjim gradinama, takoe ukazuju na vanost uloge koju su gradine odigrale u prvim stoljeima slavenske historije na ovim prostorima. Pored gradina, Slaveni su 6 upotrebljavali utvrde ili gradia, obino smjetena u nizini i u movarnim predjelima. Iz sredine 10. stoljea potie i prvi pisani spomen Tuzle. Naime, 950. godine je bizantijski car i historiar Konstantin Porfirogenit u svom djelu De administrando imperio, pomenuo neke gradove koji se nalaze na podruju Bosne (Kotor i Desnik), 7 kao i neke koji e kasnije ui u sastav bosanske drave, a izmeu njih i Salines. Nema nikakve sumnje da je to dananja Soli ili Tuzla (slav. sol, turski tuz, so), jer osim ovog mjesta nema (barem sada ne) na itavom podruju od Adrije do Crnog mora niti sonog 8 izvora niti kamene soli; sve te zemlje dobijaju so ili sa morskih obala ili iz Karpata.

V. Mili, Praistorijska naselja na podruju Tuzle, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1985., str. 10 11. 3 V. Mili, Praistorijska naselja na podruju Tuzle, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1985., str. 12. 4 M. Klapi, Privredni razvoj Tuzle od prethistorije do II svjetskog rata, Stav, asopis za drutvena pitanja, kulturu i umjetnost, Narodna i univerzitetska biblioteka Dervi Sui Tuzla, Tuzla, 2003., str. 69. 5 B. Mili, Razvoj grada kroz stoljea, II, srednji vijek, kolska knjiga, Zagreb, 1995., str. 252. 6 D. Kovaevi Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave, Veselin Maslea, Sarajevo, 1978., str. 18. 7 Ibid., str.19. 8 J. Jiriek, Trgovaki drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1951., str. 51.

75

D. Dafi I naziv srednjovjekovne bosanske upe Soli vezan je za sona nalazita, a podruje 9 ove upe, u kojoj se nalazio grad Salines, zahvatalo je dolinu Jale i gornji tok Spree. Pretpostavlja se da su gradovi koje spominje Porfirogenit bili utvrenja, vojna i 10 upravna sjedita, a neki od njih su mogli imati i izvjesnu ekonomsku funkciju. Ta utvrenja su se sastojala samo od poneke zidane kule i obzidanog dvorita, a sve ostalo 11 je bilo od drveta. Ono to je bitno napomenuti jeste i injenica da su urbana naselja u srednjovjekovnoj Bosni, i pored svojih odreenih funkcija, daleko bila od toga da im se 12 mogu dati obiljeja pravih centralnih naselja. To vai i za dananju Tuzlu koja je prije dolaska Turaka bila varoica. Iako je bila najvee naselje koje su Turci zatekli u ovom kraju, ipak se radi samo o malom trgu koji nije imao vei privredni znaaj. Izgleda da se u doba bosanske srednjovjekovne drave slani izvori nisu obimnije 13 iskoritavali, a ukoliko je i bilo proizvodnje soli, ona je imala samo lokalni znaaj. Kraj srednjeg vijeka Tuzla je doekala kao naselje koje je najveim dijelom bilo sagraeno od drveta, pa je zbog toga od Turaka i nazvano Drvenim gradom, a u osmoj deceniji 15. stoljea Agac Tuzla to doslovno znai Drvena solana, odnosno Solana na 14 drvo, dok e se u 16. stoljeu za Tuzlu upotrebljavati naziv Memleha-i-zir. Drveni grad se nalazio na prostoru dananje Atik ili arene damije i okolo nje. To naselje je u proljee 1463. godine spalio bosanski kralj Stjepan Tomaevi, a definitivnim 15 zaposijedanjem ovog podruja uniteno naselje Turci vie nisu obnavljali. Oko 1478. godine u tadanjem naselju Donja Tuzla bile su 74 kue (domainstva) sa oko 300 400 stanovnika, 16 iako to ne mora znaiti da grad stoljee ranije nije mogao imati i vie stanovnika ako se imaju u vidu posljedice koje je na evropsko stanovnitvo ostavila kuga u drugoj polovini 14. stoljea. 17 I pored toga to e Turci kasnije izgraditi novo naselje, po svemu drugaije od srednjovjekovnog, moemo kazati da srednjovjekovni Drveni grad ipak predstavlja prvu, poetnu fazu u razvoju Tuzle kao gradskog naselja.

. Basler, upa i grad Soli u srednjem vijeku, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla 1985., str. 17. 10 D. Kovaevi Koji, Op. cit., str.,19. 11 A. Benac, Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Narodna prosvjeta, Sarajevo, 1955., str. 119. 12 S. Bakari, Specifinost urbanog fenomena Bosne i Hercegovine, Geographica Slovenica 10, Intitut za geografijo Universe v Ljubljani, 1980, str. 79. 13 D. Kovaevi Koji, Op. cit., str. 84. 14 A. Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975., str. 166. 15 Ibid., str. 35. 16 M. Klapi, Op. cit., str. 70. 17 Tom prilikom su najvie stradali gradovi, naroito oni najvei i najrazvijeniji. Tako je npr. Firenca izgubila vie od polovine stanovnitva, a Venecija, Hamburg, Bremen i dr. vie od dvije treine. (O tome vidi ire u: B. Mili, Op. cit., str. 47).

76

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Tuzle Urbani i teritorijalni razvoj Tuzle u osmansko doba Uspostavom turske uprave u naim krajevima dolazi do osnivanja novih i razvoja zateenih urbanih sredita. 18 Od gradskih naselja koja su Turci zatekli posebno se razvijaju ona koja su bila na putevima koji su povezivali ove prostore sa vrlo frekventnim Carigradskim drumom ili sa morem prema Dubrovniku i Splitu. Posebno napreduju gradovi preko kojih su vodili putevi prema sjeveru i sjeverozapadu, glavnim pravcima turskog prodiranja u Evropu. Ostali gradovi ili stagniraju ili propadaju jer u veini sluajeva nisu bili na pravcu prodiranja Turaka i u duhu s novim privrednim tendencijama toga vremena. 19 Ipak, potrebno je naglasiti da je urbanizacija Bosne i Hercegovine u tursko doba posljedica kompleksnog djelovanja brojnih faktora. to je posebno vano ona se ovdje ne pojavljuje toliko kao posljedica onog osnovnog faktora razvijenijih proizvodnih snaga zemlje, jer u opoj ekonomskoj strukturi za turskog vremena nije dolo do bitnih promjena, koliko kao posljedica pojava koje proizilaze iz politike i drutvene strukture Turske Carevine, odnosno iz orijentalne kulture ili, tanije, kulture islama. 20 Nakon dolaska Turaka, Tuzla je neko vrijeme bila otvoreno gradsko naselje jer je srednjovjekovni Drveni grad spaljen u borbama 1463. godine. Upravo e na tom prostoru, neto poslije 1533. godine nastati prva muslimanska mahala, Atik mahala sa damijom. Razvijanjem naselja, Turci su odmah prili i njegovom utvrivanju pa su cijelo naselje opasali jakim zidom sa etiri kapije koje su opet same za sebe predstavljale mala utvrenja. Na sjeverozapadnoj strani nalazila se Stara kapija, pokraj koje je nastala i prva damija; Poljska kapija se nalazila nasuprot stare kapije tj. na jugoistonoj strani, blizu slanih bunareva, dananjeg Sonog trga, Jalska kapija se nalazila na junoj strani i predstavljala izlaz na Jalu, i na sjevernoj strani bila je Dindika kapija. Kako je u zidove trebalo zatvoriti i naselje i slane bunare i istovremeno imati prilaz Jali, sama razdaljina izmeu Atik mahale, slanih bunara i Jale je i odredila okvir zidova koji su zatvarali priblino okrugao prostor ija je dijagonala iznosila oko 400 metara. Tako je, neto prije 1548. godine, stvorena palanka oko Tuzle. Zidovi palanke bili su visoki 8 9 stopa, izgraeni od drveta, a na svakih 60 koraka tj. na prijelomnim linijama zidova postojali su grudobrani, polukrune kule nabijene zemljom. Oko zidova palanke bili su ozidani opkopi duboki 5 6 stopa, a iroki 12 stopa, spojeni sa Jalom. Poto je voda iz Jale samo u niem dijelu palanke mogla ulaziti u opkope, njima je sa sjevera tekla voda potoka s okolnih brda koja je ovuda usmjerena. Prilaze do kapija omoguavali su mostovi, vjerovatno pokretni, a Stara i Poljska kapija predstavljale su ujedno glavne ulaze u palanku. U sredini palanke postojala je arija, a od nje su prema svakoj kapiji vodili sokaci koji su ujedno predstavljali i glavne komunikacije kroz sredita mahala, grupisanih prema kapijama sa unutranje strane. 21 U periodu od formiranja prve muslimanske mahale pa do izgradnje palanke, tj. od oko 1533. do oko 1548. godine, osim to je dolo do krupnih graevinskih promjena, grad se znatno teritorijalno proirio u odnosu na srednjovjekovne okvire, a s tim u vezi znatno se uvealo i stanovnitvo. Tako je Tuzla od varoice izrasla, ve u prvoj polovini 16. stoljea, u naselje sa est mahala od kojih su etiri bile u okviru palanke (Damijska

18 19

S. Bakari, Op. cit., str. 80. N. Mastilo, Kasaba kao vrsta naselja, Geografski pregled, III, Sarajevo, 1959., str. 103. 20 S. Bakari, Jo jednom o procesu urbanizacije za turskog doba u Bosni i Hercegovini, Geografski pregled, XIV XV, Sarajevo, 1973., str. 218. 21 A. Handi, Op. cit., str. 174 176.

77

D. Dafi mahala, Timurhodina, Isabegova, Mahala hisarije Ferhada, sina Ahmedova), a dvije izvan (Mahala subae Alije i Kranska varo). Broj kua je 1533. godine iznosio 57, da bi 1548. godine grad imao 406 kua. Pri tome je broj muslimanskih kua porastao sa 7 na 283, a broj hrianskih kua sa 50 na 123 kue. 22 Na porast broja kua, odnosno stanovnitva uticalo je imigriranje seoskog stanovnitva u grad Tuzlu, pri emu istovremeno u okolnim seoskim naseljima dolazi do smanjenja broja stanovnika. 23 Do kraja prve polovine 16. stoljea Tuzla je dobila status kasabe koji je zadrala kroz cijeli period osmanske vladavine.

Sl. 2. Poloaj mahala unutar palanke u prvoj polovini 16.stoljea Legenda: 1. Stara kapija; 2. Dindika kapija; 3. Poljska kapija; 4. Jalska kapija Sticanje naziva kasaba predstavljalo je krupan dogaaj u razvitku jednog naselja. Priznavanje takvog statusa potvrivano je posebnim pravnim aktom, a time se mijenjao i pravni poloaj gradskog stanovnitva. Da jedno naselje dobije status kasabe, ono je moralo imati ne samo svoju teritoriju i granice, nego bar jednu damiju, mekteb, eventualno hamam, imaret, tekiju, han ili karavan-saraj, niz duana i druge ustanove u ariji koje mu daju obiljeje gradskog naselja. Kasabe su obino bile administrativni centri kadiluka ili bar nahije. 24 Svaka kasaba je imala ariju, sredite zanatstva, trgovine i prometa, te mahale, stambene povrine grada. arija se obino nalazila u sreditu kasabe, kroz koju je vodila glavna saobraajnica i gdje su se sastajali putevi sa svih strana. Najee se prostirala du glavne saobraajnice. Duani u kasabama su bili mali, obino graeni od drveta, a iza njih su se nalazile magaze, sagraene od vre grae, uglavnom od kamena. Od objekata drutvenog znaaja u ariji najei su bili hanovi koji su sluili za odmor i prenoite, a esto se u njima i trgovalo. U ariji se obavezno nalazila i damija. Mahale su bile smjetene neposredno uz ariju i na padinama oblinjih brda,
22 23

A. Handi, Op. cit., str. 172 174. S. Kulenovi, Prirodni i drutveno-istorijski uslovi kao osnova demografskog i urbanog razvoja Tuzle i okoline, Etnologija sjeveroistone Bosne, rasprave-studije-lanci, knj. 2, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1995., str. 9. 24 E. elebi, Putopis, Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1996., str. 636.

78

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Tuzle uglavnom izvan najvanijih komunikacija. Kroz njih je prolazilo vie sokaka. Jedan je bio glavni a od njega su se odvajali mnogobrojni orsokaci. Glavni sokak bio je obino krivudav, tijesan i kaldrmisan. Gotovo svaka kua u mahali imala je bau i manji vonjak. Oko kua bili su visoki zidovi, a prozori su redovno bili okrenuti u avliju. Pored stambenih zgrada, u mahali se nalazila bar po jedna damija ili mesdid, zatim mekteb, a ponegdje i tekija. 25 Ovakvom organizacijom postizao se dvostruki uinak: tiina u stambenim etvrtima i istovremeno manje guve u ariji. 26 U drugoj polovici 16. stoljea Tuzla se razvija u irokom prostoru izvan palanke, na obje obale Jale. Od opisanih mahala koje su se u prvoj polovici 16. stoljea nalazile u okviru palanke, samo je Damijska (Atik) mahala zadrala svoje ranije ime i nalazila se sigurno u okviru palanke, iako ni ona po popisu iz 1600. godine (42 kue) nije imala ni polovinu od ranijeg broja kua (1548. godine 97 kua). Najvjerovatnije je poslije 1548. godine poar unitio najvei dio naselja ukljuujui i veu polovinu Atik mahale, jer kako je poznato, poari su bili esta pojava u starim kasabama. Moe se rei da je u drugoj polovici 16. stoljea ve vladao princip da se naselje ne zbija u palanku, 27 pa su zbog toga mahale nastajale izvan zidova i to teritorijalno prilino razmaknute jedna od druge. Do kraja 16. stoljea u kasabi se nalazilo 9 muslimanskih mahala, te Kranska varo. Kasaba se irila na sve strane od kapija i odmah se poela iriti na lijevu obalu Jale. Vei dio naselja razvio se ipak na desnoj obali Jale tj. oko palanke. Na desnoj obali Jale bile su: Atik mahala (na istom mjestu kao u prvoj polovici 16. stoljea); Hadi Hasanova mahala (arijska) na mjestu nekadanje Isabegove mahale i izvan palanke; Mahala sagrakije Murge (na zapadnoj strani palanke, naslanjajui se na Atik mahalu); Turalibegova mahala (razvila se na relativno udaljenom ravnom terenu u pravcu poljske kapije, pa se naziva jo i Poljska mahala); Mahala Malkoa dindije (oko dananje zgrade pozorita, omeena Jalom, glavnom ulicom i palankom); Mahala Mustafe dindije (na sjevernoj strani palanke, nasuprot Dindijske kapije) i Kranska varo (razvila se na sjeveroistonoj strani, naslanjajui se na Turalibegovu i Mahalu Mustafe dindije). Na lijevoj obali Jale do kraja 16. stoljea razvile su se tri mahale i to: Mehmed agina mahala (razvila se na mjestu nekadanje Timurhodine mahale, ali i s druge strane palanke, odnosno na lijevoj obali Jale gdje je bila damija, dananja Jalska damija); Mahala Osmana ehaje (iznad Mehmedagine mahale, dananja mahala Donje brdo) i Mahala Mosnik (nazvana kasnije Potoka mahala, nalazila se zapadno od Mahale Osmana ehaje). irenjem grada izvan zidova palanke, ona je postepeno gubila svoj znaaj, iako je tokom vremena uvrivana. U njenom okviru sve se vie razvijaju javne ustanove i trg, a manje stambeno naselje. Razvitkom naselja sve se vie irila i arija, a njenom razvitku veoma su doprinijeli vakufi. 28 Od brojnih vakufa, posebno je znaajan Turalibegov, zbog ega samom legatoru i pripadaju glavne zasluge za izuzetno brz urbani razvoj Tuzle sredinom XVI stoljea. 29

25 26

N. Mastilo, Op. cit., str. 111 112. A. Benac, Op. cit., str. 146. 27 A. Handi, Op. cit., str. 180. 28 Ibidem. 29 R. Djedovi, Uloga i znaaj Turalibegovog vakufa u urbanom razvoju grada Tuzle, Stav, asopis za drutvena pitanja, kulturu i umjetnost, Narodna i univerzitetska biblioteka Dervi Sui Tuzla, Tuzla, 2003., str. 60.

79

D. Dafi Poto su legatori i osnivai mahala prethodno najvjerovatnije predstavljali organe u proizvodnji soli ili zakupnike, a ta proizvodnja je u 16. stoljeu veoma porasla, moe se rei da je proivodnja soli vie od svih drugih faktora doprinijela razvoju Tuzle u osmanskom periodu. 30 Iako je do kraja 16. stoljea granica Tuzle kao kasabe bila znatno proirena, to ni blizu nije bila zavrna faza njenog teritorijalnog irenja i graevinskog razvoja za vrijeme turske vladavine. U 17. stoljeu teritorijalno irenje ovog grada je nastavljeno, a vrene su i odreene rekonstrukcije postojeih mahala. Tako je prvo obnovljena arijska mahala, a zatim su nastale jo etiri manje mahale od kojih na lijevoj obali Jale tri, a na desnoj jedna mahala. Na lijevoj obali Jale razvile su se: Delalina ili Mejdanska mahala (nastala u prvoj polovici 17. stoljea, nastavljajui se na Mehmedaginu i Mahalu Osmana ehaje); Kosunde Osmanbegova mahala (nastala poslije 1600. godine na prostoru dananje mahale Gornje brdo) i Arslanagina mahala (razvila se u prvoj polovici 17. stoljea na tzv. Vikalju, pa se nazivala i Vikaljska mahala). Na desnoj obali Jale razvila se Tuanjska mahala (sjeverozapadno od palanke, a nazvana po nekadanjem selu Tunju koje je inilo periferiju srednjovjekovne varoi Donje soli). 31 Uporedo sa teritorijalnim irenjem, u 17. stoljeu poveavao se i broj kua, a samim time i broj stanovnika. Tako je Tuzla oko 1620. godine imala 500 kua, ili oko 2500 stanovnika. Do sredine stoljea (oko 1655. godine) broj kua je povean na 550, a 1674. godine u Tuzli je bilo vie od 800 kua, 32 i oko 4000 stanovnika. Dakle, u 17. stoljeu Tuzla se irila prema sjeverozapadu (Tuanjska mahala), jugoistoku (Osman begova mahala) i jugozapadu (Vikaljska mahala), te unutar ve postojee ali neizgraene urbane strukture (Mejdanska mahala). Tuzla e u ovim granicama i sa navedenim urbanim sadrajima uglavnom doekati 20. stoljee.

Sl. 3. Poloaj tuzlanskih mahala od druge polovine 16. stoljea Legenda: 1. Stara kapija; 2. Dindika kapija; 3. Poljska kapija; 4. Jalska kapija;

30

A. Handi, Tuzlanski slani izvori i proizvodnja soli od XV do XVII stoljea, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla 1985., str. 34. 31 A. Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975., str. 187 188. 32 M. Klapi, Op. cit., str. 73.

80

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Tuzle Slabljenje Osmanskog Carstva i povlaenje granica na Savu krajem 17. stoljea odrazilo se direktno i na razvoj gradova u Bosni i Hercegovini i mijenjanje njihove fizionomije i znaaja kroz naredna stoljea; gradovi dobijaju vei vojni znaaj i imaju odbrambenu ulogu. S tim u vezi osnivaju se kapetanije, a meu njima i Tuzlanska koja je osnovana izmeu 1717. i 1730. godine. Kapetanije su bile manje, tano odreene teritorije, u prvo vrijeme samo du granica koje su dijelile Osmansko Carstvo od hrvatskih zemalja, a od 18. stoljea bilo ih je i u unutranjosti i to uz glavne drumove koji su vodili u srednju Bosnu. One su bile vojniki organizovane, a svaki vojnik je bio plaen za vojnu slubu. uvati granice od neprijatelja i puteve od hajduka i razbojnika bila je glavna zadaa kapetanija. Kapetanije su se slubeno zvale imenom glavnog grada (utvrde). 33 Tuzlanska kapetanija se prostirala izmeu Zvornike i Gradaake, obuhvatala je obje Tuzle, kao i teritoriju s druge strane Majevice i izlazila na Savu kod Brkog. Formiranjem Tuzlanske kapetanije palanka nije mogla imati vojno odbrambenu funkciju pa se 1760. godine pristupilo izgradnji kamene utvrde, u sredini palanke, tanije na sredini trga ispred nekadanje zgrade Opine. Kamena utvrda je izgraena u periodu od 1760. 1768. godine, u vrijeme kapetana Dervi Hasana, 34 i kao takva sauvana je sve do dolaska Austrije, da bi definitivno bila poruena 1895. godine. Sagraena u obliku etverougaonika, od kamena, utvrda je po svojoj arhitekturi bila slina srednjovjekovnim gradovima. 35 Ako imamo u vidu da je stanovnitvo Tuzle u 18. stoljeu ivjelo u veoma tekim uslovima koji su proisticali iz velikih obaveza u izgradnji tvrave, davanju raznih taksi, raznih zloupotreba vlasti, bolesti i elemementarnih nepogoda, a sve je to bilo popraeno uestalim pobunama, onda moemo zakljuiti da je kamena tvrava najznaajnije, ako ne i jedino znaajno urbanistiko ostvarenje u Tuzli, od poetka 18. stoljea pa do dolaska Austro Ugarske 1878. godine. Iako od poetka 19. stoljea zapoinje tzv. industrijski period u razvoju gradova, 36 Tuzla sve do dolaska Austro Ugarske ostaje na onom stepenu svog razvoja koji je dostigla u 16. i 17. stoljeu, odnosno daleko od industrijske faze urbanizacije. Ono to je obiljeilo period od 1800. do 1878. godine jesu esti poari (1848., 1870., 1871.), kao i epidemije kolere (1846., 1855., 1866.,), sa brojnim posljedicama. 37 Ako se poarima i epidemijama dodaju nepovoljne prilike u okruenju, a koje su vezane za slabljenje Osmanskog carstva, onda moemo kazati da nije bilo nikakvih povoljnih preduslova koji bi uticali na teritorijalni i populacioni rast Tuzle od poetka 19. stoljea pa do 1878. godine.

33

H. Kreevljakovi, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Narodna tamparija, Sarajevo, 1954., str. 13. 34 Ibid., str. 213. 35 A. Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975., str. 167. 36 M. Vresk, Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990., str. 7. 37 D. ilimkovi, Tuzla u osmansko doba, Regionalni istorijski arhiv, Tuzla, 1996., str. 144 146.

81

D. Dafi Period 1878 1945. godine Period austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini za Tuzlu i okolinu karakteristian je po zapoinjanju industrijalizacije. Prirodna bogatstva kojima je Tuzla sa okolinom raspolagala (so, ugalj, umsko bogatstvo), odnosno njihova eksploatacija bila su kljuni motiv stranih ulagaa. 38 Do austrougarske uprave so se proizvodila na tradicionalan i zastarjeli nain. 39 Godine 1880. uveden je monopol nad sonim resursima, a 1884. godine u Simin Hanu podignuta je prva moderna solana. Druga, mnogo vea solana od one u Simin Hanu izgraena je u Kreki 1892. godine. Godine 1885. otvoren je rudnik uglja Kreka. Izgradnjom uskotrane eljeznike pruge Doboj Simin Han koja je putena u saobraaj 1886. godine, tuzlanski bazen je povezan sa eljeznikom prugom u dolini rijeke Bosne, a preko nje i sa ostalim dijelovima Monarhije. Austrougarska vlast u Tuzli je izgradila i prvu fabriku pirita, fabriku piva, parni mlin, dvije manje elektrine centrale koje su podmirivale preduzea i grad elektrinom energijom itd. 40 Takoe, na istonom i zapadnom dijelu grada podiu se vojni logori, a za zaposlenike u upravi, privredi i vojsci grade se stambeni objekti. Zatim se gradi mrea vodovoda i kanalizacije, a postojei putevi se rekonstruiu i modernizuju. U ariji se grade javni objekti koji se odlikuju grandioznou, a graeni su u raznim stilovima. I pored velikih graevinskih zahvata, u austrougarskom periodu grad nije podizan planski. 41 U teritorijalnom pogledu, Tuzla se u ovom periodu ne iri izvan onih granica iz 17. stoljea, osim moda malog pomaka na istok i zapad. 42 U populacionom pogledu Tuzla je austrougarsku okupaciju doekala kao mali grad koji je imao oko 5000 stanovnika. Za vrijeme austrougarske uprave stanovnitvo Tuzle je poraslo za 6 946 stanovnika ili za 131,69 % (graf. 1).

38 39

M. Klapi, Op. cit., str. 73. O tradicionalnim nainima i spravama za proizvodnju soli u Tuzli vidi ire u: S. Kulenovi, Tradicionalni naini i sprave za proizvodnju soli u Tuzli, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla 1985., str. 37-45. 40 D. Pai, Zemlja izmeu istoka i zapada, Bosnia ars, Tuzla, 1996., str. 54-57. 41 S. Kulenovi, Prirodni i drutveno-istorijski uslovi kao osnova demografskog i urbanog razvoja Tuzle i okoline, Ibid., str. 10. 42 Vidi o tome Stadt Dolnja Tuzla 1884., Publikovao i tampao GAUSS d.o.o., Tuzla, R=1:1250

82

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Tuzle Grafikon 1. Porast broja stanovnika Tuzle po austrougarskim popisima stanovnitva (u hiljadama)
14 12 10 8 6 4 2 0 1879 1885 1895 1910 5,1 7,2 10,2 12,1

Izvor: Popisi stanovnitva BiH Usljed privremenog razvoja, osim porasta broja stanovnika dolazi i do promjena u strukturi stanovnitva, to se najbolje vidi na primjeru vjerske strukture (tab. 1). Tabela 1. Vjerska struktura stanovnitva Tuzle za vrijeme austrougarske uprave
God. 1879 1885 1895 1910 Muslim. 3918 5171 5984 5859 % 76,54 71,93 58,51 48,57 Pravosl. 947 1072 1447 1976 % 18,50 14,91 14,15 16,38 Katolici 237 795 2358 3839 % 4,63 11,06 23,06 31,82 Jevreji 17 134 360 349 % 0,33 1,86 3,52 2,89 Ostali / 17 78 42 % / 0,24 0,76 0,34

Izvor: preuzeto iz: D. Pai, Op. cit., str. 57. Prema podacima iz tabele 1 vidimo da se u periodu 18791910 godine najvie povealo katoliko stanovnitvo zbog doseljavanja iz raznih dijelova Monarhije, a meu tim doseljenicima bio je veliki broj radnika, zanatlija, vojnih lica itd. U to vrijeme jedan broj tradicionalnih zanata se gasi, a istovremeno se razvijaju proizvodni. 43 Period izmeu dva svjetska rata je doba stagnacije kada je rije o privrednom razvoju grada Tuzle. Stagnacija u privredi odrazila se i na demografska kretanja i razvoj naselja. Za itavo vrijeme postojanja Kraljevine Jugoslavije u gradu su izgraene dvije manje ljevaonice eljeza, zatim velepecara ljivovice sa modernim instalacijama i jedna manja tvornica cikorije. 44 Prema popisima stanovnitva izmeu dva svjetska rata, broj stanovnika Tuzle je porastao sa 14 036 (1921. godine) na 16 708 stanovnika (1931. godine). U gradu je bilo 2 700 kua, odnosno 3 401 domainstvo. 45

43 44

M. Klapi, Op. cit., str.75. D. Pai, Op. cit., str. 73. 45 Ibidem.

83

D. Dafi Period socijalistike izgradnje Period intenzivnije izgradnje u gradu Tuzli nakon drugog svjetskog rata obiljeen je teritorijalnim irenjem uglavnom prema istoku i zapadu, a centar grada je zahvaen slijeganjem zbog eksploatacije slane vode za potrebe Fabrike soli u Tuzli, kasnije i hemijske industrije. Na zemljitu zahvaenim slijeganjem, koje ima oblik elipse, sruen je veliki broj objekata iz austrougarskog, ali i kasnijih perioda. 46 Od poruenih javnih objekata treba istai Gimnaziju, Potu, Kameni sud, Hotel Bristol, Robnu kuu, Medresu, Samostan, Dom Armije, zgradu Barok itd. Takoe, porueni su i brojni individualni i kolektivni stanbeni objekti, a u njima je ivjelo vie od 10 000 stanovnika. 47 Razvoj Tuzle poslije drugog svjetskog rata u prvom redu je odredila industrija. Tako je npr. 1983. godine u sekundarnom sektoru na prostoru Opine bilo zaposleno 28 128 radnika ili oko 66 % od ukupnog broja zaposlenih. Na podruju Opine bilo je zastupljeno 18 industrijskih grana. Od ukupne povrine opinske teritorije na industriju je otpadalo 198,5 ha ili 0,65 %. 48 U vezi s intenzivnom industrijalizacijom kao i sveukupnim privrednim razvojem, intenzivna je bila i stambena izgradnja. Periodi najintenzivnije stambene izgradnje bili su izmeu 1960. i 1970. godine kada je prosjeno godinje graeno 1120 stanova u Opini, te period izmeu 1971. i 1980. godine kada je prosjeno godinje graeno 1129 stanova. Najvei broj stanova izgraen je u gradu Tuzli gdje je 1986. godine bilo ukupno 19 420 stanova. 49 Poetkom 70-ih godina prolog stoljea organizirana stambena izgradnja najvie je dola do izraaja na desnoj obali Jale. Tako je izmeu naselja Branske Malte i Soline izgraeno veliko stambeno naselje Nova Solina. Zatim je, na 40 ha zemljita, poela izgradnja najveeg stambenog podruja u gradu, na Sjenjaku. Gradnja, kojom se dobilo preko 6000 stanova, odvijala se u vie faza. Zatim je u ulici Marala Tita izgraeno pet sedmospratnica. Sve je to bilo popraeno i izgradnjom velikog broja privatnih porodinih kua. Krajem sedamdesetih godina grad se teritorijalno proirio sjeverno do Doknja, a istono do Slavinovia. U periodu od 1981. do 1991. godine grad se teritorijalno irio gotovo podjednako u svim pravcima. Najznaajniji poduhvat u ovom periodu je izgradnja naselja Stupine u jugoistonom dijelu grada od 10 stambenih blokova, sa oko 1200 stanova. Usljed ruenja brojnih stanbenih i javnih objekata u zoni slijeganja i prerazmjetaja stanovnitva unutar grada, te zbog doseljavanja velikog broja stanovnika koje se zapoljavalo u industriji, dolo je do neplanirane hiperurbanizacije gradskih zona koje se nalaze zapadno i istono od centra. 50 Tako je grad Tuzla u socijalistikom periodu zahvatio prostor od 3092,2 ha obuhvatajui mjesne zajednice: Batva, Branska malta, Centar, Jala, Kreka, Kula, Mejdan, Mosnik, Novi Grad I, Novi Grad II, Sjenjak, Slatina, Solana, Stari Grad, i selo i Tuanj (bez naselja Rasovac). Pored ovoga urbanom
46

E. Mandi, Fenomen fenomena tonjenja Tuzle, Stav, Narodna i univerzitetska biblioteka Dervi Sui, Tuzla, 2003, str. 18. 47 D. Igi Munti, Prisilne urbane promjene u centralnom dijelu Tuzle, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla 1985., str. 250-251. 48 Prostorni plan optine Tuzla za period 1986-2000/2005., Nacrt, Tuzla, 1986., str. 60-62. 49 Ibid., str. 50. 50 D. Igi Munti, Op. cit., str. 257.

84

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Tuzle podruju pripadali su su i dijelovi naselja Brani, Grabovica Donja, Husino, Oraje, Vrani, Dolovi, Kriani, Slavinovii i Solina. 51 Uporedo s industrijalizacijom, stambenom izgradnjom, privrednim razvojem i dr. dolo je do kontinuiranog rasta broja stanovnika grada Tuzle. Tako je stanovnitvo ovog grada 1948. godine imalo 20 815 odnosno 41,78 % stanovnika Opine. Godine 1991. Tuzla je imala 84 244 stanovnika, to ini 63,88 % ukupnog opinskog stanovnitva (graf. 2). Grafikon 2. Porast broja stanovnika grada i opine Tuzla u periodu 1948 1991. godine (u hiljadama)
140 120 100 80 60 40 20 0
1948 1953 1961 1971 1981 1991

grad opina
82,4 60 49,8 20,8 25,3 38,4 54 107,3

121,7

131,8

84,2 65

Izvor: Popisi stanovnitva BiH Zakljuak Prirodna bogatstva i povoljan geografski poloaj ireg tuzlanskog podruja odluujue su uticali na veoma rano formiranje naselja na ovom podruju, a jedno od njih je i dananja Tuzla. Teritorijalni i populacioni obuhvat naselja je dosta nepoznat sve do dolaska Osmanlija, kada naselje stie status grada (kasabe), te poprima karakteristike orjentalno islamskih gradova. U vrijeme austrougarske uprave urbani sadraji u gradu Tuzli poprimaju karakteristike srednjoevropskih gradova, a osim proimanja stilova gradnje dolazi i do proimanja istone i zapadne kulture, obiaja, religije itd. Proces industrijalizacije koji je znaajnije zahvatio Tuzlu u socijalistikom periodu, doveo je do naglog teritorijalnog i populacionog razvoja grada. I pored toga to se teritorijalno irenje odvijalo u svim pravcima, ipak je uska dolina Jale odluujue uticala da se gradsko podruje znaajnije razvija u pravcu istok zapad.

51

Prostorni plan optine Tuzla za period 1986-2000/2005., Nacrt, Tuzla, 1986.

85

D. Dafi

Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 86 Bakari S., Jo jednom o procesu urbanizacije za turskog doba u Bosni i Hercegovini, Geografski pregled, XIV XV, Sarajevo, 1973. Bakari S., Specifinost urbanog fenomena Bosne i Hercegovine, Geographica Slovenica 10, Intitut za geografija Universe v Ljubljani, 1980. Basler ., upa i grad Soli u srednjem vijeku, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla 1985. Benac A., Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Narodna prosvjeta, Sarajevo, 1955. elebi E., Putopis, Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1996. ilimkovi D., Tuzla u osmansko doba, Regionalni istorijski arhiv, Tuzla, 1996. Djedovi R., Uloga i znaaj Turalibegovog vakufa u urbanom razvoju grada Tuzle, Stav, asopis za drutvena pitanja, kulturu i umjetnost, Narodna i univerzitetska biblioteka Dervi Sui Tuzla, Tuzla, 2003. Handi A., Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975. Handi A., Tuzlanski slani izvori i proizvodnja soli od XV do XVII stoljea, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1985. Igi Munti D., Prisilne urbane promjene u centralnom dijelu Tuzle, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1985. Jiriek J., Trgovaki drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1951. Klapi M., Privredni razvoj Tuzle od prethistorije do II svjetskog rata, Stav, asopis za drutvena pitanja, kulturu i umjetnost, Narodna i univerzitetska biblioteka Dervi Sui Tuzla, Tuzla, 2003. Kovaevi Koji D., Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave, Veselin Maslea, Sarajevo, 1978. Kreevljakovi H., Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Narodna tamparija, Sarajevo, 1954. Kulenovi S., Prirodni i drutveno-istorijski uslovi kao osnova demografskog i urbanog razvoja Tuzle i okoline, Etnologija sjeveroistone Bosne, raspravestudije-lanci, knj. 2, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1995. Kulenovi S., Tradicionalni naini i sprave za proizvodnju soli u Tuzli, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1985. Mandi E., Fenomen fenomena tonjenja Tuzle, Stav, Narodna i univerzitetska biblioteka Dervi Sui, Tuzla, 2003. Mastilo N., Kasaba kao vrsta naselja, Geografski pregled, III, Sarajevo, 1959. Mili B., Razvoj grada kroz stoljea, II, srednji vijek, kolska knjiga, Zagreb, 1995. Mili V., Praistorijska naselja na podruju Tuzle, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1985. Pai D., Zemlja izmeu istoka i zapada, Bosnia ars, Tuzla, 1996. Prostorni plan optine Tuzla za period 1986-2000/2005, Nacrt, Tuzla, 1986. Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025., Slubene novine Tuzlanskog kantona, Godina 13, broj 9, Tuzla septembar 2006. Vresk M., Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990.

Zbornik radova PMF 4 i 5, 87 99 (2007-2008)

Originalni nauni rad

URBANOGEOGRAFSKI RAZVOJ GRADA TENJA URBAN-GEOGRAPHICAL DEVELOPMENT OF CITY TEANJ Mr. Alma Kadui, vii asistent, Mr. Fadila Kudumovi, vii asistent, Dr. Salih Kulenovi, redovni profesor, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Grad Teanj sa oko 6 500 stanovnika je najvee naselje opine Teanj iji postanak i razvoj moemo pratiti jo od prahistorije. Razliiti faktori u razliitim historijskim periodima uslovili su specifian urbanogeografski razvoj ovog naselja. Smjena razliitih drutveno-politikih sistema na ovom podruju odrazila se na demografski, privredni pa samim tim i na urbanogeografski razvoj Tenja. Navedeni faktori su uticali na teritorijalno irenje grada, na njegovu prostornu strukturu, funkcije, socijalnu topografiju, znaaj u prostoru i druge urbanogeografske procese. Rezultati ovog istraivanja pokazuju veoma dugi i dinamian urbanogeografski razvoj naselja Teanj. Posebnu panju obratili smo na period nakon Drugog svjetskog rata, te savremeno stanje koje je karakteristino po intenzivnom procesu industrijalizacije koji se znaajno odraava na urbani razvoj i teritorijalno irenje grada Tenja. Kljune rijei: Teanj, urbani centar, urbano-geografski razvoj, industrijska urbanizacija. Abstract With around 6,500 inhabitants Teanj city is the biggest settlement of municipality Teanj which development can be followed since prehistory. Different factors in different historical periods caused specific urban-geographical development of this settlement. Relieves of different social and political systems in this area reflected on demographic, economic and urban-geographical development. Mentioned factors influenced on territorial expansion of this city, its spatial structure, functions, social topography, its significance in area and other urban-geographical processes. Results of this research are showing very long and dynamic urban-geographical development of settlement Teanj. We gave special attentions to the period after Second World War and contemporary situation which is characterized by intensive process of industrialisation and this process is significantly influencing on urban development and territorial expansion of Teanj city. Key words: Teanj, urban centre, urban-geographical development, industrial urbanisation.

A. Kadui, F. Kudumovi, S. Kulenovi 1. Uvod Grad Teanj predstavlja najvei urbani centar istoimene opine. ini ga specifino urbanogeografsko podruje iji postanak i razvoj moemo pratiti jo od prahistorije. Meutim, znaajniji urbanogeografski razvoj naselja Teanj poinje u periodu turske uprave. U ovom periodu grad Teanj postaje znaajan privredni, politiki i upravni centar ire okoline. Stara gradska jezgra grada Tenja je dobila svoj dananji izgled i fizionomiju. Zahvaljujui gradnji mnogobrojnih urbanih sadraja Teanj u vrijeme turske uprave stie status kasabe. Nakon uspostave austrougarske vlasti nastavlja se izgradnja urbanih sadraja ovog grada, te se mijenja njegova prostorna struktura i funkcije. Meutim, Teanj u ovom periodu gubi na svom privrednom znaaju, a posebno slabi njegova trgovaka funkcija. U periodu Kraljevine Jugoslavije poinje stagnacija privrednog i urbanog razvoja Tenja, te ovaj grad prestaje da postoji kao privredni, kulturni i politiki centar. Tek nakon Drugog svjetskog rata, pod uticajem intenzivnog procesa industrijalizacije, Teanj zahvata industrijska urbanizacija koja je dovela do teritorijalnog irenja i savremenog urbanog razvoja grada Tenja. Prema popisu stanovnitva 1991. godine Teanj se rasprostirao na 5,9 km2 povrine gdje je ivjelo 5 644 stanovnika. 1 U periodu od 1992-1995. godine urbani sadraji grada Tenja pretrpjeli su znaajna oteenja. Nakon zavretka rata poela je obnova poruenih i starih, te gradnja novih urbanih objekata. 2. Teritorijalni razvoj grada Tenja Iako je Teanj od svog postanka u raznim vremenima ponekad bio i izvan glavnih putnih komunikacija njegov povoljan geografski poloaj na prelazu izmeu planinskog i ravniarskog podruja kao i njegov topografski poloaj zahtijevali su da ovo naselje postane veliko fortifikacijsko utvrenje i uporite koje e odolijevati napadima neprijatelja. Upravo ta injenica je uticala na razvoj Tenja kao odbrambenog grada, a i gradskog naselja i centra ire okoline. Staru jezgru grada Tenja predstavlja Stari grad ili Gradina ije su temelje izgradili Iliri, a nastavili i dogradili Rimljani. Gradina je znatno oteena prodorom Slavena u ove krajeve u VI i VII vijeku, a formiranjem srednjovjekovne bosanske drave znaajno je obnovljena i dograena. Teanjska gradina je ponovo obnovljena i
1

Slika 1. Teanjska gradina

Stanovnitvo prema nacionalnoj pripadnosti i povrina naselja, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1991. godine, str. 135-136

88

Urbanogeografski razvoj grada Tenja. dograena 1745. godine za vrijeme turske vladavine. Takoe je u vrijeme turske uprave izgraena i Sahat-kula visine 18,5 metara koja je pokazivala "alaturka" vrijeme sve do 1890. godine kada je iz Bea donesen sat koji pokazuje evropsko vrijeme. Tom prilikom gradina je dobila dananji izgled i fizionomiju. 2 U pisanim izvorima Teanj se prvi put spominje u povelji bosanskog kralja Stjepana Tomaevia 1461. godine koji svom stricu Radivoju Krstiu daruje "na Usori grad Teanj". 3 U vrijeme turske ekspanzije na ovom podruju Teanj se nalazio u sastavu Srednjovjekovne bosanske drave. Pretpostavlja se da je bio sredite oblasti koja se nalazila izmeu ugarskih banovina (jajake i srebrenike). Situacija se znaajno promijenila 1476. godine kada na ovo podruje dolaze Turci, kada osim Maglaja i Doboja zauzimaju i grad Teanj. Meutim, Teanj u poetku nije ostao dugo pod turskom vlau jer su ga Maari ponovo osvojili i pod njihovom vlau ostaje sve do pada srebrenike banovnine 1512. godine. Poetkom turske uprave Teanj u sklopu nove administrativne podjele postaje administrativno i privredno sredite ire okoline. Grad postoje sredite Teanjske nahije koja je obuhvatala prostor vei od onog koji opina danas zauzima. U turskim defterima iz 1570 i 1604. godine Teanj je upisan kao kasaba (varoko naselje). 4 U drugoj polovini XVI vijeka Teanj postaje sredite sudske vlasti za vie nahija i to u rangu kadiluka. Polovinom devetnaestog vijeka nastale su krupne promjene u podjeli bosanskog paaluka. Po toj novoj podjeli Teanj je bio u rangu mudirluka (sreza), a u sklopu banjalukog kajmakamluka. Pripadali su mu Doboj i epe. Godine 1868. ponovo dolazi do administrativnih promjena; u to vrijeme Teanj je predstavljao kazu 5 u okviru banjalukog sandaka. 6 Za vrijeme austrougarske uprave Teanj predstavlja srez u okviru okruja Banjaluka. 7 Za urbani razvoj grada Tenja posebno veliku ulogu je odigrao Ferhad-beg i turska vlast. Na osnovu podataka u turskim defterima moemo zakljuiti da je grad Teanj za vrijeme osmanske uprave predstavljao najznaajnije urbano sredite ireg podruja. Da bi ovaj grad prerastao u kasabu 8 , grad sa orijentalno-muslimanskom fizionomijom, bilo je potrebno da se steknu odreeni uslovi. Osnovni uslovi da bi jedan grad prerastao u kasabu bili su da ima muslimanski vjerski objekat (damiju, trg), odreen broj duana 9 ,

Teanj-kulturno-privredni informator, Narodna bibilioteka Teanj, Planjax, Teanj, 1995., str. 810 3 Katalog teanjske privrede 1998-1999., Bibilioteka-Posebna izdanja, Planjax, 1998. 4 Handi, A.: Gazi-Husrev-begovi vakufi u teanjskoj nahiji u XVI stoljeu, Anali Gazi Husrevbegove bibilioteke u Sarajevu, Sarajevo, 1974., str. 141-166 5 Kaza (ar.) - srez, podruje jednog kadije. O znaenju te rijei vidjeti: kalji, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 403 6 abanovi, H.: Bosanski paaluk, Nauno drutvo NR BiH, Djela XIV, Odjeljenje istorijskofilolokih nauka, Sarajevo, 1959., str. 184-233 7 tatistika miesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885. godine, Sarajevo, 1886. 8 Kasaba (ar.) - varo, manji provincijski grad. O znaenju te rijei vidjeti: kalji, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 398 9 Duan (ar.) - trgovaka radnja. O znaenju te rijei vidjeti: kalji, A.: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 225-226

89

A. Kadui, F. Kudumovi, S. Kulenovi karavan-saraj 10 i jo neke ustanove koje bi gradu davale obiljeje muslimanskog gradskog naselja. Status kasabe obezbjeivao je njenim stanovnicima razliite povlastice. Ferhad-beg je u Tenju do 1559. godine izgradio damiju, medresu 11 , han 12 , a za potrebe odravanja i obavljanja funkcija ovih objekata pored gotovog novca uvakufio je i prihode koji su ubirani sa njegovih posjeda. 13 Za vrijeme turske uprave u Tenju su osnovane dvije medrese, te izgraene tri damije (Sultan Selimova, Gazi Ferhad-begova i Hadi Omerova). 14 Gazi Ferhad-begovu ili Ferhadiju, odnosno arijsku damiju Ferhad-beg je izgradio prije 1559. godine, a njeno detaljno renoviranje trajalo je od 1786. do 1787. godine. Za svog ivota Ferhad-beg se odluio na izgradnju mekteba 15 i medrese. Pored toga izgradio je 32 duana, mlinove, hanove itd. Navedeni urbani sadraji pokazuju da je Teanj u XVI vijeku bio urbano naselje orijentalnog tipa. O tome vie doznajemo iz turskog deftera iz 1604. godine u kome se Teanj vodi kao kasaba koja se sastoji iz dvije mahale 16 u kojima su bile 224 muslimanske kue. Mahale iz ovog perioda nosile su naziv Nova mahala, te Mahala damije Ferhadije. 17 Godine 1665. godini Teanj je imao 300 kua. 18 Teanj je i pored sticanja statusa kasabe i njegovog zapaenog razvoja na poetku turske uprave, turskim nadiranjem prema sjeveru i zapadu poeo stagnirati zato to je ostao u pozadini i zato je poetkom
10

Slika 2. Ferhadija dmija i stari grad

Karavan (pers.) - povorka robom natovarenih kola, konja, deva i dr.; Saraj (pers.) - dvor, palaa. O znaenju te rijei vidjeti: kalji, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 397, 550 11 Medresa (ar.) - muslimanska vjerska kola u koju se stupa po zavrenom mektebu ili rudiji. O znaenju te rijei vidjeti: kalji, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 451-452 12 Han (pers.) - Zgrada (kua) koja slui za svratite i prenoite putnika. Hanovi su se nalazili u gradovima i na drumovima. O znaenju te rijei vidjeti: kalji, A.: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 309 13 Handi, A.: Gazi-Husrev-begovi vakufi u teanjskoj nahiji u XVI stoljeu, Anali Gazi Husrevbegove bibilioteke u Sarajevu, Sarajevo, 1974., str. 138 14 Ali, A., Brki, R.: Teanj-grad kome se rado vraam, Planjax, Teanj, 1999., str. 20 15 Mekteb, mektep, mejtef, mehtef (ar.) - muslimanska osnovna vjerska kola. O znaenju te rijei vidjeti: kalji, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 455 16 Mahala (ar.) - dio grada ili sela, gradska etvrt, zaselak. O znaenju te rijei vidjeti: kalji, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 439-440 17 Prema nekim izvorima u turskom popisnom defteru iz 1604. godine kasaba Teanj imala je tri mahale i to: Mahalu damije umrlog Ferhad-bega, Novu mahalu i Mahalu raje. O tome detaljnije vidjeti: eman, M., H.: Urbana antropologija Tenja (1461-1878.), Centar za kulturu i obrazovanje, Teanj, 2006., str. 14 18 Ali, A., Brki, R.: Teanj-grad kome se rado vraam, Planjax, Teanj, 1999., str. 68

90

Urbanogeografski razvoj grada Tenja. XVII vijeka i dolo do stagnacije u urbanom razvoju grada Tenja. Tek krajem XVII vijeka poloaj Tenja ponovo dobija na znaaju u odbrani granica turske carevine. Gradsko utvrenje i urbano sredite grada se tada renoviraju. Svrsishodnost utvrivanja teanjske tvrave pokazala se opravdanom veoma brzo. Princ Eugen Savojski je 1687. godine u svom osvajakom pohodu napao i Teanj ali ga nije uspio osvojiti. Meutim, zbog doivljenog poraza naredio je da se arija spali i uniti. Tom prilikom devastirana je stara urbana jezgra. 19 Vremenom Teanj pored stratekog znaenja dobija i ekonomski znaaj. Grad postaje trgovaki centar gdje se vri razmjena dobara izmeu okolnih podruja i prekosavskih krajeva. Ovo je vrijeme ubrzanog urbanog razvoja; grad se teritorijalno iri, te pred kraj XVIII vijeka ima sedam mahala. 20 Ovakva situacija trajala je do austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine. Za vrijeme austrougarske uprave javljaju se prvi znaci stagnacije ovog podruja, a posebno u pogledu slabljenja trgovake funkcije Tenja. Meutim i za vrijeme austrougarske uprave grade se odreeni urbani sadraji. Tako je naprimjer ve 1881. godine u Tenju osnovana potanska sluba, a 1884. godine poela je modernizacija puta TesliBanjaluka. Iste godine osnovana je i prva apoteka, a 1885. godine izgraena je prva ambulanta. 21 U 1885. godini sagraena je zgrada kotara ili zgrada opine Teanj. 22 Godine 1886. godine osnovana je Opa kola u Tenju. Godine Slika 3. Zgrada opine izgraena 1885. godine 1897. u Tenju je izgraen hotel "Angelius" sa pet leaja, a slijedee 1898. godine u Tenju je izgraena jo jedna veoma vana institucija. Te godine u Tenju je izgraena Muslimanska djevojaka kola, a iste godine osnovana je i vatrogasna sluba. Krajem devetnaestog stoljea Teanj ima tri medrese. 23 Na osnovu urbanistikog plana grada Tenja iz 1882. godine moemo vidjeti da je grad Teanj imao osam mahala. (Prilog 1). Prema austrougarskom popisu iz 1910. godine u Tenju je ivjelo oko 3 068 stanovnika, od ega 2 295

19 20

Katalog teanjske privrede 1998-1999., Bibilioteka-Posebna izdanja, Planjax, 1998. Teanjske mahale u ovom periodu su se razvijale oko izgraenih damija, te su obino ove mahale nosile i imena damija. Radilo se o slijedeim damijama: arijska ili Ferhad-begova damija, Tabaka, Rijeka damija ili Donjearijska damija, Hamzabegova damija, Serava i Kapa damija, Ciganluka ili Mustafa-paina damija, te Gumanjska ili Hasanbegovia damija. O tome detaljnije vidjeti: eman, M., H.: Urbana antropologija Tenja (1461-1878.), Centar za kulturu i obrazovanje, Teanj, 2006., str. 25-35 21 Prvi ljekar u Tenju bio je Hadi Aljo Mei, a spominje se jo 1864. godine. O tome detaljnije vidjeti: Teanj-kulturno-privredni informator, Narodna biblioteka Teanj, Planjax, Teanj, 1995., str. 12 22 Ali, A., Brki, R.: Teanj-grad kome se rado vraam, Planjax, Teanj, 1999., str. 70 23 Katalog teanjske privrede 1998-1999., Biblioteka-Posebna izdanja, Planjax, 1998.

91

A. Kadui, F. Kudumovi, S. Kulenovi muslimana, 265 pravoslavnih stanovnika, 153 rimo-katolika, jedan grko-katolik, 52 jevreja i dva evangelca. Poetkom dvadesetog vijeka poinje stagnacija Tenja. Susjedni gradovi poput Doboja, Maglaja i Teslia nali su se na boljem geoprometnom poloaju dok je Teanj ostao izolovan od glavnih putnih komunikacija tog perioda (Bosanski Brod-Sarajevo). Nakon Prvog svjetskog rata Bosna i Hercegovina ulazi u sastav Kraljevine Jugoslavije. U ovom periodu dolazi do privrednog, komunikacijskog i urbanog zastoja, te Teanj prestaje postojati kao kulturni, prosvjetni, administrativni i politiki centar, a te funkcije preuzimaju susjedni kotari Doboj, Tesli i Maglaj. Tek pred Drugi svjetski rat Teanj ponovo postaje sjedite kotara. Do Drugog svjetskog rata u Tenju su bile najznaajnije poljoprivredna i zanatska funkcija. Nakon Drugog svjetskog rata ove dvije djelatnosti i dalje imaju primat. Tek pedesetih godina XX vijeka nakon elektrifikacije ovog podruja dolazi do znatnijeg razvoja industrije; u predgrau Tenja u naselju Bukva, a i drugim njegovim dijelovima razvija se tekstilna, metalna i mainska industrija to je znaajno uticalo na dalji urbani razvoj grada, na njegovu prostornu strukturu, njegove funkcije i znaaj u prostoru. Neposredno nakon zavretka Drugog svjetskog rata zapoelo se sa izgradnjom urbanih sadraja u Tenju. Od najznaajnijih treba spomenuti Djeji dom za ratnu siroad osnovan 1946. godine. Iste godine osnovana je Narodna biblioteka u Tenju, te se poelo sa izgradnjom Doma kulture. U 1949. godini osnovana je kola uenika u privredi, te nia realna gimnazija. Godine 1951. godini u Tenju je u neposrednoj blizini Gradine izgraena moderna pijaca. Godine 1968. puten je u rad gradski vodovod u Tenju, 1972. izgraen je hotel "B" kategorije, a 1980. poeo je sa radom Dom kulture itd. 24 Jo za vrijeme turske uprave postojala je kanalizacija grada Tenja, a njena modernizacija je izvrena sedamdesetih godina XX vijeka. 25 Dakle, odmah nakon zavretka Drugog svjetskog rata uspostavljen je novi socijalistiki sistem sa dominantnom ulogom dravnih organa i centralistikim planiranjem u privredi. Ve pedesetih godina prolog vijeka dolazi do izgradnje prvih stambenih i privrednih objekata ali do intenzivnije urbane izgradnje dolazi tek sredinom ezdesetih godina XX vijeka. Tada se u Tenju osnivaju velika privredna preduzea zbog ega se formira industrijska zona u Tenju (u prigradskom naselju Bukva) to se znaajno odrazilo na dalji tok urbanog razvoja grada Tenja. Naime, uporedo sa industrijskim razvojem dolazi do intenzivnijeg procesa urbanizacije to se odrazilo na prostornu i funkcionalnu strukturu grada Tenja. 26 Teanj je pod uticajem razvoja sekundarnih djelatnosti, a posebno industrije, zahvatio proces industrijske urbanizacije. 27 Na urbani razvoj grada Tenja znaajnu ulogu odigrao je i razvoj saobraaja. Do razvoja znaajnijih i modernijih saobraajnica u opini Teanj dolo je tek ezdesetih i sedamdesetih godina XX vijeka kada se pristupilo izgradnji modernog asfaltnog puta Doboj-Tesli, a zatim i Jelah-Teanj, te Teanj-Teanjka. Godine 1971. u Tenju je
24 25

Ali, A., Brki, R.: Teanj-grad kome se rado vraam, Planjax, Teanj, 1999., str. 67-75 Strategija razvoja opine do 2000. godine, Opina Teanj, Teanj, 1996., str. 173 26 Pod funkcionalno-prostornom strukturom grada podrazumijevamo prostorni raspored i prostorno razliite koncentracije i kombinacije gradskih djelatnosti, odnosno nain koritenja zemljita. O tome detaljnije vidjeti: Vresk, M.: Osnovi urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990., str. 59-100 27 Vresk, M.: Osnovi urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990., str. 18-19

92

Urbanogeografski razvoj grada Tenja. izgraena nova pota i automatska telefonska centrala koja je povezala Teanj sa drugim djelovima opine, BiH i svijeta, te na taj nain poboljala prilino nepovoljan saobraajno-geografski poloaj Tenja. 28 Pred agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu grad Teanj zahvatao je povrinu od 5,9 km2 i tu je ivilo ukupno oko 5 644 stanovnika, od ega 4 696 Muslimana, 295 Srba, 214 Hrvata, 390 Jugoslovena i 69 ostalih. Tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu u periodu 1992-1995. godine grad Teanj je pretrpio znatan urbicid. 29 Velika oteenja u gradu pretrpjeli su stambeni, privredni i drugi objekti. Po okonanju agresije dolo je do obnove starih i gradnje novih objekata. 3. Razvoj prostorne strukture grada Tenja Prostorna struktura obuhvata prostorni raspored, te sistem veza i odnosa izmeu elemenata pojedinih fenomena u gradu. Budui da je grad smjeten u prostoru koji je izgraen urbanim sadrajem onda taj isti prostor moemo prouavati s aspekta njegove funkcionalne, populacijsko-demografske i morfoloke strukture. 30 Na prostornu strukturu i teritorijalni razmjetaj urbanih sadraja Tenja znaajno je uticala prirodna osnova. Teanj je lociran u dolini rijeke Teanjke koja izvire u Crnom Vrhu i korito vodotoka kroz grad se prua u pravcu jugozapad-sjeveroistok. U geomorfolokom pogledu radi se o uskoj kotlini koja se nalazi na oko 230 m nadmorske visine. 3. 1. Funkcionalno-prostorna struktura Funkcionalna struktura grada Tenja rezultat je nekoliko faktora od kojih su najvaniji koritenje pojedinih djelatnosti gradskim prostorom, prirodna osnova grada ili njegov topografski smjetaj, te uticaj razliitih drutveno-ekonomskih i kulturnih elemenata kroz dui vremenski period. Pod funkcionalno-prostornom strukturom grada podrazumijeva se prostorni raspored i prostorno razliite koncentracije i kombinacije gradskih djelatnosti, odnosno nain koritenja zemljita. Pri tome se najvea panja posveuje stambenim i poslovnim zonama, te saobraaju u Slika 4. Panorama stare urbane jezgre Tenja gradu. 31
28 29

Katalog teanjske privrede 1998-1999., Bibilioteka-Posebna izdanja, Planjax, 1998. Pojam urbicid oznaava unitavanje svega to je gradsko. O tome detaljnije vidjeti: Kadui, A., Smaji, S.: Devastacija urbanih sadraja na podruju Tuzlanskog kantona u periodu agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Svezak Geografija, Godina II, Br. 2, Tuzla, 2005., str. 53-59 30 Vresk, M.: Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990., str. 51 31 Ibid., str. 59-61

93

A. Kadui, F. Kudumovi, S. Kulenovi Stambene zone u gradu Tenju zauzimaju preko 50 % ukupne povrine grada. U uem centru grada dominiraju starije i niske zgrade iz turskog i austrougarskog perioda. Od stare arije, prema sjeveru i jugu urbani sadraji su graeni uglavnom nakon Drugog svjetskog rata, a u njima je primjetan evropski nain gradnje. Prema tome, stara se gradska jezgra Tenja moe podijeliti na tursku jezgru (Gornja arija) i austrougarsku jezgru (Donja arija). U turskoj jezgri preovladavaju jednospratne i dvospratne stambene jedinice u ijoj je gradnji primjetan orijentalni stil. U Donjoj ariji stambene jedinice imaju tradicionalne bosanske elemente ali se tu vidi i srednjoevropski uticaj. Zbog toga je grad Teanj, kao i neki drugi gradovi Bosne i Hercegovine, specifian po tome to ima dvojnu urbanu strukturu, odnosno staru jezgru iz turskog perioda, te noviji evropski dio grada. Novije stambene zone uglavnom se grade na periferiji grada. Radi se uglavnom o bosanskim kuama koje su pod evropskim uticajem poprimile moderniji arhitektonski oblik. Za grad Teanj nisu karakteristine viespratnice. Za vrijeme bive Jugoslavije izgraene su dvije viespratnice (sa 5 spratova) u Donjoj ariji, zatim stambeno naselje "Simetrale" u junom dijelu grada i stambeno naselje "Krndija" u sjeverozapadnom dijelu grada. (Prilog 2). Gradsko zemljite namijenjeno objektima za privredne djelatnosti zauzima malu povrinu. U samom centru grada nalazi se poslovna zona u kojoj je koncentrisana veina poslovnih djelatnosti (banke, trgovine, ugostiteljski objekti i dr. djelatnosti tercijarnog sektora). Takoe, na sjevernoj periferiji grada, u predgrau naselja Bukva, izgraena je industrijska zona grada Tenja koja zapoljava najvei broj radnika sekundarnog sektora. Orijentalni uticaj odrazio se na raspored saobraajnica u gradu Tenju. Kao i kod drugih gradova svijeta koji su bili pod orijentalnim uticajem prostorna struktura odlikuje se nepravilnom mreom ulica (uske i nepravilne ulice s velikim brojem slijepih ulica). U saobraajno - geografskom pogledu grad Teanj se nalazi na regionalnom putnom pravcu Jelah - Teanj - Novi eher. Pored ovog putnog pravca znaajno je pomenuti i putni pravac koji Teanj povezuje sa Teanjkom. Obje saobraajnice povezuju grad Teanj sa magistralnim putnim pravcem Doboj - Banjaluka. Grad Teanj ima ulogu opinskog centra. Gravitira mu 39 seoskih naselja istoimene opine, te odreeni broj naselja opina Usora, Doboj - jug, Maglaj i Tesli. Osim toga Teanj nema jae izraen nodalni znaaj za iri prostor BiH Na kraju dakle moemo zakljuiti da je u gradu Tenju izraen odreen funkcionalni zoning (poslovna zona u centru grada, stambene zone koje se nastavljaju na poslovnu zonu, te industrijska zona na periferiji grada itd.). 3.2. Populacijsko-demografska struktura grada Tenja Populacijsko-demografska struktura grada odreena je sa nekoliko varijabli od kojih su najbitnije gustoa stanovnitva i socijalna topografija grada. 32 Grad Teanj 1991. godine bio je najgue naseljeno podruje opine Teanj. Na povrini od 5,9 km2 ivilo je oko 5 664 stanovnika, te je prosjena gustoa naseljenosti iznosila 960 st/km2. U 2004. godini prosjena gustoa naseljenosti poveala se na 1 108,9 st/km2. Najvea gustina naseljenosti je u centru grada, tj. uoj gradskoj jezgri, a zatim opada prema periferiji.
32

Vresk, M.: Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990., str. 101-122

94

Urbanogeografski razvoj grada Tenja. Takoe u gradu Tenju danas postoji, a i u prolosti je postojao socijalni zoning ili socijalna topografija stanovnitva. 33 Tako su se naprimjer na podruju kasabe Teanj najvredniji i najkvalitetniji stambeni objekti nalazili u mahalama uz Gornju ariju i sjeverno od nje. Na ovom prostoru kue su gradile samo begovske porodice (Eminagii, Smailbegovii, Kapetanovii i dr.). 3.3. Morfoloka struktura grada Pod pojmom morfoloke strukture grada podrazumijevamo prostorni raspored i meusobne odnose morfolokih elemenata u gradskom prostoru. Morfoloki elementi su ulice, trgovi, parcele, javne povrine, blokovi zgrada itd. Takoe treba naglasiti da se pri morfolokoj analizi grada posebna panja pridaje tipovima zgrada, njihovoj starosti i visini itd. 34 Najdominantnija taka u gradu je kota na kojoj je izgraena Gradina. Ona predstavlja urbani nukleus Tenja, a oko stare urbane jezgre dalje se na lijevoj i desnoj obali rijeke Teanjke teritorijalno irio i razvijao grad Teanj. Tako se naprimjer, orijentalni dio grada, sa pojedinanim zgradama iz austrougarskog perioda razvijao i irio oko Starog grada, odnosno Tvrave ili Gradine kako je zovu stanovnici Tenja. Lijeva obala rijeke Teanjke je bila povoljnija za izgradnju tako da se vei broj urbanih sadraja gradio u ovom dijelu. Najvei procent stambenih jedinica predstavljen je jednospratnim i dvospratnim porodinim kuama, a samo mali procent otpada na stambene blokove sa viespratnicama. Dok u veini gradova svijeta visina zgrada opada od centra ka periferiji u gradu Tenju ovaj proces je obrnut. Visoke zgrade koje su izgraene u stambenim naseljima "Simetrale" i "Krndija" nalaze se na periferiji grada Tenja. Najstariji objekti u gradu Tenju nalaze se u uoj gradskoj jezgri. Ti objekti su uglavnom raeni u turskom periodu, a zatim slijede zgrade iz austrougarskog perioda. Novije zgrade grade se na periferiji. Budui da gustoa stanovnitva opada od centra ka periferiji onda je logino to veina kua na periferiji grada obino ima i okunicu. Danas se grad Teanj teritorijalno iri prema sjeveru (prigradsko naselje Bukva u kojem je smjetena i industrijska zona) i prema zapadu, odnosno prema naselju Jelah. Takoe, odreeni urbani sadraji se grade u junom dijelu grada u kojem je naprimjer smjeten Srednjokolski centar, nogometni stadion, zgrada MUP-a, stambeno naselje ''Simetrale'' itd.

33

Po socijalnim obiljejima stanovnitva grad ne mora biti homogen prostor. Po svojoj prostornoj diferenciranosti, kao i po socio-ekonomskim, etnikim, vjerskim, jezikim i dr. karakteristikama moe imati karakter mozaika. Grad je odraz odreenih zakonitosti nastalih pod uticajem razliitih faktora. S obzirom da se gradovi u svijetu razvijaju pod razliitim drutveno-ekonomskim i drugim faktorima onda moemo govoriti o razliitim tipovima socijalno-prostorne strukture grada ili razliitoj socijalnoj topografiji gradova. O tome detaljnije vidjeti: Vresk, M.: Osnovi urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990., str. 105-120 34 Vresk, M.: Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990. str. 123

95

A. Kadui, F. Kudumovi, S. Kulenovi 4. Zakljuak Podruje opine Teanj naseljeno je jo od paleolita ali je tek u vrijeme turske vlasti, oko polovine XVI vijeka, ovdje osnovano gradsko naselje, odnosno kasaba Teanj. Za vrijeme osmanske uprave Teanj je poprimio karakteristike orijentalnog grada sa specifinom prostornom i funkcionalnom strukturom. U vrijeme turske uprave kasaba Teanj predstavljala je znaajan administrativni, politiki, trgovaki, prosvjetni i kulturni centar ire okoline. Za vrijeme austrougarske uprave i Kraljevine Jugoslavije nije dolo do znaajnijih promjena u urbanoj strukturi grada ali su znaajno oslabile funkcije koje je ovaj grad imao do tada. Znaajan urbani razvoj Tenja zapoeo je ezdesetih godina XX vijeka uslijed snanog procesa industrijalizacije koji je zahvatio ovo podruje. Grad se dalje razvijao pod uticajem razvoja industrije. Danas je grad Teanj opinski centar to znai da mu gravitira stanovnitvo ruralnog podruja opine Teanj, a i odreen broj stanovnika iz susjednih opina Maglaja, Teslia i Doboja. Osim toga, Teanj nema jae izraen nodalni znaaj. 4. Conclusion The municipality Teanjs area has been settled since Palaeolithic but only in the period of Turkish government, which is in the middle of 16th century the Teanj city is established. In the period of Turkish government Teanj acquired characteristics of oriental city with specific spatial and functional structure. Teanj city represented significant administrative, political, commercial, educational and cultural centre of wider area in the period of Turkish government. In the period of Austro-Hungarian government and period of Kingdom of Yugoslavia it has not come to the significant urban changes but functions which this city had had until that period have significantly weaken. Significant urban development of Teanj began in the sixties of twentieth century and it is caused by intensive process of industrialisation which seized this area. City has further developed under the influence of industry development. Teanj is today centre of municipality. To this city are gravitating inhabitants of municipality Teanjs rural settlements and certain population from neighbouring municipalities Maglaj, Doboj and Tesli. Except that Teanj doesn`t have stronger nodal importance. 5. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. Ali, A., Brki, R.: Teanj-grad kome se rado vraam, Planjax, Teanj, 1999. eman, M., H.: Urbana antropologija Tenja (1461-1878.), Centar za kulturu i obrazovanje, Teanj, 2006. Friganovi, M.: Demogeografija-stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb, 1990. Handi, A.: Gazi-Husrev-begovi vakufi u teanjskoj nahiji u XVI stoljeu, Anali Gazi Husrev-begove bibilioteke u Sarajevu, Sarajevo, 1974. Kadui, A., Smaji, S.: Devastacija urbanih sadraja na podruju Tuzlanskog kantona u periodu agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Svezak Geografija, Godina II, Br. 2, Tuzla, 2005. Mareti, M.: Gradski centri, kolska knjiga, Zagreb, 1996. abanovi, H.: Bosanski paaluk, Nauno drutvo NR BiH, Djela XIV, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka, Sarajevo, 1959. kalji, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966.

6. 7. 8. 96

Urbanogeografski razvoj grada Tenja. 9. Vresk, M.: Osnovi urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990. 10. Vresk, M.: Grad i urbanizacija, kolska knjiga, Zagreb, 2002. 11. Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895., Sarajevo, 1896. 12. Broj stanovnika po mjesnim zajednicama sa pripadajuim naseljenim mjestima, Sluba opine Teanj, 2004. 13. Katalog teanjske privrede 1998-1999., Bibilioteka-Posebna izdanja, Planjax, 1998. 14. Prethodni rezultati popisa stanovnitva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 31. januara 1921. godine, Dravna tamparija, Sarajevo, 1924. 15. Popis stanovnitva 1953. godine, Osnovni podaci o stanovnitvu - podaci za naselja prema upravnoj podjeli u 1953. godini, Knjiga XIV, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1958. 16. Popis stanovnitva 1961., Knjiga VII, Savezni zavod za statistiku, Beograd 1965. 17. Popis stanovnitva i stanova 1971., Stanovnitvo (etnika, prosvetna i ekonomska obeleja stanovnitva i domainstva prema broju lanova), Rezultati po optinama, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1974. 18. Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981., Opta i metodoloka objanjenja, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1983. 19. Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910., Sarajevo, 1912. 20. Stanovnitvo prema nacionalnoj pripadnosti i povrina naselja, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1991. 21. Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1972., 1982., 1991. godine, Republiki zavod za statistiku, Sarajevo. 22. Strategija razvoja opine do 2000. godine, Opina Teanj, Teanj, 1996. 23. Strategija razvoja opine Teanj od 2007. do 2015. godine (Integracija stanjanacrt), Komisija za planiranje opinskog razvoja, Opina Teanj, 2007., str. 38. Preuzeto sa: http://www.opcina-tesanj.ba/admin/slike/doc/Strategija-Tesanjnacrt.pdf (21.09.07.) 24. tatistika miesta i puanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1880., (Popis 1879.) 25. tatistika miesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885. godine, Sarajevo, 1886. 26. Teanj-kulturno-privredni informator, Narodna bibilioteka Teanj, Planjax, Teanj, 1995.

97

A. Kadui, F. Kudumovi, S. Kulenovi

98

Urbanogeografski razvoj grada Tenja.

99

Zbornik radova PMF 4 i 5, 101 115 (2007-2008)

Originalni nauni rad

RAZVOJ SEOSKIH NASELJA OPINE TEANJ DEVELOPMENT OF RURAL SETTLEMENTS OF MUNICIPALITY TEANJ Mr. Alma Kadui, vii asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Podruje opine Teanj je kroz dug vremenski period bilo poprite burnih drutvenih promjena to se odraavalo na njen teritorijalni razvoj, broj i veliinu naselja, odnosno na njen prostorni obuhvat. Kroz razliite historijske periode u sastavu ove opine bio je razliit broj naselja. Fizionomija seoskih naselja teanjske opine odraz je prirodno-geografskih, kulturno-historijskih, ekonomskih i politikih uslova. Ova naselja uglavnom su nastajala spontano i razvijala se neplanski to se znaajno odrazilo na njihov oblik i fizionomiju. Zbog toga se sva teanjska naselja mogu razvrstati u odreene skupine koje su karakteristine po specifinoj genezi, veliini, rasporedu kua itd. Kljune rijei: Teanj, seoska naselja, razvoj, tipologija. Abstract During a long period of time area of municipality Teanj was a scene of tumultuous social changes which effected on Teanjs territorial development, number and size of settlements, that is on its spatial scope. Through different historical periods this municipality had different number of settlements. Physiognomy of rural settlements of municipality Teanj is a reflection of physical - geographic, cultural - historic, economic and political conditions. These settlements mostly appeared spontaneous and developed without planning which significantly reflected on settlements form and physiognomy. Because of that all Teanjs settlements can be classified into certain groups which are characterized by specific genesis, size, the houses arrangement etc. Key words: Teanj, rural settlements, development, typology.

A. Kadui 1. Uvod Opina Teanj nalazi se u sjevernoj Bosni, na kontaktu panonske Bosne i srednjobosanskih planina. Smjetena je u slivu rijeke Bosne i Usore. Povoljne prirodnogeografske karakteristike podruja opine Teanj omoguile su stalnu naseljenost jo od prahistorije o emu nam svjedoe arheoloki nalazi pronaeni na podruju Tenja (u naseljima Kaloevi, Bobare, Vukovo, Trepe itd.). Meutim, na prve podatke o teanjskim naseljima nailazimo tek u dokumentima iz turskog perioda. Nakon potpadanja pod tursku vlast teanjsko podruje organizovano je kao nahija koja je obuhvatala teritoriju veu od dananje povrine opine. Prema turskim defterima iz 1570. i 1604. godine na podruju teanjske nahije nalazila su se dva gradska naselja (kasabe Teanj i Doboj), etrdeset i jedno seosko naselje, sedam mezri 1 , pet ifluka 2 i est zemina. 3 U turskim defterima pominju se sljedea teanjska naselja: agljii (aglii), Jablanica, Ripna, Tugavica (Tugavi), Plane (Planje), Gornja Modria (Kaloevi), Mrioti (Mrkoti), Trepe, ije, Lepenica, Hrvatin (Hrvatinii), Kraevo, Dobro Polje (Dobropolje), Meki, Radua i Vukovo. 4 U sidilima Teanjskog kadiluka od 1639-1642. godine pominju se neka naselja koja do tada nisu bila evidentirana. To su naselja Bukva, Drinii, Ljetini, Novo Selo, Piljuii, Karadaglije, Ravne i abljak. 5 U sidilu Teanjskog kadiluka iz 1740-1752. godine ni jedno teanjsko naselje nije imalo najvii stepen naselja (eher). Status srednje razvijenog naselja imao je jedino Teanj. 6 Godine 1877. u turskim dokumentima spominju se imena jo nekih teanjskih naselja kao to su Miljanovci, Cerovac, ifluk, Jelah, Potoani, Rakovica, Rosulje itd. 7 Prvim austrougarskim popisom stanovnitva provedenim 1879. godine na podruju Bosne i Hercegovine obuhvaena su slijedea teanjska naselja: Blaevci, Bobare, Drinii, Demili Planje, Jablanica, Kraevo, Lepenica, Lonari, Ljetini, Miljanovci, Mrkoti, Novo Selo, Oraje Planje, Piljuii, Ripna, ije, Teanj, Trepe i Vrela. 8

Mezra-doslovno znai ziratno zemljite, sijalite, polje, a kao turski agrarno-pravni termin znai staro selite, naputeno ili raseljeno selo. Da bi se jedno mjesto moglo smatrati ili proglasiti mezrom, ono je moralo imati svoju teritoriju, granice, odnosno manje ili vie jasne tragove ranijeg naselja (groblje, bunar, esma, vonjaci i sl.). O znaenju te rijei vidjeti: Evlija elebi: Putopis-Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, 1996., str. 642 2 ifluk, iftluk, itluk (ivlak) m (pers.tur.) - vrsta feudalnog posjeda koji gospodar obrauje sam ili preko ifije. O znaenju te rijei vidjeti: kalji, A.: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 174 3 Zemin-vei kompleks obradivog zemljita koji nema status ifluka niti batine. O znaenju te rijei vidjeti: Evlija elebi: Putopis-Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, 1996., str. 667 4 Nikanovi, M.: Porijeklo stanovnitva teanjskog kraja, Etnologija teanjskog kraja, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987., str. 1-23 5 Ibid., str. 1-23 6 Sidil Teanjskog kadiluka (1740-1752.), Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 2005. str. XII 7 Nikanovi, M.: Porijeklo stanovnitva teanjskog kraja, Etnologija teanjskog kraja, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987., str. 1-23 8 "tatistika miesta i puanstva Bosne i Hercegovine. Sarajevo 1880". (Popis 1879.), str. 41-43

102

Razvoj seoskih naselja opine Teanj Prema popisu stanovnitva 1910. godine kojeg je provela austro-ugarska uprava u sastav teanjske opine ulazila su sljedea naselja: Blaevci, Bobare, Drini, Demili, Jablanica, Jelah, Kaloevii, Karadaglije, Koprivci, Kraevo, Lepenica, Lonari, Ljetinii, Medakovo, Miljanovci, Mrkotii, Novo Selo, Oraje-Planje, Piljuii, Radua, Ripna, ije, Teanj (grad), Trepe i Vukovo. 9 Danas se u sastavu opine Teanj nalazi 25 mjesnih zajednica sa trideset i devet seoskih i jednim gradskim naseljem. Opinski centar je grad Teanj, a osim njega opini pripadaju seoska naselja Bobare, Drinii, Blaevci, Bukva, Logobare, ifluk, Dobropolje, Meki, Jablanica, aglii, Ripna, Jelah, Cerovac, Jelah-polje, Potoani, Jevadije, Kaloevi, Putei, Karadaglije, Koprivci, Kraevo, Ljetini, Medakovo, Miljanovci, Lonari, Mrkoti, Novi Miljanovci, Novo Selo, Oraje Planje, Piljuii, Radua, Rosulje, ije, Tugavii, Teanjka, Lepenica, Trepe i Vukovo. 10 2. Razvoj seoskih naselja opine Teanj Podruje opine Teanj naseljeno je jo od prahistorije. Odreena seoska naselja opine Teanj starijeg su postanka, a neka novijeg. Pored toga, neka naselja nisu nosila imena koja nose danas. Zbog toga emo u ovom poglavlju obraditi evolutivni razvoj seoskih naselja opine Teanj, odnosno njihov postanak i razvoj kroz odreeni historijski period. Prve pouzdane podatke o naseljima opine Teanj moemo pronai u turskim defterima iz 1570. i 1604. godine. U ovim dokumentima pominju se tri teanjska naselja i to Planje, Mrkoti i Kaloevi. Prema turskom defteru iz 1570. godine naselje Planje imalo je 39 kua, Mrkoti 20 kua i Kaloevi 45 kua. Prema defteru iz 1604. godine u Planjama je bilo 75 kua, Mrkotiu 29 kua i Kaloeviu 49 kua. U turskim defterima iz XVI vijeka pominju se jo neka teanjska naselja. To su agljii (aglii), Jablanica, Ripna, Tugavica (Tugavi), Plane (Planje), Gornja Modria (Kaloevi), Mrioti (Mrkoti), Trepe, ije, Lepenica, Hrvatin (Hrvatinii), Kraevo, Dobro Polje (Dobropolje), Meki, Radua i Vukovo. U sidilima Teanjskog kadiluka od 1639-1642. godine pominju se neka naselja koja nisu bila evidentirana u turskim defterima iz 1570. i 1604. godine. To su naselja Bukva, Drinii, Ljetini, Novo Selo, Piljuii, Karadaglije i dr. 11 Krajem osmanske uprave, odnosno 1877. u turskim zapisima sreu se imena jo nekih teanjskih naselja kao to su Miljanovci, Cerovac, ifluk, Jelah, Potoani, Rakovica, Rosulje itd. 12 Na osnovu prezentiranih podataka moemo zakljuiti da je na podruju teanjske opine u osmanskom periodu dolo do znaajnih etnikih promjena. Te promjene se ogledaju prije svega u izmijenjenoj etnikoj strukturi, porastu broja stanovnika, te postanku novih i razvoju starih naselja (kako po broju stanovnika i kua tako i prostorno). Naime, usljed dugotrajnog naseljavanja Vlaha iz Srbije i Crne Gore od strane Osmanlija znaajno se poveao broj stanovnika u ovom podruju. Vlasi su se
9

Die ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und Hercegovina von 10. Oktober 1910., Statistischen Depertment der Landesregierung, Sarajevo, 1912., str. 210-223 10 Broj stanovnika po mjesnim zajednicama sa pripadajuim naseljenim mjestima, Sluba Opine Teanj, Teanj, 2004. 11 Nikanovi, M.: Porijeklo stanovnitva teanjskog kraja, Etnologija teanjskog kraja, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987., str. 1-23 12 Ibid., str. 1-23

103

A. Kadui naseljavali uglavnom u istone i june dijelove opine, a na teanjsko podruje su doli iz susjednih nahija Maglaja, Trebetina i Ozrena. Ve 1600. godine stanovnitvo ovog kraja dobrovoljno je prelo na Islam i vjerski se konsolidovalo. 13 Osim toga zbog stalnih austrijsko-turskih sukoba u kojima su Osmanlije gubile teritorije sjeverno od Save, bile su prisutne stalne emigracije stanovnitva sa tog prostora koje se naseljavalo u podruje sjeverne Bosne. 14 Poetkom austrougarske uprave proveden je prvi popis stanovnitva u Bosni i Hercegovini koji je obuhvatio i naselja teanjskog kraja. Tako se u popisu stanovnitva iz 1879. godine pominju slijedea teanjska naselja: Blaevci sa 83 stanovnika, Bobare 177 stanovnika, Drinii 42 stanovnika, Djemili (Demili Planje) sa 228 stanovnika, Jablanica sa 371 stanovnikom, Koprivci sa 96 stanovnika, Kraevo sa 227 stanovnika, Lepenica sa 259 stanovnika, Lonari sa 84 stanovnika, Ljetini sa 81 stanovnikom, Miljanovci sa 554 stanovnika, Mrkoti sa 271 stanovnikom, Novoselo (Novo Selo) sa 176 stanovnika, Oraje Planje sa 165 stanovnika, Piljuii sa 351 stanovnikom, Ripna sa 73 stanovnika, ije sa 365 stanovnika i Treve (Trepe) sa 364 stanovnika. Osim osnovnih podataka o broju stanovnika u austrougarskim popisima sadrani su i podaci o etnikoj strukturi stanovnitva iz koje se vidi da su u veini naselja teanjske opine Muslimani, odnosno Bonjaci inili veinu. Samo u Blaevcima i Lonarima nije bilo muslimanskog stanovnitva. U tim naseljima su ivjeli katolici. Katolika je bilo jo i u Demili Planjama, Bobarama, Miljanovcima, Oraje Planjama, Piljuiima, ijama i Trepu. Pravoslavno stanovnitvo inilo je manjinu u slijedeim naseljima: Demili Planjama i Lepenici sa po 4 stanovnika. Znaajniji broj stanovnika pravoslavne vjeroispovijesti ivio je jedino u naselju Bobare (63 stanovnika). 15 Do drugog popisa kojeg su austrougarske vlasti provele 1885. godine nije dolo do znaajnijih promjena u pogledu nastanka novih naselja. Jedino novo naselje evidentirano u ovom popisu je naselje Kaloevi u kojem je ivjelo oko 353 stanovnika. Meutim, ovaj popis nam pokazuje da je dolo do odreenog porasta u ukupnom broju stanovnika po pojedinim naseljima. Prema ovom popisu na teanjskoj opini je ivjelo ukupno oko 10 582 stanovnika, a od toga u naselju Blaevci ivjelo je oko 99 stanovnika, Bobarama 189 stanovnika, Driniima 53 stanovnika, Demili Planjama (Demili) 253 stanovnika, Jablanici 424 stanovnika, Koprivcima 90 stanovnika, Kraevu 254 stanovnika, Lepenici 283 stanovnika, Ljetiniu 89 stanovnika, Lonarima 119 stanovnika, Miljanovcima (Miljanovce) 582 stanovnika, Mrkotiu 302 stanovnika, Novom Selu (Novoselo) 172 stanovnika, Oraje Planjama (Oraje) 190 stanovnika, Piljuiima 399 stanovnika, Ripni 82 stanovnika, ijama 431 stanovnik i Trepu (Trebe) 411 stanovnika. 16 Blagi porast stanovnitva i broja kua u naseljima opine Teanj nastavljen je i u narednim godinama to se moe vidjeti iz podataka objavljenih u popisu iz 1895. godine. U periodu od 1885-1895. godine broj stanovnika u opini Teanj poveao se sa

13

Nikanovi, M.: Porijeklo stanovnitva teanjskog kraja, Etnologija teanjskog kraja, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987., str. 1-23 14 Imamovi, E.: Porijeklo i pripadnost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1998., str. 24 15 "tatistika miesta i puanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1880". (Popis 1879.), str. 41-43 16 tatistika miesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885. godine, Sarajevo, 1886.

104

Razvoj seoskih naselja opine Teanj 10 582 na 12 265 stanovnika, a broj kua sa 1 987 na 2 187. Takoe, prema popisu iz 1895. godine vidi se da nije nastalo ni jedno novo naselje. 17 U slijedeih petnaest godina, odnosno do popisa stanovnitva provedenog 1910. godine nije dolo do znaajnijih promjena u pogledu porasta broja stanovnika. Broj stanovnika opine Teanj se prema popisu 1910. godine poveao na 13 591, a broj kua na 2 638. Meutim, u ovom popisu prvi put su evidentirana naselja koja se nisu pominjala u prethodnim austrougarskim popisima, a to su Jelah, Karadaglije, Medakovo, Radua i Vukovo. 18 Pretpostavlja se da su se navedena naselja sve do popisa stanovnitva iz 1910. godine razvijala u okviru veih susjednih naselja teanjskog podruja. U periodu izmeu dva svjetska rata za vrijeme Kraljevine Jugoslavije dolazi do stagnacije broja stanovnika, a samim tim i irenja starih i nastanka novih naselja. Prema popisu stanovnitva iz 1921. godine u naseljima opine Teanj ivjelo je oko 12 704 stanovnika. 19 Do slijedeeg popisa stanovnitva koji je proveden 1931. godine takoe za vrijeme Kraljevine Jugoslavije, Teanj je izgubio status sreza, a njegova teritorija je podijeljena Maglaju, Tesliu i Doboju. Iz tog razloga ne raspolaemo podacima o broju stanovnika po naseljima opine Teanj u tom periodu. U periodu od 1948. do 1991. godine u bivoj SFR Jugoslaviji stanovnitvo opine Teanj se povealo sa 34 508 stanovnika koliko je bilo 1948. godine na 48 480 stanovnika 1991. godine. U ovom periodu prostorno su se irila postojea naselja, a usljed tog procesa su se razvila i neka nova koja su prije bila u sastavu ve postojeih naselja. To su naprimjer naselja Bejii, Cerovac, Dobropolje, Jelah-polje, Jevadije, Logobare, Novi Miljanovci, Omanjska, Putei, Siva, Vrela, abljak itd. Opina Teanj je prema popisu iz 1991. godine imala 49 seoskih naselja, a to su: Bejii (300 ha), Blaevci (725 ha), Bobare (300 ha), Bukva (85 ha), Cerovac (250 ha), aglii (214 ha), ifluk (675 ha), Dobropolje (600 ha), Drinii (106 ha), Demili Planje (500 ha), Jablanica (488 ha), Jelah (325 ha), Jelah-polje (308 ha), Jevadije (250 ha), Kaloevi (960 ha), Karadaglije (1000 ha), Koprivci (198 ha), Kraevo (195 ha), Lepenica (305 ha), Logobare (225 ha), Lonari (331 ha), Ljetini (275 ha), Medakovo (450 ha), Meki (75 ha), Miljanovci (1280 ha), Mrkoti (610 ha), Novi Miljanovci (308 ha), Novo Selo (204 ha), Omanjska (650 ha), Oraje Planje (575 ha), Piljuii (560 ha), Potoani (225 ha), Putei Slika 1. Tradicionalni nain stambene gradnje (265 ha), Radua (1575 ha), Ripna

17 18

Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895., Sarajevo, 1896. Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910., Sarajevo, 1912. 19 Popis stanovnitva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 31. Januara 1921. godine, Izdanje direkcije dravne statistike u Beogradu, Sarajevo, 1924., str. 115-117

105

A. Kadui (375 ha), Rosulje (350 ha), Siva (925 ha), Srednja Omanjska (350 ha), ije (800 ha), Teanjka (433 ha), Trepe (850 ha), Tugovii (300 ha), Vitkovci (1250 ha), Vrela (650 ha), Vukovo (200 ha) i abljak (285 ha). 20 Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma i osnivanjem opine Usora povrina opine Teanj je reducirana sa 223 km2 na 163 km2. Naselja Bejii, Putei, Vitkovci i Vrela pripala su opini Tesli u Republici Srpskoj, a naselja Omanjska, Srednja Omanjska i abljak novoosnovanoj opini Usora. U 2004. godini opina Teanj zauzimala je povrinu od 163 km2 sa 25 mjesnih zajednica i trideset i devet seoskih naselja u kojima je ivjelo oko 49 000 stanovnika (Bobare su imale 750 stanovnika, Drinii 282, Blaevci 80, Bukva 831, Logobare 370, ifluk 249, Dobropolje 819, Meki 369, Jablanica 1 130, aglii 428, Ripna 124, Jelah 3 833, Cerovac 520, Jelah-polje 680, Potoani 1 193, Jevadije 510, Kaloevi 806, Putei 286, Karadaglije 746, Koprivci 470, Kraevo 1177, Ljetini 875, Medakovo 1 083, Miljanovci 1 042, Lonari 125, Mrkoti 1 475, Novi Miljanovci 1 988, Novo Selo 1 165, Oraje Planje 1 050, Piljuii 1 785, Radua 2 597, Rosulje 849, ije 2 800, Tugavii 296, Teanjka 868, Lepenica 1293, Trepe 2 379 i Vukovo Slika 2. Primjer tradicionalne bosanske arhitekture (Srednjobosanski tip kue ili tip ardaklije s 1169 stanovnika). 21 Uporedo sa poveanjem broja stanovnika, teritorijalnim irenjem i prostornom organizacijom seoskih naselja razvijala se izgradnja seoskih stambenih i dr. objekata koja na sebi nosi peat vremena kroz koja je prolazila. Od kraja XIX vijeka pa do danas stambena gradnja u teanjskom podruju prola je kroz nekoliko faza. Na osnovu materijalnih dokaza i pisanih izvora moemo zakljuiti da je stambena gradnja u teanjskom kraju prola kroz tri osnovna perioda u kojima su politiki, drutveno - ekonomski,
20

prepustom)

Slika 3. Savremena stambena gradnja

Stanovnitvo prema nacionalnoj pripadnosti i povrina naselja, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1991., str. 135-136 21 Broj stanovnika po mjesnim zajednicama sa pripadajuim naseljenim mjestima, Sluba Opine Teanj, Teanj, 2004.

106

Razvoj seoskih naselja opine Teanj kulturni i drugi faktori uticali na stvaranje specifinih obiljeja stambenih objekata u ovom podruju. Stambeni objekti izgraeni krajem XIX i poetkom XX vijeka bili su karakteristini po tradicionalnom nainu gradnje. U ovom periodu posebno je bila znaajna institucija porodine zadruge koja je dala posebno obiljeje u obliku naina ivota kao i kulturi stanovanja u ovom periodu. Naredne tri ili etiri decenije u kojima je dolo do znaajnih politikih, drutveno-ekonomskih i drugih promjena mogu se okarakterisati kao prijelazni period gradnje stambenih objekata. Stanovnitvo je u ovom periodu jo uvijek bilo orijentisano na poljoprivredu te je mijenjalo oblik i nain ivota. Postepenim ekonomskim i drutvenim razvojem naputaju se tradicionalni oblici i nain gradnje stambenih objekata. Do znaajnijih promjena u ovoj sferi dolazi krajem ezdesetih i poetkom sedamdesetih godina XX vijeka. Naime, ukljuivanjem aktivnog stanovnitva u vanpoljoprivredne djelatnosti, a posebno odlaskom odreenog broja stanovnika na rad u inostranstvo, stvoreni su uslovi za intenzivniju urbanizaciju koja je dovela do napretka na polju stambene gradnje i kulture stanovanja. 22 3. Tipologija seoskih naselja opine Teanj Naselja su najvaniji plod ljudskog djelovanja. U njima se ogleda prirodna osnova, nain koritenja zemljita i stepen ope razvijenosti. Ona su ishodita i arita ljudskog rada i djelovanja, a njihov znaaj se oituje u veliini (broju stanovnika) i izgledu. 23 Pri tipologiji naselja uglavnom polazimo od njihove osnovne podjele na seoska i gradska naselja, a svako od ova dva tipa ima niz podtipova, kategorija, varijeteta itd. Takoe, postoje i prijelazne forme naselja u kojima su sadrana svojstva seoskih i gradskih naselja. Ta naselja nazivamo prijelaznim ili mjeovitim naseljima. Zbog toga susreemo razliite definicije i kriterije tipologije seoskih i gradskih naselja. 24 Definisanje seoskih i gradskih naselja stvar je konvencije. Definisanje sela naprimjer moe se zasnivati na njegovom razlikovanju od grada pri emu se kombiniraju historijski, pravni, administrativni i dr. kriteriji, kriteriji broja stanovnika, veliine i socijalne organizacije prostora itd. Mnogo ee se definie gradsko naselje pa se seoskim naseljima smatraju sva ona koja ne ispunjavaju odreene kriterije. 25 Grad se moe definisati kao kompaktno izgraeno vee naselje u ijim sekundarnim i tercijarnim djelatnostima radi vei dio aktivnog stanovnitva, i to ne samo za vlastite potrebe nego i za potrebe stanovnitva ireg prostora. 26

22

Bugarski, A.: Seoske stambene zgrade i kultura stanovanja u teanjskom kraju, Etnologija teanjskog kraja, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987., str. 91-134 23 Nejami, I.: Osnove ope geografije, Educa, Zagreb, 1997., str. 323 24 Prema popisu stanovnitva i stanova 1961. i 1971. godine u bivoj Jugoslaviji sva naselja su klasificirana u tri osnovna tipa i to na seoska, gradska i mjeovita, a na osnovu kombiniranja kriterija broja stanovnika i udjela poljoprivrednog u ukupnom broju stanovnika. O tome detaljnije vidjeti: Crkveni, I., Mali, A.: Agrarna geografija, kolska knjiga, Zagreb, 1988., str. 28 25 Simonovi, ., Ribar, M.: Ureenje seoskih teritorija i naselja, Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, 1993., str. 118 26 Vresk, M.: Grad i urbanizacija, kolska knjiga, Zagreb, 2002., str. 7

107

A. Kadui Na podruju opine Teanj danas se izdvaja trideset i devet seoskih naselja, a to su: Bobare, Drinii, Blaevci, Bukva, Logobare, ifluk, Dobropolje, Meki, Jablanica, aglii, Ripna, Jelah, Cerovac, Jelah-polje, Potoani, Jevadije, Kaloevi, Putei, Karadaglije, Koprivci, Kraevo, Ljetini, Medakovo, Miljanovci, Lonari, Mrkoti, Novi Miljanovci, Novo Selo, Oraje Planje, Piljuii, Radua, Rosulje, ije, Tugavii, Teanjka, Lepenica, Trepe i Vukovo. Seoska naselja mogu biti raznovrsna po svome tipu. Ta raznovrsnost posljedica je fiziko-geografskih, kulturno-historijskih i ekonomskih uslova podruja u kome nastaje i razvija se odreeno seosko naselje. Da li je neko naselje kompaktno ili razbijeno zavisi u prvom redu od geografskog poloaja, zatim od ekonomije, odnosno od naina iskoritavanja zemljita koje ne zahvata samo poljoprivredne povrine ve i stambene objekte. Prema tome raspored kua i plan naselja zavisi prije svega od agrarne strukture ali i od reljefa i drugih elemenata prirodne osnove. 27 Postoje razliite tipologije seoskih naselja od razliitih autora koji su se prilikom podjele takvih naselja koristili razliitim kriterijima. Tako naprimjer seoska naselja moemo izdvajati prema njihovoj genezi na: planska, uorena i spontano nastala naselja. 28 Prema ovoj tipologiji naselja opine Teanj se uglavnom svrstavaju u spontano nastala seoska naselja. To znai da su postala spontano tj. slobodno bez bilo kakvih spoljnih uticaja. Osnovna karakteristika teanjskih naselja je to to imaju nepravilnu prostornu strukturu sa nepravilnom mreom puteva i ulica. Prvu sistematsku tipologiju seoskih naselja na Balkanskom poluostrvu izvrio je Jovan Cviji koji je sva seoska naselja podijelio na sela razbijenog i zbijenog tipa. Naselja razbijenog tipa Cviji je klasifikovao na seoska naselja starovlakog tipa (sa umadijskim, mavanskim i jasenikim varijetetom), naselja karstnog tipa i naselja ibarskog (dematskog) tipa, a sela zbijenog tipa razvrstao je u pet grupa i to timoki, itluki, mediteranski, tursko-istonjaki i sela mjeovite vrste. 29 Prema Cvijievoj tipologiji vei broj seoskih naselja opine Teanj moe se svrstati u naselja razbijenog tipa. Ova naselja zahvataju veliko prostranstvo, ponekad i prostor duine 5-6 km, a dijele se na zaseoke ili mahale koji su jedan od drugog udaljeni od 1-2 km. Najee se nazivaju po patronimu, odnosno prezimenu porodice koja je tu najbrojnija ili najdue ivi u tom podruju. Ponekad zaseok nosi ime po nekom hidronimu, oronimu itd. Kue su obino rasporeene na
27

Slika 4. Naselje ije u dolini rijeke Bosne (razbijeno-grupasto seosko naselje).

uri, V.: Prilog poznavanju tipologije seoskih naselja, Zbornik radova Geografskog zavoda Prirodno-matematikog fakulteta Beograd, Sv. XV, Beograd, 1968., str. 153 28 Simonovi, ., Ribar, M.: Ureenje seoskih teritorija i naselja, Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, 1993., str. 150 29 Cviji, J.: Balkansko poluostrvo i junoslavenske zemlje, Knjiga prva i druga, Zavod za izdavanje udbenika SRS, Beograd, 1966., str. 250-276

108

Razvoj seoskih naselja opine Teanj vie brda izmeu kojih protiu potoci ili rijeke. Starovlaka naselja obino imaju vie grobalja i gotovo su sva osnovana na krevinama. Vide se pojedini umski kompleksi koji su meusobno povezani, izmeu njih su iskreni proplanci sa seoskim kuama, batama, njivama itd. 30 Tipini predstavnici starovlakog tipa seoskih naselja na podruju opine Teanj su seoske zajednice koje su locirane u brdsko-planinskom junom, jugozapadnom i jugoistonom dijelu opine. To su naselja Lepenica, ije, Trepe, Jablanica, Ripna, Koprivci, Karadaglije, Oraje Planje, Demili Planje, Meki itd. Danas navedena seoska naselja zbog porasta stanovnitva, te razvoja saobraaja i dr. infrastrukturnih sadraja imaju tendenciju zbijanja i postepeno prelaze u dematski tip naselja. Zbog toga se ova naselja danas mogu okarakterisati kao prijelazni tip izmeu okupljenih i disperznih seoskih naselja. Na osnovu morfoloko-fizionomskih karakteristika prof. Vladimir uri je sva seoska naselja u bivoj Jugoslaviji svrstao u skupine usamljenih i skupinskih naselja (sa podtipovima). Glavni podtipovi usamljenih naselja su farme, ekonomije i salai, a podtipovi skupinskih naselja su zaseoci, razrijeena, razbijeno-grupasta, gomilasta, nizna, drumska, uorena krstasta i zvjezdasta kao i uorena ortogonalna sela kvadratnog ili pravougaonog oblika. 31 Prema ovoj tipologiji seoska naselja opine Teanj koja su smjetena u dolini rijeke Usore u zapadnom dijelu opine (Potoani, Kaloevi, Vukovo, Cerovac, Ljetini, Rosulje, Teanjka i dr.) mogu se svrstati u razrijeena skupinska naselja. Skupinska razrijeena naselja predstavljaju vee skupine kua koje su nastale unutranjim pribliavanjem razbijenih zaseoka i pojedinanih kua. Sela ovog tipa dvojako se razvijaju. 32 Skupinska razrijeena seoska naselja opine Teanj razvijaju se na taj nain da se koncentracija novih kua vri u sreditu sela ili kraj puta koji vodi kroz selo, a istovremeno se vri i izmjetanje kua na glavnu prometnu komunikaciju Doboj-Banja Luka. Ova seoska naselja zbog navedenih procesa narastanja i urastanja u posljednjih nekoliko godina biljee znatno irenje te ve pokazuju tendenciju prelaska u drumski tip razrijeenih seoskih naselja.

Slika 5. Naselja Kaloevi i Putei u dolini rijeke Usore

30 31

Ibid., str. 250-276 uri, V.: Prilog poznavanju tipologije seoskih naselja, Zbornik radova Geografskog zavoda Prirodno-matematikog fakulteta Beograd, Sv. XV, Beograd, 1968., str. 154-155 32 Ibid., str. 154

109

A. Kadui Ostala naselja opine Teanj (Novo Selo, Medakovo, Lepenica, ije, Trepe, Jablanica, Karadaglije, Meki, Oraje i Demili Planje itd.) pripadaju razbijeno grupastim skupinskim naseljima kod kojih su kue zbijene u zaseocima ali je rastojanje izmeu pojedinih mahala znatno. Neka od ovih naselja imaju tendenciju izmjetanja kua na glavnu saobraajnicu koja prolazi kroz naselje. Naselja Teanjka i Jelah mogu se svrstati u skupinska naselja, a zapravo predstavljaju prijelazne tipove naselja jer je u njima izraena velika koncentracija stanovnitva na malom prostoru. Meutim, ova naselja jo uvijek nemaju potrebnu infrastrukturu da bi se proglasila gradskim naseljima. Takoe, seoska naselja teanjske opine mogu se podijeliti u razliite skupine ako se kao kriterij za njihovo izdvajanje uzme prirodna osnova, prije svega reljef ovog podruja, koji je znaajno uticao na njihov prostorni razmjetaj. Zbog toga seoska naselja na podruju opine Teanj nisu ravnomjerno rasporeena. U pojedinim dijelovima opine postoji vea koncentracija stanovnitva, odnosno vie seoskih naselja, a u drugim dijelovima mrea naselja je znatno rjea. Tanije, jugoistoni dio opine ima znatno rjeu mreu naselja za razliku od drugih dijelova opine. S obzirom na tu injenicu na podruju opine Teanj moemo izdvojiti tri mree naselja i to: mreu naselja na sjeverozapadu smjetenu u dolini rijeke Usore, sredinju u kojoj se nalazi grad Teanj i koja predstavlja najgue naseljen prostor, te mreu naselja na jugoistoku smjetenu u brdsko-planinskom dijelu opine sa relativno manjom gustinom naseljenosti. U mrei naselja na sjeverozapadu nalaze se: Novi Miljanovci, Miljanovci, Lonari, Blaevci, Piljuii, Drinii, Kaloevi, Slika 6. Centar naselja Jelah Putei, Mrkoti, Bobare, Ora Planje i Demili Planje. Naselja Teanjka, Kraevo, Lepenica, Novo Selo, Medakovo, Logobare, ifluk, Bukva, Teanj, Dobropolje, Radua, Cerovac, Jevadije, Vukovo, Rosulje, Ljetini, Jelah-polje, Jelah i Potoani pripadaju sredinjoj mrei naselja. U jugoistonom dijelu opine mreu naselja ine ije, Trepe, Tugavii, aglii, Jablanica, Ripna, Koprivci, Karadaglije i Meki. (Prilog 1). S obzirom na broj stanovnika seoska naselja se mogu podijeliti na sitna (do 199 stanovnika), mala (200-499 stanovnika), srednja (500-999 stanovnika) i velika seoska naselja (1000 i vie stanovnika). 33

33

Nejami, I.: Osnove ope geografije, Educa, Zagreb, 1997., str. 325

110

Razvoj seoskih naselja opine Teanj

Tabela 1. Tipologija seoskih naselja opine Teanj po veliini Sitna (do 199 st.) Tip seoskog naselja Mala Srednja (200-499 st.) (500-999 st.) Velika (> od 1000 st.) Demili Planje Jablanica Jelah Potoani Kraevo Medakovo Miljanovci Mrkoti Novi Miljanovci Novo Selo Oraje Planje Piljuii Radua ije Lepenica Trepe Vukovo

Blaevci Ripna Lonari

Drinii Logobare ifluk Meki aglii Putei Koprivci Tugavii

Bobare Bukva Dobropolje Cerovac Jelah-polje Jevadije Kaloevi Karadaglije Ljetini Rosulje Teanjka

Uk. 3 8 11 17 Izvor: Broj stanovnika po mjesnim zajednicama sa pripadajuim naseljenim mjestima, Sluba Opine Teanj, Teanj, 2004.

Na osnovu prezentiranih podataka u tabeli 1. moemo zakljuiti da su u opini Teanj 2004. godine postojala tri seoska naselja koja pripadaju grupi sitnih seoskih naselja, a u grupi malih seoskih naselja bilo je osam sela. Oko jedanaest seoskih naselja je bilo u grupi srednje veliine, a sedamnaest naselja imalo je preko 1000 stanovnika, te su svrstana u grupu velikih seoskih naselja. (Prilog 2). Naselja koja pripadaju odreenim grupama nisu jednaka po broju stanovnika. Tako naprimjer u grupi sitnih seoskih naselja najmanje stanovnika imalo je selo Blaevci sa oko 80 stanovnika, a najvie naselje Lonari sa 125 stanovnika. U okviru grupe malih seoskih naselja najmanji broj stanovnika imalo je naselje ifluk u kome je bilo 249 stanovnika, a najbrojnije je bilo naselje Koprivci sa 470 stanovnika. U grupi naselja srednje veliine najmanji broj stanovnika imalo je naselje Jevadije sa oko 510 stanovnika, a najbrojnije je bilo naselje Teanjka sa 868 stanovnika. U skupini velikih seoskih naselja po veliini se isticalo naselje Jelah sa 3 833 stanovnika dok je najmanji broj stanovnika u ovoj grupi imalo seosko naselje Miljanovci u kojem je ivilo 1 042 stanovnika. 4. Zakljuak Neka seoska naselja dananje opine Teanj pominju se jo u vrijeme turske uprave. Tanije, u turskim defterima iz 1570., 1604. i 1877., te sidilima Teanjskog kadiluka iz 1639-1642., te od 1740-1752. godine pominju se slijedea teanjska naselja: aglii, Jablanica, Ripna, Tugavii, Planje, Kaloevi, Mrkoti, Trepe, ije, Lepenica, Hrvatanovii, Kraevo, Dobropolje, Meki, Radua, Vukovo, Bukva, Drinii, Ljetini, Novo Selo, Piljuii, Karadaglije, Miljanovci, Cerovac, ifluk, Jelah, Potoani, Rakovica i Rosulje. U austrougarskim popisima moemo pronai gotovo sva seoska 111

Naziv seoskog naselja

A. Kadui naselja koja danas egzistiraju na prostoru opine. Prema podacima prvog austrougarskog popisa stanovnitva Bosne i Hercegovine u opini Teanj nalazilo se 17 seoskih naselja u kojima je ivilo oko 9 000 stanovnika. Prema popisu iz 1910. godine na podruju teanjske opine egzistirala su 24 seoska naselja u kojima je ivilo oko 13000 stanovnika. Prema popisu stanovnitva 1991. godine u opini Teanj bilo je 49 seoskih naselja, a danas u ovom podruju egzistira trideset i devet takvih naselja. Razvoj seoskih naselja u teanjskom podruju odvijao se u uvjetima sloenih politikih i ekonomskih prilika. Seoska naselja opine Teanj nastajala su spontano i razvijala se neplanski to se znaajno odrazilo na njihovu fizionomiju, oblik, veliinu itd. Na podruju teanjske opine u osnovi se mogu izdvojiti dvije skupine seoskih naselja. Prvu skupinu ine skupinska razrijeena naselja koja ine vee skupine kua koje su nastale unutranjim pribliavanjem razbijenih zaseoka i pojedinanih kua, a istovremeno se vri izmjetanje kua uz znaajne prometne komunikacije. Ovaj tip naselja na podruju teanjske opine rasprostranjen je u predjelima sa 150-300 m nadmorske visine. Drugu skupinu sela ine razbijeno-grupasta skupinska naselja koja su se razvila u brdsko-planinskom junom, jugozapadnom i jugoistonom dijelu opine Teanj. U ovim naseljima kue su zbijene u zaseocima ali je rastojanje izmeu njih znatno. Meutim, vei broj sela opine Teanj ima tendenciju zbijanja i postupno ova sela prelaze u zbijeni ili dematski tip naselja. 4. Conclusion Some rural settlements of municipality Teanj are mentioned in the period of Turkish government. In Turkish defters from 1570, 1604 and 1877, and sidils of Teanj`s kadiluk from 1639 to 1642 and from 1740 to 1752 these settlements are mentioned: aglii, Jablanica, Ripna, Tugavii, Planje, Kaloevi, Mrkoti, Trepe, ije, Lepenica, Hrvatanovii, Kraevo, Dobropolje, Meki, Radua, Vukovo, Bukva, Drinii, Ljetini, Novo Selo, Piljuii, Karadaglije, Miljanovci, Cerovac, ifluk, Jelah, Potoani, Rakovica i Rosulje. In Austro-Hungarian censuses we can find almost all rural settlements which today exist on area of this municipality. Toward datas from first Austro-Hungarian census in Bosnia and Herzegovina municipality Teanj had seventeen rural settlements in which lived around 9,000 inhabitants. Toward census from 1910 on area of municipality Teanj existed 24 rural settlements in which lived around 13,000 inhabitants. Toward census from 1991 municipality Teanj had 49 rural settlements, and today this municipality has 39 rural settlements. Development of rural settlements in Teanj`s area unscrew in the condition of complex political and economic opportunities. Rural settlements of municipality Teanj appeared spontaneous and developed without planning which significantly reflected on settlements physiognomy, form, size etc. On area of municipality Teanj it is possible to single out two groups of rural settlements. First group are grouped settlements which originate as a consequence of compaction of less grouped villages and with house contraction. In the same time this houses are moving toward roads. This type of settlements on area of municipality Teanj is placed in area from 150 to 300 metres. Second group of settlements are less populated settlements which are developed in southern, south western and south eastern part of Teanj. In these settlements houses are grouped in small villages but distance between villages is significant. However, a large number of rural settlements of municipality Teanj has tendency of compaction and these villages slowly becoming grouped type of settlements.

112

Razvoj seoskih naselja opine Teanj 5. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Bugarski, A.: Seoske stambene zgrade i kultura stanovanja u teanjskom kraju, Etnologija teanjskog kraja, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987. Cviji, J.: Balkansko poluostrvo i junoslavenske zemlje, Knjiga prva i druga, Zavod za izdavanje udbenika SRS, Beograd, 1966. Crkveni, I., Mali, A.: Agrarna geografija, kolska knjiga, Zagreb, 1988. uri, V.: Prilog poznavanju tipologije seoskih naselja, Zbornik radova Geografskog zavoda Prirodno-matematikog fakulteta Beograd, Sv. XV, Beograd, 1968. Evlija elebi: Putopis-Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, 1996. Imamovi, E.: Porijeklo i pripadnost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1998. Nejami, I.: Osnove ope geografije, Educa, Zagreb, 1997. Nikanovi, M.: Porijeklo stanovnitva teanjskog kraja, Etnologija teanjskog kraja, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987. Simonovi, ., Ribar, M.: Ureenje seoskih teritorija i naselja, Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, 1993. kalji, A.: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966. Vresk, M.: Grad i urbanizacija, kolska knjiga, Zagreb, 2002. Broj stanovnika po mjesnim zajednicama sa pripadajuim naseljenim mjestima, Sluba Opine Teanj, Teanj, 2004. Die ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und Hercegovina von 10. Oktober 1910., Statistischen Depertment der Landesregierung, Sarajevo, 1912. Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895., Sarajevo, 1896. Stanovnitvo prema nacionalnoj pripadnosti i povrina naselja, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1991. "tatistika miesta i puanstva Bosne i Hercegovine. Sarajevo 1880". (Popis 1879.). tatistika miesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885. godine, Sarajevo, 1886. Popis stanovnitva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 31. Januara 1921. godine, Izdanje direkcije dravne statistike u Beogradu, Sarajevo, 1924. Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910., Sarajevo, 1912.

113

A. Kadui

114

Razvoj seoskih naselja opine Teanj

115

Zbornik radova PMF 4 i 5, 117 126 (2007-2008)

Originalni nauni rad

NEKE KARAKTERISTIKE DEMOGRAFSKOG RAZVOJA PERIPANONSKE MAKROREGIJE BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 1991-2003. GODINE SOME CHARACTERISTICS OF DEMOGRAPHICAL DEVELOPMENT PERIPANONIC MACROREGION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN PERIOD 1991-2003. YEAR Mr. sc. Fadila Kudumovi v. ass., mr. sc. Alma Kadui, v. ass., Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Negativan demografski razvoj najvee bosanskohercegovake prirodnogeografske regije u vremenu nakon 1991. godine je evidentan i predstavlja veliku prepreku ukupnom razvoju peripanonskog prostora. Navedena regija je u periodu od 1991. do 2003. godine doivjela najizraenije promjene u pogledu ukupnog kretanja stanovnitva u okviru Bosne i Hercegovine. U radu su, analizom i usporeivanjem demografskih pokazatelja (kretanje ukupnog broja stanovnika, prirodno kretanje stanovnitva i razmjetaj i gustinu naseljenosti stanovnitva) ovog prostora za 1991. i poslijeratne godine, prikazane promjene koje su nastale u demografskom razvoju Peripanonske makroregije, mezoregija u okviru nje, te opina koje su karakteristine po izrazito slaboj, odnosno jaoj dinamici demografskog razvoja. Kljune rijei: Peripanonska makroregija, negativan demografski razvoj, regionalni razvoj, Bosna i Hercegovina.

Abstract Negative demographical development of the biggest physical region in Bosnia and Herzegovina in period after 1991 is evident and represents a big barrier for total development of Peripanonic area. Quoted region experienced in the period from 1991 to 2003 the most expressive changes in population growth in Bosnia and Herzegovina. In this paper, through analysis and comparison of demographical indicators (change in total population number, natural population growth and density of population) of this area for 1991 and years after war, changes in demographical development in Peripanonic macro-region, her mezzo-regions and municipalities which are characteristic by expressive weak or stronger demographical development dynamics. Key words: Peripanonic macro region, negative demographical development, regional development, Bosnia and Herzegovina.

F. Kudumovi, A. Kadui

1. Uvod Peripanonski prostor Bosne i Hercegovine je teritorijalno i demografski najvea regionalno-geografska cjelina Bosne i Hercegovine. Zahvata sjeverni - peripanonski dio Bosne i Hercegovine ija granica na jugu dopire do planina: Grme, Srnetica, Manjaa, emernica, Vlai, Konjuh i Javor. Obuhvata prostor od 21 860 km2, odnosno 42,7 % teritorije Bosne i Hercegovine. Istie se izrazito povoljnim geografskim poloajem. Gusta naseljenost ove regije (preko 100 st./km2) je posljedica izuzetno povoljnih prirodnih uslova za naseljavanje (reljef, klima, vode, tlo), a takoe i bogatstva prirodnim resursima neophodnim za razvoj privrednih djelatnosti na ovom prostoru. Rat u Bosni i Hercegovini (u periodu od 1992. do 1995. godine) i snani emigracijski procesi u poslijeratnom periodu uzrokovali su snane promjene u stanovnitvu ovog prostora koje su se oitovale kroz izrazit pad ukupnog broja stanovnika, pad stope nataliteta i prirodnog prirataja, te sve jau demografsku polarizaciju, odnosno koncentrisanje stanovnitva u velikim urbanim centrima to ima za posljedicu pranjenje perifernih, ekonomski slabije razvijenih opina. 2. Regionalno-geografska i administrativno-teritorijalna podjela Peripanonske makroregije U regionalno - geografskom pogledu na prostoru Peripanonske makroregije mogu se izdvojiti tri homogene mezoregionalne cjeline koje su specifine po prirodnogeografskim i drutveno-geografskim obiljejima, a takoe su imale i razliit tok demografskog razvoja u naznaenom periodu. Unsko - sanska mezoregija, zahvata zapadni dio makroregije i teritorijalno se podudara sa peripanonskim dijelom Bihake krajine i prijedorskim subregionom. 1 Ima najmanju povrinu u okviru Peripanonske makroregije od 5 867 km2, odnosno njen udio u ukupnoj povrini makroregije iznosi 26,9 %; Posavsko donjovrbasko - donjobosanska mezoregija, obuhvata dolinska proirenja donjih tokova Vrbasa i Bosne, te njihovih pritoka Vrbanje, Usore i Spree. Teritorijalno je najvea mezoregija Peripanonske makroregije sa 8 460 km2, a njen udio u ukupnoj povrini makroregije iznosi 38,7 %. Posavsko spreko majeviko - donjodrinska mezoregija, obuhvata Tuzlansku kotlinu, Semberiju, dio bosanske Posavine i dijelove Podrinja. Ima povrinu od 7 529 km2, tj. 34,4 % ukupne povrine Peripanonske makroregije. U administrativno - teritorijalnom pogledu 1991. godine Peripanonsku makroregiju inilo je 47 opinskih podruja, od kojih je prostorno najvea opina Banja Luka sa 1 239 km2 povrine. Uspostavom meuentitetske linije razgranienja, Dejtonskim mirovnim sporazumom potpisanim 1995. godine, Peripanonska makroregija je podijeljena na podruja koja pripadaju Republici Srpskoj i podruja koja pripadaju Federaciji Bosne i Hercegovine. Na prostor Republike Srpske otpada 63, 1 % (13 793 km2), a na prostor Federacije 36,9 % (8 063 km2) povrine Peripanonske makroregije.

Smlati, S.; Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Republiku Bosnu i Hercegovinu, JLZ, Zagreb,1982., str. 63.

118

Neke karakteristike demografskog razvoja Peripanonske makroregije Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2003. godine Ovakvom podjelom Peripanonska makroregija je dobila jo 18 novih opina 2 (karta br.1) koje, uglavnom, imaju male teritorije, a odlikuju se demografskom ispranjenou i ekonomskom neodrivou.
Karta br. 1: Administrativno-teritorijalna i regionalna podjela Peripanonske makroregije

Izvor: Atlas svijeta, Administrativna karta Bosne i Hercegovine, Sejtarija, 1998.; Atlas svijeta, Geografske regije Bosne i Hercegovine, Sejtarija, 1998.

3. Karakteristike demografskog razvoja Peripanonske makroregije 3.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika Na prostoru Peripanonske makroregije (21 856 km2), na 42,7 % dravne teritorije, prema posljednjem popisu stanovnitva ivjelo je 2 432 723 stanovnika, odnosno 55,6 % od ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. U ratnom i poslijeratnom periodu, pod uticajem brojnih i razliitih veoma nepovoljnih faktora, ukupan broj stanovnika se smanjivao, a najizraenije smanjenje se desilo za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu od 1992. do 1995. godine. Analizirajui procjene o ukupnom broju stanovnika po entitetskim podrujima u okviru Peripanonske makroregije moe se zakljuiti da je, od ukupnog broja stanovnika makroregije u 1996. godini, 51,6 %, odnosno 1 104 164 stanovnika ivjelo na prostoru Republike Srpske, a 48,4 %, odnosno 1 037 745 na prostoru Federacije BiH. U
2

Novonastale opine Peripanonske makroregije na podruju Republike Srpske su: Krupa na Uni (dio opine Bosanska Krupa), Otra Luka (dio opine Sanski Most), Ribnik (dio opine Klju), Petrovo (dio opine Graanica), Pelagievo (dio opine Gradaac), Osmaci (dio opine Kalesija), Milii (dio opine Vlasenica), Donji abar (dio opine Oraje), Vukosavlje (dio opine Odak) i Kostajnica (dio opine Bosanska Dubica), a na podruju Federacije BIH su: Usora (dio opine Teanj), Dobretii (dio opine Skender Vakuf), Doboj istok (dio opine Doboj), Doboj jug (dio opine Doboj), Sapna (dio opine Zvornik) , Teoak (dio opine Ugljevik), amac-Domaljevac (dio opine Bosanski amac) i eli (dio opine Lopare).

119

F. Kudumovi, A. Kadui periodu poslije 1996. godine stanovnitvo ovog dijela Republike Srpske biljeilo je stalan porast, a prema podacima za 2003. godinu 52,6 % stanovnika makroregije ivjelo je na podruju ovog dijela manjeg entiteta. Prema procjenama entitetskih zavoda za statistiku, u periodu 1991 - 1996. godine smanjenje ukupnog broja stanovnika Peripanonske makroregije iznosilo je - 290 814 stanovnika, tj. -12 % u odnosu na stanje iz 1991. godine. Prema podacima za 1996. godinu na prostoru Peripanonske makroregije je ivjelo ukupno 2 141 909, a 2000. godine 2 183 974 stanovnika. U 2003. godini zabiljeen je blagi porast apsolutnog broja stanovnika makroregije, ali je on jo uvijek bio znatno manji (-176 288) u odnosu na predratni ukupni broj stanovnika. Smanjenje apsolutnog broja stanovnika Peripanonske makroregije nije znaajno uticalo na njen udio u ukupnom stanovnitvu Bosne i Hercegovine. Naime, udio stanovnitva Peripanonske makroregije u ukupnom u promatranom periodu se poveao sa 55,6 % 1991. na 58,5 % 2003. godine. Razlog je intenzivna emigracija stanovnitva u toku i nakon rata iz drugih podruja Bosne i Hercegovine na prostor Peripanonske makroregije. Najvei broj stanovnika ove makroregije skoncentrisan je u njenom istonom dijelu, odnosno na prostoru Posavsko spreko majeviko - donjodrinske mezoregije, u kojoj je u analiziranom periodu, ivjelo vie od 40 % stanovnika makroregije, dok je u ostale dvije mezoregije ivjelo manje od 60 % stanovnika. (Grafikon br. 2)
Tabela br. 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama u 1991., 1996., 2000. i 2003. godini i njihov udio u ukupnom stanovnitvu Peripanonske makroregije
PERIPANONSKA MAKROREGIJA Unsko-sanska mezoregija Posavskodonjovrbaskadonjobosanska Posavsko-sprekomajevikodonjodrinska UKUPNO Povrina u km2 5 867 8 460 1991. Uk. br. stanovnika 528 881 854 405 % 21,7 35,2 1996 Uk. br. stanovnika 434 799 762 535 % 20,3 35,6 2000 Uk. br. stanovnika 465 707 786 586 % 21,3 36,0 2003 Uk. br. stanovnika 473 943 803 299 % 21,0 35,6

7 529 21 856

1 049 437 2 432 723

43,1 100

944 575 2 141 909

44,1 100

931 681 2 183 974

42,7 100

979 193 2 256 435

43,4 100

Izvori: Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.; Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.; Politika razvoja stanovnitva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.

Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama Peripanonske makroregije je bilo relativno ujednaeno to se moe vidjeti iz podataka sadranih u tabeli 1 i grafikonu 1. Naime, u prvom periodu (1991 - 1996.) sve tri mezoregije biljeile su pad u ukupnom broju stanovnika za vie od 10 %, u periodu 1996-2003. godina Unsko - sanska i Posavsko donjovrbaska - donjobosanska mezoregija zabiljeile su porast ukupnog broja stanovnika od 7,1 %, odnosno 3,2 %, dok je Posavsko - spreko majeviko donjodrinska mezoregija biljeila pad od 1,4 %. U periodu od 2000 - 2003. godine u svim mezoregijama je evidentan porast broja stanovnika, a najznaajniji je bio u istonom dijelu Peripanonske makroregije (5,1 %). 120

Neke karakteristike demografskog razvoja Peripanonske makroregije Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2003. godine

Grafikon br. 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama Peripanonske makroregije (1991., 1996., 2000. i 2003.)

% 50 40 30 20 10 0

Grafikon br. 2: Udio broja stanovnika mezoregija u ukupnom stanovnitvu Peripanonske makroregije (1991., 1996., 2000. i 2003.)

1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 1991 1996 2000 2003

1991

1996

2000

2003

Unsko-sanska mezoregija Posavsko-donjovrbaska- donjobosanska Posavsko-spreko-majeviko-donjodrinska

Unsko-sanska mezoregija Posavsko-donjovrbaska- donjobosanska Posavsko-spreko-majeviko-donjodrinska

3.2. Prirodno kretanje stanovnitva Peripanonski prostor Bosne i Hercegovine u prijeratnom periodu se isticao izrazitom dinamikom prirodnog kretanja stanovnitva to je bio rezultat, u prvom redu, visoke stope prirodnog prirataja, dok je uticaj unutranjih i vanjskih migracija na prirodno kretanje stanovnitva bio zanemarljiv. U poreenju sa komponentama prirodnog kretanja stanovnitva Bosne i Hercegovine u cjelosti u 1991. godini (natalitet 14,6 , mortalitet 7,3 i prirodni prirataj 7,3 ) Peripanonska makroregija biljeila je nadprosjene vrijednosti. Naime, na prostoru ove makroregije 1991. godine evidentirana je via stopa nataliteta (15,3 ) i umjerena stopa mortaliteta (7,3 ) to je rezultiralo umjerenim prirodnim priratajem (8,0 ).3 Nakon 1991. godine, usljed ratnih deavanja i negativnih demografskih procesa dolo je do znaajnog pada stope nataliteta, poveanja stope mortaliteta i kontinuiranog opadanja stope prirodnog prirataja stanovnitva Peripanonske makroregije. Tako je u prvoj poslijeratnoj godini (1996.) evidentiran pad prirodnog prirataja na 3,7 , a taj trend je nastavljen i dalje tako da je u 2003. godini u ovom podruju roeno duplo manje djece (19 380) u odnosu na 1991. godinu. Smrtnost je bila najizraenija u periodu od 1991. do 1996. godine kada je evidentiran porast sa 7,3 na 8,2 , tj. za 1,1 vie u odnosu na stanje iz 1991. godine. Nakon 1996. godine, paralelno sa opadanjem stope nataliteta, kontinuirano je rasla stopa mortaliteta da bi u 2003. broj umrlih bio vei za oko 4 000 u odnosu na stanje iz 1996. godine.4 (Tabela br. 2.)

3 4

Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Pregled po opinama, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.; Politika razvoja stanovnitva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.

121

F. Kudumovi, A. Kadui
Tabela br. 2: Prirodno kretanje stanovnitva Peripanonske makroregije 1991., 1996., 2000. i 2003. godine
Peripanonska makroregija Godina 1991. 1996. 2000. 2003. Natalitet 36 697 24 094 23 098 19 380 15,3 11,9 11,0 8,6 Mortalitet 17 442 13 873 16 900 17 797 7,3 8,2 8,0 7,9 Prirodni prirataj 19 228 10 221 6 198 1 583 8,0 3,7 3,0 0,7

Izvor: Isto kao za tabelu br.1.

Grafikon br. 3: Prirodno kretanje stanovnitva Peripanonske makroregije 1991., 1996., 2000. i 2003.
Grafikon br. 4: Kretanje stopa prirodnog prirataja po mezoregijama Peripanonske makroregije (1991., 1996., 2000. i 2003.)

%
35 30 25 20 15 10 5 0 1991. Natalitet 1996. Mortalitet 2000. Prirodni prirataj 2003.

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

1991

1996

2000

2003

Unsko-sanska Posavsko-donjovrbaska -donjobosanska Posavsko-spreko-majeviko-donjodrinska

Na osnovu prikazanih podataka u tabeli br. 2 i grafikonu br. 3 moemo konstatovati da je prostor Peripanonske makroregije, nakon 1991. godine, preao sa srednje natalitetnog na nisko natalitetni tip (stopa nataliteta ispod 15 ). Analizom komponenata prirodnog kretanja stanovnitva 1991., 1996., 2000 i 2003. godine po mezoregionalnim podrujima utvrdili smo da su se u sve tri mezoregije odvijali negativni procesi u pogledu prirodne dinamike stanovnitva, pri emu se Posavsko spreko majeviko - donjodrinska mezoregija moe izdvojiti kao podruje sa najveim promjenama. Negativnu stopu prirodnog prirataja u 2003. godini, pored Posavsko spreko majeviko donjodrinske mezoregije (-0,5 ), biljeila je i Unsko sanska mezoregija sa -1,1 . (Tabela br. 3) Veliinu promjena najbolje pokazuje broj opina sa negativnim prirodnim priratajem u istonom dijelu Peripanonske makroregije. Naime, 1996. godine na podruju Posavsko spreko majeviko donjodrinske mezoregije evidentirano je 10 opina sa negativnim prirodnim priratajem, a 2003. godine ak 17 opina (od ukupno 32) imalo je negativan prirodni prirataj. Ovo se najveim dijelom odnosi na novonastala opinska podruja ije su se stope prirodnog prirataja kretale od -9,7 (Donji abar) do 3,7 (Sapna).

122

Neke karakteristike demografskog razvoja Peripanonske makroregije Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2003. godine
Tabela br. 3: Prirodno kretanje stanovnitva po mezoregijama Peripanonske makroregije
Unsko-sanska 1991. 1996. 2000. 2003. Posavskodonjovrbaska donjobosanska 1991. 1996. 2000. 2003. Posavskosprekomajevikodonjodrinska 1991. 1996. 2000. 2003. Uk. broj stanovnika 528881 434799 465707 473943 Uk. broj stanovnika 854405 762535 786586 803299 Uk. broj stanovnika 1049437 944575 931681 979193 Natalitet 8433 5896 5058 4164 Natalitet 12188 8873 8567 6704 Natalitet 16076 9325 9473 8512 15,9 13,3 11,9 9,0 14,7 13,1 11,4 8,9 15,4 9,2 9,6 7,4 Mortalitet 4153 3193 3659 3735 Mortalitet 6579 5425 6653 6510 Mortalitet 6710 5255 6588 7552 8 10,5 8,6 10,1 7,6 7,7 8,0 7,6 6,3 6,4 7,4 7,9 Prirodni prirataj 4280 2703 1399 449 Prirodni prirataj 5582 3448 1914 239,9 Prirodni prirataj 9366 4070 2885 960 7,9 2,8 3,3 -1,1 7,2 5,4 3,5 1,3 9,1 2,5 2,2 -0,5

Izvor: Isto kao za tabelu br. 2.

Najvei prirodni prirataj u 2003. godini zabiljeen je u opinama ivinice (8,1 ) i Kalesija (6,2 ). U okviru Posavsko donjovrbasko - donjobosanske mezoregije od ukupno 20 opina polovina je u 2003. godini imala negativan prirodni prirataj koji se kretao se od -0,3 u Banja Luci do -2,5 u opinama Dobretii i Gradika. Najvei prirodni prirataj imale su opine Doboj Jug (8,4 ), Doboj Istok (6,3 ), Usora (5,4 ) i Teanj (4,7 ). U isto vrijeme na podruju Unsko - sanske mezoregije evidentirano je 7 opina (od ukupno 13) sa negativnim prirodnim priratajem, pri emu se izdvaja novonastala opina Krupa na Uni sa -17,5 . Opina Buim je u 2003. godini zabiljeila najvei prirodni prirataj koji je iznosio 10,0 . 3.3. Razmjetaj stanovnitva i gustina naseljenosti Gustina naseljenosti i razmjetaj stanovnitva Peripanonske makroregije odlikuje se odreenim specifinostima u odnosu na ostale regije Bosne i Hercegovine. Naime, Peripanonska makroregija je najgue i najravnomjernije naseljena oblast Bosne i Hercegovine sa prosjenom gustinom naseljenosti od 111,3 st./km2 u 1991. godini. Smanjenjem ukupnog broja stanovnika nakon 1991. godine smanjivala se i gustina naseljenosti (sa 111,3 u 1991. na 98,0 st./km2 u 1996. godini), ali je u 2003. godini skoro dostigla prijeratno stanje i iznosila je ponovo iznad 100 st./km2. Stanovnitvo Peripanonske makroregije je dosta ravnomjerno rasporeeno po pojedinim mezoregijama, to potvruju podaci u tabeli 4 i grafikonu 5. Naime, sve tri mezoregije u 1991. godini su imale gustu naseljenost, odnosno naseljenost veu od bosanskohercegovakog prosjeka (85,5 st./km2). Najveu gustinu naseljenosti imala je Posavsko spreko majeviko - donjodrinska mezoregija sa 139,4 st./km2, a najmanju Unsko-sanska sa 90,1 st./km2.

123

F. Kudumovi, A. Kadui
Tabela br. 4: Kretanje gustine naseljenosti po mezoregijamaPeripanonske makroregije 1991., 1996., 2000 i 2003. godine
PERIPANONSKA MAKROREGIJA Unsko-sanska mezoregija Posavskodonjovrbaskadonjobosanska Posavsko-sprekomajevikodonjodrinska UKUPNO km2 1991. Uk. br.st. 5867 8460 7529 21856 528881 854405 1049437 2432723 st/km2 90,1 100,1 139,4 111,3 1996. Uk. br. st. 434799 762535 944575 2141909 st/km2 74,1 90,1 125,5 98,0 2000. Uk. br. st. 465707 786586 931681 2183974 st/km2 79,4 93,0 123,7 99,9 2003. Uk. br. st. 473943 803299 979193 2256435 st/km2 80,8 95,0 130,1 103,2

Izvori: isto kao za tabelu br. 3.

Grafikon br. 5: Kretanje gustine naseljenosti po mezoregijama Peripanonske makroregije (1991., 1996., 2000. i 2003.) 2003 2000 1996 1991 0 100 150 st./km2 Posavsko-spreko-majeviko-donjodrinska Posavsko-donjovrbaska- donjobosanska Unsko-sanska mezoregija 50 200

Promjene u gustini naseljenosti koje su se desile u ratnom i poslijeratnom periodu po mezoregijama Peripanonske makroregije su bile dosta sline (pad u periodu 1991 1996., a zatim kontinuiran i umjeren porast gustine naseljenosti nakon 1996. godine). Najznaajnije smanjenje gustine naseljenosti imala je Unsko - sanska mezoregija u periodu od 1991. do 1996. godine, sa 104,2 na 74,1 st./km2, dok su u druge dvije mezoregije te promjene bile neto slabijeg intenziteta. Godine 2003. najgua naseljenost je bila u Posavsko spreko majeviko - donjodrinskoj mezoregiji (130,1 st/km2), a najslabija u Unsko - sanskoj (80,8 st/km2). Opine Peripanonske makroregije koje se istiu po izrazitoj gustini naseljenosti su Prijedor, Cazin, Velika Kladua, Buim, Banja Luka, Doboj, Teanj, Brod, Laktai, epe, Tuzla, Bijeljina, Zvornik, Graanica, Lukavac, Gradaac, Kalesija, ivinice, Banovii, Srebrenik, Oraje i Odak. Ove opine imaju naseljenost preko 100 st./km2. Nasuprot njima su opine sa vrlo slabom naseljenou i to su uglavnom one koje su nastale diobom prijeratnih opina kao to su: Otra Luka (16,3), Ribnik (18,6), Krupa na Uni (20,8), Pelagievo (33,9) i dr.

124

Neke karakteristike demografskog razvoja Peripanonske makroregije Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2003. godine Zakljuak Zadatak ovog istraivanja bio je, prije svega, da se ukae na sloenost problema demografskog razvoja Bosne i Hercegovine u periodu nakon 1991. godine na primjeru njene najvee regionalno-geografske cjeline, Peripanonske makroregije. Stanovnitvo, kao osnovni i najvaniji segment drave, bilo je izloeno najjaim promjenama i destrukciji o emu najbolje govore statistiki podaci-procjene za period nakon 1991. godine. Peripanonska makroregija je, u periodu od 1991. do 2003. godine, izgubila veliki broj stanovnika koji se procjenjuje na oko 176 288 stanovnika, odnosno za 7,2 % manje u odnosu na predratno stanje. Ovako drastino smanjenje rezultat je agresije i rata u Bosni i Hercegovini, ali i intenzivnih postratnih negativnih demografskih trendova, posebno prirodnog kretanja stanovnitva i migracija. Konstantno opadanje stopa nataliteta i rast stopa mortaliteta rezultirali su negativnom stopom prirodnog prirataja i starenjem stanovnitva. Ipak, Peripanonska makroregija je najgue i najravnomjernije naseljen prostor Bosne i Hercegovine sa vie od 100 st/km2. Ono to predstavlja problem razvoja i na emu je potrebno intenzivno raditi je povratak izbjeglih i raseljenih na prijeratna mjesta boravka kako bi se, barem djelimino, ublaio proces etnike homogenizacije entiteta. Takoe, regionalne razvojne agencije su mehanizmi koji trebaju raditi na jaanju lokalne samouprave, posebno perifernih nerazvijenih i novonastalih opina, radi harmonizacije ovog prostora kako na demografskom tako i na ekonomskom planu. Conclusion The aim of this research was, before all, to point at complexity of problem of demographical development of Bosnia and Herzegovina in the period after 1991 on the example of its biggest regional-geographic region, which is Peripanonic macro region. Its population, as the most important sate segment, was exposed to the most intensive changes and destructions and the best prove for those are statistical datas-evaluations for period after 1991. In the period from 1991 to 2003 Peripanonic macro region lost a large number of inhabitants which is evaluated at around 173,288 that are for 7.2 % less in the comparison to pre-war condition. This drastic decrease is a result of aggression and war in Bosnia and Herzegovina, but also it is a result of intensive post-war negative demographical trends, especially natural growth rates and migrations. Constant reduction of natural growth and increases of death rates resulted with negative natural growth rates and the population is growing old. However, Peripanonic macro region is the most intensive and most even populated area of Bosnia and Herzegovina with more than 100 inhabitants per square kilometre. The problem is and the problem on which is necessary to work intensively is returning of displaced and refugees to pre-war place of living so that we could, at least partially, mitigate process of ethnical homogenisation of entities. Moreover, regional developmental agencies are mechanisms which should work on reinforcement of local government, especially peripheral undeveloped and new-created municipalities because of harmonisation of this area on demographical and economic planning.

125

F. Kudumovi, A. Kadui Literatura 1. Friganovi, M.; Demogeografija-Stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb, 1990. 2. Ibrelji, I., Kulenovi, S.; Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi (sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu), Centar za ekonomsko odrivi i regionalni razvoj Tuzla, Tuzla, 2005. 3. Kulenovi, S., Ibrelji, I.; Some aspects of Balkan economic and demographic changes in the nineties and demographic trends in the first decades of the third millenium, Changes in the 1990 s and the Demographic Future of the Balkans, Confrence internationale, Sarajevo, 2000. 4. Kudumovi, F.; Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta u Tuzli, Sv. Geografija, Godina III, Br. 3, Tuzla, 2006. 5. Markoti, A.; Osnovna obiljeja demografskog razvitka u Bosni i Hercegovini u periodu nakon drugog svjetskog rata, Geografski pregled, Sveska 26-27, Sarajevo, 1984. 6. Smlati, S.; Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Republiku Bosnu i Hercegovinu, JLZ, Zagreb,1982. 7. Geografski atlas Bosne i Hercegovine, J.P. Geodetski zavod BiH, Sarajevo, 1998. 8. Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Pregled po opinama, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. 9. Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. 10. Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. 11. Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005. 12. Politika razvoja stanovnitva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.

126

Zbornik radova PMF 4 i 5, 127 136 (2007-2008)

Originalni nauni rad

PROMJENE U DEMOGRAFSKOM RAZVOJU PLANINSKO-KOTLINSKE MAKROREGIJE BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 1991-2003. GODINE CHANGES IN DEMOGRAPHICAL DEVELOPMENT OF MOUNTAINWALLEY MACROREGION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN PERIOD 1991-2003. YEAR Mr. sc. Fadila Kudumovi, v. ass., Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt U radu su analizirane promjene u demografskom razvoju prostora bosanskohercegovake Planinsko-kotlinske makroregije nastale u posljednjem desetljeu XX i na poetku XXI vijeka. U ovom periodu najsnanije promjene u stanovnitvu Bosne i Hercegovine pa i navedene regije desile su se u periodu rata (1992-1995.) kada je znaajno smanjen ukupan broj stanovnika i gustina naseljenosti. Demografska destrukcija planinsko-kotlinskog prostora je, u najveoj mjeri, posljedica nepovoljnog prirodnog kretanja stanovnitva koje se oituje kroz pad stope nataliteta i poveanje stope mortaliteta to je rezultiralo jako niskim vrijednostima prirodnog prirataja. Pored navedenog, jedna od osnovnih demografskih karakteristika ovog prostora je izrazita neravnomjernost u demografskom razvoju mezoregionalnih podruja, ali i jaka polarizacija stanovnitva, posebno u velikim urbanim centrima: Sarajevu i Zenici. Kljune rijei: Planinsko-kotlinska makroregija, regionalni razvoj, neravnomjeran demografski razvoj, Bosna i Hercegovina. Abstract In this paper are analyzed changes in demographical development in Mountainvalley macro region of Bosnia and Herzegovina which appeared in the last 10 years of 20th century and in the beginning of 21st century. The most intensive changes in population of Bosnia and Herzegovina and quoted region happened during the period of war (1992-1995) when total inhabitants number and population density were significantly reduced. Demographical destruction of mountain-valley area is, in the greatest, connected with unfavorable natural growth of population which is seen trough decreases of birthrate and increases of death-rate. This resulted with very low values of natural population growth rate. Besides quoted, one of the basic demographical characteristic of this area is expressive asymmetry in demographical development of mezzo-regional areas but strong polarization of population, especially in the bigger urban centers: Sarajevo and Zenica, which is the whole area of Sarajevo-zenica valley. Key words: Mountain-valley macro region, regional development, unbalanced demographical development, Bosnia and Herzegovina.

F. Kudumovi 1. Uvod Planinsko-kotlinska makroregija zahvata sredinji planinsko-kotlinski dio Bosne i Hercegovine i ima povrinu od 12 882 km2 to ini 25,2 % dravne teritorije. Nalazi se na drugom mjestu po povrini i po broju stanovnika (iza Peripanonske makroregije). Smjetena je izmeu Peripanonske oblasti na sjeveru i podruja Bosanskohercegovakog visokog kra na jugu. Granicu prema sjeveru ine planinski vijenci Dimitor Manjaa emernica Vlai Konjuh - Javor, a od Bosanskohercegovakog visokog kra razdvajaju je planinski masivi Lisina Vitorog Radua Bitovnja Bjelanica Treskavica - Zelengora. Sredinji planinski prostor Bosne i Hercegovine oduvijek je predstavljao vanu raskrsnicu magistralnih putnih pravaca i tranzitno podruje izmeu prostora peripanonske Bosne i jadranskog primorja. Zastoj u demografskom razvoju sredinjeg dijela Bosne i Hercegovine nakon 1991. godine uslovljen je specifinim tokom politikog, ekonomskog i socijalnog razvoja zemlje u cjelosti. U Bosni i Hercegovini je, u periodu 1991-2003. g., evidentiran pad ukupnog broja stanovnika za ak 523 110 osoba, odnosno za 11,9 % manje stanovnika u 2003. u odnosu na stanje iz 1991. godine. U navedenom ukupnom smanjenju Planinsko-kotlinska makroregija je imala udio od 51,2 %, tj. smanjenje ukupnog broja stanovnika ove regije je iznosilo 255 098 stanovnika. Paralelno sa padom ukupnog broja stanovnika opadala je i prosjena gustina naseljenosti regije pa je u 2003. godini iznosila 86,9 st./km2. Nepovoljnost prirodnog kretanja stanovnitva oituje se kroz pad stope nataliteta i poveanje stope mortaliteta to je rezultiralo niskim vrijednostima prirodnog prirataja (0,5 u 2003. godini), a na podruju istonog dijela makroregije (Gornjodrinska mezoregija) u 2003. godini stopa prirodnog prirataja bila je negativna i iznosila je -2,7 . 2. Regionalna i administrativno-teritorijalna podjela Planinsko-kotlinske makroregije Posmatrano regionalno - geografski Planinsko - kotlinsku makroregiju ine tri mezoregionalne cjeline 1 i to: 1. Gornjovrbasko - plivska mezoregija, smjetena u zapadnom dijelu Planinsko kotlinske makroregije, a zahvata podruje gornjih tokova rijeka Vrbasa i Plive. Ima povrinu od 2 655 km2 (20,6 % makroregionalnog teritorija) to je ini najmanjom mezoregijom ovog podruja. 2. Gornjobosansko - lavanska mezoregija, ima sredinji poloaj u okviru makroregije, a obuhvata iroko podruje Sarajevsko zenike kotline smjetene u dolini gornjeg toka rijeke Bosne i lavanske kotline u dolini rijeke Lave. Predstavlja prostorno najveu mezoregiju sa povrinom od 5 821 km2 (45,2 % povrine Planinsko kotlinske makroregije). 3. Gornjodrinska mezoregija, smjetena je na istoku makroregije, a obuhvata podruje gornjeg toka rijeke Drine i njenih pritoka Sutjeske, ehotine, Prae, Lima, Rzava i drugih manjih tokova. Ima povrinu od 4 408 km2 to ini 34,2 % u ukupnoj teritoriji makroregije. (Karta br. 1)

Nurkovi S., Miri R., Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi br. 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005., str. 82-85.

128

Promjene u demografskom razvoju Planinsko-kotlinske makroregije Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2003. godine Prema komunalnoj strukturi Bosne i Hercegovine iz 1991. godine Planinsko kotlinska makroregija bila je podijeljena na 37 opinskih podruja rasporeenih na povrini od 12 884 km2. Prostorno najvea opina ove regije 1991. godine bila je Foa sa 1 121 km2, a najmanja je bila opina Sarajevo - Centar sa 33 km2 povrine. Meuentitetskom linijom razdvajanja prostor Planinsko - kotlinske makroregije je podijeljen izmeu dva entiteta pri emu vei dio pripada Federaciji Bosne i Hercegovine 6 970 km2 (54,1 %), a manji Republici Srpskoj 5 914 km2 (45,9 %). Ovakva podjela je uzrokovala destrukciju prijeratnog komunalnog sistema regije koja se ogleda u uspostavi novih opinskih podruja bez utemeljenja kako u teritorijalnom, tako i u demografskom i funkcionalnom smislu. U 2003. godini na podruju Planinsko kotlinske makroregije evidentirane su 44 opine, odnosno formirano je sedam novih opina. 2 Iz karte br. 1 moe se vidjeti da je najsnanija destrukcija meuentitetskom linijom razgranienja izvrena na podruju grada Sarajeva pri emu je dolo do potpunog destruiranja urbane zone, te su na taj nain, od prijeratnih osam sarajevskih opina, nastale jo etiri nove.
Karta 1: Regionalna i administrativno-teritorijalna podjela Planinsko-kotlinske makroregije

Izvor: Atlas svijeta, Administrativna karta Bosne i Hercegovine, Sejtarija, 1998.; Atlas svijeta, Geografske regije Bosne i Hercegovine, Sejtarija, 1998.

3. Karakteristike demografskog razvoja Planinsko - kotlinske makroregije 3.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika Koncentrisanje stanovnitva na prostoru Planinsko - kotlinske makroregije vezano je iskljuivo za dolinsko - kotlinske predjele koji, u prirodno - geografskom pogledu,
2

Novonastale opine Planinsko - kotlinske makroregije u Republici Srpskoj su: Jezero (dio opine Jajce), Ilida (dio opine Ilida), Novo Sarajevo (dio opine Novo Sarajevo), Stari Grad (dio opine Stari Grad), Pale (dio opine Pale), Ustipraa (dio opine Gorade), a u Federaciji BiH: Foa - Ustikolina (dio opine Foa). opine Pale), Ustipraa (dio opine Gorade), a u Federaciji BiH: Foa - Ustikolina (dio opine Foa).

129

F. Kudumovi pruaju najpogodnije uslove za naseljavanje. U drutveno - geografskom smislu na ubrzano naseljavanje ovog prostora, u periodu nakon Drugog svjetskog rata, uticalo je nekoliko procesa, a najznaajniji su urbanizacija i ubrzana industrijalizacija Planinsko kotlinske makroregije. Izgradnja najznaajnijih saobraajnica u dolinama velikih bosanskohercegovakih rijeka, koncentrisanje privrednih djelatnosti i industrijskih kapaciteta uticalo je na slijevanje stanovnitva iz udaljenijih planinskih seoskih naselja prema dolinama, krupnim privrednim objektima i gradovima posebno. 3 Ovdje se prije svega misli na prostor Sarajevsko - zenike kotline 4 koja se po industrijskom razvoju izdvajala kako u Bosni i Hercegovini tako i u bivoj Jugoslaviji. Navedena kotlina, zajedno sa lavanskom dolinom, bila je sredite razvoja crne metalurgije (Zenica, Vare i Ilija) kao i vie grana preraivake industrije (metalne, drvne, prehrambene, tekstilne i dr.) u Sarajevu i drugim manjim centrima. 5 Prema popisu stanovnitva 1991. godine 6 na prostoru Planinsko kotlinske makroregije ivjelo je 1 374 157 stanovnika, odnosno 31,4 % ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine bilo je koncentrisano na 25,2 % dravnog teritorija. 7 Prema procjenama za 1996. godinu ukupan broj stanovnika Planinsko - kotlinske makroregije smanjio se za 22,8 % (-313 690), da bi u u periodu od 1996. do 2000. godine dolo do neznatnog porasta od tek 0,8 %. U periodu od 2000. do 2003. godine zabiljeen je znaajniji porast ukupnog broja stanovnika (4,7 %). 8 Analizom podataka o ueu broja stanovnika entitetskih podruja u ukupnom stanovnitvu Planinsko kotlinske makroregije moe se zakljuiti da je, kroz cijeli posmatrani period, najvei broj stanovnika ove regije ivio na podruju Federacije BiH. U 1996. godini na podruju Federacije ivjelo je ak 84 % stanovnitva regije, 2000. godine 82,8 % i 2003. godine 83 %. U mezoregionalnom pogledu najvei udio u ukupnom stanovnitvu Planinsko kotlinske makroregije imala je Gornjobosansko - lavanska mezoregija, to je i oekivano s obzirom na injenicu da su na ovom prostoru smjeteni znaajni administrativni, industrijski i urbani centri Bosne i Hercegovine kao to su Sarajevo, Zenica, Travnik, te drugi manji gradski centri. (Tabela br. 1, grafikon br.1)

Bjeloviti, M.; Promjene u prostornom rasporedu stanovnitva Srednjebosanske regije, Geografski pregled XIV- XV, Sarajevo, 1973., str. 25. 4 Sarajevsko - zenika kotlina ima povrinu od 990 km2, duinu oko 80 km i irinu 20 - 25 km. Zauzima sredinji dio Bosne i Hercegovine, a sastoji se od Sarajevskog, Visokog, Kakanjskog i Zenikog polja. (Opirnije vidjeti u: ehaji, J.; Sarajevo - drutvenogeografski pregled, Geografski pregled 26-27, Sarajevo, 1982/1983., str. 209.) 5 Smlati, S.; Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Republiku Bosnu i Hercegovinu, JLZ, Zagreb, 1982, str. 69. 6 Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. 7 Ibid 8 Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.

130

Promjene u demografskom razvoju Planinsko-kotlinske makroregije Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2003. godine
Tabela br. 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama 1991., 1996., 2000. i 2003. godine i njihov udio u ukupnom stanovnitvu Planinsko - kotlinske makroregije
PLANINSKOKOTLINSKA MAKROREGIJA Gornjovrbaskoplivska mezoregija Gornjobosanskolavanska mezoregija Gornjodrinska mezoregija UKUPNO Povrina % 20,6 45,2 34,2 100 1991. Uk. br. stanovnika 184 595 1 026 541 163 021 1 374 157 % 13,4 74,7 11,9 100 1996 Uk. br. stanovnika 951 80 822 669 142 618 1 060 467 % 9,0 77,6 13,4 100 2000 Uk. br. stanovnika 117 556 820 527 130 516 1 068 599 % 11,0 76,8 12,2 100 2003 Uk. br. stanovnika 126 218 859 202 133 639 1 119 059 % 11,3 76,8 11,9 100

2 655 5 821 4 408 12 884

Izvori: Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.; Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.; Politika razvoja stanovnitva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.

Grafikon br. 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama Planinsko-kotlinske makroregije (1991., 1996., 2000 i 2003.) 1500000 1000000 500000 0 1991 1996 2000 2003
Gornjovrbasko-plivska mezoregija Gornjobosansko-lavanska mezoregija Gornjodrinska mezoregija

Grafikon br. 2: Udio broja stanovnika mezoregija u ukupnom stanovnitvu Planinsko-kotlinske makroregije (1991., 1996., 2000 i 2003.)

% 100 80 60 40 20 0 1991 1996 2000 2003 Gornjovrbasko-plivska mezoregija Gornjobosansko-lavanska mezoregija Gornjodrinska mezoregija

Godine 1991. na prostoru Gornjobosansko - lavanske mezoregije ivjelo je vie od milion ljudi, odnosno oko 75 % ukupnog stanovnitva Planinsko - kotlinske makroregije. To istovremeno znai da je na ovom prostoru ivjelo 23,5 % ukupnog bosanskohercegovakog stanovnitva. U ostale dvije mezoregije, Gornjovrbasko plivskoj i Gornjodrinskoj, na oko 55 % povrine, ivjelo je tek oko 25 % stanovnika makroregije. Ovi podaci upuuju na to da je jako izraena neravnomjernost u ukupnom broju stanovnika po mezoregijama Planinsko - kotlinske makroregije bila prisutna i u prijeratnom periodu. U periodu nakon 1991. godine demografski odnosi u okviru makroregije se nisu znaajno izmijenili. Naime, i u poslijeratnom periodu veina stanovnitva (oko 77 %) ivila je u Gornjobosansko - lavanskoj mezoregiji. Budui da je privredni i ekonomski razvitak makroregije poticao, uglavnom, sa sarajevskog i zenikog podruja i najvei broj seoskog stanovnitva pod uticajem jake industrijalizacije preselio se upravo na podruja navedenih opina. Na podruju osam sarajevskih opina u 1991. godini ivilo je ak 38,4 % stanovnitva makroregije, odnosno 12 % stanovnitva Bosne i Hercegovine. Kada se ovom podruju doda i podruje opine Zenica onda se moe vidjeti da je skoro polovina (48,9 %) stanovnitva Planinsko - kotlinskog prostora ivilo na 2 600 km2, odnosno na 20,2 % makroregionalnog prostora. 131

F. Kudumovi 3.2. Prirodno kretanje stanovnitva Prirodno kretanje stanovnitva Planinsko - kotlinskog podruja Bosne i Hercegovine u 1991., 1996., 2000. i 2003. godini karakteristino je po naglom padu nataliteta i poveanom mortalitetu to je rezultiralo sa jako niskim prirodnim priratajem koji je 2003. godine u ovoj makroregiji iznosio 0,9 .
Tabela br. 2: Prirodno kretanje stanovnitva Planinsko - kotlinske makroregije 1991., 1996. 2000. i 2003. godine
Planinsko kotlinska makroregija Godina 1991. 1996. 2000. 2003. Uk. broj stanovnika 1 374 157 1 060 467 1 068 599 1 119 059 Natalitet 20 945 14 265 11 871 10 677 14,9 13,5 11,1 9,5 Mortalitet 9 642 7 005 9 504 9 612 7,6 6,6 8,9 8,6 Prirodni prirataj 11 379 7 260 2 367 1 065 7,2 6,9 2,2 0,9

Izvori: Isto kao za tabelu br. 1.

Grafikon br. 3: Prirodno kretanje stanovnitva Planinskokotlinske makroregije (1991., 1996., 2000. i 2003.) 35 30 25 20 15 10 5 0 1991. 1996. Natalitet Mortalitet 2000. Prirodni prirataj 2003.

Naime, opta stopa nataliteta na ovom prostoru u 1991. godini iznosila je 14,9 , a prema procjenama Zavoda za statistiku Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske u 1996. godini smanjila se na 13,5 . Prema podacima istih izvora u 2000. i 2003. godini nastavljene su negativne tendencije u reprodukciji stanovnitva ove makroregije. Tako je za period od tri godine (2000 - 2003.) stopa nataliteta opala ak za 1,6 to je vie u odnosu na pad u toku ratnog perioda (1,4 ). Podaci o stopi mortaliteta, za period od 1991. do 2003. godine, ukazuju na izraen trend rasta smrtnosti stanovnitva. Usljed takvog trenda, stopa smrtnosti stanovnitva od 1996. do 2000. godine poveala se za 2,3 , a nakon 2000. godine stope smrtnosti se neznatno smanjuju. Stope nataliteta po mezoregijama Planinsko - kotlinske makroregije u prvoj poslijeratnoj godini kretale su se u razmaku od 6,5 (Gornjodrinska mezoregija) do 17,9 (Gornjovrbasko - plivska mezoregija). U periodu od 1996. do 2003. godine jedino je Gornjodrinska mezoregija zabiljeila blagi porast stope nataliteta od 0,7 i to u periodu od 1996. do 2000. godine, nakon ega je nastupilo konstantno opadanje zbog ega je u 2003. godini ova mezoregija imala najniu stopu nataliteta (5,7 ). (Vidjeti tabelu br. 3) 132

Promjene u demografskom razvoju Planinsko-kotlinske makroregije Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2003. godine
Tabela br. 3: Prirodno kretanje stanovnitva po mezoregijama Planinsko-kotlinske makroregije
Gornjovrbaskoplivska mezoregija 1991. 1996. 2000. 2003. Gornjobosanskolavanska mezoregija 1991. 1996. 2000. 2003. Gornjodrinska mezoregija 1991. 1996. 2000. 2003. Uk. broj stanovnika 184595 95180 117556 126218 Uk. broj stanovnika 1 026761 840622 844842 859202 Uk. broj stanovnika 163021 142618 130516 133639 Natalitet 2984 1701 1438 1388 Natalitet 15895 11643 9497 8525 Natalitet 2066 921 936 764 16,0 17,9 12,2 11,0 15,5 13,9 11,2 9,9 13,1 6,5 7,2 5,7 Mortalitet 1266 694 950 1029 Mortalitet 6974 5589 7480 7465 Mortalitet 1402 722 1074 1118 7,1 7,3 8,1 8,2 7,1 6,6 8,9 8,7 8,7 5,1 8,2 8,4 Prirodni prirataj 1718 1007 488 379 Prirodni prirataj 8921 6054 2017 1060 Prirodni prirataj 740 199 -138 -354 8,9 10,6 4,1 2,8 8,4 7,3 2,3 1,2 4,4 1,4 -1,0 -2,7

Izvor: Isto kao za tabelu br. 2. Ukupno pet opina Gornjodrinske mezoregije u 1996. godini imalo je negativan prirodni prirataj (Rudo, Han Pijesak, Sokolac, Viegrad i ajnie), a u 2000. i 2003. godini negativan prirodni prirataj zabiljeen je u svim opinama te mezoregije i kretao se od -5,5 (Gorade - Ustipraa) do -1,3 (Gorade). Najvie stope prirodnog prirataja biljeila je Gornjovrbasko - plivska mezoregija (10,6 u 1996., 4,1 u 2000. i 2,8 u 2003. godini). Gornjobosansko - lavanska mezoregija je, s obzirom na najvei broj stanovnika, imala i najvei ukupan broj roenih u poslijeratnom periodu. Kada je rije o stopama smrtnosti po mezoregionalnim podrujima, one su se u 1996. godini kretale u razmaku od 5,1 (Gornjodrinska mezoregija) do 7,3 (Gornjovrbasko - plivska mezoregija). Najvia zabiljeena stopa smrtnosti u posmatranim godinama vezana je za Gornjobosansko - lavansku mezoregiju (8,9 ), u kojoj je 2000. godine umrlo ukupno 7 480 stanovnika. (Vidjeti tabelu br. 3) 3.3. Razmjetaj stanovnitva i gustina naseljenosti Kao to je prisutna velika razlika u prirodnom kretanju stanovnitva po pojedinim dijelovima Planinsko kotlinske makroregije tako je i kada se posmatra razmjetaj stanovnitva i gustina njegove naseljenosti na ovom prostoru. Prosjena gustina naseljenosti na prostoru Planinsko - kotlinske makroregije u 1991. godini iznosila je 106,7 st/km2, to je ovu regiju svrstavalo u gusto naseljene prostore. Sa opadanjem ukupnog broja stanovnika, nakon 1992. godine, opadala je i gustina naseljenosti tako da je, prema procjenama, u 2003. godini gustina naseljenosti iznosila 86,9 st/km2. Najgue je naseljena Gornjobosansko - lavanska mezoregija sa gustinom naseljenosti od 176,4 st/km2 u 1991. i 147,6 st/km2 u 2003. godini. Ova mezoregija je najnaseljenija regionalna cjelina Bosne i Hercegovine sa ak dvostruko veom gustinom naseljenosti od prosjene gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine (85,5 st/km2 u 1991., odnosno 75,3 st/km2 u 2003.godini). (Vidjeti tabelu br. 4)

133

F. Kudumovi
Tabela br. 4: Kretanje gustine naseljenosti po mezoregijama Planinsko-kotlinske makroregije 1991., 1996., 2000. i 2003. godine
PLANINSKOKOTLINSKA MAKROREGIJA Gornjovrbaskoplivska mezoregija Gornjobosanskolavanska mezoregija Gornjodrinska mezoregija UKUPNO Povrina u km2 2655 5821 4408 12884 1991. Uk. br. stanovnika 184595 1026541 163021 1374157 st/km 75,1 176,4 37,0 106,7 1996 Uk. br. stanovnika 95180 822669 142618 1060467 st/km 35,8 141,3 32,4 82,3 2000 Uk. br. stanovnika 117556 820527 130516 1068599 st/km 44,3 141,0 29,6 82,9 2003 Uk. br. stanovnika 126218 859202 133639 1119059 st/km 47,5 147,6 30,3 86,9

Izvor: Isto kao za tabelu br. 3.

Gustina naseljenosti mezoregija Planinsko - kotlinske makroregije je vrlo neujednaena. Dinamika kretanja gustine naseljenosti u sve tri mezoregije ogleda se u smanjenju u 1996. godini i laganom i neujednaenom rastu gustine naseljenosti u 2000. i 2003. godini. Najmanja gustina naseljenosti je zabiljeena u 1996. godini kada se u pojedinim podrujima ove makroregije dvostruko smanjila kao na primjer u Gornjovrbasko-plivskoj mezoregiji. Promatranjem po opinama uoava se jo vea nesrazmjera u pogledu naseljenosti. Tako npr. vrlo slabo naseljene opine u 2003. godini bile su: Trnovo (2,5 st/km2), Foa-Ustikolina (13,6 st/km2), Han Pijesak (14,3 st/km2) i ajnie (19,2 st/km2), a nasuprot njima su vrlo gusto naseljene opine: Sarajevo, Zenica, Breza, Visoko, Vitez, Gorade, Bugojno i dr. Zakljuak Demografski razvoj bosanskohercegovake Planinsko kotlinske makroregije, u posljednjih deset godina prolog i na poetku ovog stoljea, je stagnirao i imao negativan trend u odnosu na prethodni period. Apsolutni broj stanovnika ove regije Bosne i Hercegovine u analiziranom vremenu se smanjio za ak 18,6 %, odnosno za 255 098 stanovnika. Najvee smanjenje ukupnog broja stanovnika u okviru ove makroregije, a i cijele drave evidentiran je u Gornjovrbasko plivskoj mezoregiji za ak 31, 6 %, tj. za 58 377 prijeratnih stanovnika ove mezoregije. Smanjenje ukupnog broja stanovnika najoitije se reflektovalo na gustinu naseljenosti koja je na podruju makroregije u 1991. godini iznosila 106,7 st./km2, a 86,9 st./km2 u 2003. godini. Osim navedenog ovdje je prisutan i izrazit disparitet u naseljenosti po mezoregijama to potvruje injenica da je Gornjobosansko lavanska mezoregija imala neuporedivo veu gustinu naseljenosti u odnosu na druge dvije mezoregije planinsko kotlinskog podruja (176, 4 u 1991. i 147,6 st./km2 u 2003.), ali i drugih dijelova zemlje. Trend prirodnog kretanja stanovnitva je bio izrazito nepovoljan, a ogleda se u niskoj stopi prirodnog prirataja (0,5 ) koja e, sudei prema dostupnim podacima, i dalje opadati.

Conclusion Demographical development of Bosnia and Herzegovinas Mountain-valley macro region in the last ten years of the last century and at the beginning of this century stagnated and had negative trend in comparison to previous period. Absolute number of inhabitants of this region of Bosnia and Herzegovina decreased for 18.6 % or 255,098 134

Promjene u demografskom razvoju Planinsko-kotlinske makroregije Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2003. godine inhabitants in analyzed period. The biggest decrease in total number of inhabitants in this macro region and the whole Bosnia and Herzegovina is in Upper Vrbas-Pliva mezzo region for 31.6 %, which are 58,377 pre-war inhabitants of this mezzo region. Reduction of total number of inhabitants reflected on population density which in the area of this macro region was 106.7 inhabitants per square kilometer in 1991 to 86.9 inhabitants per square kilometer in 2003. Except mentioned here is present expressive disparity in population density through mezzo regions which can be conformed with fact that Upper Bosnian-Lavas mezzo region had incomparable bigger population density in comparision to other two regions of mountain-valley area (176.4 in 1991 and 147.6 inhabitants per square kilometer in 2003) but other parts of country too. Trend of natural population growth was highly unfavorable and it is reflecting at low natural population growth rate (0.5 %) which will continue to decrease. Literatura 1. 2. 3. Breznik, D.; Demografija, Analiza, metodi i modeli, Drugo izdanje, Nauna knjiga, Beograd, 1980. Friganovi, M.; Demogeografija-Stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb, 1990. Ibrelji, I., Kulenovi, S.; Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi (sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu), Centar za ekonomsko odrivi i regionalni razvoj Tuzla, Tuzla, 2005. Bjeloviti, M.; Promjene u prostornom rasporedu stanovnitva Srednjebosanske regije, Geografski pregled XIV- XV, Sarajevo, 1973. ehaji, J.; Sarajevo - drutvenogeografski pregled, Geografski pregled 26-27, Sarajevo, 1982/1983. Ibrelji, I.: Regionalizacija i regionalni razvoj ekonomski procesi i tendencije u svijetu, Ekonomski fakultet Tuzla, Tuzla, 1994. Kulenovi, S., Ibrelji, I.; Some aspects of Balkan economic and demographic changes in the nineties and demographic trends in the first decades of the third millenium, Changes in the 1990 s and the Demographic Future of the Balkans, Confrence internationale, Sarajevo, 2000. Nurkovi S., Miri R.; Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi br. 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005. Kudumovi, F.; Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta u Tuzli, Sv. Geografija, Godina III, Br. 3, Tuzla, 2006.

4. 5. 6. 7.

8. 9.

10. Markoti, A.; Osnovna obiljeja demografskog razvitka u Bosni i Hercegovini u periodu nakon drugog svjetskog rata, Geografski pregled, Sveska 26-27, Sarajevo, 1984. 11. Smlati, S.; Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Republiku Bosnu i Hercegovinu, JLZ, Zagreb,1982.

135

F. Kudumovi 12. Geografski atlas Bosne i Hercegovine, J.P. Geodetski zavod BiH, Sarajevo, 1998. 13. Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Pregled po opinama, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. 14. Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. 15. Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. 16. Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005. 17. Politika razvoja stanovnitva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.

136

Zbornik radova PMF 4 i 5, 137 149 (2007-2008)

Originalni nauni rad

STANOVNITVO OPINE GRAANICA POPULATION OF THE GRAANICA MUNICIPALITY Dr. sc. Salih Kulenovi, redovni profesor, Prirodno matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli, Mr. sc. Damir Dafi, profesor geografije, O Sjenjak Tuzla, Azra Zaimovi, profesor geografije, Prirodno matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Saetak Naa zemlja u cjelini, a samim time i graanika opina kao njen sastavni dio, jo od 60-ih godina prolog stoljea doivljavaju znaajne demografske promjene. One su posebno izraene od poetka zadnje decenije prolog stoljea. U ovom radu se analiziraju promjene ukupnog broja stanovnika, gustine naseljenosti, komponenata prirodnog i mehanikog kretanja stanovnitva, te strukture stanovnitva graanike opine u drugoj polovini 20. i poetkom 21. stoljea. Kljune rijei: graanika opina, stanovnitvo, promjene Summary Our country as a whole, therefore including Graanica as its part, has undergone significant demographic changes since the 1960ies. The changes have especially been pronounced since the last decade of the last century. This paper it analyzes the changes in the population, its density, the components of the natural and mechanical movement of the population, and the structure of the inhabitants of the Graanica municipality in the second half of 20th and the beginning of 21st century. Key words: Graanica municipality, population, changes

S. Kulenovi, D. Dafi, A. Zaimovi Uvod Meu brojnim problemima koji optereuju tranzicijske zemlje, veoma znaajno mjesto zauzimaju i demografske promjene koje se znaju viestruko negativno odraziti na sveukupan razvoj tih zemalja ukoliko se blagovremeno ne reaguje i ne iznau adekvatna rjeenja. Obzirom na trenutnu drutveno politiku situaciju u naoj zemlji, optereenoj brojnim problemima (nezaposlenost, poskupljenja, korupcija itd.), demografski razvoj se uglavnom stavlja u drugi plan to e se neminovno negativno odraziti na ukupni drutveno ekonomski razvoj. Bez obzira na to, zadatak nas geografa jeste da ukazujemo na demografske promjene koje se deavaju u naoj zemlji kao i na njihove uzroke i posljedice i to kako na makro planu (regije, drava u cjelini) tako i na mikro planu (sela, gradovi, opine). U ovom radu je uinjen jedan takav pokuaj na primjeru opine Graanica. Kretanje ukupnog broja stanovnika Pod ukupnim kretanjem stanovnitva smatraju se promjene koje nastaju u broju stanovnika jednog podruja pod uticajem razliitih faktora: nataliteta, mortaliteta, imigracije, emigracije itd. Stoga je stanovnitvo vrlo promjenljiva veliina jer se pod uticajem varijacija u broju roenih i umrlih, s jedne strane, te u migracijama stanovnitva izmeu pojedinih podruja i zemalja, s druge strane, stalno mijenja ukupan 1 broj stanovnika. Osnovno obiljeje kretanja ukupnog broja stanovnitva u gradu Graanici u periodu 1961 2004. godine jest konstantno poveanje tog broja. S druge strane, ukupan broj opinskog stanovnitva je biljeio porast do 1991. godine, a nakon toga dolazi do smanjenja broja stanovnika u Opini, to stoji u vezi sa promjenama opinskih granica (tab. 1). Meutim, kada usporedimo broj stanovnika onih naselja koja su danas u sastavu opine Graanica prije i nakon agresije na BiH vidimo znatno drugaije stanje. Naime, u naseljima dananje opine Graanica je 1991. godine ivjelo 2 47 840 stanovnika, da bi ve u ratnim godinama taj broj premaio 50 000, to je u vezi sa imigriranjem velikog broja prognanika na podruje opine Graanica, o emu emo kasnije neto vie rei. Tabela. 1. Kretanje ukupnog broja stanovnika grada i opine Graanica u periodu 1961-2004. godine
GODINA 1961. 1971. 1981. 1991. 2004. GRAD 7 656 9 477 12 077 12 711 17 140 OPINA 40 695 46 950 54 311 59 050 52 364

Izvor: Zvanini popisni podaci i podaci FZS (za 2004.)

1 2

A. W. Baleti, Demografija, Stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb 1982, str. 133. Prostorni plan opine Graanica 2001-2021, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Sarajevo, 2001, str. 37.

138

Stanovnitvo opine Graanica Prema podacima iz tabele 1 vidimo da se stanovnitvo grada Graanice u periodu 1961-2004. godine uvealo za 9 484 stanovnika ili 124 %, a stanovnitvo opine Graanica za 11 669 stanovnika ili 29 %. Opa gustoa naseljenosti Uporedo sa poveanjem ukupnog broja stanovnika poveavala se i opa ili aritmetika gustoa naseljenosti u opini Graanica (graf. 1). Grafikon 1. Opa gustoa naseljenosti opine Graanica u periodu 1961-2004. godine (u st/km2)
300 250 200 150 105,2 100 50 0 1961 1971 1981 1991 2004 121,3 140,3 152,6 243,6

Izvor: Izraunavanja na osnovu podataka iz tabele 1 Ako prihvatimo podjelu prostora prema gustoi naseljenosti na: rijetko naseljene (do 10 st/km2), srednje naseljene (10-50 st/km2), gusto naseljene (51-100 st/km2) i prenaseljene (vie od 100 st/km2) 3 , onda moemo konstatovati da je opina Graanica jo poetkom posmatranog perioda ula u red prenaseljenih podruja. Usporedimo li gustou naseljenosti graanike opine sa zemljama koje se nalaze u regiji Jugoistone Evrope uoit emo da je ona u graanikoj opini znatno vea, kako od prosjeka Regije tako i od svake zemlje pojedinano. 4 Prirodno kretanje stanovnitva opine Graanica Kretanje ukupnog broja stanovnitva bilo kojeg podruja u odreenom periodu nemoe nam pokazati sve karakteristike populacije. Stoga je neophodno analizirati komponente prirodnog i mehanikog kretanja stanovnitva.

3 4

M. Friganovi, Demografija, Stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb 1990, str. 22-24. Prosjena gustoa naseljenosti u Jugoistonoj Evropi iznosi 86,7 st/km.2 Najveu gustou naseljenosti ima Albanija (123 st/km2), a zatim slijede: Srbija (110 st/km2), Rumunija (91 st/km2), Grka (81 st/km2), Makedonija (81 st/km2) itd. (R. Miri, N. Drekovi, Jugoistona Evropa, Seminar geografa, Neum 2004, str. 8.)

139

S. Kulenovi, D. Dafi, A. Zaimovi Osnovne komponente prirodnog kretanja stanovnitva su natalitet (rodnost) i mortalitet (smrtnost) stanovnitva, a njihova je rezultanta u pravilu prirodni prirast 5 (viak roenih nad brojem umrlih). Natalitet je najvaniji faktor porasta stanovnitva, a iskustvo u mnogim zemljama 6 svijeta pokazuje da sa drutveno-ekonomskim razvojem dolazi do njegovog opadanja. Broj roenih, odnosno stopa nataliteta na podruju graanike opine je u periodu 19612004. godine konstantno opadala (grafikon 2). Grafikon 2. Kretanje stopa nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja na podruju graanike opine u periodu 1961 2004. godine
40 36,2 35 30 26,7 25 20 15 10 5 0 1961 1971 1981 1991 2004 9,5 6,5 5,4 23 18,5 16,5 13,1 9,5 6,9 9,6 6,4 3,2 16,4 natalitet mortalitet prirodni prirataj

Izvor: Zvanini popisni podaci i podaci FZS (za 2004.) Stope nataliteta u svijetu se kreu od oko 10 do oko 50 godinje, a u vezi s tim izdvajaju se tri tipa nataliteta: niski (do 15 ), srednji (16-25 ) i visoki (vie od 25 godinje). 7 Obzirom na ovu podjelu, a prema podacima iz grafikona 2, uoavamo da je do 1971. godine opina Graanica imala visoke stope nataliteta, a do 1991. godine one su prele u srednje, a nakon toga u niske stope. Graanika opina naprimjer ima vee stope nataliteta od Slovenije (8,8 ), Hrvatske (9,2 ), Bugarske (8,3 ), a nie nego to su u Albaniji (17,9 ), Makedoniji (11,4 ) itd. 8 Mortalitet je negativna komponenta prirodnog i ukupnog kretanja stanovnitva koja djeluje na smanjenje ukupnog broja stanovnika. Nivo mortaliteta u jednoj zemlji izraz je komplesnog djelovanja biolokih, ekonomskih i socijalnih faktora, tako da je nivo mortaliteta uope, a posebno mortaliteta dojenadi znaajan pokazatelj postojeeg ivotnog standarda. 9 Stope mortaliteta graanike opine su u periodu 1961-1981. godine opadale, a nakon toga one su se poveavale (grafikon 2).

5 6

A. W. Baleti, Op. cit., str. 138. K. Papi, Poloaj i stanovnitvo gornjeg Podrinja, Geografski pregled, XXIII, Sarajevo 1979, str. 97. 7 M. Friganovi, Op. cit., str. 76. 8 K. Natek, M. Natek, Drave sveta, Mladinska knjiga, Beograd 2005. 9 A. W. Baleti, Op. cit., str. 158.

140

Stanovnitvo opine Graanica Prosjene godinje stope mortaliteta u svijetu kreu se od 7 do 30 . Zabiljeene su i stope mortaliteta vee od 30 to je posljedica prirodnih katastrofa, ratova, epidemija bolesti i sl. 10 Na osnovu podataka iz grafikona 2 moemo konstatovati da su stope mortaliteta u graanikoj opini tokom posmatranog perioda bile uz donju granicu svjetskih okvira, odnosno da su bile niske. Primjera radi, stopa mortaliteta poetkom ovog stoljea u Bugarskoj je iznosila 14,4 , Rumuniji 12 , Hrvatskoj 9,7 , Sloveniji i Grkoj 9,3 itd. 11 Smrtnost dojenadi je sve do kraja 19. stoljea u svim zemljama svijeta predstavljala nedau teu od ma koje epidemije zaraznih bolesti koje su satirale ovjeanstvo. 12 Stoga je stopa smrtnosti dojenadi prilino pouzdan odraz socijalnoekonomskih i higijensko-medicinskih uvjeta opstojanja stanovnitva. 13 Stope smrtnosti dojenadi u graanikoj opini su u periodu 1961-2004. godine konstantno opadale (graf. 3). Grafikon 3. Kretanje stopa smrtnosti dojenadi u opini Graanica u periodu 1961 - 2004. godine
120 100 80 59 60 40 22,8 20 0 1961 1971 1981 1991 2004 17,5 9,9 95,3

Izvor: Zvanini popisni podaci i podaci FZS (za 2004.) Obzirom da se stope smrtnosti dojenadi u razvijenim zemljama Evrope kreu od 4 do 10 , moemo konstatovati, na osnovu podataka iz grafikona 3, da je opina Graanica poetkom 21. stoljea ula unutar evropskih okvira kada je u pitanju smrtnost dojenadi. Meutim, u velikom broju razvijenih evropskih zemalja smrtnost dojenadi se kree uz donju granicu ovih okvira, a takve su npr. Austrija (4,1 ), Belgija (4,2 ), Danska (4 ), Francuska (4,8 ) itd. 14

10 11

M. Friganovi, Op. cit., str. 81. K. Natek, M. Natek, Drave sveta, Mladinska knjiga, Beograd 2005. 12 S. Kulenovi, Struktura stanovnitva Tuzle i njena izmjena pod uticajem novijeg privrednog razvoja, magistarski rad, Beograd 1980, str. 26. 13 M. Friganovi, Op. cit., str. 83. 14 K. Natek, M. Natek, Drave sveta, Mladinska knjiga, Beograd 2005.

141

S. Kulenovi, D. Dafi, A. Zaimovi Prirodni prirataj je rezultat nataliteta i mortaliteta. On je vrlo vaan pokazatelj koji slui kao osnova u cilju rjeavanja vanih drutveno-ekonomskih problema, posebno onih vezanih za planiranje. 15 Stope prirodnog prirataja na prostoru graanike opine su u periodu 1961-1991. godine konstantno opadale, kreui se u rasponu od 26,7 do 3,2 (grafikon 2). Prihvatajui podjelu prirodnog prirataja na etiri tipa i to: vrlo visoki (vie od 20 ), visoki (15-20 ), umjereni (5-14 ) i niski (manje od 5 godinje) 16 , moemo konstatovati da je opina Graanica 1961. godine imala vrlo visoke stope prirodnog prirataja, 1971. godine te stope su visoke, a nakon toga, do kraja stoljea su umjerene, da bi poetkom 21. stoljea one postale niske, to su oigledni pokazatelji demografske tranzicije. Pad stopa prirodnog prirataja mogao bi uskoro dovesti do prirodnog pada stanovnitva u opini Graanica, to je sluaj sa ak 17 evropskih zemalja meu kojima su: Hrvatska, Njemaka, Bugarska, Maarska, Slovenija, Grka, Italija, Rumunija, Ukrajina i dr. 17 Mehaniko kretanje stanovnitva Kretanje broja stanovnika nije posljedica samo prirodnog kretanja, nego u mnogo emu ovisi i o mehanikom kretanju ili migracijama. 18 Iako je osnovna determinanta ukupnog kretanja stanovnitva u veini zemalja svijeta prirodno kretanje stanovnitva, ipak u pojedinim manjim podrujima unutar dravnih granica jedne zemlje, dominantan uticaj na ukupno kretanje stanovnitva moe imati mehaniko kretanje stanovnitva. 19 Meutim, promjene koje nastaju u ukupnom kretanju stanovnitva mogu uslijediti pod pretenim uticajem bilo prirodnog kretanja, bilo migracije. Stoga je u demografskoj literaturi uobiajeno ralaniti ukupan porast stanovnitva na prirodni prirast i migracioni saldo, kao njegove sastavne dijelove, meusobno ih usporediti i utvrditi koji ima vei uticaj na promjene broja stanovnika. 20 Tako je u periodu 1961 1991. godine prirodni prirataj imao dominantan uticaj na porast broja stanovnika graanike opine, dok je migraciona komponenta imala negativan uticaj, tj. usporavala porast broja stanovnika (tab. 2).

15

K. Papi, Poloaj i stanovnitvo gornjeg Podrinja, Geografski pregled, XXIII, Sarajevo 1979, str. 99. 16 M. Friganovi, Op. cit., str. 87. 17 V. Puljiz, Pokazatelji o prirodnom kretanju stanovnitva, strukturi kuanstava i obitelji u Hrvatskoj, www. revija-socijalna politika. com, str. 2. 18 M. Friganovi, Op. cit., str. 87. 19 A. W. Baleti, Op. cit., str. 136. 20 Ibid., str. 186.

142

Stanovnitvo opine Graanica Tabela 2. Ukupan porast, prirodni prirast i saldo migracije stanovnitva opine Graanica u periodu 1961-1991. godine PERIOD UKUPAN PORAST PRIRODNI PRIRAST SALDO MIGRACIJE 1961-1971. 6 255 10 365 -4 380 1971-1981. 7 361 7 249 112 1981-1991. 4 739 7 072 -2 333 1961-1991. 18 355 24 686 -6 601 Izvor: Zvanini popisni podaci Na osnovu podataka prezentiranih u tabeli 2 moemo zakljuiti da je opina Graanica u analiziranom periodu, izuzev perioda 1971-1981. godine, bila emigracijsko podruje. Najvei broj emigranata zabiljeen je u periodu 1961-1971. godine, a zbog nerazvijenosti graanike privrede u tom periodu, dok je pozitivan migracioni saldo zabiljeen u periodu 1971-1981. godine, kada se otvaraju novi i proiruju postojei industrijski pogoni. 21 Migraciona komponenta imala je presudan znaaj u promjeni ukupnog broja stanovnika opine Graanica, prije svega tokom agresije na RBiH, a i nakon toga, tj. sve do danas. Naime, od 1992. do 1995. godine na prostor graanike opine je imigrirao veliki broj stanovnika kako iz susjednih opina, tako i iz cijele BiH, a posebno iz bosanskog Podrinja. Obzirom na kriterij voljnosti, te migracije bile su prisilne. 22 Ovaj tip migracija novijeg je postanka, a javlja se s jaanjem nacionalizma od poetka 19. stoljea s ciljem premjetanja itavih etnikih manjina, slinih zajednica i ak naroda zbog geopolitikih promjena. 23 Prema podacima opinskih slubi, krajem 1999. godine na prostoru opine Graanica ivjelo je 7291 prognano lice. Prognanici su se nastanjivali gotovo u svim mjesnim zajednicama graanike opine, a oko 50 % od ukupnog broja prognanih naselilo se u gradu Graanici, to je jedan od uzroka naglog porasta gradskog stanovnitva. Najvei broj prognanika u opinu Graanica imigrirao je iz susjednog Doboja (3166), a zatim slijede podrinjske opine: Srebrenica (516), Bratunac (360), Vlasenica (295), Zvornik (201), Bijeljina (82) itd. 24 Broj prognanika tokom agresije bio je znatno vei, o emu svjedoi primjer prognanikog naselja u selu Doborovcima, u kome je 1995. godine ivjelo oko 1000 stanovnika, a 1999. godine 612 stanovnika. Taj broj se smanjio na 289 stanovnika u 2002. godini. 25

21

S. Kulenovi, Graanica i okolina, antropogeografske i etnoloke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla 1994, str. 171. 22 O tipovima migracija vidi ire A. W. Baleti, Op. cit., str. 196-197. 23 M. Friganovi, Op. cit., str. 142. 24 Statistika opine Graanica 25 Najvie prognanih porodica je sa podruja opine Srebrenica i to iz sela: Trubari, Osmae, ljivice, Osatice, Sulice, Lijee, Raenovii, G. Potoari, Dobrak, Karaii, Pribidoli, Sase i dr., a osim njih u Doborovcima su se naselili i prognanici sa podruja Vlasenice (sela: Skugrii, Sebioina, Cerska, Nurii, Neeljita, Buljevii i Dambii), Bratunca (sela: Urkovii, Pobre, Hrnii, Glogova i Konjevi), Zvornika (sela: Glodi, Kamenica, Kostrijevo i Drinjaa), dok oko 2 % od ukupnog broja otpada na prognaniku populaciju iz ostalih dijelova BiH. (O bliem porijeklu prognanika u Doborovcima vidi: D. Dafi, Narodni ivot i obiaji prognanika u Doborovcima, seminarski rad, Tuzla 2002, str. 3.)

143

S. Kulenovi, D. Dafi, A. Zaimovi

Sl. 2. Podruja najvee imigracije u graaniku opinu u periodu 1992-1995. godine Struktura stanovnitva Struktura stanovnitva se formira pod uticajem biolokih, socijalnih, kulturnih i drugih faktora, a promjene u strukturi stanovnitva odraz su promjena tih faktora. Izmeu strukture stanovnitva i njegovog ukupnog kretanja postoji, dakle, uzrono-posljedina veza. Zbog toga struktura stanovnitva predstavlja vanu i sloenu problematiku ije prouavanje omoguuje da se uoe karakteristike i izvuku zakljuci o sadanjem stanju i potencijalnim mogunostima stanovnitva u ekonomskom razvoju. 26 Spolna struktura je u znatnoj mjeri odreena karakteristika fiziolokog okvira demografske mase, jer sredina u kojoj preovladavaju muki ima drugaiji okvir nego sredina u kojoj preovladavaju ene. Neujednaenost spolne strukture nepovoljno utie na nupcijalitet, a time i na natalitet, fertilitet i u krajnjoj liniji na prirodni prirataj. Neravnotea spolne strukture uglavnom je posljedica nenormalnih drutvenih zbivanja, rata, iseljavanja mukaraca iz ekonomski pasivnih krajeva i njihovo useljavanje u ekonomski aktivne krajeve i dr. 27

26 27

K. Papi, Op. cit., str. 104. M. Friganovi, Op. cit., str. 108.

144

Stanovnitvo opine Graanica Grafikon 4. Spolna struktura stanovnitva opine Graanica u periodu 1971 - 2000.
53 52 51 50 49 48 47 46 45 44 1971 1981 1991 muko ensko 2000 48,1 47,4 49,3 51,9 50,7 49,9 50,1 52,6

Izvor: Zvanini popisni podaci i opinska sluba za statistiku Prezentirani podaci u grafikonu 4 nam pokazuju da je u periodu 1971-1991. godine, vee uee u ukupnom stanovnitvu imalo ensko stanovnitvo. Uee enskog u ukupnom stanovnitvu bilo je najvee krajem (52,6 %) i na poetku posmatranog perioda (51,9 %), a to je u uskoj vezi sa biolokim i drutvenim faktorima. Iz grafikona vidimo i to da je spolna struktura ujednaena tek 1991. godine. Starosna (dobna) struktura stanovnitva izraz je zajednikog dugoronog djelovanja svih onih faktora koji odreuju ukupno kretanje stanovnitva, ali istovremeno i ona sama odreuje natalitet, mortalitet i stopu rasta stanovnitva. 28 Dobnom strukturom uoava se mladost, zrelost ili starost odreene demografske mase. Postoje razliiti naini povlaenja granica izmeu tih skupina. 29 Mi emo se ovom prilikom sluiti podjelom stanovnitva prema radnim kontingentima (0-14 godina, 15-64 godina i 65 i vie godina). Tabela 3. Starosna struktura stanovnitva opine Graanica u periodu 1971-2004. Starosna 1971. 1981 1991. 2004. skupina broj % broj % broj % broj % 0 14 17 251 36,9 15 499 28,6 14 439 24,4 9 798 18,7 15 64 27 553 58,9 35 952 66,3 40 180 67,9 7,7 38 116 4 450 72,8 8,5 65 i vie 1 950 4,2 2 776 5,1 4 515 Izvor: Zvanini popisni podaci i podaci FZS (za 2004.)

Podaci iz tabele 3 nam pokazuju da je graanika opina tokom cijelog perioda imala najvee uee zrelog stanovnitva. Procentualno uee zrelog, kao i uee starog stanovnitva konstantno je raslo. Istovremeno je dolo do smanjenja procentualnog uea mladog stanovnitva u ukupnom.

28 29

A. W. Baleti, Op. cit., str. 232. Vidi o tome: M. Friganovi, Op. cit., str. 111. i A. W. Baleti, Op. cit., str. 231.

145

S. Kulenovi, D. Dafi, A. Zaimovi Ukoliko usporedimo uee mladog u ukupnom stanovnitvu graanike opine sa zemljama u okruenju vidimo da graanika opina ima vei procenat mladog stanovnitva od Grke (15,1 %), Bugarske (15 %), Rumunije (18,4 %), Hrvatske (16,7 %), Slovenije (16,1 %) i dr., dok neke zemlje, kao to su: Makedonija (22,9 %), Albanija (28,2 %) i dr. imaju vee uee mladog u ukupnom stanovnitvu od graanike opine. 30 Polaznu osnovu za prouavanje ekonomske strukture ukupnog stanovnitva ini ekonomska struktura aktivnog stanovnitva, odnosno radne snage, jer je radna snaga osnovni subjektivni inilac i pokreta procesa proizvodnje, osnovna dinamika komponenta razvitka proizvodnih snaga drutva 31 Uporeujui ukupnu radnu snagu na podruju graanike opine danas sa stanjem iz 1991. godine uoavamo neznatne razlike. Meutim, stanje je znatno drugaije ako usporedimo brojeve zaposlenih i nezaposlenih (tab.4). Tabela 4. Radna snaga opine Graanica 1991. godine i u periodu 2001-2004. Radna snaga Razlika (zaposleni + 1991. 2001. 2002. 2003. 2004. 2004./1991. nezaposleni) Radna snaga 16 185 14 624 15 475 15 863 16 226 + 41 Broj 11 363 6 367 6 834 7 399 7 758 - 3 605 zaposlenih Broj 4 822 8 257 8 641 8 464 8 468 + 3646 nezaposlenih Izvor: Strategija ekonomskog razvoja opine Graanica 2005-2010, Nacrt, Graanica, novembar 2005, str. 13. Prezentirani podaci u tabeli 4 nam pokazuju da je, i pored priblino istog broja radne snage 1991. i 2004. godine, u 2004. godini broj zaposlenih u opini Graanica manji za 3605 lica u odnosu na stanje iz 1991. godine, te da je istovremeno broj nezaposlenih vei za 3646 lica. Iako je od 1996. godine evidentno postepeno poveanje broja zaposlenih, moemo uoiti da je intenzitet porasta tog broja nedovoljan zbog toga to je iz godine u godinu daleko vei priliv onih koji trae posao u odnosu na otvaranje novih radnih mjesta. Ukupan broj nezaposlenih osoba od 8484 predstavlja jedan od veih problema graanike opine. Taj broj ini 52,2 % ukupne radne snage. Ovaj problem je jo vei ukoliko podatke o broju nezaposlenih u 2004. godini uporedimo sa podacima iz 1996. godine tj, neposredno nakon zaustavljanja rata kada je broj nezaposlenih iznosio 7200 lica. Osnovna dioba aktivnog stanovnitva obavlja se po granama djelatnosti, kojih je mnogo, ili po glavnim sektorima djelatnosti, kojih je tri ili etiri, zavisno od kriterija koji je primijenjen. 32

30 31

K. Natek, M. Natek, Drave sveta, Mladinska knjiga, Beograd, 2005. A. W. Baleti, Op. cit., str. 280. 32 M. Friganovi, Op. cit., str. 122.

146

Stanovnitvo opine Graanica Posmatrajui uee privrednih djelatnosti u ukupnom broju zaposlenih na opini Graanica, uoavamo da najvee uee otpada na preraivaku industriju. Preraivaku industriju slijede: graevinarstvo, poljoprivreda, trgovina na malo itd. (tab. 5) Tabela 5. Uee privrednih djelatnosti u ukupnom broju zaposlenih u opini Graanica 2004. godine (u %) Privredna djelatnost Uee u broju zaposlenih Preraivaka industrija 61,27 Trgovina na veliko i posrednitvo 5,10 Graevinarstvo 9,60 Trgovina na malo 6,44 Poljoprivreda 7,08 Saobraaj 5,83 Trgovina motornim vozilima 1,22 Ostalo 3,46 Izvor: Strategija ekonomskog razvoja opine Graanica, Ibid., str. 24. Nacionalni sastav stanovnitva graanike opine pukazuje da je ona multietniko, multinacionalno i multikulturalno podruje. 33 U periodu 1961-1991. godine veinsko stanovnitvo inili su Bonjaci (Muslimani), a pored njih tu su ivjeli i Srbi, Hrvati, Jugosloveni i mnogi drugi (tab. 6). Tabela 6. Nacionalni sastav stanovnitva opine Graanica u periodu 1961-1991. 1961. 1971. 1981. 1991. NARODNOST Broj % Broj % Broj % Broj %
MUSLIMANI SRBI HRVATI JUGOSLOVENI OSTALI UKUPNO 27 072 12 470 200 837 116 40 695 66,5 30,6 0,5 2,1 0,3 100 33 135 13,135 199 184 297 46 950 70,6 28,0 0,4 0,4 0,6 100 38 189 13 226 135 2 047 714 54 311 70,3 24,4 0,2 3,8 1,3 100 42 599 13 588 132 1530 1201 59 050 72,1 23,0 0,2 2,6 2,1 100

Izvor: Zvanini popisni podaci Podaci iz tabele 6 pokazuju da su veinu stanovnitva opine Graanica u navedenom periodu inili Muslimani (Bonjaci) i Srbi na koje je zajedno 1991. godine otpadalo 95,1 % (56 187 stanovnika) od ukupnog broja stanovnika. Od ukupnog broja stanovnika 1991. godine, 72,1 % inili su Bonjaci, a njihovo procentualno uee poraslo je sa 66,5 % (u 1961. godini) na 72,1 % u 1991. godini. Procentualno uee Srba u ukupnom stanovnitvu je u navedenom periodu smanjeno sa 30,6 % (1961. godine) na 23 % (1991. godine). Broj hrvatskog stanovnitva u navedenom periodu je smanjen kako u apsolutnom iznosu (sa 200 na 132 stanovnika), tako i u procentualnom ueu u ukupnom stanovnitvu (sa 0,5 na 0,2 %). U svim popisima od 1961. do 1991.
33

Vidi ire: S. Kulenovi, Etnike prilike u prolosti Graanice i okoline, Etnologija sjeveroistone Bosne, rasprave-studije-lanci, knj. 2, Muzej istone Bosne, Tuzla 1995, str. 1533.

147

S. Kulenovi, D. Dafi, A. Zaimovi godine u opini Graanica bio je veliki broj onih koji su se izjanjavali kao Jugosloveni; 1981. godine njihov broj dostigao je 2047, odnosno 3,8 % ukupnog stanovnitva, a 1991. godine taj broj se smanjio na 1530 (2,6 % ukupnog stanovnitva).

Multinacionalnost graanike opine zadrana je i do danas, s tim to se nakon 1991. godine znatno promijenilo procentualno uee konstitutivnih naroda BiH u ukupnom stanovnitvu opine Graanica (grafikon 5).
Grafikon 5. Nacionalni sastav stanovnitva graanike opine 2005. godine (u %)
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 97,1

0,6 Bonjaci Srbi

0,3 Hrvati

Ostali

Izvor: Lina karta opine Graanica za 2005. godinu Prema podacima prezentiranim u grafikonu 5 vidimo da je od 1991. do 2005. godine, procentualno uee Bonjaka u ukupnom stanovnitvu opine Graanica poraslo sa 72,1 % na 97,1 %, a Hrvata sa 0,2 % na 0,3 %. Istovremeno je dolo do procentualnog smanjenja udjela Srba (sa 23 % na 0,6 %), Jugoslovena (sa 2,6 % na 0 %) i ostalih (sa 2,1 % na 2 %) u ukupnom stanovnitvu opine Graanica. Razloge ovih promjena moemo objasniti sljedeim injenicama: promjena opinskih granica Dejtonskim sporazumom, kojom prilikom su naselja sa veinskim stanovnitvom srpske nacionalnosti pripala entitetu Republika Srpska; imigriranje prognanika bonjake nacionalnosti na prostor graanike opine tokom agresije na RBiH; izjanjavanje Bonjaka nacionalnom kategorijom Jugosloveni po popisu 1991. godine; emigriranje manjeg broja stanovnika srpske nacionalnosti iz naselja sa veinskim bonjakim stanovnitvom.

148

Stanovnitvo opine Graanica Zakljuak Povoljnosti geografskog i prometnog poloaja graanike opine nisu mogle odluujue uticati na proces demografske tranzicije koji je ve odavno zahvatio ovo podruje. Ovaj proces se u prvom redu manifestuje kroz permanentno smanjenje stope prirodnog prirataja, koja je rezultat naglog smanjenja stope nataliteta i umjerenog smanjenja stope mortaliteta s jedne strane, te sve manji broj mladog stanovnitva, odnosno poveanje broja starijeg stanovnitva s druge strane. Osim toga, drutveno historijski uslovi, u prvom redu agresija na BiH, doveli su do: promjene opinskih granica, smanjenja ukupnog broja stanovnika, poveanja ope gustoe naseljenosti, imigriranja prognanikog stanovnitva u graaniku opinu, izmjene spolne strukture, odnosno smanjenja broja mukog u ukupnom stanovnitvu, porasta broja nezaposlenih, poveanja broja bonjakog, a smanjenja broja stanovnika srpske nacionalnosti itd. Izvori i literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Baleti A., Demografija, Stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb 1982. Dafi D., Narodni ivot i obiaji prognanika u Doborovcima, seminarski rad, Tuzla 2002. Federalni zavod za statistiku, Tuzlanski kanton u brojkama, Sarajevo 2004. Natek K., Natek M., Drave sveta, Mladinska knjiga, Beograd 2005. Papi K., Poloaj i stanovnitvo gornjeg Podrinja, Geografski pregled, XXIII, Sarajevo 1979. Friganovi M., Demografija, Stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb 1990. Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Prostorni plan opine Graanica 2001-2021, Sarajevo 2000. Miri R., Drekovi N., Jugoistona Evropa, Seminar geografa, Neum 2004. Kulenovi S., Etnike prilike u prolosti Graanice i okoline, Etnologija sjeveroistone Bosne, rasprave-studije-lanci, knj. 2, Muzej istone Bosne, Tuzla 1995. Kulenovi S., Graanica i okolina, antropogeografske i etnoloke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla 1994. Kulenovi S., Struktura stanovnitva Tuzle i njena izmjena pod uticajem novijeg privrednog razvoja, magistarski rad, Beograd 1980. Strategija ekonomskog razvoja opine Graanica 2005-2010, Nacrt, Graanica 2005 Puljiz V., Pokazatelji o prirodnom kretanju stanovnitva, strukturi kuanstava i obitelji u Hrvatskoj, www. revija-socijalna politika. com

149

Zbornik radova PMF 4 i 5, 151-160 (2007-2008)

Originalni nauni rad

DOBNA STRUKTURA STANOVNITVA OPINE TUZLA U PERIODU 19531991. GODINE AGE STRUCTURE OF TUZLA MUNICIPALITY POPULATION IN PERIOD 1953-1991. Dr. sc. Salih Kulenovi, redovni profesor, Mr. sc. Edin Jahi, vii asistent, Prirodnomatematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli SAETAK Dobna struktura stanovnitva u opini Tuzla u periodu od 1953. godine do 1991. godine znatno se izmijenila, jer je stanovnitvo prelo put od mladog do zrelog tipa stanovnitva. U posmatranom periodu dolo je do porasta starijeg i zrelog stanovnitva, a konstantno je opadao udio mladog stanovnitva. Osnovni uzrok demografskog procesa starenja stanovnitva je opadanje nataliteta i fertiliteta. Kljune rijei: demogeografija, stanovnitvo, dob, struktura, spol, Tuzla. ABSTRACT Age strukture of Tuzla municipality population in period 1953-1991. substantial changed. There was change from young to old composition. In this observation period ther is increase of old age population and decrease in young population. The main cause of demographic process of population growing old is decrease in birth rate and fertility Key words: demogeography, population, age, structure, gender, Tuzla.

S. Kulenovi, E. Jahi Uvod Dobna struktura je jedna od najznaajnijih struktura stanovnitva odreenog podruja. Od nje u najveoj mjeri zavisi i reprodukcija stanovnitva, zatim pokazuje broj stanovnika u pojedinim dobnim grupama, a samim time indicira i sve potrebe drutva (gradnje obrazovnih i zdravstvenih institucija, otvaranje novih radnih mjesta za generacije koje pristiu itd.) O znaaju dobne strukture Friganovi M. (1990.) pie: "Struktura po dobi je temeljna osobina sastava stanovnitva jer pokazuje potencijalnu vitalnost i biodinamiku stanovnitva nekog prostora. Kada je dana uz spolnu i po petogodinjim skupinama, dobna je struktura osnov ope dijagnoze stanovnitva. Iz nje se vidi prolost, ita sadanjost i nazire budunost kretanja stanovnitva. " Na osnovu dobno-spolnog sastava stanovnitva, kao ogledala odgovarajuih demografskih procesa, osobito fertiliteta i prosjenog trajanja ivota, stanovnitvo se klasificira u tri osnovna tipa: - 0-19. mlado (ekspanzivno ili progresivno) - 20-59. zrelo (stacionirano ili stagnantno) - 60. i dalje staro (konstriktivno ili regresivno) Mladim stanovnitvom smatra se ono u kojem skupina od 0. do 19. godina ini vie od 35 % ukupne populacije, dok se starim smatra ono stanovnitvo u kojem dobna skupina od 60. i vie godina ini vie od 12 % ukupnog stanovnitva. Zrela populacija je ona koja nema izrazito zastupljeno ni mlado ni staro stanovnitvo u spomenutom omjeru. U ovom radu prezentira se ukupno kretanje dobne strukture stanovnitva Tuzle od 1953. do 1991. godine kao i faktori koji su uslovili promjene te strukture, s obzirom da je stanovnitvo sa podruja ove opine u navedenom periodu prolo put od mladog do zrelog tipa stanovnitva. Dobna struktura stanovnitva opine Tuzla Prema popisu stanovnitva iz 1953. moemo vidjeti da u opini Tuzla u spolnoj strukturi prevladava ensko stanovnitvo (50,80 %). U dobnoj strukturi po petogoditima muko stanovnitvo brojnije je u dobi od 0-24. godina, dok je u svim ostalim dobnim grupama brojnije ensko stanovnitvo, izuzimajui petogodinju dobnu grupu od 45-49. godina. Koeficijent maskuliniteta u opini Tuzla je u dobi 0-24. godina bio iznad 1.000, dok je koeficijent feminiteta bio iznad 1.000 u dobi 25-65. i vie godina, sa izuzetkom dobne grupe 45-49. (vidjeti prilog br. 3.) Najbrojnija dobna grupa stanovnitva opine Tuzla bila je u dobi 0-4. (15,69%) i 15-19. godina (11,92% od ukupnog stanovnitva), dok su najmanje bile grupe u dobi od 60-64. (1,95%) i 55-59. godina (2,62 % od ukupnog stanovnitva). (vidjeti prilog br. 2.) Takoer i grafiki prikaz (starosna piramida) nam ovo potvruje, a slina situacija je bila i u BiH. (vidjeti grafikon br. 1. i br. 3.) Prema popisu stanovnitva 1961. godine ensko stanovnitvo Tuzle inilo je 50,09 %, a muko 49,91 %. Viak mukog stanovnitva javlja se u svim starosnim grupama od 0-34. godine, izuzimajui starosnu grupu 20-24. godine. Od 35-te godine starosti vei je udio enskog stanovnitva. Specifini koeficijent maskuliniteta od 0-34. godine bio je 152

Dobna struktura stanovnitva opine Tuzla u periodu 1953-1991. godine iznad 1.000, sa izuzetkom dobne grupe 2024. godine, kada je iznosio 937. Specifini koeficijenti feminiteta bili su od 35. godine starosti iznad 1.000. O tome piu Kulenovi S. i Sulji A. (2004.): "Ovakve varijacije u veliini stope maskuliniteta mogu se donekle objasniti faktorima raanja i diferencijalnog mortaliteta prema polu, a i uticajem migracionog faktora i njegovog djelovanja na spolnu strukturu, jer treba imati u vidu da je na podruju opine Tuzla 1961. godine bilo svega 64,1% domicilnog stanovnitva. " Najbrojnije petogodinje dobne grupe bile su od 0-4. (14,38%) i 5-9. godina (13,48%), a najmanje 60-64. (2,62%) i 65 i vie godina (2,62% od ukupnog stanovnitva opine). Popisom stanovnitva 1971. godine ensko stanovitvo Tuzle inilo je 50,70 %, a muko 49,30 %. U dobnoj strukturi po petogoditima muko stanovnitvo je brojnije u dobi od 0-19. godina, dok je u svim ostalim petogodinjim dobnim grupama brojnije ensko stanovnitvo, izuzimajui petogodinje dobne grupe 35-39. i 40-44. godine. Specifini koeficijent maskuliniteta od 0-19. godine starosti bio je iznad 1.000. Specifini koeficijenti feminiteta su bili od 20. godine starosti iznad 1.000, izuzimajui dobne grupe 35-39. (943,35) i 40-44. godine (952,74). Najbrojnije petogodinje dobne grupe bile su od 10-14. (11,90%) i 5-9. godina (11,81% od ukupnog stanovnitva), dok je najmanje bilo u dobnoj grupi od 60-64. (2, 28%) i 50-54. (2,57%). Bitno se smanjio procenat stanovnitva od 0-4. godine zbog smanjenog nataliteta, dok se poveao procenat ostalih petogodinjih dobnih grupa u odnosu na prethodne popise. Vei broj enskog nad mukim stanovnitvom opine Tuzla ustanovljen je i popisom stanovnitva 1981. godine (61.642 ili 50,64% enskog i 60.075 ili 49,36% mukog stanovnitva). Prema ovom popisu viak mukog stanovnitva javlja se u svim petogodinjim dobnim grupama do 29. godine, dok od 30-te godine prevladava ensko stanovnitvo, izuzev petogodinje dobne grupe 45-49. godina u kojoj prevladava muko stanovnitvo. Specifini koeficijent maskuliniteta od 0-29. godine starosti bio je iznad 1.000, dok su specifini koeficijenti feminiteta bili od 30. godine starosti iznad 1.000, izuzimajui dobne grupe 45-49. godina starosti. Najbrojnije petogodinje dobne grupe bile su od 15-19. (10,59%) i 20-24. (10,40%), a najmanje su bile 60-64. (1,96%) i 5559. (3,83%). Vei broj enskog u odnosu na muko stanovnitvo opine Tuzla zabiljeen je i popisom iz 1991. godine (66.804 ili 50,76% enskog i 64.814 ili 49 24 % mukog stanovnitva). Muko stanovnitvo je bilo u veini u svim petogodinjim dobnim grupama do 24. godine, dok je ensko stanovnitvo bilo brojnije u dobnim grupama od 25. godina, izuzev dobnih grupa 30-34. i 35-39. godine starosti, kada je broj mukog stanovnitva bio vei. Specifini koeficijent maskuliniteta od 0-24. godine starosti bio je iznad 1.000, dok su specifini koeficijenti feminiteta bili od 25. godine starosti iznad 1.000, izuzimajui dobne grupe od 30-34. (993,17) i 35-39 godine (991,83). Najbrojnije grupe po petogoditima bile su od 25-29. godina (9,04%) i 30-34. (8,87%), a najmanje su bile 60-64. (4,51%) i 45-49. (5,24%). (vidjeti grafikon br. 2.) Slina situacija je bila i u ukupnom stanovnitvu BiH. (vidjeti grafikon br. 4.)

153

S. Kulenovi, E. Jahi Grafikon br. 1.: Spolno-dobna struktura stanovnitva opine Tuzla 1953. godine u procentima (%)

60-64 50-54. 40-44. 30-34. 20-24. 10-14. 0-4. 8 6 4 2 0 2 4 6 8

muko

ensko

Grafikon br. 2.: Spolno-dobna struktura stanovnitva opine Tuzla 1991. godine u procentima (%)
60-64 50-54. 40-44. 30-34. 20-24. 10-14. 0-4. 6 4 2 muko 0 ensko 2 4 6

Grafikon br. 3.: Spolno-dobna struktura stanovnitva Bosne i Hercegovine 1953. godine u procentima (%)
75 i 60-64. 45-49. 30-34. 15-19. 0-4. 10 5
muko

0
ensko

10

154

Dobna struktura stanovnitva opine Tuzla u periodu 1953-1991. godine Grafikon br. 4.: Spolno-dobna struktura stanovnitva Bosne i Hercegovine 1991. godine u procentima (%)
70-74. 55-59. 40-44. 25-29. 10-14.

2
muko

0
ensko

U okviru dobne strukture stanovnitva analizirani su vaniji tipovi dobne strukture stanovnitva opine Tuzla i Bosne i Hercegovine u periodu 1953-1991. godine. (vidjeti tabelu br. 1. i br. 2.) Kontingentu mladog stanovnitva opine Tuzla prema popisu stanovnitva iz 1953. godine, pripadalo 48,84% stanovnitva (u BiH 50,2%). Zrelo stanovnitvo je obuhvatalo 46,31% od ukupnog stanovnitva (u BiH 44,54%), a staro 4,83% (u BiH 5,22%). Popis 1961. godine pokazuje je da je kontingent mladog stanovnitva u opini Tuzla smanjen na 45,95% (u BiH 46,65%), dok je kontingent zrelog stanovnitva povean i iznosio je 49,19% (u BiH 47,32%). Popis 1971. godine ne pokazuje znaajnije promjene u dobnoj strukturi stanovnitva: mlado 44,09% (u BiH 45,42%), zrelo 49,77 % (u BiH 46,49%) i staro 5,64% (u BiH 7,72%). Popisom 1981. godine utvrene su znaajne promjene koje pokazuju smanjenje mladog stanovnitva na 35,01% (u BiH 38,1%), a poveanje kontingenta zrelog stanovnitva na 58,31 % (u BiH 53,48%) i starog stanovnitva na 6,34% (u BiH 8,26%). Tendencija starenja stanovnitva je nastavljena, to pokazuju podaci popisa 1991. godine. Tada je mlado stanovnitvo obuhvatalo svega 28,99% od ukupnog stanovnitva opine (u BiH 31,69%), dok je zrelo obuhvatalo 58,19% (u BiH 54,93%), a staro 10,13% (u BiH 11,04%) od ukupnog stanovnitva. (vidjeti grafikon br. 5. i br. 6.) Prema raspoloivim podacima Federalnog zavoda za statistiku, stanje 31.12.2004. godine dobna struktura stanovnitva opine Tuzla izgleda ovako: 0-14.: 19.688 ili 14,9%, 15-64.: 98.440 ili 74,6% i preko 65 godina 13.791 ili 10,5% (ukupno 131.919). Tabela br. 1.: Promjene u veliini glavnih dobnih grupa stanovnitva opine Tuzla u periodu 1953-1991. godine
Godine Ukupno % 0-19 % 20-59 % 60 i vie % nepoznato % 1953. 62.525 100,00 30.538 48,84 28.961 46,31 3.026 4,83 1961 82.439 100,00 37.879 45,95 40.549 49,19 3.944 4,78 67 0,08 1971 107.293 100,00 47.304 44,09 53.403 49,77 6.056 5,64 530 0,49 1981 121.717 100,00 42.618 35,01 70.973 58,31 7.722 6,34 404 0,33 1991 131.618 100,00 38.156 28,99 76.584 58,19 13.331 10,13 3.547 2,69

155

S. Kulenovi, E. Jahi Tabela br. 2.: Promjene u veliini glavnih dobnih grupa stanovnitva Bosne i Hercegovine u periodu 1953-1991. godine
Godine Ukupno % 0-19 % 20-59 % 60 i vie % nepoznato % 1953. 2.847.459 100 1.429.541 50,2 1.268.332 44,54 148.855 5,22 11 0 1961 3277948 100 1529011 46,65 1812870 47,32 196050 5,98 2066 0,06 1971 3746111 100 1701756 45,42 2030872 46,49 289070 7,72 14223 0,38 1981 4124256 100 1567425 38,01 2500931 53,48 340497 8,26 9907 0,24 1991 4377033 100 1387399 31,69 2766014 54,93 483012 11,04 102462 2,34

Grafikon br. 5.: Promjene u veliini glavnih dobnih grupa stanovnitva opine Tuzla u periodu 1953-1991. godine u procentima (%)
70 60 50 40 30 20 10 0 58,3 35 58,2

48,8 46,3

4649,2

49,8 44,1

29 6,3 10,1

4,8 1953.

4,8 1961 0-19

5,6 1971 20-59

1981 60 i vie

1991

Grafikon br. 6.: Promjene u veliini glavnih dobnih grupa stanovnitva Bosne i Hercegovine u periodu 1953-1991. godine u procentima (%)
60 50,2 50 40 30 20 10 0 1953. 1961 0-19 1971 20-59 60 i vie 1981 1991 5,2 5,9 7,7 8,3 11 44,5 46,747,3 45,4 46,5 38 31,7 53,5 54,9

156

Dobna struktura stanovnitva opine Tuzla u periodu 1953-1991. godine Zakljuak Na osnovu navedenih podataka moemo rei da je stanovnitvo opine Tuzla i BiH u periodu 1953-1991. godine prelo put od mladog (ekspanzivnog ili progresivnog) tipa stanovnitva u 1953. godini do zrelog (stacioniranog ili stagnantnog) tipa stanovnitva u 1991. godini. Ovo se najbolje moe vidjeti po udjelu velikih starosnih grupa u ukupnom stanovnitvu opine u promatranom periodu. Dolo je do porasta starijeg (60 i vie godina) i zrelog stanovnitva (20-59. godina), a opadanje udjela mladog (0-19.) stanovnitva. Na osnovu ovih podataka moemo zakljuiti da su se desile velike promjene u starosnoj strukturi stanovnitva u odnosu na 1991. godinu. Osnovni uzrok demografskog procesa starenja stanovnitva je opadanje nataliteta i fertiliteta, a i mortalitet neposredno utie na proces starenja stanovnitva. Literatura i izvori: Literatura: 1. Breznik Duan: Demografija Analiza, metodi i modeli, Nauna knjiga, Beograd, 1980. 2. Breznik Duan, Raevi Miroslav: Razmatranja o populacionoj politici u Jugoslaviji, Stanovnitvo, Broj 1-2., Godina X, Beograd, 1972., str. 5-13. 3. Friganovi Mladen: Demogeografija Stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb, 1990. 4. Kulenovi Salih, Sulji Alija: Spolno-dobna struktura stanovnitva opine Tuzla u periodu 1961.-1991. godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Godina I, Broj 1., Univerzitet u Tuzli, Selimpex Srebrenik, 2004., str.163-172. 5. Wertheimer Baleti Alica: Demografija Stanovnitvo i ekonomski razvitak, Zagreb, 1982. Izvori: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Popis stanovnitva 1953., Starost, pismenost i narodnost, Podaci za optine prema upravnoj podeli u 1953. godini, Knjiga XI, SZS, Beograd, 1960. Popis stanovnitva 1953., Vitalna i etnika obeleja, Knjiga I, SZS, Beograd, 1959. Popis stanovnitva 1961., Pol i starost, Rezultati za naselja, Knjiga XI, SZS, Beograd, 1965. Popis stanovnitva 1961., Vitalna, etnika i migraciona obeleja, Rezultati za optine, Knjiga VI, SZS, Beograd, 1967. Popis stanovnitva i stanova 1971., Stanovnitvo, Pol i starost, 1 Deo, Rezultati po naseljima i optinama, SZS, Beograd, 1973. Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981., Stanovnitvo po naseljenim mjestima, Statistiki bilten, br. 111., RSZ, Sarajevo, 1983. Popis stanovnitva, domainstava/kuanstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991., Stanovnitvo po naseljenim mjestima, Statistiki bilten, br. 257., FZS, Sarajevo, 1998. Kanton u brojkama, FZS, Sarajevo, 2005. Jahi Edin: Demogeografske promjene u opini Tuzla od 1879. do 2005. godine, Magistarski rad, Univerzitet u Tuzli, Prirodno-matematiki fakultet, Odsjek za geografiju, Tuzla, 2006. 157

Zbornik radova PMF 4 i 5, 151-160 (2007-2008)

Originalni nauni rad

Prilog br. 1. Tabela br. 3.: Spolno-dobna struktura stanovnitva opine Tuzla po petogoditima prema popisima 1953., 1961., 1971., 1981., 1991. godine
Godina Starost 0-4 5-9. 10-14. 15-19. 20-24. 25-29. 30-34. 35-39. 40-44. 45-49. 50-54. 55-59. 60-64. 65 i vie Nepoznato UKUPNO 1953. muko 4.981 3.303. 3.408. 3.875 3.533 2.689 1.652 1.191 1.541 1.402 1.132 792. 552. 711. 30.762 1961. muko 6.052 5.696 4.352 3.166 3.907 4.589 4.009 2.458 1.333 1.402 1.363 1.124 803. 858. 35. 41.146 1971. muko 4.926 6.436 6.522 6.143 4.617 3.394 4.585 4.727 3.872 2.313 1.208 1.236 1.128 1491 276. 52.874 1981. muko 5.212 4.873 5.050 6.566 6.401 5.925 4.650 3.539 4.454 4.477 3.528 2.043 977. 2.171 209. 60.075 1991. muko 4.560 5.037 5.067 4.843 4.756 5.931 5.854 5.754 4.403 3.280 4.004 3.877 2.827 2.845 1.776 64.814

svega 9.814 6.563 6.705 7.456 7.059 5.809 3.679 2.615 3.108 2.771 2.281 1.639 1.225 1.801 62.525

ensko 4.833 3.260. 3.297. 3.581. 3.526 3.120 2.027 1.424 1.567 1.369 1.149 847. 673. 1.090 31.763

svega 11.857 11.111 8.627 6.284 8.073 8.782 7.584 5.214 2.802 3.002 2.771 2.321 1.785 2.159 67. 82.439

ensko 5.805 5.416 4.275 3.118 4.166 4.193 3.575 2.756 1.469 1.600 1.408 1.197 982. 1.301 32. 41.293

Svega 9.659 12.675 12.771 12.199 9.420 7.222 9.404 9.188 7.561 5.057 2.756 2.795 2.448 3.608 530. 107.293

ensko 4.733 6.239 6.249 6.056 4.803 3.828 4.819 4.461 3.689 2.744 1.548 1.559 1.320 2.117 254. 54.419

svega 10.161 9.682 9.880 12.895 12.657 11.807 9.434 7.378 9.182 8.781 7.070 4.664 2.389 5.333 404. 121.717

ensko 4.949 4.809 4.830 6.329 6.256 5.882 4.784 3.839 4.728 4.304 3.542 2.621 1.412 3.162 195. 61.642

svega 8.875 9.846 9.863 9.572 9.390 11.898 11.668 11.461 9.023 6.905 8.386 7.853 5.937 7.394 3.547 131.618

ensko 4.315 4.809 4.796 4.729 4.634 5.967 5.814 5.707 4.620 3.625 4.382 3.976 3.110 4.594 1.771 66.804

Izvor: Popis stanovnitva 1953., Starost, pismenost i narodnost, Podaci za optine prema upravnoj podeli u 1953. godini, Knjiga XI, SZS, Beograd, 1960., Popis stanovnitva 1953., Vitalna i etnika obeleja, Knjiga I, SZS, Beograd, 1959., Popis stanovnitva 1961., Pol i starost, Rezultati za naselja, Knjiga XI, SZS, Beograd, 1965., Popis stanovnitva 1961., Vitalna, etnika i migraciona obeleja, Rezultati za optine, Knjiga VI, SZS, Beograd, 1967.,Popis stanovnitva i stanova 1971., Stanovnitvo, Pol i starost, 1 Deo, Rezultati po naseljima i optinama, SZS, Beograd, 1973., Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981., Stanovnitvo po naseljenim mjestima, Statistiki bilten, br. 111., RSZ, Sarajevo, 1983., Popis stanovnitva, domainstava/kuanstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991., Stanovnitvo po naseljenim mjestima, Statistiki bilten, br. 257., FZS, Sarajevo, 1998.

Zbornik radova PMF 4 i 5, 151-160 (2007-2008)

Originalni nauni rad

Prilog br. 2. Tabela br. 4.: Spolno-dobna struktura stanovnitva opine Tuzla po petogoditima prema popisima 1953., 1961., 1971., 1981., 1991. godine u procentima
Godina 1953 1961. 1971. 1981. 1991. Starost svega muko ensko svega muko ensko svega muko ensko svega muko ensko svega muko ensko 0-4. 7,96 7,72 7,34 7,04 9,00 4,59 4,41 8,35 4,28 4,07 6,74 3,46 3,28 15,69 14,38 5-9. 10,49 5,28 5,21 6,91 6,57 6,00 5,81 7,95 4,00 3,95 7,48 3,83 3,65 13,48 11,81 10-14. 10,72 5,45 5,27 10,47 5,28 5,19 6,08 5,82 8,12 4,15 3,97 7,49 3,85 3,64 11,90 15-19. 11,92 6,19 5,72 7,62 3,84 3,78 11,37 5,73 5,64 5,39 5,20 7,27 3,68 3,59 10,59 20-24. 11,28 5,65 5,63 9,79 4,74 5,05 8,80 4,30 4,50 5,26 5,14 7,13 3,61 3,52 10,40 25-29. 9,29 4,30 4,99 10,66 5,57 5,09 6,73 3,16 3,57 9,70 4,87 4,83 4,51 4,53 9,04 30-34. 5,88 2,64 3,24 9,20 4,86 4,30 8,80 4,30 4,50 7,75 3,82 3,93 4,45 4,42 8,87 35-39. 4,18 1,90 2,27 6,32 2,98 3,34 8,60 4,41 4,16 6,06 2,91 3,15 8,71 4,37 4,34 40-44. 4,97 2,46 2,50 3,40 1,62 1,78 7,04 3,60 3,44 7,54 3,66 3,88 6,86 3,35 3,51 45-49. 4,43 2,24 2,18 3,64 1,70 1,94 4,72 2,16 2,56 7,22 3,68 3,54 5,24 2,49 2,75 50-54. 3,64 1,81 1,83 3,36 1,65 1,71 2,57 1,13 1,44 5,81 2,90 2,91 6,37 3,04 3,33 55-59. 2,62 1,26 1,35 2,81 1,36 1,45 2,60 1,15 1,45 3,83 1,68 2,15 5,97 2,95 3,02 60-64 0,88 1,07 0,97 1,19 1,05 1,23 0,80 1,16 2,15 2,36 1,95 2,16 2,28 1,96 4,51 65 i vie 2,88 1,13 1,74 2,62 1,04 1,58 3,40 1,39 1,97 4,38 1,78 2,60 5,62 2,16 3,46 Nepoznato 0,08 0,04 0,04 0,50 0,26 0,24 0,33 0,17 0,16 2,70 1,35 1,35 UKUPNO 100,00 49,19 50,80 100,00 49,91 50,09 100,00 49,30 50.70 100,00 49,36 50,64 100,00 49,24 50,76

Izvor: Samostalna izraunavanja na bazi popisnih podataka

Zbornik radova PMF 4 i 5, 151-160 (2007-2008)

Originalni nauni rad

Prilog br. 3. Tabela br. 5.: Specifini koeficijenti maskuliniteta i feminiteta, po petogoditima, u opini Tuzla prema popisima 1953., 1961., 1971., 1981., 1991. godine 1953. 1961. 1971. 1981. Maskulinitet Feminitet Maskulinitet Feminitet Maskulinitet Feminitet Maskulinitet Feminitet Ukupno 966,12 1035,05 996,44 1003,6 971,61 1029,2 974,58 1026,1 0-4. 1030,62 970,28 1042,5 959,19 1040,8 960,82 1053,1 949,54 5-9. 1013,19. 986.98 1051,5 951,01 1031,6 969,39 1013,3 986,87 10-14. 1033,66. 967,42. 1018,0 982,31 1043,7 958,14 1045,5 956,44 15-19. 1082,09 924,12 1015,4 984,84 1014,4 958,84 1037,4 963,9 20-24. 1001,98 998,01 937,83 1066,3 961,27 1040,3 1023,2 977,35 25-29. 861,85 1160,28 1094,4 913,71 886,62 1127,9 1007,3 992,74 30-34. 814,99 1226,99 1121,4 891,74 951,44 1051,0 971,99 1028,8 35-39. 836,37 1195,63 891,87 1121,2 1059,6 943,73 921,85 1084,8 40-44. 983,4 1016,87 907,42 1102,0 1049,6 952,74 942,05 1061,5 45-49. 1024,1 976,46 876,25 1141,2 842,93 1186,3 1040,2 961,36 50-54. 985,2 1015,01 968,04 1033,0 780,36 1281,5 996,05 1004,0 55-59. 935,06 1069,44 939,01 1064,9 792,82 1261,3 779,47 1292,9 60-64. 820,2 1219,2 817,72 1222,9 854,55 1170,2 691,93 1445,2 65 i vie 652,19 1522,05 656,49 1516,3 704,3 1419,9 686,59 1456,5 Izvor: Samostalna izraunavanja na bazi popisnih podataka Godina 1991. Maskulinitet Feminitet 970,21 1030,7 1056,8 946,27 1047,4 954,73 1056,5 946,52 1024,1 976,46 1026,3 974,35 993,97 1006,1 1006,9 993,17 1008,2 991,83 953,03 1049,3 904,84 1105,2 913,74 1094,4 975,1 1025,5 909,0 1100,1 625,41 1598,9

Zbornik radova PMF 4 i 5, 161 169 (2007-2008)

Originalni nauni rad

NEKE ANTROPOGEOGRAFSKE ODLIKE NASELJA URISII SOME ANTHROPOGEOGRAPHICAL FEATURES OF URISII SETTLEMENT Dr. Alija Sulji, docent, Prirodno - matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt U ovom radu prikazane su osnovne geografske, prije svega, antropogeografske karakteristike naselja Urisii. U prvom dijelu ovog rada analiziran je geografski, odnosno topografski poloaj naselja, zatim razvoj naseljenosti u srednjem vijeku (nekropole steaka), kao i razvoj stanovnitva ovog naselja krajem 19. i poetkom 20. vijeka. U drugom dijelu rada prikazane su familije, broj porodica i broj domainstava, koje su ivjele u ovom naselju do 1991. godine, kao i stradanje osoba, lanova pojedinih familija, u toku agresije i genocida u Srebrenici, jula 1995. godine. Kljune rijei: Srebrenica, Urisii, historijski razvoj, antropogeografski razvoj, Bonjaci, rat, agresija, genocid, porodice, hudovice, djeca siroad, raseljena i prognana lica, povratak. Abstract In this paper are presented basic geographical, before all, anthropogeographical characteristics of Urisii settlement. In the first part of this paper is analyzed geographical, that is topographical site of settlement, development of population density in middle age (necropolis of tomb-stones) and population development of this settlement at the end of 19th and the beginning of the 20th century. In the second part of paper are showed families, number of families and number of family members who lived in this settlement until 1991 and sufferings of people, members of family during the aggression and genocide in Srebrenica in July 1995. Key words: Srebrenica, Urisii, historical development, anthropogeographical development, war, aggression, genocide, families, widows, orphans, displaced and persecuted persons, the return.

A. Sulji 1. Ope geografske karakteristike Naselje Urisii smjeteno je u junom dijelu opine Srebrenica, nedaleko od vodne akumulacije jezera Peruac na rijeci Drini. Od grada Srebrenice udaljeno je oko 27 kilometara. Glavni dio ovog naselja, topografski gledano, smjeten je u donjem dijelu istone padine gorske kose Glize, odnosno na pedimentima ove gore (oko 420 m.n.v.). S obzirom da se radi o naselju razbijenog tipa u iji sastav ulaze i zaseoci: Porobii (450 m.n.v.), Mujii (620 m.n.v.) i Greben (720 m.n.v.), moemo konstatirati da je ovo naselje, u odnosu na hipsometrijske i orografske karakteristike - brdskoplaninskog tipa. Relativna visina izmeu najniih i najviih dijelova naselja kree se izmeu 170 i 270 metara. Povrinska hidrografija slabo je razvijena, to je uvjetovano opim klimatskih karakteristikama koje vladaju nad ovim podrujem manje od 800 mm kinog taloga u toku godine, kao i geoloko-geomorfolokim sklopom terena. U blizini naselja nalazi se manji vodotok po imenu Rijeka u koji se slijevaju sve vode sa okolnog terena, kao i manji broj potoia bujiarskog karaktera. U okolini naselja postoji vei broj izvora pitke vode, male izdanosti, koje je stanovnitvo koristilo za vodosnabdijevanje . Povrina katastarske opine Urisii iznosi oko 2,9 km2, a od toga je 74,4% privatno vlasnitvo. Poljoprivredno zemljite zahvata 59%, a obradivo 46,7% od ukupne povrine katastarske opine. Oko 41% povrine katastarske opine bilo je pokriveno umom, od toga je 52% privatno vlasnitvo. Gustina naseljenosti na podruju katastarske opine Urisii iznosila je u 1991. godini 115 stan./ km2, to je iznad opinskog prosjeka. 1

Urisii, 2006. Glavni dio naselja Nema podataka o naselju Urisii u starijim historijskim izvorima, tako da nam i sam toponim (domicilionim ime naselja) nije poznat. Vjerovatno je ime naselja

FAO projekat, opina Srebrenica, 2004.

162

Neke antropogeografske odlike naselja Urisii nastalo od turske rijei urija. 2 Ovo ime davalo se uglavnom livadama ili panjacima koji su se nalazila blizu rijeke, to je sluaj i sa Urisiima. U ovom se naselju nalaze nekropole sa vie od 200 steaka 3 (u blizini Urisia i Grebena) koje su nastale u srednjem vijeku, najkasnije u 15 stoljeu, iz ega moemo zakljuiti da je podruje ovog naselja bilo nastanjeno u srednjem vijeku, ili jo i prije. 4 Vea nekropola (preko 100 steaka) nalazi se u dolini Rijeke na njenoj lijevoj obali. U blizini te nekropole steaka smjeteno je lokalno muslimansko mezarlje u kojem su, dijelom, ouvani nadgrobni spomenici koji potiu jo iz 16. vijeka. Druga nekropola, sa oko 15 steaka, uglavnom sanduka, nalazi se na lokalitetu Lijee, juno od Urisia na udaljenosti od 400 metara. To nam svakako govori da je tu ivjelo bonjako stanovnitvo koje je pripadalo Bosanskoj crkvi (Bogumilima), a koje je ve na poetku osmanske okupacije Bosne prihvatilo vjeru osvajaa - islam. Trea nekropola (79 steaka) nalazi se sjeveroistono od Urisia, u zaseoku Greben.

Rimska stela - Urisii, 2008.

Nekropola steaka u Urisiima, 2006.

2
3

r, rija panjak, livada ili mera, meraja. Vidi: kalji, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966.,str. 633. Dio steaka u selu Urisii koji se nalaze neposredno uz lokalni vodotok Rijeka, zatim u Lijeu i Zobitu, nisu evidentirani u djelu . Belagia: Steci - kataloko topografski pregled... Najei oblik steka je sanduk. Na lokalitetu Ravne, sjeverno od naselja Urisii, naena je stela sa uklesanom glavom Rimskog plemia. Djelimino je oteena jer su je mjetani prije agresije na RBiH koristili kao menjik.

163

A. Sulji 2. Stanovnitvo Urisia u periodu 1879.-1991. godine. Stanovnitvo naselja Urisii u periodu 1879.-1991. godine je ukupno poraslo za 209%, to je manje od ukupnog rasta stanovnitva opine Srebrenica (272,7%), u istom periodu. 5 Naselje je bilo bonjako. U periodu 1895.-1991. godine broj domainstava ovog naselja poveao se za 214%, a prosjena veliina domainstava neznatno se poveala, tj. sa 5,0 lanova (u 1895. g.) na 5,3 lana (u 1991. g.). Ukupan broju kua (stanova) u periodu 1879.-1991. godine, poveao se za 295,8%, tj. gotovo 3 puta (tabela 1), (Sulji, 2006:319). Poljoprivredno obiljeje zadrala je veina stanovnitva Urisia sve do 80-ih godina 20. vijeka. Tako je, na primjer, prema popisu stanovnitva 1981. godine, u ovom naselju udio poljoprivrednog u ukupnom stanovnitvu iznosio 51%, a udio aktivnog poljoprivrednog u ukupnom aktivnom stanovnitvu iznosio je 58% (Sulji, 2006:320). Nakon deset godina, tj. 1991. godine, dolo je do znaajne promjene u ekonomskoj strukturi stanovnitva ovog naselja. Od ukupno 71. privredno aktivne osobe, poljoprivredom su se bavile 23 osobe, ili 32,4% od ukupnog aktivnog stanovnitva Urisia. Ostalo aktivno stanovnitvo bilo je uposleno u sljedeim djelatnostima: graevinarstvo 29 osoba, industrija i rudarstvo 11 osoba, umarstvo 5 osoba, saobraaj 1 osoba i trgovina, takoe 1 osoba. Kod jedne privredno aktivne osobe iz ovog naselja nije bila poznata djelatnost. 6
Tabela 1. Kretanje broja stanovnika, domainstava i kua (stanova) u naselju Urisii u periodu 1879.-1991. godine. Broj Nacionalnost Domainstva Godina Indeks rasta Broj kua stanovnika popisa (1879=100) (stanova) prosjena svega muki Bonjaci Srbi Ostali broj veliina 1879. 156 85 100 156 24 1885. 175 86 112,2 175 31 1895. 145 72 92,9 145 23 29 5,0 1910. 121 72 77,6 121 26 24 5,0 1921. 105 54 67,3 105 22 4,8 1948. 185 94 118,6 31 6,0 1953. 206 104 132,1 31 6,6 1961. 226 119 144,9 224 1 1 39 5,8 1971. 253 141 162,2 252 1 42 42 6,0 1981. 297 166 190,4 291 6 60 56 5,3 1991. 327 185 209,6 327 71 62 5,3 Izvor: Popisi stanovnitva BiH (1879., 1885., 1895., 1910., 1921., 1948., 1953., 1961., 1971., 1981. i 1991. godine).

Stepen pismenosti i obrazovanosti stanovnitva naselja Urisii stalno se poveavao poslije Drugog svjetskog rata. Tako je, na primjer, u 1953. godini bilo 70% nepismenog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu starijem od 10 godina 7 , a 38 godina

6 7

Napominjemo da su metodoloka naela popisa stanovnitva BiH za vrijeme austrougarske uprave, Kraljevine Jugoslavije i socijalistike Jugoslavije bila razliita. To se posebno odnosi na naelo prisutnog (austrougarski i popis u K. Jugoslaviji) i stalnog stanovnitva (svi popisi u bivoj SFRJ). I pored toga podaci se mogu uslovno uporeivati jer je ovo naselje bilo gotovo stoprocentno agrarno, do 60.-tih godina 20. vijeka, tako da nije bilo privremenog ili sezonskog naputanja ovog naselja od strane privredno aktivnog stanovnitva. Popis 1991. Dokumentacija FZS, Sarajevo, 2008. Popis 1953., knjiga XIV, str. 457.

164

Neke antropogeografske odlike naselja Urisii kasnije, tj. 1991. godine, bilo je 15,6% nepismeni osoba, uglavnom ena, u stanovnitvu starom 10 i vie godina. 8 Pored pismenosti, rastao je i stepen obrazovanosti stanovnitva Urisia. Primjera radi, navest emo, odnosno uporedit emo, uslovno, podatke o obrazovanosti stanovnitva ovog naselja iz popisa 1961. i 1991. godine. U 1961. godini bilo je 150 osoba starih 10 i vie godina, meu kojima i 36 osoba koje su zavrile etverogodinju osnovnu kolu (ili 24%), kao i 1 osoba koja je zavrila osmogodinju osnovnu kolu. Trideset godina kasnije, tj. 1991. godine, u naselju je bilo ukupno 256 osoba starih 10 i vie godina, meu kojima i 56 osoba koje su zavrile osmogodinju osnovnu kolu (ili 21,9%). Neku od srednji kola zavrilo je 18 osoba iz ovog naselja. Istina, radi razliite metodologije ova dva popisa stanovnitva u bivoj Jugoslaviji, rezultate popisa mogue je samo djelimino uporeivati. 9 3. Bonjake familije Urisia, njihovo porijeklo i stradanje tokom agresije i genocida 1992-1995. godine. Prema posljednjem popisu stanovnitva u ex-Jugoslaviji, tj. 1991. godine, u ovom naselju bilo je 327 stanovnika (od toga 185 osoba mukog spola), to je za 10% vie u odnosu na popis 1981. godine. Svi stanovnici ovog naselja, ukljuujui i jednu osobu koja se izjasnila kao Jugosloven, bili su bonjake nacionalnosti. Stanovnitvo naselja Urisii u periodu 1948.-1991. godine poraslo je za 77,0%. Broj domainstava poveao se na 62 ili za 10,7% vie u odnosu na prethodni popis. Prosjena veliina domainstva iznosila je 5,3 lana. U naselju je bila 71 kua (stan) koje su unitene u toku srpskocrnogorske agresije na BiH. Veina stanovnitva ovog naselja bila je mukog spola, odnosno koeficijent maskuliniteta iznosio je 130,3. Mladom stanovnitvu pridalo je 45,9%, mlaem sredovjenom 25,4%, starijem sredovjenom 17,4%, a starom stanovnitvu pripadalo je 11,3% od ukupnog stanovnitva Urisia. Dakle, stanovnitvo ovog naselja s obzirom na dobnu strukturu pripadalo je mladoj, progresivnoj, populaciji. Prosjena starost stanovnitva ovog naselja 1991. godine iznosila je 28,6 godina. Na podruju naselja Urisii, prema popisu stanovnitva 1991. godine, ivjelo je ukupno 14 familija koje su bile grupisane u 62 domainstva, meu kojima i 3 neporodina (samaka) domainstva. To su sljedee familije: Efendii, Hrustii, Ibievii, Ibrahimovii, Karamehmedovii, Mehmedovii, Memievii, Mujii, Mujii, Porobii, Sinanovii, Siruii, Suljii i Zukii. U narednom dijelu rada prikazat emo stradanje porodica i njihovih lanova po pojedinim familijama. Efendii porijeklom su iz Srebrenice, a ivjeli su u zaseoku Greben. Bilo je samo jedno porodino, esterolano, domainstvo. U toku zloina genocida ubijene su dvije osobe iz ove porodice otac (r. 1949.) i sin (r. 1976. g.). Kao posljedica ubistva
8 9

Popis 1991. Dokumentacija FZS, Sarajevo, 2008.

S obzirom da raspolaemo podacima o starosti svakog stanovnika naselja Urisii, pojedinano prema popisu 1991. godine, mi smo izdvojili kontingent stanovnitva koje bio star 10 i vie godina. Tako smo, djelimino, ublaili metodoloku razliku izmeu popisa stanovnitva iz 1961. i 1991. godine; u prvom sluaju (popis 1961.) u obzir je uzimana pismenost i kolska sprema stanovnitva starog 10 i vie godina, a u drugom sluaju (popis 1991. g.) u obzir je uzimana starost 10 i vie godina kod nepismenog, odnosno starost 15 i vie godina kod pismenog i obrazovanog stanovnitva. Prema popisu stanovnitva 1991. godine u ovom naselju su bile i 74 osobe koje su zavrile 1-7 razreda osnovne kole; od toga je 67 osoba zavrilo 4-7 razreda osnovne kole. U obzir je uzeto samo stanovnitvo koje je u vrijeme popisa 1991. godine bilo staro 15 i vie godina.

165

A. Sulji nosioca domainstva (glava domainstva), jedna ena je ostala hudovica, a jedno dijete siroe. Preivjeli lanovi ove porodice danas ive u SAD-u (2 lana), Njemakoj (1 lan) i BiH, opina Lukavac (1 lan). Hrustii ivjeli su u Urisiima, a bila su dva domainstva, jedno samako, koja su ukupno imala 9 lanova. U toku genocida ubijen je nosilac porodinog domainstva (otac, suprug), roen 1956. godine, a iza njega je ostala hudovica sa etvero siroadi prosjene starosti 12,3 godine. Preivjeli lanovi ove porodice nastanili su se u opinama Federacije Bosne i Hercegovine, a neki su se iselili u SAD-e. Ibievii porijeklom su iz Viegrada (rodonaelnik doselio u toku II Svjetskog rata, bjeei ispred etnika), a ivjeli su u glavnom dijelu naselja, Urisiima. U toku genocida ubijen je osniva ove familije, roen 1928. godine. Preivjeli iz ove porodice nastanili su se u Federaciji BiH, jedna osoba se vratila u Srebrenicu, a neki lanovi su u inostranstvu. Ibrahimovii ivjeli su u Urisiima, a bila su etiri porodina domainstva koja su ukupno brojala 18 lanova. Domainstva su osnovala tri brata i srednji sin od najstarijeg brata. Tokom agresije na RBiH, tj. 1993. godine, ubijene su dvije osobe iz ove familije, amidi i amidina. Starija ubijena osoba mukog spola, roena 1957. godine, bila je oenjena i imala je troje malodobne djece, prosjene starosti 11,0 godina. U toku genocida ubijene su dvije osobe mukog spola, dva brata (r. 1974. i 1977. g.), koji su takoer braa ranije ubijene enske osobe. To znai da su iz jedne porodice, domainstvo najmlaeg od tri brata, ubijene tri osobe, tj. dva brata i sestra. Dakle, ukupno su ubijene 4 osobe iz ove familije, meu kojima i jedna djevojka. Dio preivjelih lanova iz ove familije naselio se u opinama FBiH, a dio se iselio u inostranstvo (Holandija i Irska). Karamehmedovii ivjeli su u Urisiima, a porijeklom su iz Grujia, zaseok Prohia. Bilo je samo jedno porodino domainstvo sa est lanova. Tokom agresije na RBiH niko nije stradao iz ove porodice. Svi lanovi ove porodice vratili su se u Urisie, poslije 2002. godine. Mehmedovii ivjeli su u Urisiima, a porijeklom su iz Gladovia (opina Srebrenica). Bilo je samo jedno porodino domainstvo sa dva lana (stariji suprunici). 10 U toku agresije na BiH (1993.) ubijen je nosilac (suprug) ovog domainstva, a u genocidu ubijen je sin (jedinac) koji je ivio u Srebrenici. Memievii - ivjeli su u Urisiima, a porijeklom su, vjerovatno, iz okoline Uica. Ova familija brojala je sedam porodinih domainstava koja su ukupno imala 36 lanova. Na poetku agresije na RBIH ubijena je jedna maloljetna osoba mukog spola, roena 1978. godine. U toku genocida ubijene su tri osobe mukog spola, meu kojima otac i sin, prosjene starosti 45,7 godina. Iza ubijenih ostale su tri hudovice i estero djece siroadi prosjene starosti 9,3 godine; jedna hudovica sa etvero, a druga sa dvoje djece siroadi.
10

Mehmedovi (Mehmed) Bajro, r. 1936. godine u Gladoviima, je usvojen od strane daide Hrusti Muje, koji je bio vojni penzioner Austrije, kao pripadnik vojske Austrougarske monarhije i nije imao djece. Ubijen je 1993. godine u etnikoj zasjedi, na putu prema Srebrenici.

166

Neke antropogeografske odlike naselja Urisii Dio preivjelih iz ove familije (3 osobe) vratio se u Urisie, a jedan dio se naselio u opinama FBiH, a ostali su se iselili u neke evropske (vedska) i prekomorske zemlje (SAD-e). Mujii - ivjeli su u Urisiima, a porijeklom su iz Osmaa. Bila su etiri domainstva, jedno samako i tri porodina, sa ukupno 16 lanova. U toku genocida ubijena je jedna mlaa osoba mukog spola (r. 1972. g.), lan peterolanog domainstva. Preivjeli lanovi ove familije naselili su se u Lukavcu (FBiH), a neki su se iselili u SAD-e. Mujii - ivjeli su u zaseocima Mujii i Greben, a bilo je osam porodinih domainstava koja su ukupno brojala 52 lana. Tokom agresije na RBiH, tj. 1993. godine, ubijene su dvije osobe iz ove familije; starija muka osoba, r. 1904. i sredovjena enska osoba, majka troje malodobne djece, roena 1948. godine. U toku genocida ubijeno je 11 osoba mukog spola, iz familije Muji, prosjene starosti 42,5 godina. Kao posljedica genocida, odnosno masovnog ubijanja mukog stanovnitva, ostalo je 5 ena hudovica (jedna hudovica sa etvero, a druga sa dvoje siroadi) i 9. djece siroadi, meu kojima i troje djece bez oba roditelja. Prosjena starost djece siroadi bila je 10,4 godine. Preivjeli lanovi porodica iz familije Muji naselili su se, uglavnom, u opini Srebrenik, neto manje u opini Ilija i Graanica, a dio njih iselio se u Austriju, Francusku, Njemaku i SAD-e. U zaseok Greben vratile su se samo dvije porodice. Porobii ivjeli su u zaseoku Porobii, a porijeklom su iz okoline gradskog naselja Dervente. U zaseok Porobii, koji je po njima dobio i ime (antroponim), doselili su se u drugoj polovini 19. stoljea. Bilo je 6 porodinih domainstava koja su ukupno brojala 28 lanova. Na poetku agresije na RBiH ubijena je mlaa osoba mukog spola, roena 1966. godine, a 1994. godine ubijena je starija osoba mukog spola (amida od ranije ubijene osobe), roena 1926. godine. Iza ubijenih ostale su dvije hudovice i dvoje djece siroadi; djeca od mlae ubijene osobe. U toku genocida, jula 1995. godine, ubijeno je 8 osoba mukog spola iz ove familije, meu kojima i jedno dijete, prosjene starosti 40,4 godine. Iza rtava genocida ostalo je 6 hudovica i 5. djece siroadi prosjene starosti 6,0 godina. Veina preivjelih iz ove familije naselila se na podruje Federacije Bosne i Hercegovine, a dio njih se iselio i izvan granica Bosne i Hercegovine. Sinanovii ivjeli su u Urisiima, a porijeklom su iz okoline Uica iz kojega su protjerani tokom 19. stoljea. Bilo je samo jedno porodino domainstvo sa ukupno devet lanova. U toku genocida ubijene su tri osobe mukog spola iz ove porodice (otac i dva sina), a jedna ena (supruga od nosioca domainstva) ostala je hudovica sa jednim djetetom-siroetom. Samo jedan lan iz ove familije, u postratnom periodu zasnovao vlastitu porodicu, vratio se sa porodicom u ovo naselje, a drugi lan iz ove familije, najstariji sin, iselio se u Austriju. Siruii ivjeli su u zaseoku Porobii, a porijeklom su iz Voljavice (opina Bratunac) iz koje su se doselili u prvoj polovini 20. stoljea. Bilo je jedno porodino domainstvo sa ukupno tri lana. U toku genocida, jula 1995. godine, ubijen je nosilac domainstva (suprug, r. 1940.), a supruga je ostala hudovica. Suljii - ivjeli su u Urisiima, a porijeklom su iz okoline Zenice iz koje su se doselili sredinom 19. vijeka. Ova familija brojala je 21 domainstvo, meu kojima i jedno samako, koja su ukupno imala 108 lanova. Porodice sa ovim prezimenom bile su najbrojnije i inile su oko 1/3 od ukupno stanovnitva naselja Urisii. Tokom agresije 167

A. Sulji na RBiH ubijeno je 8 osoba iz ove familije, prosjene starosti 24,4 godine, meu kojima i jedna djevojica i jedan djeak. Iza rtava agresije ostale su 3 hudovice i 5. djece siroadi prosjene starosti 6,4 godine. U toku genocida ubijena je 21 osoba mukog spola iz ove familije, prosjene starosti 36,5 godina, meu kojima i dvije maloljetne osobe. Kao posljedica masovnog ubijanja mukog, uglavnom oenjenog stanovnitva, ostalo je 15 hudovica i 22 djeteta siroeta prosjene starosti 8,7 godina. Jedna dio porodica iz familije Sulji vratio se u Urisie, oko 6 porodica sa ukupno 20 lanova, a vei dio naselio se u opinama FBiH, kao to su: Ilija, Lukavac, Srebrenik, Sarajevo, Tuzla, ivinice i dr. Dio porodica ivi u Brkom, distriktu BiH, a dio u opini Bratunac i gradu Srebrenici. Neki od lanova ove familije iselili su se iz Bosne i Hercegovine i nastanili se u Danskoj, Kanadi, SAD-a i dr. Zukii - ivjeli su u zaseoku Greben, a porijeklom su iz susjednog sela Karaii, u koje su doselili iz Crne Gore. Ova familija brojala je 5 porodinih domainstava koja su ukupno imala 32 lana. U toku genocida ubijeno je 11 osoba mukog spola iz ove familije, prosjene starosti 31,2 godine, meu kojima i tri maloljetne osobe. Kao posljedica genocida, odnosno masovnog ubistva osoba mukog spola, uglavnom oenjenih, ostalo je 7 hudovica i 8. djece siroadi prosjene starosti 5,0 godina. U zaseok Greben vratile su se samo tri osobe iz ove familije; dva domainstva, jedno samako. Ostali preivjeli lanovi porodica iz familije Zuki nastanili su se, veim dijelom, na podruju opina Federacije BiH (Ilida, Ilija. Sarajevo, Zavidovii i dr.), a neki su se iselili izvan BiH; Njemaka, SAD-e i dr.

Zakljuak Prema popisu stanovnitva 1991. godine u naselju Urisii ivjelo je ukupno 14 familija koje su bile grupisane u 62 domainstva (3 samaka) koja su ukupno imala 327 lanova. To su sljedee familije: Efendii, Hrustii, Ibievii, Ibrahimovii, Karamehmedovii, Mehmedovii, Memievii, Mujii, Mujii, Porobii, Sinanovii, Siruii, Suljii i Zukii. Tokom agresije na RBiH, u periodu 1992-1993. godine, ubijeno je ukupno 16 osoba iz ovog naselja, prosjene starosti 34,3 godine, meu kojima i tri osobe enskog spola, kao i tri maloljetne osobe. Iza ubijenih, odnosno rtava agresije, ostalo je 7 hudovica i 10. djece siroadi prosjene starosti 7,0 godina. U toku genocida u zatienoj zoni UN Srebrenica, jula 1995. godine, ubijeno je ukupno 65 osoba mukog spola iz ovog naselja, prosjene starosti 37,3 godine, meu kojima i 7 maloljetnih osoba djece. Kao posljedica masovnog ubistva mukog stanovnitva u toku genocida, ostalo je 40 ena hudovica i 55. djece siroadi prosjene starosti 8,7 godina. Dakle, tokom agresije i genocida ukupno je ubijena 81 osoba iz ovog naselja, ili 25 % od ukupnog prijeratnog stanovnitva. U periodu 2002.2005 godine, uz pomo vlade Federacije BiH, kao i drugih organizacija, obnovljeno je 19 kua, tj. izgraene su nove kue. Do kraja 2005. godine u naselje Urisii se vratilo 14 domainstava koja ukupno broje 40 lanova. Vie od 70 osoba iz ovog naselja ivi izvan Bosne i Hercegovine, uglavnom u SAD-a i zapadnoj Evropi, a ostali preivjeli iz ovog naselja naselili su se u opinama FBiH.

168

Neke antropogeografske odlike naselja Urisii Izvori i literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Tabela praenja povratka, uraenih objekata i infrastrukture po MZ, naseljima, kao i naziv organizacije koje su donirale sredstva, Sluba za povratak optine Srebrenica, 2006.; FAO projekat, Inventar stanja zemljinih resursa u Bosni i Hercegovini u poslijeratnom periodu Optina Srebrenica, 2004. (CD-ROM); Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica. Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama, Sarajevo, 2005. (CD-ROM); Odjeljenje za privredu i drutvene djelatnosti, opina Srebrenica, 2005. (CDROM); Odsjek za rekonstrukciju i povratak, opina Srebrenica, 2006. (CD-ROM); Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. godine, (dio podataka na CD-ROM-u za opinu Srebrenica); Baza poginuli i nestalih Srebreniana, rtava agresije i genocida, 1992-1995. godine (CD-ROM); Razna dokumentacija Federalnog zavoda za statistiku o podacima popisa stanovnitva Bosne i Hercegovine u periodu 1879.-1991. godine; Sulji, A. (2006.): Stanovnitvo i naselja opine Srebrenica, Univerzitet u Tuzli, (doktorska disertacija).

Podaci sa Interneta:

1. Preliminarni spisak nestalih i ubijenih osoba u Srebrenici 1995. godine.

Preuzeto: http://www.srebrenica-zepa.ba/srebrenica/spisak.htm (13.04.2006.)

2. http://www.un.org/icty/bhs/latest/reports.htm (3.3.2006.) 3. Udruenje ena Srebrenice i epe, Preliminarni spisak nestalih i ubijenih osoba
u Srebrenici 1995. godine. http://www.srebrenicazepa.ba/srebrenica/spisak.htm (22.08.2006.), 4. Vlada RS, Dodataka izvjetaju od 11. juna 2004. godine o dogaajima u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. godine, http://www.vladars.net/pdf/srebr_final_s_l.pdf (22.08.2006.)

169

Zbornik radova PMF 4 i 5, 171 185 (2007-2008)

Originalni nauni rad

PRIHVAT BONJAKIH PROGNANIKA I IZBJEGLICA U TUZLU ZA VRIJEME RATA 1992.-1995. GODINE PRILOG PROUAVANJU PRISILNIH MIGRACIJA BOSNIAK REFUGEES AND DISPLACED PERSONS HOSTED IN TUZLA DURING THE WAR 1992-1995. - ADDITION TO EXAMINATION ON FORCED MIGRATIONS Dr. Adib ozi, vanredni profesor, Filozofski fakultet Univerzitet u Tuzli, Dr. Alija Sulji, docent, Prirodno-matematiki fakultet Univerzitet u Tuzli Abstrakt Jedna od najizraenijih posljedica rata protiv bosansko-hercegovakog drutva i drave jeste i problem prognanih i izbjeglih lica. Ova destruktivna posljedica rata, iako prisutna na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine, najizraenija je bila u podrujima gdje je vreno etniko ienje bonjakog stanovnitva (podruja: Bosanske Krajine, istone Hercegovine, Bosanske Posavine, Bosanskog Podrinja i dr.) i na kraju 1995. g izvren genocid (Srebrenica). U proljee 1992. g. u Tuzlu pristie veliki broj prognanika i izbjeglica iz svih krajeva Bosne i Hercegovine. Krajem 1992. g u Tuzli je ve boravilo i bilo zbrinuto 50.615 prognanih i izbjeglih lica. Broj prognanih i izbjeglih u Tuzli se svake ratne godine poveavao, da bi krajem 1995. godine dostigao cifru od 68.349 prognanih i izbjeglih lica. Od toga u privatnim individualnim objektima bilo je smjeteno 62.530 i objektima kolektivnog smjetaja 5.819 lica. Do poveanja broja prognanih u odnosu na kraj 1994. g dolazi, zbog poinjenog zloina genocida nad Bonjacima u Srebrenici jula 1995. g. Kljune rijei: Prognanik, izbjeglica, raseljena osoba, prihvat prognanika, rat, Tuzla, Bosna i Hercegovina. Abstract One of most expressive consequence of the war against BiH society and the state is the problem of refugees and displaced persons. This destructive consequence of the war, although visible at the whole area of Bosnia and Herzegovina, is significant at the areas where ethnical cleaning of Bosnian population has been done (Bosanska Krajina, Eats Herzegovina, Bosanska Posavina, Bosansko Podrinje ...etc) and finalized with the genocide in Srebrenica in 1995. In the spring in 1992 in Tuzle came significant number of refugees and displaced persons from all the parts of Bosnia and Herzegovina. By the end of 1992. in Tuzla already have been settled 50.615 refugees and displaced persons. Number of refugees and displaced persons in Tuzla increased and by the end of 1995 was 68.349. From that number 62.530 person were settled in private houses and 5.819 persons in collective capacities. Increasing of the number of refugees and displaced persons was noted by the end of 1994. and min reason was the genocide at the Bosnian in Srebrenica in July 1995. Key words: Refugees, displaced person, shelter of refugees and displaced persons, war, Tuzla, Bosnia i Herzegovina.

A. ozi, A. Sulji Uvod Rat koji je voen protiv bosansko-hercegovakog drutva i drave 1992.-1995. godine, karakterizira nekoliko specifinih drutveno-historijskih uzroka i drutvenopraktinih posljedica. Jedna od najizraenijih posljedica rata protiv bosanskohercegovakog drutva i drave jeste i problem prognanih i izbjeglih lica. Ova destruktivna posljedica rata, iako prisutna na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine, najizraenija je bila u podrujima gdje je vreno etniko ienje bonjakog stanovnitva (podruja: Bosanske Krajine, istone Hercegovine, Bosanske Posavine, Bosanskog Podrinja i dr.) i na kraju 1995. g izvren genocid (Srebrenica). Najvei broj ovih prognanika i izbjeglica, i ne samo njih, svoje privremeno boravite naao je u Tuzli i okolnim gradovima. Mi emo u ovom radu prezentirati najznaajnije podatke o prihvatu bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu, ali i ukazati na njihov razmjetaj na podruju cijelog Tuzlanskog kantona. To je neophodno iz razloga to se sluaj Tuzle ne moe posmatrati izolovano od njezinog prirodnog i kulturno-tradicijskog okruenja. Istai emo i neke osnovne karakteristike drutvene sadrajnosti naina i uslova ivota prognanih i izbjeglih u Tuzli. Da bi smo u potpunosti mogli razumjeti cjelokupnost fenomenologije postavljenog problema, neophodno se prethodno upoznati sa prijeratnom demografsko-etnikom strukturom stanovnitva Sjeveroistone Bosne, iji je administrativni i privredni centar bila, upravo, Tuzla. I Demografsko-etnika sadrajnost regije sjeveroistona Bosna 1991. godine Bosna i Hercegovina tokom hiljadugodinje povijesti, izuzimajui kratkotrajne periode izvan bosanskih uticaja, kao to su agresije, razvijala se kao prirodna i skladna, ekonomski, kulturno, etniki i politiki povezana cjelina vlastitih regija. S druge strane, pojedinani razvoj bosanskohercegovakih regija bitno je zavisio od razvoja Bosne i Hercegovine kao organske cjeline. Regija sjeveroistone Bosne (Prilog 1), ne predstavlja nikakav izuzetak, naprotiv, predstavlja samo jednu od bosanskohercegovakih regija, iji je razvoj bitno uslovljen, izmeu ostalog, demografskim, ekonomskim, teritorijalnim i administrativnoupravnim ustrojstvom regije u svim segmentima organiziranja drutva i drave. Sjeveroistona Bosna je prostor veliine 6820 km2 i ini 13,3% povrine Bosne i Hercegovine. Prema popisu stanovnika 1991. god. ovdje je u 19 optina ivjelo 950.808 stanovnika to je inilo 21,8% ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine (tabela 1).

172

Prihvat bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu za vrijeme rata 1992-1995. godine Tabela 1. Nacionalna Struktura Stanovnitva regije sjeveroistone Bosne 1991. god. 1
Optina Bijeljina Bratunac Brko Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lopare Lukavac Oraje Srebrenica Srebrenik ekovii Tuzla Ugljevik Vlasenica Zvornik ivinice Banovii Ukupno Hrvati Bonjaci svega % svega % 33619 40 0,1 21535 64,1 96988 492 0,5 30229 31,2 87627 22252 25,4 38617 44,1 59134 132 0,2 42599 72 56581 8613 15,2 33856 59,8 41809 35 0,1 33137 79,3 16070 36 0,2 11621 72,3 32537 1263 3,9 11990 36,9 57070 2159 3,8 38080 66,7 28367 21308 75,1 1893 6,7 36666 38 0,1 27572 75,2 40896 2752 6,7 30528 74,6 9629 10 0,1 326 3,4 131618 20398 15,5 62669 47,6 25587 56 0,2 10241 40 33942 39 0,1 18727 55,2 81295 122 0,2 48102 59,2 54783 3976 7,3 44017 80,3 26590 550 2,1 19162 72,1 950808 84271 8.9% 524901 55% ukupno Srbi svega 11475 57389 18128 13558 11221 7659 3952 18243 12169 4235 8315 5308 9030 20271 14468 14359 30863 3525 4514 268682 % 34,1 59,2 20,7 22,9 19,8 18,3 34,6 56,1 21,3 14,9 22,7 13 93,8 15,4 56,5 423 38 6,4 17 28.5% Jugosloveni svega % svega 223 0,7 346 4426 4,6 4452 5731 6,5 2899 1530 2,6 1315 1436 2,5 1455 275 0,7 703 277 1,7 184 583 1,8 458 3424 6 1238 626 2,2 305 380 1 361 1203 2,9 1105 129 1,3 134 21995 16,7 6285 290 1,1 532 340 1 477 1248 1,5 960 2130 3,9 1135 1928 7,3 436 48174 5% 24780 Ostali % 1 4,6 3,3 2,2 2,6 1,7 1,1 1,4 2,2 1,1 1 2,7 1,4 4,8 2,1 1,4 1,2 2,1 1,6 2.6%

Kompariranjem ovih pokazatelja uoavamo nekoliko znaajnih demografskih karakteristika regije: multinacionalna i multikonfesionalna sadrajnost regije odraava multinacionalnu sadrajnost bosanskohercegovake drave i rezultat je ukupnog drutveno historijskog razvoja bosanskohercegovakog drutva; ova regija je najnaseljenije podruje u Bosni i Hercegovini; gustoa naseljenosti je neujednaena i kree se od 49 stan./km2, u opinama Kladanj i ekovii do 430 stan./km2, u opini Tuzla; regija sjeveroistone Bosne u odnosu na Bosnu i Hercegovinu u prijeratnom periodu imala je natprosjenu stopu rasta stanovnitva 2 ; znaajne su razlike u tempu rasta stanovnitva meu optinama regije od 0,4% u Loparama i ekoviima do 13,9% u Tuzli. Ovako visok tempo rasta Tuzle je uslovljen prije svega doseljavanjem iz okolnih optina zbog uloge Tuzle kao privrednog, kulturnog, univerzitetskog, zdravstvenog i administrativnog centra regije; u prijeratnom periodu, pa do 1992. god. regija sjeveroistone Bosne je emigraciono podruje. Negativni migracioni saldo ove regije zabiljeen je u svim meupopisnim razdobljima od 1953. do 1991. godine. U tom, gotovo etiri decenije dugom razdoblju, sa podruja sjeveroistone Bosne iselilo se gotovo 135.000 stanovnika. Najvei negativni saldo migracija, kao posljedica, prije svega privredne nerazvijenosti i vrlo nepovoljne industrijske strukture, zabiljeen je u posljednjem meupopisnom razdoblju (1981. do 1991. godine ) i to u nivou od 42.189 stanovnika, to predstavlja odliv 42% prirodnog prirasta u tom periodu. 3
1 2

Stanovnitvo Bosne i Hercegovine. - Nacionalni sastav po naseljima, Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 1995. Odnos prosjene stope rasta bosanskohercegovakog stanovnitva i stanovnitva regije sjeveroistone Bosne u periodu 1948-1961. godine: Sjeveroistona Bosna 2,25, Bosna i Hercegovina 1,95. Izvor: Popisi stanovnitva, SZS, Beograd. M. Klapi: Tuzla kao razvojni centar sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002 god. str. 103.

173

A. ozi, A. Sulji Ovaj prirodno uspostavljeni (sedimentirani) sklad meuzavisnosti razvojnih inilaca prirodnih resursa i predratne drutveno - ekonomske, etniko kulturne, religijske, socijalne, spolne i starosne strukture stanovnitva regije sjeveroistone Bosne naruen je ratom protiv bosansko-hercegovakog drutva i drave 1992.-1995. godine. II Progon (etniko ienje) nesrpskog stanovnitva iz Bosanskog Podrinja i Bosanske Posavine 1992.-1995. godine Zbog sve prisutnijih, nekada otvorenih, ali u pravilu perfidno prikrivenih, pokuaja stereotipnog prikazivanja karaktera rata protiv bosansko-hercegovakog drutva i drave, neophodno je istai uzroke dolaska, adekvatniji je izraz bijega od nasilne smrti prognanih i izbjeglih 4 Bonjaka u Tuzlu i ostale gradove i sela pod kontrolom Armije Bosne i Hercegovine. Subjekti izvanbosanskih velikodravnih projekata (drave, armije, paramilitarne formacije, policije i parapolicijske formacije), rukovoeni ideologijom jedna nacija jedna drava projektirale su, isplanirale, organizirale i izvele rat protiv bosansko-hercegovakog drutva i drave 5 , kako bi realizirali svoje politike i ideoloke ciljeve. Doista, rijetki su ivi narodi na planeti koji su dulje i bezobzirnije osporavani u nacionalnom smislu, dezavuirani, kriptoizirana njihova historija, te zbog toga proganjani i ubijani, kao to je to sluaj sa Bonjacima. Nadamo se da e neumoljive drutvene injenice iznesene u ovom radu doprinijeti dekriptoiziranju, odnosno reafirmaciji znanstvenih injenica o dogaajima u Bosni i Hercegovini, a time i o Tuzli u periodu 1992-1995. godine. Izvanbosanski subjekti destrukcije bosansko-hercegovakog drutva u proljee 1992. g. poeli su sa programima zla (zastraivanja, progona, ubijanja, klanja, ruenja, paljenja i sl.). U toku 31. marta/1. aprila 1992. u Bijeljinu je, radei blisko sa srbijanskim MUP-om, stigao Arkan sa grupom uniformisanih i dobro opremljenih snaga i poeo sa ubijanjem bonjakih civila. 6 Poelo je u Bijeljini, a onda su redom, po istom scenariju nastavljeni progoni i ubijanja i u drugim, ne samo gradovima sjeveroistone Bosne, ve irom Bosne i Hercegovine. Napadane su po pravilu opine sa veinskim bonjakim

U kategoriji prinudno migriralog stanovnitva neophodno je razlikovati dvije kategorije. Kriterij za ovakvo klasificiranje jeste razlog (uzrok) zbog koga pojedinac ili grupa naputa, bjei ili pak biva prognana iz mjesta svog ivljenja. Izbjeglice su ona kategorija ljudi koji su svoje mjesto ivljenja napustili prije izbijanja ratnih sukoba.. U tu kategoriju spadaju i oni pojedinci i grupe koji su svoja mjesta ivljenja napustili a da u njima i nije bilo neposrednih ratnih dejstava. Prognanici su ona kategorija graana koji su ratnim operacijama nasilno protjerani iz svojih domova, jer su im ono bili porueni ili zapaljeni tokom ratnih dejstava. 5 O agresiji na Bosnu i Hercegovinu opirnije pogledati u: S. eki, Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 2004. 6 Grupe Arkanovaca su zajedno sa eeljevcima i pripadnicima JNA, 2. aprila 1992. nastavile sa zloinima nad Bonjacima Bijeljine. Tada su Arkanove oruane formacije, nakon izlaska muslimanskih vjernika iz Sulejmanije damije, zaklale dva lica naoigled prisutnih, a kad su se ostali povukli u damiju za njima je baeno vie bombi, od kojih su svi nastradali. Voa Arkanovaca, eljko Ranatovi - Arkan, meunarodni kriminalac, predao je raport komandantu bijeljinskog garnizona, generalu Praeviu (koji je na Arkanov raport vojniki uzvratio). Arkan se grlio sa Biljnom Plavi dok su sa strane, po ulicama, leali leevi ubijenih Bonjaka, to su zabiljeile i TV kamere. Poetkom aprila 1992. godine Arkanovi Tigrovi su stigli u Zvornik, meu njima je bio i Arkan.(). U zauzimanju Zvornika (8.-11. maja); zatim Brkog (poetkom maja 1992.) i drugih mjesta, gdje Srbi nisu imali veinu, pored jedinica JNA, srpske Teritorijalne odbrane i drugih srpskih formacija, ukljuujui i eeljevce, uestvovale su i Arkanove jedinice i ubile mnogo civila.(S. eki, isto, str. 287-288.)

174

Prihvat bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu za vrijeme rata 1992-1995. godine stanovnitvom, upravo da bi se izvrilo etniko ienje 7 prostora od nesrpskog ivlja. Nakon pokolja i ubijanja u Bijeljini i Zvorniku, nastavljeno je istim metodama i sredstvima u Bratuncu, Vlasenici, Srebrenici, Rogatici, Foi, Viegradu i drugim gradovima. U veini operacija etnikog ienja bonjakog ivlja uestvovali su zajedno JNA (posebno Uiki korpus), te razne parapolicijske i paramilitarne grupe 8 , koje su takoer, bile organizirane i opremljene od JNA. Goloruko civilno stanovnitvo nije imalo drugog izbora nego bjeati i potraiti utoite u Tuzli i drugim slobodnim gradovima (prilog 2).

III Prihvat bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu Opina Tuzla je jedna od 13 opina Tuzlanskog kantona, konstituisanog u procesu kantonizacije Federacije Bosne i Hercegovine 1994. godine. Od predratnih 307 km2 povrine, dananja povrina opine je neto manja i iznosi 294 km2. Tuzla predstavlja administrativno sjedite Tuzlanskog Kantona. Pored toga to je administrativno sjedite kantona, Tuzla je njegov i privredni, kulturni i naunoobrazovni centar. Tuzlanski kanton, kome opina Tuzla institucionalno pripada, obuhvaa 39% teritorije regiona Sjeveroistona Bosna. Ova injenica nepovoljno utie na razvoj, ne samo grada Tuzle, Tuzlanskog Kantona, ve i cijele regije Sjeveroistone Bosne. Od strane UNHCR 1998. godine Tuzla je proglaena Otvorenim gradom to

Etniko ienje je posebna vrsta (ratnog) zloina kanjivog prema Konvenciji o spreavanju i kanjavanju ratnog zloina genocida(Rezolucija UN 260A, III,9. decembra 1948. godine). Naalost, termin etniko ienje se koristi i kao eufemizam za genocid. Dakle, upozoravamo na razlikovanje pojmova etniko ienje i genocid. Na osnovu raspoloivih podataka moe se utvrditi da su u agresiji i drugim zloinima u Republici Bosni i Hercegovini sa teritorije Srbije i Crne Gore uestvovale sljedee oruane formacije i grupe: Arkanovci, eeljevci, Beli orlovi, Rojalisti, Srpska garda, Vukovarci, specijalci Saveznog sekretarijata za unutranje poslove, specijalci Ministarstva unutranjih poslova Republike Srbije, Martievci, ute ose i dr.(Isto, str. 872.)

175

A. ozi, A. Sulji potvruje kontinuitet ovog grada u uvanju tradicije otvorenosti za drugo i drugaije i uvaavanja drugog i drugaijeg. Poznato je da je rat u Sloveniji i Hrvatskoj poeo prije rata protiv Bosne i Hercegovine i da prve izbjeglice u Tuzlu stiu upravo iz Slovenije i Hrvatske. Uviajui taj problem, Ratno predsjednitvo opine Tuzla formira tab za izbjeglice u avgustu 1991. godine. Upravo u to vrijeme pristiu u Tuzlu prvi prognanici i izbjeglice ratom zahvaenih podruja bive Jugoslavije. Sastav taba je bio multietniki. U njegov rad aktivno su bili ukljueni predstavnici Civilne i Socijalne zatite, te predstavnici Crvenog krsta i Teritorijalne odbrane Skuptine opine. Ovaj organ je otvorio prve kolektivne centre za smjetaj prognanika i izbjeglica, vodio brigu o ishrani i ostalim potrebama raseljenog stanovnitva. Zbog, kako smo ve istakli, agresije na Bosnu i Hercegovinu, prije svega na podruje Bosanskog Podrinja (Bijeljinu, Zvornik, Bratunac, Vlasenicu i druge gradove) i zloina koji su vreni nad civilnim stanovnitvom (ruenje i paljenje kua, progono i ubijanja, sijanje straha i drugih oblika represije) u Tuzlu pristie sve vei broj prognanika iz svih krajeva Bosne i Hercegovine. Iz tih razloga Predsjednitvo Skuptine opine Tuzla 19. decembra 1992. godine donosi odluku o osnivanju Optinskog centra za raseljena lica, prognanike i izbjeglice. Sjedita Centra locirano je u objektu obdanita Bambi u ulici Marala Tita br. 149 u Tuzli. Osnovni i najvei problemi bili su: smjetaj i ishrana prognanih i izbjeglih. Manji dio prognanika uspio se smjestiti kod rodbine i preijatelj, dok je vei dio bio na brizi Opinskom centru za raseljena lica 9 , prognanike i izbjeglice. Prognanici i izbjeglice su smjeteni u objekte osnovnih i srednjih kola, u KSC Mejdan, Univerzitetsku dvoranu, studentske i ake domove, Hotel Tehnograd i Dom penzionera. Na podruju opine Tuzla ukupno su bila 32 objekata koja su sluila kao kolektivni centri za prihvat izbjeglih i prognanih lica. Centar je prognanim i raseljenim licima i izbjeglicama pruao kompletnu podrku u hrani, odjei, obui, duecima, prekrivaima, peima, posuem i slino. Ukupno je na svim poslovima angairano vie od 200 volontera entuzijasta, ukljuujui tu, pored angairanih osoba operativaca iz Centra, Slube za evidencije magacina, prodavnica, jo i povjerenike kolektivnih punktova i povjerenike 39 mjesnih zajednica. U svom radu Centar za raseljena lica i izbjeglice, je jo prije formiranja Tuzlanskog okruga, zatim Tuzlansko-podrinjskog kantona i Ministarstva za rad, socijalnu politiku i izbjeglice, prihvatio u opini Tuzla najvei broj raseljenih lica i izbjeglica iz Sjeveroistone Bosne. Pretpostavlja se da je kroz Tuzlu prolo preko 260.000 raseljenih lica i izbjeglica. Od 01.01.1995. godine pa sve do 01.07.1998. godine. Centar za raseljena lica i izbjeglice organizira se kao opinski organ uprave pod nazivom Sekretarijat za raseljena lica i izbjeglice, sa sjeditem u Tuzli, ulica Dafer Mahala broj 70. Reorganizacijom opinskih uprava Sekretarijat se od 01.07.1998. godine transformie u Slubu za raseljena lica i izbjeglice. Prognanici, izbjeglice i raseljena lica stambeno su zbrinjavani na raznovrsne naine. Najei oblici stambenog zbrinjavanja bili su: a) u naputenim privatnim kuama, 10
9

Kategorijom raseljenih lica definiraju se oni graani koji su stanovnici opine Tuzla, a koji su bili u nemogunosti ,zbog ratnih aktivnosti stanovati u svojim kuama ili stanovima. 10 Nije bilo sluajeva da je neko nasilno istjeran iz privatne kue da bi se uselili prognanici. Navodimo ovaj primjer , vrijedan panje, kao suprotnost onome to se deavalo u Bijeljini. U Bijeljini su zabiljeeni, ne rijetki, sluajevi, izgona Bonjaka iz njihovih privatnih kua na ulicu, kako bi se uselile srpske izbjeglice u Bijeljinu. U Tuzli, ali i u drugim gradovima pod kontrolom Armije BiH, manjine (drugi i drugaiji - Srbi, Hrvati, Jevreji i ostali ) stanovali su u svojim kuama.

176

Prihvat bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu za vrijeme rata 1992-1995. godine b) c) d) e) f) u naputenim stanovima nosilaca stanarskog prava, u kolektivnim centrima, u kolektivnim naseljima, 11 u adaptiranim, obnovljenim nedovrenim ili oteenim kuama domicilnog stanovnitva. 12 u Dom za djecu bez roditeljskog staranja, smjetana su djeca prognanika i izbjeglica bez oba roditelja.

Na podruju opine Tuzla u 1992. g. ukupno je bilo zbrinuto 50.615 prognanika i izbjeglica (tabela 2). Tabela 2 . Broj raseljenih lica prema spolu i starosnoj dobi u Tuzli 1992. godine.
djeca do 1 godine starosti djeca od 1 do 7 godina starosti Djeca (0-18 godina djeca starosti od 7 do 14 godina starosti) djeca starosti od 14 do 18 godina Ukupno djece od 0 do 18 godina ene Starije osobe (ene iznad 55 godina, mukarci iznad Mukarci 60 godina) Ukupno stare osobe ene od 18 do 60 godina Broj radno sposobnih lica Mukarci od 18 do 65 godina Ukupno radno sposobnih lica: Broj ranjenih, iznemoglih i invalidnih osoba Broj raseljenih lica u kolektivnom smjetaju 651 6.946 8.200 2.150 17.947 3.238 1.950 5.188 20.630 1.034 21.664 186 5.630

Primjeujemo iz ovih podataka izuzetno mali broj mukaraca ivotne dobi od 18 do 65 godina. Razlog su masovna ubistva i odvoenja u logore, te na radnu obavezu u Vojsci Republike Srpske. Od ukupnog broja prognanih i izbjeglih, njih 44.985 bilo je smjeteno u privatnim individualnim objektima, a za 5.630 smjetaj je bio obezbijeen u kolektivnim boravitima. 13 Kolektivni smjetaj raseljenih lica organiziran je u 10 osnovnih kola, 4 srednje kole, dva obdanita, dva studentska doma, srednjokolskom domu, jednom samakom hotelu, dvije sportske hale, Nastavnom centru civilne zatite Dubrave i
11

Kolektivni centri i kolektivna naselja graeni su i opremani uz pomo meunarodnih humanitarnih organizacija. Npr., uz pomo meunarodne humanitarne organizacije NPA izgraeno je nekoliko faza naselja u Mihatoviima sa 57 kua sa po dva apartmana. Uz naselje je ureena potpuna infrastruktura: struja, voda, put, ambulanta, obdanite i osmogodinja osnovna kola. Ukupno na podruju opine Tuzla otvorena su 32 kolektivna centra za smjetaj raseljenih lica. 12 U obnovljene kue domicilnog stanovnitva raseljena lica, prognanici i izbjeglice smjetani su na rok od 2,5 godina. U rekonstrukciji, obnovi i dogradnji ovih kua uestvovale su putem donacija meunarodne humanitarne organizacije: NRC, Caritas, GTZ, Intersos i AMG. 13 U 1992. godini otvoreni su sljedei punktovi za kolektivni smjetaj raseljenih lica: Nastavni centar u Dubravama (600 osoba), Privredno sportski centar Mejdan (1500 osoba), Univerzitetska sportska dvorana (320 osoba), Osnovna kola 2 Oktobar Kiseljak (730 osoba), O Tomislav Ramljak Miladije (450 osoba), O Tomislav Ramljak podr.odjelj. Solana (250 osoba), O Rudolf Viki Miladije (180 osoba), O Franjo Reza Kreka (180 osoba), O Jusuf jakubovi Tuanj (320 osoba), O Demal Mandi Pazar (200 osoba), O 7 Sekretara SKOJ-a (300 osoba), O Petar Koi Solina (500 osoba) i Gra.kol. centar-sport. sala (100 osoba). U ovim kolektivnim centrima bilo je smjeteno ukupno 5.630 raseljenih osoba. Izvor: Opinski sekretarijata za raseljena lica, Tuzla, 2008.

177

A. ozi, A. Sulji Domu penzionera (djelimino). Sportski centar Mejdan i Univerzitetska dvorana sluile su za prihvat raseljenih lica. Tu se vrila trijaa raseljenih lica po kategorijama i broju, a neki su upuivani i u druge opine. Uslovi smjetaja nisu u svim objektima bili isti. Veina objekata nije pruala povoljne uslove boravka (posebno kolski objekti). O smjetaju majki sa djecom do 1 godine, starim i iznemoglim i invalidnim licima voena je posebna briga prilikom smjetaja. U 1993. godini ukupan broj prognanih, izbjeglih i raseljenih lica na podruju opine Tuzla se poveao i iznosio je 58.000 lica. U individualnim, privatnim objektima bilo je smjeteno 50.470 lica, dok je 7.530 prognanika smjeteno u 19 objekata kolektivnog tipa. Poveanje broja prognanika uzrokovan je, prije svega, progonom Bonjaka iz Konjevi Polja, opina Bratunac i Cerske, opina Vlasenica. Iz sljedeeg tabelarnog pregleda broja prognanika sa smjetajem u privatnim individualnim objektima u Tuzli jasno moemo da vidimo regionalnu pripadnost prognanih, odnosno, njihovu pripadnost po opinama prijeratnog ivljenja. Najvei broj prognanih je iz opina :Zvornik, Vlasenica, Bratunac i Brko (tabela 3). Tabela 3. Broj raseljenih porodica prema broju lanova smjetenih u opini Tuzla 1992-1995. godine.
R. br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. Opina iz koje je prognan Zvornik sa Kamenicom, Vitinicom, Sapnom i Snagovom Vlasenica Bratunac Brko Ugljevik Lopare, Koraj, eli Gradaac Srebrenica Doboj Sarajevo Bijeljina Derventa Modria Foa Bosanski Brod Rogatica Olovo Jajce Sanski most Oraje Odak Prijedor Ostale optine UKUPNO Broj nosilaca izbjeglikih kartona 4580 1226 1114 905 645 589 479 459 222 192 133 77 64 40 38 27 29 31 20 19 18 6 3104 14.017 Ukupan broj lica 19229 4575 4247 2683 2676 1945 1556 1609 608 428 326 215 171 113 83 90 81 87 20 49 46 13 9620 50.470

Kako smo ve i istakli o prognanicima i izbjeglicama, nije voena samo briga za smjetaj i hranu, vei drugi oblici zatite, meu kojima je izuzetno bila vana higijensko-epidemioloka zatita. Higijensko-epidemioloku zatitu od samog poetka dolaska prognanih i raseljenih lica sprovodili su Zavod za zdravstvenu zatitu i 178

Prihvat bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu za vrijeme rata 1992-1995. godine Higijensko- epidemioloka sluba Doma zdravlja. Svakodnevno je na objektima gdje su bili smjeteni prognanici provoena dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija. Raena je kompletna depedikulacija (otklanjanje valjivosti). Zdravstvena zatita prognanih lica ostvarivala se putem Medicinskog centra dr. Mustafa Mujbegovi na osnovu odgovarajuih kartona prognanika. Na osnovu izvjetaja Doma zdravlja u 1993. godini izvreno je pregleda 2585; prueno usluga 4383; vakcina - 94; usluge socijalnog rada 19; stacioniran broj bolesnika 191; broj BI dana 4200. Situacija sa prehranom, ne samo prognanika i izbjeglica, bila je izuzetno teka. Ta situacija se dramatino pogorala u zimu 1993/1994. godine zbog sukoba Armije RBiH i postrojbi HVO. Tada se prostor dananjeg Tuzlanskog Kantona naao u potpunoj blokadi i izolaciji. U istoj su situaciji bili svi prostori Bosne i Hercegovine pod kontrolom Armije RBiH. Bio je to vojni pokuaj realizacije dogovora Tumana i Miloevia iz Karaoreva 14 za definitivnom podjelom Bosne i Hercegovine i uspostavom paradravnih tvorevina (srpske i hrvatske) na dravnom teritoriju Bosne i Hercegovine. Iz tih razloga znaajno je pogledati nain i strukturu prehrane prognanog i izbjeglog stanovnitva. Spremanje hrane organizovano je u 8 objekata i obezbijeen je jedan topli obrok za sva lica smjetena u kolektivnim boravcima. Pored toga na svim punktovima omogueno je pripremanje hrane za djecu do 1 godine starosti. Zbog drastino smanjenih koliina prehrambenih artikala, prognanici, izbjeglice i raseljena lica u kolektivnim centrima dobijala su samo dva obroka- jedan topli i jedan suhi. Raseljena lica smjetena u privatnim objektima dobijala su pomo u osnovnim ivotnim namirnicama zavisno od broja lanova domainstva. Treba istai da bez pomoi Crvenog krsta i humanitarnih organizacija (meunarodnih i domaih) bonjako stanovnitvo ne bi moglo preivjeti namijenjenu mu sudbinu umiranja od gladi. Ukupan broj prognanika koji su hranu dobijali u kolektivnom smjetaju je 6.530. Za njih se dnevno spremalo 12.314 toplih obroka i 6.905 suhih obroka. Distribucija hrane se vrila po punktovima svakih sedam dana. U Studentskom restoranu hrana se pripremala za 12 objekata. U 1994. godini prema podacima UNHCR-a u opini Tuzla bilo je zbrinuto 61.900 prognanika i izbjeglica. Od toga u objektima individualnog smjetaja 57.053 lica i u kolektivnom smjetaju 4.847 lica. Prognanici su bili iz istih mjesta prijeratnog ivljenja kao i 1993. g. Starosna struktura prognanika u 1994. godini prikazana je u tabeli br. 4. Zapaamo znatno smanjen broj prognanika i izbjeglica u objektima kolektivnog smjetaja, a povean broj smjetenih u individualne objekte. To se desilo iz razloga to je jedna od osnovnih aktivnosti u 1994. godini bila usmjerena na iseljavanje kolektivnih objekata, s ciljem obezbjeivanja humanijih uslova ivota prognanika koji su vie od dvije godine bili smjeteni u objektima nepripremljenim za ovu namjenu. U toku 1994. godine iseljeni su sljedei objekti kolektivnog smjetaja: SC Mejdan, Univerzitetska dvorana, Nastavni centar Dubrave, Osnovne kole Mosnik, Kiseljak, Kreka, Pazar, i Tomislav Ramljak, Srednje kole: Graevinska, Elektro-tehnika i Mainska i Dio Stacionara Enver iljak. Tabela 4. Spolno-dobna struktura prognanika u opini Tula 1994. godine.
Starost prognanika 0,5 0,5-1 (u godinama) Broj prognanika 112 204 1-3 3.404 3-7 5.633 7-14 5.881 14-45 ene 9.471 45-65 ene 15.282 14-65 >65 muki 17.951 3.962 ene muki % % 59.13 40.87

14

Opirnije o dogovorima Miloevia i Tumana o podjeli Bosne i Hercegovine vidjeti u: S. Omeragi, Dogovoreni rat, Proton, Sarajevo, 2000.

179

A. ozi, A. Sulji Prognanici su iz kolektivnih objekata iseljeni u 119 kua koje je za ove potrebe adaptirala Humanitarna organizacija NRC. Ista organizacija adaptirala je Osnovnu kolu u Tunju, Mosniku i Miladijama, kao i Elektro-tehniku i Graevinsku kolu. Adaptaciju osnovne kole u Kreki finansirala je Humanitarna organizacija CAP ANAMUR. Stacionar Enver iljak po strukturi prognanika koji su u njemu smjeteni predstavlja specifian kolektivni centar. Adaptaciju ovog objekta finansirala je Humanitarna organizacija IRC. Kroz razliite programe i akcije, te uz pomo nadlenih organa privrednih organizacija grada i optine svakodnevno su se poboljavali uslovi ivota prognanicima smjetenim kako u kolektivnim centrima, tako i u privatnim kuama i stanovima. Tabela 5. Pregled prehrambenih artikala za kolektivni i individualni smjetaj u opini Tuzla, 1994. godine.
R. br. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Artikli Ulje Brano eer Grah Lea Mesni narezak Sir feta Riba 425 gr Porodini paketi Tomato sos Djeija hrana Laktovit Mlijeko u prahu Deterdent Sapuni So Kolektivni smjetaj 650 l 700 kg 600 kg 2500 kg 1500 kg 2000 kom 2000 kom 1800 kom 200 kom 500 kom 500 kg 330 kg 500 kg 250 kartona Individualni smjetaj 1750 l 16.300 kg 1750 kg 1500 kg 30 kom 275 kom 400 kg 750kg 1000 kg -

Obrazovanje prognanika odvijalo se u okviru institucije sistema. Posebna panja u ovoj oblasti poklanjala se realizaciji programa socijalne adaptacije raseljenih i prognanih lica. Edukacija odraslih vrena je putem predavanja i javnih tribina. Kroz rad dva drutvena centra (jedan na Tehnolokom fakultetu, a drugi u Samakom hotelu Tehnograd). U organizaciji Danskog komiteta za izbjeglice (DRC) veliki broj djece bio je ukljuen u razliite drutvene aktivnosti. Udruenje ena Tuzla organiziralo je nekoliko zajednikih druenja sa enama prognanicama, u emu je sveukupnu podrku davao i Optinski Centar za raseljena i prognana lica Tuzla. U 1994. godini Optinski Centar za raseljena i prognana lica Tuzla u saradnji sa Domom zdravlja Tuzla, Zavodom za zdravstvenu zatitu i Klinikim centrom, zdravstveno je zbrinuo sve pristigle prognanike u Tuzlu. Svim prognanim i raseljenim licima obezbjeena je zdravstvena zatita. Istovremeno realiziran je program dodatne ishrane tekim bolesnicima kojima je zbog zdravstvenog stanja bila potrebna dodatna ishrana (mlijeko u prahu, proteinski keks i dodatni obrok). Krajem 1995. godine u Tuzli je bilo smjeteno 68.349 prognanih i izbjeglih lica. Od toga u privatnim individualnim objektima 62.530 i objektima kolektivnog smjetaja 5.819 lica. Do poveanja broja prognanih u odnosu na kraj 1994. g dolazi, zbog poinjenog zloina genocida nad Bonjacima u Srebrenici jula 1995. g. Manji dio mukog stanovnitva je uspio da pobjegne, a ene i djeca su protjerani. Radi to jasnijeg 180

Prihvat bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu za vrijeme rata 1992-1995. godine razumijevanja ovog rijetkog fenomena na tlu Evrope nakon Drugog svjetskog rata, prezentiraemo zbirni presjek dinamike prihvata prognanika i izbjeglica u Tuzli od 1992. do 31. decembra 2007. godine (tabela 6). Tabela 6. Broj prognanih i izbjeglih lica na podruju opine Tuzla od 1992. do 2007. g., prema vrsti smjetaja
Rb. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Mjesec i godina Decembar 1992. Decembar 1993. Decembar 1994. Decembar 1995. Decembar 1996. Decembar 1997. Decembar 1998. Decembar 1999. Decembar 2000. Decembar 2001. Decembar 2002. Decembar 2003. Decembar 2004. Decembar 2005. Decembar 2006. Decembar 2007. Kolektivni smjetaj 5.630 7.530 4.847 5.819 2.385 2.372 2.071 1.927 1.836 1.666 1.319 1.161 1.046 1.017 1.023 1.158 Individualni smjetaj 44.985 50.470 57.053 62.530 42.235 38.845 39.809 38.272 21.408 21.841 17.561 14.997 12.133 6.065 5.242 4.954 Ukupno 50.615 58.000 61.900 68.349 44.620 41.217 41.880 40.199 23.244 23.507 18.880 16.158 13.179 7.082 6.265 6.112

Kada je u pitanju teritorijalna pripadnost prognanih i izbjeglih lica, koja su u toku rata potraila i nala utoite u Tuzli, sa sigurnou se moe konstatovati da ih je bilo iz svih krajeva Bosne i Hercegovine. Ipak, najvie prognanika je iz Bosanskog Podrinja i Bosanske Posavine. Po opinama najvie ih je iz Zvornika, Bijeljine, Srebrenice, Bratunca i Vlasenice. Kako smo ve naprijed prezentirali podatke o pokretljivosti i ukupnom drutvenom dinamizmu prognanih i izbjeglih lica na podruju opine Tuzla, te osnovnim karakteristikama njihovog prihvata i zbrinjavanja, radi to autentinijeg sagledavanja i razumijevanja cjeline ovog, zaista, sloenog drutvenog fenomena, pogledajmo sada regionalnu zastupljenost prognanika i izbjeglica u Tuzli u periodu od 1996. g. do 31.12.2007. godine. Tabela 7. Prognanici i izbjeglice u Tuzli od 1996. do 2007. g. prema opini predratnog prebivalita
Opina Zvornik Srebrenica Bijeljina Bratunac Vlasnica Ugljevik Brko Doboj Kalesija Lopare B. Luka Modria Prijedor
1996. 14256 4641 5143 3909 3497 2433 2216 1378 731 582 154 119 121 1997. 12573 4641 4660 3909 3497 2433 2216 1378 731 582 154 119 121 1998. 12573 4641 4971 3909 3497 2433 2216 1378 731 582 154 119 121 1999. 2000. 2001. 2002. 11125 9187 9377 7575 4864 1943 1957 1675 5235 4518 4653 3381 4111 2412 2361 2083 3555 1921 1915 1616 2433 786 766 767 2216 851 845 635 1378 350 284 145 73 86 84 66 582 330 330 154 39 23 119 53 56 33 121 36 31 Nastavak tabele na sljedeoj stranici 2003. 6804 1318 2736 1726 1352 638 511 128 64 149 22 31 2004. 5743 1263 1149 1543 1233 618 466 128 64 149 22 31 2005. 3573 798 488 967 548 193 69 21 10 111 5 5 7 2006. 3159 714 372 816 493 183 65 21 10 113 3 5 7 2007. 3134 699 388 758 477 183 70 16 14 112 5 4

181

A. ozi, A. Sulji
Gorade Gacko Foa Rogatica Viegrad Glamo Jajce Derventa Ost. FBiH Ostali RS eli Odak Stolac B. Brod Olovo Ilija Gradaac S. Most Trebinje Z. Mostar Milii Osmaci ekovii Han Pij. Srbinje Teoak Sapna Ukupno:
118 149 130 97 149 127 79 2416 1366 116 105 16 44 36 372 108 12 118 149 130 97 149 127 79 1178 1366 116 105 16 44 36 372 108 12 118 149 130 97 149 127 79 1719 1366 116 105 16 44 36 372 108 13 118 149 130 97 149 127 79 1208 1366 116 105 16 44 36 372 108 13 3 10 40 36 33 13 20 132 154 291 3 40 36 33 23 13 135 194 361 30 25 20 10 6 90 142 99 29 25 20 10 6 80 142 166 29 25 20 10 3 80 142 166 17 6 5 30 54 46

14 17 5 5 27 60 56

16 17 2 5 28 50 20

18

44620

41217

41880

40199

23244

23507

11 41 35 28 26 19 28 25 18880

11 44 23 28 26 19 28 22 16158

11 44 17 28 26 19 28 22 13179

56 16 21 10 14 12 7082

56 15 24 13

52 15 25 10

12 6265

12 6112

IV U cijelom Tuzlanskom kantonu isto kao i u Tuzli Ako se elimo drati jednog od osnovnih znanstveno-metodolokih principa (princip cjeline) neophodno je fenomenologiju prihvata i zbrinjavanja prognanih i izbjeglih lica u Tuzli uporediti sa njezinim neposrednim okruenjem, tj. sa drugim opinama u Tuzlanskom kantonu. Iz tih razloga prezentiraemo osnovne pokazatelje broja prognanih i izbjeglih lica u drugom opinama Tuzlanskog kantona. Takoer, emo prezentirati starosnu, polnu i nacionalnu strukturu prognanog i izbjeglog stanovnitva na podruju cijelog Tuzlanskog kantona. Zbog ratnih uslova ivota, prevelikog dinamizma nasilnog migriranja stanovnitva, bilo je jako teko u ratnim godinama voditi precizne pokazatelje o broju prognanih i izbjeglih lica. Procjenjuje se da je u raznim vremenskim intervalima, u toku rata, u Tuzlanskom kantonu, privremeni smjetaj zatrailo cca 300.000 stanovnika. Ovom prilikom iznijeemo podatke sa stanjem 31.12.1997. g., jer su to prvi potpuno tani podaci za cijeli Kanton. Krajem 1997. g. kao rezultat etnikog ienja i zloina genocida nad Bonjacima, na prostoru dananjeg Tuzlanskog kantona prinudno migriralog stanovnitva bilo je 146.137 osoba, iz 70 i vie optina sa cijelog prostora Bosne i Hercegovine. 15 Dodamo li ovom broju 468550 domicilnog stanovnitva, vidimo da je na podruju Kantona ukupan broj stanovnika krajem 1997. godine iznosio 614.687. Procentualno, domicilno stanovnitvo inilo je 76.2% a, raseljena lica 23.8%. Zbog nedostatka stambenog prostora, u 1997. godini 6258 raseljenih lica smjeteno je u 11 kolektivnih naselja, a u 12 kolektivnih centara 766 lica. Svojom ukupnom sadrajnou ova naselja
15

Prezentiramo podatke sa stanjem 31.12.1997. god. iz razloga to u prvoj godini postratnog perioda i u toku rata, zbog velike drutvene pokretljivosti raseljenih osoba nije bila ustrojena precizna statistika baza podataka.

182

Prihvat bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu za vrijeme rata 1992-1995. godine predstavljala su istinske socijalne rane , na i onako demografski destruiranoj strukturi regije. Tabela 8. Starosna, polna i nacionalna struktura prognanog i izbjeglog stanovnitva na podruju Tuzlanskog Kantona (stanje 31.12.1997). 16
Optina Banovii Brko eli Doboj Istok Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Srebrenik Teoak Tuzla ivinice Zvornik Ukupno Pol (u %) Nacionalna struktura (u %) Ukupan Starosna struktura (u godinama) broj 0-1 1-3 3-7 7-14 14-65 >65 M Bonjaci Hrvati Srbi Ostali 5623 265 264 515 796 3510 273 15063 62 336 550 1905 10672 1538 4854 54 93 155 674 3093 785 8345 281 1110 896 2449 2754 855 7242 399 647 833 1490 3462 411 4422 36 93 256 567 2990 480 5434 297 403 756 1285 2668 25 6077 31 52 103 400 4980 511 7518 173 525 654 1237 4421 508 12639 665 980 1093 1672 7065 1164 3593 133 138 230 352 2467 273 41217 159 2206 4176 6171 23343 5162 19692 245 418 2341 2981 11626 2081 4418 58 332 691 846 1933 558 146137 2858 7597 13249 22825 84984 14624 45 51 58 56 54 54 52 55 63 55 49 42 44 46 46 48 45 37 99 97 99.8 99.8 99.99 99.4 99,8 99.9 99.56 85 99,9 99.2 98.5 100 0 1 0 2 0.5 0.5 0.05 0,15 0 0.04 0.06 0.012 0,01 0 0 0.55 0.05 0 0,2 0.05 0.05 0 0.37 0.07 0 14 1 0 0,01 0.3 0.26 0.24 0.8 0.2 0.5

54,5 45,5 69 31 60 40

Izneseni podaci pokazuju da je prognano i izbjeglo stanovnitvo na podruje Tuzlanskog kantona, bilo, skoro iskljuivo bonjake nacionalnosti. Migriranje, uzrokovano nasilnim protjerivanjem bilo je potpuno, jer su migrirale sve starosne dobi i osobe oba pola. Upeatljiv je primjer velikog stradanja mukaraca, na to ukazuju podaci degradirane polne strukture, na tetu mukog pola. Najvie stradanja doivjelo je muko stanovnitvo od 15 do 65 godina, dakle, radno sposobno stanovnitvo, to pored ostalih uslova, jo vie negativno utie, ne samo na demografski, ve i na ukupan drutveni razvoj. V Politiko-administrativna razdrobljenost (podijeljenost) regije sjeveroistona Bosna danas Rat protiv Bosne i Hercegovine 1992-1995 godine uzrokovao je velika stradanja i prinudne migracije stanovnitva. Primjenom nasilja, ugroavanjem ivota i razaranjem materijalnih dobara dolo je do nacionalnog preoblikovanja demografske strukture sjeveroistone Bosne, kao u ostalom i ostalih dijelova Bosne i Hercegovine. Bonjako stanovnitvo iz Bosanskog Podrinja cjelokupno je, izuzimajui grad Gorade sa najuom okolinom, nasilno protjerano prema regionalnim centrima Sarajevu i Tuzli, te ostalim gradovima i naseljima u njihovom okruenju . S druge strane, ne na isti nain, stanovnitvo srpske nacionalnosti doselilo se u gradove i naselja u Bosanskom Podrinju u kojima je prije rata, ivjelo veinsko bonjako stanovnitvo. 17 Na ovaj je nain bitno
16

Pod optinom Zvornik imenovana je dananja teritorija optine Sapna, isto tako naseljena mjesta Rahi, Maoa i dr. pod kontrolom Armije RBiH administrativno su voena kao optina Brko. Izvor podataka su optinske slube za raseljena lica i izbjeglice. 17 Vrlo bitno je istai injenicu da Bonjaci ,nisu predstavljali samo demografsku veinu stanovnitva bosanskog Podrinja(57%),ve su oni istovremeno bili i veinski vlasnici nad zemljom(61,5%).Opirnije pogledati u: A. ozi, Bonjaka vertikala vlasnitva nad zemljom u bosanskom Podrinju, Zbornik radova, Filozofski fakultet, Tuzla, 2002. g. str. 135-143.

183

A. ozi, A. Sulji naruena, prijeratna, milenijski sedimentirana, ne samo etnika, ve i socijalnodemografska, kulturna, ekonomska i komunikacijska struktura sjeveroistone Bosne. Demografska naruenost i izoblienost, u odnosu na prijeratno stanje, sjeveroistone Bosne, ne ogleda se samo u etnikoj, polnoj i starosnoj strukturi, ve i u socijalnokulturnoj i administrativno-politikoj. Pogledajmo vizuelno tu iracionalnu, neprirodnu, nehistorijsku, nemoralnu i nadasve, necivilizacijsku, ratom i nasiljem uspostavljenu dananju politiko-administrativnu podjelu regije sjeveroistone Bosne. Prije rata, i dugi niz stoljea, jedinstvena ekonomska, drutvena, komunikacijska, prirodna, regija sjeveroistone Bosne, Dejtonskim mirovnim sporazumom je podijeljena na pet administrativno-politike cjeline, to, uistinu, predstavlja osnovni faktor zapreke brem drutveno-ekonomskom razvoju cijele regije. Tih pet politiko-administrativnih, odvojenih, parcijaliteta su: Tuzlanski kanton, povrine 2.649 km2, Distrikt Brko, povrine 493 km2, Kanton Oraje, sastavljen od dvije odvojene enklave, Okrug Bijeljina i dio koji pripada Okrugu Doboj. I Okrug Bijeljina i Okrug Doboj pripadaju Republici Srpskoj (prilog 3). Zakljuak Rat protiv Bosne i Hercegovine 1992-1995 godine uzrokovao je velika stradanja i prinudne migracije stanovnitva. Ve u avgustu 1991. godine u Tuzlu stiu prvi prognanici i izbjeglice iz ratom zahvaenih podruja bive Jugoslavije. Zbog agresije na Bosnu i Hercegovinu, prije svega na podruje Bosanskog Podrinja,(Bijeljinu, Zvornik, Bratunac, Vlasenicu, Viegrad, Fou i druge gradove)i zloina koji su vreni nad civilnim stanovnitvom(ruenje i paljenje kua, progon i ubijanja,sijanje straha i drugih oblika represije) u proljee 1992. g. u Tuzlu pristie veliki broj prognanika i izbjeglica iz svih krajeva Bosne i Hercegovine. Krajem 1992. g u Tuzli je ve boravilo i bilo zbrinuto 50.615 prognanih i izbjeglih lica. Broj prognanih i izbjeglih u Tuzli se svake ratne godine poveavao, da bi krajem 1995. godine dostigao cifru od 68.349 prognanih i izbjeglih lica. Od toga u privatnim individualnim objektima bilo je smjeteno 62.530 i objektima kolektivnog smjetaja 5.819 lica. Do poveanja broja prognanih u odnosu na kraj 1994. g dolazi, zbog poinjenog zloina genocida nad Bonjacima u Srebrenici jula 1995. g. Prognanici, izbjeglice i raseljena lica stambeno su zbrinjavani na raznovrsne naine. Najei oblici stambenog zbrinjavanja bili su: u naputenim privatnim kuama, naputenim stanovima nosilaca stanarskog prava, u kolektivnim centrima, kolektivnim naseljima, u adaptiranim, obnovljenim, nedovrenim ili oteenim kuama domicilnog stanovnitva. u Dom za djecu bez roditeljskog staranja, smjetana su djeca prognanika i izbjeglica bez oba roditelja. 184

Prihvat bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu za vrijeme rata 1992-1995. godine Organi opine Tuzla prognanim i raseljenim licima i izbjeglicama pruali su kompletnu socijalnu podrku. Ta podrka, osim u stambenom zbrinjavanju, pruana je i u hrani, odjei, obui, peima, posuu i drugim kunim i sanitarnim potrebama. Prognanicima i izbjeglicama pruana je i zdravstvena zatita. Neophodno je istai da su u ovom procesu uestvovale i meunarodne i domae humanitarne organizacije. Bez njihove pomoi sama opina ne bi mogla izvriti potpuno zbrinjavanje prognanih i izbjeglih lica. Koordinator i glavni rukovodilac ovog sloenog procesa bio je opinski organ zaduen za prognana i izbjegla lica. Kada je u pitanju teritorijalna pripadnost prognanih i izbjeglih lica, koja su u toku rata potraila i nala utoite u Tuzli, sa sigurnou se moe konstatovati da ih je bilo iz svih krajeva Bosne i Hercegovine. Ipak, najvie prognanika je iz Bosanskog Podrinja i Bosanske Posavine. Po opinama najvie ih je iz Zvornika Bijeljine, Srebrenice, Bratunca i Vlasenice. Tuzla i do danas(kraj 2007. g i poetak 2008. g)prua utoite za 6.112 izbjeglih i raseljenih lica, koji se nisu uspjeli vratiti u mjesta svog prijeratnog ivljenja. Literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Bonjevi Ilijas, Regije i centri drutveno-ekonomskog razvoja BiH, Ekonomski institut, Sarajevo 1969. Bonjevi Ilijas, Regionalizacija Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1992 godine. ozi Adib, Prinudne migracije i problemi razvoja regije sjeveroistone Bosne, Zbornik radova: Regionalno razvojna problematika BiH i susjednih zemalja u procesu pribliavanja Evropskoj uniji, Univerzitet u Tuzli, 2003. ozi Adib, Bonjaka vertikala vlasnitva nad zemljom u bosanskom Podrinju, Zbornik radova, Filozofski fakultet, Tuzla, 2001. ozi Adib, Drutveno-historijska situiranost Bonjaka u Srebrenici, Pogledi, br. 8. Tuzla, 2001. Hodi Kadrija, Klapi Muharem, Socioekonomski pregled Tuzlanskog kantona, Ekonomski institut Tuzla, 2001. Kikanovi Mirsad, Postratne demografske prilike Tuzlanskog kantona, Pogledi, br.8. Tuzla, 2001. Klai Vjekoslav, Povijest Bosne, Fototip izdanja iz 1882 godine, Svjetlost, Sarajevo, 1990. Klapi Muharem, Tuzla kao razvojni centar sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002 god. Petri Mario, O migracijama stanovnitva u Bosni i Hercegovini, GZM, Sarajevo, 1963. Sv. XVIII. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine. - Narodnosni sastav po naseljima, Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 1995 godine. Podaci (izvjetaj) Ministarstva za rad socijalnu politiku i izbjeglice u Vladi T.K-a, za 1997 god. Podaci (izvjetaj) Ministarstva za obnovu razvoj i povratak u Vladi T.K-a za 2002 godinu. Podaci UNHCR-a: Minority Return Statistics fot Municiapalities in SonBiH AOR period January 1996-December 2002. iga Jusuf, Tradicija Bosne koju su izdali, VKBI, Sarajevo, 2001 godine

185

Zbornik radova PMF 4 i 5, 187 200 (2007-2008)

Originalni nauni rad

KLIMA U SLIVU RIJEKE SPREE I NJENE SPECIFINOSTI CLIMATE IN THE SPREA RIVER BASIN AND ITS COMMON CARACTERISTICS

Mr. sc. Sabahudin Smaji, vii asistent, Mr. sc. Semir Ahmetbegovi, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt U radu su analizirani osnovni klimatski parametri u slivu rijeke Spree i njihove specifinosti. Istraivanje obuhvata tridesetogodinji period odnosno standardno razdoblje 1961-1990. godine. Za analizu klimatskih parametara koriteni su podaci sa meteorolokih stanica u Zvorniku, Kladnju, Tuzli, Graanici i Doboju. Na osnovu tih podataka dobijene su srednje temperaturne vrijednosti (mjesene, godinje, za godinja doba, te za vegetacioni period), srednja relativna vlanost zraka, oblanost, insolacija, padavine i drugi klimatski elementi i pojave, a na osnovu istih interpretirana su osnovna obiljeja klime ovog podruja i njene specifinosti. Kljune rijei: Klima, klimatski faktori, klimatski elementi i pojave, termiki reim, izoterme, pluviometrijski reim, izohijete, klimatske specifinosti, sliv, rijeka Sprea. Abstract This study analyzes basic climate parameters in Sprea river basin with common characteristics. This research focuses on 30 year period or standard term from 1961 to 1990. In order to analyze climate parameters we use data from meteorological observing points Zvornik, Kladanj, Tuzla, Graanica and Doboj. According to these data we have average temperatures (monthly, annually, seasonally and for vegetation period), average humidity, clouds, isolations, precipitation as well as other climate elements all of which was used to define basic climate characteristics of this area with all the specifics. Key words: Climate, climate factors, climate elements and forms, temperature regime, isotherms, pluviometer regime, isohyets climate specifics, basin, Sprea River.

S. Smaji, S. Ahmetbegovi Uvod O klimi Spreko-majevikog kraja i njenim specifinostima do sada nije bilo strunih i naunih radova, a malo se pisalo i o klimatskim elementima i pojavama ovog prostora. Stoga ovaj rad ima za cilj sagledavanje klimatskih elemenata i pojava kroz tridesetogodinji period i u vezi s tim determiniranje klime ovog prostora. Inae, sliv rijeke Spree je veoma interesantno za klimatska, hidrografska kao i za druga fizikogeografska prouavanja. U geografskom pogledu jedan od znaajnijih klimatskih faktora ovog prostora je geografski poloaj. Sliv rijeke Spree smjeten je u sjeveroistonoj Bosni izmeu Panonske nizije na sjeveru i Dinarskog planinskog masiva na jugu. U matematikogeografskom pogledu sliv se nalazi izmeu 440 18' s.g.. (Konjuh) i 440 33' s.g.. (Banj Brdo) i izmeu 180 06' i.g.d. (ue Spree u Bosnu) i 190 03' i.g.d. (Velja glava). Sliv ima nepravilan oblik; dua osa se prua pravcem jugoistok-sjeverozapad u duini 83,6 km, a kraa osa pravcem jugozapad-sjeveroistok u duini 42,6 km. U regionalnogeografskom pogledu sliv pripada regiji Sjeverne Bosne, odnosno subregiji Spreko-majevikog kraja. Geomorfoloki, ovaj sliv smjeten je u Unutranjim Dinaridima izmeu planine Trebave (692 m) na sjeverozapadu, Ozrena (918 m) na zapadu, Konjuha (1327 m) i Javornika (1019 m) na jugu i jugoistoku, te Majevice (915 m) na sjeveru i sjeveroistoku. Ovako planinsko okruenje ima veliku ulogu u formiranju lokalnih klimatskih uslova, koji se manifestiraju u slaboj provjetrenosti, u nastanku lokalnih depresija, termikih inverzija, vee maglovitosti, naroito u hladnijoj polovini godine po emu je ovo podruje prepoznatljivo u okolini (9,72). Povrina sliva rijeke Spree iznosi 1947,7 km2. Na vremenska stanja u slivu Spree i Bosni i Hercegovini u cjelini znaajan uticaj imaju stacionarni i sezonski akcijski centri atmosfere. Od stacionarnih aktivnih akcijskih centara najvaniji su azorski anticiklon i islandska depresija, a od sezonskih sibirska anticiklona, tokom zime i arabijska ili karai depresija, tokom ljeta. Ovi aktivni akcijski centri rasporeeni su u obliku ahovskog polja i tokom godine ine bariko deformaciono polje na naem kontinentu (11,84). Dinarski planinski sistem u velikoj mjeri spreava uticaj vlanih zranih masa sa Mediterana. Od Sredozemlja je prostor sliva Spree udaljen oko 800 km zrane linije, znaajniji vremenski uticaj zrane mase vre tokom ljeta kada donose veoma toplo i suho vrijeme. Najznaajniji uticaj ostvaruje sibirska zrana oblast (iako udaljena oko 2 000 km), odnosno sibirski anticiklon, koji zimi vri najznaajniji uticaj na vrijeme i klimu u slivu Spree. Atlantska izvorina oblast, udaljena oko 1 400 km, dominantan uticaj ima u toplijem dijelu godine, kada je prostor sliva pod uticajem azorskog anticiklona. U prezentiranom radu objekat istraivanja je klima datog prostora a predmet analize su klimatski elementi i pojave. Tokom izrade navedenog rada koritene su uglavnom metoda analize i sinteze, statistika metoda, komparativna metoda, kartografska metoda, te metoda terenskog istraivanja. Rad ima za cilj da na osnovu analize klimatskih elemenata i pojava determinira klimu u slivu rijeke Spree i utvrdi njene specifinosti.

188

Klima u slivu rijeke Spree i njene specifinosti ANALIZA KLIMATSKIH ELEMENATA I POJAVA U SLIVU SPREE Termiki reim Na osnovu podataka o prosjenim mjesenim i godinjim temperaturama zraka prezentiranim u tabeli 1. vidi se da prosjena godinja temperatura zraka u slivnom podruju rijeke Spree, u analiziranom periodu, iznosi 10,1C. One se u ovom podruju poveavaju od zapada prema istoku, a opadaju prema jugu zbog poveanja nadmorske visine. Upravo zbog toga, predjeli koji gravitiraju okolnim planinama (preko 400 m nadmorske visine) pripadaju pojasu umjereno kontinentalne klime predplaninskog tipa, dok najvii predjeli Ozrena, Konjuha i Majevice imaju odlike planinske klime. Zvornik (10,7C) i Doboj (10,6C) imaju neto vie godinje temperature zraka od Tuzle (10C) i Graanice (10C) i znatno vie od Kladnja (9,2C). Temperaturne razlike su vjerovatno posljedica neto jaih kontinentalnih uticaja sa sjevera i sjeverozapada i reljefnih odlika ovog podruja. U tabeli 1. su prezentirane prosjene vrijednosti temperature zraka u slivnom podruju rijeke Spree. Tabela 1. Srednje mjesene, apsolutne maksimalne i minimalne te srednje maksimalne i minimalne temperature zraka u slivu rijeke Spree u periodu 1961-1990. Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. T C -0,9 1,6 5,7 10,3 14,9 17,9 19,6 19,2 15,7 10,9 5,6 1 10,1 T max C 20 23 29 30 36,5 39,5 40 39,5 36,3 30,6 26,6 23,5 40 T min C -32,2 -25,4 -18,2 -12,4 -1 1 5 -1 -3,6 -11 -16 -20,8 -32,2 6,8 11,9 17,1 21,8 24,7 26,9 26,8 23,3 17,9 11,1 5 16,4 max C 3,3 -2 1,1 5,2 9,6 12,7 14 13,6 10,5 6,2 1,9 -2,1 5,5 min C -4,1 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd. Iz prezentiranih podataka vidi se da je najhladniji mjesec u ovom podruju januar sa prosjekom od -0,9C, a najtopliji juli sa prosjekom od 19,6C. U temperaturnom bilansu najtopliji mjeseci juli i avgust gotovo su izjednaeni, a razlika je svega 0,4C. Godinja amplituda temperature zraka u ovom podruju iznosi 20,5C i prilino je ujednaena za sve meteoroloke stanice. (Slika 1.) Termiki reim po godinjim dobima pokazuje da je ljeto (jun-avgust) najtoplije godinje doba u slivnom podruju rijeke Spree sa srednjom temperaturom 18,9C. Godinji prosjek jeseni (septembar-novembar) iznosi 10,7C, zime (decembar-februar) 0,6C i proljea (mart-maj) 10,3C. Novembar (5,6C) i mart (5,7C) imaju skoro jednake temperature, oktobar (10,9C) je topliji od aprila (10,3C) za 0,6C, a septembar (15,7C) je topliji od maja (14,9C) za prosjeno 0,8 C. Kao to se vidi prosjene jesenje temperature su vie od proljetnih, a to se pozitivno odraava na sazrijevanje poznih agrokultura. U ovom podruju jeseni su toplije od proljea zbog toga to zemljite tokom ljeta akumulira veu koliinu toplote u odnosu na zimu. Temperaturni prijelaz od ljeta ka zimi je neto bri nego prijelaz od zime ka ljetu, jer je smanjenje od septembra do novembra 10,1C, a poveanje od marta do maja 9,2C. Na osnovu termikog reima moe se zakljuiti da su ljeta u analiziranom podruju umjereno topla, a zime umjereno hladne. Najvie srednje mjesene temperature zraka u slivnom podruju rijeke Spree zabiljeene su u julu i avgustu, prosjeno 26,9 oC (Zvornik 27,3 oC u julu, Tuzla 26,4 oC u avgustu i Doboj 27 oC u julu). Srednje maksimalne godinje temperature u ovom slivu priblino su iste za sva navedena mjesta i iznose 16,4 oC. Najnie srednje maksimalne temperature ovdje izmjerene su u januaru, prosjeno 3,3 oC (Zvornik 3,3 oC, Tuzla 3,6 o C i Doboj 3,1 oC). U vegetacionom periodu srednji maksimum temperatura je 23,4 oC, sa sporijim temperaturnim prelazom od zime ka ljetu, u odnosu na temperaturni prijelaz 189

S. Smaji, S. Ahmetbegovi od ljeta ka zimi. Naime, temperaturno poveanje od marta do maja je 9,9 oC, dok je opadanje od septembra do novembra 12,2 oC. Prosjena amplituda srednjeg temperaturnog maksimuma u ovom podruju iznosi 23,6 oC (Zvornik 24 oC, Tuzla 22,8 o C i Doboj 23,9 oC). Prosjena srednja minimalna temperatura zraka u ovom podruju iznosi 5,5 oC (Zvornik -3,8 oC, Tuzla -4,5 oC i Doboj -4 oC). Najvie prosjene srednje minimalne temperature ovdje su zabiljeene u julu (14 oC), dok su najnie evidentirane u januaru, prosjek -4,1 oC. U vegetacionom periodu srednji temperaturni minimum iznosi 10,9 oC, sa sporijim porastom od zime ka ljetu (8,5 oC) u odnosu na temperaturni prijelaz od ljeta ka zimi (8,6 oC). Najvia apsolutno maksimalna temperatura u ovom podruju zabiljeena je u Doboju (40 oC), zatim Tuzli i Zvorniku (39,5 oC). Maksimalne temperature javljaju se najee u julu i avgustu, ali su i u maju, junu i septembru mjeseni maksimumi najee preko 30 oC. Najhladniji mjesec u ovom podruju (januar) ima apsolutne maksimume izmeu 18,8 oC u Tuzli i 20 oC u Graanici. Najnia apsolutno maksimalna temperatura u ovom podruju zabiljeena je u Doboju -32,2 oC (januar) i Zvorniku -30 oC (februar). Apsolutno kolebanje temperature zraka u slivnom podruju rijeke Spree iznosi 72,2 oC. Tabela 2. Srednji broj mraznih, ledenih, ljetnih i tropskih dana u slivu rijeke Spree u periodu 1961-1990. Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. T min 0 0C 24 18,3 10,9 1,6 0,1 0 0 0 0,1 1,8 9 19,9 85,7 T max 0 0C 8,9 3,5 1 0 0 0 0 0 0 0 0,4 5,4 19 T max 25 0C 0 0 1,2 4,8 11,3 17,3 20,9 17,6 8,9 2,1 0,1 0 84 T max 30 0C 0 0 0 0 0,9 3,6 7,8 7,8 2,4 0,1 0 0 22,7 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd. Za neposredno slivno podruje rijeke Spree karakteristini su rani jesenji i kasni proljetni mrazevi koji mogu imati negativne posljedice po povre, voe i itarice u toku njihovog vegetacionog perioda. Mrazni dani se u ovom podruju javljaju od septembra do maja, a najvie ih je u januaru (24 dana) i decembru (19,9 dana). Nerijetko se mrazevi ovdje javljaju i u aprilu, prosjeno 1,6 dana. Prosjena godinja zastupljenost mraznih dana u ovom podruju iznosi 85,7 dana. Ledeni dani se ovdje javljaju od novembra (0,4 dana) do marta (1 dana), a najvie ih je u januaru (8,9 dana) i decembru (5,4 dana). Oni su u ovom podruju znatno manje zastupljeni od mraznih dana i njihov godinji prosjek iznosi 19 dana. Godinja uestalost ovih dana kree se od 18 dana u Zvorniku i Doboju do 21 dan u Tuzli. Ledeni dani se ovdje ne javljaju tokom vegetacionog perioda pa ne predstavljaju opasnost po agrokulture. Ljeti temperatura zraka moe prilino porasti tako da u ovom podruju vie od polovine dana u svakom ljetnom mjesecu ima temperaturu veu ili jednaku 25 C. Prosjena godinja zastupljenost ljetnih dana kree se od 79 u Tuzli do 87 u Doboju, a prosjek za sliv iznosi 85 dana. Period javljanja ovih dana je od marta do novembra, sa najveom prosjenom uestalou u julu (20,9 dana) i avgustu (17,6 dana). Ovdje se u proljee (prosjeno 17 dana) javlja vie ljetnih dana nego u jesen (prosjeno 11 dana), a najvea uestalost je tokom ljeta i iznosi 55,8 dana ili 66,4 od ukupnog broja ljetnih dana. Tropski dani su u ovom podruju zastupljeni manjim brojem dana u odnosu na ljetne dane. Javljaju se od maja (0,9 dana) do oktobra (0,1 dana), a najvie ih je u avgustu i julu (8 dana). Najvie tropskih dana javlja se u Zvorniku (25 dana), zatim u Doboju (24 dana) i Tuzli (19 dana). Prosjean godinji broj tropskih dana za bazen iznosi 22,7 dana i gotovo svi se javljaju u vegetacionom periodu. Zastupljenost ovih dana u analiziranom periodu manja je u odnosu na ljetne dane za 3,7 puta.

190

Klima u slivu rijeke Spree i njene specifinosti

191

Slika 1. Sliv rijeke Spree - prosjena godinja temperatura zraka

S. Smaji, S. Ahmetbegovi Relativna vlanost zraka Najbolji pokazatelj vlanosti zraka je njegova relativna vlanost. Prema skali za ocjenu veliine relativne vlanosti neposredno slivno podruje rijeke Spree ima poveanu relativnu vlanost zraka, koja u analiziranom periodu iznosi 79,2 % (Zvornik i Tuzla 78 %, Kladanj 77 %, Graanica 82 % i Doboj 81 %). Po godinjem hodu relativne vlage ovo podruje pripada kontinentalnom tipu godinje raspodjele relativne vlanosti. Tabela 3. Srednja mjesena relativna vlanost zraka u slivnom podruju rijeke Spree u periodu 1961-1990. Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. % 86 82,2 77,2 74,2 74,6 75,2 73,2 75,8 79,6 81,6 83,8 87,2 79,2 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd.
Grafik on 1. Godinji tok temperature, oblanosti i relativne vlanosti zrak a u slivu rijek e Spree u periodu 1961-1990. 100 20 C % 80 60 40 20 0 I 15 10 5 0 -5 II III IV V VI VII VIII IX X XI XII oblanost relativna vlanost temperatura

Neto veu od prosjene vlanosti imaju dijelovi Kalesije, ivinica i Graanice (oko 82 %), koji se nalaze neposredno uz tok rijeke Spree pa se oni odlikuju i poveanom maglovitou. Odnos srednje relativne vlanosti zraka, oblanosti i srednjih mjesenih temperatura zraka u slivu Spree prezentiran je na grafikonu 1. Iz prezentiranih podataka se vidi da se godinji maksimum i minimum relativne vlanosti zraka u slivu rijeke Spree javlja priblino u isto vrijeme kada i maksimum i minimum oblanosti i temperature zraka. Najveu relativnu vlanost zraka navedeno slivno podruje ima u decembru (87,2 %), a najmanju u julu (73,2 %). Iz podataka se takoer vidi da relativna vlanost zraka u ovom podruju opada od decembra do maja, a od tada ponovo raste do decembra. Izuzetak je samo mjesec juli sa 73,2 % relativne vlanosti zraka. Ovakvo stanje u slivu uvjetovano je prolaskom barometarskih depresija preko ovog podruja, a to je opet u uskoj vezi sa pojavom kiovitosti. Poveana relativna vlanost zraka u ovom podruju, naroito u ljetnim mjesecima, ublaava donekle sue. Oblanost Dugogodinja promatranja oblanosti pokazuju da je slivno podruje rijeke Spree veoma oblano podruje. Uporeivanjem podataka iz tabele 3. i 4. vidi se da je dugogodinji hod srednje mjesene oblanosti u ovom podruju analogan dugogodinjem hodu srednje mjesene relativne vlanosti zraka. 192

Klima u slivu rijeke Spree i njene specifinosti Tabela 4. Srednja mjesena oblanost i broj vedrih i oblanih dana u slivu rijeke Spree u periodu 1961-1990. Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. / % 71 69 63 64 57 53 43 42 49 56 68 74 59 O2 2,7 3,0 4,3 4,3 5,3 5,7 10,7 10,0 7,3 5,7 3,3 2,3 64,7 O8 15,3 13,7 12,3 10,3 8,7 7,7 5,0 5,0 6,7 9,0 13,7 16,7 124,0 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd. Prema podacima iz tabele 4. i grafikona 3. vidi se da srednja vrijednost oblanosti u slivu Spree opada od zimskih prema ljetnim, a zatim opet raste prema zimskim mjesecima. Maksimalna oblanost je u decembru (74 %), kada je najvea i relativna vlanost zraka, a minimalna u avgustu (42 %), kada je priblino najmanja i relativna vlanost zraka. Zima je u ovom podruju najoblanije godinje doba sa 71 % oblanosti, a najvedrije je ljeto sa 46 % oblanosti. Proljee je oblanije (61 %) od jeseni (58 %) za oko 3 %. Kako srednja oblanost u navedenom periodu iznosi 59 % to se moe zakljuiti da slivno podruje rijeke Spree ima obiljeje oblanog podruja. Prosjena oblanost u Zvorniku iznosi 58 %, Tuzli 59 %, a Doboju 60 %. Zimi su pri velikoj relativnoj vlanosti i niskim temperaturama u slivu optimalni uslovi za stvaranje magle i oblaka stratusa, jer je ovdje u ovo doba godine prisutna anticiklonska aktivnost. Ljeti, naprotiv, nastaju povoljni uslovi za uzlazna kretanja zraka koji stvaraju oblake kumuluse. Oni stvaraju manju oblanost, a daju veu koliinu padavina u slivu (9,77). Najvie vedrih dana u ovom podruju je u julu (10,7 dana) i avgustu (10 dana). Ovi mjeseci se mogu smatrati vedrim, jer je srednja oblanost manja od 50 %. Od jula (10,7 dana) broj vedrih dana opada do decembra (2,3 dana). Opadanje vedrih dana od ljetnih ka jesenjim i zimskim mjesecima je u vezi sa porastom oblanosti i srednje mjesene relativne vlanosti zraka. U ovom podruju se prosjeno godinje javlja 64,7 vedrih dana, u Zvorniku 72 dana, Tuzli 64 dana i Doboju 58 dana. Najvei broj oblanih dana imaju zimski mjeseci: decembar (16,7 dana), januar (15,3 dana) i februar (13,7 dana). Od decembra broj oblanih dana opada, a najmanji je u julu i avgustu (5 dana). U slivnom podruju rijeke Spree se godinje u prosjeku javljaju 124 oblana dana (u Zvorniku 121, Tuzli 126 i Doboju 125 dana. Trajanje preovlaujueg vedrog i oblanog perioda u ovom podruju ima veliki znaaj u turizmu, zdravstvu, a posebno u poljoprivredi. Ljetne vedrine u julu i avgustu su od izuzetnog znaaja za koevinu, suenje sijena, etvu penice i drugih strnih itarica i obavljanje drugih poljoprivrednih radova koji zahtijevaju vedro vrijeme (9,77). Magla Slivno podruje rijeke Spree je veoma maglovito podruje jer svi mjeseci tokom godine imaju odreen broj dana sa maglom. U narednoj tabeli je prezentirana prosjena maglovitost u slivu rijeke Spree u periodu 1961-1990. godine. Tabela 5. Srednja mjesena maglovitost u slivu rijeke Spree u periodu 1961-1990. Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. Dani 8 6 4,5 2,5 3,5 2,5 3 6,5 10 12 8,5 8,5 75,5 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd. Iz tabele 5. vidi se da najvie magle u ovom podruju ima u hladnijem dijelu godine, naroito od septembra do januara, kada se i javlja maksimum. Za razliku od zimskih, magle u ostalom dijelu godine, posebno nou, spreavaju dugotalasnu radijaciju i donekle su izvor atmosferske vlanosti u bazenu. U ovom podruju su 193

S. Smaji, S. Ahmetbegovi septembar (10 dana) i oktobar (12 dana) najmaglovitiji mjeseci. U toplijem dijelu godine pojava magle je znatno manja i najmanja je u junu (2,5 dana). U slivnom podruju rijeke Spree se godinje u prosjeku javlja 75,5 dana sa maglom (Tuzla 64 dana, Doboj 87 dana idr.). S obzirom da je rije o morfolokoj depresiji najvea pojava magle ovdje javlja se jo u oktobru. Ova pojava je u vezi sa naglim promjenama temperature, koja prelazi iz ljetnih u jesenje uslove kao i zbog prodora hladnih zranih masa na jo relativno toplo tlo. Kotlinski smjetaj, slaba provjetrenost, te optereenost atmosfere iznad ovog podruja aeropolutantima, naroito u hladnijem periodu godine, su mogui uzronici takvog stanja. Insolacija Godinji tok suneva sjaja u slivnom podruju rijeke Spree odgovara godinjem toku temperature zraka i u obrnutom je odnosu sa oblanou. U narednoj tabeli je prezentirana prosjena insolacija u slivu rijeke Spree u periodu 1961-1990. Tabela 6. Srednji broj sunanih sati u slivu rijeke Spree u periodu 1961-1990. Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sati 56,5 75,4 122,6 149,9 178,2 187,6 230,2 218,5 167,6 126,2 71,8 47,6 1632,2 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd.
Grafik on 2. Godinji hod insolacije, vedrih i oblanih dana u slivu rijek e Spree u periodu 1961-1990. 20 sati dani 16 12 8 4 0 I II III IV V VI VII VIII IX oblani dani X XI XII vedri dani insolacija

250 200 150 100 50 0

Iz podataka u tabeli 6. vidi se da je najvie sunanih sati u slivnom podruju rijeke Spree u julu (230,2), a najmanje u decembru (47,6). Insolacija u ovom podruju ima dosta pravilan godinji hod, a ukupan broj sunanih sati iznosi 1632,2 godinje (Tuzla 1755, Graanica 1559, a Doboj 1583 sati). Pri odreivanju duine trajanja suneva sjaja u ovom podruju potrebno je uzeti u obzir i relativno trajanje suneva sjaja, te srednji broj sati sa sunevim sjajem na jedan dan. Tabela 7. Relativno trajanje suneva sjaja i srednji broj sati sa sunevim sjajem na jedan dan u slivu rijeke Spree u periodu 1961-1990. Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII % 20 26 33 37 39 40 49 50 45 37 25 17 Sati/dan 1,8 2,7 4 5 5,7 6,2 7,4 7 5,6 4 2,4 1,5 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd. 194

Klima u slivu rijeke Spree i njene specifinosti Najdue trajanje relativne insolacije u slivnom podruju rijeke Spree imaju ljetni mjeseci juli (49 %) i august (50 %) kada je najmanja oblanost, a najkraa insolacija je u novembru (25 %) i u zimskim mjesecima (17-26 %), kada je i najvea oblanost. Ljeti je insolacija neto vie od dva puta dua nego zimi. Iz ovih podataka se vidi da je relativno trajanje suneva sjaja ovdje 49 % odnosno 50 % od mogueg trajanja samo u najvedrijim mjesecima, julu i avgustu, dok je u najoblanijem mjesecu decembru samo 17 %. Insolacija raste od decembra (19 %) do jula (55 %), a od jula do decembra opada. Iz tabele se takoe vidi da Sunce u toku dana, u slivu, najvie sati sija u julu (7,4 sata), a najmanje u decembru (1,5 sati). Ovi podaci jasno ukazuju da duina trajanja suneva sjaja zavisi kako od duine dana tako i od oblanosti. Pluviometrijski reim Obzirom da se maksimalna koliina padavina u slivu izluuje u toplijem periodu godine, ovo podruje ima statiki ili inverzivni tip padavina. Neto vee koliine padavina se izluuju u junom, jugoistonom, sjeveroistonom i sjeverozapadnom dijelu sliva tj. njegovom obodu gdje su uglavnom smjetene i najvee planinske morfostrukture ovog podruja. Taj dio sliva se nalazi unutar godinjih izohijeta od 1000 - 1250 mm. Centralni, kotlinski dio, se nalazi unutar godinjih izohijeta od 900 - 1000 mm. (Slika 2.) U tabeli 8. su prezentirane srednje mjesene, maksimalne dnevne koliine padavina i broj dana sa dnevnom koliinom padavina 1 mm u slivnom podruju rijeke Spree u periodu 1961-1990. godine. Tabela 8. Srednje mjesene, maksimalne dnevne koliine padavina i broj dana sa dnevnom koliinom padavina 1 mm u u slivu rijeke Spree u periodu 1961-1990. Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. R (mm) 63,0 59,8 64,0 79,7 96,5 107,5 89,8 83,2 69,3 60,5 77,7 76,0 927,0 Rmax 40,5 43,5 43,5 43 60,5 58,5 80 52 58 44 44,5 46,5 80 R 1 mm 9 8,5 9,5 10,3 10,5 10,5 8,0 8,0 8,0 7,3 9,0 9,8 108,3 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd.
125 100 75 50 25 0 I -25 II III IV V VI VII VIII IX X XI XII -5 Grafik on 3. Histogram temperatura i padavina u slivu rijek e Spree za period 1961-1990. 25 mm C mm C 20 15 10 5 0

Padavine u ovom podruju poinju rasti od februara do juna, kada dostiu maksimalnu vrijednost, a zatim se smanjuju idui prema hladnijem dijelu godine 195

S. Smaji, S. Ahmetbegovi (grafikon 3). Najmanja visina padavina je u februaru 59,8 i oktobru 60,5 mm. Mjeseci sa najveom koliinom padavina su maj (96,5 mm) i juni (107,5 mm). Iz prezentiranog se vidi da je glavni maksimum padavina u ovom podruju u junu, a minimum u februaru. Sekundarni maksimum se ovdje javlja u novembru, a minimum u oktobru. Maksimum padavina u junu posljedica je ciklonske aktivnosti i estih grmljavinskih pljuskova. Slivno podruje rijeke Spree u prosjeku dobija 927 mm padavina godinje (Zvornik 919 mm, Tuzla 895 mm, Kladanj 1103 mm, Banovii 920 mm, Graanica 838 mm te Doboj 887 mm). U toplijem dijelu godine (april-septembar) izlui se oko 56,7 % godinje koliine padavina. Svaki mjesec toplijeg dijela godine u prosjeku prima 88 mm padavina, dok za mjesece hladnijeg dijela godine ta koliina iznosi 67 mm. Prema tome, preovladavaju padavine u toplijem dijelu godine, pa je pluviometrijski reim kontinentalni. Mjeseni prosjek padavina u analiziranom periodu iznosi 77 mm. Padavine su u ovom podruju uglavnom ravnomjerno rasporeene tokom godine sa relativnim kolebanjem od 5 %. Na osnovu prezentiranih pokazatelja o ukupnoj koliini padavina u slivu zakljuujemo da ona nije mala to ovo podruje u cjelini ini vlanim. Najvea koliina padavina se izlui u ljeto (281 mm ili 30,3 %), kada su za vegetaciju i ovjeka najpotrebnije i obrnuto, najmanje u zimu (198,8 mm ili 21,4 %) kada su potrebe za njima mnogo manje. U vegetacionom periodu, kada biljke klijaju, cvjetaju i sazrijevaju, padne 590 mm ili 63,6 % svih godinjih koliina padavina. Problem je u tome to se znatne koliine padavina izluuju u pljuskovima, te se nepovoljno odraavaju na biljni svijet tokom vegetacionog perioda. Veliki znaaj za biljke tokom vegetacionog perioda ima relativna vlanost koja u ovom periodu iznosi 76,4 %, te srednja temperatura zraka od 14,3 0C. Tabela 9. Maksimalna visina snijenog pokrivaa i srednji broj dana pokrivaem 10, 30 i 50 cm u slivu rijeke Spree u periodu 1961-1990. Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI cm 69,7 99,3 54,7 26,7 3,0 7,7 41,7 10 cm 9,7 6,5 2,7 0,4 0,2 1,7 30 cm 3,4 1,9 0,6 0,1 0,5 50 cm 0,1 0,3 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd. sa snijenim XII God. 68,7 99,3 6,7 27,7 1,8 8,0 0,5 0,7

Snijeni pokriva se u ovom podruju najdue zadrava u decembru i januaru, a najmanje u oktobru. Od 90 zimskih dana, 43 dana su sa snijenim pokrivaem. Prosjean broj dana sa snijenim pokrivaem tokom godine ovdje iznosi 58 dana, a debljina snjenog pokrivaa moe biti i preko 1 metar. Maksimalna visina snijenog pokrivaa ovdje je u februaru i iznosi 99,3 cm (Tuzla 97 cm, Kladanj 129 cm i Doboj 72 cm). U ovom podruju prosjeno godinje 28 dana ima visinu snjenog pokrivaa veu od 10 cm, 8 dana veu od 30 i svega 1 dan veu od 50 cm. Najvie dana sa visinom snijenog pokrivaa veom od 10 cm imaju decembar i januar, u prosjeku po 8 dana. Na viim nadmorskim visinama u slivu snijeg se due zadrava i njegova prosjena visina se kree izmeu 30 i 40 cm a na planinama i preko 50 cm. Obzirom da snijeg ima visoku sposobnost odbijanja sunevih zraka to je temperatura snijenih povrina obino nia od temperatura tla bez snijega i utie na godinji tok temperature zraka, oblanost, vlanost i druge klimatske elemente i pojave u ovom podruju (9,81).

196

Klima u slivu rijeke Spree i njene specifinosti

197

Slika 2. Sliv rijeke Spree - prosjena godinja koliina padavina

S. Smaji, S. Ahmetbegovi Vjetar Osobine zranih masa i njihova kretanja uvjetuju vremenske prilike u slivnom podruju rijeke Spree. Pored opte cirkulacije atmosfere na reim vjetrova u ovom podruju veliki uticaj ima i reljef. Zbog toga su ovdje najei vjetrovi iz pravca sjevera, sjeveroistoka, juga i zapada. Oni su u ovom podruju uglavnom slabi i javljaju se sa svih strana. Zimi preovladavaju vjetrovi iz sjevernog kvadranta, poto se niski pritisci nalaze iznad Sredozemnog mora i njihovih ogranaka. Hladne vjetrove uzrokuju prodori hladnih zranih masa sa sjevera. Najvjetrovitije godinje doba u ovom podruju je proljee. Ljeti se zrani pritisak iznad nae zemlje smanjuje od sjeverozapada ka jugoistoku, pa zbog toga i vjetrovi uglavnom imaju takav pravac. Tabela 10. estine i srednje brzine pojedinih pravaca vjetra u slivu rijeke Spree Pravac N NE E SE S SW W NW C % 14,7 7,0 4,2 5,1 9,8 6,1 9,1 3,3 40,9 m/s 1,8 1,9 1,5 1,9 1,9 1,9 1,6 1,6 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd.
Grafikon 4a. est ine i srednje brzine pojedinih pravaca vjet ra u slivu Spree N 16,0 14,0 12,0 NW NE 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 W 0,0 E Grafikon 4b. est ine i srednje brzine pojedinih pravaca vjet ra u T uzli N 18 16 14 NW NE 12 10 8 6 4 2 0 W

SW S est ina vjet ra (%) srednja brzina (m/s)

SE

SW S est ina vjet ra (%) srednja brzina (m/s)

SE

Prema vrijednostima estina i tiina, najveu uestalost imaju vjetrovi iz sjevernog (14,7 %), a najmanju iz sjeverozapadnog pravca (3,3 %). Najvea srednja brzina vjetra u slivu izmjerena je kod vjetrova koji puu sa jugozapada, juga i sjeveroistoka (1,9 m/s), a najmanja kod istonih (1,3 m/s), sjeverozapadnih i zapadnih (1,6 m/s) vjetrova. (Tabela 10 ., grafikon 4a.) Zbog poloaja, veliine sliva i njegove ralanjenosti ovdje se javljaju znaajne oscilacije u pogledu reima vjetrova. Tako naprimjer u Doboju najveu uestalost imaju vjetrovi iz sjevernog (12,6 %), Graanici iz zapadnog (19,5 %), Tuzli iz sjeveroistonog (17,2 %), a Kladnju iz sjevernog (31,8 %) pravca. Najveu srednju brzinu u Doboju imaju sjeverni (2,7 m/s), Graanici jugoistoni (2,1 m/s), Tuzli jugozapadni (1,9 m/s), a Kladnju sjeveroistoni (2,2 m/s) vjetrovi. Najmanje tiina u ovom podruju je zabiljeeno u Kladnju (23,6 %) i Tuzli (31,4 %), a najvie u Graanici (64,4 %) i Doboju (44,2 %). (Slika 2.)

198

Klima u slivu rijeke Spree i njene specifinosti Zakljuak Pored opih faktora koji utiu na klimatske odlike u slivu rijeke Spree i Bosne i Hercegovine u cjelini od posebnog znaaja su njegov geografski poloaj i osobine reljefa. Geografski poloaj i reljefni sklop su uslovili da prezentirani prostor svojim najveim dijelom pripada umjereno kontinentalnom klimatu sa relativno blagim zimama i primjetnim prelazima izmeu godinjih doba, a planinske morfostrukture oboda predplaninskom umjereno kontinentalnom klimatu. Prosjena godinja temperatura zraka u slivu rijeke Spree iznosi 10,1C. Zvornik (10,7C) i Doboj (10,6C) imaju neto vie godinje temperature zraka od Tuzle (10C) i Graanice (10C) i znatno vie od Kladnja (9,2C). Temperaturne razlike su vjerovatno posljedica neto jaih kontinentalnih uticaja sa sjevera i sjeverozapada, promjenjivosti vertikalnog termikog gradijenta i reljefnih odlika ovog prostora. Godinja amplituda temperature zraka u prezentiranom slivu iznosi 20,5C i prilino je ujednaena za sve meteoroloke stanice. Prosjena godinja koliina padavina u slivu rijeke Spree iznosi 927 mm i najvea je u njegovom planinskom podruju (Zvornik 919 mm, Tuzla 895 mm, Kladanj 1103 mm, Banovii 920 mm, Graanica 838 mm i Doboj 887 mm). Padavine su uglavnom ravnomjerno rasporeene tokom godine sa relativnim kolebanjem od 5 %. Najvii dijelovi planine Majevice (915 m) i Konjuha (1327 m) po temperaturnim i pluviometrijskim karakteristikama pripadaju planinskom umjereno kontinentalnom klimatu. U kotlinskim dijelovima, koji zahvataju veu povrinu sliva, preovladavaju kopneni zrani uticaji. Takve su odlike uslovile planinske strukture koje su pridonijele morfolokoj zatvorenosti. Koliina padavina je manja u odnosu na obod, ljeta su dua i toplija a zime krae i blae. Preovladava umjereno kontinentalni klimatski tip, klasificiran po Kppenu kao Cfb klimat. Planinski lanci su modificirali klimatske uticaje i doprinijeli da u podruju planina koje ine obod sliva rijeke Spree preovladava predplaninski klimatski tip. Ovakav klimatski tip se odlikuje neto kraim ljetima i neto duim zimskim periodima s vie snijenih padavina. Prema Gradacu i Modrii postepeno preovlauje uticaj kontinentalne klime, karakteristine za june dijelove Panonske nizije. Conclusion Beside basic factors that form climate specifics in the Sprea River valley and Bosnia and Herzegovina as a whole geographic position and relief specifics have essential role. These characteristics shape med-continental climate with relatively mild winters and noticeable season changes with morph-structural mountains hilly midcontinental climate. Average annual air temperature in the Spreca valley is 10,1 degrees Celsius. Zvornik 10,7 Doboj 10,6 which is little higher than temperature in Tuzla and Gracanica 10 and slightly higher then Kladanj with 9,2 degrees Celsius. Differences in temperature may be caused by stronger continenttal influence from the north and northwest, changes in vertical thermod gradient and relief characteristics of this area. Annual amplitude of air temperature in the presented valley is 20,5 degree Celsius and relatively similar for all meteorological observing points. Average annual precipitation in Spreca valley is 927mm with highest amount in mountains (Zvornik 919mm, Tuzla 895mm, Kladanj 1103mm, Banovici 920mm, Gracanica 838mm and Doboj with 887mm). Presipation is mostly even throughout the year with relative oscillation of 5%. Highest hilltops of mountains Majevica (915 meters) and Konjuh (1327 meters) belong to mountain mid-continental climate according to temperature and pluviometer characteristics. Valleys have larger water capacities and this creates continental air conditions. These characteristics have created 199

S. Smaji, S. Ahmetbegovi mountain structures that make morphological closure. Amount of precipitations is lower then in the mountains with longer summer seasons and mild and short winters. Midcontinental climate is dominating and it is classified by Kppen as a Cfb climate. Mountain complex have modified climate forms and created sub mountain climate type in Sprea River valley. Specifics of this climate type are shorter summers and longer winters with more snowfall. Area around Gradaac and Modria has continental climate which is characteristic of south parts of Panon valley. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Duki, D.: Klimatologija, Geografski fakultet, Beograd, 1998. Filipi, A.: Klimatske promjene, Geografski horizont, Hrvatsko geografsko drutvo, Zagreb, 1998., str. 7-17. Milosavljevi, M.: Klimatologija, Nauna Knjiga, Beograd, 1990. Milosavljevi, R.: Klima Bosne i Hercegovine, Doktorska disertacija, Sarajevo, 1973. Markovi, J.: Fizika geografija Jugoslavije, Nauna Knjiga, Beograd, 1963. Markovi, M.: Osnovi primjenjene geomorfologije, Geoinstitut, Beograd, 1983. Paunkovi, .: Sprea, Glasnik Geografskog drutva, Sv. XX i XXI, Beograd, 1934-35. Penzar, I., Penzar, B.: Agrometeorologija, kolska knjiga, Zagreb, 2000. Smaji S.: Klimatske karakteristike Tuzle, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina II, Broj 2, Tuzla, 2005., str. 71-82. Spahi, M.: Opa klimatologija, Geografsko drutvo Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2002. Spahi, M., Miri, R., Drekovi, N.: Fluktuacija nekih hidroklimatskih parametara u Bosni i Hercegovini, Zbornik radova I kongresa geografa Bosne i Hercegovine, Geografsko drutvo Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2005., str. 78-107. Sulji, A.: Reim padavina na podruju Tuzle, Zbornik radova, Godina 2. broj 2., Filozofski fakultet, Tuzla, 2000. Zubi, N.: Klima kuprekog kraja, Geografski pregled, XXIII, Sarajevo, 1979. egota, T., Filipi, A.: Klimatologija, kolska knjiga, Zagreb, 1993. Meteoroloki godinjaci (1961-1990), S HMZ, Beograd.

12. 13. 14. 15.

200

Zbornik radova PMF 4 i 5, 201 210 (2007-2008)

Originalni nauni rad

PROBLEM VISOKIH VODA NA PROSTORU GORNJE SPREE COMMON PROBLEMS WITH OVERFLOW IN THE GORNJA SPREA AREA Mr. sc. Semir Ahmetbegovi, vii asisent, Mr. sc. Sabahudin Smaji, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt U radu se prezentira problem visokih voda na prostoru Gornje Spree. Gornja Sprea je tektonska depresija smjetena na prostoru sjeveroistone Bosne koju karakterie relativno gusta rijena mrea i razvijen rijeni sistem. U periodu otapanja snijega i poveane koliine padavina, s obzirom na geoloku grau, konfiguraciju terena i plitka rijena korita, voda plavi aluvijalnu ravan rijeke Spree i njenih pritoka. Znaajan problem predstavljaju i podzemne vode koje se nalaze blizu topografske povrine, a u direktnoj su vezi sa vodostajem rijeke Spree. Izrada ovog rada inicirana je stalnim poplavama koje uzrokuju znaajne probleme na prostoru Gornje Spree, tim vie to je pored poljoprivredne proizvodnje, intenzivirana izgradnja industrijskih kapaciteta i individualnih stambenih objekata u inundacionom podruju rijeke Spree i njenih pritoka. Kljune rijei: Hidrografija, uzduni profil, rijeni reim, vodostaj, proticaj, visoke vode, poplave, Gornja Sprea. Abstract This study presents problem of overflow of the Spreca River in the upper part. This area is tectonic depression placed in the north-eastern part of Bosnia and Herzegovina with relatively big number of tributaries with big accumulation of water. After the snow melts and precipitations increases, with geological structure and terrain configuration and water depth, water is flooding alluvial area around Spreca and its tributaries. Another problem is underground water that stays close to surface impacted directly by water level of Spreca River. This study was initiated by constant flooding problem in upper part of the Spreca River is damaging not only agricultural production but also industrial capacities as well as individual houses in the area of inundation. Key words: Hydrography, diamete, water regime, water capacity, flow, high water, floodings, Gornja Sprea.

S. Ahmetbegovi, S. Smaji Uvod Gornja Sprea je tektonska depresija dinarskog pravca pruanja, smjetena na prostoru sjeveroistone Bosne, izmeu planinskih morfostruktura Majevice na sjeveru, Javornika i Konjuha na jugu te Ozrena na zapadu. Gornja Sprea zahvata prostor od izvorine elenke rijeke Spree (Velja glava) jugozapadno od Zvornika do Modraca i razvoa rijeke Turije na planini Ozren. Gornja Sprea, posmatrana u navedenim granicama, duga je oko 68 km (NW-SE) sa prosjenom irinom od oko 15 km (maksimalna irina iznosi oko 38 km) i zahvata povrinu od 1208,88 km2. (Topografska karta 1:200000) Najvei vodotok na prostoru Gornje Spree je rijeka Sprea koja ovim tektonskim rovom protie meandarski u duini od oko 60 km (do ua u Modrako jezero). Najvee i najznaajnije pritoke rijeke Spree na ovom prostoru su rijeka Oskova sa Gosteljom i Turija. Gornja Sprea se odlikuje relativno gustom rijenom mreom dendroidnog tipa i razvijenim rijenim sistemom. Geotektonske karakteristike i petrografski sastav Gornje Spree su uslovili da rijeka Sprea na ovom prostoru ima asimetrian sliv sa znatno razvijenijom lijevom slivnom povrinom. Poseban problem na prostoru Gornje Spree predstavljaju este poplave. U periodu otapanja snijega i poveane koliine padavina, s obzirom na konfiguraciju terena i plitka rijena korita vodotoci plave znaajne povrine zemljita. Problem predstavlja i visok nivo podzemnih voda (freatske izdani) koje izbijaju na topografsku povrinu i plave aluvijalnu ravan rijeke Spree i njenih pritoka. Visok nivo podzemnih voda vezan je uglavnom za prostor Sprekog polja i direktno je povezan sa vodostajima rijeka koje teku ovim poljem. Izrada ovog rada podrazumijevala je analizu dostupnih izvora te anketiranje stanovnitva i strunih lica. U istraivanju su koriteni i statistiki pokazatelji, odnosno koritena je statistika metoda kao nezaobilazna nauna metoda u geografiji. Takoer, koriten je i kartografski metoda jer su rezultati analize navedenog problema prezentirani na izraenoj hidrografskoj karti Gornje Spree. Hidrografske karakteristike Gornje Spree Najvei vodotok Gornje Spree je rijeka Sprea ija se izvorina elenka nalazi na sjevernim padinama Velje Glave (najvaniji izvor u izvorinoj elenki je na nadmorskoj visini 453 m), a ue u rijeku Bosnu istono od Doboja na nadmorskoj visini od 149 m. Ukupna duinu ovog vodotoka iznosi 115,4 km, a povrinu sliva 1947,7 km2. Tok rijeke Spree se odlikuju meandrima odnosno laktastim skretanjima, to je uzrokovano malim padom po uzdunom profilu i akumuliranjem znaajne koliine rijenog nanosa kojeg u aluvijalne ravni dopremaju pritoke. U gornjem dijelu toka rijeke Spree od izvorita do Capardi na kratkom sektoru od oko 7 km uzduni profil se odlikuje padom od oko 23 . Nizvodno od naselja Capardi pa do ua u Modrako jezero pad je znatno umjereniji i iznosi svega 1,85 . Ukupan pad od izvora do ua u Modrako jezero iznosi oko 4,22 , dok ukupan pad rijeke Spree na uzdunom profilu iznosi 304,3 m odnosno 2,63 . Rijeka Sprea po uzdunom profilu od ua Male Spree ima izrazit ravniarski karakter jer ukupan pad iznosi svega 0,92 (0,92 m/km).

202

Problem visokih voda na prostoru Gornje Spree

Slika 1. Geografski poloaj Gornje Spree

Slika 2. Uzduni profil rijeke Spree od izvorita do Modrakog jezera Rijeka Sprea je bogata vodom, a za nju kao i za sve njene pritoke karakteristian je nivalno-pluvijalni reim. O reimu rijeke Spree na prostoru Gornje Spree, moemo govoriti na osnovu podataka sa vodomjerne stanice "Modrac" kao i podataka vezanih za padavine na ovom prostoru izmjerene na meteorolokoj stanici u Tuzli. Tabela 1. Odnos padavina i proticaja na prostoru Gornje Spree za period 1961-1990. Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. (mm) 59 55 61 76 92 111 94 84 64 58 71 72 75 3 (m /s) 29,82 33,13 30,25 24,3 20,32 13,98 13,19 9,23 6,84 7,63 9,37 18,71 18,6 Izvor podataka: HMZ Sarajevo Iz prezentiranih podataka u tabeli 1 vidljivo je da se najvii proticaji ovdje javljaju u januaru, februaru i martu, a najnii u septembru i oktobru. Maksimalnom srednjem februarskom proticaju (33,13m/s) ne odgovara maksimalna koliina padavina koja se na ovom prostoru javlja u junu (108 mm/m) jer u februarskom maksimalnom protoku uestvuju otopljene snjene padavine. Povieni proticaji se nastavljaju u martu i aprilu, ali sa tendencijom pada ka minimalnom protoku, koji se javljaju u septembru (6,84 203

S. Ahmetbegovi, S. Smaji m/s). Prosjean godinji proticaj rijeke Spree izmjeren na vodomjernoj stanici "Modrac" iznosi 18,6 m/s. Prema podacima prikupljenim na navedenoj vodomjernoj stanici za period 1967-1990. godine prosjean godinji vodostaj iznosi 115 cm. Ovakva neusaglaenost se moe objasniti i time to vei dio Gornje Spree pripada planinskim morfostrukturama to uvjetuje da se u hladnijem dijalu godine uglavnom izluuju snjene padavine. Snjene padavine se ne javljaju odmah u hidrosistemu ve se u slivu zadravaju dui period te uestvuju u reimu rijeke Spree poetkom proljetnog hidrolokog razdoblja. Dakle, ne postoji potpuna usaglaenost izmeu godinje raspodjele koliine padavina i kategorija reima, posebno kada je rije o visini vodostaja i koliini proticaja odnosno nema podudaranja izmeu maksimalne koliine padavina sa maksimalnim proticajima. (Grafikon 1)
mm
120 100 80 60 15 40 20 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 10 5 0

Grafikon 1. Odnos padavina i proticaja u slivu Spree (Gornja Sprea) 1961-1990.

Padavine Proticaj

m 3 /s
35 30 25 20

Na prostoru Gornje Spree koja obiluje vodom rijeku Spreu obogauju njene najznaajnije pritoke: Gribaja, Oskova sa Gosteljom i Turija. Lijeva strana sliva rijeke Spree na prostoru Gornje Spree ja znatno razvijenija, pa sa ove strane ima i vei broj pritoka. U analizi koja slijedi dat emo osnovne hidrografske karakteristike pritoka Spree od izvorita do Modraca. Prva pritoka rijeke Spree duga 6,3 km je Ljeskovica. Ona je desna pritoka rijeke Spree iji je sliv smjeten u rejonu Glumine, Klanca i Crnog Vrha. Slijedea pritoka Spree je Papraa. Papraa je lijeva pritoka od ijeg ua Sprea poprima sva obiljeja ravniarske rijeke, malog pada uz karakteristino meandriranje. Desna pritoka rijeke Spree (na podruju opine Kalesija) je rijeka Gribaja koja izvire ispod Banj Brda (700 m), a ue joj je juno od naselja Donje Vukovije. Nizvodno sljedea lijeva pritoka Spree je rijeka Mala Sprea koja izvire ispod Biine. Pritoke Male Spree su Repuki potok, Culjaga i Graanika rijeka. Rijeka Krivaa kao lijeva pritoka izvire na lokalitetu Debari i do ulijevanja u rijeku Spreu tee duinom od 9,5 km. Najvea i najznaajnija lijeva pritoka rijeke Spree je Oskova sa Gosteljom. Rijeka Oskova nastaje na podruju opine Banovii odnosno na sjevernim padinama planine Konjuh i ima duinu toka 32 km. Ona se ulijeva u rijeku Spreu sjeverozapadno od gradskog naselja ivinice. Rijeka Gostelja izvire na podruju opine Kladanj, a ulijeva se u rijeku Oskovu jugozapadno od ivinica. Rijeka Oskova zajedno sa Gosteljom ima povrinu sliva od 342 km, to ini oko 17 % sliva rijeke Spree. Sa zapadnog dijela oboda Gornje Spree lijevu pritoku ini rijeka Turija. Turija je 22 km duga pritoka Spree, koja zajedno sa lijevom pritokom Bukovicom odvodi vode sa istonih i jugoistonih padina Ozrena. Danas se njenom vodom snabdijeva akumulativno jezero Modrac, koje je za potrebe privrede izgraeno 1964 godine. 204

Problem visokih voda na prostoru Gornje Spree Gornja Sprea je ispresjecana i drugim manjim rjeicama i potocima koji se direktno ulivaju u rijeku Spreu. Najznaajniji od njih su: Mramorak, Sajatovica, Krivaa i Brod sa lijeve te Bukovica, Dubnica, Bjelova, Krivaa, Krivanjak, Ljenica, Brestovik sa desne slivne povrine. Rijeku Spreu i njene pritoke na prostoru Gornje Spree karakteriu este poplave. Poplave se na ovom prostoru javljaju najmanje jednom u toku godine. Karakteristike visokih voda Gornje Spree Vodni reim rijeke Spree kao najveeg vodotoka Gornje Spree i njenih pritoka karakteriu dugotrajne niske vode te brzo nadolaenje i veoma kratko trajanje visokih voda. Ove karakteristike su u vezi sa veliinom vodotoka i izraenije su kod manjih tokova. Visoke vode na pritokama, sa malom povrinom sliva, vode porijeklo od ljetnih pljuskova jer se ovaj period odlikuje velikim intenzitetom kinih padavina koje se izluuju u slivu. Prosjeni pad doline Spree u zoni akumulacije Modrakog jezera je veoma mali i iznosi oko 1,5 . Uslijed toga je podruje ua rijeke Spree u akumulaciju podlono plavljenju. Kako na uu nema prirodnih i vjetakih prepreka esto se deava to da inundaciono podruje rijeke Spree pri teenju slui kao manje korito. Kota uspora u akumulaciji se nalazi na nadmorskoj visini 200 m. Modrako jezero sa pritokama obezbjeuje zapreminu akumulacije od 100 miliona m3 vode, odnosno 7,0 m3/s vode, od ega na raspolaganju industriji stoji 2,3 m3/s, dok se 4,7 m3/s isputa kao bioloki minimum. Ovaj nivo vode u akumulaciji nema znaajnog uticaja na veliinu plavljenih povrina u zoni rijeke Spree. Dakle, plavljene povrine su rezultat visokih voda rijeke Spree i njenih pritoka. Povrine koje plave vodotoci Gornje Spree su poljoprivredno i graevinsko zemljite te dijelovi nekih saobraajnica. Samo na prostoru opine ivinice rijeka Sprea plavi oko 200 ha poljoprivrednog zemljita i preko 100 stambenih objekata, rijeka Oskova oko 10 ha poljoprivrednog zemljita i oko 30 stambenih objekata, a rijeka Gostelja oko 5 ha poljoprivrednog zemljita i oko 20 stambenih objekata. Ukupna povrina opine ivinice zahvaena poplavama iznosi oko 220 ha, to je oko 0,8 % od ukupne povrine ove opine. (Sluba civilne zatite Opine ivinice) Na prostoru opine Kalesija i dijela opine Lukavac koji pripada prostoru Gornje Spree plavljene povrine su znatno manje. Uglavnom je to poljoprivredno zemljite uz same rijene tokove. Zbog estih poplava znaajno je utvrditi irinu inundacije s pojavom visokih voda. Neke zakljuke o irini inundacije i povrinama koje se plave visokim vodama dobili smo iz "Hidroloke analize o mogunostima ureenja korita rijeke Spree" na potezu od mosta na magistralnom putu Sarajevo-upanja do mosta na regionalnom putu ivinice-Kalesija, raene 2001. godine na osnovu kojih moemo utvrditi maksimalnu irinu plavnog vala. Plavni val (prirodno stanje) za stogodinje vode (Q1/100) u naselju Straanj uz magistralni put Sarajevo-upanja ima irinu preko 1500 m. Uzvodno uz rijeku Spreu poplavna povrina se kontinuirano smanjuje tako da nizvodno od mosta na regionalnom putu ivinice-Kalesija njena irina iznosi oko 400 m. Nizvodno od mosta na magistralnom putu Sarajevo-upanja do ua u Modrako jezero irina plavnog vala iznosi 500-700 m. Pored osnovnih hidrografskih karakteristika rijeke Spree prezentiranih u radu neophodno je prikazati i osnovne karakteristike visokih voda (Q1/l0, Q1/25, Q1/l00). U 205

S. Ahmetbegovi, S. Smaji tabeli 2 koja slijedi prezentirani su podaci o visokim vodama rijeke Spree i njenih pritokama na prostoru Gornje Spree do ua u hidroakumulaciju Modrac. Zbog nedostupnosti potpunih podataka u analizi koja slijedi nije prezentirana rijeka Turija. Tabela 2. Karakteristike visokih voda rijeke Spree sa pritokama na prostoru Gornje Spree Karakteristike pritoka Rijeka Sprea sa pritokama Mjerodavni proticaj Povrina Mjerodavni proticaj Povrina Pritoke (m3/s) sliva, (m3/s) sliva, 2 2 km km Q1/l00 Q1/25 Q1/l0 Q1/l00 Q1/25 Q1/l0 M. Sprea 76,3 92 63 46 301 250 Krivaa 16,4 49 35 28 318,4 318 248 204 Gribaja 77,6 135 87 63 396,0 362 286 239 Moionica 27,9 68 48 40 423,9 373 295 246 Brnjak 17,6 51 36 20 441,5 380 300 252 Rijeka 25 66 45 37 470,9 396 313 261 Ljenica 35 78 56 45 513,7 410 324 270 Oskova sa * * 348 848 690 590 460 342 540 456 Gosteljom Izvor: Vodoprivredno preduzee d.d. "Sprea", Tuzla, Tehniki projekat 543 A i 492 Analizirajui podatke iz tabele 2 uoljivo je da su neuporedive razlike izmeu srednjih mjes eni i srednjih godinjih proticaja sa onima koju se odnose na visoke vode. Rijeka Spreana uu u Modrako jezero ima srednji godinji proticaj 18,6 m3/s, a kod visokih voda vrijednost proticaja iznosi Q1/l0 = 460 m3/s, Q1/250 = 590 m3/s, Q1/l00 = 690 m3/s. U ovakvim uslovima rijeka Spree sa svojim pritokama (u donjem dijelu toka) iroko plavi aluvijalne ravni sa inundacijom od nekoliko desetina pa i stotina metara. Minimalni proticaji vode su mjereni i analizirani jedino na rijeci Oskovi vodomjerna stanica "Via" i na brani "Modrac". Minimalni proticaj na rijeci Oskovi je izmjeren u augustu 1971. godine i iznosio je 170 l/s. Analizom je utvreno da ova suna godina odgovara povratnom periodu od oko 20 godina. Hidrolokom analizom podataka sa vodomjerne stanice na brani "Modrac" dolo se do rezultata za istu vjerovatnou pojave, odnosno minimalni proticaj od 824 l/s, za rijeku Spreu sa Turijom. U negativne hidroekoloke probleme ubrajaju se i uestale poplave rijenih tokova izazvane antropogenim faktorima. To su posredni nenamjerni uticaji, a prije svega se odnose na odlaganje krutog otpada u korita rijeka. Rijeka Sprea po uzdunom profilu, pogotovu kroz opinu ivinice, ima izrazit ravniarski karakter jer ukupan pad iznosi svega 0,92 (0,92 m/km), pa ova negativna pojava (odlaganje otpada) znaajno remeti prirodno usaglaavanje uzdunog profila rijeke (prirodno produbljivanje korita). Usaglaavanje uzdunih rijenih profila ka ravnotenom, vri se od ua prema izvoritu. Erozija se vri unazadno, poevi od donje erozivne baze. Ova pojava naziva se unazadna ili regresivna erozija. (13, 201) Prirodno je da se erozija vri istovremeno na cijelom uzdunom profilu.

Q1/50

206

Problem visokih voda na prostoru Gornje Spree Kada je u pitanju tok rijeke Spree kroz Gornju Spreu, donju erozionu bazu predstavlja Modrako jezero. Na mjestima gdje doe do odlaganja otpada (npr. koljke automobila, dijelova automobila, bijela tehnika i sl.) znaajno se mijenja prirodno usaglaavanje uzdunog profila rijeke, odnosno smanjuje se brzina vode u rijenom toku. Smanjenjem brzine vode u rijenom koritu opada kinetika erozivna energija. 1 Ova pojava se manifestira na Slika 3. Poplave u dolini rijeke Spree, slijedei nain. Ukoliko se vrsti magistralni put Sarajevo-Oraje, juni 2001. otpad odloi u koritu na tom dijelu Foto: CZ opine ivinice uzdunog profila stvara se nova donja (lokalna) erozivna baza. Na tom dijelu uzdunog profila zaustavlja se regresivna erozija, odnosno, zaustavlja se proces prirodnog produbljivanja rijenog korita. Otpad stvara zagat koji usporava oticanje vode u rijenom koritu. Voda gubi erozivnu i transportnu mo i zapoinje proces odlaganja vuenog materijala (ljunak) i suspendovanih estica (pijesak i milj) u rijenom koritu to dovodi do izdizanja dna rijenog korta. Poto voda rijeke Spree i njenih pritoka nosi veliku Slika 4. Poplave u dolini rijeke Spree, koliinu suspendovanog materijala, naselje Maline, juni 2001. Foto: CZ opine brzina zapunjavanja dna rijenog ivinice korita je vrlo izraena. Poveana koliina suspendovanog materijala u vodi rijenih tokova uslovljena je i geolokom graom terena (znaajno je uee mekih i rastresitih stijena koje ine geoloku grau sliva rijeke Spree i njenih pritoka). Takoer, poveana koliina suspendovanog materijala u rijenim tokovima izazvana je erozijom povrina koje pripadaju povrinskim kopovima i njihovim odlagalitima. Ova negativna pojava se manifestira izdizanjem dna rijenih korita, te poplave izazivaju i manje koliine kinih padavina. Da bi se ublaio problem poplava izvode se radovi koji se ogledaju u ienju i produbljivanju korita rijeke Spree i njenih pritoka. Zadnje ureenje korita rijeke Spree obavljeno je u proljee 2007. godine od Modrakog jezera do mosta na magistralnom putu Sarajevo-upanja u naselju Maline, a izvreno je i ispravljanje korita rijeke Spree uzvodno od mosta na ovom magistralnom putu.

Qv Kinetika erozvina energija energija izraava se opom formulom: E u 2

207

kojoj je Q proticaj, a v brzina rijenog toka.

S. Ahmetbegovi, S. Smaji Zakljuak Rijeni reim Gornje Spree karakteriu dugotrajne niske vode te brzo nadolaenje i kratko trajanje visokih voda. Ova pojava je u vezi sa geolokim, geotektonskim, geomorfolokim, klimatskim i dr. karakteristikama navedenog prostora. Znatan dio Gornje Spree pripada planinskim morfostrukturama gdje se u hladnijem dijalu godine uglavnom izluuju snjene padavine. Snjene padavine se ne javljaju odmah u hidrosistemu, nego u slivu ostaju dui period. Ove vode uestvuju u rijenom reimu rijeke Spree poetkom proljea kada se javlja poveava koliina kinih padavina koja dostie svoj maksimum poetkom ljeta (juni). Zbog ovih karakteristika u slivnom podruju Gornje Spree este su poplave u proljee i poetkom ljeta. Povrine koje plave vodotoci Gornje Spree su poljoprivredno i graevinsko zemljite te dijelovi nekih saobraajnica to uzrokuje znaajne materijalne tete. Problem poplava je u posljednjih nekoliko godina sve izraeniji jer je plavno podruje Spree i njenih pritoka, pored agrarne osvojenosti, postalo prostorom intenzivne gradnje naselja i industrijskih objekata. Ovoj problema se rjeava ienjem i produbljivanjem rijenih korita te izgradnjom nasipa. Ipak, mora se imati u vidu da se navedenim radnjama moe naruiti hidroloki reim na brani Modrakog jezera i nizvodno. Conclusion Water flow in the upper part of the Sprea River specifics are low water level in the long term and quick and short term of increased water flow with high water level. This is related with geological, geo-tectonic, geo-morphologic, climate and other characteristics of the area. Large part of this area belongs to mountain morphologic structure with large amount of snow during cold months. Snow does not appear in the hydro system immediately but stays in the basin for a long time. This water gets into the system during the spring when precipitants are also increased and reaches its maximum amount at a beginning of summer (June). Because of these characteristics in Spreca river basin flooding is taking place during spring and beginning of summer. Flooded areas are agricultural and urban areas as well as some communications which causes lot of damage. This problem is more intensive in recent years with flooding of surrounding rivers and also caused by agricultural occupation and intensive constructing of living and industrial buildings. This problem could be solved by cleaning and deepening rivers and building levees. Nonetheless, we still have to have in mind that this can interrupt hydro regime at water dam on the Modrac Lake and in the lower part of the river. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. 208 Ahmetbegovi, S., Smaji, S. (2006): Neki geoekoloki problemi opine ivinice, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina III, Broj III, Tuzla. Anelkovi, M. (1978): Tektonska rejonizacija Jugoslavije, Zbornik radova, IX Kongres geologa Jugoslavije, Sarajevo. Arnautali, Z. (1997): Stanje zagaenja povrinskih voda i devastiranog zemljita u TPK, Zbornik radova, Struni skup "Zatita okolice - Tuzla", Ministarstvo za urbanizam, prostorno ureenje i zatitu okolice, Tuzla. ii, S. (2002): Geoloki sastav i tektonika Bosne i Hercegovine. Monografija, Earth Science Institute, Sarajevo. Duki, D., Gavrilovi, Lj. (2006): Hidrologija, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd.

Problem visokih voda na prostoru Gornje Spree 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. Fazli, S. (2003): Rijeka Sprea - fizikogeografske karakteristike, Geografski list, broj 79, Geografsko drutvo federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Oberman, T. (1978): Studija osnovnih vodoprivrednih elemenata za potrebe prostornog plana optine Lukavac, Sarajevo. (separat) Grupa autora: Vodoprivredna osnova rijeke Spree. Fond strune dokumentacije opine Lukavac, Tuzla 1999. Markovi, J. (1963): Fizika geografija Jugoslavije, Nauna Knjiga, Beograd. Prostorni plan optine ivinice, Optinski zavod za urbanizam Tuzla, 1987. Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025, Zavod za urbanizam, Tuzla, 2006. Paunkovi, . (1934-35): Sprea, Glasnik Geografskog drutva, Sv. XX i XXI, Beograd. Petrovi, D. (1982): Geomorfologija, Tree izdanje, Graevinska knjiga, Beograd. Smaji, S. (2006): Klimatske karakteristike Tuzle, Zbornik radova, Prirodnomatematiki fakultet, Tuzla. Spahi, M. (2002): Opa klimatologija, Harfo-Graf, Tuzla. egota, T., Filipi, A. (1993): Klimatologija, kolska knjiga, Zagreb. Udruenje Kontakt plus: Lokalni ekoloki akcioni plan opine ivinice. Tehniki projekat regulacije rijeke Spree, potoka Ljenica i sjevernog obodnog kanala, Vodoprivredno preduzee Sprea, 1983. Hidraulika analiza o mogunostima ureenja korita rijeke Spree na potezu od mosta na putu sarajevo-upanja do mosta na putu ivinice-Dubrave, Vodoprivredno preduzee Sprea, 2001. Topografska karta 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000, Vojnogeografski institut, Beograd. Osnovna geoloka karta 1:100 000, list Tuzla OGK L-32, Geoloki zavod, Beograd, 1990. Google Map Satelite, 2007. HMZ Sarajevo, 2007. Sluba civilne zatite opine ivinice. Sluba za zatitu okolia opine ivinice. Sluba za poslove planiranja i razvoja opine ivinice. www.zivinice.com www.vladatk.kim.ba

209

210 S. Ahmetbegovi, S. Smaji

Slika 5. Hidrografska karta Gornje Spree

Zbornik radova PMF 4 i 5, 211 218 (2007-2008)

Originalni nauni rad

MORFOSTRUKTURNE ODLIKE SLIVA RIJEKE SOLINE MORPHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF SOLINA RIVER BASIN Edin Hadimustafi, asistent, Dr. Alija Sulji, docent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli, dr. sc. Amir Barakovi, vanr. prof. RGGF-a Univerziteta u Tuzli Abstrakt U ovom radu prezentiramo morfostrukturne odlike slivnog podruja Soline koji predstavljaju osnovu za dalja geomorfoloka prouavanja, a takoe i za kompleksna fiziko-geografska istraivanja. Tektonski pokreti u slivu rijeke Soline, primarno utiu na formiranje osnovnih crta reljefa. U oblikovanju recentnog morfolokog sklopa sliva Soline primarni znaaj imali su tangencijalni neotektonski pokreti. Djelovanjem radijalnih tektonskih pokreta nastala je planinska morfostruktura Majevica. Na junim padinama Majevice se nalazi sliv rijeke Soline. Majevica u morfolokom i strukturnotektonskom pogledu predstavlja horst-antiklinorij. Sliv Soline ima meridijanski pravac pruanja. Reljefne morfostrukture se pruaju laterarno na rijeni tok i sliv u cjelini. Na posmatranom podruju uoene su etri tektonske jedinice koje su zapravo dijelovi krupnijih formi dinarskog pravca pruanja. Navedene jedinice predisponirale su formiranje tri morfoloke cjeline u slivu rijeke Soline. Kljune rijei: tektonski pokreti, sliv, geomorfologija, horst, geografija, fizika geografija Abstract This paper analyzes the morphological characteristics of the Solina river basin, which are the basis for further geomorphological research as well as for complex physical geography research. Tectonic movements in the Solina river basin have an influence on the formation of the basic relief elements. Tangential neo-tectonic movements were mainly significant for the formation of the recent morphological structure of the Solina river basin. The morphological structure of the mountain Majevica was formed with the radial tectonic movements. The Solina river basin lies on the southern slopes of Majevica. In terms of morphological and structural-tectonic characteristics, Majevica represents a horst. The Solina river basin has a meridian flow direction. Relief morphology spreads laterally over the whole river basin and its flow. There are four tectonic units evident in the observed area, which are actually parts of the larger structures of the Dinaric extending. The above-mentioned units had an effect on the formation of three morphological units in the Solina river basin. Key words: tectonic movement, river basin, geomorphology, horst, physical geography

E. Hadimustafi, A. Sulji, A. Barakovi Uvod Jedna od najvanijih komponenti u sklopu geonauka je poznavanje geneze i morfoloke evolucije reljefa planete Zemlje a poseban akcenat se treba staviti na prouavanje reljefnih oblika u neposrednom okruenju. Oblici nastali u reljefu Zemljine povrine primarno nastaju kao posljedica djelovanja tektonskih pokreta. Zbog toga smo za istraivano podruje sliva rijeke Soline odluili da determiniemo djelovanje tektonskih pokreta, ija je direktna posljedica formiranje u reljefu krupnih morfostrukturnih oblika. Cilj nam je da istaknemo distinkciju izmeu tektonskih pokreta i morfostrukturnih oblika, a takoe i da ukaemo na kauzalni odnos u kojem se nalaze u slivu rijeke Soline. U toku pripreme rada primjenili smo prvenstveno kabinetsku metodu (konsultiranje dostupne literature, topografskih i geolokih karata, te drugog materijala). Izraena kabinetska koncepcija bila je osnov za poetak neposrednih terenskih analiza, to je u konanici rezultiralo analizom naunog materijala i formiranje zakljuaka. Geografski poloaj sliva rijeke Soline Sliv rijeke Soline se prostire u sjeveroistonom dijelu opine Tuzla i na ukupnoj povrini od 47,4 km to predstavlja 16,12% od ukupne povrine opine Tuzla. (Sl.1). Sjeveroistona vododjelnica sliva ujedno predstavlja i granicu izmeu opine Tuzla i opine eli. Sliv Soline ima karakteristian oblik koji podsjea na Afriki kontinent. Matematiko-geografske koordinate krajnjih taaka sliva Soline su: 443753 s.g., 443150 s.g., 184529 i.g.d i 183816 i.g.d. (DMRS, CD-rom,). Geoprometni poloaj podruja sliva Soline odreuje regionalno saobraajni pravac R-459 Tuzla Dokanj ibonica - eli, kojim je ovaj prostor povezan sa magistralnim pravcem M4 Doboj Tuzla Zvornik. U samom slivu putna mrea nije dovoljno razvijena tako da se prometna povezanost ostvaruje kategorisanim lokalnim putevima Obodnica Donja Dokanj i Tetima Kosci Solina i mreom nekategorisanih lokalnih i pristupnih puteva. U geotektonsko-geomorfolokom smislu sliv Soline pripada Unutranjim Dinaridima, odnosno lei na kontaktnoj zoni bosanskohercegovakih Dinarida sa Panonskom nizijom. Klima ovoga podruja je umjereno-kontinentalna, koja se uz ostale fizikogeografske uvjete pozitivno odrazila na razvoj biljnog i ivotinjskog svijeta koji predstavlja konglomerat panonske i planinske florno-faunistike oblasti.

212

Morfostrukturne odlike sliva rijeke Jale

Sl. 1. Topografski poloaj sliva Soline Geoloka graa u slivu rijeke Soline Podruje sliva rijeke Soline pripada zoni unutranjih Dinarida i odlikuje se heterogenom geolokom graom. Meutim, u uem smislu pripada Tuzlanskom bazenu koji se nalazi na prelazu izmeu planinske ofiolitske zone i obodnog dijela Panonske oblasti (ravniarski dio). Istraivano podruje izgraeno je uglavnom od neogenih sedimenata. Stratigrafskim ralanjivanjem dolazi se do zakljuka da se slivno podruje Soline sastoji iz vie geolokih cjelina koje se razlikuju kako po vremenu tako i po samom nainu postanka. Sloeni litoloki sastav ine prije svega krenjaci, dolomiti i laporci, klastiti, pjeari, pijesak i pjeskovite gline, sitnozrni ljunak, pijesak, alevroliti i gline itd, razliite starosti. (Sl.2). Neotektonske osobenosti istraivanog podruja Prouavanje tektonskih karakteristika terena predstavlja fundament za dalja istraivanja odreenog podruja. Tektonski pokreti koji su se odvijali u irem podruju Tuzlanske kotline imali su veliki uticaj na genezu i morfoloku evoluciju reljefa sliva Soline. Tektonski pokreti se ogledaju u formiranju osnovnih morfolokih crta reljefa, i u odreivanju intenziteta, pravca i smisla djelovanja erozijskih sila. (Ahmetaj, 1994., 18) Slivno podruje rijeke Soline pripada neotektonskoj jedinici Tuzlanski bazen koji se nalazi izmeu dvije vee strukturno-tektonske jedinice, Kredno-paleogeni klastiti (Greben Majevica) na sjeveru i neotektonske jedinice Spreanska depresija na jugu. Pravac pruanja ovih tektonskih jedinica je dinarski, odnosno sjeverozapad-jugoistok. 213

E. Hadimustafi, A. Sulji, A. Barakovi Potrebno je naglasiti da u cijelom slivnom podruju neogeni sedimenti su maskirali raniji veoma sloeni tektonski sklop to znatno oteava rekonstrukciju primarnih odnosa u podlozi neogena. (S. ii i ostali, 1991., 50) Tuzlanski bazen ini nekoliko tektonskih jedinica nieg reda. Tektonske jedinice koje grade sliv Soline imaju pravac pruanja paralelan pruanju naboranih gorja Majevice (jugoistok-sjeverozapad). Slivnom podruju Soline pripadaju dijelovi 4 nezavisne tektonske cjeline koje idui od juga prema sjeveru imaju sljedei raspored: Tuzlanski ubrani plato; je zahvaen snanim procesom izdizanja od neogena (pliocen) pa sve do danas. Obrazovao se, tanije, krajem miocena. Tuzlanski ubrani plato se prostire na velikoj povrini izmeu dokanjskog bazena i janjskog sinklinorija na sjeveru, june Majevice na istoku i Molukog rasjeda na jugozapadu. Zapadnim dijelom platoa dominira antiklinala Dolovi, koja se nalazi i u zapadnom dijelu sliva Soline. Antiklinala Dolovi se nalazi u slivu Dolovskog potoka (desna pritoka rijeke Soline). Ova antiklinala se protee od Grabovikog potoka na istoku do Dobrnjske rijeke na zapadu. Oba krila antiklinale Dolovi su omeena rasjedima. ( Sokli, 1964., 17)

Sl. 2. Geoloka karta sliva Soline

Dokanjski bazen; Posmatrajui u cjelini, Dokanjski bazen se protee od naselja Avdibaii na zapadu do lokaliteta Busija na istoku. Idui dalje ka istoku zalazi u sinklinorijum Janje. U slivu rijeke Soline, Dokanjski bazen se prua od Dulera na istoku do Obodnice Donje na zapadu. U panonu je Dokanjski bazen preko podruja dananjeg naselja Breke bio u vezi sa Krekanskim bazenom. Radijalnim tektonskim pokretima i ubiranjem horsta srednje Majevice u pontu, nastale su naborane strukture u starom predmajevikom bazenu. Djelovanjem tangencijalnih pokreta Dokanjski bazen je strukturno, okruen i zatvoren naborima. Pored tangencijalnih pokreta koji su uslovili nastanak ovih nabora, javljaju se i znatni radijalni pokreti pomjeranja du rasjeda. Radijalnim neotektonskim pokreti nastala je fleksura koja u zapadnom dijelu prelazi u krljuasto navlaenje Kika. Pored toga, na fleksuri se javljaju gravitacioni nabori od kojih je najdui nabor Dulerka. (Sokli, 1964., 18) Kraljut Kik: podilazi pod timor srednje Majevice na sjeveru du linije Gornja Obodnica-Kicelj. Posljedice tih pokreta su sabijene, a djelomino i potpuno prekrivene naslage oligocena i donjeg odnosno srednjeg miocena. (Sokli, 1964., 18) Sinklinala Podoraje: izolovani poloaj zapadnog dijela podmajevike depresije daje mu sve karakteristike bazena. Bazen se zavlaio izmeu krljuti srednje Majevice na istoku i krljuti Kik na jugu. Manjim dijelom se nalazi na prostoru sliva rijeke Soline i to u njegovom sjeverozapadnom dijelu. (Sokli, 1964., 19)

214

Morfostrukturne odlike sliva rijeke Jale Morfotektonske odlike prostora Reljef sliva rijeke Soline je preteno brdsko-breuljkastog karaktera. Istaknuti reljefni oblici, ujedno i sa najveim nadmorskim visinama, ograniavaju sliv sa sjeverne, sjeveroistone i sjeverozapadne strane. Najvii vrh u slivu Soline, koji se nalazi na sjeveroistoku sliva, je Greda (803 m.n.v). Svojom nadmorskom visinom moe se ubrojati u red srednjevisokih planina. Najnia taka sliva se nalazi na uu Soline u Jalu, na nadmorskoj visini od oko 228 m. Maksimalna visinska razlika u slivu Soline iznosi 575 m dok je prosjena nadmorska visina oko 480 m. Morfogeneza tektonskog reljefa sliva rijeke Soline uvjetovana je sukcesivnim smjenjivanjem orogenih faza alpske orogeneze, posebno tokom neogena, od eocena do danas. Djelovanjem orogenih faza dolo je do radijalnih tektonskih pokreta izdizanja (horsta Majevice) u sjevernom djelu sliva i do pokreta nabiranja i izdizanja u junom djelu (Tuzlanski ubrani plato). Navedeni tektonski pokreti nastavljaju se i danas s tim to je izdizanje mnogo intenzivnije u prostoru Majevice, nego u prostoru Tuzlanskog ubranog platoa dok za podruje Dokanjskog bazena prije bi se moglo rei da stagnira u tektonskom smislu, nego da tone. Uzduni profil vodotoka reaguje na svaki pokret zemljine kore i na osnovu njegovog izgleda mogue je konstatovati iznos neotektonskih pokreta koji iniciraju morfotektonske oblike u slivu Soline. Najvei pad korita je u izvoritu, 80,2 (prostor Majevice) a najmanji u srednjem djelu sliva 19,5 (Dokanjski bazen). U donjem djelu toka Soline pad korita se poveava, to indicira na savremene pokrete izdizanja u tom djelu. Povean pad korita u donjem toku Soline donekle je i pojaan i sputanjem donje erozivne baze, (Sl.5), uslijed usijecanja rijeke Jale. Razlamanje i ugibanje u slivu Soline, inicirano neotektonskim pokretima formirali su i osnovne crte reljefa sa izdvojenim morfostrukturama. Na osnovu izgleda uzdunog profila (Sl.3) u stanju smo izdvojiti tri morfotektonske jedinice, koje se djelimino poklapaju sa tektonskim oblicima nastalim radom endogenih sila.

Sl. 3. Uzduni profil rijeke Soline 215

E. Hadimustafi, A. Sulji, A. Barakovi

U reljefu sliva mogu se izdvojiti tri morfotektonske jedinice; Planina Majevica gornji dio sliva Dokanjski bazen centralni dio sliva Tuzlanski ubrani plato donji dio sliva Dokanjski bazen i Tuzlanski ubrani plato, kao morfotektonske jedinice, pripadaju Tuzlanskom neogenom bazenu, strukturno facijalnoj jedinici vieg reda. Meutim, zbog prethodno opisanih neotektonskih pokreta u slivu Soline, oni su izdvojeni u zasebne morfotektonske jedinice. Sve pomenute neotektonske strukture izuzev Dokanjskog bazena ulaze u prostor sliva tek svojim manjim djelom. Planina Majevica, odnosno june padine Majevice (sl.4), obuhvataju sjeverni i sjeveroistoni dio sliva, tako da najvii vrhovi u centralnom djelu grebena Majevice ine razvoe izmeu slivova rijeka Soline i Gnjice. U prostor sliva ulazi, manji, sredinji dio jugozapadnih padina grebena planine, sa dominantnim vrhovima Kapljevac (745 m.n.v.), Greda (803 m.n.v), Gavrani (720 m.n.v), Kicelj (673 m.n.v.), i Ravni bukvik (739 m.n.v.). Navedeni vrhovi su dinarskog pravca pruanja (SZ-JI) i ine sjeveroistonu granicu sliva u duini od oko 8 km. To je hipsometrijski najvii dio sliva, graen uglavnom od eocenskih kvarcnih pjeara, pjeskovitih krenjaka i laporaca sa krednim sedimentima u podini. Kreda se pojavljuje na topografskoj povrini mjestimino u podruju Velikih njiva. (Osnovna geoloka karta 1:100 000, 1991.) Uslijed snanih tektonskih pokreta izdizanja majevikog horst-antiklinorija, gornji tokovi Soline i njenih pritoka; Dulerke, Andria potoka, Raetinog potoka i drugih manjih, su formirali duboke doline sa poprenim profilima u obliku slova V, to upuuje na jak proces vertikalne erozije uslovljen tektonskim izdizanjem, i gledano u cjelini ovaj dio sliva ima izgled jako diseciranog terena. U sjevernom dijelu sliva rijeke Soline, na lokalitetu Kamenita kosa Kik - Mali kik, evidentna je intenzivna tektonska aktivnost. Greben Majevice odnosno tektonski horst, se nalazi izmeu sjevernog i junog rasjeda. Juni rasjed se veim dijelom nalazi na prostoru sliva rijeke Soline. Rasjed je uzrokovao i povean pad topografske povrine u tom dijelu sliva. (Geoloka karta 1:100 000).

Sl. 4. Juni obronci planine Majevice

Sl. 5. Rijeka Solina - ue u rijeku Jalu

Dokanjski bazen (podmajevika depresija) zauzima sredinji dio sliva prua se pravcem jugoistok-sjeverozapad izmeu planine Majevice na sjeveru i Tuzlanskog ubranog platoa na jugu. Predisponiran je Dokanjskom sinklinalom unutar Tuzlanskog neogenog basena. Tektonsko izdizanje horsta Majevice, koje je poelo sredinom 216

Morfostrukturne odlike sliva rijeke Jale miocena uzrokovalo je kao sekundarnu posljedicu, jak tangencijalni pritisak u pravcu jugozapada na sedimente Tuzlanskog basena, to je uzrokovalo nastanak bora upravnih na pravac potiska. Sinklinala Dokanj i antiklinala Dolovi i Grabovica (koje ine Tuzlanski ubrani plato) su elementi nabranih struktura izraeni u slivu Soline. Pomenuti tektonski proces je prisutan i u savremenom dobu, koji se u kombinaciji sa regionalnim tektonskim pokretima izraava u neujednaenom tektonskom izdizanju cijelog sliva. Dokanjski bazen ima izgled blago zatalasane predgorske depresije. Njegova duina je 5km a maksimalna irina 7 km. ( S. ii i ostali, 1991., 56) Tuzlanski ubrani plato zauzima donji dio sliva rijeke Soline. Na pomenuto podruje plato prodire svojim manjim djelom, tanije antiklinalom Dolovi. Sinklinala Dokanj i antiklinala Dolovi (koje ine dio Tuzlanskog ubranog platoa) su elementi nabranih struktura istaknuti u slivu Soline. Tuzlanski ubrani plato je po genezi istovjetan sa Dokanjskim basenom a odlikuju ga savremeni pokreti tektonskog izdizanja. U prostoru sliva ovaj plato ima izgled izdignute, jako ralanjene zaravni. Na tektonski proces izdizanja ukazuje i izgled uzdunog rijenog profila Soline koja u svom donjem toku ima vei pad korita u odnosu na srednji tok. Takoer na isti zakljuak upuuje i postojanje inversne terase u donjem djelu sliva (sektor Gradina). Pored fluvijalnih oblika izraeni su i procesi erozije tla, denudacije i klienje tla i neto manje kraki oblici u prostoru ovog platoa. Jedina vea pritoka Soline u ovom dijelu je, desna pritoka, potok Dolovi. Dominantan poloaj na platou zauzima u zapadnom dijelu antiklinala Dolovi. Oblik antiklinale je prizmatian, tj. oba krila su omeena rasjedima.Na zapadnom obodu antiklinale Dolovi (299m), nalazi se i jedan termalni izvor. Prosjena nadmorska visina kree se od 300 do 400m sa neto izraenijim padovima. Znaajne morfoloke forme predstavljene su sa; Gradovrh (416 m.), Kozlovac (435 m.), Parlog (399 m.), Plane, Gradina (300 m.) koje uokviruju ovaj dio sliva. Zakljuak Prostor sliva rijeke Soline ima prilino ujednaenu geoloku grau u kojoj dominiraju miocenski sedimenti. Tektonski sklop je sloen i predisponiran je sukcesivnim i snanim pokretima koji su najizraeniji bili u paleogenu, nastavili su se u neogenu i sa sigurnou moemo tvrditi da traju i danas. Djelovanjem tih pokreta u slivnom podruju Solina diferencirale su se etiri nezavisne neotektonske jedinice, koje u potpunosti ili manjim dijelom ulaze u tektonski sklop podruja. Tu spadaju: Tuzlanski ubrani plato, Dokanjski bazen, krljut Kik i sinklinala Podoraje. Nabrojane neotektonske jedinice nalaze se u sastavu Tuzlanskog bazena, koji se u uem smislu protee izmeu grebena Majevice na sjeveru i spreke depresije na jugu. Na osnovu izdvojene tektonske rejonizacije, pristupili smo morfostrukturnoj interpretaciji specifinosti sliva rijeke Soline. Sa geomorfolokog aspekta smo objasnili formiranje inicijalnog reljefa u slivu rijeke Soline, koji nastaje kao posljedica djelovanja tektonskih pokreta. Utvrdili smo da se na podruju sliva rijeke Soline izdvajaju, kao posljedica djelovanja preteno radijalnih tektonskih pokreta, tri morfostrukturne jedinice. Tu spadaju: Planina Majevica, Dokanjski bazen i Tuzlanski ubrani plato. Navedeni zakljuci impliciraju nunost daljeg i sistematinijeg istraivanja podruja, naroito ako imamo u vidu injenicu da je ovo jedno od najnaseljenijih podruja opine Tuzla i da e se u budunosti urbani razvoj intenzivirati dolinom rijeke Soline.

217

E. Hadimustafi, A. Sulji, A. Barakovi Istraivanja ove vrste predstavljaju dobru osnovu za dalja fizikogeografska prouavanja i zbog toga smatramo da ovaj rad predstavlja vrijedan i znaajan doprinos geografskoj nauci a takoer i ostalim geonaukama.

Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Barakovi, A., 2007.: Opa geologija. Univerzitetski udbenik, RGGF-a Univerziteta u Tuzli, 374, Tuzla. Barakovi, A., 2008.: Geomorfologija. Univerzitetski udbenik, RGGF-a, Univerzitet u Tuli, 269, Tuzla. Dr.Ibrahim Buatlija, Morfostrukturne i morfosklupturne karakteristike reljefa Bosne i Hercegovine, IX kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1972god.; Dr.Dragutin Petrovi, Geomorfologija, Graevinska knjiga, Beograd, 1982 god.; Ibrahim Ahmetaj, Geomorfologija porjeja Mirue, Pritina, 1994. godine; Dr. Kosta Petkovi, Osnovi opte geologije-egzodinamike, Beograd, 1965 god.; Dr. Miroslav Markovi, Osnovi primjenjene geomorfologije, Geoinstitut, Beograd, 1983 god.; Dr. Milovanovi B, Opta geologija, Beograd, 1949 god.; Dr. Markovi Jovan, Fizika geografija Jugoslavije, Nauna knjiga, Beograd 1963 god.; Sokli Ivan, Postanak i struktura tuzlanskog bazena, Geoloki glasnik, Sarajevo, 1964 god.; Dr. Tajder M i Dr.Herak M, Petrologija i geologija, kolska knjiga, Zagreb, 1972 god.; Osnovna geoloka karta, R 1:100 000, (L34-132), Beograd, 1991god.; Osnovna geoloka karta, R 1:100 000, Tuma za list Tuzla (L34-132), Beograd, 1991god.; Topografska Karta 1:50 000, Vojnogeografski institut, Beograd 1985.g., list Tuzla 426-3; Topografska Karta 1:25 000, Vojnogeografski institut, Beograd 1976.g., list Tuzla 426-3-4; Geomorfoloka karta Jugoslavije, R 1:500 000, Savez geografskih drutava, Geokarta, Beograd, 1992. godine.

218

Zbornik radova PMF 4 i 5, 219 228 (2007-2008)

Originalni nauni rad

FIZIONOMSKA DIFERENCIJACIJA SLIVA RIJEKE JALE PHYSIOGNOMIC DIFFERENTIATION OF THE JALA RIVER BASIN Mr. sc. Sabahudin Smaji, vii asistent, Mr. sc. Semir Ahmetbegovi, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt U radu je prezentirana diferencijacija sliva rijeke Jale na fizionomske cjeline. Fizikogeografske karakteristike prezentiranog sliva rezultat su interakcijskih odnosa vie fizikogeografskih faktora, naroito geoloko-geotektonskih, geomorfolokih, klimatskih, vegetacijskih, pedolokih, kao i antropogenih djelovanja tokom vremena. Svaki od navedenih faktora u postupku fizikogeografske diferencijacije prostora moe imati ulogu vodeeg faktora. U postupku diferencijacije sliva rijeke Jale na cjeline kao vodei faktori uzeti su geoloka graa i reljef sliva. Navedeni faktori u interakciji imaju znaajnu ulogu u formiranju klimatskih, vegetacijskih, pedolokih i dr. odlika navedenog podruja, a na osnovu atributivnih svojstava navedenih elemenata izdvajaju se podruja kao povoljna ili nepovoljna za odreenu vrstu namjene. Na osnovu kompleksne analize oleata fizikogeografskih elemenata potujui princip geografske homogenosti u slivu rijeke Jale izdvojene su tri landaftne cjeline: landaft mezohigrofilnih uma sa lunjakom, landaft mezofilnih uma kitnjaka i obinog graba i landaft montanih bukovih i bukovo-jelovih uma. Kljune rijei: Fizikogeografski faktori, fizionomska diferencijacija, landaftne cjeline, prostorno planiranje, sliv, rijeka Jala. Abstract This study presents differentiation of the Jala River basin in physiognomic component. Physical-geographic characteristics of presented basin is direct result of interactions between several physical-geographic factors especially geologicalgeotechnical, geo-morphological, climate, vegetation, pedology as well as anthropogenic influence throughout the time. All of the mention factors could play vital role in defining physical-geographic differentiation. For the process of differentiation of Jala River basin components important factors are geological structure and relief. These factors in its interactions have vital role in forming climate, vegetation, pedological and other characteristics of the area and according to attributive distinctiveness of these elements which separates favorable from unfavorable area. Based on complex analyzes of olaet physical-geographic elements using geographic homogeny principals Jala River basin was separated in three land shaft components: land shaft of mezohigrifile forests with oak trees, land shaft of mezofile forest with hornbeam and land shaft with beech forests. Key words: Physio-geographic factors, physionomic diferentation, landshaft parts, enviromental planing, basin, Jala River

S. Smaji, S. Ahmetbegovi Uvod Sliv rijeke Jale se nalazi u sjeveroistonoj Bosni izmeu Panonske nizije na sjeveru i Dinarskog planinskog masiva na jugu. U regionalnogeografskom pogledu navedeni sliv pripada regiji Sjeverne Bosne, odnosno subregiji Spreko-majevikog kraja. Povrina sliva rijeke Jale iznosi 237,9 km2. Prezentirani sliv je izgraen uglavnom od vodonepropusnih stijena pa su orografska razvoa ujedno i vododjelnice. Najstarije su naslage flia iz gornjeg eocena i donjeg oligocena preko kojih kontinualno lee slatkovodni sedimenti donjeg i srednjeg miocena sa leitima kamene soli, zatim raznovrsni tortonski, sarmatski, panonski, pontijski i pliokvartarni sedimenti. Sloena geoloka graa i tektonska struktura praena brojnim egzogenim uticajima uvjetovali su reljefni sadra u slivu koji karakterie veoma uska zaobljena aluvijalna ravan sa rijenim terasama rijeke Jale i rijeke Soline i prostrani tuzlanski plato. Njega predstavljaju brojna morfoloka uzvienja koja se strmo izdii iznad aluvijalne ravni navedenih vodotoka. Aluvijalna ravan je iroka oko 2 km i naglo prelazi u strma brda. Podruje je uglavnom izdignuto u pravcu zapad-istok (220-240 m), blago je nagnuto prema jugu, a ini ga nekoliko dugakih poprenih potonih dolina i kosa koje zavravaju u dolini rijeke Jale. Geoloka graa, reljefni sklop i geomorfoloka evolucija su u interakcijskom odnosu omoguili formiranje normalne rijene doline na ovom prostoru. Sliv rijeke Jale pripada umjereno toplom vlanom klimatu sa toplim ljetom (Cfb klimat) ija prosjena godinja temperatura zraka iznosi 10 0C, a prosjenom temperaturom najtoplijeg mjeseca 19,3 0C. Sliv rijeke Jale je asimetrian i odlikuje se prilino gustom rijenom mreom. Rijeni reim rijeke Jale je pluvijalno-nivalni. Maksimalni vodostaji i proticaji se redovito javljaju u proljetnom periodu, a minimalni u ljetnjem i rano jesenjem periodu. Minimalni vodostaji i proticaji se najee javljaju tokom avgusta i septembra. Automorfna tla su rasprostranjena u sjeveroistonom i jugozapadnom dijelu sliva, dok se hidromorfna tla javljaju neposredno uz vodotoke. Usljed uticaja razliitih fizikogeografskih uslova slivno podruje Jale pripada peripanonskom biljnovegetacijskom pojasu. U prvom dijelu rada su prezentirane fizikogeografske odlike sliva rijeke Jale, a u drugom dijelu fizionomske cjeline. Obraena tema je prezentirana komponentno a koriten je induktivni metod fizikogeografskog prikaza datog prostora. Zbog potpunije analize navedenog problema uraeno je nekoliko tematskih karata sliva rijeke Jale i to: geoloka, hipsometrijska, karta nagiba, ekspozicija i energije reljefa, karta digitalnog modela reljefa, hidrografska, pedoloka i vegetacijska karta, a u radu su prezentirane etiri najznaajnije. Preklapanjem oleata navedenih elemenata izvrena je diferencijacija neposrednog podruja sliva rijeke Jale na cjeline. Tokom izrade navedenog rada koritene su uglavnom metoda analize i sinteze, statistika metoda, komparativna metoda, kartografska metoda, te metoda terenskog istraivanja. Rad ima za cilj da na osnovu kompleksne analize fizikogeografskih komponenata, potujui princip geografske homogenosti, determinira landaftne cjeline u slivu rijeke Jale.

220

Fizionomska diferencijacija sliva rijeke Jale Fizikogeografske karakteristike Sliv rijeke Jale pripada regiji sjeverne Bosne, odnosno subregiji Sprekomajevikog kraja. Navedeni sliv zahvata sredinji prostor sjeveroistonog dijela Bosne i Hercegovine i pripada hidrografskom sistemu rijeke Bosne. Smjeteno je izmeu rijenih sistema Tinje, ibonice i Lukavca na sjeveru, Janje na istoku, Gribaje na jugoistoku te Spree na jugu. Sliv ove tekuice je graen uglavnom od stijena koje ine hidroloki izolatori pa su orografska razvoa ujedno i vododijelnice. Cijela slivna povrina je smjetena izmeu planinske morfostrukture Majevice na sjeveroistoku i Sprekog polja na jugu. Sliv rijeke Jale se nalazi na kontaktu Panonske nizije sa sjevera i Dinarskog planinskog masiva sa juga. Ova rijeka je usjekla Tuzlansku kotlinu i njeno slivno podruje se nalazi na juno eksponiranim padinama Majevice. Ova morfostruktura predstavlja horst izmeu Sprekog polja na junoj i Posavine na sjevernoj strani.

Slika 1. Geoloka karta sliva rijeke Jale U geolokoj grai sliva rijeke Jale dominiraju tercijarne tvorevine, preteno miocene i pliocene starosti. Dio toka od izvorita do gradskog dijela Tuzle ine mioceni sedimenti, uglavnom konglomerati, pjeari, bree, tufovi, "tuzlanski krenjaci" i dr. Sredinji dio toka, prostor Tunja, Moluha, Kreke, Bukinja, ikog Broda, usjekao se u pliocene naslage predstavljene kvarcnim pijeskom, alevritima, glinama i ugljonosnim naslagama. Donji dio toka se takoe usjekao u pliocene naslage, glina i pijesak, dok pri samom uu rijeke Jale u rijeku Spreu kod Lukavca preovladavaju kvartarni sedimenti, ljunak, pijesak, alevriti kroz koje mjestimice probija proluvijalni nanos. (Slika 1) U geomorfolokom pogledu najvei dio sliva pripada zoni rudnih i flinih planina Bosne i Hercegovine. Reljef se odlikuje umjerenom ralanjenou sa nadmorskim visinama od 181-915 m. Uzana potolina koja se prua pravcem istok-jugoistok, zapadsjeverozapad, a prostire se od podnoja Majevice i Banj Brda, preko Gornje Tuzle i Tuzle, do Lukavca zove se Tuzlanska kotlina. U njoj se nalazi dolina rijeke Jale i ine je 221

S. Smaji, S. Ahmetbegovi dva dijela. Gornji dio doline se prostire od podnoja planine Majevice do linije MoluheMiladije u duini oko 10 km. Drugi prostraniji dio doline se nalazi izmeu Bistarca na desnoj te Bokavia na lijevoj obali rijeke Jale u duini oko 12 km. Ovdje se Tuzlanska kotlina spaja sa Sprekim poljem. Sliv rijeke Jale predstavlja najveim dijelom uravnjen, blago zatalasan i brdovit prostor sa nadmorskim visinama do 500 m. Ovaj hipsometrijski pojas zahvata 169,19 km2 ili 71,12 % teritorije prezentiranog sliva, a od toga vei dio sliva ima nadmorsku visinu od 400 do 500 m (97,48 km2 ili 40,98 %). Hipsometrijski pojas od 500 do 1000 m ili pojas brdskog i nisko-planinskog reljefa zahvata 68,71 km2 ili 28,88 % povrine sliva. (Tabela 1, slika 2) Tabela 1. Hipsometrijske karakteristike sliva rijeke Jale Nadmorska Nadmorska Povrina Povrina visina (m) visina (m) % (km2) % (km2) 100-200 3,46 1,46 500-600 30,74 12,92 200-300 41,31 17,37 600-700 32,76 13,77 300-400 26,93 11,32 700-800 5,13 2,16 400-500 97,48 40,98 800-900 0,07 0,03 Ukupno 237,90 100,00 Izvor: Podaci dobiveni planimetrisanjem sa Topografske karte 1:200 000, Vojnogeografski institut, Beograd, 1972.

Slika 2. Hipsometrijska karta sliva rijeke Jale Analizom vrijednosti uglova nagiba reljefa sliva rijeke Jale prezentiranih u tabeli 2, utvreno je da su uglovi nagiba do 5 rasprostranjeni na 97.50 km2 ili 41 % teritorije, nagibi od 5-10 na 70.35 km2 ili 29.57 % , nagibi od 10-15 na 37,63 km2 ili 15,82 %, dok na nagibe od 15-20 otpada 20,63 km2 ili 8,67 % slivne povrine. Iz prezentiranih podataka uoljvo je i to da se na nagibu veem od 20 nalazi svega 11.79 km2 ili 4,96 % teritorije sliva. Zbog ovakvih uglova nagiba terena ovaj dio sliva odlikuje veoma snana erozija, pojaano spiranje i odnoenje materijala. (Tabela 2 i slika 3) 222

Fizionomska diferencijacija sliva rijeke Jale Tabela 2. Nagibi padina u slivu rijeke Jale Uglovi Uglovi Povrina Povrina nagiba nagiba % (km2) % (km2) 0-5 97,50 40,98 15-20 20,63 8,67 5-10 70,35 29,57 20 i vie 11,79 4,96 10-15 37,63 15,82 Ukupno 237,9 100 Izvor: Podaci dobiveni planimetrisanjem sa Topografske karte 1:200 000, Vojnogeografski institut, Beograd, 1972.

Slika 3. Karta uglova nagiba reljefa sliva Jale Prema Kepenovoj klasifikaciji klime sliv rijeke Jale pripada Cfb klimatu sa prosjenom godinjom izotermom od 100C i prosjenom temperaturom najtoplijeg mjeseca ispod 22 0C. Najhladniji mjesec je januar sa prosjekom od -0,8C, dok je najtopliji juli sa 19,3C. U temperaturnom bilansu najtopliji mjeseci juli i avgust gotovo su izjednaeni, a razlika je svega 0,4C. Godinja amplituda temperature zraka ovdje iznosi 20,1C. Sliv rijeke Jale se odlikuje ravnomjerno rasporeenim padavinama tokom cijele godine sa relativnim kolebanjem od 6,2 %. Godinja koliina padavina varira od 900 - 1000 mm, a veom koliinom se odlikuje sjeveroistono i sjeverozapadno podruje prezentiranog sliva. Rijeka Jala je desna pritoka rijeke Spree i drugi je vodotok po znaaju u Tuzlanskom basenu. Ona je pritoka prvog reda i ujedno najdua pritoka rijeke Spree. Izvire u podnoju planine Majevice na nadmorskoj visini 728 m. Ovaj vodotok protie kroz naselje Gornja Tuzla i Simin Han gdje se spaja sa Poarnicom, a zatim tee prema zapad kroz iroku dolinu, kroz gradski dio i tuzlansku industrijsku zonu. U neposrednoj blizini industrijskog kombinata Lukavac rijeka Jala se ulijeva u rijeku Spreu na nadmorskoj visini 181 m. Povrina sliva rijeke Jale iznosi 237,9 km2. Duina glavnog toka od izvorita do ua iznosi 37 km, a duina slivnog podruja 88 km. Slivno podruje rijeke Jale odlikuje veoma izraen reljef sa razvijenom hidrografskom mreom 223

S. Smaji, S. Ahmetbegovi i visinskim razlikama izmeu 181 m - 728 m. Geotektonske odlike i petrografski sastav su omoguili da ovaj vodotok formira asimetrino porjeje sa razvijenijom desnom stranom i rijenu mreu pravouglog tipa. Sve vanije pritoke ulijevaju se u rijeku Jalu sa desne strane. Jedina vea pritoka sa lijeve strane, rijeka Poarnica sa Kovaicom, ulijevaju se u izvorinom dijelu. Najvee njene pritoke sa desne strane su: Solina, Grabovac, Joevica i Mramorska. Rijeni reim Jale i njenih pritoka je pluvijalnonivalni. I pored veeg broja pritoka Jala je mali vodotok, naroito u sunom periodu godine. Uz to ima veoma izraen bujini karakter. Tako je na profilu Tuzla u tridesetogodinjem periodu izmjeren minimalni proticaj od 0,06 m3/s i maksimalni od 268 m3/s. Ovakve oscilacije, pored ostalog, gradu Tuzli ine i znatne ekoloke probleme. Jala ima normalnu dolinu i njene strane se odlikuju malim padovima, prostranim dnom i plitkim usjecima. Najvie vodostaje ovaj vodotok ima u periodu od novembra do maja sa maksimumom u aprilu, a najnie od juna do oktobra sa minimumom u augustu i septembru. Pedo i biodiverzitet neposrednog podruja ovog sliva u znaajnoj mjeri je odraz svih fizikogeografskih inilaca. Sloen petrografski sastav uz ostale uvjete u slivu omoguio je obrazovanje vie vrsta automorfnih i hidromorfnih tala kao to su smonice, utosmea tla na pijescima, smea degradirana tla na glinama, ilovaama, siva karbonatna i beskarbonatna tla, sivosmea karbonatna tla, smea beskarbonatna tla i dr. Procentualno je vea pokrivenost umskim fitocenozama sjevernog i sjeveroistonog u odnosu na juni dio sliva. Podruje uz neposredni tok rijeke Jale pripada biomu umjereno vlanih uma vrbe, johe, lijeske, topole i hrasta lunjaka, a dolinske strane su pod mezofilnim umama hrasta kitnjaka i obinog graba koje u viim zonama prelaze u biom bukovih i bukovo jelovih uma. Fizikogeografske cjeline Fizikogeografske karakteristike sliva rijeke Jale su rezultat interakcijskih odnosa vie fizikogeografskih faktora, naroito geoloko-geotektonskih, geomorfolokih, klimatskih, vegetacijskih, pedolokih, kao i antropogenih djelovanja tokom vremena. Svaki od navedenih faktora u postupku fizikogeografske diferencijacije prostora moe imati ulogu vodeeg faktora a to ovisi prije svega od svrhe ovog postupka, hijerarhinosti, taksonomatinosti i dr. Fizikogeografska diferencijacija se moe provesti i u postupku smjene vodeih faktora gdje se na jednom nivo jedan faktor uzima kao vodei, na drugom drugi itd. U postupku diferencijacije sliva rijeke Jale na cjeline kao vodei faktori uzeti su geoloka graa i reljef sliva. Navedeni faktori u interakciji imaju znaajnu ulogu u formiranju klimatskih, vegetacijskih, pedolokih i dr. odlika navedenog podruja, a na osnovu atributivnih svojstava navedenih elemenata izdvajaju se podruja kao povoljna ili nepovoljna za odreenu vrstu namjene. Na osnovu kompleksne analize oleata fizikogeografskih elemenata potujui princip geografske homogenosti mogue je u slivnom podruju rijeke Jale izdvojiti slijedee landaftne cjeline i to: 1. Landaft mezohigrofilnih uma sa lunjakom, 2. Landaft mezofilnih uma kitnjaka i obinog graba i 3. Landaft montanih bukovih i bukovo-jelovih uma. Landaft mezohigrofilnih uma sa lunjakom zahvata najnie hipsometrijske nivoe u slivnom podruju Jale. U ovom dijelu sliva nadmorske visine ne premauju 300 m, energija reljefa nije vea od 100 m, a padovi se kreu u intervalu od 0-50. U podrujima 224

Fizionomska diferencijacija sliva rijeke Jale ovog landafta (aluvijalna ravan) gdje nagibi reljefa ne premauju 20 nema vidljivih tragova kretanja masa pa je povrinsko spiranje svedeno na minimum. Obodni dijelovi ove cjeline imaju padove do 50 pa su tu vidljive pojave kretanja, izraeno je spiranje i klienje terena. Postranstvo ove cjeline pripada prvom i drugom razredu energije reljefa (0-50 m i 50-120 m) to znai da se ova lanaftna cjelina rasprostire na prilino uravnjenom terenu iji su periferni dijelovi znatno zatalasani te naglo prelaze u padine hipsometrijski viih brdovitih formi. Povrina ove landaftne cjeline iznosi 45 km2 to predstavlja 19 % ukupne povrine sliva Jale. U geolokoj grai ovog landafta dominiraju tercijarne i kvartarne tvorevine. Po obimu su najzastupljenije tvorevine miocene i pliocene, rjee oligocena. Dio cjeline koji se prostire neposredno uz tok Jale i njenih pritoka odlikuje se velikom koliinom aluvijuma kroz koji mjestimice izbija proluvijalni nanos. Jugozapadni dio ove cjeline situiran je od ofiolita, uglavnom serpentina sa naslagama kvartarnih sedimenata. Ovo podruje ima odlike umjereno tople i vlane klime sa toplim ljetom klasificirane po Kepenu kao Cfb klimat. Srednja godinja temperatura zraka u ovoj landaftnoj cjelini iznosi oko 10 0C, a prosjena godinja koliina padavina 897 mm. Prosjena relativna vlanost zraka ovdje iznosi 80 %, a najei vjetrovi su iz sjeveroistonog i jugozapadnog pravca ija srednja brzina iznosi svega 1,5 m/s. Pedoloki pokrov ove landaftne cjeline ini nekoliko vrsta dolinskih tala neposredno uz tokove Jale i Soline dok su uske doline pritoka Jale i periferni dijelovi ovog landafta pokriveni tlima koja su svoj puni razvitak ostvarila na viim nadmorskim visinama u skladu sa dominirajuim pedogenetskim faktorima tj. u landaftu mezohigtofilnih uma kitnjaka i obinog graba. U vegetacijskom pogledu u ovoj cjelini dominiraju poplavne ume, uglavnom vrbe, johe, lijeske i topole na koju se u viim hipsometrijskim nivoima ovog landafta nastavlja formacija hrasta lunjaka. Landaft mezofilnih uma kitnjaka i obinog graba u slivu Jale zahvata hipsometrijske nivoe izmeu 300 m i 500 m i kontaktna je zona izmeu landafta mezohigrofilnih uma sa lunjakom na jugu i landafta montanih bukovih i bukovojelovih uma na sjeveru. Energija reljefa u ovom dijelu sliva je mnogo vea nego u prethodnom landaftu i kree se u intervalima drugog i treeg razreda energije reljefa (50-120 m i 120-170 m). Nagibi padina su u ovom landaftu mnogo vei u odnosu na prethodnu cjelinu i kreu se u intervalu od 5 do 200. U ovom dijelu sliva prisutna je snana erozija, intenzivno spiranje i pokreti masa to predstavlja veliki problem u pogledu stabilnosti terena, obrazovanja i ouvanja pedolokog pokrova na navedenim terenima i dr. Zbog ovih i niza drugih atributa navedena cjelina se manjim dijelom odlikuje blago zatalasanim (breuljkastim) reljefom dok je vei dio terena izrazito brdovitog karaktera. Povrina ovog areala iznosi 124 km2 ili 52 % ukupne povrine sliva Jale i predstavlja najprostraniju landaftnu cjelinu u analiziranom slivu. U geolokoj grai ovog landafta dominiraju uglavnom tvorevine miocene i pliocene starosti. Ovaj landaft je neto hladniji, manje vlaniji i ima neznatno veu koliinu padavina u odnosu na prethodni to je direktna posljedica razlike u nadmorskim visinama izmeu navedenih cjelina. Srednja godinja temperatura zraka iznosi oko 9,5 0C. Cjelina se odlikuje veoma sloenim pedolokim pokrivae kojeg ine najveim dijelom smee degradirana tla na glinama i ilovaama, smonice, uto-smea tla na pijescima, smea srednje duboka i duboka tla na karbonatnoj troini, siva karbonatna i beskarbonatna tla na kriljcima, smea beskarbonatna tla na tronim krenjacima, litohromatogena crvena i ljubiasta tla, pelosoli i dr. S obzirom na geoloku grau, reljef, klimatske, hidrografske i pedoloke karakteristike ova cjelina predstavlja pogodno stanite za razvoj hrasta kitnjaka i obinog graba, a zbog ekspozicionih odnosa u navedenom landaftu i bukovih formacija. Naime, zbog 225

S. Smaji, S. Ahmetbegovi termikih razlika u junom dijelu ovog landafta ispod hrastovih formacija javlja se inverziona bukva iako je ona karakteristina za vie nadmorske visine. Dakle, radi se o smjeni sjevernih i junih ekspozicija u navedenom dijelu ovog landafta. Landaft montanih bukovih i bukovo-jelovih uma zahvata najvie hipsometrijske nivoe u slivnom podruju Jale. U ovom dijelu sliva nadmorske visine se kreu od 500 do 800 m, a nagib padina se bitnije ne razlikuje u odnosu na prethodnu cjelinu. Reljef se odlikuje kontinuirano velikim padovima koji u krajnjem sjeveroistonom dijelu ove cjeline znatno premauju 200. Zbog navedenih nagiba ovaj dio sliva karakterie veoma snana erozija, pojaano spiranje i odnoenje materijala to svakako umanjuje kvalitet ivotnog prostora u navedenom landaftu. Energija reljefa je takoer izraena, a dominira trei, etvrti i manjim arealom peti razred energije reljefa (120-170 m, 170230 m i preko 240 m). Iz prezentiranog se vidi da navedeni landaft ima u cijelosti brdovit i znaajno ralanjen reljef predstavljen uglavnom junim obroncima planine Majevice. Povrina navedenog landafta iznosi 69 km2 ili 29 % ukupne povrine analiziranog podruja. U geolokoj grai ovog landafta uestvuju manjim arealom kredne, eocene, oligocene i miocene tvorevine. Uglavnom su to ploasti krenjaci, laporci, rijee laporoviti krenjaci (K 2 ), bankoviti kvarcni pjeari, pjeskoviti krenjaci i laporci (E 2,3 ), laporci, glinci i pjeari, listasti glinjci, rijee konglomerati (Ol), pjeari, tufovi, andeziti (M 1,2 ) i dr. Ovaj landaft je znatno hladniji u odnosu na dva prethodna. Srednja godinja temperatura zraka je nia za oko 1 0C u odnosu na landaft mezohigrofilnih uma sa lunjakom i iznosi oko 9 0C. Prosjena koliina padavina se kree u intervalu od 900-1000 mm. Zbog sloenih fizikogeografskih uvjeta koji vladaju u slivu navedeni landaft predstavlja pogodnu sredinu za razvoj bukve, u niim, i bukve u kombinaciji sa jelom, na viim hipsometrijskim nivoima ovog landaft. (Slika 4)

Slika 4. Landaftne cjeline u slivu rijeke Jale

226

Fizionomska diferencijacija sliva rijeke Jale Zakljuak Rezultati analize tematskih karata i brojnih mjerenja pokazali su da se najpovoljnija podruja za gradnju u prezentiranom slivu nalaze u dolini rijeke Jale i Soline, dok su ostala podruja uslovno stabilna ili nestabilna. Problem predstavlja to to su povrine povoljne za gradnju ve urbanizirane ili neplanski uzurpirane za druge namjene. Grad se ne moe iriti u pravcu istoka jer je raspoloiva povrina uglavnom urbanizirana, a u zapadnom dijelu gdje su uvjeti za gradnju znatno povoljniji izgraena su brojna industrijska postrojenja i privredni objekti. Zbog nepostojanja politike prostornog razvoja i nekonsultiranja struke danas je u ovom podruju industrija smjetena na najpovoljnijem graevinskom zemljitu, pa je stanovnitvo prisiljeno da se naseljava u istoni dio grada koji je i onako prebukiran. Zbog ovih i niza drugih problema ovo podruje se odlikuje brojnim geoekolokim problemima, a odnose se prije svega na zagaenost ivotnog prostora (zraka, vode, tla i dr). Dijelovi sliva rijeke Jale sa viim nadmorskim visinama su takoer izgraeni stambenim objektima ali zbog velikih inklinacija javljaju se klizita koja uvjetuju brojne probleme. To su uslovno stabilni i nestabilni tereni pa je prije gradnje bilo kakvog objekta potrebno uraditi geomehaniku analizu terena da bi se eventualno izbjegle neeljene posljedice. Rjeenja ovakve kompleksne situacije mogue je potraiti u buduem kvalitetnom prostornom planiranju iji e primarni cilj biti kvalitetna organizacija ivotnog prostora, a ona bi zasigurno dala pozitivne rezultate i sa ekonomskog aspekta. Conclusion Analyze results of thermal maps and numerous of measuring have shown that the most favorable areas for constructions in the presented basin are in valleys of Jala and Solina Rivers, unlike the other areas there are conditionally stable or unstable. Main problem is that favorable areas are already urbanized and occupied without planning for other purposes. The city can not expanded towards east because of urbanized areas and western part is occupied by industrial zone. As a direct result of lack of environmental policy plan and not consulting experts we end up occupying western part of the city by industry complex and have large number of people moving to the eastern part that is already crowded. Because of these and some other reasons this area has many geological problems such is environmental pollution (air, water, ground etc). Parts of Jala basin in higher elevation are also packed with large number of houses causing dirt slide because of big inclination. This area is partly stable but some parts are unstable so it requires geo-mechanic analyze of terrain to avoid possible unwished consequences. Salvation of this very complex situation can be resolved by organizing qualitative environmental planning with main focus on better quality of living space which would also provide better results in economical aspects. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. Anelkovi, M.: Tektonska rejonizacija Jugoslavije, Zbornik radova, IX Kongres geologa Jugoslavije, Sarajevo, 1978. Buatlija, I.: Morfostrukturne i morfosklupturne karakteristike reljefa Bosne i Hercegovine, IX kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1972. ii, S., Jovanovi, .: Prilog poznavanju geoloke grae, geneze, evolucije i tektonike tuzlanskog bazena, sa irim osvrtom na prilike u slivu Jale i Soline, Geoloki glasnik br. 30. Sarajevo, 1987. Duki, D.: Hidrologija kopna, Nauna knjiga, Beograd, 1984. 227

S. Smaji, S. Ahmetbegovi 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Jovanovi, .: Geoloko tektonske karakteristike Sjeverne Bosne, Geoininjering, Sarajevo, 1979. Katzer, F.: Geologija Bosne i Hercegovine, Knj. I, Sarajevo, 1926. Lakui, R.: Klimatogeni ekosistemi Bosne I Hercegovine, Geografski pregled sv. 25, Sarajevo, 1981, str. 41-65. Markovi, . J.: Fizika geografija Jugoslavije, Nauna knjiga, Beograd, 1963. Markovi, M.: Osnovi primjenjene geomorfologije, Geoinstitut, Beograd, 1983. Matvejev, S.: Biogeografija Jugoslavije, Beograd, 1981. Paunkovi, .: Sprea, GGD, XX i XXI, Beograd, 1934-1935. Petrovi, D., Manojlovi, P.: Geomorfologija, Geografski fakultet, Beograd, 2003. Smaji, S.: Klimatske karakteristike Tuzle, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina II, Broj 2, Tuzla, 2005. Sokli, I.: Postanak i struktura tuzlanskog bazena, Geoloki glasnik, Knj. 10, Sarajevo, 1964. Spahi, M.: Rijeka Krivaja Potamoloka razmatranja, Geografski pregled, 33-34, Sarajevo, 1990. str. 38-49. egota, T., Filipi, A.: Klimatologija, kolska knjiga, Zagreb, 1993. Vidovi, M.: Geotektonsko poznavanje terena BiH, IX kongres geologa Jugoslavije, Sarajevo, 1978.

228

Zbornik radova PMF 4 i 5, 229 236 (2007-2008)

Originalni nauni rad

ORGANIZACIJA PROFESIONALNOG RAZVOJA NASTAVNIKA GEOGRAFIJE U ZEMLJAMA EVROPE 1 ORGANIZATION FOR PROFESSIONAL DEVELOPMENT OF GEOGRAPHY TEACHERS IN THE EUROPEAN COUNTRIES Dr. urica Komlenovi, Mr. Duica Malini, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd Saetak U radu se govori o profesionalnom razvoju nastavnika geografije kao kontinuiranom i doivotnom procesu koji predstavlja linu obavezu svakog nastavnika. Rad je tematski podeljen u tri celine. U prvom delu razmatra se inicijalno obrazovanje nastavnika geografije u zemljama Evrope, sa posebnim osvtrom na osnovno obrazovanje nastavnika geografije u zemljama jugoistone Evrope. Drugi deo rada posveen je postinicijalnom profesionalnom razvoju nastavnika geografije, odnosno njihovom usavravanju kroz neposredan rad, dok se trei deo rada odnosi na sadraje i metode stunog usavravanja nastavnika geografije u Evropi. Kljune rei: nastavnik geografije, obrazovanje, profesionalni razvoj. Summary This paper is about geography teachers professional development as a sustained and lifelong process that portrays a personal commitment for each teacher alone. The paper is divided in three thematic parts. The first part considers initial education of geography teachers in European countries, with special reference to their elementary education in the countries of South-East Europe. The second part is dedicated to postinitial professional development of geography teachers, in regard to their advanced training through direct work, while the third part refers to contents and methods of advanced training for geography teachers in Europe. Key words: geography teacher, education, professional development.

Napomena. lanak predstavlja rezultat rada na projektu Obrazovanje za drutvo znanja, broj 149001 (2006-2010), iju realizaciju finansira Ministarstvo nauke i zatite ivotne sredine Republike Srbije.

.Komlenovi, D. Malini Inicijalno obrazovanje nastavnika geografije u evropskim univerzitetskim centrima Nastava zauzima centralno mesto u koli i predstavlja sloen i dinamiki odnos u kome se dolazi do odreenih rezultata. Jedno od najvanijih pitanja kolske prakse je kako nastavu uiniti to efikasnijom. Istraivanja su pokazala da na efikasnost nastave utiu brojni faktori, a posebno: nain organizovanja procesa nastave, obrazovni sadraji, linost nastavnika, individualne karakteristike uenika, podrka uenikove porodice (, 2006). Razliiti modeli nastave zalau se za razliite ciljeve kolovanja, ali je kljuno pitanje kako doi do kvalitetne nastave koja obezbeuje veu uspenost uenika u kolskom radu. Kreatori obrazovne politike kvalitet kole najee sagledavaju kroz ostvarenost postavljenih obrazovnih ciljeva i ishoda u nastavi, uzimajui u obzir kvalitet onih koji pomau i podravaju proces uenja. Posebno znaajnu ulogu imaju nastavnici, koji svojim strunim i didaktiko-metodikim kompetencijama direktno utiu na efikasnost obrazovanja. Pod nastavnikim kompetencijama najee se podrazumevaju: strunost, pedagoke vetine, poznavanje i korienje savremenih nastavnih metoda, aktivnih oblika rada i savremene obrazovne tehnologije, fleksibilnost u radu i otvorenost za promene. Neosporno je da se poeljne nastavnike kompetencije stiu, razvijaju i usavravaju u procesu inicijalnog i postinicijalnog/doivotnog obrazovanja. U dravama Evrope, inicijalno obrazovanje buduih nastavnika geografije najee traje od 4 do 5 godina, osim u Nemakoj, gde traje 6,5 godina. Pored inicijalnog obrazovanja od etiri i po godine, nastavnici geografije u Nemakoj na akademskim studijama imaju obavezne i dve godine pripravnikog staa. U veini evropskih univerzitetskih centara, nastava se realizuje kroz klasine oblike rada (predavanja) i teorijske vebe, uz dominatno izuavanje akademskih geografskih disciplina. Sadraji geografske nauke u nastavi, prezentuju se teorijski i praktino i obuhvataju od 70% do 96% nastavnog vremena, dok je ostatak vremena namenjeno psiholoko-pedagokim sadrajima. Ovaj podatak ukazuje da se budui nastavnici koluju kao predmetni specijalisti, dok je osposobljavanje za raznovrsne nastavnike uloge i zadatke marginalizovano (Klanja, 2007). Vano je napomenuti da u univerzitetskoj nastavi dominiraju verbalne metode rada, odnosno predavanja i tumaenja nastavnika, dok je problemski pristup, istraivaki, praktini ili eksperimentalni struni rad sa studentima u znaajnoj meri je zapostavljen. Na veini univerziteta ak su i vebanja iz psiholoko-pedagoke i metodike grupe predmeta teorijskog karaktera, to znai da budui studenti, uglavnom, sluaju predavanja o nastavnim principima, tradicionalnim nastavnim metodama i oblicima nastavnog rada, a osposobljavanje za njihovu primenu u nastavnom procesu je zapostavljeno. Dakle, u inicijalnom obrazovanju studenti se ne osposobljavaju da koriste aktivne nastavne metode i savremenu nastavnu tehnologiju, ve te vetine stiu i razvijaju u praksi odnosno, u uionici. Organizacija studentske metodike prakse (hospitovanja) u zemljama Evrope veoma se razlikuje. Najee je organizovana u semestru koji sledi nakon izuavanja pedagoke grupe predmeta ili po okonanju akademskih studija i traje od nekoliko sati (zemlje jugoistone Evrope) do nekoliko nedelja ili due (Nemaka). U svim zemljama strukturu u studentske metodike prakse ine dva dela: (1) poseta koli i prisustvo asovima geografije i (2) praktini rad u uionici. Prilikom boravka u koli studenti se upoznaju sa kolskom zakonskom regulativom, pedagokom dokumentacijom, oblicima organizovanja nastavnog i vannastavnog rada, a najvei deo vremena provode na asovima gde ih iskusni nastavnici upoznaju sa buduim zanimanjem. Drugi deo prakse 230

Organizacija profesionalnog razvoja nastavnika geografije u zemljama Evrope odnosi se na neposredan rad studenata u koli, odnosno, uz mentorski nadzor oni pripremaju i izvode nastavni as geografije. Po obavljenom praktinom radu/praksi, studentima se izdaje potvrda koja ne sadri ni jedan kvalitativni pokazatelj njihovog rada. Otuda je ovakav vid organizovanja metodike prakse formalnog karaktera i moe se smatrati ne odgovarajuim, budui da ne doprinosi didaktino-metodikom obrazovanju i modernizaciji nastave geografije, kao ni podizanju opte i pedagoke kulture buduih nastavnika. Sve ovo ukazuje da institucije koje obrazuju budue nastavnike geografije nemaju dovoljno interesovanja za osnaivanje inicijalnog didaktiko-metodikog obrazovanja koje je neophodno buduim nastavnicima. Inicijalno obrazovanje nastavnika u zemljama jugoistone Evrope. U zemljama jugoistone Evrope, inicijalno obrazovanje nastavnika geografije najee traje 4 godine i nije se menjalo niti usaglaavalo sa savremenim promenama i potrebama nastavnike profesije. U bazinom obrazovanju nastavnika dominiraju sadraji geografske nauke, dok sadraji predmeta pedagogija, psihologija i metodika nastave nisu usaglaeni i obuhvataju od 4-10 % nastavnog vremena. Nastavna praksa ili hospitovanje studenata je formalnog karaktera. Vano je napomenuti da metodiku nastave geografije, najee, izvode profesori razliitih uih (geografskih) specijalnosti koji nisu imali neposredan nastavniki kontakt sa kolom i koji se nisu bavili bazinim (obaveznim) i srednjim obrazovanjem, kao i nastavom na tim nivoima. Ovakvo stanje u akademskom obrazovanju nastavnika ne moe da doprinese savremenim potrebama obrazovanja i drutva u celini. Naime, od nastavnika se oekuje da unapreuje kvalitet i efikasnost obrazovanja, da prati nauna i tehnika dostignua, da ih primenjuje u svom radu i da prihvata inovacije u nastavnom procesu (, 2007). Zato je neophodno, pre svega, inoviranje kurikuluma za obrazovanje nastavnika, koji mora da bude usmeren ka profesionalnom razvoju akademskih znanja i vetina potrebnih za obavljanje nastavnikog poziva. Pogotovu to se od nastavnika oekuje da bude nosilac promena u obrazovnom sistemu ( , 2007). U zemljama jugoistone Evrope pripravnitvo nije sastavni deo inicijalnog obrazovanja. Zasnivanjem radnog odnosa u kolama, svreni diplomci poinju pripravniki sta, koji traje od 6 do 12 meseci, a koji bi trebalo da bude pod mentorskim nadzorom iskusnog nastavnika geografije, pedagoga i/ili psihologa. U toku ovog perioda, predvieno je da mladi nastavnici stiu znanja i iskustva o nastavnikoj profesiji, nakon ega uz preporuku mentorskog tima oni polau pripravniki ispit (, 2007) ili ispit za nastavniku licencu. Ne treba zaboraviti da u ovom periodu pripravnici retko kada dobijaju adekvatnu pomo, savet ili uputstva od iskusnih nastavnika ili strune slube u koli, pa zato esto u radu pripravnika postoji arenilo u primeni metoda i oblika rada, koji najee nisu adekvatni predvienim ciljevima i ishodima nastave. Usled nedostatka primera dobre prakse znaajno opada i kvalitet same nastave i ne razvija se dobra osnova za dalje struno usavravanje nastavnika. Nesumnjivo je da ovakva organizacija inicijalnog obrazovanja ne odgovara savremenim potrebama drutva. Nastavna sekcija Internacionalne geografske unije dala je preporuke koje se odnose na modernizaciju i unapreivanje kvaliteta inicijalnog obrazovanja i uvoenja u rad nastavnika geografije. Potencira se nunost osnaivanja i inoviranja naina i oblika usavravanja uz rad, uspostavljanja sistema praenja, vrednovanja rada i profesionalnog napredovanja nastavnika koji treba da odgovore svim savremenim profesionalnim izazovima (Rawling, 1995/96). Dakle, sve je jasniji zahtev za modifikovanjem i osavremenjivanjem pedagokih, psiholokih i metodikih znanja i vetina, to se moe smatrati i imperativom savremenog obrazovanja. Zbog toga je vano podsticanje interdisciplinarnosti i kooperativnosti u radu, razvoj timskog 231

.Komlenovi, D. Malini rada, uvoenje inovacijskih metoda i oblika rada, kao i osnaivanje socio-psiholokih komponenti nastavnikih vetina Nova obrazovna politika koja se odnosi na inicijalno obrazovanje nastavnika prisutna je u gotovo svim zemljama Evrope. Istraivanja ukazuju da inicijalno obrazovanje ne moe da bude dovoljno za celokupnu nastavniku karijeru, naroito zbog velike arolikosti u kvalitetu strunog i pedagokog obrazovanja (, 2004). Usavravanje nastavnika geografije uz rad Usavravanje nastavnika u toku rada je kontinuirani proces i predstavlja linu obavezu svakog pojedinca. To je otvoren, dinamian i trajan proces uenja, praktinog rada i istraivakih delatnosti u kome se dopunjuju znanja, razvijaju vetine i sposobnosti koje treba da odgovore brim promenama i izazovima sve zahtevnijeg drutva. Oblici i naini organizovanja ovog vida profesionalnog razvoja planiraju se u svim dravama Evrope i na svim nivoima, poev od lokalnog do centralnog (dravnog) nivoa. Meutim, u mnogim zemljama Evrope prisutno je tradicionalno shvatanje profesionalnog razvoja nastavnika koje karakterie: (1) kratak period inicijalnog obrazovanja; (2) marginalizovan znaaj kontinuiranog razvoja nastavnika; (3) nedovoljna povezanost inicijalnog obrazovanje i profesionalnog razvoja nastavnika i (4) nepostojanje sitemske veze izmeu inicijalnog obrazovanja nastavnika, istraivanja i unapreivanja kola i sistema obrazovanja uopte (Klanja, 2007). Profesionalni razvoj nastavnika geografije, u zemljama Evrope, veoma se razlikuje. Najee se odvija u vanuniverzitetskim ustanovama, kao to su Pedagoki i drugi instituti u Rusiji i u zemljama Istone Evrope ili nastavnike asocijacije i organizacije, odnosno, nastavniki centri u Velikoj Britaniji, paniji, Italiji, Francuskoj. Kontinuirano, vrlo uspeno struno usavravanje za nastavnike geografije osnovnih, srednjih i uiteljskih kola realizuje Kraljevska kola za pedagoke studije u Danskoj ( , 2000). Udruenja geografa na regionalnom, evropskom i svetskom nivou (kongresi, simpzijumi, literatura) omoguavaju nastavnicima geografije da saznaju novine u nauci, dok didaktikometodika pitanja nisu u sferi interesovanja ovih asocijacija. U novije vreme, usavravanjem nastavnika geografije bave se razne profitabilne i neprofitabilne organizacije, vladine i nevladine agencije i mediji. Negde se formiraju posebni, namenski projekti nacionalnih ili meunarodnih organizacija u koje se ukljuuju pojedinci ili ekipe nastavnika i kolske ustanove u saradnji sa lokalnim institucijama. U manjem broju zemalja (Nemaka, Francuska, Portugalija) struno usavravanje se organizuje na matinom fakultetu, ime se uspostavlja kontinuitet sa inicijalnim obrazovanjem. Na ovaj nain, nastavnici zadovoljavaju potrebu za akademskim sadrajem obrazovanja i ujedno se praktino obuavaju. U veini zemalja Evrope profesionalni razvoj nastavnika geografije odvija se na nekoliko naina: Cascade training kaskadno usavravanje. Male grupe eksperata obuavaju vee grupe savetnika, nadzornika i predavaa u kolama na regionalnom ili lokalnom nivou. Mobil teacher training mobilno usavravanje. Organizovane su ekipe instruktora koje edukuje vee grupe nastavnika na lokalnom nivou. 232

Organizacija profesionalnog razvoja nastavnika geografije u zemljama Evrope

Modular training modularno usavravanje. Nastavniku se ponueni moduli

sa sadrajima koji su diferencirani po nivou sloenosti i sa oekivanim ishodima. Ovaj nain strunog usavravanja podrazumeva evaluaciju i kriterijume za napredovanje nastavnika. Distance training - obrazovanje na daljinu. Ovakav vid usavravanja ima za cilj da se nastavnici redovno informiu o novinama u: kolskom zakonodavstvu, nastavnim planovima i programima, nastavnim sadrajima, evaluacijom uenikih postignua. Za ovaj vid usavravanja koriste se razni mediji, pedagoki asopisi i listovi, audio i video kasete, diskovi, raunari, satelitske komunikacije. In-service further training dalje obrazovanje, podrazumeva program za proirivanje i dopunjavanje znanja iz geografije. Ovakvi programi sadre didaktike inovacije, nove metode i oblike rada, nove nastavne programe kao i novine iz geografske nauke. Continuing education kontinuirano obrazovanje koje se ostvaruje preko kurseva i seminara. U pojedinim zemljama ovakav vid strunog usavravanja je regulisan zakonskom regulativom i obavezan je za nastavnike. Kontinuiranim obrazovanjem nastavnici stiu nova znanja i vetine, mogu da steknu diplomu vieg nivoa. Ovaj nain usavravanja najprisutniji je u Velikoj Britaniji. U nekim zemljama Evrope ovakav vid strunog usavravanja, kao i ostali vidovi, preputeno je slobodnom izboru nastavnika (, 2004).

Miljenja eksperata koji se bave obrazovanjem i iskustva nastavnika potvruju da su najkvalitetniji oni vidovi strunog usavravanja koji objedinjuju teorijske sadraje i praktinu obuku uz aktivno uee nastavnika. injenica je da struno usavravanje treba da bude u skladu sa: strategijom obrazovanja, finansijskom situacijom zemlje i kole, potrebom i vrstom kole, inicijalnim obrazovanjem i linim afinitetima nastavnika. S tim u vezi zemlje Evropske unije usvojile su 2001. godine tri strateka cilja obrazovanja i obuke nastavnika koje je potrebno realizovati do 2007. godine. Ovi strateki ciljevi podrazumevaju: (1) unapreivanje kvaliteta i efikasnosti sistema obrazovanja i obuke u zemljama EU; (2) olakan pristup svim sistemima i (3) otvaranje sistema ka spoljnom svetu (The concrete future objectives of education and training systems, 2001). Ostvarenost ovih ciljeva evaluirae se definisanim kvantitativnim i kvalitativnim indikatorima koji treba da poslue veini zemalja da izrade sveobuhvatne strategije profesionalnog razvoja nastavnika (Klanja, 2007). Sadraji i metode profesionalnog razvoja nastavnika geografije Jedan od apostrofiranih problema u obrazovanju, ujedno i potreba, svakako je i struno usavravanje nastavnika koje je esto neadekvatno, ogranieno ili je zanemareno dui vremenski period. Najei razlozi su: miljenje ili volje direktora kole, problemi kod obezbeenja zamene asova (u vreme nastavnih dana) i nedostatak finansijskih sredstava. Posebno je znaajno naglasiti da, prema nalazima nekih istraivanja, nastavnici imaju izraenu potrebu za profesionalnim razvojem kao kontinuiranim procesom, koji je dostupan svima i koji je usklaen sa savremenim dostignuima (, . , 2007).

233

.Komlenovi, D. Malini U novije vreme, u zemljama Evrope daje se vei znaaj obrazovanju, poloaju kole u drutvu i razvoju nastavnikog poziva. Svakako, postoje razlike u obliku i kvalitetu nastave u inicijalnom obrazovanju i u nainu prenoenja znanja i vetina buduim nastavnicima geografije. Struno usavravanje nastavnika geografije u zemljama Evrope najee je organizovano putem tribina i seminara koji su namenjeni razliitim ciljnim grupama: pripravnicima, nastavnicima sa znaajnim radnim iskustvom, nastavnicima za dodatnu kvalifikaciju i nastavnicima razliitog nivoa obrazovanja (Komlenovi, 2003). Tribine su najee tematskog i teorijskog karaktera, organizuju ih struna udruenja i namenjene su ne samo nastavnicima geografije, ve i iroj zainteresovanoj javnosti. Veina seminara se sastoji od teorijskog i praktinog, radioniarskog dela gde se teorijska znanja i vetine osnauju ili dopunjuju. Seminari su najee tematski organizovani i obuhvataju sadraje i aktivnosti iz sledeih oblasti: 1. Predmetni kurikulum (struktura, sadraj) 2. Didaktika i metodika geografske nastave (ocenjivanje, odnos nastavnik-uenik, oblici uenja, interaktivne nastavne metode i savremeni oblici rada, nove tehnologije, ukljuujui i kompjutere) 3. Izrada nastavnih sredstava 4. Obrazovna i psiholoka problematika (deca sa posebnim potrebama, rad sa obdarenom decom, problemska nastava, individualna i grupna nastava za uenje na osnovu sposobnosti uenika) 5. Ouvanje prirodnog okruenja i zdravlja 6. Posebne specijalizacije iz geografskih disciplina 7. Multikulturalizam i evropska dimenzija u obrazovanju 8. Vaspitno usmeravanje i profesionalna orijentacija 9. Saradnja na relaciji nastavnik-roditelj: (, 2004). U veini zemalja Evrope prioritet se daje saminarima koji su direktno vezani za inovacije u nastavnom procesu (stavke: 1, 2 i 3). Seminare organizuju ustanove koje se razvijaju i usavravaju u skladu sa dravnom politikom i njenim odnosom prema obrazovanju. Najee su to centri ili pedagoki zavodi za struno usavravanje, odreene organizacione jedinice pri ministarstvima prosvete, nastavnika udruenja, nevladine organizacije i asocijacije. Sve ove institucije najee angauju predavae i edukatore iz svoje ili drugih sredine. Geografi koji su stalno zaposleni u centrima ili zavodima za struno usavravanje poseduju veliko i kvalitetno iskustvo u nastavi i dodatno su specijalizovani za struno usavravanje. Obino su angaovani za organizacione i tehnike poslove na seminaru. U ulozi predvaa su najee nastavnici i predavai sa institucija na kojima se stie inicijalno obrazovanje. Na ovaj nain, nastavnici dobijaju nova znanja iz sveta nauke, dok iskusni nastavnici iz kola osnauju didaktika i metodika iskustva polaznicima seminara. Zbog angamana u specijalizovanim ustanovama za struno usavravanje, nastavnici-edukatori u svojim kolama imaju smanjen obim nastavnih i vannastavnih aktivnosti. U strunom usavravanju uestvuju: inspektori, savetnici, nadzornici, direktori kola i struni saradnici. Oni su nadleni za usavravanje vezano za obrazovnu politiku i novine u obrazovanju. Seminare za nastavnike u srednjim strunim kolama mogu organizovati institucije iz lokalne sredine koje su direktno zainteresovane za odreeno podruje rada ( , 2000). Evaluaciji programa strunog usavravanja daje se veliki znaaj. U nekim zemljama, evaluacija se vri interno, radom ekstertnih timova ili u formi inspekcije. Seminari se najee evaluiraju na osnovu upitnika koji popunjavaju polaznici u toku ili na kraju seminara. Organizator seminara obrauje podatke, objavljuje ih i na osnovu 234

Organizacija profesionalnog razvoja nastavnika geografije u zemljama Evrope rezultata procenjuje da li je ostvaren postavljen cilj, na osnovu ega moe da se utie na poboljanje kvaliteta buduih seminara. Evaluacioni listi najee sadri pitanja koja se odnose na: oekivane ishode, vrednovanje pojedinanih predavanja ili radionica, potrebe nastavnika, predlog novih tema, radionica i slino. Problem kod ovakvog tipa evaluacije moe predstavljati neadekvatna kritinost nastavnika (preterano blag ili strog kriterijum vrednovanja), to moe dovesti do nerealnih zakljuaka o kvalitetu seminara u celini ili nekih njegovih delova Polaznicima seminara poseban problem stvara samoevaluacija odnosno, polaganje testa nakon zavretka seminara. i za ovakve seminare prijavljuje se mali broj polaznika, iako po njegovom zavretku nastavnici dobijaju sertifikat koji ima odreenu teinu, a u nekim dravama utie na lino profesionalno napredovanje. Vano je napomenuti, da je proces evaluacije seminara veoma kompleksan segment strategije unapreivanja rada nastavnika, pogotovu ako se ima u vidu da je njegova metodologija nedovoljno razraena. Usavravanje nastavnika geografije potrebno je internacionalizovati i u njega ugraditi evropsku dimenziju (Komlenovi, 2005). Zato je neophodno osmisliti programe za razmenu nastavnika, programe za studijske boravke i putovanja u matinoj zemlji, u okruenju i na irem prostoru. Ovakav nain strunog usavravanja moe znaajno doprineti jaanju meunarodne saradnje, razumevanju, solidarnosti i irenju geografskog horizonta. Za ovakav vid strunog usavravanja neophodna je finansijska podrka kole, lokalne zajednice i drugih organizacija. Za sada, postoje namenske stipendije meunarodnih organizacija (Evropski savet, Svetska banka, UNESKO) i instituta,iji su korisnici nastavnici geografije iz osnovnih i srednjih kola (najbrojniji su nastavnici iz Austrije, Holandije i Norveke), a koji prijavom na konkurs ostvaruju uee na projektima tih organizacija. Poseban vid usavravanja nastavnika obuhvata praenje naune i strune literature. U razvijenim zemljama, obrazovne institucije imaju razvijenu izdavaku delatnost i preko praktikuma, zbornika radova, asopisa, medija i informatike mree novine iz nauke i nastave prenose daljim korisnicima. Zakljuak Profesionalni razvoj nastavnika, odnosno, doivotno usavravanje je zakonom regulisano pravo i obaveza svakog pojedinca i pokriva sve oblasti institucionalnog i vaninstitucionalnog obrazovanja, poev od osnovnog/inicijalnog, pripravnitva ili uvoenja u rad, usavravanja uz rad do profesionalnog napredovanja nastavnika. Inicijalno obrazovanje nastavnika organizovano je na univerzitetskim institucijama, koje pruaju veoma struna, geografska znanja i oskudna psiholoko-pedagoka i metodika znanja i vetine. Postinicijalno obrazovanje i usavravanje vezuje se za institute, zavode, struna udruenja nastavnika, razne nevladine asocijacije i organizacije, a najee se odvija preko tribina, seminara, radionica, studijskih putovanja i razmene nastavnika. Edukatori su eksperti iz nauke, iskusni nastavnici iz kola ili strunjaci iz ostalih sfera drutvenog ivota koji su zainteresovani za obrazovanje i usavravanje nastavnika. Znanja i iskustva koja nastavnici stiu u procesu strunog usavravanja vrednuju se na nain na koji ih nastavnik primenjuje u nastavi i mogu da utiu na profesionalno napredovanje pojedinaca. Na evropskom nivou, usvojeni su strateki ciljevi obrazovanja i obuke nastavnika svih profila koji treba da doprinesu kvalitetu i efikasnosti sistema obrazovanja na nivou Evrope i u pojedinanim zemljama. Meutim, za sada ne postoji konsenzus oko koncepcije i strukture strunog usavravanja nastavnika geografije. Na organizaciju, oblike i naine strunog usavravanja najee utiu dravna politika u oblasti obrazovnog sistema, finansijska orijentacija kole, lokalne sredine, kao i lina 235

.Komlenovi, D. Malini motivacija nastavnika. Ne sme se zaboraviti injenica da kvalitetan obrazovni sistem zahteva visoko obrazovane nastavnike koji podravaju socijalne i kulturne dimenzije obrazovanja, kao i razvoj uenikog potencijala. Literatura 1. 2. 3. 4. 5. Klanja, S. (2007): Profesionalni razvoj nastavnika u evropskim zemljama u VanBalkom, D. i S. Mijatovi (prir): Struno usavravanje: iskustva edukatora za edukatore (19-37 ) , Beograd: EDP i CIDA. Komlenovi, . (2003): Organizacija geografske nastave u kolskim kurikulumima u svetu i primena iskustava u nastavi geografije Srbije, doktorska disertacija, Novi Sad: Prirodno-matematiki fakultet. , . (2004): , , . 29., . 129 -134. , . (2005): , . . , (): (177-188): : . , . (2006): , . (): (229-254). : .

6. Rawling, M. E.. (1995/96): A School Geography for the Twentry-First Century? The Experience 7. of the Nacional Curriculum in England and Wales; The International Journal of Social Education, Vol. 10, Number 2, pp. (12-32).
8. , . (2007): . : . 9. , . (2007): -' . . (.): (119-132). : . 10. The concrete future objectives of education and training systems (2001): Brisel: Savet evropske zajednice. 11. (2000) : .

236

Zbornik radova PMF 4 i 5, 237-250 (2007-2008)

Originalni nauni rad

INOVATIVNI NAINI IZVOENJA NASTAVE IZVAN UNIVERZITETSKIH UIONICA: "ISKUSTVENO UENJE" KAO NASTAVNI METOD U VISOKOM OBRAZOVANJU I NAIN PODRKE LOKALNIM ZAJEDNICAMA KOJE SU PREIVJELE GENOCID U BIH TAKING HIGHER EDUCATION BEYOND THE CLASS ROOM: EXPERIENTIAL LEARNING IN HIGHER EDUCATION AND CAPACITY BUILDING IN POST-GENOCIDE COMMUNITIES IN BIH Hariz Halilovi, School of Philosophy, Anthropology and Social Inquiry The University of Melbourne Victoria 3010 Australia Abstrakt Prologa ljeta, autor ovog rada je, zajedno sa svojim kolegom prof. Ron Adamsom, kreirao i uspjeno realizirao istraivako-obrazovni projekat/predmet iz socijalne antropologije namijenjen grupi studenata iz Australije. Projekat je imao za cilj, iz prve ruke tj. iskustvenim uenjem (experiential learning) i terenskim istraivanjem, upoznati studente s devastirajuim efektima genocida na lokalne zajednice u BiH. Etnografsko istraivanje, elaborirano u radu, je vezano za jedno, potpuno uniteno, podrinjsko selo, koje je prologa ljeta bilo lokacija desetodnevnog boravka i terenskog istraivanja australskih studenata i njihovih predavaa. Ova najavljena, kratkorona posjeta malobrojnim povratnicima, u ovo nekad ivopisno selo na Drini, rezultirala je nizom plodotvornih aktivnosti za vrijeme i nakon boravka u selu. Kroz kritiki osvrt na iskustveno uenje, kao popularni, inovativni nastavni metod u visokom obrazovanju, cilj ovog rada je ukazati na stvarni potencijal koje iskustveno uenje i etnografsko-istraivaki rad mogu imati na iniciranje pozitivnih promjena u lokalnim zajednicama afektiranim genocidom, a koje se pokuavaju rekonsturirati, pronai i odrati u novim drutveno-politikim okolnostima. Bez obzira na geografsku udaljenost i kulturoloke razliitosti, 25 stranaca, mladih ljudi povezanih uzajamnim osjeajem univerzalne odgovornosti - po onoj Misli globalno - djeluj lokalno! - postali su aktivisti i zastupnici jedne nevidljive, demografski devastirane i socijalno marginalizirane lokalne zajednice u dalekoj istonoj Bosni. U zakljuku, autor nudi ideje i konkretne prijedloge kako se sline inicijative - bazirane na kreiranju i ispitivanju znanja u praksi - mogu upotrijebiti kao nastavni metod ali istovremeno i nain podrke i jaanja lokalnih zajednica koje su predmet izuavanja. Kljune rijei: iskustveno uenje, etnografsko istraivanje, jaanje lokalnih zajednica Abstract Last year, the author of this paper, together with his colleague Prof. Ron Adams, developed and successfully implemented a research/educational project as a subject for a group of Australian university students studying social anthropology. The aim of the project was to enable the students to learn about devastating effects of genocide on the local communities in BiH through experiential learning, i.e. learning based on their first-hand experiences while conducting fieldwork in those communities. The ethnographic research elaborated on in the paper relates to a destroyed village in Podrinje, which was location of a ten-day-long fieldwork conducted by the students and

H. Halilovi their teachers. This short-term visit to the once vibrant and picturesque village in Drina Valley has resulted in many positive outcomes during and after the visit. By critically reflecting on experiential learning as an increasingly popular teaching method in higher education, the aim of this paper is to point out to the real potential that experiential learning and ethnographic research can have on fostering a positive change in postgenocide communities trying to reconstruct, re-discover and sustain themselves in the new socio-political realities. Despite the geographical distance and cultural differences, 25 foreigners, young people sharing mutual commitment to universal responsibility as per Think global - act local! have become activists and advocates of an invisible, demographically decimated and socially marginalised local community in faraway eastern Bosnia. In conclusion, the author offers some ideas how similar initiatives based on creating and testing knowledge in practice could be applied as both teaching method and a way to empower local communities. Key words: experiential learning, ethnographic research, empowerment of local communities Uvod Ovaj rad predstavlja sintezu teorije iskustvenog uenja i personalnog narativa o jednom studijskom putovanju u Bosnu i Hercegovinu (BiH). Uz kritiki osvrt na neke bitne aspekte vezane za iskustveno uenje i etnografsko istraivanje, cilj ovoga rada je da ukae na stvarni potencijal koji znanstveno-istraivaki i obrazovni rad imaju na iniciranje pozitivnih promjena u lokalnim zajednicama nakon genocida. U uvodu ovoga rada najprije e biti saeto predstavljena teorijska podloga tj. pedagoki pristup ovom projektu baziranog na iskustvenom uenju (experiential learning). Experiential learning ili learning by doing tj. iskustveno uenje je sigurno najstariji pedagoki metod. Jedna Konfuijeva izreka, koja datira oko 450 godina p.n.e., kae: ujem i zaboravim. Vidim i sjetim se. Uradim i razumijem. 1 Uzimajui ovu jednostavnu mudrost kao idejnu platformu te oslanjajui se na ideje John Dewey-a 2 , Jean Piaget-a 3 i Kurt Lewin-a 4 , David Kolb (1984; 1995; 2001), ameriki teoretiar pedagogije, razvio je pedagoki model tj. teoriju uenja zasnovanu na direktnom iskustvu. Zahvaljujui njegovom radu, kao i radu drugih suvremenih teoretiara iz ove oblasti, poput Graham Gibbs-a (1987) i Peter Jarvis-a (1987), iskustveno uenje je
1

Prevedeno s engleskog: I hear and I forget, I see and I remember, I do and I understand. Confucius c. 450 BC.) 2 John Dewey (1859 1952) je bio lider progresivnog obrazovanja u SAD poetkom XX stoljea. Poznat je po svom radu iz oblasti filozofije te jedan od utemeljitelja filozofske kole pragmatizma. Vie o radu John Dewey-a moe se nai na web stranici The Center for Dewey Studies: http://www.siu.edu/~deweyctr/. Neki od radova ovog istaknutog filozofa obrazovanja poput Democracy and Education: an introduction to the philosophy of education i Moral Principles in Education su dostupni na webstranici Project Gutenberg: http://www.gutenberg.org/browse/authors/d#a446. 3 Jean Piaget 1896 1980), vicarski filozof, poznat po svojim teorijama o uenju i znanju, je autor niza publikacija iz oblasti epistemologije, teorije kognitivnog razvoja i konstruktivne teorije znanja. Vie o idejama ovog utjecajnog filozofa moe se nai na webstranici The Jean Piaget Society: http://www.piaget.org/. 4 Kurt Zadek Lewin (1890 - 1947), utemeljitelj socijalne psihologije, je poznat po istraivakom radu iz oblasti grupne dinamike i organizacijskog razvoja. Vie o idejama ovog znanstvenika moe biti naeno na oficijelnoj webstranici The Kurt Lewin Center for Psychological Research (http://www.lewincenter.ukw.edu.pl/index.php) ili na linku.http://www.infed.org/thinkers/etlewin.htm.

238

Inovativni naini izvoenja nastave izvan univerzitetskih uionica ponovo otkriveno i popularizirano i sve vie se primjenjuje u visokom obrazovanju, ne samo u tehnikim i prirodno-znanstvenim disciplinama (sciences) nego i u drutvenim oblastima (arts) koje su tradicionalno vezane za konzvervativne metode uenja (knjige, kabinetska predavanja i sl.). David Kolb definira iskustveno uenje kao filozofiju i metodologiju kojima se pedagozi ciljano tj. planski ukljuuju u direktna iskustva i fokusiranu reflesivnost sa studentima s ciljem sticanja i testiranja znanja ili uenja konkretnih vjetina 5 . Iskustveno uenje, dakle, ukljuuje direktan kontakt sa fenomenima koji su predmet izuavanja. Iskustveno uenje zahtijeva od uesnika holistiki pristup tj. primjenu raznih perspektiva i znanja. Uloga pedagoga je da osmisli, organizira i rukovodi direktnim iskustvima iji cilj je da dovede do istinskog, svrsishodnog i dugoronog uenja. Ovo esto zahtijeva temeljite pripreme i refleksivnost odnosno evaluaciju i artikuliranje direktnog iskustva u tzv. teoretsko znanje, znanje od ope i univerzalne primjenjivosti i relevantnosti. Graham Gibbs (1987) istie da iskustveno uenje nije pasivna praksa nego aktivno izuavanje, testiranje ideja i pretpostavki u praksi. On takoer smatra da iskustveno uenje nije otkrivako uenje (discovery learning) jer sve aktivnosti moraju biti paljivo dizajnirane od strane predavaa a studenti trebaju obraditi svoje iskustvo na kritiki nain. Kolb (1984) dijeli iskustveno uenje u etiri uzajamno povezane faze: 1) konkretno iskustvo, 2) promatranje i refleksiju (kritiki/analitiki osvrt) na dato iskustvo, 3) formuliranje apstraktnih koncepata i teorija nakon refleksije i 4) testiranje (provjera) novih koncepata (kroz ponavljanje).

Sintetizirajui koncepte razvijene od strane ova dva suvremena teoretiara iskustvenog uenja, Kolb-a (1984; 1995; 2001) i Gibbs-a (1987), moe se dobiti recept za iskustveno uenje koji se sastoji od nekoliko bitnih elemenata. Planiranje iskustva treba ukljuiti bitne stavke kao to su: akcioni plan (kako primijeniti teoriju i ope znanstvene principe na terenu); odrediti ciljeve; formulirati probleme (dozvoliti studentima da formuliraju probleme kao i naine kako da ih rijee); lista zapaanja (usmjeriti studente da ciljano istrauju); razviti jasne kriterije koji e se koristi za evaluiranje rezultata; i ugovor o uenju (ukljuiti sve bitne nabrojane elemente kao to su akcioni plan, ciljevi i kriteriji i taj dokument treba da slui kao ugovor izmeu studenta ili grupe studenata i nastavnika/voa putovanja).
5

Vidi Kolb, D (1984; 2001) i Kolb et al. (1995).

239

H. Halilovi Poveanje panje i usredsreenost na unaprijed definirane ciljeve, za vrijeme iskustvenog uenja, se ostvaruje kroz niz praktinih aktivnosti kao to su: voenje zabiljeki, vjebe aktivnog sluanja, postavljanje i formuliranje pravih pitanja, prepoznavanje i svjesnost sopstvenih emocija, non-verbalna komunikacija i uloga govornih pauza te pozitivan doprinos grupnoj dinamici. Sama grupna dinamika i ivot i rad u grupi su sastavni dio iskustvenog uenja. U zavisnosti od veliine grupe i vrste iskustvenih aktivnosti, u nekim sluajevima je preporuljivo - ako ne i nuno unaprijed dogovoriti i definirati uloge lanova grupe. Rotacija uloga je poeljna. Razmatranje i refleksije iskustva se mogu ostvariti kroz niz konkretnih aktivnosti kao to su: pisanje dnevnika; koritenje audio i video snimaka, ocjenjivanje pojedinaca od strane grupe, strukturirane diskusije; strukturirane de-briefing sesije; samoocjenjivanje, diskusije o upitnicima, pitanjima, odgovorima i listama zapaanja; razmjena prikupljenih informacija; uzajamno intervjuiranje uesnika te pisanje pojedinanih i grupnih izvjetaja. Simuliranje iskustva je takoer bitan element iskustvenog uenja. Postoji niz nastavnih metoda koji se mogu primijeniti za simuliranje tj. uenje u kontroliranim, pokusnim uvjetima. Neki od njih su rad na opisanim stvarnim ili izmiljenim sluajevima (case studies) na teme za koje je iskustveno uenje vezano. Dobar primjer studijskog sluaja, tj. rad na sluaju, treba ukljuiti razumijevanje situacije, dijagnozu problema, kreiranje alternativnih rjeenja, predvianje rezultata, biranje izmeu alternativnih rjeenja te formuliranje rezultata i analizu. Ostale metode vezane za simuliranje stvarne situacije iskustvenog uenja obuhvaaju igrokaze, reprezentacije stvarnih dogaaja te koritenje i analizu relevantnih materijala kao to su dokumentarci, filmovi, fotografije, lanci itd. U simuliranje treba takoer ukljuiti i ocjenjivanje. Studijska putovanja kao vid iskustvenog uenja Bez obzira na teoretsku podlogu i empirijsku potvrdu o pozitivnom doprinosu iskustvenog uenja profesionalnom i personalnom razvoju studenata, poznata je injenica da u oblasti visokog obrazovanja diljem svijeta jo uvijek preovladava klasino tj. akademsko uenje, bazirano na akumuliranju informacija vezanih za odreeni predmet bez direktnog iskustva vezanog za temu studiranja. Meutim, pored tradicionalnih predavanja u uionicama, mnogi univerziteti sve vie prakticiraju redovna ili sporadina odstupanja od ovog dominantnog obrazovnog metoda. Studijska putovanja su vjerovatno najpopularniji vid iskustvenog uenja za mnoge studente. Ovaj vid iskustvenog uenja kombinira putovanje i obrazovanje kroz fleksibilne naine izvoenja nastave i uenje u stvarnim situacijama. Hutchings K et al. (2002) istiu da studijska putovanja, zbog svoje kompleksnosti i niza direktnih, face-to-face, iskustava, imaju podjednaku vanost za osobni i za profesionalni razvoj studenata. U skladu s Kolbovim konceptom o iskustvenom uenju Porth (1997) smatra da studijska putovanja moraju ukljuiti tri osnovna elementa: 1) pripremni program, 2) izvoenje studijskog putovanja i 3) obrada, analiza i evaluacija nakon zavretka putovanja. Bosnian Study Tour U predstojeem dijelu ovoga rada opisana su iskustva iz prve ruke vezana za studijsko putovanje kao vrstu iskustvenog uenja. Prologa ljeta (juli-avgust 2007.), zajedno sa svojim kolegom Ron Adams-om, autor ovog rada je koncipirao i realizirao istraivako-obrazovni projekat/predmet za grupu australskih studenata. Predmet pod nazivom Posljedice genocida i prisilnog raseljavanja Studijsko putovanje u Bosnu i 240

Inovativni naini izvoenja nastave izvan univerzitetskih uionica Hercegovinu (Bosnian Study Tour 2007 BST) je izazvao veliku zainteresiranost australskih studenata i akademskih kolega. Nakon temeljnih priprema u Australiji, jednomjeseno studijsko putovanje je ukljuilo niz aktivnosti koje su bile dio iskustvenog uenja - od uea na seminarima i meunarodnim konferencijama, najprije u Grazu, a potom u Sarajevu, do prisustvovanja komemoraciji 12. godinjice genocida u Potoarima - te kulminiralo terenskim istraivakim radom (fieldwork) i desetodnevnim boravkom u jednom zaboravljenom i etniki oienom selu u istonoj Bosni, danas u okviru Republike Srpske (RS). Kroz putovanje u narativ, koji poinje na ovom mjestu, namjera autora je povesti zainteresiranog itatelja na zamiljeni put u to zaboravljeno istono-bosansko selo, u jednu posebnu priu o obinim ljudima i njihovim (ne)obinim ivotima, ili onome to je od tih ivota jo ostalo. U ovoj elji, preuzimajui ulogu naratora u prvom licu, autor se ne razlikuje od ostalih kolega antropologa koji svjesno koriste narativni metod kako bi ono o emu istrauju i piu to blie pribliili svojoj publici. Konano, cilj svakog antropologa jeste da to blie doivi, zabiljei i prenese (ne)obine ljudske prie te da razotkrije neke zakone po kojima se socijalne grupacije - bilo da se radi o lokalnim plemenskim zajednicama bilo o pripadnicima globalnih elita - odravaju i konstruiraju svoj grupni identitet. Na primjeru specifinih, lokalnih grupa, koje su predmet istraivanja, antropolozi nastoje izvui neke univerzalne pouke i razviti teoretske koncepte te doprinijeti razumijevanju socio-kulturolokih posebnosti i fenomena koji prevazilaze okvire lokalnih zajednica (Eriksen 2001). Da bi se razotkrili ti suptilni, nepisani zakoni, obiaji, socijalne veze, norme, kodovi i pravila po kojima lokalne grupacije (pre)ive, odravaju se i (re)konsturiraju svoj identitet, nuno je zaviriti ispod povrine te se to vie pribliiti svojim ispitanicima, promatrati ih, participirati u njihovom svakodnevnom ivotu, ivjeti sa njima; ukratko postati insider, ali istovremeno zadrati svoj istraivaki fokus i profesionalnu distancu, to ponekad nije jednostavno izbalansirati Ovaj nain ili metod kvalitativnog istraivanja, nazvan etnografija, iziskuje vrijeme, strpljivost, usredsreenost i studiozno prouavanje lokalne kulture ispitanika. Etnografski rad norveke antropologinje Tone Bringa i njeni pisani i filmski zapisi o njenom selu Dolina, negdje u centralnoj Bosni 6 , su primjer briljantne etnografije jedne semi-ruralne sredine u BiH. Moj etnografski rad je takoer vezan za nekoliko lokalnih sredina u Bosni i Hercegovini (i drugim dijelovima svijeta), a teme koje istraujem su skoro identine nazivu studijskog putovanja; utjecaj nasilja na lokalne zajednice. Ustvari, ja sam svoj etnografski projekt prilagodio tj. proirio istraivakoedukativnim boravkom grupe australskih studenata u etniki oienom, tj. genocidom devastiranom selu u istonoj Bosni, koje je predmet mog dugoronog istraivanja. Za razliku od Tone Bringa, ja sam za Bosnu, pogotovo za njen istoni dio, tj. Podrinje, vrlo personalno i porodino vezan, pa sam moda ba stoga elio svoju subjektivnost izbalansirati neutralnou kolega i studenata s drugog kraja svijeta koji sa Bosnom i Podrinjem nisu imali nikakve veze. Bitno je naglasiti da jednomjeseno putovanje australskih studenata iz dalekog Melbourne-a nije bilo turistika ekskurzija niti tzv. disaster tourism nego dio akreditiranog predmeta koji je ukljuio sve bitne aspekte iskustvenog uenja, od priprema kroz teoretsku nastavu, preko terenskog istraivanja (fieldwork), voenje
6

Jedan od vanih etikih postulata etnografskog istraivanja, kao i bilo kojeg drugog znanstvenog istraivanja, jeste zatita identiteta ispitanika ukoliko bi isti bili izloeni bilo kakvom riziku ili teti. Stoga i Dolina nije stvarno ime sela koje je bilo predmet istraivanja Tone Bringa.

241

H. Halilovi dnevnika i zabiljeki (fieldnotes) do pisanja akademskih eseja baziranih na pojedinanim opservacijama, razgovorima, utiscima i sopstvenom iskustvu. Prije polaska Iako smo kolega Adams i ja razvili jasne kriterije za prospektivne uesnike na studijskom putovanju u BiH te pored injenice da su studenti snosili najvei dio trokova puta, zainteresiranost studenata je bila iznad svih naih oekivanja. Namjera nam je bila povesti grupu od 15 studenata, meutim, od pedesetak prijavljenih kandidata, odabrali smo 23 najentuzijastinija i akademski najkompetentnija studenta koji su nas svojim pismenim prijavama i u pojedinanim usmenim intervjuima ubijedili da su adekvatni kandidati za uestvovanje u jednom ovakvom projektu. Starosni prosjek studenata je bio oko 21 godinu, oko 2/3 su bile djevojke i 1/3 mladii (to je otprilike struktura studentske populacije na fakultetima drutvenih znanosti u Australiji), dok su fakulteti, tj. ue specijalizacije (majors) koje su studenti studirali ukljuili antropologiju, politike nauke, meunarodne odnose, ljudska prava, socijalni rad i urnalizam. Putovanje je bilo planirano za poetak jula 2007. g., a seminari, koji su pokrili teorijski dio predmeta i vane logistike detalje, su poeli poetkom marta. Na trosatnim seminarima, studenti su, pored ostalog, bili upoznati sa konceptima i temama kao to su genocid, etniko ienje, ICTY (Haag Tribunal), izbjeglice, raseljena lica (IDPs), socijalne, kulturne i politike posljedice rata u BiH te o bitnim aspektima kulture i historije BiH i regiona. tavie, studenti su i nauili neke bitne rijei, pozdrave i fraze na naem jeziku. Nakon cjelodnevnog Bosnian Film and Cultural Festival-a, na kome su prikazani odabrani filmovi bh autora - i po prvi put se okusila zeljanica, sirnica i evapi - sve je bilo spremno za pokret. U Austriji Prije dolaska u Sarajevo, Bosnian Study Tour je boravila tri dana u Grazu, u Austriji, kao gosti Word University Service-a (WUS) i European Center for Teaching and Research in Human Rights (ETC) pri Graz univerzitetu. U Grazu su studenti uestvovali na predavanjima na kojima je govoreno o mjestu i ulozi BiH u europskim integracijama te saznali o stanju ljudskih prava u regionu vienih iz perspektive austrijskih strunjaka. Takoer smo imali prijem kod Gradonaelnika grada Graza. U BiH Za vrijeme boravka u Sarajevu, od 7. do 14. jula, studenti su uestvovali na Meunarodnoj konferenciji o genocidu i prevenciji genocida. 7 Na konferenciji su, pored sluanja izlaganja vodeih svjetskih i lokalnih eksperata iz podruja genocida i politikog nasilja, studenti takoer prezentirali svoj vlastiti workshop na kojem su izloili svoje ideje o ulozi studenata i visokog obrazovanja u sprjeavanju genocida i tretiranju posljedica genocida. Uz to, australski studenti su uestvovali u programu ljetne kole Zloini protiv ovjenosti i meunarodno humanitarno pravo organizirane od strane Studentske asocijacije Pravnog fakulteta. Iako neoekivano, Australija je bila najbrojnije zastupljena zemlja, a pored domaih studenata ljetnu kolu su pohaale i grupe studenata iz regiona, europskih zemalja i Sjeverne Amerike.
7

Nai domaini u Sarajevu su bili Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava i Meunarodna asocijacija istraivaa genocida (International Association of Genocide Scholars) , iji su studenti prethodno postali lanovi

242

Inovativni naini izvoenja nastave izvan univerzitetskih uionica Zajedno sa ostalim delegatima konferencije studenti su uestvovali na komemoraciji 12. godinjice genocida u Potoarima. To je bilo prilino potresno iskustvo za sve studente, a odlazak na komemoraciju i denazu u Potoarima 11. jula 2007. je bio dobrovoljan. Osim dva studenta za koje je prisustvovanje ovom tunom dogaaju predstavljao preveliki psihiki i emotivni napor te su odluili ostati u Sarajevu, svi ostali su svojim prisustvom komemoraciji eljeli iskazati svoje potovanje rtvama genocida i solidarnost sa preivjelima. Od kulturnih znamenitosti studenti su upoznali kulturno-historijske spomenike i institucije u Sarajevu, posjetili Mostar, Blagaj na Buni, Poitelj i Meugorje. U Sarajevu su studenti uspostavili kontakte sa lokalnim i meunarodnim vladinim i nevladinim organizacijama te se povezali sa lokalnim i stranim studentima. Takoer, nekoliko studenata je razgovaralo o mogunosti volontiranja u lokalnim nevladinim organizacijama u BiH. Klotjevac Odlazak u selo Klotjevac 8 , duboko u Podrinju, je bio zavrni dio jednomjesenog putovanja. Studenti su bili nekoliko mjeseci unaprijed najavljeni i na dolazak oekivan. Meutim, kao po pravilu oekuj neoekivano, mnoge neoekivane prepreke su se pojavile, a i rjeenja iznaena, u zadnjem trenutku. Nakon prilino lagodnog i ugodnog boravka u Sarajevu uslijedilo je viesatno putovanje regularnom autobusnom linijom, s polaskom u 7 ujutro iz Sarajeva do Srebrenice, a onda prebacivanje do Klotijevca. Prijevoz koji su nam lokalni predstavnici vlasti u Srebrenici bili obezbjedili je bio jedan mali kombi, premali da bi u njega mogla stati i treina studenata, a kamoli mnogobrojni prtljag. Uz to, zbog vikenda i drugih obaveza nae kontakt osobe nisu bile u Srebrenici, pa smo se morali sami snai za prijevoz. Sreom, sticajem sretnih okolnosti i nakon dogovora sa vozaem autobusa koji je sluajno zastao ispred nekadanje robne kue u Srebrenici, gdje smo ekali da se neto desi, konano smo, kasno poslijepodne, bili na putu prema naoj krajnjoj destinaciji. Voza je, kako nam je sam otkrio, bio poteni Srbin i nekada je bio jedan od vozaa koji su redovno vozili na relaciji Srebrenica-Klotjevac, a bio je zadnji koji je vozio za Klotjevac u proljee 1992. Nakon toga, do tog dana jula 2007. g. autobus nikada vie nije vozio za Klotjevac; niti je bilo putnika za Klotjevac niti se put smatrao dovoljno sigurnim. Znai, grupa studenta iz Australije, njih pun autobus, su bili prvi putnici u prvom autobusu koji se nakon rata uputio za ovo uniteno selo, nekada popularnu turistiku destinaciju u srebrenikoj opini. Rekonstrukcja unitene lokalne zajednice Ovdje bih napravio malu digresiju i predstavio Klotjevac, onakav kakav je nekad bio. Prije nego to je potpuno uniten kao ljudska nastamba, u 1992-95. agresiji na BiH, Klotjevac je bio poznat po ljepoti drinskog jezera i otrom vjetru zvanom Sopur, koji je s jeseni puhao iz kanjona Drine, prema Viegradu. Smjeten na lijevoj obali Drine, na samoj granici sa Srbijom, udaljen 28 km od Srebrenice i 48 km od Viegrada, Klotjevac je tradicionalno bio poznat po svojim hrabrim splavarima i ivopisnim slapovima. Tradicija splavarenja je prekinuta izgradnjom hidro-elektrane Peruac i formiranjem 56 km dugog akumulacionog jezera izmeu Bajine Bate i Viegrada, sredinom 1960-tih.

Klotjevac je takoer ponekad pisan i izgovaran kao Klotivac i Klotijevac.

243

H. Halilovi Smjeteno izmeu planina Suice, na bosanskoj, i planina Zvijezde i Tare, na srbijanskoj strani, na nadmorskoj visini od 280 metara, jezero je duboko 90 metara, a 24 km dug kanjon Drine izmeu Klotjevca i epe, dubok izmeu 700 i 1000 metara, se smatra ne samo najivopisnijim i najljepim dijelom toka Drine nego predstavlja i trei kanjon po dubini u svijetu (nakon Colorado kanjona u US i Tara kanjona u CG) 9 . Zbog toga ne udi da su Klotjevac i okolna sela uz Drinu bili popularna turistika destinacija tokom ljetnih mjeseci. Pred sami rat broj vikednica u Klotjevcu se pribliavao broju kua strarosjedilakog stanovnitva. Vikendai su dolazili s obje strane Drine (Srbije i BiH), a tu se nalazio i ljetni kamp studenata fakulteta fizike kulture (DIF) s Beogradskog univerziteta. Iako malo poznat izvan Podrinjskog regiona, Klotijevac ima dugu historiju o emu svjedoe ostaci ilirske, keltske, rimske, slavenske i otomanske kulture. U samom selu i u njegovoj okolici nalazi se vie desetina dobro ouvanih steaka. U periodu izmedju dva zadnja rata, mnogi steci su potopljeni prilikom punjenja akumulacionog jezera, a neki su uniteni proirenjem puta i opom nebrigom vlasti. Ostaci Starog grada tj. srednjovjekovne tvrave povrh Klotijevca i legenda o njegovoj gospodarici Jerinji su dio usmenog predanja stanovnika Klotijevca koje je zabiljeio i pokojni Vlajko Palavestra, poznati bosanski etnolog i vjerovatno najvei skuplja narodnih predanja u BiH. Klotjevac se takoer spominje u radovima britanskog historiara John J. Wilkesa koji je istraivao ostatke ilirske kulture u BiH i koji tvrdi da je Klotjevac bio razvijeno ilirsko naselje jo u 2. stoljeu p.n.e. Klotjevac izmeu I i II svjetskog rata je opisan u monografiji iz 1939. autora Jovana Deroka. Skoro da je vrlo izvjesno da su se neki obiaji iz tadanjeg Klotijevca nali i u antologijskoj studiji Vere Erlich (1964) Porodica u Trasnformaciji. 10 Bogata kulturna historija Klotijevca je rezultirala u specifinoj lokalnoj kulturi u kojoj su predislamska vjerovanja (paganska, bogumilska i kranska) bila potpuno integrirana u vjerske i narodne obiaje muslimana Klotijevca koji su inili stopostotno, autohtono stanovnitvo sela do 1992. godine. Npr. za vrijeme sunih godina uile su se kine dove i poljevali vodom steci, a mala djeca su poticana na pla za vrijeme obreda kako bi se Bog (ili bogovi?) smilovao i prekinuo suu. 11 Bez obzira na potovanje i odravanje svoje predislamske duhovne i materijalne tradicije, Klotivljani, itelji Klotijevca, su bili poznati po svojoj bijeloj damiji, koja je vie puta iznova graena i dograivana, i u kojoj su se redovno odravali vjerski obredi, a damija je sluila kao centar duhovnog i socijalnog ivota sela, pogotovo petkom kada bi na dumu namaz dolazili mukarci iz Klotijevca i okolnih sela, razgovarali, dijelili informacije, ugovarali poslove.

Prema informacijama Zavoda za turizam Bajina Bata, Bajina Bata Portal na www.bajinaBata.com/bbportal/main/river/facts/river_facts_e.html ili http://www.tara.org.yu/indexeng.html. 10 U obimnoj studiji, koja je obuhvatila 300 sela u raznim dijelovima Jugoslavije krajem tridesetih godina XX stoljea, Vera Erlich opisuje porodine i druge obiaje u vie sela u Bosni i Hercegovini, ukljuujui i mnoge detalje iz muslimanskih sela u Podrinju. Naalost, zbog anonimnosti studije, imena sela nisu navedena ali postoje indicije da je dobar dio opisanih obiaja mogao upravo biti iz Klotjevac i okolnih sela. 11 U svom dokumuternom-istraivakom filmu o stecima Zehrudin Isakovi je zabiljeio identian obred u hercegovakom selu Jezero kod Uloga. Osim ovakvih i slinih rituala lokalnog stanovnitva u Klotijevcu, brojni dani u godini, tzv. godovi kao Vodena Marija i Ognjena Marija su bili dani na kojima se odreeni poslovi nisu radili, npr. poslovi koji ukljuuju kopanje zemlje ili muenje vode.

244

Inovativni naini izvoenja nastave izvan univerzitetskih uionica Stanovnici Klotjevca su zaposlenje nalazili u industriji u opinama Srebrenica i Bratunac, ali i preko Drine, u Srbiji, u Bajinoj Bati, Uicu, Beogradu i drugim mjestima tadanje Jugoslavije, kao i na privremenom radu u Austriji i Njemakoj. Mnogi Klotivljani, pogotovo generacija nakon drugog svjetskog rata, su zavrili srednje, vie i visoke kole, a nemali broj njih su bili na istaknutim pozicijama u privredi, obrazovanju i politici kako u lokalnoj regiji tako i diljem zemlje. Po zadnjem popisu iz 1991. g. Klotijevac je - zajedno sa okolnim, gravitirajuim selima Prohii i Urisii ukupno imao 1047 stanovnika, od kojih su, osim 14 Srba, svi bili Bonjaci. Sam Klotijevac je imao neto preko treine stanovnika, a sluio je kao centar za okolna sela jer se u Klotijevcu nalazila osnovna kola (do 5. razreda), ambulanta, otkupna stanica, prodavnice, autobusna stanica, rijena luka U toku rata svi itelji iz ovog podruja su protjerani, mnogi pobijeni, sve kue i graevine sruene i spaljene, a sva pokretna imovina opljakana. Dok su malobrojni Srbi podruje napustili neposredno pred rat i utoiste nali u Srbiji, veinsko bonjako stanovnitvo je, zajedno sa hiljadama protjeranih Podrinjaca, spas potrailo u Srebrenici. Kulminacija tragedije Klotijevca se desila u julu 1995. u Srebrenikom genocidu. Oko 90% muke populacije Klotijevca je pobijeno, meu njima i svi muki lanovi mnogih porodica, esto pripadnici tri generacije. Boravak australskih studenata u Klotijevcu Sam dolazak u Klotjevac, kao i putovanje kroz mjesta gdje su nekada bila sela, na putu od Srebrenice do Klotijevca, je bilo posebno emocionalno iskustvo i konfrontacija sa obimom tragedije kroz koje je ovaj dio BiH proao. Sve je izgledalo kao da je rat tek stao, ili jo uvijek u toku. Na mjestima nekadanjih sela stajala su zgarita, zarasle ruevine nekadanjih domova uz tek poneki trag ivota. U mnoga od ovih sela niko se nije vratio ili imao vratiti. Onih nekoliko starijih osoba, povratnika na koje smo naili, su s uenjem gledali autobus pun mladih ljudi. Takvu sliku nisu vidjeli ve due od 15 godina i sigurno ih je podsjetilo na vremena kada su ovim selima redovno, u vie navrata dnevno, prolazili aki, radniki i putniki autobusi. Zaputena cesta je zavravala na naoj krajnjoj odrednici, u Klotijevcu. Klotjevac je izgledao nadrealno; prirodna harmonija, satkana u mozaiku od plavozelene vode jezera, zelenila drvea, svjeeg zraka i velianstvenog kanjona, je bila u potpunom kontrastu i kontradikciji sa ruevinama kua, koje su zjapile tugom i odsustvom ivota i opominjale da se neto strano ovdje desilo. Ovo je bila slika genocida; pred nama je bila stvarnost jedne ubijene lokalne zajednice; uniteni neiji domovi i ivoti... Ovako dakle izgleda (jo) jedan lokalni genocid'', kako se hipokritiki reducira genocid poinjen u BiH. Ipak, doekani smo uz osmijehe i zagrljaje kao najblii rod; cijelo selo - koje sada ine povratnici iz etiri porodice, odnosno ono to je od tih porodica ostalo, svih 12 osoba - je bilo na okupu da nam zaeli dobrodolicu. Pored stalnih povratnika, u selu su jo bili i preivjeli iz tri porodice koji sada ive svoje izbjeglike ivote u Njemakoj i Holandiji, a u toku naeg boravka dolo je jo nekoliko bivih Klotivljana, danas nastanjenih u Tuzli, Vogoi, Hadiima... Smjeteni smo u dvije popravljene kue, na kojima su rupe od granata i tragovi paljevine jo bili jasno vidljivi. Meutim, u poreenju sa desetinama do temelja sruenih i spaljenih kua svuda oko nas, znaci rata i unitenja u kuama u kojima smo se smjestili su bili gotovo bezazleni. U narednih deset dana dijelili smo ivotne uvjete u kojima i povratnici, nai domaini, ve godinama ive. 245

H. Halilovi Svaki dan je bio strukturiran i ukljuivao je predavanja na otvorenom, istraivaki rad baziran na posmatranju i razgovorima s povratnicima i posjetiteljima, socijalne aktivnosti te uestvovanje u svakodnevici povratnika to je npr. ukljuilo i cjelodnevno kupljenje sijena na jednoj, uinilo nam se beskrajnoj livadi, ponad sela. Kupanje u jezeru, druenja i aktivnosti na vodi su ponekad odavali utisak kao da se radi o grupi bezbrinih turista. U toku tih deset dana snimljeno je 16 sati dokumentarnog materijala, napravljeno vie stotina fotografija, ispisane stranice zabiljeki i dnevnika, rekonstruirana mapa sela na osnovu ruevina i razgovora sa preivjelima. Svaka ruevina je dobila ime, ime porodica koje su inile Klotjevac onim to je nekad bio. Ljudska povezanost i elja da se ostvari kontakt su vrlo brzo oborili sve jezike i kulturoloke barijere izmeu gostiju i domaina. U vie navrata sam vidio studente i domaine udubljene u razgovore iako nisu govorili istim jezikom. Moj kolega Ron je redovno, do kasno u no, uz domau ljivovicu, razgovarao sa Duletom, Mirsom i Ekremom. U Klotijevcu se nikada poslije rata nije toliko razgovaralo i tako od srca smijalo kao tih desetak dana. Tri domaice - Zlatija, Sabina i Sadeta - su se trudile da naprave dovoljno pita i somuna, a domain Dule je bio zaduen za spremanje i okretanje ranjeva. Duletovo stado od stotinjak je umanjeno za deset brava tih dana. Improvizirana prodavnica u kui jedinog povratnika u zaseoku Sejdinovii je redovna pranjena do zadnje namirnice, zadnje lubenice i zadnje pivske flae. Duletov sin Huso, koji je kao djeak preivio Mar smrti, jula 1995., je obezbjeivao friku ribu iz jezera. Zajedniki rukovi i veere su bili prilika da se domaini i gosti jo vie zblie i postanu doivotni prijatelji. Ocjena, refleskija i evaluacija BST-a Studijsko putovanje Bosnian Study Tour 2007 kao vid iskustvenog uenja je prevazilo sva planirana pedagoka oekivanja. Pored toga to je bilo pouno i korisno iskustvo za studente i predavae takoer je pozitivno utjecalo i na lokalne domaine, a eho studijskog putovanja je jo uvijek prisutan kako u dalekom Melbourne-u i u Klotijevcu tako i u mnogim drugim mjestima diljem planete. Zbog toga refleksija na studijsko putovanje i evaluacija istog mora obuhvatiti i neke druge aspekte osim opisa kriterija po kojima su studentski radovi, eseji i izvjetaji ocijenjeni. ta je BST znaio studentima? U svom eseju studentica Anna Lockhard, jedna od uesnica BST, je napisala: Privilegija koja nam je ukazana za vrijeme boravka u Bosni je bio jedan fundamentalni akt prema naoj odgovornosti kao ljudska bia. Uz to, ovo putovanje nas je povezalo sa ostalim lanovima globalne zajednice, to vodi ka razvijanju konkretnog osjeaja meunarodne odgovornosti. U Klotijevcu smo vidjeli nesvakidanje prirodne ljepote koje je skoro nemogue spojiti sa zlom i nasiljem kojem je bilo izloeno ovo pitomo mjesto. ivjeli smo u sredini gdje je bilo nemogue mimoii stalna podsjeanja na taj period zla, bilo kroz ruevine nekadanjih domova bilo kroz saznanje da su nekadanja sela u okolici sada potpuno pusta. .... Zlo je ovdje bilo ovladalo dobrim zahvaljujui i pasivnosti globalne zajednice, naoj pasivnosti. Sada je konano vrijeme za akciju. Upravo sada, jer smo postali svjesni posljedica pasivnog posmatranja zla kroz koje je Bosna prola. To dugujemo globalnoj zajednici, to dugujemo Bosni i naim prijateljima u Klotijevcu. Po povratku u Australiju studenti su formirali udruenje Friends of Klotjevac s ciljem pomaganja povratnicima u Klotjevac. Jedna od prvih inicijativa je bilo prikupljanje novanih sredstava za izgradnju spomenika rtvama Klotijevca koji su pobijeni u ratu. Na osnovu razgovora i opservacija studenti su producirali mape sela 246

Inovativni naini izvoenja nastave izvan univerzitetskih uionica kako izgleda sada i kako je izgledalo nekada. To je prvi put da je ovakav dokument kreiran. Studenti su svojim iskustvom uvidjeli aspekte i konzekvence genocida po lokalne zajednice i obine ljude i upoznali se sa problemima preivjelih povratnika. Veina studenta je napisala izuzetno kvalitetne eseje na osnovu kojih su dobili dobre ocjene. Dva studentska rada su objavljena kao novinski i magazinski lanci. Svi su dijelili osjeaj da su na najbolji nain spojili ugodno sa korisnim. Kau da su postali bolji ljudi, spremni da se zaloe za druge i zahvalni su to im je data mogunost da urade neto konkretno. Studenti su postali glas Klotijevca koji se uje ak na drugoj strani planete. Mnogi su izjavili da je boravak u Klotijevcu bio turning point u njihovim ivotima tj. neto to je promijenilo njihov pogled na ivot. Neki ve planiraju povratak u Bosnu i Klotjevac, a dvije studentice, inspirirane iskustvom u Klotijevcu i BiH su ve na novim mjestima koja su bila afektirana nasiljem, gdje ele utjecati na pozitivne promjene; Lucy Kawal je ve nekoliko mjeseci na Istonom Timoru gdje radi sa traumatiziranom djecom i omladinom, dok je Laura Tracy na jednogodinjem boravku u Kambodi kao UN Ambasador za mlade. Njihov kolega Tom Quinn je dobio posao u Vladi Australije. ta je boravak studenata znaio domainima? Najvaniji aspekt ove posjete, iz perspektive povratnika, jeste praktina solidarnost koju su osjetili i potvrda da Klotjevac nije potpuno zaboravljen i otpisan. Dolazak prvog autobusa u 15 godina je za njih simbolino znaio povratak ivota u njihovo ubijeno selo. 25 putnika namjernika s drugog kraja svijeta, uglavnom mladih ljudi, sa sobom su donijeli veselje, radost, dobroudnost i povjerenje, sve one vrijednosti koje su ubijene genocidom u Klotijevcu. Njihov boravak je, bar donekle, kod povratnika vratio povjerenje u ljude i humanost koju svi dijelimo. Istovremeno je po prvi put pruena mogunost povratnicima da budu domaini, kao to su to nekada bili, i ukau gostoprimstvo svojim gostima iz daleka. Suze na rastanku su bili najoitiji izraz non-verbalne komunikacije o tome koje je znaenje imala ova posjeta povratnicima u Klotjevac. Klotjevac vie nije samo ubijeno i zaboravljeno selo negdje na istoku gdje Bosna poinje (ili je poinjala?) nego je ponovo postao mjesto u koje se dolazi i koje ima svoje prijatelje i zaljubljenike daleko od Drine i daleko od Bosne, pa i Europe. Klotijevcu su bile posveene izlobe, filmske predstave, referati, lanci i eseji u dalekoj Australiji. O tome znaju i priaju i malobrojni preivjeli Klotivljani. S ekonomskog i materijalnog aspekta posjeta Klotijevcu je takoer bila opravdana. Svi povratnici tj. sva etiri domainstva su bila ukljuena u pruanje usluga, hrane i spavanja za australsku goste. Za svoje usluge bili su plaeni po komercijalnim cijenama usluga u veim gradovima u BiH. To je za njih bio znaajan novani iznos i u poetku su se osjeali nelagodno, ali smo Ron i ja bili neumoljivi i drali smo se ranijih prorauna i planiranog budeta. Pekle su se pite, domai somuni, okretali janjci na ranju, rotiljale ribe iz jezera, a svi povratnici su bili istovremeno i nai domaini i nai gosti na zajednikim rukovima, veerama i sijelima. Pria koju nam je ispriao Dule Meanovi je jedna od mnogih koje ilustriraju kako RS vlasti nastavljaju diskriminaciju povratnika i onemoguavaju im egzistenciju baziranu na njihovom sopstvenom radu. Dule ima 100 ovaca ali mu RS vlasti ne dozvoljavaju izvoz u Federaciju niti Duletove muslimanske ovce imaju kupce u RSu. Srbija, udaljena na pukomet kako su to na svojim ivotima ve osjetili itelji Klotijevca, je takoer nedostino trite za Duletove ovce. Kako nam je rekao, iako je ve platio i obavio veterinarski pregled za svoje stado, Dule eka ve due od godinu dana da mu RS vlasti izdaju potrebnu dozvolu kako bi mogao prodati ovce u Federaciji. 247

H. Halilovi I ovdje smo direktno intervenirali; za vrijeme naeg boravka u selu od Duleta je kupljeno osam ovaca, a Dule je poastio goste tako to je donirao i ispekao dvoje janjadi. Ovo je bio prvi put nakon rata da su povratnici imali mogunost zaraditi novac svojim radom u svom selu. Pored konkretne ekonomske to je takoer pruilo i veliku moralnu satisfakciju povratnicima, a dalo im i ideju da se preorijentiraju na seoski turizam. Ono to priroda u Klotijevcu ima za ponuditi sigurno bi zadovoljilo prohtjeve i najrafiniranijih eko-turista. Kako nam nai domaini u Klotijevcu rekoe, bilo bi im dovoljno jedno ovako sezonsko uposlenje godinje pa da mogu preivjeti od zaraenog cijelu godinu. Naravno, ovdje se ne radi o nekakvim basnoslovnim novcima ali onima koji nemaju skoro nikakva primanja ovakav nenadani prihod je svakako puno znaio. Iz budeta smo takoer donirali novac za nabavku elektrine pumpe kako bi sve kue imale nesmetano snadbijevanje vodom. ak i ono to je studentima bilo interesantno i zabavno iskustvo bilo je od praktine koristi za domaine. Tu prije svega mislim na kupljenje sijena, jer za ono posla to smo zajedno uradili za jedan dan trebalo bi povratnicima bar nekoliko dana. U roku od nepune godine dana, studenti su, u koordinaciji sa preivjelim Klotivljanima rasutim diljem planete, kroz razne vidove donacija, ve sakupili dovoljno novanih sredstava za otpoinjanje prve faze izgradnje spomenika rtvama genocida u Klotijevcu. Radovi na spomeniku su ve zapoeli, a zvanino otvorenje je planirano 15. juli 2009. g. Na spomeniku e se po prvi put na jednom mjestu nai imena 110 Klotivljana, rtava agresije i genocida. Bit e to njihov simbolian povratak u svoje selo, svojim preivjelim roacima i komijama. Informacije o selu proslijeene su potencijalnim donatorima, tj. meunarodnim nevladinim organizacijama (NVO). Dva mjeseca nakon naeg boravka u selu Dule je dobio traktor. Nekako u isto vrijeme, TV Hayat je snimio emisiju o Klotijevcu, koja je putem satelita bila gledana diljem svijeta. Akademske kolege iz Sarajeva, Austrije i US su pokazali zanimanje za posjetu Klotijevcu sa svojim studentima. Planovi za budui angaman u Klotijevcu obuhvaaju organiziranje ljetne kole za djecu iz Klotijevca (trenutno ih ima dvoje) i okoline (oko desetak), koja su potpuno liena obrazovanja. Program ljetne kole bi ukljuio studente pedagokih akademija iz Sarajeva i Tuzle. Njima bi to bila korisna praksa, a udruenje Friends of Klotjevac bi platilo trokove boravka i simbolinu plau za rad. Takoer, sa kolegama iz Australije, Austrije i US-a razmatramo ideju o izgradnji Learning Centre (Obrazovnog centra) u Klotijevcu koji bi sluio za organiziranje seminara, predavanja i etnografskog istraivanja. Razmatra se i ira inicijativa Universities adopting Communities, koja bi povezala univerzitete, tj. studente i akademske radnike, iz raznih dijelova svijeta sa lokalnim zajednicama u BiH poput Klotijevca. iri ili drutveno-politiki aspekti boravka u Klotijevcu? Studenstka posjeta Klotijevcu je, pred navedenog, takoer ukazala lokalnim dobronamjernim - ali i indiferentnim i zlonamjernim - politiarima i birokratama da Klotjevac nee vie biti nevidljiv i zaboravljen. Klotijevac je dobio svoje advokate, budue pravnike, diplomate, istraivae. Na boravak u selu je pruao kontekst u kome su se po prvi put sreli poznanici od prije rata koji su zavrili na razliitim stranama sukoba. Npr. naim domainima je bila poznata injenica da voza koji nas je dovezao u njihovo selo, njihov nekadanji komija iz susjednog sela, nije bio ba previe poten i neutralan kako nam se predstavljao. Po njihovim svjedoenjima, on je bio jedan od onih koji su sluili kao vodii srbijanskim paravojskama i vojskama koje su nanijele 248

Inovativni naini izvoenja nastave izvan univerzitetskih uionica ogromno zlo Klotijevcu i njegovoj okolini. Postoje svjedoci koji su potvrdili da je na voza uestvovao u zasjedama u kojima su ubijani Klotivljani. Takoer se zna da je isti voza, u aprilu 1992., bio u srpskoj delegaciji koja je iteljima Klotijevca dala ultimatum za predaju. Stoga ne iznenauje da su neki od naih domaina bili rezervirani prema njemu. I pored toga, neki od Klotivljana su se rukovali sa njim, dok su drugi izbjegli svaki direktan kontakt. Drugi lokalni Srbin, prof. Dragan Otaevi, Beograanin s manje-vie stalnim boravkom u svojoj vikendici u Klotijevcu, oito zaintrigiran naom posjetom selu, je bio gostoljubiv. Insistirao je, na primjer, da nas provoza u svom amcu uz kanjon Drine te pozvao svoje kolege sa srbijanske strane da mu ustupe jo jedan motorni amac poto nismo svi mogli stati u jedan. Na boravak je otvorio proces komunikacije izmeu Dragana i povratnika u selo, koji su do tada bili prilino hladni i distancirani. Na trenutak je nastupila suspenzija nepovjerenja i svi su eljeli biti dobri domaini svojim gostima izdaleka. Po prvi put poslije rata moglo se primijetiti neto kao otpoinjanje procesa pomirenja, bar izmeu onih koji u zloine nisu bili direktno umijeani. Npr. Dragan je govorio o tuzi koju osjea kad vidi ruevine kua svojih nekadanjih prijatelja Bonjaka kojih vie nema. Takoer jer rekao da je znao ta se ovdje deavalo pokuao bi neto uiniti. On ipak za sve krivi prokleti rat i meunarodnu zavjeru, iako su i njemu i rtve i zloinci, bar u Klotijevcu, potpuno poznati. Zakljuak Genocid, kao sistematski zloin usmjeren ka potpunom ili djeliminom unitenju odreene socijalne grupacije 12 , je devastirao Klotjevac u demografskom, kulturnom, ekonomskom, politikom i svakom drugom pogledu. Jasno je da Klotjevac nikad nee biti onakav kakav je nekad bio. Bioloka i socijalna supstanca, dakle ljudi, koji su i bili primarni cilj genocida, se ne moe nadoknaditi, a bez ljudi selo e vremenom postati samo puki geografski pojam. Kao to Feld i Baso (1996) piu Mjesto ine ljudi a ne prostor. Zbog toga, pomo dobronamjernih outsajdera, pored moralne i materijalne podrke, takoer treba ukljuiti i ljudsku komponentu tj. posjete mjestima kao to su Klotjevac, bilo da se radi o eko-turizmu bilo o obrazovno-istraivakim boravcima studenata iz BiH i cijeloga svijeta. Pilot projekat Bosnian Study Tour, kao realizacija ideje zasnovane na konceptu iskustvenog uenja, se po mnogo emu pokazao adekvatnim modelom podrke lokalnim zajednicama nakon genocida i isti se moe primijeniti na druge sline lokalne zajednice u BiH i ire. Michel Foucault je vjerovatno u iroj javnosti najvie poznat po svojim idejama o povezanosti znanja, moi i diskursa. Znanje je mo. svojevremeno je proklamirao jedan od najveih filozofa XX stoljea. Po njemu, oni (vlastodrci) koji imaju mo kontroliraju znanje i preuzimaju autoritet istine tj. njihova mo postaje istina i zvanino znanje. Dranjem dominiranih masa u podinjenom poloaju se odvija i kroz njihovo onemoguavanje i pristup znanju i kreiranju znanja, dakle istine. S druge strane, Foucault, poput Marxove ideje o klasnoj svijesti, vjeruje da ugnjetavani i dominirani jedino kroz znanje mogu promijeniti svoj drutveni poloaj. Bez ulaska u dublju interpretaciju Foucautovim ideja - koje su puno ire i kompleksnije od ove, donekle, pojednostavljene interpretacije odnosa znanja i moi, a i od namjere ovoga rada - elio bih upravo zavriti ovaj lanak ehoom Foucault-ove poznate teze. U sluaju iskustvenog uenja i opisanog studijskog putovanja, znanje kao mo nije samo vezano za one koji
12

Iz originalne definicije genocida Raphaela Lemkina koja je takoer prihvaena kao zvanina definicija genocida u UN Konvenciji o genocidu. Vidi Lemkin 2002: 27-53.

249

H. Halilovi su neto nauili, dakle studente koji su iskustvenim uenjem nauili o posljedicama genocida na lokalne zajednice. Takoer, (sa)znanje o Klotijevcu i njegovim malobrojnim iteljima koji su preivjeli genocid, je omoalo, ojaalo i ohrabrilo same povratnike u Klotjevac. O njima se sada zna i oni nisu vie nevidljivi i bespomoni, iako su jo uvijek predmet diskriminacije i ignorantskog odnosa od strane RS vlasti. Moda je najvei uspjeh ovog istraivako-obrazovnog projekta upravo u tome to smo napravili ove ljude ponovo vidljivima, saznali njihovu istinu i time doprinijeli da se posljedice genocida, kao i nastavak genocida drugim, birokratskim sredstvima, bar donekle ublae. Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Bringa, T. 1995, Being Muslim the Bosnian Way: Identity and Community in a Central Bosnian Village, Princeton University Press, Princeton. Deroko, D.J, 1939, Drina: geografsko-turistika monografija, Izdanje drutva Fruka Gora, Novi Sad. Eriksen, T.H. 2001, Small Places, Large Issues: An Introduction to Social and Cultural Anthropology, Pluto Press, London. Erlich, V. 1964, Porodica u Transformaciji, Naprijed, Zagreb. Feld S. & Basso K.H.1996, Senses of place, University of Washington Press, Seattle. Gibbs, G. 1987, Learning by doing: A guide to teaching and learning methods, FEU Birmingham Polytechnic, Birmingham. Hutchings, K., Jackson, P. and McEllister, R. 2002, Exploiting the Links between Theory and Practice: Developing Students' Cross-cultural Understanding through an International Study Tour to China, Higher Education Research & Development, 21, pp. 55-71. Isakovi, Z. 2008, Steak the Last Bosnian Mystery, TVSA, Sarajevo. Jarvis P. 1995, Adult and Continuing Education. Theory and practice 2e, Routledge, London. Kolb D. 1984, Experiential Learning: The experience as the source of learning and development, Prentice Hill, New Jersey. Kolb, A. and Kolb D. A. 2001, Experiential Learning Theory Bibliography 1971-2001, Ma.: McBer and Co, Boston. Kolb, D. A., Osland, J. & Rubin I. 1995, The Organizational Behavior Reader 6e, Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ. Lemkin, R. 2002, Genocide', in Hinton, A. (ed.) Genocide: An Anthropological Reader, Blackwell Publishers, Oxford, pp. 27-53. McCarthy, B 1987, The 4MAT system. IL: Excel Inc. Palavestra, V. 2004, Historijska usmena predanja iz Bosne i Hercegovine, Baybook-Mostart, Sarajevo-Zemun. Porth, S. J. 1997, Management education goes international: A model for designing and teaching a study tour course, Journal of Management Education, 21, 190-200. Wilkes, J.J. 2003, Cultural identities in the Illyrian provinces (2nd century BC to 3rd century AD): old problems re-examined,Dall'Adriatico al Danubio. L'Illirico nell'et greca e romana (Cividale del Friuli, 25-27 settembre 2003), Fondazione Niccol Canussio, Convegno.

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

250

Zbornik radova PMF 4 i 5, 251 259 (2007-2008)

Originalni nauni rad

PLANIRANJE I PRIPREMANJE NASTAVNIKA GEOGRAFIJE ZA IZVOENJE NASTAVE LESSON PLANNING AND PREPARATION OF A GEOGRAPHY TEACHER IN ORDER TO DELIVER A LESSON Mr. sc. Edin Jahi, vii asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Planiranje i pripremanje nastavnika geografije za izvoenje nastave permanentan je proces i radna obaveza svakog nastavnika. Planiranje i pripremanje za nastavu geografije i izvoenje nastave ine nedjeljivu cjelinu. Uspjeno ostvarivanje ovih zadataka trai stvaralaki in nastavnika, niz didaktikih postupaka u njihovom formiranju u jedno. Za pripremanje nastave potrebno je izvriti predradnje spoznajnog, psiholokog, materijalno-tehnikog i metodikog karaktera. Planiranje i pripremanje nastavnika za izvoenje nastave ne bi bilo potpuno kad u njemu ne bi bile planirane aktivnosti uenika na realizaciji odgojno-obrazovnih sadraja koje e ga staviti u poziciju subjekta i nastavnikvog saradnika u pripremanju, obradi i valorizaciji rada. Planiranje i pripremanje nastavnika ima znaajan odgojni uticaj na uenike. Za uspjeno pripremanje nastavnika za izvoenje nastave geografije neophodna je opremljenost kole savremenom nastavnom tehnikom, pa je nuno tom pitanju posvetiti punu panju, ali i uspjenijem koritenju onih sredstava i pomagala koje kole posjeduju. Kljune rijei: geografija, planiranje, pripremanje, uenik, nastavnik. Abstract Lesson planning and preparation of a Geography teacher in order to deliver a lesson is a permanent process and job responsibility of all teachers. Lesson planning and preparation of a Geography lesson and delivery of a lesson are inseparable entities. In order to achieve them successfully, a teacher is required to be creative and to possess series of didactic methods in order to unify everything in one. To plan a lesson, it is necessary to complete a preliminary work that contains a cognitive, psyhological, material-technical and methodical character.Planning and preparation of a teacher to deliver a lesson would not be complete if it was not a student activities plan in order to fulfill educative-pedagogical topic to place a student on a subject position and a teacher's assistant who assists in preparing, analyzing and assessment of a lesson.Preparing and planning of a teacher have a significant importance on student's education. In oreder to be prepared successfully for Geography lesson, it is necessary for a school to be equipped with contemporary technical equipment, so it is important to be focused on that issue as well as to use effectively the equipment that already exist in school. Key words: Geography, planning, preparation, student, teacher.

E. Jahi Uvod Planiranje (lat. planum praviti plan rada, smiljati program rada) je bitna pretpostavka osmiljene polivalentne aktivnosti na usvajanju nastavnih sadraja. Ovo je prvo polje rada svakog nastavnika prije poetka kolske godine, ali i u samom procesu realizacije, kao i nakon toga, kako bi se izvrila analiza planiranog i sainili bolji planovi za narednu kolsku godinu. Nastavnik svake godine izrauje nove planove uvaavajui svoje iskustvo kao praktiar, zatim uzimajui u obzir teorijska dostignua, promjene u nastavnim planovima, programima i udbenicima, prihvatanje novih uputa od nadlenih prosvjetnih i kolskih organa. Uz ovo sagledava se materijalna strana nastave, nabavka novih uila, poboljanje tehnologije rada, vea povezanost sa drutvenom sredinom, programsko ukljuivanje roditelja u pojedine aktivnosti i dr. (Stevanovi, 1998.). Nastavnik se samostalno priprema za nastavu. Planiranje i pripremanje za nastavu je dio nastavnikog strunog rada i o tome zavisi njegov rad i kvalitet tog rada. Bez dobro organizovane pripreme za nastavu nije mogue ostvariti ciljeve i zadatke nastave geografije. Kada se nastavnik geografije priprema za rad u novoj kolskoj godini, imajui u vidu obrazovne i odgojne zadatke svog predmeta, on razmilja o tome kako da organizuje rad u razredima u kojima e predavati. Pri tome, naroito, mora da misli kako maksimalno da aktivira uenike i, s obzirom da je geografija predmet vezan sa samostalnim i praktinim radom, kako da razvija kulturu rada uenika. Planiranje i pripremanje nastavnika nije povremeni posao, ve permanentan i kontinuiran proces koji se obavlja neposredno prije izvoenja nastave i uporedo sa izvoenjem nastave. Po rijeima Hodi T. nastavnik zapoinje sa pripremama ve samim poetkom rada sa uenicima i to traje sve do okonanja njegove nastavnike karijere (Hodi, 1999.). Sve prirodne nauke, pa prema tome i geografija, u dobro organizovanoj, raznolikoj i bogatoj nastavi, po svojim sadrajima i aktuelnosti pruaju velike mogunosti za intelektualan rad i odgoj uenika. Ali da bi se zaista postigao cilj, nije dovoljno da se gradivo samo predaje, nego je potrebno da se ono izuava neposredno onako kako nam prua priroda. Zbog toga savremena kola zahtjeva da se nastavni rad ne obavlja samo u uionici. Taj rad se treba izvoditi i van uionica u prirodi, u proizvodnim i drugim preduzeima, u naseljima itd., jer je u savremenoj nastavi geografije jako naglaen zahtjev da se nastava zasniva na posmatranju. Za to nisu dovoljne demonstracije nastavnika. Pored njih nuno je organizovati rad uenika, grupni i individualni, ali u skladu sa prirodom nastavnih jedinica koje se obrauju. Preteno frontalna i preteno verbalna nastava postaje u dananje vrijeme sve vie neadekvatna savremenim procesima u nastavi, ali i samim uenicima. kola mora u savremenim uslovima ivota pruati sve vie uenicima, ali i zahtjevati od njih sve vie. Od nastavnika se zahtjeva da u procesu nastave podstie uenike na diskusiju, da vodi brigu o brem razvoju i zadovoljenju radoznalosti darovitijih uenika, da razvija osjeanje kolektivne brige prema napredovanju slabijih uenika, da stvara uslove i povoljnu klimu za samostalan rad uenika u naunim grupama, prilikom posjete prirodnim i kulturnim znamenostima, proizvodnim preduzeima, gradilitima, poljoprivrednim dobrima itd. Obraivati gradivo nastavnog programa nije jednolino i monotono prelaenje gradiva, ve isticanje bitnih momenata i produbljivanje znanja vjebama i radovima uenika. Svaki nastavnik geografije mora u svom radu dati slobodu uenicima da oni mogu slobodno koristiti nastavna sredstva i da sami rade, posmatraju, tj. da aktivno uestvuju u sticanju i proirivanju znanja. Jer, realizacija nastavnog programa ne znai samo predavanje nastavnih tema i njihovo ponavljanje na asovima ponavljanja i utvrivanja, ve

252

Planiranje i pripremanje nastavnika geografije za izvoenje nastave povezivanje nastavnikovog izlaganja sa praktinim znanjem uenika, a to su ona znanja koja e uenicima koristiti cijeli ivot. Pripremanje za nastavu mora biti stvaralaki rad nastavnika u kojem su sadrane njegove teorijske spoznaje i praktino iskustvo. Solidna, studijska priprema nastavnika za izvoenje odojno-obrazovnog rada bitna je pretpostavka da e se u nastavi ostvariti odgojno-obrazovni ciljevi i zadaci. Samo dobro provedena priprema moe dati solidne rezultate, a ostvarivanje odgojno-obrazovnih zadataka bez pripreme je sluajnost koja ne moe dati trajnije rezultate. Dobro izveden plan za izvoenje odgojno-obrazovnog procesa ini osnovu za njegovo uspjeno ostvarivanje. Pripremanje nastavnika za nastavu predstavlja vrlo odgovoran, smiljen, planski i sistematski rad, a to znai da u ovom radu nikako ne smije biti stihijnosti, improvizacija i povremenog rada. Neplansko izvoenje nastave ne bi imalo samo negativan uticaj na kvalitet obrazovnog rada, ve bi dolo u pitanje i ostvarivanje odgojnih zadataka. Prema svemu naprijed reenom vidimo je pripremanje nastavnika za neposredan odgojno-obrazovni rad vrlo sloen posao i zahtjeva temeljite pripreme. Pripreme obuhvataju stalno struno, metodiko, pedagoko, psiholoko i drugo obrazovanje nastavnika, upoznavanje sa novom tehnologijom i tehnikom nastavnog procesa, neposredno pripremanje za nastavni rad i druge postupke koji doprinose realizaciji programskih sadraja geografije (Rudi, 1998.). Pripremanje nastavnika ne poinje i ne zavrava pisanjem dnevnih priprema, ve poinje onog dana kada se nastavnik prihvati obaveze i radnih zadataka za tekuu godinu. Zbog toga bi svaki nastavnik na kraju kolske godine trebao provesti samokritiku analizu naina pripremanja za nastavu. Nakon toga vidjet e dobre i loe strane pripremanja, a to e mu za daljnji tok njegovog rada biti glavna orijentacija. U ovom radu su obraene najvanije etape u planiranju nastave i date njegove karakteristike. U planiranju nastave postoje dvije razine: globalna razrada osnovnog programa u okviru predvienog vremena (kolska godina, broj sati) za odreeni razred, planiranje nastavnog uenja na razini jedne nastavne jedinice. (Jelavi, 2003.) Godinje (globalno) planiranje nastavnika geografije Temeljito i svestrano planiranje i pripremanje nastavnika za neposredan odgojnoobrazovni rad je osnovna pretpostavka uspjenog rada u nastavi geografije. Svaki nastavnik geografije na poetku kolske godine mora upoznati strunu i metodiku literaturu. To znai, detaljno upoznavanje sa udbenicima, prirunicima, dopunskom literaturom, didaktikim materijalom i svim onim to e mu biti potrebno u radu. Sve ono to je svaki nastavnik radio u toku kolovanja, u toku studija i ono to je proitao u svom radnom vijeku, dobro e mu doi prije planiranja. U nastavnikovom radu veoma znaajno mjesto zauzimaju biljeke koje su dragocjen materijal, koji e mu koristiti na samo kod planiranja i programiranja, ve u toku rada cijele kolske godine. Tek kada nastavnik geografije proui literaturu, moe prii globalnom planiranju i programiranju. Prije globalnog planiranja i programiranja treba prouiti nastavni program. Globalno planiranje i programiranje obuhvata razradu nastavnih sadraja i vremensko dimenzioniranje trajanja pojedinih glavnih etapa nastavne. Pri tome najvaniji kriterijum mora da bude princip postupnosti i sistematinosti. Planiranjem se projektira rad kojeg emo kasnije izvoditi. Ono zahtjeva visok stepen misaone 253

E. Jahi aktivnosti i ne moe se mehaniki obaviti. Da bi nastavnik uspjeno mogao planirati nastavno gradivo geografije potrebno je da dobro poznaje zahtjeve nastavnog programa. Zato je neophodno da svaki nastavnik studijski prouava nastavni program. Programiranje je vezano uz nastavne programe, koji su nastavnicima ve dati u slubenim dokumentima. Dimenzioniranje nastavnog sadraja nastavnik e provoditi kasnije, ali u saradnji sa svim ostalim faktorima koji sudjeluju u nastavi. Nastavni programi trebali bi biti izraeni prije poetka nastave, kako bi bez potekoa nastavnik odmah mogao poeti sa odgojno-obrazovnim radom. Zbog svog globalnog karaktera godinji plan je samo predradnja, samo jedna faza nastavnikovog rada, preduslov za dalju i detaljniju razradu, za detaljnije planove: mjesene i dnevne. On, dakle, bitno utie na cjelokupni nastavnikov rad, uslovljava, usmjerava i determinie mjesene planove, sedmine i dnevne pripreme (a ovi kasnije utiu na njegovu eventualnu korekciju), jer mjeseni planovi i sedmine i dnevne pripreme moraju proizilaziti iz godinjeg plana, moraju biti meusobno usklaeni. Bez te meusobne povezanosti, uslovljenosti i usklaenosti od godinjeg plana do dnevnih priprema, bez uzajamnog proimanja globalnih i detaljnih planova, bez potpunog usklaivanja sitnih ciljeva svakog pojedinog asa sa krajnjim ciljem koji treba postii u toku jedne godine, nema smiljenog procesa, nema uspjene i organizovane nastave geografije. To znai da od kvaliteta i usmjerenosti godinjeg plana u velikoj mjeri zavisi kvalitet i usmjerenost nastavnikovog rada. Pripremanje nastavnika geografije za as Uspjena realizacija odgojno-obrazovnih zadataka nastave geografije u koli mogua je samo pod uslovom da se nastavnik kvalitetno pripremi za as. Za nastavu geografije vano je znati ta je glavna vodea misao nastavnog asa, ta su osnovna pitanja i koje probleme treba postaviti i izdvojiti na asu geografije (Zgonik, 1967.). Jer, svaki as geografije je jedan korak u proirivanju geografskih znanja. Bilo kakva neadekvatna priprema nastavnika za as povlai za sobom velike posljedice, koje e trpiti uenici. Jer ako as nije pravilno pripremljen ne moe biti ni kvalitetno realizovan. Dobar as geografije je, prije svega, takav as na kojem uenici stiu kvalitetna znanja. Nastavnik moe osigurati sprovoenje takvih kvalitetnih asova samo svojom svestranom pripremom. Loe je kad nastavnik odlazi na as, a sam jedva poznaje problematiku nastavne jedinice. Naravno, znanje je neto to se moe stei. Svaki nastavnik moe savladati nova znanja iz geografije, ali mora za to imati volju i upornost. Jer, nastavnik ne izlae samo ono to ima u kolskom udbeniku. Iznosei tu grau, on sprovodi sloen i izdiferenciran rad: objanjava ono to je u udbeniku teko uenicima, razotkriva na konkretnim injenicama i primjerima nove pojmove, konkretizuje ono o emu saeto i suhoparno pria udbenik, ui uenike da uporeuju injenice, pomae im da shvate novo oslanjajui se na ve prouenu grau, vodi ih do zakljuaka i uoptavanja, radi sa uenicima na karti ili dijagramima iz udbenika, koristi se ilustracijama iz udbenika itd. Nastavnik e izloiti detaljnije i osvijetliti markantnim injenicama grau koja ima vei odgojni i obrazovni znaaj. Nastavnik mora izlagati grau izrazitije, konkretnije, zanimljivije nego u udbeniku da bi osigurao da uenici svjesno i aktivno usvoje nastavnu grau. Svjesno usvajanje novih znanja zahtjeva aktivan umni rad uenika na nastavi. Za takav rad na asu treba im pruiti interesantnu i pristupanu nastavnu grau, jer uenici vole i cijene kada im nastavnik geografije otkriva na asu ono zanimljivo, a posebno ono ega nema u udbeniku.

254

Planiranje i pripremanje nastavnika geografije za izvoenje nastave Planiranje nastavnog asa ini najznaajniju etapu planiranja nastavnog rada. Pismena priprema ne bi trebala da bude detaljna, jer bi suvie mnogo vremena oduzimala nastavniku, ve treba biti sainjena u skraenom obliku. Priprema treba da sadri: naziv nastavnog predmeta, nastavnu temu, nastavnu jedinicu, tip asa, ciljeve asa (odgojne, obrazovne, funkcionalne), oblike rada, nastavne metode, nastavna sredstva i strukturu rada (Romeli, 2003.). Jedan od najvanijih momenata u pripremanju nastavnika za as je odreivanje nastavnih obrazovno-odgojnih zadataka. Od pravilnog rijeenja ovog pitanja zavisi i pravilno odabiranje grae i izbor onih metodikih sredstava i oblika rada na asu ija e primjena omoguiti nastavniku da do maksimuma ostvari predviene zadatke. Odreivanje obrazovnih zadataka sastoji se u navoenju novih znanja koja e uenici stei u toku asa, dok odgojni zadaci navode uticaj geografskih sadraja na formiranje pogleda na svijet i na psiho-fiziku komponentu uenikove linosti, a to je razvijanje miljenja, pamenja, mate, emocija, naunog tumaenja, ekoloke svijesti, patriotizma itd. Pripremajui se za as, nastavnik istovremeno rijeava i probleme sadraja i probleme metodike. Odabiranje grae (ta od programske grae istai, konkretizovti, ta izloiti krae) je i pitanje sadraja i pitanje metodike. Raspored grae i metodika sredstva moraju sluiti otkrivanju idejnog sadraja asa i realizaciji odgojno-obrazovnih zadataka. Koje injenice treba izloiti detaljnije, koje samo spomenuti, ta iskoristiti kao primjer, od toga zavisi uspjena realizacija zadataka koje postavljamo na asu. Takoer, bitno je razmisliti o nainu analize i uoptavanja grae na asu, unaprijed skicirati pitanja za uenike, isplanirati tok razgovora i jasno formulisati zakljuke i rezime razgovora. Kada se priprema za as, nastavnik mora razmisliti ne samo o sadraju nastavnog rada, nego i o takvim oblicima rada koji obezbjeuju aktivno usvajanje izloene grae i aktivan misaoni rad uenika na asu geografije. Nastavnik unaprijed priprema takva pitanja koja od uenika zahtijevaju samostalan misaoni rad, primjenu ranije steenih znanja, otkrivanje veza i odnosa meu geografskim pojavama i procesima, objanjavanje uzroka i posljedica, analizu i ocjenu geografskih injenica itd. U kom obliku e nastavnik pisati pripreme za as zavisi od vie faktora, a prvenstveno od dubine nastavnikovog poznavanja materije, iskustva, metodike obavijetenosti, stepena razvijenosti njegove radne kulture itd. Stoga se ne mogu predlagati jedinstvena rjeenja koja bi vaila za sve bez obzira na osobenost gradiva i individualnost nastavnika. Ipak, u pripremi za as geografije ne bi smjela izostati metodika razrada izvoenja nastave, nastavnikovih i uenikih aktivnosti, niti primjeri i vjebanja u razliitim oblicima koji najbolje odgovaraju postavljenom cilju, koji najvie doprinosi usvajanju novih geografskih znanja. Neposredno pripremanje za izvoenje nastave Za pripremanje nastave potrebno je izvriti predradnje spoznajnog, psiholokog, materijalno-tehnikog i metodikog karaktera. Pripremanje nastavnika za spoznajnu stranu nastave Mnogi nastavnici geografije esto naglaavaju da su u toku studija stekli dovoljno znanja i da s njim suvereno vladaju, te da im nije potrebna posebna priprema. O tome Hodi T. pie: "Izuavajui irok spektar geografskih disciplina u toku svog obuavanja na fakultetu ili pedagokoj akademiji, nastavnik nije u stanju da u potpunosti ovlada svim geografskim sadrajima. To to on usvoji zapravo je samo osnova za njegovo daljnje geografsko obrazovanje, koje se protee kroz cijeli njegov radni ciklus." (Hodi, 1999., str. 91.). Znati nastavne sadraje nije garancija da e nastavnici te sadraje zaista moi uspjeno prenijeti na uenike. Nastavnik mora voditi nastavu spoznajom uenika (formiranje predodbi, pojmova, zakljuaka), a posebno 255

E. Jahi treba dovesti uenika do generalizacija i aktivirati i one uenike koji nisu dovoljno aktivni. Za takav rad nije dovoljno samo poznavanje nastavnog gradiva. Poznavanje geografske struke jo uvijek ne znai da je nastavnik u mogunosti da rukovodi nastavnim procesom. Uporedo sa razvojem nauke i tehnike u nastavne programe unose se novi nastavni sadraji, koje nastavnik u toku svog kolovanja nije uio i ne poznaje ih. To opet pretpostavlja stalno permanentno struno usavravanje, a samim tim i stalno struno pripremanje za nastavu. Struno znanje nastavnika mora biti i vee i intenzivnije od onog to e ga dati uenicima. Od strunosti nastavnika zavisi nivo efikasnosti odgojno-obrazovnog procesa u savremenoj koli. Dobar nastavnik cijeloga ivota stalno ui. On prati strunu literaturu, publikacije, natpise u tampi, prati TV programe i poznaje gotovo sve aktuelnosti iz geografske struke. O tome Rudi V. pie: Nastavnici geografije moraju, zbog raznovrsnosti nastavne materije, da posvete veliku panju pripremama za nastavni rad, jer su geografske promene este i intenzivne u svim delovima sveta. (Rudi, 1998., str. 254) Samo na taj nain nastavnik moe osigurati da spoznaja uenika bude kvalitetna. Da bi odgovorio svim ovim zadacima nastavnik geografije, im dozna u kojim e odijeljenjima predavati svoj predmet, detaljno prouava program i pristupa temeljitom pripremanju gradiva. U ovoj fazi pripremanja nastavnik odreuje obrazovne, funkcionalne i odgojne zadatke. Oni proizilaze iz nastavnog sadraja i ne mogu biti samo formalno postavljeni. Nastavnik e na osnovu nastavnih sadraja moi formulisati obrazovne zadatke, funkcionalne zadatke (razvoj sposobnosti) i odgojne zadatke (razvoj moralne spoznaje). To je najvaniji zadatak i njemu treba prii sa mnogo panje. Za nastavnika je vano da prikae ta uenici moraju spoznati u toku nastavnog sata, koje e ciljeve ostvariti i kakve e promjene uenici doivjeti u toku sata. Svakako treba voditi rauna da se uenici previe ne opterete, niti da im as bude samo zabava. Time postiemo da uenici naue raditi i shvate intelektualni rad kao odreenu tekou koju se moe savladati ako je taj rad organizovan i stalan. Uenici preuzimaju obaveze u nastavnom procesu, preuzimaju odgovornost, ali im to ne smije biti teret. Nastavu treba ogranizovati tako da se uenici angauju, a ne da se oslobode rada. Nastavnik e u toku pripremanja predvidjeti koje e djelove nastavnog sadraja uenici usvajati sami, za koje je djelove potrebna njegova intervencija, a koje e zajedniki raditi. Pripremanje nastavnika za psiholoku stranu nastave Psiholoka strana odnosi se na prevladavanje trema nastavnika, kao i na projiciranje nastave koja e uenicima biti interesantna, odnosno koja e kod njih buditi znatielju i navoditi ih na razmiljanje. Ako smo dobro zamislili kako e tei spoznaja uenika, kako e izgledati spoznajna strana nastave, tada smo otvorili put psiholokoj strani nastave. Uenici imaju velike spoznajne elje i nastavnik se na to ne smije ogluiti. Pripremanje nastavnika da uenici nastavni sadraj doive, mogue je samo onda ako nastavnik poznaje svoje uenike. Poznavanje svakog uenika, poznavanje njegovih mogunosti, njegovih sklonosti, njegovih briga i radosti omoguit e nam da organizujemo nastavu tako da ona bude dinamiana, interesantana, da ne bude monotona, da se u koli osjea radost ivota, sree i uenja, a ne osjeaj straha i strepnje. Ovdje se postavlja i pitanje uenika kao subjekta u nastavi, jer uenik ne moe biti pasivni subjekt u nastavi, ve mora biti aktivni subjekt u nastavi i vriti uticaj, ne samo na nastavu, ve i na nastavnike i druge uenike. O tome da li e uenik biti vie ili manje subjekt zavisi i o pripremi nastavnika za psiholoku stranu nastave koju ne moemo posmatrati izolirano, ve u jedinstvu sa ostalim stranama nastavnog procesa. Uz psiholoku stranu nastave vezano je i odreivanje jednog dijela odgojnih zadataka. To su oni zadaci kojima djelujemo na razvoj linosti kod uenika. Odreivanje tih zadataka usko je vezano uz odreivanje materijalnih ili obrazovnih zadataka. Oni iz njih 256

Planiranje i pripremanje nastavnika geografije za izvoenje nastave proizilaze, nadopunjuju ih i utiu na pozitivnu promjenu linosti kod uenika. Pripremajui psiholoku stranu nastave moramo imati na umu da u toku odgojnoobrazovnog rada moramo pripremiti uenike da snose odgovornost za svoj rad. Jer, odgovornost je i moralna vrijednost i zbog toga je moramo razvijati stalno sa sve veim zahtjevima. Da bismo to traili, moramo i sami biti odgovorni. Razvijajui svoju odgovornost uenik e biti u stanju da otkrije neodgovornost drugih, a time e se ostvarivati i funkcionalni zadaci nastave. Pripremanje materijalno - tehnike strane nastave Pripremanje materijalno-tehnike strane nastave spada u domen vanjske organizacije nastave. Vanjska organizacija nastave ili vanjska strana organizacije nastave obuhvata didaktiko usklaivanje vanjskih faktora: ureivanje mjesta za izvoenje nastave, pravilnu adaptaciju kolskog namjetaja i njegov raspored u uionici i ostalim kolskim prostorijama, nabavka odgovarajuih nastavnih sredstava, pomagala i tehnikih ureaja za rad nastavnika i uenika, pravilan vremenski raspored nastavnog rada u danu, sedmici, kolskoj godini itd. (Tomi & Osmi, 2006.). Veoma znaajan faktor za uspjeno pripremanje nastavnika su materijalni uslovi i opremljenost kole nastavnom opremom i strunom literaturom. Jedan od prvih zadataka nastavnika geografije u poetku kolske godine je pravilan izbor materijala prema programu rada za pojedine razrede u kojima e predavati. Izabrani materijal mora se rasporediti tako da se obezbijedi shvatanje i vrsto usvajanje od strane uenika. Razumljivo je da ve i prilikom rasporeda materijala nastavnik razmilja o metodama rada koje e osigurati najbolji uspjeh uenika. Danas se ne moe ni zamisliti uspjean i moderan rad u nastavi bez strune primjene savremene nastavne tehnike. Naalost velika veina osnovnih kola slabo je ili skoro nikako opremljena nastavnom opremom i strunom literaturom za nastavnike. Meutim, deava se da je kola opremljena savremenom nastavnom tehnikom, ali se ona dovoljno ne koristi, jer nastavnici iz razliitih razloga izbjegavaju njezinu primjenu. Materijalno-tehniku stranu nastave ne treba pripremati samo nastavnik. Njemu u tome pomae menadment kole, kolege, ali i sami uenici. Nastavnik se moe dogovoriti sa uenicima da oni kod kue skupe i pripreme didaktiki-metodiki materijal, da izvre promatranja, da skupe materijal za pojedine nastavne jedinice i donesu ga u kolu. Na taj nain uenici mogu izvriti veliki dio predradnji za nastavni sat, a pored toga to je za njih dragocjeno i znaajno iskustvo, jer su samostalno radili. Nastavnik je duan u toku izvoenja nastave koristiti razliita nastavna sredstva, jer na takav oigledan nain uenici bre stiu nova znanja. Meutim, sa upotrebom nastavnih sredstava ne treba pretjerivati, ve ih koristiti pravilno i racionalno. Zbog toga nastavnik treba pravilno planirati koja e nastavna sredstva koristiti u odreenim fazama nastave, kao i pripreme koje e uenici ranije izvriti da bi mogli u toku nastavnog procesa saraivati sa nastavnikom. Dakle, ukoliko se eli poveati nivo nastave geografije potrebno je konstantno pristupati otklanjanju svih smetnji koje proizilaze iz nedovoljne materijalne opremljenosti kola, usavravanju nastavnih planova i programa, izradi odgovarajuih udbenika, prirunika i ostale literature i nabavci savremenih nastavnih sredstava i pomagala. Pripremanje metodike strane nastave Pripremanje metodike strane nastave osigurava efikasne naine i puteve u realizaciji nastave. U ovoj fazi pripreme nastavnik bira naine rada u obradi pojedinih geografskih sadraja i opredjeljuje se za najfunkcionalnija nastavna sredstva ija je metodika, didaktika i pedagoka korisnost dokazana. Ona poveavaju interesovanje uenika, bogate njihov doivljaj, mobiliu njihovu panju, utiu na trajnije zapamivanje itd. U pripremama nastavnika jo uvjek je prisutna trolana struktura 257

E. Jahi nastave (uvod, razrada i zakljuak). Ovakva struktura nije u skladu sa savremenom nastavom geografije i treba traiti nove modernije strukture, koje e biti pojednostavljene i uproene. Kod pripremanja odgojno-obrazovnog rada najznaajnija pitanja su: didaktiko i metodiko preraivanje gradiva, pravilna artikulacija nastavnog sata, predvianje izmjene oblika rada (frontalnog, grupnog, individualnog rada i rada u parovima), odabiranje najefikasnijih izvora znanja, odreivanje najefikasnijih nastavnih metoda, pripremanje zadataka za samostalan rad, odreivanje kriterija za produktivno ponavljanje, organizovanje vjebanja i niz drugih pojedinosti koje je potrebno izvriti u nastavnom radu. Metodiku pripremu treba vriti za svaki razred, jer gradivo geografije je za svaki razred specifino i zahtjeva posebne pripreme. Moramo znati da ne postoje jednake odgojno-obrazovne grupe ili razredi u kojima emo moi koristiti iste naine, postupke i metode. Svakako, kod izvoenja nastave geografije ne smije se izgubiti iz vida da se obrazovanje ne odvija samo u uionicama i da ga ne izvode samo nastavnici. Obrazovanje se odvija i izvan uionica, u kolskom dvoritu, u prirodi, u tvornicama, u muzejima itd. U tim aktivnostima ne uestvuju samo nastavnici ve i ljudi drugih profesija i strunosti. Nastavnik o tome mora jako voditi rauna i pravilno se pripremiti za taj rad. Pripremajui takvu nastavu morat e pripremiti i to kako e drugi obavljat njegovu ulogu, kako e se odvijati rad izvan uionice. Pravih klasinih sati u uionici, gdje nastavnik govori, a uenici sluaju treba biti sve manje. Nastavu treba fleksibilnije postaviti, ali ne tako da ona bude rastegnuta i nefunkcionalna, ve da bude racionalno organizovana uz aktivno uee svih faktora. Nastavnik mora planirati takav rad i traiti najbolje mogunosti racionalizacije. Prilikom svojih posjeta sa uenicima nastavnik geografije mora uoavati najbolja mjesta na kojima bi mogao izvesti taj as. Jer, nikakvo objanjavanje u razredu ne moe dati tako jasne predstave o razliitim geografskim pojavama i procesima kao neposredno posmatranje na terenu. Na ovakav nain uenici neposredno uoavaju geografske pojave u njihovoj prirodnoj veliini, obliku, boji, poloaju i odnosu u prostoru. Razumljivo je da se ovakvi asovi moraju paljivo pripremati. U pripremanju neposrednog odgojno-obrazovnog rada nastavnik ne smije gubiti iz vida uenika. Uenike treba pripremati za odgojno-obrazovni rad. Oni ve unaprijed mogu sudjelovati u pripremanju tog rada (materijalno-tehnika strana), a mogu pripremati da pomau nastavniku i da povremeno preuzmu ulogu predavaa (radionice i sl.). Intencija savremenog obrazovanja je da uenici dobiju veu ulogu u nastavi i da postanu aktivan faktor nastave, a ne pasivan. Dakle uenicima treba dati vie prostora u nastavi da vie pitaju, samostalno rade i istrauju, a da im u svemu tome nastavnik bude partner i organizator. Za ovakvu vrstu rada nastavnik geografije trebat e mnogo vie vremena za pripremanje nastave. Zakljuak Svaki nastavnik geografije zna da je kvalitetna i temeljita priprema osnov uspjenog izvoenja nastave. Takoer, svaki nastavnik zna da se rad u toku kolske godine utoliko lake obavlja ukoliko je on preko ljetnog odmora uspio da proita vie strune i metodike literature i ukoliko je studioznije izvrio planiranje gradiva. Najbolji rezultati u nastavi geografije postiu se onda kada nastavnik prestane da bude samo predava, tj. lice koje uenicima daje ve gotova i sistematizirana znanja. Savremeni nastavnik preteno pita uenike, stavlja ih pred razliite probleme ili im daje na raspolaganje potrebne izvore informacija (knjige, atlase, nastavna sredstva, publikacije, web-stranice itd.), kako bi oni mogli to samostalnije da rjeavaju postavljene probleme, kako bi u to veem stepenu samostalno dolazili do odreenih znanja. Uenik u savremenim procesima obrazovanja, prije svega, mora da naui da misli. Savremena metodika nastave geografije sve vie afirmie samostalan rad uenika, 258

Planiranje i pripremanje nastavnika geografije za izvoenje nastave jer takav oblik rada stvara preduslove da stvori produktivnog ovjeka, sa pravilnim naunim pogledom na svijet, snalaljivog i fleksibilnog, koji e biti u stanju da steena znanja u koli primjeni u praksi. Ovakvo znanje uenici e stei samo onda kada se njihov nastavnik kvalitetno pripremi za nastavu i kvalitetno prezentuje nastavnu materiju. Literatura Hodi, T. (1999). Metodike osnove nastave geografije za osnovne i srednje kole, Prvi dio. Sarajevo: Svjetlost. 2. Hodi, T. (2003). Metodike osnove nastave geografije za osnovne i srednje kole, Drugi dio. Sarajevo: Svjetlost. 3. urikovi, V. (1983). Razvoj i modernizacija geografskog obrazovanja, Nastava i vaspitanje, asopis za pedagoku teoriju i praksu, Br. 4., str. 675684. Beograd: Savez pedagokih drutava SR Srbije. 4. Jelavi, F. (2003). Didaktika. Zagreb. 5. Matas, M. (1996). Metodika nastave geografije. Zagreb. 6. Romeli, J. (2003). Metodika nastave geografije. Novi Sad. 7. Rudi, V. (1998). Metodika nastave geografije. Beograd. 8. Stevanovi, M. (1998). Didaktika. Tuzla. 9. Tomi, R. i Osmi, I. (2006). Didaktika. Tuzla. 10. Zgonik, M. (1967). Metodika nastave geografije. Sarajevo. 11. Wolfgang, D. & Walter, J. (1973). Formiranje predodbi i pojmova u nastavi geografije. Zagreb. 1.

259