Srednja skola Dobrinjska Gimnazija

MATURSKI RAD TEMA: POLINOMI

Ucenik: Ademir Alibegovic

M A TEM A TI K A P O MA E RA ZVO J U LO GI K O G P RIST U P A P RO CE DU RA MA I A RGU ME NT IMA , P O MA E U O A VA NJ U P RA VILNO ST I I S IME T RIJ E I RA ZV I J A SP O SO B NO ST I ZA RA U NA NJ E , P RO CE NU I LO GI K O RA SU IVA NJ E .

MISLI O MA TEMA T IC I .. .

* M A TE MA T I K E F O RMU LE VI E NE O P ISU J U P RIRO DU VE P O ZNA VA NJ E P RIRO DE .

NA E

VE RNE R H A J ZE NB E RG

* NA J VE E ZA DO VO LJ ST VO U P ROU A VA NJ U MA T E MA T IK E JE ST E RA ZU ME VA NJ E . B E Z NJ E GA ZNA NJE MA LO ZNA I LE O PO LD INF E LD

O VE K JE PO P U T RA ZLO MK A , A IME NILA C O NO

IJ I J E B RO J ILA C O NO

T O J E ST E ,

T O MISLI O SE B I .

T O J E IME NILA C VE I , L. N . T O LST O J

RA ZLO MA K J E MA NJ I.

STA JE POLINOM

Ako govorimo o nekoj velicini koja moze imati razlicite vrijednosti redom -5,-4,-3, -2..2,3,4..,znaci da se velicina mjenja, onda takve velicine oznacavamo opcim brojem x,y,z,.i nazivamo ih promjenjivim velicinama ili varijablama. Promjenjive velicine (varijable) su: x,y,z, u,v,a,b,c, U slucaju da formiramo izraz od konstanti i promjenjivih velicina uz upotrebu konacnog broja operacija sabiranja, mnozenja, oduzimanja i stepenovanja, onda se takav izraz naziva cijeli algebarski racionalni izraz ili polinom. Algebarske cijele racionalne izraze obiljezavamo najcesce velikim slovima, npr A, B, P,.a u zagrade pored slova pisemo promjenjive koje ucestvuju u izrazu: A(x), B(x,y),.Algebarski izraz moze da figurira sa jednom ili vise promjejivih. Prema broju promjenjivih, algebarski izraz naziva se algebarski izraz sa jednom, dvije ili vise promjenjivih. Definicija: Cijeli jednoclani algebarski izraz naziva se monom. Zbir dva ili vise slicnih monoma je monom, slican monomima koje sabiramo, ciji je koeficijent jednak zbiru koeficijenata, a glavna velicina jednaka glavnim velicinama monoma koji sabiramo. Razlika dva slicna monoma je monom, slican monomima koji oduzimamo, ciji je koeficijent jednak razlici koeficijenata, a glavna velicina jednaka glavnim velicinama monoma koje oduzimamo Proizvod dva monoma je monom, ciji je koeficijent jednak proizvodu koeficijenata, a glavna velicina proizvodu glavnih velicina. Kolicnik dva monoma je monom, ciji je koeficijent jednak kolicniku koeficijenata, a glavna velicina kolicniku glavnih velicina djeljenika i djelioca.

RACUNSKE OPERACIJE SA POLINOMIMA Sa polinomima mozemo obavljati operacije sabiranja, oduzimanja i mnozenja. Rezultat ovih operacija sa dva polinoma je polinom. Polinoma mozemo i djeliti ali rezultat djeljenja nije uvijek polinom. Za operacije sa polinomima vaze ista pravila kao i za operacije sa brojevima. Jednakost polinoma Za polinome P(x) = a0+ a1x+........+ am xm Q(x) = b0+ b1x+........+ bn xn ka emo da su jednaki ako i samo ako su im jednaki koeficijenti a i b te jednake potencije m i n. Ako je m<n mora biti b(m+1) = ..... bn = 0 Sabiranje polinoma Pod sumom dva polinoma P(x) i Q(x) podrazumjevamo polinom oblika: P(x) + Q(x) = (a0 + b0 ) + (a1 + b1 ) x + ...+ (an + bn ) xn Primjer 1. P(x) = 3 + 5x - 8x Q(x) = x - 2x + 5x P(x) + Q(x) = 3 + 6x - 10x + 5x Izra unaj: (x2 + 3x + 1) + (4x2 +5)

Primjer 2.

Korak 1: Podvuci sli ne monome: (x2 + 3x + 1) + (4x2 +5) pazi: 3x nema sebi sli an monom. Korak 2: Saberi koeficijente sli nih monoma, ne menjaj stepen monoma: (x2 + 4x2) + 3x + (1 + 5) 5x2 + 3x + 6

Oduzimanje polinom Pod razlikom dva polinoma P(x) i Q(x) podrazumjevamo polinom oblika: P(x) - Q(x) = (a0 - b0 ) + (a1 - b1 )x + ...+ (an - bn )xn Primjer 1. P(x) = 3 + 5x - 8x Q(x) = x - 2x + 5x P(x) - Q(x) = 3 + 4x - 6x - 5x Primjer 2. Izra unaj: (3x2 + 2x + 7) - (x2 + x + 4) Korak 1: Oslobodi se zagrada. Minus ispred zagrade uti e na sve znake unutar zagrade!!!

3x2 + 2x + 7 - x2 - x - 4 Korak 2: Saberi(oduzmi) sli ne monome

Djeljenje polinoma Podsetimo se najpre deljenja brojeva. Primer: 57146 : 23 = 2484 ______ 46 111 ______ 92 194 _______ 184 106 _____ 92 4 ostatak HORNEROVA SHEMA Wiliam Georg Horner (1786 -1837) engleski matematicar Hornerova shema je zapravo postupak dijeljenja polinoma P(x) sa linearnim faktorom (x-a). Hornerov postupak se brzo I jednostavno izracunava vrijednost polinoma, za sve x=a, posebno ostatka djeljenja linearnim faktorom (Bezouteova teorema).

Polinomi su sacinjeni od gradivnih elemenata koji se nazivaju monomi, a oni se sastoje od konstante (koja se naziva koeficijentom), pomnozene jednom ili vise promenljivih (koje se obicno predstavljaju slovima). Svaka promenljiva moze imati konstantan pozitivan cio broj kao eksponent. Eksponent nad promenljivom u monomu je jednak stepenu te promenljive u monomu. Kako je x = x1, stepen promenljive bez zapisanog eksponenta je jedan. Monom bez promjenljivih se naziva konstantnim monomom, ili prosto konstantom. Stepen konstante je 0. Koeficijent monoma moze biti bilo koji broj, ukljucujuci razlomke, iracionalne i negativne brojeve. Primjer -5x2y je monom. Koeficijent je -5, a promenljive su x i y. Stepen promjenljive x je dva, a stepen promjenljive y je jedan. Stepen cijelog monoma je zbir stepeni svake promjenljive u njemu. U gornjem primjeru je stepen jednak 2 + 1 = 3. Polinom predstavlja zbir jednog ili vise monoma. Na primjer, ovo je jedan polinom: 3x2 - 5x + 4. Sastoji se od tri monoma: prvi je stepena dva, drugi je stepena jedan, a treci je stepena nula. Polinom se obicno zapisuje tako da monomi viseg stepena dolaze prije onih nizeg stepena. U prvom monomu, koeficijent je 3, promjenljiva je x, a eksponent je dva. U drugom monomu, koeficijent je -5. Treci je konstanta. Stepen polinoma je najveci stepen nekog njegovog monoma. Na primjer, gornji polinom ima stepen dva. Polinom stepena jedan se naziva linearni, polinom stepena dva se naziva kvadratni, a onaj stepena tri se naziva kubni. Polinom sacinjen od jednog monoma se i sam naziva monom. Polinom sacinjen od dva monoma je binom, dok je onaj sacinjen od tri monoma naziva trinom.

Izraz koji se moze transformisati u polinom kroz niz primjena komutativnih, asocijativnih, i distributivnih zakona se obicno i sam smatra polinomom. Primjer (x3/12 se smatra polinomom, jer je ekvivalentno (1)/(12)x3. Koeficijent je 1/12 1/(x2 + 1) nije polinom, jer ukljucuje deljenje promjenljivom, kao sto u opstem slucaju nije ni (5 + y ) x, jer ima promjenljivu za eksponent. Kako se oduzimanje moze posmatrati kao sabiranje sabiraka suprotnog znaka, a stepenovanje konstantnim pozitivnim brojem se moze posmatrati kao ponovljeno mnozenje, polinomi se mogu konstruisati od konstanti i promenljivih primjenom samo operacija sabiranja i mnozenja. Kvadrat binoma (kvadrat razlike i kvadrat zbira) (a+b)2=a2+2ab+b2 Prvi plus drugi na kvadrat jednako je prvi na kvadrat plus dvostruki prvi puta drugi plus drugi na kvadrat (a-b)2=a2-2ab+b2 Prvi minus drugi na kvadrat jednako je prvi na kvadrat minus dvostruki prvi puta drugi plus drugi na kvadrat Razlika kvadrata a2+b2=(a-b)(a+b) primjer x4-y4=(x2+y2)(x2- y2)=(x2+y2)(x+y)(x-y)

Kub razlike - formula

(a-b)3=a3-3ab2+3a2b-b3

(x+y)2=x2+2xy+y2

PASKALOV TROUGAO Decimalni sistem i aritmeticki trougao Pet Fibonacijevih radova iz perioda posle 1200 godine su doprli do naseg doba od kojih treba izdvojiti knjigu Liber Abacci koju je kompletirao 1202 godine. U njoj on opisuje kako se vrse izracunavanja u decimalnom sistemu te je tako prvi uveo u Evropu upotrebu Indijsko - Arapskog brojnog sistema. To je pozicioni sistem koji danas koristimo, zasnovan na deset cifara i decimalnoj tacki kao i simbolu za nulu. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 . 0

U "Knjizi izracunavanja" Fibonaci opisuje pravila koja smo svi mi usvojili jos u osnovnoj skoli za sabiranje, mnozenje i deljenje brojeva. Metod izracunavanja koji se do tada koristio u Evropi bio je zasnovan na Rimskim brojevima i nije imao oznaku za nulu niti za decimalnu tacku. Sistem koji je Fibonaci uveo u Evropu dosao je iz Indije i Arabije i koristio je Arapske simbole za cifre. Izmedju 300 - te godine nove ere i 700 - te godine nove ere u Indiji je postalo uobicajeno pri racunanju prikazivati praznu kolonu abakusa sa jednom tackom koja odgovara onom sto je kasnije postalo nas znak nula. Njeno origalno ime sunja, sto znaci prazan, ukazuje na njeno poreklo. Vazna posledica uvodjenja takvog znaka ogleda se u cinjenici da se sada moglo prikazati koji polozaj zauzima neka kolona u abakusu, a da se nisu morali upotrebiti novi simboli kao sto su to M,C,X u Rimskom sistemu. Tako se doslo do prvog pravog pozicionog sistema. Ukratko, broj znakova razlicitih od nule za jedan je manji od osnove, to jest devet ako je osnova 10. Interesantno je da je brojni sistem Maja Indijanaca takodje imao oznaku za nulu ali nije bio pozicioni. Velike prednosti brojnog sistema koji dugujemo Indijskoj civilizaciji posledica su cinjenice sto je znak i polozaj znakova u odredjenom redosledu oznacavao ne samo broj plocica na sipki abakusa nego i polozaj te sipke na racunarskom stalku. Indijskom abakusu dugujemo za nastanak pozicionog sistema. Broj 423 znaci (4*100) + (2*10) + (3*1) ako je osnova sistema 10. Pravilo za upotrebu abakusa sa sipkama ( ili zlebovima ) ne zavisi od toga koliki je broj plocica koje pojedina sipka moze da primi da bi bila popunjena. Neki smatraju da je osnova brojnog sistema koji danas upotrebljavamo slucajna okolnost. Veca osnova od 10 ( na primer 20 ili 60 ) imala bi za posledicu nastajanje glomaznih abakusa i opsirnih tabela za sabiranje, oduzimanje i mnozenje. Manja osnova sa druge strane zahtevala bi vise prostora za ispisivanje nekog broja. Na primer za osnovu 3 ono sto u sistemu sa

osnovom 10 pisemo kao 423 bilo bi : (1* 243) + (2* 81) + (2* 9) +(0* 3) + (0* 1) , a to se u sistemu sa osnovom 3 moze napisati kao 12200. Da je osnova 10 racionalna za primenu u covekovom misaonom i delatnom okruzenju to nas ni malo ne cudi ali ne verujemo ni u kakvu slucajnost izbora broja 10 za osnovu danas vladajuceg brojnog sistema. Taj je sistem doveo do neverovatnog matematickog napretka u poslednjih pet stotina godina i posredno uzrokovao i omogucio nesluceni naucni i tehnicki razvoj. Danasnji racunari, doduse, rade u sistemu sa osnovom 2 sto predstavlja najvece opterecenje za memoriju. Tako je na primer : 8192 = 10 000 000 000 000. Da je misaoni proces kod coveka povezan sa binarnim sistemom i da je velika prirodna dijalektika takodje odredjena istim, poznato je. Ipak, u spoljasnjem covekovom okruzenju brojni sistem sa osnovom 10 i dalje je dominantan u primeni. Iracionalni tokovi covekove podsvesti i nadsvesti u periodu velike ekspanzije nase vrste nisu mogli drugacije kulminirati nego izranjanjem decimalnog sistema iz arhetipskih naslaga kolektivno-nesvesnog i njegovom sirokom primenom u matematici. Neko ce reci da je osnova standardnog brojnog sistema 10 jer je deset prstiju na covekovim rukama. To je sasvim razumno zapazanje jer covek i pocinje racunanje sa prstima ruke.Promenicemo tada nase pitanje u sledece: Zasto covek ima deset prstiju na rukama. Potrazimo dalje odgovore ali se i pomirimo sa cinjenicom da do apsolutnog resenja ove zivotne enigme necemo stici. Decimalni pozicioni sistem koristio je deset originalnih Arapskih cifara i pozicionu metodu poznatu Indijskim Hindu matematicarima mnogo godina pre nego sto je stigao u Evropu. Rani Persijski matematicar Al-Khowarizmi napisao je zbirku aritmetickih pravila za decimalni sistem nazvanu Kitab al jabr w` muqabala, (Pravila za rekonstruisanje i redukciju). Ime Persijskog autora je danas prisutno u reci algoritam i znaci tacan niz instrukcija koje se izvrsavaju u izracunavanju. Jedna od najzanimljivijih brojnih figura u matematici, koja je krajem XVII veka postala sredisnja tacka razvoja tri grane matematike (proucavanja beskonacnih redova,racuna konacnih diferencija i teorije verovatnoce ), jeste aritmeticki ili Paskalov trougao.

Blaz Paskal je rodjen u Klermontu, Francuska, 19 juna 1623. godine, a umro je u Parizu, 19 avgusta 1662. godine. Paskal je kompletirao svoj rad o aritmetickom trouglu 1653. godine ali je on stampan 1665. godine, posthumno. Paskalov trougao se moze definisati kao brojni trougao koji cine binomni koeficijenti. 1 11 121 1331 14641 1 5 10 10 5 1 1 6 15 20 15 6 1 1 7 21 35 35 21 7 1 1 8 28 56 70 56 28 8 1 1 9 36 84 126 126 84 36 9 1 Postoje neki dokazi da je Arapski astronom, pesnik i matematicar, Omar Hajam, poznavao ovaj brojni trougaoni raspored jos u XI veku. Verovatno je brojni trougao krenuo iz Kine preko Arapskog sveta u Evropu. Kineski prikaz binomnih koeficijenata zabelezen je prvi put u Evropi na naslovnoj stranici jedne davno stampane aritmetike od Apianusa (1527. godine). Aritmeticki trougao se prema modernim shvatanjima javlja kao matematicki obrazac razmnozavanja zivih bica, a njegove kolone sadrze odnose elektronske i nukleonske strukture atoma. Iz trougla se izvode nista manje znacajni Fibonacijevi brojevi i odnos zlatnog preseka u kome mnogi jos od Pitagorejaca sagledavaju skraceni oblik

pulsiranja i rasta. Zlatni presek (bozanska proporcija), Fibonacijevi brojevi i aritmeticki trougao jesu trojstvo u jednome koje predstavlja karakteristicni zakon zivih formi. U organskoj prirodi rast zivih organizama odvija se po zakonu zlatnog preseka i drugih proporcija iz istog srodstva. Na primeru ananasovog ploda, primeru lista ljutica i rastavica, logaritamske spirale puza islicnog, vidi se da je zlatni presek opsti zakon za organsku a verovatno i za neorgansku prirodu. Matematicke forme neorganske prirode ( spiralni rast kristala, na primer ) ukazuju na to. Osobine neprekidnog deljenja ili deljenja po zlatnom preseku manifestuju se i u sklopu covecijeg tela.

Stvaralastvo arhitekte i slikara u duhu zlatnog preseka smatralo se produzenjem opsteg stvaralastva prirode. Otuda i primena zlatnog preseka u umetnosti kao prirodne proporcije koja odslikava sustinu aritmetickog trougla. Potrazicemo vezu izmedju aritmetickog trougla kao osnovnog brojnog obrasca prirode i decimalnog brojnog sistema koji je osnovni brojni sistem u matematici i svakodnevnoj covekovoj praksi. U tom cilju zapitajmo se koliko ima u decimalnom brojnom sistemu jednocifrenih, dvocifrenih, trocifrenih, cetvorocifrenih,petocifrenih i tako dalje , brojeva ciji zbir cifara daje kao zbir broj jedan, dva, tri, cetiri , pet ... To je stari kabalisticki postupak za odredjivanje numeracije reci preko sefirota. Odgovor na to pitanje ukazuje na vezu aritmetickog trougla i decimalnog brojnog sistema : Zbir cifara sledecih decimalnih brojeva je jednak jedinici :

jednocifreni brojevi : dvocifreni brojevi : trocifreni brojevi : cetvorocifreni brojevi : petocifreni brojevi :

1 10 100 1000 10000

.................................... ............................

Ukupan broj svih jednocifrenih, dvocifrenih, trocifrenih, cetvorocifrenih, petocifrenih i tako dalje, brojeva ciji je zbir cifara jednak jedinici - cini prvu kolonu brojeva Paskalovog aritmetickog trougla : 1 1 1 1 1 1 1 1 1 ... Zbir cifara sledecih decimalnih brojeva jednak je dvojci : jednocifreni brojevi : dvocifreni brojevi : trocifreni brojevi : cetvorocifreni brojevi : petocifreni brojevi : ............................ 2 11 110 1100 20 101 200 2000 1010 10001

10100 10100 10010 10001 20000 ............... ............ ............ ............ ............

Ukupan broj svih jednocifrenih, dvocifrenih, trocifrenih , cetvorocifrenih, petocifrenih i tako dalje, brojeva ciji je zbir cifara jednak dvojci - cini drugu kolonu Paskalovog aritmetickog trougla : 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... Zbir cifara sledecih decimalnih brojeva jednak je trojci :

jednocifreni brojevi: dvocifreni brojevi : trocifreni brojevi :

3 12 102 21 120 30 210 201 300 111

cetvorocifreni brojevi :

1200 1101

1020 1011

1002 3000

2100

2010

2011

1110

petocifreni brojevi : 12000 10200 10020 10002 21000 20100 20010 20001 11100 11001 10101 10011 10110 10101 30000

Ukupan broj svih jednocifrenih,dvocifrenih, trocifrenih, cetvorocifrenih, petocifrenih i tako dalje decimalnih brojeva ciji je zbir cifara jednak trojci- cini trecu kolonu aritmetickog trougla : 1 3 6 10 15 21 28 36 ... Na isti nacin mozemo dokazati i da ukupan broj svih jednocifrenih, dvocifrenih, trocifrenih, cetvorocifrenih, petocifrenih i tako dalje decimalnih brojeva ciji je zbir cifara jednak cetvorci - cini cetvrtu kolonu brojeva aritmetickog trougla : 1 4 10 20 35 56 84 ... Ukupan broj svih jednocifrenih, dvocifrenih, trocifrenih, cetvorocifrenih, petocifrenih i tako dalje decimalnih brojeva ciji je zbir cifara jednak petici - cini petu kolonu brojeva aritmetickog trougla : 1 5 15 35 70 126 ... Trazeci ukupan broj jednocifrenih, dvocifrenih, trocifrenih, cetvorocifrenih, petocifrenih itd. decimalnih brojeva ciji je zbir cifara jednak sestici, sedmici, osmici,devetki, desetki itd., dobijamo sestu, sedmu, osmu, devetu, desetu itd. kolonu brojeva Paskalovog aritmetickog trougla. To jasno pokazuje da je u strukturi pozicionog decimalnog sistema ugradjen osnovni brojni obrazac u prirodi : aritmeticki

trougao. Decimalni brojni sistem je prirodni brojni sistem.

PASKALOV TROUGAO DRUGA VERZIJA



Gledano kroz istoriju matematike Djainizam predstavlja prelazno doba izmedju Veda i Klasicnog perioda i traje priblizno od 400. godine p.n.e do 200. godine n.e. Najznacajnija obiljezja ovog vremena su oslobadjanje od religijskih uticaja, fascinacije ogromnim brojevima i beskonacnoscu. Djainisti vjeruju da svijet nikad nije poceo i nikad nece da se zavrsi, a duse na kraju postaju prosvetljene i napustaju centar zemlje ove karmicke iluzije mora da postoji beskonacnost dusa. Takodje u njihovoj kosmologiji se dolazi do broja 2588 koji predstavlja ukupni period vremena, koji se srece samo u njihovoj kulturi. Ovo je dovelo i do klasifikacije svih brojeva na prebrojive, neprebrojive i beskonacne. Zatim odredili su pet tipova beskonacnosti: beskonacnost u jednom pravcu, beskonacnost u dva pravca, beskonacnost u oblasti, beskonacnost svuda i stalna perpetualna beskonacnost Matematicari ovoga doba otkrili su i notaciju prostih stepena brojeva kao sto su kvadrati i kubovi koja im je omogucili da definisu jednostavne algebarske jednacine. Oni su bili i prvi koji su koristili termin za nulu (shunya na sanskritu ponisti). Doprinosi matematici u ovo vrijeme su bili : aritmeticke operacije, geometrija , operacije sa razlomcima , proste jednacine, jednacine treceg i cetvrtog stepena, formula za i operacije sa logaritmima. Najznacajniji matematicar ovog vremena bio je Pingala. Pingala je cuveni indijski matematicar i pesnik, a najpoznatije djelo mu je Chandas Sutra. Ovo djelo ima osam glava i predstavlja sanskritsku raspravu o prozodiji. Napisano je izmedju II i V vijeka pne , danas je poznato samo u fragmentima a o njemu se jos saznaje i od indijskog matematicara X vijeka Halajude koji je dao prozni komentar djela.

Kao matematicar Pingala je naisao na Paskalov trougao i binomne koeficijente kao probleme koje je definisao ali o kojima nije imao predznanje kao i na fibonacijeve brojeve .Paskalov trougao je dosao kao posledica interesovanja za kombinacije i permutacije za koje daju i vrlo tacne formule :

Nacrtajte kvadrat. Pocevsi od sredine s donje ivice kvadrata nacrtajte dva slicna kvadrata ispod njega, i jos tri kvadrata ispod njih. Pri 0biljezavanju stavite 1 u gornji kvadrat i dva ispod njega. U trecu liniju (red) stavite 1 u kvadrate na kraju a u onaj srednji zbir brojeva kvadrata iznad njega . U cetvrti red stavite 1 u krajnje kvadrate, a u one srednje zbir brojeva kvadrata iznad njih. Nastavite ovako. Od ovih linija druga daje kombinaciju sa jednim slogom , a treca kombinaciju sa dva sloga.

U tekstu se pokazuje i svijest o kombinatornom identitetu :