DUBOKE HIDROGEOLO KE STRUKTURE

Dr. Veselin Dragi i , red. prof.

Sa aspekta vodonosnosti, izdvajaju se slede e geolo ke sredine: * rastresite i poluvezane sedimentne stene, uslojenost i ija je osnovna karakteristika

vrste stene (magmatske, metamorfne i sedimentne) razli itog stepena ispucalosti, odnosno karstifikovanosti *Vodonosna sredina predstavlja geolo ku sredinu (stena, sloj, sediment, formacija) koju karakteri u visoke vrednosti koeficijenata filtracije i specifi ne izda nosti. Dobro su vodopropusne, akumuliraju i odaju slobodne podzemne vode. Obuhvataju ljunkove, peskove, karstifikovane karbonatne i intenzivno ispucale stene.

Geolo ko telo ili geolo ka struktura unutar ijih granica ostaje neprekidan karakter rasprostranjenja, uslova formiranja rezervi i hemijskog sastava podzemnih voda, predstavlja hidrogeolo ku strukturu.

U su tini, hidrogeolo ke strukture predstavljaju (tipske) geolo ke sredine u kojima se formiraju izdani
Osnovna klasifikacija hidrogeolo kih struktura zasnovana je na stepenu poznavanja uslova hranjenja i isticanja podzemnih voda. Sve hidrogeolo ke strukture dele na: y otvorene, y poluotvorene i y zatvorene Pojedini autori izdvajaju 4 tipa hidrogeolo kih struktura: y otvorene, y poluotvorene y poluzatvorene i y zatvorene

Slika 1. ematski prikaz hidrogeolo kih struktura a) otvorene; b) poluzatvorene; c) zatvorene. 1 - vodonosna sredina; 2 - vodonepropusne stene; 3 - padavine

Otvorena hidrogeolo ka struktura. Hidrogeolo ka struktura kod koje su u potpunosti poznate i zone hranjenja i zone isticanja. Intenzivno hranjenje izdani odvija se po celoj povr ini njenog rasprostranjenja i izdan je u direktnom kontaktu sa atmosferom, preko povr ine terena. Isticanje iz izdani se naj e e vr i na kontaktu sa vodonepropusnom podinom ili direktno na dnu re nih tokova, jezera ili mora. U ovim strukturama formirane su izdani sa slobodnim nivoom.

Poluzatvorena hidrogeolo ka struktura. Hidrogeolo ka struktura kod koje su zone hranjenja poznate ili delom poznate, a zone isticanja delimi no ili potpuno pokrivene. U zatvorenim delovima ovih struktura naj e e su formirane izdani pod pritiskom (arteske izdani).

Poluotvorena hidrogeolo ka struktura. Hidrogeolo ka struktura kod koje je zona isticanja u potpunosti poznata i uslovljena kontaktom vodonosne sredine sa vodonepropusnom podinom, dok je zona hranjenja uglavnom ili delom poznata. Vodonosna sredina je samo delom pokrivena slabije vodopropusnim ili vodonepropusnim stenama, ali u njoj formirana izdan naj e e ima slobodni nivo.

Zatvorena hidrogeolo ka struktura. Hidrogeolo ka struktura kod koje je vodonosna sredina potpuno izolovana vodonepropusnim stenama i obi no se nalazi na velikim dubinama. Nema kontakta sa atmosferom niti sa drugim vodonosnim sredinama, a samim tim nema ni vodozamene. Podzemne vode u ovim sredinama su naj e e visoke mineralizacije, sa povi enim sadr ajima vodonik-sulfida i gasnih ugljovodonika.

Slika 2. Tipovi hidrogeolo kih struktura (Kre i , 2008) (1) otvorene; (2) poluotvorene; (3) poluzatvorene; (4) zatvorene

Slika 3. ematski prikaz odnosa izdani pod pritiskom i izdani sa slobodnim nivooom (Prema USBR, 1977.)

IZDANI SA NIVOOM POD PRITISKOM (ARTESKE IZDANI)

Izdan pod pritiskom (confined aquifer) ili arteska izdan (artesian aquifer). Generalno, predstavlja izdan u kojoj se podzemne vode nalaze pod pritiskom ve im od atmosferskog.

To je izdan formirana u vodonosnoj geolo koj sredini koja je prekrivena vodonepropusnom ili relativno vodonepropusnom sredinom. Karakteri e se pritiskom koji uslovljava izdizanje nivoa podzemnih voda iznad donjeg nivoa vodonepropusne povlate, pri otkrivanju vodonosne sredine bu enjem.

Formirane su u vodonosnim stenama u ijoj su neposrednoj povlati vodonepropusne ili relativno vodonepropusne stene. Osnovna karakteristika im je da se, pri otkrivanju vodonosne sredine bu enjem, nivo podzemnih voda izdi e iznad nivoa vodonepropusne povlate. Vodonepropusna povlata se u medjunarodnoj literaturi naj e e ozna ava kao (eng.) confining bed (prev. ograni avaju i/sputavaju i sloj), a ovaj termin se koristi i za vodonepropusnu podinu/podlogu izdani (i sa slobodnim nivoom). Pomenuti naziv arteske, ove izdani su dobile po provinciji Artoa (Artois) u ju noj Francuskoj (stari naziv Artesia), gde je 1126. godine izbu en prvi bunar u Evropi, koji je davao vodu pod pritiskom. Takvi bunari su kasnije nazivani su arteskim, a ovim terminom su, vremenom, obuhva ene sve vodonosne sredine u kojima se voda nalazi pod pritiskom. Nabu ene podzemne vode ne izbijaju uvek na povr inu terena, ali se njihov nivo uvek izdigne iznad gornje granice vodonosne sredine. Ovakva izdan se, u doma oj praksi, esto imenuje kao subarteska.

Slika 4. Trodimenzionalni prikaz odnosa izdani sa slobodnim nivoom i izdani pod pritiskom

Vodonepropusna podina. Relativno vodonepropusna geolo ka formacija koja le i ispod vodonosne sredine ili vodonosnog sloja. Vodonepropusna povlata. Relativno vodonepropusna geolo ka formacija koja le i iznad vodonosne sredine ili vodonosnog sloja. Arteski bunar. Bunar koji kaptira podzemne vode sa arteskim pritiskom koji se nalazi iznad povr ine terena. Arteski izvor. Izvor koji isti e iz arteske izdani. Pojava ovih izvora na povr inu terena naj e e je vezana za razlomne strukture ili mesta gde je erozijom otkrivena arteska izdan (re ni tokovi i druge vodne akumulacije). Isticanje vode kod ovih izvora esto je pra eno gasovima. Subarteska izdan. Generalno, to je izdan kod koje se nivo nalazi iznad vodonosne sredine (izdan pod pritiskom), ali ispod povr ine terena, to onemogu ava slobodno izlivanje vode na povr inu terena. Subarteski bunar. Bunar koji kaptira subartesku izdan, odnosno izdan sa pritiskom nedovoljnim da izdigne vodu iznad povr ine terena da bi do lo do samoizliva.

Arteski pritisak. Visina pijezometarskog pritiska u arteskom vodonosnom sloju iznad neke referentne kote (ta ke). Arteski sistem ili sistem pod pritiskom. Sistem koji uslovljava formiranje arteskih, tj. voda pod pritiskom. ine ga vodonosna (izdanska) zona, vodonepropusna podina i povlata, oblast savremenog hranjenja i dreniranja, oblast formiranja i rasprostranjenja pritisaka podzemnih voda. Geostati ki pritisak ili litostati ki pritisak; pritisak stena. Vertikalno optere enje u Zemljinoj kori koje nastaje kao posledica sile gravitacije, a manifestuje se kao pritisak vi ih na ni e le e e stenske mase. Pod dejstvom ovog pritiska dolazi do zbijanja i o vr avanja pritisnutih stena. Arteska povr ina. Visina pijezometarske povr ine u arteskom vodonosnom sloju iznad neke referentne kote (ta ke). Karta povr ine pritisaka ili karta izopijesta. Karta na kojoj je prikazana pijezometarska povr ina arteske izdani, pomo u konturnih linija hidroizopijesti.

Op te karakteristike izdani pod pritiskom su: *Vodonosna sredina/izdanska zona je potpuno zasi enu slobodnim podzemnim vodama i ograni ena je vodonepropusnom podinom i povlatom. Nadizdanska zona (zona aeracije) izostaje. *U delovima terena gde vodonosne stene izbijaju na povr inu terena, egzistuje izdan sa slobodnim nivoom. Deo izdani pod pritiskom je uvek hipsometrijski ni i u odnosu na deo sa slobodnim nivoom. *Oblast hranjenja (i formiranja pritiska) i oblast rasprostranjenja se ne poklapaju i esto su znatno udaljene jedna od druge. *Otkrivanjem vodonosne sredine bu enjem, podzemne vode se, pod pritiskom, izdi u iznad nivoa povlate. Veli ina ovog pritiska (visina dizanja vode) zavisi od polo aja slobodnog nivoa izdani (u delu sa slobodnim nivoom) i dubine posmatrane/nabu ene ta ke u (delu) izdani pod pritiskom.

Izdani pod pritiskom egzistuju u sredinama razli itih strukturnih tipova poroznosti: me uzrnskoj, pukotinskoj i kavernoznoj. Predispozicija za njihovo formiranje je odredjena geolo ko-tektonska forma terena: - sinklinale, - monoklinale, - fleksure, - rasedne zone - serije slojeva u sedimentnim basenima (arteski baseni).

Re im nivoa i kvaliteta podzemnih voda je znatno stabilniji u odnosu na izdani sa slobodnim nivoom. Temperatura podzemnih voda, po pravilu, raste sa dubinom njihovog zaleganja Pored temperaturne, u okviru arteskih basena (koji predstavaljaju strukture u okviru kojih su naj e e formirane izdani pod pritiskom), izra ena je i vertikalna hidrohemijska zonalnost. U odnosu na izdani sa slobodnim nivoom, manje su podlo ne zaga enju sa povr ine terena, s obzirom na postojanje vodonepropusne povlate.

Faktori koji izazivaju pritisak podzemnih voda su: *Hidrostati ki pritisci, koji postoje u vodonosnim sredinama u kojima je proces sabijanja stena zavr en, a porni prostor, koji ispunjavaju vode dostigao relativnu postojanost i ne menja se. *Geostati ko optere enje stenskih masa u povlati (krovini) vodonosne sredine, koje se manifestuje utiskivanjem vode iz (pod te inom) sabijenih sedimenata u vodonosne stene, odnosno, stene koje su manje podlo ne sabijanju. Pod uticajem geostati kih pritisaka, najvi e se sabijaju gline, dok je ovaj fenomen znatno manje izra en kod peskova i ljunkova. *Geodinami ki faktori, u seizmi ki aktivnim oblastima, na ra un naprezanja stenskih masa. *Izmene poroznosti stenskih masa, kao rezultat formiranja novih minerala. * Prisustvo gasova, u zonama raseda, magmatske aktivnosti i dr.

Slika 5. Arteske izdani u stenskim kompleksima razli ite strukture poroznosti

ELEMENTI IZDANI POD PRITISKOM

Elementi izdani pod pritiskom su: * * * * izdanska zona, oblast savremenog hranjenja i formiranja pritisaka, oblast rasprostranjenja pritisaka i oblast dreniranja izdani.

Slika 6. ematizovani profil izdani sa slobodnim nivoom i pod pritiskom

Slika 7. Elementi izdani pod pritiskom 1 - vodonosne stene; 2 - bezvodne stene; 3 - slobodni nivo izdani; 4 - nivo pod pritiskom (pijezometarski nivo); 5 - pravac kretanja podzemnih voda; a - spolja nja oblast hranjenja; a - unutra nja oblast hranjenja; b - oblast rasprostranjenja pritisaka; c - oblast dreniranja; H1, H2 - pijezometarski pritisci u presecima I i II; m - debljina izdani

Izdansku zonu ini vodonosna sredina potpuno zasi ena podzemnim vodama, koja je pokrivena vodonepropusnom povlatom i podinom, a koje ine gornju i donju granicu izdani. Debljina izdanske zone (m) predstavlja vertikalno rastojanje izme u gornje i donje granice izdanske zone u posmatranoj ta ki. Oblast savremenog hranjenja i formiranja prtitisaka ine unutra nja i spolja nja oblast (slika 7). Unutra nju oblast hranjenja predstavlja deo samog vodonosnog horizonta (sredine), gde se vr i infiltracija povr inskih i voda od atmosferskih padavina. Spoljna oblast hranjenja je van granica arteske vodonosne sredine. Pod dejstvom sile te e, atmosferske, povr inske i podzemne vode se, iz spoljne oblasti, slivaju u oblast prihranjivanja i formiranje pritisaka. Oblast rasprostranjenja izdani (rasprostranjenja pritisaka) obuhvata deo terena izme u oblasti hranjenja i oblasti dreniranja, a karakteri e se pritiscima/nivoima podzemnih voda iznad povlate vodonosne sredine.

Oblast dreniranja obuhvata delove terena na kojima vodonosne stene izbijaju na povr inu, a koji su hipsometrijski ni i u odnosu na unutra nju oblast hranjenja. Oblast dreniranja, po pravilu, obuhvata skup svih prirodnih otkrivenih (uzlazni izvori) i skrivenih dreniranja: u rastresite kvartarne nanose, korita reka, dna jezera i mora i sl.

Slika 8. Otkriveno i skriveno prirodno dreniranje izdani pod pritiskom (Klimentov, 1980) a, b, c - otkriveno dreniranje; d, e, f - skriveno dreniranje; a - u koritu reke; b - po kontaktu sa vodonepropusnim stenama; c - po rasedu; d - u aluvijalne nanose; e - submarinsko dreniranje; f - u druge vodonosne sredine pod pritiskom; 1 - vodonosne stene; 2 - bezvodne stene; 3 - pijezometarski nivo; 4 - bu otina sa nivoom pod pritiskom; 5 - pravac kretanja podzemnih voda; 6 - izdan; 7 uzlazni izvor

Arteski basen: Geolo ka (hidrogeolo ka) struktura sinklinalnog tipa, esto velikih razmera, u kojoj se nalaze vodonosni slojevi pokriveni ili proslojeni sa vodonepropusnim i koji sadr e vodu pod pritiskom. Arteski baseni: y y y y y Arteski Arteski Arteski Arteski Arteski baseni u glacijalni sedimentima baseni u rasednim strukturama baseni u nanosnim lepezama predgornih zona baseni platformnih oblasti baseni sinklinalnog tipa....

Slika 9. ematski prikaz razli itih tipova arteskih basena a - arteski basen s jednim vodonosnim horizontom; b - arteski basen s vodonosnim horizontom u vidu monoklinale; c - arteski basen s dva vodonosna horizonta, pri normalnom obliku reljefa; d - arteski basen s dva vodonosna horizonta pri inversnom obliku reljefa

HIDROHEMIJSKA ZONALNOST
Hidrodinami ka zonalnost naj e e je pra ena hidrohemijskom zonalno u. Hidrohemijska zonalnost je karakteristi na za mnoge geolo ke strukture. S dubinom, naj e e se menjaju i mineralizacija i op ti hemijski sastav. yU najpli oj, odnosno zoni intenzivne vodozamene, nalaze se malomineralizovane vode, koje s dubinom postepeno prelaze u mineralizovane, a na ve im dubinama u visokomineralizovane, odnosno rasolne vode. yU anjonskom sastavu podzemnih voda gornje zone preovla uju hidrokarbonati (HCO3-), koji se s dubinom smenjuju sa sulfatima (SO42-), a u najdubljim horizontima sa hloridima. yPromena katjonskog sastava s pove anjem dubine manje je izra ena. U gornjoj zoni preovla uju Ca i Mg a u najdubljim Na i Ca. yS pove anjem dubine javlja se i odgovaraju a zakonomernost i nekih drugih komponenti hemijskog sastava. Tako se sa dubinom sadr aj Fe, Mn, Si, Ba smanjuje, a sadr aj Br, K i Ra pove ava. Pona anje pojedinih komponenti hemijskog sastava odre eno je fizi ko-hemijskim uslovima koji na dubinama tamo vladaju, a posebno oksido-redukcionim uslovima.

Najbolje izra ena hidrohemijska zonalnost kontatovana je u: y arteskim basenima y platformnim oblastima i y starim kristalastim titovima. No, u nekim slu ajevima postoje i zna ajna odstupanja, tj. inverzije, u odnosu na hidrohemijsku zonalnost, to je slu aj s naftnim i aridnim podru jima zemlje.

Slika 10. ema hidrogeohemijske zonalnosti arteskih basena (Kirjuhin, Korotkov & Pavlov, 1988) A, B, C - hidrogeohemijske zone: A - malomineralizovanih voda; B - mineralizovanih voda; C - visokomineralizovanih (rasolnih) voda; 1 - granica izme u hidrogeohemijskih zona; 2 - fundament arteskog basena

Slika 11. Hidrogeohemijska zonalnost Kanadskog kristalastog tita (Gascoyne & Kamieni, 1993)

STAROST VODA
Izotopski sastav podzemnih voda slu i za ocenu njihove starosti i porekla i, posredno, uslova formiranja njihovih rezervi i kvaliteta, brzine kretanja (vodozamene), mogu eg intenziteta eksploatacije...i dr. Deo hidrogeologije koji se bavi odre ivanjem starosti, geneze, na ina prihranjivanja, utvr ivanjem pravaca i brzine kretanja podzemnih voda i zaga uju ih supstanci u njima, itd., koriste i sklonost izotopskih parova odre enih elemenata ka frakcionaciji* (isotopic fractionation), tj. razdvajanju na lak e i te e frakcije, naziva se izotopska hidrogeologija Izotopi su atomi koji imaju isti broj protona u atomskom jedru, ali razli it broj neutrona. Oni imaju isti redni broj, ali razli itu atomsku masu (npr. kiseonik 8O16, 8O17 i 8O18 ima redni broj 8 i atomske mase 16, 17 i 18). Izotopi mogu biti prirodni i ve ta ki.

Izotopi koji poti u iz kosmosa i radioaktivnih materija koje se nalaze u Zemljinoj kori nazivaju se prirodni izotopi. Stabilni izotopi su izotopi sa stabilnim atomskim jezgrima, odnosno izotopi koji ne podle u radioaktivnom raspadu. Brojniji su od radioaktivnih izotopa. Radioaktivni izotopi koji se esto nazivaju radioizotopi ili nestabilni izotopi su nestabilna jezgra koja pri svojoj transformaciji emituju neku vrstu radioaktivnog zra enja (alfa, beta i gama). Mogu biti: prirodni i ve ta ki. Radiogeni izotopi su izotopi koji nastaju raspadom radionuklida. Mogu biti radioaktivni, ali ne moraju. Kiseonik ima tri: 16O, 17O i 18O (99,76 %, 0,035 % i 0,2 %), vodonik tako e tri: 1H i 2H (99,985 % i 0,015 %), a ugljenik dva stabilna izotopa: 12C i 13C (98,9 % i 1,1 %).

Tricijum je kratko ive i izotop vodonika (period poluraspada 12,5 godina) koji u jezgru sadr i jedan proton i dva neutrona, ukupno tri nukleona, i koji je direktno uklju en u molekul vode kao 1H3HO ili 1HTO. Obele ava se simbolom 1H3, a esto i sa T. U prirodnim uslovima nastaje u atmosferi pri uzajamnom delovanju kosmi kih zraka sa azotom i kiseonikom. Od 1945. godine nadalje, najvi e nastaje pri nuklearnim probama. U vidu tritirane vode koristi se za trasiranje izdanskih tokova i za odre ivanje starosti vode. Tricijumska jedinica TJ (tritium unit - TU) je jedinica kojom se izra ava broj atoma tricijuma u odnosu na broj atoma vodonika: 1TJ = 1 atom T na 108 atoma H.

Izotopski odnos predstavlja kvantitativni odnos najmanje i najvi e zastupljenog izotopa (18O/16O = 0,002, 2H/1H = 0,00015, 13C/12C = 0,011). Koristi se za re avanje razli itih problema u geologiji, naro ito starosti stena, fosila, vode i sl. Kod elemenata koji imaju vi e stabilnih izotopa, koli inski odnosi izotopa nisu stalni, ve se menjaju usled izotopske frakcionacije, pod uticajem razli itih geohemijskih procesa.

U na elu, koli ina D i 18O u prirodnim vodama menja se prilikom njihovog zagrevanja, hla enja i, sledstveno, kod promene njihovih agregatnih stanja.

Najstabilniji (najjednorodniji) izotopski sastav ima okeanska voda na dubinama ve im od 500m i upravo je iz te injenice proistekla ideja da se njen izotopski sastav usvoji kao standard/referenca, na osnovu koga se sadr aj D i 18O u prirodnim vodama izra ava u relativnim jedinicama. Pun naziv ovog standarda je (eng.) Standard Mean Ocean Water ili, skra eno, SMOW (H.Craig, 1963.).

Standardna srednja okeanska voda (standard mean ocean water - SMOW). Termin se odnosi na izotopski sastav okeanske vode na dubinama ve im od 500 m, koji je najstabilniji i koji je usvojen kao standard, na osnovu koga se sadr aj deuterijuma (D) i izotopa kiseonika 18O u prirodnim vodama izra ava u relativnim jedinicama.

Izotopski sastav vode ini izotopski sastav vodonika i kiseonika koji ulaze u sastav molekula vode. Izra ava se u promilima odstupanja od SMOW-a i prikazuje kao D za te ki vodonik (deuterijum) i 18O za te ki kiseonik, na osnovu slede ih relacija: D( ) = [(D/1H)uzorka (D/1H)smow)]/ (D/1H)smow)1000
18O(

) = [(18O/16O)uzorka (18O/16O)smow)]/ (18O/16O)smow) 1000

Neki osnovni principi preraspodele lakih i te kih stabilnih izotopa vodonika i kiseonika u prirodnim vodama su: Prilikom isparavanja (pri kome "energizirani" molekuli vode prelaze iz te nog u stanje vodene pare) laki izotopi molekula vode (sa injeni od 1H i 16O) pokre u se i transformi u u paru mnogo br e od te kih, a kao posledica ve pomenutog "efekta mase". Kao rezultat toga, vodena para je bogatija lakim izotopima vodonika i kiseonika, a preostala voda u te noj fazi bogatija je te kim izotopima.
y

Oblaci imaju "lak i" izotopski sastav u odnosu na okeane koji (kroz proces isparavanja) "snabdevaju" atmosferu vodenom parom. Prilikom kondenzacije vode u atmosferi (oblacima) i formiranja padavina, odvija se obrnuti proces: te ki molekuli vode br e kondenzuju, formiraju i padavine, pa se, u ostatku vode u oblacima smanjuje sadr aj te kih izotopa.
y

Koncentracija te kih izotopa u prirodnim vodama smanjuje se sa pove anjem geografske irine i sa pove anjem nadmorske visine. Najmanja koncentracija D i 18O je u padavinama planinskih i oblasti sa hladnom klimom, kao i u polarnom ledu, dok se njihove najve e koncentracije bele e u povr inskim i podzemnim vodama aridnih oblasti.
y

Meteorska linija prirodnih voda Na osnovu ispitivanja velikog broja uzoraka prirodnih voda (padavina, reka, jezera) ustanovljena je linearna relacija izme u koncentracija deuterijuma i kiseonika-18 u njiuma, odnosno, izme u D i 18O: D=8
18O

+ 10

Ova, limearna relacija, grafi ki je prikazana u vidu "Globalne meteorske linije voda" (eng. Global Meteoric Water Line-GMWL), prikazane na slici 13.

Kod podzemnih voda dubljih vodonosnih struktura, posebno kod termalnih, postoje odstupanja od definisane linearne zavisnosti usled usporene vodozamene, zagrevanja voda i dr.

Slika 12. Globalna meteorska linija voda (Craig, 1963.)

Uo ljivo je da se najve i broj ta aka gotovo savr eno uklapa u liniju definisanu relacijom. Stoga je GMWL standard i referenca za interpretaciju rezultata savremenih regionalnih i lokalnih izotopskih ispitivanja podzemnih voda i odre ivanja njihovog (meteorskog) porekla i uslova kretanja.

U najve em broju slu ajeva u GMWL se "uklapaju" i podzemne vode plitkih izdani, s obzirom na njihovu blisku prostornu i hidrauli ku vezu sa padavinama i povr inskim vodama.

Me utim, kod dubokih izdani (koje su, naj e e, sa termalnim vodama), izotopski sastav voda odstupa od GMWL, odnosno od inicijalnog (meteorskog) sastava, a posebno kod geotermalnih nalazi ta sa temperaturama fluida od 80oC i vi e.

Tabela 1. Primeri regionalnih meteorskih linija voda

Slika 13. Odnos

18O

2H

u padavinama.

Podaci su normalizovani prema VSMOW. Crna linija pokazuje srednji trend padavina na globalnom nivou (Craig, 1961). Plava linija pokazuje trend padavina za severni Oman (topli, suvi klimat). Siva linija pokazuje trend za Otavu, Kanada (velike oscilacije u temperaturi, vla ni klimat). Adaptirano od Clark & Fritz (1997)

Slika 14. Odnos kiseonikovih i vodonikovih izotopa u uzorcima podzemnih voda iz plitkih nezasi enih izdani i dubokih zasi enih izdani u ju nim visoravnima SAD. Voda iz zasi enih izdani ima manje koncentracije te kih izotopa, to ukazuje na hladnije klimatske uslove u periodu mla eg pleistocena, kada su vode formirane. Preuzeto iz U.S. Geological Survey (Dutton, 1995).

STAROST PODZEMNIH VODA

Geolo ka starost je vreme koje je proteklo od bilo kog geolo kog doga aja (formiranja mora, stvaranja jednog sloja ili formacije, izumiranja jednih i nastanka drugih organizama i dr.). Starost mo e biti relativna i apsolutna.

Izotopska starost koja se naziva i radiometrijska je starost stena, minerala, fosila i drugih geolo kih objekata u godinama ili milionima godina, odre ena na osnovu kvantitativne odredbe sadr aja radioaktivnih elemenata (pretka) i produkata njihovog raspada (potomka).

Jedna ina za odre ivanje starosti je zasnovana na zakonu radioaktivnog raspada, po kojoj se odre uje apsolutna starost stena, minerala, fosila i drugih geolo kih oblika (vidi: apsolutna starost):

1 D T ! ln 1  P
gde su: T apsolutna starost, konstanta radioaktivnog raspada, D broj atoma naslednika u vreme izrade analize (sekundarni izotopi) i P preostali broj atoma roditelja u isto vreme (primarni izotopi).

Starost podzemnih voda predstavlja vreme koje je proteklo od poslednjeg kontakta vode sa atmosferom, odnosno pre infiltracije, do njenog uzorkovanja na mestu isticanja ili ispumpavanja. Odre uje se radioizotopskom metodom saglasno jedna ini:

Nt ! e N0
gde su: Nt N0

sadr aj radioaktivnog izotopa u momentu vremena t, sadr aj radioaktivnog izotopa u po etnom vremenu (t = 0) i konstanta raspada radioaktivnog izotopa.

Tricijumsko datiranje predstavlja odre ivanje starosti vode i drugih supstanci na osnovu merenja koncentracije tricijuma. Maksimalno mogu e odre ivanje starosti je u ovom trenutku oko 60 godina. Metoda omogu ava odre ivanja pravca i brzine kretanja podzemnih voda.

Ugljenik-14 ili radioaktivni ugljenik je radioaktivni izotop ugljenika - 6C14, sa periodom poluraspada od 5.730 40 godina. Obrazuje se u atmosferi pri uzajamnom delovanju kosmi kih zraka sa azotom, koji nastaje u atmosferi pod dejstvom kosmi kog zra enja. Koristi se za odre ivanje starosti, posebno u arheologiji, ukoliko je ona manja od 50.000 godina, kao tzv. ugljenikova metoda (carbon method).

Radioaktivni ugljenik se jo u vazduhu ugra uje u molekule ugljendioksida (CO2), preko koga dospeva u tkivo biljaka, a potom, posredno, i tkivo ivotinja. Kontinuitet nastajanja (u atmosferi) i nestajanja (radioaktivnim raspadom) dovodi do toga da je koncentracija ovog izotopa u ivim organizmima konstantna. U sredini u kojoj nema razmene CO2, koncentracija 14C opada tokom vremena (u skladu sa brzinom njegovog radioaktivnog raspada*), pa je, na osnovu preostale koncentracije ovog izotopa u nekom biolo kom uzorku, mogu e utvrditi (datirati) kada je kru enje ugljenika zaustavljeno (npr. kada je ivotinja uginula).

Slika 15. Promene 3H-, 14C-, Ca2+ i Na + sa promenama dubine podzemnih voda (prema Egger, 1978)

PRAKTI NI ASPEKTI DUBOKIH HIDROGEOLO KIH STRUKTURA

I.Vodosnabdevanje snabdevanje gradova, industrije fla iranje II.Navodnjavanje poljoprivrednih povr ina (naro ito u Vojvodini) III.Mineralne vode (najve i broj termomineralnih voda vezan je za duboke hidrogeolo ke strukture) IV.Hidrotermalna energija V.Dobijanje korisnih iz termomineralnih voda komponenata (elementi, jedinjenja, gasovi)

HIDROGEOTERMALNOST DUBOKIH HIDROGEOLO KIH STRUKTURA

Geotermalna energija predstavlja toplotnu energiju Zemlje (hidrogeotermalna, petrogeotermalna) koja se mo e koristiti kao toplota za njeno direktno kori enje ili za pretvaranje u druge vidove energije. Spada u tzv. iste obnovljive, ili alternativne izvore energije. Izvori geotermalne energije su razli iti procesi unutar Zemlje, kojima dolazi do osloba anja toplote. Toplota koju sadr i planeta Zemlja u svojoj unutra njosti, bez obzira na njeno poreklo, naziva se geotermalna toplota. Resursi toplotne energije koji se sre u u prirodnim uslovima (vrela voda, para i gasovi, vrele suve stene), nazivaju se geotermalni resursi. Predstavljaju pogodne energetske izvore u ekolo kom pogledu, jer se njihovim kori enjem daleko manje zaga uje ivotna sredina u odnosu na fosilna goriva. Kori enjem u zagrevanju staklenika, plastenika i stambenih objekata, smanjuje se potro nja elektri ne energije, te nih i gasovitih goriva.

Le i ta geotermalne energije se prema temperaturi dele na: - Niskotemperaturna sa T<100 0C - Srednjetemperaturna sa 100 0C>T<200 0C

Deo Zemljine kore sa specifi nim geolo kim, hidrogeolo kim i geotermalnim karakteristikama, u kome je geotermalna toplota koncentrisana u toj meri da se mo e koristiti kao energetski izvor, naziva se geotermalni sistem.

Podru je na Zemljinoj povr ini sa prete no pozitivnim geotermalnim anomalijama, u kojoj se sre u brojne savremene i paleogeotermalne pojave, nazivaju se geotermalne zone, dok anomalna pove anja temperature Zemljine kore u pojedinim podru jima, utvr ena na osnovu temperaturnih merenja sa povr ine terena, istra nim bu enjem ili aviotermalnim ispitivanjima iz vazduha, predstavljaju geotermalne anomalije.

Onaj deo Zemljine kore u kome se pored konduktivnog prenosa geotermalne toplote kroz vodonepropusne stenske mase vr i konvektivni prenos geotermalne toplote kroz vodopropusne stenske mase, ispunjene hidrogeotermalnim fluidima, koji se mogu racionalno eksploatisati i koristiti kao energetski izvor, komparativan sa drugim konvencionalnim izvorima energije, naziva se hidrotermalni sistem.

Hidrotermalnost (ili hidrogeotermalnost) je je pojam pod kojim najkra em, Hidrotermalnost (ili hidrogeotermalnost) pojam pod kojim se, u se, u najkra em, podrazumevaju fenomeni formiranja i pojavljivanja termalnih voda. podrazumevaju fenomeni formiranja i pojavljivanja termalnih voda.
Rainfall recharge Dip slope springs
Gro un dwa te r flow Lim esto ne

Scarp slope springs Cool

Artesian (overflowing) well Piezometric suface

NonWarm artesian well spring

Mudstone

Tem Warmer pro peratu gre re i ssiv n ely creas e d ow nwa s r ds

Warm

Slika 16. ematizovani profil kroz hidrogeolo ki sistem. Figure 2.5 Schematic cross section through a groundwater system. Recharge falling on the limestone aquifer outcrop slowly down-dip, equilibrating with progressively higher temperatures with ows Padavine koje dospevaju na kre njake se postepeno infiltriraju, i posti u vi u temperaturu sa pove anjem increasing depth. Small quantities of water are able to exit the aquifer system via a short-circuiting dubine. Deo voda se drenira iz izdani predisponiran rasednom strukturom. Brzina kojom se podzemna voda fault. The ascent along a high permeability fault may be so rapid that the water does not substantially kre e uz rased mo e biti tolika da se voda ne ohladi u ve oj meri, te se na povr ini pojavljuje kao topao cool during its re-ascent, emerging as a warm spring. The grey shaded strata are water-saturated izvor. limestone.

Fault

Mudstone

Termalne vode, generalno sve vode sa temperaturom ve om od srednje godi nje temperature mesta. Pojedini autori uzimaju kao donju granicu T=20 0C. Na elno, termalne vode su (podzemne) vode ija je donja temperaturna granica odre ena srednjom godi njom temperaturom oblasti u kojoj se pojavljuju, dok gornja granica prelazi 100oC. Termomineralne vode su generalno sve termalne vode sa visokim sadr ajima rastvorenih mineralnih soli. Hipertermalne vode ili visokotermalne vode obuhvataju grupu ermalnih voda sa temperaturom ve om od temperature ove jeg tela (T > 42 0C). esto se nazivaju pravim termalnim vodama. Hipotermalne vode ili subtermalne vode obuhvataju grupu termalnih voda sa temperaturom ve om od srednje godi nje temperature mesta, a manjom od temperature ljudskog tela (tsr. god < T < 35 0C). Za umereni klimatski pojas donja temeperaturna granica iznosi 20 0C.

Hidrotermalni rastvor (hydrothermal solution). Pregrejani rastvor koji nastaje u hidrotermalnoj fazi, u uslovima kada temperatura gasovitog fluida padne ispod kriti ne temperature, to uslovljava njegovo kondenzovanje. Predstavlja sme u voda razli itog porekla (meteorske, okeanske i magmatogene vode). Iz njih se esto odla u sulfidna le i ta pra ena plemenitim metalima. Hidrotermalne pojave (hydrothermal phenomena). Termin se odnosi na termalne izvore, gejzire, fumarole i druge vidove isticanja termalnih voda, pregrejanih para i gasova, koji se obi no sre u u savremenim vulkanskim oblastima.

Hidrotermalne pojave u okeanskim riftovima zna ajne su za razumevanje alteracija stena okeanskog dna. Hidrotermalni rastvori* su ustvari morska voda koja se poniranjem du pukotina i raseda blizu rifta zagreva, i potom u vidu toplih izvora vra a nose i rastvoreni sumpor i metale izlu ene iz bazaltne magme. Me u njima dominiraju bakar, olovo, cink i gvo e. Hidrotermalne pojave u srednjeokeanskom riftu su prvi put otkrivene u podru ju Galapagosa 1977. Sli na hidrotermalna polja se nalaze i u Isto nopacifi kom riftu, gde je temperatura hidrotermalnog rastvora oko 350 0C. Zbog izlu ivanja sulfida kao koloida koji su karakteristi ne crne boje, ove pojave se nazivaju Crni Dimnjaci (balck smokers). Crni dimnjaci se javljaju uglavnom u riftovima sa brzim irenjem plo a.

Beli dimnjaci (white smokers). Hidrotermalne pojave u u vidu toplih izvora sa temperaturom 100 350 0C koje se javljaju u isto nopacifi kom grabenu. U sebi nose ve e koli ine rastvorenih mineralnih materija, od ega najvi e barita i silicije, usled ega zadobijaju belu boju. Crni dimnjaci black smokers). Hidrotermalne pojave u srednjeokeanskom riftu u vidu toplih izvora. Predstavljaju morsku vodu koja se nakon poniranja du raseda i pukotina u zoni rifta zagreva i potom u vidu vrelih izvora isti e na okeanskom dnu (u riftnim dolinama), nose i u sebi rastvoreni sumpor i metale (olovo, bakar, cink i gvo e) izlu ene iz bazaltne magme. Usled izlu ivanja sulfida u koloidnom stanju, zbog karakteristi ne crne boje, nazvani su crnim dimnjacima. Javljaju se u uglavnom u riftovima sa brzim irenjem plo a. Hipertermalni rasol ili visokotermalni rasol. Termin u upotrebi u engleskoj tehni koj terminologiji kojim se opisuju rasolne vode koje obi no isti u na morskom ili okeanskom dnu. Karakteri u se temperaturama do 56 0C, salinitetom do 256 i izuzetno visokim sadr ajima jona metala (npr. rasoli na dnu Crvenog Mora).

Slika 17. Nastanak crnih dimnjaka u riftovima sa brzim razmicanjem plo a

Toplotni re im Zemlje uslovljen je sun evom radijacijom i toplotom iz unutra njosti planete. Temperature podzemnih voda, ve je istaknuto, variraju u irokom dijapazonu, od ispod 0oC do preko 100 oC (pregrejane vode). Na elno, izdvajaju se tri geotemperaturne zone zemljine kore: * gornja ili spoljna (najpli a) zona, u kojo je osnovni izvor toplote sun eva energija * prelazna (srednja) zona, koja se naziva jo i zonom postojanih godi njih temperatura ili neutralnim slojem * duboka ili unutra nja zona u kojoj je toplotni re im odre en endogenim procesima.

Gornju zonu karakteri e nestabilan temperaturni re im. Cikli na kolebanja temperature zavise od promena intenziteta sun eve radijacije u toku dana, po sezonama, na godi njem ili vi egodi njem nivouu. Karakter raspodele toplote zavisi od: vrsta vegetacije, ra lanjenosti reljefa, litolo kog sastava stenskih masa, ovodnjenosti terena i dr.. Dnevna kolebanja temperatura u ovoj zoni manifestuju se, u proseku, do dubine 0.8-2.0 m, a godi nja do 20 - 40 m. Razlika izme u maksimalne i minimalne temperature naziva se amplitudom (dnevnih, sezonskih, (vi e)godi njih) kolebanja temperatura.

Srednja zona formira se u delu vertikalnog profila zemljine kore koji je u opsegu dubina ispod uticaja sun eve radijacije i iznad dubinskog (endogenog) toplotnog toka. U njoj, prakti no, izostaju godi nja kolebanja temperature. Temperatura je bliska srednjoj godi njoj temperaturi stena koje le e iznad ovog pojasa i neznatno odstupa od srednje godi nje temperature vazduha konkretne oblasti. Kao gornja granica neutralnog pojasa usvaja se dubina na kojoj godi nja amplituda kolebanja temperature ne prelaze 0.1oC (tabela 15.1).

Duboku geotemperaturnu zonu karakteri e odre eni trend pove anja temperature sa dubinom, a toplota se osloba a na ra un: radioaktivnog raspada urana, torijuma, radijuma i kalijuma (radiogena toplotna energija), gravitacione diferencijacije elemenata/komponenti koji ulaze u hemijski/mineralo ki sastav dubokih delova Zemlje, rotacione energije Zemlje, osloba anja energije/toplote pri tektonskim pokretima. Za ovu zonu je vezano formiranje termalnih voda koje se odlikuju stabilnijim temperaturnim re imom u odnosu na podemne vode gornje zone.

Pojavljivanje termalnih voda Pojave termalnih voda naj e e su vezane za: y oblasti savremene ili skoro zavr ene vulkanske aktivnosti, i y (neo)tektonski aktivne, geosinklinalne oblasti Termalne vode platformnih oblasti naj e e su visoko mineralizovane/rasolne i imaju karakter mineralnih industrijskih voda. Formirane su u okviru dubokih (arteskih) horizonata. U okviru geosinklinalnih nevulkanskih oblasti, pojave termalnih voda su naj e e vezane za zone markantnijih razloma. Za oblasti savremenog vulkanizma vezane su, naj e e, visokotermalne ugljokisele-azotne vode, koje su na ve im dubinama pregrejane i do preko 300 oC. Na povr ini terena se naj e e pojavljuju u vidu gejzira

Tabela 2. Gornje granice dubina pojasa postojanih temperatura nekih evropskih gradova

Grad Edinburg Beograd Pariz Cirih Kijev Sankt Peterburg Brisel

Dubina zaleganja (m) 11.9 13.0 14.6 15.0 15.0 15.2 15.6

Prakti ni aspekt fenomena hidro(geo)termalnosti je taj da se unutra nja toplota zemlje eksploati e uz pomo vode, kao (iz)nosioca te toplote.

Na osnovu mehanizma mogu e ekstrakcije/eksploatacije toplote, izdvajaju se 4 tipa hidrogeotermalnih resursa : 1.Nalazi ta suve pare (eng. Dry steam fields) to su visokotemperaturna nalazi ta u kojima je poroznost stena mala pa je mala i koli ina vode koja prolazi kroz izvor toplote (npr.mlado magmatsko telo) i u celosti vaporira (produkuje se u vodenu paru). 2.Nalazi ta vla ne pare (eng. Wet steam fields)- visokotemperaturna nalazi ta u kojima, u odnosu na prethodni tip, ve a koli ina vode prolazi kroz izvor toplote, pri emu deo vode vaporira, a deo se produkuje kao te na termalna voda. 3.Nisko-temperaturna nalazi ta (eng. Low-temperature fields), u kojima su temperature voda 50-80oC, to omogu uje njihovu direktnu aplikaju u sistemima grejanja. 4.Nalazi ta tipa suva (topla) stena (eng. Dry (hot) rock), iz kojih se, s obzirom na odsustvo podzemnih voda, zemljina toplota eksploati e upumpavanjem hladnih i ekstrakcijom zagrejanih (toplotom stene) voda, preko odgovaraju eg sistema bu otina.

Najpoznatiji svetski hidrogeotermalni regioni vezani su za oblasti savremenog vulkanizma: y y y y Ostrva Island, Novi Zeland, Poluostrvo Kam atka (Rusija), Nacionalni park Jeloustoun (Vajoming, SAD) koji predstavlja svetski kuriozitet, sa nekoliko hiljada registrovanih hidrotermalnih pojava.

U Srbiji postoji veliki broj prirodnih ili bu enjem otkrivenih pojava, uglavnom niskotermalnih voda, me u kojima se, po temperaturi isti u: Jo ani ka banja (78 oC), Sijarinska banja (71 oC), Vranjska banja (oko 100 oC), Bogati (75oC), Lukovska banja (60oC) i dr.

Slika 18. Model me anja voda (Fournier & Truesdell, 1974.)

Slika 19. Zagrevanje izvorske vode (White, 1967)

Slika 20. Podzemne vode koje se infiltriraju kroz ispucale stene se zagrevaju uz pomo magme i podi u kroz druge pukotine, prouzrokovaju i hidrotermalni metamorfizam u stenama kroz koje se kre u.

Hidrotermalne pojave su pojave isticanja vrelih voda, pregrejanih para i gasova u savremenim vulkanskim oblastima, kao i pojave isticanja na dnu mora i okeana. Tu spadaju : y gejziri, y fumarole i druge vidove isticanja termalnih voda, pregrejanih para i gasova, koji se obi no sre u u savremenim vulkanskim oblastima, y Beli dimnjaci, y Crni dimnjaci...

Slika 21. (a) Pre erupcije gejzira, podzemne vode doti u u podzemne rezervoare i bivaju zagrejane od strane toplih magmatskih stena. Vodena para biva zarobljena i pritisak raste. (b) Kada pritisak nadja a blokadu na vratu gejzira, dolazi do erupcije podzemnih voda i pare.

Klju aju i izvori (vreli ili topli izvori) y y y y y gejziri, solfatare, fumarole, sofioni i mofete.

*Klju aju i izvori (boiling springs) - Termin koji se u engleskoj tehni koj terminologiji odnosi na izvore sa vrelom (klju alom) vodom pra enom pregrejanom parom i gasovima. To su izvori sa temperaturom vode, blizu ta ke klju anja. Javljaju se u savremenim vulkanskim oblastima i predstavljaju postvulkanske pojave (gejziri, solfatare, fumarole, sofioni i mofete). Gejziri predstavljaju grupu intermitentnih termalnih izvora koji se manifestuje ritmi nim izbijanjem vrele vode i pregrejane pare. Ova vrsta izvora sre e se u savremenim vulkanskim oblastima, ili u oblastima gde je vulkanska oblast skoro zavr ena.

Gejziri: S. Radovanovi , 1897: Strana 149: ...Najvi e gejzira ima u Sjedinjenim Ameri kim Dr avama i to izme u oblasti Vjominga i Montane u gornjem slivu reke Jelavstone, koja se uliva u reku Misuri, pritoku Misisipinu. Pre dvadeset osam godina nije niko ni znao za ovo mesto. Mo da je pred neobi nim prizorom onih silnih vodoskoka njegovih zadivljen zastao po neki od onih odva nih rudara, to su se razmileli bili ak u ove puste krajeve, tra e i sre e, ali je s propa u njihovom propao i glas, da se ovde nalazi ne to, ega nigde na drugome mestu na zemlji nema. Amerikanski su geolozi saznali za ovo tek 1869 godine, a 1871 godine prvi put su se uverili, da su zaista imali ra ta i do i. Odmah je zatim ovo mesto progla eno za dr avno dobro, i to je taj uveni Narodni Jelavstonski Park....Koje vrelih izvora koje raznih malih i velikih gejzira ima ovde oko 10 000, a dr i se da ih bar jo toliko ima u daljim krajevima, koji su jo sasvim bez stanovnika. Ima ih u grupama ili poizdvajanih, s raznovrsnim skladovima gejzirita, a ima ih i takvih koji iznose i talo e umesto gejzirita kre ni kamen, kao god bigar. Po neki izbacuju tako ogromne mase vode i s takvom silinom da u ovom pogledu prevazilaze i sam Veliki Gejzir na Islandu...

Gejzirit, tzv. silicijumska siga je opalska stena bele ili svetlobele boje, koja se stvara izdvajanjem silicijuma iz gejzira i drugih toplih izvora.

Gejzirski konus koji se naziva i gejzirska humka predstavlja naslage koje se stvaraju odlaganjem gejzirita oko kratera gejzira u vidu konusa.

Gejzirski basen. Basen ili dolina sa brojnim pojavama gejzira i izbijanja pregrejane vodene pare.

Fumarole su postvulkanske pojave koja se manifestuje izbijanjem pregrejanih para i gasova, temperature preko 180 0C. Sadr i gasove (CO2, CO, CH4, NH3, HCl, HF, H2S, SO2), sumpornu, sumporastu, bornu i druge kiseline. Fumarole sa temperaturom manjom od 100 0C nazivaju se hladne fumarole. Produkt, odnosno naslaga fumarola svetlo sumpora, nazivaju se ute naslage. ute boje koja poti e od istalo enog

Termin se odnosi borno-kiselinske fumarole u oblasti Toskane u Italiji nazivaju se sofioni. Mofete su postvulkanske pojave koje se manifestuju gasnom emanacijom ugljendioksida i azota u aktivnim vulkanskim oblastima. Temperatura pomenutih fluida je ni a od 100 0C. *Mofetit - Naziv za ugljen-dioksid koji izbija iz mofeta. Solfatare su postvulkanske pojave koje se manifestuju eskalacijom pregrejane vodene pare i vulkanskih gasova, pre svega CO2 i H2S, sa temperaturom 100180 0C. Na povr ini terena se esto vr i odlaganje ve ih koli ina samorodnog sumpora.

Vidovi geotermalne energije

Geotermalna energija mo e biti: y hidrogeotermalna (toplota vode i vodene pare) i y petrogeotermalna (toplota suvih stena, tj. geotermalna energija suvih stena) i Petrogeotermalna energija ili toplota suvih stena (heat dry rocks). Geotermalna energija akumulirana u suvim (vrelim i toplim) neporoznim ili slaboporoznim stenama, u stenama na velikim dubinama.

Izvori geotermalne energije Izvori geotermalne energije su razli iti procesi unutar Zemlje, ili van nje, u kojima dolazi do osloba anja toplote koja u estvuje u njenom toplotnom bilansu. Mogu biti: y spolja nji i y unutra nji. Glavni spolja nji izvor toplotne energije predstavlja Sun eva radijacija. Unutra nji izvori geotermalne energije su raznovrsniji i pbuhvataju slede e procese u Zemljinoj kori: - raspadanje radioaktivnih elemenata, - gravitaciona diferencijacija, - endotermne hemijske reakcije, - promene agregatnih stanja, - trenje izme u blokova Zemljine kore i - zemljotresi.

Pojedinim procesima u unutra njosti Zemlje osloba a se geotermalna energija (Stacey & Loper, 1988): y Procena je da se raspadom radioaktivnih elemenata dobija 22 TW toplote. y Zemljotresima i tektonskim kretanjima osloba a se oko 9,7 TW toplote y Hla enjem Zemljine kore osloba a se 10,3 TW toplote Ukupna toplota akumulirana u unutra njosti Zemlje je reda 12,6x1024 MJ, a u Zemljinoj kori 5,4x1021 MJ (Dicson & Faneli, 2004).

Glavni izvor unutra nje toplote Zemlje predstavlja spontano raspadanje radioaktivnih elemenata u njenoj unutra njosti, a toplota koja se pri tom osloba a, naziva se radiogena toplota.
Tabela 3. Glavni radioaktivni izotopi koji se nalaze u stenama, njihovo vreme poluraspada i proizvodnja toplote (Rybach 1976)

Koli ina radiogene toplote zavisi od yradioaktivne energije i yvremena poluraspada radioaktivnih elemenata i yvremena poluraspada, tj. od konstanti proizvodnje toplote za U, Th i K.

Prenos geotermalne toplote Preno enje toplote sa jednog na drugo telo putem provo enja, naziva se kondukcija toplote ili termalna kondukcija. Ona se javlja kod vrstih, te nih i gasovitih tela preno enjem sa molekula na molekul, pri emu se deli i materije ne kre u. Za razliku od kondukcije, konvekcija predstavlja kretanje fluida (gasovi, te nost ili rastopljene stene, odnosno magme) kao reakcija na temperaturu, koja proizvodi varijacije u gustini izme u razli itih delova fluida. Njom se vr i preno enje toplote u slu ajevima kada se fluid kre e i sa sobom nosi odre enu koli inu toplote.

Slika 22. Konceptualni modeli hidrotermalno-konvekcionih sistema u kojima se pojavljuju niskotemperaturne geotermalne vode. (a) Zona raseda; (b) obodno podru je antiklinale; (c) duboki rezervoar.

Koli ina toplote koja u jedinici vremena prolazi kroz jedinicu povr ine naziva se gustina toplotnog toka. Upravo je proporcionalna geotermalnom gradijentu i toplotnoj provodljivosti stena:

q=gde su: q T

geotermalni toplotni tok [W/m2], toplotna provodljivost ili koeficijent provo enja [W/m0C] i geotermalni gradijent [0C/m].

Brzina prostiranja ili izjedna avanja temperature kroz materijal gustine = 1 kg/m3, specifi nog toplotnog kapaciteta c = J/kg0C i toplotne provodljivosti = W/m0C, naziva se termalna difuzivnost. Mo e se izraziti kao koli nik koeficijenta toplotne provodljivosti ( ) i proizvoda gustine stene i specifi nog toplotnog kapaciteta ( c):

! [m2/s] c

Termalna provodljivost ili toplotna provodljivost predstavlja sposobnost tela da provodi toplotnu energiju od punkta do punkta, odnosno od mesta sa vi om ka mestu sa ni om temperaturom. Toplotna provodljivost stena zavisi od toplotne provodljivosti minerala, strukture i teksture, poroznosti itd. Kvantitativno se izra ava koeficijentom provodljivosti toplote ( ), koji predstavlja koli inu toplote koja protekne u jedinici vremena kroz jedinicu povr ine, pri temperaturnoj razlici od jednog stepena Celzijusovog na jedinicu du ine:

q ! T
gde su: termalna provodljivost [W/m0C], q toplotni tok [W/m2] i T geotermalni gradijent [0C/m].

Recipro na vrednost termalne provodljivosti ( ), naziva se termalna otpornost ( ):

[m0K/W]

Koli ina toplote koju treba dovesti telu date mase da bi se zagrejalo za jedan temperaturni stepen predstavlja toplotni kapacitet (J/0C), a koli ina toplote potrebna da se masa od 1 kg zagreje za 1 0K, naziva se specifi na toplota (kJ/kg0K).

Prognoziranje temperaturnih uslova u Zemljinoj kori

Veli ina prira taja temperature Zemlje sa dubinom ispod granice sezonskih promena temperature (dT/dh), naziva se geotermalni gradijent. U Zemljinoj kori temperatura normalno raste sa dubinom, odnosno geotermalni gradijent je pozitivan dT/dh > 0. Usled male promene veli ine temperature sa dubinom, esto se izra ava u 0C/1000 m. Brzina porasta temperature sa dubinom, naziva se geotermalni stepen: Banks, 2008

GS !
gde su: Gs H H T Ts

Hh T  TS

geotermalni stepen [m/0C], dubina na kojoj je izmerena temperatura [m], dubina do granice sezonskih promena temperature [m], temperatura na dubini H [ 0C] i srednja godi nja temperatura na povr ini Zemlje [0C].

Kori enje geotermalne energije

Kori enje geotermalne energije Zemlje ograni eno je na oblasti gde geolo ki uslovi omogu avaju prenos toplotne energije sa velikih dubina ka povr ini Zemlje (vodom ili parom) ili na oblasti gde je bu enjem mogu e do i do toplih stenskih masa i upumpavanjem vode kao fluida koristiti njihovu geotermalnost (HDR-sistemi).

y Naj e e i najstarije kori enje geotermalne energije je u balneolo korekreativne svrhe y Toplifikacija naselja, staklenika i plastenika. y Proizvodnja elektri ne energije

Slika 24. Kori enje visokotemperaturnog geotermalnog fluida za napajanje turbine

Slika 25. Sistem za eksploataciju geotermalne energije iz vrelih suvih stena

Geotermoelektrane ili geotermalne elektrane su elektri ne centrale koje kao resurs za proizvodnju elektri ne energije koriste termalnu vodu, ili vodenu paru, poreklom iz unutra njosti zemlje.

Tabela 4. Proizvodnja elektri ne energije iz geotermalnih resursa u SAD (Lund et al., 2005)

Tabela 5. Proizvodnja elektri ne energije iz geotermalnih resursa na Filipinima (Benito et al., 2005)

Tabela 6. Proizvodnja elektri ne energije iz geotermalnih resursa u Meksiku (Gutierrez et al., 2005)

Tabela 7. Proizvodnja elektri ne energije iz geotermalnih resursa u Indoneziji (Ibrahim et al., 2005)

Tabela 8. Proizvodnja elektri ne energije iz geotermalnih resursa u Italiji (Cappetti et al., 2005)

Tabela 9. Proizvodnja elektri ne energije iz geotermalnih resursa u Japanu (Kawazoe et al., 2005)

Tabela 10. Proizvodnja elektri ne energije iz geotermalnih resursa na Novom Zelandu (Dunstall 2005)

Tabela 11. Proizvodnja elektri ne energije iz geotermalnih resursa na Islandu (Ragnarsson, 2005)

Tabela 12. Proizvodnja elektri ne energije iz geotermalnih resursa u Centralnoj Americi

Tabela 13. Proizvodnja elektri ne energije iz geotermalnih resursa u Rusiji (Kononov et al., 2005)

Slika 28. Kori enje srednjetemperaturnog geotermalnog fluida za napajanje binarnog sistema

Slika 29. Direktno kori enje niskotemperaturnog geotermalnog fluida za grejanje

Aktuelni svetski lider u neposrednom iskori avanju geotermalne energije je dr ava (vulkansko ostrvo) Island, koja, bezmalo, sve svoje energetske potrebe namiruje na ovaj na in.

Tabela 14. Kori enje hidrogeotermalne energije u Srbiji Temperatura oC Lokalnost Kanji a - 1 Kanji a - 2 Kula - 1 Kula - 2 Kula - 4 B. Petrovac - 1 B. Petrovac - 2 Prigrevica Srbobran Kikinda - 1 Kikinda - 2 Mokrin Vrbas Temerin B. P. Selo Be ej Vranjska Banja Sijarinska Banja Jo ani ka Banja Lukovska Banja Kur umlija Svrha kori enja D/B D/B B I I G A D/B G D F F B B F D I/F/D/B/G D/B D/B D/B D/B Izda nost l/s 5.0 14.0 9.5 8.3 8.5 16.7 7.8 21.0 11.7 6.2 15.2 10.5 4.3 20.0 10.0 19.4 77.0 7.4 17.0 12.0 20.0 Ulazna 41 65 50 53 51 46 45 54 63 50 51 51 51 41 43 65 96 76 78 67 68 Izlazna 26 26 25 25 26 25 24 25 24 27 26 26 23 25 26 24 50 25 40 35 25 Iskori ena energija TJ/god. 9.89 72.02 46.16 30.65 28.03 46.26 21.60 80.33 60.18 18.81 50.12 34.62 13.26 39.57 34.29 104.91 467.20 49.78 85.21 50.65 113.43

Tabela 14. Kori enje hidrogeotermalne energije u Srbiji - nastavak Temperatura oC Lokalnost Mladenovac Palanka N. Pazar Mataruge Ribarska Banja Pe ka Banja Ilid a (Pe ) Bujanova ka Banja Gamzigrad Ov ar Banja Vrnja ka Banja Ni ka Banja Pribojska Banja Klokot Kovilja a Brestova ka Banja Raj inovi a Banja Bukovi ka Banja Prolom Banja G. Trep a Debrc - 1 UKUPNO Svrha kori enja B B B B D/B B B D/B D/B D/B B D/B B B B B B B B B D Izda nost l/s 19.0 13.0 10.0 47.0 37.0 4.0 17.5 7.0 10.0 50.0 5.0 60.0 70.0 15.0 130.0 3.0 8.0 15.0 15.0 20.0 15.0 Ulazna 53 56 52 43 44 36 48 43 42 38 36 37 36 34 30 40 36 34 31 30 53 Izlazna 25 25 28 24 25 25 26 24 24 27 25 25 30 25 24 30 28 28 24 24 48 Iskori ena energija TJ/god. 70.17 53.16 31.65 117.79 92.73 5.80 50.78 17.54 23.74 72.54 7.25 94.97 55.40 17.80 102.88 3.96 8.44 11.87 13.84 15.82 9.89 2335

Naj e i sistemi kori enja geotermalne energije iz subtermalnih fluida (do pribli no 25 0C), sastoji se od: 1. Eksploatacionog bunara sa pumpom kojom se crpi voda iz bunara i 2. Toplotne pumpe

Primenom ovog sistema voda slu i kao sredstvo za prenos geotermalne toplote iz terena do toplotne pumpe. Voda se nakon oduzimanja toplote (ako se koristi za grejanje) ili posle zagrevanja (ako se koristi za hla enje), trajno ispu ta u neki recipijent, ili se vra a u izdan, kroz drugi (injekcioni) bunar. Voda se mo e vra ati u istu izdan ili neku drugu izdan.

Postrojenje za eksploataciju geotermalne toplote iz vode se naj e e sastoji od: - jednog eksploatacionog bunara iz koga se voda crpi i - jednog injekcionog bunara kroz koji se iskori ena voda delimi no ohla ena vra a u izdan. Eksploatacioni i injekcioni bunar se moraju izvesti na odre enom rastojanju, kako ne bi do lo do hidrauli ke i termodinami ke reakcije. To zna i da u eksploatacioni bunar ne sme da dospe voda koja se utiskuje kroz injekcioni bunar, iz razloga to ona ima ni u temperaturu od vode koja se crpi. Ako se to desi onda se smanjuje energetska efikasnost pumpe. esti su slu ajevi da se iskori ena voda ne vra a u izdan, ve recipijent. u najbli i

INDUSTRIJSKE MINERALNE VODE

*Specifi ne komponente ili specifi ni sastojci - Komponente hemijskog sastava mineralnih i podzemnih voda uop te, koje mogu imati va no genetsko i lekovito zna enje, iako u njima nisu zastupljene u ve im koncentracijama.

Tu spadaju CO2, H2S (HS-), Rn, Br, J, Rb, As i dr. Zavisno od njihove koncentracije i koli ine voda, one se mogu komercijalno eksploatisati.

Pod industrijskim mineralnim vodama podrazumevaju se podzemne vode koje sadr e odredjene mineralne komponente u koncentracijama rentabilnim za izdvajanje i dalju (industrijsku) preradu. Naj e e se radi o slede im komponentama: y y y y y y y y y y y y y Jod - J, Brom - Br, Kuhinjska so - NaCl, Jedinjenja bora - B, Litijum - Li, Rubidijum - Rb, Germanijum - Ge, Uran - U, Volfram - W, Bakar - Cu, Ugljendioksid - CO2, Soli kalcijuma (Ca), Amonijumhlorid (NH4Cl) i sl.

Jedna od postoje ih klasifikacija industrijskih mineralnih voda data je u slede oj tabeli.

Od oko 30 komponenti koje je mogu e eksploatisati iz visokomineralizovanih (rasolnih) voda, naj e e se eksploati u jod, brom i bor. U Italiji i Japanu se iz ovakvih voda izdvajaju jedinjenja bora i amonijumhlorid. Iz termalnih voda Karlovih Vari ( e ka) dobijaju se kalcijum-fluorid i glauberova so, a u SAD soli kalijuma.
Tabela 15. Klasifikacija industrijskih mineralnih voda (Bondarenko & Kulikov, 1984)

Tip vode Jodne Bromne Jodo-bromne Borne Jodo-borne Stroncijumske Litijumske Rubidijumske Cezijumske Radijumske

Komponente Jod (J) Brom (Br) Jod (J) + Brom (Br) Bor (B) Jod (J) + Bor (B) Stroncijum (Sr) Litijum (Li) Rubidijum (Rb) Cezijum (Cs) Radijum (Ra)

Minimalna koncentracija (mg/l) 18 200 J (10) Br (200) 250 J (65) B(162.5) 500 10 5 1 10 - 5