ZBORNIK RADOVA PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET SVEZAK GEOGRAFIJA Izdava: Univerzitet u Tuzli Prirodno-matematiki fakultet Za izdavaa: Dr. sc.

Fehim Dedagi, dekan Odgovorni urednik: Dr. sc. Salih Kulenovi, redovni profesor Ureivaki odbor: Dr. sc. Salih Kulenovi, redovni profesor Dr. sc. Izet Ibrelji, redovni profesor Dr. sc. Ibrahim Ahmetaj, vanredni profesor Dr. sc. Hasan Zoli, redovni profesor Dr. sc. Alija Sulji, docent Dr. sc. Alen Lepirica, docent Dr. sc. Nusret Mujagi, docent Tehniki uredio: Mr. sc. Semir Ahmetbegovi

tampa: "OFF-SET" Tuzla Za tampariju: Sadika Muri, direktor Tira: 150 komada Izlazi godinje Odlukom Senata Univerziteta u Tuzli, broj 03-6125-11.8/04, od 17.12.2004. godine odobreno je izdavanje ovog zbornika. Prema miljenju Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke, broj 04-15-59-1/05, od 06.01.2005. godine ovaj Zbornik je, shodno lanu 18. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga, osloboen plaanja poreza na promet.

ISSN: 1840-0515

SADRAJ 1. RELJEF GEOMORFOLOKIH MAKROREGIJA BOSNE I HERCEGOVINE THE RELIEF OF THE GEOMORPHOLOGICAL MACROENTITIES OF THE BOSNIA AND HERZEGOVINA Dr. sc. Alen Lepirica HISTORIJSKO-GEOGRAFSKI RAZVOJ GRANICA BOSNE I HERCEGOVINE HISTORICAL-GEOGRAPHIC DEVELOPMENT OF BOSNIA and HERZEGOVINA BORDERS Dr. sc. Alen Lepirica UNSKO-SANSKI KANTON - Osnovne demografske odlike UNA-SANA CANTON - Basic demographical specifics Mr. sc. Fadila Kudumovi-Dostovi MIGRACIJE STANOVNITVA OPINE TUZLA POPULATION MIGRATION IN TUZLA MUNICIPALITY Mr. sc. Edin Jahi MOGUNOST IZGRADNJE NOVIH NUKLEARNIH ELEKTRANA U JUGOISTONOJ EVROPI: AKTUELNE EKONOMSKO-GEOGRAFSKE I GEOPOLITIKE DILEME THE POSSIBILITYS OF BUILDING NEW NUCLEAR POWER PLANTS IN SOUTHEAST EUROPE: THE CURRENT ECONOMIC, GEOGRAPHIC AND GEOPOLITICAL DILEMMAS Dr. sc. Izet Ibrelji, Dr. sc. Salih Kulenovi, Mr. sc. Senad Salki RAZMJETAJ PROGNANOG STANOVNITVA IZ OPINE SREBRENICA NA PODRUJU FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE EMPLACEMENT OF INTERNALLY DISPLACED PERSONS FROM THE MUNICIPALITY OF SREBRENICA IN THE AREA FEDERATION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA Dr. sc. Alija Sulji, Dr. sc. Adib ozi, Dr.sc. Hariz Halilovi, Ramiz Baji PRIRODNO KRETANJE STANOVNITVA OPINE SREBRENICA U PERIODU 1961 - 2008. GODINE NATURAL POPULATION GROWTH IN THE MUNICIPALITY OF SREBRENICA IN THE PERIOD FROM 1961 TO 2008 Dr. sc. Alija Sulji, Mr. sc. Alma Kadui, Mr. sc. Sabahudin Smaji OSNOVNA OBILJEJA POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE NA PODRUJU GRAANIKE OPINE POETKOM 21. STOLJEA BASIC FEATURES OF AGRICULTURAL PRODUCTION OF THE MUNICIPALITY OF GRAANICA IN THE EARLY TWENTY-FIRST CENTURY Dr. sc. Salih Kulenovi, Mr. sc. Damir Dafi OBRAZOVNA I EKONOMSKA STRUKTURA STANOVNITVA U OPINI KALESIJA U PERIODU OD 1961. DO 1991. GODINE THE EDUCATIONAL AND ECONOMICAL STRUCTURE OF THE POPULATION IN KALESIJA MUNICIPALITY FROM 1961. TO 1991. Mr. sc. Devad Meanovi PROIZVODNJA SOLI KAO FAKTOR RAZVOJA INDUSTRIJE TUZLANSKOG KANTONA PRODUCTION OF SALT AS THE FACTOR OF THE DEVELOPMENT OF INDUSTRY IN TUZLA CANTON

2.

53

3.

65

4.

77

5.

91

6.

105

7.

111

8.

125

9.

137

10.

145

Mr. sc. Devad Meanovi 11. PROJEKTNI MANAGMENT O OTPADU PROJECT MANAGEMENT REGARDING WASTE Jelica Gali 155

12.

DIVERSIFIKACIJA NASTAVNIH PLANOVA I PROGRAMA U OBAVEZNOM OBRAZOVANJU DIVERSIFICATION OF TEACHING PLANS AND PROGRAMS IN COMPULSORY EDUCATION Dr. sc. urica Komlenovi MIGRACIJE STANOVNITVA U BOSNI I HERCEGOVINI I OPINI GRAANICA U PERIODU OD 1879. GODINE DO POETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA MIGRATION OF POPULATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA AND GRAANICA IN THE PERIOD FROM 1879. TO THE START OF WORLD WAR TWO Dr. sc. Salih Kulenovi, Mr. sc. Edin Jahi, Ibrahim Husi NEKI ASPEKTI TEHNIKO-BIOLOKE REKULTIVACIJE I PROMJENE NAMJENE ZEMLJITA NAPUTENIH POVRINSKIH KOPOVA NA PRIMJERU PK "BAIGOVCI" U IVINICAMA SOME SOLUTIONS FOR TECHNICAL AND BIOLOGICAL RECULTIVATATION AND MODIFICATION OF TERRAIN IN AREAS OF FORMER COAL MINING SITES USING COAL MINING SITE "BAIGOVCI" AS AN EXAMPLE IN IVINICE Dr. sc. Nusret Mujagi, Mr. sc. Semir Ahmetbegovi, Nesad Ahmetovi PROGNANIKO NASELJE U DOBOROVCIMA REFUGEE SETTLEMENT IN DOBOROVCI Mr. sc. Damir Dafi TRADICIJSKA, PATRIJARHALNA SEOSKA PORODICA TREBAVE TRADITIONAL, PATRIARCHIC RURAL FAMILY OF TREBAVA Mr. sc. Tarik Nuhanovi

167

13.

177

14.

189

15.

203

16.

209

Zbornik radova PMF 6, 7 52 (2009)

Originalni nauni rad

RELJEF GEOMORFOLOKIH MAKROREGIJA BOSNE I HERCEGOVINE THE RELIEF OF THE GEOMORPHOLOGICAL MACROENTITIES OF THE BOSNIA AND HERZEGOVINA Dr. sc. Alen Lepirica, docent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt U radu je provedena geomorfoloka analiza reljefa Bosne i Hercegovine zasnovana na primjenjenim metodama kvantitativne i kvalitativne analize, dugogodinjim terenskim zapaanjima i istraivanjima uz koritenje opsene geoznanstvene literature. Definisane su morfoloke i morfostrukturne karakteristike terena. Naglaeni su neotektonski utjecaji na genezu, morfoevoluciju i savremenu egzodinamiku reljefa. Izvrena je identifikacija morfogenetskih procesa i reljefnih oblika. Odreeni su i opisani genetski tipovi reljefa te utvren njihov prostorni raspored u okviru Bosne i Hercegovine. Na temelju provedene geomorfoloke regionalizacije teritorija BiH izdvojeno je pet makrogeomorfolokih regija to je omoguilo izradu pregledne karte geomorfolokih makrojedinica Bosne i Hercegovine. Kljune rijei: Dinaridi, neotektonika, morfostrukture, egzogeomorfoloki procesi i reljefni oblici, makrogeomorfoloke regije Bosne i Hercegovine. Abstract This original scientific paper covers the geomorphological analysis of the relief of Bosnia and Herzegovina based on applied methods of quantitative and qualitative analysis, extended field observations and research by using extensive geoscientific literature. The paper defines morhplogical and morphostructural characteristics of the terrain with the emphasis on the neotectonic influence on the genesis, morphoevolution and recent exodynamics of the relief. Furthermore, the identification of the morphogenetical processes and landforms is covered. The paper also describes genetical types of relief and their position within Bosnia and Herzegovina. Based on a complex geomorphological regionalization of the BiH territory, five macrogeomorphological entities were identified. This has enabled creation of a geomorphological macro entities map of Bosnia and Herzegovina. Key words: Dinarides, neotectonic movements, morphostructures, egsogeomorphological processes and landforms, macrogeomorphological regions of the Bosnia and Herzegovina.

A. Lepirica

UVOD Ubrzani razvoj savremene civilizacije obiljeen naunim dostignuima nametnuo je potrebu za regionalnom diferencijacijom podruja prvenstveno u cilju ravnomjernijeg i racionalnijeg koritenja prostora. Dosada su provedene brojne antropogeografske i prirodoslovne regionalizacije podruja Bosne i Hercegovine (administrativno-politika, nodalno-funkcionalna, demografska, ekonomska, geoloka, ekoloko-vegetacijska, fizikogeografska, biogeografska itd.) na razliitom prostornohijerahijskom nivou (makroregionalni, mezoregionalni, mikroregionalni). No treba istai da do danas nije izvrena kompleksna geomorfoloka regionalizacija naeg dravnog teritorija. Prvom makrogeomorfolokom regionalizacijom BiH moe se smatrati Orografski osnovni plan Bosne i Hercegovine kojega je na osnovu orografskohipsometrijskog kriterija predstavio i kartografski obradio F. Katzer 1926.godine. Na legendarni utemeljitelj geologije prostorno je odredio i morfoloki opisao sljedee reljefne makrojedinice: 1. Savska nizina 2. Sjeverna bosanska bregovita oblast 3. Osrednje planine 4. Visoke planine 5. Osrednji primorski karst. U radu I. Buatlije Oblici reljefa i geomorfoloka regionalizacija BiH(1983.) reljef je morfostrukturno i morfogenetski generalno opisan. Uopteno je navedena geomorfoloka regionalizacija BiH veim dijelom bazirana na tradicionalnoj Cvijievoj geomorfolokoj diferencijaciji podruja Dinarida i spomenute geotektonske zone geologa K. Petkovia. Geomorfoloka diferencijacija prostora BiH prezentovana je i u udbeniku Geomorfologija A.Barakovia (2008.). Autor je izdvojio i generalno geomorfoloki opisao tri makrogeomorfoloke jedinice: 1. Posavski pojas 2. Srednjebosanski pojas, 3. Zona visokog kra. Pomenute regije su morfostrukturno odreene na bazi geotektonske rejonizacije Dinarida Bosne i Hercegovine autora M. Mojievia, J.Papea, S. iia (1984.). Savremenim pristupom koji je ukljuio morfostrukturne, morfogenetske i orografske slinosti A. Bognar (2005.) je proveo kompleksnu geomorfoloku regionalizaciju gornje doline Une sa okolnim podrujem (povrine od oko 300 km) na mezo, sub i mikrogeomorfolokom nivou. A. Lepirica (2006.) je izvrio detaljnu regionalizaciju doline Rakitnice (povrine 66 km) na makro, mezo, sub, mikroregionalnom nivou i odredio morfofacijesne grupe doline. Isti autor (2008.) je izvrio kompleksnu geomorfoloku regionalizaciju planinskog masiva Prenj (povrine 463 km) na mega, makro, mezo i subgeomorfolokom nivou. Ipak treba naglasiti da su spomenuta detaljno geomorfoloki prostorno diferencirana i kartirana podruja gornje doline Une, doline Rakitnice i mezogeomorfoloke jedinice masiva Prenja zanemarivo male povrine u odnosu na cjeloviti dravni teritorij. U ovom radu cjelovito je provedena makrogeomorfoloka regionalizacija Bosne i Hercegovine zasnovana na morfoevolutivnoj, strukturno-litolokoj i orografskoj homogenosti podruja i izraena pregledna karta makrogeomorfolokih regija. Odreivanje makroregionalnih granica bilo je posebno sloeno i oteano u kontaktnim zonama Unutranjih, Sredinjih i Vanjskih Dinarida (Banjaluka kotlina, Jablanica, padine Radue, Orjena, Bijele Gore itd.). esto je primjenjivan princip prostornih veza koji se koristi u savremenoj geomorfolokoj regionalizaciji. Na temelju provedenih morfolokih i morfostrukturnih analiza reljefa provedena je morfogenetska analiza i odreeni genetski tipovi reljefa. Nadam se da e rezultati provedene makrogeomorfoloke regionalizacije zajedno sa opisanim geoprocesima i tipovima 8

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

reljefa predstavljati temelj za budua geomorfoloka istraivanja koja e rezultirati detaljnom geomorfolokom kartom Bosne i Hercegovine. Time bi se u prvom redu zadovoljile potrebe Prostornog planiranja, nastave geografije, geomorfolokih i prirodoslovnih naunih istraivanja to bi bilo od vitalnog dravnog, drutvenoekonomskog i naunog znaaja. Takoe elim naglasiti da ovaj geomorfoloki rad moe posluiti kao literatura namijenjena studentima i nastavnicima na studijima geografije i geologije. MORFOTEKTONSKI RAZVOJ I OPA MORFOLOKA OBILJEJA RELJEFA BOSNE I HERCEGOVINE U morfotektonskom smislu podruje Bosne i Hercegovine pripada geomorfostrukturi Dinarida koja predstavlja podcjelinu zapadnog dijela AlpskoHimalajskog planinskog geomorfolokog pojasa. Dinarski planinski morfosistem je nastao tokom Alpske orogeneze kolizijom afrike i euroazijske kontinentalne megaploe. Dinaridi su bili izloeni polifaznom stresu kompresije usljed potisaka jadranske mikrotektonske ploe (odvojene od afrike megaploe u juri) generalno usmjerenih u pravcu sjevera. Odrazilo se to razvojem nabornih struktura, irokih navlanih pojaseva i aktivnou rasjeda razliite kinematike to je rezultiralo diferenciranim izdizanjem Dinarskog orogena. Ekstenzijske faze u Dinaridima obiljeava otvaranje prostora u zonama horizontalnih dekstralnih rasjeda i oblikovanje pull-apart struktura. Na razvoj savremenog reljefa BiH utjecali su vertikalni pokreti Vlake orogenetske faze kojim su do dananjih nadmorskih visina izdignuti planinski masivi i hrbati. Pliokvartarna izdizanja Dinarida bila su popraena destrukcijom prostranih paleoplanacijskih nivoa to je rezultiralo formiranjem recentnih povri i niskih zaravni, zatvaranjem i suavanjem neogenih pull-apart bazena i nastankom niskih pobra. Novijim rasjednim pokretima predisponiran je razvoj savremenih zavala, kotlina i dolina. Kvartarno egzogeomorfoloko preoblikovanje reljefa usmjereno je i kontrolisano rasjednom aktivnou. Najnoviju morfotektonsku etapu razvoja Dinarida obiljeava kasni orogeni stadijum uzrokovan zatvaranjem sredozemne subdukcijske zone. Ranija naglaena neotektonska izdizanja smjenjena su recentnom aktivnou transkurentnih dekstralnih rasjeda i rotacijskim pokretima pojedinih blokova. U morfostrukturnom smislu u najveem dijelu BiH dominira denudacijskotektonski reljef borano-navlanih planinskih masiva i hrbata. Rasjedno-blokovske gorske morfostrukture prevladavaju na krajnjem sjeveru Unutranjih Dinarida. Na polimorfan i poligenetski karakter reljefa Bosne i Hercegovine utjecali su neotektonski pokreti i intenzivno egzogeomorfoloko preoblikovanje litoloki heterogenih sedimentnih, magmatskih i metamorfnih stijena. Najvee akumulacijske zone izraavaju potolinske strukture sjeverne Bosne i zavalska ulegnua velikih polja u dinarskom kru. Relativno mali dravni prostor nae drave povrine od 51 129 km morfografski je predstavljen: planinskim, brdskim, nizijskim, ravnjako-visoravanskim i obalnim reljefom. Nadmorska visina, generalno uzevi, postepeno opada od glavne orografske Crnomorsko-Jadranske vododjelnice prema erozijskom bazisu - rijenom koritu Save na sjeveru odnosno ka jugu u pravcu Jadranskog mora (Vidjeti kartu br.1.).

A. Lepirica

Tabela br.1. Procentualni udio hipsometrijskih-visinskih pojaseva u ukupnoj povrini BiH

Hipsometrijski pojas 0- 200 m n/v 200- 500 m n/v 500-1000 m n/v 1000-1500 m n/v 1500-2000 m n/v iznad 2000 m n/v Procentualno uee 13,50% 26,14% 35,64% 21,63% 3,05% 0,04%

(I. Gams, 1990.). BiH je preteno brdsko - planinska zemlja jer se 60.36% njenog teritorija nalazi na nadmorskim visinama od 500 2386 m. Najzastupljeniji su brdski ili gorski (35,64%) i srednjeplaninski (21,63 %) hipsometrijski pojas. Dominiraju planinsko-brdskim podrujima zapadne, sredinje, istone i jugoistone Bosne te sjeverne Hercegovine. Najnii visinski pojasevi, nizinski (0-200 m n/v) i predgorski (200-500 m n/v) procentualno sudjeluju u 39,64 % dravnog prostora. Morfoloka su znaajka podruja niske Hercegovine i sjeverne Bosne. Prostorno procentualno najmanje zastupljeni najvii hipsometrijski pojas (oko 3%) uglavnom obiljeava visokogorske hrbate i grebene Sredinjih i Vanjskih Dinarida (Vidjeti tabelu br.1. i kartu br.1.)

(Izvor: ENCIKLOPEDIJA JUGOSLAVIJE, TOM II, JLZ, Zagreb, 1982.) 10

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

Najmanje vrijednosti vertikalne ralanjenosti (0-5 m/km) i nagiba (0-5) morfoloki obiljeavaju subhorizontalne plohe: naplavnih ravnica i terasnih nizina na sjeveru (Bosanska Posavina, Semberija, Lijeve polje), polja u dinarskom kru (Livanjsko, Glamoko, Gatako, Kupreko, Ravanjsko polje), meugorskih zavala (Gornjospreanska, Prijedorska, Sarajevska, Mostarska, Lavanska), kotlinskih proirenja, niskih zaravni u kru (Brotnjanska, Dubravska) i uravnjenijih dijelova planinskih povri (Glasinac, Zagorje). Blago nagnuti vrni grebeni dinarskih planina i izduene kose predgorskih stepenica - pedimenata i glacis terasa prosjenih nagiba (611), su podruja neto izraenije energije reljefa. Gorske morfostrukture Unutranjih Dinarida (Ozren, Ludmer, Majevica, Kozara, Motajica) i pobra obiljeavaju vee vrijednosti vertikalne ralanjenosti (100-300 m/km) i nagiba padina (13-32). Planinske masive i hrbate Sredinjih i Vanjskih Dinarida (Magli, Volujak, Bjelanica, Treskavica, Dinara, Vran) i strme strane kanjonsko-klisurastih udubljenja ( Neretve, Drine, Vrbasa i njihovih pritoka) karakterie izrazito ralanjeni padinski reljef (300800 m/km) sa prosjenim nagibima ustrmljenih padina (>33). Najvee vrijednosti vertikalne ralanjenosti (> 800 m/km) obiljeavaju planinske i kanjonske rasjedne odsjeke sa nagibima koji premauju 55. To su izrazito vrlo strma podruja predstavljena subvertikalnim stjenovitim barijerama ije relativne visine prelaze 400 m (eskarpmani Velea i abulje, Prenja i vrsnice, kanjona Rakitnice i Sutjeske).

GEOMORFOLOKE MAKROREGIJE, PROCESI, OBLICI I GENETSKI TIPOVI RELJEFA U ovome radu je na temelju strukturno-genetske, litoloke, orografske i morfogenetske homogenosti reljefnih cjelina izvrena makrogeomorfoloka regionalizacija podruja Bosne i Hercegovine. (Vidjeti karte br.2.i br.3.). Pri tome su unutar megageomorfoloke regije Dinarida BiH izdvojene sljedee makrogeomorfoloke regije: 1. Nizije, niske planine i pobra, zavale i kotline sjeverne Bosne 2. Bosansko sredogorje sa pobrima, zavalama i kotlinama 3. Visoki Sredinji Dinaridi 4. Bosanskohercegovaki dinarski kr 5. Niska Hercegovina.

11

A. Lepirica

Karta br.2. PREGLEDNA KARTA GEOMORFOLOKIH BOSNE I HERCEGOVINE (A. Lepirica, 2009.)

MAKROREGIJA

12

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

Karta br.3. GEOMORFOLOKA KARTA BOSNE I HERCEGOVINE

(Izvor: GEOMORFOLOKA KARTA JUGOSLAVIJE 1: 500 000 , SAVEZ GEOGRAFSKIH DRUTAVA, GEOKARTA, Beograd 1992.)

Makrogeomorfoloka regija Nizije, niske planine i pobra, zavale i kotline sjeverne Bosne Geomorfoloka makrojedinica Niske planine, nizije i pobra, zavale i kotline sjeverne Bosne oblikovana je u Savskoj zoni, najmlaoj jedinici Unutranjih Dinarida na sjeveru Bosne. Prua se pravcem ZSZ-IJI na duini od 230 km. iroka je u prosjeku 40-50 km. Sjevernu, istonu i zapadnu makroregionalnu granicu reljefno izraavaju mendrirajua korita Save, Drine i Une. (Vidjeti kartu br.2.). Juna granica se protee pravcem: Zvornik - juni rub Gornjospreanske zavale - dolina Spree - Dobojska kotlina Stanari - juni rub Prnjavorske zavale dolina Turjanice Banjaluka kotlina Piskavica Prijedorska zavala- Bosanski Novi. U makroregionalnom podruju sjeverne Bosne dominira blokovska struktura horstova i rovova oblikovana pliokvartarnom radijalnom tektonikom. Neotektonsko izdizanje horst-antiklinorijuma sjeverne Bosne simultano se odvijalo sa neotektonskim tonjenjem kojim su bila zahvaena okolna podruja savskog rova, lijevanske, semberske, prijedorske i gornjospreanske potoline. Generalno pruanje glavnih orografskih osa Kozare i Prosare na sjeverozapadu i savskog rova na sjeveru smjerom ZSZ-IJI odraava morfostrukturnu akomodaciju prema neotektonskim potiscima jadranske mikroploe sa juga i panonskih blokova sa sjevera (Alpaca blok) i sjeveroistoka (Tisza blok). Savremeno razdoblje u ovom podruju obiljeeno je aktivnou transkurentnih dekstralnih rasjeda. Otjecanje Save i donjih tokova Drine,Vrbasa, Bosne, Une, Sane, Spree, Tinje i Ukrine neotektonski je usmjereno

13

A. Lepirica

desnim horizontalnim pomacima krila rasjeda savskog grabena, spreko-kozarake dislokacije, gradikog, banjalukog, drinskog rasjeda itd. Naglaenu konformnost reljefa i geoloke strukture obiljeavaju rasjednoblokovska gorska uzvienja horst-antiklinorijumi Majevice, Trebovca, Kozare, Motajice, Prosare i reljefna ulegnua savskog grabena, amako-branskog, tuzlanskog, lijevanskog, knepoljskog i dubikog rov-sinklinorijuma. Neotektonsko tonjenje Savske zone stimuliralo je pojaanu akumulaciju i lateralnu eroziju rijenih tokova. Planacijski oblici naplavnih i terasnih ravnica makroregije dominantno izraavaju niske hipsometrijske poloaje (80 100 m n/v) u potolinskim ulegnuima na sjeveru makroregije. Njihove uravnjene plohe disecirane su meandrirajuim rijenim koritima Save, Drine, Bosne, Vrbasa, Une, Ukrine, Tinje i Tolise. Nestabilna korita spomenutih ravniarskih vodotokova plitko su usjeena u mlae kvartarne nanose. Morfogenetski su obiljeena dinaminim razvojem fluvijalnih mikrooblika: hodova, greda, sprudova, rijenih ada i rukavaca. Rijeno korito Save je najire, u prosjeku 250-450 m. Zatim po irini slijedi korito donjeg toka Drine (u prosjeku 170-300 m) potom Une, Bosne, Vrbasa dok su korita ostalih manjih rijenih tokova ua. (Vidjeti kartu br.3.). Na turbulentno kretanje vode u renim koritima utiu etiri sile: Zemljine tee, inercije, trenja i Koriolisove sile (D. Duki 1984). Nastanak i razvoj rijenih meandara je polifazan. Usljed neznatnih nagiba dna sjevernobosanskih udubljenja centrifugalna sila bono usmjerava pripovrinske struje rijenih tokova ka konkavnim obalama to rezultira fluvijalnim podsjecanjem i erozijskim oblikovanjem strmije vie obale tjemena meandra sa hodovima udubljenjima u koritu. Utjecajima sile inercije pri povrini toka i poveanog hidrostatikog pritiska du konkavnih obala vodene estice se usmjeravaju ka dnu gdje zbog poveanog trenja bivaju potisnute popreno navie u suprotnom smjeru ka niskoj konveksnoj obali meandra koju zasipaju nanosom akumulacijski oblikujui pjeskovito-ljunkovite sprudove. Opisani se proces nizvodno i bono viestruko ponavlja to rezultira oblikovanjem meandarskog vrata i formiranjem cjelovite meandarske krivine. Najvei rijeni meandri oblikovani su bonom erozijom Save, vodom najbogatije tekuice u BiH, iji srednji godinji proticaji nizvodno od ua Bosne premauju 1000 m/sec. Prosjean nagib uzdunog profila ovog velikog ravniarskog vodotoka na potezu od Jasenovca do Bosanske Rae iznosi svega 0,030 . Meandri Save su mjestimino dugi preko 10 km kao onaj u zreloj fazi razvoja uzvodno od Oraja sa meandarskim vratom uim od 400 m. Prelaz ka starijoj fazi slobodnog meandriranja obiljeen je momentom kada vodotoci pri viim proticajima erozivno presjecaju uski meandarski vrat pa se na mjestima nekadanjih odsjeenih meandarskih tjemena formiraju mrtvaje. Slobodnim meandriranjem Drine kroz prostrane poloje Semberije i Mave oblikovan je itav splet novih i fosilnih korita sa sprudovima, adama, rukavcima, otokama, gredama i brojnim mrtvajama. Drinske ade prekrivene gustom higrofilnom vegetacijom vrbe i topole duge su preko 1 km. Donje tokove: Vrbasa (nizvodno od Laktaa), Une (nizvodno od Bosanske Dubice), Bosne (nizvodno od Modrie), Tolise, Ukrine i Tinje takoe karakterie pojava slobodnog meandriranja to je odraz neotektonskog tonjenja terena. Na nekadanja iroka bona migriranja rijenih korita ukazuju pojave mrtvaja i movara udaljenih vie kilometara od savremenih ovlaenih profila tekuica. Za vrijeme vrlo visokih proticaja rijenih tokova poplavne vode se izljevaju iz plitkih korita zapunjenih nanosom. Pri tome bono proiruju i uravnavaju dolinsko dno oblikujui niu i viu naplavnu ravan. Niske naplavne ravni izduene uz rijene tokove 14

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

reljefno odraavaju srednje visoke proticaje. U sastavu niskih poloja blie ovlaenom profilu vodotokova prevladava krupniji prikoritski aluvijum a neto dalje finija frakcija ljunka i pijeska. Iznad se pruaju prostrane uravnjene plohe viih holocenih naplavnih ravnica obiljeene minimalnim vrijednostima reljefne energije (0-5 m / km). Mjestimino su iroke i vie od 10 km. Reljefno izraavaju vrlo visoke vodostaje sjevernobosanskih rijenih tokova. U njihovom litolokom sastavu sudjeluju sedimenti poplavnih voda, mrtvaja i movara. Naa najvea naplavna ravnica Semberija povrine od oko 300 km (prema J. Markoviu 1988.) predstavlja kvartarnu makroplavinu rijeke Drine kojom je tok Save pomjeren vie kilometara ka sjeveru. Velike naplavne ravnice Bosanske Posavine i Lijeva polja oblikovane su lateralnom planacijom Save i Vrbasa u sjevernog dijelu makroregije. Prostrane terasne nizine ljunkovito-pjeskovito-glinovitog sastava pruaju se iznad poplavnog nivoa niskih aluvijalnih ravni. Izraavaju starije planacijske oblike koji nisu plavljeni. Na prelazu pleistocena u holocen imale su funkciju niskih poloja. Prostorno najvee terasne nizine makroregije nalaze se u Bransko-amakoj Posavini. Bono su uravnjene i proirene mehanizmima voda donjih tokova Save, Bosne, Tinje i Tolise. Terasne povri istog genetskog tipa oblikovane su lateralnom planacijom Vrbasa, Drine i Une na rubovima Lijevanske potoline, Semberije i zavala donjeg Pounja. (Vidjeti kartu br.3.). Postepeno izdizanje terena prema jugu morfoloki je izraeno niskim predgorskim pobrima koja se direktno neotektonski vezuju za starije rasjedno-blokovske gorske morfostrukture sa predgorskim stepenicama: Majevicu 915 m n/v, Trebavac 692 m n/v, Kozaru 976 m n/v, Motajicu 652 m n/v i Prosaru 368 m n/v. Najmarkantnija uzvienja Kozaru i Majevicu karakteriu naglaenije vrijednosti energije reljefa (oko 300 m/km). Njihovi najvii poluluni hrbati dugi su preko 40 km. Predstavljaju orografska vorita sa kojih se divergentno pruaju sekundarne gorske kose. Stepenasti popreni profili sjevernobosanskih niskih planina i pobra obiljeeni su izmjenom umovitih padina prosjenih nagiba 13-25 sa blagim kosinama predgorskih stepenica - pedimenata i glacis terasa. Pedimenti izraavaju neotektonski destruirane predkvartarne nivoe uravnavanja u padinama sjevernobosanskih gorskih uzvienja denudacijski oblikovane tokom duih perioda tektonske stabilnosti. Za razliku od pedimenata glacisi su predgorske stepenice koje nastaju akumulacijskim procesima, tj. spajanjem niza bujinih plavina i stoastih nakupina ili deluvijalnih konusa, vezanih za spiranje.(A. Bognar, 1997.). Na poloenijim plohama pedimenata i glacisa prosjenih nagiba 5-11 razvila su se brojna sela, zaseoci, poljoprivredne povrine i panjaci. U litolokom sastavu gorskih uzvienja makroregije preovladavaju stijene vodonepropusnog sastava (neogene gline, lapori, pjeenjaci, pijesci, konglomerati i paleogeni flievi) na kojima je gusto razvijena povrinska mrea vodotokova. Izraeno je fluviodenudacijsko oblikovanje reljefa obiljeeno kombiniranim dejstvom padinskih i fluvijalnih procesa (Vidjeti kartu br.3.). Tokom vlanijih perioda padinske lepeze intenzivno su denudirane bujienjem, jaruenjem, spiranjem i klienjem to je rezultiralo erozijskim razvojem della, vododerina, jaruga i derazijskih potonih dolina neusaglaenih uzdunih profila. Dinamika oblikovanja spomenutih erozijskih udubljenja uvjetovana je hidroklimatskim faktorima i nagibima padina te strukturnim, litolokim, pedogenetskim i vegetacijskim karakteristikama terena. Brojna klizita se aktiviraju u humidnijim razdobljima godine zbog znatnog uea glinovitih slojeva u sastavu padina Majevice, Kozare, samostalnog pobra Vujaka i ostalih predgorskih pobra. Nastanak i razvoj kliznog procesa je polifazan. U stadijumu premjetanja otkinuta stjensko-zemljana masa gravitacijski se pomjera preko raskvaene plastino deformisane klizne povrine glinovitih slojeva. Formiraju se mikrooblici strmog odsjeka eonog kliznog oiljka i valovita padina 15

A. Lepirica

kliznog tijela sa trbuastim ispupenjima i ovalnim plitkim udubljenjima. Glavnoj fazi kliznih sputanja (pomjeranja) predhodi lagano plastino deformisanje. esto ono prati cijeli klizni proces (Panjukov, P. N. 1965). Na krajnjem sjeveru i sjeverozapadu kao odraz tercijarnog magmatizma kontaktne zone Unutranjih Dinarida i Panonida uzdiu se granitni pluton gorskog masiva Motajice sa kriljastim omotaem i predgorski masiv Prosare oblikovan u alpinskim granitoidnim stijenama. Morfogenetski su predstavljeni denudacijski preoblikovanim magmatogenim reljefom obiljeenim razvojem radijalno-centrifugalne dolinske mree manjih potonih dolina. Neotektonskim otvaranjem i tonjenjem terena uz rasjedne zone sjeverne Bosne nastale su meugorske zavale i kotline u kojima su akumulirani debeli slojevi neogenih i kvartarnih sedimenata. Predstavljaju dolinska proirenja Bosne, Une, Sane, Vrbasa, Ukrine, Spree, Drine i njihovih pritoka dominantno obiljeena fluvijalnim i fluviodenudacijskim akumulacijskim procesima i oblicima (Vidjeti kartu br.3.). Prostrane plohe ekstenzijskih potolinskih meugorskih ulegnua Prijedorske zavale na jugozapadu (povrine 252 km) i Gornjospreanske zavale na jugoistoku (povrine 212 km) generalno su izduene pravcem ZSZ-IJI na duinama veim od 30 km. Prostorno manja zavalsko-kotlinska udubljenja: Tuzlansko, Banjaluko, Otoko, Dubiko, Knepoljsko, Prnjavorsko, Kotorsko, Dobojsko, Stanarsko, Blagajsko, Ugljeviko itd. orografski uokviruju okolna gorska uzvienja i niska pobra. Niske poloaje zavala i kotlina makroregije reljefno izraavaju meandrirajua rijena korita, naplavne ravnice i rijene terase. Plitko usjeena rijena korita na dnu zavala i kotlina zapunjena su finijim frakcijama ljunka, pijeska i siltovitog nanosa. Reljefno su predstavljena fluvijalnim mikrooblicima: hodova, greda, sprudova i manjih ada. Rijena ostrvca ili ade sjevernobosanskih tokova nastale su nizvodnim spajanjem sprudova ili akumulacijom nanosa paralelnim djelovanjem rijenih struja na ispravljenijim dijelovima korita. U sunijim dijelovima godine na mjestima neznatnih padova korita: Sane nizvodno od Prijedora, Spree, Bosne nizvodno od Doboja, Vrbasa nizvodno od Laktaa, Ukrine, Une i Drine itd. formiraju se periodina protona rijena jezera. Nie naplavne ravni izduene uz tokove prekriva higrofilna vegetacija. Za vrijeme viih proticaja redovno su plavljene. Vie naplavne ravni heterogenog su litolokog sastava u kome preteno sudjeluju holoceni rastresiti sedimenti. U Prijedorskoj i Gornjosprekoj zavali premauju povrine od vie km. Iznad poplavnog nivoa aluvijalnih ravni nekontinuirano se pruaju destruirane akumulacijske rijene terase fluvijalno oblikovane u tri visinska nivoa. Na prelazima ustrmljenijih padina uzvienja sa poloenijim terenima pedimenata i kotlinsko-zavalskih udubljenja akumulacijski su oblikovane fluviodenudacijske lepeze. To su manja konusna uzvienja prosjeena gorskim vodotocima. U njihovom sastavu sudjeluju granulometrijski sortirani poluzaobljeni nanosi. Spajanjem plavinskih lepeza na rubovima prostranih zavala oblikovani su iroki plavinski zastori koje gradi heterogeni proluvijalno-deluvijalni akumulat. Udubljenje Prijedorske zavale prekriva preko 30 kilometara iroki plavinski zastor formiran akumulacijom bujinih tokova Kozare. Reljefno je predstavljen aktivnim i fosilnim destruiranim plavinskim lepezama prekrivenim rahlim zemljinim pokrovom. Antropogeni reljef je koncentrisan na ocjeditim niskim rijenim terasama zavalsko-kotlinskih udubljenja i na prostranim terasnim nizinama sjevernog dijela makroregije. Predstavljen je veim urbanim centrima (Banja Luka, Tuzla, Bijeljina, Doboj, Prijedor, Brko itd.), infrastrukturom (stambeni objekti, industrija, saobraaj itd.), deponijama, obraenim poljoprivrednim povrinama itd. 16

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

U reljefu sjeverne Bosne istaknute su: vee vjetake akumulacije (Modrako jezero, ribnjak Saniani, Bardaa, Prnjavorski ribnjaci, Snjenika i Ugljevika akumulacija itd.), mikroreljefni oblici uzvienja, udubljenja i zaravni tehnogenog porijekla nastali uz rudonosne bazene Kreke, Tuzle, Stanara, Ugljevika, Lopara itd., lateralni kanali i odbrambeni nasipi uz Savu u Bosanskoj Posavini itd. Savremeni intenzivni denudacijski procesi i oblici, recentno tonjenje dijela urbane zone Tuzle i ostali procesi i pojave mahom destruktivnog karaktera inicirani su antropogenotehnogenim zahvatima. Makroregija Bosansko sredogorje sa pobrima, zavalama i kotlinama Makroregija Bosansko sredogorje sa pobrima, zavalama i kotlinama obuhvata sredinju, istonu, zapadnu i sjeverozapadnu Bosnu. Predstavlja prostorno najveu bosanskohercegovaku geomorfoloku makrocjelinu. Prua se od Velike Kladue na sjeverozapadu do Rudog na jugoistoku na duini od 338 km. Pored spomenute sjeverne granice prema predhodno opisanoj makroregiji granica na istoku je predstavljena graninom linijom od Zvornika do doline ehotine. Prema susjednim makrocjelinama na jugu i jugozapadu granica se protee pravcem: dolina ehotine dolina Bistrice - dolina eljeznice - Iliansko-Busovaki rasjed - Lavanska zavala Jajce - dolina Plive Klju - Gornja Sanica - dolina Blihe - Bosanska Krupa - Trac. Na sjeverozapadu od Trca do Bosanskog Novog obiljeena je graninom linijom. (Vidjeti kartu br.2.) Razvoj savremenog reljefa tretiranog podruja predisponiran je novijim neotektonskim procesima alpske orogeneze u dinarskom eugeosinklinalnom pojasu. Pored sloene geoloke strukture na polimorfan i poligenetski karakter reljefa makroregije bitno je utjecalo egzogeomorfoloko preoblikovanje heterogene litoloke podloge koju grade paleozojski kriljci i pjeari, mezozojski karbonati, vulkanogenosedimentni kompleksi centralne ofiolitne zone, jursko-kredni fli, piroklastiti i tercijarni eruptivi, neogeni sedimenti i kvartarni nanosi (Vidjeti kartu br.3.). Prostorno dominira denudacijsko-tektonski reljef sredogorskih i gorskih uzvienja sa predgorskim stepenicama na koja se godinje prosjeno izlui vie od 1200 mm kino-snjenih padavina. U strukturno-genetskom pogledu posmatrano podruje morfostrukturno obiljeavaju borano-navlani i rasjedno-blokovski sredogorski masivi, hrbati i grebeni visina 1000-1500 m n/v. Najvii borano-navlani visokogorski masivi Vlaia (1933 m n/v) i Jahorine (1910 m n/v) orografski se istiu u reljefnoj plastici terena. Njihovi blago zaobljeni, periglacijalno preoblikovani iroki vrni zaravnjeni grebeni denudacijski su obrubljeni strmim - konveksnim padinama nagiba > 40. Predstavljaju najvii nivo uravnavanja makroregije apsolutnih visina od oko 1800 m n/v koji najvjerovatnije izraava fragmente starije povri. Sjeveroistoni okvir makroregije orografski izraavaju planinska i gorska uzvienja sredinjeg ofiolitnog pojasa. To su rasjedno-blokovske morfostrukture: Ljubia 594 m n/v, avke 549 m n/v, Ozrena 915 m i borano-navlane morfostrukture: Uzlomca 1002 m, Borje 1078 m , Velike Mahnjae 1358 m, Tajana 1297 m, Velea 1128 m n/v, Radovan Jelike 1290 m n/v, Konjuha 1326 m, Smolina 1274 m n/v i Varde 1388 m n/v. Predstavljaju neotektonski izdignute umovite masive i hrbate s predgorskim stepenicama disecirane gusto razvijenom povrinskom rijenom mreom porijeja Krivaje, Rzava, Bosne, Vrbanje, gornje Ukrine i Usore. Preovladava rebrasti fluviodenudacijski reljef oblikovan kombiniranom denudacijom derazijskih i fluvijalnih procesa, karakterisan razvojem meusobno paralelnih sekundarnih kosa. Na polimorfiju 17

A. Lepirica

najviih terena obiljeenu smjenom zaobljenijih i otrijih formi vrnih uzvienja sa jasno izraenom linijom glavnog grebena utjecali su neotektonski pokreti i intenzivni denudacijski procesi na podlozi razliitog petrografskog sastava. Sloeni padinski profili sredinje ofiolitne zone poligenetski su oblikovani na heterogenom litolokom supstratu vulkanogeno-sedimentnog kompleksa (jurski magmatiti, klastini, karbonatni i silicijski sedimenti). Predstavljeni su: konveksno ustrmljenim padinama derazijskoerozijsko-korozijski preoblikovanim na tektoniziranim magmatitima i krenjacima, fluviodenudacijski izduenim kosim padinama jurskog klastinog sastava sa glacis terasama i blago nagnutim plohama pedimenata prekrivenim proluvijalno-deluvijalnim nanosima. Izuzetak predstavljaju derazijsko-denudacijski oblikovane ustrmljene padinske fasade prosjenih nagiba (>33) razvijene na ultrabazitima Ozrena, Radovan Jelike, Tajana, Konjuha i Varde. Kontinuirano se pruaju, bez izraenijih reljefnih pregiba, orografski povezujui vrne grebene i hrbate sa niim predgorskim terenima. Blae nagnute padinske plohe klastinog sastava u okolini Olova, Kladnja, Stupara, Rudog, Dobruna itd. oblikovane su procesima linijske erozije, spiranjem i klienjem. Na tim podrujima reljefno su istaknute erozijski rezistentnije mikroforme olistolitskih krenjakih blokova. Tokom zime i ranog proljea na viim i zasjenjenijim padinskim poloajima aktivno je periglacijalno preoblikovanje reljefa. Borano - rasjedne planinske morfostrukture: sjevernog Vlaia 1764 m n/v, Vuje planine 1425 m n/v, Javorka 1404 m n/v, Lisca 1303 m n/v, Ravan planine 1367 m n/v, Budoeljske planine 1254 m n/v, emerske planine 1465 mn/v, Motke 1245 m n/v i Ozrena 1453 m n/v neotektonski su izdignute i derazijsko-denudacijski oblikovane u zoni jursko-krednog flia koja se prua na potezu od Banja-Luke do Sarajeva. Disecirane su gusto razvijenom povrinskom rijenom mreom Vrbanje, Bile, Bosne, Babine rijeke, Trstionice, Ribnice, Stavnje, Misoe i Ljubine. Najvie poloaje izraavaju blago zatalasani i uravnjeni grebeni vrnih uzvienja sa kojih se divergentno pruaju sekundarni hrbati obiljeeni razvojem ustrmljenih padinskih kosa. Generalno prevladavaju sloeni padinski profili obiljeeni smjenom izraenije nagnutih padinskih ploha (nagiba > 30) sa fluviodenudacijski destruiranim kosama pedimenata i glacis terasa (nagiba 6-10) prekrivenim proluvijalnodeluvijalnim nanosima. Strme padinske lepeze flinog klastinog sastava intenzivno su denudirane bujienjem, jaruenjem, spiranjem i klienjem to je rezultiralo dinaminim razvojem linearnih udubljenja vododerina, jaruga, duboko usjeenih derazijskih potonih dolina i klizita. Zimi i u rano proljee padine sredogorskih uzvienja izloene su destruktivnom djelovanju periglacijalnih procesa. Gravitacijski procesi uruavanja i odronjavanja su aktivni na tektonskim prelomima, litolokom kontaktu sa krenjacima i na mjestima gdje su padine fluviodenudacijski bono podsjeene. U padinama Zvijezde, Ravan planine, emerske, Budoeljske planine, Ozrena i Bukovika na visinama 1000-1070 m n/v reljefno su istaknuti pedimenti Ravnog Naboia, Debelog brda, Mira, Opeka, Motke i Borovca. Provedenom geomorfolokom analizom utvrena je visinska korelacija spomenutih nivoa uravnavanja sa Ravancima, pedimentima masiva Varde u ofiolitskom pojasu sjeverno od Rudog. Borano-rasjedni masivi istone Jahorine 1674 m n/v i Golog vrha 1308 m n/v u jugoistonoj Bosni inkliniraju dolinama Drine, Osanice, Koline i Janjine. To su blago zaobljena neotektonski izdignuta sredogorska uzvienja. Derazijsko-denudacijski su oblikovana na vododrivim paleozojskim kriljcima, pjeenjacima, breama, konglomeratima, glincima te ploastim i mermeriziranim krenjacima. Prevladavaju stupnjeviti padinski profili obiljeeni izmjenom neto ustrmljenijih padina prosjenih 18

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

nagiba 18-26 sa poloenijim plohama kvartarnih glacisa i starijih erozijskih podova nagiba 6-12. Dominiraju padinski fluviodenudacijski procesi bujienja, jaruenja, spiranja i klienja (Vidjeti kartu br.3.). Posebno je izraena pojava naglaene gustine jaruastih udubljenja u padinama pjeenjakog sastava na ijim su zavretcima staloeni plavinski konusi od poluzaobljenog nanosa. Donjotrijaski klastiti litoloki grade nie padine hrbata Trebevia 1629 m n/v i borano-navlanih masiva Jahorine 1910 m n/v i Kova planine 1532 m n/v na jugoistoku to je rezultiralo razvojem vododerina, jaruga, derazijskih dolina i pojavama aktivnih, privremeno umirenih i fosilnih klizita. Osipanje i uruavanje mikrolokacijskog je karaktera, najee zastupljeno u tektonsko-erozijskim otkrivenim subvertikalnim krenjakim odsjecima. Sline morfogenetske karakteristike obiljeavaju padinske fasade borano-navlanih morfostruktura masiva Dimitora 1483 m n/v i hrbata Lisine 1468 m n/v koje se stupnjevito izdiu izmeu dolina gornje Sane, Sokonice, Joavke i Crne rijeke na zapadu makroregije. (Vidjeti kartu br.3.). Borano-navlani planinski masivi i hrbati: Manjae 1236 m n/v, Tisovca 1173 m n/v, Gole planine 1006 m n/v, emernice 1339 m n/v, Rane 1478 m n/v, Dnoluke planine 1242 m n/v, Galice 1627 m n/v, Zvijezde 1349 m n/v, Romanije 1652 m n/v, Ravne planine 1371 m n/v, Sljemenske planine 1307 m n/v, Devetaka 1424 m n/v, Javora 1537 m n/v, Gosine planine 1102 m n/v i Bokanice 1275 m n/v te Suice 1238 m n/v, Zvijezde 1675 m n/v, Vuevice 1492 m n/v i Kovaa 1532 m n/v derazijskoerozijsko-korozijski su oblikovani na tektoniziranim mezozojskim krenjacima i dolomitima istone i zapadne Bosne. Predstavljaju stupnjevito izdignuta svodovska sredogorska uzvienja sloenih padinskih profila koje obiljeava izmjena konveksno ustrmljenih (nagiba >31) i subvertikalnih padina (nagiba >55) sa blago nagnutim pedimentima (nagiba 6-12) i subhorizontalnim plohama prostranih planinskih povri (nagiba 2-5). Njihovi najvii okreni hrbati i grebeni poligenetski su oblikovani derazijskim i periglacijalnim procesima. iroka ela navlaka reljefno su istaknuta subvertikalnim stjenovitim eskarpmanima zato reprezentativan primjer pruaju romanijske Crvene stijene, Bogovike stijene i Djeva visoke oko 100 m sa ukupnom duinom od preko 10 km. Stjenoviti odsjeci formirani u mezozojskim karbonatima izbrazdani su pukotinama du kojih su uruavanjem i osipanjem oblikovane forme ostenjaka, kukova, kamenih monolita i toila. Bizarne pojave kamenih prozoraca zapaaju se u subvertikalnim padinama Tajana, Ravne planine, emernice iznad Krupe na Vrbasu itd. Podnoja mobilnih stjenovitih odsjeka prekrivena su neprekinutim siparskim konusima od kojih su najimpozantniji koluvijalni zastori Romanijskih stijena, Kleka i Trijeske na Jahorini, dolomitnih Deveanskih stijena na Vlaiu, Makia stijena u masivu Manjae itd. Endokrki razvoj stalno suhih, periodino ili stalno vlanih peina i jama neotektonski je predisponiran rasjedima i pukotinama. Peinski sistemi makroregije: Orlovaa, Bijambarska peina, Ponikva kod Varea, Djevojaka peina kod Brateljevia, Bebrova peina, Dugovjetica, Ledenjaa, Makia peina, Propastva kod Viegrada itd. poligenetski su oblikovani korozijsko-korazijskim procesima i uruavanjem stjenovitih svodova unutar mikrotektonski ispucale karbonatne podloge. Podzemne dvorane spomenutih krkih udubljenja bogato su ukraene akumulacijskim mikrooblicima piljskog nakita stalaktita, stalagmita, stalagnjata itd. esta je pojava visinske sukcesije subvertikalnih peinskih otvora u okrenim liticama kao onih u Makia stijenama i Kozikim stranama iznad vrela Banjice i Kozice u Bosanskoj Krajini. Mnogim peinskim sistemima otjeu stalni podzemni tokovi. Na topografsku povrinu izbijaju u obliku peinskih krkih vrela kao: vrela Orlje, Dugovjetice, Mokranjske Miljacke itd. 19

A. Lepirica

Rubne nivoe uravnavanja u okrenim padinama planinskih morfostruktura makroregije izraavaju pedimenti. Predstavljeni su blagim kosama prosjenih nagiba 612 na kojima je korozijski oblikovan boginjavi kr vrtaa. Pediment Sjemaa sa povrinom od 4,2 km je jedan od prostorno najveih i najviih. Erozijski je oblikovan podno Zlovrha u jugoistonim padinama Javor planine na visinama od 1400 m n/v. Zaravnjene plohe pedimenata na visinama 800-850 m n/v izraavaju reljefne pregibe u padinama Rane, emernice i Gole planine na zapadu iznad duboko usjeenih dolina Vrbasa i Ugra. Neto sjeverozapadnije u padinama Tisovca i Osmae na visinama 480500 m n/v zapaa se nii pedimentacijski nivo fluviodenudacijskih podova Krmina i Ljubaeva. Blago zatalasane istonobosanske planinske povri izraavaju starije planacijske oblike. Poligenetski su oblikovane na neotektonski razlomljenoj karbonatnoj trijaskoj ploi izmeu Javor planine na sjeveru, Suice na sjeveroistoku, Zvijezde na istoku, Vuevice na jugoistoku, kanjona Prae na jugu i planine Zvijezde na zapadu. (Vidjeti kartu br.3.). Najprostranija je Glasinaka povr prosjenih visina od oko 900 m n/v sa povrinom od preko 150 km. Fragmente vie povri prosjene apsolutne visine 12501300 m n/v u ovom dijelu makroregije orografski izraavaju Ravna Romanija, Sljemenska planina te Ravna planina i Tvrdimlika povr juno od Sarajeva blago nagnuta ka sjeverozapadu. Visoravanski reljef povri predstavljen je vrtaama, uvalama, manjim krakim poljima (Glasinako i Luburi polje), okrenim gredama i subhorizontalnim otvorima jama. Usljed naglaene gustoe vrtaastih udubljenja ( > 40 vrtaa /km) na pojedinim podrujima zastupljen je tip boginjavog kra (Glasinac, Ravna planina i Tvrdimlika povr). Udubljenja uvala poligenetski su oblikovana du rasjeda na subkutanom kru istonobosanskih povri. esto su povezane u sisteme viekilometarskih duina. Jedna od prostorno najveih je planinska uvala Sjemea povrine 5 km oblikovana na 1200 m n/v zapadno od Viegrada. Prostorno manjim visokim krkim poljima otjeu krai ponorniki tokovi (Reetnica u Glasinakom polju, Jasikovac u Bijambarama, Bukovica i Ponikva u Varekoj opini itd.). Na zapadu makroregije pokriveni kr obiljeava blago nagnute plohe neotektonski destruiranih sredogorskih povri Galice i Dnoluke planine. Manja kraka polja Dobrinje i Lusikog polja poligenetski su oblikovana na Manjakoj povri. Neto junije na visinama od oko 730 m n/v prua se prostrana ploha periodino plavljenog Podranikog polja (povrine oko 20 km) izbrazdana plitkim nestabilnim rijenim koritima Zelenikovca, Gradca, Mraajske rijeke, Brodia i Ponora. Tektonski kontakt vodonepropusnih permotrijaskih naslaga Podranikog polja sa ispucalim karbonatima june Manjae hidrogeoloki je obiljeen ponorom vodotoka Ponora koji se pojavljuje na topografskoj povrini u obliku snanih vrela Krupe lijeve pritoke Vrbasa. Pojave kontaktnog karsta hidrogeoloki izolirane okolnim vododrivim naslagama mikrolokacijskog su karaktera i otonog rasprostranjenja u makroregiji Bosanskog sredogorja. Kontaktni karst centralne ofiolitne zone obiljeava karbonatna podruja Ravte planine i Tajana. Naglaenu krku polimorfiju navedenih podruja izraavaju: alogeni ponorniki tokovi, fluviokrki kanjoni duboke Tajanice i Maice, brojne peine i jame (novootkrivena jama Atom duga preko 2 km duboka je vie od 220 m) itd. Neto jugoistonije na ekshumiranoj karbonatnoj podlozi razvijen je pokriveni karst Obrea 1215 m n/v i Ponijera u Kakanjskoj opini. Sline pojave karakteriu okolinu Kladnja gdje je u trijaskim krenjacima poligenetski oblikovano vie zona kontaktnog 20

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

karsta kao onih kod Brateljevia, Paua, Tuholja i Papala zatim okolinu Olova udanski kr, Kruevo i Prgoevo, podruja oko Viegrada -titarevo , Gostun itd. Strukturno-litoloki kontakt krenjaka sa vodonepropusnim naslagama Unutranjih Dinarida morfoloki je naglaen u plastici reljefa naglim promjenama nagiba padina i pojavama snanih krakih vrela. Ilustrativan primjer predstavljaju stoaste forme krenjakih stjenovitih vrhova Trijeske 1806 m n/v i Jahorinskog Kleka 1743 m n/v reljefno istaknute u odnosu na okolna blago zaobljena vrna uzvienja oblikovana u paleozojskim naslagama istone Jahorine, potom ustrmljeni vrni hrbat Trebevia (1629 m n/v) koji dominira bliom okolinom Sarajeva ili vertikalni krenjaki odsjek u zapadnim padinama Bukovika (1531m n/v) niz koga se okomito rui 98 m visoki vodopad Skakavac. Hidrogeoloki aktivne zone stalnih vrela: Paljanske i Mokranjske Miljacke, Biotice, Orlje, epe, Plave Vode, Dugovjetice, Banjice, Krupe itd. nastale su uz rasjede na dodiru ustrmljenih padina krenjakih masiva Unutranjih Dinarida sa permeabilnim naslagama dolinskih udubljenja. Borano-rasjedne morfostrukture Biraa, Ludmera i Osata derazijsko-erozijski su oblikovane na paleozojskim kriljcima i pjearima. Morfoloki izraavaju blago zatalasana gorska uzvienja na sjeveroistoku ije visine mjestimino premauju 1000 m n/v. Blokovski masiv Majdanske planine 627 m n/v na sjeverozapadu derazijskoerozijski je oblikovan na preteno vodonepropusnim naslagama Sansko-Unskog paleozoika. Spomenute gorske morfostrukture ralanjene gustom povrinskom mreom pritoka Jadra, Drine, Drinjae, Japre i Sane obiljeavaju sloeni padinski profili karakterisani izmjenom nagnutijih padinskih lepeza prosjenih nagiba 12- 25 sa blagim kosama pedimenata i glacis terasa. Dominira padinski fluviodenudacijski rebrasti reljef obiljeen razvojem vododerina, jaruga i derazijskih potonih dolina. Procesi povrinske erozije - spiranje i klienje aktiviraju se tokom humidnijih razdoblja to je posebno izraeno u padinskim podrujima bez vegetacijskog prekrivaa. Rezultiralo je to razvojem amfiteatralnih udubljenja della i valovitim padinama aktivnih, privremeno umirenih i reliktnih klizinih ploha. (Vidjeti kartu br.3.). Derazijsko-erozijska predgorska i samostalna pobra nastala su pliokvartarnim izdizanjima okolnih dinarskih masiva i hrbata kojima su bili zahvaeni dijelovi prostranijih tercijarnih udubljenja na sjeveru, sjeveroistoku, sjeverozapadu, zapadu i junom obodu makroregije Bosanskog sredogorja. Morfoloki su predstavljena slabo ralanjenim (30-100 m/km) i umjereno ralanjenim (100-300 m/km) denudacijski oblikovanim reljefom na preteno vodonepropusnim paleozojskim, permotrijaskim, jursko-krednim i neogenim naslagama. Stepenaste padinske profile valovitih uzvienja bosanskih pobra erozijski prosjeene vododerinama, jarugama i derazijskim potonih dolinama karakterie izmjena nagnutijih padina (12- 31) sa poloenijim glacis terasama (6- 11). Na savremeno egzogeomorfoloko oblikovanje pobra pored bujienja, jaruenja i spiranja utjeu rotacijska, tepih-slojna i blok klizita koja se aktiviraju nakon obilnih kia i topljenja snjenog prekrivaa na padinama. U sjeverozapadnom dijelu makroregije denudacijski su oblikovana flina pobra Manjae visine do 600 m n/v, Badia i Buevia 419 m n/v i valovito samostalno pobre Prekounske krajine 625 m n/v u opinama Velike Kladua i Cazin. Prelaz ka susjednoj sjevernoj makroregiji orografski izraavaju niska uzvienja predgorskih pobra oblikovana na tercijarnim i kvartarnim klastitima. Neotektonski se vezuju za starije morfostrukture: Uzlomca, Borje, Mahnjae, Ozrena, Konjuha i Javornika. Pobra razvijena na krednom i tercijarnom fliu izdiu se na zapadu iznad dolinskih proirenja Plive, Janja, Crne rijeke i Vrbasa kod Jajca, Boca i Krupe. Samostalna pobra Previje i

21

A. Lepirica

Budelja razvijena na permotrijaskim impermeabilnim naslagama uokviruju gornju dolinu Sane sa istoka na potezu izmeu Ribnika i Kljua. Na potolinsko-akumulacijski karakter Sarajevsko-Zenikog bazena ukazuju preko 2000 m debele naslage neogenih sedimenata. Neotektonsko izdizanje Unutranjih i Sredinjih Dinarida odrazilo se suavanjem i zatvaranjem sarajevsko-zenikog neogenog bazena. Rezultiralo je to formiranjem srednjobosanskog pobra (najvii vrh Hum 1280 m n/v) denudacijski oblikovanog na miocenim klastitima izmeu busovakoilidanskog rasjeda na jugozapadu i sarajevsko-banjaluke fline zone na sjeveroistoku. Zbog znatnog uea glinovitih slojeva u litolokom sastavu pobra pored intenzivne linijske erozije, spiranja i puzanja izraeno je klienje. Tako je u padinama periferije Sarajeva dosada evidentirano oko 250 aktivnih kliznih ploha. U reljefu niskog pobra na rubu neogenog miljevinskog bazena na jugoistoku zapaaju se bizarne forme pjeanih piramida polifazno oblikovanih proluvijalnim i gravitacijskim procesima na neogenim klastitima. Denudacijom destrurani vulkanski reljef morfogenetski obiljeava gorska i brdska uzvienja okoline Srebrenice, Bratunca i Zvornika u ijem sastavu sudjeluju daciti, andeziti i piroklastiti. Strme padinske fasade nekadanjih vulkanskih kupa aua 773 m n/v, Zanika 831 m n/v, Kvarca 1013 m n/v i Loznika 822 m n/v derazijsko-erozijski su preoblikovane na kiselim eruptivima. Usljed znatnog uea kvarca u njihovom mineralokom sastavu erozijski su rezistentnije i ustrmljenije u odnosu na susjedne blae nagnute padinske plohe oblikovane u piroklastitima Zvijezde 906 m n/v, Borovca 750 m n/v, iljatog brda 901 m n/v i Prijanske kose. Najvie kupasto uzvienje Kvarac dominira okolinom Srebrenice kao reljefni izraz tercijarnog vulkanizma. Padine spomenutog podruja izloene su kombiniranom djelovanju padinskih i fluviodenudacijskih procesa. Strukturno-litoloka sloenost terena makroregije i fluktuacije klimatskih promjena u neotektonskom periodu reljefno su se odrazile kompozitnim karakterom dolina i neusaglaenim uzdunim profilima rijenih tokova. Glavne doline Une, Sane, Vrbasa, Bosne i Drine obiljeava sukcesija klisurasto-kanjonskih suenja sa zavalskokotlinskim proirenjima. Sa stanovita odnosa reljefa i geoloke grae predstavljaju transverzalne probojnike doline koje pod otrijim uglovima sijeku borane strukture starijih sredogorskih uzvienja. Na savremenu morfoevoluciju bosanskih dolina primarno su utjecali neotektonski rasjedni pokreti. Usljed rasjednih pokreta sporedne doline: Vrbanje, Ugra, Plive, Sanice, Lave, Fojnike rijeke, Krivaje, Stavnje, Prae, Rzava, Drinjae itd. perpendikularno su usmjerene ka spomenutim glavnim rijenim dolinama. Na estu pojavu neotektonskog laktastog skretanja dolina (dolina Drine izmeu Viegrada i Zvornika, Une kod Bosanske Krupe, Plive kod Jezera, Bosne kod Lave, Ugra, Prae, Lima itd.) utjecali su desni pomaci krila transkurentnih rasjeda. U ekstenzijskim strukturama srednjobosanskih meugorskih zavala: Sarajevskog polja, Visoke i Lavanske zavale deponovane su debele naslage neogenih sedimenata koje su prekrivene mlaim kvartarnim nanosima. Spomenuta reljefna udubljenja dominantno obiljeena akumulacijskim procesima i pojaanom bonom fluvijalnom erozijom izraavaju fragmente nekadanje prostrane pull-apart strukture sarajevskozenikog bazena. Uravnjena ploha Sarajevskog polja s povrinom od 44 km prostorno je najvea zavala makroregije Bosanskog sredogorja. Na tim podrujima kao odraz neotektonskog tonjenja prevladava centripetalni tip rijene mree. Tipian primjer je drenana mrea gornjeg toka Bosne u Sarajevskom polju sa konvergirajuim tokovima eljeznice, Dobrinje, Miljacke i Zujevine. Uz rasjedne zone u Unutranjim Dinaridima oblikovana su zavalska proirenja: Sanskog Mosta, Kotor-Varoi, Jelaha i Teslia. 22

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

Povrine prostorno manjih unutargorskih i meugorskih kotlina (Bosanskokrupska, Gornjesanika, Zgonska, Boaka, Krupska, epaka, Maglajska, Zenika, Olovska, Bratunaka, Goradanska, Ustikolinska, Vitkovika itd.) ne prelaze 10 km. Predstavljaju neotektonski rasjedno oblikovana dolinska proirenja u predgorskom visinskom pojasu makroregije iako nisu rijetke ni one iznad 500 m apsolutne visine (Sarajevska, Rogatika, Kladanjska, Miljevinska). Najnie poloaje bosanskih zavala i kotlina reljefno predstavljaju plitko usjeena nestabilna meandarska rijena korita obiljeena sprudovima i manjim adama ljunkovito-pjeskovitog i sedrenog sastava (Sana). Sastavni dio korita izraavaju izdueni niski poloji prekriveni higrofilnom vegetacijom. Ponegdje se pruaju s obje a ponegdje samo sa jedne strane rijenih tokova ovisno o turbulentnom kretanju vodenih struja u vrijeme viih vodostaja. Periodino plavljene uravnjene plohe viih naplavnih ravni oblikovane su na visinama 2-3 m iznad ovlaenih uzdunih profila. U njihovom sastavu pored normalne zapaa se pojava unakrstne slojevitosti meusobno pomijeanih aluvijalnih i proluvijalnih naslaga to ukazuje na bujiarski karakter bosanskih vodotokova koji dotjeu iz planinskog zalea. Neto vie poloaje zavalsko-kotlinskih udubljenja izraavaju destruirane niske rijene terase erozijski oblikovane u heterogenim kvartarnim nanosima. Predstavljene su terasnim ravnima prekrivenim proluvijalno-deluvijalnim lepezama i denudiranim terasnim odsjecima koji se pruaju iznad rijenih korita i naplavnih ravni. Reljefno odraavaju smjenu bone i dubinske fluvijalne erozije izazvanu promjenama neotektonskih pokreta i klimatskim fluktuacijama. Bosanske rijene terase disecirane jarugama i koritima bujinih tokova blago se pruaju u pravcu otjecanja vodotokova. Ponegdje su zastupljene na obje a negdje samo na jednoj dolinskoj strani ovisno od neotektonskog razvoja dolinskih udubljenja i pravca usjecanja rijenih tokova. U starijim fazama razvoja dolina imale su funkciju naplavnih ravni. Na niskim stranama dolina: Drine kod Bratunca i Viegrada, Bosne kod Zenice, Kaknja, epa, Zavidovia i Ilijaa, eljeznice kod Krupca, Miljacke kod Alipainog Mosta, Lave kod Turbeta itd. zapaaju se tri terasna nivoa u ijem sastavu sudjeluju poluvezani i vezani heterogeni kvartarni nanosi. Fragmenti starijih i viih pleistocenih terasa ouvani su na visinama od oko 50-60 m dok se ostaci mlaih pleistocenih terasa pruaju na oko 25-30 m iznad niskog poloja. Neto nie na visinama oko 7-10 m iznad rijenih korita fluvijalnom su planacijom vodotoka u starijem holocenu oblikovane najmlae terase koje preteno grade nevezani i poluvezani sedimenti. Pored navedenih u literaturi se pominje i etvrti najvii nivo rijenih terasa oblikovan na visinama od oko 90-110 m iznad dolinskog dna. Na terasnim povrima razvili su se gradovi (Sarajevo, Zenica, Travnik, Ilia, Sanski-Most, Tesli, Visoko, Vitez, Kotor-Varo itd.), manja naselja, saobraajne komunikacije, poljoprivredne povrine i ostali antropogeno-tehnogeni objekti i oblici itd. Izduene kose podova ili stjenskih terasa prosjenih nagiba (5-9) erozijski su oblikovane u matinom stjenskom supstratu. Reljefno izraavaju neotektonsko-erozijski destruirane fragmente starijih nivoa uravnavanja koji su fluviodenudacijski zasjeeni u vie dolinske strane. Predstavljaju dolinske pedimente blago nagnute prema dolinskom dnu. Blage kosine podova prekrivene heterogenim kvartarnim nanosima odraavaju cikluse tektonske stabilnosti i pojaana bona usjecanja tokova tokom geolokog razvoja bosanskih dolina. Prilikom terenskih opservacija i geomorfoloke analize terena makroregije odreeno je nekoliko visinskih nivoa fluviodenudacijskih podova koji se nekontinuirano pruaju iznad Sane, Une, Bosne, Vrbasa, Drine i njihovih pritoka. Mlai pleistoceni nivo uravnavanja otkriven je na visinama od oko 160 m iznad dolinskog dna (Mrii iznad Drine, Podi iznad gornjeg toka Sane). Drugi stariji nivo dolinskih pedimenata oblikovan je na visinama od oko 200-210 m (Pod iznad Vrbasa u 23

A. Lepirica

sjeverozapadnim padinama Osmae, Gornji Pod nad srednjim tokom Sane). Trei visinski nivo fluviodenudacijskih podova prua se na oko 260-270 m (Naenje iznad Drine, Bora iznad Prae) a iznad njega najstariji nivo na visinama od oko 360-370 m iznad niskog poloja (Naboi iznad Bosne uzvodno od Ilijaa,Vujasini iznad Vrbasa uzvodno od Krupe na Vrbasu). Nadmorska visina erozijskih terasa ili podova generalno opada nizvodno u pravcu otjecanja vodotoka. Asimetrine plavinske lepeze, dinamine geneze i razvoja predstavljaju manja fluviodenudacijska konusna uzvienja, dekametarskih irina koje gradi heterogeni proluvijalno-deluvijalni akumulat. Nastale su na zavretcima vododerina, jaruga i derazijskih dolina kombinovanim djelovanjem spiranja, bujienja i jaruenja u padinama planinskih i gorskih uzvienja. Nie dijelove plavinskog konusa izraava sitnija frakcija pijeska i ljunka dok vie gradi poluzaobljeni krupniji plavinski materijal. Reljefno izraavaju kontakt ustrmljenih strana sa poloenijim terenima. Prekrivaju naplavne ravni, blago nagnute plohe terasnih povri i predgorskih stepenica. Spajanjem fluviodenudacijskih plavinskih lepeza na rubovima zavalsko-kotlinskih udubljenja makroregije formirani su plavinski zastori dugi vie kilometara. U njihovom sastavu pored recentnih, aktivnih, sudjeluju fosilne plavine od poluvezanog ili cementiranog nanosa breoliko-konglomeratskog sastava. Neotektonsko izdizanje Dinarida morfoloki obiljeeno dubinskim usjecanjem vodotokova u tektoniziranu mezozojsku karbonatnu podlogu rezultiralo je razvojem dubokih fluviokrkih kanjona i klisura. To su kanjoni: Vrbasa i Ugra (dubok oko 600 m), Krivaje nizvodno od Olova, Biotice i Stupanice, Drine (kanjon nizvodno od ua epe dug je preko 40 km, mjestimino dubok preko 700 m), Prae, epe, Lima, Drinjae, Komotinskog potoka itd. Neotektonski predisponirane klisure: Vinaku, Boaku, Zveajsku klisuru, Janjiku, Vranduku klisuru kao i mnoge druge izraavaju karakteristini popreni V profili. Klisure desnih pritoka Bosne: Babine rijeke, Ribnice, Bukovice, Stavnje i Misoe duboko su usjeene u ekshumiranim krenjacima fline zone Unutranjih Dinarida. Dna dolinskih suenja predstavljena su stjenovitim, duboko usjeenim i uskim rijenim koritima obiljeenim prevladavajuim mehanizmom voda gornjeg toka (brzaci, kaskade i vodopadi). U stjenovitim fluviokrkim rijenim koritima kanjona i klisura zapaaju se polukruna udubljenja evorzijskih lonaca viemetarskih prenika korazijski oblikovana turbulentnim prijenosom krupnog vuenog nanosa. Iznad kanjonskih korita subvertikalno se izdiu mobilne stjenovite litice visoke vie stotina metara karakterisane derazijskim formama kukova, ostenjaka, stjenovitih monolita i urunih nia. este su pojave visinske sukcesije peina i potkapina, strmih toila i siparskih konusa. Bizarne pojave stjenovitih svodova (iznad toka Paljanske Miljacke) i kamenih prozoraca (Petera Vrata u kanjonu Drine, prozorac kod Krupe na Vrbasu) upotpunjuju polimorfiju kanjonskog reljefa makroregije. U fluviokrkim koritima sedrotvornih tokova Plive, Une i Sane nataloeni su i oblikovani kvartarni mikrooblici sedrenih preaga, zastora, unjeva, ada (Unske ade kod Bosanske Otoke) i formirana rijena jezera. Veliko Plivsko jezero je najvee prirodna jezerska akvatorija u BiH nastala razvojem sedrene preage u pleistocenom koritu Plive. uveni Plivski vodopad u Jajcu visok 28 m, rui se preko sedrene preage formirane na tektonskom pregibu. Antropogeno-tehnogeni reljef je najzastupljeniji u zavalsko-kotlinskim podrujima sredinjeg dijela makroregije. Predstavljen velikim urbanim centrima Sarajevom, Zenicom sa satelitskim naseljima, brojnim manjim gradskim naseljima, izduenim konurbacijskim zonama razvijenim na rijenim terasama uz saobraajne prometnice, 24

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

eksploatacionim povrinama povrinskih kopova srednjobosanskih rudnika, deponijama, jalovitima, industrijskim postrojenjima, poljoprivrednim povrinama itd. U reljefu su istaknute vjetake jezerske akumulaciji hidroelektrana na Drini i Vrbasu, povrina vie km sa velikim koliinama akumuliranog suspendovanog nanosa. U recentnom razdoblju posebno su intenzivirani destrukcijski derazijski i fluviodenudacijski procesi generisani iracionalnom sjeom gustih mjeovitih uma i nestrunim antropogenim zahvatima u padinskim fasadama Unutranjih i Sredinjih Dinarida. Makroregija Visokih Sredinjih Dinarida Makroregija Visokih Sredinjih Dinarida morfoloki izraava najvia podruja sredinje i jugoistone BiH. Prua se od dolina Plive i Janja na sjeverozapadu preko visokogorskih masiva i hrbata Vranikog paleozoika do najviih masiva Sredinjih Dinarida u graninom pojasu sa Crnom Gorom. (Vidjeti kartu br.2.). Na jugu, zapadu i sjeverozapadu prema susjednoj makroregiji Bosanskohercegovakog dinarskog kra granii linijom: Gacko - Borako jezero juni rub Ostroake zavale Baina planina zavala Rame Stoer dolina Janja. Predhodno opisana granina linija na potezu od doline ehotine do ipova u dolini Plive odvaja je od susjedne makroregije Bosanskog sredogorja na sjeveru i sjeveroistoku. (Vidjeti kartu br.2.). U makroregionalnom podruju dominira denudacijsko-tektonski reljef planinskih uzvienja dinarskog pravca pruanja SZ-JI. Prevladavaju borano-navlane i rasjednoblokovske visokogorske morfostrukture Sredinjih Dinarida neotektonski izdignute do dananjih visina tokom Valahinske orogeneze. Reljef makroregije poligenetski je oblikovan na heterogenom litolokom supstratu prelazne dinarske zone Paleozojskih kriljaca i mezozojskih krenjaka u kome sudjeluju: paleozojski kriljci i magmatiti, donjotrijski klastiti, srednjotrijaski magmatiti, mezozojski krenjaci i dolomiti, durmitorski jursko-kredni fli, neogeni sedimenti i kvartarni nanosi. Na sjeverozapadu se uzdiu asimetrine borano-navlane planinske morfostrukture Gorice 1267 m n/v, Krive Jelike 1385 m n/v, Ravne Gore 1397 m n/v, Stolovaa 1565 m n/v i Plazenice 1765 m n/v obiljeene sloenim padinskim profilima. Predstavljene su blago zaobljenim vrnim grebenima i jugozapadno eksponiranim padinama poligenetski oblikovanim na trijaskim dolomitima. Sjeveroistone ustrmljene padinske lepeze spomenutih planinskih masiva i hrbata, prosjenih nagiba (>33), disecirane duboko usjeenim dolinama lijevih pritoka Vrbasa genetski izraava derazijsko-fluviodenudacijski preoblikovani magmatogeni reljef. Markantno kupasto uzvienje Hotomanj 1054 m n/ je derazijsko-korozijsko-erozijski oblikovano na krenjacima i kvarcporfirima na krajnjem sjeverozapadu iznad doline Plive. Prostorno najveu predgorsku stepenicu u ovom podruju izraava pediment Grbavikog polja prekriven proluvijalno-deluvijalnim lepezama. Erozijski je zasjeen u jugozapadne padine Ravne Gore na visinama od oko 1000 m n/v. Stupnjevite sjeveroistone padine visokogorskog masiva Radue 1956 m n/v koje inkliniraju gornjoj dolini Vrbasa pripadaju makroregiji Visokih Sredinjih Dinarida. Seizmotektonski aktivnim Livanjskim rasjedom strukturno su odvojene od masiva Plazenice u podruju prijevoja Kuprekih Vrata. umovite padinske fasade u viem sredogorskom pojasu radukog masiva poligenetski su oblikovane destruktivnim djelovanjem gravitacijskih, periglacijalnih (u zimskom i ranoproljetnom periodu) i fluviodenudacijskih procesa na heterogenom trijaskom stjenovitom supstratu. Neto nie, reljefni pregib pedimenata jasno se zapaa na visinama od oko 880-900 m n/v. Predstavljen je blago nagnutim kosama: Podova, Garakih podova, Porikih livada i 25

A. Lepirica

Koana, prosjenih nagiba 5-9. Izraavaju fragmente preko 25 km dugog tercijarnog pedimentacijskog nivoa na visinama oko 280-300 m iznad recentnog korita Vrbasa. Pliokvartarnim reaktiviranjem transverzalnih rasjeda pravaca SI-JZ spomenuti planacijski nivo neotektonski je razbijen to je rezultiralo fluviodenudacijskim razvojem duboko usjeenih uskih dolina: Voljinice, Bunte, Duboke, Prljanice, Porinice, Prusake rijeke i Semenice. Najnie sjeveroistone padine Radue orografski izraava predgorsko pobre visina 600-850 m n/v denudacijski oblikovano na neogenim klastitima. Istono od Uskopaljske zavale svodovski se uzdiu rasjedno-blokovski paleozojski masivi i hrbati srednjobosanskog (ili junobosanskog) kriljavog gorja: Radalj 1368 m n/v, Komar 1510 m n/v, Radovan 1446m n/v, Kruica 1650 m n/v, it 1781 m n/v, Vranica 2112 m n/v, Vitreua 1912 m n/v, Zec 1878 m n/v, Bitovnja 1744 m n/v, Ina 1437 m n/v, Visoica 1526 m n/v i Ivan planina 1436 m n/v. Predstavljaju neotektonski izdignuti Vraniki antiklinorijum strukturno ogranien: busovakom dislokacijom sa sjeveroistoka, vrbaskim rasjedom sa jugozapada, treanikim rasjedom sa jugoistoka i lavanskim rasjedom sa sjevera. Podruje vranikog paleozoika bilo je zahvaeno oligomiocenom tektonskom inverzijom. Starije geoloke strukture pravaca SI-JZ (ouvane danas u jugozapadnom dijelu Vranikog antiklinorijuma) neotektonski su preorjentisane u smjer SZ-JI to je imalo odraza na savremeni morfotektonski razvoj planinskih hrbata, grebena i duboko usjeenih dolina. Sa aspekta geomorfoloke regionalizacije tretirano podruje pripada mezoregiji Vranika planinska grupa. Prua se dinarskim pravcem na duini od oko 80 km. Prosjeno je iroko 40-50 km. Morfoloki dominiraju sredogorska i visokogorska uzvienja disecirana gusto razvijenom dolinskom mreom planinskih bujinih pritoka Fojnike rijeke, Lave, Neretve i Vrbasa. Prevladavaju tokovi prve, druge i tree kategorije (prema Strahleru 1957.) to je odraz naglaenih neotektonskih izdizanja terena. Najvii tereni iznad 1800 m n/v sa niskom vegetacijom planinskih panjaka poligenetski su oblikovani na devonskim krenjacima, dolomitima, mermerima i riolitima. Reljefno predstavljaju fragmente visoke destruirane povri sa koje se uzdiu zaobljenije forme vrnih uzvienja (Loika 2107 m n/v, Nadkrstac 2112 m n/v, Rosinj 2062 m n/v, Vitreua 1919 m n/v, Smiljeva kosa 1871 m n/v itd). Zaravnjeni greben planine Bitovnje dug preko 4 km, prosjene irine 0,3-0,4 km, predstavlja prostorno najvei nivo uravnavanja. Tokom duih i hladnijih razdoblja godine intenzivni periglacijalni procesi nivacije, kriofrakcije, krioplanacije i soliflukcije sudjeluju u egzogeomorfolokom preoblikovanju visokogorskog reljefa. Tada su ustrmljene padine Tikve, Straice, Matorca, Derala i Hridi, nagiba (> 45), izloene destrukcijskom djelovanju snjenih lavina. Konveksne padinske fasade prosjenih nagiba 30- 45 derazijsko-erozijski oblikovane na paleozojskim kriljcima, riolitima i heterogenom sedimentnom supstratu dominiraju sredogorskim i gorskim pojasom Vranike mezoregije. Prekrivene su gustim sastojinama bjelogorino-crnogorinih uma. Prevladava linijska erozija obiljeena naglaenom gustoom vododerina, jaruga i rasjedno predisponiranih derazijskih potonih dolina V profila. Reljefne pregibe izraavaju krai stjenoviti eskarpmani relativnih visina do 100 m (Hridi na Vranici, Kalina, Zahora, Kozjih stijena itd.) i pedimentacijski nivoi (Rostovo i Ravno Rostovo na oko 1000 m n/v, Zabre na Kruici, Panje i Vlaka ravan na Vranici na oko 1400 m n/v, Busovake staje, Luke staje, Velika Ravan itd.). U gorskom pojasu su neto naglaenije pojave glacis terasa nagiba (> 8) na kojima su se razvila seoska naselja zbijenog tipa. 26

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

Fosilna glacijalna morfoskulptura fragmentarno je ouvana u obliku: fosilnih cirkova u padinama vrnih uzvienja Vranice, Vitreue i Zeca, terminalnog bazena Prokokog jezera, eratikih blokova, glaciofluvijalnih terasa u manjim dolinskim proirenjima itd. Denudacijski preoblikovani magmatogeni reljef morfogenetski izraava: lakolit Bijele Gromile, podruja Radovana i Komara na sjeverozapadu, kisele magmatite u centralnim i zapadnim dijelovima Vranikog masiva, Zec i Vitreuu. Pojave kontaktnog karsta su mikrolokacijskog karaktera obiljeene razvojem peinskih sistema iznad Krupe kod G. Vakufa, Vilinske peine u Sebeiu, vrelom Bistrice itd. Na jugoistoku makroregije uzdiu se najvii borano-navlani masivi i hrbati sa predgorskim stepenicama: Bjelanica 2067 m n/v,Visoica 1974 m n/v, Treskavica 2088 m n/v, Lelija 2032 m n/v n/v, Zelengora 2015 m n/v, Magli 2386 m n/v, Volujak 2297 m n/v i Ljubinja 2248 m n/v. Predstavljaju visokoplaninska uzvienja preteno krenjako-dolomitnog sastava. Strukturno izraavaju navlane sisteme jugozapadno usmjerene ka jadranskom forelandu kojim su trijaski karbonati navueni preko jurskokrednih naslaga Durmitorskog flia. Neotektonskim rasjednim pokretima paleogene alohtone strukture su razlomljene na posebne blokove i izdignute do dananjih visina. Rezultiralo je to razvojem visokogorskih masiva sa predgorskim stepenicama, sloenih padinskih profila, obiljeenih izmjenom subvertikalnih i konveksnih padina sa pedimentima i planinskim povrima. Najvie terene morfoloki karakteriu poluluno izvijeni asimetrini hrbati visoki preko 2000 m n/v. Predstavljeni su golim krem vrnih uzvienja i plitkim pedoomotaem sa niskom vegetacijom planinskih panjaka i klekovine bora. Izdiu se strmo, nerijetko i okomito (ponegdje i vie od 500 m) iznad blago nagnutih pedimenata i sredogorskih povri: Igmana, Kalinovakog Zagorja, Ravne Gore, niske Bjelanice i Vueva. To su najmarkantnije orografske strukture Sredinjih Dinarida u kojima prevladava fiziko raspadanje stjenske podloge. Poligenetski su oblikovane kvartarnim glacijalnim, periglacijalnim i derazijskim procesima. Izraenu asimetriju visokogorskih hrbata obiljeavaju izrazito strme sjeveroistone padine nagiba (> 45) i nasuprotne jugozapadne padinske plohe prosjenih nagiba 25-35. Navedenu geomorfoloku pojavu moemo objasniti alohtonom tektonikom i intenzivnijom denudacijom prisojnih padinskih fasada usljed naglaenijih dnevnih temperaturnih amplituda i izraenijih utjecaja vlanih zranih masa sa jugozapada. Subvertikalne i konveksne mobilne padine visokogorskih uzvienja predstavljene stjenovitim odsjecima, kukovima i ostenjacima ispresjecane su kilometarski dugim ustrmljenim toilima kojima se gravitacijski transportuje nesortirani erodirani materijal. U padinama Maglia, Volujaka, Zelengore i Treskavice zapaa se sukcesija toila i sipara. Padinska podnoja su prekrivena kilometarski dugim koluvijalnim zonama aktivnih siparinih zastora od granulometrijski nesortiranog otrobridog nanosa. este pojave denudacijski otkrivenih padinskih brea ukazuju na destruirane fosilne sipare prekrivene recentnim koluvijalnim zastorima ili plitkozalijegajuim planinskim zemljitima sa pionirskom vegetacijom klekovine bora. Okrene derazijske doline neuravnoteenih uzdunih poprenih profila erozijski su usjeene u padinske fasade visokogorskih masiva. Njihova nagnuta linearna udubljenja zastiru meusobno izmjeani glacijalni, periglacijalni, koluvijalni i proluvijalni kvartarni nanosi. Reljefno najistaknutija visea dolina ovog dijela makroregije je Kolijevka na Visoici duga 6 km s prosjenim nagibima oko 5.

27

A. Lepirica

Prema podacima meteoroloke opservatorije na vrhu Bjelanice (2067 m n/v) za razdoblje 1961-1990. god. srednja godinja temperatura zraka je iznosila 1,2C. Snjeni pokriva se odravao preko est mjeseci a pojave mraza su bile evidentne u prosjeku oko 200 dana u godini. Moemo zakljuiti da je u recentnom razdoblju na visokogorskim podrujima makroregije dominantno izraeno djelovanje periglacijalnih procesa. Krionivalnom destrukcijom stjenske podloge duboko su usjeena nivacijska udubljenja u sjeveroistonim eskarpmanima Bjelanice, Visoice, Maglia, Zelengore i Treskavice. Poligonalni kr planinskih uvala sa vrtaama reljefno izraava blae nagnute visokogorske terene poligenetski preoblikovane korozijom otopljene sonice i snjenice, kriofrakcijom leda, derazijsko-gravitacijskim uruavanjem, osipanjem i akumulacijom kvartarnih nanosa. Na otkrivenoj krenjakoj podlozi este su pojave golog kra linearno prosjeenog krapama. U periodima visokih snjenih nanosa na visinama iznad 1200 m n/v snjene lavine plono destruiraju strme padinske fasade ili se rue toilima koja tada imaju funkciju aktivnih lavinskih koridora. Periglacijalne mikroforme izduenih pojaseva otrouglog nezaobljenog krja - kamenih struja i kamenih blokova poligenetski su oblikovane kombiniranim djelovanjem kriofrakcije, nivalnog i koluvijalnog procesa. Prekrivaju dna i strane planinskih uvala, vrtaa, derazijskih dolina i padine uzvienja. Dinamini procesi soliflukcije izraeni viestrukim zamrzavanjem i otapanjem nekonsolidirane stjensko-zemljane mase periodino su aktivni u visokogorskom podruju. Soliflukcijski naresci oblikovani sporim teenjem raskvaenog regolita otkriveni su u padinama trijaskog i jurskokrednog klastinog sastava: vrha Stoga 1821 m n/v na Zelengori, Siljevae 1662 m n/v na Bjelanici, Crvenog kuka 1733 m n/v na Visoici itd. Brojni fragmenti egzaracijskih i akumulacijskih glacijalnih oblika upuuju da su Visoki Sredinji Dinaridi BiH tokom pleistocenih glacijala bili zahvaeni oledbom. Tada su glacijalnom erozijom oblikovani vrhovi, grebeni, hrbati, prevoji i cirkovi visokogorskih masiva. U podruju makroregije reljefno se istiu otri stjenoviti paleoegzaracijski oblici: vrhova i areta Maglia, Lica i Prstiju u Volujaku, Ardova, Bregoa i Treskavca u Zelengori, Treskaa, abenskih stijena, Zubova, Oblika i Zavitih stijena u Treskavici, cirkova Vlahinje i Hranisave u Bjelanici. Treba naglasiti da su glacijalni oblici u holocenu najveim dijelom preoblikovani, destruirani i zamaskirani savremenim denudacijsko-akumulacijskim procesima. Danas su brojna paleocirkovna udubljenja zastrta otrobridim koluvijalnim akumulatom ili prekrivena rahlim zemljinim pokrovom na kojem egzistira vegetacija bora krivulja i subalpinske bukve. Na vododrivoj podlozi nekadanjih cirkova i terminalnih bazena visokoplaninskog pojasa formirana su manja planinska jezera: Gornje Bare na Zelengori, Bijelo, Crno i Veliko jezero na Treskavici, Lokvanjsko na Bjelanici i druga. Pojave mutoniranih stijena su este kao one u visokoj Bjelanici, Magliu, Visoici, Treskavici i viem pojasu Zelengore. Mnoge derazijske doline predstavljale su lednike valove kao Kolijevka na Visoici, Ravna Vala na Bjelanici itd. Eratiki blokovi razliitih dimenzija esto se pojavljuju u grupama, rjee usamljeni. Vei eratikih blokovi (zapremine vie m) zapaeni su na rubovima visokih povri i u reljefnim udubljenjima uvala i dolina planinskih pojaseva: Suhe Jezerine izmeu Volujaka i Maglia, Studenog polja, Umoljanskog dola i Dugog polja na Bjelanici, iznad Platnog jezera na Treskavici, u Gornjoj Meeoj i gornjoj dolini Tulike rijeke pod Visoicom. Neki su nedavno otkriveni na poloenijim terenima visoke Bjelanice kod Rie lokve na 1710 m n/v. este su pojave glacijalnih akumulacijskih oblika. Sredinji dio planinskog sela Umoljani na Bjelanici razvijen je na izduenom drumlinu. Denudirani morenski bedemi prekriveni pedogenetskim pokrovom se zapaaju u Gornjoj Grkarici. eone morene su otkrivene u Gornjem polju kod Gradine na Bjelanici zatim u Gvoznu polju na Treskavici, Kladovom polju na Zelengori kao i na drugim planinskim podrujima. 28

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

Na osnovu visinskih poloaja morenskih nanosa (1200-1500 m n/v) moemo zakljuiti da je glacijacija koja je zahvatila Magli, Volujak, Zelengoru, Bjelanicu, Treskavicu i Visoicu tokom maksimuma posljednjeg Wrmskog stadijala bila regionalnog karaktera. Neotektonski izdignute visoke korozijske povri i pedimenti, prosjenih nagiba 2-11 morfoloki izraavaju podruja neznatne reljefne energije u viim planinskim pojasevima. Njihove denudacijsko-korozijski zaravnjene i blago iskoene plohe oblikovane na razliitim visinskim nivoima prekrivaju heterogeni kvartarni nanosi. Najvii nivo uravnavanja u makroregiji je vrni hrbat Volujaka 2150 m n/v oblikovan krionivalnom planacijom. Zatim na oko 1650 m n/v visinski slijedi nii i prostorno vei planacijski nivo obiljeen pedimentima: Prijevora pod vrhom Maglia, Vratnica na Volujaku, Gornjih Bara na Zelengori, Spasovae na Treskavici itd. Sjeveroistone padine masiva Lelije rubno su zasjeene pedimentom Poda na visinama od oko 1450 m n/v. Neotektonski izdignute planinske povri dominiraju sredogorskim pojasevima masiva Bjelanice, Treskavice, Zelengore, Visoice, Maglia, Volujaka, Snijenice i Lelije. Izraavaju ostatke starijih destruiranih tercijarnih planacijskih nivoa u jugoistonom dijelu Sredinjih Dinarida. Njihove blago nagnute okrene plohe obiljeene razvojem poligonalnog karsta predstavljene su kilometarski dugim, plitko usjeenim planinskim uvalama gusto izbrazdanih vrtaama sa pojavama manjih krakih greda i uzvienja. Najvea je prostrana okrena ploha povri Zagorja kod Kalinovika sa povrinom od oko 75 km korozijski preoblikovana na visinama od oko 1150 n/v. Zatim po prostornim dimenzijama slijede: povr niske Bjelanice prosjenih apsolutnih visina od oko 1250 m n/v i blago nagnute povri Vueva i Visoice na visinama od oko 1450 m n/v. Prostorno manje povri Metrevca ispod visokogorskog hrbata Ljubinje i Radomilja u Zelengori se zapaaju na visinama od oko 1350 m n/v. Neto nie sredogorske povri Prekog polja pod Bjelanicom i Polja kod elebia pod Ljubinjom pruaju se na visinama od oko 1050 m n/v. Na okrenoj povri Zagorja poligenetski je oblikovano Gvozno polje. To je manje krko polje sa kratkim periodinim meandrirajuim ponornikim tokom Studenicom. Pored navedenog kroz uvalska udubljenja olakovia dolova na Visoici, Kladovog polja na Zelengori, Jelaca i Polja u Ljubinji protiu povremeni tokovi. U humidnijim razdobljima godine podzemnohidrogeoloki kontaktiraju sa snanim krakim vrelima na rubovima dolinskih udubljenja. U litolokom sastavu padina visokih planina sudjeluju mikrotektonski ispucali krenjaci i dolomiti to je pogodovalo endokrkom razvoju peinskih i jamskih sistema: Megare na Bjelanici, Glaviine zatim onih u dolini Bistrice kod Miljevine, na Treskavici, u kanjonima Neretve, Rakitnice, Hravke, na visokoj povri Zagorja itd. Sloeni padinski profili dominiraju u niem gorskom pojasu okrenih visokoplaninskih masiva i hrbata Sredinjih Dinarida. Prevladavaju ustrmljene umovite padinske lepeze prosjenih nagiba (30- 45) disecirane toilima i derazijskim dolinama. Reljefne pregibe u padinskim profilima predstavljaju neotektonsko predisponirani derazijsko-gravitacijski oblici subvertikalnih eskarpmana nagiba (> 55) i fluviodenudacijski podovi nagiba (> 8) iznad duboko usjeenih dolina. U padinskom reljefu su istaknute eskarpmanske stjenovite litice Okladnika, Ploe, Treskavca, Vratara, Grada, Vadotine, Orahovice itd. visoke vie stotina metara koje izraavaju vie strane kanjona Neretve, Rakitnice, Bistrice i Sutjeske.

29

A. Lepirica

Na tektonskom kontaktu niskih ustrmljenih padina sa dolinskim dnom formirana su snana kraka vrela. Najizdanija su: vrela Bosne pod Igmanom, eljezniko vrelo pod Treskavicom, vrela u dolini gornje Neretve - gornji i donji Krupac, Pridvoriko vrelo, vrelo Ljute, intermitento vrelo Vrutak kod Glavatieva, vrelo Rame - Krupi, Humska vrela u kanjonu Rakitnice, vrelo Krupe kod Zovika, vrela gornjeg porijeja Drine - Dobropoljke, Luka vrela, Skakavci u kanjonu Hravke, vrela uz donji tok Tare itd. U zoni Durmitorskog flia na jugoistoku makroregije derazijsko-erozijski su oblikovane sloene padinske fasade: Lebrnika 1985 m n/v, ivnja 1696 m n/v, Vueva 1602 m n/v junog Volujaka, sjeveroistonog Crvnja, june Treskavice, jugoistone Bjelanice i sjeveroistone Visoice. (Vidjeti kartu br.3.). Usljed dominacije mehaniki erodibilnijih jursko-krednih flieva prevladavaju sredogorska planinska uzvienja oko 400-500 m nia od okolnih strmih visokogorskih krenjakih hrbata Volujaka, Zelengore, Bjelanice i Treskavice. Sa hidrografskog aspekta to je podruje gornjih porjeja: Neretve, Sutjeske, Ljute, Rakitnice i Zalomske rijeke. Zastupljen je rebrasti fluviodenudacijski reljef diseciran gustom povrinskom mreom vodotokova (3-4 km/km). Sloene padine flinog pojasa morfoloki izraava smjena izduenih umovitih padinskih lepeza prosjenih nagiba 20-30 sa blago nagnutim kosama pedimenata 5-10 i glacis terasa 6-11. Padinske lepeze okoline emernog, Uloga, Ljusia, Umoljana itd. povremeno su izloene destruktivnom djelovanju rotacijskih i slojnih klizita. Pedimenti emernog i Izgora (prosjene apsolutne visine 1300 m n/v) prekriveni heterogenim kvartarnim nanosima reljefno su najistaknutije predgorske stepenice. Akumulacijski oblici kvartarnih glacis terasa uglavnom su koncentrisani u niim padinama gorskog pojasa. Visokogorski hrbat-antiklinala Lebrnika 1985 m n/v orografski izraava najvie terene jugoistonog ruba fline zone. Paralelno se prua sa najviim planinskim vijencima Maglia i Volujaka. Subvertikalno se uzdie iznad predgorske stepenice emernog markantnim preko 400 m visokim stjenovitim odsjekom Izgorskih Greda od kilometarski dugih neporemeenih horizontalnih bankovitih krednih slojeva breastih krenjaka, konglomerata i laporovitih krenjaka. Sjeverozapadnu ivicu opisanog podruja genetski izraava djelomino preoblikovani fosilni glacijalni reljef planine Visoice. Reljefno je predstavljen poluluno izvijenim uskim ustrmljenim visokogorskim hrbatima pleistocenih areta Kaoca nagiba (> 45) sa piramidalnim vrhom Vito 1956 m n/v i duboko usjeenim cirkovima u neotektonski izdignutim jurskim laporovitim krenjacima, ronjacima, laporima i pjearima. Pojave kontaktnog karsta strukturno predisponiranog tektonskim prozorima i navlacima mikrolokacijskog su karaktera. Obiljeavaju podruja ljutog kra Ljuljove stijene, Krivnje i navlaak stoastog stjenovitog vrha Puzim 1771 m n/v. Genetski tip denudacijski preoblikovanog magmatogenog reljefa na srednjetrijaskim magmatitima mikrolokacijski zastupljen je u jugoistonom dijelu Visokih Sredinjih Dinarida. Obiljeava zapadne padine planine Ljubinje, padine okoline Tjentita, Glavatieva, Kalinovika itd. Pliokvartarna izdizanja Sredinjih Dinarida odrazila su se suavanjem i zatvaranjem prostranog neogenog bazena na jugozapadnom obodu Vranikog paleozoika. Rezultiralo je to formiranjem zasebnih orografskih cjelina UskopaljskoGornjovrbaske, Ramske i Ostroake zavale i derazijsko-erozijskim razvojem neotektonski izdignutih pobra. Predgorska pobra Drvetina, Ljubnia, Glavica i Kandije blago izdignuta iznad Uskopaljske zavale direktno se neotektonski veu za starije masive Kalina 1530 m n/v i Radovana 1446 m n/v. Pobre Skrobuana na 30

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

jugozapadu izraava sjeverno predgorje Baine planine 1530 m n/v. Zatim emo pomenuti predgorsko pobre Strabenice 1123 m n/v kod Prozora, predgorska pobra elinske planine 1360 m n/v - elinu i Gorane te jugoistono predgorje Bitovnje planine sa niskim pobrima Seonice, Nevizdraka i Pokojita. Kleka planina 1220 m n/v i Kranjia pobre 776 m n/v predstavljaju strukturno izdvojena samostalna pobra denudacijski oblikovana na mekoj neogenoj podlozi. Potpuno izdvojena na jugoistoku blago se izdiu samostalna pobra Hotovlja i Soana prosjene visine od oko 950 m n/v. Spomenuta pobra makroregije obiljeena prosjenom vertikalnom ralanjenou (50-300 m/km) izraavaju stupnjeviti padinski profili oblikovani padinskim i fluviodenudacijskim procesima na miocenim klastitima. Morfoloki su predstavljena izmjenom padinskih lepeza (nagiba 12-31) karakterisanih razvojem jaruga, vododerina, periodino aktivnih klizita sa poloenijim plohama glacis terasa (nagiba 6-11) prekrivenim proluvijalno-deluvijalnim lepezama. Neotektonski predisponirane kompozitne transverzalne doline gornjih tokova Drine, Vrbasa, Neretve i njihovih pritoka predstavljaju najnie terene makroregije. Obiljeene su sukcesijom fluviodenudacijskih zavalsko-kotlinskih proirenja oblikovanih na mekim klastinim naslagama krede i neogena sa fluviokrkim klisurasto-kanjonskim suenjima duboko usjeenim u otpornije i tvre mezozojske karbonate. Asimetrino udubljenje Gornjovrbasko-Uskopaljske zavale na sjeverozapadu oblikovano na neogenim sedimentima orografski odvaja planinske morfostrukture Vranikog paleozoika i Radue. Predstavlja ekstenzijsku morfostrukturu izduenu du Vrbaskog rasjeda na duini od oko 30 km. Ostala vea poligenetska tektonska meugorska ulegnua makroregije su: zavala Rame na zapadu (razvijena na miocenim naslagama, velikim dijelom potopljena vjetakom akumulacijom Ramskog jezera), niska Ostroaka zavala na jugu (razvijena na slatkovodnim neogenim sedimentima, veim dijelom potopljena akvatorijom Jablanikog jezera ) i izduena kotlina Bora na jugoistoku (oblikovana u zoni Durmitorskog flia). Morfogenetski su obiljeena prevladavajuim fluvijalnim i fluviodenudacijskim procesima i oblicima kao i susjedne kotline: Glavatievske upe, Buturovi-polja, Tarina, Fojnice, Ostrunikog polja, Kreeva, Hadia, Tjentita itd. (Vidjeti kartu br.3.). Dna spomenutih dolinskih proirenja predstavljaju aluvijalne ravni prosjeene blago izvijenim meandrima planinskih tekuica. Plitka i nestabilna rijena korita spomenutih zavala i kotlina obiljeavaju akumulacijske mikroforme ljunkovito-pjeskovitih sprudova, rukavaca i manjih ada. U vrijeme visokih padavina i otapanja snijega pod utjecajem snanih rijenih struja sprudovi u rijenim koritima migriraju nizvodno. Tada dolazi do njihovog spajanja koje rezultira razvojem ljunkovitih ada. Bujini tokovi: Sutjeske, Bistrice, ehotine, Rakitnice, Ljute, Jezernice i Gvozdnice dreniraju iroka visokoplaninska podruja. Na svojim uima u Drinu i Neretvu akumulirale su aluvijalno-proluvijalnodeluvijalne plavinske lepeze iroke vie desetina metara od manjih zaobljenih blokova, valutica, oblutaka i ljunka. Na niim stranama meugorskih udubljenja zapaaju se tri destruirana nivoa terasnih ravni disecirana jarugama i koritima planinskih bujica. Pojave glaciofluvijalnih konglomeratskih terasa oblikovanih u morenskim nanosima: Treskavice, Bjelanice, Visoice, Zelengore, Volujaka, Bioa, Maglia, Durmitora i Komova obiljeavaju dolinska proirenja gornje Drine, Tare, Sutjeske, Rakitnice i Tulike rijeke. Njihovu genezu izraava bono fluvijalno erozijsko uravnavanje akumuliranog morenskog materijala koje je rezultiralo oblikovanjem terasne ravni. Mlau fazu oblikovanja terasnog odsjeka generisanu neotektonskim izdizanjem terena i porastom koliina 31

A. Lepirica

padavina obiljeava dubinsko usjecanje rijenih tokova kroz glaciofluvijalni nanos. Reljefno najistaknutije su glaciofluvijalne terase gornje doline Drine duge preko 20 km sa subvertikalnim terasnim odsjecima visokim oko 25 m. Plavinski zastori kilometarskih duina prekrivaju rubove spomenutih meugorskih udubljenja. Proluvijalne plavine nastaju vrlo brzo procesom bujienja izazvanim obilnim padavinama i naglim topljenjem snjenog pokrivaa na padinama okolnih visokogorskih uzvienja. Reljefno su predstavljene viemetarskim konusnim uzvienjima proluvijalno-deluvijalnih nanosa prosjeenim plitkim jarunim udubljenjima periodinih bujica. U sastavu plavina makroregije prevladava poluzaobljeni krupniji nanos granulometrijski sortiran po krupnoi zrna. Nie dijelove plavinskih konusa predstavlja sitniji ljunkovito-pjeskoviti akumulat dok vie grade poluzaobljeni blokovi zapremina veih od 1 m. Svojom pojavom upuuju na izuzetno veliku kinetiku energiju planinskih bujinih tokova. Posebno je naglaena razorna mo bujinih talasa u jarunim sistemima lepezastog oblika vee slivne povrine koji se u kratkom vremenskom roku vrlo brzo uveavaju. Tipian primjer je plavinska zona Krupca izrazito lepezastog ocrta akumulacijski formirana bujienjem na zavretku jarunog sistema sjeverozapadnih padina Visoice. Zastire rubove Kaia Luke, dolinskog proirenja Rakitnice. Reljefne pojave vie stotina metara dubokih kanjona oblikovanih u mezozojskim karbonatima makroregije ukazuju da neotektonsko izdizanje najviih planina BiH nije prevladalo snana dubinska fluvijalna usjecanja Rakitnice, Ljute, Neretve, Volujice, Bistrice, Sutjeske, Hravke, Bjelave, Tare i ehotine. To su alogeni bujini planinski tokovi izuzetno naglaene kinetike energije. Njihova uska kanjonska fluviokrka rijena korita izraavaju lokalne erozijske bazise padina visokih planina Sredinjih Dinarida. Ispunjena su heterogenim aluvijalno-proluvijalno-deluvijalno-koluvijalnim akumulatom. Reljefno obiljeavaju dna kanjonskih suenja sa kojih se okomito, nerijetko i prevjesno uzdiu stjenovite litice. Na stranama kanjona i klisura dominantno su zastupljeni gravitacijski procesi uruavanja i odronjavanja koje pored klimatskih procesa intenzivira destruktivni mehaniki utjecaj korijenskog sistema crnog bora. Mikrotektonski ispucale stjenske odsjeke i kukove kanjona karakterie pojava visinske sukcesije peinskih i potkapinskih udubljenja oblikovanih du subvertikalnih pukotinskih sistema. Visoki vodostaji kanjonskih tokova u humidnijim razdobljima obiljeeni su turbulentnim pronosom krupnijeg vuenog nanosa to rezultira korazijskim oblikovanjem evorzijskih lonaca viemetarskih promjera. este su i pojave snanih krkih vrela oblikovanih uz rasjedne paraklaze i pukotine ( Humsko vrelo u kanjonu Rakitnice, Skakavci u kanjonu Hravke, vrela u eviem viru u kanjonu Neretve, vrela u klisurama i kanjonskim suenjima Tare itd.). U makroregiji se po izrazito naglaenoj polimorfiji reljefa istie 23,5 km duga kanjonska dolina Rakitnice sa sedam uskih fluviokrkih tjesnaca prevjesnih strana nagiba ( > 90). Mjestimino je duboka preko 900 m. Slinih obiljeja su kanjonski tjesnaci Hravke lijeve pritoke Sutjeske. Neusaglaene uzdune profile spomenutih kanjonskih vodotoka karakteriu vrlo visoke vrijednosti parcijalnog hidraulinog gradijenta ( > 150 /km). Neotektonski predisponirane kanjone i klisure Sredinjih Dinarida karakteriu esti rasjedni prelomi rijenih korita sa pojavama brzaka i vodopada. Nizvodno od Uloga rijeka Neretva je neotektonski laktasto promjenila smjer oticanja i u tektonskom prozoru otkrivenih trijaskih karbonata dubinski usjekla est uskih fluviokrkih kanjonskih tjesnaca. Novijim tektonskim pokretima kontrolisan je razvoj fluviokrkih ukljetenih meandara klisure ehotine. Polimorfiju makroregije upotpunjuju pojave stjenovitog svoda nad ehotinom, svoda Samara nad Bistricom i evorzijskih lonaca Kazani oblikovanih u koritu eljeznice kod Turova. 32

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

Pojave stalnih i periodinih vodopada visokih vie desetina metara vezujemo za rasjedne pokrete. Navesti emo samo neke od njih kao na primjer: slapove Studenog potoka ukupne visine od oko 350 m i Perua visokog oko 40 m u kanjonu Rakitnice, vodopade pritoka Neretve - Jasenice i ajia potoka potom slapa Skakavca u Peruici visokog 75 m, vodopade Hravke, vodopade vranikog paleozoika - Kozice i Crndolskog slapa, sedrene slapove Duice kod Duga u Prozorskoj opini, vodopade Nikovia i Bajlovia siga u kanjonu Tare itd. Pojave antropogenog reljefa su naglaene u dolinskim proirenja na visinama 280-600 m n/v. Obiljeene manjim gradskim naseljima razvijenim uz saobraajnice (Konjic, Foa, Bugojno, D. Vakuf, Gornji Vakuf, Fojnica, Haii, Kreevo) i vjetakim akvatorijama Jablanikog i Ramskog jezera. Makroregija Bosanskohercegovakog dinarskog kra Prostrana krka podruja Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Albanije korozijski su oblikovana na tektonski razlomljenoj mezozojskoj karbonatnoj ploi Vanjskih Dinarida. Sredinji dio Vanjskih Dinarida geomorfoloki je predstavljen makroregijom Bosanskohercegovaki dinarski kr. Spomenuta makrogeomorfoloka jedinica se prua dinarskim pravcem na duini od 315 km, od hrpta Pljeevice, UnskoKoranske zaravni i fluviokrke sutjeske Une na sjeverozapadu do hercegovakih planina Vidue i Bjelanice na jugoistoku. Morfoloki izraava terene planinske Hercegovine, zapadne i jugozapadne Bosne. (Vidjeti kartu br.2.). Debljina kontinentalne kore Vanjskih Dinarida BiH mjestimino premauje 40 km na to je utjecala subdukcija kolizijskog tipa obiljeena suavanjem prostora. Dominiraju kompresijske strukture boranih slojeva i prostranih navlanih pojaseva generalno usmjerenih ka jadranskom forelandu. Makroregionalno podruje mikrotektonski je ispresjecano paraklazama navlanih i reversnih rasjeda. Formiranje pull-apart struktura velikih krakih polja i zavala u miocenu izazvano je djelovanjem horizontalnih dekstralnih rasjeda koji strukturno obiljeavaju miocenu ekstenzijsku fazu razvoja Vanjskih Dinarida. Prostrani dinarski pull-apart bazeni neotektonski su sueni i zatvoreni pliokvartarnim rasjednim subvertikalnim pokretima. U savremenom razdoblju razvoja Dinarskog orogena naglaena neotektonska izdizanja smjenjena su desnim horizontalnim pokretima transkurentnih rasjeda i rotacijom blokovskih struktura. Spoljanji Dinaridi su zahvaeni intenzivnim orogenim pokretima kojima su stvorene prostrane alohtone strukture sa arijaima i navlakama koji su kretani ka jugozapadu. arijai i navlake zahvaeni su posebnim kraljutima, a u najmlaim fazama dolo je i do vertikalne tektonike, tako da su alohtone strukture razlomljene na posebne blokove, koji su delom i rotaciono kretani. (Anelkovi, M.,1982.). Reljef makroregije egzogeomorfoloki je oblikovan na i u okrenoj karbonatnoj platformi Vanjskih Dinarida koju litoloki grade preko 6000 m debeli mezozojski slojevi krenjaka, krenjaka sa ulocima dolomita, dolomitinih krenjaka i dolomita. Rezultiralo je to podzemnim karakterom vododjelnice izmeu Jadranskog i Crnomorskog sliva. U najveem dijelu podruja tokovi poniru u krako podzemlje otjeui strukturno-litoloki usmjerenim- privilegovanim pravcima. Na topografsku povrinu izbijaju u obliku snanih voklijskih vrela, intermitentnih potajnica i estavela, razliitih po trajanju i koliini proticaja. Rezultati hemijskih analiza pokazuju da mikrotektonski ispucali krenjaci Dinarika sadre visok procenat CaCO3 (> 95%) to se reflektovalo naglaenom polimorfijom holokarsta ove makroregije i pojavama genetski razliitih tipova kra (pokrivenog, boginjavog, golog i glaciokra) koji se po bogatstvu i raznovrsnosti krkih formi moe svrstati u najrazvijenija krka podruja Svijeta. 33

A. Lepirica

Nemirnu reljefnu plastiku makroregije izraava esta smjena borano-navlanih i ljuskavih planinskih uzvienja sa zavalama polja u kru i rijetkim dolinskim udubljenjima. Najvee su visinske razlike u planinskim podrujima s izrazitom navlanom graom.( M. Herak 1990.). Naglaene vrijednosti vertikalne ralanjenosti (300-800 m/km) morfoloki odraavaju padinske fasade visokogorskih masiva i hrbata u sredinjem, jugozapadnom i jugoistonom dijelu makroregije. Najvea vertikalna ralanjenost od oko 1000 m/km karakterie eskarpman Velikog Kuka u masivu vrsnice i susjednu duboko usjeenu klisuru Neretve nizvodno od Jablanice. Podruja neznatne reljefne energije (5-30 m/km) predstavljaju zaravanski oblici povri, blage kose pedimenata, uravnjene plohe polja u kru i dolinska dna zavala i kotlina. Sa aspekta odnosa reljefa i geoloke strukture prevladava konforman reljef izraen hrbat-antiklinalama planinskih uzvienja (Kamenica, Gataka Bjelanica, Staretina, Osjeenica) i sinklinalama krakih polja (Livanjsko polje, Gatako polje itd.). Starije strukture su neotektonski poremeene i denudacijski destruirane pa je djelomino formiran inverzan-nekonforman reljef. Oigledan primjer predstavlja dolina Dreanke pravca pruanja I-Z duboko usjeena u razorenom tjemenu Drenike antiklinale. Pozitivne morfostrukture makroregije dominantno predstavljaju borano-navlani i ljuskavi planinski masivi i hrbati sa predgorskim stepenicama. Stupnjevito se izdiu iznad uravnjenih terena planinskih povri, krakih polja i rijetkih dolinskih udubljenja. Makroregiju na zapadu orografski predstavljaju iroki, blago zatalasani vrni grebeni sa zaobljenim vrhovima - bilima planinskih masiva: Grmea 1604 m n/v , Jadovnika 1656 m n/v, Hrbine 1543 m n/v, Slovinja 1846 m n/v, Radue 1956 m n/v i Ljubue 1797 m n/v. Njihove glavne orografske osi generalno su usmjerene dinarskim pravcem sjeverozapad-jugoistok. Uzvienja sa stoastim i otrijim formama su rjea. Obiljeje su visokogorskih hrbata Prenja, Cincara, Klekovae i Velike Osjeenice. Borano-navlani planinski hrbati sa predgorskim stepenicama: Pljeevica 1646 m n/v, Osjeenica 1798 m n/v, Klekovaa 1962 m n/v, Lunjevaa 1707 m n/v, Staretina 1633 m n/v, Golija 1891 m n/v, Bobija 1465 m n/v, Slovinj 1846 m n/v, Jastrebnjak 1630 m n/v i Vitorog 1907 m n/v pruaju se u eelonima dinarskim pravcem. Tektonski su razdvojeni reljefnim ulegnuima krakih polja. Zapadni dio makroregije prema susjednoj Hrvatskoj zatvara preko 100 km dugi orografski okvir visokogorskih hrbata: Ujilice 1654 m n/v, Dinare 1913 m n/v i Kamenice 1856 m n/v. Dinarski smjer pruanja glavnih orografskih osi generalno obiljeava hercegovake borano-navlane i ljuskave planinske hrbate: abulje 1798 m n/v i Velea 1969 m n/v, Snijenice 1263 m n/v, Vidue 1328 m n/v, Sitnice 1419 m n/v, Gatake Bjelanice 1867 m n/v i Bjelanice 1395 m n/v iznad Popovog polja na jugoistoku. Neotektonske promjene pokreta jadranske mikroploe iz smjera JZ-SI u smjer JJISSZ utjecale su na rasjednu aktivnost i rotaciju blokova. Rezultiralo je to orografskim razvojem divergentno usmjerenih polulunih hrbata planinskih masiva atora 1873 m n/v, Prenja 2123 m n/v, vrsnice 2228 m n/v, Crvnja 1921 m n/v itd. i nedinarski usmjerenim osama glavnih hrbata Tunice 1697 m n/v, Babe 1735 m n/v itd. U makroregiji Bosanskohercegovakog dinarskog kra prevladavaju sloene stepenaste padinske forme visokogorskih i sredogorskih uzvienja predstavljene izmjenom konveksnih padina i mobilnih subvertikalnih eskarpmana sa pedimentima i okrenim povrima. Pored navedenih zastupljene su strukturne padine ujednaenih nagiba i konkavne padine krakih polja i dolinskih proirenja.

34

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

Via podruja makroregije predstavljena planinskim masivima i hrbatima poligenetski su oblikovana glacijalnim, periglacijalnim i derazijskim procesima u kvartaru. (Vidjeti kartu br.3.). U visokogorskom pojasu Vanjskih Dinarida prevladava fiziko raspadanje litolokog supstrata. Tokom kraih toplijih razdoblja godine intenzivira se korozijska disolucija karbonatne podloge izazvana topljenjem snjenog pokrova i izluivanjem kinih oborina. Najvie hrbate i grebene Prenja, Velea, vrsnice, Dinare, Osjeenice, Klekovae, Babe, Gatake Bjelanice i abulje obiljeava goli kr stjenovitih vrhova, kukova, ostenjaka i krapa korozijski oblikovanih agresivnom snjenicom i sonicom. Izrazito nagnute padinske lepeze (>33) planinskih uzvienja oblikovane destruktivnim denudacijsko-erozijskim procesima disecirane su strmim ljebastim udubljenjima toila i okrenih viseih dolina. Stepenaste padinske profile Vanjskih Dinarida obiljeava esta pojava visinske sukcesija toila i siparskih konusa. U zimskom i ranoproljetnom periodu visokih snjenih nanosa snjene lavine plono destruiraju padinske fasade ili se rue toilima koja tada imaju funkciju aktivnih lavinskih koridora. Rasjedno predisponirane okrene derazijske doline sa karakteristinim V poprenim profilima predstavljaju linijske oblike neusaglaenih uzdunih profila na ijim su zavretcima akumulirani heterogeni kvartarni nanosi. Neke visee doline su duboko usjeene u planinske padine kao npr. Boraka i Kljenova draga u masivu Prenja sa okomitim stranama relativnih visina preko 200 m. Na osnovu savremenog poloaja morenskih nanosa moemo konstatovati da su mnoge derazijske doline u glacijalnim stadijalima pleistocena imale funkciju lednikih valova (Prenj, vrsnica, abulja, ator itd.). Periglacijalne forme nivacijskih udubljenja oblikovane su krionivalnom destrukcijom u okrenim padinama: atora, Dinare, Klekovae, Crvnja, Prenja, Vrana, Cincara, vrsnice itd. Tokom pleistocene oledbe mnoga nivacijska ulegnua su predstavljala ledenjake cirkove. Periglacijalni mikrooblici otrougaonog krja nastali krionivalnim razaranjem mikrotektonski ispucalih krenjako-dolomitnih stijena prekrivaju planinske padine. esto se pojavljuju u pojavljuju u formama kamenih struja gravitacijski izduenih niz padine ili kao nezaobljeni kameni blokovi. Soliflukcijski oblici nisu reljefno izraeni u padinskim fasadama makroregije. U glacijalnim stadijalima pleistocena ledenjakom egzaracijom preoblikovana je predkvartarna krka morfoskulptura visokih dinarskih planina. Razvoju glacijalnog procesa na Prenju, vrsnici, Veleu, abulji, Crvnju, Dinari, atoru i Vran planini pogodovala su neotektonska izdizanja i snjene padavine. Tadanje niske temperature zraka omoguavale su akumulaciju, firnizaciju i reelaciju snjene mase to je rezultiralo formiranjem planinskih ledenjaka. Novija su istraivanja pokazala da je u fazi najjaeg zahlaenja srednja godinja temperatura bila 10-12C nia nego danas. (T. egota 1996.) Vrni hrbati, prijevoji i cirkovi u viim padinama spomenutih visokogorskih morfostruktura glacijalno su preoblikovani u pleistocenu. Markantni otri stjenoviti vrhovi i arete Prenja visoki preko 2000 m n/v izraavaju egzaracijske oblike paleoglacijalnog reljefa. Najvii nivoi uravnavanja u Vanjskim Dinaridima oblikovani kvartarnom krioplanacijom zapaaju se na vrsnici (zaravnjeni dijelovi Velike vrsnice), Prenju (Gladita i Veliki Prenj na 1780-1800 m n/v) i visokim vrnim hrbatima Velea, Golije, Dinare i Vrana. Genetski pripadaju fosilnom glaciokrkom tipu reljefa. 35

A. Lepirica

Na nekadanji razvoj glacijacije kojom je formiran specifini glaciokrki reljef ukazuju prepoznatljivi U profili fosilnih valova: Veje i Ledenica u sjevernom podnoju abulje, Drijena na vrsnici zatim devet glavnih fosilnih valova Prenj planine i mnogih drugih glacijalno preoblikovanih pliocenih uvala. Glacijalnom destrukcijom urueni su svodovi peina u visokogorskom pojasu Prenj planine i formirane bezstropne jame. Morenski nanosi geoloki su utvreni: u Dugom polju ispod Vrana i vrsnice, u niskim dolinama Idbara, Konjike i Mostarske Bijele, Grabovke i Dreanke, u uvalama Ladine i Bogodola na junim padinama abulje, u dolini Mlinskog potoka ispod atora, na rubovima Livanjskog polja ispod Dinare itd. Na temelju otkrivenih paleoglacijalnih oblika (morene, drumlini, eratiki blokovi) na visinama niim od 250 m n/v u padinskom podnoju Prenja, abulje i vrsnice moe se tvrditi da je tokom maksimuma wrmskog glacijala snjena granica bila veoma nisko i da je glacijacija na visokim hercegovakim planinama bila regionalnog obiljeja. Padinske fasade okrenih planinskih uzvienja izbrazdane su subvertikalnim otvorima peinskih udubljenja u irokom visinskom rasponu. Jednu od osnovnih geomorfolokih datosti makroregije Bosanskohercegovaki dinarski kr predstavljaju stalno suhe, periodino vlane i stalno vlane peine. Ovom prigodom emo spomenuti neke kao: Titovu peinu, Hrustovau, Dabarsku peinu, peinu kod Martin Broda, Meugorsku peinu na atoru, Mijatovu u Vranu, peine Grmea, Barzilovku u Dinari, peine Prenj planine, peine oko Nevesinjskog polja - Rupija, Provalija, Visibaba i Ljeljenica zatim one na obodu Dabarskog polja, Kljukog polja itd. Vie stotina metara duge, rasjedno predisponirane endokrke sisteme peina i jama obiljeava sukcesija podzemnih kanala i dvorana. Mnoge od njih nisu istraivane primjerenim speleomorfolokim metodama. Hidrogeoloki aktivne zone stalno vlanih peina oblikovane uz rasjede na kontaktu ustrmljenih padina sa zavalama polja u kru izraavaju pojave peinskih vrela (Bistrice, Vrijeke, Dabra u Bosanskoj Krajini, Dabra u Hercegovini itd.) i subvertikalnih otvora peina-ponora (Zalomske rijeke, Kovaev ponor ili ponor ujice itd.). Peine i jame planinskih pojaseva makroregije nazivaju se ledenice i snjenice. Poligenetski su oblikovane krionivalnom destrukcijom leda i snijega, uruavanjem peinskih svodova i korozojsko-korazijskim djelovanjem otopljene sonice i snjenice du kaverni i pukotina u mezozojskim karbonatima. U spomenutim endokrkim udubljenjima naglaenu polimorfiju peinskih ukrasa (speleotema) izraavaju: stalaktiti, stalagmiti, stalagnjati, zavjese, kadice, draperije raznih formi i veliina kao npr. peinu Ledenicu kod Bosanskog Grahova. Reljefne pregibe u krenjakim i dolomitnim padinama Prenja, vrsnice, Velea, Klekovae, abulje itd. izraavaju eskarpmani relativnih visina vie stotina metara. Neotektonski su predisponirani subvertikalnim izdizanjem krila reversnih rasjeda to je rezultiralo derazijskim razvojem mobilnih stjenovitih litica nagiba preko 55 obiljeenih bizarnim mikrooblicima kukova, ostenjaka, prozoraca i ustrmljenih toila. Na tim podrujima dominiraju destruktivni derazijsko-gravitacijski procesi uruavanja kamenih lavina. Tokom zime i u ranoproljee stjenovite barijere su preoblikovane kriofrakcijom ledenih zavjesa i kolapsionim pokretima snjenih lavina. Najvei stjenski odsjek u BiH je Veliki Kuk na vrsnici relativne visine od oko 1000 m. Takoe su vrijedni pomena preko 10 km dugi sjeverni stjenoviti eskarpmani Velea, abulje i Prenja relativnih visina preko 400 m u ijim su podnojima akumulirani neprekinuti koluvijalni zastori nesortiranog krja i uruenih stjenskih blokova sa zapreminom koja nerijetko premauje 5 m. Stjenovite barijere su ispresjecane subvertikalnim pukotinama u kojima se zapaa pojava visinske sukcesije peinskih otvora i pliih potkapinskih udubljenja (iznad vrela Bistrice u Livnu, vrela Krunice, u eskarpmanima Glogova u Prenju itd.) Na tektoniziranim zavretcima okrenih litica gorskog i predgorskog pojasa formirana su 36

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

snana kraka vrela (Bistrice, ujice, Bastaice, Klokota, Krke, Dabra, Sanice i Krunice u Bosanskoj Krajini, vrela u dolini Dreanke, vrelo Vrijeke u istonoj Hercegovini itd.) i ponorske zone (ponor ujice u Kovaevom ponoru, Plovue u Opakom ponoru, Skucani ponor u Glamokom polju, ponor Zalomske rijeke kod Biograda itd.). Predgorske stepenice masiva i hrbata Vanjskih Dinarida izraavaju blage kose pedimenata oblikovane na matinom stjenskom supstratu. Prema weathering hipotezi pedimenti su nastali denudacijskim uravnavanjem i regresivnim paralelnim pomicanjem padinskih strana pod djelovanjem padinskih plonih procesa za vrijeme tektonske stabilnosti u aridnim i semiaridnim klimatskim razdobljima. Postoje takoe i druge hipoteze vezane za ovaj geomorfoloki fenomen no treba istai da do danas nije precizno nauno razjanjena morfoevolucija pedimenata. Kontakt izmeu Vanjskih Dinarida i Prelazne zone u zapadnoj Bosni morfoloki obiljeava slabo ralanjeni reljef (5-30 m / km) pedimenata: Podgorije, Dragnipodova, Pljevskih i Janjskih podova. To su najprostranije predgorske stepenice u Vanjskim Dinaridima BiH sa povrinom od vie desetina km (Vidjeti kartu br.3.). Njihove subhorizontalne plohe prosjeno iroke 2,5 3,5 km gusto su izbrazdane boginjavim krem vrtaa. Erozijski su zasjeene u slojevite i bankovite donjokredne krenjake. Paralelno se pruaju sa planinskim hrbatima Jastrebnjaka i Vitoroga na duini od oko 30 km od Podgorije na sjeverozapadu do Pribeljaka na jugoistoku. Fluviodenudacijski su disecirani dolinama Plive i Janja. Prostorno neto manje nivoe uravnavanja u planinskim padinama predstavljaju pedimenti: Rora, Lunjevae, Osjeenice, Pljeevice zatim oni na visinama od oko 1150 m n/v u jugozapadnim padinama Radue - Rat, Zahum, Duge Mekotine te Pometenik u planini Staretini. Moemo istai da je utvrena visinska korelacija pedimenata Vitoroga i Jastrebnjaka sa relativno bliskim oko 30 km zrane linije udaljenim predgorskim stepenicama sjeveroistone Radue na jugoistoku i pedimentom Rora na zapadu. Pored toga u naem razmatranju uzeli smo u obzir zajedniku morfotektogenezu podruja to moe predstavljati osnov za hipotezu da su spomenuti pedimenti fragmenti neotektonski destruiranog nekadanjeg prostranog predtercijarnog planacijskog nivoa. Rubne nivoe zaravnavanja u niim padinama Jadovnika, Osjeenice i Pljeevice izraavaju erozijske terase ili fluviodenudacijski podovi: Kamenice, Vui polje i Gajevi na visinama od oko 710 m n/v, Podovi na oko 560 m n/v i Kalati 500 m n/v. U toplijim i vlanijim razdobljima neogena oblikovani su kombinovanim djelovanjem lateralne planacije Unca i Une i padinskim procesima. Tokom kvartara korozijski su preoblikovani u boginjavi karst vrtaa. U hercegovakom dijelu makroregije pedimenti Hrnjca, Petralja i Pole stanova na visinama od oko 1050 m n/v izraavaju reljefne pregibe u junim padinama planine vrsnice. Stepeniaste profile junih padina Velea, Prenja i abulje obiljeava esta izmjena strmih padinskih fasada i pedimentacijskih nivoa. Blage kosine sjevernohercegovakih pedimenata, nagiba 5-9, predstavljaju starije fragmente predkvartarnih nivoa uravnavanja. Tako se u padinskom reljefu planinske Hercegovine visinski moe izdvojiti prvi planacijski nivo Grabovia i Ravni u masivu Prenja na oko 550 m n/v. Zatim visinski slijedi drugi vii nivo prostrane predgorske stepenice Podveleja i Gornjih Jasenjana na oko 750 m n/v. Vii i stariji nivo pedimenata Roce planine i Kisera u Prenju te Gornjeg Banjdola u Veleu prua se na oko 1150 m n/v.

37

A. Lepirica

U padinama sredogorskih uzvienja istone Hercegovine zapaaju se pedimenti karakterisani naglaenom gustoom vrtaa i mikrooblicima krapa koje narod ovoga podruja naziva Ljut. Pojavljuju se u irokom visinskom rasponu od najniih, iznad Dabarskog i Fatnikog polja na oko 600 m n/v, pa do onih najviih kao to je Vukov pod u padinama Baba planine na 1550 m n/v. Neotektonski destruirani planacijski nivoi korozijskih povri erozijski su zasjeeni u mezozojske karbonatne slojeve Vanjskih Dinarida na razliitim nadmorskim visinama. Reljefno izraavaju povrinski vee poloenije terene sredogorskih i gorskih pojaseva makroregije. Pretpostavljamo da izraavaju fragmente paleoplanacijskog nivoa Vanjskih Dinarida iju je genezu zasada teko utvrditi. Neotektonski izdignute i destruirane visoke planinske povri Glogova 1450 m n/v u masivu Prenja, Plase 1571 m n/v i Male vrsnice u masivu vrsnice, Morina i Ljubue obiljeene su razvojem poligonalnog karsta uvala sa dubokim vrtaastim udubljenjima, niskim krakim gredama i pojavama krapa na ogoljeloj karbonatnoj podlozi. Na visinama 1100-1250 m n/v u zapadnoj i jugozapadnoj Bosni reljefno je istaknut prostrani zaravanski nivo planinskih povri: Pribelje, Krug planine, Hrbine zatim Grabovnice i Pakline planine. U sjevernoj Hercegovini na priblino istim visinama prua se blago zatalasana okrena povr Banj dola i nii planacijski nivo povri Vrda na oko 550 m n/v. Povri Rudina predstavljene boginjavim krem vrtaa i manjim okrenim uzvienjima reljefno su istaknute u istonoj Hercegovini. To su via Rudinska povr jugozapadno od Gatakog polja na oko 850 m n/v i ona nia kod Plane sjeverno od Bilee koja se prua na visinama od oko 550 m n/v. Makroregiju Dinarskog kra reljefno izraavaju uvale raznih dimenzija i oblika (uravnjenog dna sa strmim ili blae nagnutim stranama, nagnutog dna, izbrazdane vrtaama, itd.) zavisno od lokalne neotektonike, dominantnih egzogeomorfolokih agensa, fiziko-hemijskih karakteristika stjenske mase kao i ostalih brojnih fizikogeografskih inilaca. Uvale ili dolovi (narodni izraz) su rasjedno predisponirane egzokrke reljefne forme poligenetski oblikovane krkim, periglacijalnim, derazijskim i pedogenetskim procesima na karbonatnoj podlozi. U viim hipsometrijskim pojasevima pojavljuju se visinski stupnjevito jedna ispod druge orografski razdvajajui okolne okrene planinske hrbate i grebene. esto su neotektonski rasjedno povezane u viekilometarski izduene uvalske sisteme. Prostorno jedan od najveih je izdueni sistem uvala kadimovca povrine od oko 15 km korozijski usjeen izmeu hrbata Slovinja i Hrbine. Dna uvala zastiru heterogeni kvartarni nanosi (glacijalni, koluvijalni, periglacijalni, eluvijalni itd.). Uglavnom prevladavaju uvalska ulegnua izduenog oblika. U zapadnoj Bosni esta je pojava dubokih uvala cirkularnog oblika sa povrinom od vie km (Maretina uvala, dralica itd.) koje su oblikovane na subkutanom kru Grmea, Srnetice, ie, Klekovae i Crne Gore. Vrtae raznih dimenzija i oblika (tanjirastih, ljevkastih, bunarastih) poligenetski su oblikovane na okrenim karbonatima makroregije dinarskog kra. Njihova pojava se esto vezuje poloenije terene u kru ispresjecane rasjednim paraklazama. Naglaena gustoa vrtaa (preko 100 /km ) zastupljena je na podrujima planinskih povri: Banj do - Bahtijevica istono od Prenja, Crnog vrha sjeverozapadno od Glamokog polja, Proslapske planine jugozapadno od Ramskog jezera i Morina u planinskoj Hercegovini i pedimentima Zapadne Bosne. U boginjavom kru pedimenta Podgorije F. Katzer (1909.) je evidentirao izuzetno naglaenu gustinu pojave vrtaa, ak preko 200 / km ! Jedna od prostorno najveih je vrtaa u Zakantaru duboka oko 60 m sa promjerom dijametra od preko 500 m. Predstavlja cirkularno krako ulegnue periglacijalno 38

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

derazijski preoblikovano na jurskim krenjacima prenjskog masiva na visinama od oko 1580 m n/v. Na planinskim povrima Rora u zapadnoj Bosni, Rudina u istonoj Hercegovini, Midene i Grabovnice izmeu Duvanjskog polja i Livanjskog Polja este su pojave uskih subhorizontalnih otvora jama snijenica, ledenica zvekara, zvonua sa strmim subvertikalnim podzemnim kanalima. Neke od stalno vlanih jama imaju funkciju ponora kao to je ponor ardak Livade u zapadnoj Bosni. Na viim i poloenijim terenima Dinare, Ljubue, Gatake Bjelanice i Vran planine naglaena je pojava jama. Najvii jamski otvor otkriven je u Strmenici u masivu vrsnice na visini od 2000 m n/v. Prelazni krki oblici upotpunjuju polimorfiju krkog reljefa makroregije kao to su bezstropne denudacijsko-tektonski otkrivene peine te relativno uska i duboka krka udubljenja japaga koja u sjeverozapadnom dijelu Kuprekog polja dostiu dubine od preko 40 m. Na sjeverozapadu makroregije pruaju se niske zaravni prosjenih visina od oko 340-360 m n/v korozijski oblikovane na krednim karbonatima. Genetski su obiljeene razvojem boginjavog kra na razvijenom pedoomotau. Reljefno su predstavljene uravnjenim plohama Grabea, Srbljana i eljave iznad doline Une. To su jugoistoni fragmenti nekadanje prostrane Unsko-Koranske zaravni neotektonski razdvojeni ekstenzijskom strukturom Bihake zavale i klisurom Une. Iznad Sanske doline na zapadu pruaju se Dabarska, Hrustovaka i Krasuljska zaravan. Disecirane su duboko usjeenim dolinama Blihe, Dabra i Sanice. (Vidjeti kartu br.3.). Iznad zavala i kotlina Vanjskih Dinarida izdiu se niska pobra poligenetski oblikovana kombinacijom padinskih i fluviodenudacijskih procesa na donjotrijaskim, neogenim i kvartarnim klastitima. Krstako pobre 517 m n/v u sjeverozapadnoj podgorini Prenja, Tribanjsko 890-900 m n/v ispod Tunice planine, Lohovsko 541 m n/v, Raiko i Orljansko pobre iznad Bihake zavale, pobra Drvarske kotline i druga orografski su povezana sa okolnim starijim planinskim masivima. Zastupljena su i samostalna pobra kao nisko pobre Turije na sjeverozapadnom obodu Bihake zavale. Morfoloki su obiljeena umjereno ralanjenim reljefom (100-300 m/km), izduenim padinama (prosjenih nagiba 12- 22) i glacis terasama (prosjenih nagiba 6 - 12). Podruje bosanskohercegovakog dinarskog kra geomorfoloki je prepoznatljivo po neotektonski sputenim zavalama polja u kru Dinarika. (Vidjeti kartu br.3.) Kraka polja su asimetrina orografski zatvorena reljefna ulegnua koja se pruaju dinarskim pravcem paralelno sa okolnim planinskim uzvienjima. Pull-apart struktura Livanjskog polja sa povrinom od 405 km predstavlja jedno od najveih krakih polja Svijeta. Prua se dinarskim pravcem na duini od 64 km. Prosjeno je iroka 6-8 km. Zatim prema Petroviu (1977.) po prostornoj veliini slijede: Nevesinjsko 189 km, Duvanjsko 158,8 km, Gatako 150 km, Glamoko 129 km i Kupreko polje 94 km. Brojna su i manja kraka polja kao to su: Bravsko, Luako-Jelainovako polje, Bjelajsko i Petrovako na sjeverozapadu, Grahovsko polje i ardak livade na zapadu, Vukovsko, Ravanjsko, Rakitno i Risovako polje u sredinjem dijelu makroregije te Zijemlje, Fatniko, Dabarsko, Cerniko, Slato polje, Ljubomirsko i mnoga druga na jugoistoku ija su dna pored neogenih klastita ispunjena paleogenim fliem. Prema I. Gamsu (2005.) krako polje je: bazen u krkom podruju uravnjenog dna najmanje 400 m irok sa podzemnim tokovima. Rasjedno predisponirana polja u dinarskom kru poligenetski su oblikovana u sinklinalnim udubljenjima. Izraavaju lokalne akumulacijske zone okolnog planinsko-brdskog okvira. Naglaena pliokvartarna izdizanja susjednih uzvienja intenzivirala su denudacijske procese pa su u sinklinalnim 39

A. Lepirica

jezgrama paleodepresija krakih polja nataloene debele serije neogenih molasa (oko 2000 m debele naslage neogena u Livanjskom basenu) i heterogenih kvartarnih nanosa (aluvijalni, proluvijalni, deluvijalni, limniki, barski, fluviomovarni, glacijalni, glaciofluvijalni, glaciolimniki, koluvijalni i mjestino eolski). Zaravanski reljef polja oblikovanih u kru predstavljen je periodino plavljenim uravnjenim dnom sa koga se mjestimino uzdiu manja okrena uzvienja. Dna veih polja izbrazdana su plitko usjeenim meandrirajuim koritima ponornikih bujinih tokova (Zalomske rijeke, Munice, ujice, Plovue, abljaka, Sturbe, Bistrice, Voenice, Vrijeke, Opaice,Valijene, Mrtvice, Milaa itd.). Subhorizontalne plohe polja u kru uravnjene su planacijskim djelovanjem limnikih i fluvijalnih procesa. Usljed dotjecaja visokih voda i prinosa golemih koliina nanosa u humidnijim zimsko-proljetnim razdobljima dolazi do zaepljavanja ponora i plavljenja niih dijelova polja. Poplave u nekim poljima traju vie mjeseci. Pogoduje to intenzivnom bonom i dubinskom korozijskom djelovanju snjenice, kinice i sonice to rezultira bonim proirivanjem krakih polja i dubinskom sniavanju karbonatne stjenovite podloge infilltriranjem voda kroz nanose. Tektonsko - litoloki kontakt karbonata i vodonepropusnijih slojeva na obodima polja obiljeen je specifinim karstnim hidropojavama - vrelima, ponorima ( npr. Kovaev ponor - ponor ujice, Opaki ponor ponor Plovue, ponor Zalomke kod Biograda itd.) i estavelama koje u humidnijem razdoblju funkcioniu kao vrela a u sunijem periodu kao ponori (estavela Obod u Fatnikom polju). Rubovi polja su zastrti kvartarnim plavinama od rastresitih, poluvezanih i vezanih kvartarnih nanosa. Na sjeverozapadnom obodu Livanjskog polja zapaa se visinska sukcesija tri terasna nivoa ( stariji na 40 m, srednji na oko 18-22 m i mlai na oko 7-8 m iznad dna polja ). J. Cviji (1926.) ih je nazvao terasnim klifovima abrazijskih terasa i genetski svrstao u jezerske terase koje pripadaju pribrenom fosilnom jezerskom reljefu. Manji planacijski nivoi se zapaaju na niskim stranama Glamokog, Duvanjskog i Nevesinjskog polja. Sa morfogenetskog stanovita polja u kru su poligenetske tvorevine obiljeene razvojem razliitih reljefnih tipova: fluvijalnog, fluviomovarnog, limnikog, glaciolimnikog, glaciofluvijalnog, fluviodenudacijskog, krkog, fluviokrkog, derazijskog i dr. Na temelju rezultata geolokih analiza tercijarnih facija i njihovog visinskog poloaja utvreno je da su bazeni veih krkih polja i pojedinih dolinskih proirenja u Vanjskim Dinaridima bili ispunjeni neogenim jezerima koja su meusobno komunicirala. Osa gravimetrijskog minimuma se prua preko Gatakog, Nevesinjskog, Mostarskog, Duvanjskog, Livanjskog i Kuprekog polja. Upravo na ovom pojasu sreu se neogeni baseni, koji su poetkom neogena bili najverovatnije spojeni, a zahvatali su i znatno vee irine. (Anelkovi, M 1982.). Novija pliokvartarna izdizanja i rotacijski pokreti okolnih planinskih morfostruktura Vanjskih Dinarida utjecali su na suavanje i zatvaranje prostranih donjomiocenih pull-apart struktura to je rezultiralo formiranjem recentnih zavala polja u kru. Predpostavljamo da je ravnomjerna visinska sukcesija krakih polja jugozapadne Bosne (Livanjsko 700 m n/v, Glamoko 900 m n/v, Kupreko 1125 m n/v) odraz regionalne ujednaenosti intenziteta neotektonskih pokreta. Kompozitne rijene doline Une, Unca, Sane, Neretve i njihovih pritoka reljefno izraavaju najnie terene. U makroregiji dinarskog kra morfoevolucijski razvoj dolina strukturno je uvjetovan a pravci fluvijalnog usjecanja rasjedno kontrolirani. Novija aktivnost dekstralnih transkurentnih rasjeda, lineacije SZ-JI, reflektovala se na poluluno skretanje doline Neretve izmeu Donje Jablanice i Bijelog Polja i rotaciju 40

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

blokova Prenja i Plase. Gornja dolina Une uzvodno od Bihaa neotektonski je usmjerena Unskim rasjedom koji se prua pravcem SZ-JI. Kanjonske doline Unca nizvodno od Rastoke, Janja, Sanice i Blihe formirane su dubinskim fluvijalnim usjecanjem u tektoniziranim karbonatima. Fluviokrko korito Sane u klisuri nizvodno od Vrbljana pravolinijski je usjeeno du rasjedne paraklaze. Aktivnost rasjeda koji transverzalno presjecaju doline i rijena korita reljefno se odrazila pojavama vodopada i brzaka. Uravnjeno dno dolinskih proirenja - zavala i kotlina reljefno je predstavljeno: meandrirajuim koritima, niskim naplavnim ravnima i rijenim terasama fluvijalnoerozijski oblikovanim u tri visinska nivoa (prvi najmlai terasni nivo na oko 7-10 m, srednji - stariji na oko 20-25 m i trei pleistoceni nivo na oko 45 m iznad recentnih poloja). U sastavu rijenih terasa Une, Sanice i Janja sudjeluje sedra. Treba istai da su okonglomeratisane glaciofluvijalne terase u dolini Neretve kod Jablanice sa impozantnim subvertikalnim terasnim odsjecima ukupnih visina oko 60 m najreprezentativniji terasni oblici u Dinaridima. Polifazno su oblikovane u dva terasna nivoa. Konglomerate starije vie jablanike pleistocene terase grade cementovani zaobljeni blokovi iji dijametar dostie i do 1 m. Glaciofluvijalne terasne forme oblikovane su u susjednim duboko usjeenim dolinskim udubljenjima Bijele, Idbara, Grabovke, Dreanke i Doljanke ija su dna zapunjena glaciofluvijalnim, proluvijalnim i koluvijalnim nanosima. U kontaktnom podruju sa makroregijom Visokih Sredinjih Dinarida, orografski izolirana strmim padinama Prenja i Tranjine nalazi se duboka kotlina Borakog jezera. Poligenetski je oblikovana na rasjednom kriitu na visinama od oko 400 m n/v. Izraava lokalnu akumulacijsku zonu u kojoj su deponovane debele naslage limnikih, proluvijalno-deluvijalnih i glaciofluvijalnih sedimenata. Sredinji dio kotline predstavljen je 12 m dubokim Borakim jezerom koje je krajem XIX stoljea imalo veu vodnu zapreminu. Ubrzano nestajanje jezerske akvatorije izazvano je pojaanim prinosom nanosa i intenzivnom eutrofikacijom. Reljefne pojave kanjona i klisura u Vanjskim Dinaridima odraavaju naglaena neotektonska izdizanja planinskih morfostruktura sjeverne Hercegovine i zapadne Bosne. To su duboko usjeene probojnike doline kilometarskih duina. Najreprezentativnija je klisura Neretve izmeu Jablanice i Salakovca, duga oko 30 km, mjestimino duboka i preko 1000 m. Klisure i kanjonske tjesnace Idbara, Dreanke, Doljanke i Mostarske Bijele obiljeavaju uska fluviokrka korita korazijski oblikovana na vodonepropusnijim mezozojskim dolomitima. U klisurasto-kanjonskim suenjima na sjeverozapadu makroregije rijena korita Une, Unca, gornje Sane, Sanice i Janja usjeena su du rasjednih paraklaza. Tokom sunijih ljeta Unac i Mostarska Bijela poniru u sopstvenom koritu kroz ponore sitastog tipa. Kanjonska dna u tjesnacima izraavaju lokalnu erozijsku bazu gravitacijskih procesa okolnih uzvienja. Svedena su na uska fluviokrka korita naglaenog pada, obiljeena brzacima i vodopadima, evorzijskim loncima i krupnim vuenim nanosom. Kanjonski tjesnaci Mostarske Bijele su geomofoloki specifikum makroregije. Predstavljeni su prevjesnim stjenovitim liticama nagiba > 90 koje se izdiu iznad genetski mladog rijenog korita Mostarske Bijele, irina oko 1-2,5 m, ispresjecanog brojnim tektonskim prelomima sa vodopadima. Dna spomenutih dolinskih suenja karakteriu pojave snanih krkih vrela nastalih uz rasjede kao to su: Crno vrelo u kanjonu Unca, Bastako vrelo, Crno vrelo i Mljeak u kanjonu Neretve, vrela Sane sa nedalekom estavelom Mraaj zatim vrela Sanice, Dabra, Klokota itd.

41

A. Lepirica

Mobilne strane klisurasto-kanjonskih suenja su ispresjecane toilima i ustrmljenim okrenim derazijskim dolinama. Obiljeene su gravitacijskim procesima uruavanja i osipanja kojim su derazijsko-erozijski oblikovane stjenske litice sa viseim peinskim otvorima, urune nie, kameni monoliti, kukovi i kameni prozorci. Jedan od najveih kamenih prozoraca makroregije dimenzija 20 x 15 m oblikovan je u okrenim padinama klisure Mostarske Bijele. Polifaznom fluvijalnom erozijom vodotokova Unca (nizvodno od Preodca) i Ugrovae (nizvodno od Rakitna) u krednim karbonatima oblikovani su fluviokrki oblici ukljetenih meandara. Starija morfogenetska faza bila je obiljeena tektonskom stabilnou, bonom erozijom i planacijom. Mlaa faza razvoja ukljetenih meandara uzrokovana je neotektonskim izdizanjem, odnoenjem mekeg tercijarnog pokrova i dubinskim usjecanjem Unca i Ugrovae u tvre mezozojske karbonate. U fluviokrki genetski tip reljefa spadaju rijena korita sedrotvornih tokova Une, Sanice, Sane i Janja. Unsko korito na potezu od Martin Broda do Bosanske Krupe posebno se istie po polimorfiji sedrenih mikrooblika: barijera, sprudova, zastora i bradica, ada i peina, vodopada, brzaka i rijenih jezera. Najimpresivniji su vodopadi i brzaci kod Martin Broda ukupnog pada 54 m (Milanev, Jalak, Veliki Buk itd.) i vodopadi trbakog Buka ukupne visine 27 m. Rue se preko sedrenih preaga oblikovanih na rasjednim prelomima. U tom kontekstu bitno je spomenuti ade na Uni kod Bosanske Krupe, Janjske Otoke sedrotvorne rijeke Janj i sedrene preage rijeke Sanice. Uz rasjedne prelome formirani su brojni vodopadi u makroregiji. Vodopad Blihe pada niz stjenoviti rasjedni odsjek relativne visine od 45 m nedaleko od Fajtovaca u Bosanskoj Krajini zatim treba pomenuti periodini vodopad Opaice iznad Dabarskog polja kao i najvie periodine vodopade rasjednih eskarpmana abulje, vrsnice i Glogova visoke preko 100 m. U reljefnim udubljenjima su formirane velike vjetake akumulacije: Bukog jezera povrine oko 50 km , akumulacije na Neretvi (hidroelektrana Salakovac i Grabovica), Blidinjskog jezera i akumulacija kod Tribistova, Preodako jezero na Uncu, Alagovac u Nevesinjskom polju, Klinje kod Gacka. Gradska naselja Biha, Livno, Bosanska Krupa, Tomislav-Grad, Drvar, Glamo, Kupres, Grahovo, Jablanica, Nevesinje i Gacko sa okolnim poljoprivrednim povrinama su uz predhodno spomenute najizraeniji oblici antropogenog reljefa u makrogeomorfolokoj regiji Bosanskohercegovakog dinarskog kra . Makroregija Niska Hercegovina Prostorno najmanja makrogeomorfoloka jedinica Niska Hercegovina geomorfoloki obiljeava june i jugoistone dijelove Vanjskih Dinarida BiH. Prua se pravcem sjeverozapad-jugoistok na duini od oko 160 km. Sjeverna granica prema predhodno opisanoj makroregiji slijedi izohipsu 600 m i uglavnom je hipsometrijskog karaktera. Presjeca niske prisojne padine Zavelima 1347 m n/v, Vrania 1117 m n/v, abulje 1798 m n/v, Jastrebinke 1138 m n/v zatim sjee padinske strane iznad zavale Bijelog Polja, jugozapadne padine Podveleja, Snijenice i Hrguda. Potom orografski slijedi ivicu Ljubinjskog polja i nie padine planine Bjelanice iznad Popovog polja. Dolinom Trebinjice na krajnjem jugoistoku usko se uvlai iznad Bilee. Istona, juna i zapadna granica tretiranog podruja prema Crnoj Gori i Hrvatskoj precizno je definisana dravnom granicom.

42

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

Sjeverozapadne padine visokogorskih masiva Orjena i Bijele Gore (glavnina masiva se nalazi u susjednoj Crnoj Gori) pridruene su ovoj makroregiji na osnovu principa prostornih veza koji je zasnovan na morfotektonskom kriterijumu. (Vidjeti kartu br.2.). U Niskoj Hercegovini prevladavaju kompresijske strukture boranih slojeva, prostrane navlake i reversni rasjedi kao strukturni odraz odupiranja Vanjskih Dinarida prema potiscima jadranske platforme. Navlani pojasevi hercegovakog arijaa generalno su usmjereni ka jugozapadu prema Jadranskom forelandu. Predstavljeni su debelim naslagama mezozojskih krenjaka i dolomita koje su navuene preko mlaih paleogenih klastita i karbonata. Usljed rotacijskih pokreta jadranske mikrotektonske ploe starije navlane strukture su ispresjecane novijim rasjednim paraklazama i neotektonski reaktiviranim starijim rasjednim strukturama orijentacija SZ-JI, S-J i SIJZ. Savremeni tektonski razvoj podruja karakterie aktivnost reversnih i transkurentnih dekstralnih rasjeda. Naglaenu konformnost reljefa i geoloke strukture makroregije izraavaju tektonsko-korozijski destruirane antiklinale okrenih gorskih uzvienja i sinforme zavalsko-kotlinskih udubljenja. Sa morfogenetskog aspekta dominira krki reljef korozijski oblikovan na mezozojskoj karbonatnoj podlozi. (Vidjeti kartu br.3.). Razmjerno visoke prosjene godinje koliine kinih padavina (> 1350 mm) koje se izlue na mikrotektonski ispucale hercegovake kredne krenjake rezultirale su naglaenom polimorfijom krkog reljefa i razvoju razliitih tipova karsta (boginjavi, goli, pokriveni, boginjavi, kupolasti). U makroregiji Niska Hercegovina geomorfoloki se mogu izdvojiti sljedee reljefne cjeline: zaravni oblikovane u kru, gorski hrbati i masivi sa predgorskim stepenicama, zavale i kotline, doline, udoline i uska zona litorala Neum-Klekog i Malostonskog zaljeva. Prostrane planacijske nivoe Niske Hercegovine reljefno izraavaju Brotnjanska (povrine 250 km) i Dubravska zaravan (povrine 175 km). Njihove uravnjene plohe blago nagnute ka jugozapadu u pravcu forelanda jadranskog bazena korozijski su oblikovane na krednim krenjacima. Pruaju se juno od zavala Mostarskog Blata i Mostarskog Polja na visinama od oko 270-300 m. Predstavljene su boginjavim krem vrtaa i manjim okrenim uzvienjima. (Vidjeti kartu br.3.). Spomenute niske zaravni su fragmenti nekadanje prostranije tercijarne zaravni koja je pliokvartarnim rasjednim pokretima razbijena i egzogeomorfoloki destruirana razvojem mlae duboko usjeene doline Neretve izmeu Bune i apljine. Slinih morfogenetskih i hipsometrijskih obiljeja je zaravan na jugoistoku Hercegovine oblikovana u gornjokrednom kru Trebinjske ume i Luga. Cijela zaravan je duom osom dinarskog smjera duga oko 23 km, a iroka 4-8 km. Ukupno povrina iznosi oko 115 km. (O. Zubevi, 1974.). Postojee naune geomorfoloke hipoteze dosada nisu uspjele u potpunosti razrijeiti genezu i morfoevoluciju niskih zaravni u kru Vanjskih Dinarida. Nadamo se da e budua nauna istraivanja bazirana na rezultatima detaljnijih i preciznijih geofizikih, tektonsko-geolokih, paleogeografskih, paleohidrografskih, paleoklimatolokih i drugih geoznanstvenih analiza vjerovatno dati rijeenje ovoga zasada otvorenog geomorfolokog pitanja. Makroregija Niska Hercegovina se nalazi u zoni konvergencije afrike i evroazijske litosferne ploe. Strukturno je obiljeena navlanom rampflatgeometrijom. Skloni smo miljenju da je postanak niskih hercegovakih planarnih oblika Dubrava, Brotnja i Luga prvenstveno uzrokovan navlanom kinematikom karakterisanom prvobitnim oblikovanjem navlanih strmaca na blago nagnutim 43

A. Lepirica

rasjednim plohama navlanih rasjeda uz naknadno uravnavanje i egzogeomorfoloko korozijsko preoblikovanje. Strukturno odvojene elima navlaka od Dubravske i Brotnjanske zaravni na jugu se pruaju prostorno manje navlano-korozijske zaravni Grabovina i Poplata. Predstavljaju nivoe uravnavanja na visinama od oko 110 m n/v. Subhorizontalna ploha Grabovina u zapadnoj Hercegovini tektonsko-erozijski je prosjeena na dva dijela recentnom dolinom Trebiata dok se planacijski nivo Poplata prua juno iznad doline Bregave. Pored navedenih spomenuti emo neto viu zaravanski nivo Hrasnog planacijski oblikovan na visinama od oko 380 m n/v. U makroregiji dominiraju borano-navlane i ljuskave gorske morfostrukture sa predgorskim stepenicama derazijsko-erozijsko-korozijski oblikovane na mezozojskim karbonatima. Stupnjevito se izdiu iznad niskih zavalsko-dolinskih udubljenja i zaravni Niske Hercegovine. Zapadnohercegovaki gorski hrbati Malia 622 m n/v, Ljubea 831 m n/v, Trtle 690 m n/v, Ozrena 593 m n/v, Kukovca 518 m n/v i Gradine 519 m n/v pruaju se u nizovima dinarskim smjerom. Gorski hrbat abe 954 m n/v orografski se istie na jugu makroregije. Mreastu reljefnu strukturu jugozapadno od Popovog polja morfoloki izraava mozaina smjena okrenih kupolastih uzvienja - humova (najvie take Zeija Glavica 907 m n/v i Vlastica 909 m n/v) sa duboko usjeenim uvalama i vrtaastim udubljenjima. Najprominentnije visokogorske morfostrukture na jugoistoku predstavljaju sjeverozapadne padine masiva Orjena 1893 m n/v sa predgorskom stepenicom Zupci i hrbat Bijele Gore 1865 m n/v u pograninom pojasu sa Crnom Gorom. Reljefno izraavaju neotektonski najizdignutiji dio Jadranskog pojasa u Vanjskim Dinaridima. Poligenetski su oblikovane kvartarnim glacijalnim, derazijskim i periglacijalnim procesima (Vidjeti kartu br.3.). Makroregija Niske Hercegovine se tradicionalno naziva Humine zbog specifinih pojava kupolastog kra erozijski otpornijih stoastih krenjakih uzvienja humova kao to su: Hum 547 m n/v, Veliki Kiper 734 m n/v i Bratogoac 871 m n/v juno od Popovog polja, Hum 436 m n/v iznad Mostara, Kojak 546m n/v iznad Blagaja, Klobuk 478 m n/v, Humci iznad doline Trebiata itd. Sloene padinske fasade spomenutih gorskih morfostruktura disecirane viseim dolinama i toilima obiljeava smjena strmijih padina sa pedimentima. Genetski su predstavljene golim krem korozijski nagrienim krapama i kamenicama ili pokrivenim krem oblikovanim subkutanom korozijom ispod plitkozalijegajuih karbonatnih zemljita. Padinske strane makroregije djelomino su prekrivene termofilnim hrastovim umama i niskom submediteranskom vegetacijom. Izrazito nagnute padinske lepeze nagiba (> 33) ispresjecane dugim ustrmljenim toilima derazijsko-erozijski su oblikovane na golom kru: Hrguda, Bjelanice, Leotara, abe planine, Klobuka iznad Vitine, humova okoline Popovog polja, Blagaja i Mostara. Njihova podnoja su zastrta koluvijalnim konusima otrobridog krja. Neusaglaeni uzduni profili okrenih derazijskih dolina ili draga (kako ih nazivaju u Hercegovini) kilometarskih su duina. U niskim ustrmljenim prisojnim padinama Podveleja, abulje, Jastrebinke i Prenja zapaaju se karakteristini popreni V profili duboko usjeenih, rasjedno predisponiranih draga duina preko 3 km na ijim su zavretcima akumulacijski oblikovane iroke plavinske lepeze od heterogenih kvartarnih nanosa. Kroz derazijske doline abulje, Prenja, Velea, Hrguda, Bjelasnice i Orjena lednikim

44

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

jezicima u pleistocenu i sporim soliflukcijskim teenjem u borealu transportovane su enormne koliine erodiranog materijala. Subvertikalni stjenoviti eskarpmani visoki vie desetina metara derazijski su oblikovani uz ela navlaka ili uz subvertikalne paraklaze reversnih rasjeda. Jedna od najveih je rasjedna prevjesna litica iznad vrela Bune relativne visine preko 100 m. U mikrotektonski ispucalim padinama zapaaju se otvori dugih peinskih i jamskih podzemnih sistema. Na rubu Popovog polja kod Zavale nalazi se subvertikalni otvor peine Vjetrenice. Na ukupnoj, dosad speleoloki utvrenoj duini od 6230 m ovog najdueg peinskog sistema u BiH oblikovane su podzemne dvorane i kanali bogati piljskim ukrasima i podzemnim tokovima, vodopadima i jezerima. Naglaen biodiverzitet peine Vjetrenice sa dosad otkrivenih 87 vrsta podzemne faune i pojavama endeminosti i stenoendeminosti svrstava je meu vodee u Svijetu. Pedimenti Drinovaca, Ravnog, irokog Brijega, Tihaljine i mnogi drugi u makroregiji izraavaju rubne nivoe uravnavanja u padinama gorskih morfostruktura koje se izdiu iznad Bekijskog polja, Mostarskog Blata, Hutovske depresije, Popovog i Gradakog polja, dolina Neretve, Trebinjice, Trebiata, Bregave, Bunice i Bune. Njihove blago nagnute plohe izbrazdane vrtaama prekrivaju karbonatna zemljita sa niskom submediteranskom vegetacijom ili su predstavljene golim krem krapa i kamenica korozijski oblikovanim na otkrivenoj stjenovitoj podlozi. Rasjedni kontakt niskih okrenih padina sa akumulacijsko-tektonskim udubljenjima hercegovakih zavala i dolina izraavaju hidrogeoloke pojave snanih krkih vrela: Bune (najvee krko peinsko vrelo u BiH sa prosjenim godinjim proticajem od 43 m/sec.), Bunice, Bregave, Tihaljine, Radobolje, Jasenice, Litice, Vriotice, Studenice itd. U sinklinalnim zavalskim udubljenjima rasjedno predisponiranih polja u kru Niske Hercegovine akumulirane su debele naslage tercijarnih i kvartarnih klastinih sedimenata. Prostorno najvea zavalska ekstenzijska struktura je Popovo polje ili Blato na 240 m n/v sa povrinom od 68,4 km. Prua se dinarskim pravcem na duini od oko 27 km. Prosjeno je iroko 2-3 km. Hidrografski je obiljeeno: regulisanim tokom Trebinjice, nekadanje najdue evropske ponornice, periodinim tokovima, povremenim vrelima, zonama estavela i ponora (Doljanica, Crnulja, Provalija, Ponikva itd.). U aluvijalnom nanosu najniih dijelova polja ija debljina iznosi preko 25 m zapaaju se sufoziona ljevkasta udubljenja aluvijalnih ponora. Sjeverozapadni rubovi Popovog polja predstavljeni su proluvijalnim zastorima gdje su se na genetski starijim vezanim plavinskim lepezama razvila ruralna naselja: Oraje, Veliani, Mrkonjii, Tulje i dr. Sline geomorfoloke karakteristike obiljeavaju ovea polja u kru Niske Hercegovine - Mostarsko Blato i Imotsko Bekijsko polje. Mostarsko Blato sa povrinom od 36 km oblikovano je na 230 m n/v a granino Imotsko-Bekijsko polje povrine 43 km (u BiH) sa neotektonski predisponiranim jezerom Krenica oblikovano je na 250 m n/v. Naglaena visinska korelacija spomenutih orografski zatvorenih udubljenja u kru ukazuje na regionalnu ujednaenost intenziteta neotektonskih pokreta. Na morfogenetski razvoj uravnjenih ploha krakih polja utjecala je kvartarna sukcesija limnikih i fluvijalno-inundacijskih procesa Trebinjice, Vrljike, Litice, Ugrovae i okolnih krkih vrela i estavela. Pored navedenih veih, u podruju makroregije poligenetski su oblikovana prostorno manja polja u kru. Najvie je Posuko oblikovano na 600 m n/v sa povrinom od 16 km zatim Ljubinjsko polje oblikovano na 413 m n/v sa povrinom od 8,3 km. Na sjeverozapadu makroregije nalaze 45

A. Lepirica

se Koerinsko, Mokro i Trnsko-Oklajsko polje. Na zapadu se prua prstenasta struktura niskog graninog Rastokog polja povezana sa rijenim sistemom Trebiata. Vrlo rijetko plavljeno Gradako polje oblikovano je na jugu na 91 m n/v. Prema P. Milanoviu (1979.) prosjeno je plavljeno jednom u 10-15 godina. Neotektonskim rasjednim pokretima oblikovane su ekstenzijske zavalske strukture Mostarskog Polja (povrine 39 km), Bijelog Polja (31 km) Ljubuko-Vitinske zavale (33 km) i Hutovsko-Donjoneretvanske zavale (47 km). Na sjeveru makroregije u meugorskim ulegnuima Mostarskog Polja i Bijelog Polja na tercijarnim terestrikim sedimentima hektometarskih debljina akumulirani su heterogeni kvartarni nanosi. Blago iskoena ploha Bijelog Polja prosjenih nagiba (23) predstavljena je proluvijalnim lepezama kilometarskih razmjera kojima su djelomino prekriveni stariji glacijalni i periglacijalni nanosi porijeklom sa Prenja i Velea. U Bijelom i Mostarskom Polju korito Neretve duboko je i usko usjeeno u glaciofluvijalne nanose. Iznad se pruaju subvertikalni odsjeci glaciofluvijalnih konglomeratskih terasa na kojima se razvilo staro gradsko jezgro Mostara. J. Cviji (1924.) pominje fluvioglacijalnu plavinu Dubrave na oko 700 m n/v jugoistono od Trebinja porijeklom od orjenskih ledenjaka. U dolinama Neretve, Bune, Trebinjice i Bregave fosilne periglacijalne akumulacijske oblike izraavaju fluviodenudacijski otkrivene i destruirane soliflukcijske plavine od cementovanih brea. Pored glacijalnih i periglacijalnih nanosa okoline Mostara S. Bakari (1967.) opisuje pjeskovite eolske nanose pomijeane sa lesom na Ortijeu i lesne naslage Hodbine iju genezu vezuje za pleistocen. Na jugozapadu se nalazi nisko i prostrano Ljubuko-Vitinsko zavalsko proirenje uravnjenog dna kojim otjee regulisani tok Trebiata. Neotektonsko tonjenje obiljeava terene Hutovsko-Donjoneretvanske zavale to je rezultiralo: morfolokim razvojem i fluviomovarnom morfogenezom kriptodepresije Hutovog Blata karakterisanom kombiniranim fluvijalnim djelovanjem meandrirajueg toka Krupe i organogenomovarnih procesa Deranskog i Svitavskog jezera, oblikovanjem irokog meandrirajueg korita Neretve nizvodno od apljine (prosjeno iroko preko 100 m) sa rijenim sprudovima i adama, kilometarski irokim viim naplavnim ravnima i niskim rijenim terasama. Polimorfne transverzalne rijene doline Neretve, Bregave, Trebiata i Trebinjice obiljeene su izmjenom klisurastih suenja i dolinskih proirenja sa naplavnim ravnima i rijenim terasama. esta pojava otrih devijacija pravaca pruanja niskih hercegovakih dolina neotektonski je izazvana horizontalnim pomacima krila transkurentnih dekstralnih rasjeda. To su seizmotektonski aktivni rasjedi kao oni kod Tihaljine na ijem je kriitu 1923. godine registriran najjai zemljotres u BiH magnitude M 6,5. Spomenuta tektonska laktasta skretanja obiljeavaju doline: Neretve (izmeu ua Bune i apljine), Bregave (nizvodno od Vidovog polja), Tihaljine (kod Klobuka), Trebiata (nizvodno od Bojaka) i Trebinjice (gornja dolina Trebinjice kod Lastve i Popovo polje kod Trnina i Zavale). Doline Neretve i Bregave mjestimino su i preko 150 m duboko usjeene u okolne niske hercegovake zaravni. Reljefno su predstavljene konveksnim dolinskim stranama i uravnjenim dolinskom dnom. Poligenetski su oblikovane fluviokrkim, fluvijalnim i padinskim procesima. Najnie poloaje izraavaju blago meandrirajua rijena korita Neretve i Bregave plitko usjeena u uravnjene plohe viih naplavnih ravni i niskih rijenih terasa ije irine u itomisliima, eva polju, Poitelju, urmancima, Dretelju i Prenjskom polju premauju 300 m. Slinih morfolokih obiljeja su gornja dolina Tihaljine i dolina Trebiata nizvodno od vodopada Kravice kao i ostala manja 46

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

kotlinsko-dolinska proirenja makroregije kojima otjeu Trebinjica, Buna, Bunica i Bregava. Dolinska suenja periodinih bujiarskih tokova Radimlje, Ugrovae i Riine reljefno su izraena rasjedno predisponiranim fluviokrkim kanjonima preko 300 m duboko usjeenim u hercegovaki kredni kr. Fluviokrki reljef predstavljaju korita sedrotvornih rijeka Trebiata i Bregave sa impozantnim sedrenim barijerama preko kojih se rue vodopadi Kravice 27 m i Koua na Trebiatu, Provalija na Bregavi. U rijenom koritu donjeg toka Trebiata oblikovan je gusti splet sedrenih ada sa brojnim kaskadama. Linijski oblici okrenih udolina poligenetski su oblikovani uz rasjede na mezozojskim karbonatima Niske Hercegovine. To su izduena udubljenja kilometarskih duina, prosjenih nagiba (1- 4), blago nagnuta ka niskim zavalama, kotlinama i dolinama. Najprominentnije su okrene udoline: Zavala (duga 9 km) i Strujii (duga 4,5 km) rasjedno usmjerene pravcem SI-JZ. Blago inkliniraju Popovom polju. Morfoloki izraavaju starije i zrelije oblike u odnosu na plitko udolinsko udubljenje Poljica i tektonski izduenu udolinu uz Zubaki rasjed, pravca S-J, na krajnjem jugoistoku . Najnii tereni regije (ujedno i najvii tereni - Orjen!) pripadaju Jadranskom pojasu, kontaktnoj neotektonskoj jedinici Vanjskih Dinarida sa Jadranskim bazenom. Postpleistoceno glacioeustatiko povienje nivoa Svjetskog okeana za oko 100-120 m i neotektonsko tonjenje jugozapadnog dijela Jadranskog pojasa odrazili su se transgresijom Jadranskog mora kojom su potopljena niska reljefna udubljenja. Tako je formiran recentni marinski reljef ingresijske obale zaljeva Neum-Klek i Malostonskog kanala. Strma obala Neuma tektonski je predisponirana elom navlake Hercegovakog arijaa (alohtone strukture Vanjskih Dinarida) kojim su stariji mezozojski karbonati navueni preko paleogenih naslaga Dalmatinske zone. Transgresijski razvedene obale Neuma i uskog poluotoka Kleka 161 m n/v, duge oko 24 km, morfogenetski obiljeavaju abrazivne talasne potkapine, klifovi, rtovi i akumulacijske ljunkovite plae. Morski zalivi Neum-kleka i Malostonskog kanala sa podmorjem dubokim do 27 m pripadaju litoralu i gornjem sublitoralu. Predstavljaju potopljene pleistocene udoline oblikovane na kru Vanjskih Dinarida. Antropogeno-tehnogeni tipovi reljefa preteno su koncentrisani u niskim reljefnim udubljenjima makroregije. Reljefno je najistaknutija akvatorija 95 m dubokog Bilekog jezera. Predstavlja najveu slatkovodnu akumulaciju u BiH, povrine 33 km, sa vodnom zapreminom od oko 1,3 milijarde m. Vjetaka jezera: HE Mostar na Neretvi, HE Pe-Mlini na Matici u Bekijskom polju, Vrutak i Gorica na Trebinjici su znatno manja. Debele naslage mulja prekrivaju njihova dna i obalne pojaseve na to je prvenstveno utjecala intenzivna denudacija obala izazvana radom hidroelektrana. Vee urbane zone Mostara, Trebinja, apljine, Ljubukog i drugih manjih urbanih centara sa izgraenom objektima i prateom infrastrukturom meusobno su povezana saobraajnicama i dalekovodnom mreom. Objekti i turistiki sadraji Neuma i Meugorja se zapaaju u okolnom pejsau. U antropogeni reljef makroregije mogu se uvrstiti betonska korita Trebinjice u Popovom polju duine preko 60 km i Trebiata u Bekiji, zatim poljoprivredne povrine predstavljene obraenim plodnim zemljitima u niskim zavalskim udubljenjima i dna uvala i vrtaa sa terra rosom najee ograena kamenim ogradama.

47

A. Lepirica

ZAKLJUAK U geomorfolokom pogledu Bosna i Hercegovina cjelovito pripada megamorfostrukturi Dinarida ija je geneza i morfoevolucija uzrokovana kolizijom Afrike i Evroazijske megaploe. Na temelju principa homogenosti geostrukturnih, litogenetskih, orografskih i morfogenetskih datosti podruja BiH izdvojene su sljedee makrogeomorfoloke cjeline: Niske planine, pobra, nizije, zavale i kotline sjeverne Bosne Bosansko sredogorje sa pobrima, zavalama i kotlinama Visoki Sredinji Dinaridi Bosanskohercegovaki dinarski kr Niska Hercegovina

Reljef najsjevernije makroregije Niske planine, pobra, nizije, zavale i kotline sjeverne Bosne egzogeomorfoloki oblikovan u Savskoj zoni Unutranjih Dinarida konformnih je obiljeja. Najnie terene rov-sinklinala potolinskih struktura sjevernobosanskih nizija, zavala i kotlina neznatne reljefne energije (0-5 m/ km) predstavljaju uravnjene plohe prostranih naplavnih ravni i terasnih ravnica Save, Drine, Bosne, Vrbasa, Une, Sane, Ukrine, Spree i Tinje. Via podruja morfostrukturno izraavaju padinske lepeze neotektonski izdignutih horst antiklinala: Majevice 915 m n/v, Trebovca 692 m n/v, Kozare 976 m n/v, Motajice 652 m n/v i Prosare 368 m n/v i sjevernobosanskih pobra oblikovane kombinovanim djelovanjem derazijskih i fluviodenudacijskih procesa na vodonepropusnoj podlozi tercijarnog klastinog sastava. Denudacijom preoblikovani magmatogeni reljef masiva Motajice i Prosare zastupljen je na krajnjem sjeveru i sjeverozapadu makroregije. Denudacijsko-tektonski reljef borano-navlanih i rasjedno-blokovskih masiva i hrbata sa predgorskim stepenicama dominira prostorno najveom geomorfolokom makrocjelinom Bosansko sredogorje sa pobrima, zavalama i kotlinama. Prevladavaju sloene padinske lepeze sredogorskih i gorskih uzvienja prosjenih nagiba 12- 32 oblikovane kombinovanim djelovanjem fluviodenudacijskih i derazijskih procesa na litoloki heterogenim vodonepropustljivijim paleozojskim, mezozojskim i neogenim naslagama. Razvoj krke i fluviokrke morfoskulputure vezuje se za povri i pedimente oblikovane na mezozojskim karbonatima istone i zapadne Bosne, dna kanjonsko-klisurastih suenja i zone kontaktnog karsta u ofiolitnom pojasu. Derazijsko-gravitacijski procesi najintenzivniji su na strmim padinama masiva Vlaia, Romanije, Jahorine, Manjae i subvertikalnim stranama kanjona Drine, Ugra, Vrbasa, Lima itd. Denudacijski oblikovana predgorska i samostalna pobra sloenih padinskih profila neotektonski su izdignuta iznad zavala i kotlina istone, jugoistone, sredinje, zapadne i sjeverozapadne Bosne. Najnia podruja predstavljena su rasjedno predisponiranim kompozitnim probojnikim dolinama Drine, Bosne, Vrbasa, Sane, Une i njihovih pritoka. Denudacijom preoblikovani magmatogeni reljef morfogenetski izraava okolinu Srebrenice i brojne mikrolokalitete dinarskog eugeosinklinalnog pojasa. U makroregiji Visoki Sredinji Dinaridi prevladavaju borano-navlane i boranoblokovske visokogorske morfostrukture sa predgorskim stepenicama neotektonski izdignute uz ustrmljene plohe reversnih rasjeda. To je podruje sa najviim apsolutnim 48

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

visinama (vrh Magli 2386 m n/v) i najveim vrijednostima vertikalne ralanjenosti (> 800 m/km) u BiH. Stepenaste padinske profile planinskih uzvienja obiljeava esta izmjena ustrmljenih padina i subvertikalnih eskarpmana sa poloenijim terenima predgorskih stepenica i planinskih povri kao reljefni odraz neotektonskih ciklusa izdizanja i tektonske stabilnosti. Padine planinskih masiva i hrbata poligenetski su oblikovane glacijalnim, periglacijalnim i derazijskim destruktivnim procesima u kvartaru na heterogenom litolokom supstratu. Krki reljef dominira visokim planinskim povrima i pedimentima na jugoistoku makroregije. Neotektonsko suavanje i zatvaranje prostranog neogenog bazena na jugozapadnom obodu Vranikog paleozoika rezultiralo je razvojem predgorskih i samostalnih pobra miocenog klastinog sastava. Razvoj fluvijalne, fluviokrke i fluviodenudacijske morfoskulpture prostorno je usko ogranien na duboko usjeene kompozitne probojnike doline Neretve, Drine, Vrbasa i njihovih pritoka. Reljef makrogeomorfoloke regije Bosanskohercegovaki Dinarski kr poligenetski je oblikovan na mikrotektonski ispucaloj karbonatnoj platformi Vanjskih Dinarida. Sa morfostrukturnog stanovita prevladavaju destruirane antiklinale boranonavlanih i ljuskavih planinskih uzvienja i sinklinalna ulegnua velikih krakih polja. Neotektonski izdignuti planinski masivi i hrbati s predgorskim stepenicama generalno su usmjereni dinarskim pravcem. Njihovi sloeni padinski profili poligenetski su oblikovani u kvartaru destruktivnim egzogeomorfolokim procesima. Genetski razliiti tipovi karsta (pokriveni, boginjavi, goli, visokoplaninski glaciokarst) i naglaena polimorfija egzo i endokrkih formi oblikovanih u visokom i dubokom kru Vanjskih Dinarida BiH osnovne su geomorfoloke odlike ove makroregije. Krka morfoskulptura dominira planinskim povrima, pedimentima i niskim zaravnima. Rasjedno predisponirane zavale velikih polja u kru pruaju se paralelno sa okrenim planinskim masivima i hrbatima. Najnia podruja karakterisana razvojem fluviodenudacijske, fluviokrke i fluvijalne morfoskulpture na vodonepropusnijim naslagama predstavljaju kompozitne doline Une, Unca, Sane, Neretve i njihovih pritoka. Najjuniju makroregiju Niska Hercegovina orografski izraavaju: zaravni oblikovane na krednim krenjacima, borano-navlani gorski hrbati i masivi s predgorskim stepenicama, kraka polja, zavale, kompozitne doline i udoline. Morfogenetski prevladava krki reljef. Derazijsko-erozijsko preoblikovanje reljefa zastupljeno je na neotektonski ustrmljenim padinama okrenih humova i gorskih uzvienja makroregije. Fluvijalna i fluviokrka morfoskulptura dominira u zavalama i kompozitnim rijenim dolinama. Neotektonsko tonjenje terena na jugu odrazilo se fluviomovarnim razvojem kriptodepresije Hutovog Blata. Transgresijski razvedene obale Neum-Klekog i Malostonskog zaljeva genetski obiljeava marinski reljef. U zavalsko-kotlinskim proirenjima makrogeomorfolokih regija Bosne i Hercegovine koncentrisan je antropogeno-tehnogeni reljef koji ima tendenciju daljnjeg irenja.

49

A. Lepirica

POZIVNE BILJEKE 1. 2. 3. Pojam predgorska stepenica u nau geomorfoloku literaturuje uveo je A. Bognar 1980. Geografski bi bilo pravilnije junobosansko a ne srednjobosansko kriljavo gorje kako je navedeno u dosadanjoj geolokoj i geografskoj literaturi. Livanjsko polje oblikovano u dinarskom navlanom pojasu nije klasina pull apart struktura prije bi se u savremenom geolokom kontekstu moglo okvalifikovati kao piggy back basin sa tri depocentra i transverzalnom rijenom mreom. LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 50 Anelkovi, M., 1982: Geologija Jugoslavije Tektonika.- Rudarsko-geoloki fakultet, 692, Beograd. Assev, A.A. 1982: O geomorfologieskih sistemah.- V zbor, Nauka, Novosibirsk. Bakari, S., 1967: Tragovi glacijalnih i periglacijalnih procesa u Mostarskoj kotlini.- Geografski pregled XI-XII 47-82, Sarajevo. Behlilovi, S., 1964: Geologija abulja planine u Hercegovini.- Posebna izdanja Geolokog Glasnika, Knjiga IV, Geoloki zavod, 80, Sarajevo. Bognar, A., 2001: Geomorfoloka regionalizacija Hrvatske.- Acta Geographica Croatica, Vol.34, 7-29, Zagreb. Bognar, A., 1987: Reljef i geomorfoloke osobine Jugoslavije.- Veliki geografski atlas Jugoslavije, SNL, Zagreb. Bognar, A., Lepirica, A., 2005: Studija izvodljivosti Nacionalnog parka Una Sektorska studija Geografija i geoekologija, Elektroprojekt, Zagreb. Buatlija, I., 1972: Morfostrukturne i morfoskulpturne karakteristike reljefa Bosne i Hercegovine, IX kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo. Buatlija, I., 1978: Geomorfoloka karta SR Bosne i Hercegovine 1 : 100 000 (Listovi: Nevesinje, Trebinje, Mostar, Imotski).- Geografski Institut PMF-a , 135, Sarajevo. Cviji, J., 1924: Geomorfologija I .- Dravna tamparija kraljevine SHS, Beograd. Cviji, J., 1926: Geomorfologija II.- Dravna tamparija kraljevine SHS, Beograd. ii, S., Pami, J., 1979: Geologija Bosne i Hercegovine, Knjiga I.Geoinenjering, Sarajevo. ii, S., Mojievi, M., Pape, J., 1984: Geologija Bosne i Hercegovine, Knjiga II.- Geoinenjering, Sarajevo. ali, J., 2008: Kontaktne i strukturne odlike karsta evrinske Grede.Geografski institut Jovan Cviji SANU, Posebna izdanja, Knjiga 72., Beograd. Dimitrijevi, M.D. 1995: Geologija Jugoslavije, Geoinstitut, Beograd. Donassy, V., Olui, M., Tomaegovi, Z., 1983: Daljinska istraivanja u geoznanostima.- JAZU, Zagreb. Duki, J., 1984: Hidrologija kopna.- Nauna knjiga, Beograd. Florensov, I. A., 1978: Oerki strukturnoj geomorfologiji.- Nauka, Moskva. Gams, I., 2005: Tectonics impact on Poljes and minor basins (Case studies of Dinaric Karst) .- Acta Carsologica 34/1, 25-41, Ljubljana.

Reljef geomorfolokih makroregija Bosne i Hercegovine

20. Gams, I., Zeremski, M., Markovi, M., Lisenko, S.& Bognar, A., 1985: Uputstvo za izradu detaljne geomorfoloke karte SFRJ u razmeru 1: 100 000 .Beograd. 21. Grund, A., 1910: Beitrge zur Morphologie des Dinarischen Gebirges.Geographische Abhandlungen, Band IX, Heft 3, Leipzig und Berlin. 22. Grupa autora, 1960: Vojno-ininjerijski opis reke Une, Dravni sekretarijat za poslove narodne odbrane, Uprava ininjerije, Beograd. 23. Grupa autora, 1960: Vojno-ininjerijski opis reke Neretve, Dravni sekretarijat za poslove narodne odbrane, Uprava ininjerije, Beograd. 24. Grupa autora, 1961: Vojno-ininjerijski opis reke Save, Dravni sekretarijat za poslove narodne odbrane, Uprava ininjerije, Beograd. 25. Grupa autora, 1961: Vojno-ininjerijski opis reke Bosne, Dravni sekretarijat za poslove narodne odbrane, Uprava ininjerije, Beograd. 26. Grupa autora, 1961: Vojno-ininjerijski opis reke Drine, Dravni sekretarijat za poslove narodne odbrane, Uprava ininjerije, Beograd. 27. Grupa autora, 1969: Atlas klime SFR Jugoslavije za period 1931 1960.Hidrometeoroloka sluba SFRJ, Beograd. 28. Grupa autora., 1983: Socijalistika republika Bosna i Hercegovina, Separat iz II izdanja Enciklopedije Jugoslavije.- JLZ, Zagreb. 29. Grupa autora., 1990: Enciklopedija Jugoslavije, Tom III.- JLZ, Zagreb. 30. Grupa autora., 1987: Veliki atlas Jugoslavije.- Liber, Zagreb. 31. Herak, M., 1983: Geologija.- kolska knjiga, 433, Zagreb. 32. Huggett, R. J., 2003: Fundamentals of Geomorphology.- Routledge, 400, London and New York. 33. Katzer, F., 1909: Karst und karsthydrographie.- Instituts fr Balkanforschung in Sarajevo, 94, Sarajevo. 34. Katzer, F., 1926: Geologija Bosne i Hercegovine.- Direkcija dravnih rudarskih preduzea, 527, Sarajevo. 35. Lepirica,A., 2005: Geodiverzitet planine vrsnice.- Fondeko br. 19., Sarajevo. 36. Lepirica,A., 2005: Basic morphological and morphostructural characteristics of the Rakitnica Canyon.- Acta Carsologica 34/2, 449-458, Ljubljana. 37. Lepirica,A., 2008: Geomorphological characteristics of the massif Prenj.- Acta Carsologica 37/2-3, 307-329, Ljubljana. 38. Levy, D. & O Connor, L., 1999: Americas Spectacular National Parks, Perpetua Press, 132, Los Angeles. 39. Markovi, J., 1988: Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije.- Svjetlost, 313, Sarajevo. 40. Markovi, M., 1983: Osnovi primenjene geomorfologije.- Geoinstitut, 123, Beograd. 41. Milanovi, P., 1979: Hidrogeologija karsta i metode istraivanja.- Institut za koritenje i zatitu voda na kru, 302, Trebinje. 42. Mojievi, M., Pami, J., 1975: Mezozojska evolucija sredinjih dijelova dodirnog podruja Unutranjih i Spoljanjih Dinarida u svjetlu tektonike ploa, II god. zn. skup, JAZU, Zagreb. 43. Oard, J. M., 2004: Pediments formed by the Flood: evidence for the Flood / post-Flood boundary in the Late Cenozoic.- Overviews, TJ 19 (2), 15-27. 44. Omerbashic, M., Sijari, G., 2006: Seismotectonics of Bosnia Overview.Acta Geodynamica et Geomaterialia, Vol.3, No.2 (142) Praha. 45. Panjukov, P. N., 1965: Inenjerska geologija.- Graevinska knjiga, 268, Beograd.

51

A. Lepirica

46. Picha, F. J., 2002: Late orogenic strike slip faulting and escape tectonics in frontal Dinarides- Helenides, Croatia, Yugoslavia, Albania and Greece, AAPG Bulletin Vol 86, Issue 9, 1659-1671. 47. Spiridonov, A. I., 1975: Geomorfologieskoe kartografirovanie.- Nedra, 182, Moskva. 48. Strahler, A. N.,1957: Quantitive analysis of watershed geomorphology.American Geophysics Union Trans., Vol. 38. 49. Simonovi, R., 1925: Tectonische urhohlrume unter den falten-gebirgen.141, Sombor. 50. Sweeting, M. M., 1972: Karst Landforms.- Macmillan, London. 51. egota, T., Filipi, A., 1996: Klimatologija za geografe.- kolska knjiga, 471, Zagreb. 52. Tari, V., 2002: Evolution of the nothern and western Dinarides: a tectonostratigraphic approach - EGU Stephan Mueler Special Publication Series, 1, 223-236. 53. Zeremski, M., 1967-1968: Tri kategorije malih oblika erozije tla.- Geografski pregled XI-XII, 29-45, Sarajevo. 54. Zubevi, O., 1974-1975: Dolina Trebinjice u pleistocenom dobu.Geografski pregled XVIII-XIX, 11-32, Sarajevo.

52

Zbornik radova PMF 6, 53 64 (2009)

Originalni nauni rad

HISTORIJSKO-GEOGRAFSKI RAZVOJ GRANICA BOSNE I HERCEGOVINE HISTORICAL-GEOGRAPHIC DEVELOPMENT OF BOSNIA and HERZEGOVINA BORDERS Dr. sc. Alen Lepirica, docent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Historijsko-geografski razvoj granica Bosne i Hercegovine moemo promatrati skoro u milenijumskom periodu od srednjeg vijeka do danas. U srednjem vijeku nastaje Bosanska drava. Teritorijalni vrhunac dostie krajem XIV vijeka za vladavine kralja Tvrtka Kotromania sa povrinom od oko 10 000 km veom od dananje BiH. Narednih etiri stoljea egzistira kao Bosanskog paaluk koji predstavlja vojnostrateku osnovicu Osmanske imperije prema kranskoj Evropi. Serijom mirovnih sporazuma u XVII i XVIII vijeku kojima su prethodili ratovi izmeu osmanlija i velikih evropskih sila odreene su sjeverne, zapadne, june i krajnje jugoistone granice BiH. Istona granica prema Srbiji i Crnoj Gori odreena je odlukama Berlinskog kongresa 1878. godine na kojima se temelji poloaj savremenih granica Bosne i Hercegovine. Nakon prvog svjetskog rata 1918. i na Drugom zasjedanju AVNOJA 1943. samo su potvrene administrativne granice iz 1878. godine. Najvaniji dogaaj u dugogodinjoj historiji nae zemlje predstavljalo je njeno meunarodno priznanje 06.04.1992. kao samostalne drave sa meunarodno priznatim granicama. Na kraju ovog rada dat je geografski opis recentne granice Bosne i Hercegovine. Kljune rijei: Granice, historijsko-geografski razvoj, Bosna i Hercegovina Abstract Historical-geographic development of Bosnia and Herzegovina borders can be viewed as a millennium-long process, from teh Middle Ages to the present day. The Bosnian state's origin dates to the Middle Ages. The territorial maximum was reached in the late 14th century under the rule of King Tvrko Kotromanic when his kingdom was about 10,000 square kilometeres larger than the present-day Bosnia and Herzegovina. During the next four centuries, Bosnian territory existed as a Bosanski paaluk which represented a military and strategic territorial unit of the Ottoman empire adjacent to the Christian Europe. Through a series of peace agreements in the 17th and 18th century, which were preceded by wars between the Ottoman and major European powers, Bosnia and Herzegovina's borders were settled in the north, west, south and far southeast. The border in the east, toward Serbia and Montenegro, was settled at the Berlin Congress in 1878, which also laid a foundation to the modern-day borders of Bosnia and Herzegovina. The aftermath of the the First World War (inn 1918), and the second session of AVNOJ (in 1943), only re-affirmed the administrative borders of 1878. The most important date in the long history of our state was its international recognition as a sovereign state with internationally-recognized borders on April 6, 1992. A geographic description of the modern-day border of Bosnia and Herzegovina is offered at the end of this Original Scientific Paper. Key words: Borders, Historical-geographic development, Bosnia and Herzegovina

A. Lepirica

Granice srednjovjekovne Bosne Naziv Bosna se zvanino prvi put pominje u X vijeku u djelu vizantijskog cara Konstantina Porfirogeneta De administrando imperio (O upravljanju carstvom lat.) gdje se navodi kao mala oblast - horion Bosone sa naseljenim mjestima Desnek (Kraljeva Sutjeska) i Katera (Kotorac). Pretpostavlja se da je bila sastavljena od malih slavenskih upa povezanih u labavu teritorijalno-politiku cjelinu nestabilnih granica. Prema historijskoj karti srednjovjekovne bosanske drave autora Marka Vege (1958.) tadanja je Bosna na sjeveroistoku bila omeena grebenima Konjuha i Javora, Devetakom na istoku, visokim dinarskim planinama Bjelanicom i Bitovnjom na jugu, Ljubuom i Cincarom na jugozapadu te Vitorogom na zapadu. Na sjeverozapadu se pruala do Vinake klisure a na sjeveru do planinskog masiva Vlaia, Vranduke klisure i umovitog Tajana. Spomenuto je podruje predstavljalo nukleus za budui teritorijalni razvitak Bosne. (Vidjeti kartu br.1.). Tek krajem XII stoljea za vrijeme vladavine bana Kulina (1180-1204.) Bosna stie prve oblike dravnosti i samostalnosti. To je razdoblje progresa kada poinje teritorijalna ekspanzija bosanske drave u raznim pravcima (Za Kulina bana i dobrijeh dana.). Tada su Kulinovoj Bosni pripojene upa Soli, amako-Branska posavina i plodna Semberija. Na sjeveru i sjeveroistoku granice se pomjeraju do irokih rijenih tokova Save i donje Drine a na jugu do Neretve. Prikljuenjem Donjih Kraji, upe Plive i Zemljanika na zapadu u sastav Bosne ulaze podruja u slivovima Sane, Plive,Vrbasa, Vrbanje i Usore. Nakon Kulina i bana Mateja Ninoslava dolazi do raznih pritisaka na srednjovjekovnu bosansku dravu te krstakih pohoda protiv bosanskih krstjana sa ciljem unitenja Crkve Bosanske i uvoenja rimokatolike vjere koja je samo formalno priznata (Bilino polje 8.IV.1203.). U doba Ugarske prevlasti koja traje do kraja XIII vijeka dravna teritorija Bosne je razbijena na nekoliko oblasti koje su gravitirale raznim stranama. Dolaskom bana Stjepana II Kotromania na vlast (1322. 1353.) Bosna se znaajno teritorijalno iri u pravcu juga i jugozapada. Nakon uspjenih bitaka Bosni se pripoji Hum te cijela krajina od Cetine do Neretve a nedugo potom i oblast Zavrje (Duvno, Livno i Glamo) koje je od 1324. godine ostalo trajno u vlasti bosanskih banova i kraljeva. U jednoj se povelji navodi da ban Stjepan drae (zemlju) od Save do mora od Cetine do Drine. Druga polovina XIV vijeka obiljeena je intezivnim ekonomskim razvitkom, uz irenje drave irila se trgovina i jaala privreda. Razvoj zanatstva i trgovine utjecao je na razvoj srednjovjekovnih bosanskih gradova (Bobovac, Blagaj, Klju, Bora, Visoki, Dobor, Kotor itd.). Mudrim politikim aktivnostima i uspjenim vojnim akcijama srednjovjekovnu je Bosnu na vrh moi doveo Stjepanov nasljednik ban Tvrtko. Vojniki pobjedivi Ugre 1363. (Ludovik I) i svladavi unutranje nemire 1369. Tvrtko je uspio da uspostavi punu vlast u zemlji. U Mileevu 1377. se okrunio za kralja Srbljem i Bosni a njegov kraljevski naslov su priznale sve utjecajnije susjedne drave. Venecija, Dubrovnik, ugarski kralj i njegova nasljednica Marija. Kraljice Jelisaveta i Marija su mu priznale 1385. pravo na grad Kotor. Tvrtkova vojska je 1390. osvojila utvrene gradove: Split, ibenik, Trogir, te podruja do Novigrada i Biograda na moru. Tvrtko se nazvao kraljem Rake, Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Primorja. Tada je Bosna imala najvei dravni prostor a time i najdue granice. (Vidjeti kartu br.1.) Poseban kuriozitet srednjevjekovne Bosne predstavljaju nadgrobni spomenici steci koji se i danas mogu nai na podrujima susjednih drava koje su ulazile u sastav Tvrtkove kraljevine.

54

Historijsko-geografski razvoj granica Bosne i Hercegovine

Karta br.1. Historijska karta srednjovjekovne bosanske drave ( M. Vego 1958.) Za vladavine Tvrtka Kotromania Bosni je na jugu i jugozapadu pripadala skoro cijela dalmatinska obala sa otocima Hvarom, Braem, Korulom i oltom sa izuzetkom utvrenog grada Dubrovnika, otoka Mljeta i poluotoka Peljeca (koji je Stjepan Kotromani ustupio Dubrovakoj Republici 15.II.1333.) a na jugoistoku cijela Boka Kotorska sa gradom Kotorom. Zapadna granica se protezala dolinom Zrmanje, Likim brdima i poljima preko doline gornje Une sve do Bosanskog Novog na sjeverozapadu. Zatim je granica povijala ka istoku obuhvatajui srednjovjekovne upe: Sanu, Vrbas, Gla odnosno podruja oko donjeg toka Sane, Vrbakog grada (Banja Luke), doline Ukrine te izbijala na Savu negdje izmeu Bosanskog Broda i Bosanskog amca. Istona granica bosanske drave se u vrijeme kralja Tvrtka pruala od planine Lovena iznad Kotora preko Zete do Mileeva u Polimlju obuhvativi cijelu zapadnu Crnu Goru sa Rudinama, Nikikom upom, Gornjom Zetom, Pivskom upom i upom Breznicom. Od Mileeva preko sjenikog kraja je izbijala na planinu Zvijezdu a zatim se na sjeveroistoku pruala donjim tokom Drine. Bitno je istai da je samostalna kraljevina Bosna na vrhuncu svoje moi imala povrinu od oko 65 000 km. Znai druga polovina XIV vijeka je obiljeena teritorijalnom ekspanzijom i privrednim razvojem. Poetkom narednog stoljea prvo dolazi do stagnacije (kralj Stjepan Dabia) a zatim do cjelovitog gubitka primorja na potezu od Zrmanje do Neretve. Bosanska vlastela prodaje Konavle i Slansko primorje koji ulaze u sastav Dubrovake republike. este nesloge domaih velmoa, vojni upadi ugarskih, i mletakih snaga te posebno osmanskih snaga dovode na kraju do propasti Bosanskog kraljevstva 1463. Znaajno je pomenuti da iz tog razdoblja potie naziv Hercegovina nastao po gospodaru Huma Stjepanu Kosai odnosno njegovoj tituli herzoga (hercega) iz 1448. godine. 55

A. Lepirica

Moemo zakljuiti da su srednjovjekovne bosanske granice bile uglavnom prirodnog karaktera predstavljene planinsko-brdskim uzvienjima, rijenim koritima, jezerima i morskom akvatorijom Jadrana. Negdje su granine mee obiljeavala utvrenja, carinarnice te nasipi i kanali izgraeni u odbrambene svrhe. U tom feudalnom razdoblju u naim krajevima kopnene granice su se oznaavale kamenim meaima. Tako se i danas na podruju nekadanje srednjovjekovne upe Trebinje nalazi jedan od pobodenih graninih kamenih stubova sa ije su sjeverne strane isklesani krstovi. Slinu ulogu su imali i neto stariji rimski miljokazi. Bosanski Paaluk i njegove granice Poetkom XV vijeka organizovanjem krajita stvaraju se prve turske vojne pozicije u Bosni. Zatim slijedi pad Bosanskog kraljevstva i osnivanje Bosanskog 1463., Hercegovakog 1470. i Zvornikog sandaka 1480. Nakon blistavih vojnih pohoda Osmanske velesile pod vostvom Padiaha u srednjoj Evropi i zapadnom Balkanu obrazuje se Bosanski paaluk odnosno beglerbegluk ili ejalet kao najvea upravnoteritorijalna jedinica osmanske imperije. Bosanski beglerbegluk je osnovan je izdvajanjem bosanskog, hercegovakog, klikog, pakrakog sandaka iz rumelijskog te zvornikog i poekog iz budimskog beglerbegluka. (H. abanovi 1982.). Banja Luka je bila sjedite Bosanskog paaluka koji je predstavljao jednu od najznaajnijih vojnostratekih osnovica Osmanskog ruma za dalje pohode ka Evropi. Paaluk se prostirao se od Ibra i Pocerine na istoku do Kupe i Velebita na zapadu te Drave na sjeveru i Jadranskog mora na jugu. Pored cjelovite Bosne i Hercegovine njegovu teritoriju su inile Slavonija, Mava s Pocerinom, Sanak i Stari Vlah sa Mitrovicom sve do Kopaonika te najvei dio Crne Gore, Dalmacije, Like, Korduna, Banije i Podravine. (Vidjeti kartu br.2.) U razdoblju 1593 - 1606. godine Bosanski paaluk je obuhvatao povrinu od preko 100 000 km pa se moe smatrati da je upravo tada imenom Bosne obuhvaena prostorno najvea teritorija u njenoj historiji. Granice Bosanskog paaluka poetkom XVII stoljea poslije sklapanja mira na uu itve (11.11.1606.) bile su uglavnom ove: Na sjeveru izmeu Drave i Save tekla je granica izmeu turskih i austrougarskih zemalja skoro ravnom crtom povuenom od Drave na istok prema urevcu, Klotru i Pitomai, na jugozapad prema Savi istono od Siska. Juno od Save i Kupe tekla je granica najprije istim smjerom sve do Blinje i Vinodola, a ta su mjesta pripadala paaluku. Dalje je granica ila ravno u zapadnom smjeru prema Korani, presjecajui pritoke Petrinjicu, Glinu i Trepu tako da su Petrinja, Hrastovica, Gore i Steninjak bili izvan turske vlasti. Dalje na zapadu granicu je predstavljala rijeka Korana od Barilovia do Slunja, a zatim suha mea oko nekadanje gatanske upe. Tako su Otoac, Prozor, Brlog, Brinje i Jasenica bili izvan osmanske imperije i napokon greben Velebita koji je nio granicu. Na Zrmanji izmeu mora i turskog Obrovca bila je tada tromea hrvatska, turska i mletaka. (E. Kovaevi 1973.). Na jugozapadu je paaluk graniio sa Mletakom Republikom na potezu od Zadra do Dubrovake Republike. Mletaka Republika je drala uzak primorski pojas sa utvrenim gradovima: Novigradom, Ninom, Biogradom na Moru, ibenikom, Splitom i Omiem.

56

Historijsko-geografski razvoj granica Bosne i Hercegovine

Karta br. 2. Bosanski paaluk Tada je Dalmatinska Zagora u cijelosti pripadala paaluku (sa sjeditima kadiluka u Islamu, Skradinu, Kninu, Klisu, Imotskom) koji je na jadransku obalu izlazio u Poljicama izmeu Omia i Splita a zatim obuhvatao dalmatinsko primorje izmeu Brela i Stona te dijelove Boke sa Novim i Risnom. Istona granica prema Rumeliji bila je kopnenog karaktera. Protezala se na pravcu: Zeta-Kolain-Bijelo Polje-Kosovska Mitrovica-Novi-Pazar- kadiluk Brvenikkanjon Drine-kadiluk Krupanj (zapadna Srbija)-abac. Sjeveroistona granica Bosanskog paaluka se pruala rijekom Savom od apca do upanje zatim povijala ka Vukovaru odakle je nastavljala tokom Dunava do utoka rijeke Drave. Porazi osmanlija u Kandijskom ratu sa Mletcima, zatim pod Beom (1683.) i u Ugarskoj uz duboke prodore austrijske vojske u Bosnu i Srbiju (1697.godine Eugen Savojski je popalio Sarajevo) praeni ustancima kranske raje rezultirali su gubitkom prostranih teritorija Ugarske, Slavonije, Like i Dalmacije. Dovelo je to da Bosna ponovo bude na krajnoj granici Osmanskog carstva. Karlovakim mirom sklopljenim 1699. godine izmeu Austrije, Mletake Republike, Osmanskog carstva, Rusije i Poljske uz posredovanje Engleske i Holandije odreene su pored ostalih i granice Bosanskog paaluka prema Austriji i Mletakoj Republici.

57

A. Lepirica

U kapitalnom djelu: Granice Bosanskog paaluka prema Austriji i Mletakoj Republici po odredbama Karlovakog mira gospodin Eref Kovaevi je dao precizan i detaljan opis granice koji je temeljen na terenskim istraivanjima - in situ. U radu navodi da je sjeverna granica bila rijeka Sava sa Raanskom, upanjskom, Rastovikom i Brodskom adom koje su prema dogovoru komisija za razgraniavanje oznaene kao zajednike i nenastanjene. Sjeverozapadnu granicu je izraavala rijeka Una od Kostajnice do Jasenovca. Zatim je od Kostajnice prelazila na lijevu dolinsku stranu poprimajui izrazito kopneni karakter gdje se protezala pravcem SI-JZ. Obuhvaajui podruje Jamnice, presijecala je rjeicu irovac i izlazila na brdo Klepalo. Dalje prema Velikoj Kladui ona je identina sadanjoj dravnoj granici BiH. Potom se nastavljala rijekom Glinom do ua Rabinje koju slijedi njenom itavom duinom da bi zatim preko rijeke Korane izbila na Furjan. Ponovo sijekui Koranu izlazila je na brdo Pogledalac te cijelim hrbatom Pljeevice dijelila zemlje kule ifluka Lapac i nahije Srb od Farkaia i Mazina koji su pripali Austriji. Kopnena granica Bosanskog paaluka sa Austrijom se zavravala na Debelom Brdu sjeverozapadno od Knina gdje se nalazila tadanja tromea izmeu Osmanske imperije, Austrije i Mletake Republike. (Vidjeti kartu br.3.) Na osnovu hududnama (turskih dokumenata o razgranienju) zakljuuje se da su se ondanji toponimi, posebno na prostoru Jamnice i donjeg toka Une razlikovali od sadanjih na istim lokalitetima. Kopnena granica se oznaavala humkama razliitih dimenzija od kamena ili zemlje koje su bile vidljive iz daljine jer je tlo oko njih bilo oieno a drvee okresano. Granine humke su najee graene na uzvienjima zbog boljeg uoavanja. Granine objekte su takoe predstavljala nekadanja utvrenja koja su uruena nakon mirovnog sporazuma (Furjan, Cetingrad, kula Lapac itd.). Jugozapadna granica prema Mletakoj Republici je dobila naziv Linea Grimani po mletakom opunomoeniku za granicu ovaniju Grimaniju. Pruala se od Debelog Brda na sjeverozapadu generalno usmjerena u pravcu jugoistoka. Polukruno je zaobilazila Knin na udaljenosti od oko 3 km zrane linije to je utvreno mirovnim sporazumom u Sremskim Karlovcima. Isti polukruni oblik je obiljeavao graninu liniju oko utvrenja: Vrlike, Sinja, Zadvarja, Vrgorca i Gabele na mletakoj strani dok su cijela planina Dinara i vei dio gornje doline Cetine ostali u paaluku. Jugoistono od Zadvarja granica je sjekla krevite terene ka Vrgorcu. Zatim se pruala od Otria do nekadanje tvrave itluk kao i savremena granina linija nakon ega je zaobilazila utvrenu Gabelu presijecajui Neretvu i od Klepaca juno silazila u Hutovsku depresiju. Tadanja granica se od Sjekosa prema Neumskom primorju uglavnom poklapala sa sadanjom. (Vidjeti kartu br.3.)

58

Historijsko-geografski razvoj granica Bosne i Hercegovine

Karta br.3. Granica Bosanskog paaluka na potezu od Jasenovca do Kleka prema Austriji i Mletakoj Republici (Izvor: E. Kovaevi 1973.)

59

A. Lepirica

Jugoistona granica paaluka sa Dubrovakom Republikom veim je dijelom bila identina savremenoj granici izmeu BiH i RH. Karakteriu je strateki znaajne primorske granice odnosno uski izlazi na more kod Neum-Kleka i Sutorine na ulazu u Bokokotorski zaliv. U to vrijeme Dubrovnik se intenzivno diplomatski angaovao da se njegove kopnene granice ne dodiruju sa tadanjom regionalnom silom - Republikom Svetog Marka. U lanu 9. mirovnog ugovora se navodi:Zemlje i krajevi Dubrovakih knezova neka budu neposredno uz zemlje i krajeve uzviene drave (osmanskog castva). Neka se ukloni ono to spreava neposredni dodir i pomijeanost zemalja uzviene drave i pomenutih vitezova. Izvreno je razgranienje koje je izvrila mjeovita komisija pa su relativno uski primorski pojasevi Kleka i Sutorine ostali u Bosanskom paaluku direktno povezujui Hercegovinu sa Neretvanskim kanalom i Bokom Kotorskom. Novi i Risan su pripali Mletakoj Republici. Teritorij Sutorine je predstavljao uski krak irine 3-5 km koji je na jugu i zapadu graniio sa Dubrovakom Republikom na liniji Debeli Brijeg - Klaina. Historiar I.Tepi navodi: da su podruje Sutorine inila naselja Njivice i dananji Igalo na moru sa selima Zvinje, Spulje, Ceni, Zdozi, epoevii i Prijevor u unutranjosti. Navedeni uski bosanskohercegovaki morski izlaz je egzistirao u navedenim granicama do 1947. godine. Istona granica je uglavnom ostala onakva kakva je bila i prije Bekog rata. Nakon I turskog rata (1716-1718.) Habsburzi su osvojili Bosansku Posavinu, Mavu sa apcem, Loznicom i Krupnjem. Dolazi do sklapanja Poarevakog mira 1718. godine kojim je paaluk izgubio prostrane teritorije. Na jugozapadu je linija Grimani zamijenjena novom graninom linijom Mocenigo koja je pomjerena i do 20 km u dubinu Bosanskog paaluka. Tada je Venecija dobila: Strmicu, Prolog, Arano, Imotski i Vir. Tada je formirana jugozapadna granica sadanje BiH. Prema sporazumu Gabela i lijeva obala Neretve uzvodno od Metkovia su vraeni Osmanskom carstvu dok se granica na jugoistoku pomjerila u korist mletaka sjeverno od Risna na vrhove Orjena. U narednom periodu bitno je pomenuti boj pod Banja Lukom u kojima su bosanske snage potukle austrougarsku vojsku 1737.godine. Postignutim Beogradskim mirom 1739. paaluku je vraena Bosanska posavina i od tada datira sjeverna granica BiH na Savi dok je Furjan na sjeverozapadu ostao habsburzima. Sadanja sjeverozapadna granica je konstituisana Svitovskim mirom iz 1791. kojim su habsburkoj Hrvatskoj pripali: Cetin, Dvor, Drenik, Petrovo Selo, Lapac i Srb. Gradiku, Dubicu i Novi Austrija je vratila osmanlijama tek 1797. U XVIII vijeku unutar Osmanskog carstva su se desile unutranje administrativne promjene ime je povean teritorijalni opseg Bosanskog paaluka. Podruje Mave Loznica i abac sa Krupnjem vraeni su iz Smederevskog u Zvorniki sanak a kadiluci Podgorica i Crna Gora (KaraDag ) u Hercegovaki sanak. Prvim srpskim ustankom 1804. Bosanski paaluk je izgubio prekodrinski prostor Zvornikog sanaka: kadiluk Brvenik, dio Starog Vlaha i podrinjske nahije Jadar, Ptiar, Krupanj i Raevinu. Nakon sloma srpskog ustanka 1813. isti su ponovo prikljueni Bosanskom paaluku u ijem su sastavu ostali do 1833. godine kada su definitivno uli u sastav knez Miloeve Srbije kao i vei dio podruja Stari Vlah. Tada je formirana sadanja istona i sjeveroistona rijena granica koja vodim donjim tokom Drine. Istoni dijelovi Hercegovine Grahovo, Rudine i i dijelovi Nikike upe se 1859. pripajaju Crnoj Gori. Novim politiko-administrativnim ustrojstvom 1866. stvoren je Bosanski vilajet iz koga je izdvojen Novopazarski sandak prikljuivanjem novoosnovanom Kosovskom vilajetu. 60

Historijsko-geografski razvoj granica Bosne i Hercegovine

Savremene granice BiH Na Berlinskom kongresu je priznato pravo Austrougarskoj monarhiji da zaposjedne BIH i upravlja njom podravajui suverenitet sultana. Samostalnoj kneevini Crnoj Gori su na jugoistoku pripojeni: Niki, Piva i Drobnjaci. Tako su Berlinskim kongresom 1878. godine odreene savremene granice Bosne i Hercegovine. Ve 1908. Austrougarska je proglasila aneksiju teritorije BiH. Tada su na istonoj granici prema Srbiji i Crnoj Gori postavljene granine humke a ponegdje i betonski stubovi. BiH 1918. ulazi u sastav Kraljevine SHS. Kralj Aleksandar Karaorevi je 1929.godine uveo estojanuarsku diktaturu i podijelio tadanju Jugoslaviju na devet banovina. Tada je podruje BiH potpuno razbijeno vjetakom podjelom na: Vrbasku, Drinsku, Primorsku i Zetsku banovinu. Ovakvo je stanje ostalo do 26.08.1939. kada je sporazumom Cvetkovi-Maek formirana banovina Hrvatska u iji su sastav trebali ui znatni dijelovi sjeverne Bosne i cijeli jugozapadni dio BiH sa ukupnom povrinom od 11 403 km dok bi ostatak pripao vlasti u Beogradu ime se je potpuno ignorirala teritorijalno-historijska cjelina Bosne i Hercegovine i politiki subjektivitet bosanskih muslimana. Poslije vojnoga sloma prve Jugoslavije u aprilu 1941. godine Bosna i Hercegovina u cijelosti ulazi u sastav Nezavisne drave Hrvatske koja je iznutra podijeljena demarkacionom linijom izmeu interesnih podruja Njemake i Italije. Jedan od najvanijih dogaaja vezanih za savremenu istoriju BiH je Drugo zasjedanje AVNOJ-a odrano 29-30.XI 1943. godine u Jajcu ijom je odlukom Bosna i Hercegovina priznata kao Narodna republika sa granicama iz 1918. koje su zapravo uspostavljene jo na Berlinskom kongresu. (Vidjeti kartu br.4.) Na poetku komunistike vladavine smiljenim manipulacijama dravnih funkcionera (Blao Jovanovi, uro Pucar) obalni pojas BiH kod Sutorine je prikljuen NR Crnoj Gori. Tako su se naselja u Sutorinskom rukavcu: Igalo, Sutorina, Ive, Mojde, Nugline, Kruevica(datira jo iz XII stoljea kao upa srednjovjekovne Bosne), Petijovii, Rupe, Lazarevii itd. nala izvan svoje vievjekovne matice. Nakon raspada SFRJ Bosna i Hercegovina postaje meunarodno priznata drava 06.04.1992. u postojeim dravnim granicama. To je bio povod za brutalnu vojnu agresiju na BiH koja je planirana, pripremana, organizovana i realizirana od srbijanskog vojno-politikog vrha na elu sa ratnim zloincem S. Miloeviem. Tokom cijelog rata 1992-1995. u BiH miloeviev reim je na sve mogue naine pomagao domae velikosrpske snage (materijalno, vojno, politiko-diplomatski). Rat u BiH se uslonjava 1993. i poetkom 1994. kada snage HV i HVO lojalne Tumanovom reimu izvode ofanzivna dejstva sa ciljem stvaranja paradrave Herceg-Bosne to je bio rezultat ranijih tajnih dogovora Tuman-Miloevi o podjeli teritorija BiH. Istovremeno dolazi do pokuaja stvaranja AP Zapadne Bosne od strane pristalica Fikreta Abdia. Aktivnim politikim angamanom i diplomatskim pritiscima USA praktino su realizirane odredbe Vaingtonskog sporazuma 1994. koje su rezultirale saveznitvom Armije BiH, HVO i HV. Zavrnim vojnim operacijama 1995. snage VRS i srbocrnogorskog agresora su dovedene u defanzivan poloaj. Krajem 1995. godine mirovnim Daytonskim sporazumom rat je okonan. Dravne granice BiH ostale su nepromijenjene. Prema novom unutranjem politiko-administrativnom ustrojstvu Bosna i Hercegovina je podijeljena na entitete - Federaciju BiH i Republiku Srpsku. Oformljen je distrikt Brko.

61

A. Lepirica

Karta br. 4 Jugoslovenske zemlje u XIX i XX stoljeu ( do 1919.) U poslijeratnom periodu se pristupilo ureenju dravne granice i izgradnji graninih objekata, meunarodnih graninih prijelaza za drumski, putniki, robni, eljezniki saobraaj zatim carinskih terminala i pratee infrastrukture itd. Izgraeni su i proireni meunarodni aerodromi u Sarajevu , B. Luci, Tuzli i Mostaru. Formirana je DGS (dravna granina sluba) koja je 09.2002. godine preuzela kontrolu nad svih 49 zvaninih meunarodnih graninih prijelaza prema susjednoj Republici Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori. Takoe su po pitanju preciznog terenskog odreenja granice izmeu BiH i Hrvatske formirane dravne granine komisije i mjeovite strune grupe pa su mnoga sporna pitanja otklonjena (Martin Brod, eljava, morska granica u Neumskoklekom primorju). Sporazum o granici izmeu Srbije i BiH te BiH i Crne Gore jo nije postignut. Interesantno je pomenuti da BiH vlasti i nadlena ministarstva nisu u komisije za razgranienje angaovale geografe ime bi se sloena pitanja oko utvrenja granice efikasnije rijeila. Danas BiH i njeni susjedi preferiraju ulazak u Evropsku Uniju unutar koje su granine linije prvenstveno ekonomsko-administrativnog karaktera. Savremena regionalizacija u razvijenim evropskim zemljama Evropske Unije sve je vie bazirana na ekonomiji. Izrazito dinamine regije sa ovog aspekta su: Baden Wurtenburg (Stuttgart), Lombardy( Milan), Rhone-Alps (Lyon) i Catalonia (Barcelona) za koje se u strunoj literaturi esto upotrebljava termin etiri motora (four motors) budueg razvoja Evropske Unije. Prostorna forma zvana Dog leg predstavlja razvojnu internacionalnu jezgru EU. Zahvata spomenute etiri ekonomske regije. Prua se od Barcelonske aglomeracije na jugu preko Lombardije, Rhone, Parisa, Randstad Hollanda do Londona. U njoj egzistiraju ogromni, dinamini urbani centri arita razvoja sa visokom kvalitetom transporta i komunikacijskih sistema, kapitalom i educiranim i obuenim kadrom. (B. M. Brunt 1995.). Treba istai da su vanjske granice drava EU prema nelanicama pod vojnom zatitom NATO saveza. 62

Historijsko-geografski razvoj granica Bosne i Hercegovine

Geografski opis granice Bosne i Hercegovine Prema podacima iz Statistikog godinjaka SR BiH (1991.) ukupna duina granice nae drave iznosi 1537 km (od toga 774 km suhozemne, 751 km rijene, 12 km morske granice). Najduu granicu dugu 931 km BiH ima sa Republikom Hrvatskom. Prema Srbiji duina granine linije iznosi 357 km a prema susjednoj Crnoj Gori 249 km. Sjeverna granica Bosne i Hercegovine je duga 331 km, generalno usmjerena pravcem zapad - istok. U cijelosti je predstavljena meandrirajuim tokom rijeke Save na potezu od Jasenovca do Bosanske Rae. Duina sjeverne BiH granine linije sa Republikom Hrvatskom iznosi 304 km (tok Save od Jasenovca do Brezovog Polja) a sa Srbijom odnosno Vojvodinom 27 km (tok Save nizvodno od Brezovog polja do ua Drine). Sjeveroistona granica prema Srbiji je rijena. Prua se donjim tokom Drine i dijelom njezinog srednjeg toka uzvodno od Zvornika na kome se nalaze vjetake akumulacije HE Zvornik i HE Peruac. Istona bosanskohercegovaka granica poinje od Zemljica na desnoj dolinskoj strani Drine nizvodno od ua epe odakle izbija na najvii hrbat planine Zvijezde (1675 m n/v) te sjee doline Bijelog i Crnog Rzava i terene Starovlake visije. Zatim kratku dravnu rijenu granicu prema Srbiji izraavaju rijeke Uvac (oko 5 km) i Lim (oko 4km). Posebnu specifinost spomenutog dijela granice predstavlja eksklava katastarska jedinica Mioe nedaleko od Rudog. Nalazi se u graninom pojasu okruena sa svih strana teritorijom Srbije. Nadamo se da e se ovim dijelom BiH vjerovatno u bliskom vremenu suoiti dravne komisije za razgranienje. Neto jugoistonije na planini Gradini (1331 m n/v) dravna je tromea izmeu Bosne i Hercegovine, Srbije i Crne Gore. Potom slijedi granini prijelaz Metaljka nakon koga se granina linija protee umovitom Kova planinom (1533m n/v) te presjeca rijeku ehotinu. Juno od klisure ehotine je visokoplaninska granica sa Crnom Gorom. Prua se na potezu: granini betonski stub TT 2248 na vrhu Ljubinje planine-Obzir-donji tok Tare- epan Polje-Magli (2388 m n/v)-Volujak (2242 m n/v)Lebrnik (1985 m n/v). Jugoistona granica sa Crnom Gorom od ruba Gatakog polja preko Bilekog jezera do planinskom masiva Orjena (1893 m n/v) generalno usmjerena pravcem sjeverjug je morfogenetski obiljeena razliitim tipovima kra. Zavrava na najjunijoj taki BiH Podtirovniku u opini Trebinje ( = 42 33 SG, =18 24 IGD) na tromei Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore. Ljutim i pokrivenim krem primorskih uzvienja poinje juna granica prema Republici Hrvatskoj gdje se naa teritorija dodiruje sa Dubrovakim primorjem mjestimino udaljena manje od 1 km zrane linije od mora (Dubrovaka rijeka kod Komolca). Neto sjeverozapadnije kod Neum-Kleka nalaze se male ali veoma znaajne teritorijalne vode BiH sa morskom granicom dugom 12 km (izvor: Statistiki godinjak SR Bosne i Hercegovine 1991.). Udaljavajui se postepeno od mora granica poprima izrazito kopneni karakter. Protee se preko krevitog hrbata abe (954 m n/v) i irokog toka Neretve uzvodno od Metkovia. Na razmei izmeu Bekije i Dalmatinske Zagore presijeca okrena uzvienja humove i polja u kru (Rastoko i Imotsko-Bekijsko polje) da bi se nakon kanjona Riine geografski nastavila pruati jugozapadnim obodom BiH. Jugozapadnu granica je preteno izduena dinarskim smjerom. Nastavlja se krkim podrujem oko Vinice i graninog prijelaza Kamensko preko Kamenice (1865 m n/v) na 80 km dugi planinski lanac Dinare (1912 m n/v) te se sputa u dolinu Butinice. Sjeverno od spomenute doline u zapadnom graninom sektoru protee se 63

A. Lepirica

granina crta izmeu Like i Bosanske Krajine kroz Gornje Pounje. Na tom potezu od Trubara na jugoistoku do Unskog Troslapa ona je predstavljena kombinacijom rijene (sedreno korito rijeke Une) i suhozemne granice (dolinske strane). Potom se prua planinskim hrbatom Pljeevice (1646 m n/v) preko Unsko-Koranske zaravni sa graninim prijelazom Izai kroz blago zatalasana pobra Prekounske Krajine na krajnjem sjeverozapadu Bosne. Zatim uzvodno od Bosanskog Novog ponovo izbija na rijeku Unu kojom se prua sve do utoka u Savu. Zakljuak Geneza i evolucija bosanskohercegovakih granica prvenstveno je odreena kontaktnim geografskim poloajem zapadnog Balkana obiljeenim vojno-politikim djelovanjem velikih sila i interakcijom razliitih kultura i civilizacija. Historijskogeografski razvoj Bosne i Hercegovine kroz srednji vijek, novi vijek i savremeno doba je izrazito dinamian i varijabilan na to je utjecala esta smjena integracijskih i dezintegracijskih procesa koji su se odraavali irenjem ili smanjenjem njenog teritorija i granica. Temeljnu geopolitiku odrednicu savremene granice BiH predstavljaju odredbe Berlinskog kongresa iz 1878. godine. Bosna i Hercegovina je 06.04.1992. godine meunarodno priznata kao nezavisna drava u postojeim granicama. No i pored toga dravna cjelovitost i nezavisnost BiH morala je biti odbranjena od spoljnjeg i unutranjeg agresora u krvavom nametnutom ratu 1992.-1995. godine. U poslijeratnom razdoblju izgradnjom graninih prijelaza i pratee infrastrukture, formiranjem i aktivnou dravnih komisija za razgraniavanje (diplomatskih, strunih), uvoenjem i osavremenjivanjem DGS dravna granica je profunkcionirala. Na kraju moemo istai da zbog efikasnijeg rjeavanja sloene problematike utvrivanja dravne granice i graninog pojasa u sastav sadanjih komisija za razgranienje pored politiara, diplomata, pravnika, geodeta, vojnika, arhitekata i istoriara treba svakako angairati i geografe. Literatura i izvori: B. M. Brunt: Regions and Western Europe, Journal of Geography 1995. Grupa autora: Separat SR Bosna i Hercegovina, JLZ, Zagreb 1983. Grupa autora: Veliki geografski atlas Jugoslavije, SNL, Zagreb 1987. E. Imamovi, I. Tepi& Buatlija I.: Neum i Bosansko primorje, Vojna biblioteka, Sarajevo 1994. 5. E. Kovaevi: Granice Bosanskog paaluka prema Austriji i Mletakoj Republici po odredbama Karlovakog mira, Svjetlost, Sarajevo 1973. 6. H. Kreevljakovi: Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Svjetlost, Sarajevo 1980. 7. O. Novljanin O., A. Hadinesimovi: Odbrana Bosne 1736-1739. (dvije bosanske kronike), Islamska pedagoka akademija, Travnik 1994. 8. Karta katastarskih optina SR BiH (R= 1: 300 000), Geodetski zavod Sarajevo 1990. 9. M. Noel: Povijest Bosne, Novi Liber-Zagreb, Dani-Sarajevo, 1995. 10. H. abanovi: Bosanski paaluk - Postanak i upravna podjela, Svjetlost, Sarajevo 1982. 11. Statistiki godinjak SR Bosne i Hercegovine 1991. godine, Republiki zavod za statistiku, Sarajevo 1991. 12. M. Vego: Naselja Bosanske srednjovjekovne drave, Svjetlost, Sarajevo 1957. 1. 2. 3. 4.

64

Zbornik radova PMF 3, 65 75 (2009)

Originalni nauni rad

UNSKO-SANSKI KANTON (Osnovne demografske odlike) UNA-SANA CANTON (Basic demographical specifics) Mr. sc. Fadila Kudumovi-Dostovi, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Rad analizira problematiku demografskog razvoja Unsko-sanskog kantona kao teritorijalno veeg i demografski razvijenijeg dijela Unsko-sanske mezoregije u periodu nakon 1991. godine. Rezultati analize osnovnih demografskih pokazatelja za opine navedenog prostora ukazuju na negativne promjene koje su uslijedile prvenstveno kao posljedica rata u Bosni i Hercegovini, ali takoe i destruktivnih poslijeratnih procesa: emigracije stanovnitva, pada stope prirodnog prirataja, ekonomske nesigurnosti, socijalne nezbrinutosti i drugo, to je dovelo do stagnacije i poremeaja kako demografskog tako i ekonomskog razvoja ovog prostora. Kljune rijei: Demografski razvoj, regionalni razvoj, problemi razvoja, Unsko-sanski kanton.

Abstract This work analyzes the problematic of demographical development in Una-Sana canton as the teritotial bigest and most demographiclly developed part of Mesoregion Una-Sana after 1991. Results of analysis about basic demographical indicators in municipalities of this area indicate negative changes. These changes are a consequence of war in Bosnia and Herzegovina and destructive proceses in postwar period: emigrations of population, decrease of natural population increase, economical instability, social indifference, etc. These factors caused demographical and economical stagnation and inbalances development this area. Key words: Demographical development, regional development, problems of development, Una-Sana canton.

F. Kudumovi-Dostovi 1. Geografski poloaj, veliina i granice Unsko-sanskog kantona

Unsko-sanski kanton je jedan od deset kantona Federacije Bosne i Hercegovine smjeten u sjeverozapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Ima povrinu od 4 125 km2 i zahvata oko 15,8 % povrine Federacije Bosne i Hercegovine, odnosno 8,1 % ukupne povrine Bosne i Hercegovine. U regionalno-geografskom pogledu Unsko-sanski kanton smjeten je u zapadnom dijelu Unsko-sanske mezoregije koja se teritorijalno podudara sa peripanonskim dijelom Bihake krajine i prijedorskim subregionom.1 Administrativno sredite kantona je grad Biha koji je komunikacijski izuzetno dobro povezan sa Republikom Hrvatskom, a preko njega vodi i najkrai kopneni put prema velikim lukama hrvatskog primorja: Splitu, Zadru, Rijeci i dr. Povoljnost geografskog poloaja i prirodno-geografskih uslova za ivot sjeverozapadne Bosne i Hercegovine osnovni su razlog kontinuirane naseljenosti podruja dananjeg Unskosanskog kantona od najstarijih vremena do danas. Geoloku osnovu ovog prostora ine stare paleozojske tvorevine koje su prekrivene mezozojskim i kenozojskim naslagama, a u morfolokoj strukturi podruja istiu se breuljci i niska polja, te aluvijalne ravni i kotline ralanjene brojnim rijenim dolinama. Pod uticajem umjereno kontinentalne klime razvila su se plodna zemljita to izuzetno pogoduje razvoju intenzivne poljoprivredne proizvodnje. Unsko-sanski kanton, tretiran kao jedna funkcionalna administrativno-teritorijalna jedinica u okviru Unsko-sanske mezoregije, teritorijalno obuhvata osam opinskih podruja, te je po povrini trei (iza Kantona 10 i Hercegovako-neretvanskog kantona) u Federaciji Bosne i Hercegovine. Nadalje, podruje ovog kantona zahvata vie od 70 % ukupne teritorije Unsko-sanske mezoregije i oko 19 % ukupne povrine Peripanonske makroregije.

Slika br. 1: Geografski poloaj Unsko-sanskog kantona

Izvor: Povijesni atlas Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina na geografskim i historijskim kartama, Sejtarija, Sarajevo, 2002.

Smlati S.: Regije Bosne i Hercegovine, Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Bosnu i Hercegovinu, JLZ, Zagreb, 1982., str. 63

66

Unsko-sanski kanton (Osnovne demografske odlike) 2. Administrativno-teritorijalna podjela Unsko-sanskog kantona

Prema komunalnoj strukturi iz 1991. godine na prostoru Unsko-sanske mezoregije egzistiralo je devet opinskih podruja (Biha, Cazin, Velika Kladua, Bosanska Krupa, Sanski Most, Klju, Bosanski Novi, Bosanska Dubica i Prijedor) od kojih je prostorno najvea opina Biha sa 900 km2 povrine. Uspostavom meuentitetske linije razgranienja, Dejtonskim mirovnim sporazumom iz 1995. godine, na prostoru ove mezoregije nastale su jo tri nove opine (Krupa na Uni, Otra Luka i Ribnik), koje su pripale Republici Srpskoj dok je opina Buim (nastala izdvajanjem iz opine Bosanska Krupa) ostala u sastavu Federacije Bosne i Hercegovine. Bosanski Petrovac je opina Unsko-sanskog kantona iji prostor, prema geografskoj regionalizaciji Jugoslavije V. Rogia iz 1973. godine2, ne pripada Peripanonskoj makroregiji, odnosno Unsko-sanskoj mezoregiji, ali prema kantonalnoj podjeli Federacije Bosne i Hercegovine pripada prostoru Unsko-sanskog kantona.
Karta br. 1: Administrativno-teritorijalna podjela Unsko-sanskog kantona u okviru Unsko-sanske mezoregije

Negativne posljedice uspostave entitetske linije razdvajanja na prostoru Unskosanske mezoregije, kao jedinstvene geografske regije, i Bosne i Hercegovine u cjelini, su ogromne i mogu se sagledati sa nekoliko aspekata: politiko-geografskog, socijalnogeografskog, ekonomsko-geografskog i regionalno geografskog. Ova tema e detaljnije biti obraena i objavljena u nekoj od narednih publikacija, a u ovom radu emo spomenuti samo neke od implikacija nove administrativno-teritorijalne podjele na ovom prostoru. 1. Podijeljenost prostora Unsko-sanske mezoregije izmeu dva entiteta ne doprinosi njenom normalnom i koherentnom funkcionisanju, odnosno entitetska granica predstavlja dezintegrirajui faktor uspostave jedinstvene nodalno-funkcionalne cjeline;

Rogi, V.: Regionalizacija Jugoslavije, Geografski glasnik, Br. XXXV, Zagreb, 1973. str. 17-18.

67

F. Kudumovi-Dostovi 2. Dezintegrisan prijeratni komunalni sistem regije po kojem je od prijeratnih devet opina entitetskom podjelom nastalo jo tri nove ime je ugroen stabilan i funkcionalan sistem lokalne samouprave na prostoru regije. Novonastale opine su teritorijalno i demografski male3 i ekonomski neodrive; Entitetskom linijom razgranienja podijeljeno je na desetine naselja4; Naruena je viestoljetna multietninost i multikonfesionalnost ovog prostora to se vidi po uspostavi etniki homogenih podruja; Sporost i razliitost u rjeavanju pitanja povratka izbjeglih i raseljenih; Dezintegracija saobraajnih i infrastrukturnih sistema, reljefne strukture, rijene mree i rijenih slivova, jedinstvenih prirodnih podruja, te tradicionalnih historijsko-geografskih regija5 kao to su Bosanska krajina, Bosanska posavina itd. 3. Demogeografske odlike Unsko-sanskog kantona

3. 4. 5. 6.

3.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika Podruje Unsko-sanskog kantona u posmatranom periodu imalo je specifian tok demogeografskog, socijalno-geografskog i ekonomsko-geografskog razvoja. To se moe vidjeti na osnovu zvaninih demografskih podataka, te procjena Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine i entitetskih zavoda za statistiku o ukupnom kretanju stanovnitva, te na osnovu socijalnih i ekonomskih pokazatelja razvoja podruja sjeverozapadne Bosne. Demografski razvoj Unsko-sanskog kantona u vremenu nakon 1991. godine obiljeen je, uostalom kao i cijela Bosna i Hercegovina, nepovoljnim i negativnim trendovima. Razlozi tome lee u injenici da je Bosna i Hercegovina prola kroz rat koji je donio ogromne i nenadoknadive gubitke u stanovnitvu, a poslijeratno stanje obiljeeno je tekom ekonomskom i socijalnom krizom koja je primorala desetine hiljada ljudi da napuste Bosnu i Hercegovinu u potrazi za boljim uslovima ivota u drugim zemljama Evrope i svijeta.6

4 5

Novonastale opine Unsko-sanske mezoregije (Krupa na Uni, Otra Luka i Ribnik) odlikuju se izuzetno malim brojem stanovnika i slabom naseljenou. Tako je u 2003. godini na prostoru navedene tri opine ivjelo samo 14 203 stanovnika (Krupa na Uni 1 939, Otra Luka 3 299 i Ribnik 8 965) sa prosjenom gustinom naseljenosti manjom od 20 st./km2. O ovome vidjeti u: Kudumovi, F.: Regionalni disparitet u demografskom razvoju kao faktor regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine tokom druge polovine XX stoljea, PMF, Tuzla, 2008., str. 147. (magistarski rad) Sistemski spisak naseljenih mjesta BiH (po entitetima), Sarajevo, FZS F BiH, 2002. str. 141148. Tradicionalna regija sloen je tip regije koja nastaje kao posljedica vremenski dugotrajnog razvoja identiteta povezanog s teritorijalnou. One su danas, vie ili manje, ouvane u svijesti ljudi i u svojim prostornim okvirima. Tradicionalne regije se identifikuju na osnovu irokog spektra kriterija: obiljeja prirodne sredine, organizacije prostora, socio-kulturnih kriterija i elemenata nematerijalnog karaktera kao to je jezik, dijalekat i sl. (O ovome vidjeti u: FrstBjeli, B.: Pristup definiciji prostornog pojma tradicionalne regije, Zbornik I hrvatskog geografskog kongresa, Hrvatsko geografsko drutvo, Zagreb, 1996., str. 330. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice, Bilten-izbjeglice iz Bosne i Hercegovine i raseljena lica (stanje, povratak, perspektive) Sarajevo, decembar 2001.

68

Unsko-sanski kanton (Osnovne demografske odlike) Posljedice navedenih faktora najbolje se mogu vidjeti na osnovu analize kretanja ukupnog broja stanovnika, komponenata prirodnog kretanja stanovnitva (natalitet, mortalitet i prirodni prirataj), te razmjetaja stanovnitva i gustine naseljenosti na prostoru Unsko-sanskog kantona.
Tabela. 1. Kretanje ukupnog broja stanovnika Unsko-sanskog kantona po opinama
Opina Biha Bos. Krupa Bos. Petrovac Buim Cazin Klju Sanski most Velika Kladua km2 900 561 709 129 356 358 781 331 Apsolutni broj stanovnika 1991. 70 732 58 320 15 621 63 409 37 391 60 307 52 908 1996. 49837 25860 5078 18070 56142 22619 55631 50769 2000. 59981 28896 7460 17674 59910 24551 60953 49000 2003. 60707 29580 8151 18251 61094 24985 60537 49841 2006. 60991 28183 7937 17720 61926 19964 44902 46001

Ukupno 4 125 358 688 284006 308425 313146 287624 Izvor: Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992., Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.; Unsko-sanski kanton u brojkama, FZS, Sarajevo, 2002, 2003, 2005, 2007.

Ukupan broj stanovnika Unsko-sanskog kantona u datom periodu varirao je iz godine u godinu. Prema posljednjem popisu stanovnitva iz 1991. godine na prostoru dananjeg Unsko-sanskog kantona ivjelo je 358 688 stanovnika, to je 67,8 % ukupnog stanovnitva Unsko-sanske mezoregije, odnosno 8,2 % ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. Usljed brojnih nepovoljnih faktora u ratnom periodu (1992-1995.) dolo je do pada ukupnog broja stanovnika. U prvoj poslijeratnoj godini (1996.) na prostoru ovog kantona evidentirano ukupno 284 006 stanovnika, odnosno smanjen je broj za 74 682 stanovnika (- 20,8 %) u odnosu na predratno stanje. Ukoliko se ovaj broj uporedi sa padom ukupnog broja stanovnika na nivou Bosne i Hercegovine za isti period (-745 408 stanovnika)7 onda se vidi da Unsko-sanski kanton ima udio vei od 10 % u ukupnom smanjenju broja stanovnika Bosne i Hercegovine. Nakon 1996. godine broj stanovnika Unsko-sanskog kantona se konstantno poveavao (308 425 u 2000. g. i 313 146 u 2003. g.) uslijed intenziviranih povrataka izbjeglog i raseljenog stanovnitva kao i povoljnijeg prirodnog kretanja stanovnitva. U posljednjoj analiziranoj godini (2006.) zabiljeen je pad ukupnog broja stanovnika sa tendencijom daljeg smanjivanja, a posljedica je jake emigracije stanovnitva Unskosanskog kantona.

Do 1995. godine povrina opine Biha iznosila je 688 km, da bi kasnije po zakljuenju Daytonskog sporazuma, dio prijeratne opine Drvar bio pripojen opini Biha. 7 Kudumovi, F.: Regionalni disparitet u demografskom razvoju kao faktor regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine tokom druge polovine XX stoljea, PMF, Tuzla, 2008., str. 97. (magistarski rad)

69

F. Kudumovi-Dostovi

Grafikon br. 1. Kretanje apsolutnog broja stanovnika Unsko-sanskog kantona po opinama

80000 70000 1991. 60000 1996. 50000 40000 30000 6 20000 10000 0 Biha Bos. Krupa Bos. Petrovac Buim Cazin Klju Sanski most Velika Kladua 2000. 2003. 2006.

Opine Unsko-sanskog kantona sa najveim brojem stanovnika u 2006. godini su Biha i Cazin (vie od 60 000 stanovnika), a opine sa najmanjim brojem stanovnika su Buim i Klju (manje od 20 000 stanovnika) i Bosanski Petrovac (manje od 10 000). Evidentirane promjene u ukupnom broju stanovnika po opinama Unsko-sanskog kantona u periodu 1991-2006. godina najbolji su indikator destruktivnih demografskih procesa koji su prisutni na ovom prostoru i imaju trend daljeg rasta. Najznaajniji pad u ukupnom broju stanovnika zabiljeen je u Bosanskoj Krupi (-30 137), Kljuu (- 17 427) i Sanskom Mostu (- 15 405), a najmanji u Cazinu (- 1 483) i Velikoj Kladui (- 6 907). /Vidjeti tabelu 1/ 3.2. Prirodno kretanje stanovnitva Prostor Unsko-sanskog kantona u prijeratnom periodu se isticao izrazitom dinamikom prirodnog kretanja stanovnitva to je bio rezultat, u prvom redu, visoke stope prirodnog prirataja, dok su u manjoj mjeri, na prirodno kretanje stanovnitva, uticale unutranje i vanjske migracije. U poreenju sa komponentama prirodnog kretanja stanovnitva Bosne i Hercegovine u cjelini (natalitet 14,6 , mortalitet 7,3 i prirodni prirataj 7,3 ), Peripanonske makroregije (15,3 , 7,3 i 8,0 ) i Unskosanske mezoregije (15,9 , 8,0 i 7,9 )8 u 1991. godini, podruje dananjeg Unsko-sanskog kantona imalo je nadprosjenu vrijednost stope nataliteta sa 16,1 , mortaliteta sa 8,3 , dok je stopa prirodnog prirataja bila neznatno vea od bosanskohercegovakog prosjeka (7,8 ), odnosno neznatno manja od prosjeka za Peripanonsku makroregiju i Unsko-sansku mezoregiju .9

Kudumovi, F., Kadui A.: Neke karakteristike demografskog razvoja Peripanonske makroregije Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2003. godine, Zbornik radova PMF-a, Svezak geografija, Godina IV-V, Broj 4-5, Tuzla, 2008., str. 121-122. Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Pregled po opinama, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.

70

Unsko-sanski kanton (Osnovne demografske odlike) Period poslije 1991. godine, usljed ratnih deavanja i negativnih demografskih procesa, donio je sjeverozapadnoj Bosni pa i Unsko-sanskom kantonu znaajan gubitak stanovnitva to je direktno uticalo na sve komponente prirodnog kretanja stanovnitva. U prvoj poslijeratnoj godini (1996.) evidentirano je poveanje prirodnog prirataja sa 7,8 u 1991. na 11,2 , ali je u godinama koje su uslijedile stopa prirodnog prirataja konstantno opadala te je u 2000.g. iznosila 5,5 , u 2003. g. 2,6 , a u 2006. g. dostigla je najniu zabiljeenu stopu od samo 1,3 . /Tabela br. 2/ Kretanje stopa prirodnog prirataja po opinama ovog kantona (u 2006. godini) bilo je razliito i kretalo se u rasponu od najniih -10,3 u Bos. Petrovcu do ''najviih'' 6,9 u opini Buim. Opina Bosanski Petrovac je i u prijeratnom periodu bila jedna od opina sa izrazito niskom stopom, odnosno jedina opina sa negativnom stopom prirodnog prirataja u Bosni i Hercegovini.

Izvor: Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992., Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.; Unsko-sanski kanton u brojkama, FZS, Sarajevo, 2002, 2003, 2005, 2007.

Grafikon br. 2. Kretanje stopa prirodnog prirataja stanovnitva Unsko-sanskog kantona po opinama

20 15 10 5 0 -5 -10 -15 Biha Bos. Krupa Bos . Petrovac Buim Caz in Klju Sans ki most Velika Kladua

1991

1996

2000

2003

2006

71

F. Kudumovi-Dostovi 3.3. Razmjetaj stanovnitva i gustina naseljenosti Zahvaljujui povoljnostima prirodno-geografskih uslova za naseljavanje prostor Unsko-sanskog kantona odlikuje se relativno ujednaenim razmjetajem stanovnitva, a pripada tipu srednje gustine naseljenosti. Meutim, kao to je to sluaj i sa dravom u cjelini, i podruje ovog kantona ima prostorno neravnomjeran razmjetaj stanovnitva to je posljedica prvenstveno neskladnog ekonomskog razvoja pojedinih opina u poslijeratnom periodu, odnosno sve snanijeg procesa centralizacije i jaanja ve postojeih centara. Tako sjeverni i sjeverozapadni dijelovi kantona imaju odlike izrazito guste naseljenosti dok juni i jugoistoni imaju odlike slabe naseljenosti. /Vidjeti kartu br. 2/ Tabela 3: Gustina naseljenosti Unsko-sanskog kantona po opinama

Izvor: Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Pregled po opinama, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.; Unsko-sanski kanton u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2002-2007.

Gustina naseljenosti Unsko-sanskog kantona u analiziranom periodu mijenjala se, odnosno pratila je promjene u ukupnom broju stanovnika. Tako je najvea bila 1991. godine kada je podruje dananjeg kantona imalo ukupno 358 688 stanovnika i gustinu naseljenosti od 87,0 st./km2 to je nadprosjena vrijednost u odnosu na dravni prosjek od 85,5 st./km2. Najmanja zabiljeena gustina naseljenosti kantona je u prvoj poslijeratnoj godini (1996.) i iznosila je 68,8 st./km2, odnosno bila je nia od bosanskohercegovakog prosjeka (70,9 st./km2).10 Od 1996. do 2003. godine, usljed intenziviranih povrataka izbjeglih i raseljenih, rasla je i gustina naseljenosti, sa navedenih 68,8 st./km2 na 75,9 st./km2 u 2003. godini. Nakon 2003. godine, rastom ekonomske nestabilnosti i socijalne nesigurnosti, stanovnitvo ovog kantona masovno se odseljava kako u susjednu Hrvatsku tako i u druge evropske zemlje. Naseljenost po opinama Unsko-sanskog kantona je dosta neujednaena i kree se u rasponu od izuzetno slabo naseljenih do jako gusto naseljenih opina. Bosanski Petrovac je opina Unsko-sanskog kantona sa najslabijom prosjenom gustinom naseljenosti. Prema podacima iz 1991. godine gustina naseljenosti ove opine iznosila je
10 Kudumovi, F.: Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991.-2004. godine, Zbornik radova PMF-a, Svezak geografija, Godina III, Broj 3, Tuzla, 2006., str. 29.

72

Unsko-sanski kanton (Osnovne demografske odlike) 22,0 st./km2, a u prvoj poslijeratnoj godini evidentiran je pad na 7,2 st./km2. Nakon 1996. godine opina Bosanski Petrovac je imala lagani tempo rasta broja stanovnika i gustine naseljenosti da bi u 2006. godini iznosila 11,2 st./km2 to je opet dva puta manje u odnosu na gustinu naseljenosti iz 1991. godine. Inae opina Bosanski Petrovac je jedna od najveih opina kako kantona tako i regije u cjelini, a u ukupnom stanovnitvu Unsko-sanskog kantona uestvuje sa samo 2,8 % (2006.g.). Nasuprot ovome opine Cazin, Buim i Velika Kladua spadaju u red gusto naseljenih opina, sa preko 100 st./km2, u kojima zajedno sa opinom Biha, ivi oko 70 % ukupnog stanovnitva Unsko-sanskog kantona. Karta br. 2: Gustina naseljenosti po opinama Unsko-sanskog kantona u 2006. godini

Izvor: Unsko-sanski kanton u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2007.

73

F. Kudumovi-Dostovi Zakljuak Ratom izazvane demografske promjene i procesi snano su uticali na ope demografske tokove na podruju Unsko-sanskog kantona. Demografski, u postratnom periodu (nakon 1992. godine), ovaj prostor obiljeava opadajua reprodukcija stanovnitva i stim u vezi izraen je proces ukupne depopulacije. Oba navedena uzrono-posljedina procesa traju dovoljno dugo i imaju tendenciju poveavanja disproporcija u odnosu na prijeratni period. Negativna promjena ukupnog broja stanovnika je prvi i osnovni indikator postojanja problema u razvoju stanovnitva, a zajedno sa niskom stopom prirodnog prirataja i jakom emigracijom ini zatvoren krug. Na prostoru Unsko-sanskog kantona, kao pograninog podruja Bosne i Hercegovine prema susjednoj Republici Hrvatskoj, emigracija je posebno bitan faktor u ukupnim demografskim procesima. Broj stanovnika Unsko-sanskog kantona se u periodu od pet godina (1991.-1996.) smanjio za 74 682 stanovnika, odnosno za ak 20,8 % to ini oko 10 % u ukupnom smanjenju broja stanovnika Bosne i Hercegovine za dati period. Smanjenje ukupnog broja stanovnika neminovno je uticalo na smanjenje prosjene gustine naseljenosti ovog prostora, te je za razliku od prijeratnih 87 st/km2 u 2006. godini evidentirano 68,7 st/km2. Ovakvom stanju su svakako najvie doprinijeli (pored direktnih ratnih gubitaka i emigracije) problemi u prirodnom kretanju stanovnitva. Naime, Unskosanski kanton je, prema podacima iz 1991. godine, imao umjerenu stopu prirodnog prirataja od 7,8 , koja se do kraja 1996. godine popela na 11,2 . Kroz godine koje su uslijedile stopa prirodnog prirataja je konstantno opadala (posljedica niskog nataliteta i umjerenog mortaliteta), te je na kraju 2006. godine bila pozitivna ali jako niska (1,3 ). Na osnovu analize navedenih demografskih pokazatelja za opine kantona moe se zakljuiti da je prisutan izraen nesklad u demografskom razvoju slijedeih odlika: Demografski najrazvijenije opine su Velika Kladua, Cazin, Buim i Biha; Slab demografski razvoj imaju opine koje su podijeljene entitetskom linijom razgranienja (Bosanska Krupa, Sanski Most i Klju), a opina Bosanski Petrovac ima sve odlike ''demografske pustoi'' sa manje od 8000 stanovnika, izrazito slabe gustine naseljenosti (11,2 st/km2 2006.g.) i negativnom stopom prirodnog prirataja u iznosu od ak -10,3 u 2006. godini.

74

Unsko-sanski kanton (Osnovne demografske odlike) Literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Wertheimer-Baleti A., Stanovnitvo i razvoj, MATE, Zagreb, 1999. Friganovi, M.: Demogeografija, Stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb, 1990. Lopai, R.: Biha i Bihaka krajina-mjestopisne i poviestne crtice sa jednom zemljopisnom kartom i sa etrnaest slika, Tisak K. Albrechta, Matica Hrvatska, Zagreb, 1890. Markoti, A.: Osnovna obiljeja demografskog razvitka u Bosni i Hercegovini u periodu nakon Drugog svjetskog rata, Geografski pregled, Sveska 26-27, Sarajevo, 1984. Frst-Bjeli, B.: Pristup definiciji prostornog pojma tradicionalne regije, Zbornik I hrvatskog geografskog kongresa, Hrvatsko geografsko drutvo, Zagreb, 1996. Rogi, V.: Regionalizacija Jugoslavije, Geografski glasnik, Br. XXXV, Zagreb, 1973. Smlati S.: Regije Bosne i Hercegovine, Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Bosnu i Hercegovinu, JLZ, Zagreb, 1982. Kudumovi, F.: Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991.-2004. godine, Zbornik radova PMF-a, Svezak geografija, Godina III, Broj 3, Tuzla, 2006. Kudumovi, F.: Regionalni disparitet u demografskom razvoju kao faktor regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine tokom druge polovine XX stoljea, PMF, Tuzla, 2008. (magistarski rad) Sistemski spisak naseljenih mjesta BiH (po entitetima), Sarajevo, FZS FBiH, 2002. str. 141-148. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice, Bilten - izbjeglice iz Bosne i Hercegovine i raseljena lica (stanje, povratak, perspektive), Sarajevo, decembar 2001. Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992., Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. Zavod za statistiku Republike Srpske, Banja Luka, (razna godita). Unsko-sanski kanton u brojkama, FZS, Sarajevo, 2002, 2003, 2005, 2007.

75

Zbornik radova PMF 6, 77 90 (2009)

Originalni nauni rad

MIGRACIJE STANOVNITVA OPINE TUZLA POPULATION MIGRATION IN TUZLA MUNICIPALITY Mr. sc. Edin Jahi, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Saetak U ovom radu se na osnovu rezultata popisa stanovnitva govori o migracijama stanovnitva u opini Tuzla u periodu Socijalistike Jugoslavije. Opina Tuzla je u ovom periodu doivjela snaan ekonomski razvoj, to se odrazilo i na migracije stanovnitva. Opina Tuzla je zahvaljujui njenom znaaju u privrednom pogledu, kao i brojnim drugim funkcijama poznata kao podruje vrlo intenzivnih migracija, koje su znaajno uticale na demografski razvoj opine. Oko 85% njenog ukupno doseljenog stanovnitva nastanilo se ovdje u periodu nakon Drugog svjetskog rata. U radu je prezentiran migracioni saldo, kao i migracijske odlike stanovnitva. Kljune rijei: migracije, migracioni saldo, migracijske odlike, stanovnitvo, Tuzla Abstract Based on the results of the census on population migration in the Tuzla municipality in the period of the Socialist Yugoslavia, it is clear that the Tuzla municipality at this time registered a powerful economic growth, which reflected on the population migration. Thanks to its economic importance, as well as numerous other functions, the region is known for a very intensive population migration, which significantly influenced the demographic picture of the municipality. Approximately 85% of its immigrants permanently settled in this region after World War II. The work reflects the migration outcome, as well as the major characteristics of population migration. Key words: migration, migration outcome, migration characteristics, population, Tuzla

E. Jahi

Uvod Nakon zavretka Drugog svjetskog rata krenulo su u obnovu ratom poruene Bosne i Hercegovine. Uslijedila je obnova privrednih kapaciteta, saobraajne infrastrukture i pokretanje novih proizvodnih kapaciteta. Brzom industrijalizacijom Bosne i Hercegovine stvorena su mnoga radna mjesta u gradskim djelatnostima, pa je to bio snaan faktor za iseljavanje seoskog stanovnitva u gradove. Kada su stvoreni uslovi za zapoljavanje izvan poljoprivrede, naglo je porasla socijalna, a i prostorna pokretljivost seljaka. Prelaz stanovnitva iz poljoprivrede u nepoljoprivredne djelatnosti bio je velik i u periodu od 1945-1981. godine poljoprivredno stanovnitvo Bosne i Hercegovine je smanjeno za 1.317.000. 1 U periodu poslije Drugog svjetskog rata dominantna injenica u razvoju Tuzle je vrlo intenzivan proces industrijalizacije koji je za sobom povukao i druga dva procesa, deagrarizaciju i urbanizaciju. Privredni uspon Tuzle ispoljavao se kako u kvalitativnom (razvoj i obogaivanje privredne strukture), tako i u kvantitativnom pogledu (proirenje kapaciteta i uveanje proizvodnje, rast zaposlenosti, rast drutvenog proizvoda). U ovom periodu evidentno je naglo poveanje broja stanovnika i teritorijalno irenje grada prema istoku i zapadu. Demografski razvoj Tuzle u razdoblju od zavretka Drugog svjetskog rata do poetka 90-tih godina prolog vijeka jedan je od uvjetujuih faktora privrednog razvoja ovog regionalnog centra i njegove ekonomsko-razvojne pozicije u uem i irem okruenju. Godine 1948. u opini Tuzla, bilo je ukupno 49.821 stanovnika, a na uem, gradskom podruju 20.815. Stanovnitvo ove opine je od 1948. godine do 1991. godine konstantno raslo; za 43. godine uveano je 2,6 puta odnosno za 82.040 stanovnika. Ovako dinamian rast stanovnitva opine uzrokovan je kako ekonomskim (snana industrijalizacija) tako i demografskim faktorima (visok prirodni prirataj, snana imigracija). Opina Tuzla je zahvaljujui, prije svega, svom znaaju u privrednom pogledu, ali, isto tako, i brojnim drugim funkcijama koje je kao grad (sa svojom drutvenom infrastrukturom: prosvjetno-obrazovna, zdravstvena, kulturna i dr. sadraji), ostvarivala u okruenju, poznata kao podruje vrlo znaajnih migracionih tokova radne snage, populacija obuhvaenih obrazovanjem i ostalog stanovnitva.2 Historijski gledano Tuzla se, od njenog postanka do danas, razvijala zahvaljujui bogatim nalazitima mineralnih sirovina. Ono to posebno daje individualnost ovom gradu je njegov ekonomsko-geografski poloaj ija je najdominantnija komponenta nalazite i eksploatacije soli i uglja koja je uslovila i njegovu rudarsko-industrijsku funkciju.3

Sparavalo Jozo, Deagrarizacija-osnov socijalne i prostorne pokretljivosti stanovnitva Bosne i Hercegovine u periodu poslije Drugog svjetskog rata, Migracije i Bosna i Hercegovina, Nauni skup Migracioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana njihov uticaj i posljedice na demografska kretanja i promjene u naoj zemlji odran 26. i 27. 10.1989. godine u Sarajevu, Insitut za istoriju u Sarajevu, Institut za prouavanje nacionalnih odnosa Sarajevo, Sarajevo, 1990., str. 367. 2 Jahi Edin, Demogeografske promjene u opini Tuzla od 1879. do 2005. godine, Magistarski rad, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2006., str. 27-28. 3 Kulenovi Salih, Etnologija sjeveroistone Bosne, Knjiga 2., Muzej istone Bosne Tuzla, Tuzla, 1995., str. 12.

78

Migracije stanovnitva opine Tuzla Na bazi sonog resursa u Tuzli je u periodu od 50-tih do sredine 80-tih godina prolog vijeka izgraena skupina proizvodno meuzavisnih privrednih kapaciteta. Ova skupina djelatnosti razvila se od poetka 70-tih godina dvadesetog vijeka u okviru SODASO poslovnog sistema koji je krajem 80-tih godina zapoljavao oko 7.000 radnika. Druga skupina djelatnosti formirala se i razvila oko ugljarske djelatnosti. U rudnicima i drugim preduzeima vanrudarske djelatnosti krajem 80-tih i poetkom 90tih godina dvadesetog vijeka bilo je zaposleno oko 16.000 radnika.4 U veini sluajeva porast stanovnitva uglavnom zavisi od prirodne komponente, tj. od prirodnog prirataja. Meutim, kod gradskih aglomeracija, industrijskih i drugih centara, ali i kod izrazito imigracionih podruja, na porast stanovnitva esto u znaajnoj mjeri utie mehanika, tj migraciona komponenta kretanja stanovnitva. Posmatramo li stanovnitvo opine Tuzla u periodu socijalistike izgradnje primjetit emo njegov konstantni rast. Godine 1948. na prostoru opine Tuzla ivjelo je 49.821 stanovnika, a prema popisu stanovnitva 1991. godine opina Tuzla je imala 131.861 stanovnika. To znai da se u periodu od 43. godine broj stanovnika opine Tuzla poveao za 82.040 stanovnika, tj. za 2,6 puta ili 164, 6%. Takoer, poveana je i gustina naseljenosti, od 163. na 435 st/km. Prema tom pokazatelju ova opina uvrstila se u red najgue naseljenih opina u Bosni i Hercegovini. Ovako dinamian rast broja stanovnika opine Tuzla posljedica je djelovanja kako ekonomskih, tako i demografskih faktora. Opina Tuzla u periodu od 1948. do 1961. godine biljei tendenciju brzog prosjenog godinjeg rasta broja stanovnitva, a zatim je naglo opadao prirataj. Prosjean godinji prirataj je u ovom periodu bio razliit i biljeilo je stalnu tendenciju pada od 1961. godine. Demografska eksplozija na prostoru opine Tuzla desila se izmeu 1953.-1971., kada je broj stanovnika povean sa 60.081 na 107.293. Ona je bila rezultat visokog nataliteta, porasta nupcijaliteta i poveanog imigracionog pritiska.5 Migracioni saldo stanovnitva opine Tuzla u periodu 1953-1991. godine Migracije stanovnitva (mehaniko kretanje) oznaavaju prostornu pokretljivost, odnosno mobilnost stanovnitva. Svaka migracija kao prostorno kretanje stanovnitva implicira za stanovnitvo koje je njome obuhvaeno dva podruja: podruje porijekla (rodni kraj ili mjesto prethodnog stalnog boravka) i podruje doseljenja (odredite, novo stalno mjesto boravka). Osnovne sastavnice migracije stanovnitva, su dakle, imigracija (useljavanje, doseljavanje) i emigracija (iseljavanje, odseljavanje). Razlika izmeu imigracije u odreeno podruje (I) i emigracije iz dotinog podruja (E) u odreenom razdoblju naziva se migracijski saldo, neto-migracija ili migracijska bilansa (I-E). Ako je broj imigranata vei od broja emigranata (I>E) tada imamo pozitivni migracijski saldo, pozitivnu neto migraciju ili mehaniki prirast. Meutim, kada je broj emigranata iz podruja vei od broja imigranata (E>I) tada imamo negativan migracijski saldo, negativnu neto-migraciju ili mehaniko smanjenje. Ako se broj imigranata poklapa sa

Klapi Muharem, Uloga Tuzle kao pola rasta u njenom uem (Tuzlanski kanton) i irem gravitacionom podruju (Regija sjeveroistona Bosna), Meunarodni znanstveni seminar Regionalno razvojna problematika Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja u procesu pribliavanja Europskoj uniji, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2003., str. 115. Jahi Edin, Demogeografske promjene u opini Tuzla od 1879. do 2005. godine, Magistarski rad, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2006., str. 36.

79

E. Jahi

brojem emigranata (I=E) tada govorimo o nultom migracijskom saldu ili o ravnotenoj migracijskoj bilanci.6 Kada se raspolae podacima o ukupnom stanovnitvu u dva sukcesivna popisa (P1, P2), zatim podacima o prirodnom prirataju (N - M) za razdoblje izmeu oba popisa, tada se migracioni saldo (S = I - E) moe raunati pomou obrasca: S = (P2 - P1 ) (N M) 7, u kojem je: P1 = ukupan broj stanovnika prema prvom popisu, P2 = ukupan broj stanovnika prema drugom popisu, N M = ukupan prirodni prirataj izmeu prvog i drugog popisa (gdje N znai broj ivoroenih, a M broj umrlih). Period 1953 1961. godine S = (82.439 60.081) (20.619 5.420) = (22.358) (15.199) = 7.159 Period 1961 1971. godine S = (107.293 82.439) (24.305 6.064) = (24.854) (18.241) = 6.613 Period 1971. 1981. godine S = (121.717 107.293) (21.058 6.435) = (14.424) (14.623) = - 199 Period 1981 1991. godine S = (131.861 121.717) (20.565 8.196) = (10.144) (12.369) = - 2.225

Tabela br. 1.: Ukupan porast, prirodni prirataj i migracioni saldo stanovnitva opine Tuzla
Period 1953-1961 1961-1971 1971-1981 1981-1991 1953-1991. Ukupni porast Prirodni prirast Migracioni saldo 22.358 24.854 14.424 10.144 71.780 15.199 18.241 14.623 12.369 60.432 7.159 6.613 -199 -2.225 11.348

Izvor: Samostalna izraunavanja na bazi popisnih podataka

6 7

Wertheimer Baleti Alice, Stanovnitvo i razvoj, Zagreb, 1999., str. 281-283. Breznik Duan, Demografija analiza, metodi i modeli, Drugo izdanje, Nauna knjiga, Beograd, 1980., str. 264.

80

Migracije stanovnitva opine Tuzla Tabela br. 2. Godinji prosjek salda migracija opine Tuzla u periodu 1953-1991. godina
Period 1953-1961 1961-1971 1971-1981 1981-1991 1953-1991. Godinji prosjek salda migracija za opinu Tuzla 895 661 -20 -222 298

Izvor: Samostalna izraunavanja na bazi popisnih podataka Poslije drugog svjetskog rata, snaan drutveno-ekonomski razvoj Bosne i Hercegovine prouzrokovao je i intenziviranje migracionih kretanja. Takoer, i Tuzla je u tom periodu doivjela snaan ekonomski razvoj, to se odrazilo i na migracije. O tome Klapi M. pie: Demografski razvoj Tuzle u razdoblju od sredine 40-tih do poetka 90tih godina jedan je od uvjetujuih faktora privrednog razvoja ovog regionalnog centra i njegove ekonomsko-razvojne pozicije u uem i irem okruenju. Migracije su bitno uticale na razvoj ukupnog stanovnitva optine u poslijeratnom periodu. Oko 85% njenog ukupno doseljenog stanovnitva nastanilo se ovdje u periodu nakon Drugog svjetskog rata.8 Prema izraunatim pokazateljima, u periodu od 1953. do 1971. godine opina Tuzla je imala pozitivan saldo migracija. Od poetka 70-tih godina prolog vijeka dolazi do zaokreta i u prirodnom i u mehanikom kretanju stanovnitva, jer opina poinje da gubi dio stanovnitva. (Tabela br. 1. i 2.) Negativni migracijski saldo u Tuzli od 199. pojavljuje se u periodu 1971-1981. godine, a to je posljedica iseljavanja stanovnitva iz Tuzle. (Grafikon br. 1.) Analiziranjem migracionih kretanja iz Bosne i Hercegovine Todorovi G. je utvrdila: Bosna i Hercegovina je cijeli poslijeratni period bila emigracioni rejon. Njen negativni migracioni saldo porastao je za pet puta u periodu od 1948.do 1971. godine (-3.800 na -18.300). U periodu 1961-1971. godine najvei dio ovih preseljavanja iz BiH iao je u Hrvatsku (9.000 godinje), zatim Vojvodinu (5.000), pa Uu Srbiju (3.000) i Sloveniju (1.200). 9 Takoer, posmatrajui prirodni prirataj i migracijski saldo i opine Tuzla i Bosne i Hercegovine moemo zakljuiti da je mehanika komponenta u ukupnom porastu stanovnitva manja i da je daleko znaajnija prirodna komponenta. Ve krajem 60-tih godina prolog vijeka dolazi do opadanja prirodnog prirataja na prostoru opine Tuzla. Stopa nataliteta vie od deceniju i po (od 1969. do 1986.) ispoljila je blagu opadajuu tendenciju (od oko 20 na oko 16), dok je stopa mortaliteta u stagnaciji, pri emu se stopa prirodnog prirataja smanjivala (do nivoa od oko 10). U periodu 1981-1991. godine zabiljeena je najnia stopa porasta ukupnog stanovnitva (0,8%) i najnii prosjeni godinji prirataj stanovnitva (1.014 stanovnika). Najutjecajniji faktor svakako je kontinuirano opadajua stopa nataliteta,
8 9

Klapi Muharem, Tuzla kao razvojni centar sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 160-166. Todorovi Gordana, Projekcije stanovnitva, Teoretsko metodoloka studija, Centar za demografska istraivanja, Institut drutvenih nauka, Beograd, 1978., str. 161-162.

81

E. Jahi

koja je pri stagnirajuoj stopi mortaliteta, dovela do kritino niske stope prirodnog prirataja stanovnitva (oko 7 poetkom 90-tih godina prolog vijeka ). Pri tome, relativno visok negativni migracioni saldo (-2.225) potvruje pojavu egzodusa, kao vrlo izraenog procesa.10 Meutim, nakon 1968. godine dolazi do opadanja imigracione komponente, a, takoer, i prirodna komponenta je bila u konstantnom padu. Ovakvo kretanje je bilo posljedica snane industrijalizacije i razvoja grada do 1965. godine, koja je privukla veliki broj imigranata u grad. Sa usporavanjem broja novootvorenih radnih mjesta usporen je i proces brojanog rasta stanovnitva. Tako da je nakon 1965. godine dolo do skoro potpunog zaustavljanja mehanikog priliva stanovnitva iz drugih optina na teritorij optine Tuzla i do znaajnog smanjenja prirodnog prirataja.11 Grafikon br. 1.: Migracioni saldo opine Tuzla u periodu 1953-1991. godine

8.000 6.000 4.000 2.000 0 -2.000 -4.000

7.159

6.613

1953-1961

1961-1971

-199 1971-1981

1981-1991 -2.225

Migracioni saldo

Uee doseljenika u ukupnom kretanju stanovnitva u procentualnom iznosu bilo je najvee u periodu 1953-1961. godine, a zatim se smanjivalo, da bi izmeu dva popisa (1971-1981.) zabiljeilo negativan trend. Inae, u cijelom tom periodu od 1953. do 1981. godine, u ukupnom porastu stanovnitva doseljenici uestvuju sa 22%. Svakako da je za migrante najinteresantniji grad Tuzla, pa je zbog toga ovdje i najvea koncentracija stanovnitva.12 Rezultat takvog migracionog kretanja jesu i promjene u strukturi autohtonog stanovnitva opine. Uee doseljenog stanovnitva poraslo je od 35,9% u 1961. godini na 41,1% u 1981. godini.13 U urbanom podruju autohtono stanovnitvo
10

Klapi Muharem, Tuzla kao razvojni centar sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 162-163. 11 Prostorni plan optine Tuzla za period 1986-2000/2005, Nacrt, Optinski zavod za urbanizam, Optina Tuzla, 1986., str. 28-30. 12 Kulenovi Salih, Migracije stanovnitva Tuzle, Zbornik radova XXXIV kongresa saveza udruenja folklorista Jugoslavije, Tuzla, 1987., str. 207. 13 Klapi Muharem, Op., cit., str. 166.

82

Migracije stanovnitva opine Tuzla predstavljalo je svega 56% od ukupnog stanovnitva. U neposrednom okruenju grada 62% stanovnitva je autohtono, dok je na ostalom podruju opine procenat autohtonog stanovnitva bio najvei i iznosio je 78%.14 Prema veliini postotka doseljenog stanovnitva u ukupnom, Tuzla se poetkom 80-tih nala u vrhu ljestvice opina Bosne i Hercegovine. 1981. godine samo 60% autohtonog i 40% imigrantskog stanovnitva, to optinu Tuzla svrstava meu optine sa najveim intenzitetom i obimom mehanikog kretanja, odnosno imigracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini15. Rangirana je poslije Gradske zajednice opitna Sarajevo (51,2%), te optine Mostar (44,4%), Trebinje (43,3%), Bilea (43,1%), Gorade (42,9%), Bugojno (42,2%).16 U cijelom periodu do 1991. godine doseljeno stanovnitvo se, uglavnom, stacioniralo u urbano podruje grada Tuzle, a razlog tome je vea mogunost zapoljavanja, zatim obezbjeenje stanova i mogunost koritenja drugih pogodnosti koje pruaju urbane sredine. Stanovnitvo opine Tuzla prema nekim migracionim obiljejima U opini Tuzla u periodu 1948-1991. godine bili su zastupljeni svi oblici prostorne pokretljivosti stanovnitva koji su uvjetovani raznim potrebama stanovnitva (rad, opskrba, lijeenje, kolovanje, i dr.). Opina Tuzla spada u red onih opina u kojima je od zavretka Drugog svjetskog rata pa sve do kraja sedamdesetih godina dvadesetog vijeka zabiljeen snaan imigracioni pritisak iz drugih podruja i u kojoj je u tim periodima zabiljeen pozitivan migracioni saldo, dok od 1970. godine dolazi do stagnacije i smanjivanja imigracija.17 Obraeni statistiki podaci o rodnom kraju pruaju nam mogunost da razvrstamo stanovnitvo na autohtono i na ono koje se selilo migrantsko stanovnitvo. Selidbeno stanovnitvo moe se razvrstati na lokalne migrante (druga naselja iste opine), zatim na one iz drugih opina, a iste republike i migrante iz ex-Jugoslovenskih republika. Na osnovu popisnih podataka vidimo da je opina Tuzla imala veliki broj imigranata, to je posljedica ekonomskog razvoja opine u tom periodu. Najvie se u opinu doseljavalo stanovnitvo iz drugih, nerazvijenijih opina Bosne i Hercegovine, ali su bile prisutne i imigracije iz drugih republika ex-Jugoslavije. (Tabela br. 3., 4., 5.)

U svom naunom radu D. Breznik konstatuje da ekonomski razvitak i manjak radne snage odreenih podruja vrlo esto su razlog da neko podruje postaje imigraciono. S druge strane, stagniranje u ekonomskom razvitku, snaan demografski pritisak, koji se ispoljava u visokom prirodnom prirataju i u brzom porastu radno sposobnog stanovnitva, utiu da neko podruje postaje emigraciono. 18
14

Prostorni plan optine Tuzla za period 1986-2000/2005, Nacrt, Optinski zavod za urbanizam, Optina Tuzla, 1986., str. 33. 15 Demografska studija, Analiza stanja i hipoteze, Prostorni plan optine Tuzla, Analitikodokumentaciona osnova, Ekonomski institut Sarajevo, Sarajevo, 1984., str. 69. 16 Klapi Muharem, Ibid. 17 Demografska studija, Analiza stanja i hipoteze, Prostorni plan optine Tuzla, Analitikodokumentaciona osnova, Ekonomski institut Sarajevo, Sarajevo, 1984., str. 61. 18 Breznik Duan, Unutranje migracije u Jugoslaviji posle drugog svetskog rata, Razvitak stanovnitva Jugoslavije u posleratnom periodu, Centar za demografska istraivanja, Institut drutvenih nauka, Beograd, 1974., str. 76.

83

E. Jahi

Tabela br. 3.: Doseljeno stanovnitvo opine Tuzla prema popisima 1961., 1971.1981. i 1991. godine Godina Ukupno stanovnitvo Doseljeno U procentima 1961. 1971. 1981. 1991. 82.216 107.293 121.455 131.861 29.085 39.352 49.874 52.745 35,9 36,7 41,1 40

Tabela br. 4.: Stanovnitvo opine Tuzla prema podruju iz kojeg se doselilo
Doseljeno iz Godina Podruje Drugog mjesta iste opine 360.411 5.906 498.140 9.079 604.902 14.382 727.399 15.503 druge opine druge SR exSR BiH Jugoslavije 427122 17.786 506.091 24.758 609.533 29.287 688614 30.572 110538 5.232 123420 5.515 141330 5.720 158332 5.345 druge drave/ inostran. 3228 161 3780 99 5677 110 nepoznato

1961.

BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla

13.181 386 26.767 1.215

1971.

1981.

1991.

Izvor: Popis stanovnitva 1961., Migraciona obeleja, Rezultati za naselja, Knjiga XII, SZS, Beograd, 1966., Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981., Doseljeno stanovnitvo po optinama, Statistiki bilten, br. 99., RSZ, Sarajevo, 1983., Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991., Doseljeno stanovnitvo po opinama, Statistiki bilten, br. 271., FSZ, Sarajevo, 1999.

84

Migracije stanovnitva opine Tuzla Tabela br. 5.: Stanovnitvo opine Tuzla prema podruju iz kojeg se doselilo
Doseljeno iz Druge Republike ex-SFRJ 17,9 14 11,5 10,1

Godina Drugog mjesta Druge opine iste opine BiH 1961. 20,0 61,2 1971. 22,8 62,9 1981. 28,8 58 1991. 29,4 58

Ostalo i nepoznato 1,0 1,0 1,0 2,5

ukupno 100. 100. 100. 100.

Izvor: Samostalna izraunavanja na bazi popisnih podataka Prema popisu iz 1961. godine vidimo da je domocilnog stanovnitva bilo 64,1% (52.710) od ukupne populacije (82.216), dok je ostalih 35,9 % bilo doseljenika (29.085). Najvie doseljenih je bilo iz drugih opina Bosne i Hercegovine 17.786 (61,2 % ukupno doseljenih), dok je useljenika iz drugih republika ex-Jugoslavije bilo 5.232 (17,9 % ukupno doseljenih). Popis iz 1971. godine nam pokazuje da doseljeno stanovnitvo iz drugih opina ima blagi porast (62,9%) u odnosu na 1961. godinu. Istovremeno se postotak doseljenog stanovnitva iz drugih republika ex-Jugoslavije u 1971. godini smanjio na 14% u odnosu na 1961. godinu (17,9%). Broj doseljenih stanovnika Bosne i Hercegovine 1961. godine iznosio je 901.299 (27,5% od broja ukupnog stanovnika), dok se 1971. godine popeo na 1.127.651 (30,1 % od ukupnog broja stanovnika). (Prilog br 1.) Prema popisu iz 1981. godine vidimo da se procenat domicilnog stanovnitva u Tuzli smanjio na 59%, dok se procenat doseljenih poveao na 41 %, od ukupnog stanovnitva. Najvei broj doseljenih je bio iz drugih opina Bosne i Hercegovine 29.278, dok je useljenih iz drugih republika bilo 5.720. Najvie doseljenih bilo je iz Srbije (3.102), Hrvatske (1.694) i Crne Gore (435.). Broj doseljenika u Bosni i Hercegovini iznosio je 1.372.736 (33,2 % od ukupnog stanovnitva). (Prilog br 2.) Prema popisu 1991. godine uoljivo je da je u Tuzli bilo vie domocilnog stanovnitva 79.916, dok su ostalih 52.745 bili doseljenici. Najvie doseljenih je bilo iz drugih opina Bosne i Hercegovine 30.572, dok je useljenih iz drugih republika exJugoslavije bilo 5.345. Najvie doseljenih je bilo iz Srbije (2.839), Hrvatske (1.587) i Crne Gore (412.). Broj doseljenika u Bosni i Hercegovini iznosio je 1.606.789. (Prilog br. 3.) Prema navedenim popisima vidimo da je u Tuzlu najvie migriralo stanovnitvo iz drugih opina Bosne i Hercegovine. To su uglavnom bili migranti iz susjednih manje privredno razvijenih optina podruja tuzlanskog subregiona (Lopara, Kalesije, Srebrenika, Kladnja i dr.), a i drugih podruja sjeveroistone Bosne. 19 Podaci o vremenskim periodima doseljavanja pokazuju da je najintenzivniji period doseljavanja stanovnitva u opinu Tuzla bio od 1946. do 1971. godine. Takoer, i u periodu od 1971. do 1981. godine u Tuzlu je doselilo 14.486 stanovnika, a u periodu 1981-1991. godine doselilo se novih 12.323 stanovnika. Dakle Tuzla je tokom cijelog ovog perioda bila jak imigracioni centar, to moe zahvalilti svom privrednom razvoju u tom periodu. (vidjeti prilog br. 2.i 3.)

19

Kulenovi Salih, Migracije stanovnitva Tuzle, Zbornik radova XXXIV kongresa saveza udruenja folklorista Jugoslavije, Tuzla, 1987., str. 208.

85

E. Jahi

Najvei intenzitet doseljavanja, od ukupno 71. naseljenog mjesta koliko ih je imala opina Tuzla, imala su naselja: Simin Han (72,2%), Mramor Novi (63,5%), Bukinje (62%), Kiseljak (60,3%), Tuzla (45,6%), Solina (43,3%) i Slavinovii (42,5%). U svim ovim naseljima je najvei broj doseljenih sa drugih opina, izuzimajui Slavinovie u kojima je najvei broj doseljenih sa podruja tuzlanske opine.20 Podaci o tipu naselja nam govore da su doseljenici najbrojniji iz seoskih naselja, dok se broj doseljenika iz mjeovitih naselja 1971. godine poveao za dva puta. Zakljuak Poslije drugog svjetskog rata, snaan drutveno-ekonomski razvoj Bosne i Hercegovine uzrokovao je i intenziviranje migracija. Tuzla je u tom periodu doivjela snaan ekonomski razvoj, to se odrazilo i na migracije. Opina Tuzla zahvaljujui, prije svega, njenom znaaju u privrednom pogledu, ali isto tako, i brojnim drugim funkcijama poznata je kao podruje vrlo znaajnih migracija. Migracije su bitno uticale na razvoj ukupnog stanovnitva opine u poslijeratnom periodu. Oko 85% njenog ukupno doseljenog stanovnitva nastanilo se ovdje u periodu nakon Drugog svjetskog rata. U periodu od 1953. do 1971. godine opina je imala pozitivan saldo migracija. Od poetka 70-tih prolog vijeka dolazi do zaokreta i u prirodnom i u mehanikom kretanju stanovnitva, jer opina poinje da gubi dio stanovnitva. Negativni migracijski saldo pojavljuje se u periodu od 1971-1991. godine. Takoer, posmatrajui prirodni prirataj i migracijski saldo opine Tuzla moemo zakljuiti da je mehanika komponenta u ukupnom porastu stanovnitva manja i da je daleko znaajnija prirodna komponenta. Po svim popisima vidimo da je u Tuzlu najvie migriralo stanovnitvo iz drugih opina Bosne i Hercegovine. Takoer, veliki broj doseljenih je bio iz drugih republika exJugoslavije, a najvie iz Srbije, Crne Gore i Hrvatske. Podaci o vremenskim periodima doseljavanja nam govore da je najintenzivniji period doseljavanja stanovnitva u opinu Tuzla bio od 1946. do 1971. godine. Sve ovo govori da je Tuzla tokom cijelog socijalistikog perioda bila jako imigraciono podruje. Podaci o tipu naselja nam govore da su najbrojniji doseljenici iz seoskih naselja. Literatura i izvori: Literatura: 1. 2. 3. 4. Breznik Duan, Demografija analiza, metodi i modeli, Drugo izdanje, Nauna knjiga, Beograd, 1980. Breznik Duan, Unutranje migracije u Jugoslaviji posle drugog svetskog rata, Razvitak stanovnitva Jugoslavije u posleratnom periodu, Centar za demografska istraivanja, Institut drutvenih nauka, Beograd, 1974. Klapi Muharem, Tuzla kao razvojni centar sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002. Klapi Muharem, Uloga Tuzle kao pola rasta u njenom uem (Tuzlanski kanton) i irem gravitacionom podruju (Regija sjeveroistona Bosna), Meunarodni znanstveni seminar Regionalno razvojna problematika Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja u procesu pribliavanja Europskoj uniji, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2003., str. 107.-122.

20

I.D., Op.cit., str. 209.

86

Migracije stanovnitva opine Tuzla 5. 6. 7. Kulenovi Salih, Migracije stanovnitva Tuzle, Zbornik radova XXXIV kongresa saveza udruenja folklorista Jugoslavije, Tuzla, 1987., str. 205-212. Kulenovi Salih, Etnologija sjeveroistone Bosne, Knjiga 2., Muzej istone Bosne Tuzla, Tuzla, 1995. Sparavalo Jozo, Deagrarizacija-osnov socijalne i prostorne pokretljivosti stanovnitva Bosne i Hercegovine u periodu poslije Drugog svjetskog rata, Migracije i Bosna i Hercegovina, Nauni skup Migracioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana njihov uticaj i posljedice na demografska kretanja i promjene u naoj zemlji odran 26. i 27. 10.1989. godine u Sarajevu, Insitut za istoriju u Sarajevu, Institut za prouavanje nacionalnih odnosa Sarajevo, Sarajevo, 1990., str. 366-388. Todorovi Gordana, Projekcije stanovnitva, Teoretsko metodoloka studija, Centar za demografska istraivanja, Institut drutvenih nauka, Beograd, 1978. Wertheimer Baleti Alice, Stanovnitvo i razvoj, Zagreb, 1999.

8. 9.

Objavljeni izvori: 1. 2. 3. 4. 5. Popis stanovnitva 1961., Migraciona obeleja, Rezultati za naselja, Knjiga XII, SZS, Beograd, 1966. Popis stanovnitva 1961., Vitalna, etnika i migraciona obeleja, Rezultati za optine, Knjiga VI, SZS, Beograd, 1967. Popis stanovnitva i stanova 1971., Rezultati za stanovnitvo i domainstva po naseljima i optinama, SZS, Beograd, 1972. Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981., Doseljeno stanovnitvo po optinama, Statistiki bilten, br. 99., RSZ, Sarajevo, 1983. Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991., Doseljeno stanovnitvo po opinama, Statistiki bilten, br. 271., FSZ, Sarajevo, 1999.

Neobjavljeni izvori: 1. 2. 3. Jahi Edin, Demogeografske promjene u opini Tuzla od 1879. do 2005. godine, Magistarski rad, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2006. Demografska studija, Analiza stanja i hipoteze, Prostorni plan optine Tuzla, Analitiko-dokumentaciona osnova, Ekonomski institut Sarajevo, Sarajevo, 1984. Prostorni plan optine Tuzla za period 1986-2000/2005, Nacrt, Optinski zavod za urbanizam, Optina Tuzla, Tuzla, 1986.

87

E. Jahi

Prilog br. 1.
Tabela br. 6.: Doseljeno stanovnitvo BiH i opine Tuzla prema vremenu, podruju i tipu naselja iz kojeg se doselilo prema popisu stanovnitva iz 1961. i 1971. godine
Godina Podruje Ukupno stanovnika Stanovnitvo koje od roenja stanuje u istom naselju Ukupno doseljenih iste opine dr. opine iste SR sa podruja druge SR druge drave seoskog mjeovitog gradskog 1940 i prije 1941-1945. 1946-1952. 1953-1957. godine 1958-1961. 1953-1960. 1961-1965. 1966-1969. 1970-1971. BiH 3.277.936 2.370.257 901.299 360.411 427.122 110.538 3.228 622.070 79.068 191.312 215.016 61.833 179.002 199.454 235.638 . . . . 1961. Tuzla 82.216 52.710 29.085 5.906 17.786 5.232 161. 13.685 4.128 10.495 4.159 1.619 5.711 7.200 10.107 . . . BiH 3.746111 2.608322 1.127651 498.140 506.091 123.420 . 742.653 128.868 250.485 154.122 48.620 144.286 . . 261.661 236.131 181.581 96.954 1971. Tuzla 107.293 67.519 39.352 9.079 24.758 5.515 . 16.127 8.741 14.371 3.150 1.244 4.899 . . 10.289 10.132 6.172 3.130

iz naselja stanovnitvo doseljeno

Izvor: Popis stanovnitva 1961., Vitalna, etnika i migraciona obeleja, Rezultati za optine, Knjiga VI, SZS, Beograd, 1967., Popis stanovnitva i stanova 1971., Rezultati za stanovnitvo i domainstva po naseljima i optinama, SZS, Beograd, 1972.

88

Migracije stanovnitva opine Tuzla

Prilog br. 2.
Tabela br. 7.: Doseljeno stanovnitvo Bosne i Hercegovine i opine Tuzla prema vremenu doseljenja i podruja iz kojeg je doseljeno prema popisu stanovnitva 1981. godine
Ukupno svega Ukupno BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla 49.874 604.912 14.382 609.533 29.287 141.330 5.720 19.822 435. 46.497 1.694 6.034 264. 5.330 225. 63.647 3.102 38.857 1.994 5.690 230. 19.100 878. 3.780 99. 13.181 386. Do 1945. 3.661 67.723 1.106 59.949 2.209 10.821 288. 1.523 20. 4.650 102. 363. 15. 507. 26. 3.758 125. 2.691 88. 304. 7. 763. 30. 637. 32. 833. 26. 1.372.736 1.139.963 Vrijema doseljenja 1946-1960 1961-1970 1971-1981 Nepoznato 328.937 13.002 132.321 2.743 160.486 8.538 34.812 1.674 4.713 127. 11.040 502. 1.263 83. 1.348 66. 16.448 896. 9.927 561. 1.548 62. 4.973 273. 224. 8. 1.094 39. 355.190 14.742 152.046 3.384 163.909 9.479 37.786 1.823 5.737 136. 11.627 505. 1.700 62. 1.225 61. 17.497 1.059 10.013 693. 1.453 79. 6.031 287. 272. 14. 1.177 42. 463.805 14.486 209.479 4.741 198.253 7.932 52.381 1.734 7.085 132. 17.220 528. 2.474 87. 1.207 65. 23.575 922. 14.659 588. 2.191 76. 6.725 258. 2.168 33. 1.524 46. 84.841 3.983 43.343 2.408 26.936 1.129 5.530 201. 764. 20. 1.940 57. 234. 17. 223. 7. 2.369 100. 1.567 64. 194. 6. 608. 30. 479. 12. 8.553 233.

drugog mjesta iste opine druge opine u SR BiH druge SR-SAP ex Jugoslavije SR Crne Gore SR Hrvatske SR Makedonije Doseljeno iz SR Slovenije SR Srbije-svega ua teritorija Srbije SAP Kosova SAP Vojvodine inostranstva nepoznato

Izvor: Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981., Doseljeno stanovnitvo po optinama, Statistiki bilten, br. 99., RSZ, Sarajevo, 1983.

89

E. Jahi

Prilog br. 3.
Tabela br. 8.: Doseljeno stanovnitvo Bosne i Hercegovine i opine Tuzla prema vremenu doseljenja i podruja iz kojeg je doseljeno prema popisu stanovnitva iz 1991. godine
Ukupno
svega

Vrijema doseljenja
do1945. 1946-1960 1961-1970 1971-1980. 1981-1991. Nepoznato 90.877 2.699 41.561 769. 41.610 1.715 6.751 173. 1.020 14. 2.941 60. 308. 14. 297. 13. 2.185 72. 1.599 52. 219. 9. 367. 11. 314. 18. 641. 24. 290.444 11.518 114.015 2.332 144.990 7.745 30.111 1.383 4.229 117. 9.572 433. 1.120 53. 1.107 45. 14.083 732. 8.400 464. 1.315 54. 4.368 217. 157. 10. 1.171 48. 303.801 11.898 124.330 2.628 146.161 7.789 31.823 1.423 5.197 114. 9.617 376. 1.417 75. 895. 46. 14.697 812. 8.326 518. 1.232 55. 5.139 239. 252. 8. 1.235 50. 363.203 10.527 156.745 3.121 163.345 6.180 38.937 1.120 6.101 95. 12.014 315. 1.898 87. 1.446 34. 17.478 589. 10.859 371. 1.720 56. 4.899 162. 1.917 29. 2.259 77. 424.773 12.323 206.036 4.717 168.397 6.379 45.259 701. 5.424 62. 14.899 354. 2.813 77. 3.453 50. 18.670 558. 11.381 344. 2.993 102. 4.296 112. 2.277 35. 2.804 91. 133.691 3.780 84.712 1.936 24.111 764. 5.451 145. 553. 10. 2.047 49. 215. 4. 452. 9. 2.184 73. 1.357 42. 238. 7. 589. 24. 760. 10. 18.657 925.

Ukupno

BiH Tuzla

1.606.789 52.745 727.399 15.503 688.614 30.572 158.322 5.345 22.524 412. 51.090 1.587 7.771 310. 7.650 197. 69.297 2.839 41.922 1.791 7.717 283. 19.658 765. 5.677 110. 26.767 1.215

drugog mjesta BiH iste opine Tuzla druge opine u SR BiH BiH Tuzla

druge SR-SAP BiH ex- Jugoslavije Tuzla SR Crne Gore d o s e lj e n o i z SR Hrvatske SR Makedonije SR Slovenije SR Srbijesvega ua teritorija Srbije SAP Kosova SAP Vojvodine inostranstva nepoznato BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla BiH Tuzla

Izvor: Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991., Doseljeno stanovnitvo po opinama, Statistiki bilten, br. 271., FSZ, Sarajevo, 1999.

90

Zbornik radova PMF 6, 91 104 (2009)

Originalni nauni rad

MOGUNOSTI IZGRADNJE NOVIH NUKLEARNIH ELEKTRANA U JUGOISTONOJ EVROPI: AKTUELNE EKONOMSKO-GEOGRAFSKE I GEOPOLITIKE DILEME THE POSSIBILITYS OF BUILDING NEW NUCLEAR POWER PLANTS IN SOUTHEAST EUROPE: THE CURRENT ECONOMIC, GEOGRAPHIC AND GEOPOLITICAL DILEMMAS Prof. dr. Izet Ibrelji, Prof. dr. Salih Kulenovi, Odsjek za geografiju, Prirodnomatematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Mr. Senad Salki, JP Elektroprivreda BiH-Termoelektrana "Tuzla", Tuzla Saetak Javne rasprave o energetskoj budunosti Jugoistone Evrope su postale mantra dosta heterogenih ovdanjih energetskih lobija ali i sve vie politikih lidera obzirom da za obezbjeenje vieg ivotnog standarda vlastite populacije treba osigurati na vrijeme dovoljan kvantum energije po prihvatljivoj cijeni. U tom kontekstu energetski analitiari i ovdje vie nego ikad ranije upozoravaju na nunost diversifikovanja snabdijevanja energentima i u vezi s tim i na nunost otvaranja nuklearne opcije u sklopu razliitih energetskih promiljanja. ini se da u skoro svim zemljama ovog geoprostora, energetiari, politiari, pa dobrim dijelom i javnost izlaze postepeno iz okvira razmiljanja u 1980-im godinama kada se investiranje u nuklearno-energetske kapacitete smatralo opasnim poduhvatom koji treba kolikogod je to mogue izbjegavati. Tome svakako doprinosi i injenica da su nuklearni labiji posljednjih godina dobili na intezitetu to takoe stvara pretpostavku izmeu ostalog i inteziviranja rasprave na ovu temu. U radu koji slijedi autori su najprije sainili krau energetsku analizu geoprostora Jugoistone Evrope. Zatim je iznesen itav dijapazom miljenja o moguem energtskom, a posebno nuklearno-energetskom razvoju ovog dijela evroprostora. To moe pomoi itaocu da stvori jasnu sliku o ovoj veoma aktuelnoj temi, a njegovo opredjeljenje za neku od razvojno energetskih opcija ovisie naravno od razliitih preferencija. Kljune rijei: jugoistona Evropa, nukelarna energija, elektroenergetika Abstract Public hearings on the energy future of Southeastern Europe have become the mantra of many heterogeneous local energy lobby and the number of political leaders since the provision of higher living standards of their populations should provide sufficient time to the quantum of energy at an affordable price. In this context, energy analysts and here more than ever alert to the need disqulifing supply of energy in regard to the necessity of opening the nuclear option in the different energy considerations. It seems that in almost all countries of this geographic, energy experts, politicians, and the good part, and the public is gradually coming out of the box thinking in the 1980s when investment in nuclear energy capacities considered dangerous undertaking

I. Ibrelji, S. Kulenovi, S. Salki

to be whatever is possible to avoid. This also contributes to the fact that nuclear loby crucial years get the intensity which also creates a presumption among other things, intensifying debate on this topic. The paper that follows the authors were first drawn up a brief analysis of energy geospace Southeastern Europe. He then outlined the entire set of opinions on possible energetics, especially nuclear energy development in this part eurospace. This can help the reader to create a clear picture of this very current topic, and his commitment to a development of energy dependenc course of different preferences. Kay words: Southeast Europe, nuclear energy, electroenergetic Uvod Ukljuivanje u evropske integracijske tokove zahtijeva od zemalja Jugoistone Evrope odgovarajui razvoj njihove energetske infrastrukture. To podrazumijeva izmeu ostalog i prilagoavanje njihove individualne energetske kulture i tradicije zajednikom energetskom jeziku EU. Zemlje Centralne i Istone Evrope trebaju, u EU poeti govoriti argonom sigurnosti snabdijevanja, diversiteta i odrivosti1. Nuklearni lobisti su u Jugoistonoj Evropi, kao i u drugim dijelovima svijeta, uspjeli da aktueliziraju temu budueg razvoja nuklearne industrije. Pokazalo se meutim, da je ovdje i relativno vei broj protivnika savremene nuklearne renesanse nego u drugim evropskim zemljama. Za antinuklearce su nuklearni programi veoma rizini za cjelokupan ivi svijet te predstavljaju politiku energetsku opciju kojom se za unitavanje prirodne sredine dobija legitimitet. Nuklearci meutim, naglaavaju da su pored NE Krko u ovom geoprostoru ve poodavno operativni i nuklearni kapaciteti u Bugarskoj, Rumuniji i Maarskoj te Ukrajini, ekoj, Slovakoj tako da opasnost od nuklearne havarije postoji i bez izgradnje novih nuklearnih objekata. Osim toga, istiu se znatno vii standardi sigurnosti u nuklearkama posljednje generacije u odnosu na predhodne te problemi sa emisijama CO2 i odredbama Kjot-a. Posebno se istie da je Evropska komisija preporuila svojim lanicama da razmotre i nuklearno-energetsku opciju u svojim energetskim planovima imajui u vidu vei stepen energetske neovisnosti usljed diversifikacije energetskih izvora, sigurnost snadbijevanja, ekologiju, tehniki progres u nuklearnoj industriji, itd. 1. Osnovne elektroenergetske karakteristike jugoistone Evrope U ekonomsko-geografskom konteksti teritorijalni obuhvat regiona Jugoistone Evrope je jasno odreen to nije uvijek sluaj ukoliko se ovaj dio evroprostora posmatra u nekom drugom (npr. geopolitikom, energetskom, itd.) kontekstu. Shodno ciljevima odreenih istraivanja teritorijalni sadraj ovog regiona se esto mijenja i prilagoava istraivakom zadatku te konkretnim ciljevima koje treba realizirati. Energetski analitiari imaju u vidu prvenstveno geoprostor Energetske zajednice Jugoistone Evrope koja je formirana u cilju inkorporiranja energetike ovog dijela Evrope u energetskom struktura EU pri emu se u mnogim energetskim analizama ovdje esto ukljuuju Maarska i evroazijska Turska (obzirom na njenu ulogu u interkontinentalnim energetskim konekcijama u budunosti). Jedna takva Jugoistona Evropa sa njenim instalisanim elektroenergetskim kapacitetima (2008. godine) moe se predstaviti slijedeom slikom:
1

Power Engineering International June 2008, str. 16.

92

Mogunosti izgradnje novih nuklearnih elektrana u jugoistonoj Evropi: Aktuelne ekonomsko-geografske i geopolitike dileme

Maarska 9,71GW Slovenija 3,10GW Hrvatska 3,99GW Srbija BiH 7,12GW 3,78GW C.Gora K&M 0,89GW 1,28GW

Rumunija 17,69GW

Bugarska 11,22GW

Makedonija 1,62GW Albanija 1,61GW Grka 12,85 GW

Slika 1. Instalisani elektroenergetski kapaciteti u JIE 2008. Godine (GW)2 Ovako predstavljeni geoprostor Jugoistone Evrope ima danas oko 80 miliona stanovnika koje opsluuje elektroenergetski sektor od cca 85 GW3. Osnovna elektroenergetska karakteristika ovog regiona mogla bi se saeti u slijedeem: -energetski miks regiona u 2006. godini je bio ovakav 4: 39% ugalj (u EU cca 30% ), 34% hidroizvori, 20% prirodni gas, 5% nuklearke ( u EU 30% ) i 2% obnovljeni izvori; -regionalni izvoznici elektroenergije posljednjih godina su : Bugarska, Rumunija i BiH, a najvei uvoznici su : Albanija, Hrvatska i Srbija; -niske cijene elektroenergije kojima se kupuje socijalni mir u veini zemalja ohrabruju njenu neefikasnu upotrebu i usporavaju investicije u nove kapacitete ; -zemlje Jugoistone Evrope troe upola manje elektroenergije per capita u odnosu na EU ali dvostruko neefikasnije;
2

Izvor: T. Orei, The impact of the Economic Crisis on the Energy Sector South-East Europe, December 2009. 3 Iz raznih izvora 4 N.Newman, The Balkans of a jolt, www.nbS/CE

93

I. Ibrelji, S. Kulenovi, S. Salki

-prema procjenama OECD-a neophodan je budui minimalan rast regionalnog energosektora od 2% godinje, itd. Regionalna elektroenergetska ponuda ne moe pokriti ni dananju (elektrodeficit od cca 15 GW u 2008. godini ), a kamo li buduu tranju elektroenergije. Istina, krizni periodi kao ovaj 2009. godine stvaraju privid drugaije situacije obzirom na pad ekonomske aktivnosti, a s tim u vezi i potronje elektroenergije. Meutim, gasna kriza na liniji Rusija-Ukrajina ukazala je na mnoge slabosti energetike u JIE. Da bi se popravila elektroenergetska situacija u JIE nuno je im prije poeti investirati u nove elektroenergetske kapacitete i modernizaciju prenosne mree. Prema procjeni Svjetske banke5 u Jugoistonoj Evropi je u narednih 15 godina neophodno investirati u proizvodnju, prenos i distribuciju elektroenergije cca 40 milijardi USD da bi se izgradilo novih 11-16GW kapaciteta. Na prostoru bive Jugoslavije u periodu od 30 godina, kao to je poznato nije izgraen ni jedan novi elektroenergetski objekat. Za energetske investicijske projekte neophodno je meutim, kreirati i odgovarajuu investicijsku klimu. Strategijske investicije onemoguavaju prije svega socijalne cijene elektroenergije te s toga treba utvrditi koje e kategorije potroaa plaati socijalne, a koje trine cijene. Vana karakteristika regiona Jugoistone Evrope je energetska parcelizacija. Njegovo energetsko povezivanje mogue je ostvariti vlastititim, a prije svega zajednikim projektima to bi poboljalo sigurnost snabdjevanja i trina pravila igre u regionalnoj energetici. To bi u konanom rezultiralo i rastom energetske efikasnosti i temeljitom reformom energetskog sektora to bi omoguilo njegovo bre ukljuivanje u evroenergetske tokove. Veoma aktuelna energetska dilema u JIE je i ukljuivanje u nuklearni razvoj, odnosno da li, kako i koliko biti ukljuen u savremenu nuklearnu renesansu. Gdje su najvei potroai nuklearne elektroenergije Bugarska i Maarska (po 3,5 miliona tona ekvivalenata nafte). Zatim dolazi Rumunija (2,7 miliona tona ekvivalenata nafte)6. Ove zemlje e ukoliko obezbijede odgovarajui nivo finansijskog kapitala najvjerovatnije intenzivirati svoj nuklearno energetski razvoj. Dilema se otvara, pogotovo u Srbiji i Hrvatskoj, pri razliitim ekonomskim i energetskim debatama. Meutim, trebae jo vremena da se mnoge dileme na ovu temu na adekvatan nain razrijee. Nuklearizacija ovog dijela Evrope je zapoela prije vie decenija da bi se u skladu sa svjetskim trendovima zaustavila. Sve vei problem sa ekstrakcijom, transportom i finalizacijom fosilnih goriva, globalno zagrijavanje, itd. intenziviraju i ovdje razmiljanja o nuklearnoj industriji, a kao i drugdje u svijetu nuklearni lobi je i ovdje prisutan i nerijetko daje ton ovim debatama. 2. Nuklearna energetika u Jugoistonoj Evropi u dimenziji vremena 2.1 Planovi nuklearnoenergetskog razvoja u bivoj Jugoslaviji U geoprostoru bive Jugoslavije nuklearna opcija je otvorena ve 1964. godine kada su zapoela prva istraivanja lokacionih performansi Krkog polja za izgradnju prve nuklearke. Nakon toga su 1974. godine uslijedili ugovori sa amerikim Westinghouse Electric Corporation o gradnji i isporuci oprema za Nuklearnu elektranu Krko. Ova elektrana sa reaktorom 2-e generacije i kapacitetom 632 MW
5 6

N. Newman, Isto, str 5 BP Statisical Review of World Energy, June 2010, str. 36.

94

Mogunosti izgradnje novih nuklearnih elektrana u jugoistonoj Evropi: Aktuelne ekonomsko-geografske i geopolitike dileme (kasnije povean na 732 MW ) uraena je po projektu amerike Gilbert Association Inc i putena u probu 1981., a u redovan rad 1984. godine. Izvoai radova su bile uglavnom tada poznate jugoslovenske firme. U godinama koje su uslijedile radioloki indikatori ove nuklearke bili uglavnom na zadovoljavajuem nivou7, mada su do hrvatske javnosti procurile informacije o nekoliko manjih akcidenata. Razmiljanja o intezivnijem investiranju u nuklearno-energetske kapacitete u bivoj Jugoslaviji zapoela su jo poetkom 1980-ih godina. U jednom stratekom dokumentu iz tih vremena pored izgradnje konvencionalnih fosilnih elektrana predviale su se i znaajna ulaganja u nuklearnu energetiku. Prema tome u razdoblju do 2000. godine potrebno je staviti u pogon 3-4 nuklearna bloka ovisno o promatranju varijanti, dok je u razdoblju do 2010. potrebno staviti u pogon izmeu 6 do 16 nuklearnih blokova po 900 MW. Pri tom treba naglasiti da gradnja nuklearnih elektrana traje 10-12 godina8. Prema ovom dokumentu prva nuklearka bi se aktivirala 1992. godine, a prije toga bi se na nivou zemlje odabrao isti tip reaktora (lakovodni reaktor sa obogaenim uranom ili tekovodni reaktor sa prirodnim uranom). Kao gorivo za ove nuklearne kapacitete koristila bi se dijelom ruda iz rudnika irovski vrh, a ostatak bi se trebao uvesti. Rudnik urana irovski vrh kreiran cca 30 km zapadno od Ljubljane trebao je davati 210000 rude urana nakon separisanja ijom bi se preradom dobivalo 295 uranovog koncentrata.9 Nakon ernobila je investiranje u nuklearke u svijetu skoro potpuno obustavljeno to je imalo odraza na energetske planove u bivoj SFRJ pa je 1989. godine nakon viegodinje javne rasprave donesen Moratorij o izgradnji novih nuklearnih kapaciteta. Pred disoluciju bive drave debate o nuklearnoj industriji su meutim, reaktivirane. U to vrijeme se osobito u Hrvatskoj poelo razmiljati o nuklearnoj opciji na poseban nain. U odreenim krugovima se iskristalisalo miljenje da je nuklearna energija jedina trajna opcija za Hrvatsku te da je pomenuti Moratorij iznuen politikim pritiscima Srbije kako bi ona iskoristila svoje energoresurse i plasirala vikove elektroenergije u tadanji jugoprostor. Hrvatski ministar energetike je tada u kontekstu energetskih dilema, bio dosta decidan : Ja nikada nisam bio nuklearac samo se bavim energetikom i pokuavam misliti kao svaki razuman energetiar. Proglasili su me nuklearcem jer sam imao vie hrabrosti od mojih kolega da priznam da nas kad-tad nuklearke ekaju10. Dodatne tenzije pred disoluciju bive Jugoslavije izazivale su nerijetko publikovana istraivanja i ocjene podobnosti lokacije za termoelektrane i nuklearne objekte. Evidentna je naime, bila bojazan od kreiranja nuklearnih kapaciteta u okviru ili ak blizu granica nekih republika. Zaboravljalo se na injenicu da su nuklearni planovi susjednih zemalja ( Bugarska, Rumunija, Maarska ) u to vrijeme bili aktuelizirani.

7 8

OECD, NEA, Occupational Exposures of Nuclear Power Plant, 2009, str. 86-87 Komisija saveznih drutvenih saveta za probleme ekonomske stabilizacije, Strategija dugoronog razvoja energetike Jugoslavije, Savremena praksa, br. 950., Beograd, 1983., str. 16 9 Jedan od autora ovog rada je u sklopu programa simpozija o rudarstvu 1985. godine bio u posjeti ovom rudniku pa su ovdje navedeni indikatori izloeni u posebnoj brouri koja je tada podjeljena posjetiocima 10 Privredni pregled, Beograd, 28/11/1990

95

I. Ibrelji, S. Kulenovi, S. Salki

2.2 Nuklearno-energetska razmiljanja u geoprostoru bive Jugoslavije nakon njene disolucije Da bi se to vie izbjegla ovisnost od uvoza elektroenergije u Hrvatskoj je prije nekoliko godina zapoela veliki investicijsko-energetski ciklus (uglavnom u plinske kapacitete). Ova zemlja danas uvozi preko 50% primarne energije, vei broj konvencionalnih elektrana ovdje privodi kraju svoj radni vijek, a potronja elektroenergije raste po stopi od 3-4% godinje, (dvostruko vie nego u EU) pa je neophodno razmiljati o svim energetskim opcijama, pa i nuklearnoj. Rasprava na ovu temu jo nije zvanino otvorena ali se o tome poinje razmiljati i na najviem nivou : Nuklearke su danas sigurne i to je ujedno najistija energija. Kao i druge zemlje koje ve grade nuklearke i za nas e to postati neminovnost. Kad mi za to budemo spremni tehnologija e biti jo sigurnija nego sada11. Da bi se donijela odluka o gradnji nuklearne elektrane u Hrvatskoj e biti neophodno staviti van snage ranije usvojen zakon o gradnji pa ak i istraivanju nuklearki i termoelektrana na ugalj u Zakonu o prostornom ureenju. Tek nakon toga moe uslijediti razmatranje ideje o tome gdje, kada i kako zapoeti izgradnju nuklearke imajui u vidu injenicu da e investicijski ciklus trajati 10-15 godina. to se tie lokacije za eventualnu elektranu trebae ispotovati meunarodne lokacijske kriterije i najprije razmotriti ranije istraivane lokacione mogunosti na Jadranu (otok Vir) ili uz neku od velikih hrvatskih rijeka: Sava (Prevlaka, upanja), Drava (Donji Miholjac) i Dunav (Dalj, Erdut). Razmiljanja o nuklearnoj energetskoj opciji u Srbiji se takoe aktueliziraju posljednjih godina. Postoji opta saglasnost da je zemlji u skoroj budunosti neophodan veliki kvantum novoproizvedene energije prije svega usljed starosti i gaenja postojeih termoenergetskih kapaciteta, zatim usljed oekivanog rasta potronje elektroenergije uzimajui u obzir prije svega oekivani ekonomski rast. Veliki termoenergetski kapaciteti u uglju o kojima se danas razmilja : TENT B3 (700 MW), Kolubara B3 (2x350 MW), Kostolac (600 MW) i tavalj (300 MW) te aktivnije koritenje hidroenergetskog potencijala (Dunav i Drina prije svega) bi mogli samo u kraem roku rijeiti ovaj problem. Meutim, dugorono se iza 2050-ih godina, imajui u vidu iscrpljivanje postojeih rezervi uglja i injenicu da je preko 60% rezervi uglja ostalo na Kosovu elektrodeficit se namee kao kljuni ekonomski problem u Srbiji te su pronuklearci u ovoj zemlji miljenja da bi Srbija trebala da aktivira prve nuklearno energetske kapacitete. U tom smislu e biti nuno im prije preispitati odluku o moratoriju za izgradnju nuklearki i drugaije postaviti dugorone strateke energetske ciljeve nego to su oni danas odnosno utvrditi nove, pronuklearne zakone. Srbijanski pronuklearni lobi istie u prvi plan ekonomiju koritenja elektroenergije (pogotovo u nuklearkama novije generacije) u odnosu na energiju fosilnih goriva, znatno vee procesno iskoritenje instalisanog kapaciteta, stabilnost cijena proizvedene elektroenergije, dui operativni vijek nuklearki u odnosu na fosilno-energetske kapacitete, ublaanje globalnog zagrijavanja i ekoloke prednosti nuklearne energetike. Antinuklearci, naprotiv, kao osnovne slabosti eventualne nuklearno-energetske politike u Srbiji u prvi plan istiu: nedostatak energetske studije iz koje bi proizile dugorone srbijanske potrebe za elektroenergijom, politiku i ekonomsku zavisnost od isporuilaca goriva i tehnologije, nedostatak odgovarajueg strunog kadra koji bi se bavio ovim problemima, pitanje profitabiliteta investiranja ukoliko bi se uzeli u obzir dekomisioniranje nuklearke po zavrenom periodu eksploatacije i problemu skladitenja
11

Stjepan Mesi u Vjesniku od 8.9.2008.

96

Mogunosti izgradnje novih nuklearnih elektrana u jugoistonoj Evropi: Aktuelne ekonomsko-geografske i geopolitike dileme goriva, odsutnost odgovarajueg morala i odgovornosti te odreenog nivoa tehnike kulture koji zahtijeva nuklearna industrija, itd. Jedan od srbijanskih antinuklearaca stavlja u prvi plan dananju energetsku neefikasnost drave te na ovu temu rezignirano zakljuuje: Letargina inteligencija i umorna i bez broj puta izvarana radnika klasa polovino nepovjerljivi seljak su u takvom psihofizikom stanju da se pored njih trenutno moe provui bilo ta.12 to se tie lokacijski perfomansi ukoliko bi se donijela odluka o gradnji nuklearne elektrane, nuklearci su ini se na tu temu skoro jedinstveni: Idealna lokacija elektrane u odnosu na elektrinu mreu Srbije bila bi izmeu HE erdap i TE Kolubara. Lokacija na Dunavu bila bi takoe pogodna kao izvor rashladne vode, a vaan doprinos je jeftin transport opreme i goriva.13 Modeli finansiranja izgradnje eventualne srbijanske nuklearke bi ovisili od mnogo faktora. Prema srbijanskim nuklearnim ekspertima najprihvatljivije bi to bilo realizovati kroz saradnju sa meunarodnim energetskim korporacijama. Energetski problemi (sve vei elektrodeficit, enormni gubici u proizvodnji i distribuciji elektroenergije, idt.) u Makedoniji su kontinuirano prisutni due vrijeme. Uslijed toga se skoro 40% elektroenergije mora obezbijediti iz uvoza. Energetski bilans ove zemlje se po mnogima moe (uz mjere tednje elektroenergije) poboljati izgradnjom nuklearne centrale. Iz tog razloga se u Makedonskoj akademiji nauka i umjetnosti (MANU) prilo pripremi za izgradnju nuklearke (najvjerovatnije u Mariovu na jugu zemlje). Energetski eksperti smatraju da je to jedini nain za rjeavanje trajne energetske krize u zemlji. Predsjednik MANU je na ovu temu dosta decidan: U naem planu predviamo da nuklearka pone da radi nakon 2025. godine. Ona bi bila na neki nain alternativa moguim termoelektranama na ugalj sa podzemnim kopom.14 Protivnici MANU-ovog projekta su meutim, miljenja da je Makedonija premali geoprostor za ovakav energetski kapacitet te da tehnoloki i ekonomski nije spremna da to efikasno realizuje pa bi bilo racionalnije da prihvati bugarsku ponudu i ukljui se, sa drugim balkanskim zemljama u zajedniko investiranje u nuklearku Belene. Koja od ovih ili pak neka trea opcija e preovladati u Makedoniji ostaje da se vidi. Nakon disolucije bive Jugoslavije status NE Krko postao je jedno od najteih otvorenih pitanja ekonomskih odnosa izmeu Slovenije i Hrvatske koje je trebalo razrijeiti. Tek deceniju poslije toga ove zemlje su se dogovorile o svim spornim pitanjima na ovu temu. Okvirno posmatrano to je podrazumijevalo ravnopravno vlasnitvo nad NE Krko te shodno tome i zajedniko upravljanje postrojenjem i sufinansiranje zbrinjavanja radioaktivnog otpada (izvoz ili izgradnja zajednikog odlagalita). Za itavo ovo vrijeme nuklearna opcija u Sloveniji je bila, u skladu sa nacionalnim energetskim programom, kontinuirano otvorena. Naime, slovenaka vlada je zvanino najavljivala da ima namjeru poveati sadanje nuklearne kapacitete obzirom da su drugi energoresursi zemlje ogranieni, a NE Krko uestvovanje u elektroenergetskom bilansu zemlje sa cca 41% (2008.) pa je neophodno uz ovu centralu izgraditi jo jedno postrojenje tim prije to se prema procjeni meunarodnih eksperata kraj radnog vijeka postojeoj centrali ve nazire (2021. godine).
12 13

R. Amadeus, Energetska kriza morala, Politika, Beograd, 9.2.2009. Z. Dii, Nuklearne elektrane u Srbiji?, Politika Beograd, 20.1.2009. 14 Nuklearka do 2025. godine, Jutarnji list, Zagreb, 12.3.2009.

97

I. Ibrelji, S. Kulenovi, S. Salki

U skladu sa globalnom nuklearnom renesansom debata o izgradnji novog nuklearno-energetskog kapaciteta u Sloveniji dobija na intenzitetu poetkom 2010. godine. Tada naime Gen energija (suvlasnik NE Krko) podnosi zahtjev vladi za izgradnju drugog bloka NE Krko (NEK2) od 1600 MW koja bi pripadala reaktorima 3-e generacije. Prema raspoloivim procjenama slovenakih nuklearaca15 eventualna gradnja NEK2 bi (nakon usvajanja dravnog prostornog plana, izrade projektne dokumentacije, izdavanja graevinske dozvole, itd.) mogla da pone nakon 6 godina i mogla bi biti putena u probni rad 2023. godine (u izvjesnom smislu bilo bi to dakle zamjenski kapacitet postojeeg postrojenja) i moglo bi aktivno raditi narednih 60 godina. Bez obzira na najave slovenake vlade da se u budui proces investiranja u nuklearnu centralu ukljuuje samostalno za oekivati je da e pak odreeni nivo saradnje sa susjednom Hrvatskom morati biti ostvaren (ako ne dogovor o sufinansiranju onda bar o sigurnosnim aspektima) u skladu sa meunarodnim normama obzirom da se budua nuklearka treba izgraditi cca 30 km od Zagreba. Uostalom, diskusija o jo jednoj nuklearci u ovom dijelu evroprostora je tek zapoela. Bosna i Hercegovina je jedna od zemalja nastalih disolucijom bive Jugoslavije u kojoj se nuklearna energetska opcija uopte ne razmatra. Ovdje je energetski sistem u potpunosti isparcelisan tako da ne postoji jedinstvena elektroprivredna organizacija niti energetska strategija na nivou zemlje. Razvoj energetike se pokuava inkorporirati u evroenergetske trendove ali za sad sa malo uspjeha. Ekonomski, a s tim u vezi i energetski razvoj se ovdje odvija vie stihijski nego racionalno i sinhronizirano. Velike rezerve mrkog uglja i lignita mogu po mnogima uz efikasno investiranje u restrukturiranje ugljokopa, i sukcesijsku proizvodnju termoenergije i uz optimalno koritenje hidroizvora biti osnova budueg razvoja energetike do kraja ovog stoljea. Najvei potroai elektroenergije u Crnoj Gori su Kombinat aluminijuma u Podgorici, eljeznica i nikika eljezara pa su i energetski problemi u ovoj zemlji najveim dijelom vezani za poslovanje ovih privrednih subjekata (nivo energetske potronje, naplata isporuene elektroenergije, itd.). to se energetike budunosti tie ovdje se planiraju, u saradnji sa stranim kapitalom, rekonstrukcija, revitalizacija postojeih elektrana te gradnja novih kapaciteta, formiranje konzorcija za izgradnju hidroelektrana ( Zeta i eventualno Moraa )16. Kada je u pitanju nuklearna energetika treba istai da po postojeim crnogorskim zakonima nije dozvoljena izgradnja nuklearki niti prihvat i skladitenje nuklearnog otpada iz inostranstva. Smatra se naime, da Crna Gora treba da se razvije kao ekoloka drava forsirajui razvoj turizma, a da uz postojeu termoproizvodnju obnovljivi izvori (hidropotencijal, vjetar, suneva energija, itd.) mogu dugorono osigurati crnogorske potrebe za elektroenergijom. U tom kontekstu se smatra da Crna Gora ne treba dati saglasnost za eventualnu izgradnju nuklearke na Bojani kod Skadra u Albaniji o emu su voeni politiki razgovori na najviem nivou izmeu Albanije i Hrvatske. Sve do ukljuivanja u EU Bugarska je bila glavni izvoznik elektroenergije u geoprostoru Jugoistone Evrope i u nekim godinama pokrivala preko 50% regionalnog elektrodeficita. U procesu pridruivanja EU ova zemlja je potujui evropske energetske ekostandarde prihvatila izmeu ostalih i uslov da zatvori krajem 2006. godine dva reaktora (od po 440 MW sovjetske tehnologije) u nuklearnoj elektrani Kozloduj na Dunavu (70km od Srbije) koja je od 1974. godine kada je aktivirana proizvodila treinu bugarske elektroenergije. Prva dva reaktora ove elektrane (takoe od po 440 MW) su bila iskljuena 2003. godine iz bezbjednosnih razloga (nekoliko akcidenata) tako da je
15 16

Vie na ovu temu u slovenakim informativnim glasilima i Politici, Beograd od 25.1.2010. Vie na ovu temu kod : KWh br. 432., Beograd, januar 2010.

98

Mogunosti izgradnje novih nuklearnih elektrana u jugoistonoj Evropi: Aktuelne ekonomsko-geografske i geopolitike dileme od ukupno 6 blokova nuklearke Kozloduj ostalo proizvodno aktivno samo 2 bloka novije ruske proizvodnje od po 1000 MW. Zatvaranje nuklearnih reaktora stare tehnologije nije samo bugarska specifinost. U Litvaniji je npr. poetkom 2010. godine po jednom od diktata EU zatvorena nuklearka Ignalina projektovana po ruskoj tehnologiji ernobilskog tipa koja je ovoj zemlji obezbjeivala 72,9% potrebne elektroenergije17. Slino se desilo i sa 2 nuklearna reaktora u Slovakim Jaslovskim Bohunicama dok su eke nuklearke u Temelinu i Dukovaniju dobrim dijelom rekonstruisane18. Navedene zemlje u kojima su zatvoreni nuklearni reaktori su ostale u obavezi da ih kontroliu to je obaveza za sve reaktore koji sadre gorivne elemente. Osim toga, restart nijednog od ovih reaktora nije bio podran od EU (mada su to zainteresovane zemlje zahtijevale) u vrijeme gasne krize 2009. godine ali im je u okviru rezervi EU obezbijeene odreene koliine gasa. U cilju redukcije gubitaka u procesu proizvodnje elektroenergije usljed zatvaranja nuklearke, te trokova demontiranja njenih postrojenja EU se obavezala da na ime pomoi Bugarskoj (kao uostalom i drugim tranzicijskim zemljama) izdvojiti znaajna finansijska sredstva u narednim godinama po odgovarajuoj dinamici. Pitanje ukupne kompenzacije EU Bugarskoj zbog zatvaranja Kozloduja je jo otvoreno i po slobodnoj procjeni e prei milijardu eura. Shodno ekolokim zahtjevima EU Bugarska e morati i da uloi znaajna sredstva u proizvodnju termoenergije. To ukljuuje restrukturiranje ugljokopa ije rezerve se procjenjuju na preko 3 milijarde tona, modernizaciju termokompleksa Bobov Dol i Marica-istok ugradnju novih blokova umjesto onih iz sovjetskog perioda (ugradnja filtera i pratee opreme, itd.). U novonastalim uslovima u Bugarskoj je donesena odluka o reaktiviranju izgradnje NE Belene koja se poela graditi jo 1985. godine ali je investicija u meuvremenu zaustavljena zbog protesta ekoudruenja. Za gradnju ovog kapaciteta (2 energobloka od po 1000 MW) ve je uspostavljen konzorcij u emu bugarska dravna elektro kompanija uestvuje sa 51%. U investiciji uestvuju izmeu ostalih ruski Atomeksport stroj te Areva i Simens iz EU. ini se meutim, da problem finansiranja ove nuklearke jo nije u potpunosti rijeen te otuda i pesimizam bugarskog ministra finansija da postoji 80% ansi da e Belene projekat biti stopiran.19 Od decembra 1996. godine u Rumuniji je aktiviran prvi reaktor (706 MW) NE ernavoda po kanadskoj tehnologiji ija je izgradnja zapoela 1980. godine. Ukupna vrijednost investicije je iznosila cca 2,2 milijarde USD. Drugi reaktor je aktiviran u avgustu 2007. godine uz finansijsku pomo iz inostranstva (Kanada, Eurafom). Krajem 2008. godine rumunska vlada je ula u investicijski sporazum sa velikim evropskim energetskim firmama (Enel, EZ, GDE Suez, Iberdrola, itd.) u cilju izgradnje jo dva reaktora u NE ernavoda. Prema revidovanom tekstu ovog sporazuma prvi reaktor nije za oekivati do 2016. godine, a drugi bi naravno uslijedio nakon toga20.
17 18

ire kod: Le Monde, Paris, 14.10.2008. Vie o ovome kod: M.Schneider, etc, The World Nuclear Industry Status Report 2009, With Particular Emphasis on Economic Issues, GFME, Paris, 2009, str. 109-111 19 Ibid. 20 Ibid.

99

I. Ibrelji, S. Kulenovi, S. Salki

Slino kao u Bugarskoj, rumunski rudnici uglja (uglavnom ligniti) locirani u Supkarpasskoj (izmeu Olta i Dunava) i Prikarpasskoj (izmeu Olta i Buzana) depresije i sjeverozapadnoj Transilvaniji moraju biti restrukturirani. To se odnosi i na desetak termokapaciteta izgraenih u doba 1970-ih godina po ve odavno prevazienoj sovjetskoj tehnologiji. NE ernovoda obezbjeuje danas (2008.) oko 18% elektroenergetskih potreba Rumunije, a ostatak otpada na termoproizvodnju i hidro izvore. Prema jednoj studiji OECD precjenjeni trokovi elektroenergije u Rumuniji 2010. e (pri diskontu od 5%) iznositi u nuklearki 3,06, a u termoproizvodnji 4,55 centi/KWh odnosno 4,93 i 5,15 centi/KWh (pri stopi diskonta od 10% )21. ini se da su energetski problemi u Albaniji najvei razvojni limit i vjerovatno najizrazitiji od svih zemalja jugoistone Evrope. Albanija godinama trpi ogranienja u isporukama elektroenergije. To joj usporava ekonomski razvoj i oteava normalan ivot stanovnitva. Zemlja izuzev manjeg kvantuma hidroizvora skoro da ne raspolae energetskim izvorima. Ionako male rezerve uglja karakterie lo kvalitet visoki trokovi ekstrakcije zbog ega se on uvozi pa je italijanski Enel predlagao izgradnju termoelektrana od 1600 MW kod Draa. Da bi se izbjegle restrikcije Albanci ponekad navode da e platiti bilo koju cijenu da bi obezbijedili bolje snabdijevanje elektroenergijom22. Iz tog razloga su i razmiljanje o gradnji moderne nuklearke namee kao realna alternativa i kao takva je sve prisutnija u okviru politikog establimenta ove zemlje. Za razliku od susjedne Albanije, Grka spada u red veih evropskih proizvoaa uglja. Radi se o balkanskim lignitima lociranim najveim dijelom na sjeveru i na Peleponezu. Preko 20 termokapaciteta, lociranih najveim dijelom uz ugljokop obezbjeuju toj zemlji oko 50% potrebne elektroenergije dok ostalo otpada na prirodni gas i hidroenergiju. Iz tog razloga, a i zbog teke ekonomske situacije nuklearna opcija se u ovoj zemlji i ne postavlja na dnevni red. Turska spada takoe u vee proizvoae uglja uz crnomorsku obalu, u bazenu Asfin-Elbistan i centralnoj Andoliji. Meutim, uslijed rasta trokova ekstrakcije turskom ugljarstvu su neophodne subevncije pa ova proizvodnja postepeno stagnira i ne pokriva ni 50% potreba za primarnom energijom. Uslijed toga budui energetski razvoj Turske treba najveim dijelom posmatrati u okviru programa evroazijskih i zapadnoevropskih naftnih i gasnih energetskih konekcija. Ova zemlja naime, postepeno postaje energetska raskrsnica pa je za oekivati da e i sve vea tranja za energentima uslijed sve ekspanzivnijeg razvoja u ovom kontekstu biti koliko-toliko zadovoljena. Za svaki sluaj se meutim, dugorono razmatraju praktini aspekti nuklearnog programa, kao na primjer, mogunosti izgradnje 4 VVER reaktora nuklearnog postrojenja na obali turskog Sredozemlja u saradnji sa ruskim partnerima23. Na ovaj nain i u Turskoj bi zapoela nuklearna era koja bi trebala, koliko to bude potrebno, energetski pratiti visoke stope ekonomskog rasta ove zemlje.

21

The Economic of Nuclear Power, World Nuclear Association, Information Paper, November 2008., str.5. 22 KWh, Beograd, decembar 2006., str. 48. 23 ) Vie na ovu temu kod PEI Digest, May 2010.

100

Mogunosti izgradnje novih nuklearnih elektrana u jugoistonoj Evropi: Aktuelne ekonomsko-geografske i geopolitike dileme 3. Regionalno-energetska saradnja kao preduslov za racionalan razvoj nuklearne energetike u Jugoistonoj Evropi Iz predhodnog izlaganja proizilazi da nuklearke uopte ne naputaju geoprostor Jugoistone Evrope. Treba meutim, istai da je nuklearna opcija od susjednih zemalja JIE jedino iskljuena u Austriji gdje je 1978. godine referendumom odlueno da se ne pusti u pogon NE Zwenterdorf u Donjoj Austriji ve da se razvijaju alternativni energetski koncepti visokog standarda, a sve ostale zemlje proteiraju nuklearnoenergetske kapacitete. Pored postojeih investicijskih nuklearnih projekata u realizaciji u ovom dijelu Evrope su danas uoljivo intezivirane debate i o gradnji novih nuklearnih elektrana. Raspravlja se o eventualnim lokacijama buduih nuklearno-energetskih kapaciteta, investiranju od strane jedne zemlje ili moguim zajednikim ulaganjima vie zemalja sluei se iskustvima drugih (francusko-belgijski projekti, zajedniki energetski planovi Poljske i baltikih zemalja, itd.), moguim modalitetima finansiranja, itd.. Nuklearnu klimu u Jugoistonoj Evropi podgrijavaju pronuklearci i sve agresivniji nuklearni lobi naglaavajui geopoloaj ve aktivnih nuklearki u Jugoistonoj i Centralnoj Evropi kao vaan argument kojim se relativizira opasnost od izgradnje vlastite nuklearke (odnosno o besmislenosti moratorija). Naime, na udaljenosti od tisuu km od hrvatskih granica u pogonu je ak 40 nuklearnih elektrana, odnosno 92 nuklearna reaktora koji se razlikuju po snazi i tehnologiji24. Najblia je hrvatskoj granici naravno NE Krko, a zatim NE Paks na Dunavu u Maarskoj (cca 70 km od Belog Manastira). Slino se rezonuje u Srbiji : U preniku od 100 km imamo deset nuklearnih elektrana, a jo 20 radi u krugu od 400 km oko Srbije25. Srbija je najblia NE Paks (cca 80 km). Koliko su navedena razmiljanja interesno motivisana, a koliko brigom pronuklearaca za energetsku budunost njihovih zemalja posebna je tema. Meutim, svi koji se sjeaju ernobila moraju da se zamisle posmatrajui paljivo slijedeu sliku26 :

24 25

Jutarnji list, Zagreb, 8. lipanj 2008. Politika, Beograd, 16. juli 2008. 26 Izvor: Kreacija autora

101

I. Ibrelji, S. Kulenovi, S. Salki

Slika 2: Nuklearke u jugoistonoj Evropi i susjednim zemljama Posljedice nuklearnog akcidenta su najee nacionalne, rjee regionalne, dok su posljedice nuklearne havarije uvijek regionalne i globalne. Da li su ekoloki razlozi koji se nerijetko navode kao kljuni argument protiv dalje izgradnje nuklearnih centrala u Jugoistonoj Evropi potpuno deplasirani ili ne kompleksno je pitanje koje se meutim, ne moe izolovano posmatrati bez uzimanja u obzir itavog niza drugih faktora. Nuklearna saradnja na temu izgradnje elektrane u Albaniji na podruju gdje Bojana otie iz Skadarskog jezera je poslije Transjadranskog gasovoda jo jedan od moguih energoprojekata koji povezuju Albaniju i Hrvatsku. Ova ideja je incirana 2009. godine od strane politikog ektablimenta ovih zemalja. U ovakvom eventualnom projektu Albanija bi osiguravala infrastrukturu, a obje zemlje bi se trebale angaovati na formiranju konzorcija koji bi obezbijedio finansiranje ovog projekta. Crna Gora i Bosna su pozvane da se prikljue projektu. Italijanska firma Enel se izjasnila da bi mogla evalnirati studiju izvodljivosti ovog projekta27. Rasprave na ovu temu su dakle, tek zapoele i pored danas naglaenog protivljenja Crne Gore njegovoj realizaciji. Hrvatskoj ostaje mogunost i da eventualno, u skladu sa maarskom ponudom uestvuje u sufinansiranju rekonstrukcije i produenja operativnog vijeka (do 2037. godine) NE Paks. Ova nuklearka aktivna od 1980. godine i opremljena ruskom tehnologijom danas obezbjeuje oko 37% maarske elektroenergije. Postalo je poznata
27

M.Schneider, etc., Isto, str. 22.

102

Mogunosti izgradnje novih nuklearnih elektrana u jugoistonoj Evropi: Aktuelne ekonomsko-geografske i geopolitike dileme po vie manjih i jednom ozbiljnom incidentu28. Maarska vlada je jo 1998. godine objavila namjeru za doinvestiranje u ovu nuklearku i proirenje kapaciteta ukoliko bi se za to osigurali inoizvori. Za to meutim, dosad nije iskazan interes velikih energetskih kompanija. Kao to je ve pomenuto, Bugarska je Srbiji i Makedoniji otvorila mogunost uea u sufinansiranju nuklearke Belene na Dunavu oko 250 km od srbijanske granice. Prema sadanjem promiljanju srbijanskog politikog establimenta i energetskih eksperata ova zemlja bi trebalo da se (zajedno sa kineskim kompanijama) pridrui ovom projektu. Nagaa se da bi gradnja nuklearke Belene kotala oko 3,5 milijarde eura, a da dio koji treba da obezbijedi Srbija ne bi bio manji od 200 miliona eura29. Ueem u ovom projektu Srbija bi mogla da ostvari viestruku korist : ne bi krila memorandum o zabrani izgradnje nuklearki na svojoj teritoriji, obezbijedila bi odreenu koliinu elektroenergije i na odreeni nain bi se ukljuila u savremeni nuklearno obrazovni sistem. Time e se obezbijediti obuka naih kadrova ali i edukovati javnost o potrebi izgradnje nuklearne elektrane u Srbiji.30 Naravno miljenje srbijanskog nuklearnog lobija (jedino rjeenje za srbijansku energetiku je izgradnja vlastite nuklearke) i ekoudruenja (investirati treba obnovljene izvore: biomasa, hidropremijal, itd.) su kao i drugdje dijametralno suprotna. Najvie rasprava o mogunostima budueg investiranja u nuklearne kapacitete posljednjih godina izazvala je hrvatska najava potencijalne izgradnje nuklearke velikog kapaciteta na Dunavu (rijeni otok Tanja izmeu Dalja i Erduta) neposredno uz srbijansku granicu. Ova lokacija je bila predmet dugogodinjih istraivanja (seizmika, hidrogeologija, itd.) koje naravno treba okonati u novonastalim okolnostima granica dvije nezavisne drave. Kao to je oekivati antinuklearci u obje drave (pogotovo oni u Srbiji) su protiv ovog investicijskog produkta, meutim prilino aktivni nuklearni lobisti su uglavnom drugaijeg miljenja. ini se naime, da je najprije u ovim krugovima formirano miljenje da ovom poslu treba pristupiti zajedniki. Izgleda da ovakvo rezonovanje postepeno dobiva i politiku podrku u objema zemljama obzirom da projekat ima itekako politiku dimenziju. Ovakav pristup ekonomske prednosti imajui u vidu injenicu da bi se ovako lake zatvorila konstrukcija finansiranja objekata, a jednostavnije bi se osigurali i inoizvori od meunarodnih finansijskih institucija (WB, EBRD, itd.). Jedan srbijanski nuklearni ekspert smatra da je jedina realna mogunost da Srbija izgradi nuklearnu elektranu uee u projektima regionalnog karaktera31. Ovakvo miljenje se postepeno formira i u Hrvatskoj. Vremenom e se doi do jedinstvenog stava da je za energetski razvoj u Jugoistonoj Evropi neophodno ispuniti i drugi takoe bitan preduslov poboljanje regionalne saradnje. Dananju energetsku nepovezanost regiona mogu najprije poboljati zajedniki energetski projekti. Preraspodjela proizvedene elektroenergije na bilo kojoj teritoriji svih susjednih zemalja otvara dugorono i mnogo ire vidike ekonomske saradnje izmeu njih. Osim toga, budua nuklearka bratstva i jedinstva kao strateko energetsko postrojenje donijela bi i nove politike vjetrove u dugoronim odnosima izmeu nekad zaraenih zemalja. To moe biti dobro za Srbiju i Hrvatsku, za region Jugoistone Evrope i svakako za EU kojoj e se one pridruiti u vremenu koje dolazi.
28 29

Isto, str. 109. Ekonomist, Beograd, 12. Maj 2010.,str. 28. 30 Isto, str. 29. 31 Nuklearka na Dunavu poslije 2015., Danas, Beograd, 31.1.2010.

103

I. Ibrelji, S. Kulenovi, S. Salki

ZAKLJUAK U prezentiranom radu su autori sainili jednu krau analizu dosadanjeg nuklearno-energetskog razvoja Jugoistone Evrope i prezentirali dosta heterogena miljenja koja se tiu mogunosti tog razvoja u ovom dijelu Evrope. Mnoga pitanja su ovdje ostala otvorena obzirom da e tempo investiranja u nuklearnu energetiku u ovom geoprostoru ovisiti od globalnih i evropskih nuklearno-energetskih trendova te manjih ili veih ansi pojedinih zemalja da se u njih ukljue. Tu treba imati u vidu i razvojno energetsku alternativu kroz mogunost efikasnog koritenja njihovih raspoloivih resursa (fosilna goriva, hidroizvori, itd.) te efikasnije koritenje elektroenergije i reduciranje elektroenergetske potronje po jedinici nacionalnog proizvoda. Osim toga, za nuklearno-energetsku opciju neophodno je u skladu sa svjetskim iskustvima obezbijediti i sopstvenu kadrovsku osnovu sposobnu da se nosi sa problemima koje donosi nuklearna tehnologija. Nuklearna opcija e naravno ovdje biti sve aktuelnija, a pri tom treba iskoristiti vie sigurne i tehnoloki modernije eme koje e donijeti vrijeme.

104

Zbornik radova PMF 6, 105 110 (2009)

Originalni nauni rad

RAZMJETAJ PROGNANOG STANOVNITVA IZ OPINE SREBRENICA NA PODRUJU FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE EMPLACEMENT OF INTERNALLY DISPLACED PERSONS FROM THE MUNICIPALITY OF SREBRENICA IN THE AREA FEDERATION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA Dr. Alija Sulji, docent - Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Dr. Adib ozi, vanredni profesor - Filozofski fakultet, Univerzitet u Tuzli Dr. Hariz Halilovi, University of Melburne Ramiz Baji, prof. Saetak U radu su prezentirani rezultati istraivanja o teritorijalnom razmjetaju protjeranih Srebreniana na podruju opina Federacije Bosne i Hercegovine sa stanjem u 2005. godini. Okupacijom UN zatiene zone Srebrenica, jula 1995. godine, srpske snage zapoele su masovno ubijanje zarobljenog bonjakog stanovnitva mukog spola, a ene i djecu mlau od 13 godina prisilno su deportovale na slobodnu teritoriju u zoni odgovornosti II. Korpusa Armije Bosne i Hercegovine (Okrug Tuzla). Na slobodnu teritoriju, danas podruje Tuzlanskog kantona, deportirano je oko 30.000 bonjakih civila, uglavnom ena i djece. U periodu 1996.-2004. godine znatan dio prognanih Srebreniana raselio se po opinama Tuzlanskog, Sarajevskog i Srednjobosanskog kantona. Kljune rijei: Srebrenica, Bonjaci, rat, agresija, raseljena i prognana lica, povratak, porodice, opina, kanton i Federacija Bosne i Hercegovine. Summary In this paper the authors discuss territorial distribution and emplacement of forcibly displaced residents of Srebrenica in the municipalities in Federation of Bosnia and Herzegovina (as of 2005). After the Serb forces, in July 1995, overrun the UN safe area of Srebrenica, they committed mass killings of captured Bosniak men and boys, while expelling women and children to the Bosnian government controlled territory, at the time also known as the free territory of the II Corp of Army of Bosnia and Herzegovina. Subsequently, around 30,000 Bosniak civilians, mostly women and children, from the Srebrenica region, found temporary refuge in the area of Tuzla Canton. In the period between 1996 and 2004, a significant number of the displaced resettled more or less permanently in the municipalities of Tuzla Canton, Sarajevo Canton and Srednjobosanski Canton. Key words: Srebrenica, Bosniaks, war, aggression, displaced and expelled population, emplacement, return, kinship networks.

A. Sulji, A. ozi, H. Halilovi Uvod Opim procesom re-registracije prognanih i raseljenih osoba na nivou cijele Bosne i Hercegovine krajem 2004. i poetkom 2005. godine utvreno je da oko 300.000 osoba ima pravo na status raseljene osobe, to je za oko 270.000 osoba manje u odnosu na 2000-tu godinu.1 Do kraja 2004. godine na podruju cijele BiH bilo je vie od milion povratnika, to manjinskih, to povratnika iz inozemstva.2 Vei dio povrataka u periodu 1996-2006. godine ostvaren je na podruju Federacije Bosne i Hercegovine: oko 387.000 izbjeglica iz inozemstva i oko 384.000 interno raseljenih osoba u BiH.3 Na podruje Republike Srpske (RS), do kraja 2004. godine, vratilo se oko 251.914 osoba (51.821 izbjegla i 200.093 interno raseljene osobe).4 Politika zvanine vlasti RS je destimulacija povratka i afirmacija opstanka interno raseljenih osoba. Do sredine 2005. godine na podruju Federacije Bosne i Hercegovine bilo je registrovano oko 10.100 raseljenih osoba koje su bile predratni stanovnici opine Srebrenica.5 Razmjetaj prognanih Srebreniana po Kantonima FBiH Do sredine 2005. godine najvei broj prognanih i raseljenih osoba iz opine Srebrenica naselio se po opinama Tuzlanskog kantona (TK), zatim u opinama Kantona Sarajevo (KS) i Zeniko-Dobojskog kantona (vidi tabelu br. 1).
Tabela 1. Broj prognanih i interno raseljenih Srebreniana u 2005. godini po Kantonima Federacije Bosne i Hercegovine. Kantoni Broj domainstava Ukupno lanova Hercegovako-Neretvanski 2 3 Zeniko-Dobojski 290 793 Srednjobosanski 7 22 Unsko-Sanski 3 8 Kanton Sarajevo 1403 3764 Tuzlanski Kanton 2016 5549 Ukupno 3721 10139 Izvor: Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama (Reregistracija: novembar 2004; mart 2005. godine), Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica, Sarajevo, 2005.

Iz navedenih podataka (tabela br. 1) moemo vidjeti da se najvei broj prognanih Srebreniana interno raselio po opinama Tuzlanskog kantona, to je i razumljivo jer je podruje ovog Kantona bilo prva destinacija deportiranim Srebrenianima u julu 1995. Drugi faktor koji je utjecao na masovniji opstanak Srebreniana na podruju ovog
1

Informacija o stanju u oblasti povratka izbjeglica iz BiH, raseljenih osoba u BiH i povratnika i realizaciji "Strategije BiH za provoenje Aneksa 7. Dejtonskog mirovnog sporazuma" (sa posebnim osvrtom na period od 01.01.2003. godine). Bilten 2004. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice - Sektor za izbjeglice iz BiH i raseljene osobe u BiH, Sarajevo, decembar, 2004. str. 17. 2 Prema slubenim pokazateljima, stanje 30.09.2004. godine, u BiH se vratilo ukupno 1.002.668 osoba, od kojih je 440.486 povratak izbjeglica, a 562.182 povratak raseljenih osoba. Izvor: UNHCR statistika, Bilten 2004. MLJPI., str. 34. 3 Izvor: http://www.fzs.ba/Dem/Vital/povratak%201996%20 do%202006.htm(26.03.2007). 4 Izvor: UNHCR statistika, Bilten 2004. MLJPI., str. 34. 5 Izvor: Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica. Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama, Sarajevo, 2005. (podaci na CD-u).

106

Razmjetaj prognanog stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju Federacije Bosne i Hercegovine kantona je i taj to je opina u prijeratnom periodu pripadala Tuzlanskom srezu, a posebno to to je podruje ovog kantona, u geografskom smislu, najblie opini Srebrenica. Na podruju Tuzlanskog kantona, do 2005. godine, bilo je raseljeno oko 55% od ukupnog broja svih registriranih prognanih Srebreniana. Pored Tuzlanskog kantona, kao podruja sa najveim brojem raseljenih Srebreniana, znaajno je i podruje Kantona Sarajevo gdje se raselilo oko 3.700 Srebreniana, ili 37% od ukupnog broja registrovanih raseljenih Srebreniana na podruju Federacije Bosne i Hercegovine (vidi tab. br. 1). Vano je napomenuti da je i podruje Zeniko-Dobojskog kantona bilo, donekle, prihvatljivo kao teritorija internog raseljavanja prognanih Srebreniana. Meutim, podruje ovog kantona, prije svega opina Zavidovii, odnosno naselje Vozua, bilo je interesantno kao privremeni imigracijski, a kasnije emigracijski centar. Dakle, na podruju Zeniko-Dobojskog kantona bilo je manje od 10% od ukupnog broja registrovanih prognanih i raseljenih Srebreniana. Na podruju ostalih kantona Federacije Bosne i Hercegovine bilo je manje od 1% prognanih Srebreniana, dakle, zanemarljiv broj. Razmjetaj prognanih Srebreniana po opinama FBiH Kao to je ve reeno, najvei broj prognanih Srebreniana interno se raselio po opinama Tuzlanskog kantona. Neposredno poslije deportacije na slobodnu teritoriju Okruga Tuzla prognani Srebreniani bili su privremeno smjeteni u atorskim naseljima na aerodromu Dubrave kod Tuzle, a odatle su postepeno razmjetani po opinama tadanjeg Okruga (Kulenovi, Sulji, Kadui: 2006:17). Razmjetaj prognanih Srebreniana po opinama Tuzlanskog kantona moemo pratiti kroz podatke u tabeli broj 2.
Tabela 2. Razmjetaj prognanih Srebreniana po opinama 6 Tuzlanskog kantona. Opina eli Doboj-Istok Kladanj Kalesija Graanica Gradaac Banovii Tuzla ivinice Lukavac Srebrenik Ukupno Izvor: kao i u tabeli broj 1. Broj domainstava 9 11 31 45 108 114 167 300 334 375 522 2016 Broj lanova 24 33 99 144 312 379 419 807 850 1064 1418 5549

Izvor: S. Kulenovi, A. Sulji, A. Kadui: Razmjetaj interno raseljenog (prognanog) stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju Tuzlanskog kantona, Zbornik radova PMF, godina III, broj 3, sveska geografija, Tuzla, 2006. godine, str. 17.

107

A. Sulji, A. ozi, H. Halilovi Iz navedenih podataka zapaamo da su opine Srebrenik, Lukavac, ivinice, Tuzla, Banovii, Gradaac i Graanica bile najprivlanije destinacije za prognane Srebreniane. Bilo je vie faktora koji su uticali na teritorijalni razmjetaj prognanika iz opine Srebrenica na podruju ovog kantona, a najvaniji su geoprometni poloaj, prije svega u odnosu na opinu Tuzla, zatim povrina slobodnog poljoprivrednog zemljita, pa i ruralnost pojedinih opina TK. S obzirom da su autori, odnosno koautori ovog naunog rada, detaljnije pisali o raseljenim i prognanim Srebrenianima na podruju Tuzlanskog kantona, stoga nema potrebe da se navedena materija jo jednom analizira. itatelje upuujemo na te radove.7 Drugi Kanton po broju raseljenih Srebreniana je Kanton Sarajevo sa ukupno 3764 raseljene osobe koje su rasporeene u 1403 domainstva (vidi tabelu broj 3).
Tabela 3. Razmjetaj prognanih Srebreniana po opinama Kantona Sarajevo. Opina Stari Grad Novo Sarajevo Hadii Sarajevo Centar Novi Grad Ilida Vogoa Ilija Ukupno Izvor: kao i u tabeli broj 1. Broj domainstava 9 21 24 42 108 133 440 626 1403 Broj lanova 20 69 61 106 272 364 1141 1731 3764

Opine sa najveim brojem raseljenih Srebreniana su Ilija (46,0% od ukupnog broja u Kantonu Sarajevo; uglavnom u Podlugovima) i Vogoa (30,3%), a na ostale opine otpada manje od 24% od ukupnog broja raseljenih Srebreniana na podruju Kantona Sarajevo. Meu ostalim opinama KS treba izdvojiti Ilidu sa 9,7% raseljenih i opinu Centar sa 2,8% raseljenih Srebreniana. Podruje Kantona Sarajevo Bonjaci Srebrenice poeli su znatnije naseljavati poslije 1997. godine. U opinama Ilija i Vogoa ivio je znatan broj srpskog stanovnitva koje se, po nareenju vlasti RS krajem 1995. i poetkom 1996. godine, moralo iseliti na teritorije koje je kontrolirala srpska vojska. Kao posljedica toga dolo je do znaajnog demografskog pranjenja podruja oko Sarajeva koja su bila pod srpskom kontrolom, a Dejtonskim mirovnim sporazumom pripala su Federaciji BiH. Ova podruja nisu naselili samo Bonjaci Srednjeg Podrinja, ve i Bonjaci cijele istone Bosne, pa i
7

1. S. Kulenovi, A. Sulji, Razmjetaj raseljenog (prognanog) stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju opine Tuzla, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 25-31.; 2. A. Sulji, A. Kadui, F. Kudumovi: Razmjetaj raseljenih i prognanih stanovnika opine Srebrenica na podruju opine ivinice, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 33-39.; 3. S. Kulenovi, A. Sulji, A. Kadui: Razmjetaj interno raseljenog (prognanog) stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju Tuzlanskog kantona, Zbornik radova PMF, godina III, broj 3, sveska geografija, Tuzla, 2006. godine, str. 15-20.; 4. A. ozi, A. Sulji: Prihvat bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu za vrijeme rata 1992.-1995. godine prilog prouavanju prisilnih migracija, Zbornik radova PMF, godina IV-V, broj 4-5, sveska geografija, Tuzla, 2007-2008. godine, str. 171-185.

108

Razmjetaj prognanog stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju Federacije Bosne i Hercegovine dijelom Bonjaci iz Sandaka. Neophodno je napomenuti da je veliki broj Bonjaka Srebrenice rijeio svoje stambene probleme na podruju Kantona Sarajevo bilo kupovinom ve izgraenih kua od Srba, ili kupovinom zemljita i izgradnjom vlastitih stambenih jedinica. Trei Kanton po broju raseljenih Srebreniana je Zeniko-Dobojski sa ukupno 798 raseljenih osoba koje su bile rasporeene u 292 domainstva (vidi tabelu broj 4).
Tabela 4. Razmjetaj prognanih Srebreniana po opinama Zeniko-Dobojskog kantona. Opina epe Teanj Olovo Vare Maglaj Breza Kakanj Zenica Visoko Zavidovii Ukupno Izvor: kao i u tabeli broj 1. Broj domainstava 1 1 2 2 2 10 13 59 64 138 292 Broj lanova 2 4 3 7 9 35 30 175 172 361 798

Najvei broj raseljenih Srebreniana na podruju Zeniko-Dobojskog kantona naselio se na podruju opine Zavidovii (45,2% od ukupnog broja raseljenih Srebreniana u ovom kantonu), zatim u opini Zenica (21,9%) i u opini Visoko (21,6%). Veina raseljenih Srebreniana na podruju opine Zavidovii ivjela je u naselju Vozua (oko 300 osoba) koje je, u periodu 1996-1999. godine, bilo najvee seosko naselje po broju raseljenih Bonjaka Srebrenice, ali i drugih Podrinjaca. U ovom periodu ivjelo je u Vozuoj blizu 1000 prognanih Srebreniana, i veina se iselila u Ilija i Vogou, a znatan broj iselio se u SAD-a i zemlje zapadne i sjeverne Evrope. Zakljuak Veina prognanih i raseljenih Bonjaka opine Srebrenica koji su se ponovo registrirali i time potvrdili status raseljene osobe, nastanila se na podruju tri Kantona Federacije Bosne i Hercegovine. To su Tuzlanski, Sarajevski i Zeniko-Dobojski kanton na podruju kojih se nastanilo oko 99,7% od ukupnog broja registriranih prognanika iz opine Srebrenica. Prognani Srebreniani uglavnom su se okupili u nekoliko gradskih naselja kao to su Ilija, Lukavac, Srebrenik, Vogoa i ivinice, ili u veim prigradskim naseljima, kao to su Osijek, Podlugovi, Vozua i pionica . Glavni razlog zbog kojega nije dolo do znaajnije prostorne distribucije prognanih Srebreniana je jaka rodbinska i tazbinska povezanost iz predratnog perioda Od psiholokih faktora najvaniji je osjeaj straha i nepovjerenja prema tuincima, pa makar oni bili Bonjaci, kao i destrukcija gotovo svake porodice iz opine Srebrenica, pa meu Srebrenianima postoji i nesvjesna povezanost, uzajamnost i suosjeajnost. Svi ovi faktori su bitni za razumijevanje socijalne morfologije prognanih Srebrenina i njihovog nastojanja da rekonstruiraju osjeaj zaviajnosti kroz uzajamnu povezanost s ljudima iz svog podrinjskog zaviaja, antropoloki fenomen opisan kao translokalnost (Halilovich, 2010). 109

A. Sulji, A. ozi, H. Halilovi Prostorno-demografska slika razmjetaja prognanih i interno raseljenih Srebreniana rezultat je kompleksnih drutveno-ekonomskih i psiholokih faktora, i ona nee jo biti konano formirana. Iako nije bez znaaja demografsko-prostorni aspekt migracija prognanih Srebreniana, vei je problem slab povratak u prijeratna mjesta prebivalita. To e donijeti stanovite tekoe probosanskim snagama u rjeavanju mnogih politikoekonomskih problema u Bosni i Hercegovini. Izvori: 1. Informacija o stanju u oblasti povratka izbjeglica iz BiH, raseljenih osoba u BiH i povratnika i realizaciji Strategije BiH za provoenje Aneksa 7. Dejtonskog mirovnog sporazuma (sa posebnim osvrtom na period od 01.01.2003. godine). Bilten 2004. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice - Sektor za izbjeglice iz BiH i raseljene osobe u BiH, Sarajevo, decembar, 2004. Povratak prognanih i raseljenih kao uvjet opstanka Bosne i Hercegovine, Dokument br. 1. Meunarodni Forum Bosna, Sarajevo, januar, 1998. Podaci Slube za povratak opine Srebrenica sa stanjem (31.12.2004.). Izvjetaj prema adresama, broju lanova i statusu. Podaci za raseljene osobe/lica. DDPR - Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama. Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica, Sarajevo, 2005. UNHCR Statistical Yearbook, 2003. Centralni biraki spisak za izbore u BiH 2006. godine (Izborna jedinica 105). Literatura: 1. Kulenovi, S., Ibrelji, I., Sulji, A.: Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica nakon njene okupacije 1995. godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, Tuzla, 2004. str. 151-162. Kulenovi S., Sulji A.: Razmjetaj raseljenog (prognanog) stanovnitva opine Srebrenica na podruju opine Tuzla, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 25-31. Sulji A., Kadui A., Kudumovi F.: Razmjetaj raseljenih stanovnika opine Srebrenica na podruju opine ivinice, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 33-39. Kulenovi S., Sulji A. Kadui A.: Razmjetaj interno raseljenog (prognanog) stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju Tuzlanskog kantona, Zbornik radova PMF, godina III, broj 3, sveska geografija, Tuzla, 2006. godine, str. 1520.; ozi A., Sulji A.: Prihvat bonjakih prognanika i izbjeglica u Tuzlu za vrijeme rata 1992.-1995. godine prilog prouavanju prisilnih migracija, Zbornik radova PMF, godina IV-V, broj 4-5, sveska geografija, Tuzla, 20072008. godine, str. 171-185.; Halilovich, H.: Trans-local communities in the age of transnationalism: Bosnians in diaspora, International Migration, 2010 (fortcoming publication).

2. 3. 4. 5. 6.

2. 3. 4.

5.

6.

110

Zbornik radova PMF 6, 111 123 (2009)

Originalni nauni rad

PRIRODNO KRETANJE STANOVNITVA OPINE SREBRENICA U PERIODU 1961 - 2008. GODINE NATURAL POPULATION GROWTH IN THE MUNICIPALITY OF SREBRENICA IN THE PERIOD FROM 1961 TO 2008 Dr. sc. Alija Sulji, docent, Mr. sc. Alma Kadui, vii asistent, Mr. sc. Sabahudin Smaji, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt U radu su prezentirani rezultati istraivanja o komponentama prirodnog kretanja stanovnitva opine Srebrenica u periodu 1961 - 2008. godine. Stanovnitvo ove opine sve do 1991. godine imalo je vie stope prirodnog prirataja u odnosu na bosanskohercegovako stanovnitvo to je direktna posljedica biolokih, ekonomskogeografskih, socijalnih i dr. uslova. Po visini stopa prirodnog prirataja opina Srebrenica je sve do 1991. godine bila meu prvih pet bosanskohercegovakih opina. Meutim, ipak se u periodu od 1961 - 1991. godine, kao posljedica opteg drutvenoekonomskog napretka, reim reprodukcije opinskog stanovnitva sve vie pribliavao reimu reprodukcije bosanskohercegovakog stanovnitva. U periodu od 1992-1995. godine, a i nakon toga dolo je do znaajnih promjena u prirodnom kretanju stanovnitva opine Srebrenica. Stope nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja, kao i stope fertiliteta smanjile su se kao posljedica prisilnih migracija, odnosno masovnog ubijanja i protjerivanja bonjakog stanovnitva, a nakon rata kao posljedica nepovoljnih ekonomskih, socijalnih, politikih, psiholokih i drugih uvjeta u ovoj opini. Kljune rijei: Srebrenica, natalitet, mortalitet, fertilitet, prirodni prirataj. Abstract In this paper, the authors presented the research findings about components of population growth in the municipality of Srebrenica in the period between 1961 and 2008. Up to 1991, the population of Srebrenica municipality had a higher population grown compared to the rest of Bosnia and Herzegovina due to a combination of biological, economic, social and geographic factors. In terms of the natural population growth, Srebrenica was among the first five municipalities in the country. However, in the same period (1961-1991) the trends in population growth in the municipality of Srebrenica were getting closer to the average in Bosnia and Herzegovina. The significant changes in natural population growth in the municipality of Srebrenica happened during and after the period of 1992-95. These radical demographic changes affecting birth-rate, mortality rate, natural growth and fertility rate were direct result of forced displacement and loss of life of the Bosniak part of the population during the war, while, after the war, they have been linked to a range of economic, social, political and psychological factors. Key words: Srebrenica, birth-rate, mortality rate, fertility rate, gross and net reproduction rate.

A. Sulji, A. Kadui, S. Smaji 1. Uvod Prirodno kretanje stanovnitva predstavlja primarnu komponentu opeg kretanja stanovnitva, a osnovne determinante prirodnog kretnja su rodnost, smrtnost, te prirodni prirataj kao njihova rezultanta. Uz ove komponente, ponekad se pri analizi prirodnog kretanja stanovnitva koristi jo i vitalni indeks.1 Takoe, u determinante prirodnog kretanja stanovnitva moemo ubrojiti i plodnost, te ivost stanovnitva. Praenje prirodnog kretanja stanovnitva nuno je, prije svega, da bi se moglo utvrditi koliki je udio i znaaj prirodnog kretanja stanovnitva u opem kretanju stanovnitva, kao i to da se utvrde ili predvide budui pravci prirodnog kretanja stanovnitva. Prirodno kretanje stanovnitva moemo tretirati u uem i irem smislu. Prirodno kretanje stanovnitva u uem smislu sastoji se od kretanja nataliteta i mortaliteta, a prirodno kretanje u irem smislu osim natalieta i mortaliteta analizira i one pojave i faktore koji znaajno utiu na tendenciju kretanja rodnosti i smrtnosti. To su naprimjer nupcijalitet, divorcijalitet, smrtnost dojenadi itd.2 Iako prirodno kretanje stanovnitva zavisi, u prvom redu, od biolokih osobina ovjeka, rezultati istraivanja su pokazali da na prirodno kretanje stanovnitva utiu i drugi faktori koji nisu vezani za njegove fizioloke osobine. U ove faktore spadaju drutveno-ekonomski uslovi odreenog podruja, zatim socijalni, socio-psiholoki faktori, a i uticaj ekonomske, nacionalne, religijske, obrazovne i dr. struktura stanovnitva. 2. Prirodno kretanje stanovnitva opine Srebremica u periodu 1961-2008. godine Prirodno kretanje stanovnitva u opini Srebrenica u periodu od 1961-2008. godine zavisilo je od brojnih faktora koji se mogu svrstati u nekoliko skupina. To su bioloka, ekonomska, socijalna i psiholoka skupina faktora, te vanjski ili eksterni faktori. Do 1991. godine na komponente prirodnog kretanja stanovnitva opine, u veoj ili manjoj mjeri, uticali su razliiti faktori kao to su spolno-dobna, religijska, obrazovna i ekonomska struktura stanovnitva, zatim emigracija stanovnitva, socijalni uvjeti sredine i dr. Na prirodno kretanje stanovnitva opine Srebrenica u periodu od 1992-1995. godine uticali su u prvom redu vanjski ili eksterni faktori u koje se ubraja i rat. Ratna zbivanja su kroz stradanje stanovnitva i prisilne migracije uticala na smanjenje stopa prirodnog prirataja, a i na druge komponente prirodnog kretanja stanovnitva. Nakon 1995. godine, nepovoljne ekonomske, socijalne, politike i druge prilike u ovoj opine uticale su na dalji pad stopa prirodnog kretanja koje predstavlja bitan segment ukupnog kretanja stanovnitva opine. Bitno je takoer napomenuti da je sve do 1991. godine voena detaljna evidencija o vitalnim pokazateljima stanovnitva opine Srebrenica. Nakon 1995. godine praenje komponenti prirodnog kretanja stanovnitva bitno je oteano, te postoje podaci samo za

Vitalni indeks predstavlja broj ivoroenih na 100 umrlih stanovnika. O tome detaljnije vidjeti: (Nejami, 2005: 104) 2 Wertheimer-Baleti, 1999: 207

112

Prirodno kretanje stanovnitva opine Srebrenica u periodu 1961-2008. godine osnovne sastavnice prirodnog kretanja stanovnitva (natalitet, mortalitet i prirodni prirataj). 2.1. Natalitet Natalitet je najvanija odrednica prirodnog kretanja stanovnitva. Natalitet uvijek predstavlja pozitivnu komponentu prirodnog kretanja stanovnitva, pa je stoga analiza nataliteta neophodna u demogeografskim istraivanjima. Podaci o natalitetu, mortalitetu i prirodnom prirataju stanovnitva opine Srebrenica i stanovnitva Bosne i Hercegovine predstavljeni su u tabeli 1.
Tabela 1. Kretanje nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja u opini Srebrenica i BiH u periodu 1961 - 1991. godine ivoroeni Umrli Stanovnitvo Prirodni ivoroeni Umrli sredinom godine prirataj Na 1000 stanovnika Godina SrebrSrebrSrebrSrebrSrebrSrebrBiH BiH BiH BiH BiH BiH enica enica enica enica enica enica 1961 3289984 29690 108076 1199 29413 449 78663 750 33 40 8,9 15,1 1962 3337038 30097 106826 1248 31087 397 75739 851 32 42 9,3 13,2 1963 3384092 30504 104240 1186 29161 389 75079 979 31 39 8,6 12,8 1964 3431146 30911 101147 1120 29846 386 71301 737 30 36 8,7 12,5 1965 3478200 31318 101351 1195 27814 342 73537 853 29 38 8 10,9 1966 3525254 31725 97689 1111 25132 276 72557 835 28 35 7,1 8,7 1967 3572308 32132 92972 1062 26195 252 66777 810 26 33 7,3 7,84 1968 3619362 32539 89184 1090 26036 326 63143 764 25 34 7,2 10 1969 3666416 32946 87690 1150 27805 297 59885 853 24 35 7,6 9,01 1970 3713470 33353 79296 1069 26355 355 52941 714 21 32 7,1 10,6 1971 3760524 33431 82694 1033 24915 286 57779 747 22 31 6,6 8,55 1972 3798339 33725 82068 1100 26844 243 55224 857 22 33 7,1 7,21 1973 3836154 34019 77896 1004 24672 248 53224 756 20 30 6,4 7,29 1974 3873969 34313 77833 1047 23661 226 54172 821 20 31 6,1 6,59 1975 3911784 34607 78844 1001 25571 224 63273 777 20 29 6,5 6,47 1976 3949599 34901 79061 946 25178 233 53883 713 20 27 6,4 6,68 1977 3987414 35195 75669 915 24821 187 50848 728 19 26 6,2 5,31 1978 4025229 35489 73306 900 26016 179 47290 721 18 25 6,5 5,04 1979 4063044 35783 71120 815 25370 186 45750 629 17 23 6,2 5,2 1980 4100859 36077 70928 753 26115 234 44813 519 17 21 6,4 6,49 1981 4138674 36329 71031 786 26222 237 44809 549 17 22 6,3 6,52 1982 4163952 36366 73375 788 26775 194 46600 594 18 22 6,4 5,33 1983 4189230 36403 74296 772 29999 235 44297 537 18 21 7,2 6,46 1984 4214508 36440 74539 776 29046 221 45493 555 18 21 6,9 6,06 1985 4239786 36477 72722 744 28966 201 43756 543 17 20 6,8 5,3 1986 4265064 36514 71203 729 29127 205 42076 524 17 19 6,8 5,4 1987 4290342 36551 70898 738 29382 211 41516 527 17 19 6,8 5,5 1988 4315620 36588 70711 791 29559 214 41152 577 17 22 6,8 5,85 1989 4340898 36625 66809 725 30383 219 36426 506 16 20 7 5,98 1990 4366176 36662 66952 738 29093 200 37859 538 15 20 6,7 5,46 1991 4391454 36699 65430 687 31411 203 34019 484 15 19 7,2 5,53 Izvor: 3, 4, 5, 6, 7 i 8.

Prirodni prirataj SrebrBiH enica 23,9 25,3 22,7 28,3 22,2 26,1 20,8 23,7 21,2 27,2 20,6 26,3 18,7 25,2 17,5 23,5 16,3 25,9 14,3 21,4 15,4 22,3 14,4 25,4 13,7 22,2 13,7 23,9 13,3 22,5 13,2 20,4 12,3 20,7 11,3 20,3 10,8 17,6 11 14,4 10,9 15,1 11,2 16,3 10,6 14,8 10,8 15,2 10,4 14,4 9,9 13,9 9,7 13,8 9,6 15,8 8,5 13,8 8,7 14,7 7,8 13,2

Uvaavajui u demogeografskoj literaturi opeprihvaenu tipologiju nataliteta (Friganovi, 1990: 76) moemo konstatovati da je stanovnitvo opine Srebrenica u periodu od 1961-1978. godine pripadalo visoko natalitetnom tipu, a od 1979. do 1991. godine srednjem tipu. Analizirajui tipove nataliteta po popisnim godinama moemo zakljuiti da je stanovnitvo opine Srebrenica imalo visoke stope natalieta u 1961. i 1971. godini, a u 1981. i 1991. godini srednje stope nataliteta. (Tabela 1, Grafikon 1). 113

A. Sulji, A. Kadui, S. Smaji

Grafikon 1. Kretanje stopa nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja u opini Srebrenica u periodu 1961-1991.

100 80 60 40 20 0 1961.

1963.

1965.

1967.

1969.

1971.

1973.

1975.

1977.

1979.

1981.

1983.

1985.

1987.

1989.

Natalitet

Mortalitet

Prirodni prirataj

Istovremeno, ukupno stanovnitvo BiH imalo je visok tip nataliteta od 1961. do 1967. godine, a srednji tip od 1968. do 1990. godine. Analizom tipova nataliteta u BiH po pojedinim godinama popisa stanovnitva moemo vidjeti da je stanovnitvo BiH pripadalo visokom tipu prema popisu stanovnitva iz 1961. godine, srednjem tipu prema popisu iz 1971. i 1981. godine, te niskom tipu prema popisu stanovnitva iz 1991. godine. U periodu od 1961. do 1991. godine stope nataliteta u opini Srebrenica smanjile su se sa 40 na 19 , a u BiH, u istom periodu, stope nataliteta su se smanjile sa 33 na 15 . Iz podataka u tabeli 1. uoljive su i vee vrijednosti stopa nataliteta na nivou opine u odnosu na stope na nivou BiH u periodu od 1961-1991. godine. Openito, trend pada stopa nataliteta bosanskohercegovakog stanovnitva bio je bri i ravnomjerniji u odnosu na trend kretanja stopa rodnosti stanovnitva opine Srebrenica. To je uzrokovano, prije svega, relativno veim udjelom mladog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu opine u odnosu na stanovnitvo Bosne i Hercegovine, kao i nepovoljnom obrazovnom strukturom enskog stanovnitva, te veim udjelom poljoprivrednog stanovnitva u opini. Opina Srebrenica je prema popisu iz 1991. imala 36 666 stanovnika od ega je 75,2 % otpadalo na Bonjake, 22,7 % na Srbe, te 2,12 % na ostale. U periodu od 19921995. godine srpske su snage vrile masovno protjerivanje i ubijanje bonjake populacije na podruju ove opine. Sa okupacijom Srebrenice 1995. godine srpske snage su ubile oko 8 500 stanovnika bonjake nacionalnosti. Od tog broja oko 5 500 otpadalo je na domicilno stanovnitvo opine Srebrenica. Istovremeno je vreno i protjerivanje stanovnitva ove opine koje je prisilno raseljeno diljem Bosne i Hercegovine ili je izbjeglo u druge zemlje svijeta.3 U ovom periodu ubijeno je oko 20 % prijeratne bonjake populacije na podruju ove opine. Najvie ubijenih mukih stanovnika, oko 44 %, pripadalo je mlaem srednjovjenom stanovnitvu. Iz kontigenta starijeg srednjovjenog stanovnitva bilo je 32 % ubijenih, a oko 12 % ubijenih otpadalo je na mlado stanovnitvo. Ostatak ubijenih otapada na kontigent starog stanovnitva.4
3 4

Kulenovi, Sulji, 2006: 12 Ibid., str. 12

114

1991.

Prirodno kretanje stanovnitva opine Srebrenica u periodu 1961-2008. godine Kao posljedica masovnog ubijanja i progona stanovnitva u periodu od 19921995. nastale su znaajne promjene u ukupnom broju stanovnika opine. Prema procjenama Zavoda za statistiku Republike Srpske opina Srebrenica je 1996. godine imala oko 16 305 stanovnika to u odnosu na broj stanovnika iz 1991. godine iznosi pad od 55,5 %. Kao posljedica stradanja mukog stanovnitva nastale su znaajne promjene u spolno-dobnoj strukturi stanovnitva opine Srebrenica. Promjene u spolno-dobnoj strukturi, nastale kao posljedica ratnih stradanja, uticale su na poslijeratnu reprodukciju stanovnitva budui da je naruena spolna simetrija stanovnitva. (Tabela 2).
Tabela 2. Kretanje nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja u opini Srebrenica i BiH u periodu od 1996-2008. godine ivoroeni Umrli Stanovnitvo Prirodni ivoroeni Umrli sredinom godine prirataj Na 1000 stanovnika Godina SrebrSrebrSrebrSrebrSrebrSrebrBiH BiH BiH BiH BiH BiH enica enica enica enica enica enica 1996 3645000 16305 46594 8 25152 16 21442 -8 12,8 0,5 6,9 1,0 1998 3653000 18229 45007 36 28679 64 16328 -28 12,3 2,0 7,8 3,5 2000 3781000 20380 39563 61 30482 56 9081 5 10,5 3,0 8,1 2,7 2002 3828000 21658 35587 35 30155 93 5432 -58 9,3 1,6 7,9 4,3 2004 3842000 21879 35151 46 32616 83 2535 -37 9,1 2,1 8,5 3,8 2006 3843000 21459 34033 69 33221 79 812 -10 8,8 3,2 8,6 3,7 2008 3842000 21523 34176 59 34026 89 150 -30 8,9 2,7 8,8 4,1 Izvor: 1 i 2.

Prirodni prirataj SrebrBiH enica 5,9 -0,5 4,5 -1,5 2,4 0,3 1,4 -2,7 0,6 -1,7 0,2 -0,5 0,1 -1,4

5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4

Grafikon 2. Kretanje stopa nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja u opini Srebrenica od 1996-2008.

1996.

1998.

2000.

2002.

2004.

2006.

2008.

Natalitet

Mortalitet

Prirodni prirataj

Nepovoljne ekonomske, socijalne i politike prilike nakon 1995. godine uticale su na usporen proces povratka protjeranog stanovnitva, a samim tim kako na ukupno kretanje tako i na prirodno kretanje stanovnitva opine Srebrenica. U periodu od 19962008. godine stope nataliteta na podruju opine Srebrenica bile su znatno nie u odnosu na prijeratni period ali je u istom periodu bila prisutna i tendencija blagog rasta stopa nataliteta (od 0,5 u 1996. do 2,7 u 2008. godini). U istom periodu stope nataliteta Bosne i Hercegovine bile su vie od stopa nataliteta stanovnitva opine i kretale su se od 12,8 do 8,9 . (Tabela 2, Grafikon 2).

115

A. Sulji, A. Kadui, S. Smaji 2.1.1. Fertilitet Stopa nataliteta oznaava broj roenih u ukupnom stanovnitvu sredinom godine, dok stopa fertiliteta oznaava broj roenih u odnosu na ensko stanovnitvo u fertilnoj dobi (od 15 do 49 godina starosti).5 Fertilitet i natalitet, u irem znaenju, pokazuju kvantitativne pojave i promjene u jednoj populaciji koje su vezane za raanje djece u odreenom vremenu. Kretanje opih i specifinih stopa fertiliteta u veoj ili manjoj mjeri, zavisi od spolno-dobne, obrazovne i drugih drutveno-ekonomskih struktura stanovnitva. Pored drutveno-ekonomskih faktora na stope fertiliteta djeluju fizioloki i psiholoki faktori. Fertilitet zavisi od nivoa drutveno-ekonomskog razvoja i sveukupnog razvoja jedne populacije (ivotni standard stanovnitva, obrazovna struktura, tehniki napredak, poloaj ene u drutvu, uticaj religije i kulture na stavove pojedinca i dr.). Psiholoki faktori zavise od samog pojedinca i njegovog odnosa prema raanju i broju djece koju eli imati. Opa stopa fertiliteta u opini Srebrenica u 1981. godini iznosila je 81 , a u 1991. godini 69 . Opa stopa fertiliteta u BiH iznosila je u 1981. godini 64 , a u 1991. godini 53 . Na osnovu ovih podataka uoljivo je opadanje opih stopa fertiliteta kako u opini Srebrenica tako i u BiH. Takoe, vidljivo je da su ope stope fertiliteta u opini Srebrenica u posmatranom periodu vee od opih stopa fertiliteta u BiH. Razlika u opim stopama fertiliteta u opini Srebrenica i BiH posljedica je razliite spolnodobne strukture stanovnitva i drutveno-ekonomskih uslova u ovim podrujima. Opina Srebrenica, u posmatranom periodu, imala je mlae stanovnitvo od stanovnitva BiH, a i niu obrazovanost i slabiju ekonomsku aktivnost enskog stanovnitva. 2.2.1.1. Fertilitet ena po starosti Specifina stopa fertiliteta ena po starosti je precizniji pokazatelj stvarne (efektivne) plodnosti enskog stanovnitva nego je to opa stopa fertiliteta. Specifine stope fertiliteta enskog stanovnitva mogu se izdvajati i po drugim obiljejima, kao npr. po obrazovnoj i religijskoj strukturi, tipu naselja, zaposlenosti i dr. Specifine stope fertiliteta analiziraju se, prije svega, radi utvrivanja uticaja pojedinih struktura enskog stanovnitva (dobne, obrazovne, ekonomske, religijske i dr. struktura) na kretanje opih stopa fertiliteta. U tabeli 3. i grafikonu 3. predstavljeni su podaci o specifinim stopama fertiliteta stanovnitva opine Srebrenica i stanovnitva BiH za 1981. i 1991. godinu, a iz kojih je vidljivo je da su specifine stope fertiliteta u opini Srebrenica najvie kod ena u starosnoj grupi od 20-24 godine to je u skladu sa opom fiziolokom plodnou ove dobne skupine. Istraivanja su pokazala da su ene najplodnije u dobi od 22 godine starosti i da poslije te dobi dolazi do postepenog pada plodnosti ena koja se zavrava sa klimakterijem, odnosno oko 50-te godine starosti (Wertheimer-Baleti, 1982: 145). Specifine stope fertiliteta u opini Srebrenica u 1981. godini, kod enskog stanovnitva starosti od 15 do 49 godina, kao i 50 i vie godina, bile su vee u odnosu na ensko stanovnitvo iste starosti u BiH.
5

Veina demografa prihvata fertilni period ena od 15 do 49 godina starosti, a kod mukaraca od 15 do 65 godina starosti. Meutim, neki demografi uzimaju 10-u godinu starosti enskog stanovnitva za donju granicu fertiliteta, dok granicu preko 45 godina starosti enskog stanovnitva uzimaju sa rezervom. (Wertheimer-Baleti, 1982: 140-157).

116

Prirodno kretanje stanovnitva opine Srebrenica u periodu 1961-2008. godine

Tabela 3. Specifine stope fertiliteta u BiH i opini Srebrenica 1981. i 1991. godine 1981 1991 Godina BiH Srebrenica BiH Srebrenica Stopa opeg fertiliteta 64 81 53 69 do 15 godina 0,1 0,1 0,1 0,1 15-19 35,5 45,1 38,8 50,2 20-24 149,8 227,2 127,3 205,1 25-29 120 149,4 102,5 134,5 30-34 62,5 78,1 49,1 48,4 35-39 25,8 41,2 18,1 12,9 40-44 7,7 11,6 4,3 4,0 45-49 0,8 4,4 0,5 1,3 50 i vie 0,1 0,4 0,4 0,0 Totalna stopa fertiliteta 2,011 2,785 1,703 2,282 Bruto stopa reprodukcije 0,975 1,351 0,826 1,107 Izvor: Isti kao i kod tabele broj 1.

Grafikon 3. Specifine stope fertiliteta stanovnitva opine Srebrenica i Bosne i Hercegovine 1981. i 1991. godine
250 200 150 100 50 0 15-19 20-24 25-29 BiH 1981. BiH 1991. 30-34 35-39 40-44 45-49 Srebrenica 1981. Srebrenica 1991.

Specifine stope fertiliteta u dobnoj skupini od 20-24 godine u opini Srebrenica opale su sa 227,2 u 1981. godini na 205,1 u 1991. godini. U istom periodu specifine stope fertiliteta u BiH, kod ena starosti 20-24 godine, su opale sa 149,8 na 127,3 . Promjene u obrazovnoj, ekonomskoj, starosnoj i drugim strukturama enskog stanovnitva opine Srebrenica imale su uticaja na smanjenje specifinih stopa fertiliteta u opini i njihovo postepeno pribliavanje specifinim stopama na nivou BiH. Pored prirodnog kretanja stanovnitva kao najednostavnijeg pokazatelja reprodukcije stanovnitva u vitalnoj statistici izraunavaju se bruto i neto stopa reprodukcije posmatranog stanovnitva. Bruto stopa reprodukcije pokazuje prosjean broj enske djece koju bi trebala da rodi ivoroena djevojica tokom svog fertilnog perioda, uz uvjet da ne umre prije zavretka svoga fertilnog razdoblja i da ima isti fertilitet kao njena majka (Wertheimer-Baleti, 1999: 269). Kod neto stope reprodukcije uzima se u obzir jo i mortalitet ena prema starosti posmatrane generacije. (Wertheimer-Baleti, 1999: 270).

117

A. Sulji, A. Kadui, S. Smaji Bruto stopa reprodukcije enskog stanovnitva u opini Srebrenica u 1981. godini iznosila je 1,351 (u BiH 0,975), a u 1991. godini 1,107 (u BiH 0,826).6 (Tabela 3). Iz podataka navedenih u tabeli 3. vidimo da je koeficijent reprodukcije u opini Srebrenica, u 1981. i 1991. godini, bio vei od 1, to znai da je populacija trebala rasti. U istom periodu koeficijent reprodukcije u BiH bio je manji od jedan, to je ukazivalo da e se populacija BiH u budunosti smanjivati.7 2.2. Mortalitet Mortalitet je negativna odrednica prirodnog i ukupnog kretanja stanovnitva, te djeluje na smanjenje ukupnog broja stanovnika. Za razliku od nataliteta, na mortalitet, pored biolokih faktora u veoj mjeri djeluju drutveno-ekonomski faktori kao to su stepen ekonomskog razvoja, nivo drutvene organizovanosti i iskoritenosti prostora, socijalna struktura stanovnitva, medicinsko-higijenski uslovi, ili uope reeno nivo ivotnog standarda stanovnitva. Iz podataka u tabeli 1. i grafikonu 1. vidljivo je kretanje stopa smrtnosti stanovnitva opine Srebrenica u periodu 1961-1991. godine. Stope mortaliteta kretale su se od 15,1 u 1961. godini (u BiH 8,9 ) do 5,5 u 1991. godini (u BiH 7,2 ). U intervalu od 30 godina stope mortaliteta stanovnitva opine smanjile su se za 2,73 puta (u BiH 1,25 puta). Smanjenje stopa mortaliteta stanovnitva opine, a i Bosne i Hercegovine uvjetovano je ukupnim poboljanjem drutveno-ekonomskih, zdravstvenohigijenskih i drugih uslova. Analizom stopa mortaliteta stanovnitva opine po popisnim godinama vidimo da je stopa mortaliteta u 1961. godini iznosila 15,1 (u BiH 8,9 ). Prema popisu iz 1971. godine stopa mortaliteta stanovnitva opine iznosila je 8,6 (u BiH 6,6 ). Smanjenje stopa mortaliteta stanovnitva opine od 1961. do 1971. godine uvjetovano je smanjenjem smrtnosti dojenadi.8 U 1981. godini stope mortaliteta stanovnitva opine iznosile su 6,5 (u BiH 6,3 ), a u 1991. godini 5,5 (u BiH 7,1 ). Takoe je bitno napomenuti da je trend kretanja opih stopa mortaliteta u opini Srebrenica imao vei pad nego je to sluaj sa trendom opih stopa mortaliteta na nivou BiH. Iako ne raspolaemo podacima o specifinim stopama mortaliteta stanovnitva opine Srebrenica, ipak, na osnovu stopa smrtnosti dojenadi, obrazovne strukture stanovnitva, udjela seoskog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu, kao i broja stanovnika na jednog ljekara9, moemo kazati da su opi drutveno-ekonomski uslovi u opini Srebrenica uticali na veu smrtnost stanovnitva opine.
Neto stopu reprodukcije enskog stanovnitva nije mogue izraunati jer ne postoje tablice fertiliteta i mortaliteta za ensko stanovnitvo opine Srebrenica, kao ni tablice vjerovatnoe doivljenja roenog enskog djeteta. 7 Koeficijent reprodukcije pokazuje prosjean broj roene enske djece to ih je rodila jedna ena u toku svoje fertilne dobi. Ako je taj broj vei od jedan populacija e rasti, ako je manji od jedan populacija se smanjuje, a ako iznosi jedan populacija stagnira. (Friganovi, 1990: 99). 8 Stope infantilnog mortaliteta u opini od 1961. do 1971. godine smanjene su sa 129,3 na 74,5 . U istom periodu stope infantilnog mortaliteta u BiH smanjene su sa 98,9 u 1961. godini na 54,7 u 1971. godini. 9 Godine 1961. opina Srebrenica imala je 1 zdravstvenu ustanovu sa 66 postelja i jednom apotekom, a bez ljekara. BiH je imala 9 825 postelja, 620 ljekara. Godine 1971. u opini Srebrenica bilo je 11 143,7 stanovnika na jednog ljekara, a u BiH 1 471,8 stanovnika na jednog ljekara. U 1981. godini bilo je 1 816,5 stanovnika na jednog ljekara u opini, a u BiH 920,1. U 1991. godini bilo je u opini Srebrenica 1 112,1 stanovnika na jednog ljekara, u BiH bilo je 724,5
6

118

Prirodno kretanje stanovnitva opine Srebrenica u periodu 1961-2008. godine Stope mortaliteta stanovnitva opine Srebrenica i stope bosanskohercegovakog stanovnitva u cjelini gotovo su se izjednaile u 1967. godini. Istovremeno su stope infantilnog mortaliteta bile znatno vee u opini Srebrenica nego u BiH. Poznato je da razina infantilnog mortaliteta zavisi od stepena drutveno-ekonomskog razvoja, odnosno od higijenskih uslova i kvaliteta medicinskih usluga. Od 1982. do 1991. godine stope mortaliteta stanovnitva opine Srebrenica bile su manje od stopa mortaliteta stanovnitva BiH. Vie stope mortaliteta stanovnitva BiH od stopa mortaliteta u opini u ovom periodu bile su uvjetovane veim udjelom starog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu BiH. U periodu od 1992-1995. godine desile su se velike promjene u pogledu visine stopa smrtnosti stanovnitva. Stope mortaliteta u ovom su periodu bile izuzetno visoke zbog masovnog ubijanja stanovnitva opine Srebrenica ali i veoma loih, socijalnih, ekonomskih i dr. prilika. Prema procjenama Zavoda za statistiku Republike Srpske 1996. godine u opini Srebrenica evidentirane su stope mortaliteta u visini od 1 . Zbog veoma nepovoljnih socio-ekonomskih uvjeta, a i nepovoljne starosne strukture stanovnitva u opini Srebrenica je od 1996. godine primjetan trend porasta stopa smrtnosti stanovnitva sa blagim oscilacijama. Tako je u 2008. godini u opini Srebrenica evidentirana stopa smrtnosti od 4,1 . (Tabela 2). Na osnovu podataka prezentiranih u tabeli 2. takoe je uoljivo da se zadrao prijeratni trend viih stopa smrtnosti stanovnitva BiH u odnosu na stope smrtnosti stanovnitva opine Srebrenica. Stopa smrtnosti stanovnitva BiH iznosila je 1996. godine 6,9 (u opini Srebrenica 1 ), a 2008. godine 8,8 (u opini Srebrenica 4,1 ). Vie stope smrtnosti stanovnitva BiH u odnosu na opinsko stanovnitvo jo uvijek su posljedica veeg udjela starog u ukupnom bosanskohercegovakom stanovnitvu. 2.2.1. Infantilni mortalitet Smrtnost dojenadi, iako se posebno prouava, ustvari spada u specifini mortalitet po dobi, tj. smrtnost od 0 do 365 dana ivota. Infantilni mortalitet pokazuje broj umrle dojenadi u kalendarskoj godini na broj ivoroene djece u istom periodu, a stopa infantilnog mortaliteta najbolji je pokazatelj opih drutveno-ekonomskih i higijensko-zdravstvenih uslova koji vladaju u jednom drutvu. I pored odreenih nedostataka stope infantilnog mortaliteta uveliko se koriste u demogeografskoj statistici. Taj nedostatak proizilazi iz injenice da stavljamo u omjer dvije veliine koje vremenski nisu podudarne. Naime, broj umrle dojenadi koja su umrla u jednoj kalendarskoj godini, a mogu biti roena u prethodnoj kalendarskoj godini, dijeli se sa brojem ivoroene djece koja su roena u kalendarskoj godini za koju se rauna infantilni mortalitet.10
stanovnika na jednog ljekara. Broj ljekara u opini Srebrenica, u periodu 1971-1991, porastao je za 11 puta. U istom periodu broj ljekara u BiH porastao je za 2,4 puta. Treba uzeti u obzir da je u BiH polovina stanovnitva ivjela na selu i da realna slika zdravstvene zatite sigurno izgleda drugaije, odnosno loije nego to je predstavljena brojevima. 10 Postoje formule kojima se eli umanjiti uticaj mortaliteta djece koja su roena u prethodnoj godini na mortalitet djece koja su roena u godini za koju se raunaju stope infantilnog mortaliteta. Jedna od njih je formula Ratsa, koja glasi; md=(Md (t) / Nt + Md (t-1) / Nt-1) x 1000; Md (t) broj umrle dojenadi u godini t, Nt broj ivoroenih u godini t, Md (t-1) i Nt-1) oznaavaju broj umrle dojenadi i broj ivoroenih u godini t-1. (Wertheimer-Baleti, 1982: 172).

119

A. Sulji, A. Kadui, S. Smaji U tabeli 4. predstavljeni su podaci o kretanju stopa infantilnog mortaliteta u opini Srebrenica i BiH u periodu od 1961-1991. godine.
Tabela 4. Stope infantilnog mortaliteta u opini Srebrenica i BiH u periodu 1961-1991. godine. Stanovnitvo Umrla dojenad u Umrla dojenad sredinom godine promilima Godina Srebrenica BiH Srebrenica BiH Srebrenica BiH 1961 29690 3289984 155 10691 129,27 98,92 1962 30097 3337038 135 10007 108,17 93,68 1963 30504 3384092 142 9789 119,73 93,91 1964 30911 3431146 134 8732 119,64 86,33 1965 31318 3478200 125 8481 104,60 83,68 1966 31725 3525254 87 7206 78,31 73,76 1967 32132 3572308 75 6721 70,62 72,29 1968 32539 3619362 118 6031 108,26 67,62 1969 32946 3666416 77 5792 66,96 66,05 1970 33353 3713470 111 5477 103,84 69,07 1971 33431 3760524 77 4527 74,54 54,74 1972 33725 3798339 63 3994 57,27 48,67 1973 34019 3836154 52 3976 51,79 51,04 1974 34313 3873969 62 3321 59,22 42,67 1975 34607 3911784 35 3361 34,97 42,63 1976 34901 3949599 55 3049 58,14 38,57 1977 35195 3987414 29 2658 31,69 35,13 1978 35489 4025229 24 2565 26,67 34,99 1979 35783 4063044 15 2274 18,40 31,97 1980 36077 4100859 25 2232 33,20 31,47 1981 36329 4138674 28 2135 35,62 30,06 1982 36366 4163952 22 1877 27,92 25,58 1983 36403 4189230 17 1943 22,02 26,15 1984 36440 4214508 21 1842 27,06 24,71 1985 36477 4239786 22 1826 29,60 25,11 1986 36514 4265064 19 1483 26,10 20,83 1987 36551 4290342 12 1436 16,30 20,25 1988 36588 4315620 22 1330 27,81 18,81 1989 36625 4340898 12 1229 16,55 18,40 1990 36662 4366176 8 1022 10,84 15,26 1991 36699 4391454 7 952 10,19 14,55 Izvor: isti kao i kod tabele broj 1.

Iz podataka u tabeli 4. uoljivo je da je u periodu od 1961. do 1965. godine, kao i 1968. i 1970. godine opina Srebrenica imala visoke stope infantilnog mortaliteta, tj. preko 100 .11 U istom periodu stope infantilnog mortaliteta u BiH bile su ispod 100 . Visoke stope infantilnog mortaliteta u opini Srebrenica mogu se dovesti u vezu sa slabijim drutveno - ekonomskim i zdravstveno - higijenskim prilikama, kao i visokim udjelom neobrazovanog i poljoprivrednog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu opine. Niske stope infantilnog mortaliteta (manje od 25 ) u opini Srebrenica evidentirane su samo u 1979., 1983., 1987., 1989., 1990. i 1991. godini. U BiH niske stope infantilnog mortaliteta zabiljeene su 1984., 1986., 1987., 1988., 1989., 1990. i 1991. Od 1989. godine stope infantilnog mortaliteta u opini manje su od istih na nivou BiH. Smanjenje stopa infantilnog mortaliteta u opini, ali i u BiH, uvjetovano je ukupnim poboljanjem drutveno - ekonomskih i zdravstveno-higijenskih prilika.

11 Prema opeprihvaenoj definiciji vrlo visokom stopom infantilnog mortaliteta smatra se ona vea od 100 , a niskom ona manja od 25 . (Friganovi, 1990: 86).

120

Prirodno kretanje stanovnitva opine Srebrenica u periodu 1961-2008. godine 2.3. Prirodni prirataj Prirodni prirataj pokazuje porast ili pad stanovnitva odreene populacije, ije promjene direktno zavise od razlike izmeu broja ivoroenih i broja umrlih u toku kalendarske godine, a indirektno od migracija stanovnitva. Iz podataka prezentiranih u tabeli 1. i grafikonu 1. vidljivo je da u periodu od 1961-1991. godine moemo izdvojiti tri tipa prirodnog prirataja stanovnitva opine Srebrenica.12 Vrlo visok prirodni prirataj u opini Srebrenica bio je zastupljen od 1961. do 1978. godine, a javio se kao posljedica visokih stopa nataliteta i umjerenih stopa mortaliteta stanovnitva ove opine. Visok prirodni prirataj stanovnitva opine Srebrenica zabiljeen je 1979., 1981., 1982., 1984. i 1988. godine. Visoke stope prirodnog prirataja, koje su evidentirane samo po pojedinim godinama, posljedica su neravnomjernog kretanja stopa mortaliteta u opini. Umjereni prirodni prirataj stanovnitva opine Srebrenica evidentiran je 1980., 1983. i 1988. godine, kao i u periodima od 1985 - 1987. i 1989 - 1991. godine. Iz podataka prezentiranih u tabeli 1 i 2., te grafikonu 4. vidljive su promjene u kretanju prirodnog prirataja stanovnitva opine Srebrenica i BiH.
Grafikon 4. Kretanje stopa prirodnog prirataja u opini Srebrenica i BiH u periodu 1961-2008. godine

30 25 20 15 10 5 0 1961.

1964.

1967.

1970.

1973.

1976.

1979.

1982.

1985.

1988.

1991.

2000.

-5

Opina Srebrenica

BiH

U periodu od 1961-1991. godine stope prirodnog prirataja stanovnitva opine Srebrenica bile su vie od stopa prirodnog prirataja stanovnitva BiH. U istom periodu stope prirodnog prirataja u BiH imale su ravnomjeran pad, za razliku od stopa prirodnog prirataja u opini Srebrenica. Naime, osciliranja u kretanju stopa nataliteta i mortaliteta uvjetovala su i osciliranje stopa prirodnog prirataja stanovnitva opine Srebrenica. Negativne stope prirodnog prirataja stanovnitva opine Srebrenica javile su se u periodu od 1992-1995. godine kao posljedica ratnih stradanja i progona stanovnitva. I nakon 1995. godine stanovnitvo opine Srebrenica biljei negativne stope prirodnog
Vrlo visok tip prirodnog prirataja ima stope vee od 20 , visoki 15-20 , umjereni 5-14,9 i niski manje od 5. (Friganovi, 1990: 86-89).
12

2006.

121

A. Sulji, A. Kadui, S. Smaji prirataja. Nenormalna drutvena zbivanja i poremeenost u sastavu stanovnitva po starosti i polu, te loi ekonomski, politiki i socijalni uvjeti na podruju ove opine poremetili su prirodnu biodinamiku stanovnitva. Tako je 1996. godine na podruju opine Srebrenica evidentirano samo 8 ivoroenih, a 16 umrlih osoba, to znai da je stopa prirodnog prirataja bila negativna i iznosila je -0,5 . U 2000. godini evidentirana je pozitivna ali veoma niska stopa prirodnog prirataja od 0,3 , a slijedee 2001. godine negativna stopa od -2,7 . Nakon 2001. godine stope prirodnog prirataja ostale su negativne ali uz tendenciju blagog pada. Tako je u 2008. godini evidentirana negativna stopa prirodnog prirataja od -1,4 . Takoe je bitno napomenuti da su, za razliku od prijeratnog perioda, stope prirodnog prirataja stanovnitva opine Srebrenica od 1996. godine nie u odnosu na stope prirodnog prirataja stanovnitva Bosne i Hercegovine. 3. Zakljuak U drugoj polovini XX vijeka prirodno kretanje stanovnitva predstavljalo je primarnu komponentu opeg kretanja stanovnitva opine Srebrenica. Stope nataliteta u ovoj opini kretale su se od 40,4 u 1961. godini do 18,7 u 1991. godini, stope mortaliteta od 15,1 do 5,5 , a stope prirodnog prirataja od 25,3 do 13,2 . Prirodno kretanje stanovnitva opine bilo je uvjetovano biolokim, zatim drutvenoekonomskim (visok udio nepismenog enskog stanovnitva, socio - ekonomska nerazvijenost opine, zdravstveno - higijenski uvjeti, visok procent seoskog stanovnitva i dr.), psiholokim, a i drugim faktorima. Nenormalna drutvena zbivanja, odnosno ratno stradanje i progon stanovnitva opine Srebrenica u periodu od 1992-1995. godine, kao i usporen proces povratka, te nepovoljni socijalni, ekonomski, politiki i dr. uvjeti nakon rata poremetili su prirodnu biodinamiku stanovnitva ove opine. Od 1996. godine stanovnitvo opine Srebrenica biljei negativne stope prirodnog prirataja. Tako je 1996. godine evidentirana stopa nataliteta od 0,5 , stopa mortaliteta od 1,0 , te negativna stopa prirodnog prirataja od -0,5 . U 2008. godini na podruju opine Srebrenica evidentirana je stopa nataliteta od 2,7 , stopa mortaliteta od 4,1 , te negativna stopa prirodnog prirataja od -1,4 . Takoer, bitno je napomenuti da je do 1991. godine stanovnitvo opine Srebrenica imalo vie stope nataliteta, nie stope mortaliteta, te vie stope prirodnog prirataja u odnosu na bosanskohercegovako stanovnitvo u cjelini. Nie stope mortaliteta stanovnitva opine Srebrenica u odnosu na stanovnitvo Bosne i Hercegovine posljedica su, prije svega, veeg udjela starog u ukupnom bosanskohercegovakom stanovnitvu, te sniavanja stopa infantilnog mortaliteta na podruju opine Srebrenica uslijed poboljanja zdravstveno - higijenskih uslova. Vie stope nataliteta u opini Srebrenica do 1991. godine posljedica su nepovoljnije obrazovne i ekonomske strukture stanovnitva (nii stepen obrazovanosti i ekonomska neaktivnost ena) i uope nepovoljnijih drutveno - ekonomskih prilika u opini. Nakon rata stanovnitvo opine Srebrenica ima nie stope nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja u odnosu na bosanskohercegovaki prosjek. Od 36 666 stanovnika koji su na podruju opine Srebrenica ivjeli prema popisu iz 1991. godine danas na podruju ove opine ivi svega oko 21 000 stanovnika to znai da je Srebrenica izgubila oko 43 % svog prijeratnog stanovnitva. U ratu su uglavnom ginuli mukarci tako da je danas znaajno naruena spolno - dobna struktura stanovnitva ove opine to znaajno utie i na reprodukciju stanovnitva. Osim toga, nepovoljni socijalni, 122

Prirodno kretanje stanovnitva opine Srebrenica u periodu 1961-2008. godine ekonomski i dr. uvjeti takoe negativno utiu na prirodno kretanje stanovnitva opine Srebrenica to e su u budunosti znaajno odraziti i na ukupno kretanje stanovnitva ove opine. 4. Literatura i izvori 1. 2. Friganovi, M.: Demogeografija - stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb, 1990. Kulenovi, S., Sulji, A.: Demografske posljedice genocida nad Bonjacima sigurnosne zone UN Srebrenica, jula 1995., Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Svezak geografija, Godina III, Broj 3, Tuzla, 2006. Kulenovi, S., Sulji, A., Kadui, A.: Razmjetaj interno raseljenog (prognanog) stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju Tuzlanskog kantona, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Svezak geografija, Godina III, Broj 3, Tuzla, 2006. Nejami, I.: Demogeografija - stanovnitvo u prostornim odnosima i procesima, kolska knjiga, Zagreb, 2005. Sulji, A.: Demogeografske promjene u opini Srebrenica, (Magistarski rad), PMF, Sarajevo, 2003. Wertheimer-Baleti, A.: Demografija - stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb, 1982. Wertheimer-Baleti, A.: Stanovnitvo i razvoj, Mate, Zagreb, 1999. Bosna i Hercegovina u brojkama, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2009. Demografski bilteni Statistikog zavoda Republike Srpske 1997., 1999., 2001., 2003., 2005., 2007. i 2009. Stanovnitvo SR BiH, Prirodno kretanje stanovnitva 1953 - 1962. godine, Republiki zavod za statistiku, Sarajevo, 1966. Popis stanovnitva 1961., Vitalna, etnika i migraciona obeleja, Rezultati za optine, knj. VI, Savezni zavod za statisku, Beograd, 1967. Statistiki godinjaci BiH od 1965-1991., Republiki zavod za statistiku, Sarajevo. Statistiki godinjak BiH, br. 92., Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. Optine u SR BiH 1963 - 1973., Republiki zavod za statistiku, Sarajevo, 1974. Vitalni dogaaji u SR BiH 1975 - 1984., Statistiki bilten br. 143., Republiki zavod za statistiku, Sarajevo, 1986.

3.

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

123

Zbornik radova PMF 6, 125 135 (2009)

Originalni nauni rad

OSNOVNA OBILJEJA POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE NA PODRUJU GRAANIKE OPINE POETKOM 21. STOLJEA BASIC FEATURES OF AGRICULTURAL PRODUCTION OF THE MUNICIPALITY OF GRAANICA IN THE EARLY TWENTY-FIRST CENTURY Prof. dr. Salih Kulenovi, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Mr. sc. Damir Dafi, prof. geografije, O "Sjenjak" Tuzla Saetak Opina Graanica raspolae znaajnim prirodnim bogatstvima to predstavlja dobru osnovu za njen privredni razvoj. Iako je danas najznaajnija privredna grana ovog podruja industrija od koje se ostvaruju i najvei prihodi, te u kojoj je zaposlen najvei broj aktivnog stanovnitva, razvoj poljoprivrede je od velikog znaaja za ovo podruje. Ratarstvo, stoarstvo i voarstvo su tradicionalno najznaajnije poljoprivredne grane na ovom podruju. Sluei se podacima opinskih slubi u Graanici, autor u radu analizira osnovna obiljeja poljoprivredne proizvodnje u graanikoj opini poetkom 21. stoljea (2002., 2003. i 2004. godina), a te pokazatelje komparira sa predratnim (iz 1987. godine) Kljune rijei: ratarstvo, stoarstvo, voarstvo Abstract The municipality of Graanica has significant amounts of natural resources, what represents a good foundation for its economic development. Although today the industry of this region signifies the most important economic activity, earns the biggest income and employs the biggest number of working population, development of agriculture is still of great importance for the area. Agriculture, cattle raising, and fruit growing are traditionally the most important agricultural branches of the Graanica municipality. Using the information of municipal administration in Graanica, the author of this thesis analyses fundamental characteristics of agricultural production in the municipality of Graanica in the early 21st century (in 2002, 2003, and 2004) and compares the indicators with those before the war (in 1987). Key words: agriculture, cattle raising, fruit growing

S. Kulenovi, D. Dafi

Uvod Poljoprivreda je najstarija, a do pojave industrije i najznaajnija privredna grana 1 iji se period nastanka vremenski poklapa sa ranim fazama geneze ljudskog drutva. Opina Graanica raspolae povoljnim prirodnim uslovima za razvoj poljoprivrede. U strukturi zemljinog fonda najvee uee ima poljoprivredno zemljite sa 13 302,8 ha ili 61,88 % od ukupne opinske teritorije. Povrine pod umama zahvataju 6 610,4 ha ili 30,75 % od ukupne povrine, dok preostalih 1 583,5 ha ili 7,37 % otpada na neplodne povrine (naselja, vodotoci, saobraajnice itd.). Od ukupnog poljoprivrednog zemljita najvee uee imaju oranice i bate sa 9 056,4 ha ili 68,08 % zatim vonjaci 1 770,2 ha (13,3 %) panjaci 1 460,5 ha (10,98 %) i livade 1 015,7 ha ili 7,64 %.2 Podruje opine Graanica nalazi se u sjeveroistonoj Bosni, odnosno u Tuzlanskom kantonu, na dodiru Dinarskih planina (kojima pripada Ozren) i oboda Panonske nizije. Opinska teritorija zahvata vei prostor doline rijeke Spree u njenom donjem toku, te dio planine Trebave. Granina opinska podruja su: Gradaac na sjeveru, Srebrenik na istoku, Lukavac na jugoistoku, Petrovo na jugu, Doboj-Istok na zapadu i Doboj na sjeverozapadu. Prometni poloaj opine Graanica veoma je povoljan. Dolinom Spree ostvaruje se veza (drumska i eljeznika) izmeu doline rijeke Bosne na zapadu i doline Drine na istoku. Osim magistralnog puta Tuzla-Doboj, graaniku opinu sa dolinom Bosne povezuje i lokalni put Graanica-Maleii-Lukavica-Buleti. Od posebnog su znaaja i regionalni putevi Graanica-Bukva-Sladna-Srebrenik i Graanica-Bukva-DoborovciSrnice, koji su najkraa veza Graanice sa Srebrenikom i Gradacem, a povezuju se s 3 putnim pravcem Tuzla-upanja.

Sl. 1 Poloaj opine Graanica u TK i BiH

1 2

J. Dini, Ekonomska geografija, Univerzitet u Beogradu, Beograd 1990, str. 381. Prostorni plan opine Graanica 2001-2021, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Sarajevo 2001, str. 1-221. 3 D. Dafi, Antropogeografske odlike opine Graanica, magistarski rad odbranjen na odsjeku za geografiju PMF-a u Tuzli, marta 2007., str. 8-9.

126

Osnovna obiljeja poljoprivredne proizvodnje na podruju graanike opine poetkom 21. stoljea Ratarstvo U odnosu na stanje prije agresije na BiH 1992-1995. godine, struktura ratarske proizvodnje se bitno promijenila, kako sa aspekta ukupno zasijanih povrina, tako i sa aspekta strukture pojedinih kultura. Ukupna sjetvena povrina je u 2004. godini (13 424 ha) bila vea od predratne sjetvene povrine (12 206 ha). Meutim, izuzev stonog krmnog bilja i stone hrane, ostale ratarske kulture, posebno itarice i povrtno bilje, zasijane su na daleko manjim povrinama nego u prijeratnom periodu. Tako je povrina zasijana itaricama u 2004. godini iznosila 3 320 ha, dok je u 1987. godini ta povrina 4 iznosila 6 178 ha, to je za 2 858 ha ili 86 % vie. Tabela 1. Struktura ratarske proizvodnje u opini Graanica 2003. i 2004. godine
Ratarska kultura ito Proizvodi od ita Industrijsko bilje Povrtno bilje Stono krmno bilje Stona hrana (sijeno, trava) Ukupno Povrina (u ha) 2003. 2004. 3 295 3 320 8 2 1 217 1 735 3 450 3 860 4 917 12 887 4 507 13 424 Procentualno uee 2003. 2004. 25,5 24,7 0,06 9,4 12,9 26,8 28,7 38,2 100 33,6 100 Vrijednost u hilj. KM 2003. 2004. 2 320 3 691 415 761 18 4,5 5 340 9 310 6 265 11 985 2 039 16 397 1 548 27 299,5

Izvor: Godinji obraun bruto vrijednosti proizvodnje i dodatne vrijednosti privatnog sektora bez pravnih osoba (poljoprivredna gazdinstva za Opinu) za 2003. i 2004. godinu, Statistika opine Graanica

Iz podataka prezentiranih u tabeli 1 vidimo da je ratarskim kulturama u 2004. godini zasijana povrina od 13 424 ha, te da je ta povrina poveana u odnosu na povrinu iz 2003. godine za 537 ha ili 4,2 %. Od svih ratarskih kultura najvea povrina je zasijana stonom hranom i krmnim biljem, dok je najvea vrijednost u 2004. godini ostvarena od stonog krmnog bilja i povrtnog bilja. Smanjenje ukupne povrine zasijane itaricama je rezultat manje potranje pojedinih vrsta itarica usljed smanjenja broja stoke, posebno goveda, svinja i konja (tab. 2). Tabela 2. Povrine zasijane itaricama na podruju opine Graanica 1987. godine i u periodu 2002-2004. godine (u ha) 1987. 2002. 2003. 2004. itarica ha % ha % ha % ha % Kukuruz 4 233 68,5 2 900 86,7 2 850 86,5 2 850 85,8 Penica 1 833 29,6 370 11,1 370 11,2 370 11,2 Zob 98 1,6 30 0,9 35 1,1 60 1,8 Ra 4 0,1 20 0,6 20 0,6 20 0,6 Jeam 10 0,2 25 0,7 20 0,6 20 0,6 Ukupno 6 178 100 3 345 100 3 295 100 3 320 100
Izvor: Za 1987. godinu: S. Kulenovi, Ibid., str. 56; Za period 2002-2004. godine: kao u tab. 1

S.Kulenovi, Graanica i okolina, antropogeografske i etnoloke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla 1994., str. 54.

127

S. Kulenovi, D. Dafi

Na osnovu podataka iz tebele 2 uoavamo da su u 2004. godini ukupne povrine zasijane itaricama iznosile 3 320 ha, te da su u odnosu na prijeratno stanje smanjene za 2 258 ha, odnosno za 37 %. Najvee smanjenje povrina zabiljeeno je kod penice (-1 463 ha) i kukuruza (-1 383 ha), dok je daleko manje smanjenje povrina zasijanih sa zobi (-38 ha). Poveanje zasijanih povrina, u navedenom periodu, zabiljeeno je kod rai (za 16 ha vie) i jema (za 10 ha vie). Tabela 3. Prinosi itarica na podruju opine Graanica u periodu 2002-2004. godine (u tonama) itarica 2002. 2003. 2004. Penica 1 147 536 1 480 Ra 44 17 80 Jeam 57,5 18 100 Zob 78 36 252 Kukuruz 11 600 7 125 11 400 Ukupno 12 926,5 7 732 13 312 Izvor: kao u tab. 1 Posmatrajui ukupne prinose pojedinih itarica u periodu 2002-2004. godine, uoavamo da su najmanji prinosi zabiljeeni u 2003. godini, to je u vezi sa nepovoljnim vremenskim uslovima te godine, odnosno malom koliinom padavina tj. suom (tab. 3). Najvei prinosi tokom posmatranog perioda ostvareni su od kukuruza. Taj prinos je u 2004. godini inio 85,6 % od ukupnog prinosa itarica na podruju graanike opine. Penica je iste godine uestvovala sa 11,1 %, dok su sve ostale itarice uestvovale sa svega 3,3 % u ukupnom prinosu itarica. Obim proizvodnje stonog krmnog bilja na podruju graanike opine biljei konstantan porast jo od 60-ih godina 20. stoljea.5 U odnosu na predratno stanje, povrine zasijane stonim krmnim biljem su uveane za 100 ha (sa 3 760 ha u 1987. godini na 3 860 ha u 2004. godini). To poveanje je, prije svega, rezultat znaajnog poveanja povrina zasijanih kukuruzom za krmu i bundevom. Tabela 4. Zasijane povrine (u ha) i prinosi krmnog bilja (u tonama) na podruju graanike opine u periodu 2002-2004. godine
Vrsta krmnog bilja a) Glavni usjevi: Djetelina-sijeno Lucerka-sijeno Kukuruz za krmu Stona repa Travno djet. sijeno b) Meuusjevi: Djetelina-sijeno Bundeva Ukupno 2002. ha 555 400 650 50 450 50 1 200 3 355 t 4 440 3 600 32 500 1 000 2 700 200 4 800 49 240 ha 500 300 650 50 400 50 3 1 908 2003. t 2 000 1 500 19 500 500 1 400 75 4 500 29 475 ha 595 490 700 50 475 50 1 500 3 860 2004. t 4 760 4 410 35 000 1 000 2 850 75 4 500 52 595

Izvor: Strategija ekonomskog razvoja opine Graanica 2005-2010, Nacrt, Graanica novembar 2005.

S.Kulenovi, Ibid., str. 59.

128

Osnovna obiljeja poljoprivredne proizvodnje na podruju graanike opine poetkom 21. stoljea Na osnovu podataka iz tabele 4 moemo uoiti da je u periodu 2002-2004. godine ukupna povrina zasijana krmnim biljem porasla za 505 ha. Istovremeno su prinosi u 2004. godini vei za 3 355 tona nego u 2002. godini, a ak za 23 120 tona nego u 2003. godini, to je u vezi sa nepovoljnim vremenskim uvjetima te godine. Najvea povrina u 2004. godini zasijana je bundevom (38,8 % od ukupne povrine), dok je najvei prinos ostvaren od kukuruza za krmu (66,5 % od ukupnog prinosa). Tabela 5. Zasijana povrina (u ha) i prinosi povrtnog bilja (u tonama) na podruju graanike opine u periodu 2002-2004. 2002. 2003. 2004. Vrsta ha t ha t ha t Krompir 950 9 500 900 7 125 900 9 000 Mrkva 5 150 5 100 5 150 Crni luk 95 1 900 90 900 94 1 880 Bijeli luk 15 150 15 75 16 160 Kupus i kelj 80 2 400 80 1 200 90 2 700 Paradajz 30 600 35 350 35 700 Paprika 30 450 30 240 30 450 Krastavci 30 600 30 540 60 1 200 Ukupno 1 235 15 750 1 185 10 530 1 230 16 240 Izvor: kao u tab. 4 U posljednje vrijeme je prisutan blagi porast prinosa povrtnog bilja, izuzev 2003. godine, a iz istih razloga koji su navedeni za itarice i stono krmno bilje. Ukupna povrina zasijana povrtnim biljem je u 2004. godini bila manja za 5 ha od povrine iz 2002. godine (tab. 5). Iz podataka prezentiranih u tabeli 5 vidimo da je, u navedenom periodu, porast ukupnih prinosa povrtnog bilja rezultat porasta prinosa ostvarenih od krastavaca, kupusa i kelja, paradajza i bijelog luka, dok je kod krompira i crnog luka u 2004. godini zabiljeeno smanjenje prinosa u odnosu na 2002. godinu. Istovremeno su povrine zasijane krompirom i crnim lukom u 2004. godini bile manje nego u 2002. godini, dok su krastavci, paradajz, kupus i kelj i bijeli luk 2004. godine zasijani na veim povrinama nego 2002. godine. Tabela 6. Zasijana povrina (u ha) i prinosi duhana (u tonama) na podruju graanike opine u periodu 2002-2004. godine 2002. 2003. 2004. Vrsta ha t ha t ha t Duhan 8 0,9 6 0,9 2 1,8 Izvor: kao u tab. 4 i 5

Od industrijskog bilja, na podruju graanike opine se u posljednje vrijeme sije samo duhan i to je kultura koja se sve manje i manje uzgaja (tab. 6). Prema podacima prezentiranim u tabeli 6 vidimo da je najvea povrina zasijana duhanom, u posmatranom periodu, bila 2002. godine (8 ha), te da se ona nakon toga postepeno smanjuje, da bi u 2004. godini iznosila samo 2 ha. Istovremeno su prinosi duhana u 2004. godini udvostrueni u odnosu na prinose iz 2002. i 2003. godine. 129

S. Kulenovi, D. Dafi

Stoarstvo U ostvarenoj vrijednosti ukupne poljoprivredne proizvodnje na podruju graanike opine stoarstvo uestvuje sa 24,3 %. Meutim, iako stoarstvo zauzima znaajno mjesto u ukupnim prihodima ostvarenim od poljoprivrede, njegove osnovne karakteristike su: - smanjenje stonog fonda u odnosu na predratno stanje, - veinska zastupljenost nisko produktivnih grla stoke, - uvezene visoko kvalitetne rase stoke u naim uslovima dranja i njege ostvaruju loe proizvodne rezultate i dr.6 Tabela 7. Kretanje broja grla stoke na podruju graanike opine 1987., 2003. i 2004. godine Vrsta 1987. 2003. 2004. 2004./1987. Goveda 12 737 3 390 4 700 - 8 037 Ovce 2 626 5 729 5 920 + 3 294 Svinje 3 449 Koze 450 380 Konji 676 ivina 90 800 703 964 750 200 + 659 400 Izvor: Za 1987. godinu: S. Kulenovi, Ibid., str. 61.; Za 2003. i 2004. godinu: kao u tab. 4

Sl. 2. Obrada zemlje uz pomo konjske zaprege (Snimio: D. Dafi) Prema podacima prezentiranim u tabeli 11 vidimo da je broj goveda na podruju graanike opine danas, iako vei nego 2003. godine, skoro tri puta manji nego 1987. godine. I pored toga to nemamo podataka o trenutnom broju svinja i konja, na osnovu posmatranja i intervjua na terenu, uoili smo da su ove, nekada veoma znaajne grane stoarstva, skoro potpuno isezle na podruju graanike opine. Tako uzgoja svinja uopte nema, a to je u vezi sa konfesionalnim sastavom stanovnitva, jer su uzgoj i dranje ovih ivotinja u islamu zabranjeni. Broj grla konja danas se kree izmeu 50 i 100, a tendencija smanjenja tog broja stoji u vezi sa sve veom zastupljenou
6

Strategija ekonomskog razvoja opine Graanica 2005-2010, Nacrt, Graanica novembar 2005, str. 32.

130

Osnovna obiljeja poljoprivredne proizvodnje na podruju graanike opine poetkom 21. stoljea mehanizacije u obradi zemlje kao i prevozu roba. Tako se danas samo zemljite sa strmijim nagibom obrauje pomou konjske zaprege. Broj grla koza, takoe, u poslednje vrijeme biljei tendenciju opadanja. Za razliku od ukupnog broja goveda, koza i konja, koji je u opadanju, broj grla ovaca te broj peradi biljee znaajan rast. Kako u prolosti, tako se i danas na podruju graanike opine od ivine najvie uzgajaju kokoi,7 a u veoma maloj mjeri i urke (bibe, kako ih obino naziva stanovnitvo), guske i patke (tab. 8). Iz podataka prezentiranih u tabeli 12 uoavamo da je od ukupne ivine u 2004. godini 99,97 % otpadalo na kokoi, dok su sve ostale vrste ivine uestvovale sa samo 0,03 %. Broj kokoi je u 2004. godini porastao za 46 286 u odnosu na 2003. godinu. Od ukupnog broja kokoi, oko 98 % otpada na brojlere, a samo oko 2 % na koke nosilice.8 Tabela 8. Vrsta i broj ivine na podruju graanike opine 2003. i 2004. godine Vrsta Broj 2003. g. Broj 2004. g. Kokoi 703 714 750 000 urke 150 100 Guske i patke 100 100 Ukupno 703 964 750 200 Izvor: kao u tab. 4. Tabela 9. Broj i veliina farmi za proizvodnju mlijeka na podruju Graanike opine u 2004. godini Broj grla po farmi Broj farmi Broj grla 4-5 100 420 5-10 10 80 10-30 5 50 30 i vie 1 30 Ukupno 116 580 Izvor: ZZ Graanka, Graanica Organizovana peradarska proizvodnja na podruju graanike opine poela je 1982. godine. Glavni nosilac razvoja ove poljoprivredne grane, kako tada tako i danas, je firma Kokaprodukt koja je svoj najvei razvoj dostigla uoi agresije na RBiH 1992. godine. U poslijeratnom periodu zapoela je obnova proizvodnje, ali su kapaciteti ove firme danas daleko manji od predratnih.9

O tome vidi ire: O. Hamzi, Razvoj proizvodnje pileeg mesa na podruju graanike opine: prolost, sadanjost, budunost, Graaniki glasnik, br. 13, Graanica maj 2002, str. 20-24. 8 Lina karta opine Graanica za 2005. godinu.
9

O. Hamzi, Ibidem. 131

S. Kulenovi, D. Dafi

Teak poloaj domaih peradara, kada je u pitanju plasman roba na trite, u graanikoj je opini doveo do pada vrijednosti proizvoda ivinarstva. Govedarstvo je veoma znaajna grana poljoprivrede zbog proizvodnje mlijeka i mesa, pa mu se u posljednje vrijeme pridaje vei znaaj. To rezultira porastom broja goveda i veom koliinom proizvedenog mlijeka. Podaci iz tabele 9 nam pokazuju da na podruju Graanike opine postoji 116 farmi za proizvodnju mlijeka, sa ukupno 580 grla. Najvee uee u ukupnom broju farmi otpada na male farme (4-5 grla), dok od ukupnog broja farmi samo jedna ima 30 grla. Proizvodnja mlijeka na podruju Graanike opine u posljednje vrijeme biljei konstantan porast, to se moe vidjeti iz podataka ZZ Graanka koja se, izmeu ostalog, bavi i otkupom mlijeka na podruju Opine (graf. 1). Prema podacima iz grafikona 1 moemo uoiti da je u 2004. godini koliina otkupljenog mlijeka na podruju graanike opine iznosila 1 539 000 litara, te da je skoro tri puta vea nego 2001. godine, kada je ta koliina iznosila 564 000 litara. Grafikon 1. Kretanje koliine otkupljenog mlijeka (u hiljadama litara) na podruju graanike opine u periodu 2001-2004. godine
1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1539

773 683 564

2001

2002

2003

2004

Izvor: Informacija o koliini otkupljenih proizvoda od kooperanata za period 2001-2004. godine, ZZ Graanka Grafikon 2. Kretanje broja ovaca na podruju graanike opine 1987., 2003. i 2004. godine
7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1987 2003 2004 2626 5729 5920

Izvor: Za 1987. godinu: S. Kulenovi, Ibid., str. 61; Za 2003. i 2004. godinu: Strategija ekonomskog razvoja opine Graanica

132

Osnovna obiljeja poljoprivredne proizvodnje na podruju graanike opine poetkom 21. stoljea I pored toga to opina Graanica ima povoljne prirodne uslove za razvoj ovarstva, broj ovaca je u periodu poslije Drugog svjetskog rata, pa do kraja 80-ih godina 20. stoljea bio u opadanju.10 Danas se situacija u tom pogledu znatno popravila u odnosu na prijeratni period, pa ovarstvo predstavlja veoma znaajnu poljoprivrednu granu na podruju graanike opine (graf. 2). Na osnovu podataka prezentiranih u grafikonu 2 uoavamo da je broj ovaca na podruju graanike opine danas daleko vei nego krajem 80-ih godina prolog stoljea. Pored poveanja od vie od 100 % u odnosu na predratni period, uoavamo da je tendencija porasta broja ovaca prisutna i dalje. Voarstvo Voarstvo je jo u dalekoj prolosti predstavljalo jednu od najznaajnijih privrednih grana na podruju graanike opine. Od razliitih vrsta kontinentalnog voa koje se ovdje proizvodi (ljive, jabuke, kruke, trenje, vinje itd.), kako po zastupljenosti rodnih stabala, tako i po prinosu, najvee uee uvijek su imale ljive. Od svih vrsta ljiva najvie su uzgajane maarice iji su plodovi koriteni za proizvodnju alkohola, suenje i manjim dijelom za proizvodnju pekmeza. Meutim, od kraja 20. stoljea je veliki broj kako pojedinanih stabala, tako i cijelih parcela maarice iskren poto je ovu vrstu ljive zahvatila viroza arke, ime je poela gubiti svoj privredni znaaj.11 Zbog toga se u posljednje vrijeme zasauju druge sorte ljive, kao to su: Stenley, aanska rodna, aanska ljepotica i dr., a sadnja je stimulisana novanim sredstvima. Tako je, u periodu 2002-2005. godine, na podruju graanike opine zasaeno 178,2 ha ljive (graf. 3). Prema podacima prezentiranim u grafikonu 3 vidimo da je najvea povrina zasijana ljivom 2003. godine, a najmanja 2002. godine. Ako uzmemo u obzir injenicu da se broj stabala po hektaru kree oko 400,12 dolazimo do podatka da je tokom posmatranog perioda na prostoru graanike opine zasaeno oko 71 280 stabala ljive, to je 24 % od ukupnog broja rodnih stabala ljive u 1987. godini, kada je taj broj iznosio 296 350.13 Povrina pojedinanih zasada ljive uglavnom se kree izmeu 0,5 i 1,5 hektara.14

10 11

S.Kulenovi, Ibid., str. 64. P. Drkenda, Uzgoj ljive, Projekat unapreenja proizvodnje u oblasti voarstva i povrtlarstva u regiji Tuzla-Banja Luka u Bosni i Hercegovini, Gradaac 2002, str. 1. 12 Ibid., str. 27. 13 S. Kulenovi, Ibid., str. 66. 14 Informacija o novim zasadima vonjaka-ljiva u opini Graanica za period 2002-2005. godine, Udruenje poljoprivrednika, poljoprivrednih ininjera i tehniara opine Graanica, str.1-2.

133

S. Kulenovi, D. Dafi

Grafikon 3. Povrina novih zasada ljive na podruju Graanike opine u periodu 2002-2005. godine (u ha)
80 70 60 50 40 30 20 10 0 2002 2003 2004 2005 24 25,8 68,4 60

Izvor: Informacija o novim zasadima vonjaka-ljiva u opini Graanica za period 2002-2005. godine, Udruenje poljoprivrednika, poljoprivrednih ininjera i tehniara opine Graanica Poto je u posljednje vrijeme stanovnitvo zainteresovano za proizvodnju na manjim parcelama i to onih vrsta voa za koje je obezbijeen otkup, u znaajnoj mjeri je zastupljena proizvodnja jagoda i malina (tab. 10). Na osnovu podataka prezentiranih u tabeli 10 moemo uoiti da, od posmatranih vrsta voa, jagoda ima vei znaaj, jer je zasijana na veoj povrini, a i prinosi jagode su znatno vei. Osim toga, povrine zasijane jagodama biljee blagi porast iako je otkupljena koliina u zadnjoj godini posmatranog perioda smanjena, dok se povrine kao i otkupljena koliina malina iz godine u godinu smanjuju. Bitno je napomenuti da otkupljena koliina jagoda i malina ne predstavlja stvarne prinose, zato to proizvoai vei dio prinosa ovog voa prodaju razliitim kupcima po povoljnijoj cijeni, te se nema pravi uvid u ukupnu proizvedenu koliinu. Tabela 10. Zasijane povrine (u ha) i otkupljena koliina (u tonama) jagoda i malina na podruju graanike opine u periodu 2002-2005. godine. 2003. 2004. 2005. Vrsta ha t ha t ha t Jagoda Malina 3 0,5 7,5 2,5 3 0,5 8 2 3,5 0,3 4 1,2

Izvor: Informacija o koliini otkupljenih proizvoda od kooperanata za period 2003-2005. godine, Struna sluba ZZ Graanka u Graanici.

134

Osnovna obiljeja poljoprivredne proizvodnje na podruju graanike opine poetkom 21. stoljea Zakljuak Poetkom 21. stoljea na podruju graanike opine dolazi do prestruktuiranja poljoprivredne proizvodnje. Iako su osnovne poljoprivrene grane (ratarstvo stoarstvo i voarstvo) zadrale svoj raniji znaaj, unutar tih grana poljoprivrede dolo je do znaajnih promjena. Tako se u ratarstvu umjesto predratne orijentacije na proizvodnju itarica (kukuruza i penice) sve vea panja poklanja proizvodnji stone hrane, te povra od koga se ostvaruju najvei prihodi. Stoarsku proizvodnju karakterizira povean uzgoj ovaca i ivine, a smanjenje broja goveda, konja, svinja i koza. U oblasti voarstva, ljivu maaricu zamjenjuju nove sorte ljiva (Stenley, aanska ljepotica itd.). Pored toga, proizvode se jabuke, kruke, trenje, vinje, a na manjim parcelama jagode i maline. Izvori i literatura: Dini J., Ekonomska geografija, Univerzitet u Beogradu, Beograd 1990. Drkenda P., Uzgoj ljive, Projekat unapreenja proizvodnje u oblasti voarstva i povrtlarstva u regiji Tuzla-Banja Luka u Bosni i Hercegovini, Gradaac 2002. 3. Dafi D., Antropogeografske odlike opine Graanica, magistarski rad odbranjen na odsjeku za geografiju PMF-a u Tuzli, marta 2007. 4. Godinji obraun bruto vrijednosti proizvodnje i dodatne vrijednosti poljoprivrednog privatnog sektora bez pravnih osoba (poljoprivredna gazdinstva za Opinu) za 2003. i 2004. godinu, Statistika opine Graanica 5. Hamzi O., Razvoj proizvodnje pileeg mesa na podruju graanike opine: prolost, sadanjost, budunost, Graaniki glasnik, br. 13, Graanica maj 2002. 6. Informacija o koliini otkupljenih proizvoda od kooperanata za period 20012005. godine, Struna sluba ZZ Graanka u Graanici. 7. Informacija o novim zasadima vonjaka-ljiva u opini Graanica za period 2002-2005. godine, Udruenje poljoprivrednika, poljoprivrednih ininjera i tehniara opine Graanica. 8. Kulenovi S., Graanica i okolina, antropogeografske i etnoloke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla 1994. 9. Lina karta opine Graanica za 2005. godinu. 10. Prostorni plan opine Graanica 2001-2021, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Sarajevo 2001. 11. Strategija ekonomskog razvoja opine Graanica 2005-2010, Nacrt, Graanica novembar 2005. 1. 2.

135

Zbornik radova PMF 6, 137 143 (2009)

Originalni nauni rad

OBRAZOVNA I EKONOMSKA STRUKTURA STANOVNITVA U OPINI KALESIJA U PERIODU OD 1961. DO 1991. GODINE THE EDUCATIONAL AND ECONOMICAL STRUCTURE OF THE POPULATION IN KALESIJA MUNICIPALITY FROM 1961. TO 1991. Mr. sc. Devad Meanovi, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Saetak Predmetom analize su obrazovna i ekonomska struktura stanovnitva opine Kalesija u periodu od 1961. do 1991. godine. Obrazovna struktura stanovnitva pokazuje njegovu pismenost i strunu spremu, to je podatak od kapitalnog znaaja za svako planiranje razvitka privrede. Pismenost je poetni oblik obrazovanja, a struna sprema podrazumijeva najviu zavrenu kolu. Ekonomska struktura stanovnitva se formira prema udjelu aktivnog stanovnitva po djelatnostima privrede, koje su grupisane u tri sektora: primarni, sekundarni i tercijarni. Optu ekonomsku strukturu ine ekonomski aktivno i ekonomski neaktivno stanovnitvo. U ekonomski aktivno stanovnitvo opine Kalesija ubrajamo osobe koje obavljaju odreenu djelatnost, privremeno nezaposlena lica, kao i ona koja prvi put trae zaposlenje. U ekonomski neaktivno stanovnitvo ubrajamo lica sa linim prihodima i izdravana lica. Izvrena je i podjela na poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovnitvo kao osnovnu demografsku karakteristiku savremenih drutvenih zajednica. Ekonomska i obrazovna struktura stanovnitva su znaajni pokazatelji ekonomske razvijenosti opine Kalesija. Kljune rijei: Obrazovanje, aktivno i poljoprivredno stanovnitvo, privredne djelatnosti, opina Kalesija Abstract The object of the analysis are educational and economical structure of the population of Kalesija Municipality from 1961. to 1991. The educational structure of the population shows their literacy and professional qulification, the data of capital significance for any industrial development planning. Literacy is the basic form of education, and professional qualification implies higher degree. The economical structure of population is formed according to the participation of active part of population, that are grouped into three sectors: primary, secondary and tertiary. Economically active and economically passive population constitute general economical structure. The economically active population of Kalesija Municipality are persons that perform certain business, temporarily unemployed persons, as well as persons who seek their employment for the first time. The economically passive population are persons with personal income and dependent persons. We made a division between agricultural and non-agricultural population as the basic demographic characteristic of contemporary social community. The economical and educational structure of population are significant indicators of economical development of Kalesija municipality. Key words: education, active and agricultural population, economic activities, Kalesija Municipality

D. Meanovi

Obrazovna struktura stanovnitva Intelektualna ili obrazovna struktura obuhvata strukturu stanovnitva prema pismenosti, kolskoj spremi i ostalim prosvjetnim obiljejima.1 U obrazovnoj strukturi stanovnitva na podruju opine Kalesija u periodu od 1961. do 1991. godine postignuti su znaajni rezultati.2 Ti rezultati su vezani za smanjenje nepismenosti i poveanje obrazovnog nivoa stanovnitva. Procenat nepismenih na teritoriji opine Kalesija je smanjen sa 45,6% u 1961. godini na 12,9% u 1991. godini (vano je napomenuti da je procenat enskog nepismenog stanovnitva u 1971. godini u odnosu na muko iznosio 50,2% prema 15,7%, da bi u 1991. godine procenat enskog nepismenog stanovnitva se znaajno smanjio i iznosio 22,3%, a mukog 4,0%). (Tabela 1) Tabela 1: Stanovnitvo staro 10 i vie godina i nepismeno stanovnitvo u opini Kalesija u razdoblju od 1961. do 1991. godine
Nepismeno stanovnitvo Ukupno stanovnitvo staroro 10 i vie Uee u ukupnom Svega godina stanovnitvu u % 1961. 17.281 7.882 45,6 1971. 22.893 7.675 33,5 1981. 29.471 5.966 20,2 1991. 33.928 4.385 12,9 Izvor: RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1969., 1972., Sarajevo, 1969. i 1972; FZS, Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. godine, uporedni podaci 1971., 1981., 1991., Statistiki bilten br. 265, Sarajevo, 1998., str. 82 i 83. Period

Tabela 2: Stanovnitvo staro 15 i vie godina prema kolskoj spremi u opini Kalesija od 1961. do 1991. godine
Period 1961. % 1971. % 1981. % 1991. % Bez k. spreme 11.909 68,9 11.169 48,8 7.764 31,1 5.560 18,4 Nez. osn. kola 5.022 29,1 9.784 42,7 8.460 33,9 6.143 20,4 Osnovna kola 212 1,2 1.217 5,3 5.593 22,3 7.743 25,7 Srednja kola 127 0,4 598 2,6 2.805 11,2 7.911 26,2 Via kola 6 0,03 75 0,3 17 0,07 329 1,1 Visoka kola 3 0,06 8 0,04 228 0,9 263 0,9 Nepoznato 2 0,09 42 0,2 72 0,3 1.095 3,6 UKUPNO 17.281 100,0 22.893 100,0 24.986 100,0 30.168 100,0 Izvor: RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1969. i 1972., Sarajevo, 1969. i 1972; FZS, Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. godine, uporedni podaci 1971., 1981., 1991., Statistiki bilten br. 265, Sarajevo, 1998., str. 138.

Analizirajui tabelu 2 u kojoj je prikazana kolska sprema stanovnitva moemo uoiti da je u opini Kalesija u periodu od 1961. do 1991. godine uee lica bez kolske spreme smanjeno od 68,9% na 18,4%. U isto vrijeme se smanjio i broj lica sa nezavrenom osnovnom kolom sa 29,1% na 20,4%. Osnovnu kolu u 1961. godini imalo je samo 1,2% lica, a tri decenije kasnije 25,7%. U istom razdoblju dolo je i do poveanja uea stanovnitva sa srednjom kolom i to sa 0,4% na 26,2%. Najmanji
1

Wertheimer Baleti A.: Demografija Stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb, 1982., str. 219. 2 Prva osnovna kola na podruju opine Kalesija osnovana je jo u vrijeme austrougarske uprave 1906. godine. Od kraja Drugog svjetskog rata do 1992. godine na podruju opine izgraeno je 14 etverorazrednih, 6 osmogodinjih i mjeovita srednja kola.

138

Obrazovna i ekonomska struktura stanovnitva u opini Kalesija u periodu od 1961. do 1991. godine

porast u periodu od 1961. do 1991. godine imalo je uee lica sa viom i visokom strunom spremom i to od 0,1% na 2%, odnosno od 30.186 stanovnika starijih od 15 godina u 1991. godini bilo je 592 stanovnika sa viom i visokom strunom spremom. Oigledno je, da su u periodu od tri decenije ostvarene vrlo znaajne promjene u porastu opteobrazovnog nivoa stanovnitva i poboljanju kvalifikacione strukture. One su rezultat intenzivnog razvoja kolstva svih stupnjeva. Ozakonjenje obaveze svretka osmogodinje kole u ranijem periodu podstaklo je razvoj osnovnog kolstva, a sve naglaenije potrebe privrede i vanprivrednih djelatnosti u strunom kadru, inicirale su razvoj razliitih profila obrazovanja srednjeg, vieg i visokog stupnja.3 Meutim, relativno nepovoljna obrazovna struktura stanovnitva uslovljena je usljed sljedeih faktora: 1) ekonomske nerazvijenosti opine Kalesija, 2) malo uee urbanog u odnosu na ruralno stanovnitvo, 3) visoka stopa nataliteta i 4) tradicionalno neobrazovanje enske djece. Ekonomska struktura stanovnitva Na osnovu ekonomskog obiljeja (privredna aktivnost, djelatnost, zanimanje, poloaj u zanimanju i dr.) do kojih dolazimo na osnovu podataka iz popisa, saznajemo o bitnim odlikama privreivanja i o ekonomskoj strukturi stanovnitva nekog podruja. Iz popisnih podataka o ekonomskim obiljejima mogue je izdvojiti kontingent radne snage i ukupno stanovnitvo grupisati prema djelatnostima, granama i zanimanju, to nam omoguuje uvid odakle se crpe sredstva za ivot.4 Podjela ukupnog stanovnitva prema djelatnosti vri se po sljedeoj trihotomnoj klasifikaciji: aktivna lica, lica sa linim prihodima i izdravana lica. Ekonomska struktura stanovnitva (sastav stanovnitva prema djelatnosti, npr. podjela na poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovnitvo) takoe utie na stopu aktivnosti. Naime, na nekim preteno poljoprivrednim podrujima (ukljuujui i opinu Kalesija) stope aktivnosti su visoke, poto tu nii udio omladine nego na ostalim podrujima nastavlja kolovanje, a sem toga znatan dio lica (naroito mukaraca) se u starijim starosnim grupama smatra privredno aktivnim, mada njihovo uestvovanje u poljoprivrednoj proizvodnji nije znaajno.5 U ekonomskoj strukturi stanovnitva opine Kalesija u periodu od 1961. do 1991. godine uoene su razliite promjene. Udio aktivnog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu u periodu od 1961. do 1981. godine imao je opadajui trend, od 36,9% u 1961. godini do 29,2% u 1981. godini, odnosno trend rasta od 29,2% u 1981. godini na 31,9% u 1991. godini. Udio aktivnog stanovnitva zavisi od starosne strukture stanovnitva i opeg drutveno-ekonomskog razvoja opine Kalesija. Koji su faktori
3 4

Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 175. Kulenovi S.: Struktura stanovnitva Tuzle i njena izmjena pod uticajem novijeg privrednog razvoja, Magistarski rad, Prirodno-matematiki fakultet u Beogradu, Odsjek za geografiju, Beograd, 1980. Breznik D.: Demografija Analiza, metodi i modeli, Drugo izdanje, Nauna knjiga, Beograd, 1980., str. 311

139

D. Meanovi

naroito determinirali pad ili rast opte stope aktivnosti? To su: poveanje ukupnog stanovnitva po osnovu prirodnog prirataja stanovnitva, sve vei priliv stanovnitva iz predradne u radno sposobnu dob i pojaano ekonomsko aktiviranje mukaraca ije je uee u ukupnom aktivnom stanovnitvu poraslo od 69,7% u 1961. na 77,9% u 1981. godini, odnosno u istom periodu smanjeno kod ena od 30,3% na 22,1%. Broj izdravanog stanovnitva je u periodu od tri decenije povean za 7.297 lica. Uee izdravanog u ukupnom stanovnitvu u zemlji u 1961. godini je iznosilo 62,1%, a tri decenije kasnije je smanjeno na 61,9%. Broj lica sa linim prihodima se poveao sa 258 u 1961. godini na 2.361 u 1991. godini, odnosno za 2.103 stanovnika. Takoer, i kod uea lica sa linim prihodima u ukupnom stanovnitvu primjetan je trend rasta i to sa 1,0% u 1961. godini na 6,1% u 1991. godini.
Tabela 3: Ukupno, poljoprivredno, nepoljoprivredno i stanovnitvo sa linim prihodima u opini Kalesija prema popisima 1961, 1971, 1981. i 1991. godine Poljoprivredno Nepoljoprivredno % Ukupno Lini % poljoprihodi svega aktivno aktiv. svega aktivno svega aktivno pr. 1961. 26.921 9.941 36,9 17.784 7.283 9.137 2.658 66,1 258 1971. 31.540 9.346 29,6 17.467 6.788 14.073 2.558 55,4 673 1981. 35.794 10.459 29,2 7.634 3.434 28.160 7.025 21,3 1.218 1991. 38.833 12.392 31,9 3.246 1.114 35.587 11.278 8,4 2.361 (1) RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1969, 1972. i 1982, Sarajevo, 1969, 1972 i 1982; (2) FZS, Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. godine, Stanovnitvo - uporedni podaci 1971., 1981. i 1991., Statistiki bilten br. 265, Sarajevo, april 1998.

Tabela 4: Ukupno stanovnitvo u zemlji prema aktivnosti u opini Kalesija po popisu 1961, 1971, 1981. i 1991. godine
Lica sa linim Uee aktivnog u Izdravano Ostali prihodima ukupnom stan. (%) 1961. 26.921 9.941 258 16.722 36,9 1971. 31.540 9.346 673 21.521 29,6 1981. 35.794 10.459 1.218 24.117 29,2 1991. 38.833 12.392 2.361 24.019 61 31,9 Izvor: (1) RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1969., Sarajevo, decembar 1969.; (2) FZS, Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. godine, Stanovnitvo - uporedni podaci 1971., 1981. i 1991., Statistiki bilten br. 265, Sarajevo, april 1998. Ukupno Aktivno

Tabela 5: Ukupno poljoprivredno stanovnitvo u zemlji prema aktivnosti u opini Kalesija po popisima 1961, 1971, 1981. i 1991. godine
Uee Uee aktivnog poljoprivrednog u Ukupno Aktivno Izdravano poljopr. u ukupnom ukupnom aktiv. st. (%) stanovnitvu (%) 1961. 17.784 7.283 10.501 66,1 73,3 1971. 17.467 6.788 10.679 55,4 72,6 1981. 7.634 3.434 4.200 21,3 32,8 1991. 3.246 1.114 2.132 8,4 9,0 Izvor: (1) RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1969., Sarajevo, decembar 1969.; (2) FZS, Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. godine, Stanovnitvo - uporedni podaci 1971., 1981. i 1991., Statistiki bilten br. 265, Sarajevo, april 1998.

140

Obrazovna i ekonomska struktura stanovnitva u opini Kalesija u periodu od 1961. do 1991. godine

Mnogo relevantnijim pokazateljem promjena u ekonomskoj strukturi stanovnitva (u odnosu na optu stopu aktivnosti) smatra se omjer nepoljoprivrednog i poljoprivrednog stanovnitva u ukupnom.6 Transformacija poljoprivrednog stanovnitva u nepoljoprivredne djelatnosti, odvijala se veoma dinamino. Uee poljoprivrednog stanovnitva u ukupnom smanjeno je od 66,1% u 1961. godini na svega 8,4% u 1991. godini. Takoer, dolo je i do smanjenja udjela aktivnog poljoprivrednog u ukupnom aktivnom stanovnitvu i to sa 73,3% u 1961. godini na 9,0% u 1991. godini. Pri tome, broj aktivnih poljoprivrednika, u istom periodu, opao je sa 7.283 na 1.114 lica. (Tabela 4 i 5) Stope ekonomske aktivnosti stanovnitva u 19 opina Regije sjeveroistona Bosna u periodu od 1971. do 1991. godine uoavamo na osnovu pokazatelja u tabeli 6. Tabela 6: Stope ekonomske aktivnosti stanovnitva (u zemlji) opine Kalesija, drugih opina u Regiji Sjeveroistone Bosne i Bosne i Hercegovine u periodu od 1971. do 1991. godine
Pozicija Prema stopi Vrijednost GDP Opina 1971. 1981. 1991. ekon. aktivnosti per capita period 1991. 1985.-1990. Banovii 29,1 33,9 38,3 11 2 Bijeljina 40,0 42,7 45,0 1 9 Bratunac 40,2 36,9 39,2 9 16 Brko 32,4 34,7 40,6 5 8 Graanica 32,8 36,9 39,0 10 14 Gradaac 34,6 37,3 42,5 3 13 Kalesija 29,6 29,2 31,9 19 19 Kladanj 31,4 33,7 35,6 16 12 Lopare 38,3 37,0 40,2 6 17 Lukavac 29,6 36,3 37,3 12 4 Oraje 37,1 37,1 44,4 2 11 Srebrenica 39,5 35,7 37,0 13 10 Srebrenik 31,4 29,7 35,3 17 18 ekovii 41,1 40,8 40,1 7 15 Tuzla 31,8 39,3 41,8 4 1 Ugljevik 35,7 37,7 39,9 8 3 Vlasenica 35,2 35,6 36,3 16 6 Zvornik 37,3 38,6 36,4 15 5 ivinice 27,3 29,5 34,4 18 7 Regija 34,2 36,6 39,1 BiH 34,6 37,7 40,7 Izvor: (1) FZS, Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. godine, Stanovnitvo - uporedni podaci 1971., 1981. i 1991., Statistiki bilten br. 265, Sarajevo, april 1998., str. 111-120. (2) Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 307.

Analizirajui pokazatelje (tabela 5) uoavamo da opina Kalesija prema stopi ekonomske aktivnosti stanovnitva u 1991. godini i prema drutvenom proizvodu per capita (1985.-1990. godine) zauzima posljednje (19) mjesto od svih opina u Regiji sjeveroistona Bosna. Ovi pokazatelji nam govore o veoma slaboj ekonomskoj razvijenosti opine Kalesija.
6

Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 173.

141

D. Meanovi

Ekonomska struktura se moe formirati i na osnovu aktivnog stanovnitva po djelatnostima, koje su grupisane u tri sektora: primarni, sekundarni i tercijarni.7 U periodu od 1961. do 1991. godine na podruju opine Kalesija dogodile su se krupne drutveno-ekonomske promjene, koje se ogledaju u prestrukturiranju stanovnitva iz primarnih u sekundarne i tercijarne, odnosno kvartarne djelatnosti. Tokom 70-tih i 80tih godina prolog stoljea izgraeno je nekoliko industrijskih preduzea, a dolo je i do razvoja saobraaja, trgovine, ugostiteljstva, turizma i sl., to je uticalo na pad poljoprivrednog stanovnitva. Broj zaposlenih u privredi i vanprivredi opine Kalesija je povean sa 602 u 1964. godini na 2.410 u 1990. godini, odnosno u istom periodu u privredi je povean broj zaposlenih za 1.337 radnika. Tabela 7: Radnici prema oblastima djelatnosti i sektoru svojine u opini Kalesija u periodu od 1964. do 1990. godine
Djelatnost Industrija i rudarstvo Poljoprivreda i ribarstvo umarstvo Vodoprivreda Graevinarstvo Saobraaj i veze Trgovina Ugostiteljstvo i turizam Zanatstvo Stambeno-komunalna djel. Finansijske i druge usluge Ukupno privreda Vanprivreda Ukupno drutveni sektor Sektor individualne svojine UKUPNO Primarni sektor Sekundarni sektor Tercijarni sektor 1964. 3 387 1 14 9 21 414 188 602 5 607 388 17 197 1970. 4 222 102 17 11 10 20 386 342 728 8 736 324 21 383 1980. 165 157 35 16 200 36 36 11 656 561 1.217 19 1.236 157 200 860 1990. 1.035 251 5 33 295 38 48 23 23 1.751 659 2.410 118 2.528 251 1.040 1.119

Izvor: (1) RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1969., Sarajevo decembar 1969.; (2) RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1972., Sarajevo oktobar 1972.; (3) RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1982., Sarajevo novembar 1982.; (4) RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1991., Sarajevo decembar 1991.

Analizom zaposlenosti po privrednim i vanprivrednim djelatnostima u periodu od oko tri decenije uoavamo da je najvei porast broja zaposlenih radnika opine Kalesija zabiljeen u industriji i rudarstvu (+ 1.023), zatim vanprivredi (+ 471), trgovini (+ 274), zanatstvu (+ 48) i sl. Najvei pad broja zaposlenih imala je djelatnost poljoprivreda i ribarstvo (- 136) i umarstvo (- 102). U 1964. godini u primarnom sektoru je zaposleno 388 radnika ili 64,5% od ukupnog broja zaposlenih u privredi i vanprivrednim djelatnostima, sekundarnom 17 radnika ili 2,8% i tercijarnom 197 radnika ili 32,7%. Poetkom 90-tih godina prolog stoljea u primarnom sektoru je bilo ukupno zaposleno 251 radnik ili 10,4%, sekundarnom 1.040 radnika ili 43,2% i tercijarnom 1.119 radnika ili 46,4%.

U primarni sektor spada: poljoprivreda, lov, ribolov, umarstvo i vodoprivreda. Sekundarni sektor: industrija, rudarstvo, graevinarstvo i proizvodno zanatstvo. Tercijarni sektor obuhvata: usluno zanatstvo, saobraaj, trgovinu, ugostiteljstvo, turizam, stambeno-komunalna djelatnost, uprava, kolstvo, zdravstvo, finansijske i druge usluge. Dio tercijarnog sektora koji obuhvata: upravu, odbranu, kolstvo, zdravstvo, nauku, kulturu, sport, finansije nazivamo kvartarni sektor.

142

Obrazovna i ekonomska struktura stanovnitva u opini Kalesija u periodu od 1961. do 1991. godine

Zakljuak Analizom obrazovne strukture u periodu od tri decenije uoavamo da je procenat nepismenog stanovnitva na prostoru opine Kalesija smanjen sa 45,6% u 1961. godini na 12,9% u 1991. godini. U 1991. godini 18,4% stanovnika nije imalo zavrenu osnovnu kolu. Jako visoko uee je bilo onih koji su imali zavrenih nekoliko razreda osnovne kole ili osnovno obrazovanje (46,1%), zatim onih sa srednjim obrazovanjem (26,2%), a najmanje je onih sa viom i visokom strunom spremom (oko 2%). Faktori koji su uticali na nepovoljnu obrazovnu strukturu su: ekonomska nerazvijenost opine Kalesija, nizak stupanj urbanizacije, visoka stopa nataliteta i prirodnog prirataja, tradicionalno neobrazovanje enske djece i dr. U ovom periodu se smanjivao udio aktivnog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu opine Kalesija. Opa stopa aktivnosti stanovnitva u opini Kalesija je u 1991. godini bila veoma niska i iznosila je 31,9%. Ovo smanjenje je posljedica niza faktora kao to su: uvoenje obavezne osnovne kole, obrazovanje omladine, intenzivne migracije selo-grad, poveanja broja penzionera kao i starenje populacije. Veliki je procenat izdravanog stanovnitva (61,9%), u kojem uestvuje veliki broj radno sposobnog stanovnitva koji iz razliitih razloga ne mogu doi do radnog mjesta. Broj lica sa linim prihodima se poveao za 2.103 i to sa 258 stanovnika u 1961. godini na 2.361 stanovnika u 1991. godini. Uee lica sa linim prihodima u ukupnom stanovnitvu imalo je trend rasta i to sa 1,0% u 1961. godini na 6,1% u 1991. godini. Analizom aktivnog stanovnita po djelatnostima uoavamo da je najvei broj stanovnika opine Kalesija bio zaposlen u industriji i rudarstvu, zatim vanprivredi, trgovini, poljoprivredi i zanatstvu. Udio poljoprivrednog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu opine Kalesija je smanjeno sa 66,1% u 1961. godini na 8,4% u 1991. godini. Promjene u obrazovnoj i ekonomskoj strukturi stanovnitva se odraavaju na urbano-geografski razvoj i utiu na porast ivotnog standarda stanovnitva opine Kalesija. Literatura 1. Breznik D.: Demografija Analiza, metodi i modeli, Drugo izdanje, Nauna knjiga, Beograd, 1980. 2. Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002. 3. Kulenovi S.: Struktura stanovnitva Tuzle i njena izmjena pod uticajem novijeg privrednog razvoja, Magistarski rad, Prirodno-matematiki fakultet u Beogradu, Odsjek za geografiju, Beograd, 1980. 4. Wertheimer Baleti A.: Demografija Stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb, 1982. 5. RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1969., Sarajevo decembar 1969. 6. RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1972., Sarajevo oktobar 1972. 7. RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1982., Sarajevo novembar 1982. 8. RZS, Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1991., Sarajevo decembar 1991. 9. FZS, Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. godine, Stanovnitvo - uporedni podaci 1971., 1981. i 1991., Statistiki bilten br. 265, Sarajevo, april 1998. 143

Zbornik radova PMF 6, 145 153 (2009)

Originalni nauni rad

PROIZVODNJA SOLI KAO FAKTOR RAZVOJA INDUSTRIJE TUZLANSKOG KANTONA PRODUCTION OF SALT AS THE FACTOR OF THE DEVELOPMENT OF INDUSTRY IN TUZLA CANTON Mr. sc. Devad Meanovi, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Saetak So predstavlja sirovinsku bazu za itav niz industrijskih djelatnosti kao to su: proizvodnja sode, hlora, sapuna i boja, petrohemija, tekstilna, prehrambena i industrija koe i istovremeno je nezamjenljiva u ljudskoj ishrani. Zbog ovakve vanosti proizvodnja soli ima strateki znaaj za razvoj nacionalne ekonomije, zbog ega se u zemljama, u kojima postoje prirodni uslovi, proizvodnji soli i istraivanju ovog mineralnog resursa posveuje posebna panja. Eksploatacija soli na podruju Tuzle datira od prahistorije, preko antike, srednjeg vijeka, osmanskog i austro-ugarskog perioda pa do dananjih dana. Industrijska eksploatacija soli u Tuzli poinje 1885. godine kada je izgraena fabrika soli u Siminom Hanu, a 1891. godine i solana u Kreki. Fabrika soli u Siminom Hanu je 1970. godine prestala sa radom zbog zastarjele tehnologije dobijanja soli. Da bi se poveala proizvodnja soli izgraena je nova fabrika soli u Tuzli, koja je putena u rad 1970. godine. Proizvodnja kamene soli u Rudniku "Tuanj" trajala je od 1967. do marta 2002. godine, kada se zapoelo sa potapanjem jame. Leite kamene soli "Tetima" otkriveno je 1978. godine na junim obroncima Majevice, 10 km sjeveroistono od Tuzle, sa eksploatacionim rezervama od 54,72 miliona tona. Na osnovu leita i eksploatacije soli razvio se kompleks sono-hemijske industrije na podruju opina Tuzla i Lukavac. Leita soli i njihova eksploatacija uticala su i na demografski i urbano-geografski razvoj ovog podruja. Kljune rijei: leita soli, vakumirana so, sono-hemijska industrija, Tuzlanski kanton Abstract Salt presents resource basis for the whole range of industrial activities such as: production of salt, chlorine, soap and colours, petrochemicals, textile, food and leather industry, and at the same time is irreplaceable in human nutrition. Due to the aforementioned significance, the development of salt has strategic significance for the development of national economy, which is the reason why countries with natural resources show great attention to production of salt and exploration of this mineral resource. The exploatation of salt in Tuzla area dates from prehistoric period, over Antique, the Middle Ages, the Otoman and Austro-Hungarian period till nowadays. The industrial exploatation of salt in Tuzla starts in 1885. when the factory of salt was built in Simin Han, and in 1891. salt pans in Kreka. The factory of salt in Simin Han stopped working in 1970. due to outdated technology. In order to increase the production of salt, a new factory was built in Tuzla, and it was released in 1970. The production of stone salt started in Mine'Tuanj' and lasted from 1967. to March 2002., when the plunge of the barrow was executed. The deposit of stone salt 'Tetima' was discovered in 1978. on the southern slopes of Majevica, 10 km north-eastern of Tuzla, with exploatation reserves of 54,72 millions of tons. Due to deposits and exploatation of salt, the complex of salt-chemical industry was developed in the area of Tuzla and Lukavac. The deposits of salt and their exploatation influenced demographic and urbangeographical development of this region. Key words: deposits of salt, Vacuum salt, salt-chemical industry, Tuzla Canton

D. Meanovi

Leita soli Tuzlanski bazen, u kome se nalazi i leite kamene soli, nalazi se izmeu planine Majevice na sjeveru i serpentinske zone na jugu. Bazen je nastao na obodu Panonskog mora u zoni dubokog razloma litosfere, koji se protee od Teslia, preko Doboja, Graanice, ivinica, do Zvornika.1 U miocenu i oligocenu dogaa se intenzivna vulkanska aktivnost praena izlivima dacita i andezita i izbacivanjem velikih koliina piroklastinih materijala i tufova. Kompleks ovih tvorevina izdvojen je kao sona formacija, u kojoj se nalaze leita kamene soli "Tuzla" i "Tetima".2 Tuzlansko solno podruje u osnovi ima oblik nepravilne, izduene elipse duljine 2,5103m i irine 0,6 do 0,9103m. Dubina krovine se kree od 150m, na jugoistonom, do 500m na sjeverozapadnom dijelu leita. Solna formacija debljine do 600m tone od jugoistoka prema sjeverozapadu.3 Eksploatacija kamene soli u Rudniku "Tuanj" je zavrena 2002. godine, a u fazi zatvaranja je i eksploatacija slanice putem slanih bunara na reviru Trnovac Hukalo.4 Leite kamene soli "Tetima" otkriveno je 1978. godine na junim obroncima Majevice (10 km sjeveroistono od Tuzle, u podruju sela Tetima). Ovo sono nalazite bilo je poznato i ranije, ali se podruje Majevice dugo nije ozbiljno istraivalo, te kao takvo nije ni moglo biti geoloki i ekonomski verifikovano.5 Ima nepravilan elipsoidan oblik s duom osi veom od 2000m i kraom oko 1000m. Izgraeno je od jednog solnog tijela leasto-slojevitog oblika koji se prua smjerom sjeverozapad-jugoistok i padom prema jugozapadu. Najvea debljina solnog tijela je 180m, a prema rubovima leita potpuno isklinjava. Kamena sol, miocenske starosti, odlikuje se finom usporednom slojevitou i trakastom teksturom. Solno tijelo je izgraeno od halita, s rijetkim proslojcima lapora, debljine do 2m. Tektonska koncentracija soli nastala je u centralnom i istonom dijelu leita. Na osnovi odnosa soli i jalovine utvren je srednji sadraj soli u cijelom leitu, koji iznosi 96,8%, dok srednji sadraj NaCl u solnom tijelu iznosi 93,75%, a netopljiv ostatak 3,46%.6 Aktivno eksploataciono polje kamene soli na lokalitetu Tetima je povrine 393,24 ha, a njegove rezerve iznose 54,72 miliona tona. Na lokalitetu "Rasovac" na jednoj istranoj buotini nabuena je so na dubini od 588 m pa sve do dubine 1.244 m (nisu vrena detaljna istraivanja).7 Prema dokazanom bilansu sonog resursa leita "Tetima", i pored nekih manjkavosti u odnosu na leite, u
1

Mandi E.: Slijeganje terena grada Tuzla, Geografski radovi, Broj 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005., str. 15. 2 ii S., Mojievi M., Jovanovi ., Toki S., Dimitrov P.: Osnovna geoloka karta 1:100000, Tuma za list Tuzla, Geoinenjering, Geoinstitut, Sarajevo, 1988., Savezni geoloki zavod, Beograd, 1991., str. 15-28. 3 Tomi B., Sui A., Nuri A., Nuhanovi S.: Prolamanje masiva i ulijeganje terena iznad potopljenog Rudnika soli Tuanj, Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geolokograevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006, str. 44-45. 4 Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zatite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inenjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 132. 5 Ibrelji I.: Sono rudarstvo Jugoslavije, Tuzla, Rudarski institut u Tuzli, Tuzla, 1991., str. 181. 6 Tomi B., Sui A.: Stanje i pravci razvoja solnog rudarstva u BiH, Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geoloko-graevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006, str. 42. 7 Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zatite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inenjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 132.

146

Proizvodnja soli kao faktor razvoja industrije Tuzlanskog kantona

Tuzli (vea dubina na primjer), ima sve uslove da u perspektivi postane nova sonomineralna osnova hemijske industrije.8 Leite soli u Tuzli i leite kamene soli "Tetima" u Majevici su genetski povezana, stvarana u malim, plitkim, salifernim basenima, na obodu panonskog mora Paratetisa, u tzv. trakastoj seriji prije oko 18 miliona godina.9 Za dalja istraivanja leita soli u Tuzlanskom basenu planirano je zapadno krilo antiklinale Dolovi, podruje prema selu Rasovac, podoraki basen, sjeverni krekanski sinklinorij i iboniko-loparski basen.10 Industrijska eksploatacija soli i razvoj sono-hemijske industrije do danas Industrijska ekstrakcija soli iz leita u Tuzli zapoela je 1885. godine po modelu kolonijalne industrijalizacije BiH, odnosno stvaranja sirovinskog privjeska za industriju u Austro-ugarskoj monarhiji. Ekonomski i kulturni napredak je ubrzano krenuo zahvaljujui snanoj kapitalistikoj dravi, koja je imala jaku privrednu i tehniku organizaciju te struni kadar i veliki kapital.11 U ovom periodu poinje ekspolatacija slane vode na irem podruju Tuzle i otvaraju se solane u Siminom Hanu (1885.) i Kreki (1891.).12 Dolaskom austrougarske vlasti izvrena su geoloka, tehnika i laboratorijska unapreenja u proizvodnji soli, pa je sa 202.886 (1905.) prerada porasla na 431.415 (1917.) kvintala ovog proizvoda.13 Metode za ekstrakciju ove soli su nekontrolisana ekstrakcija sa povrine na lokalitetu Hukalo-Trnovac (od 1885.), zatim komorno-stubno otkopavanje soli iz Rudnika Tuzla (od 1967.) i kontrolisana ekstrakcija iz jame Rudnika "Tuanj" (od 1983.).14 U 1905. godini solane u Siminom Hanu i Kreki proizvele su 22.000 tona soli, a u 1933. godini 45.122 tone.15 Proizvodnja varene soli u periodu od 1933. do 1939. iznosila je 229.836 tona.16 Nakon drugog svjetskog rata u Solani dolazi do poveanja proizvodnje varene soli i to sa 70.377 tona u 1946. godini na 127.886 u 1969. godini.17 Fabrika soli u Siminom Hanu je 1970. godine prestala sa radom zbog zastarjele tehnologije dobijanja soli. Da bi se poveala proizvodnja soli,

8 9

Ibrelji I.: Sono rudarstvo Jugoslavije, Tuzla, Rudarski institut u Tuzli, Tuzla, 1991., str. 183. Imamovi I.: Proizvodnja slanice i kamene soli u Tuzli od kraja XV vijeka do danas, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 161 10 Vujovi M., Stojkovi J.: Stanje sirovinske osnove i perspektive daljeg razvoja solarstva u Tuzli, Zbornik radova "100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 169. 11 Mari .: Industrijalizacija Bosne i Hercegovine, Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Prirodno-matematiki fakultet Sarajevo, Sarajevo, 1991., str. 27. 12 Devedeset godina industrijske proizvodnje soli u Tuzli, Zbornik radova, Fabrika soli Tuzla, Tuzla, 1975., str. 133. 13 Kulenovi S.: Tradicionalni naini i sprave za proizvodnju soli u Tuzli, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 45. 14 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona, Faza A: stanje i mogunosti (drugo neizmijenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 97. 15 Imamovi I.: Proizvodnja slanice i kamene soli u Tuzli od kraja XV vijeka do danas, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 175. 16 Husejnefendi M.: Proizvodnja varene soli, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 194. 17 Otaevi D.: Solana u obnovi i socijalistikoj izgradnji, Zbornik radova "100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 94, 98 i 118.

147

D. Meanovi

pristupilo se izgradnji nove fabrike soli u Tuzli, koja je putena u rad 1970. godine, kapaciteta 185.000 tona godinje.18 Fabrika sode u Lukavcu, kao znaajni potroa slane vode, je izgraena 1893. godine, a maksimum u proizvodnji sode od 292.000 tona je dostignut 1980. godine. Rad fabrike omoguio je otvaranje Rudnika krenjaka "Vijenac" (1957.), a kasnije i Fabrike cementa u Lukavacu 1974. godine, sa projektovanim kapacitetom od 340.000 tona.19 U periodu od 1970. do 1973. godine dolazi do formiranja Sono-hemijskog, odnosno hemijskog kombinata "Sodaso", a kasnije i Holdinga "Sodaso", to je od velikog znaaja za razvoj djelatnosti zasnovanih na soli.20 Godine 1973/1974. poinje izgradnja "evropski relevantnog kompleksa bazne hemijske industrije" Hloralkalnog kompleksa I ("Polihem"). Tom prilikom se gradi solana (75.000 t/g soli), elektroliza (27.000 t/g hlora i 30.000 t/g natrijeve luine), fabrika natrijum hlorata (4.000 t/g), fabrika propilen oksida (21.000 t/g), polilola (23.500 t/g), natrijum hipohlorita (2.400 t/g), kaporita (3.000 t/g) i proizvodnja komponenti za poliuretanske pjene (PUR sistemi 8.000 t/g). Dalji razvoj hemijske industrije nastavljen je izgradnjom Fabrike deterdenata "DITA" Tuzla 1977. godine, kapaciteta 50.000 t/g deterdenata i 12.000 t/g tenih sredstava za pranje. Poetkom 80tih godina prolog stoljea realizuje se druga faza hloralkalnog kompleksa (HAK II "Izocijanatna hemija" Tuzla), kapaciteta 15.000 t/g.21. Industrijsko preduzee "Kartonaa" Tojii osnovano je 1978. godine s ciljem obezbjeenja kartonske ambalae za "Sodaso" i zapoljavalo je 111 radnika. Od znaaja za razvoj rudarstva na prostoru BiH, ali i ex Jugoslavije, je i osnivanje Rudarsko-geolokog fakulteta (1960.). U 1961. godini osniva se i Institut za rudarska i hemijsko-tehnoloka istraivanja Tuzla.22 Tabela 1: Broj radnika u Sono-hemijskom kombinatu "Sodaso" Tuzla 1971.-1990. god.
Preduzee 1971. 1976. 1981. 1986. 1990. Rudnik soli "Tuanj" 513 536 568 693 600 Fabrika soli Tuzla 1.571 1.218 1.280 1.264 1.210 Fabrika sode Lukavac 1.389 1.653 1.534 1.587 2.240 Poliuretanska hemija (Polihem, TDI) Tuzla 628 831 1.030 1.574 "Dita" Tuzla 77 519 583 620 "Kartonaa" Tojii 44 100 104 Istraivanje i obrazovanje (Institut, Fakultet) 169 218 255 Pratee djelatnosti (tzv. zajedniki poslovi) 490 131 122 152 UKUPNO 3.473 4.602 5.076 5.597 6.755 * Navedena preduzea su u ovom periodu pripadala kombinatu "Sodaso" Tuzla. Takoer, lanovi Kombinata od sredine 70-tih godina prolog stoljea su i "Polirond" Oraje (150 radnika), "Hemoprodukt" Doboj (150), "Hemija" Modia (200) i "Progres" Kladanj (70) Izvor: (1) Dokumentacija preduzea sono-hemijskog kombinata SODASO Tuzla; (2) Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 199.
18

Imamovi I.: Proizvodnja slanice i kamene soli u Tuzli od kraja XV vijeka do danas, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 175-176. 19 Dokumentacija preduzea 20 Otaevi D.: Solana u obnovi i socijalistikoj izgradnji, Zbornik radova "100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 98. 21 Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 198. 22 Ibid, str. 198.

148

Proizvodnja soli kao faktor razvoja industrije Tuzlanskog kantona

Analizirajui tabelu 1 uoavamo da je poetkom 90-tih godina prolog stoljea u "Sodaso" kombinatu bilo zaposleno 6.755 radnika, od toga u fabrici sode 2.240 ili 33,2%, preduzeima poliuretanske hemije (Polihem, TDI) 1.574 ili 23,3%, fabrici soli 1.210 ili 17,9%, industriji deterdenata "Dita" Tuzla 620 ili 9,2%, rudniku soli "Tuanj" 600 ili 8,9%, u djelatnostima istraivanja i obrazovanja 255 ili 3,8%, u prateim zajednikim poslovima 152 ili 2,3% i proizvodnji kartonske ambalae 104 ili 1,5%. Tabela 2: Proizvodnja slanice i soli u Rudniku soli "Tuanj" od 1939. do 1991. godine
Godina Fabrika soli Fabrika sode HAK Tuzla Tuzla Lukavac Od prahistorije do 1885. nema evidencije ali je izraunato Od 1885. do 1939. po evidenciji ali je i izraunato 195.166 191.567 253.357 159.058 279.540 264.114 290.970 260.980 291.988 218.609 275.612 167.603 270.766 265.273 298.083 265.673 354.294 282.572 346.050 289.676 358.214 391.269 367.714 620.950 338.879 724.157 400.662 775.210 413.082 838.699 416.678 728.930 416.718 734.103 462.369 760.647 480.549 758.844 472.438 747.346 506.485 776.586 507.865 783.283 510.625 791.790 508.024 774.487 511.545 779.974 484.085 824.560 763.245 832.036 701.010 962.897 691.328 1.030.003 753.927 1.086.610 649.902 1.100.843 685.382 1.015.650 33.050 707.603 1.115.314 185.697 669.806 1.069.170 218.102 702.932 1.068.557 340.060 680.715 977.900 321.300 693.693 1.154.905 326.203 707.851 1.308.054 322.491 716.520 1.332.760 312.263 669.200 1.380.496 239.946 710.881 1.402.689 337.088 735.538 1.424.979 349.961 741.097 1.381.611 343.749 737.070 1.472.850 322.536 727.545 1.502.960 392.884 798.115 1.411.408 342.388 905.946 1.028.362 313.424 Ukupno soli Ukupno slanice (tona) m3 4.100.000 3.950.000 386.733 111.683 412.415 118.024 543.654 156.884 551.950 159.120 510.597 143.691 443.215 126.840 536.039 154.795 563.756 162.503 636.866 183.187 635.726 183.028 749.483 216.885 988.664 288.428 1.113.036 325.269 1.175.872 343.858 1.251.781 366.355 1.145.628 334.423 1.150.821 335.986 1.223.016 356.630 1.239.393 361.139 1.219.774 355.437 1.283.071 366.220 1.291.148 365.207 1.302.415 386.065 1.282.511 400.890 1.291.519 428.340 1.308.645 479.348 1.593.091 547.155 1.663.907 548.221 1.721.331 589.267 1.840.537 620.956 1.750.745 588.052 1.734.052 585.387 2.008.614 644.005 1.957.078 636.432 2.111.549 653.472 1.979.915 651.691 2.174.801 717.191 2.338.396 787.741 2.361.543 790.421 2.289.642 823.996 2.450.658 847.337 2.510.478 866.294 2.466.457 854.342 2.532.456 849.450 2.623.389 851.040 2.551.910 800.404 2.247.732 772.370

1939. 1946. 1947. 1948. 1949. 1950. 1951. 1952. 1953. 1954. 1955. 1956. 1957. 1958. 1959. 1960. 1961. 1962. 1963. 1964. 1965. 1966. 1967. 1968. 1969. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981. 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991.

Izvor: 1) Imamovi I.: Proizvodnja slanice i kamene soli u Tuzli od kraja XV vijeka do danas, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 180-181.; 2) Statistiki godinjak "Sodaso" Tuzla za 1988. i 1989. godinu i dokumentacija Rudnika soli "Tuanj", Fabrike soli "Tuzla", Fobrike sode "Lukavac" i "Polihem" Tuzla

149

D. Meanovi

Tabela 3: Proizvodnja soli u periodu od 1939. do 1991. godine u tonama

Godina 1939. 1946. 1947. 1948. 1949. 1950. 1951. 1952. 1953. 1954. 1955. 1956. 1957. 1958. 1959. 1960. 1961. 1962. 1963. 1964. 1965. 1966. 1967. 1968. 1969. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981. 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991. Varena so 54.213 70.377 77.650 80.825 81.108 76.559 75.213 82.801 98.415 96.125 99.504 102.145 108.022 111.295 114.745 115.744 115.755 128.436 133.486 131.233 133.244 130.222 128.006 127.006 127.886 101.676 63.238 27.121 17.114 15.273 5.530 101 Vakumirana so 45.018 148.774 153.084 165.528 186.617 173.803 185.033 187.865 182.509 192.226 186.435 188.977 194.747 194.709 188.837 193.174 199.760 201.385 200.276 184.462 204.000 246.000 Kamena so 20.356 41.538 66.462 85.287 85.532 79.346 97.625 93.082 78.466 91.230 85.210 85.231 71.436 92.422 113.580 122.284 118.064 146.552 149.458 152.033 153.064 126.651 133.597 99.747 140.776 So iz Polihema 4.458 36.336 37.941 66.004 76.500 79.000 76.145 73.821 79.104 79.690 82.733 81.265 76.250 77.584 69.000 74.000 Ukupno (bez FSL) 54.213 70.377 77.650 80.825 81.108 76.559 75.213 82.801 98.415 96.125 99.504 102.143 108.022 111.295 114.745 115.744 115.755 128.436 133.486 131.233 133.244 130.222 148.528 168.544 194.348 231.980 297.544 259.352 280.265 294.972 257.799 280.692 309.411 315.681 329.667 355.357 381.556 390.256 386.595 414.495 422.322 434.526 435.714 403.177 395.643 372.747 460.776 So u slanoj vodi za FSL 57.470 47.717 79.234 78.295 65.583 50.281 79.582 79.702 84.772 86.903 117.381 186.285 217.247 232.563 251.610 218.679 220.231 228.194 227.653 224.204 232.976 234.985 237.537 232.346 233.992 247.368 349.611 288.869 309.002 325.984 330.253 304.695 334.594 320.751 323.805 296.336 335.635 397.485 403.826 409.601 425.015 431.768 418.628 446.273 455.397 427.657 311.594 Ukupno soli 111.683 118.024 156.884 159.120 143.691 126.840 154.795 162.503 183.187 183.028 216.885 288.428 325.269 343.858 366.355 334.423 335.986 356.630 361.139 355.437 366.220 365.207 386.065 400.890 428.340 479.348 547.155 548.221 589.267 620.956 588.052 585.387 644.005 636.432 653.472 651.691 717.191 787.741 790.421 823.996 847.337 866.294 854.342 849.450 851.040 800.404 772.370

Izvor: 1) Husejnefendi M.: Proizvodnja varene soli, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 194.; 2) Buljugi S., Fejzi M., Damjanovi M., Babovi R.: Proizvodnja vakuumirane soli, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 194.; 3) Statistiki godinjak "Sodaso" Tuzla za 1988. i 1989. godinu i dokumentacija Rudnika soli "Tuanj", Fabrike soli "Tuzla", Fobrike sode "Lukavac" i "Polihem" Tuzla

U periodu od 1992. do 1995. godine u Rudniku kamene soli "Tuanj" ukupno je proizvedeno 42.000 tona kamene soli, to predstavlja oko 30% proizvodnje iz 1991. godine. U istom periodu, slane vode je proizvedeno 2,43 miliona m3 ili neto vie od 8% od jednogodinje predratne proizvodnje. Ova proizvodnja je najveim dijelom isputana u rijeku Jalu. Odreene koliine slanice finalizirane su u vakumiranu so. Ukupna ratna

150

Proizvodnja soli kao faktor razvoja industrije Tuzlanskog kantona

proizvodnja vakumirane soli (124.000 tona) sa jednogodinjim prekidom u 1994. godini, ostvarena je sa 60% vrijednosti proizvodnje iz 1991. godine.23 U periodu industrijske proizvodnje (1906-2002. god.) iz leita je dobiveno 83 294.5103 m3 slane vode. Proizvodnja kamene soli u Rudniku "Tuanj" trajala je od 1967. godine do 13.03.2002. godine, kada se zapoelo sa potapanjem jame i pored toga to nisu iskoritene preostale industrijske rezerve od 2.503.000 tona.24 Rudnik soli "Tuanj" je u 1990. godini proizveo 99.747 tona kamene soli (1991. godine 140.766 tona ), a 1995. godine 5.987 tona (3,9% predratne proizvodnje), a 1999. godine 33.243 tona (21,7% proizvodnje iz 1990.). Rudnik soli je u 1990. godini proizveo 2.551.910 m3 slanice, u 1995. godini 60.351 m3, a 1999. godine 665.620 m3. U periodu do 2009. godine proizvodnja slanice se kretala do 1.530.882 m3. Rudnik soli "Tuanj" u budunosti planira poveanje proizvodnje slane vode na oko 3.000.000 m3/godina. Ovo predezee je u 1990. godini imalo 600 zaposlenih radnika, u 1995. godini 385 radnika, a krajem 2009. godine 137 radnika. Razlozi smanjenja broja zaposlenih su: tehnikotehnoloka opremljenost, smanjenje proizvodnje u odnosu na period prije rata i gubitak trita, pogorana starosna struktura zaposlenih i dr. Fabrika soli je u 1991. godini proizvela 246.000 tona vakumirane soli i zapoljavala je oko 1.000 radnika. U 1996. godini ukupna proizvodnja soli je iznosila 16.000 tona to je samo 6,5% predratne proizvodnje. Broj zaposlenih u 1996. godini je iznosio 570 radnika ili 57% od ukupnog broja uposlenih iz 1991. godine. U 2009. godini ovo preduzee je zapoljavalo 479 radnika.25 Proizvodnja soli je u stalnom porastu od 1996. godine, a u 2009. godini ukupna proizvodnja je iznosila 90.000 tona. Fabrika soli danas proizvodi sljedei asortiman proizvoda: kuhinjsku so, "Do-Do" zaine, tabletiranu so za omekivanje vode - "Solat", razne supe, govea kocka za supe, pasta za pranje ruku -"Olba", dezinfekciono sredstvo -"Dessol", destilovana voda i druge.26 Preduzee je krajem 2009. godine potpisalo sporazum u vrijednosti od 4 miliona sa partnerom iz Srbije o izvozu 35.500 tona soli tokom 2010. godine. Izvoz soli u Srbiju u 2009. godini iznosio je oko 60.000 tona. Ovo preduzee izvozi 75% vlastite proizvodnje na inostrana trita (Srbija, Makedonija, Kosovo, Crna Gora, Hrvatska). Fabrika sode "Sisecam soda" trenutno proizvodi laku sodu, teku sodu i bikarbonu i zapoljava 611 radnika. Od 2007. godine u funkciji je pogon za proizvodnju teke sode sa instalisanim kapacitetom od 600 t/dan, a godinji proizvodni kapacitet imao bi vrijednost od oko 250.000 t. U 2010. godini se oekuje proizvodnja od 300.000 t sode.27 U postratnom periodu Fabrika deterdenata "DITA" se odluuje na kreaciju vlastitog brenda, to je rezultiralo proizvodnjom prakastog deterdenta za rublje i ostalih sredstava za pranje i ienje u domainstvu i industriji. U 2005. godini kompanija "LORA" postaje veinski vlasnik i od tada "DITA" progresivnije nastupa na stranom tritu. Osim domaeg prisutna je i na tritu zemalja bive Jugoslavije, eke, Poljske, Libije, Francuske, Holandije i panije. U preduzeu je danas zaposlen 191 radnik.28
23

Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 220-221. 24 Tomi B., Sui A., Nuri A., Nuhanovi S.: Prolamanje masiva i ulijeganje terena iznad potopljenog Rudnika soli Tuanj, Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geolokograevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006, str. 44-45. 25 Dokumentacija preduzea Solana "Tuzla", decembar 2009. godine 26 Dokumentacija preduzea Solana "Tuzla" decembar 2009. godine 27 http://sisecam.ba/index.php (15.04.2010.) 28 Dokumentacija preduzea "DITA" Tuzla decembar 2009. godine

151

D. Meanovi

Tabela 4: Proizvodnja kamene soli i slane vode u Rudniku "Tuanj" u periodu od 1992. do 2008. godine
Godina 1992-1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. Kamena so (tona) 42.000 11.414 17.197 20.238 32.002 32.646 21.134 14.278,8 Slana voda (m3) 2.428.000 72.651 196.570 604.000 600.000 686.019 670.485 731.497 1.033.411 1.188.232 1.082.732 1.118.392 1.388.364 1.530.882

Izvor: Dokumentacija preduzea Rudnik soli "Tuanj" za period 1992- 2008. godine

Tabela 5: Proizvodnja u Solani "Tuzla" u periodu od 1992. do 2008. godine

1992-1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. Kuhinj. so (tona) 123.979 16.000 39.000 41.000 45.670 64.780 65.421 78.044 62.014 71.109 68.378 80.788 85.944 80.156 Zain do-do (tona) 50,0 170,0 148,3 211,4 221,4 291,9 355,9 195,7 213,7 168,6 Pasta olba (kg) 4.000 7.000 10.074 8.809 10.205 8.861 6.287 4.032 2.918,1 1.149 Kockice, supe (kg) 21.983 12.578 12.205 11.435 5.297 24.151 120.047 3.561 Dessol (l) 3.800 3.460 2.830 2.442 2.445 1.830 1.465 510 Destil. voda (l) 36.313 75.203 108.834 112.183 92.858 102.465 116.987 110.794

Izvor: Dokumentacija preduzea Solana "Tuzla" za period 1992- 2008. godine

Zakljuak Na podruju Tuzlanskog kantona eksploatacija soli se obavlja iz dva leita i to: leite soli u Tuzli i Majevici (lokalitet Tetima). Industrijska proizvodnja soli u Tuzli je poela u vrijeme Austro-ugarske monarhije 1885. godini, kada je izgraena i prva solana u Siminom Hanu. Uslijed sve vee primjene soli u industriji, u 1895. godini izgraena je nova Fabrika soli u naselju Kreka. Solana u Siminom Hanu prestaje sa radom u 1970. godini, a iste godine izgraena je i nova Fabrika soli u Tuzli u krugu stare Solane. Na osnovu ovog mineralnog resursa tokom 70-tih godina prolog stoljea razvio se kompleks sono-hemijske industrije "Sodaso" koji je u svom sastavu imao Rudnik soli, Fabriku soli, sode, deterdenata i kartonske ambalae i preduzee poliuretanske hemije. U postratnom periodu u Rudniku soli "Tuanj" i Fabrici soli "Tuzla" dolazi do poveanja proizvodnje slanice i kuhinjske soli. Rudnik soli "Tuanj" u budunosti planira poveanje proizvodnje slane vode na oko 3.000.000 m3/godina. Fabrika soli u Tuzli je u 2009. godini ukupno proizvela 90.000 t soli, a oko 75% proizvodnje je namijenjeno stranom tritu. Pokretanjem Rudnika soli "Tetima" stvoreni su uvjeti za proirenje postojeih i izgradnju novih kapaciteta sono-hemijske industrije na podruju Tuzlanskog kantona. 152

Proizvodnja soli kao faktor razvoja industrije Tuzlanskog kantona

Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Buljugi S., Fejzi M., Damjanovi M., Babovi R.: Proizvodnja vakuumirane soli, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985. ii S., Mojievi M., Jovanovi ., Toki S., Dimitrov P.: Osnovna geoloka karta 1:100000, Tuma za list Tuzla, Geoinenjering, Geoinstitut, Sarajevo, 1988., Savezni geoloki zavod, Beograd, 1991. Husejnefendi M.: Proizvodnja varene soli, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985. Ibrelji I.: Sono rudarstvo Jugoslavije, Tuzla, Rudarski institut u Tuzli, Tuzla, 1991 Imamovi I.: Proizvodnja slanice i kamene soli u Tuzli od kraja XV vijeka do danas, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985. Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002. Kulenovi S.: Tradicionalni naini i sprave za proizvodnju soli u Tuzli, 100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985. Mandi E.: Slijeganje terena grada Tuzla, Geografski radovi, Broj 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005. Mari .: Industrijalizacija Bosne i Hercegovine, Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Prirodno-matematiki fakultet Sarajevo, Sarajevo, 1991. Otaevi D.: Solana u obnovi i socijalistikoj izgradnji, Zbornik radova "100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985. Tomi B., Sui A.: Stanje i pravci razvoja solnog rudarstva u BiH, Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geoloko-graevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006 Tomi B., Sui A., Nuri A., Nuhanovi S.: Prolamanje masiva i ulijeganje terena iznad potopljenog Rudnika soli Tuanj, Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geoloko-graevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006 Vujovi M., Stojkovi J.: Stanje sirovinske osnove i perspektive daljeg razvoja solarstva u Tuzli,Zbornik radova "100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985. Devedeset godina industrijske proizvodnje soli u Tuzli, Zbornik radova, Fabrika soli Tuzla, Tuzla, 1975. Dokumentacija preduzea sono-hemijskog kombinata "Sodaso" Tuzla Dokumentacija preduzea Solana "Tuzla" za period 1992- 2008. godine Dokumentacija preduzea Rudnik soli "Tuanj" za period 1992- 2008. godine Dokumentacija preduzea "DITA" Tuzla decembar 2009. godine Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025, Ministarstvo prostornog ureenja i zatite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inenjering Tuzla, Tuzla 2008. Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmijenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999. http://sisecam.ba/index.php (15.04.2010.)

12.

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

153

Zbornik radova PMF 6, 155 165 (2009)

Originalni nauni rad

PROJEKTNI MANAGMENT O OTPADU PROJECT MANAGEMENT REGARDING WASTE Jelica Gali, II osnovna kola, iroki Brijeg Abstrakt Ovaj rad, pod naslovom Projektni managment o otpadu, sastoji se od est poglavlja. Prva tri poglavlja ine saetak, uvod i metodologiju rada te upravljanje projektima. etvrto poglavlje govori openito o projektima (razvoj, definicije i metodologija). Peto poglavlje bavi se problematikom otpadnih baterija i akumulatora, njihovim prihvatom i zbrinjavanjem, kao i upravljanjem. Istaknuti su i tetni imbenici prouzroeni nepravilnim rukovanjem kao i nedostatak prihvatnih i sabirnih mjesta za navedeni materijal, te njihovo nepostojanje u svim podrujima ljudskog boravka i njihovih djelatnosti. U estom poglavlju dat je mogui prijedlog sustava upravljanja otpadom na temelju dugogodinjeg bavljenja s jednostavnim projektima o otpadu. Prema zakonima i pravilnicima prihvat i odlaganje otpada treba organizirati drava preko raznih specijaliziranih tvrtki kao i komunalnih poduzea. U tu svrhu u BiH organizirano je, uglavnom u veim mjestima, prikupljanje takvog otpada, a posebno se istie grad Zenica s tvrtkama Alba, Alba BiH, Alba AG, kao i tuzlanski kanton koji ima dvije tvrtke, Kemis BiH i Sid Mil, koje otpadni materijal izvoze u Austriju i Njemaku. Samo u velikim gradovima postoje ulini kontejneri u koje graani mogu ubacivati razne vrste otpada. Seoska i manja naselja nemaju mogunosti zbrinjavanja otpada ve se zajedno s komunalnim otpadom odvozi na za to ureene (i esto neureene) deponije. No, zbog neadekvatnog zbrinjavanja otpada vidljivi su i divlji deponiji koji su ponekad i uzronici raznih zaraza i bolesti. Prema preporuci EU i Nacionalne strategije o otpadu BiH-a odreeno je da se u svim veim mjestima izgrade deponiji jer bi izgradnja po svim naseljima bila preskupa i nedjelotvorna (World Bank, 2000.)1 Budui da je BiH zemlja u tranziciji, proces se odvija sporo i oteano iz poznatih razloga poslijeratnog stanja u ovim prostorima. Poseban problem je odlaganje posebnog otpada gdje spadaju istroene baterije i akumulatori. Kljune rijei: Upravljanje, projekt, projektni menadment, otpad, baterije, akumulatori, sustav upravljanja Abstract This work, under the title Project management regarding waste, consists of six chapters. First three chapters are summary, introduction and work metodology and managing projects. Fourth chapter is about projects in general (development, definitions and metodology). Fifth chapter looks into problems of waste batteries and storage batteries, their collection and processing ,as well as managing. Damaging factors caused by irregular handling and insufficiency of assembling points for mentioned materials are pointed out, including their non-existence in all areas of human environment and their

Izvjee Svjetske banke za 2000. godinu o stanju otpadnih materijala

J. Gali

activities. In the sixth chapter are listed possible suggestions of system of managing waste on the grounds of long-term activities regarding simple waste projects . According the law and regulations collection and disposal of waste should be organized by the state through different specialized companies and municipal services. For that reason in BiH it has been organized mostly in bigger places, collection of such waste, especially in the city of Zenica with companies Alba, Alba BiH, Alba AG, as in Tuzla canton which has got two companies, Kemis BiH and Sid Mil, which are exporting waste to Austria and Germany. Only in bigger cities there are street containers where citizens can put all types of waste. Rural and smaller areas don't have sources of providing places of waste disposal so together with municipal service that waste is put into depots. But, because of inadequate waste providing there are obvious wild depots which sometimes cause illness and infections. By the EU and National strategy regulations regarding waste in BiH it is established that in every bigger place should be build depots because counstruction in every settlement would be expensive and ineffective (Word Bank, 2000). Since that BiH is a country in transition, this process is progressing very slow from already known reasons of situations after the conflicts. Special problem is depositions of a special waste where are included used batteries and storage batteries. Key words: Management, project, project management, waste, batteries, storage batteries, management system 1. Metode rada i ciljevi U izradi rada koritena je dostupna literatura i izvori o spomenutoj problematici. Glavne metode koritene u radu su: metoda analize dostupne literature, metoda sinteze, metoda deskripcije i metoda komparacije. U radu su koritene i razliite tehnike i procedure proizile iz dugogodinjeg rada na jednostavnim projektima sline tematike, a sve u cilju dobivanja to kvalitetnijih rezultata. Na temelju iskustava napravljen je i prijedlog sustava upravlja otpadom. Cilj rada bio je objasniti definicije, pojmove, procedure i korake upravljanja projektima vezanih za otpad. Zatim, ukazati na sve uestali problem zbrinjavanja baterija i akumulatora koji se svrstavaju u kategoriju posebnog otpada, te podii svijest graana o ovom problemu. U radu se pokuao primijeniti PMI pristup (Project Management Institute), koji postie najbolje rezultate u oblasti upravljanja projektima. 2. Uvod U uvodnom dijelu, u kontekstu opeg pojma upravljanja projektima i naelima upravljanja, nailazi se na vie teorija i miljenja brojnih autora koji su se time bavili. U ovom radu su uzete definicije vie autora i njihovi stavovi, kako bi se utvrdili razliiti pristupi na temelju kojih je mogue napraviti jedinstvenu sintezu o tretiranoj problematici i primjeni projektnog menadmenta na teritorij Federacije BiH. Pitanje posebnog otpada u BiH te njegovo pravilno zbrinjavanje jo nije ustrojeno prema zakonskim propisima, a niti je svijest kod dijela stanovnitva toliko narasla da otpad smatra opasnim i da se s njim oprezno i pravilno rukuje. U drugim podrujima u okruenju, primjerice u Sloveniji i Hrvatskoj, zbrinjavanje posebnog otpada se vri prema uputama raznih znanstvenih institucija, na temelju iskustva susjednih zemalja 156

Projektni managment o otpadu

EU i miljenja strunjaka koji se bave ovom tematikom, a koji upuuju na vanost problema nudei inovacije koje se javljaju u svijetu u ovoj sferi ljudske djelatnosti. Zbog slabog napretka na podruju zbrinjavanja posebnog otpada u BiH jo nije zauzet jedinstven stav i nain rjeavanja ovog veoma vanog problema s kojim se suoilo itavo ovjeanstvo. Danas postoji jedino zadaa na razini drave da se posebni otpad mora zakonski rjeavati i pohranjivati. U BIH su se, u suradnji s meunarodnom zajednicom, poele organizirati agencije za prikupljanje i zbrinjavanje nekih vrste otpada. 3. Upravljanje projektima razvoj, definicija i metodologija Ulazei u 21. st., shvaanje pojma upravljanja projektima se promijenilo (Kerzner, 2003.). Osim pojave potrebe za implementacijom procesa formalnog voenja projekata, sve se vie uvode rjeenja specifina za pojedino okruenje u kojem se projekt odvija. Takav dinamian razvoj podruja slijedio je nakon nekoliko faza sazrijevanja. Podruje upravljanja projektima, iako se razvilo iz tehnikih disciplina, s vremenom je pod utjecajem drugih podruja sve vie postalo multidisciplinirano. Za uspjean rad na itavom projektu valja uzeti u obzir, osim ueg podruja upravljanja projektima, organizacijsku strukturu, okruenje projekta i znanje s podruja primjene projekta, standarde i pravni okvir te, openito, znanje iz poslovnog upravljanja i meuljudskih odnosa. Svaki od tih imbenika moe imati veliki utjecaj na uspjenost projekta.

3.1. Razvoj podruja Razvoj formalnog upravljanja projektima zapoeo je 1950-ih kao potreba ministarstava obrane SAD-a za razvojem sloenih vojnih sustava, to potvruje injenicu da je podruje upravljanja projektima nastalo iz tradicionalnih inenjerijskih disciplina. U to je doba 1960-ih godina raunalna industrija zapoela svoj jaki utjecaj na poslovna okruenja, pa se sve vie poela stvarati za potrebe gospodarstva. U tim ranim poetcima za sve se projekte radio isti pristup. S vremenom je postalo jasno da tradicionalni pristup nije dostatan te se javljaju dinamini modeli. Kao krajnji korak u razvoju, uz sva ogranienja, dolo je do snanog jaanja projektne sfere i velike primjene unutar svih oblika ljudske djelatnosti, a prema Thomsettu ono je vodilo ka razvoju ekstremnog pristupa (Thomsett, 2001.).

3.2. Definicije podruja Za pokuaj definiranja pojma upravljanje projektom (eng. Project Management) potrebno je definirati pojam projekta. U BiH je proces standardizacije podruja jo u zaetku, pa tako i standardizacija nazivlja. Veina najopenitijih definicija iz ovog podruja preuzete su iz opeg kataloga znanja PMI2 (Project Management Institute). Osim PMI postoji jo nekoliko udruga koje se bave promicanjem podruja upravljanja projektima, primjerice IPMA (International Project Management Association) i APM (Association Project Management), najvaniji u Europi.
2

PMI je meunarodna udruga za upravljanje projektima sa sjeditem u SAD-u i s ograncima u cijelom svijetu.

157

J. Gali

3.2.1. Projekt PMI definira projekt kao vremenski odreeno nastojanje da se proizvede jedinstveni proizvod usluga ili rezultat (PMI, 2004.). Iz definicije se moe zakljuiti da se projekt sastoji od dvije bitne sastavnice, a to su privremena aktivnost koja oznaava da projekt ima svoj poetak i kraj, te drugo, da se projektom stvara jedinstveni proizvod. Razliiti autori navode razliite definicije projekta, to je logino s obzirom na broj znanstvenih i drugih podruja koja u svom radu primjenjuju sustav. Meutim, veina autora se slae s injenicom da projekt ima vijek trajanja i da je u postizanju odreenog cilja potrebno poduzeti odreene aktivnosti.

Slika 1. Osnovne varijable unutar dosega (trokut dosega) (Prema: Wysocki i dr., 2003.)

3.2.2. Upravljanje i proces Prema definiciji PMA, upravljanje projektom jest primjena znanja, vjetina, alata i tehnika u projektnim aktivnostima kako bi se ispunili projektni zahtjevi. Upravljanje projektom ukljuuje: utvrivanje zahtjeva, postavljanje jasnih i ostvarivih ciljeva, uspostavu ravnotee izmeu suprotstavljenih zahtjeva za kvalitetu, doseg, vrijeme i troak te prilagodbu specifikacija planova i pristupa interesima i oekivanjima razliitih interesnih skupina.

Proces je skup meuovisnih informacija i aktivnosti koje se izvode kako bi se postigao predodreeni skup proizvoda informacija i usluga. Postoje dvije glavne kategorije projektnih procesa: 158 procesi upravljanje projektom te procesi okrenuti proizvodima, koji se meusobno preklapaju u interakciji u tijeku trajanja projekta.

Projektni managment o otpadu

3.3. Metodologija Metodologija, prema PMI, ukljuuje sustav praksi, tehnika, procedura i pravila koje rabi onaj tko radi na podruju odreene discipline, gdje je procedura niz koraka koji se odvijaju prema odreenom redoslijedu. Dobra metodologija sadrava sve vane procese upravljanja projektom te e podruja koja su ukljuena u procese i dalje iriti. Karakteristike dobre metodologije jesu: stupanj detalja, uporaba predloaka, standardizirane tehnike planiranja vremenskog odreivanja i kontrole trokova, standardizirani oblik izvjetavanja i fleksibilnost za primjenu na svim projektima, razumljivost korisniku, prihvatljivost i uporabljivost te temeljenost na smjernicama i na etici dobro obavljenog posla.

4. Otpad definicije, vrste i gospodarenje Sve to je ljudski rod stvorio, to stvara i to e stvoriti, teoretski je, odnosno bit e, otpad. Suneva energija, zrak, voda, tlo, flora i fauna osnovne su prirodne vrijednosti pa sve ljudske aktivnosti kao i opstanak ivota na Zemlji poiva na njima. Sve prirodne vrijednosti treba racionalno koristiti za budue narataje jer ispravno zbrinjavanje otpada danas u svijetu ima sve veu vanost i jedan od osnovnih zadataka za razvoj svake sredine.

4.1. Definicija otpada Otpad je svaka tvar ili predmet koje posjednik odbacuje, namjerava ili mora odbaciti. Posjednik otpada je proizvoa otpada ili pravna ili fizika osoba koja ga posjeduje. Proizvoa otpada je svaka osoba ijom aktivnou nastaje otpad ili koja prethodnom obradom, mijeanjem ili drugim postupkom, mijenja sastav ili svojstva otpada. Svi mi svakodnevno proizvodimo otpad kao to su papir, stare novine, otpaci od hrane, plastine boce, baterije itd.. Ciljevi i oekivani ishodi ukljuuju: sposobnost sagledavanja ekolokih problema nastajanja otpada; sposobnost ukljuivanja u rjeavanje problema uklanjanja, obrade i odlaganja otpada s tehnikoga, ekolokoga i socijalnoga gledita; kreativno ukljuivanje u projektne timove za rjeavanje problema otpada; sposobnost praenja razvoja novih tehnologija obrade otpada; integralni pristup zbrinjavanja otpada: sprjeavanje nastajanja, ponovno koritenje, obrada, odlaganje; smanjenje emisije u okoli iz sustava za zbrinjavanje otpada; smanjenje otpada iz industrijskih i energetskih procesa; zbrinjavanje opasnog otpada, posebice radioaktivnog otpada; stvaranje propisa i zakonske regulative na podruju gospodarenja otpadom.

159

J. Gali

4.2. Vrste otpada Ovisno o svojstvima otpada, otpad dijelimo na opasni, neopasni i inertni otpad. Po mjestu nastanka, razlikujemo vie vrsta otpada: komunalni otpad, proizvodni otpad, ambalani otpad, otpad iz rudarstva i eksploatacije mineralnih sirovina, otpadni elektriki i elektroniki ureaji i oprema, vozila kojima je istekao vijek trajanja, otpadne gume, graevinski otpad, infektivni otpad iz zdravstvenih ustanova, otpadna ulja, mulj iz ureaja za proiavanje otpadnih voda, itd.

4.2.1. Opasni i posebni otpad Opasni otpad je otpad koji pokazuje jedno od svojstava koja ga ine opasnim, primjerice eksplozivnost, oksidativnost, zapaljivost, nadraljivost, otrovnost, tetnost, infektivnost, kancerogenost, mutagenost itd. Komunalni otpad, proizvodni otpad, ambalani otpad, graevinski otpad, elektriki i elektroniki otpad, vozila kojima je istekao vijek trajanja i otpadne gume mogu biti opasni otpad ako sadravaju neke od komponenata opasnog otpada. Opasni otpad ukljuuje boje, tinte, ljepila i smole, otapala, fotografske kemikalije, pesticide, baterije (Ni-Cd i Pb baterije), akumulatori, otpadna ulja za motore, pogonske ureaje i podmazivanje. Opasni otpad mora se odvojeno sakupljati.

4.2.2. Otpadne baterije i akumulatori Prema Pravilniku o gospodarenju otpadnim baterijama i akumulatorima, ono obuhvaa svaki izvor elektrine energije proizvedene izravnim pretvaranjem kemijske energije koji se sastoji od jedne ili vie primarnih baterijskih elija/lanaka (koje se ne mogu puniti) ili jedne ili vie sekundarnih baterijskih elija/lanaka (koje se mogu puniti). Otpadna baterija ili akumulator je otpad koji se ne moe ponovno iskoristiti i namijenjen je reciklai. Zbog komponenata od kojih se sastoje, svrstavaju se pod opasan otpad. Skuplja otpadnih baterija i akumulatora duan je bez naknade u roku od 24 sata po pozivu preuzeti otpad, isprazniti spremnik i predati ovlatenoj tvrtki za uporabu ili recikliranje. Prema Pravilniku, prodavatelj je duan propisno oznaiti proizvod. Ministarstvo zatite okolia, prostornog ureenja i graditeljstva dodijelilo je koncesije za sakupljanje, uporabu i recikliranje otpadnih baterija i akumulatora koje su tvrtke dobile temeljen Dozvole za gospodarenje otpadom. Tvrtke koncesionari potpisali su ugovor s Fondom za zatitu okolia i energetsku uinkovitost ime su definirani uvjeti djelatnosti sakupljanja i uporabe otpadnih baterija i akumulatora, a jedna od njih je i Metis.3 Budui da sve baterije sadre tvari koje su manje ili vie tetne za okoli, zahtijevaju posebnu brigu prilikom zbrinjavanja. Ako se odlau, doprinose poveanju procijeene koliine tetnih tvari iz odlagalita, to moe prouzroiti oneienje podzemnih voda te ugroziti ljudsko zdravlje. Pri spaljivanju uzrokuju tetne emisije u zrak i znaajno oneiuju okoli. S druge strane, baterije i akumulatori vrijedan su izvor sekundarnih sirovina. Pogodni su za uporabu, posebno izdvajanje vrijednih metala kao to su Ni, Co, Ag. Takoer, daljnjim koritenjem recikliranih metala, postiu se utede prirodnih resursa.
3

http://www.metis.hr/otpad%20pod%20zemljom/pdf/Metis%2020BATERIJE%20I%20AKUMU LATORI.

160

Projektni managment o otpadu

Pb i Ni-Cd baterije koriste oko ukupno 70% ukupne proizvodnje Pb i Cd u EU, pa je od velikog znaaja da se ove tvari izdvoje u procesu recikliranja. Prosjeni teinski udio Pb u olovnoj bateriji je 60% ukupne teine, a Cd oko 15% ukupne teine. U procesu reciklae zahtjeva se odreena efikasnost, odnosno kvaliteta postupka reciklae (npr. reciklaa ukupnog Pb, a najmanje 65% teinskog udjela). Ciljevi recikliranja postavljaju se vie za one baterije koje se svrstavaju u opasni otpad. Iz navedenih razloga, potrebno je sprjeavanje mijeanje baterija i akumulatora s komunalnim otpadom (organiziranjem njihove predaje na prodajnim mjestima), sprjeavanje odlaganja ili spaljivanje, poduzimanje mjera smanjivanja tetnih tvari u proizvodima te poveavanje i udjela skupljanja i uporabe.

4.3. Gospodarenje i upotreba otpada Pri gospodarenju otpadom potrebno je pridravati se odreene hijerarhije postupaka: sprjeavanje nastanka otpada i smanjivanje koliine otpada i njegovog tetnog utjecaja na okoli, uporaba otpada ija se vrijedna svojstva mogu iskoristiti, zbrinjavanje otpada koji nema vrijednih svojstava za uporabu. Uporaba otpada je svaki postupak ponovne obrade otpada radi njegova koritenja u materijalne i energetske svrhe. Recikliranje je ponovna uporaba otpada u proizvodnom procesu osim uporabe otpada u energetske svrhe. Otpad koji se moe uporabiti obuhvaa papir, karton, staklo, plastiku, metale, zeleni tj. biorazgradivi otpad; opasni otpad: baterije, akumulatori, motorna ulja, lijekovi, kemikalije i sl. 5. Prijedlog sheme sustava upravljanja otpadom Na temelju prouene literature i rada na jednostavnim projektima o zbrinjavanju otpadom, napravljen je prijedlog odnosno shema sustava upravljanja istim. Shema se (Slika 2.) sastoji od dva podsustava. S obzirom na geografski aspekt promiljanja o otpadu, stavljen je naglasak na prvi podsustav. Na zbrinjavanje otpada (drugi podsustav) vie se gleda s tehnike strane, zbog ega se o istom u radu detaljnije ne raspravlja. Prvi podsustav je vezan za sve oblike prikupljanja podataka (informacija), zatim njihovo spremanje, analizu, upite i izlazne rezultate o otpadu. Cijeli sustav se sastoji od est sastavnica: ljudi, podatci, procedure (metodologija), softver, hardver, Internet i jednog podsustava (zbrinjavanje otpada). Sve sastavnice su meusobno povezane i ovisne jedna o drugoj. Ljudi su najvaniji u cjelokupnom sustavu jer razvijaju proceduru (metodologiju) i nadvladaju nedostatke ostalih sastavnica. No, niti najbolji softver ne moe popraviti ljudsku nekompetentnost. Tim koji je ukljuen u sustav upravljanja otpadom trebao bi biti interdisciplinaran, to znai da bi morao ukljuiti vie struka koje su openito vezane za otpad, a on bi obuhvaao kemiare, biologe, lijenike, tehnologe, ekologe, geografe, prostorne planere itd.

161

J. Gali

Slika 2. Shema sustava upravljanja otpadom Podatci su vrlo vani i o njima ovisi rezultat upita i analize. Uloga tima jest prikupljanje podataka o podrujima koja su ugroena otpadom i njihovo smjetanje u prostor. Svi podatci koje tim prikuplja trebali bi se nalaziti u zajednikoj bazi podataka i pospremljeni u vektorskom ili rasterskom modelu, radi lake i kvalitetnije analize. Geografska baza podataka je skup i dugotrajan proces. Procedure (metodologija) je detaljnije objanjena u prethodnom tekstu. Kvalitetna analiza zahtjeva dobro definirane, konzistentne metode za ostvarivanje tonih i povjerljivih rezultata. Sve metode i ciljeve odreuje interdisciplinarni tim, koje je potrebno postaviti prije svakog projekta. U cijelom sustavu koristile bi se razliite metode, tehnike i procedure, a zavrni cilj bio bi njihovo integriranje u svrhu dobivanja to kvalitetnijih rezultata. Svaki projekt trebao bi se sastojati od dvije faze: analitike i sintetske. Sastavnica softver bi ukljuivala ne samo neke od GIS softvera nego i razliite baze podataka, grafike, statistike, slikovne i druge softvere. O hardveru kao jednoj od 6 sastavnica ovisila bi brzina obrade, lakoa upotrebe i dostupni tip izlaznih rezultata. Veliko znaenje imao bi Internet, kao sastavnica koja bi osigurala dostupnost svih podataka proizilih iz sustava irem krugu korisnika. Time bi se podigla i svijest graana koji bi dobili informaciju o podrujima koja su ugroena otpadom, i pojaao njihov interes o okoliu.

162

Projektni managment o otpadu

6. Zakljuak Tehnoloki razvoj, kao jedan od pokazatelja civilizacijskog napretka. zasniva se na dvije zablude: o neiscrpnom bogatstvu prirode i o njezinoj sposobnosti samoobnove. Upravo su ove zablude pridonijele osiromaenju i oneiavanju okolia te mu nanijele teke neizljeive rane. Valja naglasiti kako je uvanje okolia nae pravo te da je zatita okolia naa obveza. Unitavanje je okolia zloin i kriminalna radnja. Unato postojanju zakonske regulative iz domene otpada, na temelju preporuka EU, praksa pokazuje da se ono to je u njima sankcionirano dosta sporo i neadekvatno primjenjuje. Zbog nerijeenih problema o zbrinjavanju otpada, na divljim deponijima se jo uvijek odlau i gomilaju znatne koliine otpada koji svojim razlaganjem zagauju tlo, vode i zrak. Stoga je nuno u naim uvjetima postupno primjenjivati suvremena iskustva u drugim zemljama svijeta u gospodarenju otpadom. Nuno je potrebo izgraditi sabirne deponije, kako komunalnih tako i specijaliziranih objekata za prikupljanje otpada, kako bi se ovaj problem trajno rijeio. No, potrebno je djelovati na svijest ljudi kako prirodni resursi (tlo, voda, flora, fauna, zrak) nisu neunitivi, kako nam potomci ne bi plaali cijenu svojih predaka. Principi odrivog razvoja trebali bi se u potpunosti primjenjivati i na problematiku otpada. Odgoj i obrazovanje mladih generacija, vezano za problematiku otpada, treba zapoeti ve u djejim vrtiima, a dograivati na svim ostalim stupnjevima obrazovanja. Gospodarsko-industrijske djelatnosti trebaju se sve manje baviti profitom i sve vie uvoditi nove vrste pakovanja i ambalaa koje ne bi ugroavale zdravlje ljudi i naruavalo okoli, odnosno stvarale opasni otpad. 7. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Ili, M., Mileti, S. (2002.): Osnovi upravljanja vrstim otpadom, Beograd Matas, M., Simovi, V., obot, S. (1989.): Zatita okolia danas za sutra, K Zagreb Kerzner, H. (2003.): Project Management: A Systems Approach To Planning Scheudeling and Controlling, Eight Edition. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc. Thomsett, R. (2001.): Extreme Project Management, Executive Report, Cutter Consortium, Vol. 2., No. 2. Wysocki, R. K. i dr. (2003.): Effective Project Management, Third Edition, Indianapolis, IN: John Wiley & Sons, Inc. Omazi, A., Baljkas, S. (2005.): Projektni menadment, Sinergija nakladnitvo d.o.o., Zagreb. Majstorovi, V. (2001.): Upravljanje Proizvodnjom i Projektima (Production and Project Management), DAAAM International Vienna i Sveucilite u Mostaru.

Interentski izvori 1. http://www.mzopu.hr/default.aspx?id=5497 2. http://www.metis.hr/otpad%20pod%20zemljom/pdf/Metis%2020BATERIJE%20I%20 AKUMULATORI.pdf 3. http://www.alba.ba/zakoni.htm 4. http://www.azo.hr/lgs.axd?t=16&id=2106 5. Izvjee Svjetske banke za 2000. godinu o stanju otpadnim materijala

163

J. Gali

PRILOZI

Sl. 1. Odvojene istroene baterije (http://inbox.studosfera.com/category/vijesti/dogadanja/)

Sl. 2. Odloeni istroeni akumulatori (http://inbox.studosfera.com/category/vijesti/dogadanja/)

164

Projektni managment o otpadu

Sl. 3. Elektorniki otpad (http://inbox.studosfera.com/category/vijesti/dogadanja/)

Sl. 4. Spremnik za prikupljanje otpada (http://www.rovinj.hr/rovinj/press/123) 165

Zbornik radova PMF 6, 167 175 (2009)

Originalni nauni rad

DIVERSIFIKACIJA NASTAVNIH PLANOVA I PROGRAMA U OBAVEZNOM OBRAZOVANJU1 DIVERSIFICATION OF TEACHING PLANS AND PROGRAMS IN COMPULSORY EDUCATION Dr. sc. urica Komlenovi, nauni saradnik, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd Abstrakt Naune i tehnoloke promene s kraja dvadesetog veka snano se odraavaju i na kolske sisteme, posebno na organizaciju nastavnih planova i programa u obaveznom obrazovanju. Cilj nam je bio da sagledamo referentne promene koje su uvedene u nastavnim planovima i programima u obaveznom obrazovanju pojedinih drava sveta. Zadatak istraivanja bio je usmeren na prouavanje, analizu i poreenje: donoenja, orijentacije, organizacije i decentralizacije nastavnih planova i programa u okviru obaveznog obrazovanja. Koncepcija i struktura rada ima teoretski karakter, zasniva se na operativnom (primenjenom) i teorijskom istraivanju. Odabran je deskriptivni metod, prikupljanje i prouavanje podataka i dokumentacije iz pedagoke prakse. Nalazi pokazuju da su reformske promene prisutne u obrazovnim sistemima veine zemalja i najee su se odnosile na diversifikaciju nastavnih planova i programa u kontekstu specifikovanja kljunih kompetencija koje e doprinositi razvoju ''aktivne linosti'' koju kola treba da obrazuje. Kljune rei: obavezno obrazovanje, diversifikacija, nastavni planovi, nastavni programi. Abstract Changes in science and technology in the late 20th century has significant impact on school programs, especially in organizing teaching plans and programs for compulsory education. Our goal is to perceive referent changes which are introduced in school plans and programs for compulsory education in some countries around the world. The objective was to research, analyze and compare: establishment, orientation, organization and decentralization of teaching plans and programs required in compulsory education. Concept and structure of this study has theoretic character, based on operative (practical) and theoretical examination. We use descriptive method for collecting and examining documentation from pedagogic praxis. These results show presents of reforms in school systems in most countries mainly related to diversification of teaching plans and programs in context of specifying key competitions that can develop active personality which should be accustomed in schools. Key words: compulsory education, diversification, teaching plans, teaching programs
1

Napomena: lanak predstavlja rezultat rada na projektu Obrazovanje za drutvo znanja, broj 149001 (2006-2010), iju realizaciju finansira Ministarstvo nauke i zatite ivotne sredine Republike Srbije.

. Komlenovi

Uvodna razmatranja Sve bri razvoj nauke, tehnike i znanja zahteva permanentno prilagoavanje obrazovnih sistema, posebno u kontekstu diversifikacije nastavnih planova i programa, koji se vie ne posmatraju kao zbir nastavnog gradiva, odnosno, kao spisak predmeta i sadraja ije izuavanje treba da omogui ueniku prenoenje jezikog, kulturnog, istorijskog naslea i sistema vrednosti drutva. Danas se, sve vei znaaj posveuje instrumentalnim aspektima, didaktikim pravilima i postupcima koji e pomoi uenicima da samostalno steknu nova znanja i vetine i da razviju kreativni stav prema njihovom razvoju (Toma, 2001). Dakle, uenicima je neophodno takvo obrazovanje koje e ih na adekvatan nain pripremiti za ulazak u ivot i rad modernog informatikog drutva, to predstavlja jedan od imperativnih ciljeva savremenog obrazovanja u svetu. Mnoge preporuke UNESCO-a i Meunarodnih komisija o inoviranju obrazovanja, rezultirale su korekcijom nastavnih planova i programa u oblasti obaveznog obrazovanja u skoro svim dravama sveta. U nekim zemljama sveta, promene u nastavnim planovima i progranima vezuju se za strukturalne reforme ukupnog obrazovnog sistema (npr. panija i Portugalija, Engleska i Vels ...). Meutim, u mnogim dravama, reforme su sprovedene samo u pojedinim delovima sistema obrazovanja, a najee to su bile inovacije u nastavnim planovima i programima (Francuska, Italija, Nemaka, Belgija, Holandija, Luksemburg, Ruska federacija, SAD ...). Pored toga, u manjem broju razvijenih zemalja nastavni plan i program je zamenjen kurikulumom, pri emu je uveden otvoreni kurikulum (Finska, vedska, Irska), koji pored obaveznog obrazovnog jezgra omoguava njegovo razvijanje i dograivanje na nivou kole, koja preuzima ulogu aktivnog uesnika u prilagoavanju sadraja potrebama i interesovanjima uenika (Osnovno i obavezno obrazovanje u svetu, 1998). U prilog otvorenosti kurikuluma i njegovom prilagoavanju ciljnoj grupi, govori injenica da u jednoj koli nastavu zajedno pohaaju deca koja govore razliitim maternjim jezicima i koja pripadaju razliitim strukturama stanovnitva. Ova pojava ima snaan razvojni proces u Evropi, koji je posledica Mastrihtskog ugovora i uvoenja dravljanstva na nivou Unije (sloboda graana u okviru Unije da biraju mesto boravka, zapoljavanje, kolovanje ), kao i pojaanih migrantskih kretanja stanovnitva iz manje razvijenih zemalja u razvijene zemlje Evrope i sveta u celini. To znai, da se proces interkulturalizacije, kao vaan segment globalizacijskih procesa, inkonporira i u kolskim sistemima, odnosno savremene globalizacijske potrebe i promene sastavni deo su ciljeva obrazovanja, a samim tim i nastavnih planova i programa. U procesu produkcije i razvijanja nastavnih planova i programa, vajcarski pedagog, Rudolf Kunzli (www.Lehplan), definie niz veoma kompleksnih radnji koje se odnose na planiranje, implementaciju, realizaciju i evaluaciju. U procesu planiranja, autor navodi da je neophodno izvriti sistematsku parcelizaciju elemenata planova i programa, jer se na taj nain njihova produkcija rastereuje od strukture kolstva, ciljeva obrazovanja i od drutveno-politikih interesa lokalne sredine i kole (Nastavni planovi i programi i kurikulum, 2002). Uvoenju novih nastavnih planova i programa prethodi osposobljavanje nastavnika za njihovu uspenu primenu i vri se putem raznih seminara i radionica za koje je zaduena pedagoko-psiholoka sluba i nastavnici koji su edukovani u zvanje multiplikatora. Na ovom nivou predviena je eksperimentalna provera nastavnih planova i programa pre njihove konane implementacija u kolama. Sledei nivo podrazumeva primenu nastavnih planova i programa u praksi, odnosno, nivo planiranja prenosi se u samu kolu, a to znai da se koli daju odreene kompetencije za utvrivanje odreenog dela nastavnog plana i programa u okviru 168

Diversifikacija nastavnih planova i programa u obaveznom obrazovanju

autonomije kole. Svi ovi postupci podleu internoj i eksternoj evaluaciji, iji pozitivni efekti dovode do konanog usvajanja nastavnih planova i programa, sa revizijom ili bez nje, za odreen period. Treba istai da se u procesu koncipiranja i nastavnih planova i programa i njihove inplementacije mora voditi rauna o tome da sadre jasno definisano jezgro koje se odnosi na bazina znanja, naine ponaanja i intelektualne vetine sa teitem na osposobljavanju uenika za korienje velike banke podataka i kompjuterski podrane dokumentacione mree. Naime, bazina znanja i vetine neophodni su za sveobuhvatni razvoj uenika i njihovo kasnije ukljuenje u vie nivoe obrazovanja ili za specijalizaciju u ue strunom osposobljavanju u procesu rada. Organizacija nastavnih planova U okviru obaveznog obrazovanja, u zemljama sveta, uoavaju se razlike, koje se prvenstveno odnose na izdvojene nivoe ili cikluse i njihovu duinu trajanja, na organizaciju i strukturu nastavnih planova. U reformisanim nastavnim planovima razvijenih zemalja sveta, uoava se odstupanje od podele na nastavne predmete. Najee se uvodi novi predmeti koji predstavljaju kombinaciju nekoliko pojedinanih predmeta (Francuska, Italija, Nemaka, Rusija,) ili su nastavni sadraji organizovani u okviru nastavnih oblasti (vedska, Norveka, Japan, Australija), koje pored znanja iz odreenih disciplina i nauka sadre i strategije miljenja i intelektualene vetine koje uenik treba da usvoji (Komlenovi, 2003). Najmanje nastavnih predmeta, na prvom nivou obaveznog obrazovanja, uoava se u nastavnim planovima Srbije i Rusije (7), a najvie je u planovima Francuske, Grke i Japana (11). Manja je razlika na drugom nivou obaveznog obrazovanja, Japan ima najmanje predmeta (10), a najvie imaju Grka i Rusija (16). Istovremeno, uoava se razlika u broju predmeta izmeu nivoa u okviru nastavnog plana jedne zemlje. Najvea razlika je u nastavnom planu Rusije (7:16) i Srbije (7:12), a manja je razlika u zemaljama koje imaju vei broj predmeta na prvom nivou, naprimer, vedska i Norveka (10:11) i Japan (11:10), (Osnovno i obavezno obrazovanje u svetu, 1998). U najveem broju zemalja, u okviru nastavnih planova sadrano je nekoliko obaveznih pojedinanih predmeta, najee su to maternji i strani jezik, matematika, umetnost, fiziko vaspitanje i tehniko vaspitanje. Prirodne i drutvene nauke javljaju se u raznim kombinacijama, kao pojedinani predmeti, pod razliitim nazivima, u grupi predmete ili kao nastavne oblasti. Verska nastava, etika i graansko vaspitanje sve su prisutniji u nastavnim planovina na svim nivoima obaveznog obrazovanja. Pored toga, u nastavnim planovima veine zemalja sveta postoje obavezni izborni i fakultativni predmeti. Ovi predmeti su esto u bliskoj vezi sa interesovanjima i profesionalnim usmerenjem uenika u obaveznoj koli. Izborni predmeti u Norvekoj, vedskoj, Rusiji, Francuskoj i Japanu koncipirani su kao grupa predmeta, bez jasnog imenovanja nastavnog predmeta i navoenja njegovih sadraja. Izborni predmeti u okviru nastavnih planova u Srbiji u kategoriji su obaveznih izbornih, a to znai da uenici biraju dva od ponuena 3 predmeta, u paniji uenici biraju 2 od ponuena 4 predmeta. U okviru izbornih predmeta u navedenim zemljama, najee se izuavaju nastavni sadraji koji se odnose na strane jezike, primenjene umetnosti, sportske aktivnosti, religiju i drugo. Duina ostvarivanja izborne nastave, takoe je razliita. U Rusiji i u Srbiji se ostvaruje tikom itavog obaveznog kolovanja, u Francuskoj tri 169

. Komlenovi

godine i to u treem, poslednjem ciklusu obaveznog obrazovanja, u vedskoj, Norvekoj i Japanu dve poslednje godine/razreda obavezne kole (Osnovno i obavezno obrazovanje u svetu, 1998). Fakultativna nastava je retko iskazana u nastavnim planovima, najee se preporuuje u okviru nastavnih programa gde se navode fakultativni sadraji koji su u bliskoj vezi sa profesionalnim usmerenjem uenika. U evropskim zemljama, naroito u zemljama u tranziciji, najee se inoviraju nastavni planovi, tako to se uvode novi predmeti (obavezni, izborni i fakultativni), najee to su strani jezik i verska nastava. Novine u nastavnim programima i nastavnim sadrajima koji e se izuavati na odreenom obrazovnom nivou gotovo da ne postoje. Principi, ciljevi i ishodi obrazovanja i pojedinanih predmeta jo uvek, nisu precizno specifikovani i ne odnose se na oekivane ishode, i kao takvi ne mogu da predstavljaju osnovu za planiranje i koncipiranje obrazovnog procesa i za sagledavanje stvarnih obrazovnih efekata (Reforma obrazovanja u Republici Srbiji, kolski program koncepcija, strategija, implementacija, 2003). Novine u nastavnim sadrajima odnose se najee na njihov obim i dubinu koja nije usklaena sa potrebama i interesovanjima uenika. Orijentacija nastavnih planova i programa u okviru obaveznog obrazovanja Obavezno obrazovanje u veini zemalja je opteobrazovnog karaktera i u skladu je sa obrazovnim i vaspitnim ciljevima i zadacima, ali sa naglaenom orijentacijom na pripremu mladih za ukljuivanje u savremene drutvene tokove. S tim u vezi, u poslednje vreme jasno su se izdiferencirala tri pravca razvoja nastavnih planova i programa: orijentacija nastavnih planova i programa na nastavne ciljeve; razvijanje interno-kolskih nastavnih planova i programa; naglaavanje aspekta evaluacije u nastavnim planovima i programima (Komlenovi, 2003).

Orijentacija nastavnih planova i programa na nastavne ciljeve sprovodi se uglavnom da bi se obezbedio referentni okvir za individualne postavke ciljeva. Centaralni ciljevi vie slue za kontrolu i evaluaciji, a manje su potrebni za planiranje nastave. Precizno definisani ciljevi imaju kompleksan zadatak usmeren ka upravljanju i usmeravanju dogaaja i radnji u nastavnom procesu, to predstavlja veliku smetnju jer ima tendenciju da sprei pogled na iznenadne aktivnosti i pojavu novih i drugaijih perspektiva koje donose nove anse za usvajanje znanja. Zato je prikladnije formulisati relativno otvorene ciljeve kako bi se obezbedio manevarski prostor za nepredviene aktivnosti i radnje koje mogu na neki nain da ''obelee'' nastavni as. Orijentacija nastavnih planova i programa na ciljeve moe da uslovi tematske proizvoljnosti. Definicije ciljeva sugeriu zakljuak da se oni mogu postii uz pomo razliitih sadraja i tema. To znai, da je za postizanje ciljeva obrazovanja neophodno odrediti precizne sadraje i teme koje obezbeuju kontinuitet i omoguavaju veu razvojnu dinamiku nastave. Nastavni planovi i programi su neiscrpna tema brojnih analitiara, pedagoga i najvie prosvetne javnosti. Trenutno se vodi polemika oko delotvornosti nastavnih planova i programa. Ovde se ukazuje na potrebu da se nastavni planovi i programi 170

Diversifikacija nastavnih planova i programa u obaveznom obrazovanju

preciziraju tako da slue evaluaciji. U praksi je prisutno da povratne evaluacijske informacije slue za upravljanje sistemom obrazovanja. U ovom sluaju ciljevi gube ulogu, nastavom se upravlja preko rezultata evaluacije koji postaju ciljevi i sadraji nastave, a nastavnici prestaju da obrazuju jer se orijentiu samo na rezultate i na one uenike ija su znanja adekvatna rezultatima i merljiva su. Ovakvi postupci najee su uzrok strukturalnih promena u nastavi. Obrazovna klima u Evropi koja je u skladu sa politikim i ekonomskim okruenjem uslovila je inovativne promene i tendencije u nastavi, orijentisane ka doivotnom uenju. Te promene rezultirale su konceptom ''aktivne linosti'' koju kola treba da obrazuje. Novi pristup zahteva da se u kurikulumima naglasi potreba za razvijanjem nezavisnog kritikog miljenja, sposobnosti za reavanje problema i sposobnosti za pronalaenje novih informacija i njihove primene. To znai, da se moderno obrazovanje mora organizovati oko etiri osnovne oblasti koje e svakom pojedincu predstavljati stubove znanja: Uenje za znanje- sticanje znanja Uenje za rad- primena znanja Uenje za ivot u zajednici Uenje za sopstveni ivot Learning to know , Learning do do, Learing to live together, Learning to be (Delors, 1996).

Zato prosvetne vlasti imaju obavezu da obezbede odreene mehanizme i metode za ostvarivanje ovih ciljeva koji se zajedno mogu smatrati ''kljunim kompetencijama'', jer bez solidnog znanja i vetina nema ni ''kljunih kompetencija''. ta konkretno sainjava to znanje i koje je znanje najvrednije? Ovakva i slina pitanja stalno se nameu, a nijedna prosvetna institucija kao ni pojedinaci nisu ga u potpunosti razjasnili. Ta ''jezgra'' kurikuluma moraju se precizno odrediti u irokoj javnoj debati (Delors, 1996). Definisanje sadraja kurikuluma je kompleksan poduhvat. Izuzetno brz razvoj znanja i nauke zahteva da se sadraji nastavnih planova i programa menjaju i sve intenzivnije prilagoavaju i proiruju. Zbog brzog razvoja znanja i nauke lista bazinih vetina koje su uvek vaile kao sutinske i neizostavne proiruju se, jer danas, pored umea pisanja itanja i raunanja, mladi moraju da koriste novu informacionu i komunikacionu tehniku i da vladaju sa nekoliko stranih jezika. Stoga je veoma vano da se u koli usvajaju ona bazina znanja i vetine koje e mladima kasnije omoguiti sticanje znanja u razliitim oblastima, to namee promene u strukturi nastavnih planova i programa. Pored toga, kola treba da uenicima prenese sve strategije uenja, odnosno, osnove na koje e uenici kasnije nadograditi svoja znanja u oblasti interesovanja (Strategije razvoja i reforme obrazovanja u svetu, 1997). Tendencija razvoja nastavnih planova i programa u okviru reformi, kree se u pravcu naputanja tradicionalnih jasno razgranienih pojedinanih nastavnih predmeta i umesto toga, tei se na saimanju sastavnih delova nastavnih programa u iroko koncipirane nastavne oblasti. Ovakav stav odgovara konceptu otvorenog i fleksibilno zasnovanog okvirnog nastavnog plana i programa koji se u pojedinostima konkretizuje na razliitim nivoima upravljanja prosvetom. Ovakva koncepcija nastavnih planova i programa odgovara zahtevu da se u nastavni plan i program ne unose samo nastavni predmeti, ve i intelektualne vetine i strategije miljenja koje uenik treba da usvoji. Struktura nastavnih planova i programa sadri vee strune nastavne oblasti kao to su: nastavna oblast jezika, prirodnih nauka, drutvenih nauka, umetnikog vaspitanja itd.

171

. Komlenovi

Sledea pojava koja se zapaa u mnogim zemljama, odnosi se na veu fleksibilnost u pogledu vremenske distribucije nastavnog gradiva. Vremenski periodi u toku kojih uenici treba da steknu znanja i vetine sve vie se proiruju. Pri distribuciji nastavnog gradiva sve ee se naputa tradicionalni nain podele tematskih celina na nastavne jedinice unutar pojedinih razreda, a daje prednost podeli na nivoe. Struktura nastave na ovaj nain postaje celovitija, dobija se vei manevarski prostor za postizanje nastavnih ciljeva, smanjuje se utroak rada i vremena potrebnog za sprovoenje postupka ocenjivanja uspeha na osnovu kojeg treba da se utvrde postignua uenika u okviru predvienih ciljeva nastave. U brojnim zemljama sveta sprovedene su reforme obrazovanja, gde je dolo do promena u strukturama koje su dograene ili izmenjene. Obavezno kolovanje je produeno i podeljeno na nivoe, gde su nastavne oblasti grupisane oko iroko zasnovanih bazinih predmete. Tako su u Francuskoj 1985. godine uvedeni nastavni planovi i programi (1995. godine obnovljeni) u kole primarnog nivoa. U njima su nastavne oblasti: francuski jezuk, matematika, prirodne nauke, tehnika, istorija i geografija, telesno vaspitanje i sport i umetniko vaspitanje. U Italiji je uveden nov nastavni plan i program 1985. godine, i predviene su vee nastavne oblasti: prirodne nauke, istorija, geografija, poznavanje drutva i telesno vaspitanje. U kotskoj po nastavnom planu i programu koji vai od 1991. godine predviena je podela na pet nastavnih oblasti: jezik, matematika, poznavanje stvari, umetniko vaspitanje, religija i etika. Slian razvoj nastavnih planova i programa moe se pratiti u: paniji, Portugaliji, Australiji, Japanu, Rusiji itd (Strategije razvoja i reforme obrazovanja u svetu, 1997). Decentralizacija nastavnih planova i programa Reforme obrazovnih sistema u veem delu Evrope karakterie postepeni razvoj ka decentralizaciji u okviru koje se kompetencije odluivanja iz oblasti prosvete u sve veoj meri prenose na razliite ustanove regionalnog i mesnog nivoa, a odatle u pojedinane kole. Prosec decentralizacije prisutan je i u procesu donoenja nastavnih planova i programa. Centralne instance prosvetne vlasti i dalje donose odluku o nastavnim planovima i programskim sadrajima, odnosno nacionalnim okvirima koji su obavezujui za sve (od 60-70% sadraja). kole dobijaju veliki stepen autonomije i same utiu na definisanje odreenog dela nastavnih planova i programskih sadraja (kolski kurikulum), pri emu mora da se vodi rauna o potrebama i interesovanjima uenika, zajednice i perspektivama lokalne sredine. Dakle, nastavne programe definiu nastavnici u svojoj svakodnevnoj nastavnoj praksi, u svojim svakodnevnim pripremama za nastavu, u svojim odeljenjima i na svojim asovima. Ovakav pristup maksimalno mobilie nastavnike. Njihova uloga se menja. Sada su oni kreatori predmetnog kurikuluma a za to je potrebna kvalitetnija priprema, koja podrazumeva obrazovanje tokom itavog ivota! Ovakav pristup donoenja nastavnih planova i programa predstavlja sistematski radni model u kome aktivnosti proistiu sa tri razliita nivoa: produkcija nastavnih planova i programa, implementacija i primena nastavnih planova i programa. Ovi nivoi su meusobno povezani, iako nisu detaljno istraeni njihovi interaktivni odnosi. Ekonomski i politiki razlozi za ovakav proces decentralizacije u postupku donoenja nastavnih planova i programa manifestvuje se u dinamikom odnosu centralne i lokalne vlasti u oblasti donoenja nastavnih planova i programa i u sferi strategije njihove primene, odnosno, direktno se odnosi na unutranji razvoj kole, a ne na reformu kolstva. 172

Diversifikacija nastavnih planova i programa u obaveznom obrazovanju

Visok stepen decentralizacije donoenja nastavnih planova i programa uzrokuje posledice i nedostatke u prirodi same nastave. Jedna od ''posledica je proces iezavanja ireg konteksta nastave, kao i gubljenje kontinuiteta koji prevazilazi nastavu koja se trenutno izvodi. Time se istovremeno gubi i sposobnost tako izraenih nastavnih planova i programa da usmere nastavu u jednom jasnom pravcu. Umesto linearnosti koja vodi napred i prevazilazi granice odreenih odeljaka, stvaraju se tako zatvoreni krugovi koji se reprodukuju unutar sebe samih pored krugova pojedinanih predmeta koji su u sebi zatvoreni ve odavno stupaju sada i krugovi pojedinanih kola'' (Nastavni planovi i programi i kurikulum, 2002). U veini zemalja postavljaju se pitanja: kako treba da izgledaju osnovni sadraji nastavnog plana i programa koji definie centralna vlast? Koliki udeo nastavnog plana i programa odreuje centralna vlast? Koji su obavezni predmeti u nastavnom planu? Koji sadraji predstavljaju programski minimum po predmetu? Evropski pedagozi u preporukama daju i odgovore na ovakva i slina pitanja: Nastavni planovi i programi moraju da sadre generalni okvir ili jezgro, osnovne obavezujue nastavne ciljeve i nastavne sadraje koji su obavezujui za sve uenike na teritoriji drave, Na osnovu obavezujuih ciljeva i sadraja mogue je izdavati svedoanstva koja su opteprihvaena na itavoj teritoriji zemlje, Evoluacija postignua izvrie se na teritoriji itave zemlje to znai da se obavezujui ciljevi i sadraji mogu proveravati i uporeivati (Komlenovi, 2003).

Istovremeno, potrebno je voditi rauna o geografskim, istorijskim, sociokulturnim i ekonomskim specifinostima regionalnih zajednica da bi obrazovna ponuda bila u skladu sa svakodnevnom realnou uenika i njihove zajednice. Da bi se kompetencije jasno razgraniile, sve zainteresovane instance upoznaju se sa svim detaljima u procesu donoenja nastavnih planova i programa. Najmanje detaljan je nastavni plan i program koji je donet na centralnom nivou, a najiscrpnije definisan je onaj koji se donosi u samoj koli. Prosvetne vlasti na centralnom nivou, pored utvrivanja okvira nacionalnog kurikuluma ''imaju i 'sekundarne obaveznosti' koje se odnose na ukaze o uslovima primene na: nastavne modele, udbenike, nastavne materijale, na obrazovanje i usavravanje nastavnika i td'' (Haft, Hopmann, 1989). Da bi se sistem decentralizacije obrazovanja i kolske autonomije razvijao potrebni su veoma jasno definisani i jaki mehanizmi ekonomske i politike podrke. Evropske organizacije i asocijacije svojim svestranim zalaganjem utiu da proces decentralizacije u evropskim kolskim sistemima bude sproveden na najkvalitetniji nain. Na osnovu nastavnih planova i programa stvaraju se udbenici za pojedine predmete ili nastavne oblasti. U pojedinim zemljama piscima udbenika i izdavaima se nude razna uputstva koja imaju funkciju predradnje za nove udbenike. U uputstvima su date osnove ''jezgra kurikuluma'' koji omoguavaju autorima da primene razliite 173

. Komlenovi

obrazovne metode, raznovrsnu didaktiku aparaturu kao i dodatne nastavne sadraje koji mogu da ilustruju i prikau posebne nastavne oblasti koje su u korelacijskim odnosima sa predmetnim udbenikom. U centralnim nastavnim planovima i programima esto se navode sredstva koja pomau nastavnicima u planiranju nastave, a koja mogu da se koriste za evaluaciji znanja uenika. Od samog nastavnika zavisi koliko e upoznati sadrinu i karakter nastavnih planova i programa, jer praksa pokazuje da nastavnici sa duim iskustvom nerado prihvataju bilo kakve inovacije u procesu nastave, pravdajui to svojim dobrim, isprobanim tehnikama i metodima rada i iskustvom uopte. Velika heterogenost personala zaduenog za poslove razvoja i uvoenje nastavnih planova i programa esto dovodi do difuznosti ciljeva i funkcije nastavnih planova i programa, koji tako gube na jasnoi orijentacije i na obaveznosti. Da bi se to izbeglo moraju se imenovati relacione veliine koje svaki nastavni plan i program moraju da sadre. Prema Tenortu (Tenorth, 2000) to su red ili sreenost, redosled ili sled i izbor. Ove kategorije se, pre svega, odnose na predmetnu i vremensku sreenost znanja i na selektivnost i legitimnost sadraja. Red u procesu donoenja kurikuluma podrazumeva zadatke koji se donose u procesu razmene argumenata i u skladu su sa istorijskim razvojem prosvete u samoj zemlji. Problem nastavnih planova i programa reava se procesualno, shodno odlukama koje se tano fiksiraju, normiraju, sreuju i vremenski odreuju. U radu na donoenju nastavnih planova i programa potrebno je uneti elemente iskustva i nastavne prakse. Uz pomo ovih relacionih veliina nastavni plan i program ispunie svoju funkciju, ali pod uslovom da je drutveno priznat i da je obavezan, jer kao takav je konstitutivan za kolu i kolstvo. Umesto zakljuka Kraj XX veka karakteruu globalne promene i velika nauno-tehnoloka dostignua, to otvara puteve novim civilizacijskim tokovima. Obrazovanje postaje najvaniji i najsloeniji inilac savremenog drutva. Obrazovna politika uestvuje u kreiranju sveta, komunikaciji i toleranciji meu ljudima, demokratskim procesima svakodnevice ..., i zato se od obrazovanja oekuje da "stvara svestranu obrazovanu linost; ljude iroke opte kulture, svestrano razvijenih sposobnosti i kreativne orijentacije; linost harmonino razvijene socijalne, moralne i estetske kulture; radnike koji stvaraju materijalna i duhovna dobra za sebe i druge, radnike koji prate nauna i kulturna dostugnua i permanentno se obrazuju. Na ovaj nain obrazovanje e doprineti duhovnom razvoju linosti i kreiranju uslova koji mogu da doprinesu afirmaciji u profesionalnom radu" (Herera, Mandi, 1989). U najveem broju zemalja sprovedene su strukturalne reforme, najee su se odnosile na primarno ili bazino, obavezno obrazovanje koje je podeljeno na posebne nivoe ili cikluse. Ovaj deo obaveznog obrazovanja treba da prui svim uenicima odgovarajue opte obrazovanje. Nastavni planovi i programi pretrpeli su najvie promena jer se u nastavne sadraje obaveznog obrazovanja unose naune i drutvene inovacije, koje treba da udovolje potrebama i zahtevima sve dinaminijeg tehnolokog napretka i drutvenih promena. U veini drava sveta u okviru nastavnih planova prikazuju se (1) obavezni nastavni predmeti (jezici, matematika, prirodne i drutvene nauke, umetnost i tehniko vaspitanje), koji se najee izuavaju pojedinano, u grupi predmeta ili kao nastavne oblasti. Pored toga (2) izborna i (3) fakultativna nastava prikazana je u grupi predmeta, kao pojedinani predmet, ostvaruje se tokom itavog kolovanja ili samo na odreenom nivou. Sadraji izborne i fakultativne nastave u 174

Diversifikacija nastavnih planova i programa u obaveznom obrazovanju

osnovnoj koli u bliskoj vezi su sa profesionalnim usmeravanjem uenika kao vanim elementom obrazovnog sistema. Poslednje decenije XX veka uoavaju se novine u koncepciji i orijentaciji nastavnih planova i programa na nastavne ciljeve i ishode (postignua), proces decentralizacije u procesu odluivanja i u procesu donoenja nastavnih planova i programa. U tom smislu sve vie je prisutnije uvoenje i razvijanje nacionalnog i kolskog kurikuluma koji su prilagoeni potrebama i zahtevima uenika i lokalne sredine. U mnogim zemljama sveta uvedena je kontrola kvaliteta i evaluacije svih segmenata obrazovanja sa ciljem sagledavanje postignua i poboljanja sistema obrazovanja. LITERATURA 1. Delors, J. (1996): The Treasure Within, Report to UNESCO of International Commission on Education for Twenty first Century, UNESCO Publiching, Paris. Donald, H. E. (1987): Cultural Litaracz. What Everz American Needs To Know, Boston. Groeben, A. (1999): Trggerusche Sicherheiten, Die Deutsche Schule. Haft, H., S.,Hopmann, (1989): Sysiphos im Amt. U: Bildung und Erziehung, 3. Herera, A., P., Mandi, (1989): Obrazovanje za XXI stoljee, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd. Internet: www.Lehplan. Ch/d/lehrplanarbeit/forschungsstand/kapitell.htm. Komlenovi, . (2003): Organizacija geografske nastave u kolskim kurikulumima u svetu i primena iskustava u nastavi geografije Srbije, doktorska disertacija, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za Geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. Ministarstvo prosvete Republike Srbije, (1997): Strategije razvoja i reforme obrazovanja u svetu, Beograd. Ministarstvo prosvete Republike Srbije, (1998): Osnovno i obavezno obrazovanje u svetu, Beograd.

2. 3. 4. 5. 6. 7.

8. 9.

10. Ministarstvo prosvete i sporta Republike Srbije, (2002): Nastavni planovi i programi i kurikulum, nepublikovan materijal, Beograd. 11. Ministarstvo prosvete i sporta Republike Srbije, (2003): Reforma obrazovanja u Republici Srbiji, kolski program, koncepcija, strategija, implementacija, Beograd. 12. Tenorth, H. E. (2000): Kanon: Prinzipien, Selektivitt und Willkr, Diferenz und Gleichheit in Lehrplnen, ''Die Deutsche Schule'', 6. Beiheft. 13.Toma, S. (2001): 10 godina reformi obrazovanja u nekim evropskum zemljama, Ministarstvo prosvete i sporta, Beograd.

175

Zbornik radova PMF 6, 177 187 (2009)

Originalni nauni rad

MIGRACIJE STANOVNITVA U BOSNI I HERCEGOVINI I OPINI GRAANICA U PERIODU OD 1879. GODINE DO POETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA MIGRATION OF POPULATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA AND GRAANICA IN THE PERIOD FROM 1879. TO THE START OF WORLD WAR TWO Dr. sc. Salih Kulenovi, redovni profesor, Mr. sc. Edin Jahi, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet u Tuzli, Husi Ibrahim, profesor, O.. Husino Abstrakt U radu su prikazane migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini sa posebnim osvrtom na migracije stanovnitva na prostoru Graanice u austro-ugarskom periodu i periodu Kraljevine Jugoslavije. Autori su se odluili da piu o ovoj temi iz jednog jednostavnog razloga, jer je ope poznato da je period od 1878. do 1941. godine poznat kao period veoma intenzivnih i migracionih kretanja. Kljune rijei: migracije, stanovnitvo, Bosna i Hercegovina, Graanica. Abstract

This work presents the migration of population in Bosnia and Herzegovina with a special reference to the migration of population in the Graanica municipality region in the period of Austro-Hungarian administrations and Kingdom of Yugoslavia period. Authors made a decision to focus on this topic for a very simple reason it is commonly known that the period from 1878. to 1941. is famous for very intensive and mass migrations. Key words: migration, population, Bosnia and Herzegovina, Graanica.

S. Kulenovi, E. Jahi, I. Husi

1. Uvod Pojam migracija stanovnitva (mehaniko kretanje) oznaava prvenstveno prostornu pokretljivost odnosno prostornu mobilnost stanovnitva. Svaka migracija kao prostorno kretanje stanovnitva implicira za stanovnitvo koje je njome obuhvaeno dva podruja: podruje porijekla (rodni kraj ili mjesto prethodnog stalnog boravka) i podruje doseljenja (odredite, novo stalno mjesto boravka). Osnovne su sastavnice migracije stanovnitva, prema tome, imigracija (useljavanje, doseljavanje) i emigracija 1 (iseljavanje, odseljavanje). U ovom radu dat je krai osvrt na migracije u Bosni i Hercegovini nakon austrougarske okupacije, tj. nakon 1878. godine. U periodu austro-ugarske uprave 1878-1918. godine desile su se velike migracijske promjene na prostoru Bosne i Hercegovine, kao i na prostoru Graanice i okolnih naselja. U imigracijskim procesima naroito je bilo prisutno useljavanje stranaca sa prostora austrougarske monarhije, a u emigracijski procesima naroito su uestvovali bosanskohercegovaki muslimani. 2. Doseljavanje stranaca u Bosnu i Hercegovinu Odmah nakon okupacije u Bosnu i Hercegovinu su se poeli doseljavati inovnici, obrtnici, trgovci, zanatlije, poduzetnici, seljaci, vojnici, radnici i dr. inovnitvo je, naroito s poetka austrougarske uprave, bilo doseljavano sa strane, uglavnom iz Austrije, Ugarske, Njemake, eke i Poljske. Strani inovnici su inili okosnicu nove vlasti i upravo su oni trebali da odgovore potrebama savremene administracije i na njih se vlast u potpunosti oslanjala kao na pouzdane inioce novog reima. Pored strunog stanovnitva dovoeno je i industrijsko radnitvo i zemljoradnici koji su naseljavani po srezovima gdje je ivjelo kompaktno domae stanovnitvo i gdje je bilo kvalitetno 2 zemljite. Zemljoradnici-kolonisti su u veini sluajeva dolazili i naseljavali se u grupama, formirajuci na taj nain potpuno nova naselja ili nove dijelove uz ve postojea sela. Zvanini podaci govore da su bile osnovane 54. strane kolonije koje su bile rasporeene po kotarim: u banjalukom 3., derventskom 9., dubikom 2., gradikom 4., novskom 1., 3 prnjavorskom 22., teanjskom 6., epanskom 2., zenikom 2., zvornikom 2. Njihovo naseljavanje potpomagala je vlast razliitim povlasticama, kao to su besplatna dodjela dravnog zemljita, oslobaanje od poreza 5. ili 10. godina, dodjela besplatnog graevinskog i ogrevnog drveta iz dravnih uma, zatim pomo pri nabavci stoke i sjemena. Stranim kolonistima je do maja 1918. godine podijeljeno 21.892 ha umskog zemljita, veinom visoke ume i to na 2.292 porodice, to je znailo prosjeno 10. ha na jednu porodicu, a do 1906. godine podijeljeno im je 218.923

1 2

Wertheimer Baleti Alica, Stanovnitvo i razvoj, Zagreb, 1999., str. 281-282. Kulenovi Salih, Etnike prilike u prolosti Graanice i okoline, Etnologija sjeveroistone Bosne, rasprave- studije-lanci, Knjiga 2., Muzej istone Bosne Tuzla, Tuzla, 1995., str. 32. 3 Miki ore, O kolonizaciji stranih seljaka u Bosni i Hercegovini u vrijeme austrougarske uprave, Migracije i Bosna i Hercegovina, Nauni skup Migracioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana njihov uticaj i posljedice na demografska kretanja i promjene u naoj zemlji odran 26. i 27. 10.1989. godine u Sarajevu, Institut za istoriju Sarajevo, Institut za prouavanje nacionalnih odnosa Sarajevo, Sarajevo, 1990., str. 181.

178

Migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini i opini Graanica u periodu od 1879. godine do poetka Drugog svjetskog rata

dunuma zemlje i to na 1.817 porodica, to govori da je jedna porodica dobila 120. 4 dunuma zemlje. Na naputenu muslimansku zemlju i imanja naseljavani su kolonisti iz Monarhije. O broju stranih seljaka-kolonista postoje razliiti podaci i veoma teko je utvrditi koliki se broj tano uselio u Bosnu i Hercegovinu. F. Hauptman navodi da se 30.000. stranih seljaka uselili za vrijeme austrougarske uprave. Takoer, veliki broj doseljenika inili su 5 inovnici i njihov broj je 1912. godine iznosio 7.707, zatim poduzetnici 4.924, itd. Doseljavanje stranih dravljana je bilo dio politike tadanje okupacione vlasti koja je imala za cilj to veu i efikasniju eksploataciju prirodnih bogatstava Bosne i Hercegovine, a za to je bio potreban znatan broj strune radne snage kako u privredi, tako i u administraciji itd. Pored ovih imigracija, tokom cijelog ovog perioda bile su 6 prisutne znaajne emigracije u inostranstvo. Okupacijom Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske 1878. godine i uspostavom nove uprave otpoelo je sukcesivno useljavanje stranaca, iji je broj rastao iz godine u godinu. Tako je 1885. godine bilo useljeno ukupno 27.438 stranaca, dok je taj broj 1910. godine iznosio 114.591 ili 6,04% od ukupnog broja stanovnika Bosne i 7 Hercegovine. Najvei broj doseljenika u Bosnu i Hercegovinu inili su katolici, jer su austrougarske vlasti naseljavanjem kolonista s podruje Monarhije eljele brojno 8 ojaati katoliko stanovnitvo kao siguran oslonac svoje vlasti na ovim prostorima. Prema popisu iz 1885. godine kada su doseljenici prvi put popisani, kao stranci, u Bosni i Hercegovini ih je ivjelo 27.438 (25.273 austro-ugarskih dravljana i 2.165 pripadnici stranih drava). Prema popisu iz 1895. godine bilo ih je 70.848 (24.018 iz austrijske, 42.358 iz ugarske i 4.472 iz drugih drava). Prema posljednjem austrougarskom popisu iz 1910. godine na prostoru Bosne i Hercegovine nalazilo se 114.591 stranaca, od kojih je bilo iz austrijske polovice 46.859 iz ugarske polovice 61.151, a iz ostalih zemalja 6.581 doseljenika. (vidjeti tabelu br. 1.) Doseljavanje stranaca bilo je prisutno i na podruju Graanice, gdje je kolonizirano neto njemakih porodica koje su se nastanile u Donjim Doborovcima, a doselilo se i nekoliko jevrejskih 9 porodica iz Travnika i Sarajeva. Prema popisu iz 1885. godine kada su doseljenici prvi put popisani, kao stranci, u Graanici ih je ivjelo 13. Prema popisu iz 1895. godine bilo ih je 154. (55. iz austrijskog dijela carstva, 77. iz ugarskog dijela carstva i 22. iz drugih drava). Prema posljednjem austrougarskom popisu iz 1910. godine na prostoru Graanice nalazilo se
4 5

ID, Op. cit., str. 182. Hadibegovi Ilijas, Migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini 1878-1914. godine, Prilozi, Broj 11-12., Godina XI-XII, Institut za istoriju, Sarajevo, 1975-76., str. 311-312. 6 Sijeri Ejub, Migracije stanovnitva Bosne i Hercegovine, Republiki zavod za statistiku SR BiH, Sarajevo, 1976., str. 7. 7 ehi Nusret, Bosna i Hercegovina 1918-1925., Privredni i politiki razvoj, Sarajevo, 1991., str. 321. 8 Imamovi Enver, Porijeklo i pripadnost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1998., str. 106. 9 Kulenovi Salih, Graanica i okolina Antropogeografske i etnoloke odlike, Tuzla, 1994., str. 156-157.

179

S. Kulenovi, E. Jahi, I. Husi

348. stranaca, od kojih je bilo iz austrijske polovice carstva 132. iz ugarske polovice carstva 183., a iz ostalih zemalja 33. doseljenika. (vidjeti tabelu br. 1.) Od tog broja njemaki jezik je svojim maternjim jezikom smatralo 50. doseljenih stanovnika, maarski jezik 69., eki jezik 76., panjolski 62., poljski 16., slovaki 10., italijanski 5. itd. Tako da na osnovu ove podjele stanovnitva po maternjem jeziku moemo zakljuiti 10 iz kojih zemalja su dolazili ti doseljenici. Tabela br. 1.: Broj doseljenih na prostor Bosne i Hercegovine i Graanice u periodu austro-ugarske uprave
austrijska ugarska Ostale drave Ukupno polov. polov. 11 1885. BiH 25.273 ... 2.165 27.438 Graanica 13. ... 13. 1895. BiH 24.018 42.358 4.472 70.848 Graanica 55. 77. 22. 154. 1910. BiH 46.859 61.151 6.581 114.591 Graanica 132. 183. 33. 348. Izvor: Statistika mjesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. Maja 1885., Sarajevo, 1886., Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. Aprila 1895. godine, Sarajevo, 1896. Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10.Oktobra 1910., Sarajevo, 1912. Godina

3. Iseljavanje domicilnog stanovnitva iz Bosne i Hercegovine U periodu austrougarske uprave je, takoer, bilo jako prisutno i iseljavanje stanovnitva iz Bosne i Hercegovine. Iseljavalo se uglavnom muslimansko i u manjem broju pravoslavno stanovnitvo. Tane podatke o broju iseljenih austrougarska vlast iz politikih, ali i mnogih drugih razloga, nikada nije publikovala. Muslimansko stanovnitvo iseljavalo se uglavnom u Tursku, a tek poetkom 20. vijeka, po ugledu na emigraciju hriana, manji broj muslimana seli u prekomorske zemlje. Hriansko stanovnitvo prvo seli u susjedne junoslavenske zemlje, a poetkom 20. vijeka poinje ekonomska migracija u Sjevernu i Junu Ameriku i evropske zemlje: Njemaku, Francusku, Belgiju i vedsku.12 Zapaeno je da se u SAD u godinama 1903. do 1904. najvie iseljavalo srpsko seljatvo, da iseljeniki pokret Muslimana nije vie iskljuivo orijentisan na Tursku, nego da se i oni odluuju na iseljavanje u prekomorske zemlje. Od 1905. godine zapaa se intenzivnije iseljavanje hrvatskog stanovnitva zapadne Hercegovine. 13 O masovnosti tih migracija pisao je Smlati S.: Austrougarski period okupacije Bosne i Hercegovine karakteristian je po najmasovnijem iseljavanju Muslimana u Tursku Austrougarske vlasti su namjerno i sraunato omoguavale emigraciju kako bi to bre i uspjenije mogle provesti sistematsku kolonizaciju Bosne stranim elementom.

10 11

Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10.Oktobra 1910., Sarajevo, 1912. Prema popisu 1.885 godine austro-ugarski dravljani su iskazivani zajedno, kao stranci. 12 Hadibegovi Ilijas, Migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini 1878-1914. godine, Prilozi, Broj 11-12., Godina XI-XII, Institut za istoriju, Sarajevo, 1975-76., str. 316. 13 Kapidi Hamdija, Ekonomska migracija iz Bosne i Hercegovine u sjevernu Ameriku poetkom XX vijeka, Glasnik arhiva i Drutva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, Knjiga VII, Godina VII, Sarajevo, 1967., str. 192.

180

Migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini i opini Graanica u periodu od 1879. godine do poetka Drugog svjetskog rata

Zato ona daje emigrantima razliite povlastice pri transportu, ak ih novano pomae. Bilo je sigurno i agitacija kako od strane Turske, tako i od strane okupacionih vlasti da se Muslimani sele. Obje carevine su bile zainteresirane za iseljavanje Muslimana, Austrougarska je teila da se legalno domogne iseljenikih posjeda za koloniste iz drugih dijelova Monarhije, a Turskoj se, pak, time pruila prilika da pojaa svoje pogranine garnizone i da naseli opustjelu i gotovo naputenu trakijsku i anadolsku stepu. 14 Francuz Gaston Gravier antropolog i lektor za francuski jezik na Univerzitetu u Beogradu pisao je da je glavni uzrok emigracija osiromaenje naroda i da je Austro-Ugarska namjerno omoguavala iseljavanje Bonjaka, kako bi bre provela kolonizaciju Bosne i Hercegovine.15 O broju iseljenika najbolje govori S. Bandovi: Sredinom jula 1878.godine jedna evropska komisija je, na osnovu odluke Berlinskog kongresa da ispita poloaj izbjeglica, zajedno sa ambasadorima Francuske i Velike Britanije u Istanbulu, na podruju Rodopa ustanovila postojanje 150.000 izbjeglica. 16 Koliki je bio broj iseljenih iz Bosne i Hercegovine za vrijeme austrougarske vladavine, nije mogue tano utvrditi. Mada se razni autori koriste slubenom statistikom, oni se, ipak, znatno razlikuju. ore Pejanovi navodi da se od 18811912. otselilo iz Bosne i Hercegovine oko 103.000 dua. Ovome bi trebalo jo dodati iseljavanje i odlazak iz Bosne i Hercegovine za vrijeme od 1913-1918. godine. Tih podataka nemamo. Faktiki broj iseljenika iz raznih uzroka bio je dosta vei. On je iznosio oko 260.000 dua i to oko 160.000 iz politiko-psiholokih i nacionalnih i oko 100.000 iz ekonomskih uzroka. 17 Takoer, i V. Bogievi smatra da je broj iseljenih Muslimana za vrijeme austrougarske vladavine morao premaiti 150. hiljada. Prema A. Feifaliku, od 1881. do 1912. godine iselilo se 66.792 osoba (63.471 Musliman i 3.321 Srbin). N. Jarak tvrdi da se iselilo preko 100.000 lica i da broj iseljenika odgovara broju useljenika. Najrealnija je pretpostavka da se broj iseljenika iz Bosne i Hercegovine u periodu austrougarske vladavine kretao izmeu 120. i 130. hiljada osoba, i da je postojala izvjesna ravnotea izmeu useljavanja i iseljavanja. 18 M. Imamovi smatra da se taj broj kretao oko 150.000 lica, dok zvaninu austrougarsku brojku od 61.114. iseljenika smatra preniskom i netanim. 19 Jovan Cviji je pisao o tome 1910. godine: Govorilo se o pravom narodnom huku koji je teko zaustaviti. Beogradska eljeznika stanica je svake veeri pred polazak solunskog voza, bila zakrena bosanskim muhadirima. Ako se iseljavanje tako masovno nastavi, ni polovina muslimana nee ostati u Bosni. 20

14

Smlati Sulejman, Muslimani srpskohrvatskog jezika u Turskoj, Zbornik, IX Kongres geografa Jugoslavije, Geografsko drutvo Bosne I Hercegovine, Sarajevo, 1974., str. 240-241. 15 Imamovi Mustafa, Historija Bonjaka, Sarajevo, 1998., str. 367. 16 Bandovi Safet, Poloaj muhadira iz Bosne i Hercegovine u Makedoniji krajem XIX i poetkom XX stoljea, Stav, asopis za drutvena pitanja, kulturu i umjetnost, Broj 6/7, Godina III, Graanica, 2004., str. 78. 17 Pejanovi ore, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Srpska akademija nauka, Posebna izdanja, Knjiga CCXXIX, Odelenje drutvenih nauka, Nova serija, Knjiga 12., Beograd, 1955., str. 45. 18 Hadibegovi Ilijas, Migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini 1878-1914. godine, Prilozi, Broj 11-12., Godina XI-XII, Institut za istoriju, Sarajevo, 1975-76., str. 315-316. 19 Imamovi Mustafa, Historija Bonjaka, Sarajevo, 1998., str. 372. 20 ID, Op. cit., str. 431.

181

S. Kulenovi, E. Jahi, I. Husi

Austro-ugarska okupacija imala je krupne drutveno-ekonomske i kulturnopolitike posljedice za muslimanski dio stanovnitva. Stoljeima vezani za Carigrad i za islamsku vjersku tradiciju bosanskohercegovaki muslimani formirali su se na taj nain u islamskoj kulturnoj sredini i u specifinom feudalnom drutvenom sistemu u kome su imali privilegovan poloaj. U uslovima austrougarske okupacije oni su se sada nali pod uticajem jedne za njih potpuno nove civilizacije i sasvim razliite kulture i naina ivota. Njihove ranije veze sa civilizacijom kojoj je davao bitna obiljeja islam i islamska kultura pod novim upravljaima naglo su presjeene i prirodno muslimani Bosne i Hercegovine osjeali su se prvih godina okupacije potpuno izgubljeni, utueni i razoarani. Oni su se odnosili s nepovjerenjem i mrnjom prema okupacionoj vlasti. Mrnju i ogorenje podstiu meu njima i sama nova uprava svojim mjerama pritiska i progona. Nezadovoljstvo muslimana okupacijom Bosne i Hercegovine na svoj nain najbolje se odrazilo velikim iseljavanjem u Tursku. Razlozi iseljavanja bili su viestruki. Vlada je za to nalazila glavni uzrok u nesnalaenju muslimana u uslovima robno-novane privrede. Ovome se dodaje djelovanje agitatora izvana i u zemlji, koje je imalo odreen uspjeh u sujevjernim i religiozno-fanatinim muslimanskim masama kod kojih su se bile sauvale duboke religiozne, kulturne i emotivne veze sa Turskom. Ono je bilo izraz nemirenja sa sistemom uprave koji je okupacijom bio uspostavljen. U svemu tome je bilo istine, ali je u toj pojavi bilo presudno naglo ekonomsko siromaenje muslimanskog stanovnitva, posebno iz kategorije sitnih zanatlija i slobodnih seljaka, kod kojih se pothranjivala iluzija da e se iseljenjem poboljati njihov materijalni poloaj. A, u stvari iseljenje je doprinijelo jo veem osiromaenju muslimanskog stanovnitva, jer je ono zaplaeno i u strahu prodavalo svoju zemlju i ostalu imovinu u bescijenje. 21 O faktorima koji su uticali na iseljavanje Bonjaka Imamovi M. pie: Svakako da je najvanija posljedica okupacije to da su Bonjaci naglo i nepovratno gurnuti na kapitalistiki put razvitka, na kojem se u ogromnoj veini decenijama nisu uspjeli snai. Meutim, ne manje znaajna je injenica da su Bonjaci dovedeni okupacijom u poloaj koji je politiki, kulturno i ekonomski bio slabiji u odnosu na druge dvije nacionalne zajednice u Bosni.22 Iz politiko-psiholokih razloga selili su se i Srbi, iako u manjem broju. Srbi su se iseljavali najvie odmah poslije okupacije i poslije ustanka 1882. godine, za vrijeme crkveno-kolske autonomije, poslije aneksije, za vrijeme srpsko-turskog rata 1912. godine i Prvog svjetskog rata 1914-1918. godine. Razoarani rijeenjem Berlinskog kongresa, koje je ispalo suprotno njihovim eljama, odselili su se mnogi, ne htijui ostati i dalje pod tuinskom vlasti. Najvie ih se iselilo u Srbiju i Crnu Goru. Koliki se broj Srba iselio iz Bosne i Hercegovine u tom periodu ne zna se tano, ali se pretpostavlja da ih je bilo oko 30.000 do 40.000.23 Za vrijeme austrougarske uprave iz graanikog kraja bilo je iseljavanja, a i useljavanja u ovaj kraj. Neke muslimanske porodice iz same varoi Graanice su se iselile u Tursku. S druge strane, u nekim seoskim podrujima, kao npr. u Miriinu i druga sela du desne strane Spree, evidentno je pojedinano doseljavanje muslimanskih porodica iz istone Hercegovine i Sandaka. Srpske porodice se, takoe,
21

ehi Nusret, Politiki razvitak muslimana za vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini (1878-1909), Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine II, Posebna izdanja, Akademija nauka i umjetnosti, Knjiga LXXIX, Odjeljenje drutvenih nauka, Knjiga 18., Sarajevo, 1987., str. 247-248. 22 Imamovi Mustafa, Op. cit., str. 362. 23 Pejanovi ore, Op.cit., str. 43.

182

Migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini i opini Graanica u periodu od 1879. godine do poetka Drugog svjetskog rata

doseljavaju u graaniki kraj i to uglavnom iz pasivnih planinskih predjela Ozrena koji pripadaju Maglaju. Te porodice se naseljavaju u podozrenska sela koja pripadaju Graanici i to na potezu od Bosanskog Petrovog Sela do Boljania.24 Tane podatke o iseljavanju stanovnitva sa podruja Graanice nemamo, jer nisu objavljeni. Jedini izvor koji nam govori malo o tome je popis stanovnitva iz 1910. godine, u kome navodi odsutne bosansko-hercegovake pripadnike po boravitu. Za Graanicu se navodi da je u inostranstvo odseljeno ukupno 132. lica. (vidjeti tabelu br. 2.) Tabela br. 2.: Odseljeno stanovnitvo Graanice 1910. godine
DRAVE Bonjaci Srbi Hrvati UKUPNO Carevinskog vijea 9. 8. 1. 19. Ugarskoj 29. 45. 1. 75. Hrvatskoj ... 15. 1. 16. Srbiji 4. 4. Evropskoj Turskoj 7. 7. Amerika ... 10. ... 10. Ostala Evropa ... 2. ... 2. UKUPNO ODSUTNI 45. 84. 3. 132. Izvor: Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10.Oktobra 1910., Sarajevo, 1912.

Brojni su faktori koji su uticali na iseljavanje stanovnitva iz Bosne i Hercegovinu tom periodu. Najvaniji je, svakako, psiholoki faktor, koji je nastao iz straha prema novom vladaru Bosne i Hercegovine. Takoer, religijski i politiki faktori su dosta uticali na iseljavanje i muslimanskog i pravoslavnog stanovnitva u tom periodu. Ekonomski faktori su dosta uticali na iseljavanje, jer je austrougarskom okupacijom u Bosni i Hercegovini otpoeo razvoj kapitalistike privrede, koji u odnosu na prethodni period znai radikalnu promjenu i to je za posljedicu imalo rapidno siromaenje velikog broja stanovnitva. S tim privrednim napretkom poinju da se razvijaju nova zanimanja, a potiskuju stara, koja su u najuoj vezi sa tradicionalnim primitivnim zanatstvom. Dakle, izvren je veoma brzo prelaz sa naturalne na robno-novanu privredu. U tom sistemu dolo je do propadanja velikog broj seoskih posjeda. Zbog toga su veinu iseljenika iz Bosne i Hercegovine inili osiromaeni begovi, age, slobodni seljaci i poljoprivredni radnici. Pored seoskog stanovnitva veliki broj iseljenika inili su sitni trgovci i zanatlije, jer je njihov tradicionalni posao bio ugroen savremenijom industrijskom proizvodnjom, razvijenijom tehnikom i modernijim zanatima, koji su dolazili iz Austro-Ugarske monarhije. Ekonomske tekoe praene stalnim osiromaenjem gotovo svih slojeva drutva dosta su uticale na iseljavanje bosanskohercegovakog stanovnitva koje se nije snalazilo u novim privrednim tokovima. Taan broj iseljenih iz Bosne i Hercegovine nikada nije zvanino objavljen, jer su to austrougarske vlasti prikrivale iz politikih razloga. Meutim, iseljavanje moemo pratiti samo po pojedinim podacima, kao to je npr. Popis iz 1910. godine, gdje se navodi da se 1910. godine iselilo 22.966 stanovnika iz Bosne i Hercegovine (vidjeti tabelu br. 3.), ali na alost podatke o broju iseljenih za cjeli period okupacije nemamo.

24

Kulenovi Salih, Graanica i okolina Antropogeografske i etnoloke odlike, Tuzla, 1994., str. 157.

183

S. Kulenovi, E. Jahi, I. Husi

Tabela br. 3.: Odseljeno stanovnitvo Bosne i Hercegovine 1910. godine

DRAVE Bonjaci Srbi Hrvati Ostali UKUPNO Carevinskog vijea 1.069 2.376 1.861 96. 5.402 Ugarskoj 314 930. 275 26. 1.545 Hrvatskoj i Slavoniji 69. 763. 409. 36. 1.277 Srbiji 14 438. 5. 5. 462. Evropskoj Turskoj 741. 118. 5. 4. 868. Crnoj Gori 14. 257. 6. ... 277. Njemackom carstvu 60. 1.290 150. 2. 1.502 U ostaloj Evropi 8. 62. 20. 3. 93. Americi 608. 7.561 3.265 5. 11.439 U ostalim djel. svijeta 45. 22. 31. 3. 101. UKUPNO ODSUTNI 2.942 13.817 6.027 180. 22.966 Izvor: Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910., Sarajevo, 1912.

Prvi svjetski rat, sa svim svojim tekim posljedicama s obzirom na drutvenopolitiki i privredni razvoj, negativno se odrazio i na demografske promjene i migraciona kretanja u Bosni i Hercegovini. Poslije zavrenog rata odreene kategorije doseljenika naputale su Bosnu i Hercegovinu, ne ekajui da ih na to prisiljavaju vlasti. Odlazili su u prvom redu, najvii funkcioneri ranije austrougarske uprave, zatim kompromitovane linosti iz aparata andarmerije i policije. Masovna iseljavanja stranih doseljenika su poela nakon maja 1919. godine, kada je donesena Naredba o izgonu stranaca. Pored stranaca iz Bosne i Hercegovine su se, u periodu izmeu dva svjetska rata, iseljavali i mnogobrojni domicilni stanovnici, posebno Bonjaci. O tim migracijama dosta je pisao Smlati S.: Muslimansko stanovnitvo BiH iseljavalo se i izmeu dva rata, naroito u periodu 1924-1929. godine. Negativni migracijski saldo Muslimana BiH popeo se do drugog svjetskog rata, vjerovatno, na vie od 180.000 stanovnika. Statistike podatke o iseljavanju Muslimana u Tursku izmeu dva rata smatramo nepotpunim i nepouzdanim. Ne obuhvataju itav predratni period nego samo vrijeme 1927-1939. godine. Tadanja dravna statistika je zabiljeila da je za 13. godina (19271939.) emigriralo u Tursku ukupno 19.278 lica. Pogotovo su nesigurni podaci za period 1927-1929. godine. Raspolaemo sa podacima da je samo s podruja tri matina ureda (Buim, Stijena, Ostroac) iselilo u Tursku u tom vremenu 136. porodica sa oko 700. stanovnika, to ini 21% emigranata koje iskazuje predratna dravna statistika (misli se na statistiku K SHS- naa primjedba) za te tri godine.25 Pored ovih migracija u vrijeme Kraljevine Jugoslavije su bile prisutne i ekonomske migracije. Stanovnitvo se iseljavalo u Ameriku (Junu), Australiju, Kanadu, Francusku, Belgiju i svuda gdje se nadalo boljoj zaradi. Mnogi su se odselili u plodnije krajeve: Banat, Srem i Baku, gdje su se naselili na imanja iseljenih Nijemaca i Maara. Broj tih iseljenika bio je dosta velik. Koliki, ne zna se.26

25

Smlati Sulejman, Muslimani srpskohrvatskog jezika u Turskoj, Zbornik, IX Kongres geografa Jugoslavije, Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1974., str. 241. 26 Pejanovi ore, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Srpska akademija nauka, Posebna izdanja, Knjiga CCXXIX, Odelenje drutvenih nauka, Nova serija, Knjiga 12., Beograd, 1955., str. 55.

184

Migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini i opini Graanica u periodu od 1879. godine do poetka Drugog svjetskog rata

U vezi s iseljavanjem iz Bosne i Hercegovine u to vrijeme E. Sijeri pie: Prema naim procjenama, negativni migracijski saldo Bosne i Hercegovine kretao se oko 6.000 do 7.000 prosjeno godinje.27 Meutim, glavni problem kod svih demografskih podataka iz ovog vremena je taj to ih mnogi naunici koji se bave ovom problematikom smatraju netanim i politikantskim. To najbolje potvruje Sijeri E.: Svakako da sve navedene procjene migracija, kako za period izmeu dva rata, tako i za period prije prvog svjetskog rata treba uzeti sa rezervom jer su zasnovane na nepotpunim i nepouzdanim podacima.28 Zakljuak Na osnovu iznesenih podataka moemo zakljuiti da su se na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine, pa samim tim i Graanice, u periodu od 1879. godine do poetka Drugog svjetskog rata desili veliki migracioni pokreti stanovnitva. U ovom periodu bila su prisutna znaajna useljavanja stranaca, ali i emigracije domicilnog stanovnitva, naroito Bonjaka koji su najvie odlazili u Novopazarski sandak, Makedoniju i Tursku. Meutim, najvei problem kod prouavanja migracija u ovom periodu je to to su podaci o broju migranata razliiti i netani, tako da ne moemo sa sigurnou govoriti o tanom broju emigranata i imigranata u Bosni i Hercegovini. Drugi problem je taj to je migracije stanovnitva na lokalnom nivou veoma teko pratiti, jer za to ne postoje podaci, a i oni koji su dostupni su veoma turi. Meutim, ovaj rad je pokuaj da se objave nauni podaci koji su nepoznati iroj javnosti, a posebno podaci za migracije stanovnitva u Graanici, na osnovu kojih vidimo da su se na ovom prostoru desile velike migracije stanovnitva i da je ovaj prostor oduvijek bio interseantan za migrante.

27 28

Sijeri Ejub, Migracije stanovnitva Bosne i Hercegovine, RZS, Sarajevo, 1976., str. 20. Ibidem.

185

S. Kulenovi, E. Jahi, I. Husi

Literatura i izvori: A) Literatura: 1. 2. Bandovi Safet, Poloaj muhadira iz Bosne i Hercegovine u Makedoniji krajem XIX i poetkom XX stoljea, Stav, asopis za drutvena pitanja, kulturu i umjetnost, Broj 6/7, Godina III, Graanica, 2004. str. 78-98. Ekmei Milorad, Apologija istorijske demografije, Migracije i Bosna i Hercegovina, Nauni skup Migracioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana njihov uticaj i posljedice na demografska kretanja i promjene u naoj zemlji odran 26. i 27. 10.1989. godine u Sarajevu, Institut za istoriju Sarajevo, Institut za prouavanje nacionalnih odnosa Sarajevo, Sarajevo, 1990., str. 11-30. Friganovi Mladen, Demogeografija Stanovnitvo svijeta, Zagreb, 1990. Gillet Jack, Population, London, 2005. Hadibegovi Ilijas, Migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini 1878-1914. godine, Prilozi, Broj 11-12., Godina XI-XII, Institut za istoriju, Sarajevo, 1975-76., str. 310-317. Imamovi Enver, Porijeklo i pripadnost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1998. Imamovi Mustafa, Historija Bonjaka, Sarajevo, 1998. Kapidi Hamdija, Ekonomska migracija iz Bosne i Hercegovine u sjevernu Ameriku poetkom XX vijeka, Glasnik arhiva i Drutva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, Knjiga VII, Godina VII, Sarajevo, 1967., str. 191-220. Klai Bratoljub, Rijenik stranih rijei, Zagreb, 1988. Kulenovi Salih, Graanica i okolina Antropogeografske i etnoloke odlike, Tuzla, 1994. Kulenovi Salih, Etnike prilike u prolosti Graanice i okoline, Etnologija sjeveroistone Bosne, rasprave- studije-lanci, Knjiga 2., Muzej istone Bosne Tuzla, Tuzla, 1995., str. 15-34. Kulenovi Salih, Migracije stanovnitva Tuzle, Zbornik radova XXXIV kongresa saveza udruenja folklorista Jugoslavije, Tuzla, 1987., str. 205-212. Miki ore, O kolonizaciji stranih seljaka u Bosni i Hercegovini u vrijeme austrougarske uprave, Migracije i Bosna i Hercegovina, Nauni skup Migracioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana njihov uticaj i posljedice na demografska kretanja i promjene u naoj zemlji odran 26. i 27. 10.1989. godine u Sarajevu, Institut za istoriju Sarajevo, Institut za prouavanje nacionalnih odnosa Sarajevo, Sarajevo, 1990., str. 181-194. Pejanovi ore, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Srpska akademija nauka, Posebna izdanja, Knjiga CCXXIX, Odelenje drutvenih nauka, Nova serija, Knjiga 12., Beograd, 1955. Sijeri Ejub, Migracije stanovnitva Bosne i Hercegovine, RZS, Sarajevo, 1976. Smlati Sulejman, Muslimani srpskohrvatskog jezika u Turskoj, Zbornik, IX Kongres geografa Jugoslavije, Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1974., str. 239-248. ehi Nusret, Bosna i Hercegovina 1918-1925., Privredni i politiki razvoj, Sarajevo, 1991.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

14. 15. 16. 17.

186

Migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini i opini Graanica u periodu od 1879. godine do poetka Drugog svjetskog rata

18. ehi Nusret, Politiki razvitak muslimana za vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini (1878-1909), Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine II, Posebna izdanja, Akademija nauka i umjetnosti, Knjiga LXXIX, Odjeljenje drutvenih nauka, Knjiga 18., Sarajevo, 1987., str. 245-296. 19. Viejeziki demografski renik, Centar za demografska istraivanja, Institut drutvenih nauka, Beograd, 1971. 20. Wertheimer Baleti Alica, Stanovnitvo i razvoj, Zagreb, 1999. B) Objavljeni izvori: 1. 2. 3. Statistika mjesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. Maja 1885., Sarajevo, 1886. Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. Aprila 1895. godine, Sarajevo, 1896. Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10.Oktobra 1910., Sarajevo, 1912.

C) Neobjavljeni izvori: 1. Jahi Edin, Demogeografske promjene u opini Tuzla od 1879. do 2005. godine, Magistarski rad, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2006.

187

Zbornik radova PMF 6, 189 202 (2009)

Originalni nauni rad

NEKI ASPEKTI TEHNIKO-BIOLOKE REKULTIVACIJE I PROMJENE NAMJENE ZEMLJITA NAPUTENIH POVRINSKIH KOPOVA NA PRIMJERU PK "BAIGOVCI" U IVINICAMA SOME SOLUTIONS FOR TECHNICAL AND BIOLOGICAL RECULTIVATATION AND MODIFICATION OF TERRAIN IN AREAS OF FORMER COAL MINING SITES, USING COAL MINING SITE "BAIGOVCI" AS AN EXAMPLE IN IVINICE Dr. sc. Nusret Mujagi, vanredni profesor, dipl. ing. arh. RGGF, Univerzitet u Tuzli Mr. sc. Semir Ahmetbegovi, vii asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Nesad Ahmetovi, dipl. ing. geotehike Abstrakt Na podruju Tuzlanskog kantona svake godine se unite ogromne povrine najplodnijeg zemljita raznim rudarskim i industrijskim aktivnostima, a najvie povrinskom ekploatacijom uglja. Mada je rekultivacija tih povrina zakonska obaveza rudnika koji vre eksploataciju, zbog izuzetno sloene problematike ovih radova i stalnog nedostatka finansijskih sredstava, samo se mali dio tih povrina (ispod 20 %) rekultivie ili privede nekoj drugoj namjeni. Degradirane povrine svojim mehanikim, fizikim i hemijskim svojstvima izazivaju znaajne tete u okruenju koje se manifestuju kroz slijeganje terena, pojavu erozija i klizita, promjenu reima povrinskih i podzemnih voda, promjenu putne, energetske i ostale infrastrukturne mree i promjenom cijelog prirodnog ambijenta. Zbog toga rekultivacija eksploatacionih polja ne moe biti samo obaveza rudnika ve i ire drutveno-politike zajednice. Pored uobiajenih i stereotipnih naina rekultivacije postoje i mnogi drugi naini ureenja i promjene namjene zemljita koji se mogu postii sredstvima privatnog i javnog sektora, rudnika, drutveno-politikih zajednica i drugih zainteresovanih pravnih subjekata i institucija. U ovom radu se govori o moguim pravcima i metodama tehniko-bioloke rekultivacije i promjene namjene zemljita naputenih eksploatacionih polja na primjeru PK "Baigovci". Kljune rijei: tehniko, bioloko, rekultivacija, prenamjena, zemljita, povrinski kop, Baigovci. Abstract In the area of Tuzla Canton large portions of fertile soil are being ruined every year by different mining and industrial activities, mostly by surface coal mining. Even if recultivatation is legal obligation for coal mining companies because of exceptionally complex mechanisms of these works and constant lack of financial resources only small parts of terrain (less than 20%) is being renovated and adapted to different purpose. Ruined terrains cause significant damage to this area with their mechanical and chemical elements manifested in land sinking, land sliding, change in surface and underground water flow regimes, changes in road maps as well as energetic and other infrastructural networks and natural ambient in general. That is the reason why adapting of terrain should not only be coal mining companies problem but wider social and political community. Besides usual stereotyped ways of recultivatation there many other

N. Mujagi, S. Ahmetbegovi, N. Ahmetovi ways of adaptation of terrain that uses of private and public sector resources, coal mines, social and political communities and all other interested companies and intuitions. This study shows some possibilities and methods of technical and biological recultivatation and modification of former exploitation mining areas such is coal mining site "Baigovci". Key words: technical, biological, recultivatation, modification of terrain, coal mining site Baigovci. Uvod Na podruju Tuzlanskog kantona veliki gubici poljoprivrednog i umskog zemljita su uzrokovani povrinskim kopovima, odnosno eksploatacionim poljima i to: u opini Banovii 930,89 ha ili 5,12 %, u opini Lukavac 1.459,82 ha ili 4,32 %, u opini Tuzla 317,54 ha ili 1,07 %, u opini ivinice 596,70 ha ili 2,0 % opinske teritorije. Ukupno devastiranje zemljita na prostoru TK-a iznosi 3.304,94 ha ili 1,25 % teritorije kantona pri emu su najvei gubici u opini Banovii i Lukavac. Gubici tla su svakim danom sve izraeniji i to uglavnom najkvalitetnijeg zemljita, pri emu se gubi iz vida injenica da je tlo ogranieni prirodni resurs koji se ne moe obnoviti za vie generacija. Znaajan potencijal poljoprivrednog zemljita bi se mogao dobiti privoenjem kulturi, odnosno, rekultivacijom oteenih poljoprivrednih zemljita na kojima je onemoguena poljoprivredna proizvodnja. Prostornim planom TK-a preporuuje se rekultivacija u tri faze i to: tehnika (punjenje kratera, ravnanje terena i osiguranje odreenog nagiba), agrotehnika (obogaivanje humusom i drugim hranljivim elementima) i bioloka faza (sjetva i sadnja odreenih poljoprivrednih kultura).1 Do danas je u Krekanskom ugljenom bazenu rekultivisano oko 410 ha na podruju iki Brod - Lukavaka rijeka. U okviru rudnika "urevik" izvrena je tehnika i bioloka rekultivacija (vonjaci, oranice) na povrini od 18,6 ha i rekultivacija dijela PK "Via" na povrini od 29,1 ha. Na podruju povrinskog kopa "Banovii selo" gdje je eksploatacija zavrena, izvrena je rekultivacija u smislu privoenja postojeih odlagalita za potrebe graenja, tako da su izgraena naselja u okviru odlagalita rudnika mrkog uglja "Banovii" i to: "Selo II", "Bagremik", "Strabenica", "Kasumovii", "ubri" i izbjegliko naselje "Mrdii", koja imaju trajan karakter. Moe se konstatovati da je do danas na podruju TK-a rekultivisano do 600 ha ekspolatacionih polja to iznosi manje od 20 % njihove povrine. Ako se ima u vidu da je samo u Gornjoj leziji u Poljskoj 2.080 ha rudnikih odlagalita pretvoreno u plodonosne obradive povrine onda se moe izvui zakljuak da je rekultivacija u naem podruju nezadovoljavajua. 1. Pojam i vrste rekultivacije sa primjerima iz svijeta Kao direktna posljedica povrinske eksploatacije raznih sirovina je i stvaranje velikih koliina krovinskog materijala (jalovine). Ovaj materijal se odlae najee na dva naina: prvi nain kada se krovina (jalovina) odlae po povrini tla, a time se i ove povrine iskljuuju iz dalje proizvodnje;
1

Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025, Zavod za urbanizam, Tuzla, 2006.

190

Neki aspekti tehniko-bioloke rekultivacije i promjene namjene zemljita naputenih povrinskih kopova na primjeru PK "Baigovci" u ivinicama drugi nain kada se krovina (jalovina) odlae u ve postojee kratere, iz ranijih povrinskih kopova. Prvi nain odlaganja jalovine podrazumijeva esto odlaganje van granica eksploatacionog polja, a drugi nain podrazumijeva odlaganje jalovine unutar eksploatacionog polja pri emu se znatno smanjuju posljedice oteenja zemljita. Pod rekultivacijom se podrazumijeva i primjena svih mjera koje smanjuju nepotreban poremeaj povrine, koje se odnosi na ouvanje i regeneraciju plodnog zemljita i regulaciju vodenog reima. Svako eksploataciono polje posjeduje karakteristine geoloke, hidroloke, klimatske, eksploatacione i druge specifinosti. Po Zakonu o prostornom ureenju i Zakonu o rudarstvu, rekultivaciju treba da izvodi organizacija koja je vrila eksploataciju korisne mineralne supstance. Kod izvoenja radova na rekultivaciji razlikuju se obino slijedee etape: priprema dokumentacionog materijala, izvoenje osnovne rekultivacije, izvoenje posebne rekultivacije, kod koje razlikujemo - pripremnu i konanu fazu. Rekultivacija terena ima za cilj osposobljavanje beskorisnih povrina i njihovo pretvaranje u poljoprivredno korisno zemljite, poboljanje estetskog izgleda nekadanjeg ugljenog bazena, poboljanje klime i vodenog bilansa kao i poboljanje kvaliteta prirodne sredine povrina degradiranih povrinskom eksploatacijom. Metode rekultivacije za svako rudarsko podruje su specifine i razliite po svom obimu i nainu izvoenju tako da se jo u toku izrade rudarskih projekata predviaju naini rekultivacije rudarskih terena. Sistem rekultivacije se mora uskladiti sa prostornim ureenjem ireg regiona, imajui u vidu budui razvoj ostalih djelatnosti. U tom smislu je npr. za kompleks povrinskog kopa iki Brod uraen Regulacioni plan proizvodno rekreacionog kompleksa "iki Brod". U uvodnom dijelu su navedeni primjeri iz Banovia gdje su na povrinama eksploatacionih polja (nakon tehnike rekultivacije) izgraena stambena naselja, a na preostalim povrinama nakon ureenja planira se izgradnja basena za bistrenje i taloenja voda iz susjednih kopova, za zatitu od visokih voda i uvanje rezervi vode za poljoprivredu, energetsko-industrijski kompleks, ribnjake, stanita barskih ptica, sport, rekreaciju, turizam i mnoge druge korisne namjene. Na 2 ha rekultivisanog zemljita u banovikom ugljonosnom bazenu zasaena je borova uma (ubri), 35 ha se koristi za poljoprivrednu proizvodnju, dok je najvei dio rekultivisanog zemljita urbaniziran. (Smaji, S. 2008) Na povrinskim kopovima u ureviku mnogi naputeni reviri se koriste kao taloni bazeni iz oblinje separacije, a na nekim odlagalitima su izgraena elektrina postrojenja, sportski tereni, radionice za rudarske maine itd. U principu, i kod nas i u svijetu rekultivacija se odvija u dvije osnovne faze : Tehnika rekultivacija i tehnika priprema za izvoenje bioloke rekultivacije koja obuhvata selektivno skidanje i deponovanje humusnog sloja zemljita sa djeliminom korekcijom kosina i etanih ravni u cilju oblikovanja konanih formi eksploatacionog polja, izgradnjom drenanog sistema za akumulaciju i odvod voda atmosferskog porijekla iz otkopanog prostora te nanoenje humusnog sloja radi otpoinjanja bioloke rekultivacije. Bioloka rekultivacija koja obuhvata primjenu bioinenjerijskih mjera vezanih za formiranje zatitnog pojasa, vezivanje kosina, poumljavanje etaa, formiranje plantaa vrba, topola ili drugog brzorastuog drvea (u 191

N. Mujagi, S. Ahmetbegovi, N. Ahmetovi alternativi ostavljanja dna kopa "u suhom stanju"). Interesantni su primjeri rekultivacije u Europi i svijetu. Tako npr. u Gornjo lezijskom bazenu, u Poljskoj, vei dio rekultivacije odlagalita realizuje se kroz poumljavanje formiranjem umskih parkova, dok se manji dio pretvara u poljoprivredno zemljite. Trokovi da se zemljite ponovo rekultivie su izuzetno visoki, pa siromane zemlje kao to je naa nemaju novca za takve poduhvate. 2. Razlozi za izradu planske dokumentacije tehniko-bioloke rekultivacije i promjene namjene zemljita na naputenom PK "Baigovci" Kod eksploatacije horizontalnih ili blago nagnutih leita vei dio otkrivke se odlae u unutranje odlagalite, dok se pri otkopavanju nagnutih i strmih leita vei dio otkrivke odlae na vanjsko odlagalite. Odlagalita i jalovita pri povrinskoj eksploataciji narue preko 60% povrine terena pri emu se vee naruavanje vri u zoni jalovita zbog tendencije poveanja povrine. Ukupna povrina terena zauzeta povrinskom eksploatacijom moe se podijeliti u dva dijela: narueni (od 65 - 95%) i nenarueni. Narueni dio obuhvata: usjeke, povrinski kop, vodosabirnike, kanale, vanjska odlagalita, jalovita, hidroodlagalita, pruge, puteve, cjevovode, dalekovode, postrojenja za pripremu, objekte za odravanje itd. Nenarueni teren obuhvata: sigurnosne stubove, zatitne zone, prostor izmeu objekata, povrine predviene za izgradnju itd. Pri povrinskoj eksploataciji, uporedo sa neposrednim naruavanjem terena proizvodnjom, dolazi i do oteenja uzrokovanih erozijom. Plodni i potencijalno plodni sloj podlijee mehanikom, fizikom i hemijskom dejstvu. Upravo ovakav sluaj je kod povrinskih kopova na podruju opine ivinice gdje mnogobrojni rudarski reviri ostaju dugi niz godina ne zagrnuti uslijed ega se pune vodom i pretvaraju u mala jezerca kakva su: enda, Poar, Hadije, pa i Baigovci koje je zbog niza specifinosti uzeto za analizu u ovom radu.

Slika 1. Satelitski snimak povrinskih kopova u Vii i ureviku na kojem se vide jezerca u naputenim revirima 192

Neki aspekti tehniko-bioloke rekultivacije i promjene namjene zemljita naputenih povrinskih kopova na primjeru PK "Baigovci" u ivinicama Povrinski kop "Baigovci" je smjeten u naselju Baigovci, etiri kilometra jugoistono od ivinica, a sa eksploatacijom uglja poelo se 1980. godine. Ovaj povrinski kop je radio u sklopu RMU "urevik"- ivinice sve do 1985. godine kada se prestalo sa eksploatacijom.2 U ovom periodu je proizvedeno 2.200.000 tona uglja sa orijentacionim omjerom jalovine 1:25. Povrina terena koju je povrinski kop "Baigovci" odredio za svoje potrebe iznosila je 561.509 m2. Nakon 1985. godine RMU "urevik"-ivinice je planirao proirenje kopa, a iz novog kopa zvanog "Klade" (istono od PK "Baigovci") otkrivka bi se prebacivala na degradirani prostor PK "Baigovci". Zbog toga se kasnilo sa rekultivacijom kopa, mada je to bila obaveza RMU "urevik" prema svim pozitivnim zakonima.3 Tek je jula 1988. godine uraen "Glavni rudarski projekat povrinskog kopa "Baigovci", RMU "urevik" Tehniki projekat rekultivacije.4 Projektom su primijenjeni najjeftiniji vidovi rekultivacije jer se polazilo od miljenja da, ukoliko doe do eksploatacije susjednog PK "Klade", tete nastale na rekultivisanim povrinama biti manje. Uporedo sa geolokim, pedolokim, klimatskim i drugim ispitivanjima projekat je ponudio i mogua rjeenja poljoprivredne, umarske i vodne rekultivacije.

2 Na osnovu Rjeenja Republikog komiteta za energetiku i industriju Sarajevo o otvaranju Povrinskog kopa "Baigovci" ivinice (br. 06-310-360/81 od 15.06.1981. godine) 3 Zakon o rudarstvu (Sl. list SR BiH br. 4/84) ... l. 83 i 84 propisuje da rudarska organizacija oteenja zemljita mora privesti kulturi bez obzira na trenutnu ekonomsku opravdanost ove mjere. Zakon o prostornom ureenju (Sl. list SR BiH br.13/74 ) koji ne dozvoljava trajno ugroavanje tla i egzistenciju biljnog pokrova, a posebno se nalae korisniku eksploatacionog polja da radove na privoenju kulturi oteenog zemljita mora obavljati u toku eksploatacije mineralne sirovine, a prema unaprijed utvrenom planu (projektu). Zakon o zatiti i iskoritavanju poljoprivrednog zemljita (Sl. list SR BiH br.16/85 ) preciznije utvruje odreene obaveze u sluajevima kada se poljoprivredno zemljite koristi u nepoljoprivredne svrhe. Ovaj zakon takoe obavezuje drutveno-politike zajednice na strogu primjenu ovog zakona, naroito onog dijela koji se odnosi na plaanje naknade u sluajevima kada se poljoprivredno zemljite koristi u nepoljoprivredne svrhe. 4 Uraen od strane SOUR "Titovi rudnici uglja" u Tuzli - RO Rudarsko-geoloki institut i fakultet u Tuzli - OOUR Institut za rudarska istraivanja, Tuzla .

193

N. Mujagi, S. Ahmetbegovi, N. Ahmetovi

Slika 2-7. Satelitski snimak i fotografije jezera Hadije, enda i Poar u D. Vii Nakon izrade ovog projekta nije se pristupilo tehniko-biolokoj rekultivaciji naputenog povrinskog kopa tako da se u naputenoj eksploatacionoj jami poela akumulirati atmosferska voda iji se nivo svakim danom poveao sve do danas kada je dostigla svoj najvei nivo i poela se odvodnjava kroz potok Jelah na zapadu i u bezimeni potok na istoku. Istovremeno se u junom dijelu eksploatacionog lijevka pojavilo klizite, koje je destabilizovalo naselje na padini, prijetei da zahvati cijeli zaseok prema seoskoj damiji. Na sjevernoj strani tj. na samoj obali jezera, izvrena je bespravna izgradnja stambenih objekta, a zapadno i sjeverno odlagalite su najveim dijelom uzurpirani, ograeni i koriteni od strane okolnog stanovnitva. U ratnim godinama (1992-1995) uzurpacija zemljinih povrina se proirila i na ostale povrine uz jezero tako da je praktino samo vodena povrina ostala nedirnuta. Vodena povrina se u priobalnom dijelu poela pretvarati u baru sa barskim biljem i u deponiju otpada za okolna sela. Samo jedan mali dio obale je pretvoren u neureenu plau . U takvom ozraju je Opinsko vijee ivinice na svojoj sjednici od 06.11.2006 godine donijelo odluku o izradi Regulacionog plana "Jezero Baigovci" ivinice ije se granice obuhvata u potpunosti poklapaju sa granicama PK "Baigovci". Opina ivinice je pristupila rekultivaciji sjevernog i junog odlagalita prema Glavnom rudarskom projektu PK "Baigovci", RMU "urevik" Tehniki projekat rekultivacije - (1988) i to onih povrina koje nisu bile zahvaene uzurpacijom, odnosno na povrinama sa kojih su se mogli ukloniti uzurpanti, ali se klizite na junoj strani revira kao i obalni pojas nisu mogli rekultivisati bez novog plana, jer su se poveanjem vodenog ogledala i erozijom obale znatno promijenili uslovi iz navedenog projekta.

194

Neki aspekti tehniko-bioloke rekultivacije i promjene namjene zemljita naputenih povrinskih kopova na primjeru PK "Baigovci" u ivinicama Na osnovu Glavnih rudarskih projekata (iz 1980. i 1988. godine), te na osnovu Studije prirodnih uslova iz 2004. godine i inspekcijskih nalaza sa terena, Opinsko vijee je usvojilo i Generalne smjernice za izradu plana. Nakon toga je Opinski naelnik formirao Savjet regulacionog plana, a nakon izbora nosioca izrade plana pristupilo se izradi Nacrta plana, koji je usvojen prvo na sjednici Savjeta plana, a onda i na sjednici Opinskog vijea. Nakon sprovedenog javnog uvida i javnih rasprava u gravitirajuim MZ Baigovci, MZ Kovai i MZ Rudar, te nakon dobijanja potrebne saglasnosti za izradu plana od Ministarstva za prostorno ureenje i zatitu okolice TK-a, uraena je konana verzija plana koja je usvojena na sjednici Opinskog vijea . Uporedo sa izradom regulacionog plana decembra 2008. godine uraen je "Projekat revitalizacije degradiranih povrina zemljita na podruju nekadanjeg ugljenokopa Baigovci"- opina ivinice. 3. Stanje terena u obuhvatu PK "Baigovci" prije zapoetih radova na rekultivaciji Na dan donoenja Odluke o izradi regulacionog plana "Jezero Baigovci" ivinice sainjen je foto zapis postojeeg stanja iz kojeg se vidi stanje prostora u zoni obuhvata i to: Sjeverno odlagalite u povrini od 13,5 ha je uglavnom ureeno tj. zaravnjano i zatravljeno izuzev padinskih dijelova prema zapadu, sjeveru i istoku. Zapadno odlagalite je, takoer, djelimino zaravnjeno i zatravljeno, i to u istonom padinskom dijelu. Najvei dio povrine u zoni obuhvata je neureena. Zapadno odlagalite je najveim dijelom (naroito zapadna padina) uzurpirano i ograeno. Juni dio revira, odnosno, padina orijentisana prema sjeveru je neureena, djelimino uzurpirana i zahvaena procesima klienja tla. Kompletna obala oko jezera, je neureena, djelimino pretvorena u bare i barice, puna divljih deponija, obrasla bunjem gloga i ostruge i najveim dijelom neprohodna i zahvaena manjim klizitima. Lokalni put koji je presijecao prostor PK "Baigovci" u smjeru istok-zapad je makadamski i neureen sa puno lomova i neravnina. Istoni rubni dio Sjevernog odlagalita ja neureen i najveim dijelom pod uzurpacijom. U prostoru bive uprave PK "Baigovci" zadrani su svi objekti, zajedno sa ogradom, koja zatvara prostor uprave sa svih strana. Promijenjena je namjena kompleksa u Fabriku za preradu povra u vlasnitvu doo "Goldenagro" ivinice. Od objekata zadrani su: portirnica, zgrada uprave, remontna radionica, trafostanica i kotlovnica. U jugozapadnom dijelu obale, uz vodenu povrinu, ograen je prostor na kojem je izgraeno nekoliko bespravnih objekata. Problem predstavljaju otpadne vode iz ovih objekata koje se razlijevaju na slobodnu povrinu oko objekata. U jugozapadnom dijelu prostornog obuhvata ureen je prostor za stadion FK "Slatina" Baigovci sa objektom svlaionice. Prostor nije ograen.

195

N. Mujagi, S. Ahmetbegovi, N. Ahmetovi

Slika 8. Satelitski snimak jezera u Baigovcima prije poetka rekultivacije (2005. godina)

Slika 9 i 10. Jezera u Baigovcima prije poetka rekultivacije (2005 godina) 4. Obrazloenje projekcije ureenja i izgradnje prostorne cjeline naputenog PK "Baigovci" prema regulacionom planu "Jezero Baigovci" Prostor u granicama obuhvata regulacionog plana nalazi se jugoistono od gradskog centra ivinica, tanije na jugoistonoj granici umskog kompleksa Lug ili 196

Neki aspekti tehniko-bioloke rekultivacije i promjene namjene zemljita naputenih povrinskih kopova na primjeru PK "Baigovci" u ivinicama Ciljuge i u potpunosti obuhvata prostor nekadanjeg PK "Baigovci". Regulacionim planom "Jezero Baigovci" obuhvaen je prostor na povrini od 561.509 m2, odnosno, 56,15ha. Planom je obraena povrina od 458.197 m2 tj. 45,82 ha, dok je preostala povrina od 10,33 ha u navodno privatnom vlasnitvu. Najvea duina kompleksa (u smjeru jug-sjever) je 1206 metara, a najvea irina kompleksa (u smjeru istok-zapad) je 667 metara. Prostor u granicama obuhvata plana moe se podijeliti na nekoliko cjelina : Vodena povrina ................................... 73.134 m2 Obala oko vodenog ogledala ..................115.533 m2 Zapadno odlagalite .................................31.164 m2 Sjeverno odlagalite ...............................110.291 m2 Sjeverozapadni plato ...............................71.772 m2 Javni putevi i pjeake staze ...................43.362 m2 Svaka ova cjelina je planirana u skladu sa generalnim smjernicama za izradu plana, strunim studijama i projektima koji su prethodili izradi ovog plana. Prema ovom planu zadrana je vodena povrina jezera (vodeno ogledalo) u povrini od P= 73.134 m2. Obala jezera se ureuje u vidu plae u irini od 10 m do 27 m obodom jezera, u duini od 1.012 m, to ini 18.722 m2 povrinu ureene plae. Istoni dio plae povrine 2.000 m2 planiran je kao djeija plaa sa zatitnom ogradom i ureenim dnom propisane dubine. Preostali dio obale u duini od 666 m i irine 10-27 m tj. povrine 17.982 m2 se ureuje sa daanim platoima, zatravljenim kosinama, kaskadama i ukrasnim ibljem i rastinjem. Juno od djeije plae, na izdignutom platou povrine 787 m2, predvien je restoran sa malim parkingom i ureenim kaskadama prema jezeru. Na sjeverozapadnoj obali jezera (gdje jo uvijek stoji nekoliko navodno bespravno izgraenih objekata) planirana je ljetna pozornica sa tribinama i ostalim potrebnim povrinama i sadrajima na povrini od 13.100 m2. Juno od pozornice uz vodenu povrinu planirana je skakaonica sa tornjem. Istono od ljetne pozornice tj. u pojasu izmeu saobraajnice i june plae predvien je prostor za rekreaciju, rotilj i teferi povrine 5.888 m2. Juna strana revira koja je zahvaena klizitem se sanira i ureuje umskim zasadima. Povrina saniranog klizita je 43.809 m2. Za odvodnju povrinskih voda planiran je kanal, a prije ukljuenja istog u jezero predvien je prirodni filter povrine 1.900 m2 koji se ureuje u vidu malog jezera sa ukrasnim barskim biljem. Juni dio revira se ureuje kao prostor za kampovanje sa ukrasnim biljem, plonicima, stazama, te objektom sa sanitarijama i garderobama povrine 6.392 m2. Iznad prostora za kampovanje planiran je lovaki dom sa terasom i malim parkingom povrine 1.013 m2. Preostala povrina obale se ureuje zatitnim zelenilom. Zapadno odlagalite, odnosno, zapadna padina odlagalita je odreena za podizanje vonjaka (4.084 m2), a posebno je izdvojena povrina od 5.021 m2 za uzgoj jagodiastog voa. Istona padina je najveim dijelom planirana za apartmansko naselje (16.582 m2). Zatitno i ukrasno zelenilo je planirano na povrini od 1.955 m2. Juni dio potoka Jelah sa ureenom i ozelenjenom obalom ini povrinu od 2.520 m2. Najvei dio sjevernog odlagalita planiran je za golf terene i ostale sportske i rekreativne povrine (52.332 m2). Juna padina odlagalita se ureuje kao centralni parking prostor sa 244 parking mjesta za putnika auta povrine 10.158 m2 i 15 parking mjesta za autobuse i kamione povrine 3.721 m2. Izgradnja kua u etno stilu za prodaju rukotvorina (6 kua) planirana je na jugoistonoj padini sjevernog odlagalita na povrini od 5.225 m2. 197

N. Mujagi, S. Ahmetbegovi, N. Ahmetovi Jugozapadni nii nivo uz potok Jelah se ureuje u vidu zanatsko-poslovnog centra sa 9 objekata. Zauzima povrinu od 2.975 m2. Iznad zanatskog centra planiran je hotel sa parking prostorima i potrebnim sadrajima u ukupnoj povrini od 9.009 m2. U sjeverozapadnom dijelu uz Jelah predviena je manja farma konja sa konjunicom, torom i slobodnim travnatim povrinama za ispau grla na povrini od 10.856 m2. Travnjak sa nekropolom steaka koji e biti doneseni sa drugih lokacija ima povrinu od 1.476 m2. Vonjaci zauzimaju povrinu 5.117 m2 i 4.662 m2. Preostalu povrinu ine zelene rezervisane i zatitne povrine (3.154 m2). Bezimeni potok sa ureenom obalom ini povrinu od 1.516 m2. Sjeverozapadni plato, odnosno, prostor juno od fabrike za preradu voa i povra, a uz ureeno korito potoka Jelah, planirano je djeje igralite sa ribnjakom, sa potrebnim objektima i sadrajima, stazama za etanje, vodoskocima, ukrasnim rastinjem i drugim dekoracijama od kamena izvaenog iz korita Toplice (6.580 m2). Kompleks naputene uprave rudnika je planiran kao moderna fabrika za preradu voa i povra (22.892 m2). Stadion FK "Slatina" se ureuje kao moderan sportsko-rekreativni centar sa potrebnim objektima i sadrajima (33.667 m2) i parkingom (2.036 m2). Asfaltiranje i ureenje postojeih putnih komunikacija (putevi i pjeake staze) koje prolaze kroz kompleks u ukupnoj duini od 963 m, kao i izgradnja novog puta koji bi povezao gornji dio Baigovaca sa Ciljugama (ovaj put je ranije postojao, ali je uniten rudarskim radovima) kao i izgradnja svih ostalih puteva koji povezuju pojedine funkcionalne cjeline kompleksa u ukupnoj duini l=3.046 m, ine povrinu od 32.300 m2. Izgradnja etnica, pjeakih staza i staza za jahanje oko jezera prosjene irine 2 m koje povezuju funkcionalne cjeline kompleksa jezera su u ukupnoj duini od 2.666 m i povrini od 11.062 m2. Kao to se iz detaljnog pregleda povrina moe vidjeti osnovna namjena prostorne cjeline je u funkciji zatite i ureenja degradiranih povrina (zapadno i sjeverno odlagalite) ,sanacije klizita na junoj strani revira, zatite vodene mase od zagaivanja i spreavanje njenog pobarivanja i ponovnog uspostavljanja i dogradnje putne mree. Radi ekonomske opravdanosti ovih aktivnosti ali i radi odravanja kompleksa potrebno je bilo planirati i odreene sportske, rekreativne, ugostiteljske i turistike sadraje .

198

Neki aspekti tehniko-bioloke rekultivacije i promjene namjene zemljita naputenih povrinskih kopova na primjeru PK "Baigovci" u ivinicama

Slika 11. Plan namjene povrina i objekata iz regulacionog plana (autor. N. Mujagi)

199

N. Mujagi, S. Ahmetbegovi, N. Ahmetovi

Slika 12-13. Planirana rekonstrukcija utvrenog grada "Jasiak" na najviem platou sjevernog odlagalita sa etno selom u podnoju (prijedlog nije prihvaen)

Slika 14-15. Planirana apartmanska (vikend) naselja na zapadnom odlagalitu

Slika 16. Trodimenzionalni model jezera "Baigovci" u jednoj od mnogobrojnih varijanti 200

Neki aspekti tehniko-bioloke rekultivacije i promjene namjene zemljita naputenih povrinskih kopova na primjeru PK "Baigovci" u ivinicama

Slika 17 i 18. Ureeni dio sjeverne obale sa betonskim i ljunanim plaama, juni 2009.

Zakljuak Imajui u vidu iznijetu problematiku u radu trebalo bi rekultivaciji to veih povrina devastiranog poljoprivrednog zemljita posvetiti veu panju, a u tom cilju potrebno je ne samo dosljedno provoditi propise koji reguliu ovu oblast (Zakon o rudarstvu) nego ukljuiti i iru drutveno-politiku zajednicu. Dakle, potrebno je sistem rekultivacije uskladiti sa prostornim ureenjem ireg regiona, imajui u vidu budui razvoj i ostalih djelatnosti. Prema zakonskoj regulativi potrebno je od strane Rudarskih organizacija uraditi Elaborate o rekultivaciji svih degradiranih povrina, te na dijelovima do sada degradiranih povrina izvriti sanaciju kroz izvoenje radova na tehnikoj i biolokoj rekultivaciji, kako bi se ove povrine mogle koristiti za odreene namjene. Pri odreivanju namjene tih prostora uee moraju uzeti i stanovnici koji gravitiraju ovim podrujima. Rekultivisane povrine sa vodenim povrinama, poumljenim i zatravnjenim povrinama, sa novom infrastrukturom itd. pruaju velike mogunosti za razvoj zanatstva, ribolova, ratarstva, stoarstva a prije svega turizma, sporta i rekreacije. Poznato je da se za gradnju koriste najloija zemljita, a na primjerima iz Banovia vidi se da se rekultivisane povrine mogu uspjeno koristiti za stambenu izgradnju. Na primjeru PK "Baigovci" ukazani su novi pravci i nove mogunosti u rekultivaciji eksploatacionih polja. U izradi regulacionog plana uestvovali su svi zainteresovani graani i institucije, naroito stanovnici oko jezera. Opina je naruila i koordinirala izradu svih potrebnih strunih studija i elaborata i dala poticaj, dok su RMU "urevik" i Vlada TK-a stavili na raspolaganje svu svoju dokumentaciju, sredstva i kadrove. Od tehnoloke pustinje za nekoliko godina stvoren je turistikosportski i privredni centar koji ima potencijal da u narednim godinama postane rekreativno-sportski centar cijele opine pa i ire.

201

N. Mujagi, S. Ahmetbegovi, N. Ahmetovi Literatura 1. 2. Chwastek, J. (1972): Zatita i rekultivacija povrine kod povrinskog otkopavanja (prijevod), Wroclaw; Glavni rudarski projekat povrinskog kopa "Baigovci", RMU "urevik", Tehniki projekat rekultivacije, SOUR "Titovi rudnici uglja" u Tuzli, RO Rudarsko-geoloki institut, Rudarsko-geoloki fakultet u Tuzli, OOUR Institut za rudarska istraivanja Tuzla, 1988. godina; Hadi Nikoli, G. (1998): Stabilnost kosina u povrinskim kopovima u funkciji zatite ivotne sredine, Zbornik radova, Rudarsko-geoloki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd; Popovi, N. (1984): Naune osnove projektovanja povrinskih kopova, NIRO Osloboenje, Sarajevo; Projekat revitalizacije degradiranih povrina zemljita na podruju nekadanjeg ugljenokopa "Baigovci", opina ivinice, JP "ume Tuzlanskog kantona" dd Kladanj, 2008. godina; Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025, Zavod za urbanizam, Tuzla, 2006.; Regulacioni plan Jezero Baigovci, doo "Portal-art" ivinice, 2009. godine; European Spatial Planning Observation Network-Study Programme on European Spatial Planning (ESPON); Studija prirodnih uslova za potrebe regulacionog plana, Ciljuge II ivinice, Agencija "FFAH" Kladanj, 2004. godina;

3.

4. 5.

6. 7. 8. 9.

10. Miladinovi, M. (1997): Ureenje zemljine teritorije, Univerzitet u Beogradu, Beograd; 11. Poliuk, A. K., Nedra, M. (1972): Tehnika i tehnologija tehnike rekultivacije na povrinskim kopovima; 12. ivkovi, S., Vrkljan, D. (2002): Rekultiviranje i prenamjena zemljita zahvaenog povrinskom eksploatacijom, Povrinska eksploatacija mineralnih sirovina, RGNF, Sveuilite u Zagrebu, Zagreb.

202

Zbornik radova PMF 6, 203 207 (2009)

PROGNANIKO NASELJE U DOBOROVCIMA1 REFUGEE SETTLEMENT IN DOBOROVCI Mr. sc. Damir Dafi, prof. geografije, O Sjenjak Tuzla

Abstrakt Tokom agresije na BiH 1992 1995. godine graaniko podruje je postalo utoite velikog broja prognanika iz cijele Bosne i Hercegovine. Zbog toga je ve tokom agresije zapoela izgradnja prognanikih naselja na irem podruju tuzlanske regije, a jedno od njih je izgraeno u Doborovcima. U radu su prezentirani osnovni podaci o formiranju naselja, veliini i izgledu naselja, porijeklu stanovnitva i nainu privreivanja, a na temelju istraivanja koje je obavljeno 2002. godine Kljune rijei: prognanici, porijeklo, privreivanje

Abstract During the aggression against Bosnia and Herzegovina (1992-1995), the area of Graanica municipality became the shelter for a great number of exiles from the whole Bosnia and Herzegovina area. Therefore, by the very beginning of the aggression the construction of refugee settlements started on the greater area of Tuzla region. One of those settlements was built in Doborovci. The author of this work presents information about the forming of the settlement, as well as its size, look, origin of its population, and the way of earning. All information is based on the research conducted in 2002. Key words: exiles, origin, earning

Ovaj rad je napisan krajem 2002. godine. Zahvalnost dugujem prognaniku Ahmi Kabiloviu koji mi je dao osnovne informacije o prognanikom naselju u Doborovcima.

D. Dafi Uvod Selo Doborovci je smjeteno u sjeveroistonom dijelu opine Graanica, u dolini Doborovake rijeke. Povrina naselja je oko 10 km2, a lei na nadmorskoj visini izmeu 250 i 380 metara. Doborovci se dijele na Gornje i Donje, ali ine jedinstvenu urbanu cjelinu. Kroz Doborovce prolazi regionalni put Graanica Gradaac, pa su prometno dobro povezani kako sa opinskim centrom (Graanicom), tako i sa susjednim opinskim podrujima (Gradacem i Srebrenikom). Prema popisu stanovnitva iz 1991. godine u Doborovcima je ivjelo 1999 stanovnika, od ega 1950 bonjake nacionalnosti. Prognaniko naselje se nalazi u Donjim Doborovcima, pored regionalnog puta Graanica Gradaac, na oko 30 ha povrine. Formiranje prognanikog naselja U periodu 1992 1995. godine na graaniko podruje su imigrirali prognanici iz raznih dijelova BiH, a najvie iz Doboja i Podrinja. Alternativni smjetaj prognanicima je obezbijeen u neuslovnim ustanovama kao to su osnovne kole u pojedinim mjesnim zajednicama opine Graanica, bez osnovnih sredstava za ivot. Da bi se koliko-toliko pomoglo ovom stanovnitvu razne meunarodne humanitarne organizacije poele su finansirati izgradnju prognanikih naselja. Prognaniko naselje u Doborovcima je izgraeno 1994. godine od strane norveke humanitarne organizacije Norveka narodna pomo. Iste godine u naselje su smjeteni prognanici iz alternativnog smjetaja, od ega veina iz O Dakule. Izgled naselja i broj stanovnika Prognaniko naselje u Doborovcima ini 50 objekata, od ega je 48 kua namijenjenih za smjetaj, 1 objekat je mejtef, a u 1 objekatu se nalazi ambulanta i prostorija za okupljanje omladine. Veliina kua je 7x5 metara. To su poluspratnice, sa prizemljem i niskim potkrovljem, a neke su i nad podrumom. Od izgradnje naselja, pa do okonanja agresije, broj stanovnika u naselju je neprestano rastao. Najvei broj stanovnika zabiljeen je 1995. godine, nakon izvrenog genocida u Srebrenici. Tada je u naselju ivjelo oko 1000 stanovnika. Nakon okonanja agresije, broj stanovnika se postepeno smanuje. Godine 1999. u prognanikom naselju je ivjelo 612 stanovnika, a 2002. godine taj broj je iznosio 289. Razlozi smanjenja su u vezi sa povratkom prognanika u prijeratna prebivalita ili emigriranjem izvan BiH.

204

Prognaniko naselje u Doborovcima

Sl. 1 Prognaniko naselje u Doborovcima, detalj Snimio: D. Dafi Porijeklo stanovnitva Godine 2009. u 48 kua ivilo je 105 porodica, sa ukupno 289 lanova. Broj lanova porodica se kretao od 2 do 6, dok je broj stanara po jednoj kui bio od 2 do 11. Najvei broj stanovnika porijeklom je iz Podrinja (Srebrenica, Vlasenica, Bratunac, Zvornik), a samo oko 2 % je iz drugih dijelova BiH (Doboj, Bosanski Brod) Porijeklom iz Srebrenice su sljedee familije: abanovii, Peimanovii, Malkii, Hukii, Krdii, Hrustii, piodii, Selimovii, Dananovii, Nukii, Abdurahmanovii, Hasanovii, Orii, Danii, Salkii, Kabilovii, Avdii, Dervievii, Alii, Mustafii, Jusufovii, Mandii, Suljii, Bektii, Ibrahimovii i Lolae. Porijeklom iz Vlasenice su: Dedii, Meii, Malii, Velii, Jaarevii, iljkovii, Beirovii, Aljukii, Kuljanii i amdii. Porijeklom iz Bratunca su: Muratovii, abii, Ahmetovii, Mahmutovii, Begii, Osmanovii, Mehii, Omerovii, omii, Softii, enderovii, Mehmedovii, Merdii i Hasanovii. Porijeklom iz Zvornika su familije: Kajii, Kunii, Hasanovii, Kamerii, Osmanovii, Mehmedovii i Ahmetovii. Porijeklom iz Doboja su familije: Mahmutovii, abrovii i Bajramovii. Porijeklom iz Bosanskog Broda je porodica Mahmutovi, porodica Jahi je iz Bijeljine (Janje), a porodica Dedaji je iz Rogatice.

205

D. Dafi

Sl. 2 Alma Korkutovi, najstariji stanovnik prognanikog naselja (roena 1910. godine) Privreivanje Od izgradnje prognanikog naselja prognanici su ivjeli uglavnom od pomoi raznih domaih i inostranih humanitarnih organizacija. U posljednje vrijeme sve vea panja se poklanja povratku, dok su oni koji i dalje ive u kolektivnim centrima esto zanemareni. Jedinu pomo prognanicima danas prua Luteranski svjetski savez. Ova organizacija pomo prognanicima prua od 1996. godine tako to za svaku porodicu godinje unajmljuje po 200 m2 zemljita od domicilnog stanovnitva. Na tom zemljitu prognanici zasijavaju krompir, luk, paradajz, papriku i ostalo povre za vlastite potrebe. Pored toga, za one porodice koje ele da proizvode krastavce zakupi se posebno zemljite za koje su prognanici duni uplatiti po 200 KM, a sve ostale trokove snosi Luteranski svjetski savez (sjeme, zatitna sredstva, mehanizacija itd.). Proizvedene krastavce svake godine otkupi Vegafruit. U 2009. godini ukupno je zakupljeno 49 dunuma zemlje za proizvodnju krastavaca, od strane 63 prognanika. Sa te povrine prognanici su proizveli 125 tona krastavaca, to je oko 125 000 KM ukupne vrijednosti. Upravo proizvodnja krastavaca i jeste osnovna, odnosno jedina djelatnost veine prognanikih porodica u Doborovcima.

206

Prognaniko naselje u Doborovcima

Sl. 3 Prognanici ispred otkupne stanice, detalj

Zakljuak Iako je prognaniko naselje u Doborovcima trebalo da poslui za privremeni smjetaj, 2009. godine je u njemu boravilo blizu 300 prognanika. ive u tekim uslovima, daleko od svoje kue, bez najmilijih i bez adekvatne brige i pomoi od strane nadlenih. Prognanici su gotovo pa preputeni sami sebi izuzev pomoi Luteranskog svjetskog saveza koji im omoguuje proizvodnju krastavaca, to je osnovni izvor njihovih prihoda. Svakodnevno optereeni pitanjem: koliko e jo dugo ivjeti u beznau, mnogi jedino rjeenje vide u emigriranju u inostranstvo.

207

Zbornik radova PMF 6, 209 232 (2009)

Originalni nauni rad

TRADICIJSKA, PATRIJARHALNA SEOSKA PORODICA TREBAVE TRADITIONAL, PATRIARCHIC RURAL FAMILY OF TREBAVA Mr. sc. Tarik Nuhanovi, profesor sociologije, Mjeovita srednja kola Graanica

Saetak Tema ovog rada su promjene u porodici Trebave, jer ivimo u burno vrijeme, u svijetu, gdje pristalice porodinih vrijednosti uzvikuju: ''Porodica se rui ''. Analizirajui promjene u porodici Trebave uoavamo slobodnija miljenja i stavove o ivotu u porodici, prema seksualnosti, smanjenju autoriteta mukarca u porodici, poveanju broja vanbrane djece, stopa razvoda brakova je vea, promijenio se poloaj razvedenih ena u selu, jaa tenja ka linoj srei, nestaju pojedine funkcije porodice itd. Pojedini sociolozi naglaavaju povratak porodinom ivotu i uspostavljanje tradicionalne porodice. Drugi teoretiari tvrde da se porodica ne uruava ve dobiva nove oblike, naine organizovanja i funkcionisanja. Razni faktori uslovili su specifinosti tradicijske patrijarhalne porodice Trebave i rezultati obavljenog istraivanja potvrdili su tanost navedene hipoteze. Tematika tradicijske porodice Trebave se moe analizirati sa vie aspekata. U ovom radu obradili smo cjeline: porodica, tradicionalna seoska porodica Trebave- model, porodica i srodstvo, rezultati istraivanja. Kljune rijei: Trebava, porodica, tradicijska porodica, funkcije porodice, srodstvo. Abstract The theme of this scientific work are the changes in the family of Trebava, because we live in tumultuons time, in the world wherete followers of famili values are shouting:'' Family is being destroyed.'' Analyzing the changes in the family of Trebava we can notice more liberal opinions and attitudes towards life in a family, sexuality, decrease in man's authority in a family and increase in number of illegitimate children. Divorce rate has increased, the status of divorced women in the village has been changed, striving for own happiness is becoming stronger and some family functions have disappeared. Other theoreticians claim that family is not collapsing but getting new forms, new ways of organizing and functioning. Different factors have caused specific features of traditional, patriarchal family of Trebava and the results of the conducted research have confirmed the truth of the mentioned hypothesis. Subject matter of treditional family of Trebava can be analyzed in many aspects. In this work the following units have been presend: family, traditional rural family of Trebava- pattern, family and relationship, research results. Key words: Trebava, family, traditional family, family functions, relationship.

T. Nuhanovi

Uvod Sama rije porodica danas se odnosi na vie pojmova. U najirem smislu to je skup osoba povezanih brakom ili usvajanjem, to su pojedinci koji nasljeuju jedan drugog, a to znai loza, rod. Postoji i ui smisao rijei porodica kojeg sociolozi najee uzimaju u obzir. Tako kad kaemo porodica mislimo na rodbinski povezane osobe koje ive u zajednici ili jo preciznije mislimo na oca, majku i djecu. U starim rjenicima nalazimo da je koncept porodice bio podijeljen izmeu pojmova zajednikog stanovanja i krvnog srodstva. Ranije se termin porodica odnosio na grupu roaka koji su ivjeli zajedno, ili je to skup koji zajedno stanuje a povezani su krvnim i branim vezama. U engleskom rjenicima prvo je koriten pojam zajedniko stanovanje ( 1975 god.) te zato prvo znaenje rijei porodica je ''oni koji ive u istoj kui'' i kao sinonim ''domainstvo''. Abel Bojer rije porodica pojanjava kao ''svi oni koji ive u istoj kui na elu sa glavom porodice''.1 Ekvivalentne rijei navedenoj misli su porodica i domainstvo. Navodimo primjer da je bilo sluajeva da su posluga i ukuani bili dio porodice, te moemo zakljuiti da se u ovom smislu porodica shvata kao domainstvo u kojem se nalazi glava porodice i njegovi ukuani, bilo da je rije o supruzi, djeci i posluzi. Na poetku primjeujemo da se supruga i djeca ubrajaju u domainstvo zajedno sa poslugom. Bez obzira na socijalni milje smatralo se da u porodicu ulazi rodbina koja ivi u kui i posluga, i to sve do onog momenta dok su jedni i drugi bili podinjeni glavi porodice. Pojam srodstva koriten je samo za one koji su bili krvno povezani po mukoj liniji, tj. to su svi oni koji su od iste loze i oni koji su tvrdili da vode porijeklo od istog pretka. Pod pojmom porodica podrazumijevamo zajednicu vie ljudi koji su povezani krvnim srodstvom ili roatvom. Za pojam porodice shvaen u navodnom kontekstu upotrebljavaju se termini: loza, kua, porijeklo, soj, rod, izdanak, potomstvo itd. Pojam lingage (loza) bio je ei meu elitom nego meu obinim narodom. Umjesto kratkog zakljuka da kaemo sljedee: porodica je naziv za instituciju koja je stara koliko i sam ljudski rod, ona je esta pojava, ima vie oblika, kaemo da je ista ali je u stalnom procesu preobraaja kroz evoluciju. U sadanje vrijeme porodica mijenja brzo svoj lik, ona se prilagoava drutvenoj krizi koja je obiljeje naeg historijskog vremena. Iako su ljudi imali pred sobom mnogo vremena da se naviknu da ive u porodici, ipak svaka generacija mora ponovo da ui kako da ivi u porodici. Kada danas kaemo porodica mislimo na drutvenu grupu koja u sebe ubraja mua (oca), enu (majku) i djecu. Danas se pod pojmom porodica podrazumijeva individualna porodica, tj. nuklearna porodica koju ine roditelji, bioloki ii socijalni, i njihova djeca, bioloka ili usvojena.

Jean Louis Flandrin, - Familles in Former Times: Kinship, Housenhold und Sexuality, Cembrige University press, 1982 god str.4-10.

210

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave 1. Porodica U drutvenim naukama, posebno u sociologiji porodice postoje razne tipologije porodice. Sociolozi engleskog govornog podruja2 vre tipologiju porodice prema njenoj veliini. Oni dijele porodice na: malu (nuklearnu) porodicu, koja je karakteristina za savremeno drutvo, na veliku ili proirenu porodicu, koja je karakteristina za tradicionalna seoska i patrijarhalna drutva i za rodovske zajednice, koje su karakteristine za primitivna drutva, odnosno za prvobitne zajednice. U naoj literaturi najstariju tipologiju porodice dao je Valtazar Bogoi, koji sistematski, empirijski prouava porodinu zadrugu koja je ostala u juno slovenskim zemljama. Vera Erlih (Jugoslovenska porodica u transformaciji- Zagreb 1971 god) posluila se u svojoj tipologiji preteno etniko- teritorijalnim principima (muslimansko-bosanska porodica, hriansko-bosanska porodica, srpska porodica itd.). Entoni Gidens definie porodicu na sljedei nain: ''porodica je grupa lica direktno povezanih srodnikim odnosom, iji su odrasli lanovi odgovorni za brigu o djeci.''3 Pei- Golubovi Zaga definie porodicu:''...kao primarnu drutvenu zajednicu, bio-socijalnog karaktera koja istorijski menja svoje oblike i funkcije ali u osnovi nastaje kao drutveno sankcionisana veza izmeu mukarca i ene i njihove roene ili adoptirane djece i predstavlja osnov kako socijalnog formiranja linosti, tako i razvitka njegovih personalnih karakteristika''.4 Sa sociolokog stanovita porodica se mora analizirati isto kao i druge socijalne institucije, kao obrazac drutveno sazdanih normi i ponaanja kojima se regulie neka djelatnost bitna za opstanak grupe. Kljuno je to je polni nagon i reprodukcija vrste podvedena pod kontrolu drutva. Pravila pronje, enidbe i udaje, raunanje srodnikih odnosa sve je to radi sjedinjavanja roditelja, stvaranje stabilnih uslova za podizanje djece i zadovoljavanja ljudske potrebe za intimom. Zato je porodica socijalni sistem. Pravila ko se smije eniti, udavati, nain kako se biraju brani partneri, promjenljiv je od kulture do kulture. Porodica je drutvena grupa koja za svoje lanove ima ekonomsko, bioloko, emocionalno, psiholoko i drugo znaenje. Ona svojim lanovima obezbjeuje egzistenciju, ona ih personalizuje i socijalizuje, na taj nain ih oblikuje kao individualna i drutvena bia. Kao sastavni dio drutvene zajednice porodica je u direktnoj vezi sa drutvom: koliko je ona naprednija, sreenija i drutvo je jae, prosperitetnije. Socioloko gledite u prouavanju porodice temelji se na naoj tvrdnji da historijski razvoj porodice neprekidno dovodi do pojave smanjivanja vielane brane zajednice do braka para, od velikih porodinih grupa do inokosne porodice. Stalni preobraaj porodice je posljedica neprestanog procesa razvoja drutva i promjena do kojih je dolo u ljudskom drutvu. Status porodice danas je specifian jer je dolo do promjena u porodici, promijenili su se odnosi izmeu suprunika, kao i odnos roditelja prema djeci. Promijenilo se miljenje o mjestu i ulozi porodice u drutvu, zato to porodica gubi dio svojih funkcija koje preuzimaju drutvene institucije. Jedan od najvanijih zadataka porodice danas je odreenje ovjekovih vrijednosti, a one se moraju izgraivati prvo u instituciji koju zovemo porodica. Tu gdje se ispunjavaju porodine dunosti vlada sklad i harmonija, a nesloga proizilazi iz odsustva svijesti o porodinim dunostima i odgovornostima. Naglaeno je potovanje meusobnih prava mua i ene, kao i uzajamno potovanje linosti mua i ene. Uzajamno se mora cijeniti i potovati ponos i ljudsko dostojanstvo branog druga. Sa djecom u porodici razvijaju se vrijednost suosjeanja, ljubavi, samilosti,
2

Bowen, J. R., - Muslims through discourse, Princeton: Princeton universiti press, 1993 god. Gellner, E.,- Muslim society, Camridge: Cambrige university press, 1981 god. 3 Gidens, E.,- Sociologija, CID Podgorica, Podgorica 2001 god. 4 Pei- Golubovi, Z.,- Osnovi nauke o drutvu, Rad Beograd, Beograd 1967 god. str. 181

211

T. Nuhanovi

portvovanja jednih za druge, tolerancije i sva panja koja treba da formira vrste ljudske karaktere i izgradi pozitivne linosti. Samo porodica sa nabrojanim vrijednostima osigurava skladne uslove za razvoj i postizanje humanih ljudskih osobina. Ekonomske obaveze unutar porodine strukture propisane su nasljednih pravom. Materijalne obaveze obuhvataju blie i dalje roake. Kao vlastita djeca isti status u porodici imaju posvojena siroad. Odnos prema djeci i unuadima je pun odgovornosti, a starijim lanovima porodice se posveuje mnogo potovanja i panje. Dakle, nije rije samo o ekonomskim problemima unutar porodice, ve govorimo o brizi za sve, osjeaju za probleme i postojanju razumijevanja za pripadnike porodice. Na osnovu navedenog teksta moe se zakljuiti: stabilnost porodice zasniva se na interakciji koja se bazira na socio-psiholokim uslovima, koji stvaraju uslove za prouavanje porodinog jedinstva pojedinca kao lana porodice i odnosa izmeu lanova porodice. Ovi uslovi jasno nam pokazuju da je porodica drutvena grupa ija je bit drutveni ivot individue. Svojim postojanjem ona stvara uslove za zadovoljavanje materijalnih potreba, formira drutvenu zajednicu sa odreenim porodinim odnosima. Obiljeje porodinih odnosa je integrisanje u nove drutvene odnose koji podstiu ponaanje, emocionalne stavove i druge aktivnosti ljudi. Ispravno zapaa jedan psiholog kada kae: ''Dananjoj modi nije toliko cilj da zatiti ljude od nevremena, koliko da ih uini izglednijim, dopadljivim za drugi pol''.5 Uloga oca u porodici je primarna, jer djeca oponaaju oca i ne zaboravljaju da je kua mjesto gdje se postaje ovjekom. Tu se formira karakter i moral svakog djeteta kojeg se ono pridrava cijelog ivota. Najvei uticaj na obrazovanje i formiranje linosti djeteta ima lini primjer oca i majke. Pojedini roditelji smatraju da djeci treba svakodnevno ''itati'' lekcije i davati im upute. Ovakav pristup roditelja moe imati lo uticaj na dijete, jer moe stvoriti otpor prema uenju o pozitivnim navikama, a naroito ako su lekcije roditelja u neskladu sa svakodnevnim postupcima roditelja. lanovi porodice kroz proces interakcije, usvajaju znanja, vjetine, navike i stavove koje su im potrebne da uspjeno funkcioniu u sredini u kojoj ive. Na njih se prenose zabrane i zahtjevi, vrijednosti i norme koje karakteriu njegovu socijalnu sredinu, kulturu drutva i zajednicu. Navedene aktivnosti lanova porodice imaju jo jedan cilj koji treba da potvrdi ima li porodica uticaja prema drugim drutvenim grupama (porodicama) ili ostaje jedna grupa u svom socijalnom prostoru. Odgovor na ovo pitanje je sama struktura porodice, njena ''unutranjost'' (to su lanovi porodice i sve njihove aktivnosti unutar porodice) i ''spoljanja'' djelatnost porodice. Porodica kao subjekt djeluje prema drugim subjektima drutva i njeno ispoljavanje je u oblasti kulturnog, materijalnog, moralnog aspekta djelovanja drutva. Najvanije je pitanje ima li porodica snagu da mijenja, razvija i stvara uslove za nove drutvene odnose u svojoj sredini. Empirijsko istraivanje je potvrdilo da porodica mijenja postojee drutvene odnose, koji se ispoljavaju kao odnosi lanova raznih domainstava (susjeda). Zato navodimo ovaj primjer, zato to pojedinac interakcijom sa sredinom saznaje o novim vrijednostima, znanjima, vjetinama, iskustvima potrebnim za njegovu svrsishodnu djelatnost u svakodnevnom ivotu (navedenu ljudsku djelatnost definiemo kao proces socijalizacije).

Rot, N.,- Opta psihologija, Rad Beograd, Beograd 1966 god.

212

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave 2. Tradicionalna, patrijarhalna seoska porodica - model Tradicionalna, patrijarhalna seoska porodica predstavlja najvie zastupljen oblik porodice u historiji mnogih drutava. Tradicionalna porodica je dugo vremena egzistirala kao takva, dok se gradska porodica brzo mijenja, jer se mijenjaju ekonomski uslovi na tritu. Tradicionalna porodica je primarna, najstarija, a vremenom se mijenja pod uticajem raznih ideolokih i ekonomskih, tj. materijalnih faktora. U ovoj porodici otac posjeduje prevlast, zato je proces transformacije ove porodice tei i sporiji. Promjene nastaju u imovini koju vie ne sainjava samo zemlja, nego i objekti za stanovanje, maine za rad i druga materijalna dobra. Trea karakteristika ove porodice je ekonomska i pravna nezatienost ene. Promijenio se i status djece, oca (od apsolutne do moderne oinske vlasti), odnos mua i ene zasnivao se na monogamiji i vjernost se trai samo od ene, ali ne i od mua. Religijske norme formiraju ovo pravilo, a samo oni mukarci koji imaju materijalne mogunosti mogu ivjeti u poligamiji. Za odreenje tipologije tradicionalne porodice vani su faktori: djelatnost porodice, veliina i struktura porodice, nacionalna i vjerska opredijeljenost porodice, vlast u porodici, tip naselja gdje je najvanija podjela izvrena na osnovu svojinskih odnosa. Odnosno da li porodica posjeduje sredstva za proizvodnju ili ne? Ako porodica posjeduje sredstva za proizvodnju ko upravlja njima, kakav je odnos starjeine porodice prema lanovima porodice i prema porodinoj imovini. Prevlast mua u braku proizilazi iz njegove ekonomske prevlasti i vremenom nestaje sama od sebe, mijenja se kako se mijenja i drutvo.'' ... jedini mogui odgovor je da porodica mora napredovati kako napreduje i drutvo, da se mora mijenjati u onoj mjeri kako se mijenja drutvo, sasvim kao i do sada. Ona je edo drutvenog sistema i odravat e stupanj njegova razvitka. Kako se monogamna porodica popravila od poetka civilizacije, i to vrlo primjetno u moderno doba, to se moe pretpostaviti da je ona sposobna za dalja usavravanja dok se ne postigne jednakost oba pola.''.6 Promjena drutva direktno mijenja porodicu, a naa tvrdnja je: patrijarhalna kuna zajednica (zadruga) je prelazni oblik izmeu matrijarhalne porodice (nastale iz grupnog braka) i inokosne porodice. Struktura zadruge zasniva se na vie generacija jednog oca, sa njihovim enama i djecom. Svi zajedno ive na imanju, djelatnost im je obrada zemlje, materijalna dobra su im zajednika i zajedno raspolau vikom proizvoda. Sve je pod upravom jednog domaina, a ene i njihovi poslovi su nadlenost domainove ene. U svojoj osnovi, vremenom se porodica podijelila na: agro-kulturno-zanatlijsku, sa jedne strane, i radniko-slubeniku (industrijsku) porodicu sa druge strane. Seoska porodica je ostala dugo vremena patrijarhalna porodica, dok se gradska porodica bre transformisala, zavisno od uslova privreivanja i ekonomskih zakonitosti koje su vladale na tritu, jer je egzistencija porodice najue povezana sa ekonomskom osnovicom drutva (proizvodnjom). Druga karakteristika patrijarhalne porodice poiva na dominaciji mukarca nad enom i na vlasti, jer je mukarac imao status glave porodice. Sadrinu u odnosima izmeu lanova porodice daje vlast mua, jer egzistiraju dva pokazatelja: privatna svojina mua i ekonomsko-pravno nezatiena ena. Samo je suprug bio vlasnik imovine i time je dobijao prevlast u drutvu. Zato su se sporije transformisala porodine pravila i funkcije porodice. Sa razvojem drutva razvija se imovina koja nije vie samo zemljite, ve i zgrade, novac, postrojenja za rad, preduzea i druga sredstva za rad. Ostatke patrijarhalne porodice sa ovim karakteristikama moemo pronai i u kapitalizmu. Patrijarhalna porodica obiljeena je podinjenou djece glavi porodiceocu, odnosno pateru familiasu. U ranijem periodu ova podinjenost bila je apsolutna i
6

Dragievi, A., Mikecin, V., Niki M.,-Glavni radovi Marxa i Engelsa, Porjeklo porodice privatne svojine i vlasnitva. Stvarnost Zagreb, Zagreb, 1989 god.

213

T. Nuhanovi

vremenom ovo pravilo je ublaeno. Ali i danas u ovim porodicama otac ima oinsku vlast nad djecom. U svojoj osnovi patrijarhalna porodica poiva na monogamiji. Meutim poliginija i poliandrija oznaavaju zaostalost i teko raskidanje veza sa ostatcima prolosti. Moemo precizno klasifikovati porodicu: a) agrikulturnuzanatlijsku (klasian tip patrijarhalne porodice), b) prelazni oblici od zemljoradnikozanatlijske ka industrijskoj, radniko- slubenikoj porodici tj. mjeovita porodica, c) industrijska-radnika-slubenika odnosno demokratska porodica. Prelazni mjeoviti tip nije samostalan i nema posebna vlastita obiljeja. U ovu grupu ubrajamo seljakeindustrijske radnike, odnosno njihove porodice koje poznajemo pod imenom porodice polutana. Tip zanatlijske porodice nije isto patrijarhalan tip u drutvu, jer je on prelazna etapa ka industrijskoj porodici. Ako govorimo o nekim manje vanim podjelma porodice njih bi mogli klasificirati kao: seosku i gradsku porodicu. Dalja podjela gradske porodice je: radnika, zanatlijska, porodica pripadnika slobodnih profesija itd., a seosku porodicu moemo podijeliti: zadruna, imuna (bogata), ali i bezzemljaku seosku porodicu. Ova podjela nije najprihvatljivija, jer nam je poznato da u malim gradovima ivi odreen broj isto zemljoradnikih porodica, a isto tako u selima ivi sve vie zanatlija, u posljednje vrijeme i porodica radnika i slubenika. Postoji jo jedna podjela patrijarhalne porodice koja se zasniva na demografskostatistikom metodu. Ovaj metod razlikuje porodicu u irem smislu (domainstvo) od porodice u uem smislu. Postavljamo pitanje kako definisati domainstvo? To su sva lica koja su meusobno povezana zajednikim stanovanjem, privreivanjem i zajednikom potronjom prihoda. Porodica u uem smislu je zajednica mua i ene, bez djece. Porodica koja predstavlja skladnu i potpunu zajednicu (koja je uravnoteena) predstavlja normalnu porodicu. Ako u porodici nedostaje jedan (neko od) roditelja, one znai nisu potpune, tada kaemo da se radi o deficijantnoj porodici. To su porodice ratnih i mirnodopskih invalida, porodice gdje je jedan roditelj bolestan ili se nalazi na izdravanju kazne. U posljednje vrijeme velika panja se posveuje brakovima, tj. porodicama, bez djece. Porodice bez djece nisu vie rijetkost i odluku da nemaju djece suprunici prihvataju kao svoju slobodu izbora. Moda se iza odluke suprunika da nemaju djece nalaze sasvim drugi uzroci koji su rezultat savremenog dananjeg vremena kao to su: strah od nesigurne egzistencije, gubljenje radnog mjesta, strah od siromatva, nedovoljna pomo drutva majkama, nerijeen status porodilja, upitna budunost djece i dr. Rjeavanje ovih problema trai ozbiljan pristup, jer sa donoenjem odluke da nemaju djece mladi suprunici ne razmiljaju o vremenu koje je pred njima. Podjela porodice na prosjenu (do etiri lana) i veliku porodicu je znaajna jer nam prua mogunost da pratimo proces dezintegracije porodice. Iz popisa stanovnitva (1990 god.) moemo uvidjeti postojanje vie velikih porodica na selu nego u gradu i obrnuto, male porodice egzistiraju uglavnom u gradu Graanici. Uraeno istraivanje patrijarhalne porodice Trebave potvrdilo je ovu nau tvrdnju, po kojoj je broj etverolanih porodica (sa dvoje djece) 292 ili 61%, sa troje i vie djece 181 ili 38%. Na osnovu pokazatelja istraivanja moemo donijeti zakljuak: promjene u porodici Trebave su sve izraajnije i poprimaju karakteristike promjena koje ima porodica u savremenom drutvu. Navedenu misao moemo potvrditi pokazateljima o broju roene vanbrane djece, a taj broj je 51-no roeno vanbrano dijete u periodu 2005- 2009 god.7 Trebavski dio optine specifian je po tome to nije zabiljeen (moda se skriva) ni jedan sluaj ''nepotpunog razvoda'' ili kako se esto naziva rastava od stola i postelje. Pravno objanjenje nepotpunog razvoda je sljedee: rastava branih suprunika je nepotpuna, brak nije raskinut, ali postoji rastava suprunika, koji ne mogu zasnovati
7

Izvjetaj matine slube optine Graanica, za period 2005-2009 god. Izvjetaj sainio matiar auevi J.

214

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave drugi brak jer bi poinili bigamiju. Odvojeni suprunici mogu ponovo da ive zajedno, kad donesu odluku o ponovnom sjedinjenju. Razlozi rastave od postelje i stola su: krivica ( sankcija), nevjerstvo ( preljuba), naputanje brane zajednice, neuredan ivot, zlostavljanje, trajna tjelesna mana itd. Pokazatelje koje smo dobili istraivanjem interpretirat emo kasnije u zavrnom dijelu rada, a uzroci razvoda braka u selima Trebave su: teka poremeenost branih odnosa, nesporazumi, preljuba, nestanak branog druga (poslije rata 1992-1995 god.), materijalna neovisnost ene, promjenjen poloaj ene u porodici i drutvu, drugaije vrednovanje razvoda braka, jer razvod braka nije vie ''sramota'' za porodicu, ve lijek protiv neuspjelog braka. Dananje zakonodavstvo ima drugi pristup razvodu braka, bez moralne dileme- da li je dobar razvod korisniji od loeg braka? Raslojavanje seoskih porodica polazi od najsiromanijih porodica i postepeno taj proces ide ka ekonomski jaim porodicama. Raslojavanje seljatva dovelo je do pojave da se poinje dijeliti na tri kategorije; -jedan dio seljaka ostaje da obrauje zemlju i vrlo sporo nastoji da se udrui u poljoprivredi kroz razne oblike zadrugarstva. -drugi dio seljatva odlazi u grad, a tamo se preobraava u modernog industrijskog radnika. -trei dio, posvom broju najvei ukljuuje se u proces proizvodnje, industrije ali i dalje nastavlja da ivi na selu i tu nalazimo najizvornije oblike mjeovite porodice, tj. polutanske porodice. Raslojavanje seoskog stanovnitva ne vri se uvijek po navedenim kategorijama koje smo naveli u tekstu, u ovom procesu postoji itav niz prelaznih oblika. Najea je pojava da u grad odlazi prvo mu, a ena i djeca, kao i ostali srodnici ostaju i dalje na selu. Nakon odreenog vremena odlaze u grad i drugi lanovi porodice ili samo pojedini od njih. Praksa je pokazala da nije rijedak sluaj da odlazak mua u grad dovodi do raspadanja porodice. Meutim, u gradu se ovi radnici najvie susreu sa nemogunosti da rijee stambeni problem, pa mnogi od njih i dalje ostaju na selu. Poljoprivredno stanovnitvo mjeovitog tipa ima velike koristi od svojih lanova koji su uposleni u oblasti izvan poljoprivrede. Ako uporedimo primanja mjeovite porodice sa primanjima poljoprivredne porodice vidimo kolika je pozitivna razlika u novcu kod mjeovite porodice. U polutanskoj mjeovitoj porodici esto dolazi do problema ekonomske prirode, a jedan u nizu je kako sauvati poljoprivredno zemljite i kako obraditi zemljite. Zatim, tu su prisutni problemi neprilagoenosti sa novom sredinom, to ima za posljedicu sukobe u porodici. Iz popisa stanovnitva Trebave, kao i neposrednim razgovorom na terenu sa kazivaima, moemo zakljuiti da se poveava broj ena koje uestvuju u poljoprivrednoj proizvodnji. Teko je utvrditi njihov broj jer se ene sela izjanjavaju kao domaice, a u sutini one su istovremeno i poljoprivredni proizvoai. Interesantna je pojava da lanovi porodice rade u poljoprivrednim domainstvima poslije rada u fabrici. Postepeno dolazi do promjena u proizvodnji i strukturi proizvoda jer je uee enske radne snage veliko. ene se pojavljuju u dvostrukoj ulozi, kao proizvoai i kao domaice. Zato one naputaju proizvodnju koja ih dugo u toku godine odvaja od domainstva, proizvodnju koja trai veliku potronju intenzivnog rada u toku radnog dana. Njena preokupacija postaje proizvodnja koja se organizuje u dvoritu, tu blizu, kao to su: stoarstvo, ratarstvo, batovanstvo itd. Bitna odlika mjeovite porodice je da lanovi porodice rade dodatne djelatnosti: tkanje, izrada vezova, prostirki, izrada drvenih predmete, proizvodnja cigle i krea, prevozom za druga lica i dr. Posebno treba naglasiti da proces naputanja seoskog poljoprivrednog posjeda i prelazak stanovnitva sela u gradove , zatim njihovo zapoljavanje u industriji, ne djeluje samo na ekonomske 215

T. Nuhanovi

odnose u mjeovitim poljoprivrednim porodicama, nego ima uticaja na raspored kua, formiranje naselja ( uvijek uz saobraajnicu), gradnju kua ( oko kole, ambulante), ureuje standard, ishranu, nain odijevanja, odreuje budet i potronju porodice. Novi nain ivljenja ima uticaja na ovjeka sa sela, ali njegov mentalitet daje peat sredini u koju se on kao industrijski radnik ukljuuje, kroz dugi vremenski period. Kada grad naglo apsorbuje veliki broj lanova seoske porodice, kad je ovaj prelaz intenzivan (npr. migracije izazvane ratom ili drugim prirodnim potresom) ova pojava ima teorijsko i praktino znaenje, jer se odraava na produktivnost, na drutveni ivot, vrstu zabave, na umjetnost, na stil odijevanja, na muziku (pojava folk pjesama). U tekstu emo uraditi samo prikaz funkcija patrijarhalne porodice: 1. biolokoreproduktivna, 2. ekonomska funkcija, 3. funkcija pruanja zatite, 4. odgojnoobrazovna funkcija, 5. religijska funkcija. 3. Porodica i srodstvo Srodstvo je socio-bioloka veza izmeu dva ili vie lica. Porodica je drutvena grupa koja sadri i socio-bioloke veze. Prema tome, srodstvo je jedan od najznaajnijih elemenata u strukturi porodinih odnosa. Srodstvo je sutina samog bia porodice i nema porodice u kojoj ne postoje srodniki odnosi. Pojmovi porodica i srodstvo su komplementarni, nisu identini, ali su tijesno povezani i meusobno se nadopunjuju. Srodstvo moemo definisati kao historijski promjenljivu bioloku i drutvenu ili samo drutvenu vezu izmeu odreenih lica koja je ustanovljena na bazi podjele uloga u okviru porodice i izvan nje, (uloga oca, majke, sina, kerke, brata, sastre, svekra i snahe, zeta i punice, svastike, itd.).8 Srodstvo ima dvostruki zadatak: a) da onemogui vrenje polnih odnosa bliskih srodnika po krvi i drugih srodnika i da obezbjedi njihovo meusobno potivanje stvaranjem polnih tabua. b) drugi zadatak srodstva je da stvori pozitivan sistem prava i dunosti socijalne, ekonomske, pravne, religiozne, moralne i druge sfere izmeu lanova porodice. Sa stanovita prava srodstvo moemo definisati kao: '' ... obiajan ili pravom priznat odnos (veza) ili skup odnosa izmeu dva ili vie lica. Ovi odnosi, odnosno veze mogu biti raznovrsni (ekonomski, moralni, religiozni, bioloki tj. krvni itd.)''.9 Srodstvo je bliska veza po porijeklu. Moe se rei da je srodstvo takva vrsta drutvenog odnosa koji se uspostavlja na bazi stvarnog porijekla od zajednikog pretka. Srodniki odnos je trajan odnos koji prevazilazi ivote kako pojedinca, tako i generacije, pa zato srodnika grupa ima i vanvremenski status. Srodstvo je nastalo prije porodice, prema tome u najstarijim drutvima ono je imalo uproenu i primitivnu nomenklaturu. Prema nekim tvrdnjama u poetku je postojala samo srodstvo grupe, tzv. totemsko srodstvo, tj svi pripadnici jedne grupe smatrani su srodnicima. Kasnije nastaje klasifikaciono srodstvo u kome odreena obiljeja imaju samo neke grupe srodnika, jedna grupa koja pripada istoj generaciji ima isti srodniki naziv (otac i majka; sestra i brat; sin i kerka). Srodstvo nastoji da obezbjedi prava i dunosti socijalne i ekonomske prirode izmeu ovih lica. Uticaj na oblike srodstva ima sistem porodinih odnosa i veliina porodice, kao i nain na koji su odnosi postavljeni sa aspekta prava, morala, obiaja, religije i drugih inilaca koji egzistiraju u drutvu. Dugo vremena je u drutvenoj nauci postojalo miljenje da srodstvo treba razumjeti samo kao bioloko srodstvo, a krvno srodstvo je smatrano sinonimom za srodstvo, jer je krvna veza faktor koji uslovljava sve srodnike odnose. Priroda i vrsta srodnikih odnosa zavisi od drutveno-ekonomskih i porodinih odnosa. Zato nauka biljei stav da
8 9

Baki, V.,- Porodino pravo, Savremena administracija III izdanje, Beograd 1967 god. str.50 Baki, V., -isto, str. 52

216

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave je najvaniji oblik srodstva krvno srodstvo, prirodno krvno srodstvo koje nastaje u braku ili izvan braka. Meutim pored krvnog srodstva postoje i drugi oblici srodstva: tazbinsko srodstvo, koje nastaje zakljuivanjem braka i oznaava vezu izmeu jednog branog druga ( i njegovih srodnika) i srodnika drugog branog druga, adoptivno srodstvo nastaje vjetakim putem tj. jedno lice usvoji drugo lice i tim inom se zasnuju odnosi slini roditeljskim. Srodstvo ne stvara samo zabrane, nego i pozitivne obaveze, koje se manifestuju kao prava i dunosti. Srodstvo nam ukazuje na svoju historijsku promjenljivost (varjabilnost) i nezavisnost njegovog izgleda (vrsta srodstva: krvnobrano, vanbrano, tazbinsko, adoptivno, duhovno i dr.), po nainu raunanja: srodstvo grupe, klasifikaciono, deskriptivno, matrilinearno, patrilinearno, bilateralno, agnatsko, kognatsko), po intenzitetu ( krug srodnika izmeu kojih se zasnivaju prava i dunosti, irina, obim veza koji izmeu njih nastaju). I socijalni inioci imaju uticaj na oblikovanje srodnikih odnosa. Naglasit emo neke inioce koji imaju uticaja na srodnike odnose: -socijalna struktura; npr. prvobitna zajednica ima svoju strukturu u okviru koje je precizno odreen sistem srodniki odnosa. -sistem porodinih odnosa; vei zanaaj srodniki odnosi imaju u porodicama zasnovanim na zatvorenoj kunoj privredi, nego u otvorenim porodinim zajednicama. To nam pojanjava da je u patrijarhalnim, autoritativnim porodicama srodstvo znaajan faktor povezujui tendencija, vie nego u demokratskim (savremenim) porodicama. Srodstvo je snanije gdje je porodini sistem stabilan i tu je veza izmeu pojedinih lanova porodice jaa. - veliina porodice; srodstvo ima vei znaaj u porodicama koje su velike i nedjeljive, u malim ''nuklearnim'' porodicama razdvajajua nastojanja su izraenija u veem obimu, a individualizam je tu vrlo prisutan. Porodica se moe zasnivati ili poveavati ako se ukljuuju i dugi srodnici, srodnici po tazbini ili adoptirana lica. Od drutveno-ekonomskih odnosa svakog drutva i od posebnih individualnih sluajeva zavisi koga e porodica prihvatiti. Broj srodnika je promjenljiva kategorija kao i vrsta srodstva. U svom historijskom razvitku porodica je mogla da broji do pedeset lanova, a danas njen broj je manji (od dva do deset lanova). Kada vrimo klasifikaciju male porodice, onda u njenom okviru moemo utvrditi sljedee varijante: -polna grupa bez djece (pod uslovom da prihvatamo miljenje da su brani i vanbrani parovi bez djece, jedna nepotpuna porodica). - roditelji i djeca ( ili samo jedno dijete). - jedan roditelj sa djecom ili jednim djetetom ( samohrani roditelj). - djeca bez roditelja. Navedeni primjeri predstavljaju dvogeneracijske i trogeneracijske porodice. Geneoloko stablo svih srodnika vremenom se toliko razgranalo u bezbroj grana, podgrana, loza itd. Da je kasnije bilo vrlo teko utvrditi postojanje pravog srodstva meu svim srodnicima. Preobraaji dolaze u kasnijoj fazi, njihov smisao je u tome da se velike srodnike grupe koje su nekada brojale stotine lanova poinju raspadati. Proces raspadanja srodnikih grupa odvijao se u dva pravca: -u prvom pravcu poinje formiranje nuklearnih porodica (nestaje velika nedjeljiva porodica, njen oblik je i porodina zadruga, zatim se porodica pojavljuje u obliku proirene djeljive porodice). 217

T. Nuhanovi

- u drugom pravcu nastankom manjih grupa ( porodica) pojavljuju se vei individualistiki srodniki odnosi, i sve preciznije se utvruje skala srodstva, ko je srodnik u prvoj liniji, ko su srodnici u pobonim linijama, po ocu i majci. Pravo srodnika sve se vie smanjuje kad su u pitanju pravni odnosi izdravanja i nasljeivanja. Rjeenja se trae da se pitanja izdravanja i nasljeivanja dogovaraju sa srodnicima koji sainjavaju malu, nuklearnu, porodicu. Prognoza koliko e srodstvo izgubiti na znaaju je teka i to ne elimo prognozirati, jer smo svjedoci prekidanja porodinih kontakata i srodnikih veza, ak izmeu djece i roditelja, brae i sestara, zbog ega ne komuniciraju dugi niz godina. Ovo nam omoguava da zakljuimo: postepeno se izgubila emotivna veza koja je predstavljala osnov za srodnike odnose. Prekidom emotivnih veza kategorija srodstva je ozbiljno ugroena, jer drutvo ide pravcem stvaranja slobodnih pojedinaca koji imaju veu socijalnu pokretljivost. 4. Rezultati istraivanja tradicijske, patrijarhalne porodice Trebave Prikupljanje podataka -izvrit e se ispitivanjem na osnovu uzorka. a) Uzorak su stanovnici sela Trebave (Lukavica, Maleii, Babii, kahovica, Soko, Doborovci, Dakule). b) Veliina uzorka je oko 5% domainstava Trebave ( Lukavica- 70 domainstava, Maleii 70 domainstava, Babii- 70 domainstava, kahovica- 70 domainstava, Soko- 70 domainstava, Doborovci- 65 domainstava i Dakule- 60 domainstava, ukupno je obraeno 475 domainstava u navedenim selima Trebave). c) Vrsta uzorka je sluajni (situaciono- sluajni, ili domainstva u zaseocima sela, jer smo imali u vidu da treba obraditi miljenja lica iz svih dijelova sela, koja su starija od 18 godina ivota, odabrana sluajnim izborom, a koja su na dan ispitivanja pristala na razgovor). d) Veliina i vrsta uzorka mogu se primijeniti za pouzdanu analizu i zakljuivanje. Zbog velike statistike mase podataka odluili smo se za ovakav nain sluajnog uzorka, izbjegavali smo pitanja za koja smo unaprijed znali neiskrene odgovore. Putem uputa insistirali smo na motivaciji i anonimnou upitnika. e) Upitnik popunjavaju respondenti uz prisustvo ispitivaa. On dijeli upitnik, daje upute o tehnici ispunjavanja i nakon to su ispunjeni prikuplja. Direktan kontakt ispitivaa sa respondentima vie motivira da se tano i savjesno odgovara na postavljena pitanja. Respondent nema mogunost da se o pojedinim pitanjima savjetuje sa okolinom, tako da su odgovori stvarno njegovi, a ne odgovori skupine ljudi. 4.1. Statistiki, grafiki i teorijski rezultati istraivanja Tabela 1. Struktura porodica

218

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave

Pojam ''porodice'' koji se danas najee upotrebljava je: porodica je drutvena grupa koja ima mua (oca), enu (majku) i djecu. Navedena misao predstavlja definiciju nuklearne ili osnovne porodice. Socioloka teorija je dugo vremena tumaila rije ''porodica'' kao oznaku za grupu roaka koji ive zajedno, u istoj kui, sa ''glavom'' porodice ( to je najstariji muki lan porodice), zbog toga ovu porodicu nazivamo proirena porodica. Drugi termini koji se koriste za proirenu porodicu su: ''loza'', ''soj'', ''rod'', ''potomstvo'' itd. Sociologija porodice u svojim razmatranjima definisala je domainstvo kao kunu zajednicu u kojoj ljudi skupa borave, obavljaju utvrene funkcije, iji su lanovi povezani nekim srodstvom. Bitna odlika domainstva je: 219

T. Nuhanovi

lanovi odlaze, naputaju zajednicu, umiru, drugi dolaze, tu se raaju, ali niko nita sa sobom ne iznosi, sve je imovina kue, niko nema pravo da imovinu prisvoji. Ovo domainstvo moe biti u zajednici sa porodicom, ali i ne mora, kad je u zajednici onda imamo primjer porodinog domainstva. Miljenja o porodici i domainstvu su podijeljena, jedna tvrdnja je svaka porodica je istovremeno i domainstvo, a druga tvrdnja je nema porodice bez domainstva, ali svako domainstvo ne mora istovremeno bite i porodica. Mi se zalaemo za odreenje da porodica ima jak srodniki aspekt, a kod domainstva preovladava okupljanje lanova ispod istog krova, kada obavljaju pojedine kune funkcije. Istraivaki rad u Trebavi, kao i dobijeni statistiki pokazatelji daju nam saznanje o broju djece u porodici. Broj porodica bez djece, kao i broj porodica sa jednim djetetom je mali da ne predstavlja pokazatelj interesantan sa statistiku obradu podataka i kasniju analizu. U sutini domainstva u Trebavi su domainstvo koje ini ua porodica sa sopstvenom djecom( M++D), 292 respondenta ili 61 % sa dvoje djece, domainstvo sa troje i vie djece, ima 181 respondenta ili 38 %, porodice koju ine samo brani par su vrlo rijetke, a porodica sa usvojenom djecom nema. Izvjetaj optinske matine slube za period 2006-2009 godina o broju novoroene djece, naselja Trebave, pokazuje da se rodilo 468-ero djece ili 242 muka i 226 enska djeteta. Kada analiziramo broj roene djece po godinama uoavamo da dolazi do laganog pada nataliteta ( 2006g.- roeno je 138 beba, 2007g.- roene su 153 bebe, 2008g.- roeno je 90 beba i 2009g.- rodeno je 87 beba). Evidentan je zakljuak da socijalna reprodukcija stanovnika Trebave ima opadajue vrijednosti i lagano vodi ka starenju nacije. Interesantan je prijedlog o produbljenom istraivanju uzroka ove pojave, zbog pojave '' bijele kuge'' u zemljama naeg okruenja. Porodicu Trebave sainjava mu, ena, djeca, (382 izjave respondenta), ali ima i proirenih porodica koje ine ira porodica sa drugim srodnicima (M++D+ roaci, djed, baba i ostali srodnici). Vano obiljeje proirane porodice je tradicionalna srodnika solidarnost, jako izraena kad su u pitanju krupni sezonski radovi, npr. gradnja kue, farme, ubiranje ljetine, ''pohode'' kad je alost u porodici itd. To su u najvie sluajeva viegeneracijska domainstva koja obuhvataju samo neposredne i blie srodnike. Na pitanje o postojanju porodinih zadruga neto vie od jedne treine raspondenta (147 raspondenta ili 20 %) je izjavilo da porodine zadruge jo uvijek postoje i funkcioniu, dok je 2/3 respondenta izjavilo da porodine zadruge ne postoje (328 respondenta ili 80 %.) Ove zadruge nisu velike i omoguuju svojim lanovima odvajanje i odlazak iz nje, dok drugim daje priliku da preuzmu voenje zadruge od najstarijeg iz generacije. Podatak je interesantan zbog toga to na sljedee pitanje odvajenja sinova i kerki od roditalja, za odvajanje od roditelja se izjasnilo 362 raspondenta ili 76 %, ne eli da se odvoji od roditelja 53 raspondenta ili 11 %. Da se esto odvajaju djeca od roditalja izjavilo je 52 raspondanta ili 11 %. Izraena je aktuelnost obiaja u porodici Trebavskog kraja, na ovu konstataciju navodi nas podatak o prepisu imovine roditelja svojoj djeci. Apsolutna veina 374 respondenta ili 77 %, izjavilo je da roditelji vri prepis imovine, moda nam ovaj podatak koristi za pravo da zakljuimo: roditelji ele odnose medju nasljednicima da postave na pravu osnovu, kako bi se izbjegli kasnije sukobe u porodici. Samo 48 raspondenta ili 10 % ne eli da rjeava pitanje nasljedstva dok su roditelji ivi. Na osnovu rezultata istraivanja moemo zakljuiti sljedee: 1. porodica koja dominira u podruju Trebave je nuklearna ili osnovna porodica, (381 domainstva imaju oca, majku i dvoje djece, koja esto rade na zemlji, pomaui svojim roditeljima). Djeca koja nisu obraivala zemlju odlaze od kue i upoljavaju se u gradu kod privatnih obrtnika ili u dravnim preduzeima. 220

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave 2. Proirenu porodicu, i danas, nalazimo kod 94 domainstava, gdje zajednicu ine otac, majka, djeca, djedovi, babe i drugi srodnici, odnosno postojanje porodine zadruge je kod 147 respondenta, a izjava da ne postoje porodine zadruge nalazimo kod 381 respondenta 3. Znaaj porodinih i branih odnosa ima visoku razinu. U dosadanjem tekstu naveden je podatak da je istraivano Trebavsko podruje ruralno, i pojava odvajanja sinova i kerki od roditelja predstavlja uticaj grada na selo. Uzroke ovoj pojavi nalazimo u promjeni odnosa u oblasti ekonomskih uslova, jer je svaki dan sve ea pojava da su uposleni mu i ena, to im stvara uslove da su materijalno neovisni, a istovremeno iskazati vanost brane i roditeljske ljubavi. Tabela 2. Zasnivanje braka

221

T. Nuhanovi

Tko odluuje kod izbora branog druga, tko ugovara brak? Koji motivi su najvaniji kod tog izbora? Vie je pitanja u upitniku o tome imaju li sin ili roditelji glavni, presudni uticaj i koji su momenti kad biraju vjerenicu. Sin dovodi enu u roditeljsku kuu pa treba uzeti u obzir i elje svojih roditelja. Ali izbor branog partnera sve je vie postao individualna stvar. Prema rezultatima istraivanja respondenti se izjanjavaju da sporazumno ugovaraju brak, 278 respondenta ili 58 %, a neko trei ugovara brak po miljenju je 183 respondenata ili 39 %. Roditelji nemaju uticaj na izbor mua miljenje je 406 respondenta ili 85%, a za soluciju da imaju uticaj potvrdno se izjasnilo 69 respondenta ili 15%. Identini su podaci kada analiziramo pokazatelj imaju li roditelji uticaj na izbor ene? Nemaju uticaj na izbor ene miljenje je 421 respondenta ili 89 %, da imaju uticaj smatra samo 54 respondenta ili 11 %. Provedeno istraivanje pokazuje da izbor branog partnera sve vie postaje individualna stvar, mada ''neko trei'', roditelji, i danas, se znaju dosta angaovati, nastojei da ostvare svoj uticaj pri odabiru potencijalnog branog partnera svoga djeteta. Iz podataka nam je jasno da mladi ljudi djeluju nezavisnije nego to je to inila generacija njihovih roditelja pri izboru branog partnera. U Trebavi djevojke ostaju neudate, ali se lake uda starija djevojka, to smo dokazali u tekstu ranije. Ranije su djevojke bile ''traenije'' pa su se postavljale visoke regule radi spreavanja otmica djevojaka i sukoba medju momcima. Izgledi za udaju neudanih djevojaka kojih ima zanimljiv broj, je slab, prema istraivanju ak 396 respondenta ili 83 %, navodi njihovo postojanje, uslovi za udaju su im slini kako za djevojke i ''rasputene'' ene (respondenti, njih 314 ili 66%, izjavljuju da ima ''rasputenih '' ena koje imaju slabe izglede da se opet udaju, a 161 respondent ili 34 % izjavljuje da nema rasputenica. ''Rasputene'' ene mogu se legalno preudati samo kod muslimana, kod drugih naroda udaja rasputene ene trai ispunjenje oderenih uslova. Podaci istraivanja nam pokazuju da postoje prilike za udaju ''rasputenih'' ena, tako da 209 respondenta ili 44 % izjavljuje da je njihova udaja mogua, ostvarljiva, a 266 respondenta ili 56 %, je izjavilo da su im anse za ponovnu udaju slabe. Pokazatelje u navedenoj analizi moemo sa sigurnosti iskazati kao opte stanje u Tuzlanskom Kantonu i optini Graanici, jer se radi o malom teritorijalnom prostoru na kome se stvaraju isti uslovi. Poloaj ene, jedan je od razloga za udaju u ruralnim podrujima, a masovno iseljavanje mukaraca u gradove, u potrazi za radnim angamanom, trai da se mukarci ene. Ovaj se obiaj ne naputa lako i brzo, tako da se mladii ene prije nego to odlaze u grad, ili inostranstvo, a esto se vraaju u selo, makar na kratko vrijeme, da bi se oenili. Uvidom u tabelu 11. gdje smo ukrstili podatke o neudanim djevojkama, rasputenicama, udaju rasputenica, tko ugovar brak, postoji li uticaj roditelja prilikom izbora mua ili ene, analiza sugerie: 1 Slabi su izgledi za udaju neudanih djevojaka iz sela Trebave, identian je poloaj i ''rasputenih '' ena. 2. Brak dogovaraju budui suprunici, roditelji nemaju presudan uticaj na izbor mua ili ene. Obiaj davanja miraza jo postoji u Trebavskom kraju. Miraz predstavlja ''enstvo'' ili ''donos'' i dio je roditeljskog imetka i principijelno je ''djevojaka sprema'', ''oprema'', ili ''ruho''. Miraz zavisi od nasljea koje djevojka treba da dobije. Zasnivanjem brane zajednice ena odmah ne donosi miraz ve opremu ( posteljinu, namjetaj itd.). Kasnije ena uzima miraz od svoje brae, a poslije smrti roditelja. Da se miraz odmah upotrijebljava, vidimo iz navoda 279 respondenta ili 59 % anketiranih, da 222

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave poslui za kolovanje djece izjasnilo se 78 respondenta ili16 %, i na taj nain roditelji djeci obezbjeuju bolju budunost.. Analizirajui tradiciju i obiaje kod udaje djevojaka zapazili smo jedan gest koji plijeni panju, radi se o dobivanju naklonosti mua paljenjem cigarete. Gotovo jedna treina respondenta, tanije njih 111 ili 23 %, je potvrdila da navedenu radnju redovno obavlja Uvidom u tabelu 12 gdje smo ukrstili analiza sugerie da ena u brak donosi miraz, koji se koristi prema potrebama lanova porodice. Tabela 3. Brak - Udaja tradicija i obiaji-udaja Udaja protiv elje roditelja Da 202 ne 273 otmica djevojaka da 93 Ne 382 otkupnina da 190 ne 285 da 279 miraz se troi ne 118 kolovanje djece 78 naklonost muu paljenjem cigarete da 111 ne 364

223

T. Nuhanovi

Nakon perioda '' zabavljanja'' najbolji je scenario da budui mladenci i njihova domainstva ponu pripremati pravu svadbu. To je veliko slavlje sa gostima, hranom, piem, muzikom i igrom. Datum svadbe selo zna mnogo ranije. Brak uz pravu svadbu znaio je obiaj, dok je drugaije organizovanje bilo odsustvo ''obiaja''. Kada govore o '' naim obiajima ''muslimani podrazumijevaju predvidljivu, manje ili vie ritualiziranu, praksu koja je esta bosanskim muslimanima. Ali u mnogim sluajevima brak vie nije prilika za veliko slavlje, ve je ceremonija zakljuenja braka, sveanost ograniena na slavlje u kojem sudjeluju mlada, mladoenja, bliski prijatelji i ostali srodnici. Ustvari to je privilegija bogatijih porodica, kao i danas. U Trebavi je samostalnost stanovnitva velika i brak ugovaraju sama djeca. Ali prije nego to ''dovede'' djevojku sin trai odobrenje od roditalja, od oca. Mladii se ene i protiv volje roditelja, ovo je izjava 202 respondenta ili 43 % anketiranih. Roditelji se u poetku ljute a poslije se pomire stim i kau: ''Ako je dobra njemu dobra je i nama.''. Istraivanje je pokazalo rezultat, da 273 respondenta ili 57 %, ne bi se udalo ili oenilo protiv elja roditelja. Za vrijeme istraivanja bilo je u Trebavskom kraju sluajeva otmica odvodjenja djevojke na silu. Istina rezultat nije nivoa da se ovaj obiaj predstavi kao prekraj, samo 93 respondenta ili 20 % anketiranih je potvrdilo da otmice djevojaka na selu jo uvijek postoje.Izjavu da ih nema iskazalo je 382 respondenta ili 80% anketiranih stanovnika Trebave. Analizirajui otmice djevojaka moemo kazati da kod svake otmice postoji dio revolta i prkosa ili je momak protiv volje djevojke, ili njezinih roditelja, ili se djevojka suprostavlja roditeljima. Djevojka mijenja jedan autoritet za drugi, oev autoritet za autoritet mua. Ona ''bjei'', ''iskrada se'', ili dopusti da je ukradu, ali prkosi roditaljima. Obiaj otmica je vrlo star i dolazi s Orijenta. Jo jedan stari obiaj se zadrao u Trebavi a to je otkupnina za enu, momak nosi poklone za djevojku, ali i djevojka momku. Kad se djevojka ''ukrade'' za svog izabranika roditelji se ljute i prijatelji mladoenje ponude mir roditeljima mlade darujui odreenu sumu novca. Respondenti, njih 190 ili 40% anketiranih je potvrdilo postojanje ovog obiaja. Tabela 4. Brani odnosi

224

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave

Do promjena u Trebavi dolazi periodino, u etapama, intenzivne su i historijski se ponavljaju. U mirnim periodima, dok traje stagnacija, svi odnosi meu ljudima na selu su u skladu, ljudi su opredijeljeni ka svojim ivotnim ciljevima, djeca preuzimaju i oponaaju karakterne osobine svojih roditelja, te moemo tvrditi da se stvara individua zaokruenih osobina te regije. Kad se ''neto novo'' pojavi, ili kad se neki novi sistem eli ugraditi u postojei poredak na selu ljudima se otvaraju nove anse i nestaje ono to je bilo nepromjenljivo. Slika velikih promjena ne odgovara stvarnosti. Velike grupe ljudi, itave porodice nestaju sa drutvene scene, gube svoj uticaj i ugled. Zapitajmo se: da li ova reenica oslikava nau dananjicu, nau ivotnu stvarnost? Svjedoci smo burnih promjena ali selo se nije radikalno mijenjalo. Moemo istaknuti primjer funkcionisanja vanbranih zajednica na selu, gdje se odobrava enidba ocu poslije enine smrti, 247 respondenta ili 52 % odobrava da se otac treba eniti, dok 228 respondenta ili 48 % ne odobrava novi oev brak. Zanimljivo je zapaanje kad govorimo o novom braku oca, sinovi po pravilu odobravaju ocu enidbu, dok su kerke uvijek protiv enidbe oca. Motiv za svoj stav nalaze u objanjenju da jedino njihova majka moe da bude tamo gdje je ivjela sa njihovim ocem i niko drugi. Navode jedan svoj hipotetiki stav '' u toj kui mogla da ivi samo njihova majka sa njihovim ocem i ni jedna druga ena ne moe...''. Pristaju na svakodnevne posjete ocu, pripremaju mu obroke, pomau oca, i kad sve to urade odlaze svojoj porodici a otac ostaje sam. Istovremeno, ako je majka u identinom poloaju, respondenti su miljenja da se ne treba ponovo udavati, 288 respondenta ili 61 % je potvrdilo ovaj stav, ostali respondenti njih 187 ili 39 % navode svoje miljenje da majka treba ponovo zasnovati novu branu zajednicu. Respondenti imaju jedno zajedniko, ve formirano, miljenje kako je eni 225

T. Nuhanovi

mnogo lake kad ostane sama, lake uspostavi komunikaciju sa ostalim enama, slobodnije su u ponaanju i obavljanju svakodnevnih domainskih poslova, moe da nastavi svoj ivot kod jedne kerke itd. Na temu: da li je potrebno da mladi ranije zasnivaju brak, bilo je rijei u ovom radu, i navedeni pokazatelji pokazuju da mladi ranije polno sazrijevaju, jer se 311 respondenta ili 65 % izjasnilo da bi mladi zasnovali brak. Protiv se izjasnilo samo 75 respondenta ili 16 %, nema stava 89 respondenta ili 19 %. U dosadanjem tekstu navedena je hipoteza da se tradicija i obiaji teko mijenjaju. Analiza suvremene alternative tradicionalnom braku, homoseksualizam, je posebno vaan sa aspekta tekog prodora pojedinih pojava i procesa na selu. Poznato nam je da homoseksualnost postoji u svim kulturama, a sam ovaj izraz nastao je polovinom devetnaestog vijeka. Neodobravanje, prezir prema ovoj seksualnoj orijentaciji u prolosti je jako izraeno. Danas je na Zapadu sve manji negativan odnos prema ovoj pojavi. Ispitanici se izjanjavaju protiv homoseksualizma, 236 respondenta ili 49 %, vjerovatno zato to smatraju da je heteroseksualna zajednica ugroena od homoseksualaca ili im smeta to se odijevaju u ''mao'' odjeu i to naglaavaju svoju pretjeranu ''enstvenost''. Ostali respondenti, njih 150 ili 32 % jednostavno ele da homoseksualci budu shvaeni i prihvaenim kao i svi ''ostali''stanovnici Trebave. Izgraen stav o ovoj temi nema 89 respondenta ili 19 %. Ranija istraivanja su pokazala u patrijarhalnim podrujima su slabi vanbrani odnosi. Na pitanje o vjernosti ene muu 243 respondenta ili 51 % tvrdi da su ene vjerne muu, da nisu vjerne tvrdi 86 respondenta ili 18 %. Razgovarajui na ovu temu sa mjetanima osuda javnosti nije stroga, jer nevjerne ene predmet ismijavanja u selu i one su na neki nain obiljeene, jer za njih zna cijelo selo. Zatim navode da islam ima veliku ulogu u kreiranju enskog morala. Tabela 5. Poloaj djevojaka u selu

Seksualna liberalizacija donijela je oslobaanje od pravila strogih moralnih normi koje su vaile za ranije generacije. Seksualno ponaanje se mijenja i kad se raspravljalo o seksualnosti diskusija nije bila otvorena kao danas. Ljudi su nastojali da sakriju ovu svoju aktivnost , a nisu znali da se i drugi ponaaju kao oni. Promjene su nastale kad su ene poele oekivati i sprovoditi seksualno zadovoljstvo u odnosima sa partnerom. ene su seksualno aktivnije nego ranije, to mukarci teko prihvataju, jer ele zadrati enu u posesivnom poloaju. 226

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave U savremenoj sredini zahtjevi mladia prema djevojci u moralnom pogledu su na jo veoj razini. Zahtjevi su puni mukog egoizma i materijalistike zainteresiranosti. Konzervativna ideologija o moralu djevojaka zadrala se na selu, jer one mnogo bolje prosuuju mladie kad su uslovi za udaju dobri. Djevojke u veini sluajeva imaju odnose, ali se kasnije vjenaju. Nemamo uraenih statistikih podataka, ali radom na terenu saznali smo zanimljiva miljenja da roditelji polau znaaj na djevianstvo, a mladii ne. Iako moral i obiaji na selu imaju jo uvijek vrsto uporite, djevojka ima podrku javnosti kad nevjenana oekuje dijete. Javnost utjee na mladia da se oeni sa djevojkom koja oekuje njegovo dijete. Modernija, gradska podruja mnogo su nezainteresovanija za sudbinu takve djevojke. Ako je mladi neodgovoran, ako je javnost indolentna posljedice su vanbrana djeca i pobaaji. Izvjetaji matiarke, u Graanici, o broju vanbrane djece u periodu 2005-2009 god. u selima Trebave pokazuju da je roeno 51 vanbrano dijete. Vanbrani porodi nisu pouzdan znak da je dolo do nestanka patrijarhalnog naina ivota. Navedeni pokazatelji nas navode na zakljuak da je i podruje Trebave u previranju, u promjenama, naroito ekonomskim, to ima za posljedicu navedeni broj vanbranih poroda. Promjene u Trebavi lako se uoavaju kad analiziramo miljenje mladih o pobaaju. Odobravaju pobaaj 283 respondent ili 59 %. Ovaj podatak pokazuje stav mladih prema braku i porodici, stav koji se ne temelji na sklapanju braka po svaku cijenu. Mladi se radije opredjeljuju za prekid trudnoe. Jedna treina ispitanika ne odobrava pobaaj, respondent ili 22 %. Da su prisutne razliitosti u stavovima uoavamo iz miljenja o neplodnosti ene. Imali smo primjer odobravanja pobaaja, istovremeno na naredno pitanje o neplodnosti ene uoavamo kategorine stavove da teko prihvataju poziciju da ne mogu imati djece, da su njihove ene neplodne. Odgovori na pitanje o neplodnosti ene pokazuju nam tenju za djecom i poziciju ene u porodici Trebave. Negativni stavovi prema neplodnosti ene jako su izraeni. Primjeri za ovu tvrdnju su: neplodnu enu zovu jalovica; nepolodna ena je baksuzluk; neplodne ene muevi ne vole itd. Navedena izjava stav je 267 respondenta ili 59 %, dok 208 respondent ili 44 %, prihvata stav o neplodnosti ene. Odnosi izmeu momka i djevojke esto predstavljaju pripremu za enidbu i osnivanje porodice. Sukob strogog morala, skrivenih elja i strasti stalno se obnavlja. ta je to sve zabranjeno i ta se sve smatra sramotno u ponaanju ena i djevojaka? Grupisali smo odgovore ispitanika na sljedee: sramota za djevojke je puenje cigareta i konzumiranje alkohola, ovo je izjava 147 respondenta ili 30 %, sramotno je ponaanje djevojke, preslobodno, raskalaeno, ponaanje koje nije u skladu sam regulama o ponaanju, izjava je 141 respondenta ili 30 %, zatim sramota za djevojke je ''lak ivot'', to znai da se bave i prostitucijom - navodimo savremeni termin za ovu pojavu, ovo je izjava 108 respondenta ili 23 %, i na kraju ove tabele sramotno za djevojke je to se nisu udavale, izjava je 79 respondenta ili 23 %. Iz tabele 19. je vidljivo da tradicionalne veze, kolektivne vrijednosti zajednika uvjerenja koja su povezivala tredicionalna drutva u savremenim drutvima su u krizi. Gube se osjeanja za integracijom ljudi u drutvenu zajednicu gdje ljudi nalaze smisao i svrhu ivota. Valjda je strah od siromatva formirao kod ljudi Trebave stav da pravdaju abortus, ali istovremeno su zadrali tradicionalno kruto miljenje da ne prihvataju neplodnost ene, po cijenu braka, i devijantne oblike ponaanja djevojaka. Respondenti navode ponaanje djevojaka, puenje, upotrebu alkohola, prostituciju kao pratioce 227

T. Nuhanovi

urbanog drutvenog razvoja koji su nali uporite u njihovoj drutvenoj sredini. Svi navedeni oblici povezani su sa robno-novanim odnosima i trinom privredom. Tabela 6. Autoritet u porodici

Ljubljenje ruke

Djeca koriste pred starijim

Autoritet roditelja prije rata

6%

11%

3%

Da Ne Za bajram 80% Starije

31%

4%

24%

Alkohol Cigarete Nekoriste

7%

22% Vei Manji 71% Isti

41%

Bez odgovora

U patrijarhalnim sredinama otac ima ugled, dostojanstvo, odgovornost i simbole koji demonstriraju njegov autoritativni poloaj u porodici. Znaci potivanja prema ocu su nekonzumiranje alkohola, ne puenje cigareta u prisustvu oca. Sin manje govori, ne pui i nije u kafani kad je otac tamo. Mlai ljudi prilaze starijim ljubazno, potuju starije, sluaju njihove savjete, vjeruju znanju starijih. Zbog ega se ova idilina slika sve vie mijenja? Vie inilaca su uzrokovali pojavu temeljitijih drutvenih promjena u Trebavi. Broj bogatih porodica u Trebavi je mali, pa brak nema funkciju da se imovina i visoki status u selu zadri ili prenosi s generacije na generaciju. Vremenom ena postaje sve vie ekonomski nezavisna, pa brak lagano gubi svoju ekonomsku funkciju. Suvremene pojave, bri prosperitet drutva, vee materijalno bogatstvo drutva su faktori koji lake uspostavljaju novo domainstvo. Kad navodimo da dolazi do promjena karaktera porodinog ivota tad mislimo da se generalno mijenjaju stavovi pojedinaca o porodinom ivotu. Norme koje su mnogi roditelji prihvatili za druge ljude su neprihvatljivi, pa zato dolazi do sukoba generacija. Svoje vrijednosti, mlada generacije formira od sloboda koje nisu bile dostupne ranijim generacijama npr. sloboda da rade, da planiraju porodicu, sloboda da biraju svoj stil ivota. Moda e navedene i jo neke druge vrijednosti stvoriti uslove da brak pone gubiti privlanost kako za ene tako i za mukarce. Ceremonija potovanja u porodici poinje ljubljenjem ruku i oslovljavanjem sa ''Vi''. Ljubljenje ruku je znak kojim''mlai'' iskazuju svoje potovanje i oboavanje. Kada smo postavljali pitanje ispitanicima: '' Kojim lanovima porodice djeca ljube ruku?'' odgovarali su: ''Djeca ljube ruku za Bajram, starima (ocu, majci, djedu,) Da djeca ljube ruku za Bajram izjava je 30 respondenta ili 6 %, da ljube ruku starima stav je 53 respondenta ili 11%. Kao i mnogi drugi obiaji, lagano nestaje i ovaj obiaj, to nas moe uvjeriti podatak da se 379 respondenta ili 80 % izjasnilo da ne ljubi starije u ruku.

228

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave Kada govorimo o autoritetu roditelja dobili smo sljedee pokazatelje: da koriste alkohol u prisustvu roditelja izjava je 18 respondenta ili 4 %, to je zanemarljiva veliina, da uivaju cigarete u prisustvu roditelja izjava je112 respondenta ili 24 %, ne koriste alkohol i cigarete u prisustvu roditelja izjava je 200 respondenta ili 41 %, u ovoj grupi su svi oni koji ne koriste blaa narkotika sredstva. Jedna treina respondenta, njih 145 ili 31 % ima stav '' bez odgovora'' jer smatraju da je time njihova privatnost ugroena, ako odgovore na postavljeno pitanje. Iz prezentirane tabele vidljivo je da djeca ljube ruku roditeljima i starijim samo u blagdane, kao na Bajram. Radi se o jednom orijentalnom obiaju koji se zadrao mnogo due u Trebavi, due nego neki drugi obiaji, moda zbog njegove jednostavnosti ili pak zbog novca koji se tom prigodom daruje. Kad analiziramo autoritet roditelja, posebno oca, sva sela Trebave su zahvaena promjenama. Mnoge drutvene okolnosti djelovale su okantno na muslimansku porodicu Trebave, snano i brzo ruei stare odnose u porodici. Jo i danas ima pojava potivanja stari, ali mnogo je promjena u poreenju sa ranijim vremenima. Npr. autoritet roditelja prije rata u Bosni i Hercegoveni ( mislimo na period 1992-1995 god) je bio vei, u naem istraivanju 335 respondenta ili 71 % ima ovakav stav, autoritet roditelja ostao je isti izjava je 106 respondenta ili 22 %, a postoji i miljenje da je autoritet roditelja bio prije rata manji. Zakljuak je sljedei: posljednji rat u Bosni i Hercegovini, kao i period poslije njega, zatim ekonomska kriza u naoj zemlji su uzrokovali promjene u selima Trebave i ove promjene su evidentne. Ukorijenjeni sistem odnosa na selu nestaje i rue se stare tvorevine patrijarhalnog sistema. Kad govorimo o promjeni autoriteta oca, koji je ranije bio vei, to nam pokazuje da postoji destrukcija, uruavanje porodice i autoriteta oca u selima Trebave. Tabela 7. Odnosi u porodici

Pomau li djeca novano roditelje

Potuje li sin oca?

21%

31%

Da Ne

15% 13% 55% 17%

Da Ne Ne znam Bez odgovora

25%

Ponekad 23% Bez odgovora

229

T. Nuhanovi

Tjera li sin oca da dijeli imovinu?

Roditelji isto potuju sina i ker?

15% 18%

13%

Da Ne Ne znam

17%

27%

Da Ne Podjednako

54%

Bez odgovora

36%

20%

Bez odgovora

U ovom dijelu analizirat emo poziciju roditelja, kad djeca materijalno pomau roditelje, autoritet oca i potuju li roditelji djecu? Nai respondenti imaju stav da pomau djeca novano roditelje, redovno to ini 149 respondenta ili 31 %. Navedene podatke emo dovesti u vezu sa izjavom 117 respondenta ili 25 %, koji roditelje povremeno pomau novano. Zato? Zato to porodica Trebave sve manje egzistira kao proizvoaka zajednica. Njezini lanovi, po pravilu, poinju raditi izvan porodice, prvo mukarac pa onda i ena. Takva porodica vie je organizovana kao potroaka zajednica, gdje je izvrena tradicionalna, bioloka podjela rada: otac je glava porodice a majka, ak i kad radi, ima obvezu kunih poslova. Zato djeca imaju obvezu da pomau roditelje, koji su ostali u selima Trebave, zbog nemogunosti da sebi obezbijede materijalne uslove ze ivot. Otac u porodici Trebava uiva ugled, autoritet, pravedan je i snosi veliku odgovornost. Respondenti najee navode izjavu da sinovi potuju oca, 259 respondenta ili 55 %, da postoje porodice gdje sinovi ne potuju oca izjava je 82 respondenta ili 17 %, uzroci su razni poev od alkohola, agresivnosti, bahatosti, nesposobnosti ili senilnosti, ne pristanka na podjelu imovine, nejednake podjele imanja itd. Radi se o zakljuivanju da je ovakva linost oca odstupila od linosti stvarnog oca i potrebnog lika, jer se otac porodice nalazi izmeu dva pritiska, izvana i iznutra, izvana drutvenim sistemom, iznutra od lanova porodice. Kad smo kod podjele imanje sinovi trae podjelu imanja izjava je 61 respondenta ili 13 %. Respondenti, njih 254 ili 54 % izjavljuju da sinovi ne trae od oca da podijeli imanje, jer smatraju da otac dok moe da radi i treba da upravlja imanjem. Ako otac ne moe da radi pada mu autoritet, jer znamo da autoritet kod oca zavisi od njegovog doprinosa u porodici, od njegove radne sposobnosti. Tendencija izjednaavanja polova desila se u porodici Trebave. Konstatovali smo da se mijenjaju ekonomske prilike u selima Trebave, ove promjene direktno mijenjaju poloaj djevojaka, jer djevojke imaju vea prava u porodici i vanost kao supruge. Roditelji isto potuju sina i kerku izjava je 296 respondenta ili 63 %, ne potuju roditelji podjednako djecu, jer zbog uticaja zastarijelih patrijarhalnih odnosa favorizuju najstarijeg sina, izjava je 96 respondenta ili 27 %, bez odgovora je 83 respondenta ili 17 %. U skladu sa oekivanjima djeca novano pomau roditelje u selima Trebave, sin potuje oca i ne trai podjelu imovine dok je otac iv, dok radi na imanju i treba da upravlja posjedom. 230

Tradicijska, patrijarhalna seoska porodica Trebave Tabela 8. Odnosi u porodici Odnosi u porodici mladi prihvataju zabrane roditelja S otporom 193 bez otpora 282 mijenja li se ovaj odnos da 312 ne 163

Mladi prihvataju zabrane roditelja

Mijenja li se ovaj odnos

41% 59%

34%

S otporom Bez otpora

66%

Da Ne

injenicu da se mijenjaju odnosi u porodici Trebave nastojali smo da dokaemo u ovom tekstu. Da smo na pravom putu vidimo iz tabele i grafikona koji je ispred nas. Nismo negirali da u muslimanskoj porodici Trebave jo uvijek postoje regule tradicionalnog morala i ponaanja, niti injenicu da postoje zabrane autoriteta prama mladim. Kako mladi prihvataju zabrane roditelja? Istraivanje je pokazalo da mladi bez otpora prihvataju zabrane roditalja u veini sluajeva. Za ovu izjavu opredijelilo se 282 respondenta ili 59 %, a zabrane roditelja s otporom prihvata 193 respondenta ili 41 %. Interesantan je podatak da se ovaj odnos i dalje neprekidno mijenja, to je izjava 312 respondenta ili 66 %, a izjavu o ne mijenjanju i postojanju zabrana mladim od roditelja nalazimo kod 163 respondenta ili 34 %. ta nam navedeni pokazatelji mogu otkriti? U predmodernom drutvu u muslimanskoj porodici Trebave vlast se ispoljava kroz legitimitet oca porodice, odnosno najstarijeg lana porodice. U modernom drutvu porodina vlast se premjeta u sferu privatnosti, tj. roditeljsku vlast nad djecom. Ali promjene koje zahvataju muslimansku porodicu Trebave ili demokratizacija porodinog ivota muslimanske porodice Trebave ne znai nestanak autoriteta, zabrane roditelja jo uvijek postoje i ovaj odnos se ne mijenja, ve lagano nestaje samo jedna vrsta hijerarhijskog, svekontroliueg patrijarhalnog autoriteta koji nareuje. Postavlja se pitanje ta to onda nastaje? Nastaje liberalizacija line sfere i meusobnih odnosa lanova porodice, sila kanjavanja je pokleknula i ustupa svoje mjesto autorativnom odnosu u porodici koji se zasniva na ljudskim kvalitetima: na moralu, karakteru, humanosti, toleranciji, uvaavanju, odgovornosti, potenju, odnosu prema radu, i inim vrlinama koje nedostaju dananjem bosansko-hercegovakom drutvu.

231

T. Nuhanovi

5. Zakljuak I kad bismo mogli da malo pogledamo preko ivice nae muslimanske porodice Trebave ne bismo mogli da predvidimo pravce razvoja porodice, koji su to problemi u njenom daljem razvoju, hoe li ovjek imati rjeenja za njih? ovjek je svjestan da vlada svojom sudbinom, da oblikuje svoj ivot jer kod ovjeka postoji odgovornost za institucije koje stvara. Meutim, kroz cijelu ovu priu o tradicionalnoj, patrijahalnoj porodici Trebave provejava stav da se navedena porodica Trebave nalazi u stalnom unutranjem kretanju i komeanju, od nekakve ravnotee do nekakve nestabilnosti, interpersonalnih sukoba i dezintegracija. Proces interakcije u porodici rezultat je odnosa izmeu lanova porodice, jer je svaka porodica svijet za sebe. elja za porodicom, koja se tako uporno obnavlja ima stalne izvore u individualistikoj komponenti ljudi. Jedino u maloj zajednici osjeajno povezanih ljudi mogu se uzimati u obzir individualne potrebe, tjelesne i duevne osobine i osjetljivosti, averzije i sklonosti pojedinaca. Zato se nastojanje za porodinim ivotom ispoljava kao tenja, potreba, sposobnost i realnost porodice kod svake generacije i u svakoj sredini. Socioloka analiza pokazuje da se u porodici stalno odvija proces fisije i fuzije, suprunici se stalno spajaju u braku, a rastavljaju tijekom odrastanja djece ili proces integracije lanova porodice smjenjuje proces dezintegracije porodice (odvajanja, rasipanja, meusobnog udaljavanja) i tako u nedogled, putuje porodica kroz prostor, vrijeme i epohe. Literatura 1. Baki, V.,- Porodino pravo, Savremena administracija III izdanje, Beograd 1967 god. 2. Bowen, J. R., -Muslims through discourse, Princeton: Princeton university press, 1993 god. 3. Bringa, T., -Biti musliman na bosanski nain, Princeton: Princeton university press, 1995 god. 4. Dragievi, A., Mikecin, V., Niki M.,- Glavni radovi Marxa i Engelsa, Porjeklo porodice privatne svojine i vlasnitva. Stvarnost Zagreb, Zagreb, 1989 god. 5. Gellner, E.,- Muslim society, Camridge: Cambrige university press, 1981 god. 6. Gidens, E.,- Sociologija, CID Podgorica, Podgorica 2001 god. 7. Izvetaj matine slube optine Graanica, za period 2005-2009 god. izvetaj sainio matiar auevi J. 8. Jean Louis Flandrin, - Familles in Former Times: Kinship, Housenhold und Sexuality, Cembrige University press, 1982 god. 9. Kulenovi, S., - Kulturna antropologija, DOO ''OFF-SET'' Tuzla, 2002 god. 10. Pei- Golubovi, Z.,- Osnovi nauke o drutvu, Rad Beograd, Beograd 1967 god. 11. Rihtman- Augutin, D., - Struktura tradicijskog miljenja, kolska knjiga- Zagreb, 1984 god. 12. Rot, N.,- Opta psihologija, Rad Beograd, Beograd 1966 god.

232