Dr Popovi Goran

EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE

MAKROEKONOMSKI ASPEKTI I ZAJEDNIKE POLITIKE (skraena verzija - skripta)

Recenzenti: Prof. Dr. Rikalovi Gojko Dr. Vukmirica Vujo, profesor emeritus Prof. Dr. Zaki-Vujatovi Zorka

Dizajn: Trnini Milkan

1. INSTITUCIJE EVROPSKE UNIJE

1.1. Evropski savjet
Evropski savjet je formalno najvia institucija EU. Nastao je 1974. god. na samitu u Parizu. Potpuno je stavljen u funkciju tek 1986. god. usvajanjem Jedinstvenog evropskog akta. Od tada, a u skladu sa svojim ovlaenjima, Evropski savjet djeluje snano na politikom planu, prije svega kao generator i kormilar svih kljunih reformi i prekretnica kroz koje je Zajednica prolazila. Iz ove institucije su pokretane strateke inicijative, koje su imale presudan znaaj za evoluciju i dalju sudbinu ideje o ujedinjenoj Evropi. Poznata je harizmatinost i inicijativnost aka Delora koji je kao Predsednik Evropske komisije koristio Evropski savjet kao polaznu i nezaobilaznu instancu za realizaciju svojih ideja. Od ustanovljenja do danas, Evropski savjet je postao znaajan inicijator i kreator evropskih integracionih procesa. Meutim, treba naglasiti injenicu da se njegov uticaj od 1992. god. do danas smanjuje jer je poslije potpisivanja Ugovora iz Mastrihta Zajednica konstituisala novi oblik unutranje drutvene strukture Unije, koji je fundiran na afirmaciji novih odnosa izmeu vlada lanica Zajednice, 2 odnosno na tzv. meuvladinom pristupu. Tako je Savjet postao najuticajniji faktor saradnje izmeu zemalja lanica, odnosno njihovih vlada. No, to nikako ne umanjuje sadanju ulogu Evropskog savjeta, kao najreferentnije institucije i snanog pokretaa novih ideja, ali i opteprihvaenog arbitra meu ostalim institucionalnim akterima i zemljama lanicama. Zbog toga Savjet nema znaajniju ulogu u pravosuu ili unutranjim poslovima. Vano je napomenuti da Savjet nije pod ingerencijama Suda pravde evropskih zajednica, kako zbog pozicije i naina funkcionisanja u sistemu institucionalnih aktera Unije, tako i zbog toga to u Osnivakom ugovoru nema tretman klasine institucije. To mu, naravno, ne umanjuje vodeu ulogu koju ima u kreiranju i forsiranju stratekih politikih i drugih pravaca Unije, sada, i u budunosti. Nadlenosti Evropskog savjeta su iroke i precizno definisane Ugovorom iz Mastrihta. Ovim aktom su odreene obaveze Savjeta u napretku Unije i neka opta politka pitanja. No, ova institucija rjeava i druge probleme u cilju boljeg funkcionisanja Zajednice. Karakteristini su problemi arbitrae izmeu nekih zemalja lanica, koji su rjeavani od strane Evropskog savjeta u sluajevima kad druge institucije nisu mogle pronai kompromisna i zadovoljavajua rjeenja. Evropski savjet ima ingerencije utvrivanja i konstatovanja teih oblika povreda ili obaveza lanica EU. Savjet moe suspendovati neka prava, sve do oduzimanja prava glasa za zemlju koja se najtee ogrijeila o politiku EU, te mijenjati propise ili kodekse Zajednice itd. Savjet ima bogatu i uspjenu praksu u implementaciji vanih procesa ekonomskog karaktera. Tako je npr. jedno od vanih pitanja iz ekonomske sfere funkcionisanja Zajednice kojim se Savjet bavio, bilo donoenje odgovarajuih odluka i stvaranje uslova za prelazak na evro kao zajedniku valutu Evrozone i sl. Pored ovoga, Savjet utvruje kljune smjernice, zakljuke i preporuke o ekonomskim politikama zemalja lanica i Unije u cjelini. Ovo jasno ukazuje na snaan uticaj Evropskog savjeta na ekonomsku komponentu evropskih integracija, posebno u svjetlu amortizovanja heterogenih pogleda na odreene makroekonomske teme od strane lanica Zajednice. Stoga Evropskom savjetu opravdano pripada kljuna uloga u kreiranju i izboru fundamentalnih pravaca, posebno onda kada su na dnevnom redu ekonomske integracije i reforme. Aktuelnost Savjeta je izraena u nestabilnim periodima, posebno u vrijeme kriza i recesija globalnog nivoa, to potvruju i negativni trendovi iz druge polovine 2008. god. koji su preneeni i dodatno eskalirali u 2009. god. U tim situacijama mora se pokazati autoritet ove institucije, jer mjere koje se donose za prevazilaenje ekonomskih kriza tog obima nerijetko imaju strateki i doktrinarni karakter. Ogromne finansijske intervencije (reda veliina desetina pa ak i stotina milijardi evra) mogu poljuljati i same osnove
1

O ulozi Evropskog savjeta vidjeti u: Wessels W, The EC Council: The Communitary's Decisionmaking Center , in R.O. Keohane and S. Hoffmann (eds.), The New European Community: Decisionmaking and Institutional Change (Boulder, CO: Westview), 1991. O ostalim institucionalnim aspektima evropskih integracija vidjeti u: Peterson, J. and M. Shackleton, The Institutions of the European Union, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2002. i Baldwin, R., Towards an Integrated Europe, CEPR, London, 1994. 2 O meuvladinom pristupu pie Moravcsik A., Preference and Power in the European Community: A liberal Intergovermentalist Approach, in Bulmer S. and Scott A. (eds.), Economic and Political Integration in Europe: Internal Dynamics and Global Context, Blackwell, Oxford, Cambridge, 1994.
3

postojeeg kapitalistikog naina proizvodnje, nemira u ionako krhke komunitarne odnose.

a da ne govorimo koliko takve transakcije mogu unijeti

Ne treba zanemariti ulogu Savjeta u spoljnoj politici, odbrani, bezbjednosti i posebno u rjeavanju najaktuelnijih meunarodnih problema. Formacijiski, Evropski savjet ine predsjednici drava ili vlada zemalja lanica a na njegovim sjednicama mogu prisustvovati i ministri inostranih poslova, ali i po jedan lan Komisije u zavisnosti od tema koje se razmatraju. Zasjedanja Savjeta su naelno odreena usvajanjem Jedinstvenog evropskog akta i to najmanje dva puta godinje. Zbog praktinih razloga, zasjedanja Savjeta se odravaju krajem polugodita kada dolazi do smjena predsjedavajueg Savjeta Evropske unije (odnosno Savjeta ministara) a prema principima rotacije predsjedavajueg ove institucije. Predsjedavanje Savjetom se dodjeljuje predsjedniku drave lanice ili njenom predsjedniku vlade, uvaavajui princip estomjesene rotacije. Sljedea simplificirana klasifikacija pokazuje kako Savjet obavlja izvrne funkcije iz svoje nadlenosti: Kod reformi Ugovora (a to su fundamentalna pitanja) Evropski savjet utvruje kljune dugorone smjernice i ciljeve zajednikih politika EU, prenosei pri tome nadlenosti Komisiji da bi se planirana politika mogla realizovati. Savjet utvruje srednjorone prioritete u sektoru zajednikih politika i kao vano meuvladino tijelo koordinira i vri superviziju zacrtanih zajednikih politika EU, i posebno, stanja makroekonomskih politika na nivou zemalja lanica. Zemlje lanice imaju odgovornost provoenja usvojenih zajednikih politika a time i primjenu zakonodavstva EU u tim oblastima. Za stalnu komunikaciju na relaciji izmeu Komisije i drava lanica zaduene su Komisija i njihove vlade. Ta komunikacija je veoma vana za efikasno funkcionisanje Zajednice, posebno u sluajevima divergentnih pogleda njenih lanica (to nije rijedak sluaj) u odnosu na neka krupna unutranja pitanja, naine rjeavanja ekonomskih problema ili globalnih geo3 politkih pitanja.

Ali, pogledajmo agendu ekonomskih pitanja koja je ova institucija razmatrala na jednom od svojih zasjedanja (krajem prve polovine 2001. god. pod predsjedavanjem vedske). Na tom skupu efova vlada, pored ostalog je: Potvreno opredjeljenje Unije za provoenje dogovora o liberalizaciji svjetske trgovine u okviru Svjetske trgovinske organizacije (WTO). Potvreno opredjeljenje za napredak transatlanske ekonomske saradnje, posebno prema pitanjima privrednog razvoja i trgovine, a u vezi sa prethodno odranim samitom EU i SAD. Razmatranje smjernica ekonomskih politika drava lanica i utvrivanje stepena ostvarenog razvoja. Usvojena strategija odrivog razvoja. Pored ovih, utvreni su prijedlozi i doneene brojne odluke i pozivi prema lanicama EU od stratekog, opteg ili drugog znaaja.

Iz navedenog primjera se mogu uoiti dimenzije i struktura ekonomskih problema koje razmatra Evropski savjet. I na kraju, u administrativno-tehnikom smislu predsjedavajueg Savjeta servisira Generalni sekretarijat Savjeta ministara. Obaveze predsjedavajueg se odnose na izvjetavanje Evropskog parlamenta o svim relevantnim odlukama doneenim u prethodnom periodu, izvjetaje sa odranih zasjedanja i godinji izvetaj o funkcionisanju Unije. Iako Evropski savjet nema ingerencije u zakonodavnoj oblasti, on moe donijeti vane, ak i fundamentalne odluke, koje nerijetko mogu uticati i na donoenje zakona ili propisa sa zakonskom snagom u drugim institucijama EU. Stoga je komunikacija Savjeta sa Evropskim parlamentom, Savjetom Evropske unije i drugim komunitarnim institucijama od presudnog znaaja za valorizaciju ideja, inicijativa i drugih impulsa optepolitikog karaktera.

Npr. Velika Britanija i Njemaka nemaju u potpunosti harmonizovane stavove u odnosu na Irak i Iran. Karakteristian je i sluaj priznanja Kosova, u kojem nije bilo apsolutnog jedinstva svih lanica EU itd.
4

1.2. Savjet EU
Savjet Evropske unije, ili prema jo korienim starim nazivom Savjet ministara, je najznaajniji organ odluivanja u EU. Za razliku od Evropskog savjeta on je stalno zakonodavno tijelo Zajednice. Kao komunitarni izvrni organ posjeduje i prava iz normativne oblasti. Njegova snaga proizilazi upravo iz ove dvostruke uloge, kako zakonodavne, tako i izvrne, to se moe veoma rijetko pronai kao kombinacija funkcionisanja savremenih drutveno ekonomskih i pravnih sistema. Uloga, znaaj i rezultati koje postie ova hibridna institucija EU opravdavaju ovo organizaciono rjeenje. EU se razvija harmonino, normalno funkcionie i uglavnom ostvaruje zacrtane ciljeve itd. Komunikacije drava lanica prema Zajednici i obrnuto, odvijaju se bez znaajnijih problema ili potekoa. tavie, one se sve vie unapreuju, ne samo organizaciono, ve i sa tehnikog stanovita. Zato Savjet Evropske unije u odnosu na Evropski savjet predstavlja instituciju rastueg autoriteta, iako treba rei da Evropskom savjetu jo uvijek pripada epitet najvieg tijela u Zajednici. Najvaniji zadaci Savjeta Evropske unije su u koordinaciji ekonomskih aktivnosti na nivou Zajednice i kod njenih lanica, potpisivanje trgovinskih ugovora i ugovora o pridruivanju, usaglaavanje i voenje spoljnopolitikih poslova, bezbjednosne politike itd. Savjet je institucija Unije koja je zaduena i za donoenje stratekih rjeenja iz domena spoljne politike i bezbjednosti, kako sa aspekta zauzamanja zajednikih pozicija, tako i realizacije zajednikih akcija. Iako Unija ulae znaajne napore na afirmaciji svoje spoljnopolitike pozicije, ona jo uvijek 4 na svjetskoj politikoj sceni ne zauzima mjesto koje odgovara njenoj ekonomskoj moi. Ipak, EU ulae napore da bi se kao nezaobilazni politiki faktor afirmisala u mnogim kriznim situacijama, posebno na Balkanu, Bliskom istoku, Africi itd. Aktuelna kriza je pokazala da se bez aktivne uloge Unije ovi problemi ne mogu kvalitetno globalno rjeavati. Amsterdamskim Ugovorom generalni sekretar Savjeta Evropske unije je promovisan u Visokog predstavnika za zajedniku spoljnu i bezbjednosnu politiku, ime se jasno dalo do znanja da Unija eli 5 osnaiti vlastitu poziciju na svjetskoj politikoj sceni. Savjetu je dodjeljena izuzetno vana uloga u ekonomskoj oblasti, obzirom da upravo ova komunitarna institucija "obezbjeuje usklaivanje optih ekonomskih politika drava lanica...te raspolae ovlaenjima za donoenje odluka...i svojim odlukama prenosi ovlaenja na Komisiju radi provoenja propisa koje donosi 6 Savjet." Posebna ovlaenja se odnose na kreiranje i kontrolu stratekih pravaca u monetarnoj politici, to je bilo izraeno u konanoj implementaciji ekonomske i monetarne Unije. Pored navedenih aktivnosti, Ugovor iz Mastrihta dodijelio je Savjetu kontrolnu funkciju evropskog sistema centralnih banaka. Savjet Evropske unije je sastavljen iskljuivo od predstavnika drava lanica na ministarskom nivou. Ministri imaju ovlaenja u preuzimanju obaveza za vlade drava lanica. Dakle, ministri imaju dvostruku ulogu u ovom tijelu. Internu, koja se svodi na uee u kreiranju rjeenja koja doprinose napretku Zajednice, ali i povratnu, koja se svodi na ingerencije koje kao visoki funkcioneri Unije imaju prema vladama drava lanica koje predstavljaju. Obzirom na visoka ovlaenja i posebno, mogunost da preuzmu obaveze za drave iz kojih su delegirani, ministre ne mogu predstavljati drugi funkcioneri. Ovdje treba napomenuti i to da se Savjet formira u skladu sa temom koja je predmet razmatranja. Zato su kombinacije sastava Savjeta adaptirane konkretnim pitanjima koja se nalaze na dnevnom redu (npr. ekonomska pitanja, finansije i budet, harmonizacija u fiskalnom sektoru, socijalna pitanja, problemi zajednike poljoprivredne politike, odrivi i regionalni razvoj, industrija, saobraaj, opti poslovi, prijem novih lanica, problemi u zdravstvu, nauci i kulturi itd.). Za razliku od funkcionisanja Evropskog savjeta koji nije stalno tijelo Zajednice, Savjet Evropske unije ima visoka ovlaenja u pravosuu i unutranjim poslovima. Rad Savjeta Evropske unije na ovim pitanjima se intenzivira, kako preporukama i prijedlozima mjera ili konvencija, tako i konkretnim djelovanjem na pojedinim pitanjima u koordinaciji sa dravama lanicama. Neke sloene tematske cjeline zahtijevaju da se rjeavanjem problema bave dvije razliite garniture Savjeta. Uglavnom, u skladu sa potrebama za razmatranjem razliitih pitanja formira se izmeu 15 i 20 personalnih kombinacija Savjeta Evropske unije, koje svoje aktivnosti formalizuju na oko stotinu sjednica u toku jedne godine.
Bivi ambasador SAD u SR Jugoslaviji Wiliam Montgomeri je u jednom od svojih intervjua rekao da EU na globalnom nivou predstavlja ekonomskog dina, ali i vojno-politikog "pigmejca." 5 Ugovor iz Amsterdama nadograuje odnose u Uniji poslije Mastrihta. Usvojen je i potpisan 1997. god. a na snagu stupio 1999. god. Iako je kod njegovog donoenja bilo nesuglasica i kontroverzi, posebno o ulozi EU u oblasti zajednike spoljne i bezbjednosne politike, lanice su ipak postigle visok stepen saglasnosti. 6 Ove norme su regulisane lanom 202. Ugovora o Evropskoj zajednici.
5
4

O konkretnim problemima se moe odluivati jednoglasno (konsenzusom) ili 7 kvalifikovanom (prostom) veinom glasova, u zavisnosti od znaaja razmatranih tema u vrijednosnoj hijerarhiji Unije, ali i mogunosti implementacije doneenih mjera u samim lanicama. Jedinstveni evropski akt (JEA) je afirmisao odluivanje kvalifikovanom veinom, dok se prosta veina koristi rijetko, uglavnom u donoenju proceduralnih odluka. Poslije sporazuma iz Mastrihta kvalifikovana veina postaje kljuna tehnika u donoenju veine odluka u EU. Dalje, Ugovor iz Amsterdama proiruje polje odluivanja kvalifikovanom veinom na oblast razvoja, zapoljavanja i nekih segmenata unutranjih poslova i, to je veoma znaajno, ovim modelom glasanja otvara se mogunost izjanjavanja o najvanijim temama iz spoljne politike (koje su jednoglasno usvojene u Evropskom savjetu). Afirmacija odluivanja kvalifikovanom veinom ne iznenauje, kada se uzmu u obzir brojni problemi izmeu zemalja lanica nastali traenjem punog konsezusa, ali i nezadovoljstva nekih zemalja u sluajevima donoenja odluka putem proste veine koje one nisu bile spremne prihvatiti. Navedeni razlozi su doprinijeli da je kvalifikovana veina postala kompromisna matrica odluivanja o raznovrsnim pitanjima vezanim za sadanji status i budunost Zajednice. Meutim, treba istai da se kod glasanja kvalifikovanom veinom u Savjetu Evropske unije poslije novih proirenja javljaju novi problemi. Oni se manifestuju u injenici da se lake moe obezbijediti blokirajua manjina a da se do veine dolazi tee, to nije dobro za efikasno donoenje odluka na nivou Savjeta, posebno u situacijama kada EU oekuju velika iskuenja, ne samo u njoj ili u procesima irenja, nego i na meunarodnom planu. Pored ovih, stalno su otvorena pitanja o pravednoj valorizaciji snage, te statusa lanica i dodijeljenog im prava na odreeni broj glasova. Procentualno, uee u ukupnom broju glasova EU15 raste, to novoprimljene lanice u ovoj fazi razvoja Zajednice stavlja u podreeni poloaj, dok starim lanicama otvara mogunost privilegija u donoenju odluka. Glasanje konsenzusom "de facto" otvara mogunost primjene prava na veto, posebno za najosjetljivija politika, 8 meudravna i ekonomska pitanja koja zadiru u vitalne interese samih lanica. Savjet Evropske unije ini napore da se blokade u donoenju odluka eliminiu ili bar svedu na minimum. Zbog toga se posebna panja posveuje procesu usaglaavanja prije glasanja (u ovome moe pomoi i Evropski savjet), ali i naknadno, u pruanju pomoi da se pronau neke optimalne solucije u implementaciji ve izglasanih odluka. Predsjedavanje Savjetom Evropske unije podrazumijeva estomjeseno voenje od strane drave koja predsjedava u estomjesenom periodu. Predsjedavajui Savjeta ima velika interna, ali i eksterna ovlaenja, jer predstavlja Uniju i iznosi njene stavove po dominantnim meunarodnim pitanjima. Drugo, ova pozicija ima veliki znaaj za zemlju koja predsjedava Unijom u estomesenom mandatu. Iako je period od est mjeseci kratak, predsedavajue zemlje mogu nametnuti neke svoje inicijative ili realizovati konkretne ideje ili interese. Da bi se sprijeila monopolizacija predsjedavanja, ali i da bi se obezbijedila ravnopravnost meu zemljama lanicama uveden je princip rotacije u rukovoenju Savjetom Evropske unije, indentino kao i kod drugih komunitarnih institucija. Rotacija se provodi estomjeseno prema ve utvrenom redoslijedu i ravnopravno za svaku dravu lanicu. U sljedeoj tabeli je prikazan raspored predsjedavanja za lanice EU: Tabela 1.1: Plan predsjedavanja EU u periodu 2007-2013. god. I/2007 Njemaka II/2007 Portugal I/2008 Slovenija II/2008 Francuska I/2009 eka Republika II/2009 vedska I/2010 panija II/2010 Belgija I/2011 Maarska II/2011 Poljska I/2012 Danska II/2012 Kipar I/2013 Irska II/2013 Litvanija

Kvalifikovana veina se mijenja u zavisnosti od prijema novih lanova. U EU27, za kvalifikovanu veinu treba 258 od 345 glasova, to znai da blokirajua manjina iznosi 91 glas. Radi poreenja, kada je u EU6 utemeljen Savjet ministara, Njemaka, Francuska i Italija su imale po etiri, Holandija i Belgija po dva i Luksemburg jedan glas, a blokirajua veina je iznosila pet glasova. 8 Luksemburkim kompromisom (1966) i Kompromisom iz Janine (1994) determinisana su vitalna prava zemalja lanica. Prvi je uvrstio pravo na veto kao neotuivo suvereno pravo svake drave, dok drugi djelimino naputa prvi pristup i nudi fleksibilnija alternativna rjeenja.
6

Aktuelni plan predsjedavanja je napravljen 1996. god. za period do 2020. god. U njemu se pazilo na ravnomjerniju distribuciju predsjedavanja od strane velikih zemalja Unije. Ovu instituciju servisira generalni sekretarijat u ijoj se funkciji nalaze Komitet stalnih predstavnika 9 COREPER, Budetski komitet i Specijalni komitet za poljoprivredu. Savjet Evropske unije u svome djelokrugu rada donosi regulative i uredbe sa obavezom svake zemlje lanice da ih primjenjuje, te donosi uputstva koja 10 su obavezujua za zemlje kojima su upuene. Ipak, postoji autonomnost u pronalaenju modusa njihovog izvrenja. Odluke, kao nain sprovoenja politika Zajednice obavezne su za subjekte i nivoe na koje se odnose, dok su preporuke i miljenja uglavnom neobavezujui dokumenti, koji se donose kada nije mogue postii kosenszus. Ipak, miljenja i preporuke esto mogu biti u funkciji nagovjetavanja donoenja obavezujuih regulativa i uredbi.

1.3. Evropska komisija

Evropska komisija je vano zakonodavno, izvrno, dijelom ak i (kvazi)sudsko tijelo Unije. Ona je izuzetno vana za funkcionisanje Unije i predstavlja njen centralni organ. Iako je sa aspekta osnovnih demokratskih naela, ali i prema savremenim ustavnim doktrinama rije o neobinoj koncentraciji ingerencija u jednom funkcionalnom organu, Evropska komisija predstavlja respektabilnu i sa praktinog aspekta jedinstvenu komunitarnu instituciju. Iako sloeniji ili hibridni oblici organizovanja institucija u EU nisu rijetkost, ova forma organizovanja je po mnogo emu specifina. Nastanak 1965. god. fuzijom nekih izvrnih organa Zajednice i budunost koja e Evropskoj komisiji odrediti konane konture organizovanja i dati joj odgovarajui arsenal ingerencija, po mnogo emu su specifini. Od odluke da li e se EU kretati u pravcu federalizacije ili e uticaj vlada zemalja lanica evropske integracije usmjeravati prema konfederalnom obliku organizovanja, zavisie budue ingerencije i reforme ove institucije. Tako objanjavamo privremenost nekih rjeenja u organizaciji Evropske komisije. Ipak, treba naglasiti da Komisija u ovom trenutku ima vanu misiju nadnacionalnog organa koji daje pokretaku snagu procesima evropskih integracija. Dananje ingerencije i aktivnosti koje provodi Komisija daju joj za pravo da se u "realnom ivotu" tretira i ponaa kao "vlada Zajednice". Ona izvrava operativne zadatke u Uniji uz ovlaenja koja prevazilaze ingerencije vlada njenih lanica. Na tijelima Komisije se usvajaju odluke obavezujueg karaktera. Broj odluka i uredbi je enormno visok, pa se u EU stvaraju i negativne percepcije o Evropskoj komisiji kao ultrabirokratskom tijelu. Na njenu adresu se upuuju i brojne kritike zbog nedovoljne politke odgovornosti. Hijerarhijski, vii organi u odnosu na Komisiju su Evropski savjet i Savjet Evropske unije, kojima su prema odredbama Ugovora o Evropskoj uniji dodijeljene kljune ingerencije u razvoju ekonomskog sistema i monetarnoj sferi, ali i najvia ovlaenja u sektoru spoljne i bezbjednosne politike. Tako npr. prema odredbama Ugovora iz Mastrihta Savjet Evropske unije odluke iz oblasti monetarne politike moe donositi prema preporukama Evropske centralne banke (ECB) poslije konsultacija sa Evropskim parlamentom i Komisijom, to je regulisano lanom 107. Ugovora o Evropskoj zajednici. Ugovorom su regulisani odnosi Komisije i Evropskog parlamenta. Parlament moe podsticati Komisiju na izradu akata kojima se provode obaveze i zadaci iz Ugovora na nivou Unije (lan 192. Ugovora). Ipak, Komisija, kao embrion budue vlade EU ima irok manevarski prostor za djelovanje, igrajui kljunu ulogu u realizaciji vizije 11 i ideje o ujedinjenoj Evropi i kao takva predstavlja "srce institucionalnog sistema Evropskih zajednica." Evropska komisija podnosi zakonske prijedloge, pokree programe i projekte, te kreira druge mjere za Savjet Evropske unije. Isto tako, preko nje se nadgleda provoenje zakona i ustavne regulative. Komisija participira u pripremi akata za Savjet Evropske unije. Poslije usvajanja takvih dokumenata Savjet, striktno konsenzusom,
COREPER skraeno od Committee of Permanent Representatives (Komitet stalnih predstavnika). Evropski Savjet je promovisao "otvoreni metod koordinacije", sistem kolektivne koordinacije i nadzora nad zajednikim politikama EU. Ovakav pristup je formalizovao Evropski savjet u Lisabonu 2000. god. posebno kroz nadgledanje makroekonomske politike i zapoljavanja, razvoj preduzetnitva, socijalne i penzione politike. Odstupanja nacionalnih politika podrazumijevaju apele, upozorenja, pa ak i primjenu sankcija od strane EU (npr. sluaj "probijanja" budetskih limita u Grkoj). 11 O institucionalnoj ulozi Komisije u EU vidjeti u: J.V. Louis & M. Waelbroeck, La Commission au Coeur du systeme institutionnel des Communautes europeennes, Universite de Bruxelles, Bruxelles, 1989.
10 9

moe usvojiti neki akt ili odluku koji mijenjaju ono to je ve usvojeno. Komisija raspolae odreenim dijelom optih normativnih nadlenosti sa pravom da po pojedinim pitanjima moe uputiti direktive dravama lanicama. Ona posjeduje i opta ovlaenja, tako da u obliku dokumenata, protokola, memoranduma ili na drugi nain moe davati inicijative i sugestije po razliitim komunitarnim pitanjima. Iako je uloga Komisije na spoljnopolitikom planu inferiorna u odnosu na znaaj Savjeta Evropske unije, ipak i ona obezbjeuje komunikaciju sa UN i njenim specijalizovanim institucijama, Svjetskom trgovinska organizacijom (WTO) i drugim meunarodnim i specijalizovanim organizacijama. U domenu zajednike spoljne politke Evropska komisija moe davati inicijative, prijedloge ili insistirati na zasjedanju Savjeta Evropske unije na rjeavanju tih pitanja. EU razvija meunarodnu saradnju sa afrikim, karipskim i pacifikim dravama preko Evropskog fonda za razvoj itd. No, kakva je uloga Evropske komisije u sferi rjeavanja ekonomskih problema i makroekonomske politike? Ona je zaduena za provoenje zajednikih politika EU i kao izvrni organ implementira odluke Savjeta Evropske unije. U odreenim situacijama i Savjet moe obavljati neke izvrne funkcije. Vana je i uloga komiteta formiranih od strane predstavnika lanica EU, kojima predsjedava lan Komisije. Ova strunoadministrativna tijela primjenjujui razliite procedure razmatranja i odluivanja utiu na specifine probleme funkcionisanja trgovinske politike, zajednike poljoprivredne politike, carinskog sistema itd. Dalje, Evropska komisija je zaduena za procedure projektovanja i bilansiranja budeta. Njegov nacrt i struno miljenje Komisija dostavlja Savjetu Evropske unije i Evropskom parlamentu participirajui tako u njegovoj kreaciji i usvajanju. Evropska komisija upravlja strukturnim fondovima (fundamentalnim finansijskim resursima regionalne politike). Ona upravlja i socijalnim fondom koji unapreuje socijalnu politiku Unije, stimulie zaposlenost, utie na rast linog standarda graana itd. Komisija upravlja i Evropskim fondom za regionalni razvoj i Evropskim fondom za poljoprivrednu orijentaciju i garancije. Fond za regionalni razvoj je veoma znaajan instrument kojim se djeluje na ravnomjerniji razvoj pojedinih podruja Unije (ima izraenu ekonomsku i socijalnu komponentu). EU u kontinuitetu afirmie proklamovanu politiku i ciljeve. Jedan od najvanijih se odnosi na tzv. proirenja Zajednice. Zavretkom sjevernih ulo se u procese junih irenja. Evropska komisija ima posebnu odgovornost za afirmaciju odnosa sa istonim zemljama, bez obzira da li su se one ve integrisale u EU ili se nalaze u predpristupnoj ili pristupnoj fazi. To Komisiji daje dodatne obaveze, jer su integracije uz formalnopravne poslove praene mnogim, nekad i grandioznim programima. Treba apostrofirati da su 1988. i 1993. god. udvostrueni strukturni fondovi. Novi veliki projekti i programi kao to su INTERREG za zemlje lanice, zatim CARDS, PHARE, Tacis i Meda za programe prekogranine saradnje, uz ve afirmisane programe kao npr. AGENDA, dodatno su opteretili rad Komisije, ali i podigli njen uticaj. Meutim, dodatni poslovi esto nisu bili praeni rastom finansijskih kapaciteta za njihovu implementaciju to je, uz deficit administrativnog osoblja, kumuliralo razliitim vrstama problema u radu Komisije. Ovo se posebno odnosi na devedesete godine prolog vijeka kada je Evropska komisija dodatno optereena novim zadacima, ali bez adekvatne finansijske kompenzacije. Formacijski, Komisija je u svom sastavu do 2004. god. imala dvadeset lanova-komesara, dok je poslije 2004. god. broj komesara porastao na 30. Poslije posljednjeg proirenja na EU27 broj komesara je manji od broja drava. Komisija rasporeuje resore komesarima prema odreenim kriterijumima. Oni se mogu birati vie puta iz iste zemlje, a ima zemalja koje jo nisu imale komesara. Poslije imenovanja komesari vie ne predstavljaju drave iz kojih dolaze, ve odgovaraju Skuptini Evropskih zajednica i uivaju punu politiku i ekonomsku samostalnost. S druge strane, komesarima su nametnuta stroga pravila ponaanja. Prema ovim kodeksima oni ne mogu obavljati nijednu drugu plaenu ili neplaenu funkciju ili vriti bilo kakav izborni mandat. Pravila utvruju i limite vrijednosti poklona koje komesari mogu primati, obavezno prijavljivanje finansijskog stanja, ukljuujui i finansije branog druga, te utvruju posebna pravila sukoba interesa. Mandat lanova Komisije traje pet godina i moe se obnoviti. Komesare biraju zemlje lanice, dok se ratifikacija Komisija vri u Evropskom Parlamentu. Predsjednika Evropske komisije bira Savjet Evropske unije kvalifikovanom veinom. Prethodno se mora obezbijediti saglasnost Evropskog Parlamenta. Ova visoka funkcija se bira na mandatni period od pet godina i njen nosilac ima izuzetno visoka i znaajna ovlaenja. U sljedeoj tabeli su prikazani svi dosadanji predsjednici Evropske komisije:

Tabela 1.2: Dosadanji predsednici Evropske komisije Period 1958-1967 1968-1969 1970-1972 1972-1972 1973-1976 1977-1980 1981-1984 Ime iprezime Walter Hallstein Jean Rey Franco M. Malfatti Sicco Mansholt Franois X. Ortoli Roy Jenkins Gaston Thorn Drava Njemaka Belgija Italija Holandija Francuska V.Britanija Dunost prije Komisije Ministar spoljnih poslova Ministar ekonomije i fin. Ministar za javne radove Ministar poljoprivrede Ministar ekonomije i finan. Ministar ekonomije i finan. Ministar ekonomije i finan. 1995-1999 Predsjednik Vlade-Premijer Predsjednik Vlade-Premijer Jacques Santer

Luksemburg Predsjednik Vlade-Premijer

1985-1995 Jacques Delors Francuska Luksemburg Predsjednik Vlade-Premijer 1999-2004 od 2005 Romano Prodi Jose M.Barroso Italija Portugal

Iz tabele je vidljivo da su predsjednici birani uglavnom od premijera ili ministara ekonomije i finansija zemalja lanica Unije. To govori o znaaju i profesionalnom profilu jedne od najznaajnijih i najodgovornijih funkcija u EU. Svi predsjednici su na neki nain, manje ili vie, ostavljali rezultatske tragove. Bez pretenzija za valorizacijom njihovih rezultata (jer e se o tome detaljnije govoriti u sljedeim poglavljima ove knjige) za mnoge od njih su vezane odreene reforme kao npr. "Delorovi paketi" ili "Manoltov plan" u poljoprivredi. Dalje, uoava se da su predsjednici Komisije uglavnom visoki funkcioneri ekonomske provenijencije. To samo po sebi govori o karakteru problema i pitanja kojima se bavi ova visoka komunitarna institucija. Uloga Evropske komisije se moe objasniti na primjeru donoenja mjera kojim se nastoje ublaiti negativni uticaju aktuelne krize na ekonomiju zajednikog trita EU. U drugoj polovini 2008. god. efovi drava i vlada EU su u Briselu odobrili da Zajednica izdvoji 200 milijardi evra za saniranje ekonomske krize. Institucije EU, ali i zemlje lanice rade intenzivno na otklanjanju posljedica krize i u 2009. god. u emu je uloga Komisije esto i presudna. Plan Evropske komisije je da se finansijska podrka kree u nivou od oko 1,5% GDP to su prema budetskim izdvajanjima visoka sredstva. Uglavnom, radi se o utvrivanju zajednikih smjernica za lanice EU, koje imaju zadatak da njihovu realizaciju usklade sa nacionalnim planovima. U ovim sredstvima budet EU e participirati sa oko 30 milijardi evra, dok e razliku od 170 milijardi obezbijediti lanice EU. Sredstva se prema planu trebaju iskoristiti za finansiranje privrednih aktivnosti i saniranje finansijskih trita na kojima su blokirani krediti za privredu, posebno za finansiranje malih i srednjih preduzea. Pored ovoga, predvieno je i smanjenje poreza na dodatu vrijednost kako bi se privredi omoguilo smanjenje trokova i pomoglo na jaanju unutranje i spoljne konkurentnosti. Zbog neplanirane redistribucije dohotka Komisija je predloila da se privremeno dopusti i probijanje strogih limita za budetske deficite, javne dugove i inflaciju. Dakle, prema planu se moe odstupiti od proklamovanih "kriterijuma konvergencije". Sve navedene mjere koje je predloila Evropska komisija imaju za cilj da amortizuju udare na ekonomski rast, pad zaposlenosti i preduprijede socijalne nemire irih razmjera. Iz predloenog se moe zakljuiti da je uloga Evropske komisije u ekonomiji EU veoma znaajna, kako za zemlje lanice, tako i za Zajednicu u cjelini. Ugovorom iz Amsterdama uloga predsjednika je dodatno ojaana, posebno kroz nadlenosti politikog odluivanja, uvoenje koordinacije sa dravama lanicama u izboru komesara, ukljuujui i mogue promjene resora. Ugovor iz Nice dodatno ojaava poziciju predsjednika i on postaje istinski lider Komisije. U okviru Komisije djeluju Generalni direktorati (ili Generalne direkcije) kao vane institucije realizacije planiranih ciljeva i provoenje zajednikih evropskih politika. Zato je organizacija direktorata-direkcija podijeljena na industriju, poljoprivredu, konkurenciju, regionalni razvoj, saobraaj, energiju itd. Razvoj Unije je praen ekspanzijom novih direktorata-direkcija, posebno u kontekstu novih zajednikih politika. Oni mogu odluivati u domenu svojih nadlenosti, pokretati nove ideje i predlagati nove zakonske prijedloge. Direktorati sarauju i koordiniraju sa drugim institucijama bez obzira na njihovu poziciju na hijerarhijskoj ljestvici i brinu o dosljednoj primjeni doneenih mera. Jednostavno, promjene u Zajednici utiu na strukturu i broj direktorata-direkcija koje vremenom postaju sve brojnije u odnosu na prethodne decenije.
9

Tabela 1.3: Organizaciona struktura generalnih direktorata Energija i saobraaj Administracija i osoblje Regionalna politika Mediji i komunikacije Razvojna politika Pravosue i unutranji poslovi Unutranje trite Politika zapoljavanja i socijalna politika Porezi i carinska unija Istraivanje Trgovina Zajedniki istraivaki centar Politika konkurencije Politika zatite ivotne sredine Budetska politika Zatita zdravlja i potroaa Finansijska kontrola Kancelarija za humanitarnu pomo Ekonomski i finans. poslovi Informaciono drutvo Preduzetnitvo Spoljni poslovi Poljoprivredna politika Politika proirenja Politika ribarstva U okviru "ostalih slubi" su organizovani Generalni sekretarijat i pravna sluba, sluba za prevoenje i 12 konferencije, slube za izdavatvo i interne revizije itd. U okviru ovih slubi su organizovani i Eurostat, OLAF, te Evropska grupa za etiku u nauci i novim tehnologijama i grupom savjetnika. Tako su tokom 2002. god. ove institucije (direktorati i ostale slube) zapoljavale 28,5 hiljada zaposlenih slubenika, koji su direktno ili posredno upravljali budetom od blizu 97 milijardi evra. U generalnim direkcijama, ostalim dijelovima 13 Komisije i njenim pomonim organima su zaposleni administrativni i struni radnici, te funkcioneri. Direkcije obavljaju zadatke koji su indentini poslovima ministarstava jer je svaka od njih odgovorna jednom komesaru, a oni pojedinano zadueni za razliite resore kao npr. ekonomska i monetarna pitanja, industrija, konkurencija, unutranje trite, fiskalni sektor, poljoprivreda, ribolov, budet, regionalna politika, zapoljavanje, socijalna politika, spoljni poslovi i dr. Broj zaposlenih jo uvijek ne predstavlja pretjerano finansijsko optereenje. Problem je nedovoljan kvalitet zaposlenih, jer na nivou EU jo uvijek nije pronaeno rjeenje za obezbjeenje dovoljog broja strunih kadrova za efikasniji rad svih tijela. Veliku odgovornost za ovakvo stanje snose i same drave lanice, koje u nedostatku politike volje jo uvijek nisu dole do optimalnih rjeenja usmjeravanja najstrunijih kadrova u institucije EU. Ipak, vidljivo je da EU ima razvijenu organizacionu strukturu koja joj omoguava efikasno provoenje stratekih ciljeva, implementaciju velikog broja zajednikih politika, saradnju sa zemljama lanicama, provoenje spoljne politike i realizaciju brojnih drugih zadataka. Kako se na prvi pogled ini da je administrativno-politiki aparat EU glomazan, sa pravom se postavlja pitanje o trokovima potrebnim za njegovo funkcionisanje? Iako su ti trokovi prema ukupnom outputu EU relativno niski i iznose svega oko 1,2% DBP, bez kompleksne analize se ne moe dati realnija ocjena efikasnosti funkcionisanja komunitarnih institucija. Ako se analizira struktura finansijskih okvira funkcionisanja EU i sredstva za rad administracije stave u odnos sa planiranim GDP Zajednice dolazi se do zakljuka da je rije o podnoljivim sredstvima za ovu istorijsku etapu njenog razvoja. Gornja granica srednjoronih finansijskih okvira maksimalnih rashoda je strogo limitirana i nje se moraju pridravati svi nosioci budetkih aktivnosti. Tako je npr. budetski limit u periodu 2000-2006. god. iznosio 1,27% GDP EU, dok je od 2007. do 2013. god. limitiran na 1,24% GDP. Dakle, ukupna budetska izdvajanja na nivou Zajednice iznose oko 240 evra per kapita. Treba istai vanu injenicu u vezi finansiranja komunitarne administracije. Iako su budetske stavke u toku planiranja razliito tretirane, a neke i znaajno redukovane, rashodi administracije su, pored izdataka za poljoprivredu i razvoj konkurentnosti, stavka budeta koja biljei kontinuirani rast, to se vidi iz tabele 1.4.

Evropska sluba za borbu protiv pronevjera. Nemaju pravo odluivanja ve preciznu izvrnu ulogu. Ova praksa je uvedena na inicijativu Komisije iako nije predviena osnivakim aktima Unije (vidi u tekstu presude od 13.6.1958., CICE, Meronic/Haute Autorite, aff. 9/56, str.11.).
13

12

10

Tabela 1.4: Rashodi administracije prema finansijskom okviru 2007-2013. god. Godina iznos (mlrd. evra) Godina Iznos (mlrd. evra) 2007 6.720 2011 7.320 2008 6.900 2012 7.450 2009 7.050 2013 7.680 2010 7.180 2007-2013 50.300 Izvor: http//www.ekof.bg.ac.yu Dakle, ukupni trokovi administracije EU u periodu 2007-2013. god. planirani su u iznosu od oko 50 milijardi evra. Na prvi pogled ovaj iznos je izuzetno visok. Meutim, da bi se objasnila dimenzija trokova administracije EU, neophodno ih je staviti u odnos sa ukupnim rashodima budeta EU. Tada se moe primjetiti da su oni jo uvijek na relativno niskom nivou, posebno kada se uzmu u obzir zadaci centralnih komunitarnih institucija u izgradnji EU, voenju zajednikih politika i realizaciji spoljnopolitikih aktivnosti. Ne bi trebalo zanemariti da je EU ve sada jedan od kljunih svjetskih ekonomskih i politikih aktera to je zasluga centralnih institucija i komunitarne administracije. Rashode budeta agregirane po kljunim aktivnostima prikazuje tabela 1.5. Tabela 1.5: Rashodi budeta EU u periodu 2006-2007. god. (u 000 evra) Budet Budet Indeks Naziv 2007 2006 2 3 4 5(3/4) Odriv razvoj 44 862 050 35 865 973 125,08 Zajedn. poljopriv. politika-CAP Graanska prava, slobode, bezbjednost i pravda EU kao globalni partner Administracija Kompenzacija UKUPNO Izvor: http://eur-lex.europa.eu/budget/ Iz prethodne tabele se vidi da se trokovi administracije EU kreu u nivou od oko 6% od raspoloivog budeta. Ali, treba konstatovati da je ovdje rije samo o administraciji centralnog nivoa vlasti, jer u lanicama jo funkcioniu nacionalne administracije. No, neophodno je istai da su trokovi administracije Unije (pogotovo ako se kompariraju sa ostvarenim drutvenim proizvodom koji se realizuje na zajednikom tritu) podnoljivi. Ipak, evropesimisti i evrokritiari u svakoj problematinoj i kriznoj situaciji aktuelizuju rasprave o ovim trokovima. I na kraju, potrebno je rei da je, za razliku od prije nekoliko decenija, kada je uloga Komisije u stvaranju i evoluciji Unije bila veoma znaajna, ova institucija biljeila kontinuirani uspon i rast rejtinga. Kao u sluaju Evropskog savjeta, i ovoj instituciji postepeno opada uticaj. Takvoj slici doprinose i suprostavljeni stavovi u vezi njene uloge u realizaciji projekta stvaranja ujedinjene Evrope, ali i miljenja da se Komisija previe birokratizovala i otuila od realnih komunitarnih problema. Kritiari trae njeno kontinuirano mijenjanje, kako interno, tako i prema dravama lanicama EU i ostatku svijeta. U cilju poveanja efikasnosti predlau se razliite ideje a jedna od njih je i transformacija Komisije u sekretarijat ili drugi oblik prateeg servisa Savjeta Evropske unije. Trai se, da se rad takvih institucija podvrgne kontroli Evropskog parlamenta, Savjeta Evropske unije i parlamenata zemalja lanica EU. Ipak, radikalnije promjene postojee organizacione strukture institucija EU nisu realne.
11

R.b. 1 1 2 3 4 5 6

% 6 38,84 47,38 1,02 6,37 6,01 0,38 100

54 718 541 1 176 966 7 352 747 6 942 264 444 646 115 497 219

54 579 471 1 162 155 8 093 291 6 604 078 1 073 500 107 378 470

100,25 101,27 90,85 105,12 41,42 107,56

1.4. Evropski parlament

Evropski parlament je visoki zakonodavni organ Evropske Unije, ali jo uvek nije postao glavno zakonodavno tijelo. Zakonodavne ingerencije Parlamenta su limitirane, posebno u fiskalnoj sferi, gdje je ova institucija ostala bez nadlenosti. Ipak, mnogo vanija uloga Parlamenta je svedena na lansiranje politikih inicijativa i strategija u cilju jaanja integracionih procesa. Treba naglasiti da politike aktivnosti Parlamenta, 14 iako hijerarhijski visoko pozicionirane, imaju predominantno deklarativnu, a manje izvrnu ulogu. Evropski parlament ima pravo imenovanja i rasputanja, pa tako npr. potvruje izbor Evropske komisije koju moe ak i raspustiti odlukom dvotreinske veine. Ali, Jedinstvenim evropskim aktom, a kasnije i Ugovorom iz Masrihta, ojaane su i proirene nadlenosti Evropskog parlamenta, posebno u demokratskoj kontroli komunitarnih aktivnosti. Tako npr. Parlament moe istraivati sluajeve korupcije veih razmjera, krenje postojeih zakona i propisa ili nenamjenska troenja sredstava. Za tu svrhu se mogu koristiti privremene komisije ili drugi mehanizmi kontrole. Parlament moe imenovati i ombudsmana sa istranim nadlenostima koji moe razmatrati albe svih institucija EU izuzev Suda pravde i Suda prve instance. Evropski parlament participira u potvrivanju meunarodnih sporazuma ili ugovora o proirenju koje donosi natpolovinom veinom. Vano je naglasiti da Evropski parlament u koordinaciji sa Savjetom Evropske unije odluuje o nekim zakonodavnim i budetskim pitanjima. Meutim, u oblasti fiskalne politike Parlament posjeduje limitirane nadlenosti dok je njegova uloga u usvajanju i kontroli budeta znaajna, ali je i tu u nekim segmentima limitirana. Za razliku od klasinih parlamentarnih funkcija ovo tijelo ne bira i podrava vladu mehanizmima parlamentarne veine, ve veinsku podrku obezbjeuje od pitanja do pitanja. U tom sistemu odluivanja je i veinska podrka Parlamenta u nekim situacijama neobavezujua za Savjet Evropske unije ili za Evropsku komisiju. Ovo ukazuje na sloene procedure odluivanja Evropskog parlamenta, to ovu instituciju ini jedinstvenom u parlamentarnoj praksi. Ipak, uvaavajui da je ovo specifina razvojna etapa EU i da su sile divergencija meu lanicama i kandidatima za prijem snane, uticaj Parlamenta je ipak optimalno dimenzioniran i smjeten u veoma sloene i fleksibilne ustavno-pravne okvire. Dakle, ovo tijelo predstavlja 15 jedinstvenu meunarodnu instituciju a njegovi lanovi se biraju direktnim izborima na demokratski nain. Evropski parlament je prva institucija koja je definisana Ugovorom iz Rima ali ne u dananjem obliku i pod sadanjim nazivom. Ova visoka institucija je Rimskim ugovorom bila definisana kao Skuptina i ovaj naziv 16 je zadran do 1962. god. kada je promijenjen naziv u Evropski parlament. Poslije proirenja 1973. god. Evropski parlament ima 198, a poslije izbora provedenih 1979. god. ukupno 410 poslanika. Poslije 1984. god. broj poslanikih mjesta raste na 434 da bi se poslije ulaska panije, Grke i Portugala u Uniju poveao na 518. Slijedee proirenje sa Austrijom, vedskom i Finskom poveava broj poslanika na 626. Sadanji sastav 17 Evropskog parlamenta broji 736 lanova. lanovi Evropskog parlamenta se biraju na period od 5 godina. Od ukupnog broja jedna treina lanova su ene a izborni proces se odvija po univerzalnim izbornim pravilima.

Kao izabrano tijelo Evropski parlament je odmah po uspostavljanju poeo predlagati fundamentalne prijedloge. Tako je 1984. god. sainjen nacrt Ugovora o osnivanju EU (poznat kao "Spinelijev plan") ali on nije usvojen iako su njegove ideje realizovane kroz druge komunitarne programe i ugovore. 15 Prvi direktni izbori za Evropski parlament odrani su 1979. god. Odluka o direktnim izborima doneena je na Samitu u Parizu 1974. god. a njena primjena odloena za pet godina. 16 Evropski parlament je nasljednik Skuptine EZU, savjetodavnog tijela osnovanog 1952. god. Skuptina je imala 78 predstavnika a promjene su izvrene rezolucijom Parlamenta 1962. god. 17 Amsterdamskim ugovorom je predvieno da Evropski parlament moe imati najvie 700 poslanika bez obzira na broj lanica. Ugovor iz Nice ovaj broj poveava na 732, dok 2008. god. EU27 ima 736 poslanika.
12

14

Tabela 1.6: lanovi Evropskog parlamenta po zemljama lanicama (2008. god.) Zemlja lanica Njemaka Francuska Italija V. Britanija panija Poljska Rumunija Holandija Belgija eka R. Grka Maarska Portugal Izvor: Evropski parlament Iz tabele se 1.6. vidi da ekonomski razvijenije zemlje i osnivai Zajednice imaju i najvei broj lanova Parlamenta ime se eli sauvati kontinuitet evropskih integracija. Ali, sa ovom raspodjelom nisu zadovoljni osnivai niti novoprimljene lanice jer stalno irenje Unije dovodi do teritorijalnih disperzija glasova, tako da se odluivanje u ovom domu uslonjava. Situacija postaje jo kompleksnija kada se lanovi Parlamenta svrstaju prema politikim afinitetima. U tabeli 1.7. prikazane su kljune politike grupacije koje egzistiraju u Evropskom parlamentu: Tabela 1.7: Politike grupacije u Evropskom parlamentu (2008. god.) Politika grupacija Evropska narodnjaka partija-Evropske demokrate Partija evropskih socijalista Savez liberala i demokrata za Evropu Unija za Evropu nacija Evropski zeleni-Evropski slobodni savez Evropska ujedinjena ljevica-Nordijska zelena ljevica Nezavisnost i demokratija Neprikljueni lanovi Izvor: Evropski parlament Br. lan. Parlamenta 284 215 103 44 42 41 24 32 Broj lanova 99 78 78 78 54 54 35 27 24 24 24 24 24 Zemlja lanica vedska Austrija Bugarska Finska Danska Slovaka R. Irska Litvanija Letonija Slovenija Kipar Estonija Luksemburg Malta Broj lanova 19 18 18 14 14 14 13 13 9 7 6 6 6 5

Iz prethodne tabele je vidljivo da su dvije vodee politike grupacije u Evropskom parlamentu Evropska narodnjaka partija-Evropske demokrate i Partija evropskih socijalista. Ovakva politika situacija se ponavlja u skoro itavom periodu postojanja Parlamenta. Ove dvije grupacije nikada nisu mogle pojedinano imati natpolovinu parlamentarnu veinu. Posljednji izbori za Parlament su odrani 7. juna. 2009. god. na kojima su 18 uvrene konzervativne i desne politike opcije to neki analitiari tumae i kao trijumf evroskepticizma. U Evropskom parlamentu poslanici se grupiu, ne po nacionalnoj matrici, nego prema pripadnosti politikoj opciji i transnacionalnim politikim grupama. Podrku multi-nacionalnom pristupu u koncentraciji stranaka i poslanikih mandata pruio je i Ugovor iz Mastrihta. To ne iznenauje ako se zna da su politike partije koje funkcioniu na cijeloj teritoriji EU ili njenom veem dijelu snani integracioni i kohezioni faktori
18

Na izborima pravo glasa je imalo blizu 380 milona evropljana koji su birali 736 poslanika Parlamenta.
13

Zajednice i komunitarne ideje. Ove politike grupe imaju vlastite sekretarijate. Da bi se formirala politika grupa neophodno je obezbijediti 20 poslanika iz 6 zemalja, a od juna 2009. god. najmanje 25 lanova Parlamenta iz sedam zemalja. U radu Evropskog parlamenta se ispoljavaju politike razlike koje se prenose i na rad komisija i ostalih tijela. Kada je rije o nainu izbora, drave lanice slobodno odreuju demokratsku proceduru po kojoj e izabrati svoje poslanike u Evropski parlament, ali kako je ve reeno, u skladu sa univerzalnim izbornim pravilima. Rimski i Amsterdamski ugovori predviaju jednoobrazne procedure u izborima za lanove Parlamenta. I Ugovor iz Masrihta predvia mogunost jednoobraznih izbora, s tim da takvu proceduru propiu Savjet Evropske Unije i Evropski parlament. Meutim, zbog protivljenja Velike Britanije ovaj koncept se ne realizuje. Poslanici se biraju na pet godina i imaju politiku pripadnost. Posebna panja je posveena sukobu interesa i inkopatibilnosti funkcija kao to su funkcije lana vlade drave lanice, lanova komisija, komiteta, direktorata i predstavnika Raunovod-stvenog Suda ili Suda pravde, lana Administrat-ivnog savjeta itd. Takoe, poslanik ne moe biti lan Ekonomskog ili Socijalnog komiteta Unije, niti biti lan organa upravljanja komunitarnim fondovima nastalim realizacijom Osnivakih ugovora. Poslanik ne moe biti zaposlen u Evropskoj investicionoj banci ili slinim institucijama. Dakle, rije je o irokom spektru ogranienja. No, poslanici imaju prava na imunitet i druge privilegije, od kojih je najvaniji princip slobode javnog miljenja i glasanja. Oni se ne mogu pozivati na pravo imuniteta u sluajevima kada budu uhvaeni u nekom krivinom djelu. Kao i u uobiajenim situacijama parlamentarne demokratije Evropski parlament moe oduzeti poslaniki imunitet. Mjesto zasjedanja Evropskog parlamenta je Strazbur. U ovom gradu se odrava dvanaest plenarnih sjednica a vanredne se odravaju i u Briselu. Godinje zasjedanje se odrava svakog drugog utorka mjeseca marta. Ovo tijelo ima ovlaenje da izmeu poslanika izabere Predsjednika i predsjednitvo koje zatim bira generalnog sekretara Evropskog parlamenta (koji koordinira i usmjerava rad slubi i pomonih tijela). Parlament servisira generalni sekretarijat koji je lociran u Luksemburgu. Ovo je stvorilo problem funkcionisanja ovog visokog tijela, ali su problemi rijeeni Ugovorom iz Edinburga, a definitivna opredjeljenja potvrena Ugovorom iz Amsterdama kojim se Strazbur inaugurie u parlamentarni centar ujedinjene Evrope. Evropski parlament posebno afirmie rad komisija koje pripremaju prijedloge i radne materijale za plenarne i godinju sjednicu, ime se u procesu odluivanja poveava transparentnost i efikasnost rada. Nerijetko se pribjegava formiranju privremenih komisija ili potkomisija zaduenih za elaboraciju specifinih tema. Sljedei pregled razvrstava komisije Evropskog parlamenta prema ekonomskom i neekonomskom karakteru njihove djelatnosti. Komisije Evropskog parlamenta ekonomskog i subekonomskog karaktera: Ekonomska, monetarna i komisija za industrijsku politiku Budetska komisija Komisija za budetsku kontrolu Komisija za spoljne ekonomske odnose Komisija za regionalnu politiku Komisija za poljoprivredu i razvoj sela Komisija za ribarstvo Komisija za istraivanje, tehnoloki razvoj i energetiku Komisija za razvoj i saradnju Komisija za saobraaj i veze Komisija za ekologiju, zdravstvo i zatitu potroaa Komisije Evropskog parlamenta neekonomskog karaktera: Komisija za spoljna pitanja, bezbjednosnu i odbrambenu politiku; Komisija za ustavna pitanja; Komisija za slobode, prava graana i unutranje poslove; Komisija za kulturu, omladinu, obrazovanje i medije; Komisija za prava graana; Komisija za radna i socijalna pitanja; Komisija za prava ena; Komisija za odreivanje, verifikaciju imenovanja i imuniteta; Komisija za albe; Komisije prema potrebi.

14

Iz pregleda se uoava heterogenost komisija. Ipak, vidljivo je da veina pripada grupi koja se bavi ekonomskim ili subekonomskim temama. To je i razumljivo jer se najvei broj institucija EU bavi pitanjima iz ekonomske i subekonomske sfere. Ovo stanje je objanjivo injenicom da se evropske zemlje nalaze u procesima dominantno ekonomskih integracija. Ve je reeno da se u sluaju sumnje u korupciju ili nenamjenskog troenja mogu konstituisati privremena tijela, to su "omoguile" odredbe Ugovora iz Mastrihta. Parlament moe formirati i interparlamentarne delegacije koje komuniciraju sa parlamentima drugih zemalja, te meunarodnim institucijama i organizacijama. Iako nema ovlaenje za donoenje godinjih odluka o budetskim prihodima i rashodima, nadlenost Parlamenta u oblasti budeta je svedena na odluivanje o tzv. neobaveznim trokovima. U obavezne trokove ulaze izdaci za finansiranje poljoprivrede i rashode koji se u budetu javljaju kao recidivi Osnivakih ugovora i o njima odluuje Savjet Evropske unije. Dakle, postoji limitiranost Parlamenta u sektoru budetskih nadlenosti. Ali, Parlament veinom glasova ili kvalifikovanom veinom od dvije treine glasova moe 19 odbaciti budet. Tada Savjet Evropske unije i Evropska komisija moraju predloiti novi prijedlog budeta. Parlamentu dakle, pripada pravo naknadne ocjene i kontrole prihvatanjem ili neprihvatanjem izvjetaja o 20 izvrenju budeta koji podnosi Evropska komisija. Evropski parlament ima vane ingerencije nad Evropskom komisijom i Savjetom Evropske unije kada je rije o politikoj kontroli. Ovdje se ne radi samo o izglasavanju lanova Evropske komisije, ve je rije o tome da Skuptina ima ingerencije odluivanja o prijedlogu izglasavanja nepovjerenja Evropskoj komisiji. Ovo je instrumentarij demokratske kontrole i ravnotee politikog sistema Unije. Dalje, lanovi Evropskog parlamenta mogu postavljati pitanja Evropskoj komisiji i Savjetu Evropske unije. Parlament kontrolie Komisiju i Savjet preko razliitih izvjetaja o njihovom radu ili preko peticija po razliitim pitanjima funkcionisanja Unije. Konano, Parlament ima karakteristike medijatora ili ombudsmana. Graani Unije mogu ulagati albe na rad zajednikih institucija, to obezbjeuje kontrolu, transparentnost i politiku ravnoteu u cilju efikasnijeg funkcionisanja komunitarnih institucija. Tehniki, zakonodavna uloga se vri konsultacijama, saradnjom, zajednikim odluivanjem i usaglaavanjem miljenja. Kada su u pitanju konsultacije, one se najee obavljaju sa Savjetom Evropske unije onda kada je to predvieno Osnivakim ugovorom. Postupak uspostavljen JEA omoguava Skuptini Zajednica pravo veta i dostavljanje amandmana, to je nalo mjesta i u Ugovoru o Evropskoj uniji. Mastrihtom je proiren postupak saradnje na nove oblasti kao to su odluke o Evropskom socijalnom fondu, zatiti ivotne sredine, istraivanju, transportu, profesionalnoj obuci, uslovima rada, zabrani diskriminacije na nacionalnoj osnovi itd. Ugovor iz Mastrihta ustanovljava i postupak zajednikog odluivanja koji se odvija u nekoliko faza. Najee se primenjuje u odluivanju u oblasti ureenja unutranjeg trita ali nije rijetka upotreba i u slobodi kretanja radne snage, istraivanju i razvoju, ivotnoj sredini, transevropskim mreama, zdravstvu te obrazovanju i kulturi. Ugovor iz Amsterdama afirmie upotrebu ovog postupka na socijalnu politiku, evropsko dravljanstvo, saobraaj, prevare i dr. Ugovor iz Nice proiruje postupke zajednikog odluivanja na industrijsku politiku i neka pitanja graanskog prava. Davanje saglasnog miljenja omoguava Evropskom parlamentu pravo veta u sluaju kada je saglasnost uslov za odluke Savjeta Evropske unije. Saglasno miljenje se donosi veinom glasova Skuptine Zajednica, izuzev kad je rije o pristupanju novih drava lanica. U Mastrihtu je ovaj postupak proiren na 21 odreena pitanja iz domena rada Evropskog sistema centralnih banaka, kohezionih fondova, nekih meunarodnih ugovora i unifikacije izbornih pravila za Evropski parlament.

Evropski parlament je odbacio budet 1980. god. i 1985. god. Evropski parlament nije prihvatio izvjetaj Evropske komisije o izvrenju budeta 1996. god. Izvjetaj je razmatran 1998. god. i njegovo neprihvatanje (zbog zloupotraba i nepravilnosti) je tokom 1999. god. izazvalo veliku krizu u Zajednici. 21 Ustanovljena 1994. god. zbog pomoi slabije razvijenim lanicama. Fondovi imaju cilj smanjiti razlike u nivou razvijenosti zemalja EU i olakati im pristup u EMU.
20

19

15

Evropski parlament sa Savjetom ministara zajedniki odluuje o pitanjima koja su izuzetno znaajna za funkcionisanje i razvoj EU. Locirana su u dva perioda. Prvi se odnosi na zajedniko odluivanje od 1993. god. poslije poetka primjene Ugovora iz Mastrihta, gdje spadaju: Usaglaavanje zakonodavstva za regulaciju unutranjeg trita. Slobodno pruanje usluga na zajednikom tritu. Zatita potroaa. Transevropske mree. Pitanja iz oblasti zatite ivotne sredine iz nadlenosti EU. Dugoroni programi istraivanja. Obrazovanje, kultura i zdravstvo. Sloboda kretanja radne snage, nastanjivanja i nostrifikacije diploma.

Amsterdamskim ugovorom zajedniko odluivanje ove dvije institucije se znatno proiruje slijedeim pitanjima: Regionalni razvoj. Saobraaj i proirenje nadlenosti u oblasti transevropskih mrea. Zapoljavanje i socijalna politika. Statistika. Carinska saradnja. Transparentnost, borba protiv prevara i zatita podataka. Zdravstvena zatita. Dravljanstvo, sloboda nastanjivanja i zabrana nacionalne diskriminacije. Istraivanje i razvoj.

Iz prethodnog pregleda se uoavaju kljuni pravci evolucije EU. Dinaminost i raznovrsnost zajednikog odluivanja Parlamenta i Savjeta najbolje govore o ovom vanom periodu za njen opstanak i stvaranju pretpostavki za nastavak integracionih procesa.

16

Simplificirana ema naina odluivanja prikazana je na slici 1.8. Slika 1.8.: Simplificirana shema odluivanja u EU

1.5. Sud pravde evropskih zajednica

1.5. Evropski sud pravde

Sud pravde evropskih zajenica, ili Evropski sud pravde je vrhovna sudska institucija EU. On ima krucijalnu ulogu u razvoju evropskog prava. Ova injenica je posebno vana zbog toga to je Unija veoma sloena i dinamina dravno-pravna integracija iji razvoj nije mogu bez obimnog zakonodavstva i svih oblika regulacije. Sud ima tri osnovne nadlenosti. Prva obaveza se odnosi na zakonito provoenje Ugovora i drugih regulativa EU. Drugu determinie uloga krajnje instance u Zajednici koja se odnosi na rjeavanje sudskih sporova. Konano, Sud je nadlean za pruanje pomoi nacionalnim zakonodavstvima. Ovaj organ Zajednice zasjeda u Luksemburgu i nadlean je u svim sluajevima predvienim Osnivakim ugovorima. U tim situacijama nije potrebno prihvatanje nadlenosti ovog suda od strane drava lanica. Kao vrhovni promoter i uvar komunitarnog prava Sud svoju poziciju afirmie filozofijom federalizma. Zbog toga je i dobio epitet Vrhovnog suda "potencijalne evropske federacije," odnosno ova institucija EU 22 aktivno participira u kreiranju komunitarnog pravnog sistema federalnog tipa.

22

Vidjeti vie u: P. Moreau Defarges, Les organisations internationales, Armand Colin, 1993.
17

U svom sastavu Sud pravde ima po jednog sudiju iz svake zemlje lanice (tako npr. u EU27 Sud ima 27 sudija, u EU25 ih je bilo 25 itd.). Pored njih, Sud ima i opte pravobranioce (u EU25 je bilo osam nezavisnih advokata-pravobranilaca). Sudije i advokati moraju biti strune i nezavisne linosti koji se uz prethodni 23 dogovor sa vladama lanica imenuju na mandatni period od est godina. Njihov mandat moe biti obnovljen. Aktima EU nisu predviene bilo kakve restrikcije u vezi nacionalne pripadnosti zaposlenih u Sudu pravde. Ipak, praksa je pokazala da su sve dosadanje sudije vodile porjeklo iz zemalja lanica. Kao i komesari ili poslanici, tako i sudije Suda pravde evropskih zajednica uivaju zakonom propisane privilegije i imunitete. Tajnim glasanjem Sud pravde imenuje sekretara i sekretarijat na mandatni period od est godina. Sud zasjeda plenarno i u vijeima od po tri, pet ili jedanaest sudija (veliko vijee). Stranke koje izlaze pred Sud pravde moraju imati zastupnike a odluke koje Sud donosi mogu biti u obliku presuda ili ordonansi. Odlukom Savjeta Evropske unije iz 1988. god. Evropskom sudu pravde je pridruen Prvostepeni sud sa primarnim ciljem rastereenja Suda pravde. Ingerencije Prvostepenog suda su rezervisane za sporove izmeu institucija EU i firmi, posebno u antimonopolskoj regulativi i trgovinskom zakonodavstvu. Kod ovog suda je veoma vana brzina odluivanja. Evropski sud pravde je krajnja instanca razrjeavanja sporova, sprovoenja ugovora i implementacije regulative na cijelom podruju Unije. Pravni sporovi izmeu drava lanica ili sporovi lanica sa institucijama EU se iznose pred Evropsku komisiju i ukoliko se ne mogu pronai rjeenja, 24 takvi sluajevi idu pred Sud pravde. Evropski sud pravde i Prvostepeni sud, svaki u okviru sopstvene 25 nadlenosti, trebaju osigurati tumaenje i primjenu ovog Ugovora. Pred Sudom pravde evropskih zajednica mogu se voditi sljedee vrste sporova: prethodno (prejudicijelno) pitanje, postupak (tuba) za ponitenje akta, tuba radi izostanka, tuba zbog neispunjenja obaveza i postupak (tuba) za utvrivanje vanugovorne odgovornosti.

1.6. Evropski raunovodstveni sud

Ovaj sud je najmlaa i jedna od najautoritativnijih institucija EU. Zadatak suda je kontrola stanja cjelokupnih prihoda i rashoda Zajednice. Iako nije klasini pravosudni organ, jer nema nikakva pravosudna ovlaenja (shodno tome nema pravo gonjenja), Raunovodstveni sud raspolae drugim irokim ovlaenjima. O nekim aspektima pravnog poloaja ovog suda govori injenica da njegovi akti ne mogi biti predmet tube za ponitaj pred Sudom pravde evropskih zajednica. ak je Ugovorom iz Amsterdama ovom sudu dozvoljeno da, zbog ouvanja svoje nadlenosti, pokree postupke za ponitaj akata. Ugovor Raunovodstvenom sudu proiruje ovlaenja u istrazi, jer kod svakog komunitarnog ili nacionalnog organa, fizikog ili pravnog lica koje upravlja komunitarnim fondovima moe izvriti provjeru "na licu mjesta". Ovaj sud je ustanovljen Briselskim ugovorom 1975. a stupio je na snagu 1977. god. Ugovor je, izmeu ostalog, sadravao reforme budetskih procedura i proirenje nadlenosti Skuptine iz Strazbura. Meutim, tek po potpisivanju Ugovora iz Mastrihta, Raunovodstveni sud postaje institucija Evropske unije, to je posebno regulisano odjeljkom 5. Ugovora. Dakle, ova institucija kontrolie zakonitost prihoda i rashoda Zajednice uvidom u desetine hiljada finansijskih operacija. Preko "izjave o tanosti rauna i zakonitosti i regularnosti obavljenih poslova" Raunovodstveni sud dostavlja Evropskom parlamentu i Savjetu Evropske unije na uvid regularnost poslovanja rauna institucija i organa koje je osnovala EU. Sud participira u proceduri usvajanja izvjetaja Evropske komisije o izvrenju budeta pred Strazburkom Skuptinom i konsultuje se po relevantnim finansijskim i budetskim pitanjima Zajednice. Prema Ugovoru iz Amsterdama, Raunovodstveni sud ima pravo kontrole fondova Zajednice (kojima upravljaju spoljni organi) i Evropske investicione banke. Sjedite Evropskog raunovodstvenog suda je u Luksemburgu. Formacijski, on ima petnaest lanova koji se biraju na mandatni period od est godina od strane Savjeta Evropske unije. U instituciji je zaposleno
23 24

26

Da bi se izbjegla izmjena cjelokupnog sudijskog kadra na kraju mandatskog perioda, polovina sudija se bira ve poslije tri godine. Ako doe do spora meu lanicama oko povrede Ugovora, Komisija mora dati odgovor najkasnije do tri mjeseca. U suprotnom tuba se predaje sudu, to ukazuje na kvazisudsku ingerenciju Komisije. 25 Ove odredbe su regulisane lanom 220. Ugovora iz Nice. 26 U literaturi se mogu nai i sinonimi Evropski revizorski sud ili Evropski finansijski sud.
18

petnaest efova kabineta i isto toliko ataea a ukupno je zaposleno oko 500 radnika. Kao i drugi visoki funkcioneri Unije, lanovi ovog suda imaju odreene privilegije i pravo na imunitet, ali podlijeu strogim pravilima sukoba interesa i obavezi nepristrasnosti u obavljanju poslova. Ugovor iz Nice omoguava Sudu da formira vijea u cilju usvajanja pojedinih izvjetaja, te da utvrdi interna pravila ponaanja pravilnikom koji odobrava Savjet Evropske unije kvalifikovanom veinom. Raunovodstveni sud je jedna od najmlaih institucija EU kojoj raste rejting i uticaj. Realno je oekivati 27 njegovu dalju ekspanziju i rast uticaja. Uloga Suda e i u budunosti sve vie jaati, kako zbog irenja i ulaska novih drava ija raunovodstvena praksa jo uvijek nije na nivou najviih evropskih standarda, ali i zbog kontinuiranog rasta makroekonomskih agregata i pokazatelja EU. Tako se poveava finanijska osnova koja je predmet kontrole ove institucije. Pored ovoga, nove tendencije na globalnim finansijskim tritima (apostrofira se aktuelna finansijska kriza) dodatno motiviu Sud u realizaciji aktivnosti iz njegove nadlenosti. Globalna kriza vodi ka novoj ulozi moderne kapitalistike drave koja intervenie ogromnim finansijkim sredstvima prema finansijskim tritima i sektoru realne ekonomije. Sredstva se usmjeravaju za tano odreene namjene i izvrenje tano definisanih nacionalnih makroekonomskih ciljeva. To neminovno proiruje interese dravnih institucija prema dodatnoj finansijskoj kontroli u emu je uloga Evropskog raunovodstvenog suda izuzetno znaajna.

1.7. Ostale institucije EU

1.7.1. Ekonomski i socijalni komitet Ekonomski i socijalni komitet je konsultativni organ ustanovljen Rimskim ugovorom a definitivno uvren lanom 257. Ugovora iz Nice. Osnovni zadatak ovog komunitarnog organa je pruanje strune pomoi Evropskoj komisiji, a po potrebi i ostalim tijelima EU. Kao jedno od najstarijih konsultativnih tijela Komitet ima epitet druge evropske skuptine. Rad Komiteta je nezavisan u odnosu na druge institucije Unije. Dovoljno je ukazati na samo nekoliko injenica da bi se uoio veliki znaaj ekonomske komponente evropskih integracija i uloga Ekonomskog i socijalnog komiteta u integracionim procesima. U Komitet ulaze predstavnici proizvoaa, trgovaca, zanatlija, poljoprivrednika, predstavnici drutvenih djelatnosti i mnogi drugi. Komitet je podijeljen u tri grupe. Prvu ine poslodavci, drugu radnici a treu grupu ine predstavnici ostalih aktivnosti (interesne grupe). Poetkom milenijuma Komitet je imao 222 lana a ukupan broj zaposlenih je iznosio oko 700. Izbor lanova Ekonomskog i socijalnog komiteta se vri na period od etiri godine uz mogunost reizbora. Ugovor iz Mastrihta je Ekonomskom i socijalnom komitetu omoguio da zasjeda na sopstvenu inicijativu (prije Mastrihta pravo na sazivanje su imali iskljuivo Savjet Evropske unije i Evropska komisija). Komitet je organizovan u sekcije koje razmatraju razliite teme, uglavnom iz ekonomske i socijalne problematike. Tako postoje sekcije za industriju, socijalnu politiku, poljoprivredu itd. Njihov zadatak je struna analizira odreenih pitanja o kojima se odluuje na Savjetu Evropske unije ili Evropskoj komisiji. Dakle, najvii organi Unije imaju obavezu da u oblasti ekonomsko-socijalne kohezije, monetarne i fiskalne politike, zapoljavanja, obrazovanja, zdravstva, kulture, transevropskih saobraajnica i dr. konsultuju Ekonomski i socijalni savjet. Ukoliko se ne ispotuje ovakva procedura Evropski sud pravde moe ponititi takve odluke. Zbog svega navedenog, ne iznenauje spoznaja da znaaj ovog konsultativnog organa, koji najviim komunitarnim institucijama pribliava razne profesionalne drutvene grupe, kontinuirano raste. Kao i u sluaju Evropskog raunovodstvenog suda nestabilnost na globalnom nivou i pogoranje makroekonomske i socijalne situacije u EU dodatno utiu na rast autoriteta Komiteta. Stagnacija privrednog rasta, borba protiv nezaposlenosti i inflacije sve vie zaokupljaju vlade svih zemalja. Na ta pitanja je sve tee pronai pravovremene i efikasne odgovore. Sfera ekonomije i socijalni sektor e u blioj budunosti postati najosjetljiviji segment drutvene strukture i drutvenih odnosa, pa se od ovog strunog organa oekuju najbolji prijedlozi prema institucijama EU.

27

Hrvatska je npr. do polovine 2006. god. iz fondova i programa predpristupne pomoi "povukla" 261 milion evra (97% odobrenih sredstava). Prosjena iskorienost fondova EU od strane ostalih tranzicionih zemalja je iznosila oko 69%. Kontrola korienja prepristupnih fondova je izuzetno znaajna aktivnost EU.
19

Broj glasova u Ekonomsko socijalnom komitetu nije podijeljen prema stvarnoj ekonomskoj snazi zemalja lanica. U tabeli 1.9 je prikazan broj glasova ovog komunitarnog tijela za EU27: Tabela 1.9: Pregled glasova lanica EU u Ekonomsko socijalnom komitetu Njemaka V. Britanija Francuska Italija panija Poljska Rumunija Holandija Grka EU 27 24 24 24 24 21 21 15 12 12 344 eka Rep. Belgija Maarska Portugal vedska Bugarska Austrija Slovaka Danska 12 12 12 12 12 12 12 9 9 Finska Litvanija Irska Slovenija Letonija Estonija Kipar Luksemburg Malta 9 9 9 7 7 7 6 6 5

Izvor: Ugovor iz Nice, str. 83-84. (Treaty of Nice, p.83-84.) Sastav Komiteta ukazuje na elju njegovih kreatora da se u punoj mjeri afirmie princip koncensusa. Bez obzira na parcijalne interese vlada zemalja lanica, pitanja o kojima raspravlja Komitet posmatraju se u kontekstu unapreenja komunitarnih ideja i razvoja zajednikog evropskog trita. Komitet e i u budunosti imati znaajnu ulogu u predlaganju ekonomskih i socijalnih mjera, kako redovnim servisiranjem osnovnih komunitarnih institucija, tako i rjeavanjem problema proizalih iz vanrednih kriznih situacija.

1.7.2. Komitet regiona Komitet regiona je savjetodavno tijelo odgovorno za rjeavanje pitanja iz domena regionalne politike i regionalnog razvoja Evropske unije. U njegovom sastavu se nalaze predstavnici regionalnih i lokalnih tijela, birani na mandatni period od etiri godine. Imenuje ih Savjet Evropske unije a na prijedlog drava lanica. Ugovor o Evropskoj uniji predvia da se ove funkcije obavljaju samostalno i u optem interesu Zajednice. Ekspanzija regionalne politike kao fundamentalne zajednike politike i kontinuirani rast subvencija koje se iz razliitih izvora troe na regionalni razvoj ovom Komitetu daju sve vei znaaj. Uticaj mu raste i zbog kontinuiranog irenja Zajednice, pa je ovo komunitarno tijelo neophodno kod usaglaavanja, koordinacije i harmonizacije interesa "starosjedilaca" i zemalja koje ulaze u EU. Komitet je ustanovljen Ugovorom iz Mastrihta. Po odredbama tog akta Komitet regiona se obavezno konsultuje u oblastima gdje postoje ili se mogu uoiti neposredni regionalni interesi. Rije je najee o radu kohezionih i strukturnih fondova, pitanjima funkcionisanja energetskog sektora, obrazovanja, zdravstva, kulture, telekomunikacija, transevropske mree, ruralnog razvoja i dr. Ugovor iz Amsterdama proiruje nadlenost Komiteta. Obavezno konsultovanje Komiteta se proiruje i na socijalnu politiku, zapoljavanje, profesionalno usavravanje, saobraajnu politiku i zatitu ivotne sredine. Zahvaljujui afirmaciji regionalne politike Komitet regiona zauzima sve znaajniju poziciju u strukturi konsultativnih komunitarnih tijela. Amsterdamski Ugovor je proirio i neke interne nadlenosti. Tako Komitet moe autonomno donositi svoj unutranji pravilnik bez odobrenja Savjeta Evropske unije. Kao i Ekonomski i socijalni komitet i Komitet regiona predstavlja tijelo ija je uloga u evropskim integracijama i sistemu komunitarnih institucija u stalnom usponu. Broj glasova u Komitetu regiona nije podijeljen prema regionalnim parametrima (gradacija po ovom principu je kompleksna), ve odgovara strukturi Ekonomsko socijalnog savjeta. U tabeli 1.10 prikazan je broj glasova ovog komunitarnog tijela za EU27.

20

Tabela 1.10: Pregled glasovi lanica EU u Komitetu regiona Njemaka V. Britanija Francuska Italija panija Poljska Rumunija Holandija Grka EU 27 24 24 24 24 21 21 15 12 12 344 eka Rep. Belgija Maarska Portugal vedska Bugarska Austrija Slovaka Danska 12 12 12 12 12 12 12 9 9 Finska Litvanija Irska Slovenija Letonija Estonija Kipar Luksemburg Malta 9 9 9 7 7 7 6 6 5

Izvor: Ugovor iz Nice, str. 83-84. (Treaty of Nice, p.83-84.) Sastav lanova Komiteta regiona, kao i u sluaju Ekonomsko socijalnog komiteta ukazuje na neophodnost pune koordinacije i usklaivanja regionalnih interesa u rjeavanju problema iz njegove nadlenosti. Taj pristup unapreuje komunitarnu ideju, posebno u regionalnom razvoju. Potrebno je naglasiti da se regionalni pristup u organizaciji Zajednice razvio u specifinu komunitarnu doktrinu (npr. ideje o "Evropi regija"). Regionalna politika i regionalni razvoj e i u budunosti EU imati veliki znaaj.

1.7.3. Evropska investiciona banka Evropska investiciona banka (EIB) je ustanovljena 1957. god. Ugovorom iz Rima, osnivanjem Evropske ekonomske zajednice (EEZ), tanije, protokolom koji je bio sastavni dio aneksa ovog Ugovora. Ugovor o Evropskoj uniji daje Evropskoj investicionoj banci visoku hijerarhijsku poziciju meu kumanitarnim institucijama, odmah iza najviih tijela EU. Banka svoje aktivnosti usmjerava na ravnomjerni razvoj zajednikog trita i daje vaan doprinos jaanju ekonomske kohezije, smanjenju regionalnih razvojnih disproporcija itd. Ciljevi Evropske investicione banke se mogu sistematizovati prema sljedeim sektorima: Podrka programima uravnoteenog razvoja zajednikog trita. Obezbeenje finansijskih sredstava za pomo regionalnom razvoju. Podrka programima od zajednikog interesa za vei broj drava lanica EU. Stimulisanje politike zapoljavanja pozajmicama (Amsterdamski Ugovor) i razvoj malih i srednjih preduzea. Davanje pozajmica za razvojne projekte u manje razvijenim regionima EU. Garantovanje vraanja kredita koje uzima EU. Garantovanje za isplatu pomoi zemljama tzv. "treeg svijeta." Davanje finansijskih pozajmica dravama kandidatima za pristupanje EU. Podrka investicijama u funkciji afirmacije unutranje i spoljne politike EU. Finansijske transakcije koje doprinose razvoju zajednikog evropskog trita ili redukciji regionalnih razlika itd.

Evropska investiciona banka (EIB) ima svojstvo pravnog lica. Njeno sjedite je u Luksemburgu. U organizacionoj strukturi banke dominiraju Savjet guvernera, te Administrativni savjet i Upravni komitet. Savjet guvernera ima kljunu ulogu u odluivanju, uobiajenu za odluivanje u bankama nacionalnog ili komercijalnog znaaja. On donosi opte smjernice kreditne politike i ciljeve harmonizovane sa razvojem zajednikog evropskog trita. Ovaj organ vri monitoring izvrenja tih ciljeva i drugih direktiva. Savjet guvernera okuplja ministre koje postavljaju drave lanice EU (jedan ministar iz svake drave). Administrativni savjet, koji ima ekskluzivnu nadlenost za finansijske operacije donosi konane odluke o davanju garancija, kredita i zakljuenja ugovora. Njega ini 25 lanova i 13 zamjenika koji su nezavisne i kompetentne linosti
21

koje u svom radu odgovaraju samo Evropskoj investicionoj banci. Upravni komitet je zaduen za servisiranje redovnih dnevnih poslova. Ova banka se ne moe smatrati komercijalnom bankom, iako ona nije netrina institucija ili netrini fond. Ipak, injenica da se njenim aktivnostima stimuliu projekti koji u sebi imaju i politiku komponentu, daje za pravo onima koji ovu vanu komunitarnu instituciju tretiraju kao netrinu organizaciju. Poslednji krizni dogaaji na svjetskoj ekonomskoj sceni su doprinijeli dodatnoj afirmaciji EIB. Kraj 2008. a posebno poetak 2009. god. karakteristini su po finansijskim intervencijama nacionalnih vlada vodeih ekonomskih sila, ali i srednje razvijenih i malih drava. Kao preko noi, dravna intervancija vie nije "bauk" ve postaje realnost, ak i neminovnost kojom se, kakve li ironije, kapitalistike privrede spaavaju od 28 mogueg privrednog sloma. U takvim uslovima svaka finansijska institucija dravne provenijencije je vie nego dobro dola. Preko njih (a to EIB jeste) vlade mogu efikasnije rjeavati nagomilane ekonomske probleme alokacijama sredstava prema sektorima i akterima koji e poluiti najbolje ekonomske i socijalne efekte. Meutim, postoje i druge opasnosti koje proistiu iz injenice da se prvobitna namjena EIB u izmijenjenim drutveno-ekonomskim okolnostima moe transformisati u amortizera postojeih problema, to svakako nije bio osnivaki cilj ove finansijske institucije. Forsiranjem zajednikih politika EU, a posebno zajednikog trita i regionalnog razvoja, Evropska investiciona banka e i u budunosti predstavljati jednu od kljunih institucija zaduenih za implementaciju komunitarnih politika. Reakcija EIB na aktuelnu krizu. Evropska investiciona banka je ve u decembru 2008. god. reagovala na 29 irenje krize ka evropskom ekonomskom prostoru. Bord direktora EIB je napravio Operativni plan za period 2009 -2011. god. koji sadi nain podrke i operativne mjere prevazilaenja finansijske i ekonomske krize u lanicama EU. Tako e ukupan iznos kredita u 2009. i 2010. god. biti povean za oko 30% u odnosu na nivo iz 30 prethodnih godina. Obim kredita EIB u ove dvije godine e iznositi po 15 milijardi evra. Ovo e uticati na rast dodatnih investicija na nivo od oko 72 milijarde evra u 2009. i 2010. god. Procjena o obimu dodatnih investicija proizilazi iz injenice da se ukupno efektuirane investicije kreu u iznosu koji je oko pet puta vei u odnosu na finansiranje od strane banke. Sredstva EIB e se usmjeravati u sljedee namjene: dodatnu podrku razvoju malih i srednjih preduzea, investicije u energetiku, infrastrukturu, saobraaj i sprjeavanje klimatskih promjena. Dio dodatnih kredita e se usmjeriti u podrku zemljama Centralne i istone Evrope za rjeavanje problema konvergencije i rast rezervi. U tabeli 1.11 prikazani su podaci o planu ulaganja EIB koji je usklaen sa potrebama EU u prevazilaenju ekonomske i finansijske krize. Tabela 1.11.: Planirani obim ulaganja i nivo investicija EIB Namjena Dodatno godinje finansiranje Dodatno ukupno investiranje za 2009. i 2010. (godinje u u 2009. i 2010. (godinje u milijardama evra) milijardama evra) Mala i srednja Preduzea Energija, infrastruktura, transport, klimatske promj. Konvergencija

3,5

14

6 2,5

36 10

28 eki premijer Vaclav Klaus je izjavio da dravna podrka bankama "sahranjuje" kapitalizam i na mala vrata vraa socijalizam. Za sadanju krizu optuuje suvino uplitanje drave i rast trokova administracije (autorski lanak za list Mlada fronta, Prag, 2008. god.). 29 COP je skraenica za Corporate Operational Plan. 30 U 2007. god. EIB je plasirala sredstva u ukupnom iznosu od 47,8 milijardi evra za projekte realizacije ciljeva zajednikih politika. Za potrebe zemalja EU27 plasirano je 41,4 milijarde evra ili 87% sredstava.

22

Rezerve Ukupno

3 15

12 72

Izvor: European Investment Bank, Directors approve anti-crisis measures for 2009-2010, Press Secretariat. Iz prethodne tabele se moe zakljuiti, da se kreditna sredstva kojim EIB djeluje na zajednikom tritu radi neutralizacije finansijske krize usmjeravaju prema tano definisanim oblastima. Na prvi pogled je vidljivo da je rije o intervencijama strukturnog karaktera, to je i razumljivo, obzirom na ulogu EIB u finansijskom sektoru EU. Ova injenica ohrabruje, ne samo zbog brzine kojom je banka reagovala na aktuelnu situaciju, ve i zbog njene privrenosti temeljnim naelima finansiranja. Reakcija banke (iako su interventna sredstava banke su viestruko manja od gubitaka nastalih finansijskom krizom) daje jasnu poruku u ime EU da e se biti upotrijebljene sve raspoloive mjere odbrane evropskog ekonomskog i finansijskog prostora.

23

2. REGIONALNE INTEGRACIJE
2.1. Opti i teorijski pristup regionalnim integracijama
Regionalne ekonomske integracije su razliiti oblici fuzija nacionalnog, regionalnog i meunarodnog nivoa. Ekonomske integracije se stvaraju izmeu drava ili njihovih dijelova (regiona). One se dalje mogu integrisati na dravnom ili meudravnom nivou. Motivi za integracije nacionalnih privreda se nalaze u realizaciji mnogiih ciljeva, kao to su otklanjanje carinskih i necarinskih barijera, eliminacija drugih ogranienja koja ograniavaju meunarodnu trgovinu itd. Integracije obezbjeuju slobodu kretanja ljudi i kapitala, ali i ostalih proizvodnih faktora. Dakle, sutina ekonomskih integracija je uglavnom, unaprjeenje trgovine kroz paralelne procese ogranienja i liberalizacije. Polazna pozicija za izuavanje ovih fenomena je liberalizacija izmeu lanica integracije, dok u odnosu na tree zemlje postoje ili se uvode nove trgovinske barijere. Savremene regionalne integracije su funkcionalni oblici organizacije izmeu razliitih drava. Postoje i integracije koje nastaju iz vojno-bezbjednosnih, politikih, ekolokih i drugih razloga, ali i njihovih kombinacija. Dakle, regionalne integracije su specifian vid udruivanja razliitih ekonomskih, politikih ili geografskih prostora. Funkcionisanje regionalnih integracija je vremenom doprinijelo stvaranju mnogih teorija, od 31 federalista, konfederalista, nacionalista, funkcionalista itd. Razlike su u dostignutom nivou politikih, 32 demokratskih ili ekonomskih odnosa. Mjere na planu regionalnih integracija imaju cilj eliminaciju prepreka integracijama. Dalje, primjenjuju se i mjere harmonizacije, onda kada su integracioni procesi ve u zavrnim fazama. Strategijske ekonomske integracije su udruivanja drava (obino susjednih) u cilju zatite od nelojalnog uvoza, dok se druge mogu odnositi na integracije radi poveanja trgovinske razmjene geografski ili politiki bliskih zemalja u odnosu na ostale zemlje. Na stvaranje strategijskih ekonomskih blokova snano utiu i globalni ekonomski procesi. Federalne oblike integracija karakterie postojanje nadnacionalnih institucija, gdje god postoji mogunost efikasnijeg funkcionisanja centralnog (federalnog) nivoa. Tako i politika mo prelazi sa nacionalnog na nadnacionalni nivo. S druge strane, funkcionalisti se zalau za institucije koje e biti zajedniki voene od strane zemalja i u kojima e se reforme ka snanim integracijama deavati "korak po korak." Ovaj vid integracija podrazumijeva visok stepen komunitarnosti, tolerancije i prava na veto lanica integrisane zajednice. Funkcionalistima i federalistima su suprostavljeni nacionalisti. Oni preferiraju integracije uz zadravanje visokog stepena suvereniteta i nacionalnog identiteta lanica zajednice, pa stoga u pluralnim politikim drutvima esto opstruiu federaliste i funkcionaliste. Teorijski, postoji nekoliko osnovnih oblika ekonomskih integracija. Balasa je 1961. god. postavio koncept koji se sastoji od pet faza (oblika regionalnog udruivanja) kroz koje prolaze i u kojima se mogu nai regionalne integracije. Balasine faze integracija su iz sadanje perspektive zastarjele, ali su jo uvijek aktuelne zbog izuavanja doktrinarnih, istorijskih, ekonomskih i politikih pogleda, razloga i motiva nastajanja velikih 34 integracija. Pored Balase za razvoj teorije evropskih integracija najzasluniji su Mid (Meade) i Timbergen sa radovima objavljenim 1953. i 1954. god. Sutina tih i ostalih pogleda na oblike organizovanja regionalnih ekonomskih integracija se moe sumirati u sljedeim strukturama:
33

31

O problemima evropskog konstitucionalizma vidjeti u Lenaerts, K., Constitutionalism and the Many Faces of Federalism, American Journal of Comparative Law 38, 1990, p. 205.; Koleman, D., Savest Evrope, VEGA, Novi Sad, 2003.; Mancini, F., The Making of a Constitution of the Europe, Common Market Law Review 26, 1989, p. 595 ili u Joerges, C. And Neyer, Multi-Level Governance, Deliberative Politics and the Role of Law, European University Institute, Working Paper RSC, 1997. i dr. 32 O teoriji konstitucionalnih i postkonstitucionalnih ugovora i osnovama drutvenih sloboda vidjeti u Bjukenen Dejms, Granice slobode, DERETA, Beograd, 2002. god. str. 31-103. i dr. 33 Balassa je ugledni ekonomista koji se bavio izuavanjem makroekonomskih problema i efektima integracija. 34 O liberalizaciji trita Balassa pie ezdesetih godina prolog vijeka u: Balassa B., Trade liberalization and "revaled" comparative advantage, Manchester Schol of Economics and Social Studies, 1965. i Balassa B., Trade liberalization among industrial countries, Mc. Graw-Hill, New York, 1967.
24

Zona slobodne trgovine je preferencijalni sporazum izmeu drava. On se odnosi na uklanjanje svih carinskih i kvantitativnih (necarinskih) ogranienja u trgovini izmeu lanica zone. Ovaj oblik udruivanja podrazumijeva da svaka drava zadri carinsku tarifu i trgovinske propise prema treim zemljama. Najvei nedostatak ovog oblika ekonomske integracije je pojava tzv. skretanja trgovine (trade deflection). Uvoz iz treih zemalja u zonu slobodne trgovine je voen trinim principima i neminovno se obavlja preko zemlje sa najmanjim carinskim optereenjem. Poslije procedure uvoza, zemlja lanica zone slobodne trgovine autonomno formira cijenu robe. To joj omoguava najkonkurentniju poziciju na cijelom podruju zone slobodne trgovine, ak i bez rasta produktivnosti rada. Kako trgovinska razmjena sa lanicama zone nema ogranienja takav oblik trgovine sa treim zemljama moe dovesti do povlaenog poloaja i naruiti trine odnose u zoni slobodne trgovine. Zato je kljuni problem funkcionisanja zone slobodne trgovine nain regulisanja pravila o porijeklu koja se primjenjuju na cjelokupan uvoz u zonu slobodne trgovine. Takoe, jedan od veih problema koji se mogu desiti u zoni slobodne trgovine je elaboriran u sljedeem primjeru. Pretpostavimo da tri zemlje odlue da formiraju zonu slobodne trgovine. Svaka od njih razliito formira nivo carina na uvoz poljoprivrednih proizvoda iz treih zemalja na sljedei nain: zemlja A 5%, zemlja B 10% i zemlja C 30%. Pretpostavimo da zemlja C eli zatitu domaih proizvoaa poljoprivrednih proizvoda, pa je zbog toga formirala visok nivo carina. Nakon odreenog vremena zemlja C je odluila da joj ciljno trite za izvoz njenih poljoprivrednih proizvoda bude zemlja A, upravo zbog niih uvoznih carina poljoprivrednih proizvoda. Problem se javlja kod ponovnog uvoza ovih roba u zemlju C, jer se sada njihova politika zatite domae poljoprivrede tretira kao protekcionistika, to u savremenim trgovinskim odnosima nije dozvoljeno. Pored poljoprivrede, konkretni problemi su esto prisutni u trgovini motornim vozilima, saobraaju, elektronskim ureajima i sl. Grafikon 2.1. prikazuje funkcionisanje zone slobodne trgovine. Na njemu se analizira situacija stvaranja zone slobodne trgovine izmeu samo dvije zemlje, i to referentne zemlje (zemlje domaina) i zemlje partnera koja je odluila da sa referentnom zemljom ue u ovu integraciju. Naravno, ovo je simplificirani primjer koji pretpostavlja brojna ogranienja i pretpostavke.

Grafikon 2.1.: Zona slobodne trgovine na primjeru dvije zemlje U zoni slobodne trgovine zemlje lanice ukidaju meusobne carine, ali mogu zadrati zateene carinske stope za vanjsko trite. Zona slobodne trgovine uspostavlja novu situaciju u kojoj zemlja sa viim cijenama OPmax uvozi robe bez carinskog optereenja iz zemlje partnera u slobodnoj trgovinskoj zoni, po nioj cijeni OP. Najvea mogunost je uvoz cjelokupne proizvodnje iz zemlje partnera. Ova situacija je znaajna sa aspekta veliine zemalja. Zbog toga, ako je partnerska zemlja relativno manja od referentne zemlje, ona e moi ostvariti dodatni rast koji generie rast izvoza u drugu (ili druge) zemlje zone. Cijene u referentnoj zemlji e se uspostaviti na nivou svjetskih cijena, uveanih za iznos carine u zemlji partneru. Tako dolazi do stvaranja efekta "trade deflection" koji je rezultat novonastale situacije u kojoj zemlja partner obezbjeuje tranju u referentnoj zemlji, a istovremeno vri uvoz sa svjetskog trita.

25

Ukupni efekti stvaranja zone slobodne trgovine izmeu zemalja zavise od odnosa ponude i tranje meu njima. Ali, vratimo se na formiranje cijena u zoni. Kada se ova dva trita fuzioniu, djelovanjem trinih zakona e neminovno doi do tzv. spillover efekata u sektoru cijena. Tako e cijene u referentnoj zemlji pasti na nivo P', dok e cijene u zemlji partneru porasti sa nivoa P na nivo P'. Dakle, ujednaie se cijene u obe zemlje, jer se poslije potpisivanja sporazuma nalaze u istom trinom sistemu. Poslije tog prilagoavanja proizvoai iz zemlje partnera e poveati proizvodnju sa 0Q5 na 0Q6. To e povoljno uticati na privredu ove lanice zone i popraviti njenu makroekonomsku poziciju (osnovna makroekonomska pretpostavka je, da eksterni rast proizvodnje djeluje na rast outputa, pad stope nezaposlenosti, rast akumulacije i stabilnost u sektoru cijena). Meutim, proizvoai iz zemlje partnera e i dalje kupovati koliine roba 0Q5, jer e ta lanica zone nastaviti uvoziti robe po svjetskim cijenama uveanim za carinu. rafirani pravougaonik prikazuje efekte od carina (za zemlju partnera) od realizacije uvoza sa svjetskog trita. Neto efekti referentne zemlje su u suficitu koji izaziva efekat trade creation (zbir povrna dva rafirana trougla) i gubitak zbog pojave efekta trade diversion (povrina rafiranog pravougaonika), jer sav uvoz (Q2Q1) poslije ulaska u zonu dolazi iz zemlje partnera, a ne kao prije sa svjetskog trita. U stvari, zbog uloge zemlje partnera u zoni dolazi do ukupnog rasta uvoza u zonu slobodne trgovine za koliine 0Q5-Q2Q1. Ova razlika predstavlja efekat trade creation koji se u zoni javlja zbog uticaja partnerske zemlje. Ve na prvi pogled je vidljivo da je zona slobodne trgovine sloena integraciona struktura. Prethodni primjer obuhvata zonu od samo dvije zemlje. Kod zona sa vie zemalja problemi poslije integracija se dodatno komplikuju, posebno ukoliko je rije o zemljama koje nemaju modernu i efikasnu izvrnu vlast i institucije (vlade, carinske slube, granine slube, organe bezbjednosti, komore i sl.). U tim sluajevima se dogaaju velike pekulativne preraspodjele izmeu lanica zone koje nisu rezultat dogovorene politike. Carinska unija je oblik ekonomske integracije koji predstavlja sloeniju varijantu zone slobodne 35 trgovine. Razlika se ogleda u primjeni carinske politike. U okviru carinske unije, lanice prema nelanicama unije formiraju zajedniku carinsku tarifu. Ovaj oblik integracija primjenjuje jedinstvenu uvoznu tarifnu politiku, zadravajui karakteristike zone slobodne trgovine u odnosu na njihovu unutranju razmjenu. Kljuna prednost carinske unije nad zonom slobodne trgovine je u tome to nema skretanja trgovine. Tako se uvoznici iz carinske unije i proizvoai iz treih zemalja spreavaju da za uvoz koriste zemlju sa najniim carinskim stopama. Druga prednost carinske unije je ostvarenje "velikog trita" i njegova konkurentnost. Dokazano je da eliminacija meusobnih carinskih trokova i harmonizacija prema ostatku svijeta obezbjeuje nie trokove, rast eksterne konkurentnosti i profita, te poboljava poloaj u meunarodnoj razmjeni roba i usluga. Zajedniko trite je karakteristino po uklanjanju preostalih trgovinskih barijera koje postoje u trgovini meu lanicama ove integracone strukture. Svi trini akteri na zajednikom tritu imaju jednaka prava i obaveze, bez obzira na zemlju porijekla ili mjesta gde je registrovano sjedite. Faktori proizvodnje imaju slobodu kretanja, isto kao i sami proizvodi kojima se trguje unutar zajednikog trita, pa je kretanje ljudi, kapitala, roba i usluga bre i efikasnije. Zajedniko trite predstavlja veliki izazov i grandiozno drutveno dostignue moderne epohe. Ekonomska i monetarna unija predstavlja najkompleksniju integracionu strukturu koja sa moe formirati u savremenom svijetu. Karakteristina je po tome to sve lanice prihvataju jedinstvenu valutu, a samim tim, i voenje zajednike monetarne politike. Isto tako, monetarna unija podrazumijeva saradnju zemalja lanica preko raznovrsnih politika koje se implementiraju na zajednikom tritu. Tako npr. u EU, kao najveoj i najkompleksnijoj ekonomskoj integraciji ima dvadesetak zajednikih (komunitarnih) politika. One se usaglaavaju na niim ili viim instancama odluivanja. Ovaj pristup zahtijeva visok stepen harmonizacije, posebno kod usaglaavanja fiskalne i kreditne politike. U ovakvim unijama centralne bankarske institucije su odgovorne za kretanja u monetarnoj sferi i kreiranje monetarne politike. Pored drugih poslova, one vre i kontinuiranu koordinaciju sa monetarnim vlastima zemalja lanica unije.

35 O efektima carinskih integracija na blagostanje vidjeti u radu: John Mc Millan and Ewen McCann, Welfare Effects in Customs Unions, The Economic Journal, vol. 91, No. 363, 1981.

26

Ekonomska i monetarna unija obino nastaje kao nastavak integracionih procesa u onim zemljama i zajednicama gdje je ve stvoreno zajedniko trite pa se na njemu kroz uvoenje jedinstvene valute ostvaruju dodatni sinergiki efekti. Ekonomska i politika unija predstavlja sveobuhvatniju integraciju federacije i njenih lanica (npr. SAD). Ekonomske i politike unije kao najsloeniji oblici regionalnih integracija konstituiu zajednike (centralne) politike i demokratske institucije. One vre funkciju upravljanja zajednicom i rjeavaju nadnacionalna pitanja. Suverenitet zemalja lanica je u ovakvom obliku organizovanja marginalizovan (uzmimo primjer uticaja drave Ohajo na SAD). Pored osnovnih, mogue su i modifikacije meunarodnih ekonomskih integracija, kao to su: Sporazum o preferencijalnoj carinskoj tarifi, koji podrazumijeva nie carinske stope u meusobnoj trgovini meu zemljama potpisnicama u odnosu na stope primjenjene za ostale zemlje. Preferencijali se mogu odnositi na ukupnu robnu razmjenu ili samo na odreene proizvode. Tako npr. drava A koja predstavlja veliko svjetsko trite ukida carine na uvoz roba koje su porijeklom iz drave B zbog geopolitikih ili ekonomskih razloga. Tada drava B stie povoljniju poziciju na tritu zemlje A, bez obzira na rast produktivnosti rada. Djelimina carinska unija se javlja u ranim fazama evolucije carinske ili ekonomske unije kada zemlje lanice zadravaju postojee stope carinskih tarifa na meusobnu trgovinu, a prihvataju zajedniku tarifnu politiku u odnosu na tree zemlje. Ovakav oblik carinske unije je nesavren i sluio je, uglavnom, kao prelazni period do stvaranja potpune carinske unije. Na osnovu prethodno izloenog vidljivo je da u ekonomskoj praksi postoje raznovrsne mogunosti udruivanja meu dravama, koje imaju volju da dio svojih ingerencija i suvereniteta prenesu na supranacionalni nivo. Postoji veliki teorijski i praktini fundus iz ove oblasti drutvenog ivota. No, proirena verzija moguih integracionih nivoa prema Balassi je rekapitulacija dogaanja u ovoj oblasti (tabela 2.2.)

27

2.4. Istorija evropskih i drugih integracija

Evropska zajednica je nastala 1957. god. kao carinska unija, da bi poslije carinske stope, kvantitativna ogranienja i druge necarinske barijere meu lanicama fazno smanjivane i ukidane. Prema treim zemljama je uspostavljena zajednika tarifna politika (CET). Kada je 1992. god. dolo do uspostavljanja jedinstvenog evropskog trita ukidanja svih necarniskih barijera i sprijeavanja favorizovanja domae proizvodnje u odnosu na druge zemlje. Uglavnom, potpuno je jasno da su regionalne ekonomske integracije poslije Drugog svjetskog rata postale osovina sistema meunarodne trgovine i jedan od kljunih stubova globalizacije. Evropska zajednica 36 1973. god. zajedno sa drugim lanicama Evropske zone slobodne trgovine EFTA formira zonu slobodne 37 trgovine FTA. Ukidaju se sve trgovinske barijere za proizvode izmeu lanica ove asocijacije. Ipak, lanice EFTA su zadrale uvozne carinske stope prema treim zemljama. Zato je, u cilju spreavanja uvoza roba u EZ preko zemlje sa najniom carinskom stopom, FTA bila primorana da trgovinsku liberalizaciju limitira na proizvode lanica asocijacije. Zadravanje carinskih stopa od strane EFTA je bila velika prepreka punoj liberalizaciji spoljnotrgovinskih odnosa EZ i svijeta. Inae, evropska zona slobodne trgovine je nastala potpisivanjem akta na Konferenciji u tokholmu 1960. god. i prihvaena od Velike Britanije, Austrije, Danske, Norveke, vedske, Portugala, vicarska i Lihtentajna. Ciljevi EFTA su bili manje ambiciozni u odnosu na EEZ. Sporazum se, uglavnom, odnosio na robe koje su lanice proizvodile i razmjenjivale. EFTA-i kasnije pristupaju Finska i Island. Sve ovo dovodi do stavljanja u prvi plan specifinosti i razliitosti meu zemljama lanicama, jer su mnoge od njih geografski udaljene a postojale su i razlike u teritorijalnoj veliini, heterogenoj strukturi privrede itd. ak su razlike u razvijenosti i strukturi instalirane industrije bile izraenije nego meu zemljama EEZ. Ipak, najvee razlike su bile u tome to je sastav EEZ bio homogeniji u odnosu na lanice EFTA (funkcionisala "po volji" Velike Britanije). Obe integracije su meusobno bile najvei trgovinski partneri o emu svjedoe brojni sporazumi o zajednikoj ekonomskoj i trgovinskoj saradnji. Kako je vrijeme prolazilo EEZ i EFTA (ponekad i na suprostavljenim pozicijama) su sve vie postajale strateki ekonomski partneri. Zato je bilo neizbeno da, kada Velika Britanija, Irska i Danska zatrae prijem u EZ, Zajednica sa ostalim lanicama EFTA potpie razliite trgovinske sporazume. Na toj osnovi i radi kasnijeg usaglaavanja, 1977. god. dolazi do ukidanja carina na industrijske robe u meusobnoj trgovini izmeu EFTA i EEZ. est godina kasnije su uklonjene carine na poljoprivredne proizvode, to je ojaalo evropsku poljoprivredu u uvrtilo CAP. Sljedee godine se odravaju sastanci izmeu lanica EFTA i EEZ u Luksemburgu na kojima se raspravlja o modalitetima nastavka budue saradnje. Dvije evropske megaintegracije ire saradnju na infrastrukturu, projekte iz privrede, zajednike politike, razvoj novih tehnologija, tehniku i drugu standardizaciju itd. Poslije prijema u Zajednicu Austrije, Finske i vedske 1995. god. u EFTA ostaje svega nekoliko zemalja: Norveka, Island, vicarska i Lihtentajn. 38 Dalji razvoj EFTA se nije mogao predvidjeti jer je bio pod snanim ekonomskim, pa ak i politikim uticajem EU. U stvari, moglo se pretpostaviti da e Zajednica imati dominantan uticaj na obim, strukturu i dinamiku odnosa sa EFTA, to su budui dogaaji i potvrdili. Znaajno mjesto u evropskim integracijama ima formiranje Evropskog ekonomskog prostora koji je dodatno produbio odnose meu zemljama Zajednice i EFTA. Poslije njegovog potpisivanja, otvoren je prostor jaanja ekonomske saradnje ovih evropskih asocijacija. Tako su svi mogli nai interese: zemlje koje su u EFTA a ele ui u Uniju i zemlje koje nisu zainteresovane za lanstvo. S druge strane, zadovoljene su lanice Unije koje nisu i ne ele biti lanice EFTA. Praktino, slobodna trgovina je najvie odgovarala zemljama EFTA 39 koje nisu eljele lanstvo u Uniji. Ovaj sporazum je potpisalo dvanaest lanica Unije i sedam lanica EFTA.

The European Free Trade Association (Evropska zona slobodne trgovine). EFTA je osnovana 1960. god. Osnivai su Velika Britanija, Austrija, Danska, Norveka, Portugalija, vedska i vajcarska. Poslije godinu dana u EFTA ulazi Finska, dok se Island prikljuuje 1970. god. a Lihtentajn 1991. god. Sedamdesetih godina prolog vijeka sve lanice EFTA sa EZ sklapaju sporazume o slobodnoj trgovini, a Sporazum o evropskom ekonomskom prostoru 1992. god. Mnoge zemlje EZ su napustile EFTA. Danas su lanice ove integracije Norveka, vajcarska, Island i Lihtentajn. 37 Skraenica od engleskih rijei: free trade area. 38 Poznato je da se 1994. god. Norveka izjasnila protiv pridruivanja EEZ. Ova zemlja je ostala u EFTA. 39 Sporazum je imao 129 lanova i tretiran je kao akt mjeovitog karaktera. On je imao devet cjelina u kojima sa razraenim pravilima slobode kretanja roba, ljudi, usluga i kapitala, konkurencije i dr. U njemu su elaborirana i institucionalna, finansijska i opta pitanja (Agreement Establishing the European Economic Area, OJ L3/1994.)
28

36

No, fokusirajmo se sada na istorijski razvoj evropskih regionalnih integracija. Kako su tekli dogaaji vezani za integracije i kako ih moemo sistematino razvrstati? Ako se prihvati najoptija podjela od poetnih ideja do danas, razvoj evropskih integracija prolazi kroz nekoliko karakteristinih i istorijski homogenih perioda: Period do Prvog svjetskog rata. Period do 1945. godine. Period poslije Drugog svjetskog rata. Moderna epoha razvoja EU i njena globalna uloga.

Period razvoja do 1945. godine. Veliki dio teritorije EU je prostor koji je nekada pripadao Rimskom carstvu. Rimski novac se moe nai na velikom broju arheolokih lokaliteta na podruju Zajednice. I prostori buduih proirenja su bogati istorijskim spomenicima iz vremena starog Rima. Moe li se zato EU uporeivati sa Rimskim carstvom? Mogu li se komparirati rimski novac i evro? Da li izmeu njih preovladavaju razlike ili slinosti? Ove i druge dileme govore da ideje evropskih integracija nisu nove (kao to to tvrde neki politiari) i da bi, ako bi detaljno analizirali istoriju Evrope nali mnotvo argumenata o postojanju milenijumske evropske ideje. Uglavnom, kroz istoriju, ideje integracija su lansirane iz Rima, Pariza, Bea, Berlina i napokon Brisela. Snani motivi ujedinjenja evropskih ekonomskih potencijala su postojali jo u vrijeme Francuske buroaske revolucije, perioda industrijske revolucije itd. Ova druga je dovela do epohalnih tehnikih pronalazaka, dovela do prve specijalizacije rada i uticala na rast produktivnosti rada. Te drutvene promjene su ve tada zahtijevale zajednitvo prilikom upotrebe faktora proizvodnje na nacionalnom i kontinentalnom nivou. Francuska revolucija mijenja svijest o evropskom zajednitvu, rui predrasude na putu boljeg funkcionisanja partnerskih nacionalnih ekonomija. Postrevolucionarne reforme donose vee slobode kretanja ljudi i proizvoda, ubrzavaju izgradnju infrastrukture itd. Sve to stvara nove meunacionalna zanimanja. Velika Britanija koristi dostignua industrijske revolucije i jaa saradnju sa najrazvijenijim evropskim ekonomijama. Tako trgovinska razmjena izmeu Njemake, Francuske, Velike Britanije i drugih zemalja rapidno raste. Ipak, bilo je i "traginih istorijskih primjera evropejstva" kao onaj iz vremena vladavine Napoleona koji priziva integrisani kontinentalni sistem, karakteristian po uvoenju izolacije britanske trgovine. Napoleonovi ratovi, koliko god bi se "umotavali" u floskule o evropejstvu, bar primarno nisu bili voeni idejama ekonomske emancipacije. Ipak, treba naglasiti da je poslije njih na evropskom tlu dolo do uspostavljanja ekonomske stabilnosti, koju je pratila i valutna stabilnost najrazvijenijih evropskih privreda toga vremena.
40

Tokom 1860. god. potpisan je Sporazum o trgovini u Evropi (Cobden-Chevalier sporazum) koji Francuskoj omoguava kupovina kvalitetnijeg elika iz Velike Britnije po normalnim cijenama. Dalje, na Berlinskom kongresu 1878. god. Austrija je dobila pravo aneksije Bosne i Hercegovine. Bez obzira na, istorijski gledano, okupacionu sutinu odluke, ne moe se zanemariti njena ekonomsko integrativna komponenta. Jer, tendencije irenja razvijenih evropskih sila na istone granice su uvijek bile neupitne. Ali, evropska istorija proirenja i integracija bogata je i drugim dogaajima. Od kraja devetnaestog vijeka pa do Prvog svjetskog rata raaju se razni prijedlozi o evropskim integracijama (iz Njemake, Italije, vicarske i dr.). Maarska predlae osnivanje Centralne evropske unije. Tokom 1888. god. Francuska pokuava napraviti carinsku uniju sa Njemakom. U decenijama izmeu dva vijeka u Njemakoj sazrijeva ideja o velikom ekonomskom prostoru. Pobornici su politiari, industrijalci i naunici koji zbog poetka aktivnosti na stvaranju velikog 41 evropskog ekonomskog prostora tokom 1904. god. osnivaju "Srednjoevropsko privredno okruenje." Ova asocijacija je usmjerena da, pored ekonomskih, afirmie i njemake nacionalne interese. Iako je to istorijski period u kojem na svjetskoj i evropskoj sceni dominiraju konflikti globalno-politikog i neekonomskog karaktera, ipak treba priznati injenicu da se tadanje ideje i rasprave o velikom tritu, specijalizaciji i stvaranju komparativnih prednosti evropskih zemalja, veoma malo razlikuju od dananjih.

Ekonomska strana Napoleonovih ratova i motivi stvaranje velikog trita se uoavaju u slijedeoj literaturi: Asprey Robert, The Rise of Napoleon Bonaparta, Basic Books, New York, 2000. ili Pol Donson, Napoleon, Laguna, Beograd, 2007. god. i Durant Will and Durant Ariel, The Adge of Napoleon, Simon and Schuster, New York, 1975. i drugi. 41 Vidi u: Julius Wolf, Materialien betreffend einen mitteleuropischen Wirtchaftsverein, Berlin, 1903. god.
29

40

Ve je reeno da tokom Prvog svjetskog rata Friedrich Naumann, njemaki politiar i lan Rajhstaga 42 pravi Program uspostavljanja srednjoevropske ekonomske zajednice (Mitteleuropa). Projekat je, iako po sadrini ekonomski, bio ideoloki suprostavljen britansko-francuskom savezu. Period poslije Prvog svjetskog rata bio je optereen svjetskim krizama, prije svega ekonomskim, te dogaanjima u Njemakoj koja su opredjeljivala svjetske tendencije. Tokom 1923. god. grof Riard Nikolaus E. fon Kudenhov-Kalergi, osniva Panevropski pokret u cilju uspostavljanja evropske savezne drave, bez obzira na posljedice Prvog svjetskog rata. U mnogim zemljama se stvaraju pan-evropske politike organizacije. One promoviu ideje politikog ujedinjenja Evrope. Panevropski manifest iz 1923. god. proklamuje udruivanja evropskog kontinenta u jedinstveno carinsko i privredno podruje. Izmeu dva rata u Evropi su promovisane mnoge pan-evropske ideje i pokreti. Jedna od njih je i inicijativa poznata kao "Brianov plan" predloen od francuskog meuratnog ministra spoljnih poslova Aristida Briana (lana Panevropskog pokreta). Njega je podrao njemaki politiar Gustav tresman. tresman je 1929. god. prvi dao ideju o zajednikoj evropskoj valuti. Brian je iste godine na Skuptini Lige naroda izjavio da izmeu naroda Evrope, ija je geografska situacija takva, kakva je, mora postojati federalni savez. Njega ovlauje 27 evropskih dravnika da sastavi plan, odnosno, memorandum za evropske vlade. Memorandum o organizaciji sistema evropske federalne unije je predviao ugovor o osnovnim principima, osnivanje Evropske konferencije i stalni politiki odbor. Projekat su podrali tresman i manje evropske drave. Velika Britanija i Italija su bile protiv inicijative. Svjetska kriza je ubrzala realizaciju koncepta nacionalnih drava i projekat je pao u zaborav. Evrointegracije su i dalje fundamentalni cilj najjae evropske ekonomske sile. Ali, ovoga puta je njemaka ekonomska ideja bila podreena mranoj ideologiji. Ipak, iz meuratnog perioda izdvajaju se mnogi pokuaji stvaranja ekonomskih integracija. Jedan od njih je tekst Wernera Daitza iz 1936. god. Ovaj industrijalac i ef odjeljenja za spoljnu trgovinu u Ministarstvu spoljnih poslova nacistike Njemake 43 eksplicitno se zalagao za osnivanje Centralnog organa za evropsku privredu velikog prostora. Za evropski ekonomski prostor se tokom 1940. god. zalagao i lan uprave Njemake banke Herman Jozef Abs. On je u govoru na Njemakom institutu za bankarstvo i nauku o bankarstvu (25. 10.1940.) rekao da evropski prostor prua velike mogunosti za ekonomski isplative poslove, da bogati susjedi Njemake imaju velike mogunosti za izvoz svog kapitala i da se samo treba zamisliti nad izgradnjom saobraajne infrastrukture 44 potrebne za ispunjavanje zahtjeva velikog ekonomskog prostora. Interesantno je da je ovaj ekonomista ak i poslije kapitulacije (iako je tokom rata za Njemaku obavljao funkcije najvieg ranga u oblasti finansija) radi na poslovima obnove a 1976. god. postaje poasni doivotni predsjednik Njemake banke. Mnogi poslijeratni istoriari su smatrali da je ponienje Njemake poslije Prvog svjetskog rata doprinijelo novim krizama i zastojima u realizaciji ideja ekonomskih integracija u meuratnom periodu. 45 Dolazilo je do eskalacija neprijateljstava izmeu starih i novoformiranih drava, pao je Zlatni standard itd. este recesije su djelovale na rast inflacije i poveanje nezaposlenosti. Sve je kulminiralo Velikom ekonomskom krizom 1929. god. Zato su kreatori svjetske politike poslije Drugog svjetskog rata poraenu Njemaku odmah prigrlile u zajednicu evropskih naroda. Ona je odmah postala njen ravnopravan partner, participirajui u Maralovom planu obnove Evrope. Poziciju Njemake i moguu sudbinu zajednice evropskih naroda najbolje opisuje Fridrih fon Hajek kada kae "da je budunost Engleske povezana sa budunou Evrope, i dodaje, dopadalo se to nama ili ne, budunost Evrope e se najveim dijelom odluiti onim to e se dogoditi u Njemakoj." Dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju dalje kae da "naa stremljenja moraju biti upravljena prema ponovnom pridobijanju Njemake za one vrijednosti na kojima je sagraena evropska 46 civilizacija." Danas je Njemaka jedna od vodeih zemalja u EU i njen najvei neto finansijski kontributor.

42 O evropskoj strategiji njemakog kapitala, opet vidjeti u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1945. god. Bonn, 1994. god., ili u: Friedrich Naumann, Mitteleuropa, Berlin, 1915. god. 43 Opet vidi u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1945. god. Bonn, 1994. 44 Opet vidi u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1845., Bonn, 1994. p. 798. 45 O funkcionisanju i padu Zlatnog standarda vidjeti u Burda Majkl i arls Viplo, Makroekonomija, CLDS, Beograd, 2004. god. i Predrag Jovanovi-Gavrilovi, Meunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., str. 93-97. 46 Neobjavljeni lanak koji je proitan Politikom drutvu na Kraljevskom koledu Kembrid 1994. god. a nalazi se u ediciji Fridrih fon Hajek, Studije iz filozofije, ekonomije i politike, PAIDEIA, 2002. god. str. 52-66.

30

Period poslije II svjetskog rata. Nakon skoro jednog vijeka nepovoljnih uslova za odvijanje integracija i dva svjetska rata koja su se dogodila u meuvremenu, evropski narodi su bili spremni za zajedniki korak 47 48 naprijed . Krajem II svjetskog rata (1944) odrana je finansijska i monetarna konferencija u Breton Vudsu 49 na kojoj su osnovane globalne finansijske institucije Meunarodni monetarni fond (MMF, IMF) i Meunarodna banka za obnovu i razvoj, kasnije Svjetska banka. Uz UN i Opti sporazum o tarifama GATT iz 1947. god. koji je kasnije (1995) transformisan u WTO, "globalna ekonomija" je kompletirala infrastrukturu koja je na cijeloj planeti mogla realizovati novu svjetsku politiku. Iz dananje istorijske perspektive se moe uoiti da je anglo-ameriki sporazum o globalnom ekonomskom poretku istorijska prekretnica na planetarnom nivou. Uticaj Breton Vudsa se osjea i u sadanjoj sloenoj arhitekturi svjetskih odnosa. Dakle, Bretonvudski sporazum je za SAD bio pun pogodak jer su kao druga supersila dobile moan i efikasan 50 intervencionistiki instrumentarij koji se mogao koristiti i izvan vlastitih granica. U periodu obnove zapadnoevropske zemlje su imale indirektnu korist od sreivanja monetarno-kreditnog sistema jer su realizacija Maralovog plana i Sporazum iz Breton Vudsa dali konvertibilnost zapadnoevropskim valutama, naravno uz kontrolu SAD nad investicijama realizovanim implementacijom Maralovog plana, kreditima Svjetske banke, MMF i sredstvima drugih institucija. No, vratimo se u vrijeme raanja "novog svjetskog poretka." Sredinom etrdesetih se formiraju institucije meunarodnog svjetskog poretka MMF, Svjetska banka, Opti sporazum o carinama i trgovini. Formiraju se UN i IBRD. Ove institucije garantuju svjerski mir, koegzistenciju i stabilan meunarodni ekonomski sistem. Tako su stvorene neophodne pretpostavke za integrisanje evropskog privrednog prostora dok su SAD odobrile i hitno krenule u realizaciju Maralovog plana. Na pripremljenoj finansijskoj infrastrukturi zapoinje obnova Evrope, koja se pretvara u unosan biznis, prije svega za SAD. Dalje, ostvaruju se i njihovi geostrategijski i vojnopolitiki interesi. Takvu situaciju je najbolje opisuje najvii ameriki funkcioner ERP (European Recovery Program) u Evropi, Pol G. Hofman, koji je mnogo kasnije, u govoru pred Trgovinskom komorom u Njujorku 1969. god. rekao da je novac koji se izdvajao za program pomoi Evropi najunosniji ulog koji su SAD ikada uinile. Ovo je najbolja ilustracija situacije pedesetih i ezdesetih godina dvadesetog vijeka, izmeu SAD i Evrope. Obnova se odnosi iskljuivo na tzv. "zapadne zemlje", ratne saveznike SAD. S druge strane, i SSSR se ekonomski i vojno-politiki 51 integrie sa zemljama suprostavljenog ideolokog predznaka. Drave Beneluksa 1948. god. stvaraju carinsku uniju. Potpisivanjem Sporazuma iz Pariza 1951. god. osnovana je EZU, evropska integracija najvieg nivoa. Nju su inili dijelovi privreda Francuske, Njemake i 52 Italije, te zemalja Beneluksa. Integraciji je prethodio umanov plan kojim se i Njemakoj pruila prva 53 poslijeratna ansa za integraciju sa onima sa kojima su donedavno bili u ratu. Francuzi i ostali su u ovom 54 procesu vidjeli vlastite interese i anse za vee trita za njihove industrije. Uskoro EZU prerasta u EZ. Kao prva uspjena evropska integracija, poslije mnogo propalih pokuaja i nepotrebnih ratova, Zajednica uspostavlja vlastite institucije i to: savjet ministara, Evropski sud pravde i Evropsku komisiju. Ve tada, a posebno kasnije, Unija novim ugovorima jaa ekonomsku dimenziju evropskih integracija.

Procesi evropskih integracija poslije rata poinju Evropskim kongresom, koji je odran 1948. god. u Hagu. Na njemu se okupilo oko 700 predstavnika. Njemaka je imala delegaciju od 51-og lana na elu sa Konradom Adenauerom (koji kasnije postaje kancelar). Glavni protagonist Kongresa je Vinston eril. Njemaka je imala korektan status, to je znaajno opredijelilo njenu dalju sudbinu u Evropi. Iz kongresne ideje o parlamentarnoj skuptini, kasnije je nastao Savjet Evrope. 48 Pored brojne literature vidjeti u: Predrag Jovanovi Gavrilovi, Meunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., str. 97-129. 49 Pored brojne literature vidjeti u: Richard E. Feinberg, The Changing Relationship Betwen the World Bank and the International Monetary Fund, International organization, No 3, Summer, 1988. god. i u Predrag Jovanovi Gavrilovi, Meunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god. 50 Kontrola se obezbeivala kontrolom relativne veine glasova i specijalnih prava vuenja. 51 Kao odgovor na ekonomske i vojnopolitike integracije zapadnih saveznika "komunistiki blok" osniva Savjet za meusobnu ekonomsku pomo (SEV) pod kontrolom SSSR. Prije osnivanja saveza Sovjeti su eljeli da se inkorporiraju u Evropu. Malo je poznato da je SSSR jo 2. aprila 1949. god. traio prijem u NATO koji je ostao bez odgovora (Vidjeti u: Andrea Komlosy, Die Grenzen sterreich zu den Nachbarn im RGW, Grenzen im Ostblock und ihre berwindung, Berlin, 2001., p. 45.). 52 Robert uman, francuski ministar inostranih poslova koji je 1950. god. kreirao plan o zajednitvu Francuske i Njemake u cilju sprjeavanja sukoba i zajednike kontrole nad ratnom opremom. 53 Ovoga puta nije bilo iskljuivanja poraenog ratnog partnera kao poslije Prvog svjetskog rata. 54 Britanija je takoe bila pozvana, ali nije uzela uee.
31

47

Osnovni ciljevi EZ se sublimiraju u elji lanica da eliminacijom unutranjih carina i kvota do 1970. god. formiraju carinsku uniju. Dvije osnovne oblasti sporazuma su bile poljoprivreda i transport kroz carinsku uniju. Na osnovu njih su formirane poetne politike EZ. Tokom sedamdesetih, kada svijet potresaju recesija i ekonomska kriza i ozbiljno prijete da ugroze globalnu makroekonomsku stabilnost, ni EZ nije ostala ravnoduna na te dogaaje, borei se protiv njih razliitim mjerama. Naknadno, Delorovim paketima mjera je vraena vjera u evropske integracije i ideju jedinstvenog evropskog trita. Ono se definitivno uspostavlja Ugovorom iz Mastrihta 1992. god. i od tada za EU poinju nove faze integracija koje pored teritorijalnog proirenja obuhvataju i mnoge druge segmente, kao to su integracije drava na to irem planu i to viem nivou. Savremeni period i globalna uloga EU. Razvoj EU je neodvojiv od procesa globalizacije i integracija svjetskog nivoa. Prvi zadatak regionalnih integracija je rast politike i ekonomske moi zemalja koje se 55 dobrovoljno udruuju. Prednosti EU kao vane regionalne integracije na globalnom nivou se vezuju i za sljedee argumente: Prvo, ako regionalnu integraciju ekonomskog karaktera ini vie zemalja, tada je vea vjerovatnoa da e proizvoai proizvoditi proizvode po niim cijenama a vee su i anse za stvaranje trgovine u odnosu na njeno skretanje. Druge prednosti se odnose na blizinu integrisanih zemalja, to utie na nie trokove transporta. Konano, to dovodi do proizvodnje po konkurentnijim cijenama. Drugo, iste ili sline privredne strukture zemalja utiu da industrijski profil lanica doprinosi ekonomskom progresu i diferenciranju industrije u odnosu na globalni nivo. Tako se npr. EU specijalizovala za proizvodnju civilnih aviona, automobila i sl. Tree, dobrosusjedski odnosi i bliskost zemalja lanica koje su imale ekonomsku saradnju prije integracije utiu na jaanje veza i rast blagostanja u integraciji. Rast intraindustrijske razmjene utie na rast komparativnih prednosti lanica integracije. Konano, ako su lanice regionalne integracije ekonomski mone zemlje koje sa integracionim procesima dodatno jaaju svoju ekonomiju, tada one dodatno jaaju ve dovoljno snaan uticaj i na meunarodnoj sceni. Tako je meunarodna pozicija Njemake kao ekonomski najjae evropske zemlje ojaala i zbog snage evropskih integracija. Regionalne integracije u svijetu. Pored integracija na evropskom prostoru i u svijetu postoje razliiti oblici regionalnih ekonomskih integracija. ak bi se moglo rei da su ekonomske integracije izvan evropskog prostora izuzetno dinamine. Smisao integracija je stvaranje konkurentskih prednosti izmeu ekonomskih aglomeracija, pa su zbog toga neke svetske integracije formirane zbog uspostavljanja ekonomske i spoljotrgovinske ravnotee sa Unijom. Meunarodne ekonomske integracije imaju svoj vijek trajanja. Neke od njih su trajale veoma kratko, dok su druge opstale, ali im se smanjila realna mo. No, na svjetskom ekonomskom prostoru funkcionie respektabilan broj regionalnih integracija. Uz globalizaciju, regionalne integracije predstavljaju paradigmu svjetske ekonomije u periodu poslije Drugog svjetskog rata. U tom pogledu Unija je nesporno najrazvijenija regionalna integracija koja doprinosi ukupnom, i progresu njenih lanica. U EU postoji tehnoloko i kolektivno jedinstvo lanica koje vremenom prerasta u puno ekonomsko i politiko jedinstvo. Regionalne integracije su potporni stub globalizma, svjetskih ekonomskih, ali i politikih odnosa. Amerike regionalne integracije. Integracije se dogaaju i na amerikom kontinentu. Sjevernoamerika regionalna integracija SAD i Kanade je osnovana 1965. god. kada je formirana zona slobodne trgovine u 56 automobilskoj industriji, a 1988. god. sporazum je proiren na ukupnu trgovinu formiranjem CUSFTA. Ova integracija je prethodnica formiranja Sjevernoamerike zone slobodne trgovine 1994. god. U nju pored SAD i Kanade, ulazi i Meksiko. Tako nastaje NAFTA. Ova integracija je znaila okretanje SAD od multilateralne politike prema regionalnom pristupu. Naime, SAD nisu bile zadovoljne radom GATT i WTO (nezadovoljstvo sa WTO je posebno izraeno u liberalizaciji trgovine poljoprivrednim proizvodima). Postojali su i globalnopolitiki razlozi jer je kontinuirano jaanje EU stvaralo probleme amerikom izvozu u EU pa je NAFTA
Vidjeti: Baldwin, R., Towards an Integrated Europe, CEPR, London, 1994. O globalnim ekonomskim i filozofskim aspektima regionalnih integracija te Zajednikim sjeverno-amerikim slobodnim tritem CUSFTA vidjeti u: Zbornik radova, Antropologija postsocijalizma, Srpski genealoki centar, Beograd, 2007. god.
56 55

32

predstavljala odgovor jaanju evropskih integracija. LAFTA je jo jedna od ekonomskih integracija na podruju amerikog kontinenta. Ona koja predstavlja zonu slobodne trgovine izmeu zemalja Latinske Amerike. Azijske regionalne integracije. Tokom 1967. god. se osniva asocijacija jugoistonih azijskih zemalja ASEAN. lanice integracije postaju Indonezija, Singapur, Malezija, Tajland, Filipini. U 1985. god. integraciji se prikljuuju Bruneji a 1995. god. i Vijetnam. U integraciju ulazi i Laos 1997. god. i Burma 1999. god. Lako se moe uoiti da je rije o slabije razvijenim zemljama sa relativno visokim ueem spoljne razmjene u DBP. Sve ove zemlje su i poslije ulaska u integraciju zadrale visoka uea spoljne trgovine u outputu, pa ak i poveale razmjenu sa inostranstvom. Drugo, ASEAN je nastao i na geopolitikoj platformi u pokuaju odbrane jugoistonih azijskih zemalja od komunistike ekspanzije. Meutim, kasnije su njegove lanice ostvarile znaajne ekonomske interese i pretpostavke za rast ekonomsko-socijalnog blagostanja. Kako je stanje u regionu tradicionalno nestabilno, ASEAN se angaovao i na odravanju mira i jaanju koegzistencije u asocijaciji, ali i irem regionu. Zato zemlje ASEAN rade na razvoju demokratskih naela i afirmaciji ljudskih prava i sloboda, jer je region jo uvijek optereen nedemokratskim pojavama i tendencijama. Jaanje ekonomskih odnosa je dovelo i do stvaranja AFTA. Azijske zone slobodne trgovine. Zona je utemeljena na inicijativama o korienju povlatenih tarifa iz 1977. god. Tokom devedesetih godina prolog vijeka inicijative se transformiu u ozbiljniju asocijaciju AFTA koja smanjuje carinske stope na industrijske proizvode unutar ASEAN-a od 0-5% (za period od 15 godina). Ove integracije utiu na rast razmjene sa svijetom i poveanje direktnih stranih investicija. Zbog toga raste konkurentna sposobnost zemalja lanica ASEAN i on postaje znaajan faktor svjetske trgovine. Posljedino, ovo podruje postaje interesantno za strane investitore to je opravdanje za ovaj vid integracija, a pozitivni ekonomski trendovi su se zadrali i do danas.
58

57

57 58

Latinoamerika zona slobodne trgovine osnovana u Montevideu 1960. god. zbog stvaranja zajednikog trita. Asean Free Trade Association-AFTA, osnovana 1992. god.
33

3. OSNOVNI MAKROEKONOMSKI POKAZATELJI EU

3.1. Osnovni podaci o EU
Unija je najvee organizaciono-drutveno dostignue ljudske civilizacije. Do danas, ona je najvii dostignuti stepen integracije suverenih drava. Ovdje nije samo rije o, stalno potenciranim slobodama mobilnosti kapitala, roba, usluga i ljudi, ve o itavom kompleksu sloenih drutvenih odnosa. Jedno od sutinskih pitanja je problem iranja Zajednice. Zbog toga se ovom problemu prilazi temeljno i senzibilno, tako da se teritorijalna ekspanzija EU nikako ne moe dovesti u vezu sa ranijim imperijalnim osvajanjima. I vie od toga, vrata EU su danas otvorena (ili bolje reeno poluotvorena) za sve zainteresovane zemlje koje ele postati njene punopravne lanice. Dakle, irenje je neminovost i istorijska misija koja formalno poinje sa prvim integracijama 1951. god. od strane est osnivaa: Njemake, Francuske, Italije, Holandije, Belgije i Luksemburga. Kasnije se odvijala kroz est proirenja, od kojih je prvo bilo 1973. god. sa Danskom, Irskom i Velikom Britanijom, a kasnije 1981. god. sa Grkom i 1986. god. sa panijom i Portugalijom. Nova irenja su 1995. god. sa Austrijom, Finskom i vedskom, a 2004. god. sa ekom Republikom, Slovakom, Kiprom, Maarskom, Maltom, Poljskom, Slovenijom, Litvanijom, Letonijom i Estonijom. Konano, 2007. god. EU je brojnija za Rumuniju i Bugarsku. Periode prije i poslije proirenja prate usvajanja deklaracija i sporazuma itd. u cilju jaanja EU i irenja njenog uticaja u irem regionu i svijetu. Kao kljuni, mogu se izdvojiti Pariki i Rimski ugovori, Ugovor iz Mastrihta, te ugovori iz Kopenhagena, Amsterdama, Nice, i konano, u Rimu potpisani Evropski ustav 2004. god. Dananja integracija ima zastavu na ijoj plavoj podlozi dominira krug sa zlatnim zvjezdicama. Dan EU je 9. maj, a himna ''Oda radosti'' (iz Devete Betovenove simfonije). Unija je snana i sloena ekonomska i politika organizacija 27 evropskih zemalja ija formalno-pravna istorija poinje nekoliko godina poslije II svjetskog rata, preko Unije za ugalj i elik, osnovane u osjetljivom geopolitikom periodu. Ekonomski razlozi osnivanja ove asocijacije su bili primarni, ali ne treba potcijeniti ni 59 politike momente, koji joj prethode (Hofbauer ). Rimski sporazum iz 1957. daje konture buduih ekonomskih, carinskih i drugih integracija. I tako, od sporazuma do sporazuma, od ugovora do ugovora, Unija se kontinuirano iri. Danas postoji veliki interes za evropske integracije, ne samo od evropskih zemalja, ve i onih sa drugih kontinenata. Ono to danas ovoj integraciji daje centrifugalnu silu (uz trite od oko 500 miliona stanovnika) jeste napredujua ekonomija koja stvara oko 30% svjetske proizvodnje. Jaanjem zakonodavno-pravnog okvira, koji lanicama garantuje slobodu kretanja roba, usluga, kapitala i ljudi, rastu i politike ingerencije. Dalje, na spoljno-politikom planu Unija predstavlja lanice u STO, na samitima G8, u UN i nekim drugim forumima, dok se u NATO se nalazi 21 zemlja Unije. Danas EU ini 27 zemalja lanica: Velika Britanija, Grka, Danska, Njemaka, Francuska, Italija, Austrija, Holandija, Belgija, Estonija, Kipar, Irska, Letonija, Litvanija, Luksemburg, Maarska, vedska, panija, Malta, Poljska, Portugal, eka, Slovaka, 60 Slovenija, Finska, Bugarska i Rumunija . Tri zemlje su kandidati za prijem: Makedonija, Turska i Hrvatska. Potencijalni kandidati su: Srbija, Bosna i Hercegovina, Albanija i Crna Gora. Pristupanje Uniji je povezano sa ispunjenjem kriterijuma iz Kopenhagena (Savjet Evrope u Kopenhagenu, 1993.). Stabilna demokratija, vladavina zakona, potovanje ljudskih prava, uz dovoljno razvijenu trinu ekonomiju koja moe prihvatiti uslove konkurencije jedinstvenog trita i ispuniti uslove konvergencije (provjeru vri Savjet Evrope), predstavljaju kljune kriterijume za sticanje statusa lana Zajednice. I pored velikog interesa za ulazak u EU, postoje i neke zemlje koje ne ele ui u evropske integracije, kao to su: Norveka, Island ili vajcarska. Tako prve dvije participiraju na jedinstvenom tritu preko Evropskog ekonomskog podruja, dok se uee vajcaraca na jedinstvenom tritu regulie bilateralnim sporazumima. Na kraju, Unija ima specifine veze sa "patuljastim" dravama (Vatikan, Monako, San Marino, Andora i Lihtentajn). Bilateralni sporazumi i korienje evra donose razliite oblike meusobne saradnje EU i ovih zemalja.
On u svome djelu Proirenje na istok ukazuje na ekonomske i politike motive ideja evropskih integracija. Vidi u: Hanes Hofbauer, Proirenje na istok, Filip Vinji, Beograd, 2004. god., str. 81-102. 60 Npr. Unija je krajem 2007. god. imala 27 lanica u kojima se govorilo na 23 slubena jezika.
59

34

3.2. Stanovnitvo
Sa oko 500 miliona stanovnika EU je trea demografska grupacija u svijetu (poslije Kine i Indije). Tako je npr. broj stanovnika ve sada za oko 200 miliona vei u odnosu na SAD. Ovo joj omoguava korienje pozicija velikog trita, ne samo u plasmanu proizvoda i usluga, ili koncentraciji industrijskih kapaciteta, nego i u sferi obima i strukturi raspoliive radne snage. Povrina EU poslije zadnjeg proirenja iznosi 4,325.675 kvadratnih kilometara. Gustina naseljenosti je 115 stanovnika po kvadratnom kilometru. Tabela 3.1.: Prvih 15 drava/integracija prema broju stanovnika Rang 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Drava/Teritorija Kina (bez Hong Konga i Makaoa) India EU SAD Indonezija Brazil Pakistan Banglade Nigerija Rusija Japan Meksiko Filipini Vijetnam Njemaka Stanovnitvo 1,329,740,000 1,145,174,000 499,673,300 305,924,270 229,631,355 190,765,170 166,137,500 155,688,660 148,235,170 141,849,333 127,170,110 111,077,375 93,843,460 86,709,095 82,060,000 % svjetske populacije 19.66% 16.94% 7.39% 4.53% 3.4% 2.82% 2.45% 2.3% 2.19% 2.1% 1.88% 1.64% 1.39% 1.28% 1.21%

Izvor: EUROSTAT i Wikipedija (Podaci za EU se odnose na januar 2009. god. a za Njemaku za decembar 2008. god. Svi ostali podaci se odnose na mart i april 2009. god.)

Broj stanovnika opredeljuje makroekonomsku situaciju odreenog prostora, pa su makroekonomske analize vezane i za demografske promjene. Kvalitet ekonomskog prostora se ne meri samo ukupnim, ve ostvarenim dohotkom po stanovniku. Pored ekonomskog znaaja, stanovnitvo je faktor privlaenja investiija, vana geopolitika komponenta itd. U nekim istorijskim periodima, ono moe biti konica ekonomskog razvoja, u drugim faktor rasta a u treem moe predstavljati prepreku integracijama. Tako je i u okvirima EU. Jer, koliko god to zvualo antievropski, treba rei da je sudbina nekih buduih integracija ipak vezana i za broj stanovnika tih zemalja. S druge strane, jedan od motiva irenja je rast trita, koji direktno zavisi od veliine populacije. Ovo objanjava neke dileme i kontroverze sa kojima se Unija suoava pri donoenju odluka o buduim proirenjima. Danas je trite EU sa oko 500 miliona stanovnika i visokim dohotkom per kapita. Uz sjevernoameriko i azijsko trite, EU27 je reprezent najrazvijenijeg dijela sjvetske ekonomije i najvee svjetsko trite. injenica je da se evropsko trite kontinuirano iri, ali je vanije od toga da evropska administracija daje sve vei

35

znaaj dinamici i intenzitetu procesa irenja. Rezultati na tom polju su evidentni. Predpristupne mjere EU daju rezultate. Unija se iri, broj stanovnika raste a makroekonomska stabilnost se bitnije ne naruava. SAD i Japan ukupno imaju manje stanovnika od EU. Kako nema moratorijuma na evropska irenja, realno je oekivati da se razlika u korist Unije jo vie povea. Hrvatska, Makedonija, Turska, Srbija, BiH, Crna Gora i Albanija oekuju prijem ili ubrzanje pregovora o pristupanju. Ne smiju se zanemariti interesi zemalja biveg Sovjetskog Saveza, Sjeverozapadne Afrike i dr. Zato e se stanovnitvo EU poveati i stei prednost u odnosu na visokorazvijena trita SAD i Japana. Ova irenja i ve uspostavljeni odnosi neminovno vode saradnji sa drugim integracijama, kao to su OPEC, NAFTA, Afrika unija i dr. to dodatno jaa poziciju i ulogu EU na globalnom planu. Oko 70% stanovnika Unije ivi u 6 najveih drava. Sve do proirenja 2004. god. u Njemakoj, Francuskoj, Velikoj Britaniji, Italiji i paniji ivi 80% stanovnitva. Ulaskom velikog broja zemalja poslije 2004. god. taj omjer se smanjio. Najvea gustina naseljenosti je du teritorije izmeu Londona i Milana. Kao drava, 2 najgue je naseljena Malta sa oko 1280 st/km (zbog male povrine ove zemlje). Najnaseljenije zemlje EU su 2 Holandija, Belgija, Velika Britanija i Njemaka, dok Finska sa 17 st/km spada u nenaseljene zemlje.
61

3.3. Drutveni proizvod

Drutveni bruto proizvod je BDP je najvaniji makroekonomski agregat. U teoriji i praksi se pojavljuju tri naina njegovog obrauna. Jedan je suma svih finalnih prodaja koje se obave u odreenom vremenskom periodu, drugi predstavlja sumu dodatih vrijednosti koje su stvorene na odreenom podruju u odreeno 62 vrijeme, dok trei predstavlja sumu faktorskih dohodaka zaraenih u privrednim aktivnostima. Kada se izraunava vrijednost drutvenog proizvoda, nacionalnog dohotka i ostalih agregata, treba znati da ih je teko, gotovo nemogue, egzaktno utvrditi. Razlog je u tome, to statistike metode ne obuhvataju proizvode i usluge tzv. "sive ekonomije" ili ekonomije domainstva. Mnoge ekonomske aktivnosti nisu zabiljeene zato to ne postoje metode njihove valorizacije. Izraunavanje agregata postaje sporno i zbog teta i trokova zagaenja ili devastacije ivotne sredine. Ouvanje ivotne sredine je vaan segment valorizacije ekonomskih aktivnosti, koji je do prije nekoliko decenija bio zamenaren. Ima i drugih momenata, vanih za integralno sagledavanje realne vrijednosti proizvodnje na odreenoj teritoriji. Sve ovo ukazuje na kompleksnost problema izraunavanja ovog makroekonomskog agregata. Situacija u EU je dodatno oteana zbog toga to ovu fazu postojanja prate izraene ekonomske i socijalne razlike samih lanica. Stalna irenja zemljama koje su ekonomski slabije od prosjeka Zajednice unose probleme koji se manifestuju u neprijavljivanju svih prihoda, problemima u sektoru ekologije i sl. Uglavnom, rije je o problemima tranzicionog karaktera, kojih se bive socijalistike zemlje ne mogu brzo rijeiti. Zato EU ulae napore da zajednikim kohezionim politikama prevlada brojne slabosti koje prate novoprimljene lanice. Meutim, problemi nisu imanentni samo novim lanicama. Tako je 1987. god. italijanski drutveni proizvod, zbog uticaja sive ekonomije povean za ak 12%. I u ostalim zemljama ima neregistrovanog outputa, a posebno u Grkoj, Portugalu i paniji, te Belgiji, Holandiji i dr. Konano, treba ukazati i na to da je vrijednost drutvenog proizvoda EU analitiki uporebljiva za komparativne analize sa ostalim svjetskim blokovima ili ekonomijama velikih zemalja. Tabela 3.2. prikazuje vrijednosti GDP, agregatno i po stanovniku za EU i njene lanice (za 2007. god.).

61 Stanovnitvo Unije se analitiki moe grupisati prema razliitim faktorima: starim i novim, velikim i malim dravama, prema religijskoj odrenici, na bogate i siromanije zemlje itd. 62 Ovo je nezaobilazno tivo iz makroekonomije. Vidjeti u: Majkl Burda i arls Viplo, Makroekonomija: evropski udbenik, CLDS, Beograd, 2004. god., str. 20-22. Od starijih autora sa prostora bive SFRJ vidjeti u: Vinski Ivo, Uvod u analizu nacionalnog dohotka i bogatstva, Naprijed , Zagreb, 1967. god., str. 93-160.

36

Tabela 3.2.: GDP, agregatno i per capita (u milionima evra) i relativno (u%) Drave lanice EU 1 Njemaka 2 V. Britanija 3 Francuska 4 Italija 5 panija 6 Holandija 7 Poljska 8 Belgija 9 vedska 10 Grka 11 Austrija 12 Rumunija 13 Portugalija 14 eka Republika 15 Danska 16 Maarska 17 Irska 18 Finska 19 Slovaka 20 Bugarska 21 Litvanija 22 Slovenija 23 Latvia 24 Luxemburg 25 Estonia 26 Kipar 27 Malta Izvor: EUROSTAT U apsolutnom iznosu, prihodu EU27 najvie doprinose ekonomije Njemake, Velike Britanije, Francuske, Italije i panije. Ekonomije tih zemalja su na nivou ili iznad prosjeka EU i u nivou relativne razvijenosti. Ekonomije Austrije, Holandije, vedske, Irske, Belgije i Fiske su relativno razvijenije u odnosu na prosjek EU. Bugarska i Rumunija imaju najmanji drutveni proizvod po stanovniku na nivou EU27. No, privrede lanica EU nisu jednako dinamine. Na to utiu dostignuti nivo razvoja, struktura privrede i drugi faktori. I sama Zajednica preko zajednikih politika nastoji ubrzati rast u slabije razvijenim zemljama. Tabela 3.3. prikazuje dinamiku drutvenog proizvoda po karakteristinim periodima i relativnu razvijenost lanica (na osnovu pps metode) za 2000. god. GDP 12,506,964 2,390,683 1,802,277 1,726,666 1,489,163 1,193,807 553,252 527,684 313,736 284,887 272,185 260,712 241,902 201,259 210,214 163,067 155,486 160,261 153,334 95,362 76,814 51,118 46,489 31,473 32,086 21,660 18,501 8,181 GDP per capita 25,100 29,000 29,700 27,100 24,900 26,200 33,200 16,100 29,700 30,200 24,300 31,300 11,300 19,000 20,400 29,400 15,700 35,900 29,000 17,700 9,800 15,200 22,800 13,800 64,900 16,300 23,200 19,800 % prosjeka GDP EU27 per capita 100% 115% 118% 108% 99% 104% 132% 60% 118% 120% 96% 124% 44% 76% 81% 117% 62% 143% 115% 70% 39% 60% 90% 55% 258% 65% 92% 78%

37

Tabela 3.3.: Stope rasta i GDP per kapita Prosjeni godinji rast GDP per capita GDP per capita za 2007 (EU27=100) 1996-2001 2001-2006 2007 Austrija 2,4 1,3 3,0 127,7 Belgija 2,4 1,5 2,0 118,9 Bugarska 3,1 6,3 6,2 37,9 Kipar 3,0 1,3 2,4 91,6 eka R. 1,4 4,4 5,9 81,0 Danska 2,1 1,6 1,4 124,0 Estonija 7,5 9,3 7,3 71,4 Finska 4,3 2,7 4,0 118,3 Francuska 2,4 1,1 1,6 110,6 Njemaka 1,9 0,9 2,6 114,0 Grka 3,4 3,9 3,8 98,2 Maarska 4,8 4,5 1,5 64,1 Irska 7,7 3,4 3,1 145,9 Italija 2,0 0,2 0,8 101,3 Latvija 7,2 9,6 10,9 57,9 Litvanija 5,7 8,6 9,4 59,8 Luksemburg 5,1 3,0 2,8 279,2 Malta 2,7 1,2 3,1 77,1 Holandija 3,1 1,1 3,3 131,2 Poljska 4,4 4,2 6,6 54,4 Portugal 3,3 0,2 1,6 73,6 Rumunija -0,7 6,4 6,4 40,2 Slovaka 2,7 5,9 10,3 68,3 Slovenija 4,2 4,0 5,5 90,1 panija 3,7 1,7 2,0 104,1 vedska 3,1 2,7 2,0 123,6 V.Britanija 2,8 2,1 2,7 117,8 EU27 2,7 1,6 2,5 100,0 SAD 2,4 1,8 1,2 154,3 Napomena: GDP per capita je mjeren po cijenama 2000. god. Nivo GDP per capita u odnosu na EU (posljednja kolona) je izraunat primjenom pps (purchasing power standard), tj. korigovanim standardom kupovne moi. Izvor: AMECO database (Annual Macro Economic Data) European Commission, DG ECFIN. Generalno, u posmatranim periodima EU ima vee stope rasta od SAD. Drugo, stope na nivou razvijenih zemalja su stabilne, ali ne i najvie u Zajednici. Konano, stope rasta manje razvijenih zemalja EU su vie od prosjeka, to potvruje uspjenu implementaciju zajednikih, i posebno, kohezionih politika. Sve navedeno utie i na rast produktivnosti, kako EU, tako i njenih lanica. Tabela 3.4. prikazuje dugorone pokazatelje produktivnosti i stanje u 2007. god.

38

Tabela 3.4.: Rast realne produktivnosti po zaposlenom, nivo GDP po zaposlenom (ppe za 2007) i nivo GDP po radnom satu (phw za 2007) Rast prosjene godinje GDP (ppe) GDP (phw) produktivnosti rada po 2007 2007 zaposlenom (EU27=100 (EU25=100 19962001) ) 2007 2001 2006 Austrija Belgija Bugarska Kipar eka Rep. Danska Estonija Finska Francuska Njemaka Grka Maarska Irska Italija Latvija Litvanija Luksemburg Malta Holandija Poljska Portugal Rumunija Slovaka Slovenija panija vedska V. Britanija EU25 EU27 SAD 1,6 1,3 2,4 2,6 2,0 1,4 8,5 2,2 1,2 2,0 3,1 3,2 3,2 0,9 6,0 7,2 1,5 2,6 1,4 5,5 1,8 0,9 3,8 4,0 0,2 1,8 1,9 1,7 1,7 1,8 1,4 1,4 3,3 0,2 4,1 1,7 6,9 2,0 1,2 1,6 2,5 4,0 2,2 0,0 6,7 5,9 1,6 1,1 1,6 3,6 0,6 6,9 5,0 3,6 0,5 3,0 1,6 1,4 1,4 2,1 1,4 1,1 3,3 1,1 4,6 0,0 6,6 2,1 0,8 1,0 2,7 1,5 1,6 0,5 6,6 6,7 0,2 1,1 1,1 1,9 1,7 4,7 8,1 3,3 0,8 0,5 2,3 1,3 1,3 1,0 120,4 131,2 35,6 84,7 73,1 107,1 67,5 113,4 123,6 106,6 105,4 74,8 135,4 108,0 53,6 60,2 182,3 90,1 113,1 61,4 68,4 40,5 76,6 85,7 102,5 113,0 110,8 103,9 100,0 142,0 107,9 133,8 34,6 73,9 59,7 112,3 54,2 107,1 129,4 119,3 77,9 60,3 115,9 94,9 45,3 51,5 180,8 85,0 130,4 49,7 62,2 n/r 69,1 79,3 99,6 112,2 107,4 100,0 n/r n/r

Napomena: Podaci za produktivnost po radnom asu u 2007. god. za SAD i Rumuniju nisu raspoloivi; Relativni nivoi GDP po zaposlenom i po asu rada, kalkulisani su na osnovu pps (purchasing power standard), odnosno standarda kupovne moi. Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god. Podaci iz prethodne tabele nedvosmisleno pokazuju da zemlje osnivai i najvee evropske ekonomije imaju najvii dostignuti nivo produktivnosti rada (mjereno prema dvjema prikazanim analitikim metodama).
39

Drugo, manje razvijene privrede imaju vie stope produktivnosti rada, to se moe objasniti povoljnim uticajem zajednikih politika EU, ali i pozitivnim efektima blagostanja velikog evropskog trita. No, kada je rije o sektorskim doprinosima stvaranju drutvenog proizvoda u 2008. god., stanje u Evrozoni i E27 je prikazano u tabeli 3.5. Tabela 3.5.: GDP i sektorski doprinosi za IV kvartal 2008. god. u EU27 i Evrozoni (u milijardama evra) Finan Porezi Ukup Trgovi sij. Poljo umanj. uslug Dru no Indus Gra na, za ge dodat transp e i trija i eviGD privr subv. poslo uslu a narst ort, ener P edai na ge vrijed komu vne vo gija ribar. proizvo n. aktiv nik. de nosti EA 15 EU 27 2 288 3 071 36 49 392 525 133 179 427 581 594 787 471 630 2 053 2 751 235 319

Napomena: podaci u tabeli zaokrueni na prvi vei broj. Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god. Vidljivo je da su finansijske usluge i poslovne aktivnosti, industrija, energetika, trgovina, transport i komunikacije dominantne u stvaranju GDP i ukupno dodatoj vrijednosti. Poljoprivreda ima nisko uee u stvaranju drutvenog proizvoda EU, to govori o industrijskoj i trgovinskoj orijentaciji evropske privrede. Ali, lanice EU imaju razliitu privrednu strukturu, pa je stanje pojedinih ekonomija heterogeno. Ostvareni drutveni proizvod se moe posmatrati i preko agregata potronje. Iz ove podjele su vidljive osnovne tendencije, posebno u sferama potronje i investicija. U tabeli 3.6. prikazani su konstituenti GDP EU27 i Evrozone iz ugla ukupne potronje (IV kvartal 2008. god.). Tabela 3.6.: Vrijednost GDP, agregatnih trokova, uvoza i izvoza za IV kvartal 2008. god. u EU27, Evrozoni i glavnim partnerima (milijarde evra) GDP EA15 EU27 2 287 3 071 86 : 37 58 616 4 45 62 273 485 389 4 6 8 Finalna potronja 1 299 1 776 46 : 19 28 350 2 22 44 155 281 231 3 3 5 Javna potronja 476 651 Fiksni kapital 483 634 Promjene zaliha 18 9 1 : 1 4 -1 1 -1 3 Domaa tranja 2 275 3 070 88 : 35 57 585 4 38 67 285 499 391 5 6 9 Izvoz 897 1 208 76 : 26 30 276 3 37 13 67 121 106 2 2 4 Uvoz 885 1 207 77 : 25 29 245 3 31 19 79 135 109 2 3 6
40

Belgija Bugarska eka Rep. Danska NJemaka Estonija Irska Grka panija Francuska Italia Kipar Litvanija Letonija

Drave lanice EU 21 19 : : 8 9 16 12 114 117 1 1 8 8 10 12 54 76 114 105 80 78 1 1 1 2 2 2

Luxemburg Maarska Malta Holandija Austria Poljska Portugal Rumunija Slovenija Slovaka FIinska vedska V. Britanija

: : : : : : 5 5 1 25 20 19 0,3 0,2 1,4 1 1 38 30 1 138 108 96 13 16 1 67 42 38 15 19 : 89 33 35 9 9 45 12 16 : : : : : : 2 3 9 6 6 3 4 1 18 13 13 11 10 -1 44 18 17 : : : : : : 97 68 -3 440 122 134 Glavni partneri SAD 2 694 1 883 455 465 -7 2 797 327 431 Japan 982 574 186 223 8 991 146 154 Osim za Maltu, podaci u tabeli zaokrueni na prvi vei broj. Simbol (:) oznaava da podaci nisu dostupni. Iz tabele se vidi da je lina potronja u EU27 i Evrozoni neto vea od polovine GDP, dok su uvoz i izvoz skoro ujednaeni (uz blagi suficit). Ukupna tranja je skoro izjednaena sa GDP. Proporcije po lanicama su ujednaene, to proizilazi iz uticaja zajednikih politika, ali i slinog pristupa u kreiranju makroekonomske politike. Kada je rije o SAD, vidljivo je da je domaa tranja amerike ekonomije vea od GDP (to je optepoznata injenica). Stanje u Japanu je slino kao i u EU27 i EA15. Iz tabele je vidljivo da spoljnotrgovinski deficit SAD samo u ovom kvatralu prelazi 100 milijardi evra (dakle, preko milijardu dnevno). Meunarodne komparacije GDP se vre u eminentnim svjetskim valutama. Najee se koriste ameriki dolar i evro. Korienje drugih valuta te obraune ini zavisnim od kretanja valutnih kurseva, izlaui ih njihovim fluktuacijama. Posmatrano po lanicama, u stvaranju ukupnog proizvoda najvie uestvuju velike industrijske zemlje, prije svega Njemaka, Velika Britanija, Francuska, Italija, panija. Ipak, ove analize se vre na per kapita osnovi. Jer, ukoliko se ovaj problem posmatra drugaije, otvaraju se dileme: da li je Kina razvijenija od Njemake ili Iran od Holandije (koja prema vrijednosti GDP nije meu prvih 15 zemalja svijeta)? Odgovor na oba pitanja je negativan. Odnosno, GDP Kine je dva puta vei od Njemakog, ali Kina ima neuporedivo vei broj stanovnika. Zato se uvodi pokazatelj razvijenosti zemlje u vidu GDP po glavi stanovnika ili GDP per kapita. Dijeljenjem GDP sa brojem stanovnika neke zemlje dobija se GDP per kapita (grafikon 3.7.). Grafikon 3.7: BDP per kapita u amerikim dolarima (2007)

: 25 1,4 150 70 85 41 : 9 17 46 : 426

: 13 0,9 69 38 53 28 : 5 10 24 : 279

41

Iz prezentiranih podataka se vidi da zemlje osnivai imaju visoke, a zemlje koje su tek pristupile EU nie per kapita nivoe dohotka. Osnivai su gotovo izjednaeni u nivou drutvenog proizvoda per kapita, a posebno politiki i ekonomski najjae drave Njemaka, Francuska i Velika Britanija. Manje zemlje, kao Luksemburg, specijalizovane za usluge u bankarskom sektoru ostvaruju enormno visok drutveni proizvod po stanovniku. Isto tako, evropske zemlje koje jo uvek ne ele pristupiti evropskim integracijama, imaju visoke dohotke per kapita. Rije je, prije svega, o Norvekoj i vajcarskoj. Drugo, zemlje koje ulaze u EU "unose" nii nivo dohotka, to utie na pad prosjenih pokazatelja Zajednice. Ovo se manifestuje u periodima poslije prijema. Poslije velikih prikljuenja, situacija se tek kasnije koriguje u pozitivnom smjeru. Dakle, evroplaneri vre programirani prijem u Zajednicu, titei dostignuti nivo razvoja i makroekonomsku stabilnost. Ipak, poslije irenja dolazi do neznatnog pada ostvarenog drutvenog proizvoda per kapita EU, to se dogodilo i prilikom poslednjeg (prijem Bugarske i Rumunije). One su privremeno prouzrokovale niu stopu rasta GDP per kapita EU jer su sa svojih, priblino 30 miliona stanovnika, u EU unijele relativno mali domai proizvod. Pored brojnih posljedica ovih integracija, dolazi i do promjena tzv. "pragova" mnogih internih obrauna, subvencija ili konrtibucija. Ovo moe izazivati i politike turbulencije u institucijama EU i naruiti 63 komunitarnu koheziju i ekonomsku stabilnost. Pripajanje bilo koje zemlje regionalnoj aglomeraciji nije jednostavna misija. Toga su svjesni i relevantni faktori EU. Zato je predviena predpristupna pomo i subvencije za lake funkcionisanje kandidata i novoprimljenih zemalja, sve dok ekonomski ne ojaaju do nivoa, kada im komunitarna pomo nije potrebna. Ista situacija je i kod prevladavanja prepreka ulaska u Evrozonu. irenje trita je vano zbog rasta stanovnitva kao faktora proizvodnje, ali je vano i zbog uloge konzumenta na velikom tritu. Kao vaan faktor agregatne proizvodnje i potronje, sa snanim uticajem na trite rada, cijenu nadnica, tehniki progres, tranju, konkurenciju, inflaciju itd. stanovnitvo je vaan, i uz energiju, kljuni faktor rasta i stabilnosti. Evropska administracija dobro prepoznaje da je u novoprimljenim zemljama dohodak potcijenjen zbog visokog procenta sive ekonomije. Dalje, i relativne cijene proizvoda su mnogo nie u ovim zemljama u odnosu na prosjene cijene na nivou EU. Inae, na zajednikom tritu, bez obzira na brigu o stabilnosti cijena (posebno ECB) postoje izraeni cjenovni dispariteti. Nekada se objanjavaju niskom kupovnom moi (posebno novoprimljenih lanica), dok u drugim sluajevima predstavlja signal ozbiljnih ekonomskih problema. Privredni rast. Rast determiniu realne stope rasta GDP u odreenom vremenskom periodu (obino godina dana). Ivo Vinski je zastupao stav da rast postoji samo ako postoje dugoroni trendovi pozitivnih stopa rasta GDP. On je smatrao da razvoj podrazumijeva rast, koji prate dugorone pozitivne strukturne 64 promjene. Ovaj autor je privredni rast uporeivao sa drvetom koje raste, dok je privredni razvoj prikazao kao drvo kultivisano ljudskom rukom. Ova komparacija odgovara privredama koje se razvijaju na osnovu rasta tehnikog progresa (to evropska privreda sigurno jeste). Stope rasta meu zemljama slinih drutvenih i geopolitikih karakteristika su ujednaene i ne 65 odstupaju mnogo od njihovog prosjenog trenda. Tako su npr. stope rasta Njemake, Austrije ili Velike Britanije uglavnom ujednaene, to je sluaj i sa stopama rasta zemalja azijskog podruja ili tranzicionih zemalja. esto se uje da neke azijske zemlje ostvaruju natprosjene stope rasta i to govori da se te ekonomije nalaze u fazi uzleta. No, ubrzani rast nekada moe biti i problematian, posebno zbog enormne eksploatacije neobnovljivih proizvodnih faktora i devastacije ivotne sredine. Jer, rast je sintetiki pokazatelj stanja i kondicije odreene ekonomije ili ireg ekonomskog prostora.

Makroekonomska stabilnost je imperativ ekonomske politike EU. O nekim njenim aspektima vidjeti u: Joseph Stiglitz, Jos Antonio Ocampo, Shari Spiegel, Ricardo Ffrench-Davis, Deepak Nayyar, Stability with Growth, Macroeconomics, Liberalization and Development, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2006., i Fabio-Cesare Bagliano and Giuseppe Bertola, Models for Dynamic Macroeconomics, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2004. 64 Vidjeti opet: Vinski Ivo, Uvod u analizu nacionalnog dohotka i bogatstva, Naprijed , Zagreb, 1967. god. 65 Ovo je esta makroekonomska problematika, a literatura brojna i temeljna, to ukazuje na vanost privrednog rasta. Vidjeti u: Majkl Burda i arls Viplo, Makroekonomija: evropski udbenik, CLDS, Beograd, 2004. god., Momir Jaki, Osnovi makroekonomije, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god., ili u Vinski Ivo, Uvod u analizu nacionalnog dohotka i bogatstva, Naprijed, Zagreb, 1967. god.
42

63

Unija kao regionalna integracija rtvuje znaajan tekui dohodak za kontinuirano i efikasno irenje i razvoj zajednikog evropskog trita. Danas, i decenijama prije, evrooptimisti su znali da veliko trite omoguava politiku i vojnu prednost, ali prije svega, konkurentniju ekonomiju koja sjedinjena dominira u svijetu. Ta pozicija donosi vie prihoda evropskim kompanijama i njenim graanima, utie na lini standard i stvara pretpostavke za stabilnu makroekonomsku situaciju i u budunosti. Stope rasta, mjerene poveanjem GDP u EU su veoma heterogene. To je potpuno razumljivo kada postoje razlike dostignutog stepena razvoja zemalja osnivaa, jakih imperijalnih drava, s jedne strane, i istonoevropskih zemalja koje su tek postale punopravni lanovi EU. Treba naglasiti da se stope rasta kreu oko trendova koje diktiraju najrazvijenije lanice. Veina novih zemalja ima visoke stope rasta, ali se to poveanje "topi" zbog relativno malog broja stanovnika tih zemalja ili niske osnovice njihovog agregatnog GDP. U tabeli 3.8. prikazane su stope rasta za EU27. Tabela 3.8.: Stope rasta GDP EU27 (u %) EU15: stope rasta GDP Zemlje lanice Austrija Belgija Danska Finska Francuska Njemaka Grka Irska Italija Luksemburg Holandija Portugal panija vedska % rasta GDP 2005 2006 2007 2008 2.0 1.4 3.1 2.9 1.7 0.8 3.7 5.9 0.1 4.0 1.5 0.5 3.6 2.9 3.3 3.0 3.5 5.0 2.0 2.9 4.3 5.7 1.9 6.2 3.0 1.3 3.9 4.2 2.8 3.3 2.6 1.9 4.3 1.9 2.4 3.9 4.6 1.7 5.4 2.6 1.8 3.7 3.6 3.1 2.5 1.9 1.5 3.0 2.0 2.0 3.6 3.0 1.3 4.2 2.5 1.8 2.7 2.8 2.3 EU Evrozona 2.4 2.1 1.8 1.3 2.8 2.4 2.4 2.0 Nove lanice: stope rasta GDP Zemlje lanice Bugarska Kipar eka Estonija Maarska Letonija Litvanija Malta Poljska Rumunija Slovaka Slovenija % rasta GDP 2004 2005 2006 2007 5.7 3.9 4.2 7.8 5.2 8.6 7.0 5.3 4.1 5.4 4.2 5.5 3.7 6.1 9.8 4.1 7.5 3.4 8.5 6.1 4.0 5.6 3.5 6.0 9.5 4.5 6.8 1.6 6.1 7.7 6.5 5.2 6.1 3.8 4.9 8.7 2.4 7.3 3.0 6.5 6.7 8.5 4.3

10.2 11.0 9.6

-1.5 2.5

Velika Britanija 1.8

Izvor: EUROSTAT i Wikipedija. Iz tabele je vidljivo da deset novoprimljenih drava ima vii prosjean rast u odnosu na veinu starih lanica. Enormno visok rast ukupne proizvodnje ostvaruju baltike zemlje, posebno Letonija sa oko 10%. O kolikom rastu je re, govori podatak, da je Kina, kao fenomen u visini privrednog rasta poslednje dvije decenije ostvarila privredni rast od oko 9%. Ovo je dokaz da se male zemlje ulaskom u evropske integracije relativno brzo prestrukturiraju i postiu zavidne ekonomske rezultate. Uz nesporne efekte velikog trita, vlade lanica se zalau za stabilnu monetarnu politiku, usaglaenu sa pravilima EMU i ECB, vode umjerenu i stimulativnu poresku politiku i provode strukturnu politiku koja ih u kratkom roku orijentie prema izvozu. Samo takvim pristupom, tranzicione zemlje mogu iskoristiti oigledne prednosti i veliku ponudu kvalitetne i jeftine radne snage, te privui evropske i svjetske investicije, utiui tako da njihove stope rasta budu dugorono stabilne. Ukupan GDP EU kontinuirano raste. Meutim, uee EU u ukupnoj svjetskoj proizvodnji je u blagom relativnom padu zbog nadiranja novih ekonomskih kolosa: Kine, Indije i Brazila. Ove zemlje utiu na promjene odnosa u svjetskoj globalnoj ekonomiji. Zato EU mora (ona to ve i ini) da stabilizuje i povea stope rasta. U tome je posebno vana uloga Njemake, ali i Velike Britanije, Italije i Francuske, te veih i razvijenijih privreda novoprimljenih zemalja. Konano, nastanak Unije je motivisan ekonomskim koristima i njen opstanak u budunosti e u potpunosti zavisiti upravo od njih.

43

3.4. Inflacija
Stopa inflacije je prosjena promjena (rast) nivoa cijena. Inflacija komparira trenutni nivo cijena sa cijenama koje su bile u nekom prehodnom trenutku ili periodu. Tako se npr. najee govori o inflaciji u odnosu na isti period prethodne godine, ali se njeno kretanje moe izraziti i na mjesenom nivou, na bazi prosjeka godinjih, tromjesenih ili drugih perioda itd. Metode obrauna inflacije koriste i indekse cijena na malo, indekse cijena proizvoaa itd. U normalnim makroekonomskim okolnostima inflacija je povezana sa fazama privrednih ciklusa. U razvijenim privredama inflacija ima tolerantan nivo kada se kree u intervalu 04% na godinjem nivou. Neki ekonomisti smatraju da je niska inflacija ak i poeljna, jer preko investicija utie na privredni rast, a time i na poveanje zaposlenosti. Ovu tezu (koja je u stvari izvedena iz teorije Filipsove 66 krive) zastupao je Dragomir Vojni. Inae, nauna i struna graa o inflaciji je veoma bogata. Za poetak, prezentirana je inflacija tokom aprila 2008. god. U tom periodu ve je postojala zabrinutost zbog opteg rasta cijena, ne samo u zemljama EU, nego i na globalnom nivou. U EMU, dakle podruju korienja evra kao zajednike valute, cijene prehrambenih proizvoda su rasle po stopi od 6%, dok su npr. trokovi prevoza (ije cijene uglavnom zavise od rasta cijena nafte) rasli po stopi od 4,8%. Analitiki, na opti rast cijena najvie su uticale cijene naftnih derivata, itarica, hljeba, mlijeka, jaja i drugih prehrambenih proizvoda. Sve se to odrazilo na opti nivo cijena u EU na poetku II kvartala 2008. god. to je vidljivo iz tabele 3.10. Tabela 3.10.: Inflacija u aprilu 2008. god. za EU27 (u %) Drava Holandija Portugal Njemaka Island Finska Francuska Italija Belgija Estonija Kipar Luksemburg Izvor: EUROSTAT Stopa inflacije 1,7 2,5 2,6 3,3 3,3 3,4 3,6 4,1 4,2 4,3 4,3 Drava V. Britanija vedska Danska Slovaka Poljska eka Maarska Rumunija Litvanija Bugarska Letonija Stopa inflacije 3,0 3,2 3,4 3,7 4,3 6,7 6,8 8,7 11,9 13,4 17,4

Iz tabele se vidi da su najnii aprilski rast cijena imale Holandija 1,7%, Portugal 2,5% i Njemaka 2,6%. Ova situacija bi se mogla objasniti injenicom da se inflatorna spirala poela formirati zbog visokog rasta cijena energije i poljoprivrednih proizvoda. Ako se zna da Holandija i Portugal imaju razvijenu vlastitu poljoprivrednu proizvodnju, dok je Njemaka vodea industrijska zemlja, mogli bi se nai razlozi koji amortizuju vii rast cijena u ovim zemljama. U mnogim zemljama EU27 zabiljeena je inflacija od 3,0 do 4,3%, to se moe ocijeniti kao visok, ali jo uvijek podnoljiv nivo opteg rasta cijena. Rije je o heterogenoj grupi zemalja, kako po veliini, nivou GDP i broju stanovnika, tako i po njihovoj privrednoj strukturi. Slijedea grupa su zemlje u tranziciji, koje biljee inflaciju od 6,7% u ekoj Republici, do 17,4% u Letoniji. Ovako visoke stope inflacije objanjava injenica da se radi o siromanijim zemljama EU, koje nisu akumulirale znaajnije rezerve za amortizaciju globalnih poremeaja u sektoru cijena i zato to im industrije jo nisu strukturno transformisane. Ne treba zanemariti da je visoka inflacija u nekim zemljama prouzrokovana brim privrednim rastom u odnosu na prosjek EU. Podgrijavanjem tranje u ovim zemljama, uz strukturne promjene u razliitim sektorima (privredi posebno), dolazi do procesa koji djeluju na rast cijena. Dakle, te zemlje bi i u normalnim okolnostima, koje ne bi pratio enorman rast cijena energije i poljoprivrednih proizvoda, imale viu unflaciju u odnosu na ciljane i ostvarene stope za nivo EU. Ove analize se uglavnom odnose na dugorone i

66

Vidjeti u: Vojni Dragomir, Investicije i drutvena reprodukcija, Informator, Zagreb, 1977. god. i u: Mijo Sekuli i Dragomir Vojni, Uvod u analizu i planiranje investicija, Informator, Zagreb, 1980. god.
44

srednjorone stope inflacije u EU. O cjenovnoj stabilnosti zajednikog trita brine i ECB, o emu e biti rijei u narednim poglavljima. Kretanja dugorone inflacije u EU prikazuje grafikon 3.11. Grafikon 3.11.: Kretanja dugorone inflacije

Izvor: Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god. Dugorono, inflacija u EU je bila stabilna i kretala se u rasponu od 2-2,5%. Zatim je u 2008. god. dolo do visokog rasta cijena, da bi se krajem 2008. i poetkom 2009. god. cijene spustile na do sada nezabiljeen nivo. U tabeli 3.12. su prikazane stope inflacije za zemlje EU, Tursku i Island. Oigledno je, da meu lanicama Zajednice (u posmatranom periodu) postoje razlike u dugoronim trendovima nivoa cijena. Ipak, cjenovna stabilnost na nivou cijelog ekonomskog prostora je zadovoljavajua. Na to su uticale mnoge mjere, ali je neophodno posebno izdvojiti doprinos i ulogu ECB.

45

Tabela 3.12.: Inflacija po zemljama u periodu 2000-2008. god. (u%) 200 200 200 200 200 200 200 200 0 1 2 3 4 5 6 7 Belgija 2.7 2.4 1.6 1.5 1.9 2.5 2.3 1.8 10. 7.4 5.8 2.3 6.1 6.0 7.4 7.6 Bugarska 3 eka Rep. 3.9 4.5 1.4 -0.1 2.6 1.6 2.1 3.0 Danska Njemaka Estonija Irska Grka panija Francuska Italija Kipar Latvija Litvanija Luksemburg Maarska Malta Holandija Austrija Poljska Portugal Rumunija Slovenija Slovaka Finska vedska V. Britanija Turska Island EU 2.7 1.4 3.9 5.3 2.9 3.5 1.8 2.6 4.9 2.6 1.1 3.8 10. 0 3.0 2.3 2.0 10. 1 2.8 45. 7 8.9 12. 2 2.9 1.3 0.8 53. 2 4.4 2.3 1.9 5.6 4.0 3.7 2.8 1.8 2.3 2.0 2.5 1.6 2.4 9.1 2.5 5.1 2.3 5.3 4.4 34. 5 8.6 7.2 2.7 2.7 1.2 56. 8 6.6 2.4 1.4 3.6 4.7 3.9 3.6 1.9 2.6 2.8 2.0 0.3 2.1 5.2 2.6 3.9 1.7 1.9 3.7 22. 5 7.5 3.5 2.0 1.9 1.3 47. 0 5.3 2.1 2.0 1.0 1.4 4.0 3.4 3.1 2.2 2.8 4.0 2.9 -1.1 2.5 4.7 1.9 2.2 1.3 0.7 3.3 15. 3 5.7 8.4 1.3 2.3 1.4 25. 3 1.4 2.0 0.9 1.8 3.0 2.3 3.0 3.1 2.3 2.3 1.9 6.2 1.2 3.2 6.8 2.7 1.4 2.0 3.6 2.5 11. 9 3.7 7.5 0.1 1.0 1.3 10. 1 2.3 2.0 1.7 1.9 4.1 2.2 3.5 3.4 1.9 2.2 2.0 6.9 2.7 3.8 3.5 2.5 1.5 2.1 2.2 2.1 9.1 2.5 2.8 0.8 0.8 2.1 8.1 1.4 2.2 1.9 1.8 4.4 2.7 3.3 3.6 1.9 2.2 2.2 6.6 3.8 3.0 4.0 2.6 1.7 1.7 1.3 3.0 6.6 2.5 4.3 1.3 1.5 2.3 9.3 4.6 2.2 1.7 2.3 6.7 2.9 3.0 2.8 1.6 2.0 2.2 10. 1 5.8 2.7 7.9 0.7 1.6 2.2 2.6 2.4 4.9 3.8 1.9 1.6 1.7 2.3 8.8 3.6 2.3

200 8 4.5 12. 0 6.3 3.6 2.8 10. 6 3.1 4.2 4.1 3.2 3.5 4.4 15. 3 11. 1 4.1 6.0 4.7 2.2 3.2 4.2 2.7 7.9 5.5 3.9 3.9 3.3 3.6 10. 4 12. 8 3.7

1.9 2.2 Izvor: EUROSTAT

Zbog poznatih dogaaja, dugorone tendencije su se tokom III i IV kvartala 2008. god i I i II kvartala 2009. god. iznenada promijenile. Na kratkorone promjene inflacije uticala je globalna finansijska kriza, koja sve vie postaje deflatorna. Ovo donekle potvruje hipotezu o korelaciji inflacije i karaktera privrednih ciklusa. O tome govore sektorska i nacionalna kratkorona

46

3.5. Investicije
Makroekonomski aspekti investicija su vani za stabilnost svake privrede. Zbog toga je neophodno prikazati osnovnu makroekonomsku jednainu izraunavanja GDP: Y= C + I + G + (X - Z) iz koje se vidi da su investicije jedan od osnovnih konstituenata GDP. Dalje, jedna od vanih dekompozicija Y ukazuje dovodi do stvaranja vane bilansne jednaine koja ukazuje na odnose izmeu investicija i tednje: (S - I) + (T - G) = (X - Z) iz koje se izvodi vie makroekonomskih zakljuaka. Jedan je, da investicije mogu biti vee ili manje od tednje. U sluaju S<I imamo situaciju da je privatni sektor neto dunik, dok je za S>I privatni sektor neto tedia. Sve ovo utie na spoljnu ravnoteu, tako da u sluaju ostalih nepromjenjenih okolnosti rast investicija iznad nivoa tednje moe dovesti do rasta spoljnotrgovinskog deficita (X-Z). Kada je rije o EU, moe se konstatovati da ona u duem periodu ima ujednaeno uee investicija u GDP. To ukazuje da su njene najrazvijenije nacionalne privrede ve u zreloj razvojnoj fazi. Makroekonomija u sklopu investicija izuava tzv. optimalni stok kapitala bez kojeg nije mogue odrediti optimalne odnose outputa i kapitala, a time i obim investicija. Dalje, za makroekonomsko sagledavanje investicija neophodno je ukljuiti i realnu kamatnu stopu. No, to su ve sloene makroekonomske analize koje ukljuiju nivo amortizacije i tzv. princip akceleratora. Isto tako, za potpunu analizu investicija treba sagledati trokove kapitala i cijenu investicione opreme itd. o emu govori Tobinov 67 koeficijent q. No, vratimo se elementarnim strukturnim analizama investicija i GDP. U Tabeli 3.13. prikazani su podaci o ueu investicija na nivou EU (i za njene lanice). Ve na prvi pogled, oni ukazuju na stabilnost investicionog sektora evropske ekonomije, to je za ovu fazu razvoja i nivo ekonomske razvijenosti i oekivano. Tabela 3.14.: Uee ukupnih investicija u GDP (u%), ukljuujui i prognoze (f) 1999 EU27 EU25 EU15 Belgija Bugarska eka Rep. Danska Njemaka Estonia Irska Grka panija Francuska Italija
67

2000 20.6 20.6 20.5 20.8 15.7 28.0 20.2 21.5 26.0 23.2 21.6 25.8 19.5 20.3

2001 20.2 20.2 20.1 20.4 18.2 28.0 19.8 20.0 26.7 22.3 21.6 26.0 19.5 20.3

2002 19.6 19.6 19.5 19.2 18.2 27.5 19.6 18.3 29.8 21.6 22.5 26.3 18.8 20.9

2003 19.4 19.4 19.3 18.8 19.3 26.7 19.3 17.9 31.7 22.3 23.7 27.2 18.8 20.4

2004 19.6 19.6 19.5 19.6 20.5 25.8 19.3 17.5 31.0 24.3 22.6 28.0 19.3 20.5

2005 20.0 20.0 19.9 20.4 24.2 24.9 19.5 17.4 30.7 26.7 21.6 29.4 20.0 20.7

2006 2007 20.7 20.7 20.6 21.0 25.9 24.6 21.3 18.2 33.9 27.0 22.5 30.7 20.7 21.1 21.3 21.2 21.0 21.7 29.8 24.3 22.2 18.7 32.5 26.3 22.5 31.0 21.6 21.2

2008 21.1 21.0 20.8 22.7 33.4 24.0 21.5 19.2 28.4 21.1 19.3 29.4 21.9 20.9

2009 19.5 19.4 19.2 21.8 28.8 23.2 20.0 18.2 23.7 15.9 18.4 25.2 21.2 18.5
(f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f)

2010 19.0 18.8 18.7 21.6 27.9 22.9 19.8 18.2 23.8 13.5 18.5 23.3 20.9 18.4
(f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f)

20.4 20.4 20.2 20.6 15.1 27.0 19.8 21.3 24.7 23.1 : 24.6 18.8 19.6

Agregatna privredna aktivnost moe biti kljuna determinanta mikroekonomske aktivnosti. Ona ima uticaj na cijene akcija i na ukupnu privrednu aktivnost. Jedan od vanih pogleda na ovu materiju je Tobinov koeficijent q. On se izraunava tako to se trina vrijednost instalisanog kapitala podijeli sa trokovima zamjene instalisanog kapitala. Kada je Tobinov koeficijent vei od 1, firmama se isplati investiranje. I obrnuto, kada je manji od 1, nema interesa za investicije i dolazi do dezinvestiranja. Dakle, Tobinov koeficijent sublimira makroekonomske i mikroekonomske aspekte investiranja.
47

1999 Kipar Latvia Litvanija Luksemburg Maarska Malta Holandija Austria Poljska Portugal Rumunija Slovenia Slovaka Finska vedska V. Britanija 17.6 23.0 22.0 23.5 23.9 22.2 22.9 23.5 24.4 26.8 17.7 26.6 29.5 19.0 17.0 17.4

2000 17.0 24.2 18.8 20.8 23.0 22.9 21.9 24.0 23.7 27.1 18.8 26.1 25.8 19.4 17.6 17.1

2001 16.7 24.9 20.2 22.6 22.9 20.6 21.1 23.3 20.7 26.5 20.5 24.7 28.6 19.5 17.5 16.8

2002 18.1 23.8 20.3 22.6 23.0 16.3 20.0 21.7 18.7 25.0 21.3 23.1 27.4 18.0 16.8 16.8

2003 17.6 24.4 21.1 22.2 22.0 19.6 19.5 22.4 18.2 22.9 21.5 24.0 24.8 18.1 16.3 16.4

2004 19.0 27.5 22.3 21.1 22.5 19.0 18.8 22.0 18.1 22.6 21.8 24.9 24.0 18.2 16.4 16.7

2005 19.3 30.6 22.8 20.4 22.9 19.6 18.9 21.8 18.2 22.2 23.7 25.3 26.5 18.9 17.4 16.9

2006 2007 20.6 32.6 25.2 18.5 21.6 20.0 19.7 21.7 19.7 21.7 25.6 26.3 26.5 19.3 18.2 17.2 22.0 33.7 28.0 19.5 21.0 19.8 20.0 22.2 21.6 21.8 30.4 27.5 26.1 20.4 19.0 17.7

2008 23.3 30.2 24.8 20.1 20.2 16.2 20.5 22.4 22.0 21.7 33.3 28.0 25.9 20.6 19.5 16.7

2009 22.7 26.0 19.8 18.8 18.9 16.8 19.6 20.5 20.7 18.8 31.8 24.5 24.9 19.4 17.2 15.4
(f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f)

2010 22.6 25.1 18.9 18.5 18.6 17.3 19.0 20.4 20.2 17.4 31.9 23.8 24.5 18.9 16.8 14.4
(f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f) (f)

Napomena: f=prognoza Izvor: EUROSTAT - investment Iz tabele se vidi da su investicije na nivou EU ravnomjerne. Na takvo stanje najvie utiu investiciona kretanja u najrazvijenijim i najveim nacionalnim ekonomijama. Iz tabele ze moe zakljuiti da ukupne investicije iznose oko jedne petine GDP, to se moe smatrati za procenat koji egzistira u razvijenim i stabilnim ekonomijama. Drugo, slabije razvijene zemlje imaju vee uee investicija u GDP (Bugarska oko 29%. a Rumunija ak 32%), to je oekivano, obzirom na prilagoavanje privredne strukture novim trinim zahtjevima. U ovim dravama dolazi i do investiranja iz ostalih lanica Unije, posebno zbog mogunosti angaovanja jeftinije radne snage.

48

3.6. Nezaposlenost
3.6.4. Kretanja nezaposlenosti u EU Nezaposlenost je ozbiljan problem svake nacionalne privrede, bez obzira na njenu veliinu, stepen razvijenosti ili karakter dravnog ureenja. Ona je negativna pojava i u Japanu, Kanadi, Kini, adu ili Sjevernoj Koreji. Ekonomsko-socijalne posljedice nezaposlenosti degradiraju ekonomske, politike i ire drutvene odnose u svakoj dravi. Zbog toga je reavanje problema zaposlenosti jedno od prvih u agendi svake ozbiljne nacionalne vlade. Takva situacija je i u EU. Ovim problemom se bave sve vlade drava lanica i neke komunitarne institucije. Neke zajednike politike EU u svojim osnovnim funkcijama imaju komponente koje pozitivno deluju na rjeavanje problema nezaposlenosti. Strukturna i regionalna politika, segmenti socijalne 68 politike, integralni ruralni razvoj, predpristupni fondovi i druge mjere utiu na rast zaposlenosti. Stopa nezaposlenosti je osnovni pokazatelj stanja u ovoj oblasti. Faktori koji djeluju na njene promjene su razliiti, kako po smjeru, tako i po intenzitetu. To se posebno odnosi na sloene dravne strukture, kakva je upravo EU. Ekonomska teorija nije eksplicitna u ocjeni, koja se stopa nezaposlenosti smatra prihvatljivom. Ona svakako zavisi od stanja u kojem se nacionalna privreda nalazi, ali i ekonomskih kretanja na globalnom nivou. Za vrijeme velikih ekonomskih kriza i viih stopa nezaposlenosti, moglo bi se i pronai neko opravdanje. Meutim, u fazi uzleta globalne ekonomije, oekuju se nie stope nezaposlenosti od uobiajenih. Zato se smatra da je u stabilnim ekonomskim okolnostima stopa nezaposlenosti od 5 do 8% prihvatljiva, jer punu zaposlenost nije mogue ostvariti. U tabeli 3.17. prikazani su podaci o nezaposlenosti u EU15 i EU27, SAD i Japanu. Tabela 3.17.: Dugorone stope nezaposlenosti u EU, SAD i Japan (u%) Mart Mart Mart Mart 2005 2006 2007 2008 Austrija 5,1 5,1 4,5 4,1 Belgija Bugarska Kipar eka Republika Danska Estonija Finska Francuska Njemaka Grka Maarska Irska Italija Latvija Litvanija Luksemburg Malta Holandija Poljska 8,4 5,1 8,0 5,4 8,8 8,5 9,7 9,8 9,9 6,8 4,5 7,8 9,1 9,2 4,3 7,2 4,9 18,0 8,2 5,2 7,7 4,3 5,3 7,9 9,1 8,7 9,6 7,4 4,2 7,7 7,6 6,4 4,8 8,1 4,0 16,8 7,7 7,5 4,1 5,6 4,1 4,9 7,0 8,6 8,6 8,6 7,3 4,6 6,1 6,4 4,6 4,9 6,6 3,4 10,3 6,9 5,9 3,7 4,5 3,1 5,5 6,3 7,8 7,3 7,9 7,6 5,6 6,1 5,3 4,5 4,5 5,6 2,6 7,7

68

O problemima nezaposlenosti vidjeti u: Mike Artis & Frederick Nixson, The Economics of the European Union, Policy and Anaiysis, Oxford University Press, 2007., str. 354-374. ili u Richard Baldwin & Charles Wyplosz, The Economics of European Integration, , McGrawHill Education, 2006., str. 194-197.
49

Portugal Rumunija Slovaka Slovenija panija vedska Velika Britanija EU15 EU27 SAD

7,4 16,7 6,4 9,9 6,3 4,6 7,1 8,9 5,1

7,6 15,7 6,2 8,7 7,2 5,0 6,8 8,4 4,7 4,1

8,2 6,6 11,3 5,2 8,1 6,6 5,5 6,4 7,3 4,4 4,0

7,4 6,2 9,8 4,3 9,3 5,6 5,1 5,9 6,7 5,1 3,9

Japan 4,5 Izvor: Eurostat - unemployment

Iz tabele se vidi da su stope nezaposlenosti u SAD znatno nie nego u EU. Japanska stopa nezaposlenosti je jo nia, i u 2005. i 2006. god. je bila dvostruko manja nego evropska. Stopa nezaposlenosti EU27 je vea od stope u EU15, to je oekivano, jer EU15 ine razvijenije zemlje. Ovo potvruje tezu da je EU15 ekonomski razvijenija u odnosu na EU27. Kada je rije o stopama nezaposlenosti po lanicama, one su najvee Poljskoj i Slovakoj, u kojima je u prve tri godine posmatranog perioda zabiljeena dvocifrena stopa nezaposlenosti. Istina, stanje se popravilo u 2008. god. ali je nezaposlenost jo uvijek visoka. Britanija ima relativno nisku nezaposlenost od oko 5%. Nezaposlenost u Francuskoj i Njemakoj je oko 9%, dok je u posljednjoj godini perioda pala ispod 8%. Ostale lanice imaju heterogene stope nezaposlenosti. Uzroci nezaposlenosti su veoma kompleksni i razliiti od lanice do lanice. Nove zemlje se suoavaju sa problemima strukturne prirode, a razvijene zemlje EU sa ostalim vidovima nezaposlenosti. Trenutno, na stanje nezaposlenosti u Zajednici utie kriza svjetskih finansijskih trita. Prethodnica aktuelne finansijske krize su visoke cijene energije i poljoprivrednih proizvoda, to je uticalo na nestabilnost evropske ekonomije. Kumulirano stanje je preneeno u etvrti kvartal 2008. god. i prvi kvartal 2009. god. to je za EU27 i Evrozonu vidljivo iz tabele 3.18. Tabela 3.18.: Kratkorone stope nezaposlenosti (sezonski prilagoene) Mart Sept. Oktob. Nov. Dec. 2008 2008 2008 2008 2008 EA16 7.2 7.7 7.8 8.0 8.2 EU27 Belgija Bugarska eka Rep. Danska Njemaka Estonija Irska Grka panija Francuska Italija Kipar Latvija Litvanija Luksemburg Maarska 6.7 6.8 6.1 4.4 3.0 7.4 4.0 5.2 7.8 9.5 7.6 6.6 3.7 6.1 4.3 4.4 7.6 7.1 7.2 5.2 4.3 3.4 7.1 6.7 7.1 7.5 12.4 7.9 6.7 3.8 8.1 6.6 5.1 7.9 7.3 7.1 5.1 4.4 3.7 7.1 6.9 7.6 7.8 13.2 8.0 6.9 3.8 9.3 7.2 5.1 7.8 7.4 6.9 5.0 4.5 3.9 7.1 7.4 8.2 7.8 13.9 8.2 6.9 4.0 10.3 8.4 5.3 8.0 7.6 6.9 5.3 4.7 4.3 7.2 8.4 8.7 7.8 14.7 8.3 6.9 4.3 11.5 9.7 5.5 8.3

Jan. 2009 8.4 7.8 7.1 5.3 4.9 4.7 7.3 9.1 9.4 : 15.7 8.4 : 4.4 13.2 11.6 5.7 8.4

Febr. 2009 8.7 8.1 7.2 5.6 5.2 5.1 7.4 10.0 10.0 : 16.5 8.6 : 4.6 14.6 13.6 5.9 8.8

Mart 2009 8.9 8.3 7.3 5.9 5.5 5.7 7.6 11.1 10.6 : 17.4 8.8 : 4.9 16.1 15.5 6.1 9.2
50

Malta Holandija Austrija Poljska Portugal Rumunija Slovenija Slovaka Finska vedska V. Britanija SAD

5.8 2.8 3.8 7.4 7.6 5.8 4.5 9.9 6.3 5.8 5.2 5.1

5.7 2.7 3.9 6.8 7.8 5.7 4.1 9.0 6.5 6.4 6.0 6.2 4.0

5.9 2.7 4.0 6.8 7.8 5.8 4.2 9.1 6.6 6.7 6.1 6.6 3.8

6.1 2.7 4.0 6.9 7.9 5.8 4.2 9.2 6.6 7.0 6.3 6.8 4.0

6.0 2.7 4.2 7.0 8.0 5.8 4.1 9.3 6.7 7.0 6.4 7.2 4.3

6.3 2.7 4.3 7.2 8.2 : 4.3 9.6 6.9 7.3 6.6 7.6 4.2

6.5 2.7 4.5 7.5 8.4 : 4.6 10.0 7.1 7.6 : 8.1 4.4

6.7 2.8 4.5 7.7 8.5 : 5.0 10.5 7.4 8.0 : 8.5 :

Japan 3.8 Izvor: Eurostat - unemployment

Mjeseni podaci o nezaposlenosti ukazuju da je ona neto nia u zemljama EU27 u odnosu na Evrozonu EA16, to je iznenaujue. Ostali relevantni pokazatelji, a posebno direktne i strane investicije u nove lanice i strukturno prilagoavanje istono-evropskih zemalja utiu na ove trendove. Kada se uporedi stanje EU i SAD, uoava se da je kratkorona stopa nezaposlenosti u SAD gotovo izjednaena sa stopom u EU27. Ovo je oekivano, obzirom na vrijeme eskalacije krize u SAD. U Britaniji je nezaposlenost neto vea od dugorone stope, dok je u Francuskoj porasla na oko 8% i tendencijom rasta na oko 9%. U Njemakoj je kratkorona nezaposlenost neto iznad 7%. Neke zemlje EU ostvaruju iznenaujue visoke stope nezaposlenosti, kao npr. panija, gdje je poslije "probijanja dvocifrenog praga" nezaposlenost rasla u martu 2009. god. i do 17%. U Japanu je stopa nezaposlenosti, bez obzira na krizu, jo uvijek podnoljiva.

3.7. Problemi nezaposlenosti i socijalna politike EU

Socijalna politika je neodvojiva od ekonomske politike. ak bi se moglo rei da makroekonomska politika znaajno zavisi od obima i dinamike socijalne politike. Kako je socijalna politika, uglavnom, vezana za nivo agregatne potronje, moe se izvui zakljuak da od visine socijalnih davanja zavisi makroekonomska 69 stabilnost. Ako su agregatni socijalni trokovi vei u odnosu na realne, tada se drutvo nalazi u zoni prekomjerne potronje, to dovodi do makroekonomske nestabilnosti. Suprotno tome, restriktivna socijalna politika djeluje povoljno na stabilnost tranje, cijena itd. Zbog toga treba pronai optimalan odnos izmeu outputa i njegovog dijela koji je drutvena zajednica spremna izdvojiti za potrebe socijalne politike, jer oba ekstrema utiu i na ekonomsku, ali i politiku nestabilnost. Nedovoljna socijalna davanja mogu dovesti do pada ivotnog standarda, ak i do granica siromatva. S druge strane, visoko optereenje outputa dovodi do pada profitabilnosti trinih aktera, odliva investicija, rasta inflacije, pada interne i spoljne konkurentnosti itd. U istoriji je zabiljeeno mnogo situacija kada je zbog velikih socijalnih tenzija dolazilo do sukoba, revolucija i ratova. Antony Miler u radu "By-by Bismarck" dokazuje da je napredna ideja kancelara Otta von Bismarcka, da jo 1883. god. uvede "dravne penzije" (do tada nezabiljeena u svijetu), oslabila poziciju Rajha i lini 70 kancelarov poloaj. Ovo je poslije nekoliko decenija imalo uticaj i na politiku situaciju u Njemakoj, posebno prije poetka Prvog svjetskog rata. Tako je i predimenzionirana socijalna sfera vodila vodeu evropsku dravu u ekspanzionizam i ratove.

Uspjena socijalna politika i politika zapolavanja podrazumijevaju niske stope nezaposlenosti. Ali, prema Filipsovoj krivoj, koja predstavlja "trade off" izmeu dvije irazito nepovoljne makroekonomske pojave, nezaposlenosti i inflacije nisku stopu nezaposlenosti prati visoka inflacija. Prema Filipsovoj krivoj uspjenu politiku zapoljavanja prate inflacija i makroekonomska nestabilnost. 70 Antony Peter Muller, profesor ekonomije na University of Caxias do Sul in Southern Brazil i lan Institut fr Wirtschaftswissenschaft of the University of Erlangen-Nuremberg Germany; Antonypmuller@aol.com. O sociajlnoj politici vidjeti u: Mueeller, A.P. Sozialpolitik und Wirtschaftsordnung, Frankfurt, 1983., p. 141.
51

69

I u EU postoje unutranje razlike u nivou ostvarenog outputa, kako za lanice, tako i za pojedine regije. Proirenja zemljama iji su ouputi ispodprosjeni u odnosu na EU dodatno proiruju razvojni jaz. Tako sa proirenjem Unije za deset novih lanica u 2004. god. podruje i stanovnitvo proirilo za oko 20%, a DBP je rastao ispod 5%. Tako DBP novih lanica varira od oko 70% prosjeka EU (Kipar), do oko 35-40% (Estonija, Litvanija, Latvija). EU je uspostavila programe pomoi za period od 2000. do 2006. god. radi intervencija prema novim lanicama. Programi iznose oko 22 milijarde evra, a finansiranje je sada dostupno za period nakon pristupanja. To su ISPA (Instrument strukturnih politika u predpristupnom periodu za projekte saobraaja i zatite okoline od 7,28 milijardi eura) i Sapard (poseban pristupni program za poljoprivredu i ruralni razvoj od 3,64 milijardi evra). Oni su dopuna starom programu Phare koji je u periodu od 2000. do 71 2006. god. iznosio 10,92 milijardi evra. Evropski socijalni fond (ESF) uspostavlja Rimski ugovor jo 1957. god. Sutinski, on poinje sa radom 1960. god. EU uvaava socijalnu politiku i radi radi na poboljanju standarda svojih graana. Evropska socijalna povelja (pod uticajem bogate socijalne tradicije evroprostora) je usvojena 1961. god. u Torinu, uz garantovanje principa i osnovnih prava zapoljavanja u EU i to: Zapoljavanje bez diskriminacije. Zabrana prisilnog rada. Pravo na sindikalno udruivanje. Pravo na kolektivno ugovaranje. Prava mukaraca i ena prema principu: jednaku platu za isti rad. Poslije Evropske socijalne povelje u Strasburu je 1964. god. doneen Evropski zakon o socijalnoj sigurnosti, kao vaan instrument Vijea Evrope. On posebno apostrofira harmonizaciju zakonodavstva u oblasti socijalne sigurnosti. Od 1988. god. prioritet Evropskog socijalnog fonda je sprjeavanje dugorone nezaposlenosti i zapoljavanje mladih, a poslije 1993. god. usklaivanje nadnica i afirmacija malih i srednjih preduzea i novih tehnologija. Evropski socijalni fond je osnovan u cilju poveanja ukupne zaposlenosti na zajednikom tritu i rasta ivotnog standarda graana Unije, ali je vaan i zbog uspostavljanja jednakosti mukaraca i ena na tritu rada, zapoljavanja mladih i osoba sa invaliditetom. Zapoljavanje i socijalna politika su glavni moto tzv. "Lisabonske agende" koja predstavlja politiki okvir EU za strategiju poveanja novih radnih mjesta. Od osnivanja, EZ se u sklopu razvoja zajednikog trita usmjerila ka rjeavanju makroekonomskih problema, da bi se tek kasnije, poslije osnivanja EU posvetila i socijalnim pitanjima. Ciljevi i naela politike zapoljavanja su sadrani u Glavi VIII Ugovora o EZ, dok je socijalna politika ureena u Glavi XI Ugovora o EU. Ciljevi usklaenih zajednikih politika su rast zaposlenosti, poboljanje uslova ivota i rada, razvoj trita rada, obrazovanje radne snage u skladu sa promjenama tehnikog progresa i podizanje kvaliteta socijalne zatite. Poetkom devedesetih zapoljavanje i socijalna pitanja su prioritet evropske integracija. Bijela knjiga o rastu, konkurentnosti i zapoljavanju (1993), Samit u Esenu (1994) koji definie pet nacionalnih prioriteta, Bijela knjiga o evropskoj socijalnoj politici (1994) i Evropska strategija zapoljavanja sa Luksemburkog samita (1997) su vani u inauguraciji novih odnosa u ovoj oblasti. Evropska strategija za zapoljavanje o novim radnim mjestima, Strategija za reformu trita rada i Socijalna agenda moraju obezbjediti ekonomsko i socijalno blagostanje u EU. Ipak, treba naglasiti da je socijalna sigurnosta u zemljama EU specifina i tradicionalna, pa se zbog toga ova politka koordinira na nacionalnom i komunitarnom nivou. O unapreenju socijalne sigurnosti brinu tri agencije i to: Evropska agencija za zdravlje i sigurnost na radu (Bilbao), Evropska agencija poboljanja radnih i ivotnih uslova (Dablin) i Evropski nadzorni centar za rasizam i ksenofobiju (Be).

71

Za ove i druge pokazatelje koristiti statistiku osnovu ESF Database,http:// europa.eu.int

52

Evropski socijalni fond je jedan od strukturnih fondova EU. On je glavni finansijski instrument u oblasti zapoljavanja. ESF daje podrku evropskim regijama sa visokom nezaposlenosti. Danas se Evropski socijalni fond bavi sa sljedeim pitanjima: praenju odluka o zapoljavanju, omoguavanju lakeg pristupa tritu rada i poboljanju funkcionisanja trita rada, unaprjeenju mobilnosti radne snage, profesionalizacijom i aktivnostima na smanjenju nezaposlenosti. Ciljevi Evropskog socijalnog fonda su: Prevencija gubitka kontakta ljudi s tritem rada. Otvaranje veeg broja radnih mjesta. Rast kvalitete poslova. Preventivne aktivnosti i unaprjeenje kontakata na tritu rada. Bolja opremljenost evropske snage (K/L).
72

Fond ima dugorone ciljeve, posebno u zaostalim regijama. Subvencije se daju po sljedeim kriterijumima: 50% za regije koje su zaostale u razvoju. 40% za rjeavanje dugorone nezaposlenosti i zpoljavanja mladih. 9% za regije pogoene padom industrijske proizvodnje. 1% za razvoj ruralnih podruja. I na kraju, Program Evropskog socijalnog fonda za period 2007-2013. god. obuhvata ove ciljeve: Ekonomski i socijalni razvoj, rast zaposlenosti, te obezbjeenje radne snage za zajedniko trite. Procedure korienja sredstava su pojednostavljene a finansiranje se usmjerava prema regionima kojima je pomo najpotrebnija. Za ovaj period, na raspolaganju je, uz Kohezioni fond, oko 300 milijardi evra 73 ili 36% budetske potroenje EU. Komisija usmjerava sredstva na tri kategorije korisnika i to: 79% ukupnog iznosa na smanjenje jaza meu regijama. 17% od iznosa za konkurentnost i nova radna mjesta slabije razvijenih regiona. 4% za prekograninu saradnju.

Umjesto zakljuka-stalna briga o zapoljavanju. Iako se stopa nezaposlenosti u EU jo uvijek kree u granicama "podnoljivosti" ova makroekonomska pojava i dalje prijeti ekonomskoj i politikoj stabilnosti u EU. Kratkoroni trendovi su posljedica finansijske krize generisane u SAD. Bez obzira to dugorona stopa nezaposlenosti biljei trend pada, posljedice sadanje krize e, isto tako due trajati, a jedna od trajnih neuralginih taaka EU e biti ouvanje postojeih i otvaranje novih radnih mjesta. Upravo zato, problemi zapoljavanja zauzimaju vano mjesto u ekonomiji EU. Zato je i odnos prema nezaposlenosti znaajan i specifian, naroito u kompleksnoj regionalnoj integraciji kao to je EU. Bie intersesantno vidjeti kojim e se arsenalom ekonomskih, socijalnih i drugih mjera institucije EU i vlade lanica dalje suprostavljati recesiji. Dalja liberalizacija kretanja ljudi, roba, usluga i kapitala je pred novim izazovima, koji e u velikoj meri opredijeliti bliu, ali i dalju budunost Zajednice.

72

Kapital po radnom asu (ili oprema po asu rada) je vaan makroekonomski pokazatelj. Solow ga smatra vanim konstituentom rasta i inicijatorom tehnikog progresa. Kapital (K) i rad (L) su faktori agregatne proizvodne funkcije, tj. Y = f (K,L), vidjeti u: Majkl Burda i arls Viplo, Makroekonomija: evropski udbenik, CLDS, Beograd, 2004. god., str. 44-57.; Solow R., "A contribution to the theory of economic growth", Quarterly Journal of Economics, 1956.; William J. Boyes, Macroeconomics, Intermediate Theory and Policy, South-Western Publishing Co., Cincinnati, Ohio, 1992.; Dragutinovi D., Filipovi M. i Cvetanovi S., Teorija privrednog rasta i razvoja, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005. god. itd. 73 Vie podataka se moe nai u: European Commission-Eropean Social Fund,http://ec.europa.eu
53

Nezaposlenost proizvodi ekonomske i socijalne posljedice koje stvaraju i politike probleme. Zato je kreiranje ekonomske politike povezano sa nezaposlenou. Ovaj drutveni fenomen se analizira sa najvanijim makroekonomskim agregatima, prije svega drutvenim proizvodom, investicijama, inflacijom, monetarnim agregatima, agregatnom tranjom itd. Ovo upuuje, da se ozbiljna makroekonomska politika ne moe voditi bez pune valorizacije problema nezaposlenosti, jer njegovo ignorisanje stvara probleme u svim sferama drutvene zajednice.

3.8. Makroekonomske prognoze u funkciji makroekonomske stabilnosti

Makroekonomska stabilnost je primarni zadatak odgovornih ekonomskih struktura. Savremena ekonomij kontinuirano usklauje stabilnost i dugoroni rast, inflaciju i nezaposlenost, investicije i budetsku stabilnost itd. Makroekonomska ravnotea ukazuje na pozitivne trendove ekonomskih pojava i optimalnu rezultantu njihovih interakcija. Tako deficiti javnog sektora mogu uticati na prekomjerni rast tranje, rast inflacije i kamatnih stopa, to dovodi do odliva investicija. Ovo ugroava dugoroni rast. No, ekonomske pojave se mogu posmatrati i potpuno drugaije. Rast agregatne tranje, prouzrokovan budetskim deficitom, pored negativnih efekata, moe djelovati povoljno na pad stope nezaposlenosti itd. Treba naglasiti da EMU i ECB utiu na stabilnosti cijena o emu e biti rijei u narednim poglavljima. Monetarnom politikom, implementiranom prema ciljevima i principima EMU snano se djeluje i na cjenovnu stabilnost. Tako se preko EMU optimalno alociraju ostali ekonomski resursi. ini se, da se na ovaj nain maksimalno uvaavaju principi otvorenog trita, a trite Unije je jedno od najotvorenijih. To utie na investiranje, rast, tehniki progres itd. Snaga evro-trita su i zajednike politike EU, kao i njihovi kumulativni efekti. Ovo su pretpostavke ostvarivanja politike dugoronog ekonomskog rasta, agregatno i na per kapita osnovi. Prognoze ekonomskih dogaaja su vane zbog predvianja dogaaja, posebno u sferi trokova i 74 dobitaka. One su vana makroekonomska tema zbog racionalnosti u ponaanju i odluivanju trinih aktera. Tako npr. ako je sa odreenim stepenom sigurnosti mogue utvrditi buduu inflaciju, tada e se trini akteri moi osigurati od potencijalnih gubitaka (uz minimalne trokove), to u agregatnom obliku znai bolje funkcionisanje ekonomskog sistema. Ali, realne prognoze (i osiguranja sa niskim trokovima) su mogue 75 samo na najrazvijenijim rastuim tritima. Makroekonomske prognoze u EU. U okviru nadlenosti Komisija pravi kratkorone makroekonomske 76 prognoze. One se, u pravilu, rade dva puta godinje. Analize procjenjuju rast i nezaposlenost, inflaciju, sve vrste materijalnih i finansijskih bilansa itd. Procjenjuje se i stanje valutnog sektora. Procjene i prognoze se rade na bazi modela, indikatora, statistikih metoda itd. Izmeu "proljetnih" i "jesenjih" postoje i privremene prognoze. U vanrednim situacijama rade se i posebne procjene kretanja kljunih makroekonomskih agregata i pokazatelja. Isto tako, na raspolaganju stoje i prognoze koje kontinuirano rade EBRD, WB, UN, OECD i dr. Prognoze Komisije elaboriraju stanje lanica, poloaj evra u domaem prometu i meunarodnu trinu poziciju. Dalje, procjenjuje se ekonomska situacija kandidata i nelanica i ostali interni i eksterni problemi. 77 Prognoze proistiu iz analiza i metoda dokazanih teorijskih uporita itd. U EU se primjenjuju principi komunitarnosti, pa su prognoze i procjene, uglavnom kumulativi nacionalnih ekonomskih prognoza.

Kratkorone ekonomske fluktuacije su posebno poglavlje u: Gregori N. Mankju, Principi ekonomije, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god. O ciklusima vidjeti u: Majkl Burda i arls Viplo, Makroekonomija: evropski udbenik, CLDS, Beograd, 2004. god. O teorijskim aspektima ciklusa vidjeti u: Praevi Aleksandra, Poslovni ciklusi u makroekonomskoj teoriji i politici, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god. 75 Burda i Viplo, citirajui druge autore istiu postojanje spoznajnog i implementacionog jaza. 76 Prognoza inflacije je veliki izazov za politiare i planere, posebno u vezi njihovog kredibiliteta. Tako se npr. savremeni model tzv. "igri inflacije" odnosi na meuzavisnost aktivnosti centralne banke i javnosti. Ako, npr. javnost oekuje niu inflaciju od one koja e se dogoditi, realna nadnica e padati, a zaposlenost rasti, i obrnuto. Na ovo javnost ne reaguje jednako. Ona je senzibilna na pad zaposlenosti, dok je prema inflaciji indiferentna. O modelu vidjeti u: A. Cuikerman, Central bank behaviour and credibility: some recent theoretical development, Federal Reserve Bank of St. Louis Quarterly Review, 1986. 77 U EU su znaajna statistika istraivanja u emu su nezaobilazni EUROSTAT i nacionalne statistike. Najbolja nauna dostignua, modeli i analitike metodologije, ne mogu se valorizovati bez statistike osnove.
54

74

4. TRGOVINSKA POLITIKA EVROPSKE UNIJE

4.1. Osnove spoljnotrgovinske politike
Spoljnotrgovinsku politiku determiniu aktivnosti u razliitim periodima evropskih integracija. Trgovinsku politika ine interni i eksterni procesi u razmjene roba i usluga, preko kojih je EU postala specifian i vodei ekonomski prostor u svijetu. Na obim i kvalitet razmjene Zajednice snano utiu trgovinske barijere i olakice koje su imale za cilj unapreivanje trgovine robama i uslugama. Pored njih, egzistiraju i brojni dogovori i dozvole nacionalnih vlada u vezi pristupa meunarodnoj konkurenciji. Sve se ovo dogaalo (i dogaa se) paralelno sa formiranjem i angaovanjem meunarodnih institucija 78 u sprovoenju globalnih trgovinskih politika kao to je GATT (Opti sporazum o carinama i trgovini), kojeg kasnije zamjenjuje WTO (Svjetska trgovinska organizacija). Jaanje spoljnotrgovinske razmjene, rast 79 meunarodne razmjene i ruenje carinskih barijera izmeu zemalja lanica Unije dovode do ubrzanja 80 privrednog rasta i razvoja zajednikog trita. Spoljnotrgovinska politika EU je fundirana na principu liberalne trgovine korisne za EU. Zbog toga Unija kontinuirano liberalizuje trgovinu i pravi razlike izmeu trgovinskih partnera. Ona posee za preferencijalnim diskriminatornim trgovinskim sporazumima. Treba istai da EU esto nalazi pod uticajima snanih lobija, posebno u poljoprivredi. Oigledno je da je najvie sukoba izmeu EU, SAD i drugih zemalja vezano za sporove u razmjeni visokih tehnologija i trgovini poljoprivrednim proizvodima. Slobodna trgovinska razmjena pretpostavlja liberalizovan uvoz i izvoz proizvoda i usluga bez nametanja dodatnih trokova. Tada svjetske cijene utiu na stabilnost domaeg trita, to se vidi na grafikonu 4.1.

Grafikon 4.1. : Uticaj uvoza po svjetskim cijenama na domae trite Grafikon pokazuje da su svjetske cijene Pw zbog uticaja konkurencije nie od domaih P1. To stvara korist za potroae (potroaev viak) na povrini (a+b+c). No, stvara se i gubitak za proizvoae, prikazan etverouglom (a). Dakle, neto efekat na blagostanje domae privrede se moe predstaviti povrinom rafiranih trouglova (b+c). Ovaj grafikon jasno ukazuje da otvorena privreda donosi korist za potroaa a gubitak za proizvoaa. Otvaranjem trita, domaa tranja raste od Q1 na Qd, dok domaa ponuda pada od Q1 na Qs (uz istu kupovnu snagu).
General Agreement on Tariffs and Trade. O teorijskim aspektima meunarodne trgovine vidjeti u: Bijeli Predrag, Meunarodna trgovina, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god. i u Pelevi Branislav, Meunarodna ekonomija, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2007. god. 80 Vezu izmeu trgovine i privrednog rasta vidjeti u: Baily, N. Martin, Friedman, Philip, Macroeconomics, Financial Markets and the International Sector, Richard D. Irwin INC., 1995. ili u: McConell, R. C., Brue, L. S., Macroeconomics: Principles, Problems and Policies, McGraw-Hill INC., 1996.
79 78

55

Koja su osnovna naela trgovinske politike EU? Preambula Ugovora iz Rima eli da preko zajednike trgovinske politike doprinese progresivnom ukidanju ogranienja meunarodne trgovine. Ona navodi da bi Unija bila osloboena svih carinskih ogranienja i da je istovremeno spremna doprinijeti harmoninom razvoju meunarodne trgovine ukidanjem nekih trgovinskih barijera prema okruenju. Vana odredba Ugovora je jednoobraznost Zajednike trgovinske politike, posebno u vezi formiranja carinskih stopa i trgovinskih sporazuma sa treim zemljama. Postoje sporazumi o posebnim vezama sa dravama koje imaju jednak trgovinski tretman kao i lanice EU, te sporazumi o udruivanju sa treim zemljama i meunarodnim organizacijama. Neke situacije (obino ekonomski problemi) dozvoljavaju da Komisija lanicama moe odobriti samostalne mjere zatite. Isto tako, lanice mogu zabraniti i ograniiti trgovinu roba koje ugroavaju javni moral, politiku ili bezbjednost i dovode u opasnost zdravlje i ivote ljudi, ivotinja ili biljaka. Ugovor regulie naine i postupke uspostavljanja i funkcionisanja unutranjeg trita. U procesu odluivanja princip jednoglasnosti se mijenja kvalifikovanom veinom (osim, za budetsku politiku, slobodu kretanja ljudi i zatiti prava zaposlenih). Omoguava se da EU moe nametnuti jednoobrazne sankcije treim zemljama. Ovo su kljune odredbe trgovinske politike, prema Ugovoru iz Rima i pravni okvir za njenu implementaciju. Konano, Unija ima instrumente da, kao i druge drave moe stimulisati rast spoljne trgovine, ili je protekcionistiki zazatititi od uticaja spoljne konkurencije, onemoguavajui tako slobodu meunarodnih tokova trgovine. Kako, i na koje mjere e se odluiti vodea svjetska ekonomska integracija, zavisi i od ireg spektra meunarodnih odnosa, ali i internih okolnosti i ogranienja.

81

4.2. Trgovinske barijere

Spoljnotrgovinske barijere su radnje, mjere i postupci u oblasti meunarodne trgovine za ubrzanje privrednog rasta, zatitu nacionalnog trita od spoljne konkurencije i stimulisanje izvoza. Trgovinske barijere su sve vrste prepreka slobodama kretanja roba i usluga u svjetskoj trgovini. One mogu biti ekonomske, politike, kulturne i dr. One su i "Svaka mjera vlade usmjerena na ogranienje ili sprijeavanje slobodnog 82 protoka robe u, i iz drave ili prema Izvjetaju o stranim trgovinskim barijerama Amerikog trgovinskog predstavnitva "Dravni zakoni, propisi, politike i praksa koja ili titi domae proizvoae od inostrane 83 konkurencije ili vjetaki stimulie izvoz odreenih domaih proizvoda. Trgovinske barijere mogu biti 84 85 carinske i necarinske. Carinske barijere. Carine su instrument zatite domaeg trita od meunarodne konkurencije. Carina je posredni porez na uvoz i izvoz proizvoda i moe biti aktivni ili pasivni instrument fiskalne politike. Carine poveavaju cijene uvoznih proizvoda na domaem tritu, koji poskupljuju i tako postaju manje konkurentni. Uz aktivnu politku deviznog kursa, spoljnotrgovinska politika (posebno carinska politika) imaju fundamentalnu ulogu u stvaranju povoljnih kretanja spoljnotrgovinske razmjene, odnosno ravnotei primarnog tekueg rauna. To jasno govori o makroekonomskom znaaju ove zajednike politike EU. Bez obzira na prisutne tendencije u smanjivanju carina (stopa i apsolutnih iznosa) one su jo uvijek vaan instrumentarij ostvarivanja makroekonomske ravnotee zajednikog evropskog trita i strateki faktor spoljne politike Zajednice. Carine se, kao dravni prihodi dijele na vrijednosne carine gdje je carinska vrijednost utvrena i naplaena primjenom procenta (tarife) na vrijednost carinske osnovice ukupne vrijednosti ocarinjene robe, te specifine i kombinovane carine. Prva grupa carinskih prihoda je dominantna u ukupno naplaenim carinama.
Preambulom Ugovora iz Rima unutranja trgovina u EU je osloboena svih carinskih dabina i kvantitativnih ogranienja, postojanjem Zajednike trgovinske politike (lan 3). lan 95 se odnosi na uspostavljanje i funkcionisanje unutranjeg trita. EU je spremna za doprinos harmoninom razvoju meunarodne trgovine i blae trgovinske barijere (lan 131). Zajednika trgovinska politika je zasnovana na jedinstvenim principima carinskih stopa i trgovinskih sporazuma sa treim zemljama (lan 133). Evropska komisija moe odobriti odreenoj lanici (ili dravama lanicama) da preduzmu neophodne zatitne mjere (lan 134). lanom 30 je dozvoljena zabrana ili ogranienje trgovine ili tranzita roba koje ugroava javni moral, politiku, bezbjednost, dovodi u opasnost zdravlje ili ivot ljudi, ivotinja ili biljaka. Sporazum o povezivanju neevropskih drava posebnih (ekskolonijalnih) veze sa EU (lan 182). Udruene drave bi imale isti trgovinski tretman kao i lanice EU (lan 183). EU moe zakljuiti sporazum o udruivanju sa treom zemljom, grupom zemalja ili meunarodnom organizacijom (lanovi 300 i 310). Donoenje odluka je kvalifikovanom veinom. EU ima pravo nametnuti jednoobrazne sankcije treim dravama (lanovi 301 i 60). 82 Vidjeti u: . H. Adam, Dictionary of Business English, Longman, Beirut, 1989, ali i drugoj literaturi. 83 ffice of the US Trade Representative, National Trade Estimate Report on Foreign Trade Barriers, Washington DC., 1989. 84 Tariff barriers to trade. 85 Non-tariff barriers to trade.
56
81

Necarinske barijere. Necarinske barijere su mjere, radnje i postupci naruavanja slobode u tokovima svjetske trgovine. Kako se carine smanjuju, pojavljuju se drugi instrumenti zatite. Tako se na zaobilazan nain ograniava spoljnotrgovinsko poslovanje, slino kao i carinskim mjerama. Neki sluajevi mjera necarinske zatite su ak rigidniji od carinske zatite, jer se odreenim proizvodima zabranjuje uvoz (dok npr. carinska zatita samo poveava cijenu uvezenog proizvoda). Zato su barijere esto predmeti sporova i rasprava u GATT a kasnije i u WTO, obzirom da su mnoge potpisnice ovih trgovinskih sporazuma poslije smanjenja 86 carinskih stopa posezale za necarinskim barijerama. To je neminovno dovelo do potrebe za ukidanjem ovog 87 oblika zatite domaeg trita. U Uniji je veoma kompleksno usklaivati odnose prema barijerama, obzirom na privrednu, etniku ili istorijsku heterogenost njenih lanica. Npr. neto, to je normalno u Bugarskoj, u Velikoj Britaniji moe biti potpuno neprihvatljivo itd. Stare, a posebno nove lanice i zemlje u fazi pristupanja su esto bile naviknute na razne oblike zatite i necariska ogranienja pa njihovo ukidanje trai vrijeme i strpljenje u mukotrpnim procesima usaglaavanja. Ovo je sloen zadatak koji Zajednica relativno uspjeno rjeava. Jer, bilo kakva separatna aktivnost na ovom polju automatski dovodi do efekata skretanja trgovine, to nije interes ni jedne lanice. Generalno, necarinske barijere mogu biti tehnike ili administrativne. Njih implementiraju vladine, 88 carinske ili inspekcijske slube, preko procedura i insistiranja na dokumentaciji koja oteava trgovinu. Necarinske barijere su kompleksna problematika jer su teke za dokazivanje, a nova trgovinska ogranienja se kontinuirano osmiljavaju. Necarinske barijere utiu na rast trokova zbog nekonkurentne segmentacije trita. Saoptenjima Evropske komisije o uticaju Programa jedinstvenog trita ili Izvjetajima o stanju konkurencije na podruju EU, nude se dokazi o pozitivnim efektima na trite EU, rastu konkurencije, industrijskom restrukturiranju, dostupnosti irokog asortimana proizvoda i usluga itd. Poslednji Izvjetaji o stanju konkurencije naglaavaju pozitivne rezultate u brzoj i jeftinoj prekograninoj saradnji, visokoj mobilnosti radne snage i otvorenim novim radnim mjestima. Ostvaren je dodatni rast dohotka, zatim nia inflacija, rast konvergencije i kohezije meu regionima Zajednice itd. Sve ovo uvruje aktere trgovinske politike EU u uvjerenju da se postojei reimi trgovine u odnosu na svijet ne trebaju mijenjati. Njihova uloga je naglaena jer su one decenijski kontinuitet Unije u vidu irokog spektra razliitih mjera Zajednice i njenih lanica. One su i danas nezaobilazan faktor trgovinskih odnosa. Ipak, bilo bi pretenciozno zakljuiti da su barijere i protekcionizam presudno uticali na povoljne dugorone makroekonomske tendencije u Uniji. Kontrolne funkcije. Da bi se spoljna trgovina EU odvijala brzo i bezbjedno, i da bi bili zatieni ekonomski interesi EU, neophodna je kontrola i upravljanje rizicima. Za to je potrebna brza razmjena informacija carinskih kontrola. Falsifikovanje, piraterija i dr. ine ekonomske tete Uniji i drugim izvozno orijentisanim zemljama. Carina EU imaju kljunu ulogu u kontroli ovih trgovinskih aktivnosti. Poreski organi moraju kontinuirano razvijati svoje kapacitete, posebno one za borbu protiv meudravnih poreskih prevara. Zato Komisija stimulie lanice na meudravnu saradnju, razmjenu znanja i podrku kupovini opreme, edukacijama i sl. Novi programi poreza i carina do 2013. god. predviaju razvoj, obuku, upotreba novih instrumenata, razmjenu informacija, multilateralne kontrole itd. Transevropkse kompjuterizovane mree imaju strateki znaaj za operativne poslove carina i poreskih administracija EU. Rezultati CCN/CSI, poreskog i carinskog IT sistema doveli su do viestrukog poveanja njihovih kapaciteta. Mrea olakava trgovinu, prati meudravne transakcije i vri superviziju kao neophodan instrumentarij sprjeavanja prevara. I na kraju, carinske i poreske administracije kandidata za prikljuenje dune su da se poveu sa sistemom EU, i to prije pristupanja.

Uzmimo primjer potpune zabrane uvoza tzv. GMO poljoprivrednih proizvoda. Eliminisanje barijera i prevoenje u carine je bila tema Kenedi rundi pregovora (antidamping) i Tokijske runde (dogovor o necarinskim mjerama). U okviru GATT, Kenedijeva runda je imala cilj eliminisati necarinske barijere u trgovini, posebno EU, SAD i Japana. Trajala je od 1963. do 1967. god. a kao rezultat je dolo do smanjenja carinskih optereenja od 35%. Ipak, nije usvojen sistem necarinskih ogranienja i smanjenja carina u poljoprivredi, tekstilu i uslugama. Tokijska runda je trajala od 1972. do 1978. god. Postignut je sporazum o redukciji carina za 33% i usvojeno ublaavanje necarinskih i drugih barijera. 88 Arbitrau i kontrolu dijela ovih mjera ima WTO.
87

86

57

Necarinske barijere (ogranienja) mogu se klasifikovati na slijedei nain: 1. Tehniki standardi kao klasini oblik necarinskih barijera. Postoji mnogo necarinskih barijera koji se 89 javljaju zbog primjene tehnikih standarda. EU ima tri pristupa tehnikim standardima (meusobno priznavanje, harmonizacija standarda-stari pristup i odreivanje minimalnih karakteristika proizvoda). Javne nabavke su oblik necarinske zatite. Ako je trite otvoreno za javne nabavke, onda je ono slobodno i za pristup stranih roba i investicija. One predstavljaju potencijalni prihod preduzea i firmi iz inostranstva u EU vaan potencijalni prihod preduzea sa zajednikog trita, ali i firmi iz inostranstva. Birokratija moe kreirati sofisticirane vidove necarinskih barijera.
90

2.

3. 4.

Damping i antidamping se javljaju kod uvoenja antidampinkih carina. Unija ima na raspolaganju brojne mogunosti necarinskih barijera redukcije uvoza iz SAD. Ukoliko je cijena izvoznih proizvoda nia od domaih cijena rije je o dampingu, pa oteena zemlja moe uvesti antidampinku carinu. Naela predostronosti i prevencije se primjenjuju u moguim izlaganjima opasnosti i riziku kod prevencija (npr. kada je teta evidentna i kada se trebaju sprijeiti nove povrede pravila i dodatne tetne konsekvence). Kontrola investicija u trgovini predstavlja trgovinsku barijeru.
91

5.

6. 7. 8.

Pravila o porijeklu i minimalno uee lokalnog sadraja koriste se kao necarinske barijere. Iznos 92 spoljnjeg sadraja je preferencijalni tretman unutranje trgovine EU. Uvoz japanskih automobila u EU je izloen zatiti domae auto-industrije. Barijere se odnose na standarde, carinske tarife i trokove distribucije.

4.3. Slobodni trgovinski sporazumi

EU i EFTA. Ekonomsku saradnju EU i EFTA (Evropske zone slobodne trgovine) karakteriu slijedei periodi: Prvi, koji se odnosi na osnivanje ovih institucija, zatim dolazi do smanjenja broja lanica EFTA i prvo proirenje EU, pa formiranje Evropskog ekonomskog prostora i konano, period kada lanice EFTA ulaze u lanstvo EU. EFTA je iskljuivo ukidala carinske tarife na unutranju trgovinu svojih lanica reguliui slobodnu trgovinu industrijskim proizvodima (poljoprivreda kao osjetljivo pitanje nije bila predmet ugovora). Iako nije pokrivala sve sfere privredne aktivnosti EFTA je ostvarila odreene ekonomske rezultate, posebno u stopama rasta i outputu per kapita. Dogovor EU i EFTA je stvorio do tada najveu zonu slobodne trgovine, Evropski ekonomski prostor. Tako su lanice EFTA postale konstituent Jedinstvenog evropskog trita industrijskih proizvoda i usluga. Odnosi EU i SAD. Izmeu EU i SAD nema tipinih preferencijalnih trgovinskih sporazuma. Iako ostvaruju ogromnu trgovinsku razmjenu, ovi blokovi su specifini po estim nesuglasicama u oblasti poljoprivrede, jo od ranih ezdesetih godina prolog vijeka. Zajednika poljoprivredna politika uvodi subvencije u EU koje poveavaju domau proizvodnju i smanjuju uvoz. Dalje, viak poljoprivrednih proizvoda stvara izvozne vikove, praene enormnim izvoznim subvencijama. S druge strane, SAD zastupaju liberalniji pristup, ak i u trgovini GMO i hormonski tretiranim ivotinjama. I bankarski sistem, javne nabavke, standardi, patenti i dr. predstavljaju potencijalne trgovinske probleme EU i SAD. Postoje i mnoga druga pitanja, iako ona ne ugroavaju, ve uspostavljenu, ogromnu razmjenu dva najjaa ekonomska bloka na svijetu. Deficiti SAD su ipak, plod drugih faktora, kao to su neadekvatna tednja, nedovoljna produktivnost nekih proizvodnji, komparativne prednosti i sl. Jer, ako se analiza ogranii na, iskljuivo trgovinske odnose EU i SAD, to nee biti
Javlja se u Njemakoj 1979. god. zabranom uvoza francuskog likera jer je sadravao 5% manje alkohola (od min. 25%). Poznat je sluaj kada je francuska vlada propisala da se svi japanski video ureaji moraju cariniti u gradu Poatjeu (zbog upustva za upotrebu na francuskom jeziku), to je, obzirom da se grad nalazi u srednjoj Francuskoj povealo trokove transporta, osiguranja, kamata itd. To je uticalo na smanjenje uvoza ove robe. 91 Pregled investicionih mjera u trgovini (TRIM) je sistematizovan od strane UNCTC (1991a). 92 Pravila o porijeklu EU ureuje Propis 802/68 o kriterijumima utvrivanja porijekla prema izvrenoj posljednjoj vanoj proizvodnoj operaciji, poslednjoj ekonomski opravdanoj operaciji, opremljenosti robe za svoju namjenu i izradi novog proizvoda ili vanih faza izrade.
90 89

58

dovoljno za realnu ocjenu njihovih ekonomskih odnosa (npr. treba ukljuiti amerike TNK, koje su prisutne u 93 EU decenijama ili uvaiti ogroman obim stranih direktnih ulaganja itd). EU i Japan. Izmeu EU i Japana nema preferencijalnih trgovinskih sporazuma. Poznato je da Japan 94 esto trpio razne necarinske barijere nametnute od strane EU. No, sline mjere primjenjuje i Japan. Ipak, trgovinska razmjena EU i Japana je zavidna (bie prezentirana u narednim tabelama ovog poglavlja). Razvijeni ekonomski odnosi izmeu Unije i Japana, uticali su na to da je ova dalekoazijska zemlja poslije SAD postala najvaniji trgovinski partner. Japan je vaan trgovinski partner i u periodu recesije koja je eskalirala 2008., a u nekim zemljama i 2009. god. Drugi kvartal 2009. god. ukazuje na smirivanje ekonomske situacije u ovoj zemlji, to moe biti dobar signal za one privredne sektore Zajednikog trita koji su dugoronim ugovorima ili promptnim poslovima povezani sa Japanom. Iako je epicentar krize bio u SAD, Japan je u poetku bio veoma pogoen. Velika recesija je uticala na pad tranje za jenom, to je dovelo do dramatinog pada poslovnih ulaganja i pada povjerenja japanskih potroaa u cjelokupan sistem. Velike japanske banke su dale ogroman doprinos u saniranju krize, to je doprinijelo rastu njihovih transakcija i rastu ugovora domae ekonomije (procjena 2,5% u 2009. god.). To e, kako govore realne prognoze, dovesti do stabilizacije ve u 2010. god (ove teme e biti elaborirane u slijedeim poglavljima). Japan e tako moi uticati na globalni rast, u emu postoje potencijali i za kompanije iz EU27. Opte eme preferencijala (GSP). To su sporazumi sa zemljama u razvoju. Oni zemljama u razvoju omoguava izvoz roba u EU bez carina do odreenog nivoa carinske kvote, uz uslov da postoji godinje pregovaranje o ovim preferencijama. Sistem preferencija pokriva preko 150 zemalja (industrija, poljoprivreda i dr. osim naoruanja). Optom emom preferencijala carinske kvote su zamjenjene stepenovanim carinskim olakicama, zavisnim od tretmana uvezenih proizvoda (tzv. osjetljivosti). Od toga zavise carinske olakice, uz princip da su manje razvijene zemlje povlaenije. Opta ema preferencijala je nastala pod pokroviteljstvom UNCTAD (od 1964. do 1971. god.) i nudila je dva rjeenja: prvo, domaa trita zemalja u razvoju su mala za razvoj konkurencije, pa je trebalo podsticati izvoz u razvijene zemlje, i drugo, trebalo je uspostaviti protivteu preferencijalnim sporazumima EU i grupe zemalja u razvoju (grupe Jaunde). EU i Japan uvode optu emu preferencijala 1971. god. a SAD to ine 1976. god. Veina zemalja OECD daje preferencijale zemljama u razvoju. Mora se konstatovati da primjena opte eme preferencijala ima ozbiljnih ogranienja, jer npr. EU svake godine razmatra emu i utvruje uvozne kvote proizvoda obuhvaenih emom. Drava koja eli povlaen tretman u EU mora podnijeti potvrdu o porijeklu koja garantuje da je znaajan dio vrijednosti 96 dodat (proizveden) u zemlji izvoznici. Tekstil i odjea. Iako tekstilna industrija u EZ nije bila dominantna, imala je najsnaniju zatitu u ovoj ekonomskoj integraciji. Njen poloaj je bio posebno znaajan u Njemakoj, Francuskoj i Italiji. Kontinentalne evropske zemlje su izvozile tekstil, iako se jeftinije proizvodio u zemljama u razvoju. Formiranjem EZ neke lanice su zadrale zabranu uvoza tekstila i odjee iz Japana i zemalja u razvoju, ali su zemlje u razvoju poveale izvoz u liberalnije zemlje (SAD, Dansku i Veliku Britaniju) i vremenom uvele kvote. Radi zaustavljanja zaobilaenja kvota GATT (1961) uvodi Kratkoroni i Dugoroni sporazum za pamuni tekstil (LTA) koji ne brani bilateralne pregovore o kvotama (koje ne smiju biti nie od uvoza prethodne godine) sa godinjim rastom od 5%. Ulaskom Velike Britanije, Danske i Irske u EZ (1973), ona postaje najotvorenije trite za pamuni tekstil. Kako god, i pored LTA zemlje u razvoju poveavaju prihode od uvoza, poveavajui izvoz roba visoke dodatne vrijednosti i tekstila koji u sastavu ima manje od 50% pamuka (nije bio pokriven LTA). Tokom 1971. god. SAD reaguju ugovarajui posebne kvote uvoza tekstila i odjee sa specifinim vlaknima. Dakle, GATT kontrolie zaobilaenja kvota dozvoljavajui ekspanziju LTA na druga vlakana i donosi Sporazum o tekstilu i odjei (MFA).
95

93

Strana direktne investicije TNK iz SAD i EU na oba trita iznose godinje vie hiljada milijardi dolara (npr. 8.800 mlrd. dolara 2001. god.). 94 Poslije decenija ekspanzije proizvodnje i izvoza, Japan se transformisao u zrelog kreditora. 95 GSP Generalized System of Preference 96 Tzv. eerna afera izmeu EU i Srbije, upravo se odnosila na osporavanje EU da vea koliina izveenog kontigenta nije proizvedena u Srbiji.
59

Sporazum iz Lomea. Ovim sporazum EU uspostavlja dijalog i partnerstvo u izvravanju ugovora sa 98 AKP (afrikim, karipskim i pacifikim dravama ). Saradnja se svodi na trgovinu, finansijsku pomo i posebne olakice. Gotovo svi proizvodi iz AKP imaju slobodan pristup na trite Unije, bez carina i kvota (i bez obaveze reciprociteta). I pored toga, uee AKP u spoljnotrgovinskoj razmjeni EU je nisko. Razlog je mogue pronai u strukturama ekonomija zemalja AKP, heterogenoj proizvodnji i nedostatku ekonomije obima na vlastitim tritima. Zemlje AKP predstavljaju za EU jedinstven ekonomski prostor. To olakava kontrolu procedura o porijeklu izvezene robe. Ta injenica predstavlja povoljnu okolnost za Sporazum iz Lomea, za razliku od Opte eme preferencijala zemalja u razvoju, koji njihove ekonomije ne posmatra kao grupaciju. Primjer trgovine bananama. Banane najvie uestvuje u svjetskoj razmeni voa. Za njihov uvoz se odobravaju posebne kvote od strane Evropska komisije (zavisno od prethodnog nivoa uvoza). Sistem uvoza banana u EU je podloan promjenama i godinje kota potroae EU nekoliko milijardi evra. Uvozni reim banana dovodi do trinih problema i cjenovnih distorzija, naruavajui svjetsku razmjenu i inei tako dugoronu tetu i onim zemljama kojima se eli pomoi. esti su sluajevi politikih uticaja u dodjelama ovih trgovinskih prava pa i WTO vri pritiske na EU, koja kontinuirano novelira prelazne reime carinskih tarifam i kvota. Odnosi EU sa Srednjom i Istonom Evropom. Uee zemalja Srednje i Istone Evrope u svjetskoj trgovini nije veliko. Isto tako, trgovina Unije sa zemljama Srednje i Istone Evrope je relativno mala, iako ona poslednjih decenija kontinuirano raste. Liberalizacija ekonomskih odnosa danas se ostvaruje Ugovorima o 99 pridruivanju sa EU. Njihove preambule otvaraju mogunosti budueg punopravnog lanstva u EU. Zemljama u tranziciji se pomae trgovinskim koncesijama, tako da Ugovori o pridruivanju relaksiraju postojee trgovinske odnose. Trgovina sa zemljama u razvoju. Trgovinsku politiku EU prema zemljama u razvoju ine dva segmenta: koncesije i razvojna pomo. Jer, EU je zavisna od uvoza sirovina i izvoza svojih proizvoda. To je samo jedan od razloga zbog kojih EU pomae zemlje u razvoju. Meutim,ona prema njima moe uvesti i trgovinska ogranienja. Ipak, razvoj jedinstvenog trita ne mora nuno predstavljati stimulans za trgovinu sa zemljama u razvoju.

97

4.4. Spoljnotrgovinska politika EU

Zbog uticaja necarinskih barijera na naruavanje slobodne trgovine formiraju se institucije za ovu oblast i postepeno uklanjale prepreke. Najvanije, dolazi do ekonomskih integracija iji je primarni cilj stvaranje zone slobodne trgovine. Ovo je fundamentalni motiv nastanka EU koji je uticao na dalju institucionalizaciju spoljnotrgovinske politike. Runde trgovinskih pregovora pod pokroviteljstvom GATT su imale snaan uticaj na svjetske tokove trgovine. One traju godinama. Ipak, kljune pregovore vode reprezentativni pregovarai (obino SAD, EU i Japan). GATT. Opti sporazum o carinama i trgovini se odnosi na meunarodna pravila slobodne trgovine u cilju izbjegavanja meunarodnih nesporazuma i sprjeavanja dampinga, a u skladu sa liberalizacijom spoljne trgovine. GATT je bio privremena institucija i kasnije je prerastao u WTO. On je u etiri cjeline imao 38 lanova. Prva se odnosila na klauzule najveeg povlaenja koja je omoguavala lanicama da imaju iste olakice u trgovini i listu carinskih koncesija. lanice su bile obavezne prijaviti ove olakice GATT. Druga cjelina se odnosila na nacionalni tretman i necarinske prepreke u trgovini. lanicama GATT nije dozvoljeno da uvozne proizvode optereuju dodatnim porezima ili taksama (kada su plaene carinske dabine proizvoda koji se tretiraju kao domai). Ovaj dio regulie odobravanje subvencija (posebno poljoprivrede), dravnu trgovinu i tehnike aspekte meunarodne trgovine. Isto tako, GATT ne zabranjuje dravnu trgovinu, uz uslov akceptiranja principa slobodne trgovine. Tree poglavlje se odnosi na organizaciju, upravljanje, pristup i 101 istupanje iz GATT. Poslednja cjelina (iz 1965. god.) odnosi se na zemlje u razvoju i preferencijale na
100

97 98

Lom Agreements. AKP je kao grupacija organizovana samo prema EU. 99 Prije pristupanja EU, zemlje kandidati "treniraju" slobodnu trgovinu u trgovinskim asocijacijama, kao to je CEFTA. 100 General Agreement on Tariffs and Trade (GATT). 101 Regulie i izuzetke od klauzule najpovlaenije nacije, prekraje i kazne u sluaju dampinga.
60

tritima razvijenih zemalja, koji se odnose na smanjenje carina i drugih ogranienja. Ovo pravilo GATT je doneeno tek poslije organizovanih diplomatskih aktivnosti zemalja u razvoju. Urugvajska runda. Urugvajska runda pregovora (multilateralni pregovori o smanjenju carina) trajala je od 1986. do 1994. god. Runda je voena radi unapreenja svjetske trgovine, ali i zbog toga to je bilo nediscipline u potovanju GATT. Sve vie su se potpisivali bilateralni sporazumi uz regionalna zatvaranja na tetu treih zemalja. Posebni problemi su postojali u trgovini poljoprivrednim proizvodima i tekstilu (nisu bili regulisani u okviru GATT). Zato Urugvajska runda otklanja ove probleme i nejasnoe. lanice prihvataju dogovore o trgovini uslugama i investicijama, te zatiti prava intelektualne svojine. Rezultati Urugvajske runde sadre: Carinske stope na industrijsku robu se moraju smanjiti za 38%. Necarinske barijere se pretvaraju u carinske tarife i smanjuju subvencije za poljoprivredu. Za tekstilne proizvode prosjene carinske stope se smanjuju sa 15,5% na 12,1%. WTO regulie sistem rjeavanja sporova u oblasti intelektualne svojine. WTO treba sastaviti pravila o porijeklu za sve drave lanice organizacije. WTO trai od trgovinskih partnera da prate i potuju meunarodne standarde. Odobravaju se antidampinke carine ako oteena zemlja dokae da je nastala teta. U sluaju evidentne ili potencijalne tete od neoekivanog rasta uvoza dozvoljavaju se privremene mjere. WTO odgovara za efikasnost rjeavanja sporova preko komisije za rjeavanje sporova. GATS (Opti sporazum o trgovini i uslugama) je novi sporazum liberalizacije trgovine uslugama. Zakljuenjem Urugvajske runde pregovora formirana je Svjetska trgovinska organizacija (WTO). WTO. Urugvajska runda je zakljuena 1994. god. usvajanjem Finalnog akta (od strane 111 zemalja), Sporazuma o osnivanju WTO. On je potpisan od strane 104 zemlje. Sporazum je stupio na snagu 1. januara 1995. god. WTO, za razliku od GATT ima status pravnog lica i posjeduje pravni okvir i kapacitet za poslove iz oblasti meunarodne trgovine. Zbog toga su lanice WTO ozbiljnije potovale dogovorena pravila ponaanja. Ciljevi WTO su rast dohotka i ekonomskog blagostanja, poveanje zaposlenosti i proizvodnje, razvoj trgovine, optimalno koritenje proizvodnih resursa itd. Poseban akcenat u oviru WTO se daje odrivom razvoju. WTO je zaduena i za pitanja poljoprivrede, Sporazumom o poljoprivredi i smanjivanje protekcionizma u trgovini ovim proizvodima. lanice WTO su se obavezale na uklanjanje necarinskih barijere, a u drugoj smanjenje carina za 36% u roku od 6 godina (zemlje u razvoju za 12% za 10 godina). Prihvaen je i Sporazum o tekstilu i odjei koji obavezuje WTO da do 2005. god. preuzme nadzor nad trgovinom tekstilom. Opti sporazum o trgovini uslugama obavezuje lanice da u trgovini uslugama primjenjuju klauzule najveeg povlaenja. Rezultati koje postie WTO u velikoj mjeri zavise od odnosa razvijenih zemalja prema svjetskoj trgovini. WTO ima zadatak da uoi nove vidove ograniavanja meunarodne trgovine i preduzme mjere za njihovo ukidanje. Probleme donose i regionalne integracije (EU, NAFTA, APEC i drugi), pa je jasno zato WTO jo nije poluila projektovane rezultate. Ali, nova nada je Milenijumska runda pregovora koja do 2010. god. mora pronai rjeenja za slobodnu cirkulaciju svjetske trgovine u novom vijeku. Naravno, svjetska finansijska kriza e u velikoj mjeri promjeniti odnos prema nekim protekcionistikim mjerama i podii nivo zatite vlastite privrede. Ovo se posebno odnosi na bankarski sektor, poljoprivredu i subvencije stratekih kompanija. Runda iz Dohe. Runda iz Dohe je poela u Kataru 2001. god. sa oko 150 drava od kojih je preko 100 zemalja u razvoju uz pregovore o slijedeim temama: Trgovina poljoprivrednim proizvodima je optereena carinskim i necarinskim barijerama jo od vremena protekcionizma. Usluge daju doprinos globalnom rastu i zaposlenosti vie nego drugi sektori. Jo uvijek postoje problemi zatite intelektualne svojine, korienje falsifikata i kopiranje robe upotreba tehnologija bez plaanja autorskih prava (poseban interes SAD u ovoj oblasti). Pregovori o pravilima zatite stranih direktnih ulaganja.
61

Spreavanje sukoba izmeu nacionalnih organa i trustova. Pregovori o transparentnosti javnih nabavki. Sporazum WTO o isporuci osnovnih jeftinih ljekova za siromane zemlje zaustavile SAD. Zemlje u razvoju optuuju SAD i njihove farmaceutske firme. Pitanja iz domena elektronske trgovine. Pitanja zatite ivotne sredine.

Rast spoljne trgovine EU je kljuni faktor njenog razvoja. Jo u vrijeme kada su evropske integracije bile samo ideje, smatralo se da e zajedniko evropsko trite ostvariti mnogo bolje rezultate u razmjeni sa svijetom. Danas se interesi zajednikog trita ostvaruju njegovom veliinom i rastom produktivnosti i konkurentnosti, ali naalost i nekim protekcionistikim mjerama (posebno u poljoprivredi). Zbog toga se preostale prepreke slobodnoj trgovini moraju otklanjati, unapreujui liberalizaciju trgovine ukidanjem svih vidova ekonomskog autizma i samodovoljnosti.

4.5. Spoljnotrgovinska razmjena EU

Realni sektor ekonomije vjerodostojno predstavlja proizvodnja industrijskog sektora. Ne postoji zemlja koja ima razvijen i konkurentan industrijski sektor, a da pri tome nije razvijena u cjelini. SAD, EU i Japan su tipino industrijske zemlje. Drugo, industrijska proizvodnja je u korelaciji sa veliinom industrijskih kapaciteta, a oni su najbolji reprezent agregatne ponude. Dakle, agregatna ponuda je funkcija raspoloivih industrijskih i drugih realnih kapaciteta kojima se 102 realizuje ukupan nacionalni output (Burda i Viplo ). EU je kao globalna industrijska sila i znaajan konstituent svjetske ekonomije. Njena ekonomija je zavisna od tokova svjetske trgovine. Dijagram 4.2. daje dugorone trendove svjetske trgovine (izvedene iz kratkoronih tromjesenih tendencija).

Dijagram 4.2.: Dugorona kretanja u svjetskoj trgovini (stope rasta) Iz dijagrama je vidljivo da su stabilne, ponekad i visoke stope rasta, karakteristine za dui vremenski period , posebno od 2002. god. Pad stopa rasta svjetske trgovine poinje 2008. god. Izbijanjem finansijske krize u SAD. Uglavnom, najvei svjetski trgovinski blokovi determiniu odnose u meunarodnoj razmjeni, u emu je uloga Unije nezaobilazna. Pregled svjetske ekonomije za EU25 (u Zajednicu jo nisu ule Rumunija i Bugarska) ukazuje na povezanost ekonomija Sjeverne Amerike (SAD i Kanada), Azije (Kina i Japan) i Centralne, Istone i ostale Evrope sa Zajednikim evropskim tritem. Uee ostalih zemalja u trgovini sa EU je, i pored znaajnih trgovinskih preferencijala, minorno. Kretanja svjetske trgovine prema izvoznoj orijentaciji je prikazano u tabeli 4.3.

102 Vidjeti u: Burda Majkl, Viplo arls, Makroekonomija, Centar za liberalno demokratske studije, Beograd, 2004. god., (poglavlje o ekonomiji ponude), str. 411-435.

62

4.6. Trgovinski sporazumi i sporovi EU i SAD

Osnove i pregled sporazuma EU i SAD. SAD i zemlje EU su dva najvea svjetska ekonomska bloka. Izmeu njih postoji razvijena bilateralna saradnja na osnovu ogromne trgovinske razmjene i meusobnih investicija. Trgovinske veze ovih blokova utiu na ekonomsku dobrobit i otvaranje novih radnih mjesta u oba atlanska bloka. Transatlanska trgovinska razmjena i tokovi investicija prelaze dnevno preko milijardu dolara i ine oko 40% ukupne svjetske trgovinske razmjene. Ovi indikatori ukazuju na ogromnu povezanost, isprepletenost i sinergiju odnosa EU i SAD. Ona je rezultat mnogobrojnih sporazuma o meusobnoj saradnji, esto obojenim politikim i nacionalnim interesima. I pored toga, nerijeeni trgovinski nesporazumi nerijetko prerastaju u ozbiljne sukobe i ugroavaju ekonomsku saradnju i dobre politike odnose. Ipak, trgovinska neslaganja nisu tolika da bi mogla dovesti do prekida trgovine izmeu najveih svjetskih trgovinskih 103 aktera. Trgovinski odnosi snano determiniu ukupne ekonomske odnose to se potvrdilo u mnogim istorijskim sluajevima. Velika Britanija je npr. lake podnijela poslijeratnu krizu zbog bliskih veza sa zemljama Komonvelta, dok su SAD postale vodee po obimu trgovinske razmjene, upravo zahvaljujui posljedicama Drugog svjetskog rata. Sve evropske zemlje u postratovskoj obnovi nastoje ubrzati ekonomski rast. Ovo je dovelo do racionalnije podjele rada i korienja svih resursa u ostvarenju tog cilja. SAD imaju diplomatske 104 veze sa EZ od 1947. god. kao glavni potpisnici Opteg sporazuma o carinama i trgovini (GATT). Sporazum je kreirao meunarodni forum promocije slobodne trgovine meu zemljama potpisnicama. On regulie 105 (smanjuje) carinske i necarinske kvantitativne barijere meu zemljama potpisnicama. WTO mijenja GATT u mnogim njegovim funkcijama kao institucija nadzora meunarodnog sistema trgovine i razmjene. Odnose i ugovore izmeu EU i SAD determiniu tri kljuna okvirna dokumenta transatlanskih odnosa i to: Transatlanska deklaracija, NTA - Nova transatlanska agenda (plan) i TEP - Transatlansko ekonomsko partnerstvo. Tokom 1990. god. je usvojena Transatlanska deklaracija, koja je postavila temeljne principe dalje saradnje EU i SAD u ekonomiji, obrazovanju, nauci i kulturi. Poslije pet godina (1995) usvaja se NTA (Nova transatlanska agenda) i Zajedniki akcioni plan EU i SAD kao okosnice daljeg partnerstva utemeljenog na promociji mira, stabilnosti, demokratiji i razvoju u svijetu, te napretku i stvaranju bliskih prekookeanskih veza. TEP (Transatlansko ekonomsko partnerstvo) je usvojeno 1998. god. u cilju uklanjanja tehnikih trgovinskih barijera i stimulacije multilateralne liberalizacije. Jer, dotadanja praksa je ukazivala na brojna necarinska tehnika ogranienja koja su sputavala slobodnu trgovine EU i SAD. TEP objedinjava trite rada i preduzetnitvo, te afirmie zajednitvo u oblasti zatite ivotne sredine, zatiti potroaa idr. EU ima pravo regulaciju cjelokupne trgovine fizikim proizvodima koja se odvija na njenoj teritoriji, ali je za nju potpuno odgovorna. Pridruivanjem EU, lanice prihvataju da svoja trgovinska prave stave pod jurisdikciju EU. Nijedna lanica ne smije sama pregovarati o pitanjima spoljne trgovine. Organ za odravanje 106 trgovinskih veza u ime EU je Evropska komisija. Prema dogovoru, Vijee ministara i Evropski parlament daju saglasnost i odobravaju pregovore koje vri Komisija. Vijee ministara i Komisija reguliu tarifnu politiku 107 EU i provode ostale mjere trgovinske politike. Pojednine zemlje imaju samostalne transatlanske ugovore sa SAD, posebno u meunarodnom letenju. Neke lanice su zadrale bilateralne sporazume "otvorenom nebu sa SAD. Sporazumi daju pravo SAD da ukrcavanja putnika iz te evropske zemlje na njenoj teritoriji, uz isto pravo te zemlje na tlu SAD. Ovi sporazumi
Bivi francuski predsjednik Jacques Chirac je jednom konstatovao da se "trgovinski sporovi i razliiti pogledi EU i SAD odnose samo na 5% ukupne trgovine izmeu njih. To nije malo, ali se mora gledati ira slika i imati osjeaj perspektive u kojoj se to dogaa.
103

Globalna ekonomija raste, stvarajui nova podruja trgovine. To esto izaziva podjele izmeu Komisije i lanica u nekim aspektima trgovinske politike. Jer, od prvobitnih 6 zemalja Zajednice broj se poveao na 15, zatim jo 10 iz srednje i istone Evrope i na kraju za jo dvije zemlje. EU je postala regionalna integracija od 27 lanova gdje nije lako postii jedinstvo u donoenju odluka iz domena trgovinske politike. 107 Definisano l. 9. Rimskih ugovora: "EZ e se zasnivati na carinskoj uniji koja e regulisati svu trgovinu meu zemljama lanicama ukidanjem svih trgovinskih ogranienja u uniji i usvajanjem zajednike carinske tarife svih lanica prema treim zemljama."
63

106

su suprostavljeni stavu Evropske komisije, da o ovim pitanjima ona treba da pregovara u ime EU. U 2002. god. Evropska komisija je podnijela prijave protiv 8 zemalja a Evropski sud pravde presudio da su ovi bilateralni sporazumi sa SAD nezakoniti. Sud je potvrdio da je EU nadlena za meunarodne odnose sa drugim zemljama, bez obzira to utiu na pojedine sporazume sa kompanijama iz treih zemalja, tako da lanice Zajednice poslije ove presude ne mogu stvarati sporazume sa treim zemljama na polju meunarodnog letenja. U meuvremenu, Evropska komisija je pripremila plan EU na polju avionske industrije 108 i pripremila sporazume o saradnji na polju meunarodnog vazdunog saobraaja. Druga pitanja kao npr. trgovina pravima intelektualne svojine su razmatrana u okviru pregovora Urugvajske runde (WTO) zavrene nakon sedmogodinjeg perioda krajem 1993. god. Dogovori o pravima intelektualne svojine su obuhvatili zatitu patenata, autorskih prava i industrijskog dizajna. Oni su obavezali zemlje potpisnice na smanjenje piraterije i pronevjera. Najvee nesuglasice u trgovinskim odnosima SAD i Unije odnose se na trgovinu goveim mesom (SAD oko 90% govedine proizvode genetski modifikovanom 109 hranom sa dodacima raznih hormona). Tako proizvedeno meso se izvozi u preko 150 zemalja. Nesuglasice su trajale godinama uz interesantne situacije u meudravnim odnosima. Poev od 1985. god. Predstavnitvo trgovine SAD uoava nekoliko prekretnica ovog sluaja. Poetak predstavlja zabrana upotrebe hormona kod goveda koji je uvela EU (osim za upotrebu u terapeutske svrhe). U 1989. god. dolazi do zabrane uvoza mesa ivotinjskog porijekla sa hormonskom ishranom to je dovelo do zabrane cjelokupnog uvoza amerike i kanadske govedine u EU. Dalje, 1996. god. SAD i Kanada trae savjet od WTO koja donosi odluku da zabrana uvoza ovako proizvedenog goveeg mesa u EU nije zasnovana na naunim injenicama. Ameriki proizvoai su smatrali da EU podrava zabranu uvoza jer nije konkurentna na tritu pa zbog toga uvodi trgovinski 110 protekcionizam. Tokom 1997. god. WTO procjenjuje tetu amerikih proizvoaa govedine od oko 117 mil. dolara godinje. Zato SAD uvode carine od 100% na odreene proizvode EU (svjee meso, luk, suena mrkva, sir rokfort, ivotinjske iznutrice i dr.). Sporovi vezani za genetski modifikovanu hranu i tehnoloka prava nastavljaju da se deavaju stvarajui rizike zastoja transatlanskih veza. Inae, sporove je sve tee identifikovati a ubrzanje tehnolokog razvoja stvara irok spektar potencijalnih sporova. Za rjeavanje sporova su podjednako zainteresovane i SAD i EU, jer iako u sferi meusobne saradnje imaju vlastite strateke interese oni ipak konstruktivno i mirno rjeavaju sve meusobne sporove. Glavni sukobi. Tokom 50 godina pregovora i stvaranja trgovinskih sporazuma u okviru GATT i WTO dolo je do neslaganja izmeu potpisnica u slijedeim oblastima: Pojave direktnog protekcionizma. Indirektni protekcionizam (korienje domaih standarda u diskriminaciji pri oporezivanju ili davanja konkurentskih prednosti domaim proizvodima. Nesporazumi u podnoenju zahtjeva (specifinosti u sluaju usvajanja pravila i odrednica). Naruavanje trgovinskih odnosa u subvencioniraju odreenih proizvodnji. Problemi i nesporazumi korienja antidampinga.

Protekcionizam je uobiajena tema neslaganja u pregovorima zemalja. U pregovore EU i SAD esto su ukljuene i razne etnike grupe koje smatraju da su njihovi planovi prioriteti pregovora. Posebno su dugotrajni i teki pregovori o dampingu i subvencijama poljoprivredih proizvoda. Iako poljoprivreda neznatno uestvuje u ukupnom outputu EU i SAD, oba partnera su zainteresovana da beskompromisno brane svoje pozicije. Ipak, EU i SAD su, ne samo kao veliki trgovinski partneri, ve kao iskreni geopolitiki 111 saveznici uspostavili kontinuitet poslovnog dogovaranja.
U meuvremenu, Evropska komisija je pripremila plan EU na polju avionske industrije i pripremila sporazume o saradnji na polju meunarodnog vazdunog saobraaja. 109 Michael Paulson, Seattle Post-intelligencer notes. 110 Specifina situacija je bila sa francuskim farmerima koji su posebno subvencionirani i konkurentski preferirani. Zato nije iznenadila preotra izjava koju je dao francuski ministar poljoprivrede Jean Glavany da su "SAD drava koja ima najgoru hranu na svijetu, pa se ne moe tvrditi da je ameriki model prehrane zasnovan na adekvatnim pravilima." Poslije ovoga i ne udi to je zabrana uvoza govedine bila glavni izvor tenzija u trgovinskim odnosima EU i SAD. 111 Tako npr. Predsjednik SAD, premijer zemlje koja predsjedava EU i predsjednik Evropske komisije odravaju sastanke po zavretku odreenog perioda presjedavanja (obino maj, juni ili decembar). Dravni sekretar SAD i predstavnici Privredne komore redovne godinje posjeuju EU. Ovi blokovi njeguju i druge diplomatske odnose u vezi spoljnotrgovinske razmjene.
64
108

Trenutni odnosi i budunost trgovine EU i SAD. Od ezdesetih godine prolog vijeka trina privreda i carine kao protekcionistiki instrumenti ine osnove ekonomija EU i SAD. Danas je najvei problem tretman hormonske ishrane goveda, biotehnologije, informacione tehnologije i upotrebe ekonomskih sankcija u ostvarivanju politikih ciljeva. Veliki spor oko uvoza banana u EU je rjeen 2001. god. Komisija i Vlada SAD su napravile sporazum o tarifnom sistemu uvoza banana do 2006. god. Osnova sporazuma je uvoz klasinim uvoznim dozvolama. Meunarodni tokovi investicija su uvijek bili vaan faktor globalnog rasta i progresa nacionalnih 112 ekonomija. O tome govore sluajevi globalnih investicionih preraspodjela od kojih se jedna dogodila krajem dvadesetog i poetkom dvadeset prvog vijeka u Aziji (posebno u Kini). Krajem 2001. god. direktne investicije EU u SAD su dostigle 808,3 mlrd. dolara, to je oko 61% ukupnih stranih direktnih investicija u SAD, a direktne investicije SAD u EU su dostigla 640,8 mlrd. dolara. Ovo ukazuje na rast investicija i snanu interakciju ekonomija koje sve vie postaju meuzavisne. Zato su EU i SAD zainteresovani za rjeavanje meusobnih nesuglasica, najvie zbog velikih investicija oba ekonomska bloka. Unija i SAD sprjeavaju da trgovinski sporovi utiu na kvalitet i kvantitet ekonomije izmeu blokova. Za nastavak saradnje i sprijeavanje buduih trgovinskih nesporazuma je neophodno: Za EU i SAD nesuglasice ne smiju ugroziti saradnju i sklapanje buduih sporazuma. EU i SAD moraju jaati autoritet WTO i smanjiti vrijeme rjeavajna sporova od strane WTO, koja mora postati vrhovni autoritet u rjeavanju svjetskih trgovinskih sporova. EU i SAD moraju raditi na usvajanju i razvoju socijalnog modela EU i novog visoko-tehnolokog razvoja SAD.

Dakle, obe strane trebaju raditi na simbiozi pozitivnih dostignua svakog bloka. Tada ih oekuje bre sklapanje novih sporazuma i smanjenje sporova. Iako su trgovinske i druge nesuglasice EU i SAD este i medijski privlane, veze ovih blokova su ipak korektne. Nesuglasice i sporovi se nastavljaju (vrijednosti i po nekoliko milijardi dolara), posebno od strane nekih nacionalnih ili interesnih lobija, ali to ne moe ugroziti 113 strateko partnerstvo EU i SAD. Uticaj dolara i evra na transatlanske odnose. Prvog januara 1999. godine jedanaest evropskih zemalja je prihvatilo evro kao zvaninu valutu. Ta situacija je postala ozbiljan izazov za dolar. Ako evro zamijeni dolar i postane primarna svjetske valute to bi mogla biti velika promjena na globalnom planu, ali bi djelovala i na u trgovinske odnose izmeu EU i SAD. Da bi dolo do vodee uloge evra, stopa ekonomskog rasta u EU bi morala nadmaiti stopu rasta u SAD. Ipak, SAD i dolar jo uvijek imaju dovoljan potencijal da jo odreeni vremenski period obezbjede dolaru dominantnu monetarnu funkciju u svijetu. Iako finansijska kriza potresa ekonomiju SAD ona se jo uvijek veliinom i znaajem najveeg svjetskog trita suprostavlja ve izraenim stremljenjima drugih ekonomija da evro ili neka druga valuta preuzmu lidersku poziciju od dolara. Tanije, 114 izjave nisu egzaktne, ali se iz njih najavljuju razgovori omoguim promjenama postojee situacije. Prednost SAD je i u tome to imaju otvoren, konkurentan i dinamian privredni sistem u kome ima mnogo registrovanih preduzea koja na tritu hartija od vrijednosti imaju vlastite finansijske instrumente za iju kupovinu je neophodno posjedovati dolare itd. Bez obzira na krizu, ovo stanje odrava tranju za dolarom i podie mu vrijednost. Sve ovo (ak i u uslovima krize) dovodi SAD u povoljan ekonomski poloaj na meunarodnom tritu, a EU nije u mogunosti da utie na jak trini poloaj SAD, bez obzira na trenutne 115 potekoe. Ipak, kriza e donijeti odreene promjene, ali treba rei da bi eventualna smjena dolara zbog izraenih slabosti uticala i na snagu evra.

Prije formiranja EU, 1914. god. Evropa je bila centar bankarstva i tada imala oko 30 mlrd. dolara prihoda od godinjih investicija. Ovaj iznos je znaajno pao poslije Prvog svjetskog rata. Ipak, zavisnost Evrope od svjetske trgovine nije bila ugroena. I tada su mnoge evropske zemlje uvozile hranu i sirovine a izvozile kapitalna dobra. 113 How dangerous are Trade Disputes Between the EU and the US for Transatlatic Relations? Text by Romney Stewart, 2002. 114 Izjava Premijera Rusije Medvedeva, koju je dao povodom posjete Kini, da treba razmiljati i o drugim modalitetima meunarodnog monetarnog sistema, najbolje potvruje ovu tvrdnju. 115 Za fundamentalne valutne promjene potrebni su veliki istorijski dogaaji koji dovode do ogromnih stratekih regionalnih redistribucija dohotka i bogatstva. Tako se npr. pokazalo da dolar nije mogao zamijeniti funtu sterlingu sve dok investitori poslije II svjetskog rata nisu poeli ulagati u SAD. Slino se predvia i u eventualnoj zamjeni dolara i evra na mjestu vodee svjetske valute.

112

65

5. INDUSTRIJSKA POLITIKA EVROPSKE UNIJE

5.1. Osnove industrijske politike
Privredne strukture razvijenih svjetskih privrede se temelje na razvijenom industrijskom kompleksu. SAD su kao vodea svjetska ekonomska sila razvijeno industrijsko drutvo. Milton Friedman smatra da je glavna karakteristika amerikog drutva njegov industrijski karakter, to prenaglaava industrijski sektor 116 ekonomije. Slino bi se moglo rei i za Japan, Koreju ili veinu najrazvijenijih evropskih drava. Razvoj moderne civilizacije nije mogu bez brzih industrijskih promjena. Taj oblik privrednog razvoja je od industrije napravio lokomotivu ukupnog drutvenog progresa. Industrijski razvoj podstie tehniko-tehnoloki razvoj, ali i suprotno, nema industrijskog razvoja bez tehnikog progresa. esto su itave istorijske epohe dobivale nazive sa prefiksom industrijski. Tako su npr. opteprihvaeni termini "industrijska revolucija" i "ubrzana industrijalizacija" prepoznatljivi u ekonomijama zapadnoevropskih drava krajem devetnaestog vijeka ili ekonomijama obnove socijalistikih zemalja pedesetih godina prolog vijeka. Dakle, industrija, tj. industrijalizacija imaju vanu ulogu u razvoju trinih i netrinih sistema. Dananji pojam industrije je proiren i na polje najveeg broja usluga. U nju su svrstane telekomunikacije, avionski prevoz i dr. Ovakvo poimanje industrije se smatra irim, dok je ue shvatanje fokusirano iskljuivo na klasine preraivake industrije (manufacturing). Industriju u uem smislu moemo definisati kao skup preduzea koja na odreenom tritu proizvode iste ili sline vrste proizvoda. U tom smislu definiemo npr. industrije tekstila, maina itd. Skup vie industrija definisanih na ovaj nain daje definiciju industrije u irem smislu. Kao njen Moderna industrijska politika se implementira u sklopu opte ekonomske politike. konstituent, ona mora biti harmonizovana sa ostalim makroekonomskim politikama. U suprotnom, neminovne su negativne konsekvence koje se najvie odraavaju na industrijsku politiku, ali i na optu makroekonomsku situaciju. Tako je veina instrumenata politike konkurencije zastupljena u mjerama industrijske politike. Isto tako, mnoge mjere politike konkurencije odnose se na kompanije iz industrijskog sektora EU, to utie na to, da se industrijska politika "prostire" i po skoro svim dijelovima komunitarnog prava. Ponekad, ona inicira i aktivnosti koje bi stroga primjena principa konkurencije tretirala kao protekcionistike, a s druge strane, zastupa interese koji brane slobodu konkurencije. Uglavnom, za razliku od politike konkurencije koja se u svojoj genezi suprostavlja netrinim ponaanjima, industrijska politika nastoji stimulisati industrijski razvoj odreenim netrinim mjerama u industrijskom sektoru, koristei ih selektivno i planski (i pri tome ne naruavajui pravila konkurencije). Ovdje je naravno rije o evropskom modelu industrijske politike. Ipak, u praksi je teko pronai optimum izmeu konkurencije i monopola. Analizirajui ameriku privredu Friedman nalazi da monopol preovlauje mnogo vie u industriji nego u drugim sektorima ekonomije i konstatuje da je teko navesti zadovoljavajuu objektivnu mjeru obima 118 monopola i konkurencije. Ove konstatacije, bez obzira na injenicu to je rije o drugom privrednom prostoru, mogle bi se bez veih korekcija primjeniti i na evropsku ekonomiju. S druge strane, analiza Japana poslije pedesetih godina prolog vijeka, ukazuje na brojne i snane netrine mjere industrijske politke. Sve ovo govori o sloenoj strukturi odnosa meu modalitetima industrijskih politika, isprepletenosti sa drugim ekonomskim, socijalnim ili tehnolokim politikama, s jedne strane, i internim kontroverzama s druge strane. Kada se govori o polju djelovanja, industrijska politika se tretira na nivou industrije, sektora ili preduzea. Sve navedeno ukazuje da je industrijska politika heterogena. Ona moe predstavljati plansku i koordiniranu aktivnost dravnih institucija u cilju izbora onih dijelova ekonomije ili industrije, kojima e se u budunosti omoguiti tretman koji podrazumijeva odreene privilegije u odnosu na druge grane. Isto tako, u okviru industrije izbor se moe ograniiti samo na odreena preduzea. Da bi ova aktivnost dravnih
116 117

117

Friedman Milton, Kapitalizam i sloboda, Global book, Novi Sad, 1997. god., 198 str. Koncizan pristup u analizi industrijske politike izloen je u: Savi Ljubodrag, Ekonomika industrije, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2007. god. (u treem poglavlju je elaborirana industrijska politika EEZ-EU). 118 Friedman Milton, Kapitalizam i sloboda, Global book, Novi Sad, 1997. god., 196-198 str.
66

institucija bila opravdana, neophodno je postojanje viih dravnih interesa, koji potvruju da e 119 implementirane mjere doneti korist optem ekonomskom blagostanju i makroekonomsoj stabilnosti. Na tritu EU, jednom od najdinaminijih ekonomskih prostora na svijetu, stalno se iznalaze rjeenja koja ga odravaju konkurentnim u otroj trinoj borbi na globalnom planu. Komunitarna dimenzija izmeu lanica EU na polju industrijske podrke ispoljava se iz vie razloga. Prvo, zajedniki usaglaenim djelovanjem svih nacionalnih politika se postiu vei efekti nego kada svaka drava provodi vlastitu politiku. Sinergikim djelovanjem smanjuju se paralelni trokovi bilo koje vrste (istraivaki, investicioni itd.). Efektima ekonomije obima postiu se utede, racionalnost proizvodnje i istraivanja itd. Drugo, u okvirima industrijske politke rjeavaju se pitanja priliva i odliva kapitala. Ukoliko se takva makroekonomska kretanja reguliu npr. visinom kamatnih stopa, tada se mjerama industrijske politike na odreenom prostoru privlae dodatne investicije. Tree, industrijskom politikom se mogu kreirati zajedniki nastupi na eksternim tritima, uz podrku EU, dok se u najteim sluajevima ugroavanja trinih interesa Unije od strane drugih zemalja ili kompanija mogu primjeniti i kontra mjere. etvrto, forsiranje naprednih tehnologija i revitalizacija istroenih industija je kljuni motiv implemetacije industrijske politike. Konano, rjeavanje problema zapoljavanja, odrivog razvoja i dr. mogu nai mjesto u mjerama industrijske politike. Industrijska politika se provodi na nivou lanica i na nivou EU. Ima mnogo oblika netrine podrke preduzeima, uglavnom iz dravnih finansijskih resursa. Poreske i spoljnotrgovinske olakice, subvencije, privilegije u investicijama, stimulacije kod zapoljavanja, otvaranja malih i srednjih preduzea itd. samo su neke mjere koje su u odreenim vremenskim periodima koriste na zajednikom tritu. Industrijska politika je esto protekcionistika. Instrumenti za provoenje industrijske politike se mogu sistematizovati na sledei nain: Sve vrste subvencija (izvoz, proizvodnja, sufinansiranje istraivako-razvojnih projekata). Kontrola cijena, poreska politika, politika deviznog kursa i druge fiskalne mjere i barijere. Dravne investicije, izgradnja infrastrukture, javne nabavke, kreditna politika, izdavanje dozvola i saglasnosti, donoenje tehnikih standarda, proizvodnja u organizaciji drave itd. Ostali instrumenti.

Vidi se da su naini regulisanja industrijske politike brojni i raznovrsni. Koja e se mjera i u kom intenzitetu primjeniti, esto zavisi od unutranjih, ali sve ee i eksternih faktora. Ipak, nesporno je da je veina mjera "pod lupom" politike konkurencije. Dalje, prekomjerna primjena mjera industrijske politike dovodi ak i do negativnih efekata. Zato je pravi izbor instrumenata, obima i vremena njihove primjene najvaniji zadatak kreatora industrijske i ekonomske politike. Naravno, vanije od toga je izvriti transparentnu selekciju industrija i kompanija koje e se pomagati ovim instrumentima (prema ciljevima planirane industrijske politike). Prethodno ukazuje na svu sloenost aktivnosti Unije na forsiranju pruanja razliitih vidova pomoi industrijskim firmama. EU vri superviziju unutranjeg, i stimulie ekspanziju i rast evropskih kompanija na svjetskom tritu, dok je istovremeno, pod stalnim pritiskom GATT i STO radi sniavanja carinskih stopa.

119 Naravno, podrazumijeva se da su mjere usaglaene od najznaajnijih politikih aktera u odreenoj dravi a zatim verifikovane u parlamentarnim strukturama.

67

5.3. Novije faze industrijske politike

Evropski Savjet na Samitu u Lisabonu 2000. god. donosi zakljuke i stavove koji obavezuju sve relevantne faktore Unije na obavezu preduzimanja aktivnosti na rastu konkurentnosti, poveanju zaposlenosti i rastu ivotnog standarda. Iako se na prvi pogled radi o protivrjenim ciljevima, zakljuci iz Lisabona su naili na podrku zemalja lanica EU. Lisabonski samita sadi strategijske dimenzije, a zemlje lanice donose vlastite programe, zasnovane na lisabonskim ciljevima. Za razliku od ranijeg perioda kada je uloga malih i srednjih preduzea (MSP) u industrijskoj proizvodnji bila marginalizovana, krajem osamdesetih i poetkom devedesetih godina prolog vijeka ona postaju vaan faktor "korekcije" devijacija koje se javljaju u industriji. Veliki broj programa u oblasti zajednike industrijske politike i politike regionalnog razvoja, pa i drugih komunitarnih politika sadre komponente podrke MSP. Zbog promijenjene svijesti o ulozi i znaaju MSP u razvoju evropske proizvodnje i jaanju ekonomskosocijalne kohezije, u podrku "maloj privredi" ukljuuje je se i Evropska investiciona banka i druge komunitarne institucije. U novijoj fazi razvoja EU razliitim aktivnostima se finaliziraju raniji ciljevi i dodaju novi koji se odnose uglavnom na harmonizacije u vezi sa politikom proirenja i preuzete eksterne obaveze, od kojih su najvanije pravila STO. Tako 2002. god. Evropska komisija izdaje Saoptenje "Industrijska politika u proirenoj Evropi". Iz soptenja se vidi da se evropska industrija i EU jo uvijek suoavaju sa mnogim problemima. Insistiranje na usklaivanju odnosa i interesa industrije, ekologije i socijalnog sektora govori o namjeri komunitarnih organa da industrijsku politiku dodatno opterete, bar sa razmiljanjem o navedenim problemima. Ako je vre 120 logino i drutveno opravdano, rjeavanje socijalnih pitanja u vezivanje sa zatitom ivotne sredine idustrijskom sektoru nije poeljno (osim u sluajevima programiranog otvaranja novih radnih mjesta u MSP). Jae povezivanje industrijske politike sa ekolokom i socijalnom politikom nije mogue efikasno provesti bez dodatnog ugroavanja evropske produktivnosti. "Odrivi rast i razvoj su najaktuelije globalne i civilizacijske teme nae epohe. Nekontrolisana ekspanzija proizvodnih snaga u posljednjih stotinu godina, stvorila je mnoge drutvene i prirodne debalanse koji ozbiljno ugroavaju svjetsku ekonomiju u blioj budunosti, a prema nekim skeptinijim teorijama i sam opstanak civilizacije. Reakcija na ovakvu situaciju, javlja se u vidu strategije, koja imaju za cilj, kratkorono i dugorono sprjeiti eroziju postojeih resursa i prirodne okoline, a da se pri tome ne ugroze opti drutveni progres i dostignuti ivotni standard, koji se ne moe zamisliti bez ostvarivanja odgovarajuih stopa rasta. To evoluira novu strategiju odrivog rasta i razvoja, koje se naziva strategija ekonomski odrivog rasta i razvoja. Njena sutina se svodi na stvaranje uslova rasta 121 materijalne proizvodnje, koji nee ugroziti procese reprodukcije u budunosti." U Saoptenju se insistira na jaanju uloge inovacija, know-how i preduzetnitva. Ovaj dokument otvara mogunosti snanijeg djelovanja EU, posebno u sferi inovacija. Tehniki progres je danas kljuni faktor razvoja a inovacije motorna snaga tehnikog progresa. Bez istraivanja i inovacija nema rasta produktivnosti rada ni konkurenosti na domaem i eksternom tritu. Prioritet sadanje industrijske politike EU je unutranje restrukturiranje koje treba dovesti do poveanja eksterne konkurentnosti evropskih kompanija. Sloenost zadatka zahtijeva multifunkcionalno djelovanje industrijske politike. Pored stalne harmonizacije fundamentalnih shvatanja i implementacije zakonske regulative izmeu lanica, te stvaranja konkurentnog industrijskog kompleksa, Unija koristi razliite komunitarne mere u ostvarivanju ciljeva industrijske politike. Kljuna je forsiranje naprednih tehnologija koje industrijama i ekonomiji u cjelini pruaju konkurentske prednosti globalnog nivoa.

120

O odrivom razvoju vidjeti u: Popovi Goran, Makroekonomski aspekti CSD indikatora, Acta Economica, Ekonomski fakultet, Banja Luka, br.8, 2008. ili u Popovi Goran, Ekonomske konsekvence agro-ekolokih mera u EU, Ekonomika poljoprivrede, Beograd, 2009. god. 121 O makroekonomskim aspektima odrivog razvoja vidjeti u: Popovi Goran, Makroekonomski aspekti CSD indikatora, Acta Economica, Ekonomski fakultet, Banja Luka, br.8, 2008. god., ili u Popovi Goran, Ekonomske konsekvence agro-ekolokih mera u EU, Ekonomika poljoprivrede, Beograd, 2009. god.
68

Ovaj pravac djelovanja industrijske politike se odnosi na jedan od stratekih ciljeva Unije. Zajednica eli da od svog trita napravi tehnoloki najnapredniju trinu strukturu na svijetu. Jedan od pravaca djelovanja 122 odnosi se na podrku industrijama koje su u fazi opadanja. Da bi se uspjeno nosila sa najveim konkurentima u proizvodnji visokih tehnologija, prije svega sa SAD i Japanom, Unija ulae u nauni i 123 tehnoloki razvoj pomaganjem nauno-istraivakih projekata. Nadlene institucije zemalja lanica i Unije provode politiku razvoja malih i srednjih preduzea koja se prema svojim obiljejima najee klasifikuju u sektor industrije. Finansiranje nauno-istraivakih projekata je vana mjera industrijske politike. Centralizovanom politikom EU postiu se dodatni efekti u koncentraciji aktivnosti i otvaranju perspektiva da 124 Tako se smanjuje tehniko-tehnoloki jaz prema SAD i Japanu. Karakter bri rast tehnikog progresa. pomoi industrijskim firmama je protekcionistiki i obino se svodi na direktne subvencije ili davanje povlaenog poloaja u procedurama javnih nabavki i na drugi nain. Kljune odluke i mjere u sektoru zatite evropske industrije, rezultatat su krupnih politikih dogovora i nagodbi. Razvoj industrije u svijetu, kako je reeno, u gotovo svim fazama razvoja je bio pod odreenom kontrolom vladinih institucija. Iz toga se moe izvui zakljuak da je kreiranje industrijskih politika nemogue bez uea dravne birokratije. Odluivanje u birokratskim krugivima kao npr. u sluaju Zajednike poljoprivredne ili regionalne politike moe donijeti probleme, nerazumijevanje i netransparentnost. Unija nastoji da u kontinuitetu unaprijedi poziciju administracije u ovoj i drugim oblastima, kako bi se ideje mogle realizovati brzo i efikasno. esto dolazi i do "politikih ratova" sa neistomiljenicima koji zastupaju principe konkurencije. Prekoraenja gornjeg nivoa subvencija od strane lanica, isplate novih subvencija (uz ve prihvaene isplate) dodatno ohrabruju kritiare koncepta mijeanja drave u privredni ivot, bez obzira na pozitivne efekte ovih aktivnosti. Usluge. Sektor usluga ima vanu ekonomsku ulogu u razvijenim ekonomijama. U mnogim od njih uee usluga u ukupnom DBP kontinuirano raste i ve sada je veoma visoko. Razvoj modernih drutava potvruje trend ekspanzije uslunog sektora. Jedna od njegovih najvanijih karakteristika je i u tome to u odnosu na ostale privredne oblasti apsolutno i relativno poveava svoje uee u ukupnom broju zaposlenih. Strateka prednost ovog sektora je strukturna fleksibilnost i mogunost brzih promjena lokacija za pojedine firme ili kompletnih segmenata pojedinih uslunih sektora. Pokretljivost prua uslunom sektoru komparativnu prednost nad ostalim segmentima industrije i drugim oblastima. Zbog toga ne iznenauje da i u nekim kohezionim projektima implementiranim regionalnom, ruralnom i segmentima Zajednike poljoprivredne politke, svoje mjesto imaju i ulaganja u sektor usluga. Za razliku od ekonomsko-tehnikie diferencijacije ovog sektora, socijalni aspekt je veoma znaajan i specifian. Mogunost bre reakcije u odnosu na promjene (ukljuujui i zapoljavanje), preorijentaciju preduzea na druge poslove, veu mogunost zapoljavanja enske radne snage, niskokvalifikovane radne snage, te mogunost rada na odreeno vrijeme, veih ansi za prekvalifikaciju itd. samo su neke specifinosti 125 firmi iz sektora uslunih djelatnosti. Dakle, ovaj sektor, uspjenije nego drugi, moe rjeavati i probleme strukturne nezaposlenosti. Ovaj makroekonomski fenomen je sve prisutniji u najrazvijenijim ekonomijama a nezaposlenost postaje veliki problem ozbiljnih politikih struktura. U tom smislu, ne iznenauje komunitarna podrka razvoju uslunih djelatnosti na jedinstvenom ekonomskom prostoru, ba zbog velikih mogunosti u smanjivanju
122 Makroekonomija tretira razvojne cikluse. Jedna faza se odnosi na opadajue grane. O razvojnim ciklusima vidjeti u: uriin Dragan, Upravljanje pomou projekata, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., ili u Majkl Burda i arls Viplo, Makroekonomija: evropski udbenik, CLDS, Beograd, 2004. god. 123 Rikalovi Gojko ukazuje na mo "kreativnog kapitala" u pokretanju ekonomije zasnovane na znanju. O ovoj temi vidjeti u: Rikalovi Gojko, Teorijsko-metodoloki pristup kreativnom kapitalu, u tematskom zborniku: Ekonomska politika i privredni razvoj, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god., str. 109-120. 124 Ovi motivi su vidljivi u prioritetima EU za period 2007-2013. god. To su: odrivi rast, zatita i upravljanje prirodnim resusrima, jaanje EU kao globalnog partnera, graanstvo EU i administracija. Za odrivi rast su namenjena sredstva za jaanje konkurentnosti i kohezije (radi rasta i zaposlenosti). Sredstva se usmjeravaju u: jaanje konkurentnosti preduzea, istraivanje i razvoj, obrazovanje i socijalnu politiku. U cilju zatite i upravljanja prirodnim resusrima sredstva se usmeravaju: konvergenciju manje razvijenih drava, rast konkurentnosti i zaposlenosti u regijama EU i za evropsku teritorijalnu saradnju. Radi zatite i upravljanja prirodnim resursima, sredstva se koriste za: mjere CAP, ruralni razvoj, ribarstvo i zatitu prirodne sredine. 125 Pitanja nezaposlenosti, sa posebnim akcentom na strukturnu nezaposlenost, objanjena su u: Majkl Burda i arls Viplo, Makroekonomija: evropski udbenik, CLDS, Beograd, 2004. god.

69

nezaposlenosti. Nije rije samo o novom zapoljavanju, ve i prekvalifikacijama kojima se smanjuje stopa strukturne nezaposlenosti. Kada je rije o fleksibilnosti ulaska i izlaska u odreenu privrednu oblast usluni sektor ima prednost u odnosu na industriju. Izuzetak su veliki infrastrukturni i tehnoloki sistemi u saobraaju, telekomunikacijama ili sve razvijenijem sektoru finansija. Meutim, usluge se razvijaju i u visokotehnokim oblastima npr. u telekomunikacijama, gdje se zapoljava visokokvalifikovana radna snaga. Moe se konstatovati da tehnikotehnoloki razvoj evropskog trita stalno indukuje porebe za najstrunim kvalifikacijama, koje se trae ne samo u sektoru usluga, nego i u ostalim oblastima. Tehnika i tehnologija. Tehniko-tehnoloki progres je najznaajniji faktor razvoja razvijenih drutvenih zajednica. Karakteristian primjer su SAD i Japan, ali u poslednje vreme i neke druge drave, Juna Koreja, Kina, Rusija, Indija itd. Sve se vie ulae u nauna istraivanja jer se takva ulaganja viestruko vraaju i obezbjeuju konkurentsku prednost u duem vremenskom periodu. U Evropi je ezdesetih i sedamdesetih godina prolog vijeka voena separatna nacionalna politika u ovoj oblasti. Osamdesetih godina dolazi do promjena, pa i centralni organi Unije iskazuju vei interes za probleme tehniko-tehnolokog razvoja. Tih godina dolazi do realizacije programa iz ove oblasti, finansiranih od strane Unije i njenih lanica. Ipak, ove aktivnosti su jo uvijek kontroverzne jer se pobornici politike slobodne konkurencije protive prekomjernom uticaju drave. Organizaciono, ova oblast se na nivou EU kreira etvorogodinjim Okvirnim programima istraivanja i razvoja. Razvijaju se i strategijske tehnoloke alijanse koje se osnivaju iskljuivo zbog razvoja visokih tehnologija iz oblasti informatike, biotehnologije i otkrivanja novih materijala. Smatra se da su ove fundamentalne tehnologije osnova daljeg razoja nauke i tehnologije a samim tim i pretpostavka tehnikog progresa. Bez toga nema ekspanzije brzorastuih privrednih oblasti ni ukupnog privrednog razvoja. Pri tome, treba imati u vidu injenicu da se prioriteti u istraivanju novih tehnologija usmjeravaju u podruja gdje evropski istraivai imaju odreene prednosti u u dnosu na svjetske standarde i ve izgraene istraivake resurse u zemljama Unije. Evropska komisija radi na usaglaavanju interesa razliitih strunih institucija kako bi se bezbolno, i na politiki prihvatljiv nain, infiltrirala zajednika politika od koje Zajednica u budunosti oekuje najvie domete. ini se da su uinjeni prvi koraci na stvaranju jedinstvenog tehniko-tehnolokog prostora i ostvarene pretpostavke da zajedniko evropsko trite postane tehnoloki najrazvijenije na svijetu. Jedinstvenim evropskim aktom (1987) postavljeni su temelji novoj tehnolokoj politici Unije. Ugovor iz Rima osnauje potrebu jaanja konurentnosti razvijanjem vlastite tehniko-tehnoloke osnove. EU mora usvojiti integralni dugoroni okvirni program naunih istraivanja, a Evropska komisija kao izvrni organ, ima obavezu harmonizacije dravne politike, projekata i programa racionalnosti, objedinjavanja i efikasne upotrebe naunih i istraivakih resursa. 126 EU je ve sada vodea u mnogim tehnologijama, a veliki broj njih se nalazi u samom svjetskom vrhu. U budunosti, EU e morati razvijati autentinu politiku zasnovanu na bogatoj evropskoj istoriji i tradiciji u svim naunim oblastima i znaajnom fundusu naunih otkria koja su nastala na evropskom tlu. EU ima vrhunski obrazovni sistem, bogatu optu kulturu i raznovrsnu tradiciju. To su vane pretpostavke, koje uz finansijsku podrku, evropskom prostoru mogu (uz SAD i jo neke zemlje) donijeti lidersku poziciju u oblasti novih tehnologija.

MFP (Multiannal Framework Programmes) ili viegodinji okvirni programi su instrumenti podrke istraivanjima i tehnolokom razvoju. Sredstva na nivou Zajednice su iznosila oko 4 mlrd. evra godinje i jo dodatnih 4 mlrd. koje su na godinjem nivou plasirane u lanicama. Ukupno, oko 8 mlrd. evra je respektabilan finansijski resurs u podrci modernizacijama i reformama vlastite industrije. EUREKA je program podrke razvoju visokih tehnologija u cilju smanjenja tehniko-tehnolokog zaostajanje Evrope za SAD i drugim zemljama, koji bi u nekim oblastima EU doveo na svjetsku lidersku poziciju.

126

70

5.4. Rezultati industrijske politike

Industrijska politika EU daje pozitivne rezultate u razvoju industrijskog sektora, posebno u restrukturiranju industrije i njenom prilagoavanju novim trendovima. Ta uloga se najbolje vidi u analizi rasta pojedinih industrijskih sektora. Tabela 5.1. prikazuje sektorske stope rasta proizvodnje u EU. Iz nje je vidljivo da su u periodu 20022007. god. upravo one proizvodnje koje imaju suficite spoljno trgovinske razmjene, ostvarile vie sektorske stope rasta. Rije je dakle, o izvozno orijentisanim sektorima, kao to su: proizvodnja maina i opreme (prosjena godinja stopa rasta 4,4%), proizvodnja motornih vozila i prikolica (rast 3,6%), proizvodnja hemijskih proizvoda (rast 2,4%), proizvodnja radio, TV i komunikacione opreme (rast 7,7%) i dr. Tekstil i grupa proizvodnji oko ove grane biljee negativne prosjene godinje stope rasta (od -2,9% za tekstil, do -4,3% za odjevni asortiman, pa sve do -6,3 za preradu koe itd.). Oigledno je, da je rije o proizvodnjama koje nisu razvojni prioriteti EU, i da su to sektori bez izvozne strategije, koji nee biti perspektivni u budunosti. Granska komparacija sa spoljnotrgovinskim bilansom jasno potvruje hipotezu, da kompanije koje nisu opredjeljene za poslove na svjetskom tritu, ne mogu ni na zajednikom tritu EU ostvariti bri rast. Tabela 5.1: Sektorske stope rasta proizvodnje (u%) ifra Sektor Rudarstvo i eksploatacija kamena Proizvodnja 199 6 1.2 0.2 1.3 9.5 3.6 5.1 3.3 3.3 2.0 0.1 0.4 2.8 0.9 200 0 2.9 5.4 1.3 6.0 1.3 5.0 2.9 5.5 3.3 2.0 3.9 4.9 4.8 3.8 200 1 3.8 0.2 1.6 2.1 3.8 2.9 4.6 3.0 2.3 1.5 0.2 3.1 0.6 200 2 1.2 0.5 2.5 0.4 4.3 11. 2 7.4 0.0 3.3 0.5 1.2 5.4 0.2 200 7 1.2 3.9 1.7 0.4 0.4 0.2 2.7 1.4 2.9 1.1 0.5 2.5 4.4 2.6 Prosjek 20022007. -3.1 2.6 1.6 -4.5 -2.9 -4.3 -6.3 2.3 2.1 0.6 1.3 2.4 2.5 1.9
71

C D

DA1 Prehrambeni proizvodi i pia 5 DA1 Duvanski proizvodi 6 DB1 Tekstil 7 DB1 Odjevni asortiman; bojenje, 8 krzna DC1 tavljenje koe; proizv. kofera 9 i torbi DD2 Drvo i proizvodi od drveta i 0 pluta DE2 Celuloza, papir i papirna 1 konfekcija DE2 tampa, izdav., repr. tamp. 2 medija DF2 Koks, naftni derivati, nuklear. 3 gorivo DG2 Hemikalije i hemijski 4 proizvodi DH2 Proizvodi od gume i plastike 5 DI26 Ostali proiz. od nemetala i

minerala DJ2 7 DJ2 8 Osnovni metali Proizvodi od metala

2.6 2.2 1.1 0.4 8.2 0.3 4.1 0.4 2.9 1.3 1.1 n.r. 3.3 2.2 6.7 5.9 5.9 17. 1 7.6 25. 4 10. 5 7.7 1.2 2.8 n.r. 3.8 2.0

0.9 1.7 0.6 1.4 2.0 1.5 10. 3 4.7 2.0 3.0 0.5 2.7 2.5 0.4

1.8 0.1 0.2 1.2 16. 7 3.7 9.7 0.4 1.1 5.7 4.7 7.5 0.8 0.9 1.6 5.3 7.9 16. 3 6.1 6.5 5.9 6.1 0.2 2.9 9.1 0.5 3.5 1.7 3.1 4.4 4.9 3.8 7.7 3.7 3.6 3.9 0.7 6.1 1.4 1.9

DK2 Maine i oprema 9 DL3 Kancelarijski ureaji i raunari 0 DL3 Elektrini ureaji i aparati 1 DL3 Radio, TV, komun. oprema, 2 aparati DL3 Medic., precizni i optiki 3 instrumenti DM 34 DM 35 Motorna vozila, prikolice i poluprik. Ostala oprema za transport

DN3 Namjetaj, proizvodnja 6 DN3 Recikliranje 7 E F Snabdijev. strujom, gasom i vodom Graevinarstvo

Izvor: Izvor: Commission staff working dokument on the European

72

6. POLITIKA KONKURENCIJE EVROPSKE UNIJE

6.1. Osnove politike konkurencije
Poetni razlozi nastanka Zajednice su ekonomske prirode, pa nije neobino to su teme o irenju trita nale svoje mjesto jo u ranoj fazi njenog postojanja. Politika konkurencije, kao je jedna od najstarijih zajednikih politika EU, javlja se ve osnivanjem EZU, jer su sve zemlje koje su pristupile ovoj asocijaciji imale jake interese da pomognu svojim proizvoaima. One su ule u partnersvo zbog stvaranja veeg trita koje bi se razvijalo na principu ekonomije obima i jednakosti u pristupu ujedinjenom tritu, od strane privrednih subjekata svih zemalja lanica. U meuvremenu, konkurencije na evropskom tritu evoluira, crpei amerika iskustva. Tek poslednjih decenija institucije EU nude originalnije inicijative i rjeenja prilagoena specifinoj dinaminoj strukturi Unije. Politika konkurencije EU je fokusirana na pojave koje (kad nisu pod nadzorom) mogu prouzrokovati nepotrebne gubitke na zajednikom tritu, i uopte, ugroziti dalji razvoj evropske 127 ekonomije. Te pojave se manifestuju u zloupotrebi dominantnog poloaja, nedoputenim trgovinskim sporazumima, spajanjima, pripajanjima (merderima i akvizicijama) i nedozvoljenim oblicima dravne pomoi preduzeima. Dakle, rije je, uglavnom o mjerama spreavanja ograniavanja trinih sloboda ostalih trinih uesnika, sprjeavanja nelojalnih dogovora o cijenama i (ili) drugim trinim kondicijama, zabranama uslovljavanja trgovine itd. Ovim intervencijama su se bavile vlade mnogih zemalja u razliitim etapama njihovog razvoja. Meutim, seriozan i kompleksan, nauno utemeljen trini pristup je privilegija samo najrazvijenijih svjetskih ekonomija, posebno SAD i EU. U tom kontekstu treba istai znaaj i domete ermanovog zakona koji je jo 1890. god. doneen u SAD. Iako je preivjeo brojne kritike, ovaj zakon je uveo red u mnogim oblastima amerike privrede (eljeznica, saobraaj i dr.). ermanov zakon, bez obzira to pripada ekonomskoj istoriji predstavlja preteu antimonopolske regulative modernih kapitalistikih 128 privrednih sistema. Odnosi izmeu ekonomskih subjekata na odreenom prostoru bili su predmet interesa jo od antikih 129 vremena. Upravo oni su kroz vijekove uticali na ukupne drutvene odnose i progres. U srednjem vijeku je razvijena trgovina u mnogim mediteranskim gradovima uticala na njihov razvoj. Gradovi koji su se nalazili na raskrima trgovinskih puteva bre su se razvijali od drugih. Konkurencija uzima zamaha u 19. vijeku da bi ekonomija 20-og vijeka u potpunosti egzistirala od slobodnog do relativno kontrolisanog trinog mehanizma. Danas, ali i ranije, konkurencija se sagledavala iz dva protivrjena ugla: stalne potrebe za to veim slobodama u ponaanju subjekata na odreenom ekonomskom prostoru i estih intervencija prema toj istoj slobodi. Za trine neusklaenosti (posebno u "laises faire") vezane su mnoge globalne krize koje su generisale i otvorene politike sukobe, pa ak i ratove. Ipak, povoljno dejstvo konkurencije u odnosima meu trinim akterima je nesumnjivo. Kada se konkurencija posmatra klasinom matricom, definie se kao proces zatite interesa pojedinih 130 ekonomskih subjekata i stimulisanja njihovih prava i izbora ponaanja koje vodi maksimalizaciji profita. Ovaj odnos trinih aktera je fundamentalni interes svake moderne drutvene zajednice. Teoretski, na slobodnom tritu se ostvaruje najoptimalnija alokacija raspoloivih drutvenih resursa. Idealno ekonomsko ponaanje trinih aktera bi se moglo pronai u trinom stanju "savrene konkurencije"koje ne postoji. Antipod tom obliku organizacije trita je monopol. On gui slobode trita i slobode izbora i diktira uslove ponude prema raspoloivoj tranji. Politika monopola dovodi do rasta cijena
127 O politici konkurencije vidjeti u posebnim poglavljima u: Richard Baldwin&Charles Wiplosz, The Economics of European integration, The McGrow-Hill Companies, 2004., i u: Mike Artis&Frederick Nixson, The Economics of the European Union, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2007. 128 128 O slobodama i tritu vidjeti u: Fridrih fon Hajek, Studije iz filozofije, ekonomije i politike, PAIDEIA, Beograd, 2002.; John Kenneth Galbraith, Dobro drutvo-humani redosled, Grme-Privredni pregled, Beograd, 2001.; Milton Friedman, Kapitalizam i sloboda, Global Book, Novi Sad, 1997.; James Buchanan, Granice slobode, DERETA, Beograd, 2002. god. Zalau se za slobodno trite i minimalnu ulogu drave. 129 Vidjeti vie u: Mokyr Joel, The Gifts of Athena: Historical Origins of the Knowledge Economy, Oxford Univesity Press, Princeton, NJ, 2002; Temin Peter, The Economy of the Early Roman Empire, u The Journal of Economic Perspectives, winter 2006. str. 133-151; Croix S. And Geoffrey E.M. Ancient Greek and Roman Martime Loans, u Debits, Finance and Profits, Sweet and Maxwell, London, 1974. 130 U makroekonomiji je poznata teorija o "realnim oekivanjima." Na osnovu nje se zasniva i ponaanje aktera na modernom tritu.

73

proizvoda i usluga, stvaranja monopolskih ekstraprofita i "guenja" drugih trinih aktera. Ona stvara i druge ekonomske deformacije. Kada kaemo monopol, onda iz grupe oblika organizacije trita, koji ugroavaju slobodnu konkurenciju, ne moemo iskljuiti ni duopol i oligopol. Sudari ovih ekstremnih koncepcija u poslednjem vijeku su bili najizraeniji na najrazvijenijim tritima SAD i Evrope. Zato politika konkurencije, kao zajednika politika na nivou EU sa mehanizmom regulacije (naravno u odreenoj mjeri) ograniava slobodu ponaanja trinih subjekata. Tako politika konkurencije uspostavlja ravnoteu izmeu izvornog svojstva i potrebe za koncentracijom, racionalizacijom i rastom trinog uea u cilju maksimizacije profita, s jedne strane, i potrebe da se ta ista konkurencija zatiti od monopola. Dakle, politika konkurencije titi uesnike na tritu od njih samih. U EU ovo je zadatak centralnih organa i administracije.

6.2. Opti zakonodavni okvir

Zakonodavstvo EU iz oblasti politike konkurencije je sveobuhvatno i specifino. Osnovu zakonodavstva ini Ugovor o osnivanju EU. U njemu se posredno i neposredno regulie ova problematika (najznaajniji lanovi 3, 24, 77-82 i 83-85. Rije je o pravnim aktima koji se nalaze, ne samo u tekstovima Ugovora o osnivanju, nego i drugim komunitarnim regulacijama, direktivama, preporukama, pravilnicima itd. Neke preporuke i pravilnici nisu obavezujui, iako ukazuju na stavove najviih institucija Unije prema naruavanju politike konkurencije. Kada je rije o direktivama, njih donose Savjet i Evropska komisija. Komisija je najznaajnija ustanova implementacije ove politike. Ve je naglaena hibridna uloga Komisije, koja pored izvrnih funkcija ima dio sudskih ovlaenja. Saglasno tome, ova institucija izrie kazne prekriocima politike konkurencije i onima koji naruavaju funkcionisanje zajednikog trita. Iznosi izreenih kazni su u stotinama 131 miliona evra, jer novani kazneni iznosi mogu ii i do 10% godinjih prihoda, koje tuene firme ostvare u cijelom svijetu. Ipak, Evropski sud pravde ima formalnu nadlenost za rjeavanje sporova izmeu institucionalnih aktera Unije (to mogu biti firme, vlade drava lanica ili centralne institucije Zajednice). Sankcije se uglavnom izriu za zloupotrebu dominantnog poloaja, spajanja i pripajanja kompanija koje posluju na tritu EU, zabranu ili djelimino ograniavanje sporazuma izmeu preduzea, kojima se naruava funkcionisanje zajednikog evropskog trita. I na kraju, kaznene mjere se mogu izrei i u nekim nedozvoljenim sluajevima pruanja dravne pomoi. U Ugovoru o osnivanju Evropske zajednice decidno je precizirana problematika zatite konkurencije zajednikog trita. Tako lanovi 81. do 89. tretiraju pitanja koja reguliu konkurencijsko pravo. lan 81. Ugovora smatra nespojivim sa zajednikim tritem sve sporazume i odluke izmeu preduzea i udruenja preduzea ili dogovovorene prakse meu njima, koji mogu uticati na trgovinu meu lanicama i sprijeiti, ograniiti ili naruiti konkurenciju zajednikog trita. Ovo se posebno odnosi na: Neposredno ili posredno utvrivanje kupovnih ili prodajnih cijena ili drugih uslova razmjene. Ogranienje ili kontrolu proizvodnje, plasmana, tehnikog razvoja ili investicija. Podjelu trita ili lanaca snabdijevanja. Primjenu nejednakih uslova za iste poslove kod razliitih poslovnih partnera. Uslovljavanje sklapanja ugovora prihvatanjem dodatnih obaveza koje nisu vezane za predmetne ugovore.

6.3. Trine strukture i mjerenje koncentracije na tritu

Trine strukture. Monopol je oblik trine strukture u kome na strani ponude postoji samo jedan ekonomski akter. Ukoliko je rije o tritu proizvoda monopol podrazumijeva prisustvo samo jednog proizvoaa i visoke barijere ulaska za druge trine aktere. Monopol ostvaruje ekstraprofit kroz razliku monopolske cijene i monopolskih trokova. Tendencija monopola je da monopolska cijena bude to vea, a trokovi proizvodnje to nii u odnosu na trine. Inae, to je elja svakog ekonomskog subjekta na slobodnom tritu. Meutim, monopol tei ostvarivanju ekstraprofita tako to redukuje nivo proizvodnje u
U februaru 2008. god. EU je kaznila Majkrosoft sa blizu 900 miliona evra. Ovo je najvea kazna izreena jednoj kompaniji, i prva koju je EU izrekla zbog antimonopolskog ponaanja. Razlog je injenica da je ova amerika korporacija od rivala naplaivala previe za informacije o softveru. Regulatori EU su ocijenili da je Majkrosoft naplaivao nerazumne cijene (do oktobra 2007. god.) firmama koje razvijaju softver i ele svoje proizvode uiniti kompatibilnim sa operatvnim sistemom.
74
131

zavisnosti od svojih interesa i "ucjenjivaki" djeluje prema tranji, to se konano negativno reflektuje na 132 ukupan output i drutveno blagostanje. Duopol je trina struktura, veoma slina monopolu. Razlika je samo u tome to na strani ponude postoje dva trina subjekta. Stepen diferenciranosti ulaznim barijerama je slian oligopolu, ali i monopolu. Stepen koncentacije je manji nego kod monopola, ali je neto vei u odnosu na oligopol. Oligopol je trina struktura u kojoj se na strani ponude nalazi manji broj konkurenata koji imaju znaajno uee u trinom potencijalu. Barijere ulaska i izlaska na trite su manje nego kod monopola i oligopola, ali su jo uvijek znaajne. Ve je reeno da su duopol i oligopol trine strukture bliske monopolu. Ovi oblici organizovanja trita su predmet kontrole politike konkurencije, iako se u praksi rijetko sreu u istom obliku. Ipak, realne trine strukture najee gravitiraju u osnovnim teorijskim modelima. To se posebno odnosi na oligopol manjeg broja uesnika koji na razvijenim tritima ima stalne, ak i neskrivene tendencije eliminacije to vie konkurenata i elju da takva trita dugorono transformie u duopolska, pa ak i monopolska. Antimonopolski zakoni sprjeavaju ambicije kartela, trustova i multinacionalnih korporacija u naruavanju osnovnih principa konkurencije. Tendencije prema monopolima su pojaane u toku poslednjih decenija. Do osamdesetih godina prolog stoljea, na globalnoj sceni su prisutne pojave diversifikacije privrednih i finansijskih aktivnosti, ali trend pod pritiskom globalne konkurencije ide prema pripajanjima i spajanjima firmi u cilju kontrole to veeg procenta trita. Na taj nain, suprotno diversifikaciji, dolazi do visokog stepena koncentracije privrednih aktivnosti. Koncentracija trita je najvanije mjerilo odreivanja trine strukture, posebno kada je rije o tritu na kome je prisutan vei broj jakih proizvoaa. Generalno, veina trinih subjekata tei ka veoj koncentraciji. Trina koncentracija. Trina koncentracija je funkcija broja preduzea koja konkuriu na nekom tritu i njihovih pojedinanih trinih uea. I ovdje postoji identifikacija prema trinim strukturama: Perfektna konkurancija je struktura velikog broja konkurenata koji proizvode homogen proizvod. Niko od konkurenata nema bitan uticaj na formiranje cijena i koliinu prodatih proizvoda. Nema barijera ulaska i 133 izlaska. Oligopol odraava stanje manjeg broja konkurenata znaajnog trinog uea, sa barijerama ulaska na trite. Duopol je trina struktura od dva uesnika. Slian je oligopolu je koncentracija trita vea. Ve je reeno da monopol karakterie prisustvo samo jednog proizvoaa. Trendovi kretanja od stanja perfektne konkurencije ka monopolu daju negativne efekte, prije svega u rastu cijena i redukciji proizvodnje. Ovo govori o potrebi ozbiljnog pristupa EU u oblasti antimonopolske politike. Zato Unija prati nivo koncentacije odreenog trita i nivoe uea pojedinih trinih aktera. Za mjerenje koncentacije trita postoje razliite metode, i to: Indeks reciprociteta. Racio koncentacije za 4 ili 8 vodeih konkurenata. Kriva koncentracije ili Gini koeficijent. Herfindal Hirmanov indeks (HHI).

Indeks reciprociteta uzima u obzir broj preduzea u grani kao osnovu utvrivanja stepena koncentracije: IR = 1 / n gdje je n: broj preduzea na tritu

Postoji i teorija monopolistike konkurencije koju su afirmisali embrlen i Robinson (1933) u: E. Chambrlen, The Theory of Monopolistic Competition, 1933 i Robinson, I., The Economics of Imperfect Competition, 1933. 133 Npr. trite obue u EU je izuzetno fragmentirano i konkurentno. Na njemu egzistiraju hiljade preduzea (blizu 20.000) sa prosjekom od oko 20 zaposlenih po jednom preduzeu.
75

132

Problem u primjeni ovog pokazatelja je u tome to je mogue poi od pogrene pretpostavke da vei broj preduzea na tritu automatski oslikava manji stepen koncentracije. Jer, ova metoda ne razlikuje pojedinana trina uea svakog aktera. Racio koncentracije za 4 ili 8 vodeih konkurenata (CR4 / CR8) je prosti zbir procentualno izraenih 134 trinih uea 4 najvea trina aktera. Uobiajeno je da, ukoliko je CR4 kao suma procentualno izraenih trinih uea za 4 firme sa najveim ueem vea od 50%, a suma CR8 vea od 70%, to je prekomjerna (neeljena) koncentracija. I CR8 ima ozbiljnih nedostataka. Uz to, nije jasno zato su za njega uzeti reperi od 4 i 8 najveih trinih aktera a ne neki drugi. Kriva koncentracije ili Gini koeficijent je pokazatelj izraunavanja koncentracije trita, proizaao iz Lorencove krive distribucije. Model rangira uea uesnika, od najmanjeg do najveeg, a zatim se vri njihovo kumuliranje. Tako se dobije krivulja koja se uporeuje sa krivom (pravom linijom od 45 stepeni) jednakih trinih uea. Kriva koncentracije je osnova za izraunavanje ovog koeficijenta koji prikazuje nejednakost u trinoj snazi svih aktera. Perfektna konkurencija podrazumijeva da svi akteri imaju jednaku trinu snagu i predstavljena je linijom od 45 stepeni. Ako je Gini koeficijent odnos izmeu idealne krive koncentracije, koja oznaava stanje slobodne konkurencije, i dobijene krive, tada za stanje slobodne konkurencije Gini koeficijent iznosi 0 (krive, tj. prave se poklapaju). U stanju monopola, kriva koncentracije se poklapa sa donjom horizontalnom i desnom vertikalnom osom. Tada Gini koeficijent ima maksimalnu vrijednost 1. Dakle, Gini koeficijent koncentracije trinog uea se kree u rasponu od 0 do 1. Dijagram 6.1. predstavlja grafiki prikaz Gini keficijenta. Dijagram 6.1.: Gini koeficijet
135

Herfindal-Hirmanov indeks (HHI) je najpouzdaniji pokazatelj za izraunavanje koncentracije trita. Odmah na poetku treba naglasiti da HHI koristi za utvrivanje stepena trine koncentracije u EU i SAD, ali i drugim zemljama. On je analitiki instrument u zvaninim analizama koncentracije, koje se vre za institucije Unije. To znai da se prilikim davanja saglasnosti, pa i u sporovima iz oblasti politike konkurencije HHI pojavljuje kao slubeni parametar. Isto tako, HHI koristi i Antimonopolska komisija SAD u postupcima 137 donoenja odluka o odobravanju ili odbacivanju ugovora u spajanjima i pripajanjima. Za razliku od CR4 ili CR8, HHI zavisi od ukupnog broja trinih aktera. Ovaj pokazatelj se izraunava pomou slijedee formule:

136

HHI = ( Si ) ,
t =1

gdje je: Si-trino uee i-tog konkurenta

U SAD etiri najvea proizvoaa proizvode preko 90% automobila. To je visok stepen koncentracije. Razvio ga je italijanski statistiar Corrado Gini 1912. god. u: "Variability and Mutability", reprintovano u Memorie di metodologica statistica, ed. Pizetti E, Salvemini T, Libreria Eredi Virgilio Veschi, Rome, 1955. i u: Gini Corrado, Measurement of Inequality and Incomes, The Economic Journal, 31, p. 124-126., 1921. 136 HHI indeks je dobio ime po ekonomistima Oris C. Herfindalu koji je prvi pristupio njegovom korienju u analizama koncentracije u industriji i Albert O. Hirmanu koji je indeks pronaao ranije. 137 Prema njoj su utvreni limiti za ocjenu trine moi. Tako npr. za HHI<1.000 trite je nekoncentrisano, za 1.000<HHI<2.000 trite je umjereno koncentrisano, a za vrijednost HHI>2.000 trite je koncentrisano.
135 134

76

Iz formule je vidljivo da je maksimalna vrijednost ovog indeksa 10.000 i da je to vrijednost koja odraava stanje monopola (monopol podrazumijeva uee samo jednog uesnika od 100%, a kvadrat od 100 iznosi 10.000). to je vrijednost HHI blia vrijednosti 10.000 trite se nalazi u stanju oligopola ili duopola. Vrijednost HHI pada rastom broja konkurenata na tritu. Problem u izraunavanju stepena koncentracije po ovoj metodi je u tome to je veoma teko obezbjediti relevantne pokazatelje za sve trine aktere na nekom tritu (za ona sa veom disperzijom rije je o hiljadama preduzea). Vrijednost HHI se smanjuje poveanjem broja konkurenata, dok mu vrijednost raste poveanjem diferencijacije u veliini trine moi. Glavna prednost HHI je to to daje veu teinu veim kompanijama. Kako do toga dolazi? Ako se npr. uzmu dva sluaja u kojima etiri vodee firme imaju jednako trino uee 90% i to: prvi sluaj da etiri vodee firme imaju jednako trino uee od po 22,5% svaka, a drugi sluaj da vodea firma ima 60%, a slijedee tri po 10% uea (u oba primjera, ostatak od 10% trita odnosi se na dvije firme sa po 5% uea), dobiemo razliite nivoe koncentracije. HHI je prvom sluaju 2075, dok je u drugom sluaju vei, i iznosi 3950. U prvom sluaju postoji tendencija ka perfektnoj konkurenciji, dok u drugom sluaju trite ide u 138 pravcu monopola. Dakle, HHI ukazuje na nedostatak konkurencije u drugoj trinoj strukturi. Ovo je posljedica kvadriranih trinih uea kompanija vee veliine. U ovom primjeru, preostalih 10% trita moe biti podjeljeno tako da ih pokriva 10 firmi sa po 1% trinog uea. Za prvu varijantu HHI e iznositi 2035, a u drugoj e HHI biti 3910. Komparacija prezentiranih verzija ukazuje na injenicu da manji trini akteri ne utiu znaajnijje na promjene HHI. Oigledno je, da samo ukoliko je poznata vrijednost trinih uea velikih preduzea, dobie se precizan HHI, bez obzira na eventualni nedostatak podataka o manjim akterima. Pored opte formule HHI se izraava i na slijedei nain:

HHI =

1 + nV , n

gdje je: n-broj preduzea, a V je statistika varijansa. Statistika varijansa V se izraunava pomou slijedee formule:

V=

(Si n )
i =1

U praksi se esto koristi normalizovan HHI ija se vrijednost kree u rasponu od 0 do 1, a izraunava se:

HHI * =

HHI 1 1 N

1 N

gdje je: N broj preduzea na tritu, a HHI obian Herfindal-Hirmanov indeks. I ovdje manja vrijednost indeksa upuuje na niu konkurenciju. Ako je npr. HHI* ispod 0,1 (tj. ispod 1000) onda nema koncentracije. Ako je HHI* izmeu 0,1 i 0,18 (ili izmeu 1000 i 1800) trite je umjereno koncentrisano, dok je za HHI* vei od 0,18 (ili iznad 1800) koncentracija trita visoka. Granica umjerenog i visokog trinog koncentrisanja moe biti i 0,2 (tj. 2000).

138 Na ovom primjeru, HHI moemo uporediti sa raciom koncentracije etiri vodea konkurenta. U oba sluaja CR4 je 90. Iako imaju istu vrijednost CR4, ova dva trita su kao trine strukture potpuno razliite.

77

U postupku spajanja poveava se opasnost od ugroavanja konkurentnosti ako HHI poraste za vie od 100 na umjereno koncentrisanom tritu, ili za vie od 50 na visoko koncentrisanom tritu (delta-). Problem u odreivanju vrijednosti HHI je dostupnost informacija o vrijednosti trinih uea svakog trinog aktera. Ipak, akteri niskog trinog uea imaju mali uticaj na rezultat HHI, a kompanije visokog uea mnogo vei ponder u izraunavanju HHI. Ovdje se postavlja pitanje, ta se dogaa sa vrijednostima HHI u situacijama kada se preduzea spajaju ili pripajaju? Pored toga to dolazi do faktikog rasta koncentracije na tritu, i matematika promjena pri ovoj operaciji je vrlo uoljiva. Prije spajanja uee se zajedno predstavlja kao zbir kvadrata dva preduzea, 139 dok se poslije spajanja njihov doprinos HHI predstavlja kvadratom binoma. HHI je znaajan pokazatelj za utvrivanje stepena koncentracije, posebno kada se preduzea odlue da uu u procese fuzije sa namjerom da u budunosti ostvare efekte eksternog rasta. Tada preduzea mogu i sama izraunati svoja trina uea prije i poslije spajanja ili pripajanja i tako izbjei nepotrebne trokove, ali i gubitak vremena. Istu metodu primjenjuju i antomonopolska tijela EU ili SAD, i dolaze do slinih rezultata. Ipak, sve zavisi od karakteristika industrijske grane. Postoje trita koja su znaajno monopolizovana, kao npr. trite putnikih aviona na kojem nema potrebe za demonopolizovanjem i razbijanjem dostignutog stepena koncentracije. Kada bi se takav presedan zaista i dogodio, to ne bi djelovalo na smanjenje cijena, rast kvaliteta i drugih pozitivnih ekonomskih pokazatelja. Zbog toga treba imati na umu da su pokazatelji koncentracije trita razliiti od grane do grane i nikako se ne mogu generalizovati. O ovim pitanjima brinu i antimonopolske komisije kada donose odluke iz svoje nadlenosti.

6.4. Primjena HHI u ocjeni spajanja i pripajanja (EU i SAD)

Upotreba HHI u SAD. Herfindal-Hirmanov indeks (HHI) kao metodu koriste institucije EU i SAD. Od 1982. god. Ministarstvo pravosua SAD, Savezna komisija za trgovinu i glavni dravni zastupnici koriste HHI za mjerenje koncentracije trita i uoavanje promjena i ocjenjivanja njegove konkurentnosti. Tako npr. HHI koristi i antimonopolska komisija SAD radi procjenjivanja promjena strukture trine moi poslije spajanja i pripajanja. Komisija je izdala Upustvo kojim su utvrene granine vrijednosti ocjenjivanja uticaja spajanja i pripajanja na strukturu trita SAD. Ako je HHI iznad odreenog praga, smatra se da je trite visoko koncentrisano. Ovaj prag kod SAD najee iznosi 0,18, dok je u EU zabrinjavajui nivo promjena od 0,025 (razlika izmeu dva stanja, ili ), u situaciji kada je indeks ve dostigao koncentraciju od 0,1. Npr. ako pri koncentraciji 0,14 kompanija x kupi akcije firme y i napravi novu trinu koncentraciju iji je indeks 0,17, statusna promjena ne bi bila znaajna u smislu potovanja zakonodsavstva o spajanju u SAD (jer je ispod 0,18), No, ona bi sa aspekta zakonodavstva koje regulie spajanje firmi u EU bila relevantna (jer je promjena vea od 0,025). Jer, u konkretnom sluaju raste koncentracija i dolazi do promjena na tritu. Dakle, za procjenu uticaja spajanja imamo dva momenta: prvi, koncentracija prije spajanja i drugi, rast trine koncentracije poslije spajanja. Ako je poslije spajanja HHI manji od 1000, tada se ne posmatra marginalno poveanje indeksa, kao rezultat tog spajanja. Ako je poslije spajanja HHI od 1000 do 2000 i ako spajanje doprinosi rastu HHI veem od 100, tada se vri naknadna procjena promjene na strukturu trita. Ali, ako je HHI nakon spajanja vei od 1800 i ako je njegov rast vei od 100 tada postoji izraeno koncentrisanje trita. Vodi je koristan za preduzea koja namjeravaju da ostvare eksterni rast, jer ih upozorava na eventualna krenja antimonopolskih propisa. Korienje HHI od strane Evropske komisije. Koncentracija se javlja spajanjem dva ili vie preduzea i sticanjem (od onih koji ve kontroliu najmanje jedno ili vie preduzea, kupovinom hartija od vrijednosti ili imovine, ili na bilo koji drugi nain) direktne ili indirektne kontrole nad cijelim ili dijelom jednog ili vie drugih 140 preduzea (kontrola podrazumijeva odluujui uticaj). Koncentracija se javlja i u sluajevima zajednikih 141 ulaganja na dugoronoj osnovi koja imaju funkcije autonomnog ekonomskog subjekta. Vijee EU je 2004.

139

Npr. ako imamo integraciju 2 trina subjekta koji prije integracije imaju trino uee od po 2%, njihov HHI iznosi 8. Poslije integracije oni imaju trino uee od 4%, ali sada HHI iznosi 16. 140 lan 3.2 ECMR 141 lan 3 ECMR
78

god. usvojilo Zakon (EC) br 139/2004 o Kontroli koncentracija izmeu preduzea, koji mijenja Zakon o spajanju br. 4064/89 iz 1989. god. lan 2.2 ECMR definie standarde ocjene, tj. da Koncentracija koja ne bi znaajno naruila efektivnu konkurenciju na zajednikom tritu ili njegovom bitnom dijelu, a posebno ako nije nastala kao rezultat stvaranja ili jaanja dominantnog poloaja e se proglasiti kompatibilnom sa principima zajednikog trita. Dalje, l. 2.3 ECMR ovo definie u suprotnom znaenju, tj. ukoliko bi bilo znaajnog naruavanja, predvia,...proglaavanje nespojivog.... lan 2.1 ECMR definie faktore ocjene predmentne koncentracije. Komisija 2004. god. objavljuje Vodi za procjenu horizontalnih spajanja na osnovu Zakona o kontroli koncentracija izmeu preduzea. Svrha Vodia je da horizontalna spajanja i nove koncentracije uini transparentnijim u skladu sa iskustvima Komisije i sudske prakse Evropskog suda pravde. Vodi ima slijedee kriterijume za procjenu: trino uee i nivoi koncentracija, antikonkurencijski efekti na tritu, efikasnosti aktera koji amortizuju negativne posljedice na konkurenciju i opadajue poslovanje. HHI, veliina uea i nivo koncentracije su samo indikativni parametri dominantnog poloaja. U tom smislu su, pored HHI relevantni i: trino uee kao indikator trine moi, trenutno trino uee kao osnova uoavanja buduih promjena (prolo uee zbog izraunavanja trendova), ukupni nivo koncentracije trita itd. Apsolutni prag od preko 50% moe biti dokaz dominantnog poloaja. U tom kontekstu, Komisija je zabranila spajanja koja bi dovela do uea veeg od 40%. Dakle, HHI i "delta-" otkrivaju indicije promjena na tritu (uglavnom poslije spajanja). HHI se prije i nakon spajanja razlikuje za . Po Vodiu za horizontalna spajanja Komisija ne brine za stanje kada je HHI poslije spajanja manji od 1000. Isto tako, Komisija rijetko uoava naruavanje konkurencije kada se HHI poslije spajanja kree od 1000 do 2000 i ukoliko je ispod 250. Naruavanje se rijetko konstatuje i kad je HHI poslije spajanja vei od 2000, uz manje od 150. Tako HHI u kombinaciji sa efikasno identifikuje probleme koncentracije proizale iz spajanja. Ipak, to ne mora biti decidna ocjena novonastale trine situacije, jer na nju mogu djelovati i drugi faktori. Dakle, ovi pokazatelji slue za odreivanje uea i stepena koncentracije, kada Komisija uoava probleme, ali i onda kada oni ne postoje. Zbog toga je veoma vano postaviti realne limite procjenjivanja indikatora trine koncentracije. U vezi perimetara specifinih trinih uea, npr. 25% i 50% Komisija prihvata ukazivanje na opasnost od strane Evropskog suda pravde. Za EU dominantnost je centralna tema kontrole spajanja, a ukazi od strane sudova i dalje relevantni. Da bi dobila cjelovit uvid u spajanja, Komisija obino analizira veliki broj svojih posljednjih odluka i informacija sa trita EU. Na osnovu njih, obraunava se HHI i . U tom smislu postoje dvije grupe sluajeva. Kod prvih, Komisija uoava postojanje dominacije, dok kod drugih prihvata prijedloge aktera, kako bi se spajanja, neusklaena sa principima zajednikog trita mogla uskladiti. Prijedlozi za modifikacije prijavljenog spajanja se podnose u tzv. Fazi I (u roku od 20 radnih dana nakon prijave) ili u Fazi II 143 (u roku od 65 radnih dana poslije poetka te faze). Postoje i faze raiavanja sluajeva iz pethodnih godina. Komisija smatra da je teko nai bilo koji nivo HHI i koji jasno selektuje sluajeve koji naruavaju ili ne naruavaju konkurenciju. Ona moe identifikovala i probleme konkurentnosti koji marginalizuju HHI u sluajevima koji imaju tzv. posebne okolnosti, kada npr. dominantna firma kupi relativno malu firmu. Dakle, u postojanju tzv. posebnih okolnosti HHI i se mogu marginalizovati. to se tie trinog uea kao pokazatelja i HHI postoje razlike i izmeu njih. Za razliku od trinog uea, HHI moe svaki put prikazati novo ugroavanje konkurencije jer ne prua uvijek iste zakljuke. Zato je komisija izabrala odreeni prag HHI ispod kojeg je sigurna da problem koncentracije ne postoji. Potencijalni rizici naruavanja konkurencije u EU. Trino uee i koncentracija ipak daju preliminarne informacije. U Vodiu se ukazuje na specifina trina stanja, npr. Veliko trino uee od 50% i vie itd. No, Komisija razmatra trina uea oko, pa i ispod 40%, to zavisi od konkretne situacije. Jer, neki merderi i akvizicije ne naruavaju konkurenciju, kao npr. Spajanja uesnika sa ueem od 20-25%. Ovo se ne odnosi na situacije kada spajanja mogu proizvesti kolateralne efekte i koordinirano djelovanje spojenih kompanija. Ti sluajevi se mogu odnositi na spajanja potencijalnih uesnika na tritu malog udjela, spajanjem inovativnih

142

142

2004. O.J. (L 24) 1 (Zakon o spajanju ili skraeno ECMR). Zakon se primjenjuje na sve koncentracije u Zajednici determinisane godinjim prometom preduzea, a za provoenje je zaduena Komisija. 143 Prema l. 8.2 ECMR, Komisija 2005. god. objavljuje Analizu o pravnim lijekovima pri spajanju firmi, koja pomae u analizi efikasnosti 96 pravna lijeka podnesena u 40 sluajeva spajanja od 1996 do 2000 god.
79

firmi, postojanju relevantnog unakrsnog vlasnitva, u sluaju trine agresivnosti i kod oigledne koordinacije i usklaivanja praksi itd.

6.5. Dominantan poloaj i zloupotreba dominantnog poloaja

Zatita konkurencije od prekomjerne trine koncentracije je usko vezana za sprjeavanje dominantnog poloaja. Pretpostavka dominacije je osvajanje trita ubrzanim rastom, spajanjima ili pripajanjima. lan 82. (86.) Ugovora o osnivanju EU se odnosi na sprjeavanje zloupotreba poloaja preko dominantnog poloaja na zajednikom evropskom tritu. Prema njemu, zloupotreba se deava kod: Neposrednog ili posrednog nametanja neodgovarajue kupovine, prodajne cijene ili ostalih uslova razmene. Ograniavanja proizvodnje, plasmana ili tehniko-tehnolokog napretka koji prouzokuju tetu potroaima. Primjene razliitih uslova za iste poslove ili stavljanje poslovnih partnera u nepovoljniji konkurentski poloaj. Uslovljavanja pri zakljuivanju ugovora sa prihvatanjem dodatnih obaveza.

Vidljivo je da je forma l. 82. slina sa prethodnim l. Ugovora o osnivanju EU. Ekonomski gledano, dominacija na tritu se deava u sluaju monopolskih ili oligopolskih struktura, u kojim jedno ili nekoliko preduzea samostalno odreuju cijene, uslove prodaje i dr. a pri tome ne uvaavaju interese drugih trinih ili drutvenih subjekata. Kao prvo, ona se stvara ueem na tritu visokih procentualnih iznosa. Drugo, dominaciju ini kombinacija trinog uea i tehniko-tehnolokog faktora, sirovinske osnove i kapitala, koji u koegzistenciji 144 trinom subjektu mogu omoguiti kontrolu proizvodnje i distribuciju odreenog proizvoda ili uluge. Ne treba zanemariti ni relevantnost trita, vanu ekonomsko-pravnu kategoriju. Pod ovim pojmom se podrazumijeva dio ekonomskog prostora na kome egzistira konkurencija izmeu najmanje dva proizvoda to upuuje na relevantnost svakog trita. Ipak, vanije trine kategorije su njegova geografska rasprostranjenost, komplementarnost proizvoda, prisustvo supstituta itd. Uglavnom, dominacija je vezana za veliinu trinog uea koje neko preduzee ima u odnosu na trini potencijal (npr. uee neke mljekare u godinjoj prodaji mlijeka u nekoj zemlji). Ve je konstatovano da se neeljen stepen koncentracije na tritu javlja prilikom spajanja i preuzimanja preduzea. To je nain poslovanja razvijenijih svjetskih trita. Glad za merderima i akvizicijama banaka u SAD, pothranjivala je aktuelnu finansijsku krizu. Bez obzira na globalne finansijske probleme, 145 merderi i akvizicije su i dalje prisutni u amerikim i ostalim nacionalnim investicijama. Stoga je praenje koncentracije znaajno, ne samo u ekonomskom, ve strategijskom i pravnom smislu. Pravno, koncentracija trita je marker u odobravanju krupnih merdera i akvizicija. Pravni sistemi razvijenijih drava ne dozvoljavaju takve transakcije ako iste stvaraju mega-kompanije i koncentriu trina uea iznad dozvoljenih granica. Jer, to im daje priliku da zbog ostvarenja sopstvenih interesa ugroze principe slobodne konkurencije.

Odreivanje dominantnog poloaja u EU se vee za sluaj 5/72, Europemballage and Continental Can v Commission iz 1973. god. (ECR 215), zatim sluaj 28/76, United Brands Company v Commission, iz 1978. god. (ECR207) ili za sluaj 322/81, Mischelin v Commission, iz 1983. god. (ECR 3461). 145 Merderi i akvizicije su imali ulogu u aktuelnoj finansijskoj krizi. Uzroci krize u SAD datiraju od 1977. god. usvajanjem Community Reinvestment Act (CRA) koji omoguava stambene kredite nedovoljno sposobnim komitentima. Akt, koji je dopunjen 1995. god. i od banaka trai stalni rast kredita. Bankama su omogueni (nametnuti) tzv. subprajm krediti. Subprajm krediti eskaliraju 1999. god. usvajanjem Gramm-Leach akta, (koji ukida Glass Steagalov akt koji brani istovremeno bavljenje komercijalnim i investicionim bankarstvom). Banke se konsoliduju uz nova merdovanja i dalje odobravanje subprajm kredita. Ako ele dobiti nove dozvole za merdovanje zakonodavstvo ih primorava da daju nove subprajm kredite. Na oekivanim prilivima se izdaju HoV i prodaju na berzama, uz visoke prinosa u duem periodu. Kupovina HoV se iri po cijelom svijetu. Problemi su nastali kada dunici nisu ispunili obaveze bankama, pa nije bilo ni prinosa kupcima HoV. Banke postaju nelikvidne, cijene nekretnina i vrijednost HoV su drastino pale a finansijske kompanije pretrpile gubitke. Dakle, na krizu je uticala politika, podgrijavanja agregatne tranje, a u pojedinim fazama su zloupotrebljeni merderi i akvizicije.
80

144

Spajanja mogu biti horizontalna i vertikalna. Spajanja u kojima dolazi do fuzije preduzea iste vrste proizvodnje (npr. dva proizvoaa mobilnih telefona) mogu dovesti do toga da nova kompanija ima dominatan poloaj na tritu, koji prije operacije oba preduzee nisu mogla ostvariti. Nita manje nisu opasna vertikalna spajanja u kojima se udruuju preduzea iz istog lanca reprodukcije (npr. spajanje preduzea iz proizvodnje sirovina, gotovih proizvoda i plasmana). I ovdje se mogu dogoditi merderi ili akvizicije, te stvoriti nove velike kompanije, koje e biti u prilici da narue trine slobode. Zbog izloenog, legislativa EU je snano okrenuta prevenciji, kontroli i zatiti sloboda na zajednikom tritu. Jer, to predstavlja strateku komunitarnu komponentu, pa je u tom kontekstu EU i donijela Uredbu o koncentracijama koja se kontinuirano preispituje i dopunjava. Primarni cilj donoenja Uredbe je kontrola koncentracije trita pri realizaciji merdera, tj. spajanju dva ili vie preduzea. Neeljena koncentracije nastaje i onda kada neka lica koja ve imaju kontrolu nad nekim preduzeima (npr. preko hartija od vrijednosti) preko ugovora dou u posjed ili kontrolu nekih drugih preduzea. Zato EU kontrolie trino uee privrednih subjekata u procesima potpunog spajanja, kupovini, zajednikim poduhvatima ili prekomjernom rastu velikih kompanija. No, ima i suprotnih trendova. Globalna ekonomija suava trine slobode i ne brine o egzistenciji manjih preduzea. Svjetska trgovina ide "na ruku" velikim kompanijama koje ele biti jo vee. Trgovinska liberalizacija WTO i druge aktivnosti idu u prilog ovoj tvrdnji. Ova injenica je dobro poznata evroplanerima koji imaju dugoroni cilj da privreda EU postane dominantna u svjetskoj trgovini, ali i u tehniko-tehnolokom razvoju. Ovi ambiciozni ciljevi se mogu ostvariti uspostavljanjem velikog vlastitog trita, s jedne strane, i stvaranjem evropskih ili multinacionalnih kompanija koje funkcioniu na svjetskom tritu. Neki od njih su ve afirmisani u svjetskim razmjerama (ve je navedena proizvodnja aviona). Ovo ukazuje na kontroverze u potovanju pravila konkurencije. Oigledna je namjera EU da tititi svoje trite, ogranii i kontrolie ukrupnjavanje kapitala. S druge strane, potreba je da se van EU stvore mone multinacionalne kompanije, konkurentne na globalnom tritu. Dakle, Unija mora u kontinuitetu kontrolisati trite, stepen koncentracije i trini potencijal, determinisati njegovu relevantnost, ali stalno forsirati rast evropskih kompanija van granica Unije. 146 Naruavanje konkurencije preko dominantnog poloaja regulie Ugovor o osnivanju a odrebama lana 81. regulisano je proglaenje nitavnosti akata za koje se utvrdi da su svojim dejstvom mogli ili prouzrokovali zloupotrebe u korienju dominantnog poloaja na tritu. Oba lana su u funkciji sprovoenja komunitarne politike Unije na njenom cjelokupnom prostoru. Sutina zloupotrebe dominantnog poloaja je u injenici da dominacija na zajednikom evropskom tritu (ili jednom njegovom dijelu) od strane jedne ili vie firmi naruava pravila konkurencije i nepovoljno djeluje na trgovinu meu zemljama lanicama. Ipak, za potpuno razumijevanje dominantnog poloaja je najmeritornija ocjena Suda. Prema njemu, firme se nalaze u dominantnom poloaju kada imaju snagu koja im omoguava poziciju nezavisnog ponaanja, ne uzimajui u obzir interese konkurenata, kupaca ili dobavljaa. Anti-konkurentska ponaanja nastaju upavo zbog trine dominacije ili interakcije dominacije i 147 tehnikih prednosti u sirovinama ili kapitalu, odreivanja cijena, kontrole proizvodnje i distribucije. Sankcije po osnovu utvrivanja dominantnog poloaja i kaznene mjere u Zajednici su rigorozne. U nekim sluajevima se moe postaviti pitanje njihove opravdanosti kao instrumenta opteg blagostanja. Rigorozni reimi zatite politike konkurencije ne mogu se implementirati bez komunitarne administracije, posebno Komisije i Suda.

O merderima i akvizicijama piu Richard Baldwin i Charles Wyplosz u: The Economics of European Integration, McGraw-Hill Education, 2006., na str. 264. Oni konstatuju da u industriji EU nastaje veliki broj merdera, to moe dovesti do poveanja finalnih cijena. Po njima, merderi su loi za potroae jer mogu dovesti do gubitka tzv. potroaevog vika i prouzrokovati druge negativne ekonomske pojave. 147 Vidi: Sluaj 322/81, Mischelin v Commission, ECR 3461, 1983, str. 3503. Vidjeti u: Vukadinovi D. Radovan, Pravo Evropske Unije, Pravni fakultet u Banja Luci i Centar za pravo EU Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Banja Luka-Kragujevac, 2006. god.
81

146

6.6. Nedozvoljena ponaanja na zajednikom tritu

Netrine pojave su predmet sankcija nadlenih institucija EU. Najznaajnije zloupotrebe se svode na nametanje cijena ili drugih uslova razmjene i zakljuivanje dodatnih obaveza koje nisu vezane za osnovne ugovore. Posebno je zabranjeno ograniavanje plasmana i proizvodnje koji mogu ugroziti interese potroaa. Zatita evropskog trita od zloupotrebe dominantnog poloaja se najee odnosi na monopolska i oligopolska ponaanja. Primjena klauzule o zloupotrebi dominantnog poloaja mora ispuniti odreene pretpostavke. Prvo, mora postojati i biti dokaziv dominantan poloaj. Ovo se moe dokazati preko trinog uea koju neka firma ima na jedinstvenom tritu. Dalje, ponaanje firme mora biti takvo da nedvosmisleno ukazuje da ponaanje negativno utie na trgovinu izmeu drava lanica. Tako se kod utvrivanja nerealnosti u cijenama koriste metode izraunavanja razlike prodajnih cijena i trokova proizvodnje. Nerealnosti u formiranju cijena se manifestuju u visokim monopolskim cijenama na cijelom (ili dijelu zajednikog trita), ili razliitim cijenama na tritima pojedinih zemalja EU. Relevantnost trita. Metodoloki je veoma vano utvrditi tzv. relevantnost trita ili determinisati relevantno trite, kako bi se tretirani proizvod izolovao od slinih proizvoda na tritu. U tom smislu Komisija smatra da je relevantno trite ono koje pored posmatranog proizvoda obuhvata identine i sline proizvode 148 koji mogu biti zamjenjivi. Pored pojma relevantnog trita postoji i tzv. relevantno geografsko trite koje je odreeno geografskim granicama. Na njemu kompanije potuju zakonodavstvo politike konkurencije, jer se "dominantnost" odnosi na itavo trite Zajednice (ili njegov najvei dio). Relevantno geografsko trite je podruje u kome su objektivni uslovi konkurencije primjenjeni na odreeni proizvod i moraju biti jednaki za sve uesnike (trgovce, proizvoae), a uslovi na tritu moraju biti homogeni do mjere koja omoguava da se 149 ekonomska snaga preduzea moe pravilno procijeniti. Zabranjeni-nedoputeni trgovinski sporazumi. Prema lanu 81. Ugovora o EU, zabranjeni su sporazumi izmeu preduzea, odluke udruenja preduzea i praksa izmeu lanica kojom se sprjeava, ograniava ili remeti konkurencija na zajednikom tritu. Navedene zabrane se pravnom procedurom mogu proglasiti nitavnim. Iz pregleda je vidljivo da je veina odredbi indentina zabranama u sluaju dominantnog poloaja. Ipak, postoje izuzeci od potencijalnog proglaenja nitavnosti i oni se odnose na: sporazume izmeu preduzea, sporazume i odluke grupa preduzea, i konano usaglaenu i dogovorenu praksu izmeu preduzea koja unapreuje proizvodnju, raspodjelu i tehniko-tehnoloki razvoj. Tako se akterima omoguava brz ekonomski razvoj i ravnomjernost beneficija i pogodnosti. Logino je da na tako velikom tritu, kakvo je trite Zajednice, ne mogu postojati zabrane i kontrola nedozvoljenih sporazuma za sve firme. Dodatnom klauzulom koja je usvojena 1986. god. (i koja je zbog neophodne fleksibilnosti mijenjana vie puta) regulisan je prag koji determinie dovoljno veliku firmu iji sporazumi imaju relevantnost u regulativi nedoputenih trgovinskih sporazuma. Ova klauzula ima naziv "de minimis". Prema njoj, Komisija se ne bavi ocjenama dogovora ukoliko firma ima uee na tritu Unije ispod 5% (u sluaju firmi koje bi bile konkurenti u grani tzv. horizontalna saradnja). Kod sporazuma koje donose firme iz razliitih oblasti, kao npr. proizvodnja i trgovina (tzv. vertikalna saradnja) prag je 10% uea trita EU. Isto tako, postoji limit u apsolutnom iznosu od 300 miliona evra ispod kojeg Komisija ne vri pravnu kontrolu valjanosti sporazuma. Kao i kod dominantnog poloaja, tako i u sluajevima ocjenjivanja sklapanja sporazuma postoje izuzeci kad se sporazumima obezbjeuje korist za preduzea i potroae. U ovu grupu sporazuma spadaju sporazumi koji doprinose poboljanju proizvodnje, unapreenju raspodjele, tehniko-tehnolokih aspekata i opteg blagostanja. Oni omoguavaju potroaima uee u ekonomskim efektima tih ugovora. Izuzea su mogua kada ugovori ne ugroavaju konkurenciju "u znaajnoj mjeri." Kako izuzea mogu prouzrokovati tetne posljedice kod trinih aktera i u ponaanju administracije, ona su podlona procedurama dokazivanja. Dalje, dodjela izuzea je vremenski ograniena, uz mogunost njegovog opoziva.
148

Vidi u taka 11. Saoptenja o sporazumima manjeg znaaja, Evropska Komisija (Vukadinovi D. Radovan, Pravo Evropske Unije, Pravni fakultet u Banja Luci i Centar za pravo EU Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Banja Luka-Kragujevac, 2006. god., str. 491.) 149 ECR, 207, navod br. 44, 1978.
82

Dravna pomo. Subvencije i drugi vidovi trgovinske zatite nisu imanentni savrenoj konkurenciji. Takva trina situacija dovodi do apsurdnih pojava u kojima npr. domai proizvoai zatieni carinskim barijerama podiu cijene na domaem tritu i tako ugroavaju rast ekonomije. Ovo je samo jedan sluaj gdje drava ima interes za stanje na tritu. Zato se kritiari protive subvencijama i drugim vidovima dravne pomoi. No, savremeni intervencionizam je jo uvijek neizbjean, kao skup mjera i postupaka kojim dravne administacije alociraju resurse. Oblici dravne pomoi imaju najvie izuzetaka od zabrana u odnosu na ostale vidove trinih ogranienja. Logino objanjenje je u injenici da se EU nalazi evolutivnim fazama koje zahtijevaju aktivniju ulogu dravnih institucija. Ovi oblici pomoi su poeljni u procesima jaanja ekonomske i socijalne kohezije EU. Drugo, Unija uglavnom intervenie u ekonomskom i infrastrukturnom sektoru, to je dobro za lanice koje nemaju vlastite izvore za rjeavanje ovih problema. Ova ulaganja ujednaavaju ekonomske i socijalne disproporcije koje su u Uniji jo uvijek izraene. U ovoj grupi projekata odobravaju se i sredstva za razvoj nauke (postoji interes veeg broja lanica). Tree, procesi proirenja prouzrokuju negativne kratkorone posljedica za zemlje koje su pristupile Zajednici i utiu na negativne refleksije na nivou EU. Posljedice tih statusnih promjena se mogu eliminisati upravo pruanjem dravne pomoi. Konano, postoji niz drugih aktivnosti koje stimuliu ili direktno subvencioniraju planske aktivnosti Zajednice, jaaju komunitarne politike, ne ugroavaju pravila i interese jedinstvenog evropskog trita. Dravna pomo je direktno ili posredno locirana u mnogim komunitarnim politikama Unije. Navedimo primjere regionalne i ruralne politike ili stimulacije Zajednike agrarne politike, zatite poljoprivrednog okruenja, agroekolokih mjera, odrivog razvoja, ekoloke politike, saobraaja, razvoj malih i srednjih preduzea itd. Zato ne iznenauje veliki interes za participacijom u sredstvima dravne pomoi. Spajanje i pripajanje firmi (merderi i akvizicije). Procesi spajanja i akvizicija u EU su znaajni u ostvarenju stratekih ciljeva EU. Trite Zajednice pretenduje da u budunosti postane vodee tehnoloko trite na svijetu i jedno od najveih prema obimu ukupnog outputa. Globalizacija drutvenih odnosa ima reperkusije na nacionalne ekonomije koje pod pritiskom ekonomskih zakona i stvaranja veih profita moraju obezbjediti uslove za realizaciju statusnih promjena privrednih aktera. Zato je koncentracija sve vea. Takva situacija je i u EU. Rast fuzija i akvizicija raste. Ubrzani rast, spajanja i pripajanja, ukrupnjavaju kapital velikih korporacija. Neki autori ove pojave nazivaju "merder manijom." Samo u 1998. god. ukupna vrijednost spajanja i pripajanja u svijetu iznosi 2000 milijardi USD, dok su samo godinu kasnije ove operacije iznosile ak 150 3300 milijardi USD. Statusne promjene donose koristi za njihove uesnike. Isto tako, koncentracija kapitala donosi eksterne pogodnosti i dravi (zbog ekonomije obima proizvodi postaju konkurentniji), dok istovremeno, takvo nekontrolisano ponaanje na domaem tritu ugroava druge aktere i konkurenciju. Zato je kontrola nad merderima na nivou Zajednice neminovnost.

6.7. Trina koncentracija u EU

Osnovno mjerilo za nivo koncentracije je veliina firme. Zato je kod fuzija ili akvizicija u EU uvedena obaveza podnoenja zahtijeva Komisiji, koja odobrava ili odbacuje transakcije stvaranja jedinstvene vlasnike kontole. Potovanje pravila konkurencije se odnosi na registrovane (pisane) sporazume, ali i one iza kojih ne postoje formalni tragovi (nepisana praksa, preutni dogovori i sl.). Vidljivo je, da se za razliku od drugih vidova antimonopolske regulacije jedinstvenog evropskog trita ova zatita realizuje preventivno. Komisija ima pravo i obavezu da prije statusnih operacija veeg obima, a na osnovu utvrenih kriterija, ocijeni da li takva spajanja ili pripajanja mogu nanijeti tetu konkurenciji na tritu EU. Preventivno djelovanje je korisno zbog injenice da se procedura odobravanja odvija prije transakcija, pa se tako smanjuju visoki trokovi vraanja na preanje stanje. Treba istai da je, pored momenta preventivnosti, postupak efikasan i po tome to se rjeava relativno brzo i iskljuivo u okviru organizacione strukture Komisije, koja ima ekskluzivno pravo notifikacije, ispitivanja i donoenja odluka u ovoj oblasti.
150

uriin Dragan, Upravljanje pomou projekata, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 2003. str. 182.
83

Kontrola merdera i akvizicija podlijee odreenim proceduralnim fazama kako bi se izbjegli propusti u donoenju odluka. U pitanju su faze diskusije i notifikacije, zatim ispitivanja, pregovora, donoenja odluke, politike procjene i konano, sudske kontrole. Diskusija prije notifikacije za uesnike koji bi meusobnim sporazumima mogli ugroziti konkurenciju na jedinstvenom tritu obavezuje njihovo prijavljivanje Komisiji, pa se takvim nainom mnogi problemi i nedoumice mogu rijeiti i prije konannog donoenja odluke. Nomenklatura aktivnosti prije izdavanja dozvola upuuje na sloenost ovog problema. Pored ekonomskih, postoje pravne, kontrolne i politike faze ocjene podobnosti zahtjeva za fuzijama ili akvizicijama. Proceduralno, Komisija moe rijeiti ovaj problem na tri naina. Prvi je donoenje odluke o spajanju ili pripajanju. Drugi, ja da ako sporazum utie na naruavanje pravila konkurencije, Komisija neodobravanjem sprjeava takve statusne promjene. U treem sluaju Komisija moe dati primjedbe i postaviti dodatne uslove i, ako isti budu ispunjeni, to predstavlja osnov za odobravanje sporazuma. Kontrola koncentracije nakon "velikog proirenja." Poslije napornih i kompleksnih pregovora Savjet ministara EU 1. januara 2004. god. usvaja novu Uredbu o kontroli spajanja preduzee. Usvajanje je nastavak 151 tzv. "Zelenog dokumenta " koji je usvojila Evropska komisija krajem 2001. god. Kuriozitet ovog akta, pored njegovog sadraja, je i u tome da je doneen na dan kada je najvei broj sadanjih lanica uao u EU. "Poklapanje" datuma nije sluajnost, ve potreba da se na principu koncensusa istovremeno rjei vie stratekih tema u EU. Pored pravne regulative, promijenjena je i administrativna i tehnika infrastruktura kako bi se poveala efikasnost mjera na polju kontrole trine koncentracije. U tom smislu osnaen je Generalni direktorat za konkurenciju. Direktorat je ustanovio mjesto Glavnog ekonomiste (izbor na tri godine bez prava reizbora) i njegovih savjetnika (10 savjetnika, doktora ekonomskih nauka). Uloga im je savjetovanje Generalnog direktorata i Komisije, strunom pomoi iz oblasti konkurencije, trita, koncentracije i sl. Najznaajnije izmjene Uredbe o kontroli spajanja preduzea se mogu svesti na slijedee: Procjena, da li e se neka koncentracija odobriti? Nadlenosti Evropske komisije. Rokovi u postupcima kontrole koncentracije.

Kada je rije o predmetu postupka kontrole, Komisija je nadlena u sluajevima kad spajanja imaju tzv. komunitarnu dimenziju. Tada sva preduzea na teritoriji EU, koja ele spajanje ili pripajanje imaju obavezu koja je pod prijetnjom kazne, da o takvim transakcijama obavijeste Komisiju. Komunitarna dimenzija se ostvaruje u slijedeim sluajevima: Ako je ukupan promet preduzea u svijetu vei od 5 milijardi evra. Ako je ukupan promet u EU bilo kog od najmanje dva preduzea vei od 250 miliona evra. Izuzetak su sluajevi u kojima svako od preduzea ostvaruje vie od dvije treine prihoda u jednoj lanici Unije. Ili, ako je u svakoj od najmanje tri lanice iz ove take, zbirni promet svakog od najmanje dva preduzea vei od 25 miliona evra. Ako je ukupan promet svih preduzea vei od 2,5 milijardi evra. Ako je u svakoj od najmanje tri zemlje lanice ukupan promet vei od 100 miliona evra Ako je zbirni promet unutar EU svakog od najmanje dva preduzea vei od 100 miliona evra.

Oigledno je da limiti iz prethodne uredbe nisu promijenjeni, iako je u momentu donoenja nove regulative u EU pristupilo deset novih lanica, to je povealo anse za rast koncentracije novim merderima i akvizicijama. I na kraju, Uredba je donijela vanu promjenu, da se Komisiji mogu obratiti i preduzea koja nemaju komunitarnu koncentracionu dimenziju, u sluaju da je takva transakcija pod nadlenosti najmanje tri zemlje lanice, a da joj se ni jedna od njih ne protivi. Tako preduzea moe utediti vrijeme i finansijska sredstva. Nova uredba je prilagodila rokove voenja procedura potrebama preduzea, ali i EU, i uinila ih fleksibilnijim i transparentnijim.

151

Nova uredba o koncentraciji je doneena neposredno poslije poraza Evropske komisije pred Sudom prve instance u tri velika sluaja: Earturs protiv Komisije, najder Elektrik protiv Komisije i Tetra Laval (ranije Tetra pak i Alfa Laval) protiv Komisije.
84

7. REGIONALNA POLITIKA EVROPSKE UNIJE

7.1. Osnove regionalne politike EU
Cilj regionalne politike je jaanje ekonomske i socijalne kohezije lanica EU. irina, intenzitet i dubina djelovanja regionalne politike govore o dugoronoj strategiji kojom se eli implementirati integralni koncept regionalnog razvoja. Bez obzira na mnoge otpore, regionalni razvoj je prvorazredno ekonomsko, socijalno i 152 politiko pitanje EU. Njegova ekskluzivnost je u interakciji razliitih faktora, kao to su supstitucije razvojne komponente i socijalne politike, snana podrka irenju Unije na istok, uravnoteenje razvijenosti, prilagoavanje EMU itd. Iako su regionalna politika i razvoj dominantno ekonomske teme, njihov znaaj u komunitarnim politikama je izraeno socijalni i politiki. Krupne politike odluke u Zajednici su usko vezane sa odreivanje obima i strukture sredstava uloenih u oblast regionalnog razvoja. Regionalna politika je intervencija drave kojom se optimalnom alokacijom sredstava i redistribucijom privrednih aktivnosti smanjuju razlike ekonomske, socijalne, demografske i druge prirode. Njom se anuliraju postojee i sprjeavaju nove 153 ekonomske i socijalne neusklaenosti. Makroekonomska dimenzija regionalne politike. Regionalni ekonomski dispariteti djeluju na stabilnost nacionalnih ekonomija. Regionalne ekonomske disparitete prate visoka nezaposlenost i neracionalnost korienja ekonomske infrastrukture. Pored toga, i rast inflacije konvergira sa regionalnim ekonomskim 154 disparitetima. Regionalne disproporcije mogu biti generator neravnotee ponude i tranje za radnom snagom. Ponuda radne snage je, u pravilu, neusklaena po kvantitetu i strukturi, dok tranja za njom obino nije strukturno usaglaena (o ovome je bilo rijei u poglavlju 3). Smanjenje regionalnih dispariteta uspostavlja ravnoteu ponude i tranje za radnom snagom. Isto tako, u uslovima neusaglaenih regionalnih razlika dolazi do prelijevanja kapitala koja mogu snano djelovati na promjene nacionalnog outputa. Kada se tome dodaju i prelijevanja u sferi trokova, nije teko objasniti zato regionalni ekonomski dispariteti utiu i na inflaciju. Jasno je da regionalna politika dodatno ojaava funkcije i stabilnost zajednikog trita. Smanjenje regionalnih razlika djeluje dugorono na usaglaavanje odnosa ponude i tranje radne snage. Ono utie na povoljnu distribuciju proizvodnje i outputa, racionalno korienje resursa, smanjenje rizika od visoke inflacije itd. Dakle, regionalna politika pozitivno utie na makroekonomsku stabilnost, i stvaranje kompaktnog i efikasnog zajednikog trita. Regionalna politika EU je u periodu ekspanzije prema nacionalnim regionalnim politikama. I suprotno, mnoge zemlje koje imaju bogatu tradiciju u podrci razvoju manje razvijenih teritorija iskazuju interes za saradnju i integraciju sa Zajednicom po razliitim pitanjima regionalnog razvoja. Odnosi u sektorima proizvodnje i usluga, zapoljavanja i strukturnih promjena, meunarodna trgovina i dr., vane su komponente regionalne politike. No, treba naglasiti da su efekti regionalne politike u ovoj razvojnoj fazi EU limitirani. To ne znai, da se u budunosti ne mogu oekivati rezultati koji e valorizovati napore na rjeavanju ovih problema. Institucije. Ekonomske i socijalne nejednakosti postoje od osnivanja Zajednice. Radi njihovog ublaavanja i otklanjanja, osnovana je Evropska investiciona banka (EIB), finansijska institucija pod jurisdikcijom komunitarnih organa. Ona je zaduena da, pored ostalog, prua finansijsku podrku siromanijim regionima plasiranjem kredita sa povoljnim uslovima vraanja (prvenstveno nie kamatne stope).

Evropska regionalna politika se jezgrovito obrauje u: Richard Baldwin&Charles Wiplosz, The Economics of European integration, The McGrow-Hill Companies, 2004., p. 241-246. 153 Velike razvojne disproporcije meu lanicama mogu ugroziti cjelokupnu strukturu Zajednice. Zato, ak i kod razvijenih zemalja postoji interes za bri razvoj slabije razvijenih lanica, zbog efekta prelijevanja ili tzv. "spillover" efekta. Slobodnim kretanjem kapitala efekti se vraaju i prema zemljama kontributorima. 154 O regionalnoj politici vidjeti u: Taylor Jim, Reviving the Regions, Fabian Society Pamphlet, No. 551, London, 1991, ili u Martin R, Reviving the Case for Regional Policy, in Hart M. and Harrison R. Spatial Policy in a Divided Nation, Jessica Kingsley, London, 1992.
85

152

U cilju provoenja strukturnih reformi osnovani su Evropski fond za upravljanje i garancije u poljoprivredi i Evropski socijalni fond. U poetku, od 1958. do 1968. god. lanice su u vrijeme ekonomskog rasta i uzleta 60-ih godina prolog vijeka koristile dodatna sredstva za smanjenje regionalnih razlika. Ekspanzija ekonomije se odrazila na smanjenje regionalnih razlika tadanjih lanica, pa i intervencije EIB i strukturnih fondova nisu bile neophodne. Inae, Evropski fond za upravljanje i garancije u poljoprivredi je uspostavljen radi nadoknada prihoda poljoprivrednicima koji djelatnost obavljaju u ekonomski zaostalim regionima u odnosu na prosjek Zajednice. Evropski socijalni fond podrava smanjenje nezaposlenosti i aktivno participira u edukaciji, prekvalifikaciji i drugim aktivnostima na stabilizaciji evropskog trita rada. Pored finansijskih, postoje i drugi problemi koji su prouzrokuju mjere regionalne politike. Prije svega, moe doi do ugroavanja slobodne konkurencije. Time se naruava temeljno naelo otvorenosti trita, osnovnog moralnog principa na kome je utemeljena Zajednica. Dakle, regionalne finansijske alokacije osnauju koheziju Zajednice, ali i ugroavaju temelje jedinstvenog trita, pa je regionalna politika jedna od najveih komunitarnih kontroverzi. Drugo, uvijek su bile prisutne kritike u vezi visine trokova i endogene efikasnosti regionalne politike. Neki kritiari idu toliko daleko, tvrdei da enormno utroeni iznosi sredstava za regionalni razvoj ne opravdavaju oekivanja, pa je regionalna politika esto predmet kritika usmjerenih na visinu izdvojenih sredstava, ali i na efikasnost njihovog troenja. Protivrjenosti i kontroverze po brojnim pitanjima uz isprepletenost i sukobe sa strukturnom politikom, CAP, politikom konkurencije i dr. su este pojave u EU. Sve to, ali i drugi razlozi dovode do nesuglasica izmeu zemalja kontributora i primaoca budetske pomoi, to dovodi i do sporova prouzrokovanih odbijanjima kontributora da prekomjerno finansiraju trokove irenja.

7.3. Razvoj regionalne politike EU

Najvei iskorak ka institucionalizaciji regionalne politike desio se u posljednjoj deceniji prolog vijeka. Integracioni procesi su ubrzani ve u ezdesetim, dok je u sedamdesetim "evroskleroza" usporila integracije. Evropske drave je zadesila ekonomska kriza prouzrokovana naftnim okovima, to im je dodatno ugrozilo ekonomije, koje su ionako bile inferiorne u odnosu na SAD i Japan. U to vrijeme evropske drave su u odnosu na sadanje stanje posjedovale visok stepen samostalnosti najvanijih ekonomskh funkcija. Negativne ekonomske tendencije su dovele do spoljnotrgovinskih deficita, rasta inflacije i nezaposlenosti i generalno, uticale na recesiju. Makroekonomska situacija se manifestovala se u najgoroj modifikaciji: kapital je poeo naputati evropsku ekonomiju. Individualne aktivnosti lanica usmjerene na ekonomske probleme i uspostavljanje makroekonomske stabilnosti dale su polovine rezultate. To je uvrstilo evropske zemlje u uvjerenju da se samo jedinstveno i jaanjem zajednikog evropskog trita mogu 155 uspjeno prevazii nagomilani ekonomski problemi. Jer, samo sa jedinstvenim tritem Evropa je mogla ui ravnopravno u trku sa vodeim ekonomijama. MekDugalov izvjetaj. Ovaj izvetaj je sastavljen 1977. god. On konstatuje da u EU postoje regionalne nejednakosti. Podrava zahtjeve za ublaavanjem ekonomskih nejednakosti i sugerie da se za njihovo rjeavanje obezbijede sredstva i jasna politika volja. Jer, ubrzani razvoj slabije razvijenih teritorija trai ogromna finansijska sredstva koja nije mogue obezbijediti bez velikih finansijskih naprezanja kontributora. Ipak, trebalo je proi desetak godina da se smjernice Mek Dugalovog izvetaja ponu provoditi. Novim lanicama, Grkoj, paniji i Portugaliji nedostajala su sredstva za mjere smanjenja regionalnih razlika. Zato osamdesete godine prolog vijeka obiljeava rast sredstava za provoenje strukturnih reformi i izgradnju infrastrukture u cilju ublaavanja regionalnih razlika. U ovim procesima djeluje i Evropska investiciona banka finansijskom podrkom preduzeima u oblasti tzv."male" privrede.

155 O jedinstvenom evropskom tritu i evropskim integracijama opet vidjeti vie u: Jovanovi Miroslav, Evropska ekonomska integracija, CID, Ekonomski fakultet Beograd, 2006.

86

Britansko budetsko pitanje. Poslije naftne krize sedamdesetih godina prolog vijeka dolazi do irenja Zajednice kojoj pristupaju Velika Britanija, Irska i Danska. Velika Britanija postavlja pitanje uea u budetu EZ zbog neslaganja sa visokim izdacima za poljoprivredu. Ona je nezadovoljna pozicijom finansijskog kontributora. Njena poljoprivreda je u to vrijeme u ukupnom outputu imala relativno mali znaaj, dok je poljoprivredni sektor povlaio relativno skromna sredstva iz Evropskog fonda za upravljanje i garancije u poljoprivredi. Za razliku od Velike Britanije, Francuska je obilato koristila ovaj strukturni fond. U okviru rjeavanja Britanskog budetskog pitanja i ustupaka koji su Velikoj Britaniji trebali biti uinjeni, 1975. god. je osnovan Evropski fond za regionalni razvoj. Osnova ovog fonda su podsticaji za finansiranje regionalnog razvoja dodatnim sredstvima koja koriste vlade zemalja lanica u redukciji regionalnih disproporcija. Britanija je imala odreene bilansne suficite sa ovim fondom, ali je to bilo malo za definitivno rjeavanje budetskog problema. Ovo pitanje je rijeeno na Samitu u Fontenblou 1984. god. kada su dogovorene mjere redukcije nekih cijena i kvota u poljoprivredi i smanjenje neto-obaveza Velike Britanije prema budetu Zajednice. Dakle, u Fontenblou 1984. god. je potvreno snano politiko opredjeljenje Evropskog savjeta za 156 ubrzanjem evropskih integracija. U to vrijeme se vode intenzivne aktivnosti na konsolidaciji zajednikog trita. Oko tog pitanja se vode polemike, ali veina drava iri pozitivnu atmosferu i realan entuzijazam. Ekonomska kriza sedamdesetih i njeni negativni uticaji na Evropu postaju katalizator sveobuhvatnih ekonomskih reformi i integracionih procesa. koji inicira Sve je to kasnije uticalo i na sastav Komisije, kojom poinje predsjedavati ak Delor sutinske ekonomske reforme i stvaranje jedinstvenog trinog prostora. Krajem godine pregovori vlada lanica su zavreni usvajanjem Jedinstvenog evropskog akta koji potencira zajednitvo provoenja zacrtanih reformi. Postavlja se pitanje, kakve su konsekvence ovih dogaaja na produbljavanje i uvrivanje regionalne politike kao vane kohezione politike? Neke odgovore moemo dobiti uvidom u "Delorove pakete." Prvi "Delorov paket" (budetski period 1989 do 1993. god.). Poslije usvajanja Jedinstvenog evropskog akta mnoga vana pitanja su prela u reim odluivanja kvalifikovanom veinom, pa su tako i sve izraeniji regionalni problemi dobili na vanosti. Dodajui ve tradicionalne interese za smanjivanje razlika u razvijenosti evropskih zemalja i regiona (uslov normalnog funkcionisanja zajednikog trita), pojava 158 regionalne politike u Jedinstvenom evropskom aktu pod samostalnim naslovom nije nikakvo iznenaenje. Reforme predviaju provoenje regionalne politike ueem Evropske investicione banke, strukturnih 159 fondova (EFRR, ESF i EFUGP-odelenja za usmeravanje), te koordinacijom ekonomskih politika drava lanica. Prvi Delorov paket je udvostruio strukturne fondove, koji od 1993. god. iznose 25% budeta Unije (u 160 odnosu na 9,1% uea u 1987. god). Ni snane politike turbulencije (posebno meu ekonomski najjaim zemljama Unije) nisu sprijeile da na vanrednom samitu u Briselu ne doe do sporazuma o dvostrukom poveanju strukturnih fondova. Promjene, koje su uz enorman rast budetskih sredstava za finansiranje strukturnih fondova, bile dio Delorovog paketa, odnosile su se na druge dvije vane komponente: utvrivanje naela u voenju strukturne politike i utvrivanje ciljeva i standarda koje evropski regioni treba da ispune, da bi stekli uslove za korienje sredstava iz fondova Zajednice. Naela i ciljevi dodjele sredstava strukturnih fondova. Komisija je utvrdila etiri naela za dodjelu sredstava iz strukturnih fondova: programiranje, koncentracija, partnerstvo i dopuna. Naelo programiranja obuhvata obavezu izrade viegodinjih planova razvoja i partnerstva lanica, tj. 161 obaveze izvrnih institucija, nacionalnih, regionalnih i lokalnih vlasti.
Evropski savjet rjeava probleme budeta sa Velikom Britanijom (tzv. britansko budetsko pitanje), te situaciju oko prijema zemalja sa Iberijskog poluostrva. 157 U inauguracionom govoru pred Evropskim parlamentom 1985. god. ak Delor daje obeanje da e do 1992. god. zavriti stvaranje jedinstvenog evropskog trita. 158 Novi naslov "Ekonomska i socijalna kohezija" se nastavlja na ciljeve lana 2. "skladnog, uravnoteenog i odrivog razvoja" EU, uvodei na velika vrata instrumente regionalne politike. 159 O Strukturnim fondovima vidjeti vie u: Miroslav Prokopijevi, Evropska Unija-Uvod, JP Slubeni Glasnik, Beograd 2005. god., str. 261263. ili u Mike Artis, Frederick Nixson, The Economics of the European Union, Oxford University press, 2007., p. 177-182. 160 Prvi Delorov paket prate politika neslaganja i opstrukcije, posebno Velike Britanije. Ona za prihvatanje budeta 1987. god. trai ustupke u zajednikoj poljoprivrednoj politici. Njemaka i Francuska podravaju novu strukturnu politiku, ali bez izmjena u zajednikoj poljoprivrednoj politici. Siromanije zemlje EU snano podravaju promjene. 161 Od 1988. god. EZ upravlja regionalnim razvojem preko srednjoronih programa.
87
156

157

Naelo koncentracije namee egzaktnu ekonomsko-geografsku klasifikacije kao osnovu sticanja prava na pomo u procesima strukturnih reformi. Ovo naelo se usavrava 1994. god. uvoenjem Kohezionog fonda koji se usmjerava na samo etiri zemlje (paniju, Portugaliju, Grku i Irsku). Naelo se dodatno 162 reformie 1999. god. Agendom 2000, umanjivanjem procenta stanovnitva u regionima koji imaju pravo na pomo i redukcijom ciljeva finansiranih iz strukturnih fondova. Naelo partnerstva utvruje obaveze lokalnih i regionalnih vlasti u planiranju, odluivanju i korienju strukturnih fondova. Ideja da se politika regionalnog razvoja provodi i sa lokalnog, i regionalnog nivoa daje Komisiji snane impulse i odgovorne partnere. Ovaj pristup se uklapa u ideju o EU kao "Evropi regiona" i omoguava legitimno pravo regionalnim i lokalnim vlastima da u Briselu autonomno lobiraju za interese svoje zemlje. Danas lanice EU razvijaju mree komunikacija sa institucijama Zajednice, ali i meusobno. Naelo dodatne pomoi je plod injenice da strukturni fondovi nisu uspostavljeni zbog supstitucije nacionalnih fondova i subvencija, ve radi podrke njihovom integrisanju. Ovo naelo je uvedeno zbog tendencija vlada zemalja lanica da zamjene nacionalne fondove komunitarnim. On se u praksi manifestovalo preko obaveza vlada da pri podnoenju programskih dokumenata iskau volju prema naelu dodavanja i tako uvae dopunski karakter strukturne politike. Ciljni programi Delorovog paketa 1. u okviru mjera strukturne politike su: Prvi, koji obuhvata slabije razvijene regione sa DBP "per capita" manjim od 75% od prosjeka EU. Izvori finansiranja su obezbjeeni iz EFRR, ESF, EFUGP-odeljenje za usmjeravanje i EIB. Ovim kriterijumima je bilo obuhvaeno 21,7% stanovnika Unije. Drugi se odnosio na regione sa nerazvijenom industrijom i znatno viom stopom nezaposlenosti od 164 prosjeka EU. Ovaj fond uglavnom podrava razvoj malih i srednjih preduzea, finansira se iz EFRR, ESF i EIB. Kriterijumima ovog cilja se pokrilo oko 16% populacije Zajednice. Funkcija treeg je smanjenje dugorone nezaposlenosti radnika starijih od 25 godina (finansira se iz ESF). etvrti je predvien za stimulaciju profesionalne integracije mladih do 25 godina starosti (finansira ga ESF). Peti program se odnosi na unapreenje seoskog (ruralnog) razvoja. Predvieno je da se aktivnosti odvijaju diversifikacijom poljoprivredne proizvodnje. Osnovni izvor finansiranja je EFUGP-odeljenje za usmjeravanje. Ruralni razvoj EU je u ekspanziji i vana je poluga razvoja manje razvijenih, naputenih, nenaseljenih i rubnih teritorija. Drugi Delorov paket (budetski period 1993 do 1999. god.). Projekat jedinstvenog trita je dizajniran 1986. god. i bio je gotovo zavren do kraja 1991. god. Poetni ciljevi, generisani od strane najrazvijenijih evropskih zemalja dostiu krajnje limite. Integracije trae promjene i reforme unutranje strukture Zajednice. U Mastrihtu je potpisan Ugovor o EU koji stupa na snagu 1993. god. Kroz institucionalne, politike i ekonomske reforme predviena je puna ekonomska i monetarna integracija. Jaanje ekonomske i socijalne kohezije postaje vaan, gotovo nuan uslov izgradnje i funkcionisanja ekonomske i monetarne unije. Jer, nedostatak potrebnog kvantuma kohezije mogao je ugroziti cjelokupnu ideju i mehanizam pune integracije, pa se u Jedinstvenom evropskom aktu apostrofira "jaanje ekonomske i socijalne kohezije, kao instrumenta 167 dostizanja cilja uravnoteenog razvoja." Integracija se pokazala kao teak proces za manje razvijene zemlje, pa su one podravale regionalnu, socijalnu i druge politike. Neke drave (oekujui rast strukturnih fondova) su ve u Mastrihtu traile vre garancije u vezi rjeavanja finansijskih pitanja i poboljanja ekonomsko-socijalne kohezije (prema njihovim oekivanjima i interesima). Rezultat je bio Protokol o
O Agendi 2000 vidjeti vie u: Popovi Goran, Evropska iskustva u primjeni koncepta ruralnog razvoja, Ekonomika poljoprivrede br. 1-2, Beograd, 2004. god. str. 45-59. Kriterijumom su obuhvaene kompletne teritorije Grke, Portugalije, Republike Irske, Severne Irske, juna panija i juna Italija, te Korzika i francuske prekomorske zemlje. Od 1999. god. obuhvaeno je i pet istononjemakih pokrajina. 164 Obuhvata regione u Velikoj Britaniji, Francuskoj, paniji i Njemakoj. 165 Drugi Delorov paket je u javnosti poznat kao budetski paket kojeg je predsednik Komisije ak Delor predloio u cilju pokria trokova implementacije Ugovora o EU. 166 O ovom Ugovoru, nastanku i evoluciji Unije videti vie u: Jean-Claude Zarka, Osnovi institucija EU, Gualino Editeur, Paris, 2002, prevod Institut G17 plus, Beograd, 2004. 167 l. 2 Jedinstvenog evropskog akta.
162 163

163

165

166

88

ekonomskoj i socijalnoj koheziji, koji ini aneks Jedinstvenog evropskog akta. U protokolu se trae dvostruko vea sredstva za regionalni razvoj u periodu 1988-1993. Planirana su znaajna sredstva, posebno za zemlje sa niim GDP, ali i fleksibilnija raspodjela strukturnih fondova, oslobaanje ogranienja, posebno onih nametnutih reformama iz 1988. god. U zamjenu za uticaj naela dodavanja kod finansiranja razvojnih projekata, podrano je osnivanje novog Kohezionog fonda. Ova situacija je dovela do rasta rejtinga vlada zemalja lanica, na teret uticaja Komisije i centralnih organa Unije. Samit u Edinburgu 1992. god. donosi dvije promjene. Prva se odnosi na izmjene strukturnih fondova a druga na osnivanje Kohezionog fonda. Promjene u strukturnim fondovima su najznaajniji dogaaj u razvoju regionalne politike Unije. Ovdje je dolo do promjena u vidu poveanja fondova, redefinisanja ciljeva koji determiniu korisnike sredstava, kreiranja novog strukturnog fonda i osnivanja Komiteta regiona. Samit u Edinburgu. Potpisivanjem Ugovora iz Mastrihta 1991. god. koji stupa na snagu 1993. god. usvojen je Protokol o ekonomskoj i socijalnoj koheziji na Samita u Edinburgu. Na njemu dolazi do sutinskih izmjena u organizaciji i funkcionisanju strukturne politike i strukturnih fondova. Osniva se novi Kohezioni fond, Komitet regiona i strukturni fond za finansiranje i smjernice u ribarstvu. Uloga Kohezionog fonda je pruanje pomoi za prevazilaenje problema u kojima se zemlje lanice mogu nai prije pristupanja ekonomskoj i monetarnoj integraciji. Sredstva pomoi se odnose na podrku u rjeavanju budetskih problema, izgradnju saobraajne infrastrukture i zatitu ivotne sredine. Kohezioni fond je namijenjen zemljama sa GDP manjim od 90% prosjeka Zajednice. Uslove za korienje sredstava su stekle panija, Grka, Portugalija i Irska. Tabela 7.1. prikazuje raspodjelu strukturnih fondova izmeu lanicama EU za dva referentna perioda: Tabela 7.1.: Raspodjela strukturnih fondova Drava lanica 1988-1992 Austrija Belgija 1,18 Danska 0,64 Finska Francuska 9,38 Nemaka 9,56 Grka 11,96 Irska 7,08 Italija 17,02 Luksemburg 0,09 Holandija 1,15 Portugalija 13,42 panija 20,18 vedska Velika Britanija 7,05
168

1993-1999 1,04 1,31 0,54 1,09 9,65 14,12 10,12 4,07 14,29 0,06 1,59 10,12 22,91 0,85 8,26

Od 1993. do 1999. god. zabiljeene su manje izmjene u odnosu na ciljeve utvrene 1988. god. Novo proirenje zemljama EFTA ukljuilo je tri nove lanice: Austriju, vedsku i Finsku.

Na samitu je dogovoreno da se iznos strukturnih fondova sa 18,6 mlrd. evra povea na 30 mlrd. eura u 1999. god. (prema cijenama iz 1992. god.). Za budetski period 1993-1997. sredstva iznose 177 mlrd. evra, tj. 36% ukupnih budetskih sredstava. Fondovi nisu udvostrueni (kako je dogovoreno u Mastrihtu), ali su poveani za 40% ime je iskazana politika volja za unapreenjem regionalne i socijalne politike.
89

168

Nerazvijeni sjeverni regioni skandinavskih zemalja inicirali su uvoenje novog ciljnog programa br. 6. zbog rjeavanja strukturnih problema. U periodu 1993-1999. god. ciljevi i dodjela sredstava se moe prikazati na slijedei nain: Ciljni program 1 se odnosi na pomo slabije razvijenim regionima sa GDP per kapita manjim od 75% od prosjeka EU (koristio je 67,6% strukturnih fondova). Ciljni program 2 je pruao pomo regionima sa niskim stepenom industrijske proizvodnje i stopom nezaposlenosti iznad prosjeka Unije (ova sredstva su inila 11,1% strukturnih fondova). Ciljni program 3 je namijenjen sprjeavanju dugorone nezaposlenosti (pomo radnicima starijim od 25 godina, nezaposlenim preko 12 mjeseci) i integrisanje mladih i ostalih drutvenih grupa na tritu rada. Ciljni program 4 se odnosi na prilagoavanje radnika industrijskim promjenama i zajedno sa ciljnim programom 3 participirao u strukturim fondovima sa 10,9%. Ciljni program 5a ima funkciju prilagoavanja sektora poljoprivrede i ribarstva, zajedno sa reformama zajednike poljoprivredne politike (CAP). Ovaj program uestvuje u strukturnim fondovima 5%. Ciljni program 5b je usmjeren na ekonomsku diversifikaciju osjetljivih seoskih podruja i u strukturnim fondovima participira sa 4,9%. Ciljni program 6 je rezervisan za strukturno prilagoavanje regiona sa izuzetno niskom stopom 169 naseljenosti (vedska, Finska). Njegovo uee u strukturnim fondovima je iznosilo oko 0,5%.

Mediteranski programi. Na Samitu u Briselu 1985. godine Grka pokree pitanje pomoi integrisanom razvoju mediteranskih zemalja lanica Unije. Predvieno je usmjeravanje pomoi u turizam, poljoprivredu i mala i srednja preduzea. Korisnici pomoi su Francuska, Italija (juni dijelovi), panija i Grka. Integrisani program je novi pristup problemima regionalnog razvoja. Kasnije e koncept razvoja mediteranskih zemalja postati matrica za rjeavanje drugih komunitarnih i kohezionih problema. Mediteranske zemlje imaju bogatu tradiciju i dugu istoriju, kao malo koji region u svijetu. Saradnja u mnogim oblastima je prisutna jo od antikih vremena. Ima mnogo istorijskih dokaza i ekonomskih istraivanja o vjekovnoj intenzivnosti I kompaktnosti ovog trita, jo od vremena ranog Rima. Tako je npr. 170 Peter Temin dao konkretne pokazatelje o trgovini maslinovim uljem, kretanju cijena penice itd, na mediteranskom podruju za vrijeme Rimskog carstva. Danas se ovaj dio svijeta ubrzano valorizuje kao najperspektivnije podruje. efovi drava i vlada zemalja lanica EU su se 2008. god. sloili sa prijedlogom Francuske o osnivanju Mediteranske unije koji predvia saradnju EU i zemalja Mediterana od Turske do drava Magreba. Odluka transformie proces zapoet u Barceloni, u novi: Mediteransku uniju. Neke lanice EU smatraju da u ovom trenutku nisu potrebne paralelne regionalne strukture. Mediteranska unija ima redovne samite zemalja EU i ostalih mediteranskih drava. Plan je u sutini prijedlog francuskog predsjednika Sarkozija. Njemu se oekivano, suprostavila Njemaka, iz ega se moe zakljuiti da u EU jo ima rivaliteta politike i geopolitike dimenzije. U poetku, Mediteranska unija e imati 39 lanica i to: sve zemlje EU, zatim Maroko, Alir, Egipat, Izrael, Sirija, Turska itd. Osnovni cilj je zatita Sredozemlja, prevencija od poara, odnos prema klimatskim promjenama itd. Iako bi se na prvi pogled moglo zakljuiti da je ovo neracionalno "gomilanje" regionalnih integracija, ipak se ne smije zanemariti da je Mediteran milenijumima region zajednike istorije, kulture, tradicije i ekonomije. Od vremena ranog Rima pa sve do danas, ljudi ove regije bili su vrsto povezani i zavisili jedni od drugih. Upravo zbog toga, ali i aktuelnih globalnih izazova, osnivanje ove asocijacije se ini opravdanim.

169 O ciljevima vidjeti u: Popovi Goran, Evropska iskustva u primeni koncepta ruralnog razvoja, Ekonomika poljoprivrede br. 1-2, Beograd, 2004. god. str. 45-59. i u Popovi Goran, Makroekonomski aspekti regionalne politike Evropske Unije, Acta Economica, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2009. god. 170 Temin Peter, The Economy of the Early Roman Empire, objavljeno u Journal of Economic Perspectives, American Economic Association Publications, 2006, str. 133-151.

90

Regionalna politika djeluje na proizvodnju, zaposlenost, socijalnu i demografsku situaciju na nenaseljenim, udaljenim i devastiranim teritorijama. Ona dovodi do breg ekonomsko-socijalnog razvoja i 171 utie na ekonomsku stabilnost EU.

7.4. Kohezioni fond i Agenda 2000

Kohezioni fond. Za razliku od strukturnih fondova Kohezioni fond prua pomo manjem broju zemalja 172 u finansiranju znaajnih pojedinanih projekata. Oni se odnose na finansiranje zatite ivotne sredine i 173 izgradnju transevropske mree i druge saobraajne infrastrukture. Kohezioni fond daje impulse regionalnim ekonomijama i rjeava probleme dugorone zaposlenosti. Ova institucija je trebala postati operativna 1994. god. da bi pomogla lanicama Zajednice da to prije uu u zavrnu fazu monetarne unije, 174 bez veih problema. Projekti finansirani iz Kohezionog fonda nisu koristili sredstva drugih fondova i mogli 175 su biti jednokratno prekinuti u sluaju krenja pravila konvergencije. Tokom 1994. god. uspostavlja se konana raspodjela sredstava meu zemljama koje su stekle uslove za finansijsku podrku iz potencijala Kohezionog fonda. Ostali znaajniji uslovi Uredbe koja regulie pravo i obim finansiranja projekata su navedene obaveze odrive ravnotee u projektima zatite ivotne sredine i izgradnje saobraajne infrastrukture. Maksimalno uee Kohezionog fonda i strukturnih fondova u finansiranju projekata lanica EU moe iznositi do 4% njihovog GDP. U tabeli 7.2. prikazano je uee pomoi iz Kohezionog fonda po zemljama: Drava lanica Ukupno ivotna sredina Saobraaj panija 54,9 29 71 Portugalija 18,1 43 57 Grka 17,9 62 38 Irska 9,1 39 61 Tehnika pomo 0,02 UKUPNO 100,0 38,7 61,3 Izvor: Button K&Pentecost E, Regional Economic Performance within the European Union, Edvard Elgar Publishing Limited, Cheltenham, 1999, p. 41. Iz prethodne tabele su vidljive razlike u ueu pojedinih zemalja u korienju sredstava Kohezionog fonda. Planiranje, korienje i struktura zavise od uslova konane raspodjele meu dravama primaocima. Akt o osnivanju Kohezionog fonda ukazuje na neophodnost odrivosti u finansiranju saobraajne infrastrukture i projekata zatite ivotne sredine. Iz tabele 7.2. se vide razlike u pristupu odreivanja strukture sredstava (posebno npr. izmeu panije i Grke). Agenda 2000. irenje EU generie fundamentalno politiko naslijee i evropske vrijednosti. Oni su odraz istorijskog nasljea i nivoa razvijenosti. To su temeljna pitanja budunosti Zajednice. Za drave koje ele pristupiti EU, procesi irenja su vrhunsko drutveno-ekonomsko i politiko pitanje. Vrijednosti na kojima se temelje evropske integracije, tehniki su sublimirane u uslovima koje potencijalne lanice trebaju ispuniti u procesu pristupanja. Ti uslovi su se vremenom mijenjali, ali se moe primjetiti da se vremenom njihov broj poveava a uslovi pristupanja postaju rigorozniji. Reformama iz 1993. god. i implementacijom Drugog Delorovog paketa, odreena su sredstva od 176 0,46% GDP EU. Tako je osnaena uloga regionalne politike kao kljunog instrumentarija irenja.
Posebno afirmativan primjer je ubrzani ekonomski razvoj Irske. Protokol o ekonomskoj i socijalnoj koheziji, kao aneks Jedinstvenog evropskog akta utvruje obaveznu pomo od strane EU lanicama iji je GDP per capita manji od 90% prosjeka Zajednice. Prema tom pragu panija, Portugalija, Grka i Irska su polagale pravo na pomo iz Kohezionog fonda (za 63 miliona stanovnika ili oko 25% stanovnitva EU). Prema JEA ukupna vrijednost projekata treba biti iznad 10 mil. Evra, dok evaluaciju projekata vri Komisija i EIB. 173 lan 161. Jedinstvenog evropskog akta (prethodni 130 g). 174 Ugovor iz Mastrihta postavlja kriterijume konvergencije za drave koje ele postati lanice EMU. Jedan od njih je kontrola javnih finansija uz javni dug do 60% GDP i budetski deficit do 3%. 175 Evropski Savjet na samitu u Edinburgu 1992. god. je stavlja na raspolaganje Kohezionom fondu 15 mlrd. evra. Privremena raspodjela sredstava je izvrena prema sljedeem ueu: panija 52-58%, Portugalija i Grka po 16-20% i Irska 7-10%. 176 U Agendi 2000, Komisija utvruje da "ekonomska i socijalna kohezija moraju ostati politiki prioritet" za proirenu EU. Predloen je limit od 0,46% za strukturnu potronju do 2006. god.
172 171

91

Reforme regionalne politike su optereene problemima i protivrjenostima. Protiv nekih standarda nametnutih reformama regionalne politike bile su one lanice koje su ve koristile finansijske beneficije (posebno ako su promjene smanjile postoje nivo pomoi). U tom kontekstu moe se navesti jedan primjer. Proirenje dravama srednje i istone Evrope proizvodi negativne, tzv. "statistike efekte" jer se prag od 75% prosjenog GDP EU, kao osnovice za pomo, statistiki 177 smanjuje pa mnogi regioni gube pravo korienja povoljnih sredstava. Komisija je konsolidovala regionalnu politiku zbog optimalne sinhronizacije utvrenih ciljeva pomoi. Tako je izvrena redukcija sa sedam, na tri cilja. Ona je podrazumijevala otrije kriterijume za korienje pomoi pa su uspostavljeni novi ciljni programi: Ciljni program 1 (bivi 1 i 6), koji se odnosi na pomo najsiromanijim regionima koji imaju GDP manji od 75% prosjeka EU. Ciljni program 2 (bivi 2 i 5b), koji se odnosi na regione koje oekuje ekonomsko i socijalno restrukturiranje i Ciljni program 3 koji se odnosi na pomo dravama lanicama u razvoju ljudskih resursa u cilju suzbijanja nezaposlenosti.

Ova reforma je prouzrokovala pad udjela stanovnitva Zajednice (sa 51% na 35-40%) koje je primalo pomo u okviru ciljeva 1 i 2. Regioni koji su izgubili pravo na pomo strukturnih fondova mogli su koristiti 178 sredstva tzv. "tranzicione pomoi" i tako amortizovati negativne efekte reformi i irenja. Pomo namjenjena novim lanicama je trebala rasti postepeno, ali do 4% njihovog GDP. Zbog podrke integracionim procesima i irenja EU, Komisija je ustanovila dva nova pristupna 179 instrumenta. Program SAPARD koji se odnosi na pomo poljoprivredi, dok se strukturna pomo usmjerava 180 kroz program ISPA. EU kompletira instrumente pomoi. lanicama koje pristupaju Uz postojei program PHARE integracionim procesima se obezbjeuje pomo u uspostavljanju evropskih standarda u raznm oblastima. Ali, ovo nije prolo bez tenzija, posebno meu budetskim kontributorima (Njemaka, Holandija i dr.) i korisnicima (panija, Grka, Portugal i Irska). SAPARD podrava odrivi razvoj poljoprivrednih teritorija u srednje i istone Evrope i implementira propise i standarde Zajednike poljoprivredne politike. Program je fokusiran na razvoj i diversifikaciju privrednih aktivnosti, ulaganja u poljoprivredu i proizvodnju koja ne naruava ravnoteu ivotne sredine. Program predvia investicije u seosku privredu i infrastrukturu i ulaganja u upravljanje vodama. ISPA prua finansijsku pomo u oblasti ekonomske i socijalne kohezije, posebno u saobraaju i ivotnoj sredini. Fond podrava pripreme za pristup i obezbjeuje edukaciju procedura primjenjenih u EU. ISPA pomae adaptaciju na standarde EU u oblasti zatite ivotne sredine i obezbjeuje sredstva za unaprjeenje i spajanje postojee saobraajne mree u zemljama srednje i istone Evrope sa Transevropskim mreama. PHARE obezbjeuje finansijsku pomo za infrastrukturu, razvoj privatnog sektora i preduzetnitva. On 182 prua pomo u obrazovanju, istraivanju, zatiti prirodne okoline i rekonstrukciji poljoprivrede. Agenda 2000 modifikuje funkcije ovog programa sa dodatnim mogunostima pomoi za izgradnju novih institucija ili adaptaciju postojeih administrativnih i zakonodavnih sistema drava kandidata.
181

U cilju izbjegavanja veze izmeu reformi i proirenja Komisija apostrofira reformisanje politika i bez proirenja. To obezbjeuje da se otpor prema politikoj reformi ne transformie u otpor prema proirenju. 178 O pomoi i procesima irenja vidjeti vie u: Mievi Tanja, Pridruivanje Evropskoj uniji, ESPI Institut za ekonomska i socijalna istraivanja, Beograd, 2005.; Tadi Bojana, Ugovori o pridruivanju EU, IES - Institut za Evropske studije, Beograd, 1995. god. i druga literatura. 179 Support for Agriculture and Rural Development. 180 Instrument for Structural Policy for Pre-Accession. 181 Pologne, Hongrie, Assistence a la Restructuration Economique. 182 O ovom programu vidjeti vie u: Jokovi Slavica, PHARE, Program pomoi EU za zemlje centralne i istone Evrope, Prometej, Beograd, 1997. god.
92

177

CARDS nije predpristupni fond. Namijenjen je za pomo zemljama Zapadnog Balkana koje jo nisu kandidati za prijem u EU. CARDS podrava ekonomsku rekonstrukciju i obnovu, demokratske procese, modernizaciju dravne uprave, unaprjeenje regionalne saradnje i prua pomo za povratak izbjeglih i 184 raseljenih lica. Usmjeren je na reforme i pripreme institucija za izvrenje obaveza prema Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju.

183

7.5. Rezultati regionalne politike

vana zajednika politika iji su ciljevi rast ekonomskoVe je reeno da je regionalna politika EU socijalne kohezije i ujednaena regionalna razvijenost. To zahtijeva velike budetske transfere koji preraspodjeljuju dohodak i naruavaju osnovnu evropsku ideju. Ugroavanje slobode konkurencije je kontroverza regionalne politike. Evropski model regionalnog razvoja preferira dugorone ciljeve i jaanje agregatne ponude manje razvijenih regiona. Aktivan odnos prema agregatnoj ponudi ukazuje na antikejnzijanski karakter ove politike. Regionalna politika je u ekspanziji. Ona snano i u kontinuitetu iri uticaj ka nacionalnim i regionalnim nivoima. Regionalni razvoj je za lanice i zemlje koje pristupaju EU prvorazredno drutveno pitanje. Ekskluzivnost regionalnog razvoja je plod vie faktora, od kojih su najznaajniji: smanjivanje ekonomskih razlika, rjeavanje socijalnih pitanja i podrka ulasku zemalja u EMU i proirenjima itd. Dosadanje istorijske etape su obuhvatale sjeverna proirenja, a danas su aktuelna istona (jugoistona) proirenja. Kako su ove zemlje slabije razvijene u odnosu na prosjek EU, neophodno je sanirati postojee ekonomske i socijalne razlike. To trai prilagoavanje lanica koje ekonomski i socijalno zaostaju u odnosu na prosjek EU. Inicirane strukturne promjene povoljno djeluju na dinamiku privrednog rasta i razvoja. Zato su krupne politike odluke na nivou Zajednice usko vezane za odreivanje volumena i optimalnu alokaciju sredstava EU. Koordinirana redistribucija utie na obim, tempo i strukturu razvoja. No, efekti regionalne politike su jo uvijek limitirani, to ne znai da se ne mogu oekivati bolji rezultati. Ne smiju se zanemariti kritike upuene na efikasnost, irinu, pa ak i smisao postojanja ove politike. Antiregionalni lobiji u ovim i drugim subvencijama vide opasnost za evoluciju EU, kao strukturi zasnovanoj na razvoju slobodnog trita i minimalnoj ulozi drave. Oni se suprostavljaju jaanju regionalne politike. Kritiari su motivisani optim i individualnim interesima. Jer, vei transferi za regionalni razvoj, pravilom spojenih posuda utiu na deficite i rast fiskalnih davanja poreskih obveznika. To naruava ciljanu makroekonomsku stabilnost, a nekad i utvrene targete i nominalna sidra. Zato postoji opasnost da se regionalni problemi pretvore u politika neslaganja. Ako je makroekonomska situacija EU zadovoljavajua, slabije razvijene lanice trae veu ekonomsku pomo. Ako se stabilnost naruava razvijenije zemlje insistiraju na redukcijama "netrinih" transfera i "rezanju" budetskih ili drugi deficita. Sve su prisutnije kritike endogene efikasnosti mjera regionalne politike. Bez obzira na to to je administracija podvrgnuta demokratskim kontrolama, netransparentnost ipak nije potpuno iskljuena. Zbog toga su planiranje i raspodjela sredstava regionalnog razvoja pod stalnom supervizijom javnosti. Umjesto rezimea. Regionalna politika EU je nastala zbog potrebe jaanja ekonomske i socijalne kohezije, breg savladavanja prepreka pri ulasku u EMU i evoluirala u politiku ravnomjernog razvoja. Budetskim transferima u saobraajnu infrastrukturu, komunikacije, transport, diversifikaciju, mala i srednja preduzea, oplemenjivanje prirodne sredine i subvencijama, regionalna politika je ostvarila mnoge ciljeve. Ali, ona se esto osporava, posebno zbog naruavanja drugih komunitarnih politika. Jer, i pored rezultata, regionalne razlike u nivou razvijenosti su u nekim sluajevima poveane. Malo je komunitarnih politika koje imaju tako ekstremne ocjene svoje uspjenosti.
185

Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation. Videti u: Grupa autora, Jugoistona evropa 2000-pogled iz Srbije, Stubovi kulture, Beograd, 2000. god. 185 Preraeno iz rada: Popovi Goran, Makroekonomski aspekti regionalne politike Evropske Unije, Acta economica, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2009. god.
184

183

93

Evropske integracije su nezamislive bez jedinstvenog trita, kao to ono nije funkcionalno uz velike 186 razlike u ekonomsko-socijalnom razvoju. To je dobro poznato evroplanerima. Zato, i pored kritika, rashodi po osnovu izdataka za regionalni razvoj, participiraju u budetu EU sa vie od treine sredstava (po redosledu druga zajednika politika). Visoko budetsko uee i rast sredstava, daju regionalnoj politici prestinu razvojnu poziciju u budunosti. Subvencije rast, ne samo za lanice, ve i u procesu irenja. Ipak, pozitivna konsekvenca rasta agregatne ponude je rast cena imovine, posebno zemlje, na manje razvijenim teritorijama EU. Konano, regionalna politika je (bez obzira na brojne kontroverze i kritike) opravdala postojanje. Evrooptimisti od nje trae vie, ali e za to trebati jo nekoliko decenija, to nee biti problem, jer regionalna politika ima visoko mjesto i u budunosti EU.

O ovim problemima, integracijama izmeu dva velika regiona, istone i zapadne, ili stare i nove Evrope, govorio je 2008. god. na 14. Ekonomskoj konferenciji u Dubrovniku i Majkl Burda. Vidjeti u: Michael C. Burda and Battista Severgnini, TFP Growth in Old and New Europe, The 14 Economic Conference, Dubrovnik, HNB, 2008.
94

186

8. ZAJEDNIKA POLJOPRIVREDNA POLITIKA I RURALNI RAZVOJ

8.1. Osnove moderne poljoprivrede
Poljoprivreda je vaan sektor svakog drutva, bez obzira na njegovu ekonomsku snagu, ureenje ili geostrategijski poloaj. Prema ueu u GDP poljoprivreda u razvijenim ekonomijama ima marginalnu ulogu. Ono je npr. u EU oko 2%, dok je uee u zaposlenosti vee i iznosi oko 4%. Ipak, to ne govori o ulozi i mjestu poljoprivrede u ekonomiji EU, posebno zbog toga to je ona za razliku od drugih oblasti, strateka grana. Zato se proizvodnja i zaposlenost u poljoprivredi ne posmatraju jednostrano. Zaposleni u poljoprivredi su oni koji ive od nje, ali i "oko" nje. Poljoprivredno stanovnitvo je vaan demografski resurs. Ova drutvena grupa je i kompaktan politiki faktor, posebno kada je u pitanju odbrana njihovih prava ili zahtijevi prema institucijama lanica i EU. Dalje, poljoprivredna populacija, za razliku od stanovnitva urbanih i industrijskih centara ne zahtijeva visoke trokove infrastrukture. Za vrijeme ekonomskih kriza i ratova seoska populacija fleksibilnije podnosi tekoe. Na selu se negativni efekti kriza i ratova se amortizuju i ne djeluju krajnje razarajue na ekonomski sistem i blagostanje. Najbolji primjer je velika ekonomska kriza tridesetih godina prolog vijeka. Evropska poljoprivreda, koja je tada mnogo zaostajala za amerikom, osjetila je katastrofalne posljedice velike ekonomske krize. One su bile razorne i za ameriku poljoprivredu, ali je ameriko selo ipak ublailo teke posljedice koje je ekonomija SAD osjeala jo dugi niz godina. Poljoprivreda je oblast koja se kontinuirano nalazi u procesima reformi. One su najprije poele u SAD. Ve poslije drugog svjetskog rata, a naroito od sredinom 1950-tih, sektor primarne poljoprivrede prolazi kroz strukturne i organizacione procese, usljed djelovanja tehnikog progresa. SAD i tada imaju efikasniji poljoprivredni sektor u odnosu na evropske zemlje (izuzetak su Velika Britanije i donekle Francuska). Evropska poljoprivreda zaostaje za amerikom najmanje deceniju-dvije, to stvara probleme evropskim farmerima. Poljoprivrednici sa prostora EU prihvataju evropske integracije, jer protekcionizmom mogu popraviti vlastiti ekonomski poloaj. SAD koncentriu proizvodnju specijalizacijom pred-farmerske, farmerske i post-farmerske proizvodnje. Procesi se ne odvijaju brzo ni bezbolno, pri emu je opovrgnuta tradicionalna ideja o rjeavanju agrarnog problema samo na farmi. Postoje i drugi primjeri i razlozi diferenciranog tretmana ove oblasti u odnosu na druge grane privrede. Kada se tome dodaju strateki razlozi, proizali iz potrebe za veom autonomijom u prehrani stanovnitva ili kontinuirani rast cijena hrane zbog visokih cijena energije i klimatskih promjena, slika o ulozi moderne CAP je kompletirana. Termin moderna poljoprivreda 187 ukazuje na reformisanu privrednu oblast. Zemlje razvijene trine ekonomije su se transformisale od tradicionalne u modernu agrarnu privredu. Tehniki progres i tehnoloki razvoj velikih kompanija, unapreenje proizvodnje na porodinim farmama i dr. transformiu ovu privrednu oblast ka modernoj poljoprivredi. Uticaj tehnologije na ponudu poljoprivrednih proizvoda prikazan je na grafikonu 8.1.

187

Izraz koristi Dr. Zorka Zaki-Vujatovi. O modernoj poljoprivredi vidjeti u: Zorka Vujatovi -Zaki, Agrarna ekonomija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2001. god., i u Zaki Zorka i Stojanovi aklina, Ekonomika agrara, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god.
95

Grafikon 8.1.: Uticaj novih tehnologija na poljoprivrednu proizvodnju Grafikon prikazuje situaciju u kojoj nova tehnologija dovodi do promjena u rastu ponude poljoprivrednih proizvoda. Rast produktivnosti, kao posljedica primjene novih tehnologija pomjera krivu ponude desno-dole u stanje S'. To utie, da pri istoj cijeni P1 proizvoai nude vee koliine proizvoda za Q2Q1. Pod pretpostavkom prodaje svih proizvedenih koliina stvara se proizvoaev viak, predstavljen rafiranim povrinama (b+c). Moderan farmerski sektor je neodvojiv od niza poslovnih firmi koje rade za proizvodnju i promet poljoprivrednih proizvoda. Shvatanje moderne agrarne privrede je daleko vee od zbira farmi, skladita i posrednika. U nju spadaju preraivai, proizvoai poljoprivrednih maina, petrohemija, transport, bankarski sistem itd. Standardna amerika definicija agrobiznisa je zbir aktivnosti vezanih za proizvodnju i distribuciju poljoprivrednih proizvoda. Izvorno znaenje moderne poljoprivrede se odnosi na homogenu privrednu djelatnost koju ine: porodine farme (sitne), velike korporacije, kreditne institucije i drugi snabdjevai, marketing i preraivake firme, saobraaj, veletrgovina, ugostiteljstvo, trgovina na malo itd. To su firme koje poljoprivrednike snabdijevaju inputima (predfarmerski sektor), proizvode (farmerski sektor), prerauju sirovine agroporijekla i prodaju proizvode (postfarmerski sektor). Iz ovoga slijedi da poljoprivreda nije samo oblast fizike i bioloke proizvodnje. Ekonomska politika se bavi i poljoprivredom (poljoprivredna politika) razliitim mjerama, nekada i makroekonomskog nivoa. Obim i struktura mjera zavise od makroekonomske situacije. U EU, mjere su obino subvencije, zatita i drugi instrumenti podrke.

8.2. Nastanak, ciljevi i uloga Zajednike poljoprivredne politike (CAP 188) EU

Zajednika poljoprivredna politika (CAP) je najstarija zajednika politika EU. U poetku stvaranja Unije, postavljeno je pitanje podrke poljoprivredi. Insistiranje Francuske na podrci poljoprivredi je prihvaeno kao kompenzacija njemakim interesima na polju industrijske politike. Farmeri su ostvarili svoje poetne ciljeve a pobornici evropskih integracija u seoskoj populaciji dobili pouzdanog partnera. CAP je uz zajedniku 189 trgovinsku politiku i carinsku uniju, prva fundamentalna i istinska dravna politika. Poljoprivreda je, bez obzira na otpore i osporavanja ostala vana koheziona snaga. Tome treba dodati spoljno-trgovinske, socijalne i strategijske efekte, kao vana obiljeja evropske poljoprivredne politike. Tada se moe opravdati njena dominacija na trokovnoj strani budetu. Evropska poljoprivreda je autohtona i tradicionalna. Vijekovna iskustva i vezanost populacije za ovaj oblik privreivanja, stvorili su evropske brendove na svjetskom tritu poljoprivrednih proizvoda.

188 189

Engleska skraenica od Community Agrarian Policy. Ovo mjesto joj daju i autori: Miroslav Jovanovi, Evropska ekonomska integracija, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., Richard Baldwin&Charles Wiplosz, The Economics of European integration, The McGrow-Hill Companies, 2004., i Mike Artis&Frederick Nixson, The Economics of the European Union, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2007.

96

Ali, ova politika je i najkontroverznija u EU. Tako je njeno uee u GDP mnogo nie od uea u ukupnom broju zaposlenih, ali i mnogo nie od uea te grane u trokovnoj strani budeta. Ipak, planirani budet za ovu oblast je jo uvijek dominantan. U periodu 2007-2013. on je u blagom padu. Analize pokazuju da se smanjenje uea poljoprivrede u budetskim izdacima vri u korist aktivnosti "oko poljoprivrede". Zbog zaobilaenja pravila koja namee WTO, subvencije su premjetene u razvoj "seoske privrede" i multifunkcionalne aktivnosti seoskog kompeksa, a da pri tome nije naruen odnos sa WTO. Aktivnosti regionalnog i ruralnog karaktera se usmjeravaju ka posrednoj podrci seoskoj privredi. Efekti ulaganja se vide u ekonomskoj i socijalnoj sferi i jaanju kohezije u okviru ireg shvatanja evro-integracija. Dakle, ako bi zajedniku politiku u poljoprivredi tretirali samo kao odnos inputa i outputa, ne uvaavajui sekundarne efekte koje ona prouzrokuje, tada bi se mogao izvui zakljuak o neloginom ulaganju ogromnih sredstava u ovaj sektor. Ali, kako ekonomske neloginosti i neracionalnosti u razvijenim sistemima nisu mogue, mora se prihvatiti konstatacija o kontroverznosti CAP. I vie od toga, ona je dobro inkorporirana u meunarodnu poziciju Zajednice. Bez obzira na sve apsurde na internom planu (visoke subvencije i visoke cijene), EU je na svjetskom tritu afirmisana kao strateki proizvoa i trgovac poljoprivrednog sektora. Opredjeljenje koncept CAP je potvreno na globalnom nivou, jer tranja i cijene poljoprivrednih proizvoda bilje bri rast u odnosu na rast cijena drugih proizvoda i rast globalnog GDP. Odredbe Ugovora iz Rima spominju zajedniku agrarnu politiku, ali ne govore o nainima i varijetetima njenog organizovanja. Posljedice II svjetskog rata, sua u prvim poratnim godinama i zastoj za amerikom poljoprivredom, predstavljali su dovoljan motiv evropskim poljoprivrednicima (koji u poslednjem vijeku postaju homogena ekonomsko-politika grupacija) da se izbore za odreene subvencije i prije stvaranja EEZ. Rimski Ugovor im je samo dodatno ojaao politike pozicije sa koje su kasnije insistirali na snanoj podrci u procesima integracija. Ne treba zanemariti injenicu da su tadanje lanice EEZ imale vee uee poljoprivrede u GDP i zaposlenosti. U Francuskoj, Njemakoj, Italiji, Holandiji i Belgiji uee poljoprivrede u drutvenoj proizvodnji je bilo neto vee od 10%, a zaposlenost se pribliavala stopi od 20%. Evolucija podrazumijeva stalne modifikacije ciljeva i aktivnosti u poljoprivrednom sektoru. To je rezultiralo da se npr. lanom 33. Ugovora iz Amsterdama regulie neophodnost rasta poljoprivredne proizvodnje, vie farmerske standarde, bolje snabdijevanje, stabilizacija cijena i agro-trita. Ovo je integralni pristup razvoju evropske poljoprivrede, fundamentalne komunitarne politike. "Pogodnosti" za poljoprivrednu proizvodnju ugroavaju drugi, osnovni principi komunitarne politike, sloboda konkurencije i slobodno trite. Ciljevi koje je Unija postavljala pred sobom, odnosili su se na evoluiranje tradicionalne u modernu poljoprivredu, koja e zadovoljiti domae potrebe i biti konkurentna na domaem tritu. Oni se nisu mogli ostvariti uz postojee barijere politike konkurencije. Zato su poljoprivredne mjere bile izuzete iz ogranienja nametnutih od strane politike konkurencije. Tako je poljoprivreda u Zajednici u svim razvojnim fazama bila pod zatitom visokih carina i drugih barijera. Smatra se da su na Samitu u Strezi 1958. god. napravljene konture zajednike poljoprivredne politike EU. Na skupu su potencirani aktuelni problemi razvoja evropske poljoprivrede. Samit je zakljuio da se mora stvoriti jedinstveno trite poljoprivrednih proizvoda, dajui prioritet domaim poljoprivrednim proizvodima. Obzirom na usaglaene stavove est osnivaa, na Samitu nije bilo nesuglasica, pogotovo oko jaanja poljoprivrednih gazdinstava i tradicionalne poljoprivredne proizvodnje. To je otvorilo vrata za mjere intenzivne zatite i stimulacija domae proizvodnje. Najvanije, donesen je zakljuak da se kreiranje i finansiranje razvoja poljoprivrede premjeta na nivo Zajednice, umjesto finansiranja od strane lanica. Komisija 1964. god. predlae Savjetu Prijedlog Zajednike poljoprivredne politike (CAP). Od tada kree implementacija koja poljoprivredni obezbjeuje sredstva od prikupljenih uvoznih dabina (prelevmana). Rast GDP i pad vrijednosti uvoza vremenom umanjuju ovaj izvor podrke. Veina poljoprivrednih proizvoda je subvencionirana a spoljnotrgovinski promet poljoprivrednih proizvoda prelazi na kontrolisani reim 190 premiranja izvoza i visoke uvozne carine.
190 Za finansijsko-tehniki dio provoenja zajednike politike zadueni su Evropski poljoprivredni, Garantni i Upravljaki fond (Fond za upravljanje u poljoprivredi). Evropski fond za razvoj i garancije u poljoprivredi (EFRGP) osnovan je 1964. god. za podrku CAP. Podijeljen je na odjeljenje za garancije i odjeljenje za razvoj. Odjeljenje za garancije poslije 2000. god. finansira preko 90% rashoda CAP EU. Finansiranje se odnosi na trine intervencije i refundacije izdataka za izvoz poljoprivrednih proizvoda. Odjelenje je zadueno za pruanje pomoi siromanim zemljama. Odjelenje za razvoj finansira trokove namjenjene strukturnoj politici, a raspoloiva sredstva su skromna.

97

Ciljevi Zajednike poljoprivredne politike. Generalno, ciljeve definie Ugovor iz Rima. lan 3. odreuje uvoenje Zajednike poljoprivredne politike a lan 33. ciljeve. lan 34. regulie mjere koje se mogu upotrijebiti za realizaciju zajednikih ciljeva. Prema Ugovoru, Komisija je zaduena za predlaganje i implementaciju mjera iz poljoprivredne sfere, kao budue komunitarne politke EU (odredbe lana 37.). Ciljevi zajednike poljoprivredne politike prema Ugovoru iz Rima su: Najvaniji cilj je da se potroaima osigura snabdijevanje poljoprivrednim proizvodima po "prihvatljivim cijenama" (nije obrazloeno ta ova formulacija podrazumjeva). Zajednika politika mora poveati produktivnost u poljoprivredi. Zahtijeva se racionalna upotreba inputa, racionalnost u razvoju proizvodnje i potencira uloga tehnikog progresa u poljoprivredi. Ovo ukazuje na potrebu nastavka reformi i odreuje pravac izgradnje moderne poljoprivrede. Mjere moraju uticati na stabilnost zajednikog trita poljoprivrednih proizvoda i obezbediti dostupnost snabdijevanja na cijeloj teritoriji Zajednice. Moraju se obezbjediti uslovi za poveanje ivotnog standarda populacije koja u EU ivi od poljoprivredne djelatnosti.

Ciljevi se mogu realizovati mjerama ekonomske politike i drugim instrumentima. Tako se mogu koristiti mjere cjenovne politike, povoljniji nain finansiranja itd. itava strategija CAP se temelji na postojanju proizvoaevog vika i njegovom kontinuiranom uveanju (grafikon 8.2.). Ciljevi na zajednikom tritu garantuju proizvoaima utvrene nivoe cijena. Ali, ako doe do pada ispod garantovanih cijena, vikovi moraju biti otkupljeni od strane nadlenih institucija EU po viim cijenama od trenutnih trinih cijena. Ovaj pristup proizvoaima daje sigurnost.

Grafikon 8.2.: Kriva ponude i proizvoaev viak Dakle, kada je proizvoaeva cijena sa P1 uveana na P2, tada dolazi do fizikog poveanja proizvodnje sa Q1 na Q2, a podruje P1P2BA predstavlja proizvoaev viak. Ovaj grafikon jednostavno objanjava zato u EU dolazi do enormnih vikova subvencioniranih poljoprivrednih proizvoda.

8.3. Instrumenti i politika cijena

Prije ustanovljenja zajednike politike evropske zemlje su imale bogato iskustvo u podrci poljoprivredi. Prenos veine tih ingerencija na nivo Zajednice nije bio lagan. Evropski seljaci su iskoristili novu ansu. Za lojalnost komunitarnim procesima dobili su politiku koja ih snano podrava. Unija veoma brzo postaje vodei svjetski trgovac poljoprivrednim proizvodima. U izboru instrumenata, naina podrke i zatite, nova poljoprivredna politika Unije, nije bila kreativnija od politika zemalja osnivaa. I dalje se primjenjuju uvozne kvote, prelevmani, mjere u oblasti cijena poljoprivrednih proizvoda itd. Meutim, za razliku od ranijeg sistema, nova poljoprivredna politika je projektovana kao snana komunitarna aktivnost, a mnogi je tretiraju kao najstariju izvornu i fundamentalnu politiku. Za uspjeno funkcionisanje, uspostavljeni su principi na tritu poljoprivrednih proizvoda. Prvo, domai proizvodi imaju prednost nad uvoznim. Drugo, trite proizvoda je zajedniko i u granicama je EU. Ovo podrazumijeva uspostavljanje jedinstvene cjenovne politike i drugih

98

standarda. Za efikasno provoenje CAP, bilo je neophodno obezbjediti zajedniki budet na nivou Zajednice i druge pratee mere. Politika cijena. Jedan aspekt zajednike poljoprivredne politike je veoma vaan za stabilnost materijalnih i finansijskih bilansa. On se odnosi na garantovane cijene i interventni otkup (koji dodatno naruavaju pravila konkurencije otvorenog trita). Efekti ovih subpolitika stvaraju ogromne suficite nekiih poljoprivrednih proizvoda (posebno u nekim periodima) ili formiraju visoke cijene poljoprivrednih proizvoda na zajednikom tritu. Dakle, naruavaju se trini odnosi, koji zbog inkorporiranosti birokratije dovode u sumnju cijeli koncept, stvarajui tako politiku i esnafsku opoziciju. Netrine motivacije su poljoprivrednu proizvodnju dovele do nesluenih razmjera, pa se esto, pored enormno visokog izvoza nije znalo ta raditi sa preostalim vikovima. Jer, nekada je sladitenje bilo skuplje od procesa proizvodnje. Rjeenja su esto 191 traena u unitavanju ili poklanjanju poljoprivrednih proizvoda siromanim zemljama. Kako EU titi svoje trite poljoprivrednih proizvoda? Prije svega politikom cijena poljoprivrednih proizvoda. Pogledajmo stanje u oblasti itarica, posebno penice. Na tritu Unije funkcioniu ciljne ili donje, 192 granine ili prag i interventne cijene. Ciljnu cijenu odreuje cijena u Duisburgu, podruju sa najveim deficitom itarica u Evropi. Zajedno sa trokovima transporta i skladitenja, to je maksimalna mogua cijena penice u EU. Granina, ili prag cijena, je ona cijena ispod koje je zabranjen uvoz na trite Unije. Ova mjera titi domae proizvoae od niih cijena vanjskih konkurenata i primjenjuje se na svim punktovima za uvoz roba u EU. Interventna cijena. To je minimalna nadoknada koja se garantuje poljoprivrednim proizvoaima. Ona se koristi u periodima neusaglaene ponude i tranje, kada dolazi do suficita poljoprivrednih proizvoda. Posebno povoljne efekte za domae proizvoae predstavljaja kombinacija interventnih cijena i mjera uvozne zatite. Sprjeavanja ulaska jefinih poljoprivrednih proizvoda na trite EU su decenijama omoguavala da domai proizvoai ostvare vee individualne profite, a sektor poljoprivrede privredni rast i tehniki progres. Ovaj model je, do reformi agrarne politike, garantovao otkup svih ponuenih koliina to je esto stvaralo velike probleme u EU. Reformama agrarne politike takve devijacije su djelimino ili potpuno otklanjane, jer su ogromni suficiti poljoprivrednih proizvoda lananim dejstvom prouzrokovali druge budetske, politike i makroekonomske probleme. Dakle, jaki instrumenti CAP su interventne cijene, varijabilni uvozni prelevmani i subvencije za izvoz poljoprivrednih proizvoda. Kompenzacije. U Zajednici su afirmisane i novane kompenzacije. Ova podrka proizvoaima garantuje ujednaene iznose nacionalnih valuta po proizvedenoj jedinici. One su se pokazale komplikovane jer uz pozitivne efekte, sprjeavaju konkurenciju u lanicama. A, kako je ve reeno, konkurencija je fundamentalna komunitarna vrijednost. Kompenzacije su povoljnije djelovale na ekonomsku poziciju proizvoaa u bogatijim i makroekonomski stabilnijim lanicama (i ranije, dravama sa stabilnim nacionalnim valutama). Ureenje jednistvenog trita poljoprivrednih proizvoda u uslovima vie valuta, uticalo je na meunacionalna prelijevanja dohotka i druge negativne pojave, koje su ugroavale proces reprodukcije poljoprivrednog sektora. Kako su kursevi lanica esto znaajno fluktuirali, Savjet ministara je bio prinuen utvrivati vrijednosti tzv. "zelenih" kurseva, koji su sluili iskljuivo za obraune cijena i vrijednosti poljoprivrednih proizvoda radi cjenovne stabilnosti i odravanja eljene ravnotee u razmjeni na unutranjem tritu. Jer, poljoprivreda je jo uvijek imala vanu ulogu u stvaranju ukupnog drutvenog outputa, posebno uz aktivnosti "oko" poljoprivrede. Poznato je, da se u ekonomskoj uniji u kojoj se lanicama omoguava da zadre nacionalne valute, deavaju pekulativne valutne promjene (najee se provodi devalvacija koja poboljava primarni tekui raun). Tako je na podruju Zajednice bilo valutnih operacija nekih lanica koje su svjesnim obezvrjeivanjem svojih nacionalnih valuta dovodili do pojeftinjenja poljoprivrednih proizvoda i inili ih konkurentnijim na

Problem ne bi bio dramatian da ga ne prati degradacija poljoprivrednog okruenja. Prekomjerna upotreba mineralnih gnojiva, pesticida i tetnih inputa zagauje zemlju i okolinu. Sanacije teta zahtijevaju velika sredstva, vea i od prihoda od poljoprivrede. Zato se proizvodnja nadzire i uvodi zatita na nivou EU. 192 Cijene odreuje Savjet ministara, u aprilu za kalendarsku godinu.
99

191

zajednikom tritu. Tako su pozitivni ekonomski efekti postizani prelijevanjem dohotka, bez rasta produktivnosti rada. U okviru ovog pristupa uvedene su i novane kompenzacije koje su imale ulogu deviznih amortizera. Ove vrste kompenzacija su se koristile za potrebe deviznog ujednaavanja, posebno ako bi dolo do veih fluktuacija valuta zemalja lanica. U svim situacijama u kojima su postojale mogunosti da se postigne stabilnost trita poljoprivrednih proizvoda pomou deviznog ujednaavanja, uvoene su kompenzacije koje su bile razlika izmeu vrijednosti srednjeg i "zelenog" kursa. Kod veih pomjeranja deviznih kurseva, kao u sluaju revalvacija njemake marke, domai (njemaki) proizvoai su morali biti snano tieni mehanizmom novanih kompenzacija. Prilikom devalvacija nacionalnih valuta, dolazilo bi do intervencija koje bi bile suprotne od prethodno opisanih mjera. Ako ne bi dolo do odgovarajueg nivoa novanih kompenzacija, tada bi poljoprivredni proizvodi "bjeali" od zemalja sa najniim u zemlje sa najviim interventnim 193 cijenama. Ovaj sistem podrke poljoprivredi Zajednice kontinuirano je mijenjan. Tokom 1984. god. izvrene su promjene koje su se odnosile na vezanje mehanizma iskljuivo za njemaku marku, to je donijelo stabilnost u razlikama navedena dva kursa. Do devedesetih godina prolog vijeka ukida se najvei broj novanih kompenzacija. Ovaj sistem kompenzacija se potpuno naputa 1993. god. kada se "zeleni" kursevi izjednaavaju sa realnim, a definitivno uklanjanje pograninih kontrola uvruje jedinstveno trite. U 1995. god. je uveden dvostruki sistem "zelenih" valuta za podrku cijenama i za direktne isplate. Mjere su zahtijevale sloene postupke i finansijske operacije, koje su poslije uvoenja evra postale nepotrebne, to je dodatno potvrdilo prednosti uvoenja zajednike valute. Zloupotrebe CAP. Vana tema u EU je zloupotreba fondova namijenjenih za podrku poljoprivredi. Ogromna budetska sredstva i razvijena birokratska mrea su motiv za pojavu netransparentnih transakcija u ovoj oblasti. Revizorski Sud (iako nije nezavisan) ima status relevantnog organa EU za otkrivanje zloupotreba i netransparentnosti. Sud je tokom 2004. god. dostavio izvetaj o zloupotrebama fondova podrke Zajednikoj poljoprivrednoj politici. Revizijom je obuhvaen dui period (preko 30 godina) i konstatovano da je za to vrijeme nepravilno isplaeno preko 3 milijarde evra. U Izvjetaju ovog suda je navedeno da lanice nedovoljno aurno prijavljuju sluajeve zloupotraba fondovskih sredstava. Ovdje je neophodno napomenuti da se Izvjetaj odnosi samo na vee zloupotrebe (minimalni limit nepravilnosti je 4000 evra), te da su u ukupan iznos zloupotreba ukljueni samo dokazani sluajevi krenja. Iz ovih injenica se moe zakljuiti da su zloupotrebe mnogo vee. Ovo djelimino objanjava i otpore prema enormnim budetskim izdvajanjima za CAP. Treba dodati, da neke nezavisne revizorske kue smatraju da su zloupotrebe fondovskih sredstava za podrku poljoprivredi viestruko vee. Procjene nezavisnih revizorskih kua idu i do utaja koje na godinjem 194 nivou prelaze iznose od 4 milijarde dolara. Kao i u nekim drugim kohezionim politikama EU (regionalna, strukturna) gdje su uticaji birokratije u procesu planiranja i donoenja odluka toliko snani da mogu prouzrokovati negaciju naela jednakosti, tako i u implementaciji CAP EU dolazi do devijantnih pojava. Zato se kritiarima ove politike daju argumenti za njeno osporavanje, i posebno, kritiku njenog dominantnog uticaja na kreiranje budeta EU. Zato je primarni zadatak kreatora ove politike i njena kontrola i supervizija.

Ako bi npr. francuski franak devalvirao u odnosu na ostale valute u zemljama Zajednice, tada bi francuski poljoprivredni proizvodi pojeftinili na zajednikom tritu, najmanje za iznos devalvacije. To znai da je ova lanica konkurentnija u poljoprivrednim proizvodima jer su proizvodi u njemakim markama, funtama ili lirama sada jeftiniji, najmanje za iznos devalvacije. Proizvodi ostalih lanica tako posataju skuplji. 194 Ernst & Young u lanku Blundel, J. & Frost, G., Friend or foe, What American should know about European Union, 2004, str. 27. procjenjuju obim zloupotreba, smatrajui da je i vei od ovog iznosa. (http://www.iea.org.uk/files/upld-article71pdf.).
100

193

8.4. Rezultati i posljedice primjene CAP

Jedan od najvanijih rezultata u primjeni CAP je osiguranje samodovoljnosti u poljoprivrednoj proizvodnji. Upravo je EU sa najvie poljoprivrednih proizvoda uspjela vlastitom proizvodnjom zadovoljiti potrebe domae tranje. U vrijeme nastanka Zajednice, est osnivaa uglavnom nije bilo u mogue obezbjediti samodovoljnost u poljoprivrednom sektoru (osim proizvodnje povra i krompira). Nije zanemarljiva strategijska okolnost da evropski prostor poslije duih perioda obiljeenih ratovima, krizama, nepogodama, prvi put osigurava poljoprivrednu proizvodnju. I ne samo to. Trini viak poljoprivrednih proizvoda je Uniju uinio kljunim faktorom na globalnom planu, to je dodatno ojaalo i njenu komunitanu ideju, ali i poziciju dominantnog faktora u ukupnih svjetskih trgovinskih odnosa. Zato ne iznenauju stalna protivljenja SAD i Japana koji evropskoj politici uporno zamjeraju prekomjerni intervencionizam. Rezime komunitarne politike u poljoprivredi poslednjih 5-6 decenija jasno ukazuje da je Unija iskoristila jednu epohu u razvoju svjetske ekonomije u kojoj je mogla i imala hrabrosti primjeniti protekcionistike i ali i druge mjere u poljoprivredi i tako ovu oblast definitivno postaviti na lidersko mjesto u svijetu. Meutim, trini vikovi su esto optereivali budet i politike odnose meu dravama EU. Zato se danas, u sklopu mjera poljoprivredne politike posebna panja posveuje adekvatnoj strukturi proizvodnje. To sprjeava trine suficite i eliminie dodatne trokove rjeavanja tih problema. U kontekstu ekonomskih posljedica CAP treba istai da su cijene poljoprivrednih proizvoda u EU od njenog nastanka bile nerealno visoke. Iz ove konstatacije proizilazi da su se evropski poljoprivredni proizvoai razvijali na tetu evropskih potroaa. Jer, jasno je da su evropljani u cijelom periodu primjene zajednike politike bili u mogunosti da uvoze jeftinije poljoprivredne proizvode u odnosu na cijene proizvodnje domaih proizvoaa. Ovim je dovedena u pitanje formulacija iz Rimskog ugovora po kome se snabdijevanje potroaa u Uniji mora odvijati po fer ili prikladnim cijenama. Ali, kada se u analize ukljue podaci o brem rastu dohotka potroaa u odnosu na prosjean rast cijena poljoprivrednih proizvoda, tada, ionako nedefinisan termin, fer ili prikladnih cijena, moe dobiti potpuno novu dimenziju. Analitiari bi konstatovali da su odredbe Rimskog ugovora o snabdijevanju i cijeni u potpunosti zadovoljene. Sve ovo govori o vrlo heterogenoj i multifunkcionalnoj strukturi interesa u agrokompleksu, razliitoj u odnosu na neke druge djelatnosti. Stoga su i zakljuci o nekim pitanjima iz domena uspjenosti implementacije poljoprivredne politike esto potpuno suprostavljeni. I ocjene o uticaju CAP na socijalnu sferu su esto kontroverzne. Mjere u poljoprivredi su djelovale na poboljanje socijalnog statusa poljoprivrednika poslednjih decenija, posebno preko diversifikacije privrednih aktivnosti u, i oko, poljoprivrede. Ovo intenzivira seosku ekonomiju, izgradnju infrastrukture itd. Meutim, kritiari modela podrke poljoprivrednoj proizvodnji uporno ukazuju da su cijene poljoprivrednih proizvoda u EU "nefer i neprikladne", posebno ukoliko se nivo tih cijena komparira sa cijenama potencijalnih uvoznih proizvoda. Limitiranost dohotka najsiromanijih kategorija stanovnitva jo uvijek utie na to da ove drutvene grupacije imaju izuzetno visoko uee 195 trokova ishrane u ukupnoj potronji. Spoljnotrgovinska razmjena poljoprivrenih proizvoda. Uee EU u svjetskoj trgovini poljoprivrednim proizvodima je visoko, moe se rei ak i dominantno. Unija je uz SAD najvei svjetski izvoznik poljoprivrednih proizvoda. Ta pozicija joj omoguava uticaj na krupne ekonomske ali i politike odluke i tokove roba u ovoj oblasti. Najvanije, Unija djeluje na obim, strukturu, cijene, alokaciju i standarde svjetske proizvodnje poljoprivrednih proizvoda. Prilikom Izvoza poljoprivrednih proizvoda ona primjenjuje neku vrstu dampinga, obzirom da se za izvoz iz EU isplauju izvozne naknade u subvencijama, odnosno refundacijama, a koje se odnose na nadoknadu razlika izmeu viih cijena na tritu Unije i niih izvoznih cijena. Ta politka Unije ima negativan uticaj na funkcionisanje svjetskog agrarnog trita jer se ovakvim aktivnostim sprjeava da ekonomski efikasni proizvoai prodaju svoje proizvode na svjetskom tritu. Mjerama se drastino sputava globalna svjetska konkurencija i dugorono nanosi teta proizvoaima koji su opredijeljeni za 196 specijelizaciju i rast produktivnosti u poljoprivredi na globalnom nivou.
195 196

Nie cijene poljoprivrednih proizvoda utiu na rast realnih nadnica. Promjene trae od EU fleksibilost prema novom ekonomskom poretku i estim okovima. To je jedan od razloga orijentacije prema autentinoj razvojnoj politici, utemeljenoj na produktivnosti, konkurentnosti, znanju i inovacijama. Pristup je slian shvatanjima SAD o razvoju velikog trita. ak se moe rei da EU, uz neke modifikacije "kopira" ameriki razvojni model. Konkurentnost poljoprivrede EU je komponenta rasta i ostvarivanja liderske pozicije na globalnom planu i diferencijacije u odnosu na ostale privrede.
101

Naruavanje svetske trgovine poljoprivrednim proizvodima. Evidentno je da EU ima snaan uticaj na svjetsku trgovinu poljoprivrednim proizvodima. Oigledni su negativni uticaji na razvoj ovog trita, posebno na sputavanju specijalizacije i valorizacije uspjenih proizvoaa, te marginalizaciji teritorija koje zadovoljavaju uslove kao vodei proizvoai prehrambenih proizvoda. Zbog sloenih problema na svjetskom nivou, rastu pritisci za suzbijanje protekcionizma. Na osnovu ega su zasnovani ovi zahtjevi? ta donosi liberalnija politka u toj oblasti? I tu su miljenja, ponekad i dijametralno podjeljena. Ipak, pomjeranje prema slobodnoj svjetskoj trgovini utie na rast proizvodnje, izvoza i zaposlenosti. Dalje, ove mjere doprinose rastu proizvodnje u zemljama u razvoju, zapoljavajui nezaposlene kontigente nekvalifikovane radne snage, otklanjajui globalne socijalne pritiske. Kada je rije o protekcionizmu u poljoprivredi, tada je sva odgovornost iskljuivo vezana za vlade zemalja koje svojim politikama naruavaju pravila konkurencije na poljoprivrednim tritima. Poslije II svjetskog rata podrka poljoprivredi raste, to se opravdava obnovom ovog sektora i injenicom da akteri poslijeratne industrijalizacije ele obezbijediti potrebnu koliinu prehrambenih proizvoda. Vremenom, podrka opada. Ali, cijeni se da je direktna podrka poljoprivrednim proizvoaima jo uvijek visoka. Prije dvadesetak godina jedna od glavnih studija Svjetske banke je ukazala da su poljoprivrednici u zemljama u kojima su donoene takve mjere bili diskriminisani upravo od strane tih istih vlada. Tada, u atmosferi reformi, posebno u zemljama u razvoju i poetkom Urugvajske runde pregovora (1986) postepeno dolazi do liberalizacije trgovinskih odnosa. Zavretkom Urugvajske runde primjenjuje se Opti ugovor o carinama i trgovini WTO (1995.), a lanstvo ove organizacije se sa 20 poveava na 150 carinskih prostora. Ipak, i pored napretka, vlade zemalja, kao i EU jo uvijek pruaju otpor punoj liberalizaciji trgovine poljoprivrednim proizvodima. Razlozi zadravanja "ststusa quo" su donekle razumljivi. Ipak, opravdano se postavlja pitanje, zbog ega se treba zalagati za punu liberalizaciju i kakve efekte od nje moemo oekivati? Uvozne carinske stope za prehrambene proizvode su jo uvijek visoke i u prosjeku se na svjetskom nivou kreu oko 16%. Dalje, carinske stope na poljoprivredne proizvode su vie u odnosu na druge proizvode i u odnosu na svjetski prosjek (5,2%). Ovdje treba pretpostaviti visoke varijacije od zemlje do zemlje ili od proizvoda do proizvoda (kada je rije o ovako sintetizovanim pokazateljima). Prema globalnom LINKAGE 197 modelu (koristi se za globalna predvianja i procjene Svjetske banke), mogue je procijeniti efekte liberalizacije do 2015. god. u odnosu na baznu 2001. god. Model ne ukljuuje krupne politike dogaaje i 198 globalne makroekonomske poremeaje. Po modelu, liberalizacija svjetske trgovine bi dovela do dobitka od ak 287 milijardi dolara na godinjem nivou. EU bi u punoj liberalizaciji svjetske trgovine zabiljeila dohodak od 65,2 milijardi dolara godinje i ukupan stvarni rast procijenjenog prihoda od 0,6%. Potpuna liberalizacija bi doprinijela rastu trgovine u zemljama u razvoju, koje bi u ukupnoj trgovini prodale dodatnih 318 milijardi dolara tzv. zemljama sa visokim prihodima, dok bi ove, zemljama u razvoju prodale dodatnih 290 milijardi dolara. Po ovim procjenama globalna liberalizacija poljoprivrednih proizvoda bi donijela 63% ukupne svjetske dobiti, od ega bi poljoprivrede zemalja sa visokim prihodima donijele oko 70% ove zarade. Potpuna liberalizacija bi uticala na smanjenje izvoza i rast uvoza poljoprivrednih proizvoda u EU. Interesantno je da bi se izvoz poljoprivrednih proizvoda iz SAD isto tako znaajno poveao. Zemlje u razvoju bi, za razliku od visokorazvijenih zemalja poveale neto efekte izmeu izvoza i uvoza poljoprivrednih proizvoda. Liberalizacija bi dovela do blaih promjena privredne strukture u poljoprivrednoj proizvodnji razvijenih zemalja. Rast proizvodnje i trgovinske razmjene poljoprivrednim proizvodima bi neznatno poveali zaposlenost u zemljama u razvoju, dok bi u EU i EFTA, tj. u razvijenim zemljama i na svjetskom nivou dolo do pada zaposlenosti. Vidljivo je da bi liberalizacija djelovala negativno na proizvodnju u EU I EFTA, dok bi npr. SAD ostvarile rast. Svjetska proizvodnja bi znaajno porasla, posebno zbog rasta u zemljama u razvoju.

Koristei povratni model globalne ekonomije LINKAGE i bazu projekta globalne trgovine vidljive su prosjene uvozne carine za poljoprivredu i neke druge proizvode. 198 Model nije dovoljno pretpostavio krizu svjetske ekonomije koja je eskalirala 2008. god. Isto tako, nisu predvieni rast cijena i energenata u 2007. i 2008. god. koji, uz klimatske faktore utiu na rast cijena hrane.
102

197

Generalno potencijalne koristi od trgovinskih reformi su znaajne, a najvei efekti bi se postigli u poljoprivredi, posebno u zemljama u razvoju. Zbog toga je vano nastaviti implementaciju mjera iz Urugvajske runde i Doxe, postepeno reducirati subvencije, carine i druge dabine, te nastojati da se ve postignute promjene iz ove oblasti ne vrate nazad. Iz prethodnih analiza je jasna pozicija EU u svjetskoj trgovini poljoprivrednim proizvodima i njen, jo uvijek konzervativni stav i rezerva po pitanju radikalnije liberalizacije. Sigurno je, da liberalizacijom trgovine Unija u makroekonomskom smislu ne gubi toliko, koliko bi izgubila na planu politike kohezije i strateke uloge u proizvodnji prehrambenih proizvoda. Poljoprivreda, reforme GATT i Urugvajska runda. Neke promjene CAP su rezultat pritiska GATT. Zavrne 199 runde pregovora GATT su se odnosile na smanjivanje intervencija u poljoprivredi , mjerene ueem u GDP, a poev od 1995. god. Predvieno je i smanjenje carina za minimalno 15%, dok bi u slijedeih nekoliko godina to smanjenje iznosilo 30%. Izvozne subvencije je trebalo smanjiti za 36% a subvencionisane proizvode smanjiti za 24%, uz obavezu zabrane uvoenja novih protekcionistikih mjera. Uvedena je obaveza da se na tritu mora pojaviti minimalno 3% uvoznih proizvoda, dok su direktna plaanja farmerima izuzeta iz sporazuma GATT.

8.5. Ekonomski aspekti agroekolokih mjera EU

Razvoj je nezamisliv bez korienja prirodnih resursa. Njihova eksploatacija je intenzivirana, a devastacija ivotne sredine naalost postala realnost. Zbog toga, savremene teorije rasta daju veliki znaaj ovim problemima. Odrivi razvoj trai vea izdvajanja GDP. U EU postoji politika volja za zatitom ivotne sredine. Ipak, ona je podreena ouvanju makroekonomske ravnotee i konkurentnosti. Unija provodi dugorone mjere zatite sredine, odnosno, agroekoloke mjere. U ovoj fazi razvoja one ne proizvode makroekonomske efekte, ali neke zemlje i regioni od posljedica njihove primjene osjeaju blae makroekonomske impulse. Jer, direktne isplate utiu na rast tranje na teritorijama sa niim dohotkom i visokom nezaposlenosti, poboljavajui ekonomsko-socijalnu situaciju. Druga korist od njihove primjene je rast cijena zemlje. Dakle, makroekonomsko dejstvo je limitirano na pozitivne ekonomske eksternalije. Brz 200 ekonomski razvoj prouzrokuje progres u svim sferama drutva, utiui na pojavu tetnih eksternalija. Zato 201 je odrivost razvoja centralna tema u EU. Preovladava stav da je ona uslov tzv. "dobrog drutva". Sve vie se akcentira kvalitativni aspekt odrivosti koji postaje segment ekonomske nauke. Odnos odrivog razvoja i makroekonomske stabilnosti je odnos prema izdvojenom GDP za odrivi 202 razvoj, koji ne ugroava unutranju i spoljnu ravnoteu. Agroekoloke mjere tite poljoprivredne povrine, 203 ume, rijeke, jezera, delte, movare i sl. ivotna sredina EU se ne titi samo ovim mjerama. Ona je predmet regionalne, ruralne i drugih politika. EU kontinuirano poveava sredstva odrivog razvoja, jer budetski okvir od 2007. do 2013. god. pokazuje rast sredstava, od ega je polovina direktno ili indirektno usmjerena na odrivost (rast kohezionih i strukturnih fondova u odnosu na CAP). Upravljanje ivotnom sredinom je vaan (drugi) stub ruralnog razvoja. Dijagram 8.8. prikazuje trendove ovih mjera.

Najznaajnije mere agrarnog protekcionizma su carine, prelevmani, kvantitativna uvozna ogranienja (kontigenti), diferencirani devizni kursevi, kontrolisana politika cijena, izvozna ogranienja, necarinske barijere, dravni monopolizam, trgovinski dogovori itd. 200 Ekonomske aspekte zatite elaborira Eban S. Goodstein, Ekonomika i okoli, Naklada MATE, Neum, 2003. O pozitivnim eksternalijama vidjeti u: Burda Majkl, Viplo arls, Makroekonomija, Centar za liberalno-demokratske studije, Beograd, 2004., str. 418-419. 201 John Kenneth Galbraith smatra da je "potrebno obezbediti da proizvodnja, njeno korienje i potronja nemaju negativne posledice po trenutno opte dobro u celini i da se obezbedi da posledice ne mogu da ugroze ivot i ivotne uslove generacija koje dolaze." (John Kenneth Galbraith, Dobro drutvo-humani redosled, PS Grme-Privredni pregled, Beograd, 2001. str. 27 i 72.). 202 O konsekvencama izdvajanja GDP za odrivi razvoj, vidjeti u: Popovi Goran, Makroekonomski aspekti CSD indikatora, Acta Economica, Ekonomski fakultet, Banja Luka, br. 8, 2008. god. 203 O agroekolokim mjerama EU vidjeti u: European Commission (EC), Fact Sheet of the implementation of rural development policy 2000-2006, 2003(a).
103

199

Dijagram 8.8.: Izdvajanja iz budeta EU za agroekoloke mjere

204

Dijagram pokazuje da sredstava zatite poljoprivrednog okruenja kontinuirano rastu. Stagnacija poslije 2000-te god. nastaje zbog spore primjene mjera u nekim zemljama koje tradicionalno forsiraju poljoprivrednu i industrijsku proizvodnju. Razliitost poljoprivrednog okruenja EU utie na principe od kojih istiemo: a. b. c. d. e. f. princip konstruktivne kooperacije, ugovore iz domena agro-ekolokih mjera ini neobavezujuim; princip raznovrsnosti; princip dugoronosti; prag tj. nivo plaanja mora biti stimulativan; mjerama se izbjegavaju pravila WTO; princip autonomije i diskrecionog prava kreiranja politike.

Dalje, strategija utvruje najvanije ciljeve: a) utvrivanje poljoprivrednih podruja i uma tretiranih kao 205 206 NATURA 2000 i drugih prostora visokog kvaliteta prirode (HNV ); b) provoenje WFD u poljoprivredi i umarstvu; c) mjere na ublaavanju posljedica klimatskih promjena protokola iz Kjota. Ciljevi insistiraju na sredstvima (nacionalni nivo je minimalno 25% sredstava EU). U najirem smislu, agroekoloke mjere su usmjerene na: Zemlju, odnosno forsiranje organske obrade, primjenu mjera redukcije tj. spreavanje erozije tla itd. koje diu kvalitet i poveavaju cijenu zemlje. Prate ih kompenzacije za izgubljeni dohodak. Poboljanje kvaliteta i kvantiteta vode u zemljama EU. Agroekoloke mjere poveanja bioraznovrsnosti. Genetsku raznovrsnost radi zatite rijetkih biljnih i ivotinjskih vrsta.

Agro-ekoloke mjere proizilaze iz prezentiranih ciljeva i principa. Poljoprivredno okruenje je kljuni resurs u proizvodnji i sektoru odrivosti. Premije su glavni instrument agroekolokih mjera. Fluktuacije prosjene premije lanica ne nastaju uvijek zbog nedostatka sredstava, nego zavise i od veliine prostora. Vaan pokazatelj je uee zemljita pod ugovorima, prema ukupno korienim poljoprivrednm povrinama 207 (UAA ), to se vidi na dijagramu 8.9.

204 205

Izvor: EAGGF-Sekcija za garancije, izvrenje budeta. HNV, engl. skr. High Nature Value. 206 WFD, engl. skr. Water Framework Directive. 207 UAA, engl. skr. Utilised Agricultural Area
104

Dijagram 8.9.: Zemljite pod agroekolokim mjerama u EU

208

Za etiri godine (osim Italije i Njemake) raste uee povrina pod agro-ekolokim mjerama, ali meu lanicama i dalje postoje razlike. Zatita poljoprivrednog zemljita, uma i okoline, ouvanje biljne i ivotinjske raznovrsnosti ima sve vei znaaj u EU, to utie na njihov dalji rast. Od 2000-te god. ve je napravljen veliki progres. Ipak, ove mjere nemaju znaajnije makroekonomsko dejstvo. One negdje mogu dati i makroekonomske impulse u srednjem ili dugom roku (kroz rast agregatne tranje), jer na nerazvijenim teritorijama direktne isplate utiu na ekonomsko-socijalnu sferu rastom agregatne potronje.

208

Izvor: DG Agriculture, Common indicators for monitoring of implementationof Rural Development Programmes 2001, 2002.
105

8.6. Politika ruralnog razvoja EU

8.6.1. Uvod i teorijski aspekti Koncept integralnog ruralnog razvoja je relativno nov u teoriji i praksi privrednog razvoja i zbog toga se tretira kao novije poglavlje teorije razvoja. Ruralni razvoj i ruralna ekonomija ekonomsko-socijalne probleme rjeavaju u poljoprivrednoj djelatnosti i njoj bliskim sektorima. Poljoprivreda je vaan segment integralnog ruralnog razvoja, inae kompleksnog, vievalentnog i, prije svega, savremenog modela odrivog 209 razvoja. Jer, model industrijalizacije, koncentracija i ultra brzi razvoj urbanih i industrijskih centara pokazao je slabosti u odnosu na decentralizovani model uravnoteenog razvoja. Danas su prisutne kritike CAP, posebno u kontekstu regionalnih proirenja, to je dovelo do teritorijalnog pristupa ruralnoj politici. Ekonomska i socijalna kohezija, subsidijarnost, partnerstvo i integrisani teritorijalni razvoj reformiu strukturne findove 1988. god. a poslije i razvoj ruralnih podruja, kao dijela zajednike ekonomske i socijalne politike (Mastriht 1992). Ciljevi iz Korka i Agenda 2000 vide budunost u teritorijalnom pristupu, posebno poslije istonih proirenja. Ipak, sektorska poljoprivredna politka je najvei pojedinani element budeta EU (oko 40%), dok je teritorijalni koncept manji (oko 5% budeta). Poljoprivreda 210 troi 100% fondova Unije, dok su teritorijalne razvojne politike kofinansirane od strane lanica i regija. Tenzije izmedju CAP i teritorijalne politike postoje u samoj Komisiji, ali i van nje. Stvaraju ih lobiji koji poljoprivredu vide kao sektorski prioritet. To je generisalo i razlike unutar birokratije Generalnog Direktorata za Poljoprivredu ali i razlike izmedju DG Agri i DG Regio. Ruralnu politiku ine aktivnosti u poljoprivredi, umarstvu, ribarstvu, saobraaju, trgovini, socijalnom blagostanju, infrastrukturi, javnom zemljitu, lokalnoj upravi, poljoprivrednom okruenju, zdravstvu, edukaciji, stanovanju, energetici itd. Politika koja ima za cilj ruralni razvoj, ukljuuje regionalne razvojne programe strukturnih fondova sa prioritetnim regionalnim ciljevima Objectives 1 (ranije 1 i 6), i 2 (ranije 5b), i lokalne razvojne programe pod LEADER+ (ranije LEADER 1 i 2). Ali, postoje i nacionalni programi za razvoj ruralnih 211 regiona u paniji, Finskoj, vedskoj, Njemakoj, Irskoj, Velikoj Britaniji i dr. Ruralna ekonomija. "Ruralna ekonomija" je relativno nov termin, koji nije mogue precizno definisnti. Slino je i sa terminom agrarna ekonomija (AE) koji je prethodio terminu ruralne ekonomije. Oba su vezana za proces reformisanja agrarne politike (AP) koji je poeo u razvijenim zemljama ranih 80-tih. U njima je agrarna politika bila sektorski orijentisana (primarna poljoprivreda) i parcijalno rjeavala probleme ruralnih 213 podruja. Ali, relativni znaaj primarne poljoprivrede u ukupnom outputu je kontinuirano opadao. Ruralna ekonomija je "integralna (multisektoralna), teritorijalno zaokruena, seoska privreda koju ini skup meusobno povezanih privrednih djelatnosti i drugih aktivnost. Pored primarne poljoprivredne proizvodnje tu spada preraivaka industrija (najee bazirana na sirovinama poljoprivrednog porijekla i raspoloivoj lokalnoj radnoj snazi), vodoprivreda sa ribarstvom, rudarstvo, umarstvo, lovstvo, trgovina i druge usluge, turizam, zanatstvo, te brojne aktivnosti vezane za prostorno ureenje, organizaciju stanovanja, korienje slobodnog vremena, ouvanje zdravlja ljudi, obrazovanje i permanentnu obuku, odravanje ekoloke ravnotee izmeu ovjeka i prirode koja, izmeu ostalog, podrazumijeva samoodrivi razvoj poljoprivrede." Osnovni principi po kojima se upravlja ruralnom ekonomijom su: ravnomjernost razvoja na bazi raspoloivih resursa, zaustavljanje naputanja sela, veza sa okruenjem itd. Dakle, ruralna politika je usmjerena, ne samo na poljoprivredu, ve i na ruralnu privredu. Tako je stvoren novi model razvoja koga neki nazivaju i ruralna industrijalizacija.
209

212

Ideja o odrivom razvoju je lansirana poetkom 1970-tih. Ona je meutim, postala ire poznata tek 1987. god. kada je zvanino objavljena u izvetaju Brundtland (Gro Harlem Brundtland) komisije svjetske komisije za okruenje i razvoj pod nazivom "Naa zajednika budunost" (WCED: Our common future). U izvjetaju se "odrivi razvoj" definie kao razvoj usmjeren ka zadovoljenju potrebe sadanje generacije na nain koji ne dovodi u pitanje mogunost buduih generacija da podmire svoje potrebe. Problem "odrivost razvoja" akceptiraju UN na Samitu o planeti Zemlji u Rio de eneiru 1992. god. (Tzv. Rio deklaracija). On je prioritet ekonomskosocijalnog razvoja. 210 Mnoge lanice imaju nacionalne programe teritorijalnog (regionalnog i ruralnog) razvoja. 211 Mnoge zemlje OECD vode rasprava o irem i uem modelu ruralne politike. 212 Goran Popovi u svome radu, mjerenje efikasnosti ruralnih teritorija definie osnovne makroekonomske pokazatelje i ruralne agregate (Ibidem, Merenje makroekonomske efikasnosti ulaganja u ruralni sektor metodom kapitalnih koeficijenata i Uloga proizvodnih koeficijenata u merenju efikasnosti uloenih sredstava ruralnog kompleksa). 213 Kontinuirani pad uea poljoprivrede u GDP EU se vidi iz: zaposleni u poljoprivredi krajem 1980-tih ine 8%, a krajem 1990-tih svega 4,5%. Uee poljoprivrede u GDP krajem 1980-tih iznosi 3,5%, a krajem 1990-tih oko 2%.
106

8.6.2. Nastanak i razvoj ruralne politike u EU

Istorijski, ideju razvoja slabije razvijenih regiona raa pokret ivotni standard lansiran u projektu Osnovnih potreba. Prvi projekti su se odnosili na komunalni razvoj. Zatim dolazi "Program zelene revolucije" koji ima za cilj rast proizvodnje hrane. Tako poinju ulaganja bogatih prema siromanim. Interesantno je 214 navesti jedan aspekt definisanja zelene revolucije : "Obino se smatra da je zelena revolucija ono to danas podrazumijeva ubrzani rast poljoprivredne proizvodnje u zemljama treeg svijeta, i to onaj rast koji je kombinacija novog sjemena, uglavnom penice i pirina, uz korienje velikih koliina mineralnih ubriva i odgovarajueg naina upotrebe vode preko irigacionih sistema. Meutim, zelena revolucija je daleko vie od razvoja jedne biljke i genetike. Ona je utkana u osnove amerike spoljne politike, ispoljavajui se tako kao integralni dio njenih poslijeratnih nastojanja da socijalne revolucije dri u odreenim granicama koje bi svijet profita inile bezbjednim." Realnija vizija koncepta integralnog ruralnog razvoja (IRR) se javlja poetkom 1970-tih. U Rimu 1971. god. FAO i Meunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) organizuju simpozijum "Poljoprivredne institucije za integralni ruralni razvoj," a koncept podrava i Mc. Namara. Tako najrazvijenije zemlje poinju primjenu ovog razvojnog modela (Japan, SAD, vajcarska, vedska, Francuska, panija i dr.) u cilju valorizacije ruralnih podruja. Koncept omoguava korienje ogromnih prirodnih potencijala. Ruralna ekonomija i ruralni kompleks su sinonimi za integralnu, teritorijalno zaokruenu seosku privredu, koju ini skup brojnih meusobno povezanih djelatnosti i aktivnosti. No, savremeni ruralni razvoj nije mogu bez institucionalnih pretpostavki. Jer, prva je potrbno odrediti prioritete, zatim strateke ciljeve, koje treba da prate zakonske pretpostavke i rad institucija, i konano, potrebno je utvrditi ciljeve i aktivnosti poslije analize postojeeg stanja. Integralni karakter ruralnog razvoja je odreen interakcijom ekonomskih, institucionalnih, socijalnih, demografskih i ekolokih komponenti. Iskustva razvijenih zemalja zavise od veliine, visine nacinalnog 215 dohotka, mjesta poljoprivrede i dr. Primjer panije koja (u odnosu na najrazvijenije lanice Zajednice) nije imala dovoljno kapitala za rjeavanje nagomilanih problema u ruralnom sektoru, ukazuje na razlike meu lanicama u nekim istorijskim etapama njihovog razvoja. Karakteristian geografski i geostrategijski poloaj, nedostatak infrastrukture, nezaposlenost, ekonomska kolebanja u agrarnom kompleksu, uinili su paniju interesantnom za primjenu strategije ruralnog razvoja. Vlada panije je posebnim programima ulagala u industrijske pogone na ruralnim podrujima, podravala lokalne programe i inicijative. Rezultati su se ogledali u novim radnim mjestima koja su nastjala kao rezultat korienja prirodnih resursa i ekspanzije malih i srednjih preduzea itd. Interesantan primjer je proizvodnja vina. Bez obzira to je panija ve bila uspjean proizvoa, bilo je neophodno adaptiranje sortimenta trinim trendovima. Unapreenje je rjeeno projektima ruralnog razvoja, uz marketing pristup plasmanu vina na svjetsko trite. Izvoz vina i konjaka poslednjih decenija je eksterno konkurentan. Posljednjih decenija panija ostvaruje relativno stabilan rast, afirmie se kao uspjean izvoznik vina i drugih poljoprivrednih proizvoda, nudi vrhunske turistike usluge itd. To je olakalo poziciju vlade i regionalnih vlasti pred domaom javnosti i opravdalo poreska izdvajanja. Francuska je meu prvima primjenila ruralnu politike u cilju meusektorske orijentacije razvoja ruralnih podruja, uredjenja prostora, razvoja seljakih imanja, sprijeavanja migracija, dislokacije manje 217 prljavih industrija itd. Ciljevi su integralni, a Francuska ima rast zaposlenosti na ruralnim podrujima, koristi prirodne resurse, razvija malu privredu, posebno turizam, raste tranja u sektoru usluga itd. Francuski model je karakteristian po tome to obrazovanje prilagoava lokalnoj privredi u cilju otvaranja lokalne berze rada i prilagoavanja kolskog sistema rastuoj tranji u ruralnom sektoru. Sistem obrazovanja je u funkciju smanjenja frikcione i strukturne nezaposlenosti. Jer, ovim pristupom se stopa nezaposlenosti ne smanjuje, samo zbog otvaranja novih radnih mjesta, ve i zbog toga to se ponuda i tranja radne snage na tritu rada 218 usaglaavaju sa ponudom i tranjom odreenih kadrovskih profila.
216

214 Michael Perelman: The Green Revolutin, American Agriculture in the Third World, print in Radical Agriculture, ed. by R. Merril, Harper Colophon Books, N.York 1976, p.111 (u Z. Vujatovi -Zaki, Agrarna ekonomije, str. 48). 215 Vidjeti vie u: Antonio Vasquez Barquero, Inicijative za lokalni razvoj, Glasnik poljoprivredne proizvodnje, prerade i plasmana broj 12/88, Beograd 1988. god., str. 42-45. 216 Vidjeti vie u: Christina Kovachazy, Postupak formulisanja seoske politike, Glasnik poljoprivredne proizvodnje, prerade i plasmana, broj 1-2/1988. god., str. 38-41. 217 U Francuskoj je jo polovinom 1970-tih formiran Meuministarski odbor za razvoj sela. 218 O frikcionoj i strukturnoj nezaposlenosti vidjeti u Burda i Viplo, Makroekonomija...(Ibidem).

107

Evropski model razvoja ruralne ekonomije. Temelj politici ruralnog razvoja EEZ je postavljen 1968. god. Manoltovim (Mansholt) planom, koji se vezuje za modernizaciju poljoprivrede strukturnim reformama proizvodnje, prerade i marketinga poljoprivrednih proizvoda, kroz tzv. "zajednike akcije" finansirane 219 fondovima Zajednice. Plan polazi od dvije tvrdnje: prve, da "politika netrine podrke cijenama sama po sebi ne moe rijeiti fundamentalne probleme poljoprivrede", i druge, da su cijene u Zajednici "previsoke da 220 bi omoguile izvoz po zadovoljavajuim rezultatima." Ciljevi Manoltovog memoranduma su bili: bra adaptacija poljoprivrednih struktura, utvrivanje regionalnih razlika i mjere za manje razvijena podruja ime Zajednica uvodi teritorijalni pristup radi ostvarenja ekonomske, socijalne i prirodne ravnotee u poljoprivredi i 221 drugim djelatnostima. Uspostavljena politika je izgraivana reformisanjem Zajednike agrarne politike (CAP). Zvanini poetak snanijeg uticaja politike ruralnog razvoja na evropskom prostoru, prezentiran je 222 dokumentom "Budunost ruralnog drutva."

8.6.3. Reforme strukturnih fondova

Reforma Strukturnih fondova ("Delors I package" and "The single Act: a new frontier for Europe, od 1987.), izvrena je 1988. god. u cilju stvaranja jedinstvenog, ujedinjenog ekonomskog podruja Evrope, kome je imperativ redukcija meuregionalnih razlika. Ovaj pristup kompletiraju Mekerijeve reforme (MacSharry 223 reforms) CAP iz 1992. god. koje su iste godine potvrene Mastrihtskim dogovorom (Maastricht Treaty). U njemu su dodate rijei "ukljuujui ruralna podruja." Pratei dokument Mastritskog dogovora je Delorov paket II (Delors II package) iz 1992. god. kojim se preko politike ruralnog razvoja farmerima omoguava da ostanu na posjedu, obezbjede diversifikaciju zaposlenosti, planiraju razvoj u lokalnim zajednicama i tite 224 ivotnu sredinu. U paketu "Dolores II" ruralni razvoj postaje kljuni element ekonomsko-socijalne kohezije. Reformama CAP, EEZ je aktivnosti reorganizovanih Strukturnih fondova poslije 1988. god. usmjeravala prema ruralnom razvoju. Lansirani su ciljni programi (regional and horizontal objectives). Regulativa je proirivana da bi zadovoljila dva cilja u okviru "Ciljnog programa 5" (Objective 5): prvo, podrka ruralnom razvoju (regionalni ciljni programi 5b), te prilagoavanje i diverzifikacija poljoprivredne proizvodnje (horizontalni ciljni programi 5a). Veza izmeu strukturne politike u poljoprivredi i ireg teritorijalnog pristupa uspostavljena je "Ciljnim programom 1 i 5b" (Objectives 1 and 5b) u okviru Strukturnih fondova. Strukturna politika Unije proistie iz reformi Strukturnih fondova uspostavljenih "Ciljnim programima" 1, 2, 5b i 6. (Objectives 1, 2, 5b and 6) primenjivim u posebno definisanim regionima. Tu su prikljueni i horizontalni "Ciljni programi" pod oznakama 3, 4 i 5a (Objectives 3, 4 and 5a) primjenjivi irom Unije. Regionalni pristup omoguava alokaciju sredstava ka regionima specifinih problema i priliku da Strukturni fondovi Zajednice kombinuju svoje resurse. "Ciljni programi" 5a slue za strukturno prilagoavanje poljoprivrede i primjenjivani su horizontalno van "Ciljnih programa" 1 i 6. U okviru programa 5a od izdvojenih 5438 mil. ECU (cijene 1994.) iz EAGGF za period 1994-1999. god. najvei dio je distribuiran na kompenzatornu podrku manje favorizovanih podruja (oko 36%) to naroito dolazi do izraaja u Njemakoj, Velikoj Britaniji i Luksemburgu. Na podrku mladim 225 farmerima odlazi 23% sredstava (Belgija, Francuska) .

Strukturni fondovi: Fond za evropski regionalni razvoj (ERDF), Evropski socijalni fond (ESF) i Garantni fond (EAGGF) sa dve sekcije ("Guarantee" and "Guidance"). 220 Rural Developments, European Commission for Agriculture (DiG VI), CAP 2000, Working Document 1997., p.2. 221 Vidjeti vie: Z. Vujatovi-Zaki i . Stojanovi: op.cit., str. 215-216. 222 European Commission COM/88, Final 28.07.1988: "The future of rural society", Brussels 1988. 223 Mekerijeve reforme su vane za redukcije subvencija u poljoprivredi, naroito regulative o tzv. Prateim mjerama CAP. Meu njima su: ranije penzionisanje farmera, izvlaenje zemljita iz poljoprivredne proizvodnje (set-aside) i redukcija proizvodnje hrane, podizanje manjih prirodnih parkova, agro-ekoloke mjere i ouvanje seoskog ambijenta. U praksu se uvodi i organska poljoprivreda. Ovo vodi podrci ruralnoj ekonomiji direktnim novanim stimulacijama iz FEOGA (Fond za cjenovnu podrku). O ovome vidjeti vie u: Pamela M. Barnes and Ian G. Barnes, Environmental Policz in the European Union, University Press, Cambridge, 1999., p 17. 224 European Commission: From the Single Act to Maastricht and Beyond: the Means to mach our Ambitions, Com (92) 2000 final (11 Feb,), Brusselo 1992. 225 Rural Development, European Commission, p. 61.
108

219

O ekonomskoj diverzifikaciji ruralnih podruja brinu regionalni "Ciljni programi," temelj savremene strukturne politike EU, odnosno politike ruralnog razvoja: Ciljni program 1 (regionima koji zaostaju ekonomski i GDP manjim od 75% prosjeka EU), ciljni program 5b (ruralna podruja nieg ekonomskosocijalnog nivoa, visokom nezaposlenosti, niskim dohotkom i demografskim problemima i ciljni program 6 (za sjeverne regione iznad 62-ge paralele i gustinom naseljenosti ispod 8 stanovnika po km). EU u oblasti ruralnog razvoja kontinuirano provodi aktivnosti preko nadlenih institucija sa regulativom 226 Savjeta (Council Regulation). Tu su i brojne lokalne inicijative. Pored programa Liderove inicijative (The Leader Community Initiative Programme) vrijedno se osvrnuti na Kork deklaraciju i Agendu 2000, iz koje je proizaao Berlinski sporazum. Leader Initiative je program razvoja ruralnih podruja EU, lansiran 1991. god. "otvarajui nove vidike za 227 Metodoloki je pomogao irenje novog naina olakica i strategije ruralni svijet i ka ruralnom svijetu." ruralnog razvoja na osnovama sedam komponenti: uveanju lokalnih potencijala, utemeljenju teritorijalne strategije, pristupu od baze do vrha, integralnom ili multisektorskom pristupu, decentralizaciji i menadmentu finansijskih sredstava, horizontalnom i privatno-javnom partnerstvu i umreavanju. Princip "odozdo na gore" jaa ulogu lokalnih akcionih grupa (Local Action Groups-LAGs) i organa lokalne uprave. Leader vrjednuje tri komponente za dobijanje sredstava iz Strukturnih fondova i drugih sredstava: inovativni pristup prema ruralnom razvoju, razmena know-how i meuregionalna saradnja. Tranzicija Leader I u ambiciozniji Leader II nije bila laka. Decentralizacija, kao princip Liderovih programa dovodi do poveanja birokratskih procedura, to usporava plaanje odobrenih sredstava korisnicima. Uspjeh Leader I je uetvorostruenje sredstava alociranih Lideru II (1994-1999. god.). Najvee zemlje, Francuska, Velika Britanija i Njemaka malo koriste preporuke Leader u primjeni i modifikaciji vlastite organizacije. Slino je u Holandiji, Belgiji, Danskoj, Austriji i vedskoj ije vlade redukuju uticaj Leader-a na ruralna podruja zbog nepovjerenje koje nastaje uplitanjem Unije i injenica da su neke od ovih zemalja ve praktikovale sline metode i prije Leader-a. Suprotno, motivisane zemlje kao panija, Portugal i Irska koriste Leader, koji inspirie nacionalne programe ruralnog i regionalnog razvoja. Deklaracija Kork (Cork Declaration) je usvojena 1996. god. na Evropskoj konferenciji o ruralnom razvoju 228 (European Conference on Rural Development). Na skupu su utvreni politiki pravci daljih aktivnosti u provoenju ruralne politike i razvoju ruralne ekonomije. Deklaracija potvruje potrebu da graani Unije treba da plate kako bi Zajednica ostvarila uravnoteeniji i odrivi rast, kako bi se podigao kvalitet ivota i ujednaili uslovi socijalne politike, zdravstva itd. Ruralno se esto povezuje sa seoskim, jer su seoske teritorije po kritrijumima Unije, najee ruralna podruja. Zato je i Konferencija u Korku odrana pod motom "ivjeti na selu." Deklaracija ima devet taaka zasnivanih na slijedeem: Odrivi ruralni razvoj je jedan od prioritetnih zadataka Unije. Ruralni razvoj mora biti multidisciplinaran i multisektorski. Podrka rastu i diversifikaciji ekonomsko-socijalnih aktivnosti odrivog razvoja. Postojanje privatne i zajednike inicijative u inves-ticijama, tehnikoj pomoi, servisima, infrastrukturi, obrazovanju, obuci, informacionim tehnologijama i dr. Razvoj se zasniva na principu subsidijarnosti regionalnih i nacionalnih nivoa. Principi jedinstvenosti, jednostavnosti, fleksibilnosti i decentralizacije. Politike treba biti koherentna, bazirana na trans-parentnim procedurama i integrisana u pojedinane programe ruralnog razvoja.

Od poetka 1990-tih zemlje lanice EU preduzimaju odreene inicijative usmerene na preobraaj ruralnih podruja. U ovo vrijeme poznate su inicijative Zajednice: Leader, Interreg, Regis, Envireg, Pease i Posei. 227 Marjorie Jouen, The European Rural Model, Leader Magazine No 25, winter 2000/2001., p. 5. 228 Plumb H; The Cork Declaration A Living Countryside, Rural Europe Future perspectives, Cork 7-9. 1996.
109

226

Korienje lokalnih izvora sredstava za finansiranje u ohrabrivanju lokalnih razvojnih projekata. Sredstva treba usmjeravati u mala i srednja preduzea. Tehnika pomo, obrazovanje, obuka, komunikacije, uspostavljanje poslovnih odnosa sa ruralnim podrujima i praenje provoenja mjera ruralnog razvoja EU.

Oigledno je, da je Deklaracija iz Korka dala snane politike poruke i operativne smjernice u daljoj izgradnji koncepta ruralne politike EU. Agenda 2000. To je najvaniji dokument Komisije posle Mekerijevih reformi (MacShary Reform 1992.) 229 koji tretira buduu CAP. Ovaj projekat otvara nove perspektive ruralne ekonomije. Prioritetno se bavi reafirmacijom politikih prioriteta ekonomske i socijalne kohezije na cjelokupnom prostoru Zajednice.
230

Agenda 2000 pokriva:

osnaivanje zajednike politike u ruralnom i ukupnom razvoju i buduim proirenjima; finansijsku podrku podrujima planiranim za razvoj ekonomske i socijalne kohezije i na teritorijama sa GDP "per capita" ispod prosjeka Zajednice; sredstva Strukturnih fondova koji e pratiti ovu aktivnost. Koristie e ih 15 zemalja lanica. Za korienje su utvreni kriterijumi. Oni se odnose se na stanje GDP, zapoljavanje, produktivnost rada, infrastrukturu, strukturne probleme itd. Kriterijumi su procenat naseljenosti ispod odreenog novoa, neprilagoenost sistema obrazovanja, obuke i zapoljavanja. Agenda podrava drave koje e postati lanice Unije, pa je ruralni razvoj vaan i za zemlje kandidate. Ovo je i novi evropski pogled na budunost. Obim sredstava pomoi za politiku ruralnog razvoja je dodatna potvrda, da u odreenim okolnostima ovaj pristup ima prednost u odnosu na konvencionalne razvojne modele.

Od raspoloivih Strukturnih fondova 5% se usmjerava za zajednike inicijative. lanice sa GDP "per capita" manjim od 90% prosjeka Unije koje su pristale na treu fazu EMU su zadrale pravo upravljanja tim fondom. Fond koji je imao godinji budet oko 3 mlrd. ekija kontinuirano se koristio za podrku projektima na podruju izgradnje transevropske mree i transportne infrastrukture. Odnos sa evropskom poljoprivredom. Agrarni Savjet 1999. god. postie sporazum o sutinskim 231 reformama CAP vezanim za period prikljuenja novih lanica EU. U direktnoj vezi sa ovim sporazumom je Filerova reforma, koja predvia da izdaci za poljoprivredu ne prelaze vie od 74% rasta GNP. Ipak, Filerova 232 reforma je dobila i amandmane (Savjet u Berlinu 1999. godi.). Agendi 2000 uoava da je "osnovna razlika izmeu evropskog i modela poljoprivrede naih glavnih konkurenata u multikulturalnoj prirodi evropske poljoprivrede i njene uloge u ekonomiji, okruenju drutva i ouvanju prirodnih predjela iz ega proizilazi 233 potreba podrke odranju poljoprivredne proizvodnje irom Evrope i ouvanju farmerskih dohodaka." Agenda 2000 u Berlinskom sporazumu zahtijeva da se kao osnova uzme koncept multifunkcionalnosti evropske poljoprivrede, koji od farmera ne trai da se iskljuivo bave poljoprivrednom proizvodnjom, ve insistira na aktivnostima ruralne ekonomije (umarstvo, turizam, zanatstvo, zatita ambijenta itd.) uz naknadu 234 za zatitu poljoprivrednog okruenja agroekolokim mjerama. Ovo jaa poziciju EU u pregovorima unutar WTO.

Decembra 1997. god. Savjet Evrope na prijedlog Jacquesa Santera usvaja AGENDU 2000 kao osnovu reformi CAP ime se otvaraju nove perspektive ruralne razvojne politike. Osnovni cilj ove reforme, prihvaene u Berlinu (mart 1999. god.) je da se CAP unaprijed prilagodi proirenju na Istok kako bi se ono uinilo moguim i bezbolnijim. 230 CEC (1997), Agenda 2000 vol 1: For Stronger and Wider Union; vol 2: Challange of Enlargement; vol 3: Opinions of the European Commission on the Applications for Accession. 231 Agricultural Council, Political agreement on CAP reform, Agricultural Newsletter, Special edition 11. 1999. 232 Vidjeti u: COM (1999), Presidency Conclusions: Berlin European Council 24 and 25 March 1999. 233 Vidjeti u: Agenda 2000, Bulletin EU, No 5/97, Brussels 1997; Explanatory Memorandum: The Future of European Agriculture, Brussels 1998; Evolution of Financial Impact of the Commission Proposals Concerning the Reform of the Common Agricultural Policy, Agenda 2000 (2000-2006), Brussels 1998. 234 Ekonomske aspekte agroekolokih mjera nai u: Popovi Goran, Makroekonomski aspekti agroekolokih mjera u EU, Ekonomika poljoprivrede, Beograd, 2009. god.
110

229

Redukcije cijena poljoprivrednih proizvoda u Berlinskom sporazumu nisu nove u reformi CAP, jer slabljenje veza poljoprivredne proizvodnje i podrke cijenama poljoprivrednih proizvoda (podsticaja za intenzivnu proizvodnju koja ohrabruje farmere za maksimalno korienje resursa) poinje Makerijevim reformama (1992.). Ipak, smanjenje podrke poljoprivredi nije takvo da bi dovelo do veeg uvoza u odnosu na domae proizvode, to u je krajnjoj liniji EU vodilo u konflikte sa WTO. Filerova reforma je proirila emu manje favorizovanih podruja. lanice EU su u ovu kategoriju mogle uvrstiti specifina podruja (brdsko-planinska podruja, teki klimatski uslovi i sl.) gdje se obrauje zemljite, opstaju komune i uva tradicionalni ambijent. U ovoj emi nadoknada za ivotnu sredinu izostavljen je "princip zagaiva plaa" (polluter pays principle PPP), kako kod tekuih, tako i buduih plaanja. Iz prethodnog se moe zakljuiti da je ruralni razvoj snano inkorporiran u CAP. Moglo bi se rei da je on vaan konstituent Zajednike agrarne politike. No, ruralna politika je jednim svojim dijelom i koheziona politika, pa zato ima i obiljeja regionalne politike. Upravo ova isprepletenost sa ostalim zajednikim i nacionalnim politikama omoguava ekskluzivitet ruralnoj politici EU. Ipak, prioritetne su njene relacije sa poljoprivrednom politikom, to se moe vidjeti iz tabele 8.14. Tabela 8.14.: Plan troenja budetskih sredstava EU (mil. evra, cijene iz 1999.) Mjere Ukupno CAP bez R.R. R.R. i prat. mj. 2000 40920 36620 4300 2001 42800 38480 4320 2002 43900 39570 4330 2003 43770 39430 4340 2004 42760 38410 4350 2005 41930 37570 4360 2006 41660 37290 4370

Izvor: Pamela M. Barnes and Ian G. Barnes, p. 225. Iz prethodne tabele se uoava da uee ukupnih sredstava za podsticanje ruralnog razvoja iznosi oko 10% ukupnih sredstava za finansiranje CAP. Obzirom na dominantno uee CAP u budetu EU, moe se konstatovati da su izdvojena sredstva podrke ruralnom razvoju znaajna i relativno stabilna. Ovo ne obezbjeuje makroekonomsku poziciju razvojnoj ruralnoj politici na nivou Unije, ali to moe biti sluaj u regionima koji nisu razvijeni, a po kriterijumima koriste sredstva znatno vea od svog outputa. Drugo, CAP ima makroekonomski znaaj, ne samo zbog visine podrke (npr. regulie se agregatna tranja, ili utie na inflaciju preko cijena poljoprivrednih proizvoda), nego i snanog uticaja na stanje spoljnotrgovinskog bilansa i spoljne ravnotee. Naravno, bilo bi pretenciozno makroekonomski znaaj CAP svesti samo na ove dimenzije, jer ova zajednika politika utie i na budet, stopu nezaposlenosti, realne zarade itd. Tendencije i strukturni odnosi izmeu CAP i ruralnog razvoja nisu mijenjani ni u novijem periodu. Kontinuitet ovih politika ukazuje na volju EU da ih odri bar na postojeem nivou.

111

9. EVROPSKA MONETARNA UNIJA

9.1. Osnove i teorija monetarnih integracija
Ekonomije unitarnih, federalnih, konfederalnih ili zajednica drava, nezamislive su bez autentinih 235 Monetarna politika je kljuna za provoenje opte ekonomske politike, pa je u EU monetarnih sistema. klasifikovana u fundamentalne zajednike politike. Evrosistem kao vrhunsko dostignue moderne epohe ima specifine pretpostavke i ciljeve funkcionisanja. Monetarna unija je decidno determinisan sistem u kojem se odluke monetarnih vlasti moraju striktno provoditi u ekonomskom okruenju koje jo uvijek nije potpuno harmonizovano. S druge strane, jo ima tendencija zadravanja nekih ovlaenja od strane nacionalnih banaka, koje su obino plod rezistentnosti politikih struktura i elja nekih vlada lanica, da autonomno rjeavaju probleme makroekonomske stabilnosti. Zato su pregovori o monetarnim pitanjima komplikovani i politiki osjetljivi. Kao rezultat, centralna bankarska institucija je politiki samostalna (posebno u kontroli inflacije), ali jo uvijek nedovoljno centralizovana i segmentirana. Institucionalno konstituisanje Evropske monetarne unije (EMU) se dogaa u kasnom periodu njenog 236 postojanja i jo nije u potpunosti zavreno i prihvaeno od nekih najvanijih lanica. Isto tako, evropski monetarni sistem je zatvoren za zemlje koje ne mogu ispuniti nametnute uslove pristupanja. Jednostavno, postoje zemlje koje mogu a nee, i zemlje koje ne mogu a htjele bi, da se inkorporiraju u evropski monetarni sistem. Zato se u evrointegracijama javljaju dvije ekonomske substrukture: monetarni sistem (MS) i monetarna unija (MU). Monetarna unija je sloeni oblik institucionalizacije ekonomskog prostora i jedno od najsloenijih i najznaajnijih komunitarnih dostignua. Upravo zbog sloenosti i politike osjetljivosti monetarne sfere, ovi procesi dolaze poslije ustanovljenja drugih zajednikih politika. Nije teko primjetiti da uz politiku irenja na istok, Zajednica nije uspostavila ni jednu slinu strateku promjenu koja otvara nove drutvene horizonte. Dakle, EMU je endemska asocijacija koja se prvi put javlja na ekonomskoj sceni. Zemlje osnivai su od EMU oekivale veliku korist na irem ekonomskom planu i jaanju komunitarnosti. Ekonomski razlozi su osnovni pokretai osnivanja EMU. O tome najbolje govore uslovi prijema za nove, i obaveza kojih se pridravaju postojee lanice EMU. Oni su sublimirani u makroekonomske indikatore ekonomske uspjenosti (kriterijume konvergencije). Razvoj zajednikog trita nije mogu bez monetrane politike EU. Iako ne treba zanemariti bezbjednosne, unutranje i spoljnopolitike, socijalne i druge aspekte zajednitva, ipak su dominatne 238 ekonomske dimenzije evropskih integracija. Ovo se posebno odnosi na noviju istorijsku epohu. Ako je ideja o evropskoj koheziji poslije Drugog svjetskog rata bila fundirana i na potrebi za mirom i bezbjednosti, danas je ona potpuno okrenuta ka ekonomiji. Na slobodama kretanja roba, kapitala, usluga i ljudi, uvreni su stubovi razvoja i opstanka EU. Liberalizacija kretanja roba i usluga, te slobodno cirkulisanje kapitala integrisanog evropskog prostora su ekonomski procesi. Optimalno funkcionisanje slobode kretanja kapitala nije mogue bez harmonizovane monetarne politike, zajednike valute i odravanja trajnog poverenja prema njoj.
O ekonomskim sistemima vidjeti u: Bajec Jurij, Savremeni privredni sistemi, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god. O monetarnim sistemima vidjeti u: Miljkovi Dejan, Devizni kurs i devizno trite, CID, Ekonomski fakultet u Beogradu, 2008. god. 236 O EMU vidjeti u: Vujo Vukmirica, Nikola piri, Ekonomska i monetarna integracija Evrope, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2005. god.; De Grauwe, P. The Economic of Monetary Integration, Oxford University Press, 1992.; John Pinder, European Union, Oxford University Press, Oxford, 2000.; Mike Artis&Frederick Nixon, The Economic of the European Union, Oxford University Press, 2007.; Miroslav Prokopijevi, Evropska monetarna unija, Graevinska knjiga, Beograd, 2007. god.; Gordana eni-Jotanovi, Meunarodni ekonomski odnosi, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2006. god. i dr. 237 Ovu vezu utvruju Richard Baldwin&Charles Wiplosz, The Economics of European integration, The McGrow-Hill Companies, 2004. i Mike Artis&Frederick Nixson, The Economics of the European Union, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2007., ali i drugi autori koji piu o evropskim integracijama. 238 U knjizi Carliberg Michael, Monetary and Fiscal Policies in the Euro Areas, Springer, Netherlands, 2006. autori piu o interakciji monetarne i fikalne sfere u Evrozoni. Meutim, autor elaborira i odnose u oblasti konkurencije, sa posebnim osvrtom na ECB, FED, centralne banke Njemake i Francuske, itd.
112
235

237

Dananja EMU ima veliki uticaj na svjetsku ekonomiju preko jedne od najvanijih svjetskih valuta. Uniji raste uticaj i u Svjetskoj banci, MMF i OECD. Krugman i teorija evropskih integracija. Teorijska osnova EMU je zasnovana na nekim kljunim momentima specifinim za evropske monetarne integracije. Prije svega, poslije pristupanja Uniji, lanice su izgubile mogunost kreiranja deviznog kursa prema drugim lanicama, ali i izvan nje. Ova odricanja su kompenzovana brojnim koristima od jedinstvene valute ireg ekonomskog prostora. Od stepena integracija zavise koristi i nedostaci, koji su u konanom, jedna vrsta cost-benefit analize. Teorijskom rasvjetljavanju ovog problema doprinosi i Krugmanov pristup. On simplificirano objanjava koristi i trokove monetarnih integracija u zavisnosti od intenziteta integracionih procesa. Nesporno je da integracioni procesi djeluju na promjene ukupne dobiti i trokova, to je motiv svih integracija, kako monetarnih, tako i trgovinskih, carinskih itd. Osnova koju koristi Krugman je primenjiva za integracije irom svijeta. Danas se javljaju ideje o novim monetarnim unijama, to dodatno potvruje hipoteze na kojima je ovaj pristup fundiran. Koristi i gubitci od uvoenja monetarne unije prikazani su Krugmanovim dijagramom (9.1.).
239

Grafikonu 9.1.: Krugmanov dijagram koristi i gubitaka monetarne unije

240

Koristi i gubici (trokovi) monetarnih integracija su predstavljeni postotkom outputa du ordinatne ose, dok je stepen integracija na apscisi predstavljen ueem trgovinske razmene unutar unije u nacionalnom outputu. Grafikon 9.2. je modifikacija Krugmanovog grafikona.

Grafikon 9.2.: Koristi i trokovi monetarnih integracija

239 O ovoj problematici videti vie u: Krugman, P., Policy Problems of a Monetary Union, in Paul de Grauwe and L. Papademons (eds.), The European Monetary Sistem in the 1990s. Longman, London, 1990. god. i Paul de Grauwe, Ekonomija monetarne unije (prevod s engleskog), Izdavaka knjiarnica Zorana Stojanovia, Novi Sad, 2004. god., str. 62-65. 240 Izvor: Krugman, P., Policy Problems of a Monetary Union, in Paul de Grauwe and L. Papademons (eds.), The European Monetary Sistem in the 1990s. Longman, London, 1990.

113

Dakle, pretpostavlja se da veim stepenom integracije raste uee ukupne razmjene u GDP. Dijagram ukazuje da rast stepena integracija smanjuje gubitke (trokove) u novoj uniji. Jasno je, da su gubitci manji 241 Suprotno, kriva korisnosti integracija je direktno proporcionalna sa ukoliko je integracija potpunija i ira. veliinom integracije. Koristi za lanice monetarne unije su vee ako je vei stepen monetarnih integracija. Tada je prelomna taka integracija, izmeu koristi i gubitaka (trokova)opt. Teorijski, dostizanjem take u (opt) ekonomija EU i njen monetarni sistem i dalje tee desno od nje, jer ulaze u zon u integracija u kojoj su koristi vee od gubitaka (trokova). Krugman determinie fundamentalne elemete, relevantne za procese monetarnih integracija u EU. Ipak, sutina analize su relacije evropskih zemalja prema monetarnim integracijama, tanije, utvivanju injenica koje potvruju validnost Krugmanovog dijagrama kao teorijske osnove EMU. Sublimacija najvanijih faktora "cost-benefit" analize prilikom uvoenja zajednike valute je sloenija od zakljuaka pojednostavljenih prethodnih teorijskih primjera i postavki. Teorijski, prva korist od uvoenja zajednike valute je pad trokova razmjene tj. transakcionih trokova. 242 EU je prije i poslije monetarnih integracija kvantificirala ove koristi. Uz to, javljaju se pozitivni efekti ekonomije obima koji rastu irenjem EU. Ovo djeluje na nagib krive korisnosti Krugmanovog dijagrama. Slijedee, veu korist od monetarnih integracija imaju zemlje sa manje produktivnim sistemom razmjene deviza, jer ulaskom u Uniju postiu veu korisnost od razvijenijih sistema. Drugo, jedinstvena valuta amortizuje fluktuacije deviznih kurseva u EU. To doprinosi evropskim firmama da brzo i efikasno donose investicione odluke i eliminiu rizik promjena deviznih kurseva. Jedna valuta omoguava investitorima alokaciju resursa prema principima ekonomije obima i optimalizacije agregatne ponude (proizvodnih kapaciteta). Dalje, stabilnost realnog deviznog kursa utie na meunarodnu konkurentnost. Stabilnost realnog deviznog kursa dovodi do niih premija od rizika ukljuenih u realnu kamatnu stopu itd. Ove pojave stimuliu investitore za ulaganja u EU. Problem koji se javlja padom monetarne autonomije i posljedine konvergencije nominalnih kamata lanica ERM je u tome da konvergencija kamata ne mora uvijek odgovarati konvergenciji inflacije. Kada izmeu kamatnih stopa i stopa inflacije postoje disproporcije moe se dogoditi da realne kamatne stope padnu, to e pritiskati rast novane mase. Ovo stanje pretpostavlja stvaranje pritiska na cijene i rast inflacije 243 to naruava optu makroekonomsku ravnoteu. Problem je u potencijalnoj razlici nie inflacije i oekivanja sa finansijskog trita za stabilnom razmjenoma, s jedne strane, ali i oekivanja agenata, s druge strane. Uklanjanje trgovinskih barijera utie na vii stepen konvergencije nominalne kamatne stope. Ipak, mogu se generisati i druge ekonomske tendencije. Smanjenje trine diskriminacije, posebno u cijenama dobara na tritu EU je korist koja proizilazi iz upotrebe zajednike valute kao mjerila cijene i mjerila vrijednosti. Ona postaje trini arbitar segmentiranja trita. Nesporni su pozitivni efekti koji se javljaju zbog posjedovanja evropske valute od strane zemalja van EU (npr. dranje rezervi u evru) to smanjuje nivo obaveznih deviznih rezervi ECB. Ova korist zavisi od politike deviznog kursa evra. Jak evro je i politiki adut EU u globalnim ekonomskim i politikim odnosima i afirmaciji panevropskih interesa. Zakljuak. EMU i evro su najvea dostignua evropske integracije. Na neki nain, oni su i svjetski ekonomski fenomeni. Ve je naglaeno da Izgradnja sloenog monetarnog sistema EU dolazi tek poslije integracija i uvoenja zajednikih politika.

Nagib krive gubitka (troka) je negativan zato to rast ekonomskih integracija doprinosi veem ueu uvezenih dobara, pa su reakcije cijena i zarada na promjene deviznog kursa izraene. Ovo umanjuje uticaj nominalnog deviznog kursa na kretanja outputa i cijena, pa se i zbog toga evropske zemlje lake odriu monetarnog suvereniteta. 242 Prvobitno, Komisija je za tadanju EZ kvantifikovala korist od smanjenja transakcionih trokova pri prelasku na zajedniku valutu u iznosu od 0,2% GDP Zajednice. 243 Ovo je tzv. Waltersova kritika (1986) premo kojoj se moe ugroziti antiinflaciona disciplina i situacija okrenuti prema inflacionom pritisku.

241

114

Postoje pretpostavke i uslovi koje lanice moraju ispuniti da bi EMU funkcionisala. U najkraem, rije je o slijedeem: Mora postojati jedinstvena valuta i konvertibilnost valuta zemalja lanica. Pored slobode kretanja, potrebno je prihvatiti uee na integrisanom tritu kapitala EU. Monetarnu politiku provode centralna banka, sistem centralnih banaka i harmonizovani fiskalni sistemi. Obavezna je harmonizacija ekonomskog i politikog sistema i jedinstvo pristupa meunarodnom finansijskom tritu. Konano, sve navedeno utie na neophodnu ravnoteu monetarnih agregata.

9.2. Ideje, nastanak i razvoj EMS i EMU

Istorija monetarnih integracija na podruju evropskih zemalja zadire u duboku prolost. Stari Rim nije bio samo pravno i vojno ureena drava. On se odravao na konceptu teritorijalnih i ekonomskih integracija (tada poznatih evropskih i dostupnih istonih teritorija) iji su dometi i danas vidljivi u vrstim istorijskim dokazima, graevinama, arheolokim nalazitima i bogatstvom kovanih rimskih novanica u najveem dijelu dananjih teritorija EU. Novci iz perioda vladavine Napoleona i Austrougarske monarhije, nalaze se na teritorijama mnogih lanica EU ili drava koje joj ele pristupiti. Ili, primjer ekspanzije njemake marke kao opteprihvaene paralelne valute mnogih zemalja istone i zapadne evrope, posljednjih decenija prolog vijeka jeste kontinuitet istorijskih standardizacija poslovnih transakcija i tendencija ka monetarnim integracijama. Naravno, ovi primjeri se ne mogu komparirati sa modernim monetarnim politikama, ali su ipak u odreenoj istorijskoj fazi bili dostatni za obavljanje razmjene i funkcionisanje monetarnog procesa. Savremena monetarna politika se javlja poetkom druge polovine prolog vijeka, upravo kada i dolazi do prvih operacionalizacija ideja o evropskim integracijama. Ugovorom iz Pariza iz 1951. god. se osniva EZU, a Ugovorom iz Rima 1967. god. Evropska ekonomska zajednica. Tada su samo evrooptimisti vjerovali da e nekad zemlje zajednice evropskih drava imati jedinstvenu monetarnu politiku sa zajednikom monetom. Implementacije zajednikih politika, najee strukturnog karaktera stvorile su uslove i potrebu za uspostavljanje autentine monetarne politike, to se poslije strukturnih reformi i dogodilo. Tako se dolazi i do odgovora na pitanje, zato se monetarna politika uvrstila kao posljednja od komunitarnih politika? Poetak procesa evropskih integracija pedesetih godine prolog vijeka prati osnivanje EPU (Evropske platne unije) i kliring meu tadanjim lanicama. To su godine uspostavljanja regionalne stabilnosti i "pariranja" amerikom dolaru. U EPU se "prebijanjem" deficit neke zemlje automatski pokrivao kreditom koji se mogao kretati u okviru kvota za odreenu zemlju. Transakcije je obavljala Banka za meunarodne obraune. EPU prestaje sa radom 1958. god. Poslije uspostave konvertibilnosti za desetak evropskih valuta, prestaje potreba za EPU i on se 1958. god. gasi. Sedamdesete su godine fundamentalnih promjena. lanice EEZ 1973. god. se udruuju u borbi protiv amerikog dolara, dominantne svjetske valute. Dozvoljene fluktuacije kurseva evropskih valuta se utvruju u granicama od +/-2,25% dogovorenih valutnih pariteta. Iste godine, uspostavljen je Evropski fond za monetarnu saradnju, a slijedee evropska obraunska valuta kojom se vre izraunavanja poravnanja u EIB, Evropskom fondu za razvoj itd. Mastriht i zajednika monetarna politika EU. Uspjeno funkcionisanje EMS je ubrzalo aktivnosti na uspostavljanju monetrane unije (MU). EMS nije samo uspjean u stabilizaciji nominalnih deviznih kurseva, nego i u primjeni antiinflacionih mjera. Fiksiranje kurseva prema njemakoj marki je znailo da su lanice prihvatile stope inflacije na njemakom nivou. Ali, lanice su mogle i redefinisati svoje paritete koristei instrument kontrole tokova kapitala ili tzv. kapitalnu kontrolu, izbjegavajui striktnost praenja njemakog modela. Ipak, krajem osamdesetih poinje ukidanje kapitalnih kontrola i jaa njemaki uticaj u kreiranju EMS. Tako su smanjene mogunosti monetarnih pekulacija i stvorene pretpostavke stabilne monetarne transformacije velikog obima.

115

Alternativa tog vremena su plivajui devizni kursevi, to bi u velikoj mjeri anuliralo uspjeh carinske unije i stabilnost konkurencije. Jer, ako bi se lanicama dozvolile povremene devalvacije, to bi naruilo postignutu konkurentnost izmeu lanica. Promjene deviznih kurseva dovode i do problema u implementaciji Zajednike agrarne politike. Uglavnom, vii stepen kohezije trai stabilnije devizne kurseve. Tokom 1988. god. Delorov komitet donosi izvetaj (listu) kljunih momenata koji su preneeni u Ugovor o EU. Izvetaj se fokusira na pitanje pristupa MU, koji treba da se odvija u tri faze. Prva faza se odnosi na fluktuiranje u odnosu na ERM. Druga faza podrazumijeva promjene pariteta u izuzetnim prilikama i punu primjenu procesa konvergencije. Usposta-vljanem ESCB, fluktuacije se suavaju. Trea faza je nepovratno fiksiranje kurseva i ulazak u MU (ESCB ve treba imati vlastite inicijative). Izvjetaj predlae poetak prve faze 1.6.1990. god. Ugovor usvojen u Mastrihtu u decembru 1991. god. ukljuio je faze iz izvjetaja, dao kriterijume konvergencije i izradio ustav ECB. U pregovoroma, Njemaka se zalagala za fiskalnu disciplinu, a Francuska za ranije predloene datume i pribliavanje EMU na dva nivoa. Tako je prelazna faza odreena kao to stoji u izvjetaju, uz pretpostavku da je prva faza ve bila dostignuta. Druga faza zapoinje 1.1.1994. god. uspostavljanjem Evropskog monetarnog instituta koji e se baviti uslovima za ECB, koja u treoj fazi jedinstvene zajednike valute postaje izvrna monetarna vlast. Prema Ugovoru, u treu fazu se ulazi 1.1.1997. god. sa veinom koja ispunjava kriterijume konvergencije (ako veina ne postoji ova faza kree najkasnije 1.1.1999. god.). Znaaj sastanka u Madridu. Na sastanku u Madridu tokom 1995. god. planirano je osnivanje MU do 1.1.1999. god. Odluka se morala donijeti do sredine 1998. god., a prema podacima za period do 1997. god. koji su bili relevantni za ulazak u EMU. U Madridu je odlueno da se evropska valuta zove evro i procijenjeno da je novu valutu mogue fiziki uvesti u opticaj 2002. god. Sve do tada, lanice e nova zaduenja uzimati u evrima dok e njihove nacionalne valute i dalje funkcionisati na principu vezanih kurseva odabranih valuta i nulte flukutuacije. Iako je bio jedini mogu, sistem je stvarao velike probleme i nove kontroverze, posebno u sektorima formiranja deviznih kurseva i fiskalne politike. Krajem 1996. god. odrava se Samit u Dablinu. On finalizira stavove sredinom idue godine u Amsterdamu, koji apostrofira fiskalnu disciplinu poslije osnivanja MU. EMU je "de facto" profunkcionisala poetkom 1999. god., a sve lanice Unije nisu postale lanice EMU. Taj model se razlikovao u odnosu na druge inovacije u monetarnoj sferi. EMU je osnovalo 11 osnivaa koji su ispunili uslove pristupanja i to: Njemaka, Italija, Francuska, Belgija, Holandija, Luksemburg, Austrija, panija, 244 Portugalija, Irska i Finska. Ove zemlje su prije pristupanja donijele legitimne politike odluke referendumima ili odlukama dravnih organa. EMU se kasnije pridruuju Grka, Slovenija, Kipar, Malta i Slovaka. Patuljaste evropske zemlje Monako, Vatikan, Andora i San Marino mogu slobodno participirati u 245 evrozoni. Ostale lanice EU (pored navedenih zemalja) nisu pristupile EMU. Rije je o ekoj, Maarskoj, Poljskoj, Litvaniji, Letoniji, Estonija, Bugarskoj i Rumuniji. Slovaka je pristupila EMU 1. januara 2009. god. kada je na teritoriji te lanice poela zamjena slovake krune za evro. Tako je Slovaka postala esnaesta 246 zemlja u kojoj je evro postao zvanina valuta. Tabela 9.3. prezentira osnovne podatke o lanicama EMU. Tabela 9.3.: Sadanje lanice EMU: Drava Datum pristupanja EMU Austrija 1. januar 1999. Belgija 1. januar 1999. Kipar 1. januar 2008. Finska 1. januar 1999. Francuska 1. januar 1999. Njemaka 1. januar 1999. Grka 1. januar 2001.
244 245

Broj stanovnika 8.316.487 10.666.866 766.400 5.289.128 63.392.140 82.314.906 11.125.179

Britanija, vedska i Danska ne ulaze u EMU svojom voljom, dok Grka ne ispunjava kriterijume. Pored Velike Britanije, vedske i Danske. 246 Ova zemlja je samo djelimino ispunjavala kriterijume za ulazak u Evrozonu. Najvei problem u njenoj makroekonomiji i poslije uvoenja evra bie inflacija. Dodatne probleme e izazavati i svjetska recesija.
116

Irska Italija Luksemburg Malta Holandija Portugal Slovenija panija Slovaka EMU

1. januar 1999. 1. januar 1999. 1. januar 1999. 1. januar 2008. 1. januar 1999. 1. januar 1999. 1. januar 2007. 1. januar 1999. 1. januar 2009.

4.239.848 59.131.287 476.200 404.962 16.372.715 10.599.095 2.013.597 45.116.894 4.203.000 320.143.372

Stalno su prisutne dileme o problemima zemalja koje ulaze u monetarnu uniju i onih koje ostaju van nje. U poetku formiranja je bilo razliitih miljenja o veliini prve grupe zemalja i onih koje se poslije toga trebaju pridruiti. Pojaani interesi za lanstvo u EMU su zaotrili uslove ulaska i iskristalisli odnos prema lanicama koje ostaju izvan monetarne integracije. Oigledno, projekat po mnogo emu bio jedinstven. Poetni motiv za MU je, pored ostalog, bio u unapreenju zajednikog trita. Dalje, MU ostavlja prostor za nevjericu meu lanicama po pitanju moguih pekulacija devalvacijama valuta zemalja EU koje su van sistema. Nije rijetkost da zemlje izvan monetarnih integracija sumnjaju da zemlje osnivai koriste svoj status na tetu drugih lanica EU. Da bi se rjeili ovi problemi, inilo se vanim da period ekanja za ulazak u Uniju bude kratak. U cilju rjeavanja ovih konflikata bilo je ublaavanja kriterijuma i skraenja rokova za prijem u MU. I ERM II je bio karakteristian po limitiranosti moguih intervencija ECB. Bez obzira na sve to se preduzimalo u ovoj oblasti, prijem u MU i ostanak izvan nje, jo uvijek predstavljaju kontroverze sa kojima se i danas suoava EU. Razvoj EMU. Prva faza je trajala od 1990. do 1994. god. i u njoj je formirano jedinstveno trite roba, usluga i kapitala. Period je praen nepovoljnom ekonomskom situacijom, recesijama, nezaposlenosti, visokim javnim deficitima, valutnom nestabilnosti itd. Ipak, u ekonomskoj, monetarnoj i drugim politikama postoji visok nivo saradnje. Smanjuju se cjenovni dispariteti, liberalizuje cirkulacija kapitala, lanice prihvataju novu valutnu i deviznu politiku. Ovo jaa Jedinstveno evropsko trite. Proiruje se saradnja meu centralnim bankama i lanicama Unije. U 1993. god. se fiksira korpa valuta, utvruje vrijednost ECU i definitivno 247 uspostavlja EMS. Drugi period od 1994. do 1998. god. dodatno uvruje EMU. Tokom 1994. god. u Frankfurtu je stvoren Evropski monetarni institut (EMI) kao prethodnica ECB i SECB. Evro, evropska monetarna jedinica tokom 2002. god. mijenja nacionalne valute. Mastrihtom je 1. januar 1999. god. odreen kao datum ulaska u EMU, naravno, uz ispunjavanje uslova konvergencije. Uslovi konvergencije se odnose na obavezu limita za ukupan javni dug do 60% GDP, godinji deficit budeta do 3% GDP, inflaciju ispod 1,5% prosjeka inflacije tri zemlje sa najniom stopom inflacije, kamatom na dugorone kredite manjom od 2% prosjene kamate za tri zemlje sa najniom kamatom i dve godine lanstva u EMS bez devalvacije nacionalne valute. Krajem 1995. usvojen je novi naziv za evropsku valutu, evro. Poto se znalo da e pristup EMU za neke zemlje biti teak, rjeenje za dostizanje kriterijuma konvergencije se trai u Kohezionim fondovima. Tako se finansijskim transferima pomau privrede Grke, panije, Portugalije i Irske. Niski dravni deficiti su primarni uslov makroekonomske stabilnosti u EMU. Unija se sa posebnom panjom odnosi prema dravnim deficitima svojih lanica. Ovo proistie iz uslova konvergencije koje su lanice dune ispunjavati prije i nakon ulaska u Uniju, a posebno u monetarnu Uniju. Zbog toga su dravni deficiti na nivou EU minimalni, iako postoje i suficitarni periodi. O tome govori dugorono kretanje dravnih bilansa Unije, prikazano na grafikonu 9.4.

Ovo je vrijeme kada je EMU aktuelna tema. O ovome vidjeti u: De Grauwe, Paul, Is Europe an Optimal Currency Area? Evidence from Regional Data, CEPR, DP Number 555, 1991. ili Dornbusch, Rudiger, The Effectiveness of Excange Rate Changes, Oxford Review of Economic Policy, p. 26-38, 1996. i dr.
117

247

Grafikon 9.4.: Drzavani deficit-suficit

Izvor: Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god. U kontekstu velikih promjena i budetskog skandala Grke, treba se osvrnuti i na Dablinski skup. Sporazumom iz ovog grada 1996. god. su trasirane sjmernice finansijske discipline u monetarnoj sferi i predviene sankcije za one lanice koje budu stvarale neopravdano visoke javne deficite. Za zemlje koje ne mogu uspostaviti budetsku ravnoteu i makroekonomsku stabilnost, ustanovljene su sankcije. Stalni monitoring se odnosi na deficit, stope rasta, inflacije i nezaposlenosti, te direktne strane investicije (FDI) itd. Mjere su preventivne, jer se odvraanjem od stvaranja deficita i drugih negativnih pojava sprjeavaju negativna "prelijevanja" na ekonomski prostor EU (npr. sprjeava se iznoenje nacionalne inflacije). Trei period poinje od 1999. god. U poetku dolazi do nepovratnog fiksiranja deviznih kurseva prema evru i promjena eksterne valutne politike. Tabela 9.5. prikazuje nepovratno fiksiranje kurseva evropskih valuta prema evru. Tabela 9.5.: Nepovratno fiksiranje kurseva prema evru 1 1,95583 13,7603 6,55957 166,386 0,787564 1936,27 40,3399 2,20371 40,3399 200,482 5,94573 Evro () DEM ATS FRF ESP IEP ITL LUF NLG BEF PTE FIM Zemlje EU Njemaka Austrija Francuska panija Irska Italija Luksemburg Holandija Belgija Portugal Finska
248

340,75 GRD Grka Izvor: Evropska centralna banka, Monthly Bulletinnkfurt, 1999.

Odmah poslije ulaska Grke u Evrozonu dogodio se finansijski skandal. Institucije EU i ECB su utvrdili da podaci Grke o budetskom deficitu nisu tani. Revizije 2004. i 2005. god. utvrdile su da postojanje prevara od strane grkih vlasti, iskazivanjem manjih budetskih deficita. EU nije kaznila Grku, ve joj je dala rok za sreivanje javih finansija i mogunost da do 2011. god. javni dug spusti ispod vrijednosti GDP.
118

248

Nepovratno fiksiranje je izvreno 31. decembra 1998. god. prema vrijednostima kurseva iz tabele 9.5. 249 Tako je ustanovljena vrijednost evra, valute EMU koja zamenjuje ECU. Drugo, ERM zamjenjuje ERM II 250 (lanice Grka i Danska). U ERM II limiti dozvoljenog fluktuiranja u odnosu na evro su +/- 15%. Odluka o uvoenju nove jedinstvene valute 2002. god. je definitivna. Drugo, ovo je vrijeme kada se od lanica trai maksimalna monetarna disciplina. EMU pomou ECB preuzima sve vane funkcije monetarne politike. Stvara se SECB za obavljanje valutnih i deviznih poslova u jedinstvenoj evropskoj valuti. ECB se uspostavlja u cilju ouvanja cjenovne i valutne stabilnosti, upravlja monetarnom politikom, deviznim rezervama i vri kontrolu monetarnog sistema (u granicama komunitarnih akata). ECB kreira novanu masu i obavlja druge poslove iz svoje nadlenosti. Nezavisna je, odluuje samostalno, a postoji i niz nadlenosti koje nisu centralizovane. Javnost rada joj je obavezna. Prva dekada funkcionisanja EMU je uspjena, jer su koristi bile vee od trokova. Valutne fluktuacije su poveale stabilnost trgovine i konkurentnost. Drugo, rizici i neizvjesnost su smanjeni. Iako je EMU veliki 251 drutveni poduhvat, mnoge lanice jo uvijek ne prihvataju punu integraciju, zadravajui neke oblike samostalnosti. Globalna finansijska kriza u velikoj mjeri raiava preostale dileme o dubini evropskih monetarnih integracija. Jer, i ranije se pretpostavljalo da e monetarne kontroverze doi do izraaja upravo za vrijeme recesija i kriza. Zato je izvjesno da e se u drugoj dekadi MU rjeavati monetarni problemi globalnog nivoa. Poslije toga e se moi dati realna ocjena snage, homogenosti i stabilnosti EMU i evropskog ekonomskog prostora u cjelini.

9.3. ECB
(ECB) ije Referentna ustanova u sektoru monetarne politike je Evropska Centralna Banka konstituisanje predstavlja treu fazu stvaranja EMU. Ova banka funkcionie kao kljuni segment Evropskog Sistema Centralnih Banaka-ESCB. Cilj je kreiranje i provoenje jedinstvene monetarne politike prema obavezama koje proizilaze iz fundamentalnih komunitarnih dokumenata. Dakle, zajednika monetarna politika kao proces, MU kao sistem, te ECB i ESCB kao institucije i institucionalni okvir, ine okosnicu i krvotok evropskog ekonomskog sistema. Pri tome, treba imati na umu da se EU jo uvijek nalazi u osjetljivoj fazi svoga razvoja, podlonoj uticajima brojnih egzogenih i endogenih faktora. Tako, npr. bez obzira da li se radi o tritima u uzletu ili najrazvijenijim tritima, uvijek postoje snage i lobiji zainteresovani za inflatorno finansiranje. Efekti tih aktivnosti su vrlo primamljivi. Emisiona dobit i inflatorni porezi su samo neki od vidova trenutnih dobitaka ija se cijena mora platiti kasnije. Mnogo argumenata ukazuje na sloenost monetarne sfere i njene implikacije na ekonomiju. Veoma vana uloga u finom regulisanju odnosa pripada centralnim bankama i sistemima centralnih banaka, koje primarno, vode brigu o 253 cjenovnoj stabilnosti i kao strune dravne institucije imaju zadatak da tite trita od pekulacija. Dalje, deficitarno finansiranje bi trebala odbaciti svaka moderno orijentisana centralna banka. Kako je zainteresovana strana za deficitarno finansiranje obino nacionalna vlada, logino je da se savremeni monetarni sistemi i centralne banke tite upravo politikom samostalnou prema dravnim organima. Ove institucije imaju ekskluzivno pravo upravljanja i kontrole novanim i kreditnim poslovima. Centralna banka kao javna institucija ili dravna banka odgovaraju za stabilnost cijena i vrijednost nacionalne valute. Targetiranje monetarne politike ima veliki znaaj za realizaciju zadataka postavljenih pred centralne monetarne institucije. Poetak druge polovine prolog vijeka su obiljeile stabilne i niske kamatne stope i povoljna atmosfera za investicije i privredni rast. Realizacija ciljeva je aktivno podravana od strane centralnog bankarstva. Ali, privredni uzlet je djelovao na endogeni rast novane mase, to je uz druge nepovoljne okolnosti tokom sedamdesetih godina prolog vijeka dovelo visokog rasta inflacije. Obzirom, da se veina zemalja opredeljuje
O ECU vidjeti u: Emerson, M., and Huhne, C., The ECU Report (London: Pan Books), 1990. I pored toga, danska kruna fluktuira u marginama +/- 2,25% prema evru. 251 O EMU vidjeti u radu Artis, M. J., Alternative transitions to EMU, Economic Journal, 106 (July), 1005-15., 1996. 252 Geraats, P. M., ECB Credibility and Transparency, Economic papers 330, Brussels: European Communities, 2008. 253 Inflatorne pekulacije postaju vana istraivaka tema. Savremeni modeli tzv. "igre inflacije" i kultni Baro-Gordonov model, elaboriraju kratkoronu korist od moguih manipulacija inflatornim oekivanjima i dugoronim gubicima kredibiliteta. O ovome vidjeti u: R. J. Barro, D. B. Gordon, Rules discretion and reputation in model of monetary policy, Journal of Monetary Economics, 1983. i u R. J. Barro, D. B. Gordon, A positive Theory of Monetary Policy in a Natural Rate Model, Journal of Political Economy, 1983.
250 249

252

119

na targetiranje inflacije, samo optimalan nivo i kontrola rasta novane mase garantuju nisku i stabilnu inflaciju, zbog ega se i rast novane mase poinje targetirati u centralnim bankama zemalja OECD. Pojava dezinflacije osamdesetih godina je uspjeh monetarnog targetiranja. Ali, inflacija se moe targetirati i aktivnostima centralnih banaka. Ovim mjerama se dokazuje da, ako postoji autonomija monetarne institucije, cjenovna stabilnost se odrava neposrednim mjerama centralne banke. Ovdje su vana dva konteksta. Prvi se odnosi na zakonsku i statutarnu obavezu institucije da definie sam target. Drugi se odnosi na projekcije inflacije za nekoliko godina unaprijed. Komparacija targeta i projekcije daje pouzdane podatke o pravcu voenja monetarne i ekonomske politike. Ako je projekcija vea od targeta, monetarna politika kontrahira, kamatne stope rastu, novana masa se usporava. Ukoliko target premai projekciju, monetarna politika ima ekspanzioni karakter, kamatne stope padaju a novana masa raste (uz pojavu negativnih efekata na inflaciju). No, ne targetira se samo inflacija. Tako ECB primjenjuje indikatore ili stubove monetarne politike. Jedan od njih je referentna vrijednost stope rasta novane mase. Drugi stub je multifunkcionalan jer sadri vie indikatora kao to su: inflacija, devizni kurs, jaz u outputu itd. Na grafikonu 9.6. prikazane su dugorone stope inflacije EMU. Oigledno je da u duem vremenskom periodu postoji cjenovna stabilnost. Meutim, ona je naruena u prvoj polovini 2008. god. naglim porastom cijena, da bi u drugoj polovini iste godine i u prvoj polovini 2009. god. dolo do enormnog pada stope inflacije. Sve se ovo odraavalo i na monetarnu sferu EU. Grafikon 9.6.: Stope inflacije u EMU

Izvor: Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god. Izbor izmeu dva modela bankarstva. Za evropsko bankarstvo druge polovine dvadesetog vijeka indikativne su dvije koncepcije koje evoluiraju u potpuno razliite modele. Prvi model je anglo-francuski a drugi njemaki. Razlike izmeu njih su u ciljevima postavljenim od strane najviih dravnih konstituenata, dok se drugi razlog odnosi na funkcionalnu organizaciju centralne banke. U anglo-francuskom modelu je kljuno da centralna banka ima odgovornost realizacije veeg broja 254 ciljeva kao to su: cjenovne stabilnosti, dugorone stabilizacije privrednih ciklusa, odravanja eljene stope zaposlenosti i kontinuiteta opte finansijske stabilnosti. Dakle, model preferira ostvarivanje vie ciljeva u emu nijedan nema ekskluzivnost. U funkcionalno-organizacionom smislu za anglo-francuski model je specifina politika zavisnost centralne banke od vlada, odnosno ministarstava finansija. Tako su npr. ingerencije ministra finansija u sektoru monetarne politike dominantne jer on donosi odluke o promjenama kamatnih stopa. Specifinost ovog modela je u tome to centralna banka pored monetarne, obavlja i neke vane funkcije iz sektora strukturne politike, uz sadejstvo, ili ak i dominaciju vlada i ministarstava finansija. Oigledno je da ovaj pristup nema politiku samostalnost, ve je koncipiran na politikoj meuzavisnosti sa izvrnim monetarnim strukturama. S druge strane, njemaki model se zasniva na punoj samostalnosti monetarne institucije. tavie, princip samostalnosti je decidno utvren statutom centralne banke. To znai da se sve relevantne odluke, ukljuujui i promjene kamatnih stopa, banka odreuje autonomno. Rast i makroekonomska stabilnost

254

Vidjeti u Makroekonomiji: Burda i Viplo u tome vide ansu za rast zaposlenosti i finansijsku stabilnost.
120

njemake privrede (poev od ezdesetih, pa sve do devedesetih godina prolog vijeka) njemakom konceptu centralne banke daju afirmaciju u novijoj ekonomskoj istoriji Evrope. Politika autonomija centralne monetarne institucije je jedan od osnovnih faktora njemakog privrednog preporoda i vodee pozicije u Evropi. Sve se ovo dogodilo u relativno kratkom vremenu poslije II svjetskog rata. To je razlog zbog koga su se u pripremnim pregovorima donoenja Sporazuma iz Mastrihta zemlje lanice opredijelile za afirmaciju njemakog pristupa u kreiranju uloge centralne banke i monetarnog sistema EU. U krajnjim rjeenjima, ECB ima jo vea ovlaenja i vii stepen autonomije u odnosu na npr. Bundesbanku. To se vidi iz odredaba koje se odnose na mogunosti promjena njihovih statuta, jer se najvii osnivaki akt Bundesbanke moe promjeniti prostom veinom njemakog parlamenta, dok se Statut ECB moe mijenjati iskljuivo promjenama odredaba Sporazuma iz Mastrihta za to je neophodan koncensus lanica. Primjenjujui njemako iskustvo u kreiranju i implementaciji evropskog centralnog bankarstva, kreatori komunitarnih politika su savreno sublimirali dva kljuna konstituenta, stabilnost cijena i politiku nezavisnost centralne monetarne institucije. Evropska centralna banka ima manju odgovornost za stabilizaciju privrednih ciklusa i saniranje nezaposlenosti. Kako su ovi, ali i drugi vidovi strukturnih problema, u nadlenosti rjeavanja centralnih institucija EU i vlada lanica, to je i ECB svrstana u "konzervativne" centralne banke. Tako ECB nezaposlenost tretira kao strukturni problem koji se ne rjeava mjerama monetarne politike. Ako pak, takav problem postoji, tj. kada nezaposlenost padne ispod normalne stope nezaposlenosti, tada se on rjeava politikim mjerama na nivou Zajednice i vlada lanica putem socijalne ili neke strukturne politike. Organizacija centralnog bankarskog sistema EU se moe posmatrati i na drugi nain. Naime, visoka samostalnost (via i u odnosu na Bundesbanku) zahtijeva adekvatan instrumentarij kontrole. Postavlja se realno pitanje odgovornosti ECB za izvrenje zadataka i naina kontinuirane provjere njene aktivnosti. Centralnoj banci se ne smije dozvoliti da se "ponaa kao barmen: kada se svi zagriju i krenu da se zabavljaju 255 on pokupi pie i odnese ga." Zbog toga je neophodno da se obezbjedi "dvofazna" funkcionalna veza izmeu politike i centralnog bankarstva. Prva faza podrazumijeva ugovaranje ciljeva i uslova pod kojim e se ostvarivati, dok se u drugoj fazi procjenjuje stepen njihove realizacije. Ove aktivnosti se ostvaruju u institucijama, uz potovanje procedura i primjenu demokratskih standarda. To obezbjeuje punu kontrolu i transparentnost institucija i visoku politiku nezavisnost u realizaciji ciljeva. Slijedei grafikon (9.7.) prikazuje meuzavisnost izmeu prosjene godinje stope inflacije i nivoa 256 politike nezavisnosti. Ovaj problem su razmatrali de Haan i Eijffinger (1994.). Koristei rezultate 257 istraivanja Cukiermana (1992), i primjenjujui metodu regresione analize dolo se do potvrde hipoteze da manji uticaj politike u funkcionisanje centralne banke daje bolje rezultate u kontroli cijena. Suprotno, snaniji uticaj politikog faktora utie na rast inflacije. Detaljnija analiza ove relacije podrazumijeva ukljuivanje drugih faktora u razmatranje. Jedan od njih je veliina trita na kome funkcioniu monetarna vlast i najvia bankarska institucija. U tom pogledu, razlike u veliini zemalja, odnosno trita, mogu biti presudne za potvrdu ove hipoteze. Drugo, stepen razvoja nacionalne ekonomije utie na ponaanje nacionalne banke. Ona nema isti stepen politike autonomije u ekonomski razvijenim zemljama u odnosu na zemlje u razvoju. Normalno je, da u zemljama koje jo nisu dostigle vii stepen razvoja i koje imaju strukturne probleme ili jo nisu dostigle kriterijume konvergencije, uloga centralno-bankarskih organa bude inkorporirana i u sferu politikog odluivanja (to prakse tim zemljama i potvruje). Detaljniji "trade off" analiza ovih pojava bi nas vjerovatno doveo na sliu kritinu ravan analize naune utemeljenosti Filipsove krive, iskljuivo zbog kompleksnosti istraivanja uzroka i posljedica djelovanja inflacije. Koliko je intrigantan "trade off" inflacije i 258 nezaposlenosti, relacija izmeu uticaja politike i autonomije centralne banke na stope inflacije je najmanje toliko intrigantna, ak i sporna. Pogledajmo grafikon 9.7. inflacije i indeksa politike nezavisnosti de Haana i Eijffingera (model za razvijene zemlje).
Duhovito objanjenje Nikole Jeliia u Monopolistu, studentskom asopisu Ekonomskog fakulteta u Beogradu, 2008. god. Prikazano u studiji: de Haan, J., and Eijffinger, S., De politieke Economic van Centrale Bank Onafnkelijkheied, Rotterdamse Monetaire Studies, no. 2, 1994. 257 Nezavisnost centralnih bankarskih institucija se elaborira u: Cukierman, A., Central Bank Strategy, Credibility and Independence, Theory and Evidence, Cambridge, Mass: MIT Press, 1992. 258 Centralna banka moe imati visoku autonomiju a da se visoka inflacija uveze. Drugo pitanje se moe odnositi na kvalitet uticaja politike u monetarnoj sferi. Nekad uticaj moe biti koristan za ukupnu stabilnost (primjer Velike Britanije). Globalna finansijska kriza je poveala sinergiju politikih i monetarnih vlasti.
256 255

121

Grafikon 9.7.: Odnos prosjene stope inflacije i indeksa politike nezavisnosti I pored rezultata ECB nema onu irinu i kvantum odgovornosti za opti drutveni i ekonomski razvoj, kakvu npr. u SAD ima FED. Odgovornost ECB je jo manja u odnosu na odgovornost koju na sebe preuzima Centralna banka Njemake. Striktna obaveza cjenovne stabilnosti proistie iz sutine osnivakih akata (koji su rezultat politike volje i koncensusa), ali i nedovoljno jakih politikih institucija koje bi sa nivoa EU snanije djelovale prema monetarnoj sferi. Zbog toga, ali i zbog faktora koji determiniu ovaj period razvoja i globalne ekonomske i politike odnose, nezavisnost ECB je jo uvijek na viem nivou u odnosu na FED, ali i stepen nezavisnosti Njemake centralne banke. Sa razlogom se postavljaju pitanja o moguim promjenama uloge i pozocije ECB u evropskim integracijama, posebno zbog posljedice krize iz druge polovine 2008. god.? Vie nego ikad, postavlja se pitanje da li se moe voditi efikasna ekonomska politika ako se ECB aktivno ne ukljui u rjeavanje ireg spektra problema? Jer, sa pravom se strahuje da e u buduim, ekonomski nestabilnijim vremenima ili fazama recesije pitanja eventualne makroekonomske nestabilnosti biti adresirana i na autonomnu ulogu ECB. Ovo je 259 posebno osjetljivo za odnose izmeu ECB i vlada zemalja lanica. Slijedei grafikon (9.8.) prikazuje odnose odgovornosti i nezavisnosti izmeu centralnih banaka SAD, Njemake i EMU: Grafikon 9.8.: Nezavisnost i odgovornost centralnih banaka

Ovdje je neophodno ukazati na dilemu ili konflikt, u makroekonomiji poznatu kao "nemogue trojstvo." Po njoj, nemogue je postii istovremenu sinhronizaciju pune mobilnosti kapitala, fiksnog deviznog kursa i nezavisnosti monetarne politike. Ovo je posljedica Mandel-Flemingovog IS-LM modela koji polazi od toga, da apsolutno mobilan kapital izjednaava kamatnu stopu sa svjetskom, a LM krivu odreuje kumulativ neto priliva kapitala.
122

259

Formalno pravni aspekti ECB u Evrosistemu. Vratimo se na formalno pravne aspekte konstituisanja ECB. Prema lanu 105. Sporazuma iz Mastrihta osnovni zadatak ECB je odravanje cjenovne stabilnosti. U tom lanu se, pored ostalog, navodi da "e bez predrasuda prema cjenovnoj stabilnosti ECB podravati optu ekonomsku politiku u Zajednici kako bi doprinjela uspjenosti Zajednice kao to je utvreno u lanu 2." Kako su lanom 2. predvieni ciljevi koji ukljuuju i pitanja iz sektora zaposlenosti, za ECB se implicitno nameu i sekundarni ciljevi. No, primarni zadatak centralne monetarne institucije je zatita cjenovne stabilnosti evropskog ekonomskog prostora. Zatita zahtjeva makroekonomske i politike pretpostavke. Instrumenti ekonomske politike za odravanje cjenovne stabilnosti su uglavnom opteprihvaene mjere, empirijski dokazane u procesima rjeavanja problema cjenovne stabilnosti u najrazvijenijim svjetskim privredama. Ovako postavljeni ciljevi trae visoku politiku nezavisnost centralne banke, eksplicitno su utvrenu lanom 107. Sporazuma iz Mastrihta u smislu da "u izvravanju zadataka i obaveza koje su im Sporazumom dodeljeni, ECB ni nacionalne centralne banke, niti bilo koji njihov drugi organ koji donosi odluke nee traiti ili uzimati instrukcije od institucija Zajednice ili tijela Zajednice, bilo koje vlade drave lanice ili bilo kog drugog dravnog tijela." Sistem centralnog bankarstva Evrozone je veoma kompleksan. ECB je kljuna institucija Evrosistema, ali nije potpuno autonomna u zoni koju pokriva EMS, jer su u sektor monetarne politike ukljuene nacionalne centralne bankarske institucije. Sve ovo ukazuje na sloene odnose u monetarnoj sferi evropskih integracija, pogotovo kad se uzme u obzir da EMS pokriva samo dio EU. Zato se ovim pitanjima prilazi sa visokim stepenom odgovornosti. Shema 9.9. prikazuje osnovni poredak institucija u donoenju odluka izmeu razliitih institucionalnih faktora u EMS. Shema 9.9.: Organizaciona struktura evrosistema Prikazana shema ukazuje na kompleksnost organizacione strukture Evrosistema. Ona proizilazi iz sutine komunitarnih akata koji determiniu ulogu monetarnih institucija u EU i EMS, pravila konvergencije i dr. Pored toga, na shemi je vidljivo da se sistem ne moe efikasno funkcionisati bez uea nacionalnih centralnih Shema ukazuje na kompleksnost organizacione strukture Evrosistema. Ona proistie iz sutine komunitarnih akata, determinisanih ulogom monetarnih institucija EU i EMS, pravila konvergencije itd. Iz sheme je vidljivo da sistem ne moe efikasno funkcionisati bez nacionalnih centralnih banaka.

123

9.5. Funkcionisanje EMS i ERM

Posledice ubrzanog privrednog rasta ezdesetih i naftni okovi sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog vijeka su doveli do ekonomskih kolebanja u veini evropskih zemalja. Posledino, finansijske krize evropskih trita stranih valuta u toku 1992. i 1993. god. su inicirale ubrzanje meunarodnih inicijativa o rjeavanju monetarnih pitanja u EU i stvaranju operativnih uslova za poetak rada monetarne unije. Mehanizam razmjene stranih valuta (Exchange Rate Mechanism-ERM) EMS-a je bio temelj evropske monetarne saradnje. Bilateralna razmjena evropskih zemalja biljeila je dugoronu stabilnost. Monetarna prilagoavanja su bila specifinost u razmjenama evropskih valuta. Zadnje se dogodilo 1987. god. i od tada je sistem uspjeno apsorbovao jos tri valute: pansku pezetu (jun 1989.), britansku funtu sterlingu (oktobar 1990.) i portugalski eskudo (april 1992.). Osim toga, za sistem je relevantno i njemako monetarno ujedinjenje 1990. god. Uspjeh sistema je bio i dalje naglaen unilateralnim odlukama zemalja koje nisu koristile evropsku valutu (vedske, Norveke i Finske) da bi veu svoje valute za ERM. Do kraja perioda turbulencije, izgledalo je da je osnova dogovora u krizi. Dvije vane valute, italijanska lira i britanska funta sterlinga su suspendovale lanstvo. panskoj pezeti i portugalskom eskudu je pala vrijednost u sistemu. Doputeni okvir promjena centralnih stopa pariteta znaajno je proiren (i do 15%). Zemlje koje nisu bile lanovi ERM, a koje su se povezale sa njim, prekinule su svoje veze sa sistemom. Nakon proirenja EU, 1995. god. samo jedan od tri nova lana pristupa sistemu. Svrha ovog poglavlja je da izloi pregled dostignua sistema, da istakne faktore koji su doveli do dogaaja iz septembra 1992. god. kada su lira i funta sterlinga prestale biti lanice sistema i da prikae uzroke i posledice krize iz 1993. god. Istaknute su kljune odredbe sistema, zatim slijedi rasprava o implementaciji od njegovog nastanka 1995. god. pa dalje. U toku funkcionisanja postavljalo se pitanje: je li ERM zona njemake marke i da li je kontrola kapitala neophodna za funkcionisanje sistema? Naravno, turbulencije evropskih trita stranih valuta iz 1992. i 1993. god. nisu stvorene same od sebe. Tako su npr. sloboda kretanja meunarodnog kapitala i dominacija Njemake esto uticale na krize sistema. Nastanak, funkcionisanje i razvoj EMS. Radi stvaranja zone evropske monetarne stabilnosti, tokom 260 1979. god. se osniva EMS. Vernerov izvjetaj iz 1970. god. predlae da se do 1980. osnuje MU u Zajednici. Poslije pada sistema iz Breton Vudsa, oivljavaju ideje o evropskoj zoni monetarne stabilnosti. Poetkom 1972. god. lanice EZ su pokuale limitirati stope dozvoljenih odstupanja meu svojim valutama u rasponu od +/-2,25%. Oekujuci pristup Velike Britanije, Norveke, Danske i Irske u EZ (uesnici koncepta monetarna zmija-Snake) trae efikasnija rjeenja u oblasti valutne stabilnosti. Monetarna zmija ne funkcionie kvalitetno u prvim godinama, pa ovo ne spreava nestabilnost evropskog valutnog trita. Neke zemlje, kao Velika Britanija i Irska ubrzo po pristupanju naputaju sistem. U njem do 1977. god. ostaju Njemaka, Holandija, Danska, Belgija i Luksemburg. U cilju stabilizacije meuvalutarne razmjene postignut je dogovor o primjeni 261 efekasnijeg postupka (na Savjetu Ministara 1978. ). Uspostavljen je EMS, koji poinje sa radom 1979. god. U njemu su valute konstituenti evropske novane jedinice ECU (European Currency Unit). ECU, kao sloena valuta je sadravao odreene iznose valuta svih drava lanica, pa i neke izvan ERM. ECU je "de facto" predstavljao mjernu jedinicu, ili numerator ERM u iskazivanju centralnih kurseva i obraunska jedinica transakcija u Zajednici. Mehanizam razmjene stranih valuta (Exchange Rate Mechanism), ili ERM koji je funkcionisao u EMS je bio okosnica evropskog monetarnog jedinstva. Monetarna prilagoavanja su razmenu evropskih valuta inila razliitom u odnosu na druge monetarne sisteme. Broj zemalja, njihova ekonomska snaga i interakcija njihovih privreda su traili originalne ideje breg i optimalnog protoka roba i kapitala. Na sistem su djelovale i odluke zemalja izvan evropskog valutnog sistema (vedska, Norveka i Finska) ali su imale odreenu vezu sa ERM.

Commission for the European Communities, Report to the Council and the Commission on the Realization by Stages of Economic and Monetary Union in the Community (the Werner report), Supplement to Bulletin II-1970 of the European Communities (Brussels: CEC), 1970. 261 Artis, M. J., The European Monetaru System, An Evaluation, Journal of Policy Modeling, 9/1, 1986.

260

124

Mehanizam razmjene stranih valuta ERM. Primarni cilj ERM je odravanje poravnanja meu valutama na minimumu, i pogotovo, sprjeavanja upotrebe devalvacija od strane drava lanica, koje bi mogle uticati na naruavanje odnosa u razmjeni i konkurentnosti ili rast pekulativnih transakcija. U sluaju nedostatka kontrole, devalvacije bi u evropskim privredama poprimile takmiarski duh. Mehanizam razmene stranih valuta je okosnica EMS i bilateralnih odnosa valuta razmjene lanica Zajednice (kreiranjem centralne stope i stope doputene promjene). On odrava bilateralne stope razmjene u limitima utvrenih promjena. Centralne stope nisu fiksirane u okviru EMS. Ipak, one su se mogle poravnavati poslije konsultacija zemalja sa EMS. Da bi se evropske valute mogle kretati u granicama dozvoljenih limita, centralne banke su imale obavezu da 262 interveniu na tritu stranih valuta, kada bi se naruile utvrene proporcije. Svaka bilateralna stopa moe inicirati intervenciju, mjerei maksimalni rast i pad prema najjaim i najslabijim valutama. Kako, i zato se, ovakve operacije deavaju? Ako se valuta udalji od centralne stope, tolerisane stopom fluktuacije u cilju stabilizacije interveniu centralne banke najjaih i najslabijih valuta. Granice tolerancije su se kretale u rasponu od +/-2,25%. Ministri finansija u 1992. god. su za skoro sve lanice odobrili fluktuacije do +/-15%. Bilo je i izuzetaka. Prva od zemalja koje su koristile izuzee, bila je Italija. Njoj je u poetku bilo dozvoljeno da koristi stopu promjena do +/-6%, ali je kasnije, tokom 1990. god. i ona prihvatila stopu od +/-2,25%. Neke zemlje nisu dobile pravo primjene irih stopa (zbog nemogunosti 263 primjene tranzicionog dogovora o proirenju limita stopa promjena). Iako je ERM zamiljen da obezbjedi okvir monetarne stabilnosti u Evropi, stope razmjene nisu fiksirane, a poravnanja centralnih pariteta su bila dozvoljena. U poetnim fazama funkcionisanja EMS zabiljeeni su brojni sluajevi poravnanja centralnih stopa. Izraunavanja razilaenja. Izraunavanjem indikatora (maksimalnog) razilaenja u EMS, moe se doi do simetrije u adaptaciji sistema. Indikator razilaenja je baziran na pragu razilaenja od 75% maksimalnog 264 Maksimalno razilaenje izraunava se u procentima, kao +/-15 (1-wi), gde wi izraava snagu razilaenja. valute i. Ono pokazuje maksimalni procenat unutar kog trina ECU stopa moe da se kree, prije nego to valuta postigne limit nasuprot bilo kojoj drugoj valuti iz ERM. Valuta koja ne odrava svoju centralnu stopu prelazi prag razilaenja. Kad neka valuta u EMS doe do praga razilaenja, centralne monetarne vlasti zemlje domicijelne valute moraju izvriti korekcije kursa valute, tako to provode monetarnu intervenciju na valutnom tritu. Nju prati niz drugih mjera u sektoru fiskalne i monetarne politike, koje obino rezultiraju poravnanjem vlastite valute i snanoj afirmaciji simetrije izmeu valuta zemalja lanica. Za direktne intervencije, lanicama stoje na raspolaganju krediti EMCF, posebno za kratkorono 265 finansiranje. Veina odstupanja je kratkorona, pa su se esto koristili kratkoroni instrumenti. Kreditne linije su bile neograniene i djelovale po automatizmu. Poto su postojale razlike izmeu zemalja u stepenu inkorporacije u ERM, postojale su i razlike u monetarnim politikama meu lanicama, posebno za bilateralne limite. To je trailo potrebu i za minornim intervencijama, pa su zajednike kreditne linije centralnih banaka intervenisale uvijek, kad bi neka valuta dostigla bilateralne limite. Kada je rije o inflaciji, u prve etiri godine stepen ublaavanja inflacije preko nominalnih poravnanja u zemljama sistema ERM je preao 100%, ali je taj 266 pad vie nego prepolovljen. Praktina primjena EMS. Sistem ERM je uspostavljen zbog ouvanja i kontrole stabilnosti valutnih pariteta lanica. Nema sumnje, da su kreatori monetarne politike koristili najznaajnija teorijska iskustva, koja su se u tom trenutku mogla primjeniti u evropskoj praksi. Netrina ponaanja i druge negativne konsekvence su dovele do pekulantvnih ponaanja. Jer, informacije o buduim ekonomskim kretanjima i dogaajima u uslovima nestabilnih kurseva su se koristile za pekulativne dobitke, koji su, u nekim sluajevima, bili izuzetno visoki. Treba istai da valutne deformacije mogu prouzrokovati konkurentske defekte, poremetiti stope razmjene prema drugim lanicama. Ako se valutni problemi ne saniraju, to stvara dugorone negativne posljedice na alokaciju resursa i odvijanje trgovine.
O limitima ERM vidjeti u: Giavatzzi, F., and Giovannini, A: Limiting Exchange Rate Flexibility: The European Monetary Sistem, Cambridge, MIT Press, 1989. 263 ERM proiren za paniju 1989., Veliku Britaniju 1990. i Portugal 1992. 264 Ovim postupkom se bavio Robin Bladen-Hovell. 265 Za ove namjene su korieni instrumenti VSTF-Very Short Term Financing 266 Isto, Artis, 330 str.
125
262

Iz tih, i drugih razloga, i sistem Bretton Woodsa i koncept monetarne zmije su nastojali sprijeiti bilo kakve promjene (fluktuacije) pariteta koje su, uglavnom, najavljivale ekonomske okove i krize. Zato su se kolebanja valutnih trita i poravnanja preko ERM deavala sa pojavom i minimalnih trinih pekulacija. Vremenom, poravnanja su bila rijea. Prilagoavanja stope razmjene su uzimala u obzir trine stope i bez pekulacija u procesu razmjene. U periodu od 1979. do 1987. god. vrena su poravnanja valuta u sistemu razmjene. Do 1992. god. uoava se zadovoljavajua stabilnost valutnih kurseva. Taj period se koristi za integraciju sistema sa funtom sterlingom, panskom pezetom i portugalskim eskudom. U tom periodu dogodilo se samo jedno znaajno poravnanje, i to tehnikog karaktera, kada je Italija prihvatila stroiji reim. No, kraj 1992. god. obiljeava valutna kriza praene duim nestabilnim periodima, naputanja sistema od strane funte i lire, to je ve 1993. god. dovelo do proirenja granica intervencije na +/-15 %. Koji su uzroci monetarne krize? Kakve je posljedice imala na razvoj monetarnog sistema Zajednice? Kriza u ERM. Krize ERM septembra 1992. god. i jula-augusta 1993. god. su vezane za stanje trita razmjene stranih valuta i finansijskog kapitala. Problemi EMS su kumulirali, a uzroci jo uvijek nisu bili determinisani. Njemaka marka poslije ujedinjenja Istone i Zapadne Njemake nije realno procjenjivana, to je stvaralo velike probleme. Bundesbanka je sanirala inicijalni inflacioni pritisak u Njemakoj politikom viih kamatnih stopa. Uz slobodu kretanja kapitala u sistemu ERM, ove kamatne stope su bile preneene na ostale lanice i teret inflacionog pritiska je opao u veini zemalja ERM. Sve je dodatno ohrabrila odluka Velike Britanije da sa ERM kreira antiinflacionu strategiju, respektujui centralni paritet, iako su mnogi analitiari 267 smatrali da je on izuzetno visok. Generator krize trita razmjene je bila i politika situacija u vezi referenduma koji je trebao potvrditi dogovor 268 iz Mastrihta. Valutne pekulacije su kulminirale u septembru pa dolazi do velike valutne intervencije u cilju 269 270 pada lire ispod nivoa koji je utvrdio ERM. Poslije lire i funte, pritisak trpi i francuski franak, posebno poslije pozitivnog referendumskog rezultata. Septembarska kriza nije kraj pritiska meu lanicama ERM. Pezeta i portugalski eskudo devalviraju u novembru 6%, a do kraja godine vrijednost funte pada oko 15% i lire oko 16%. Francuski franak i njemaka marka su neznatno promijenile vrijednosti. Pritisak na ERM raste i u 271 1993. god. Irska funta devalvira 10%, pezeta 8%, eskudo 6.5%. Ministri finansija i centralnih banaka su u augustu odluili da promijene strukturu ERM. Novi limiti fluktuacija se proiruju na +/-15%, osim Holandije koja zadrava ranije limite fluktuacija guldena prema njemakoj marki od +/-2,5%. Valutne nestabilnosti 1992. i 1993. god. su imalo snano dejstvo na ekonomiju zajednikog evropskog trita. 272 Kriza valuta je usporila rast u 1995. god. za oko 0,25% do 0,5%. Zemlje sa valutama koje su apresirale, usporavaju rast uz pad inflacionog pritiska. Reforma EMS je bila nuna. Ponovo se aktueliziraju potrebe za 273 uvoenjem kontrole kapitala. Visoke stope rasta ezdesetih, naftni okovi sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog vijeka, doveli su do opte nestabilnosti u svim evropskim zemljama. Posljedino, finansijske krize evropskih trita stranih valuta tokom 1992. i 1993. god. iniciraju bre rjeavanje monetarnih problema i stvaranje pretpostavki za MU, jer su se samo potpunim monetarnim integracijama mogli rijeiti postojei ekonomski problemi. Konano, EMS je stalno redukovao nepostojane stope razmjena, spreavajui tendencije monetarnih deformacija i valutne iskrivljenosti. Efekti ovih transakcija nisu bili veliki, ali su njihovim akterima dali odreenu konkurentsku prednost, posebno kada se nepostojanost mogla predvidjeti. Deformacije i

Wren-Lewis, S., Westaway, P., Soteri, S., and Barrell, R., Evaluating the U.K. Choice of Entry Rate into the ERM, Manchester School, Supplement, n.o. 59, 1991., p. 1-22. 268 Danska odbija dogovor poetkom juna. Posljedino jaa njemaka marka koja vri pritisak na funtu i liru. Italija ima visok javni dug i deficit budeta, dok je u Britaniji recesija praena percepcijom da funta moe svakog asa devalvirati. 269 Lira 12. septembra devalvira za 7%. Ugroene su pezeta i funta uprkos rastu kamatnih stopa. lanstvo funte u ERM se privremeno suspenduje. Vie kamatne stope ne ojaavaju liru, pa je i ona suspendovana. 270 U ovom sluaju se problemi anuliraju sinergikom operacijom francuske i njemake centralne banke. 271 Od maja do jula francuski i belgijski franak, danska kruna, pezeta i eskudo padaju na kritinu taku prema njemakoj marki. Samo je holandski gulden sauvao svoju vrijednost. 272 U zemljama sa veom depresijacijom valute usporavanje rasta prati rast nominalnih kamatnih stopa i inflacije. U zemljama gdje je valuta depresirala, usporavanje rasta je prati rast nominalne kamatne stope i inflacije. 273 Poznati ekonomisti Eichengreen, Tobin i Wyplosz (1995) predlau da svi koji se zalau za otvoreno trite stranih valuta kreiraju beskamatne depozite u svojim centralnim bankama.
126

267

iskrivljenost nisu bile potpune, to su neki politiko-struni krugovi koristili za marginalizaciju EMS. S druge strane, ERM je bio asimetrian, a njemaka marka nominalno sidro. Kako je marka dola do te pozicije? Prije svega, ona je imala neophodnu snagu za intervencije prema amerikom dolaru (kojem je inae, preko akcija snagu davala i Bundesbanka). Slabije evropske valute nisu mogle podnijeti valutne intervencije ovog nivoa, to je neminovno dovodilo do valutnih disproporcija. No, Bundesbanka je estim kupovanjem ili prodajom duga koji je imao kamatu, dola u poziciju da joj se moraju prilagoavati druge lanice Zajednice. To je znailo da se njemaka monetarna politika indukuje u cijelu 274 evropsku ekonomiju, to se nije moglo ostvariti bez naprezanja i trokova (koji su ipak donosili dugorone koristi) ne samo u ekonomskoj sferi. Evropsku monetarnu politiku prati fleksibilno kreiranje monetarnih agregata. To utie na njihove dugorone varijacije, to je vidljivo iz grafikona 9.13. Ukoliko se promjene monetarnih agregata kompariraju sa inflacijom, moe se primjetiti da je inflacija stabilnija, to govori o uspjehu monetarnih vlasti u ouvanju cijenovne stabilnosti. Oigledno je, da je upravo jedan od vanih instrumenata monetarne politike i kreiranje monetarnih agregata. Grafikon 9.13.: Kretanja monetarnih agregata

Izvor: Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god. Uloga Njemake u ERM. Uvijek se postavljalo pitanje, da li je ERM "de facto" monetarno podruje interesa njemake marke? Pitanje se postavljalo i u drugim zemljama nelanicama, ali i nekim tadanjim evropskim zemljama socijalistikog ureenja. Nestabilnost evropskog valutnog trita tokom 1992. i 1993. god. uz negativne efekte na njemku privredu, ipak je izdvojilo njemaku marku kao uporinu taku sistema. Slino je i sa holandskim guldenom, ali je mo ove valute manja zbog limitiranosti holandske privrede. Dakle, monetarna politika s poetka posljednje decenije prolog vijeka je pod snanim uticajem najjaih evropskih valuta. Sistem prelijevanja je mnoge efekte uinio apsurdnim. Tako su se npr. stroga budetska i monetarna disciplina njemake centralne banke (i njemaka marka je postala stabilnija) mogli preliti i djelimino "istopiti" u drugoj zemlji, koja je imala znatno viu stopu inflacije. Ali, to je bila cijena koji je Njemaka eljela platiti radi rasta uticaja u Zajednici, ali i koristi koje e se valorizovati tek u budunosti. Dalje, prihvatanje da se inflacija smanjuje mehanizmom ERM utie da se velike transakcije prilagoavaju interesima proirene zone njemake marke. Sve ovo vodi tome da je za lanice ERM vaniji odnos vlastitih valuta prema njemakoj valuti, nego paritet prema ECU. To je proizvodilo nove anomalije u vidu veeg respektovanja bilateralnih ogranienja u odnosu na valutne probleme u ERM. Meutim, ovo nije bio problem, ve naprotiv, ansa za afirmaciju Bundesbanke koja je imala snagu za ouvanje jake njemake marke, koja je uz sve, odravala "u ivotu" ostale evropske valute. S druge strane, lanice ERM su imale veliku korist od njemake ekonomije jer su monetarne transakcije redukovale inflaciju zahvaljujui snazi njemake marke, koja je bila najjaa antiinflaciona centrifugalna sila. Zato su lanice bez veih protivljenja i prihvatale njemako vostvo u ERM. Ovo je omogueno tako to je Njemaka imala, ne samo najvei GDP tadanje evropske integracije, ve je bila i konkurentnija od ostalih.

274

Marka je, pored veine lanica Zajednice, postala paralelna valuta i u zemljama tzv. Istone evrope.
127

9.6. Evro
Evro je zvanina valuta jednog od najjaih ekonomskih blokova na svijetu. Razvoj ekonomije i snana politika aktivnost u irem regionu, zajedniko trite i evro kao njegova najaa poluga, dominaniraju na ekonomskoj i geopolitikoj sceni. Ekonomska i politika mo Unije sve vie raste, a evro postaje znaajna moneta u svjetskim razmjerama. U naletu, ka zauzimanju dominantnog mesta meu svjetskim valutama, evru vee tekoe stvara svjetska recesija, nego ameriki dolar. Ali, snaga amerike privrede i njihove nacionalne valute se jo uvijek ne moe relativizovati, ako ni zbog ega, onda zbog injenice da je SAD uz Uniju jo uvijek najznaajnije svetsko trite, najjae finansijsko trite i najvei trgovinski partner EU. Ipak, treba naglasiti da je zajednika evropska valuta evro ojaala i prevazila procjene prilikom njenog nastajanja. Evropska valuta se obiljeava na dva naina. Prema ISO standadima (4217) "EUR" je skraenica a "evro" je njen pun naziv. Evro se obiljleava sa grkim slovom (epsilon) i simbolizuje prvo slovo rijei Evropa. Popreno postavljene linije simbolizuju stabilnost evra. Banknote se emituju u apoenima od 5, 10, 20, 50, 100, 200 i 500 eura. U opticaju se nalaze kovanice od 1 i 2 evra i manje kovanice od 1, 2, 5, 10, 20, 50 centi. Jedan evro ima 100 centi. Prelaskom na evro sve stvorene obaveze i primjenjivani instrumenti prema ECU su preuzeti. Isto tako, lanice EMU su zamijenile nacionalne valute za evro izvrivi operacije izravnavanju valuta. Ovu proceduru podrazumijeva svaki novi ulazak u Evrozonu. Evropski novac kroz istoriju. No, mora se dati odgovor na pitanje, kako se na najstarijem kontinentu pojavila najmlaa novana jedinica? Da li je evro prva zajednika valuta na tlu Evrope? Odgovore na ova pitanja daje kratki istorijski pregled iz kojeg je oigledno, da je sama ideja zajednike evropske monete veoma stara a modaliteti implementacije uvijek prilagoeni nekoj od istorijskih etapa i stepenu razvoja proizvodnih snaga. Ideja evropske valute nije nova. Jo od poetka razvoja civilizovanog drutva Evropa ima potrebu za kompatibilnim mjerilima cijena u procesu razmjene dobara. Imperator August u cilju proirenja ekonomskog i politikog uticaja na prostor carstva, reformie tadanji oblik "rimskog monetarnog sistema" uvodei kovani novac od srebra i zlata. Sistem je dugo funkcionisao i zadovoljio tadanje porebe za razmjenom na iroj teritoriji carstva. Kasnije, posle skoro tri vijeka, Dioklecijan provodi monetarne reforme i uspostavlja jedinstven rimski novac utemeljen na obliku primitivnog zlatnog standarda. Uglavnom, rimski period su obiljeila raznovrsna i veoma plodna ekonomska rjeenja, ne samo u monetarnoj sferi, vei u drugim privrednim oblastima. Treba naglasiti, da se organizovani sistem plaanja mogao uspostaviti i zbog toga, to je tadanji Rim do perfekcije rjeavao mnoga pravna pitanja, a posebno ugovore, koji su "de facto" inili sutinu problema razmjene i odnosa u monetarnoj sferi toga doba. Mnogo kasnije, u osmom vijeku, Pipin Mali, otac poznatijeg Karla Velikog uvodi srebrni kovani novac (denije) na podruje dananje Francuske. Srebrenjaci se koriste do kraja srednjeg vijeka i slue kao matrica za engleski peni (pojavio se kasnije). U desetom vijeku i tadanja ujedinjena Engleska uvodi jedinstvenu monetu. Trinaesti vijek je poznat po tome to gradovi-drave u Italiji monopoliu trgovinu i promet zlatom u irem regionu Mediteranskog mora i Sjevernoj Africi. Ekspanzija ekonomskih odnosa, uslijed intenzivne trgovine preko mediteranskih luka trai odgovarajue sredstvo razmjene univerzalno za iri ekonomski prostor. Venecija, Firenca ostali napredni gradovi toga vremena kovali su vlastiti zlatni novac. Trgovina u ovom dijelu Evrope postaje dinaminija, duniko-poverilaki odnosi se vrtoglavo poveavaju, gradovi izgrauju a luke prevoze sve vie tereta. To je iziskuje nove ideje u plaanju izmeu ekonomskih aktera koje nisu vezane za opticaje ogromnih koliina zlatnika ili srebrenjaka. Zbog tih zahtjeva, italijanski bankari poinju sa korienjem vuenih mjenica, koje su u ekonomskom smislu predstavljale strateku inovaciju toga vremena. Inae, u srednjem vijeku se skoro u svim dijelovima dananje Evrope kovao srebrni, a esto i zlatni novac. U devetnaestom vijeku dolazi do formirajnja prvih monetarnih asocijacija (npr. Latinska monetarna unija) 275 koje koriste zlatni i srebrni novac kao zakonsko sredstvo plaanja. I ostali tadanji evropski subregioni formiraju monetarne zajednice prilagoene tadanjim uslovima (npr. Skandinavska monetarna unija). Dakle, vidljivo je da je novac, za razliku od ostalih nacionalnih interesa, uvijek imao internacionalnu dimenziju. Poetak dvadesetog vijeka je vrijeme kada trine zakonitosti dolaze do punog zamaha, ekonomija sazrijeva kao nauka a monetarna sfera postaje sklona usponima i padovima.

275

Novani savez iz 1865. god. izmeu Francuske, Belgije, Italije i vicarske. Tokom 1869. god. Uniji pristupa Grka, a 1873. Srbija, panija, Bugarska i Rumunija. Godine 1867. su voeni pregovori o ulasku Austrije, ali ova drava nije pristupila Uniji. Tim povodom su kovani zlatni novci (franci i guldeni).
128

Dvadeseti vijek obiljeavaju ideje o zajednikoj evropskoj valuti moderne epohe. Konkretne prijedloge je jo 276 1929. god. dao Gustav treseman. etrdeset godina kasnije, 1969. god. Evropska komisija inicira ideju 277 stvaranja MU koja je generisana potrebama koordinacije ekonomske i monetarne politike. Tokom 1970. 278 god. Vernerov plan je bio samo prirodni nastavak otvorenog procesa. No, on nije realizovan zbog problema izazvanih naftnim okovima i "padom" Bretton-Woodsa. U cilju stvaranja zone evropske monetarne stabilnosti, tokom 1979. god. osniva se EMS. Vernerov izvetaj iz 1970. god. u kome se do 1980. god. predlae stvaranje monetarne unije u Zajednici, bavi se ozbiljno ovim problemima. Poslije pada sistema iz Bretton Woodsa, ponovo oivljavaju ideje o stvaranju evropske zone monetarne stabilnosti. Kao to je ve reeno, poetkom 1972. u EZ se pokuava limitirati dozvoljeno valutno odstupanje od +/- 2,25%. Oekujui pristupanje u EZ, Velike Britanije, Norveke, Danske i Irske, koje su isto bile uesnici koncepta poznatog kao monetarna zmija (Snake), trae se efikasnija rjeenja u valutnoj stabilnosti. Monetarna zmija ne fukcionie kvalitetno u prvih nekoliko godina pa ovaj koncept ne moe sprjeiti nestabilnost evropskih valutnih trita. Velika Britanija i Irska ubrzo po pristupanju naputaju ovaj sistem, tako da do 1977. god. u sistemu ostaju Njemaka, Nizozemska, Danska, Belgija i Luksemburg. U cilju stabilizacije meuvalutarne razmjene Savjet ministara 1978. god. donosi akt o primjeni efekasnijeg postupka uspostavljanjem EMS, koji poinje sa radom ve idue godine. Sistem obuhvata valute konstituente evropske novane jedinice ECU (European Currency Unit). To je sloena valuta koja sadri odreene iznose valuta lanica, ukljuujui i neke izvan ERM. ECU je "de facto" mjerna jedinica ERM u iskazivanju centralnog kursa i obraunska jedinica transakcija u Zajednici. Delorov komitet aktuelizira pitanja monetarnih integracija. U Mastrihtu potpisuje Ugovor o EU (TEU). Ipak Ugovor prate problemi neratifikacije Danske, tijesna francuska referendumska veina i tradicionalno britansko odgaanje. Ovi, i globalni ekonomski problemi slamaju mehanizam deviznog kursa ERM u EMS u 1992. i 1993. god. Krajem 1992. god. funta sterlinga i lira fluktuiraju u odnosu na druge evropske valute, dok pezeta, eskudo, a kasnije i irska funta devalviraju. Dolazi do valutne i makroekonomske nestabilnosti i stalnih valutnih pekulacija. Ovo stanje traje do druge polovine 1993. god. kada se proiruju limiti mehanizma deviznog kursa na 15% mogueg odstupanja. Problemi utiu na udaljavanje od EMU, a kod mnogih sazrijeva svijest o potrebi ubrzanja monetarnih integracija. Kao posljedica, tokom 1995. god. Vijee ministara u Madridu donosi odluku o stvaranju MU do poetka 1999. god. Na svjetskoj ekonomskoj sceni se desilo mnogo dogaaja sve dok nije osnovan EMS (1979.), te od Komisije promovisan i preporuen evro za jedinstvenu evropsku monetu. Danas se moe konstatovati da je evro ispunio veinu uslova za status svjetske rezervne, ak i glavne valute. Da bi se dolo do te pozicije Evropa je morala podnijeti mnoge rtve, posebno na ekonomskom planu. Situacija je jo daleko od idealne, ali je sasvim sigurno da evro poinje ubirati "internacionalne" plodove. Jer, ni funta sterlinga nekad, ni dolar u novijoj istoriji, nisu bez razloga bili vaee svjetske valute. Takav status im je donosio velike ekonomske koristi. I onda kada je ekonomija u uzletu, ali i u vremenu recesija, vlastiti ekonomski problemi se dijelom mogu preliti na druge ekonomije irom svijeta. Danas je evropsko trite snano i stabilno u svjetskim razmjerama. Otvoreno je za trgovinu robama, uslugama i kapitalom. Unija kontinuirano odrava ravnoteu svojih makroekonomskih bilansa. Nedostaci s kojima se susree evro u odnosu na, jo uvijek izraenu dominaciju dolara, su naslijeeni i najee su vezani za strukturne probleme. Koristi od uvoenja evra. Kao zajednika valuta evro prua direktne i indirektne koristi evropskoj i svjetskoj privredi (makroekonomske, mikroekonomske i globalne). Makroekonomske prednosti su u tome to EMU, EMS i evro uspjenije provode valutnu politiku smanjujui rizike nestabilnosti u sluaju velikih fluktuacija kurseva lanica. Jedinstvenom monetarnom politikom i valutom se mnogo lake prevazilaze krize i okovi. To olakava odravanje makroekonomske stabilnosti u eljenim granicama i dostizanje ciljanih stopa rasta. Preko monetarnog jedinstva se efikasno i bezbolno provode strukturne reforme i realizuju ciljevi zajednikih, posebno kohezionih politika. Evro racionalizuje monetarni sistem, utie na smanjenje kamatnih stopa i donosi znaajne beneficije finansijskim institucijama, investitorima, firmama i ekonomiji Unije u cjelini. Sa zajednikom valutnom politikom se lake odrava cjenovna stabilnost, na nivou preduzea, ali i agregatno, na jedinstvenom ekonomskom prostoru. Na mikroekonomskom planu najvanije direktne koristi od uvoenja evra su znaajno
276 277 278

Njemaki politiar. Iste godine Haki samit donosi plan po kojem bi se do kraja 70-ih uspostavila EMU. Tokom 1970. god. tri faze ovoga plana su predloene od strane tzv. Vernerovog komiteta.
129

smanjenje direktnih trokova finansijskih transakcija (broj transakcija se mjeri desetinama i stotinama miliona, a finansijske koristi se mere desetinama milijardi evra). Kratkorono, kompanije sa znaajnijom ulogom u 279 trgovini Unije mogu koristiti mnoge pogodnosti evra. Dakle, evro je promijenio, i dalje mijenja odnose konkurencije u okruenju i na svjetskom nivou. Uzmimo samo primjer odnosa evra i dolara, i konsekvence tog odnosa na aktuelnu krizu izazvanu visokim trokovima energije, koja se u pravilu plaa dolarima. Izolujui sve druge ekonomske elemente namee se trivijalan zakljuak da evropske kompanije kupuju jeftiniju naftu zbog snanije evropske valute (grafikoni 9.14.). Grafikon 9.14.: Odnos dolara i evra

Izvor: Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god. Iz predhodnog grafikona je oigledna superiornost evra u odnosu na dolar. Zbog toga su, slino kao i kod naftnih okova sedamdesetih i osamdesetih godina prolog vjeka, kada je nafta bila jeftinija za kupovine u njemakim markama, danas cijene ovog proizvoda povoljnije kad se plaanja u evrima. Pored konkurentosti evro "tjera" na integracije aktere evropskog trita i zbog toga to povoljno utie na materijalnu proizvodnju visoke dodate vrijednosti, ukrupnjava kapital i stvara uslove za veu konkurentnost finansijskih trita. Koristei prednosti evra, investitori kontinuirano oekuju stalni rast evropskog trita "prebukiranog" suficitima privatnog i javnog kapitala, komercijalnih i rizinih obveznica i HoV fizike imovine itd. Iz navedenog se zakljuuje da je finansijsko trite EU pod evrom mnogo ozbiljnije i dinaminije nego rascjepkana finansijska trita prije njegovog uvoenja. ak i danas, kada svjetska ekonomija preivljava krizne trenutke, evro mnogo vie od drugih valuta amortizuje negativne konsekvence na evropskom ekonomskom prostoru. Kao to je reeno, evro utie na irenje i rast finansijskog trita, pa se na njemu 280 multipliciraju finansijske i statusne transakcije. Uz ostale prednosti, u EU se sve intenzivnije odvijaju spajanja i pripajanja (merderi i akvizicije) preduzea, to je siguran znak da finansijsko trite postaje dinaminije. Pored ovih, postoje i druge makroekonomske i mikroekonomske pogodnosti koje je sa sobom donijela zajednika evropska valuta. Na globalnom planu, pozicija i ugled evra rastu. Na prvi pogled bi se moglo zakljuiti da visok paritet evra prema dolaru i stabilnost u dugom roku koju forsira ECB dovode do tekoa u izvozu roba sa zajednikog evropskog trita (to nije sluaj). Ali, sa aspekta zemalja koje dio svojih nacionalnih rezervi ele drati u nekoj drugoj valuti, evro sve vie postaje optimalan izbor. Tako se monetarnom politikom EMU svjesno odrava cjenovna i valutna stabilnost, i ostvaruju ciljevi na planu izvoza i ouvanja stabilnosti primarnog tekueg rauna.

Prema Paul De Grauwe, Ekonomija Monetrane unije, Izdavaka knjiarnica Zorana Stojanovia, Novi Sad, 2004. god. Na primjeru evropske tednje i investicija moe se objasniti i Modiljani-Milerova teorema, zasnovana na hipotezi o direktnom uticaju na bogatstvo domainstva. Prema njoj, firme i jesu u vlasnitvu domainstava (preko akcija ili bankarskih zaduivanja). Vlasnici akcija su rezidualni povjerioci. Oni imaju pravo na sve to preostane poslije izmirenja trokova akcionarskog drutva, ili prioritet u sluaju steaja. U idealnim uslovima, nema razlike izmeu ulaganja sopstvene imovine ili zaduivanja. Zato nema razlike izmeu tednje firmi i tednje domainstava, koja se opet plasira u firme. To je osnov Modiljani-Milerove teoreme. A, upravo je monetarna politika Unije zasnovana na jednakom uvaavanju, i povjerilaca, i dunika.
280

279

130

Moe se zakljuiti da u ovom trenutku nema optimalnijeg makroekonomskog izbora i da EU, bez obzira na krizu svjetske ekonomije ostvaruje dva zacrtana cilja: spoljnu konkurentnost i afirmaciju evra kao vodee svetske valute. Glavne prednosti i nedostatci od uvoenja evra se mogu sistematizovati na slijedei nain: Prednosti od uvoenja evra su: redukcija visokih trokova finansijskih transakcija; eliminisanje potencijalnih rizika izazvanih valutnim nestabilnostima i neeljenim razlikama u kursevima nacionalnih valuta; integracija finansijskog trita i transparentna politika cijena, jaanje cjenovne stabilnosti i dr. uloga svjetske valute i prednosti koje ova pozicija donosi.

Vano je napomenuti da se svjetske finansijske rezerve sve vie transferiu u evro. Ove. ali i ostale prednosti uvoenja zajednike valute na najrazvijenijem ekonomskom prostoru na svijetu utiu povoljno na ekonomije evropskih zemalja. Evro utie na povoljniju makroekonomsku i drutveno-politiku situaciju, ne samo u Evropi, ve i globalno. Nedostaci uvoenja evra.

Najvei nedostatak evra su ogromni trokovi uvoenja. Nije rije samo o tim trokovima, ve mnogim 281 Integracija i standardizacija monetarnog sektora dovela je do gubitaka radnih promjenama u lanicama. mjesta u monetarnim institucijama i sporednim djelatnostima. lanice su izgubile prava upravljanja monetarnom sferom. To je dovelo i do neracionalnih ponaanja i fiskalnih probijanja od strane nekih vlada. Evro je postao alibi za loe nacionalne poteze, pa ponekad ima i politikih nesuglasica sa lanicama kod kojih evro slui kao "moneta za potkusurivanje" domaih politiara. Zajednika evropska valuta je podnijela veliki teret aktuelne finansijske krize. Evroptimisti smatraju da je, upravo zahvaljujui zajednikoj valutu i potencijalu velikog trita EU27 sprijeena recesija razornih razmjera. U podruju evra se oekuju aktivnosti koje e obezbjediti minimalni rast u 2009. god. Tek u 2010. god. treba oekivati skromniji oporavak. U zoni evra i dalje se oekuje nepopustljiva finansijska politika, to 282 moe usporiti rast tranje i bri oporavak. Meutim, neke lanice nalaze rezerve u fiskalnim sferama i stimuliu odreene segmente tranje. Meutim, dometi ovih mjera su ogranieni, jer postoje zemlje u zoni evra koje nemaju fiskalne resurse za ove namjene. Uglavnom, monetarna politika Unije e se i u vrijeme krize temeljiti na proklamovanim principima visoke monetarne discipline i autonomije monetarnih vlasti. U prevladavanju posljedica aktuelne krize kljunu ulogu imaju centralne banke. One su se usmjerile na podrku likvidnosti obveznicama suoenim sa nedostatkom finansiranja i naglim padom trita hartija. Ono to je bilo vano, uinak krize je odmah prepoznat, to je omoguilo da se centralne banke brzo okrenu ka smanjivanju kamatnih stopa, kontroli cijena nafte i kretanju cijena. U tom kontekstu, ne treba razdvajati monetarne i finansijske mjere, jer je centralno bankarstvo vie koordiniralo sa drugim nacionalnim institucijama nego ranije. Uglavnom, najvee centralne banke su relaksirale politiku kamatnih stopa i ograniile direktne udare na ekonomije najrazvijenijih zemalja i ublaile tetno povratno dejstvo na na realni i finansijski sektor. Ovdje je karakteristino navesti napore ECB, ali i centralnih banaka najveih lanica.

9.7. Evro i dolar: partneri ili rivali?

Odnos evra i dolara je specifian. On je tako izbalansiran da u odreenoj situaciji prua najbolji rezultat za svakog trgovinskog partnera, SAD i EU. Striktna monetarna politika ECB rezultira jaanjem evropske valute. Promjena situacije dovodi i do toga, da ECB i onda kada je u mogunosti, ne intervenie u korist dolara da bi ga kupila evrima. Slino je i sa funtom. I britanska valuta biljei najvie nivoe od 1992. god. pratei uglavnom kretanje evra. Od 1999. do 2008. god.

Samo za trokove tampanja i kovanja evra, potroene su milijarde maraka, dok se ukupni trokovi zamjene ne mogu u cjelosti izraunati. 282 Treba naglasiti da je kriza ojaala dolar, jen i evro u odnosu na ostale svjetske valute. Ovo je normalan efekat bijega u rezervne svjetske valute. Ove valute su ojaale i u realnom i efektivnom smislu. Jaanje jena je posebno izraeno u 2009. god.
131

281

dolar, koji je jo uvijek vodea svjetska valuta, gubi oko 60% vrijednosti u odnosu na evropsku valutu i sputa se na nezabiljeeno nizak nivo u odnosu na jae svjetske valute. No, uzroci kretanja amerike valute trae kompleksniju analizu. Jer, jednostrana objanjenja ovog fenomena nisu relevantna. Ipak, moe se primjetiti da u strunoj javnosti postoji vei broj respektabilnih tumaenja dugogodinje depresijacije amerikog dolara. Suprostavljanja su uglavnom u tumaenju da slabljenje amerike valute svjesno jaa evropski ekonomski prostor i ulogu EU u svjetskoj ekonomiji, dok drugi autori smatraju da je ovaj scenario dio dobro isplanirane aktivnosti amerike administracije. Prema njima, slab ameriki dolar je prevashodno rezultat politike amerike vlade. Objanjenje je u tome da SAD politkom jeftinog dolara aktivno utiu na svjetske trgovinske odnose i na taj nain produavaju i odravaju svoju geopolitiku dominaciju. Jer, slab dolar u uslovima svjetske recesije odrava izvoznu konkurentnost amerike privrede i odrava stope privrednog rasta, to se automatski povoljno odraava i na rast zaposlenosti, posebno u izvoznim granama amerike privrede. Pored politike stabilizacije privrednog rasta, amerkanci su suoeni i sa drugim problemima makroekonomskog karaktera. Dakle, pogreno je apriorno prihvatiti ili odbaciti bilo koju verziju uzroka deprecijacije dolara. Jer, odravajui spoljnotrgovinsku konkurentnost, sigurno je da amerika valuta moe istrpiti snane, ali jo uvijek podnoljive pritiske visokih budetskih i spoljnogtrgovinskih deficita. Dalje, amerika administracija se kontinuirano bori protiv inflatornih pritisaka. Nema sumnje da se administarcija i FED grevito bore da to prije stabilizuju makroekonomsku situaciju i time nesvjesno doprinose amortizovanju efekata koje donosi zakonomjernost Filipsove krive. A one se sublimiraju u pravilu da rast i zaposlenost neminovno prati inflacija (vrijedi i obrnuta proporcija). Da bi postigli spoljnu konkurentnost i zadovoljili potrebe tradicionalno fleksibilnog trita rada SAD uspijevaju odrati neznatno bri rast u odnosu na najvee spoljnotrgovinske partnere, Evropu i Japan. Iz ovoga bi se mogao izvui nedvosmislen zakljuak da bi, prije svega veliki evropski izvoznici, ostvarivali mnogo vee dobitke u sluaju slabijeg evra prema dolaru. Evidentno je da snaan evro u odreenoj mjeri usporava izvoz, a time i privredni rast. No, u takvoj situaciji i ECB pod pritiskom jakog evra mora sniavati kamatne stope to podgrijava inflaciju, stvara nezadovoljstvo evropskih tedia, pa ak i dugorono preusmjerava tednju izvan evropskog ekonomskog prostora. Dakle, vidljivo je, da uz najvee dobitke u kupovini nafte i uz pogodnosti u kupovinama nekih stratekih sirovina, koje se plaaju amerikim dolarima i manje vanim, ali evidentnim koristima koje evropljani ili imaoci evra ostvaruju kao turisti u zoni dolarskog pokria i drugim evro-dobicima, prednost evropske valute nad dolarom je jo uvijek veoma diskutabilna. Kada se dodaju ciljevi koji su evru postavljeni na planu razvoja svjetske ekonomije, moe se shvatiti sva kompleksnost pristupa monetarnoj i valutnoj politici koju vodi ECB. Treba naglasiti da SAD, za razliku od EU, lake "preivljavaju" ekonomske krize i okove, zahvaljujui centralizaciji dravnih finansija i mogunostima realizacije finansijskih megatransfera. Za razliku od amerike administracije, Komisija kao izvrni organ EU raspolae zaista minornim budetom u odnosu na output Unije 283 ili sredstva nacionalnih vlada (oko 2,5% nacionalnih budeta ili 1,27% GDP ). Dalje, i veliina finansijskog trita SAD je jo uvijek dominantna u odnosu na evropsko. Najvaniji akteri evropskog ekonomskog prostora moraju mnogo uiniti na integraciji trita kapitala i finansijskog trita u ovom dijelu svijeta. Evropljani moraju dalje raditi na ekspanziji i afirmaciji svjetske reputacije evopske monete i monetarnoj politici koja e eliminisati jo uvijek prisutne strukturne probleme. I na kraju, monetarna unija zahtijeva puno politiko jedinstvo, u emu evropski sistem jo zaostaje za 284 amerikim. Amerika je, to nije sporno, svoju politiku ulogu i gradi na snanoj ekonomiji i jakom dolaru. Jer, svjetska dominacija SAD je direktno proporcionalna sa dominantnom pozicijom dolara na svjetskim tritima. Ipak, evro e veoma brzo elimimisati veinu kontroverzi, to e ga i definitivno smjestiti u 285 ravnopravan poloaj sa amerikim dolarom.

283 Kada se zna da se gotovo polovina budeta EU troi na kontroverznu CAP, tada se moe dobiti prava slika o minornosti evropskog u odnosu na ameriki budet. 284 Jo uvijek je gotovo polovina svjetskog bogatstva podreena amerikom dolaru, a cijene nafte i vanih svjetskih roba i sirovina se izraavaju u amerikim dolarima. 285 Ve u ovoj fazi odnosa evro-dolar ima mnogo zemalja koje rezerve dre u odnosu 40-40-20, tj. evro i dolar su ve sada izjednaeni.

132

Evro i tranzicione zemlje. Konano, evro je znaajan i za zemlje u tranziciji, posebno za one koje se nalaze u fazama prikljuenja EU. Formalno, lanstvo u EU se uslovljava strogim kriterijumima konvengencije (kopenhagenki kriterijumi) koji vae, ne samo za zemlje koje trebaju pristupiti EMU, ve i za stare lanice 286 Unije. Kriterijumima se daje veliki znaaj zbog potrebe da se povea fiskalna i monetarna odgovornost lanica. Kriterijumi brane temeljne vrijednosti evropskih integracija, sublimirane u visokom stepenu finansijske discipline. Zbog visoko postavljenih zahtjeva, ispunjenje kriterijuma konvergencije je primarni, i jedan od najteih zadataka koji stoji pred zemljama u tranziciji (koje ele pristupiti EU). Unija je aktivna u podrci tim 287 zemljama i to bezbolnijom integracijom u EMU. Uvoenjem evra, veina lanica preispituje dotadanje reime deviznih kurseva. I mnoge zemlje nelanice Unije koriste evro kao domau valutu, ali i kao mjernu jedinicu u voenju vlastite valutne politike. Evropske zemlje u procesu tranzicije imaju razliite reime deviznih kurseva (od fiksnog aranmana currency borda do reima fluktuacija).

Ugovor o EU definie kriterjume lanstva u EMU. Kriterijumi su klasifikovani u etiri poglavlja i to: konvergencija stopa inflacije, konvergenciju kamatnih stopa, devizni kursevi zemalja i fiskalni kriterijumi. 287 Za razumevanje kriterijuma konvergencije, pored ostelih, koristiti zakljuke sa skupova u Kopenhagenu, Dablinu i Luksemburgu. Oni se, uglavnom svode na potrebu uspostavljanja ulazne i jaanja dugorone finansijske discipline, te utvrivanjem sankcija za one koji stvaraju tetne i neopravdane deficite.
133

286

10. BUDET EVROPSKE UNIJE

10.1. Osnove i specifinosti
U komparaciji sa budetima drugih drava ili integracija, EU ima mnogo specifinosti, ne samo u odnosu na osnovno funkcionisanje, ve i nain prikupljanja i njegovu krajnju upotrebu. Kako EU nije jedinstvena drava, budet i nije koncipiran na klasinim budetskim principima koji se primjenjuju u 288 unitarnim dravama. Budet ne odgovara ni formi koja se implementira u meunarodnim organizacijama. Finansiranje potreba EU je usko vezano za specifinu dravnu strukturu Zajednice i njenu kompleksnu organizaciju. Zajedniko finansiranje je uvijek bila kljuna komponenta evropske kohezije. Od nastanka Zajednice, njeno finansiranje je izazov i predmet stalnih naunih istraivanja. ak i vie od toga, ono je postalo najaktuelnija politika i javna tema. U poetku, EZ, EEZ i EUROATOM se finansiraju doprinosima drava osnivaa (kao i druge vienacionalne regionalne integracije). Treba podsjetiti da je uobiajeno da rane razvojne faze asocijacija finansiraju osnivai, a kasnije se, u zavisnosti od dinamike i intenziteta integracija prelazi na klasine fiskalne instrumente. Taj vid finansiranja prihvatili su osnivai Unije, jer je u poetku samo EZU finansirana vlastitim sredstvima, prikupljenim dabinama na proizvedene koliine uglja. Istina, to su bili skromni prihodi, posebno sa dananje distance, ali ipak, to je jedini izvor sredstava koji nije prikupljan direktno od drava osnivaa. Generalno, odnosi izmeu centralnih organa EU i institucija zemalja lanica su po mnogo emu 289 specifini. Na njih dodatno utie stalno pristupanje novih lanica, to uslonjava postojee, ve komplikovane odnose. Ipak, moe se konstatovati da su meudravne relacije utemeljene na principima pripisivanja, prenoenja nadlenosti i subsidijarnosti, ali i uvaavanja principa proporcionalnosti. Principi su izvedeni iz sutine komunitarnih odnosa i utemeljeni na primarnoj ideji evropskih integracija. Oni se snano reflektuju na kohezionu i multifunkcionalnu ulogu evropskog budeta, njegovu unutranju strukturu i eksterno djelovanje. Kada je rije o naelima budeta EU, vano je naglasiti da se ona kreu u granicama optih budetskih naela, uz dodatak specifinosti nametnutih oblikom organizovanja Zajednice. Opta budetska naela izvedena iz nacionalnih su naela jedinstva, ravnotee, tanosti, univerzalnosti, vremenske jednakosti (naelo izrade budeta EU na godinjem nivou), te naelo ravnotee, specifikacije i jedinstvenosti (jedinstvena valuta i raun), zatim naelo transparentnosti itd. Od 1985. god. rashodi EZ se uglavnom finansiraju vlastitim prihodima. Oni se najvie finansiraju porezima na dodatu vrijednost i prihodima po osnovu ostvarenog GDP, to zajedno ini oko tri etvrtine ukupnih izvora prihoda. Ovo znai da se finansiranje Unije zasniva na sredstvima prikupljenim iskljuivo od njenih lanica. Za sada je teko procijeniti da li e aktuelna finansijska kriza ili drugi globalni razlozi promijeniti ove okolnosti. No, evidentno je da ovaj vid finansiranja ima i slabosti jer nedovoljno pospjeuje privredni razvoj, posebno u kontekstu ostvarivanja globalnih ambicija EU. Ve je Pariski ugovor o EZU uspostavio administrativni i operativni budet za nesmetano funkcionisanje ove asocijacije. Ugovorom iz Rima EUROATOM formira dva budeta i to: administrativni budet i budet za trokove istraivanja i investicije. Dakle, rije je o odvojenim budetima za finansiranje pojedinih oblasti Zajednice.

O problematici funkcionisanja EU u kontekstu finansiranja osnovnih funkcija vidjeti u: eni Jotanovi, Gordana, Meunarodni ekonomski odnosi, Univerzitet u Banjoj Luci, Ekonomski fakultet Banja Luka, 2006. god.; Vukmirica Vujo, piri Nikola, Ekonomska i monetrana integracija Evrope, Banja Luka, 2005. god.; Jovanovi N. Miroslav, Evropska ekonomska integracija, CID, Ekonomski fakultet Beograd, 2004. god. 289 Neki autori ove odnose marginalizuju. Npr. po S. Stojanoviu "Princip pripisivanja nadlenosti podrazumijeva da EU nema Kompetenz-Kompetenz, nego su njene nadlenosti izvedene iz nadlenosti lanica i, uglavnom ograniene ekskluzivnosti,...,kao opte pravilo utemeljeno lanom 175. Ugovora o EZ, u kome su regulisana pitanja zatite ivotne sredine. Zajednike nadlenosti su rezidualne prirode, a tzv. nadlenosti koje slue kao podrka nadlenostima lanica se obavljaju u: industriji, specijalizacici, obrazovanju, zatiti zdravlja itd." (citat adaptiran iz Stojanovi, S., Budet EU-sopstveni prihodi i opti budetski principi, Beograd, Finanije 1-6/2006.)

288

134

10.3. Budet EU: osnovni pokazatelji

Prihodi i rashodi budeta su instrumenti savladavanja mnogih problema ekonomskog i drutvenog razvoja EU. Ipak, oni jo nisu dovoljni za ozbiljnije makroekonomske intervencije (izuzev CAP koja koristi najvei dio evropskog budeta). Ali, treba imati na umu da se iz budeta EU ne finansiraju neke druge potrebe (npr. vojne) koje u suverenim dravama participiraju u budetskim sredstvima. U budetu EU su najnii trokovi komunitarne administracije, jer im je glavna funkcija preraspodjela sredstava kojima se finansiraju zajednike politike. Tako se iz budeta vri povrat ostvarenih prihoda od oko 95% prikupljenih sredstava, koje se kroz komunitarne politike vraaju lanicama, a oko 5% budeta zadrava za finansiranja 290 administrativnog aparata. Procedura usvajanja budeta u EU je slina kao i u svim demokratskim zemljama. Budet se predlae jednom godinje. Poslije parlamentarnih rasprava i glasanja o amandmanima dolazi do usvajanja 291 pojedinanih budetskih stavki. Ta situacija postoji i u EU. Institucije Zajednice, prije svega Komisija, Evropski parlament i Evropski savjet provode redovne procedure usvajanja izvetaja o realizovanom budetu za prethodnu i usvajaju budet za nastupajuu godinu. Pravni osnov ovih procedura je obuhvaen lanom 272. Ugovora iz Rima. Njime sve procedure usvajanja budeta za narednu godinu poinju ve 1. jula tekue godine, kako bi se mogao usvojiti do 31. decembra tekue godine, ali su i one dodatno proirene, tako da od 1977. god. pripremni poslovi na usvajanju budeta poinju ranije. Budet EU za 2008. god. Prema projekciji za 2008. god. budet EU je povean 2% u odnosu na prethodnu godinu i iznosi 129,2 biliona evra. Struktura budeta je promenjena, pa sredstva za stimulisanje rasta i zaposlenosti uestvuju sa ak 44,2% ukupnog budeta, to se u ekonomskom smislu moe ocijeniti veoma povoljno. Struktura raspodjele budetskih sredstava EU je prikazana na slijedeoj tabeli: Tabela 10.4.: Struktura raspodjele budeta za 2008. godinu: Izvor: Odrivi rast Direktna pomo i trokovi trita Ruralni razvoj EU kao globalni partner Ljudska prava, sloboda, bezbjednost i Pravda Ukupni administrativni trokovi Izdaci za Bugarsku i Rumuniju http://europa.eu/ Iz tabele 10.4. uoavaju se fundamentalni drutveno-ekonomski momenti i tendencije u ovoj razvojnoj fazi EU. Vidi se da je iz budeta za 2008. god. najvie sredstava (oko 44,2%) usmjereno sektoru odrivog razvoja. Isto tako, za potrebe ruralnog razvoja odlazi zavidnih 13,8% sredstava sa tendencijom da ih Zajednica zadri i u buduim planovima i programima. Dakle, EU daje veliki znaaj stimulisanju odrivog rasta i razvoja, realizujui jedan od fundamentalnih ciljeva, projektovan eljom da evropski privredni prostor u budunosti postane tehnoloki i odrivo najnapredniji u 292 svijetu. To EU pretvara u najkvalitetnije i najpoeljnije mjesto za ivot. 57,1 42,5 13,8 6,9 1,3 7,4 0,13

Tako je npr. u 2004. god. administracija EU zapoljavala 33.000 radnika. Od toga je 22.000 bilo zaposleno u Komisiji. Prijemom novih drava, zaposleno je jo 1250 radnika. Iako evroskeptici kritikuju EU zbog brojnosti administracije, nezadovoljavajue efikasnosti i povlaenog poloaja, ipak se moe konstatovati da su broj i iznos sredstva za funkcionisanje administracije apsolutno i relativno niski u odnosu na ukupan budet. Sredstva za finansiranje administracije i broj zaposlenih odgovaraju administraciji veeg evropskog grada (pri tome ne treba zanemariti da komunitarna administracija jo uvijek ne obavlja mnoge dravno-administrativne poslove). 291 O ovome videti vie u: Majkl Burda i arls Viplo, Makroekonomija, evropski udbenik, Beograd, Centar za liberalno-demokratske studije, 2004. god., str. 373. 292 Ovoj dimenziji EU u brojnim radovima i intervjuima najbolje opisuje ameriki ekonomista Rifkin Deremi. O tome vidjeti vie u: Rifkin Deremi, Frankfurter Allgemeine Zeitung, prevod, NIN, Beograd. 1.2.2007.

290

135

Konano, za promociju ljudskih prava, sloboda, bezbjednost i pravdu izdvojeno je oko 1% budeta, a za Bugarsku i Rumuniju oko 0,1% budetskih sredstava. Struktura budeta EU je veoma stabilna u duem vremenskom periodu. Na ovo utiu brojni faktori, od kojih je najvaniji kompleksnost njegovog usvajanja. Donoenje budeta podlijee sloenim procesima usaglaavanja. Kad je jednom dogovorena odreena struktura budeta, nju je teko radikalno mijenjati. Drugo, budetska struktura je prilagoena implementaciji zajednikih politika koje predstavljaju najjai komunitarni instrumentarij koji se ne mijenja u duim vremenskim periodima. U tabeli 10.5. su prikazani trokovi budeta EU za period 2007-2008. god.: Tabela 10.5.: Trokovi budeta EU27 za period 2007-2008. god. Opis 1. Odrivi razvoj 2. Zatita i upravljanje prirodnim izvorima 3. Sloboda, zatita, sudstvo 4. EU kao globalni partner 5. Administracija 6. Naknada UKUPNI TROKOVI EU27 Izvor: http://eur-lex.europa.eu/budget/ Komparacije budeta Zajednice za 2007. i 2008. god. jasno ukazuju na kontinuitet fundamentalnih razvojnih ciljeva EU. To potvruje agregatna struktura budeta za 2007. god. (tabela 10.6.). Tabela 10.6.: Struktura raspodjele budeta za 2007. god. (u%) Odrivi rast EU kao globalni partner Ljudska prava, slobode, bezbjednost i Pravda Poljoprivreda i obezbjeenje kvaliteta Ruralni razvoj i zatita okoline Drugi trokovi ukljuujui administraciju Izvor: http://europa.eu/ 54,4 6,3 1,2 43 13,9 7,6 Budet 2008 50 324 204 626 53 177 320 053 1 241 449 006 8 112 728 400 7 284 420 235 206 636 292 120 346 758 612 Budet 2007 43 590 118 012 54 210 425 736 1 270 114 751 7 352 746 732 6 977 764 032 444 646 152 113 845 815 415 Promjene (%) 15,45 -1,91 -2,26 10,34 4,39 53,53 5,71

U tabeli 10.7. prikazani su rashodi budeta EU za period od 2006. do 2007. god. po osnovnoj strukturnoj podjeli. Iz nje se vidi da se najvei rashodi budeta EU odnose na Zajedniku poljoprivrednu politiku i odrivi razvoj, to najbolje govori o obimu i strukturi zajednikih politika u ovoj fazi razvoja Zajednice. Tabela 10.7.: Rashodi budeta EU za period 2006-2007. god. (u evrima) Br Naziv Budet 2007 1 2 3 44 862 050 1 Odriv razvoj 319 54 718 545 2 Zajednika poljopriv. Politka CAP 736 3 Graanska prava, slobode, bezbjedn. i Pravda 1 176 965 652

Budet 2006 4 35 865 973 075 54 579 470 941 1 162 155 453

Indeks 5(3/4) 125,08 100,25 101,27

% 6 38,84 47,38 1,02

136

4 5 6

Evropska unija kao globalni partner Administracija Kompenzacija UKUPNO

7 352 746 732 6 942 264 030 444 646 152 115 497 218 621

8 093 291 458 6 604 078 362 1 073 500 332 107 378 469 621

90,85 105,12 41,42 107,56

6,37 6,01 0,38 100

Izvor http://eur-lex.europa.eu/budget/ Iz prethodnih tabela se vidi da je u 2007. god. najvie budetskih sredstava (43%) bilo usmjereno na potrebe odrivog razvoja. Znaajna sredstva su usmjerena prema EFRD i drugim kohezionim fondovima. Uoava se da su skoro identina sredstva u odnosu na 2008. god. usmjerena za promociju odrivog razvoja, mira i bezbjednosti, zatitu ljudskih prava, sloboda, bezbjednosti i pravde. Za CAP je izdvojeno 43 mlrd. evra, a za programe ruralnog razvoja i zatitu ivotne sredine 13,9 mlrd. evra. Prethodni podaci ukazuju da se za administraciju EU i tzv. druge trokove godinje izdvaja oko 7,5 mlrd. evra. S druge strane, budeti u 2007. i 2008. god. su gotovo ujednaeni jer su sve budetske stavke u obe godine poveane. Rije je o godinama koje se nalaze u istom srednjoronom finansijskom okviru (od 2007 do 2013. god.) Rashodi budeta EU za regionalnu pomo u 2007. god. iznose 44,9 mlrd. evra. Ova sredstva su participirala u budetu Zajednice sa 39%. Njihov rast od 25% u odnosu na prethodnu godinu govori o namjeri evrokreatora da snano podre regionalnu politiku, jednu od fundamentalnih zajednikih politika. Slijedee, budetska podrka Zajednikoj poljo-privrednoj politici, najstarijoj zajednikoj politici govori da uprkos stalnim intervencijama od strane WTO, Unija jo uvijek nema namjeru da izvri radikalnu redukciju sredstava podrke u ovoj oblasti. Sredstva CAP u budetu Unije iznose oko 55 mlrd. evra i u budetu participiraju sa visokih 47%. I na kraju, ostali rashodi participiraju sa 14%, to je u okvirima budeta prethodne godine. Prikupljanje budetskih prihoda. Reeno je da se budetski prihodi EU prikupljaju iz nekoliko izvora i da je budetska politika EU razliita u odnosu na klasine pristupe rjeavanja budetske problematike. Carinski prihodi se prikupljaju prilikom uvoza roba iz drava nelanica. Obzirom na obavezu smanjivanja carinskih stopa, carinski prihodi se smanjuju. Redukcija ovih prihoda je usko vezana za procese irenja i uticaja WTO u svjetlu zakljuaka Urugvajske runde, Sporazuma iz Dohe i drugih akata. Poznati su stavovi WTO po pitanju sudbine preferencijalnih trgovinskih sporazuma, sniavanja carinskih stopa itd. tavie, EU je za WTO jedan od kljunih problema u uspostavljanju slobodne trgovine, a Unija, kao lider trinih privreda vri postepena prilagoavanja carinskih tarifa nanie, smanjujui tako svoje carinske prihode. Slina situacija je sa prelevmanima na uvoz poljoprivrednih proizvoda. I oni su prema svojoj klasifikaciji veoma slini klasinim carinskim prihodima. Kao takvi, nalaze se pod kontinuiranim nadzorom WTO i trpe stalni pritisak za smanjenje. U sutini, radi se o budetskim prihodima na uvoz poljoprivrednih proizvoda na zajedniko trite EU. Prelevmani se ne obraunavaju i ne plaaju na carinsku osnovu, ve na koliinu ili broj komada poljoprivrednog proizvoda prema odrebama Zajednike poljoprivredne politike. Prihodi od prelevmana se usmjeravaju za razvoj poljoprivrednog sektora Zajednice i tako zaobilaze otre zahtijeve WTO. U poslednje vrijeme ovaj budetski prihod se usmjerava i na oblasti koje se nalaze "oko poljoprivrede." Modernu epohu strukturne politike EU obiljeavaju ulaganja u kohezione i strukturne fondove, posebno u sektor ruralnog razvoja. Kada je rije o prelevmanima na eer i izoglukozu, oni imaju specifinu ulogu upravo u tome da usmjere proizvoae na fer raspodjelu u finansiranju proizvodnje i skladitenja. Znaajne prihode budetu EU donose sredstva prikupljena oporezivanjem dodatne vrijednosti. Njih obraunavaju lanice, obraunom prema jedinstvenoj poreskoj stopi u iznosu 1,4% na nacionalne osnovice poreza na dodatu vrijednost (ne smije prelaziti 55% nacionalnog budeta). Prihodi na procenat od GDP drava lanica najvie participiraju u budetu EU. Ovaj izvor daje vie od 60% ukupnih budetskih sredstava i obaveza je svih lanica bez obzira na njihov status u Zajednici (stare ili novoprimljene lanice, razvijene ili manje razvijene drave i sl.). U mnogim sluajevima dolazi do povrata finansijskih sredstava preko konkretnih projekata koji se finansiraju u skladu sa zajednikim kohezionim i strukturnim politikama.
137

Mnoge drave imaju beneficije od ovih komunitarnih politika, dok su najrazvijenije zemlje kao Njemaka i Velika Britanija tradicionalni budetski kontributori. U cilju rasta budetskih prihoda, Komisija u tekuem obraunskom periodu insistira na dodatnim sredstvima koja bi se prikupila do 2013. god. ali najvei kontributori Njemaka, Velika Britanija, Francuska, Austrija, Holandija i vedska pruaju otpor toj ideji. One su traile da budetski limiti ostanu nepromijenjeni. Vidljivo je da su neto-davaoci budetskih sredstava uglavnom stare lanice i osnivai na elu sa Njemakom i Velikom Britanijom. Sasvim je logino da se intervencije ovih zemalja u bilo kom pogledu, u tijelima Unije razmatraju sa posebnom panjom i eljom da se udovolji njihovim zahtijevima. Ostali prihodi se odnose na sredstva novanih kazni ili vanrednih sredstava koja vode porijeklo od vika sredstava iz prethodnih godina. Ipak, najvei budetski prihodi EU dolaze iz linih izvora u ukupnom nacionalnom dohotku, to je navedeno u lanu 2.(1)(d) i lanu 6. odluke 2000/597/EC (Euratom). U periodu 2006-2008. god. ovi prihodi kontinuirano rastu. Prihodi od potroaa i novanih kazni za period 2006-2008. god. su izuzetno niski (tabela 10.9.). Tabela 10.9.: Prihodi od potroaa i kazni za 2006-2008. god. (evrima) Budet 2008 Udio potroaa Novane kazne UKUPNO 23 000 000 100 000 000 123 000 000 Budet 2007 56 000 000 382 000 000 438 000 000 Izvrenje 2006 112 874 960,24 803 394 803,97 916 269 764,21

Izvor: http://eur-lex.europa.eu/budget/ Slijedea tabela pokazuje iznose prihoda od poreza, doprinosa i penzionih ema koji, iako apsolutno niski, biljee kontinuirani rast od 2006. do 2008. god. Tabela 10.10.: Prihodi od poreza i doprinosa od 2006. do 2008. g. (u evrima) Budet 2008 Raznovrsni porezi i odbitak Doprinosi za penzione eme Ostali doprinosi 577 986 149 438 986 057 Budet 2007 541 546 258 397 908 509 10 877 889 950 332 656 Izvrenje 2006 472 078 428 377 345 631 8 760 699 858 184 758

11 943 418 1 028 915 UKUPNO 624 Izvor: http://eur-lex.europa.eu/budget/

Prihodi se u peridu od 2006. do 2008. god. razlikuju po stavkama. Uoava se da neki od biljee veliki pad u odnosu na prethodni period, posebno u odnosu na prosjeno poveanje ukupnih budetskih prihoda. To potvruje enormno smanjenje oekivanih prihoda od novanih kazni. Slino je i sa ueem potroaa. Ova dva budetska prihoda se drastino smanjuju. S druge strane, budetski prihodi po osnovu poljoprivrednih dadbina, poreza, carina i linih izvora u nacionalnom dohotku i korekcije budetskih poremeaja u periodu od 2006. do 2008. god. rastu. Izuzetak su neki specifini carinski prihodi (lan 2.(1)(a) odluke 2000/597/EC od 2007. god.). Budetske korekcije se odnose samo na 2006. god. Jedan od najznaajnijih prihoda budeta EU je porez na dodatu vrijednost (VAT). On nema samo budetski, nego i dubok komunitarni karakter. Odricanje lanica od dijela poreza na dodatu vrijednost oznaava i odricanje od dijela vlastite suverenosti. Zato e evrooptimisti i dalje insistirati na poveanju uea ovog izvora u budetskim prihodima Zajednice.

138

Tabela 10.12.: Odnos VAT i nacionalnog dohotka u 2007. god. 1% od ukupn. Nac. prihoda (u 000 evra) uvean za limit. cijene 4 1 710 086 151 285 609 697 1 196 417 12 360 076 82 769 859 977 1 087 960 5 411 203 9 615 368 7 853 667 78 673 109 361 143 228 161 921 497 880 26 640 2 872 040

Zemlje-lanice

1% od limita VAT baze (u 000 evra)

1% od ukupnog nacionalnog prihoda (u 000 evra)

Limit cijena (u%)

1% od limita VAT baze (000 evra) 5 1 440 965 151 285 609 697 975 620 10 407 889 82 769 859 976 1 087 960 5 411 203 9 383 695 6 175 505 78 673 109 362 132 605 161 921 404 912 26 640 2 803 480

Zemlje lanice sa limitiranom VAT bazom

1 Belgija Bugarska eka Republika Danska Njemaka Estonija Irska Grka panija Francuska Italija Kipar Letonija Litvanija Luksemburg Maarska Malta Holandija 1 440 965 180 939 702 867 975 620 10 407 889 98 259 905 937 1 267 563 6 743 417 9 383 695 6 175 505 128 544 122 307 132 605 175 313 404 912 41 423 2 803 480

2 3 420 171 302 569 1 219 393 2 392 833 24 720 152 165 538 1 719 953 2 175 920 10 822 406 19 230 736 15 707 334 157 346 218 725 286 456 323 842 995 759 53 280 5 744 079

3 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50

Bugarska eka R.

Estonija Irska Grka panija

Kipar Letonija

Luksemburg

Malta

139

Austrija Poljska Portugalija Rumunija Slovenija Slovaka Finska vedska V.Britanija

1 220 187 1 593 295 978 963 552 422 185 938 250 865 792 183 1 490 119 10 530 959

2 736 781 3 122 414 1 599 144 1 317 240 335 086 563 978 1 828 978 3 456 262 21 276 097

50 50 50 50 50 50 50 50 50

1 368 391 1 561 207 799 572 658 620 167 543 281 989 914 489 1 728 131 10 638 049 62 946 236

1 220 187 1 561 207 799 572 552 422 167 543 250 865 792 183 1 490 119 10 530 959 57 669 214 Slovenija Poljska Portugalija

UKUPNO EU27

59 686 171

125 892 472

Izvor: http://eur-lex.europa.eu/budget/ Prethodna tabela pokazuje uee VAT u nacionalnom dohotku EU i zemalja lanica u 2007. god. Uoava se da su lanice sa limitiranim VAT bazama uglavnom slabije razvijene i manje lanice Unije, ili neke od novoprimljenih drava. Najvei kontributori VAT su Njemaka, Velika Britanija i Francuska. Zatim dolaze Italija, panija itd. Ovo su i najvei kontributori po osnovu 1% od ukupnog nacionalnog prihoda.

140