RADNO PRAVO

1. IZUCAVANJE RADA : Sociologija kao opsta nauka izucava pojmove I odnose vezane za rad.Radno pravo izucava nacela i pravila drzavnog i autonomnog prava, sudsku praksu, obicaje ali i druge oblike egzistencije pravila i odnosa koji se ticu radnih odnosa. Pocetak industrijske sociologije vezuje se za eksperimente u jednom cikaskom preduzecu koji se ticao uticaja osvetljenja na efikasnosti rada. Industrijska sociologija samo primjenjuje metode I pojmove iz opste sociolofije na podrucje odnosa u radu. Podrucje industrijske sociologije se moze odrediti kao proucavanje radnih grupa I odnosa u radu, uloge koju radnik igra u radnim odnosima, socijalna organizacija preduzeca. Za proucavanje rada I radnih osnosa snacajna su istrazivanja i saznanja koja pruza sociologija rada. To je posebna nauka koja se bavi izucavanjem i interpretacijom posebnih zakonitosti u oblasti rada i u vezi sa random, istrazujuci odnose sa drugim druztvenim pojavama i onim odnosima rada i u vezi sa radom koji su u najuzoj vezi sa proucavanim odnosima. Ona se bavi problemima koji nastaju kao posljedica promjene u tehnici i tehnologiji, ponsanjem covjeka u radu i u vezi sa random, mjestom rada, polozaja radnika u drustvu i pitanjima njihove drustvene moci.. 2. RADNO PRAVO: Propisi u oblasti rada u trzisnim privredama su se zasnivali na privatnoj svojini i preduzetnistvu, a u socijalistickim zemljama na drzavnoj svojini. U savremenim demokratskim drustvima tezi se da se odnosi regulisu zakonom rjedje podzakonskim aktima, a pretezno kolektivnim ugovorima i drugim autonomnim aktima. Propisi koji pripadaju radnom pravu regulisu zaposljavanje i radne odnose. Za radni odnos, vezuje se se puno radno vrijeme i potpuno socijalno osiguranje. Zaposlenje moze biti na poslovima koji su stalni i traju neprekidno, na poslovima sa izvjesnim periodicnim ili sezonskim prekidima, na odredjeno vrijeme, uvijek sa odredjenim radnim vremenom. Radno pravo se razvilo kao samostalna grana prava izdvajanjem iz gradjanskog prava. Radno pravo proucava najamne odnose radnika i poslodavca, i principe i institute u vezi snjima. U nasoj teoriji radno pravo kao pozitivna pravna disciplina je definisano kao grana prava koja obuhvata drzavne i autonomne propise, kao pravne propise o radnim odnosima kod poslodavaca. 1.

Radno pravo predstavlja jednu od najznacajnijih grana prava. Radno pravo regulise radne odnose miliona radnika te je na taj nacin neodvojivo od drustvenog polozaja radnika, znacajno je za razvoj ukupnih drustvenih odnosa.Odredjeni dijelovi radnih I socijalnih odnosa se regulisu i u medjunarodnom pravu. 3.NAZIVI ZA RADNO PRAVO Danas za ovu granu prava preovladjuje naziv radno pravo, ali su poznati i drugi nazivi. Na pocetku je to bio naziv fabricko ili industrijsko zakonodavstvo, a zatim i radnicko zakonodavstvo. S obzirom na cinjenicu da se sindikat izborio za kolektivno ugovaranje koje je bilo vrlo znacajno za radnike ova grana je nosila i sindikalno pravo. Radno pravo u savremenim uslovima obuhvata i socijalno osiguranje. 4. ISTORIJSKI RAZVOJ RADNOG PRAVA Od rimskog doba pa sve do 11. i 12. vijeka o ugovoru o radu se nista ne zna. U srednjovjekovnom pravu, osnosi izmedju majstora, kalfi i segrta si prije svega esnafski. To nije obligacioni vec statusni osnov. Sa razvitkom kapitalizma imovinski i obligaciono pravni odnosi dolaze do punog izrazaja.Propisi o radnim odnosima su postavljeni na individualistickim principima i to u okviru recepcije rimskog prava, a u Engleskoj u okviru obicajnog prava. Ugovor o radu imao je primjenu u pravu socijalistickih zemalja. U teoriji ugovor se definise kao sporazum na osnovu koga radnik prodaje, odnosno stavlja na raspolaganje svoju radnu snagu. Organizovanje radnika Pocetak borbe radnicke klase karakterise nedovoljna organizovanost radnika. Istorija sindikalnog organizovanja radnicke klase, ne pocinje sa sindikalnim organizovanjem vec zabranom organizovanjem radnika, zatim ilegalnim organizovanjem organizovanjem drustva za uzajanmu pomoc. Na kraju dolazi sindikalno organizovanje sa ciljem da obuhvati citavu klasu. Kolektivni ugovor o radu Kolektivne ugovore zakljucuju organizacije radnika (sindikati) i organizacije poslodavaca. Glavna sadrzina kolektivnih ugovora su odredbe o random vremenu i nadnicama. Odredbe o nadnicama su date u vidu tarifa. Kolektivni ugovori su znacajni jer sadrze i klauzule o pravima clanova sindikata i sindikalnoj javnosti. Drzava je kao predstavnik vladajuce klase sebi odredjivala i pravo da rijesava sporove nastale kao zakljucavanje i sprovodjenje kolektivnih ugovora. Kolektivni ugovori sadrze dve vrste odredbi --one koji regulisu prava I obaveze padnika --one one odredbe o pravima i obavezama sindikata i poslodavaca. 2.

5. MEDJUNARODNA ORGANIZACIJA RADA Medjunarodna organizacija rada ( MOR ) je osnovana u Parizu 1919 god. na osnovu sporazuma sa OUN postala je njena specijalizovana organizacija. MOR regulise radne odnose putem svoje zakonodavne djelatnosti , tj. putem konvencija i preporuka. Clanovi MOR-a su : 1. Drzave koje su bile ckanice MOR-a 1.11.1945 2. Svaka clanica OUN koja obavjesti generalnog direktora medjunarodnog biroa rada da prihvata obaveze uz ustava MOR-a 3. Clanica MOR-a moze postati svaka drzava, na njen zahtjev, a po odluci opste konferencije rada. Clanovi delegacije svake zemlje su: dva predstavnika vlade, predstavnik radnika i predstavnik poslodavaca. ORGANI,ORGANIZACIJA I SASTAV MOR-a 1.OPSTA KONFERENCIJA Sacinjavaju je delegacije svih zemalja, sastaju se najmanje jednom godisnje.Ona donosi konvencije, preporuke, odluke o prijemu u clanstvo, odlucuje u budzetu. 2. ADMINISTRATIVNI SAVJET To je izvrsni organ MOR-a. On pukovodi poslovima medjunarodnog biroa, imenuje generalnog direktora MBR, utvrdjuje dnevni red konferencije. 3. MEDJUNARODNI BIRO RADA To je administrativno texnicki organ MOR-a koji radi kod kontrolom administrativnog savjeta, a kojim pukovodi generalni director. Prikuplja I salje informacije koje se ticu rada, pruza pomoc drzavljanima clanicama, odredjuje i cuva dokumentaciju. 4. KOMISIJE ( KOMITETI ) Administrativni savjet ima vise komisija eksperata, a narocito je znacajna ona za primjenu konvencija. 6. NASTAVAK I RAZVOJ RADNOG PRAVA POSLIJE II. SVIJETSKOG RATA 1) Na osnovu odluka Prvog zasjedanaj AVNOJ-a, izvrsni odbor AVNOJ-a donio je vise odluka koje su se odnosile na plate, penzije, zaposlenja, zatim odluke o konfiskaciji i nacionalizaciji pojedinih fabrika, imanja. 2) Oslobadjanjem Beograda i znatnog dijela Jugoslavije zapocela je intenzivna aktivnost u oblasti donosenja propisa o radnim odnosima. Donijeti su propisi koji su se ticali rada, plata, nadnica, sluzbe posredovanja rada i socijalnog osiguranja.

3.

3) Ovaj period pocinje uvodjenjem radnickog samoupravljanja, tj. donosenjem osnovnog zakona o upravljanju u privrednim preduzecima i visim privrednim udruzenjima. U ovom periodu donijeto je vise propisa koji se ticu rada i uslova rada, a regulisana su i prava iz socijalnog osiguranja. 4)Pocinje donosenjem ustavnih amadmana 1971. Odredjeno je da je osnovna organizacija udruzenog rada osnovni oblik udruzenja rada I sredstava i to onaj oblik u kome radnici neposredno I ravnopravno uredjuju medjusovne odnose u radu, odlucuju o uslovima i rezultatima svoga rada i regulisu medjusobne odnose putem samoupravnih sporazuma I drustvenih dogovora. 5)Ovaj period vezuje se za promjenu Ustava, donosenja zakona o preduzecima i zakona o osnovnim pravima iz radnih odnosa. Poslije donosenja zakona zakljuceno je niz kolektivnih ugovora. 7.RAZVOJ RADNOG PRAVA U RS I BiH Formiranje radnog zakonodavstva u RS zapocelo je 1993, donosenjem pravnih zakona i radnog zakonodavstva, zakona o radnim odnosima i zakona o zaposljavanju i ostvarivanju prava zaposlenih lica. Kasnije su doneseni i zakon o radnim odnosima u drzavnim organima, zakon o strajku, zakon o inspekciji rada i zakon o evidenciji oblasti rada i zdravstvenog osiguranja. Razvoj radnog zakonodavstva kroz kroz donosenje, izmjene i dopune zakona slijedi razvoj ustavnog sistema.Navedeni zakoni su donjeti na osnovu Ustava RS iz 1992, a poslije donosenja zakona stupilo je na snagu Ustav BiH iz 1995, zakoni donjeti prije stupanja na snagu Ustava BiH , ostali su vazeci.Prva faza u zakonodavstvu je prelazna i sadrzi mjesavinu obiljezja predhodnih i radnih odnosa u nastajanju. Druga faza je zapocela 2000 kada su donjeti zakon o radu, zakon o zaposljavanju, a 2002 je donjet zakon o administrativnoj sluzbi u organima RS. Prema zakonu o radu, radni odnos je specifican ugovorni odnos izmedju radnika i poslodavca. Pravni osnov zasnivanja ovog odnosa je ugovor o radu, dok je otkaz ugovora nacin prestanka radnog odnosa. Radnik je fizicko lice zaposleno na osnovu ugovora o radu, a poslodavac je fizicko lli pravno lice za koje lice u random odnosu obavlja poslove. Razlikuju se mala i srednja preduzeca. Svaka ugovorna strana mora ispunjavati propisana prava i obaveze. Svoje interese radnici i poslodavci ostvaruju preko sindikata I udruzenja poslodavaca. U zakonu o radnim odnosima iz 1993. subjekti individualnih radnih odnosa su preduzece i radnik. Prema saveznom zakonu o osnovnim pravima iz radnih odnosa iz 1988. subjekti individualnih radnih odnosa su radnij i organizacija.

4.

8. MJESTO RADNOG PRAVA U PRAVNOM SISTEMU I PRAVNOM PORETKU a.) Odnos radnog i ustavnog U zemljama trzisne privrede ustavi su se zadrzali na nacelima i proklamovanju sloboda tako da ogranicavaju apsolutnu moc vlasnika sredstava rada, u odnosima sa radnicima. Ustavi socijalistickih zemalja su sadrzavali brojne odredbe o radnicima i socijalnim pravima. Privatna svojina je zamjenjena opstenarodnom, drzavnom ili drustvenom. U nekim ustavima socijalistickih zemalja nalazile su se i odredbe o obavezi rada. Sada vazeci ustavi posli su od koncepcije ravnopravnosti svih oblika svojine. Radni odnosi su ugovoreni odnosi. b.) Odnos radnog i gradjanskog prava Radno pravo je nastalo u okviru gradjanskog prava a zatim se osamostalilo i izdvojilo. Radno pravo se sastojalo iz raznih ugovorenih odnosa i oblika, a socijalisticke revolucije su dovele do potiskivanja ugovorenih odnosa iz oblasti radnog prava. Ugovori su svedeni na proceduralne akte I obaveznu formu. U tom periodu je doslo do odvajanja radnog od gradjanskog prava. Uvodjenjem ugovora o radu ponovo se radno pravo priblizava gradjanskom. c.) Odnos radnog i upravnog Radno-pravni odnosi drzvnih sluzbenika su menifestovali jacu ili slabiju vezu izmedju radnog prava i upravnog prava. Postojale su posebne zakonske odredbe o radnim odnosima u radnim zajednicama organa drustveno politickih zajednica u zakonima o drzavnoj upravi. Veza izmedju radnog i upravnog prava postoji i kroz regulisanje i rad inspekcijskog nadzora. d.) Odnos radnog i sudskog Parnicni postupak-parvilima parnickog postupka je regulisano postupanje sudova u sudovima iz radnih odnosa. Krivicni postupak-sadasnje zakonodavstvo ne predvidja direktnu primjenu normi krivicnog postupka u disciplinskom, ali se dio nacela ipak primjenjuje. To se odnosi na nacela javnosti, neposrednih, saslusanja, kontradiktornosti postupka i prava na odbranu. e.) Odnos radnog i privrednog Radno i privredno regulisu odnose odgovornosti f.) Odnos radnog i krivicnog Krivicna odgovornost i krivice sankcije pojavljuju se u radnim odnosima da bi zastitili prava iz radnog odnosa i socijalnog osiguranja. Posljedice po radni odnos mogu da nastanu i kada zaposleno lice odgovara za krivicno djelo kao gradjanin.Krivicno pravo je nekada neophodno za razrijesenje odredjenih odnosa, koji se ticu prava i obaveza u radnom odnosu. g.)Odnos radnog i prava privrednog sistema Pravo privrednog sistema pored normiranja privrednih organizacija obuhvata i odnosa, koju se ticu prava i obaveza u radnom odnosu. 5.

9.POJAM I ELEMENTO RADNOG ODNOSA Radni odnos je dobrovoljna, licna, radnopravna, funkcionalna veza radnika u organizaciji, odnosno kod poslodavca, na osnovu koje se radnik pod odredjenim uslovima i na odredjeni nacin ukljucuje na organizovani rad u organizaciji zauzimajuci jedno odredjeno radno mjesto , na kome obavlja odredjeni posao, odnosno funkciju i zamjenjujuc svoj rad za licni dohodak prema ulozenom radu. Bitni elementi radnog odnosa su: 1) dobrovoljno stupanje u na rad - radi se o dobrovoljno uspostavljenom radnom odnosu. Ako odnos rada nije uspostavljen dobrovoljno onda je sigurno da nije uspostavljen radni odnos, bez obzira sto postoje ostali elementi. 2) licna radno-pravna funkcionalna veza--pokazuje da je radnik u organizovanom i uredjenom radu kod poslodavca. Zahvaljujuci informacionim tehnologijama danas se rad moze obavljati dislocirano. Mjesto rada nije bitno, bitno je da radnik djelatnost obavlja za poslodavca.Posto je dobrovoljno stupanje na rad jedan od bitnih elemenata, ako je jedno lice ukljuceno u organizaciju, ne znaci i da je zasnovan radni odnos. Iako kod privremenih i povremenih poslova postoji dobrovoljnost, ukljucivanje u organizaciju i pravo na naknadu ipak ne postoji radni odnos. Rad lica osudjenih na kaznu zatvora nije dobrovoljno ukljucivanje ukljucivanje u radni odnos. 4) bitan element radnog odnosa je i zarada. U savremenim uslovima svaki rad se placa.Novcani ekvivalent koji se dobija za rad u radnom odnosu je zarada. U skucaju ekonomskih teskoca lice u ranom odnosu moze primiti zaradu djelom u novcu dijelom u nature, u manjem iznosu od utvrdjenog ili da je uopste ne dobija. Nebitni elementi pojma radnog odnosa su : 1) trajanje radnog odnosa--utvrdjuje se prilikom zasnivanja radnog odnosa. Radni odnos se zasniva bez odredjivanja njegovog trajanja ili kao radni odnos na odredjeno vrijeme. 2)Radno vrijeme u savremenim uslovima se zakonom odredjuje puno radno vrijeme.Obaveza poslodavca je da to vrijeme ne smanjuje, ako je radni odnos zasnovan na puno radno vrijeme ili da ga smanjuje ako za to postoji pravni osnov. 3)Subordinacija- radni odnos je bio odnos radnika i poslodavca u kome se radnik nalazi u zavisnom odnosu.Ako ta zavisnost podrazumjeva i odnos naredbodavca i izvrsioca onda je to odnos subordinacije.Subordinacija je karakteristicna za sluzbenicke radne odnose.

6.

10.IZVORI RADNOG PRAVA 1. USTAV Ustav ima prioritet nad zakonskim odredbama BiH i zakonima etinteta koji nisu snjima u saglasnosti. Prava i obaveze iz radnih odnosa ne mogu se uporediti ispod medjunarodnih standarda, buduci da je ustavom utvrdjeno da su opsta nacela medjunardonog prava sastavni dio unutrasnjeg prava BiH i etinteta.Ustav BiH je izvor radnog zakonodavstva u dijelu koji se odnosi na ljudska prava i osnovne slobode. Tako su odredbe o ljudskim pravima i slobodama sadrzane u Evropskoj konvenciji o zastiti ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao i njenim protokolima direktno primjenjuju i imaju prednost nad ostalim zakonima. =Konvencija zajedno sa protokolima predvidja : 1.Zabranu ropstva i prinudnog rada-ni od koga se ne moze zahtjevati da obavlja prinudni ili obavezni rad. 2.Zabranu diskriminacije --uzivanje prava i sloboda obezbjedjuje se bez diskriminacije po bilo kom osnovu. 3.Pravo na obrazovanje--drzava postuje pravo roditelja da obezbjede obrazovanje i nastavu koji su u skladu sa njihovim filozofskim i vjerskim opredeljenjima u cilju zastite prava iz Konvencije i protokola moguce je traziti zastitu pred Evropskim sudom za ljudska prava. =. MEDJUNARODN PAKT O EKONOMSKIM,SOCIJALNIM I KULTURNIM PRAVIMA Obavezuje svaku drzavu potpisnicu da obezbjedi puno postovanje prava priznatih u Paktu. To su: 1. pravo na rad--svako lice ima pravo da dobije mogucnost da obezbjedi sebi sredstva na zivot slobodno izabranim ili prihvacenim radnom. 2. pravo na uzivanje pravicnih i povoljnih uslova rada 3. pravo na pravidno platu 4. pristojan zivot za radnike i njihove porodice 5. bezbjednost i higijenske uslove rada 6. podjednaku mogucnost za svakog da bude u svom radu unapredjen 7. odmor, slobodno vrijeme, razumno ogranicenje radnog vremena i povremeno placeno odsustvo. 8. pravo svakog lica da sa drugima obrazuje sindikat 9. pravo sindikata da osnivaju nacionalne fondacije i pravo nacionalnih federacija da osnivaju medjunarodne sindikalne organizacije 10. pravo sindikata da slobodno obavljaju svoju djelatnost 11. pravo na strajk 12. posebna zastita majke prije i poslije porodjaja 13. zastita djece i omladine od privrednog i drustvenog iskoristavanja 14. pravo svakog lica na obrazovanje 7.

=.PREMA USTAVU RS,Republika uredjuje i obezbjedjuje: --radne odnose --zastitu na radu --zaposljavanje =USTAVOM SU UTVRDJEA NACELA RADNOG PRAVA: 1. svako ima pravo na rad i slobodu rada 2. svako po osnovu rada ima pravo na zaradu, u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom 3. zaposleni imaju pravo na ograniceno radno vrijeme 4. zaposleni imaju pravo na dnevni, sedmicni ili godisnji odmor 5. zaposleni imaju pravo na placeno odsustvo, u skladu sa zakonom i kolektivnom ugovorom 6. zaposleni imaju pravo na zastitu u radu, u skladu sa zakonom 7. omladina, zene i invalidi imaju posebnu zastitu 8. zajamcena je sloboda sindikalnog organizovanja i djelovanja 9. zaposleni imaju pravo na strajk 10. pravo zaposlenih i clanova njihovih porodica na socijalnu sigurnost i socijalno osiguranje 11. pravo na materijalno obezbjedjenje u toku privremene nezaposlenosti 12. osposobljavanje za odredjeni posao 13. zaposleni imaju pravo ucesca u upravljanju u preduzecu 2 ZAKONI Za subjekte radnih odnosa u RS relevantni su : --zakoni koje donosi zakonodavni organ RS --zakoni koje donosi zakonodavni odgan BiH --zakoni koje donosi OHR --zakoni keje donosi Skupstina Brcko distrikta Radno zakonodavstvo je dio radnog prava kao pozitivnog prava i dio zakonodavstva u pravnom sistemu RS. Sastoju se iz zakona kojima se uredjuju radni odnosi i drugi djelovi radnog prava.Radno zakonodavstvo RS sacinjavaju: =Zakon o radu-nacin i postupak zakljucivanja ugovora o radu, radno vrijeme, plate i naknade, zastita prava iz radnog odnosa, prestanka ugovora o radu, rjesavanje sporova izmedju radnika i poslodavca. =Zakon o zaposlavanju-zaposljavanje, osiguranje za slucaj nezaposlenosti, prava nezaposlenih lica, financiranje sluzbe za zaposljavanje.. =Zakon o administrativnoj sluzbi u upravi RS-radna mjesta u upravi, upraznejna radna mjesta, uslovi za prijem drzavnog sluzbenika u radni odnos, probni rad 8.

=Zakon o strajku-predmet jr postupak u kome zaposleni radi svojih ekonomskih i socijalnih prava ostaruju pravo na strajk =Zakon o zastiti na radu-pojam i ordanizacija zastite na radu, mjere zastite na radu =Zakon o savjetima radnika-nacin i postupak uspostavljena savjeta radnika kod poslodavaca, izbor i trajanje mandata clanova savjeta, prava i duznosti clanova savjeta =Zakon o lokalnoj samoupravi-jedinice lokalne samouprave, nacin i uslovi njihovog organizovanja, poslovi lokalne samouprave, organi, imovina i finansiranje =Zakon o zaposlavanju stranih drzavljanja i lica bez drzavljanstva =Zakon o evidencijama u oblasti rada i zdravstvenog osiguranja 3. POD ZAKONSKI AKTI Podzakonske akte kojima se uredjuju pojedina pitanja iz radnih onsosa donosi Vlada, resorni minister ili drugi funkcioner ovlasten zakonom. Donose se u cilju primjene pojedinog zakona kao uredbe, pravilnici, odluke i sl. Podzakonske akte kojima se uredjuju pitanja iz radnih odnosa i ugovora o radu u institucijama BiH donosi nadlezno ministarstvo. 4. SUDSKA PRAKSA Pravna teorija stoji na stanovistvu da sudska praksa nije izvor prava. U vrijeme postojanja sudova udruzenog rada stvarana je sudska praksa koja je imala elemente istovjetnog postupanja u ostalim slicnim slucajevima. Sudska praksa za sudove udruzenog rada je bila djelom oslonac i izvor postupanja u slicnim slucajevima. Za organizacije udruzenog rada ona je bila ogranicenje i okvir u kome su se kretali. Izvjestan uticaj sudske prakse na tumacenje i prijemnu zakona je prisutan. Duznost sudskih vjeca je da jednako tumace zakon. 11 IZBORI RADNOG PRAVA MEDJUNARODNOG PORIJEKLA a) Konvencije i preporuke MOR-a One su najznacajniji izvor radnog prava. Konvenicje podlijezu ratifikaciji. Nadlezna Vlast moze da ratifikuje i ili odbije ratifikaciju. U postupku ratifikacije konvencija se moze usvojiti ili ne usvojiti. Ali se ne moze mjenjati. Postiji i mogucnost uslovne ratifikacije. Primjena ratifikovane konvencije za clanicu se odlaze do momenta ratifikacije od strane nekih drugi clanica. b) Dvostrani medjunarodni ugovori Sporazumi koji zakljucuje nasa zamlja sa nekom drugom drzavom, radi regulisanja prava i obaveza na radu i u vezi sa radnom, i prava iz socijalnog osiguranja su izvor radnog prava. 9

c)Visestrani medjunarodni ugovori Kod nas ih nema pa nisu izvor radnog prava d) Akt regionalnih I drugih organizacija Ovakve organizacije su KEBS ( konferencika o evropskoj bezbjednosti i saradnji ) i OEBS ( Organizacija o evropskoj bezbjednosti i saradnji ). Njihovi akti mogu da se pojave kao neka vrsta izvora radnog prava. e) Medjunarodni akt o tehnickoj saradnji U okviru sistema UN i posebno MOR-a, stvoren je sistem pravila koja pored ostalog predstavljaju osnovu za zaposljavanje eksperata na odredjenim poslovima. U ovim slucajevima ugovori o tehnickoj saradnji se pojavljuju kao izvori za odnose zaposljavanja i prava na osnovu tog i takvog zaposlenja. g)Kolektivni ugovori Kolektivni ugovori se blize uredjuju -prava po osnovu rada -obim prava -nacin ostvarivanja prava -postupak ostvarivanja prava Kolektivnim ugovorom se mogu odrediti povoljnija prava za radnike od prava koja su utvrdjena zakonom ako zakonom nije izticito drugacije odredjeno. Kolektivnim ugovorom se ne moze odrediti manji obim prava radnika od onog koji je odredjen zakonom. Mogu se utvrditi i prava radnika koja nisu utvrdjena zakonom, ako zakonom nije drugacije odredjeno. Ucesnici opsteg kolektivnog ugovora, kolektivnog ugovora za odredjenu grupaciju ili granu djelatnosti i kolektivnog ugovora za jednog ili vise poslodavaca upuceni su da pristupe pregovaranju radi Zakljucivanja novog ili dopune postojeceg kolektivnog ugovora u skladu sa novim zakonom ili izmjenama ili dopunama zakona. Zakonom se moze utvrditi da su obavezni da to ucine u odredjenom ruku. Do zakljucivanja kolektivnih ugovora u skladu sa odredbama nobog zakona, primjenjuje se postojeci kolektivni ugovor. Vrste kolektivnih ugovora: Kolektivni ugovor je onaj ugovor koji je obavezujuci za poslodavca i radnike koji su kod njega zaposleni, a u cijem zakljucivanju je poslodavac neposredno ucestvovao, ili je ovlastio drugog poslodavca da to ucini u njegovo ime, ili je naknadno pristupio kolektivnom ugovoru. Zakonom o radu je predvidjeno da se moze zakljuciti kolektivni ugovor na nivou RS. Predhodnim zakonom o radnim odnosima bila je propisana obaveza da se na nivou Republike zakljuci Opsti kolektivni ugovor. Pocetak stvaranja autonomnog prava u RS je zakljucivanje Opsteg kolektivnog ugovora 1997, od strane Saveza sindikata, Privredne komore i Vlade RS. Kolektivni ugovor moze se zakljuciti za odredjenu grupaciju ili granu djelatnosti i za jednog ili vise poslodavaca. 10

13. SADRZINA, DEJSTVO, PROSIRIVANJE KOLEKTIVNIH UGOVORA Svaki kolektivni ugovor sadrzi pravila koja odredjuju prava i obaveze i odgovornosti zaposlenih i poslodavaca i pravila o medjusobnim odnosima subjekata kolektivnog ugovaranja, odnosno ugovornih strana. U najopsrijim kolektivnim ugovorima odredjuju se osnovna nacela za odredjivanje zarade zaposlenih, dodaci na zaradu, naknade, ostala primanja, obaveze i odgovornosti iz rada i radnih odnosa. Izuzetak u pogledu uredjivanja zarada mogu biti : 1. zaposleni u drzavnim organima 2. zaposleni u organima i organizacijama jedinica teritorijalne i lokalne samouprave. Kolektivni ugovori na nivou preduzeca konkretizuju odredbe granskih kolektivnih ugovora na date odnose u preduzecu.Kada kolektivni ugovor zakljuce pravovaljano izabrani predstavnici radnika onda tak kolektivni ugovor obavezuje sve radnike bez obzira sti su beki bili protiv izabranih predstavnika ili zakljucivanja ugovora. Kada su u pitanju poslodavci onda kolektivni ugovor obavezuje sve poslodavce koje predstavlja organizacija poslodavaca. Ako neki poslodavci nisu obuhvaceni kolektivnim ugovorom moze postojati potreba da se ugovori iz te djelatnosti primjenjuju i na njih. Prosorivanje se moze vrsiti u skladu sa preporukom MOR-a. Prosirenje moze da se odnosi na zahtjev organizacije, poslodavaca, radnika ili njihovim upoznavanjem sa kolektivnim ugovorom. 14. KOLEKTIVNO UGOVARANJE I ZAKLJUCIVANJE KOLEKTIVNOG UGOVORA Kolektivno ugovaranje je postupak koji void zakljucivanju kolektivnih ugovora. Kolektivne ugovore o radu zakljucuju organizacije radnika i organizacije poslodavaca. Mora se odrediti koja sindikalna organizacija je reprezentativna, a to se vrsi ugovorom poslodavci--sindikat--vlada. Kolektivno pregovaranje mora se voditi u cilju zakljucivanja kolektivnog ugovora. Ugovor se zakljucuje na odredjeno a izuzetno na neodredjeno vrijeme. Njime se utvrdjuju prava i obaveze zaposlenih. Ugovorne strane su slobodne i nezavisne, ali su u pregovorima u medjusobnoj zavisnosti. Kada se kolektivni ugovor zakljucuje na nivou preduzeca tada je jedina ugovorna strana sindikat, a druga poslodavac. Kada se drzava pojavljuje u ulozi poslodavca, onda je ona jedna a sindikat druga ugovorna strana. Za politicke i sindikalne organizacije i udruzenja gradjana ugovore zakljucuju predstavnici poslodavaca. Za strana fizicka i pravna lica ugovore zakljucuju predstavnici poslodavaca. Na nivou preduzeca director zakljucuje ugovor sa sindikatom. Druga strana kolektivnog ugovora je sindikat. To je sindikat u koji je uclanjena vecina sindikalno organizovanih radnika. Ugovor je zakljucen kada ga potpisu ovlasceni predstavnici ugovorenih strana. Zakljucuju se u pismenom obliku. Potpisani ugovor znaci da on stupa na snagu. 11

Sporovi o tumacenju odredbi kolektivnog ugovora mogu biti 1 koji ne dovode u pitanje dalju primjenu odredbe ugovora 2 sporovi o primjeni date odredbe U prvom slucaju spor se rjesava usaglasavanjem, a u drugom slucaju se ne moze rijesiti bez formalnog postupka. Ugovorne strane mogu organizovati odbor za pracenja sprovodjenja ugovora. Kontrolu primjene vrse ugovorne strane na nacin odredjen ugovorom. Kontrola je unutrasnja. Arbitraze pruzaju pomoc kod primjene ugovora. Spoljnju kontrolu vrsi inspekcija rada. 15 PREPORUKA MOR-a KOJA SE ODNOSI NA KOLEKTIVNE UGOVORE 1) Postupak kolektivnog pregovaranja Sistem prilagodjen prilikama u svakoj zemlji treba da bude ustanovljen ugovorima i zakonskim putem, prema metodi koja odgovara nacionalnim uslovima, organizacija, funkcionisanje i djelokrug tih sistema trebalo bi da budu odredjeni sporazumima izmadju stranaka ili nacionalnim zakonodavstvima, 2) definicija kolektivnih ugovora Svaki pismeni sporazum koji se odnosi na uslove rada i zamoslenja zakljucen izmedju poslodavca, grupe poslodavaca ili jedne ili vise organizacija poslodavaca i jedne ili vise reprezentativnih organizacija predstavnika zainteresovanih radnika, pravovaljano izabranih od strane ovih saobrazno nacionalnim propisima. 3) dejstvo kolektivnog ugovora a) Svaki kolektivni ugovor treba da vezuje svoje potpisnike i lica u ime kojih se ugovor zakljucuje. b) Odredbe ugovora o radu protivne kolektivnom ugovoru su nistavne. c) Odredbe ugovora o radu povoljnije za radnike nego sto su one predvidjene kolektivnim ugovorom ne bi trebalo smatrati protivnim kolektivnom ugovoru. 4) Prosirenje kolektivnog ugovora Nacionalno zakonodavstvo moze prosiriti kolektivne ugovore ood sledecim uslovima a) kolektivni ugovor treba da se onosi na broj zainteresovanih poslodavaca i radnika dovoljno za reprezentativan sa gledista vlasti b) zahtjev za prosirenje treba da bude ucinjen od jedne od ugovorenih strana c) poslodavac i radnici za koje ugovor vazi trebalo bi da budu pozvani da predhno daju svoje primjedbe. 5) Tumacenje kolektivnih ugovora Sporovi koji proizilaze iz tumacenja ugovora treba da budu podvrgnuti odgovarajucoj proceduri za rjesavanje, ustanovljenoj sporazumom izmedju stranaka ili zakonom. 12

6) kontrola primjene kolektivnih ugovora Trebalo bi da bude osigurana od strane organizacija poslodavaca i radnika ili postojecih organa za kontroli. 7) razne mjere Nacionalno zakonodavstvo moci ce predvidjeti a) obavezu za poslodavce da preduzmu mjeru u cilju upoznavanja ranika sa tekstom kolektivnog ugovora b) registrovanje ili deponovanje ugovora i njihovih kasnijih izmjena c) odredjivanje minimalnog vremena za kojeg bi se ugovori smatrali da su na snazi 16. AUTONOMNI OPSTI AKTI Autonomni, nedrzavni izvori radnog prava su kolektivni ugovori i pravilnik o radu. Njima se blize uredjuju: 1--orava po osnovu rada 2--obim prava 3--nacin ostvarivanja prava 4--postupak ostvarivanja prava Kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu se mogu odrediti povoljnija prava za radnike od prava koja su utvrdjena zakonom ako zakonom izricito drugacije odredjeno. Kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu se ne moze odrediti manji obim prava radnika od onog koji je odredjen zakonom. Mogu se utvrditi i prava radnika koja nisu utvrdjena zakonom, ako zakonom nije drugacije odredjeno. Ucesnici opsteg kolektivnog ugovora, kolektivnog ugovora za odredjenu grupaciju uku granu djelatnosti i kolektivnog ugovora za jednog ili vise poslodavaca upuceni su da pristupe pregovaranju radi zakljucivanja novog ili izmjene i dopune postojeceg kolektivnog ugovora u skladu sa novim zakonom ili izmjenama ili dopunama zakona. Zakonom se moze utvrditi da su obavezni to da ucine u odredjenom roki. Do zakljucivanja kolektivnih ugovora u skladu sa odredbama novog zakona, primjenjuje se postojeci kolektivni ugovor. Vrste kolektivnog ugovora Kolektivni ugovor je onaj ugovor koji je obavezujuci za poslodavca I radnike koji su kod njega zaposleni, a u cijem zakljucivanju je poslodavac neposredno ucestvovao, ili je ovlastio drugog poslodavca da to ucini u njegovo ime, ili je naknadno pristupio kolektivnom ugovoru. Zakonom o radu je predvidjeno da se moze zakljuciti kolektivni ugovor na nivou RS. Predhodnim zakonom o radnim odnosima bila je propisana obaveza da se na nivou Republike zakljuci Opsti kolektivni ugovor. Pocetak stvaranja autonomnog prava RS je zakljucivanje Opsteg kolektivnog ugovora 1997.,od strane Saveza sindikata, Privredne komore i vlade RS. Kolektivni ugovor se moze zakljuciti za odredjenu grupaciju ili granu djelatnosti i za jednog ili vise poslodavaca. 13

Pravilnik o radu Pravilnik o radu je opsti akt donesen i obavljen od strane poslodavca na propisan nacin kojim se blize uredjuje zakonom propisana prava po osnovu rada, postupak njihovog ostvarenja. Pravilnik je duzan da donese poslodavac koji zaposljava vise od 15 radnika. Postupak donosenja zapocinje tako sto prijedlog pravilnika poslodavac dostavi sindikatu i savjetu radnika, cija misljenja je duzan da razmotri. Pravilnik o radu se objavljuje na prikladan nacin kod poslodavca da bi se radnici upoznali kako su uredjena njihova prava i obaveze. 17. OSNOVNA NACELA RADNOG PRAVA Ustavom su utvrdjena nacela radnog prava: 1-svako ima pravo na rad i slobodu rada 2-svako po osnovu rada ima pravo na zaradu, u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom 3-zaposleni imaju pravo na ograniceno radno vrijeme 4-zaposleni imaju pravo na dnevni,sedmicni i godisnji odmor 5-zaposleni imaju pravo na placeno odsustvo, u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom 6-zaposleni imaju pravo na zastitu na radu,u skladu sa zakonom 7-omladina,zene i invalidi imaju posebnu zastitu 8-zajamcena sloboda sindikalnog organizovanja i djelovanja 9-zaposleni imaju pravo na strajk 10-pravo zaposlenih i clanova njihovih porodica na socijalnu sigurnost i socijalno osiguranje 11-pravo na materijalno obezbjedjenje u toku privremene nezaposlenosti 12-osposobljavanje za odredjeni posao 13-zaposleni imaju pravo ucesca u upravljanju u preduzecu 18. PRAVO NA RAD I SLOBODA RADA Ideju o pravu na radu su isticali jos socijalisticki utopisti. Poslije Drugog svjetskog rata ustavi socijalistickih zemalja su u svoje odredbe ukljucili pravo na rad. Burzoaska teorija i ideologija istice da je pravo na rad sastavni dio vrijednosti slobodnog drustva i to kao sloboda rada odnosno sloboda izbora zanimanja. Zakonske odredbe su ponekad formalno usmjerene na zastitu odredjenih prava radnika, pa i na zastitu prava na rad, ali su osporavanae kao zastita kapitalistickih odnosa. Zakonodavstvo zabranjuje klauzule koje zaposlenje uslovljavaju predhodnim ili naknadnim uclanjenjem u sindikat. Prema drugoj klauzuli sa radnikom se moze sasnovati radni odnos ako se on u odredjenom roku uclani u sundikat. Tako je sindikat ostvario kontrolu nad poslodavcem prilikom zaposljavanja radnika. Ove klauzule su protivne pravu na rad i slobodi sindikalnog organizovanja 14

Pravo na rad je jednako pravo na slobodno izborno zanimanje i zaposlenje, bez diskriminacije, sa jednakim pravom pod istim uslovima na odgovarajucu zaradu, druga prava, socijalnu i radnu sigurnost, sto sve zajedno, covjeku i njihovoj porodici obezbjedjuje uslove zivota, koji odgovaraju vremenu, ekonomskom, kulturnom okruzenju u drugim uslovima u datom vremenu, a posebno u pogledu strcnog obrazovanja i osiguranja. Mjere koje ce svaka drzava preduzeti da bi se postiglo puno postvaranje ovog prava ukljucuje: Tehnicko usmjeravanje i obrazovanje, politiku I postupke koji ce obezbjediti stalnost privrednog, drustvenog i kulturnog razvoja i punog zaposlenja, koje ce svakom pojedincu sacuvati uzivanje osnovnih politickih i ekonomskih prava i sloboda. Pravo na rad je pravo koje priznaje drzava kao pravo koje podrazumjeva: pravo svakog lica da dobije mogucnost da obezbjedi sebi sredstva za zivot, slobodno izabranim ili prihvacenim radom, koji obezbjedjuje radniku zaradu za jednak rad, realizuje bezbjedne uslove rada, razumno ogranicenje radnog vremena, obezbjedjuje odmor, slobodno vrijeme, podjednaku mogucnost svakome da bude unapredjen.. 19.ZAPOSLENOST, NEZAPOSLENOST I ZAPOSLJAVANJE Pod zaposlenim se mogu smatrati lica koja obuhvataju koristan rad koji obezbjedjuje sredstva za zivot, bez obzira da li se taj rad obavlja neprekidno, stim da se ostvari jedan minimalni godisnji prosjek. Zaposlenost je stanje zaposlenosti ljudi. Zaposlenost se moze definisati kao stanje zngazovanosti radnih sposobnosti ljudi i angazovanosti materijalnih bogatstava zemlje radi drustveno korisnog i produktivnog rada. Najvisi nivo zaposlenosti mogao bih se oznaciti kao puna zaposlenost. Puna zaposlenost je ona zaposlenost u kojoj je broj slobodnih radnih mjesta veci nego nezaposlenih ljudi. Puna zaposlenost moze se definisati kao stanje pune dobrovoljne angazovanosti radnih sposobnosti ljudi i materijalnih sredstava u datom drustvu, radi produktivnog i drustveno korisnog rada. Povecanje brojke zaposlenih ne mora uvijek znaciti i smanjenje nezaposlenosti. Kad se govori o zaposljavanju onda se pod zaposljavanjem podrazumjeva zaposljavanje novih radnika. Svjetski program zapoljavanja je oznaen kao doprinos tzv. drugoj dekadi razvoja, proglaenoj od strane. - Prvi dio sadri perspektive sedamdesetih,. Dati su polna struktura radne snage, profesinalana struktura, - drugi dio se odnosi na politiku zapoljavanja u zemljama u razvoju.. - Trei dio sadri pitanja: zapoljavanja u industrijalizovanim zemljama. - etrvti dio se tie poloaja i akcije MOR-a.. 15

Zapoljavanje je sve ono to se tie radnog angaovanja. Uredjeno je brojnim propisima, a to su zakoni, kolektivni ugovori, autonomni opsti akti...,propisi o zaposljavanju sadrze i odredbe o pravu na novcanu naknadu za vrijeme nezaposlenosti. Srediste radnih odnosa je radni odnossa punim radnim vremenom. Neki poslovi koji se obavljaju i u novim oblicima su poslovi za koje se angazuju zene, omladina, invalidi, odnodno za njih vezuju. Sto se tice mjesta rada i vrste poslova nove forme zaposljavanja i rada se pojavljuju u neformalnoj, tj sivoj ekonomiji, radu na crno i sl. Nezaposlenost bi se mogla definisati kao stanje drustvenog ekonomskog odnosa i tendencije u kojim se ne koriste svi materijalni i ljudski potencijali datog drustva usljed cega veci broj ljudi ne moze da dobije posao iako su sposoni i hoce da rade. Ona lica koja odbijaju da prihvate ponudjeni odgovarajuci posao ne smatraju se nezaposlenima. Uzroci nezaposlenosti su najcesce strukturne i tehnoloske promjene. Medjutim , pravi uzroci nezaposlenosti leze u ukupnim drustveno-ekonomskim i politickim odnosima u svijetu i svakoj zemlji uzetoj posebno. 20.RAZLICITE FORME ZAPOSLJAVANJA Svaka forma zaposljavanja se identifikuje kao odredjeni sklop minimalnih prava radnika i obaveza poslodavaca. Osnovni oblik zaposljavanja je radni odnos. Kod nas se forme zaposljavanja razlikuju po tome sa li je u pitanju radni odnos ili ne. Radni odnos moze biti zasnovan na neodredjeno vrijeme, sa punim radnim vremenom ili sa radnim vremenom kracim od punog radnog odnosa. Ukljucivanje u proces rada na posebno odredjenim mjestima je jedna od karakteristika radnog odnosa. Medjutim, radnik moze raditi i na nekom drugom mjestu. Mogucnost i uslovi ovakvog rada i radnog odnosa moraju biti propisima regulisani. Medju dislociranim mjestima rada je i rad kod kuce. Nove forme fleksibilnosti su fleksibilnost radnog vremena i rada sa novim tehnologijama. Fleksibilne forme imaju brojne oblike. Radnik ima radni odnos, a fleksibilnos znaci pogodnosti. 21. ZASTITA NEZAPOSLENIH Nezaposleno lice kome je prestao radni odnos bez njegovog zahtjeva, saglasnosti ili krivice koje ima odredjeni neprekidni staz osiguranja, ima pravo na novcanu naknadu, zdravstveno osiguranje, penzijsko i invalidsko osiguranje. Pravo na novcanu naknadu pripada i nezapslenom licu kome je prestao radni odnos pismenim sporazumom, a koje je do prestanka doslo zbog premjestaja bracnog druga u drugo mjesto prebivalista i spajanja porodice nakon zakljucivanja braka i promjene i prebivalista zbog toga. 16.

Navedena prava moze da ostvari lice koje ima najmanje 8 mjeseci neprekidnog staza osiguranja u poslednjih 12 mjeseci, ili 12 mjeseci staza osiguranja sa prekidima poslednjih 18 mjeseci. Nezaposleno lice ima ova prava od prvog dana prestanka radnog odnosa. Rok za prijavu je 30 dana od dana prestanka radnog odnosa. 1) Pravo na novcanu naknadu..... Pravo na novcanu naknadu nezaposleno lice ostvaruje u Zavodu. Novcana naknada iznosi: -nezaposleno lice koje ima od do 10 godina staza osiguranja 35% od prosjecne koju je to lice oztvarilo u poslednja 3 mjeseca rada -nezaposleno lice koje ima do 10 godina staza osiguranja 40 % od prosjecne plate koju je to lice ostvarilo u poslednja 3 mjeseca rada 2) Druge novcane naknade odnose se na: -troskove individualnog strucnog osposobljavanja -troskove putovanja obavljenog po pozivu ili uputi Zavoda radi informisanja o mogucnostima zaposlenja 3) Trajanje i mirovanje prava Duzina trajanja prava moze iznositi neprekidno najvise: -za staz osiguranja do 5 godina-3 mjeseca -za staz od 5 do 15 godina- 6 mjeseci Od 15 do 25- 9 mjeseci Preko 25-12 mjeseci Ako nezaposleno lice prije isteka roka zasnuje radni odnos ili ostvari pravo na naknadu plate, obustavlja mu se isplata novcane naknade i ostvarivanje drugih prava. Odredbe o mirovanju prava primjenjuju se u slucaju: -odsluzenja ili dosluzenja vojnog roka, izvrsenja drugih obaveza, vojnih obveznika i obveznika civilne zastite -pritvora i izdrzavanje kazne zatvora, mjere bezbjednosti, vaspitne mjere do 3 mjeseca Boravka korisnika van RS duze od 30 dana. 4) Prava iz socijalnog osiguranja Prava iz zatvorenog osiguranja nezaposleno lice i clanovi njegove porodice, ako je bio korisnik osiguranja, ostvaruje se po propisima o zdravstvenom osiguranju. Prava iz penzionog i invalidskog osiguranja ostvaruju se u skladu sa propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju 5) Postupak ostvarivanja prava Nezaposleno lice koje smatra da mu je povrijedjeno pravo, moze da u roku od 90 dana od dana izvrsenja povrede podnese zalbu komisiji koju obrazuje nadlezno ministarstvo. Komisija je duzna da u roku od 30 dana odluzi o zalbi. Nadlezno ministarstvo dostavlja odluku komisije u roku od 8 dana Zavodu i nezaposlenom licu koje je podnjelo zalbu. 17.

6) Prestanak prava Nezaposleno lice je duzno da u roku od 8 dana obavjesti Zavod o promjeni okolnosti kako bi bilo skinuto o evidenciji nezaposlenih. Prava prestaju prije roka ako : 1- samostalno ili sa nekim drugim licem osnuje neki oblik obavljanja samostalne djelatnosti 2- otpocne da se bavi poljoprivrednom djelatnoscu 3- stekne uslove invalidske ili starosne penzije 4- stupi na izdrzavanje kazne zatvora, mjere bezbjednosti, zstitne ili vaspitne mjere duze od 3 mjeseca 5- neopravdano odbije da prihvati odgovarajuce zaposlenje 6- neopravdano odbije da se odazove pozivu da radi na javnim radovima 7- neopravdano odbije poziv za strucno osposobljavanje, pre ili do kvalifikociju 8- neopravdano se ne javi u propisanom roku Zavodu radi evidencije 9- neopravdano odbije da se odazove na poziv Zavoda radi evidencije 10- stekne status redovnog ucenika ili redovnog studenta 11- ako se utvrdi da je pravo ostvario na osnovu neistinih podataka 12- ako se sam odjavi sa evidencije nezaposlenih 13- ako se utvrdi da je radio na crno 14- ako se odseli sa teritorije RS 7 Evidencija o nezaposlenim Zavod vodi evidencije o : licima koje traze zaposlenje, potrebi za radnicima, gradjanima zaposlenim u inostranstvu, ponudama inostranih poslodavaca... Potrebe evidencije prema kategorijama vode se za : nezaposlenim licima koja ostvaruju pravo na novcanu naknadu i prava iz socijalnog osiguranja, nezaposlena lica koja traze zaposlenje, zaposlena lica koja traze promjenu zanimanja. Podaci o nezaposlenim licima smatraju se povjerljivim. Evidencija se prestaje voditi ako lice : 1- zakljuci ugovor o radu 2- se odjavi sa evidencije 3- samostalno ili sa drugim licem osnuje neki oblik obavljanja samostalne djelatnosti 4- otpocne da se bavi poljoprivrednom sjelatnoscu 5- stekne uslove za invalidsku ili starosnu penziju 6- postane vlasnik ili suvlasnik u nekom pravnom subjektu 7- postane potpuno nesposobno za rad 8- stupi na odsluzenje vojnog roka 9- stupi na izdrzavanje zatvorsek kazne duze od 3 mjeseca 10- ne javi se dva uzastopna roka Zavoda 11- postane redovni ucenik ili student 12 -izjavi da rjesava svoje zaposlenje 18

13- navrsi 65 godina 14- neopravdano odbije da prihvati odgovarajuce zaposlenje 15- neopravdano odbije da se odazove pozivu da radi na javnim radovima 16- neopravdano odbije poziv za strucno osposobljavanje, pre ili dokvalifikaciju 17- radi kao poslodavac bez prijave na obavezno osiguranje 22 AGENCIJA ZA ZAPOSLJAVANJE U BiH Agencija za rad i zaposljavanje Bih formirana je za pracenje i sprovodjenja konvencija MOR-a. Pored toga sto prati sprovodjenje konvencija, nadlezna je da prati sprovodjenje medjunarodnih standarda u oblasti rada i zaposljavanja. Nadlezna je i za: 1) obavlja medjunarodno predstavljanje i saradnju sa medjunarodnim organizacijama i zavrsava medjunarodne obaveze iz oblasti radai zaposljavanja 2)koordinira aktivnost sa entiteskim vlastima i entitetskim zavodima za zaposljavanje u projektima od interesa BiH 3) prikuplja informacije o ponudi i potrebama radne snage na medjunarodnom trzistu i dobavlja informacije entitetskim zavodima 4) inicira sklapanje i potpisivanje medjunarodnih ugovora iz oblasti rada, zaposljavanja i socijalnog osiguranja i prati njihovo sprovodjenje. 23 USLOVI ZA ZASNIVANJE RADNOG ODNOSA Uslovi za zasnivanje radnog odnosa su opsti i posebni 1) Opsti uslovi Ugovor o radu moze da zakljuci lice koje je navrsilo 15 godina zivota i koje ima opstu zdravstvenu sposobnost za rad. U pitanju je ogranicena i djelimicna poslovna sposobnost maloljetnog radnika. Lice mladje od 18 godina moze da zasnuje radni odnos uz uvjerenje da ima opstu zdravstvenu sposobnost za rad. Ono ne moze da zasnuje radni odnos za obavljanje poslova na svakom radnom mjestu, na kome to moze punoljetno lice. Lice mladje od 18 godina ne moze da zasnuje radni odnos u svojstvu sluzbenika u administrativnoj upravi RS ili drzavnim institucijama BiH Za prijem u radni odnos u institucijama Bih uslovi su: -navrsenih 18 godina -drzavljanstvo BiH - da nije pokrenut krivicni postupak za krivicno djelo za koje je predvidjena kazna zatvora 3 ili vise godina -da nije izrecena kazna za krivicno djelo uzreceno sa umisljajem -da postoji fizicka i psihicka sposobnost

19

2) Posebni uslovi - vrsta i stepen strucne spreme -posebna specijalisticka strucna znanja -radno iskustvo -posebna zdravstvena sposobnost -posebna psihicka sposobnost -posebne godine zivota -strucni ispit -odredjena licna svojstva -znanje stranih jezika Lice koje zali zaposlenje mora poslodavcu da dostavi dokumenta kojima dokazuje da ispunjava trazene uslove Uslovi za zasnivanje radnog odnosa stranih drzavljana pored opstih i posebnih traze se i dodatni uslovi, te ova lica imaju ista prava i obaveze kao i zaposleni domaci drzavljani. Posebni uslovi za zaposlavanje stranaca su: odobren boravak na teritoriji RS, odnosno BiH i vazeca radna dozvola. Preduslov za izdavanje radne dozvole je predhodno legalizovan. Dobojanje dozvole predhodi zakljucivanju ugovora o radu. Izuzeti su stranci koji obavljaju poslove utvrdjene propisima o stranim ulaganjima i predstavnicima humanitarne organizacije. Radnu dozvolu izdaje filijala Zavoda za zaposljavanje nadlezna prema sjedistu poslodavca. Uz zahtjev za izdavanje dozvole poslodavac je duzan priloziti: - dokaz o odobrenom boravku - -opis posla na kome se stranac zaposljava - Prijavu o potrebnom radniku. Radna dozvola se izdaje najduze na vrijeme za koje je obobren boravak. Slucajevi u kojima se ogranicava izadvanje i vazenje dozvole su : -kada se ona ne moze izdati -kada dozvola prestaje da vazi -kada se radna dozvola stavlja van snage Dozvola se ne moze izdati starncu ako su na evidenciji nezaposlenih prijavljena lica odgovarajuce strucne spreme i koja prihvataju odredjeni posao. Dozvola prestaje da vazi : istekom vremena na koje je izdata, prestankom vazenja odobrenja boravka, prestanka vazenja ugovora o radu i stavljanje van snage radne dozvole Rjesenje kojim se stavlja van snage radna dozvola izdaje se strancu koji izvrsi krivicno djelo ili prekrsaj. 24 SMETNJE ZASNIVANJA RADNOG ODNOSA Postoje izuzetni slucajevi kada radnik, iako ispunjava opste i posebne uslove, ne moze zasnovati radni odnos. To su oni slucajevi kada je radniku na osnovu zakona, pravosnaznom sudskom oslukom, odlukom drugog organa zabranjeno vrsenje datih poslova. 20

Radni odnos se ne moze zasnovati sa radnikom mladjim od 18 godina za vrsenje poslova i zadataka na koje je zabranjenorasporedjivanje takvih lica. Ako radnici ne ispunjavaju posebne uslove u pogledu zdravstvenog stanja ili specijalnih znanja, takvi radnici ne ispunjavaju uslove za zasnivanje radnog odnosa. U nasem zakonadavstvu nema izricite odredbe po kojoj srodstvo sa poslodavcem predstavlja smetnju za zasnivanje radnog odnosa. Prihvatljivo je stanoviste po kojem srodstvo nije apsolutna smetnja za zasnivanje radnog odnosa ali to moze biti odredjeno opstim aktom ako za to predstavlja smetnju za obavljanje odredjenih poslova. Radni odnos se ne moze zasnivati izmedju clanova uze porodice za obavljanje poslova u domacinstvu. 25 ZABRANA DISKRIMINACIJE Diskriminacija moze da se odnosi na: uslove zaposljavanja, napredovanje u poslu, pristup strucnom osposobljavanju, uslove zaposlenjam rada i prava iz radnog odnosa, otkaz ugovora o radu. Radnik kao lice koje trazi zaposlenje mogu biti stavljeni u nepopravan polozaj zbog: rasne pripadnosti, etnicke pripadnosti, pola, socijalnog porijekla, imovnog stanja, clanstva u sindikatu ili politickoj organizaciji. Radnik ili nezaposleno lice ne moze biti stavljen u neravnopravan polozaj u primjeni zakonodavnih ili drugih propisa i drugih obiljezja koja nisu u direktnoj vezi sa prirodom pravnih propisa. Diskriminacija se dijeli na posrednu i neposrednu. Pod neposrednim se podrazumjeva svako postupanje kojim se lice koje trazi zaposlenje i lice koje je zaposleno stavlja ili je bilo stavljeno ili bi moglo biti stavljeno u nepovoljni polozaj od drugog lica u uporednoj situaciji. Indirektna diskriminacija postoji kada odredjena obredba lice koje trazi zaposlenje i lice koje jr zaposleno, zbog njegovog odredjenog obiljezja, statusa, opredeljenja, uvjerenja ili vrijednosnog sitema koji cini osnov za zabranu diskriminacije, stavlja ili bi mogla da stavi u povoljniji polozaj od drugog lica. Lice koje smatra da su mu povrijedjena prava moze da podnese tuzbu nadleznom sudu protiv poslodavca. 26 RAVNOPRAVNOST POLOVA U RADNOM ODNOSU Diskriminacija na osnovu pola i polne pripadnosti je zabranjena. Ona moze biti direktna ili indirektna. Direktna postoji kada je lice bilo tretirano, tretira se ili moze biti tretirano nepovoljnije u odnosu na drugo lice, u istoj ili slicnoj situaciji, na osnovu pola. Indirektna diskriminacija postoji kada prividno neutralna pravna norma, kriterijum ili praksa jednaka za sve dovede u nepovoljan polozaj lice jednog pola u poredjenju sa licima drugog pola. Zakonom su propisani izuzeci kada nema polne diskriminacije. Dozvoljeno je uspostavljanje specijalnih mjera u cilju promovisanja jednakosti i pavnopravnosti polova. Poslodavac je duzan preduzeti efikasne mjere u cilju sprecavanja uznemiravanje, seksualnog uznemiravanja i diskriminacije po osnovu pola u radu i radnim odnosima. 21

Poslodavac ne smije preduzimati nikakve mjere prema zaposlenom licu zbog cinjenice da se on/ona zalio/la na uznemiravanje, seksualno uznemiravanje i diskriminaciju na osnovu pola. 27 POSTUPAK ZASNIVANJA RADNOG ODNOSA Poslodavac prema novom koncepu objasnava o mogucnostima zaposljavanja moze da bira da li ce Zavodu za zaposljavanje da prijavi potrebu za radnicima u cilju javnog objavljivanja potreba ili da trazi da mu neposredno predlozi kandidata za zasnivanje radnog odnosa. Zavod moze da predlozi nezaposleno ili lice koje trazi promjenu zaposlenja. Poslodavac dostavlja Zavodu prijavu o potrebi za radnicima. Zavod nakon prijema oglasava potrebe za radnicima u jednom od javnih glasila dostupnim gradjanima, ako to poslodavac zahtjea. Rok za to iznosi 3 dana. Poslodavac moze da zahtjeva da se oglasavanje izvrsi na drugi nacin. Poslodavac samostalno odlucuje o izboru kandidata za zasnivanje radnog odnosa i nije vezan za predlog Zavoda ili agencije. Odluku o izboru donosi izmedju predlozenih kandidata ili onih koji su se neposredno obratili. Oglas je ponuda ili akt koji obavezuje. Oglas sadrzi sve bitne podatke za identifikaciju radnog mjesta, poslodavca i ponude. Posebni uslovi se odredjuju u oglasu prema zahtjevima radnog mjesta. Probni rad je uslov cije se ispunjenje utvrdjuje posto je radni odnos zasnovan. Oglas mora da sadrzi i rokove u pogledu prijavljivanja. Sadrzina oglasa mora biti u skladu sa zakonom. Moze se vrsiti predhodna provjera sposobnosti lica koje se zaposljava. Provjeravanje vrsi komisija ili strucni saradnik koga odredi poslodavac. Poslodavac moze lice koje trazi zaposlenje, uz njegovu saglasnost, da uputi na dopunsko osposobljavanje za rukovanje sredstvima rada i sredstvima zastite na radu. 28 UGOVOR O RADU Ugovor o radu je pravni osnov zasnivanja radnog odnosa. Prava i obaveze radnog odnosa nastaju onog dana kada radnika stupi na rad kod poslodavca. Radnik moze biti samo fisicko lice sa najmanje 15 godina starosti. Poslodavac moze biti fizicko i pravno lice. Odluku o zasnivanju radnog odnosa zakljucavanjem ugovora o radu donosi poslovni organ poslodavca. To moze biti i drugo oblasceno lice poslodavca. Ugovorom o radu utvrdjuje se sadrzaj prava, obaveza i odgovornosti izmedju radnika i poslodavca. Ugovor mora da bude u saglasnosti sa zakonom, kolektivnim ugovorom i opstim aktom. Ugovor o radu ne prekida se za vrijeme: koristenja godisnjeg odmora, privremene sprijecenosti za rad zbog bolesti, porodjajnog odsustva, udaljenja s posla, perioda izmedju dana otkaza ugovora i datuma vracanja na posao po odluci suda ili drugoga organa. Ne prekida se ni za vrijeme drugih opravdanih odsustvovanja za rada. Ugovor o radu je formalni akt. 22

Forma, sadrzaj i obaveza dostavljanja radniku propisani su zakonom. Obavezna je pismena forma. Poslodavac je obavezan primjerak ugovora uruciti radniku. To je obavezan da ucini prije stupanja radnika na rad. Ako poslodavac ne zakljuci sa radnikom ugovor cini povredu prava radnika. Ugovor sadrzi podatke o: nazivu i sjedistu poslodavca, licne podatke o radniku, prebivaliste ili boraviste radnika, strucna sprema radnika, datum stupanja radnika na rad, radnom mjestu na mjestu rada, radnom vremenu, plati, duzini godisnjeg odmora. Ugovor moze da sadrzi i druge podatke koje poslodavac i radnika smatraju znacajnim za uredjenje radnog odnosa. Poslodavac je duzan radnicima koji su zasnovani radni odnosi prije stupanja na snagu Zakona o radu, da ponudi zakljucivanje ugovora o radu u roku od 3 mjeseca od stupanja zakona na snagu. Radnik kome prestane radni odnos ima pravo na otkazni rok i otpremninu. Obrazac ugovora o radu propisuje nadlezni ministar. Ugovor o radu na posebnom radnom mjestu nije posebno uredjen zakonom, ali se takav rad moze uvesti kroz ugovor o radu. Prilikom zakljucivanja ugovora o radu, poslodavac ne moze zahtjevati od radnika podatke koji nisu u neposrednoj vezi sa poslovima za cije obavljanje zasniva radni odnos. 29. TRAJANJE RADNOG ODNOSA Ugovor o radu se moze zakljuciti na odredjeno i neodredjeno vrijeme. Radno odnos se zasniva po pravilu na neodredjeno vrijeme sa punim radnim vremenom. U kojim slucajevima ce biti zakljucen ugovor na odredjeno vrijeme zavisi od kadrovskih potreba, od toga da li su u pitanju poslovi koje se obavljaju kontinuirano ili sa prekidima. Ugovor o radu na odredjeno vrijeme moze se zakljuciti na period od 2 godine. Poslodavac i radnik mogu se sporazumjeti da se vaznost ugovora jednom ili vise puta produzi za odredjeni period. Radni odnos na odredjeno vrijeme moze preci u radni odnos na neodredjeno vrijeme sporazumom radnika i poslodavca, kao i u slucajevima koji su zakonom odredjeni. Na taj nacin radnik zasniva radni odnos na neodredjeno vrijeme u skedecim slucajevima: 1) ako nakon isteka roka od 2 godine od dana zakljucenja ugovora na odredjeno vrijeme, radnik uz saglasnost poslodavca nastavi da radi, 2) ako nakon prekida rada zbog isteka roka iz ugovora vise puta zaposljava kod istog poslodavca na osnovu ugovora o radu na odredjeno vrijeme i tako ostvari 24 mjeseca rada u toku poslednje 3 godine. 30 PRIPRAVNICI I VOLONTERI Pripravnik je lice koje je zavrsilo srednju skolu, visu skolu ili fakultet i po prvi put zasniva radni odnos u odredjenom zanimanju, koje treba da polozi strucni ispit i kojem je potrebno predhodno iskustvo u njegovom zanimanju ili profesiji. Pripravnik ima pravo na platu i druga prava po osnovu radnog odnosa. 23

Pripravnik ima pravo na 80% minimalne zarade prije polaganja strucnog ispita sto placa poslodavac. Poslodavac obezbjedjuje invalidsko osiguranje u slucaju povrede na poslu. Pripravnik ima pravo na zdravstveno osiguranje kako je to regulisano u pogledu nezaposlenih lica. Poslodavac moze zakluciti ugovor o radu sa pripravnikom onoliko vremena koliko traje pripravnicki staz propisan za zanimanje na koje se odnosi. Pripravnicki staz lica sa zavrsenom srednjom skolom moze da traje do 6 mjeseci, a lica za zavrsenom visom ili visokom strucnom spremom do 1 godinu. Strucno osposobljavanje se vrsi prema posebnom programu propisanom od strane nadleznog organa ili poslodavca. Istekom pripravnickog staza pripravnik prestaje radni odnos i ne postoji obaveza zakljucivanja ugovora o radu. Volonterom se smatra lice koje je zavrsilo srednju skolu, visu skolu ili fakultet i po orvi put zasniva radni odnos u odredjenom zanimanju, koje treba da polozi strucni ispit i kojem je potrebno predhodno iskustvo u njegovom zanimanju ili profesiji. Volonterski rad moze trajati onoliko koliko je za odredjeno strucno zvanje propisano trajanje pripravnickog staza. Vrijeme volonterskog staza se racuna u pripravnicki staz i radno iskustvo kao uslov za rad na odredjenim poslovima. Volonter ima pravo na zdravstveno osiguranje kako je to regulisano propisima u pogledu nezaposlenih lica. Poslodavac placa 35 % minimalne zarade za svakog volontera zavodu za zaposljavanje koji pokriva osiguranje volonteru u slucaju povrede na radu ili profesionalne bolesti. Pored toga, volonteri imaju pravo na dnevni odmor u toku dana i ima pravo na zastitu u radu. 31 PROBNI RAD Poslodavac i radnik mogu da zakljuce ugovor o probnom radu. U toku probnog rada provjerava se da li radnik ima odgovarajuce znanje i sposobnosti potrebna da uspjesno obavlja odredjene poslove. Radnik ima pravo iz radnog odnosa, u skladu sa poslovima koje obavlja za vrijeme probnog rada. Ugovorom o probnom radu, pored podataka koji se navode u ugovoru o radu, uredjuje se nacin sprovodjenja i ocjenjivanja rezultata probnog rada. Probni rad moze da traje najvise do 3 mjeseca. Rok se moze sporazumno produziti jos do 3 mjeseca. Poslodavac i radnik imaju pravo da otkazu ugovor o probnom radu i prije isteka roka na koji je ugovor zakljucen. Ovaj rok iznosi 7 dana. Radnik koji je udovolji na poslovima radnog mjesta za vrijeme probnog rada, prestaje radni odnos s danom isteka roka utvrdjenog ugovorom. 32 DOPUNSKI RAD Radnik moze pored ugovora o radu s punim radnim vremenom, da zakljuci ugovor o radu sa drugim poslodavcem i to do polovine punog radnog vremena. Za to mu nije potrebna saglasnost poslodavca kod koga je stupio u radni odnos sa punim radnim vremenom. 24

Uslov za dopunski rad jeste da se radno vrijeme kod tih poslodavaca ne podudara vremenski. To ne mogu biti poslovi kojima se krsi zabrana konkurencije poslodavca kod koga je radnik zaposlen sa punim radnim vremenom. 33 RAD VAN RADNOG ODNOSA Ugovorom o obavljanju privremenih ili povremenih poslova ne uspostavlja se radni odnos. Izvrsilac ima pravo na naknadu za zavrseni posao. Izvrsilac ima pravo na naknadu za zavrseni posao. Ima pravo na zdravstveno i penziono-invalidsko osiguranje. Privremeni poslovi si kratkotrajni, konstruktivni poslovi. Povremeni poslovi su isto kratkotrajni, ali se obavljaju s vremena na vrijeme. I jedni i drugi su vremenski ograniceni. Privremeni i povremeni poslovi nisu ograniceni brojem lica koji ce ih obavljati. Ugovor se moze zakljuciti pod uslovom: -da su poslovi utvrdjeni u kolektivnom ugovoru ili pravilniku o radu, -da be predstavljaju poslove za koje se zakljucuje ugovor o radu na odredjeno ili neodredjeno vrijeme, sa punim ili nepunim radnim vremenom -da ne traju duze od 60 dana u toku kalendarske godine Ugovorom se odredjuju: -ugovorne strane -rokovi za otpocinjanje i izvrsenje poslova -uslovi i nacin njegovog izvrsenja -visina, rok i nacin isplate, nagrade za izvrseni posao OMLADINSKO ZADRUGARSTVO Djelatnost zadruge je organizovano obavljanje poslova za potrebe poslodavaca koji nemaju karakter radnog odnosa. Zadruga posluje sa trecim licima u ime i za racun svojih clanova, odnosno u svoje ime i za racun svojih clanova i to na principu samofinansiranja. Zakonom o radu odredjene kazne za prekrsaj za poslodavce ako zakljuci ugovor suprotno odredbama o obavljanju privremenih i povremenih poslova. Prava i obaveze zadrugara su : 1) pravo na naknadu za izvrseni rad 2) pravo na zastitu na radu 3) pravo na zdravstvenu zastitu 4) pravo na penzijsku i invalidsko osiguranje 5) pravo na naknadu stete pretrpljene na radu ili u vezi sa radnom 6) pravo na ucesce u upravljanju zadruge 7) pravo na informisanje o poslovanju zadruge Zadrugari ima pravo na naknadu za izvrseni rad u iznosu utvrdjenom opstim aktom zadruge. Visak prihoda se usmjerava u fond zajednickih potreba zadrugara. Omladinska zadruga vodi evidenciju o radnom angazovanju zadrugara. Poslodavac je duzan da zadrugaru obezbjedi zastitu na radu. 25

34. RAD NA IZDVOJENIM RADNIM MJESTIMA Izraz kucni rad,, oznacava posao koji obavlja lice koje se naziva kucni radnik. On taj posao obavlja u svojij kuci ili drugom mjestu po izboru, a koje nije kod poslodavca. Obavlja ga za novcanu naknadu. Poslodavac je fizicko ili pravno lice koje direktno ili putem posrednika obezbjedjuje kucni rad. Treba obezbjediti ravnopravan tretman izmedju kucnih radnika i ostalih zaposlenih. Kada kucni radnik dobije posao poslodavac ili posrednik treba da ga informisu u pismenoj formi o posebnim uslovima zaposlenja. Takva obavjestenja treba da sadrze: ime i sjediste poslodavca i posrednika, visinu isplate i nacin obracuna, vrstu i opis posla. Poslodavac treba da vodi registar svih kucnih radnika i da izvjeste nadlezne organe o kucnim radnicima. Poslodavac treba da vodi i evidenciju poslova dodjeljenih kucnim radnicima. Visina naknade za kucni rad utvrdjuje se putem kolektivnog pregovaranja ili na osnovu odluka nadleznog organa, sporazum izmedju kucnog radnika i poslodavca na neki drugi nacin. Kucni radnici treba da se isplacuju za troskove koje snose u vezi sa obavljanjem posla ( grijanje, osvjetljenje, voda) i vrijeme provedeno u odrzavanju masina i opreme, zamjeni alata, raspakivanju i pakovanju i sl. Treba ih isplacivati po predaji svakog zavrsenog posla. Poslodavac moda informisati radnike o svim opasnostima vezanim za posao, osigurati sve mjere obezbjedjivanja i licne zastite. Od radnika se trazi da se pridrzavaju propisanih mjera zastite, da vode racuna o svojoj bezbjednosti i zdravlju. U slucaju opasnosti za radnika ili porodicu treba zabraniti dalji rad u kuci. Kucni radnici imaju pravo za zastitu po socijalnog osiguranja. 35. RADNA KNJIZICA Radna knjizica je javna isprava koju izdaje nadlezni opstinski organ uprave. Zahtjev za izdavanje knjizice moze podnjeti lice koje je navrsilo 15 godina zivota. Radnik kada pocne da radi predaje knjizicu poslodavcu, kod koga se ona nazazi za vrijeme radnog odnosa. Prilikom prestanka radnog odnosa poslodavac je duzan radniku vratiti radnu knjizicu. Radnom knjizicom se dokazuje staz osiguranja i drugi vidovi penzijskog staza radnika. Ona sadrzi podatke o naknado priznatom radnom stazu, kao i o vremenu provedenom van radnog staza koje se priznaje kao penzijski staz. U radnu knjizicu se upisuje i staz osiguranja ostvaren u vidu obavljanja privremenih i povremenih poslova. Poslodavac moze upisati u radnu samo podatke koji se o vremenu koje je radnik proveo u radnom odnosu kod njega i ne moze upisati podatke koji bi radniku otezali ponovno zaposlenje.

26

36 FAKTICKI RADNI ODNOS Fakticki rad postoji kada poslodavac primi radnika na rad ali ne zakljuci s radnikom ugovor o radu. Poslodavac je duzan da radnike prijavi na zdravstveno, penziono-invalidsko osiguranje od nezaposlenosti. Datum prijavljivanja za osiguranje po pravilu je identican datumu stavljanja radnika na rad utvrdjenom u ugovoru o radu. Radnik se odjavljuje sa socijalnog osiguranja s prestankom radnog odnosa. Fakticki rad se pojavljuje kao rad na crno,, kada poslodavac ne zaljuci ugovor o radu sa radniko, da bi izbjegao obavezu da prijavi radnika. Predvidjena je novcana kaznaza prekrsaj za poslodavca ako sa radnikom pripremljenim na rad ne zakljuci ugovor o radu. 37. ZABRANA KONKURENCIJE POSLODAVCU Zabrana obavljanja poslova djelatnosti koje obavlja poslodavac Radnik ne moze da konkurise poslodavcu zato sto bi obavljao za svoj ili tudji racun poslove iz djelatnosti koju obavlja poslodavac. U pitanju su poslovi koji spadaju u djelatnost koju stvarno obavlja poslodavac i koji su od znacaja za njega. U uporednom zakonodavstvu je prisutno rjesenje da ako radnik postupi protivno zabrani, poslodavac moze od radnika traziti naknadu pretrpljene stete. U institucijama BiH poslodavac i zaposleni mogu ugovoriti da se zaposleni obavezuje da ne moze bez odobrenja poslodavca sklopiti ugovore iz djelatnosti koju obavlja poslodavac. Prvenstvo otkupa kod pronalaska Ako radnik na radu ostvari izum, inovaciju, texnicko unapredjenje ili drugi pronalazak iz djelatnosti koju obavlja poslodavac, duzan je da o tome obavjesti poslodavca i da mu po pravu prvenstva ponudi otkup. Poslodavac ima do 60 dana da odgovori na ponudu. U upravnom pravu izum ostvaren na radu pripada poslodavcu, a radnik ima pravo na naknadu utvrdjenu ugovorom. Zabrana zasnivanja radnog odnosa kod drugog poslodavca poslije prestanka radnog odnosa Poslodavac se moze sporazumjeti sa radnikom da se u cilju zabrane konkurencije odredjeno vrijeme nakon pretanka radnog odnosa radnik ne moze zaposliti kod drugog poslodavca na teritoriji RS ili uzem podrucku. Zabrana moze trajati do 1 godine. Radnik se ne moze obavezati prema poslodavcu ako je do prestanka radnog odnosa doslo krivicom poslodavca. Za vrijeme trajanja obaveze radnik ima pravo na naknadu koja na moze biti manja od 50 % prosjecne plate koju je radnik ostvario. U zakonu o radu nije uredjena mogucnost odustajanja od ove klauzule. I institucijama BiH rok moze da iznosi do 2 godine od prestanka ugovora o radu. 27

38. OSTVARIVANJE POJEDINACNIH PRAVA RADNIKA BEZ VODJENJA POSEBNOG POSTUPKA Radno vrijeme Rad u punom radnom vremenu zavisi od procesa rada, uslova i organizacije rada. Izuzetno, radnik moze zahtjevati da radi krace od punog radnog vremena ako je takva mogucnost u zakonu predvidjena. Za prekovremeni rad donose se posebne odluke. Kod preraspodjele radnog vremene, radnik u jednom vremenskom periodu moze da radi duze od punog vremena, da bi u narednom periodu radio krace od punog radnog vremena, tako da ostvari prosjecno, puno radno vrijeme. Zastita na radu Propisi u pogledu zastite na radu odredjuju obaveze cije izvrsenje omogucava da radnici ostvare svoja prava u pogledu zastite na radu. Kada su radnikova prava povredjena on ima pravo traziti donosenja posebne odluke. Tada se donose pojedinacne odluke koje se tiu prava radnika. Takva situacija moze nastati u slucaju kada radnik utvrdi damu na poslovima i zadatcima nije utvrdjena propisna zastita, zbog cega mu prijeti opasnost za zivot i zdravlje. Svaki radnik je duzan da se ponasa prema propisanim mjerama, odnosno da primjenjuje mjere zastite na radu. Posebna zastita na radu Zabrana zaposljavanja omladine i zena na odredjenim poslovima, zabrana prekovremenog i nocnog rada, znace da organizacije i poslodavcima moraju kod zasnivanja radnog odnosa, rasporedjivanja radnika, odredjivanja smjena, prekovremenog radnog vremena uvijek voditi racuna o ovim zabranama. Zarada Kod ostvarivanja prava na zaradu za svakog radnika se odredjuje novcani iznos na ime zarade mjesecno ili u nekom drugom intervalu. Na kraju godine utvrdjuje se za svakog radnika iznos zarade za proteklu godinu. Rasporedjivanje radnika Zaposleni imaju pravo na poslovima i zadacima za koje su zasnovali radni odnos. U slucajevima i pod uslovima predvidjenim zakonom organizacija ima obavezu da radniku obezbjedi raspored na druge poslove. Obaveza organizacije je da obezbjedi rad radnicima u skladu sa njihovim sposobnostima i potrebama organizacije.

28

Odsustva radnika Za koristenje godisnjeg odmora, organizacije i njihovi organi, odnosno poslodavac treba da donese plan koriscenja godisnjeg odmora. Za svakog radnika donosi se pojedinacni plan. Odluka o koriscenju odmora moze biti donjeta po zahtjevu radnika. Postoji i kolektivni godisnji odmor, kada svi radnici u isto vrijeme koriste godisnji odmor. Radnici imaju pravo na odsustvo ili samo ispunjavanjem odredjenih uslova. Takav je slucaj sa koriscenjem odsustva za slucaj : sklapanja braka, useljenja u stan, smrt clana uze porodice. 39. OSTVARIVANJE POJEDINIH PRAVA RADNIKA UZ VODJENJE POSEBNOG POSTUPKA Prava majki Za prava majki u vezi porodiljskog odsustva i prava roditelja koji se staraju o djeci donose se posebne odluke. One se donose na osnovu zahtjeva radnika. Zena pocinje koriscenje porodiljskog odsustva na osnovu nalaza ljekara. Naknada zarade Pravno na zaradu ostvaruje se na taj nacin sto radnik obavjestava organizaciju o tome da su se stekli uslovi za ostvarivanje prava na naknadu zarade. Organizacija je duzna da obezbjedi ostvarivanje tog prava onda kada je organizacija u kojoj zaposleni radi obaveznik isplacivanja, a moze biti obavezna na isplatu i onda kad nije obaveznik. Strucno osposobljavanje Organizacija rada mora da obezbjedi da dodju do izrazaja radne i strucne sposobnosti radnika, da omoguci razvijanje radnih sposobnosti radnika, da radnik dobija poslove i zadatke u skladu sa svojim mogucnostima. Rasporedjivanje radnika Prilikom rasporedjivanja donose se pojedinacne odluke za svakog radnika. Odluke donosi rukovodilac uprave. U nekim slucajevima odluka se donosi uz saglasnost radnika. Posebni slucajevi ostvarivanja pojedinacnih prava Radnici odredjena prava ostvaruju u odredjenom postupku koji sami iniciraju ili to cini nadlezni organ. Takvi su slucajevi kada treba utvrditi radnu sposobnost radnika, potrebu njegovog rasporedjivanja na druge poslove i zadatke i kada radnik trazi odredjena novcana sredstva radi zadovoljavanja stambenih potreba.

29

Stalnost zaposlenja Odluka o prestanku radnog odnosa moze biti donjeta tek kada su uslovi za prestanak radnog odnosa ispunjeni i na objektivan nacin utvrdjeni. To vazi za sve slucajeve kada radni odnos prestaje odlukom poslodavca i po sili zakona. Radnik moze da prestane sa radom ako svoju volju izjavi u pisanom obliku. Radnik je potom duzan da ostane u radnom odnosu koliko zahtjeva zakon. Radnik samovoljno postupa kada bez ikakve izjave napusti rad. 40. RADNO VRIJEME Puno radno vrijeme Puno radno vrijeme radnika iznosi 40 sati sedmicno. Radnik moze zakljuciti ugovorom o radu sa punim radnim vremenom samo sa jednim poslodavcem. Poslodavac je duzan da izvrsi raspored radnog vremena radnika najmanje za 30 narednih dana. Ako je kod poslodavca rad organizovan u smjenama, zamjena smjena vrsi se u rokovima i na nacin odredjen kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom rada. Trajanje nocnog rada je izmedju 22 casa i 6 casova narednog dana, osim ako su zaposleni u industriji kad traje od 19 do 7 casova. Radnicima mladjim od 18 godina zabranjen je nocni rad, kao i trudnim zenama pocevsi od 6 mjeseci trudnoce, i majkama sa djecom od 1 godine zivota. Nepuno radno vrijeme To je radno vrijeme krace od 40 casova nedeljno. Radnik prima platu u skladu sa radnim vremenom. Radnik moze da zakljuci ugovor o radu sa nepunim radnim vremenom sa vise poslodavaca i na taj nacin ostvari puno radno vrijeme. U institucijama BiH zaposlenik moze zakljuciti vise takvih ugovora. Skraceno radno vrijeme cl.41 Uvodi se na radnim mjestima sa posebnim uslovima rada. Ti posebni uslovi mogu biti : poslovi sa povecanim rizikom od povredjivanja ili oboljenja; poslovi koji posebne psihofizicke sposobnosti, poslovi na kojima se nem oze obezbjediti efikasna zastita na radu. Radno vrijeme skracuje se srazmjerno stetnom dejstvu. To je najvise 10 sati sedmicno. Radnik ima posebna prava kao sto su uredan godisnji odmor, posebne mjere zastite i sl. . O skracenju odlucuje nedlezni ministar po zahtjevu poslodavca, zaposlenika rada ili sindikata. Prisutnost na radu i efektivan rad Radno vrijeme moze biti duze od punog radnog vremena, kada se radno vrijeme na odredjenim poslovima i zadatcima sastoji se iz vremena efektivnog rada i vremena obavezne prisutnosti. To je prisutnost koja traje duze od punog radnog vremena. 30

Raspored Puno radno vrijeme radnika iznosu 40 dana sedmicno. Poslodavac je duzan da izvrsi raspored radnog vremene najmanje 30 narednih dana. Duzan je da raspored oglasi na nacin koji je pristupacan svim radnicima. Radno vrijeme se rasporedjuje kao : redovan rad ili organizovan u smjenama, dnevno i nocno radno vrijeme , ravnomjerno i u turnusima, jednokratno ili dvokratno radno vrijeme. 41 PREKOVREMENI RAD Prekovremeni rad se uvodi na zahtjev poslodavca kada nastupe odredjene okolnosti ili prijete njihovo nastupanje. Prekovremeni rad ne moze trajati duze od 10 casova sednicno. Radnik moze dobrovoljno raditi i vise od 10 sati. U toku kalendarske godine radnik ne moze raditi prekovremeno vise do 150 sati. Ako potreba za prekovremeni radom traje vise od 3 sedmice neprekidno ili vise od 10 sedmica u toku godine poslodavac o tome mora obavjestiti nadleznog inspektora rada. Uvecanje plate je najmanje 30 % u odnosu na platu za isti broj casova rada u toku radnog vremena. Prekovremeni rad je zabranjen licima mladjim od 18 godina, trudnim zenama, majkama sa djecom do 3 godine zivota, samohranom roditelju ili usvojiocu djeteta mladjeg od 6 godina. Licima mladjim od 18 rad se moze odobriti uz njihovu pismenu saglasnost. 42. PRERASPODJELA RADNOG VREMENA Puno radno vrijeme se moze preraspodjeliti ako to priroda posla i potrebe zahtjevaju. Preraspodjelom punog radnog vremena, radno vrijeme u jednom dijelu godine moze da bude duze, a u drugom dijelu krace. Preraspodjela nije mogua kod rada sa skracenm radnim vremenom, niti za radnike mladje od 18 godina. 43. PRAVO RADNIKA NA ODMOR Radnik koji radi s punim radnim vremenom ima pravo na odmor u toku rada u trajanju od 30 minuta. Vrijeme dnevnog odmora uracunava se u puno radno vrijeme radnika. Radnik ima pravo na dnevni odmor izmedju dva uzastopna radna dana utrajanju od najmanje 12 sati neprekidno. Radnik ima pravo na godisnji odmor i tog prava se ne moze odreci. Duzina godisnjeg odmora zavisi od duzine neprekidnog rada u toku godine, starosti radnika, posebnih usloa rada. Radnik koji ima najmanje 6 mjeseci neprekidnog rada ima pravo na godisnji odmor u trajanju najmanje 18 radnih dana. Radnik koji nema najmanje 6 mjeseci radnog danam ima pravo na godisnji odmor u trajanju najmanje 1 dan za svaki navrseni mjesec rada. Godisnji odmor ne moze da iznosi duze od 30 radnih dana. Pojedine kategorije imaju pravo na minimalnu i uredjeni odmor ( maloljetni radnici, radnici koji rade na narocito teskim poslovima i poslovima koji su stetni za zdravlje). 31

Radnik koristi godisnji odmor bez prekida. Poslodavac moze odluciti da radnik iskoristi odmor u 2 djela ako to zahtjeva proces rada. U institucijama BiH poslodavac odobrava koristenje i odreduje vremenske periode koristenja godisnjeg odmora u rjesenju o godisnjem odmoru, i to najmanje 30 dana prije koristenja. Zaposlenik ima pravo da koristi 1 dan odmora kad to zeli. Radnici koji rade u poslovima nastave u obrazovanim ustanovama koriste godisnji odmor za vrijeme skolskog rasputa. 44. PRAVO RADNIKA NA ODSUSTVO Radnik ima pravo na placeno i neplaceno odsustvo. Slucajevi kada radnik ima pravo na placeno odsustvo odredjeni su zakonom, kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu. Moze da odsustvuje s posla najmanje 5 radnih dana u toku godine u slucaju : stupanja u brak, porodjaj supruge, teska bolest clana porodice, smrt clana porodice. Radnik moze i u drugim slucajevima odsustvovati. U uporednom zakonodavstvu radnik ima pravo na placeno odsustvo za vrijme strucnog ili opsteg skolovanja, osposobljavanja ili usavrsavanja te obrazovanja za potrebe ucesca u upravljanju. Radnik ima pravo na neplaceno odsustvo u odredjenim slucajevima. Poslodavac je duzan radniku na njegov zahtjev da odobri odsustvo radi zadovoljavanja vjerskih i nacionalno-tradicionalnih potreba. Odsustvo moze da traje do 3 dana u toku godine. Radnik nema pravo na naknadu stete. Kolektivnim ugovorom o radu se moze predvidjeti da radnik koristi neplacenio : obavljanje neodlozenih licnih i porodicnih poslova, pripremanje i polaganje ispita u obrazovnoj organizaciji, pripremanje magisterija i doktorata, posjete clanu uze porodice koji zivi u inostranstvu. Neplaceno odsustvo u navedenim slucajevima moze da iznosi do 3 mjeseca. Izuzetak je strucno usavrsavanje u inostranstvu koje moze da traje do 1 godine. U institucijama BiH zaposlenik ima pravo na odsustvo do 6 radnih dana u godini, radi zabovoljavanja vjerskih, tradicionalnih i drugih potreba. 45. ZASTITA NA RADU Mjere zastite na radu su: - mjere kojima se neposredno obezbjedjuje sigurnost na radu - mjere u vezi sa uslovima rada - mjere u vezi sa posebnom zastitom Mjere kojima se neposredno obezbjedjuje sigurnost na radu obuhvataju opste, posebne i mjere koje su obavezne sprovesti odredjene organizacije, preduzeca i poslodavci. Opste mjere primjenjuju se na svim radnim mjestima, a posebne na odredjenim radnim mjestima. Poslodavac je duzan obezbjediti uslove rda i potrebne mjere licne i kolektivne zastite na radu, kojima se stiti fizicko i psihicko zdravlje i licna i kolektivna bezbjednost radnika u procesu rada. Troslovi mjera zastite na radu padaju na teret poslodavca. 32

Duznost poslodavca su da upozna radnika sa propisima, da povjeri da li je radnik osposobljen da rukuje sredstvima rada, da provjeti da li je radnik osposobljen da rukuje sredstvima zastite na radu. Sindikat moze od poslodavca traziti da preduzme mjere predvidjene zakonom. U institucijama BiH poslodavac je duzan da osposobi zaposlenika za rad na nacin koji obezbjedjuje zastitu zivota i zdravlja zaposlenika, te sprjecava nastanak nesrece. Poslodavac je odgovoran za posljedice nesrece na radu koje mogu nastupiti zbog neispravnog objekta, masina, uredjaja i drugih materijalnih sredstava koja se koriste u procesu rada. Odgovoranost je materijalna i prekrsajna. Novcanom kaznom kaznice se za prekrsaj poslovac ako njegovom krivicom dodje do nesrece na poslu zbog neispravnosti objekta, masina, uredjaja i drugih materijalnih sredstava koja se koriste u procesu rada ili zbog neovlascenog i nestrucnog rukovanja tim sredstvima. Pravo na zastitu imaju : radnici u preduzecu, ucenici i studenti na prakticnoj nastavi i strucnoj praksi, lica koja se nalaze na strucnom osposobljavanju, kvalofikaciji i dokvalifikaciji, lica na profesionalnoj rehabilitaciji, ucesnici dobrovoljnih i javnih radova organizovanih u javnom interesu, lica koja se nalaze na izdrzavanju kazne zatvora. Radnik ima pravo da odbije da radi ako mu neposredno prijeti opasnost po zivot i zdravlje. Radnik je duzan da odmah obavjesti poslodavca o postojanju ovih uslova i o odbijanju da da radi. Duznosti radnika su: da se pridrzava utvrdjenih mjera zastite na radu, da namjenski koristi sredstva rada, zastitnu opremu i sredstva licne zastite, da odmah pismeno ili usmeno prijavi nedostatke, kvarove ili druge pojave koje bi mogle ugroziti bezbjednost na radu. 46. ZASTITA OMLADINE NA RADU Ima za cilj da se zastiti psihofizicki razvoj radnika. Radnik mladji od 18 godina ne moze biti rasporedjen da radi na narocito teskim fizickim poslovima i na radovima koji se obavljaju pod zemljom ili vodom. Ne moze da radi ni na drugim poslovima koji bi mogli da predstavljaju povecan rizik po njegov zivot, zdravlje i psihofizicki razvoj. Koji su to poslovi, odredjuje se kolektivnim ugovorom. 47. ZASTITA ZENE NA RADU Posebne mjere kojima se stiti zdravlje zene su : 1) zabrana rada na posebno stetnim i opasnim poslovima Zena ne moze biti rasporedjena na rad u podzemnim djelovima rudnika, osim u slucaju ako je zaposlena na rukovodecem radnom mjestu koje ne zahtjeva fizicki rad ili sluzbama zdravstvene ili socijalne zastite. 33

2) privremeni raspored na druge poslove i drugo radno mjesto Zena za vrijeme trudnoce i dok doji dijete moze biti privremeno rasporedjena na druge poslove ako je to u interesu ocuvanje njenog zdravlja ili zdravlja djeteta. To je moguce na osnovu nalaza i preporuke nadleznog doktora medicine. Ako poslodavac nije u mogucnosti da zeni obezbjedi raspored na drugi posao, zena ima pravo na odsustvo s rada, uz naknadu plate. Zena moze biti rasporedjena na drugi posao samo uz njen pristanak. 3) pravo na prodiljsko odsustvo Za vrijeme trudnoce, porodjaja i njege djeteta, zena ima pravo na porodiljsko odsustvo. Odsustvo traje 1 godinu. Duzina odsustva se uvecava kada se povecava broj djece. Roditelji se mogu sporazumjeti da odsustvo koristi otac umjesto majke, nakon isteka 60 dana od dana rodjenja djeteta. U institucijama BiH porodjajno odsustvo traje 6 mjeseci. Zena moze poceti sa koristenjem porodiljskog odsustva 28 dana prije dana porodjaja. Zena na sopstveni zahtjev moze poceti sa radom prije isteka porodiljskog odsustva, ali ne prije nego sto protekne 60 dana od dana porodjaja. Ako rodi mrtvo dijete ili ako dijete umre prije isteka porodiljskog, zena ima pravo na porodiljsko onoliko vremena koliko je po ocjeni doktora medicine, potrebno da se oporavi od porodjaja ( najmanje 45 dana ). Ako majka umre ili napusti dijete, ili iz drugih razloga nije sposobna da se brine o djetetu i da ga njeguje, pravo na odsustvo ima zaposleni otac ili usvojilac. Za vrijeme koriscenja porodiljskog odsustva, zena ima pravo na naknadu plate. 4) zastita od otkaza ugovora o radu Poslodavan ne moze odbiti da primi u radni odnos zenu zato sto je trudna, niti joj moze otkazati ugovor o radu zbog trudnoce ili zato sto koristi porodiljsko odsustvo. 5) prava zaposlenika koji se staraju o djeci Zaposleni koji se staraju o djeci imaju pod odredjenim uslovima pravo na rad sa polovinom radnog vremena nakon isteka porodiljskog odsustva. Jedan od zaposlenih roditelja ima pravo da tako radi ukoliko je dijetetu potrebna pojacana njega. To pravo ima dok dijete ne nevrsi 2 godine zivota, a u institucijama BiH to vrijeme nije ograniceno. Jedan od roditelja djeteta sa psihofizickim smetnjama u razvoju koje nije smijesno u odgovarajucu ustanovu ima pravo da radi polovinu radnog vremena, sa pravom na naknadu plate za drugu polovinu punog radnog vremena. Roditelju takvog djeteta ne moze se bez njegove saglasnosti odrediti da radi prekovremeni ili nocu, niti mu se moze promjeniti mjesto rada.

34

48 ZASTITA BOLESNIH I INVALIDNIH LICA NA RADU Radnik je duzan da obavjesti poslodavca da je provremeno nesposoban za rad. U institucijama BiH duzan je to da ucini posmenim putem u roku od 3 dana. 1) zabrana poslodavcu da otkaze ugovor o radu Radnik koji je povredjen na poslu ili obolio od profesionalne bolesti, poslodavac ne moze otkazati ugovor o radu za vrijeme dok je zdravstveno nesposoban za rad. Radnik koji je nakon ljecenja i oporavka od povrede na radu ili profesionalne bolesti, osposobljen za rad, ima pravo da se vrati na poslove koje je odgovaraju njegovim sposobnostima. Ako poslovac nema mogucnost da radnika rasporedi na drugi odgovarajuci posao, radnik ostvaruje prava u skladu sa propisima o penzionom i invalidskom osiguranju. 2) prednost kod ostvarivanja prava na strucno osposobljavanje i usavrsavanje Radnik kod koga, nakon ljecenja od povrede na radu ili profesionalne bolesti, ostanu posljedice po zdravlje ima prednost u odnosu na ostale radnike kod ostvarivanje prava na strucno osposobljavanje i usavrsavanje. 3) obaveza rasporedjivanja na drugi posao Preostala radna sposobnost radnika ne moze prestavljati razlog za otkaz ugovora o radu. Poslodavac moze da ga rasporedi na radno mjesto koje odgovara njegovoj preostaloj radnoj sposobnosti. To moze da ucini izmjenom ugovora o radu. U institucijama BiH poslodavac moze otkazati ugovor o radu zaposleniku kod kojeg postoji smanjena radna sposobnost, ako dobije predhodnu saglasnost Upravnog inspektora. 49.ZARADA,NAKNADA ZARADE I DRUGA PRIMANJA Pravo na platu Radnik ima pravo na platu, a poslodavac obavezu placanje. Plata pripada za izvrsen rad. Plata se isplacuje unazad. Poslodavac je duzan isplatiti jednake plate zenama i muskarcima za jednak rad i jednake vrijednosti. Plata obuhvata osnovnu platu i sva dodatna sredstva bilo koje vrste. U institucijama BiH plata zavisi od slozenosti poslova koje zaposleni obavlja, stepen strucne spreme, odgovornosti za izvrsavanje poslova i drugih kriterijuma utvrdjenih odlukom Savjeta ministarstva ili aktom poslodavca.. Najniza plata je najniza za puno radno vrijeme. Poslodavac ne moze da isplati radniku manju platu. Iznos se odredjuje kolektivnim ugovorom. Elementi za utvrdjivanje ove plate su troskovi zivota i zivotne potrebe radnika i clanova njihove porodice, kao i opsti novo razvijenosti i ekonomske mogucnosti. Radnik ima pravo na uvecanje plate po osnovu: otezanih poslova rada, radnog staza, prekovremenog rada, rada nocu, rada praznikom i drugim danima kada se po zakonu ne radi. Plata se uvecava za procanat odredjen zakonom ili kolektivnim ugovorom. 35

Pravo na naknadu Radnik ima pravo na naknadu plate za vrijeme odsustvovanje da rada u odredjenim slucajevima. U pitanju su slucajevi utvrdjeni zakonom, kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu. Zakonom se propisuje minimalan iznos naknade. Naknada plate iznosi u visini 100% prosjecne plate koju je radnik ostvario u odredjenom predhodnom periodu ili od plate koju bi ostvario da je bio na radu za vrijeme: godisnjeg odmora, drzavnog praznika, privremene sprijecenosti zbog povrede na radu ili profesionalne bolesti. Uslovi za ostvarivanje prava na naknadu plate za vrijeme privremene sprijecenosti za rad zbog bolesti i povrede, trajanja prava na naknadu, visina i nacin ostvarivanja prava na naknadu, visina i nacin ostvarivanja prava na naknadu plate, blize se odredjuju propisima o zdravstvenom osiguranju. Radnik moze da ostvari naknadu troskova prevoza i naknadu troskova sluzbenog puta. Poslodavac ne moze, bez pristanka radnika ili pravosnazne odluke nadleznog suda, svoje ili tudje potrazivanje naplatiti odustajanjem od plate ili naknade plate. Poslodavac moze radniku od plate odbiti najvise 50 %. 50. STRUCNO OBRAZOVANJE I PROFESIJE Poslodavac moze da uputi radnika na dopunsko osposobljavanje za rukovanje sredstvima rada i sredstvima zastite rada. Poslodavac moze da uputi radnika na odredjene obuke strucnog osposobljavanja i usavrsavanja, prema zahtjevima i potrebama radnog mjesta radnika. Opstim kolektivnim ugovorom u RS strucno obrazovanje je predvidjeno kao, duznost poslodavca. Poslodavac koji radniku nije obezbjedio strucno osposobljavanje ili usavrsavanje u skladu sa odredjenim zahtjevima, snosi rizik odgovornosti za stetu na radu. On nema pravo obestecenja kada materijalna sreta nastane kao posljedice nestrucnog rada. Radnik je duzan da postupi po zahtjevima poslodavca za dopunsko osposobljavanje i usavrsavanje. U institucijama BiH predvidjene su iste obaveze poslodavca i radnika. Proces promjena u drustvu, nauci, tehnici i tehnologiji pracen je promjenama u profesijama. Potrebno je u ukupnoj politici strucnog obrazovanja i normativnog regulisanja strucnog obrazovanja i zaposljavanja imati u vidu aktelne savremene i buduce potrebe. 51. RASPOREDJIVANJE I UPUCIVANJE RADNIKA Rasporedjivanje radnika se zasniva na ugovaranju izmedju poslodavaca i radnika. Radnik ne mora a vjerovatno i nece ostati do kraja svog radnog vijeka na radnom mjestu na kome je zasnovao radno odnos, odnosno na radnom mjestu koje je navedeno ugovorom o radu koji je zakljucio prilikom zakljucivanja radnog odnosa. 36

Rasporedjivanje radnika na drugo radno mjesto vrsi se izmjenom ugovora o radu. Rasporedjivanje na druge poslove vrsi se kroz promjenu klauzule o radnom mjestu. Poslodavac moze pored promjene klauzule radniku da ponudi radniku zakljucivanje ugovora o radu pod izmjenjenim okolnostima. Poslodavac moze radnika uputiti na rad u stranu zemlju u kojoj poslodavac obavlja dio djelatnosti. Uslov za to je da se sa radnikom sporazumje o : trajanju rada u stranoj zemlji, uslovima smjestaja, valuti u kojoj ce se radnik isplacivati plata i druga primanja, uslovima odlaska i povratka sa rada u stranoj zemlji. 52. MIROVANJE RADNOG ODNOSA Radniku koji je zakljucio ugovor o radu na neodredjeno vrijeme mogu da miruju prava i obaveze. Prava i obaveze mogu da miruju za vrijeme skuzenja vojnog roka i obavljanja javne funkcije. Javna funkcija moze da se obavlja u javnom organu ili organizaciji, javnoj sluzbi, sindikatu ili politickoj organizaciji. Funkcija se obavlja profesionalno i za to se ostvaruje plata. Moze trajati najduze dva mandata. Radnik ima pravo i duznisti da se vrati na rad poslije prestanka rada zbog koga su mu prava i obaveze mirovali. Radnik se vraca na radiji i drugi odgovarajuci posao. Izuzetak od ovog pravila moguce je samo u slucaju kada nastupe odredjeni razlozi. U institucijama BiH zaposlenik prekida radni odnos u sva slucaja: kada je potvrdjen kao kandidat za javnu duznost za koju se vrsi izbor u bilo kojem zakonodavnom organu i na bilo kojem nivou vlasti i kada je imenovan na diznost u bilo kojem izvrsnom organu vlasti na bilo kojem nivou vlasti. 53. DUZNOST RADNIKA DA SE PRIDRZAVA OBAVEZA IZ UGOVORA O RADU Radnik je duzan da izvrsava svoje radne obaveze. Radne obaveze radnika propisuju se zakonom, kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu. Za povredu radnih obaveza radnik je odgovoran poslodavcu. Odgovornost za ucinjenu povredu iz ugovora o radu ne iskljucuje druge oblike odgovornosti ( materijalnu, krivicnu i odgovornost za prekrsaj ). Povreda osnovnih prava radnika je krivicno djelo koje se odnosi na zastitu prava radnika u pogledu: zasnivanja i prestanka radnog odnosa, plate i naknade plate, radnog vremena, odmora, odsustva, zastite na radu.. predmet zastite krivicnog djela povrede prava pod jednakim uslovima i prava gradjana za vrijeme nezaposlenosti. Krivicno je odgovorno lice koje drugome uskrati ili ogranici pravo na slobodno zaposljavanje pod uslovima jednakim onim koji su predvidjeni u zakonu ili drugim propisima. Krivicno djelo nepreduzimaju mjera zastite na radu, moze da ucini odgovorno lice za preduzimanje ovih mjera. 37

54. TEZE I LAKSE POVREDE RADNE OBAVEZE Teza povreda radne obaveze je ponasanje radnika kojim se nanosi ozbiljna steta interesima poslodavca ili ponasanje radnika iz koga se osnovno moze zakljuciti da dalji rad radnika kod poslodavca ne bi bio moguc. Teze povrede radnih obaveza si : 1) odbijanje radnika da izvrsi radne obaveze 2) kradja, namjerno unistenje ili ostecenje sredstava poslodavca, nezakonito raspolaganje sredsrvima poslodavca,nanosenje stete trecim licima koju je poslodavac duzan nadoknaditi 3) zloupotreba polozaja 4) odavanje poslovne i sluzbene tajne 5) namjerno onemogucavanje ili ometanje drugih radnika da izvrsavaju radne obaveze 6) nasilnicko ponasanje prema poslodavcu ili prema drugim radnicima ili trecim licima za vrijeme rada 7) koristenje alkoholnih pica ili droga za vrijeme radnog vremena 8) neopravdan izostanak sa posla u trajanju od 3 dana. Tezom povredom se smatraju i svi drugi slucajevi kojima se nanosi steta poslodavcu. U zakonu o radu lakse povrede radne obaveze su povrede drugacije od onih koje su neposredno propisane kao teze. Prema Opstem kolektivnom ugovoru lakse povrede su: 1) kasnjenje na posao i odlazak s posla prije kraja radnog vremena 2) izazivanje svadje na poslu 3) neljubazan i nekulturan odnos prema drugim radnicima i strankama 4) konzumiranje alkohola u manjim kolicinama 5) nemaran odnos prema povjerenim vrijednostima 6) ponasanje koje steti ugledu i interesima poslodavca ili trecih lica. 55. SANKCIJE ZA POVREDU RADNE OBAVEZE Sankcije za povredu radne obaveze su predmet zakonskog uredjivanja. To su: 1) pismeno upozorenje poslodavca 2) jednostavni otkaz ugovora o radu. Sankcije su propisane zakonom i ne mogu se propisati drugim izvorima radnog prava. Pismeno upozorenje poslodavca radniku se daje za laksu povredu radne obaveze. Ukoliko radnik i pored upozorenja ponovi takvo ponasanje smatra se da je u pitanju teza povreda zbog cega poslodavac moze da raskine ugovor o radu. Prema zakonu u institucijama u BiH ugovor o radu se ne moze otkazati bez prethodnog pismenog upozorenja zaposleniku. Poslodavac moze otkazati ugovor o radu zaposleniku bez obaveze postovanja otkaznog roka zbog tezeg prestupa ili teze povrede sluzbene duznisti.

56.POSTUPAK ZA UTVRDJIVANJE RADNE OBAVEZE Kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu blize se uredjuje pokretanje, vodjenje i zastarjelost postupka, za utvrdjivanje povrede radnih obaveza, druga pitanja od znacaja za zastitu radne discipline. Kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu moze se odrediti organ ovlascen da odlucuje o tome da li je radnik ucinio povredu radne obaveze. Ako kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu nije drugacije odredjeno, odlucuje poslovodni organ poslodavca ( direktor ). Poslodavac je obavezan da omoguci radniku odbranu kada je u pitanju teza povreda radne obaveze. Poslodavac je duzan da radniku omoguci da bude saslusan i da iznese odbranu ukoliko je to moguce s obzirom na okolnosti. Poslodavac je duzan da razmotri misljenje sindikata ili savjeta radnika ako mu je misljenje dostavljeno prije donosenja konacne odluke. Pri odredjivanju disciplinske sankcije uzimaju se po pravilu u obzir stepen krivice radnika, subjektivne i objektivne okolnosti i individualne osobine radnika. U institucijama BiH posodavac je obavezan da omoguci zaposleniku da iznese svoju odbranu ako otkazuje ugovor o radu zbog ponasanja ili rada zaposlenika. Zastarjelost tece od dana saznanja poslodavca za ucinjenu povredu radne obaveze i za ucinioca povrede. Poslodavac moze dati otkaz ugovora o radu u roku od 30 dana ( RS ) od saznanja za povredu radne obaveze i za ucinioca povrede. U institucijama BiH taj rok je 15 dana. Radnik kome je na ovaj nacin prestao radni odnos moze da pokrene radni spor. Spor pokrece pred nadleznim sudom. U sporu pred sudom poslodavac je duzan da dokaze postojanje razloga za otkaza ugovora o radu. 57. POVREDE SLUZBENE DUZNOSTI BiH U institucijama BiH zaposlenik odgovara za povredu sluzbene duznosti. Odgovornost se zasnivan krivici. Povrede sluzbene duznosti mogu biti teze ili lakse. Teze povrede sluzbene duznosti su : 1) vrsenje radnje koja je krivicno djelo protiv sluzbene duznosti, 2) neizvrsavanje ili nesavjesno i namjerno vrsenje povjerenih poslova, 3) prouzrokovanje poslodavcu vece materijalne stete na imovini namjerno ili iz krajnje nepaznje, 4) zloupotreba ili prekoracenje sluzbenih ovlastenja, 5) odavanje drzavne, sluzbene ili vojne tajne, 6) krsenje pravila radne discipline, 7) neprimjerno ponasanje prema gradjanima u vrsenju duznosti. 8) neopravdan izostanak s posla u vise od 2 dana u mjesecu, Svaka druga povreda koja se posebnim zakonom utvrdi kao teza povreda. 39

Disciplinsku prijavu moze podnjeti svaki zaposlenik. Na osnovu prijave poslodavac odlucuje o pokretanju disciplinskog postupka. Zakonom su propisani rokovi za pokretanje postupka- za laksu povredu 6 mjeseci, a za tezu 12 dana od dana cinjenja odnostno saznanja za povredu i ucinioca. Postupak se vodi pored prvostepenom disciplinskom komisijom, koju imenuje poslodavac. On izrice disciplinske kazne. Za vrijeme postupka zaposlenik ima pravo da bude : blagovremeno obavjesten o navodima o povredi sluzbene duznosti, na pismeni prigovor ili usmenu izjavu, pravicno saslusanje u razumnom roku, privilegiju protiv samoinkrimisanja, pojavljivanje na svakom saslusanju, odbranu protiv optuzbi preko pravnog zastupnika, javno izricanje odluke, zalbu protiv odluke disciplinske komisije. Komisija radi javno. Protiv odluke prvostepene disciplinske komisije, zaposlenik i poslodavac mogu podnjeti zalbu drugostepenoj disciplinskoj komisiji u roku od 8 dana od dana prijema odluke. Disciplinske kazne su: pismena opomena, usmeni ukor, kaznena suspenzija sa radnog mjesta i plate u vremenu od 2 do 30 dana, degradiranje na nize radno mjesto, prestanak radnog odnosa. Za laksu povredu moze se izreci pismena opomena ili pismeni ukor. Polozaj zaposlenika je drugaciji ako je pokrenut krivicni postupak. Pokrenuti disciplinski postupak se obustavlja i ceka ishod krivinog postupka. Ako zaposlenik bude oslobodjen optuzbe, bice vracen na svoje radno mjesto. 58. PREKRSAJNA ODGOVORNOST U RADNOM ODNOSU Prekrsajna odgovornost je u radnom odnosu predvidjena za poslodavca. Posebna prekrsajna odgovornost predvidjena je za zaposlene. To je slucaj ako radnik ne koristi licna zastitna sredstva, ako ne obavlja propisane zdravstvene preglede, ako radi pod uticajem alkohola ili droga, ne pridrzava se propisanih mjera zastite. Zakonske odredbe prekrsajnu odgovornost odredjuju sledecim redosljedom: preduzece, pravno lice, fizicko lice i zaposleni. Zakon predvidja odgovornost za clana strajkackog odbora koji cprjecava zaposlene da rade ili zaposlenog koji u vrijeme strajka odbija da suradjuje sa poslodavcem radi obezbjedjenja minimuma procesa rada. 59.KRIVICNA ODGOVORNOST U VEZI SA RADNIM ODNOSIMA I ZAPOSLJAVANJEM Krivicna odgovornost u vezi sa zaposljavanjem odnosi se na poslodavca, odnosno direktora ili drugo odgovorno lice. Krivcna djela koja se ticu radnih odnosa su i ostala krivicna djela koja se mogu izvrsiti u radnom odnosu i u vezi sa zaposlenjem.

40

Krivicna djela protiv radnih odnosa su : 1) povrede prava iz radnih odnosa sastoje se iz svjesnog krsenja propisa - o zasnivanju i prestanku radnog odnosa - radnom vremenu - godisnjem odmoru i odsustvovanja - licnom dohotku - zastiti zena, omladine i invalida - zabrani prekovremenog nocnog rada - zastiti na radu uopste 2) povreda prava iz socijalnog osiguranja-- sastoji se iz svjesnog krsenja propisa cime se uskladjuju ili ogranicavaju prava osiguranicima 3) neprimjenjivanje mjera zastite na radu-- sastoji se u svjesnom krsenju propisa o mjerama zastite na radu, i ako postoji savjest o tome da zbog toga moze nastupiti opasnost za zivot ili zdravlje radnika 4) neizvrsavanje odluke o vracanju radnika na rad--- sastoji se iz neizvrsavanja pravosnazne sudske odluke o vracanju radnika na rad. Krivicno djelo postoji i kada se radnik dopusti povratak na rad ali kada je rasporedjen na neodgovarajuce radno mjesto. Izvrsilac moze biti poslodavac, direktor, odnosno sluzbeno ili odgovorno lice. 5) povreda prava za vrijeme privremene nezaposlenosti--sastoji se u svjesnom krsenju propisa kojim su regulisana prava privremeno nezaposlenih, cime se uskladjuju ili ogranicavaju prava koja tim licima pripadaju. 6) zloupotreba prava iz socijalnog osiguranja-- postoji ako je neko lice simulirano ili vjestacki stvorilo privid za ostvarivanje prava socijalnog osiguranja, za cije se ostvarenje nisu stekli uslovi propisani zakonom ili drugim aktom. 7) krivicna djela protiv sluzbene duznosti-- djela koje lice moze izvrsiti u vrsenju sluzbe, kao sto su : zloupotreba polozaja, pronevjera, primanje mita, odavanje sluzbene tajne. 8) povreda prava upravljanja-- sastoji se u sprecavanju ili onemogucavanju odlucivanja organa upravljanja. To djelo izvrsava se svjesnim krsenjem propisa. Za krivicnu odgovornost potreban je umisljaj. 9) povreda prava na upravljanje--odnosi se na povredu prava clan organa upravljanja da na regularan i slobodno ucestvuje u radu organa uparvljanja ili drugog organa. 10) povreda prava na strajk---javlja se u dva oblika Prvi je sprecavanje ili onemogucavanje zaposlenih da koriste pravo na strajk. Drugi odlik je otpustanje zaposlenog zbog ucesca u zakonitom strajku 11) zpouoptreba prava na strajk-- postoji ako se strajk vodi ili organizuje suprotno zakonu i dovede u opasnost zivot ili zdravlje ljudi odnosno imovine veceg obima. 41

60. KULTURA RADA I U RADNI MORAL Radnik odlucuje o uslovima i rezultatima svoga rada. Proklamovana je obaveza zastite fizickog i moralnog integriteta radnika. Smatra se da probleme u proizvodnji i radu treba da rjesava drzava. Za odnos prema radu odredjen znacaj ima radna disciplina, a u vezi sa kulturom rada i radnom disciplinom znacajna je kultura i svjest. Kod odgovarajuceg odnosa prema radu, mora se uzeti da svako ko nece ili ne moze da radi mora biti u situaciji da se ekonomskim sredstvima, a kada je potrebno i disciplinskim mjerama, prinudi da obavlja svoj posao prema zahtjevima pricesa rada i prema propisima. Ukoliko to nije moguce onda treba povesti postupak za prestanak radnog odnosa. Svako obavlja rad prema svojim mogucnostima i ukoliko je to u skladu sa potrebama procesa rada. Jedan broj radnika svodi svoj odnos prema radu na postovanje samo nekih najvaznijih pravila uz krsenje drugih, ali tako da ne ugroze svoj radno pravni status. To je odnos prema radu u kome uz radnog odnosa nastoji izvuci sto vise a u njega uloziti sto manje. U radu su potrebni odnosi koji su u skladu sa zahtjevima procesa rada, oni koji afirmiraju moralni stav da se u radnim odnosima mora prihvatiti objektivno dato i da svaka samovolja ili garantovanje prava bez rada su neadekvatni i neprihvatljivi. Kultura rada ima ulogu u razlicitim oblicima izbjegavanja rada. Radni moral je odnos radnika prema radu i radnoj sredini, koji se ispoljavaju kroz razna ponasanja i manifestacije zadovoljstva i nezadovoljstva. Pod radnim moralom se podrazumjevaju odnosi radnika prema organizaciji, znanju, radnoj grupi. Radni moral utice na kretanje radnika u radnom onosu, rezultate rada. Slab moral je rezultat ukupnih odnosa. 62. MATERIJALNA ODGOVORNOST RADNIKA ZA STETU PRICINJENU POSLODAVCU Materijalna odgovornost je odgovornost za stetu pricinjenu na radu ili u vezi sa radom. 1) krivica radnika Radnik koji na radu ili u vezi sa radom namjerno ili iz krajnje nepaznje pricini materijalnu stetu poslodavcu, duzan je da stetu nadoknadi. Trazi se krivica radnika. Radnik je odgovoran ako stetu pricini manjerno ili iz kranje nepaznje. Krivica radnika se dokazuje, a teret dokazivanja je na poslodavcu. 2) steta koju prouzrokuje vise lica Stetu poslodavcu moze da prouzrokuje vise lica. Svaki radnik odgovara za dio stete koju prouzrokuje. Ako se ne moze odrediti dio stete koju je prouzrokovao svaki pojedinacni radnik, smatra se da su svi podjernako odgovorni. Stetu nadoknadjuju u jednakim djelovima. Ako je vise lica prouzrokovalo stetu krivicnim djelom za stetu odgovaraju solidarno. 42

3) pokretanje radnog spora oko naknade stete Poslodavac i radnik mogu se sporazumjeti o visini i naknadi stete. Ako se ne sporazumiju poslodavac ne moze bez saglasnosti radnika svoje potrazivanje prema njemu naplatiti tako da mu uskrati isplatu plate ili jednog njenog dijela. Radnik ne moze saglasnost dati prije nastanja potrazivanja. Naknadu stete moze da ostvari putem nadleznog suda. U institucijama BiH visinu stete, okolnosti pod kojima je nastala, krivicu zaposlenika i ostale okolnosti, utvrdjuje provstepena komisija. Protiv odluke prvostepene komisije, zaposlenik i poslodavac mogu da podnesu zalbu drugostepenoj komisiji. 4) pausalna naknada stete Iznos nakande stete odgovara iznosu pricinjene stete. Pausalna visina naknade stete moze se predvidjeti kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu. Uredjuje se nacin i postupak utvrdjivanja pausalne naknade i organ koji naknadu utvrdjuje. 5) oslobadjanje radnika od obaveze naknade stete Uslovi i slucajevi kojima se radnik moze osloboditi obaveza nadoknadi pricinjenu stetu mogu se predvidjeti kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu. 63. ODGOVORNOST ZA STETU KOJU PRETRPI TRECE LICE Za stetu koju radnik na radu ili u vezi sa radom pricini trecem licu, radnik i poslodavac odgovaraju solidarno. Posodavac odgovara za stetu nezavisno da li je stetu radnik pocinio namjerno, iz krajnje ili obicne nepaznje. Poslodavac koji je stetu nadoknadio trecem licu ima pravo da zahtjeva od radnika da mu nadoknadi isplaceni iznos. Ako je radnik ucinio stetu obicnom nepaznjom poslodavac ne moze traziti od radnika naknadu isplacenog. Poslodavac snosi rizik tako nastale stete trecem licu. 64. UDALJENJE RADNIKA SA RADA Udaljenje moze biti obavezno ili fakultativno. Obavezno je ako je radniku odredjen pritvor. Poslodavac moze da udalji radnika, ako je zatecen u vrsenju radnji za koje se osnovano sumnja da predstavlja krivicno djelo ili ugrozavaju imovinu vece vrijednosti. To moze da ucini prije otkazivanja ugovora o radu. Ako je protiv radnika pokrenut krivicni postupak udaljenje traje do okoncanja postupka, ako poslodavac ne odluci drugacije. U tom roku poslodavac mora da odluci o odgovornosti radnika ili ga oslobodi odgovornosti. U institucijama BiH moguca su fakultativna i obavezna suspenzija. Fakultativna je moguca kada je protiv radnika pokrenut disciplinski ili krivicni postupak zbog teze povrede sluzbene duznosti. Obavezna suspenzija postoji kada je protiv zaposlnika pokrenut disciplinski i krivicni postupak zbog iste povrede sluzbene duznosti. 43

Naknada za vrijeme udaljenja Za vrijeme udaljenja s rada radnik ima pravo na naknadu plate. Naknada plate je u visini 50 % koju je ostvario proslednjih 6 mjeseci. Ima pravo na isplatu razlike izmedju iznosa naknade koja mu je izplacena i punog iznosa plate ako je pravosnaznom odlukom krivicni postupak obustavljen ili bude oslobodjen optuzbe ili optuzba bude odbijena. To pravo ima i ako mu ne prestane radni odnos zbog povrede obaveze. U institucijama BiH za vrijeme fakultativne suspenzije radnik ima pravo na naknadu plate u iznosu 70 % od plate koju je primao mjesec prije suspenzija. 65. PRESTANAK RADNOG ODNOSA PO SILI ZAKONA 1) zbog navrsenja odredjenih godina penzijskog staza ili odredjenih godina zivota i staza osiguranja. Radnik prestaje radni odnos kada navsi 40 godina penzijskog staza ili 65 godina zivota i najmanje 20 godina staza osigurnaja. 2) zbog gubitka radne sposobnosti Radni odnos prestaje danom dostavljanja poslodavcu pravosnazno rjesenja o potpunom gubitku radne sposobnosti radnika. Gubitak radne sposobnosti utvrdjuje se po propisima o invalidskom osiguranju. Rijesenje donosi nadlezni organ Fonda za penizjsko i invalidsko osiguranje. 3) zbog odsutnosti sa rada zbog izdrzavanja kazne zatvora Radni odnos prestaje ako radnik koji je osudjen na bezuslovnu kaznu zatvora u trajanju duzem od 3 mjeseca, zbog izvrsenja kazne mora odsustvovati sa rada. Radni odnos prestaje danom pocetka izvrsenja kazne. 4) zbog odsustva sa rada usljed primjene mjere bezbjednosti, vaspitne i zastitne mjere u trajanju duzem od 3 mjeseca, zbog izvrsenja mjere mora odsustvovati na radu. radni odnos prestaje danom pocetka primjene mjere bezbjednosti, vaspitne ili zastitne mjere. 5) radni odnos prestaje na osnovu odluke nadleznog suda , dana utvrdjenim u presudi, zbog zabrane obavljanja odredjenih poslova. 6) zbog prestanka rada poslodavca Prestanak rada poslodavca moguc je zbog stecaja, likvidacije i gubitka statusa na drugi nacin. Radni odnos prestaje na dan prestanka rada poslodavca. Danom otvaranja stecajnog postupka prestaje ugovor o radu radnika stecajnog duznika. Razlog otvaranja stecajnog postupka je platezna nesposobnost stecajnog duznika ili prijeteca platezna nesposobnost.

44

66.OTKAZ UGOVORA O RADU OD STRANE POSLODAVCA Razlozi kada poslodavac moze da otkaze ugovor o radu su: 1) ako radnik izvrsi tesku povredu radne obaveze 2) ako se iz ekonomskih, organizacionih i tehnoloskih razloga ukaze potreba za prestankom rada 3) ako radnik s obzirom na svoje strucne i radne sposobnosti, ne moze uspjesno izvrsavati radne obaveze 4) ako se radnik u roku 5 radnih dana od dana isteka neplacenog odsustva ili mirovanja prava iz radnog odnosa, ne vrati na rad. U institucijama BiH u slucaju otkaza ugovora o radu poslodavac je duzan da dokaze postojanje razloga za otkaz u slucaju radnog spora. Radni spor se vodi pred Sudom BiH. Otkaz ugovora o radu poslodavac daje u pismenom obliku. Primjerak akta duzan je dostaviti radniku. Duzan je da navede razloge zbog kojih otkazuje ugovor. Postoji mogucnost sudske zastite protiv odluke poslodavca. Zakonom o radu odredjene su kazne za prekrsaj za poslodavca ako prekrsi ugovor o radu. to su skucajevi kada: -zadrzi radnika na radu kada radnik stekne uslove starosnu penziju -ako otkaze ugovor o radu suprotno odredbama zakona -ako ne ponudi zaposlenje radniku po pravilu prvenstva -ako radniku ne obezbjedi pravo na otpremninu -ako ne omoguci vracanje na rad nakon isteka mirovanja prava iz radnog odnosa ili mu ne prizna pravo na otpremninu. U toku trajanja sudskog spora o otkazu sud moze po zahtjeu radnika odluciti da se radnik privremeno vrati na posao. Povratak se odnosi na vrijeme do okoncanja postupka. Ako sud utvrdi da je otkaz ugovora o radu nezakonit, presudom ce otkloniti stetne posledice. On ce naloziti poslodavcu da radnika vrati na posao i isplati mu naknadu. U institucijama BiH moguca su alternativna rjesenja ako sud utvrdi da je dokaz nezkonit: povratak na posao ili isplata naknade zapolseniku. Poslodavac moze da otkaze ugovor o radu izabranom predstavniku radnika u savjetu radnika ili organima sindikata, za vrijeme obavljanja njegove funkcije ili jednu godinu nakon isteka funkcije, uz saglasnost nadleznog ministra. Izabrani predstavnici su; predsjednik savjeta radnika, predsjednik sindikalne ogranizacije. Poslodavac moze da otkaze ugovor o radu radniku uz istovremenu ponudu za zakljucivanje ugovora o radu pod izmjenjenim uslovima. U zakonu nije odredjen rok u kojem se radnik mora izjesniti o ponudi, ali to ne bi trebalo biti duze od 8 dana. Poslodavac koji zaposljava vise od 15 radnika, a u periodu od naredna 3 mjeseca ima namjeru da otkaze ugovor najmanje 10 % od njegovog ukupnog broja duzan je da se konsultuje sa savjetom radnika, ako on ne postoju onda se sindikatom radnika. Ovi radnici imaju pravo prvenstva zaposljavanja. 45

67.OTKAZ UGOVORA O RADU OD STRANE RADNIKA Radnik ima pravo da otkaze ugovor o radu bez posljedica po sebe u posebnim slucajevima koji su zakonom odredjeni. To su slucajevi: -ako poslodavac izvrsi povredu svojih obaveza iz ugovora o radu -ako su povrede takve prirode da se s osnovom ne moze ocekivati da radnik nastavi sa poslom kod poslodavca. U institucijama BiH zaposlenik moze bez otkaznog roka otkazati ugovor o radu ako je poslodavac odgovoran za prestup ili povredu obaveze iz ugovora o radu. Otkaz o radu radnik daje u pismenoj formi u roku od 15 dana kada je saznao da je poslodavac izvrsio povredu obaveze. Kod prestanka radnog odnosa radnik ima pravo na otkazni rok. Poslodavac je duzan da u toku tog otkaznog roka omoguci radniku jedan slobodan dan zbog trazenja novog posla. Ako je radnik otkazao ugovor o radu otkazni rok ne moze biti kracu od 15 dana, ako ga je otkazao poslodavac onda ne kraci od 30 dana. Radnik za vrijeme otkaznog roka ima pravo na naknadu plate. 68. OTPREMNINA KOD PRESTANKA RADNOG ODNOSA 1) pravo na otpremninu radnika kojima radni odnos prestane prema ZOR. Radnik kojem radni odnos prestane otkazom ugovora o radu od strane poslodavca ima pravo na otpremninu pod odredjenim uslovima. Radnik koji je zakljucio ugovor o radu na neodredjeno vrijeme nakon najmanje 2 godina neprekidnog rada kod poslodavca, poslodavac je duzan da isplati otpremninu. Poslodavac nije duzan da isplati otpremninu radniku ako je radni odnos prestao u odredjenim slucajevima protuzakonitim od strane radnika. Visina otpremnine odredjuje se ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu. Ona iznoso najmanje 1/3 prosjecne plate isplacene radniku u poslednja 3 mjeseca prije prestanka ugovora o radu. 2) pravo na otpremninu radnika koju su bili upuceni na cekanje po predhodnom zakonu. Prema ZOR prije izmjena i dopuna nacinjenih 2000. pravo na otpremninu pripadalo je i radnicima koji su upuceni na cekanje prema ranijem zakonu. Otpremnina je iznosika najmanje 6 prosjecnih plata ostvarenih u RS u poslednjih 6 mjeseci prije mjeseca u kome je radniku prestao radni odnos. 3) pravo na otpremninu radnika kojima je nezakonito prestao radni donos prije stupanja na snagu ZOR. Radnik koji se na dan 31.12.1991. nalazio u radnom odnosu, koji smatra da mu je radni odnos nezakonito prestao pocev od toga datuma pa do stupanja na snagu ZOR, ima pravo da u roku od 3 mjeseca do dana stupanja na snagu zakona podnese zahtjev za ostvarivanje prava na otpremninu. Pravo na podnosenje zahtjeva nemaju lica koja su ostvarila pravo na naknadu za otkazni rok ili naknadu za vrijeme cekanja na posao: koja su vodila radni spor pred nadleznim sudom o prestaku radnog odnosa, ako je spor okoncan pravosnaznom presudom. 46

Predvidjeno je da se otpremnina isplacuje na teret fonda formiranog za ovu svrhu. O zahtjevu za osnivanje prava na otpremninu odlucije komisija koju obrazuje nadlezni ministar. Ako je radnik pokrenuo postupak pred nadleznim sudom, a ovaj nije okoncan, sud do stupanja na snagu zakona, sud ce obustaviti postupak i predmet uputiti komisiji. Protiv rjesenja Komisije radnik ima pravo zalbe nadleznom ministru. 69. ODLUCIVANJE O PRAVIMA I OBAVEZAMA RADNIKA O pravima i obavezama radnika iz radnog odnosa odlucije organ poslodavca. To je direktor ili drugo lice ovlasceno statusom ili aktom osnivanja. O pravima i obavezama radnika odlucuje se u skladu sa : zakonom, kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu. Radnik moze traziti zastitu prava iz radnog odnosa: pred nadleznim organima kod poslodavca, pred sudom, pred arbitrazom, kod inspekcije rada. 70. ZAHTJEV ZA ZASTITU PRAVA RADNIKA Zahtjev za zastitu prava , radnik moze podnjeti poslodavcu u pismonom obliku ili usmeno. Zahtjev za zastitu moze se podnjeti u zakonom propisanom roku. Rok tece od dana saznanja za ucinjenu povredu i od dana ucinjene povrede ( 30 dana a najduze 3 mjeseca). Poslodavac je duzan da o zahtjevu odluci u roku od 30 dana od dana postavljanja zahtjeva. Ako ne odluci u tom roku, smatra se da je zahtjev prihvacen. U institucijama BiH poslodavac je duzan da spor rijesi pismeno u roku od 30 dana. Zaposlenik moze podnjeti tuzbu Sudu BiH ako poslodavac ne rijesi spor u ovom roku. Podnosenje zahtjeva za zastitu prava ne odlaze izvrsenje rjesenja ili radnje protiv koje je adnik podnio zahtjev. Izuzetak je slucaj kada radnik odbije da radi na poslovima pri cijem obavljanju postoji neposredna opasnost po zivot ili teze narusavanje zdravlja radnika ili treceg lica. Nadlezni ministar donosi blize uputstvo za primjenu zakonskih odredbi koje se odnose na zastitu prava radnika kojima je radni odnos prestao prije stupanja na snagu ZOR-a, a koji su se 31.12.1991. nalazili u radnom odnosu. 71.RADNI SPOR U CILJU ZASTITE POJEDINACNIH PRAVA RADNIKA Ako radnik smatra da mu je poslodavac povrijedio pravo iz radnog odnosa, radnik moze da podnese tuzbu nadleznom sudu. Tuzba moze biti podnijeta povodom pojedinacnog akta ili povodom fakticke radnje poslodavca. Pravo na podnosenje tuzbe moze da zastari. Rok za nastupanje zastarjelosti za pokretanje tuzbe tece od dana saznanja za povredu prava, odnosno od dana ucinjene povrede. Tuzbu za zastitu prava radnik moze podnjeti u roku od 1 godine od saznanja za povredu prava, odnosno najdaklje u roku od 3 godine od dana ucinjene povrede. Za sudjenje je nedlezan sud koji je opste mjesno nadlezan za tuzenog. Ako je tuzilac zaposleni nadlezan moze biti i sud na cijem se podrucju rad obavlja ili se obavljao ili treba obavljati. 47

Sud uvijek treba da obraca paznju na potrebu hitnog rjesenja radnih sporova. U postupku u parnicama rok za izvrsenje cinidbe iznosi 15 dana, a pocinje teci od prvog dana poslije donosenja presude. Rok za podnosenje zalbe iznosi 15 dana. O zalbi odlucuje drugostepeni sud. Stranke mogu izjaviti reviziju protiv pravosnazne presude u drugom stepenu. Poslodavac je duzan da izvrsi pravosnaznu presudu. Ako to ne ucini prijeti mu sankcija za prekrsaj. 72.ARBITRAZA ZA RDNE SPOROVE IZMEDJU RADNIKA I POSLODAVCA Sporno pitanje mogu da se iznesu pred arbitrazu. Odluka arbitraze je konacna i obavezujuca. Sastav arbitraze i postupak pred arbitrazom uredjuju se kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu. kolektivnim ugovorom se moze predvidjeti da u sporazumnom rjesenju medjusobnog sporazuma radnika i poslodavca ucestvuje i predstavnik sindikata. Ovakvo rjesavanje sporova predvidjeno je u institucijama BiH. 73.INSPEKCIJA RADA I ZASTITA PRAVA RADNIKA Radnik moze da trazi zastitu prava kod nadleznog inspektora rada. Radnik se moze obratiti inspektoru rada radi zastite prava u roku od 3 mjeseca od dana saznanja za ucinjenu povredu, a najdalje u roku do 6 mjeseci od dana ucinjene povrede. Ako je radnik pokrenuo postupak za zastitu prava kod nadleznog suda, inspektor rada moze obustaviti od izvrsenja akt ili radnju poslodavca dok sud ne donese konacnu odluku o spornom pitanju. Poslodavac je duzan da postupu po nalogu inspektora rada ili mu prijeti sankcija. Inspektor rada moze poslodavcu izreci mjeru zabrane rada. Ova mjera traje za vrijeme dok se ne okonca postupak po prijavi za prekrsaj. Inspektor moze kaznu da izrekne licu koje radi kod poslodavca. 74. UCESCE SAVJETA RADNIKA I SINDIKATA U POSTUPKU ZASTITE PRAVA RADNIKA Poslodavac je duzan da trazi misljenje savjeta radnika ako se vise radnika obratilo u cilju zastite svojih prava. Ako se istovremeno najmanje 10 radnika ili 10 % od ukupnog broja zaposlenih, obratilo poslodavcu za zastitu prava iz radnog odnosa, poslodavac je duzan da zatrazi i razmotri misljenje savjeta radnika. Ako savjet nije formiran onda se obraca sindikatu. Ovlasceni organ sindikata moze dati inicijativu za utvrdjivanje odgovornosti poslovodnog organa ili drugog odgovornog lica koje ne izvrsi svoju zakonsku obavezu za vracanje radnika na posao na osnovu pravosnazne sudske odluke. Isto je moguce i u slucaju ako ne izvrsi drugu zakonsku obavezu u okviru zastite prava radnika. 48

75. OVLASCENJA INSPEKTORA RADA I POSTUOAK U VRSENJU NADZORA Poslove inspekcijskog nadzora neposredno obavljaju republicki inspektori rada. Inspektor ne moze vrsiti inspekcijski nadzor kod pravnog lica ciji je on clan njegove uze porodice ili bliski srodnik, vlasnik ili suvlasnik, clan upravno ili nadzornog odbora. Inspektor je dizan da cuva sluzbenu tajnu. Inspektorr ima pravo i duznost da u vrsenju nadzora : -izvrsi uvid u opste akte, dokumentaciju i evidencije koji su od znacaja za ostvarivanje prava i obaveza radnika i poslodavca, izvrsi saslusanje i zatrazi izjave od odgovornih lica u vezi sa zahtjevima radnika za zastitu prava -nalozi poslodavcu da preuzme potrebne mjere kojima se otklanjaju povrede prava radnika, -nalozi udaljenje s rada radnika kome je izrecena sudska zabrana rada na odredjenim poslovima, -izvrsi uvidjaj na mjestu povrede ili smrti radnika ili drugih lica, -zabrani rad na poslovima na kojima, zbog nepostojanja odgovarajucih mjera zastite na radu, postoji opasnost od povrede radnika ili opasnosti od drugih preduzeca, -izrekne mandatnu kaznu odgovornom licu. Upravni inspektorat BiH moze : -vrsiti pregled opstih i pojedinacnih akata, evidencije i druge dokumentacije, -saslusati i uzeti izjave zaposlenika,poslodavca ili predstavnika sindikata, -izvrsi kontrolu radnog mjesta -uzeti uzorke robe i drugih stvari radi analize, ekspertize -preduzeti i druge mjere i radnje predvidjene zakonom. Upravni inspektorat sacinjava zapisnik o izvrsenom pregledu i samostalno donosi odluke. Protiv rjesenja Upravnog inspektorata poslodavac i zaposlenik mogu uloziti zalbu Ministarstvu pravde. 76.DUZNOST I ODGOVORNOST POSLODAVCA PRILIKOM NADZORA OD STRANE INSPEKTORA Poslodavac je duzan inspektoru omoguciti nesmetano oavljanje nadzora i da mu pruzi potrebne podatke i omoguci uvid u dokumentaciju i ulazak u sva mjesta u kojima se obavlja proces rada. Inspektor moze obaviti nadzor i bez njihovog prisustva, ako poslodavac ili odgovorno lice odbijaju da saradjuju sa inspektorom. Novcanom kaznom kaznice se poslodavac, odgovorno lice kod poslodavca, ako sprijeci inspektora ili mu onemoguci da izvrsi inspekcijski nadzor. Ako poslodavac u odredjenom roku ne otkloni utvrdjene nedostatke inspektor ce zabraniti rad na odredjenim poslovima i radnnim mjestima. Protiv rjesenja inspektora, poslodavac i odgovorno lice mogu uloziti zalbu nadleznom ministarstvu u roku od 8 dana od dana dostavljanja rjesenja. 49

Zalba odlaze izvrsenje rjesenja. Inspektor ima pravo i duznost da nadleznom sudu za prekrsaje podnese prijavu za prekrsaj poslodavca koji je ucinio povredu zakona, drugog propisa, kolektivnog ugovora i opsteg akta. 77. ZAPOSLJAVANJE, PREMJESTAJ, OCJENA RADA I UNAPREDJENJE SLUZBENIKA U JEDINICAMA LOKALNE SAMOUPRAVE RS. Principe, pravila i procedure za zaposljavanje utvrdjuje Agencija. Upraznjeno radno mjesto se popunjava putem internog oglasavanja, javnog konkursa, akta o imenovanju, napredovanja u sluzbi. Postupak za prijem drzavnog sluzbenika ukljucuje ulazni intervju sa kandidatom i kontrolu ispunjavanja uslova konkursa. Agencija oglasava upraznjeno radno mjesto. Interni oglas se objavljuje u organu drzavne uprave u kojem je upraznjeno mjesto i sredstvima javnog informisanja. Interni oglas sadrzi opis upraznjenog radnog mjesta, broj izvrsilaca, opste uslove za prijem, spisak potrebnih dokumenata, rok i mjesto njihovog podnsenja... prilikom sprovodjenja postupka za prijem sluzbenika u administrativnoj sluzbi u jedinici lokalne samouprave, skupstina opstine ili grada, na predlog nacelnika, odnosno gradonacelnika, imenuje komisiju. Komisija sprovodi intervju sa kandidatom. Odluku o izboru kandidata donosi nacelnik opstine odnosno gradonacelnik. Javni konkurs se objavljuje u sredstvima javnog informisanja i sadrzi uslove za postavljanje drzavnih sluzbenika. Upraznjeno mjesto u administrativnoj sluzbi u jedinici lokalne samouprave popunjava se putem javnog konkursa. Da bi lice steklo svojstvo drzavnog sluzbenika mora ispunjavati opste i posebne uslove. Opsti uslovi su da je drzavljanin RS, da je stariji od 18 godina, da ima opstu zdravstvenu sposobnost, da je po svojim radnim i ljudskim kvalitetima dostojan ugleda drzavnog sluzbenika, da nije osudjivan za krivicno djelo. Posebni uslovi se odnose na : odgovarajucu skolsku spremu, polozen strucni ispit, odgovarajuce radno iskustvo. Kod zaposlenih u administrativnoj sluzbi u jedinici lokalne samouprave, mogu se pored navedenih propisati i drugi posebni uslovi Pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta u administrativnoj sluzbi jedinice lokalne samouprave. Prilikom provodjenja postupka za prijem drzavnog sluzbenika, Agencija imenuje izborne komisije. Izborna komisija vrsi izbor kandidata na osnovu strucnih sposobnosti. Agencija objavljuje rezultate i pismeno obavjestava kandidate o rezultatima koje su postigli. Imenovanje pukovodecih drzavnih sluzbenika unutar organa drzavne uprave vrsi Vlada na osnovu javnog konkursa, na predlog Agencije. Organ drzavne uprave moze odrediti da kandidat provede odredjeno vrijeme na probnom radu, koji moze da traje od 30 do 60 dana. Ukoliko je ocjena rada zadovoljavajuca, agencija potvrdjuje postavljanje drzavnog sluzbenika. 50

U administrativnog sluzbi jedinice lokalne samouprave nacelnik opstine ( gradonacelnik ) moze odrediti da kandidat provede odredjeno vrijeme na probnom radu. prilikom prijema kandidat se upoznaje sa sadrzajem poslova i zadataka radnog mjesta. Duzina pripravnickog staza zavisi od strucne spreme. Pripravnicki staz je najduzi za lica sa visokom strucnom spremom i traje godinu dana. Pripravnik je duzan da iztekom odredjenog vremena polozi strucni ispit. U administrativnoj sluzbi prijem pripravnika se vrsi na odredjeno vrijeme. Pripravnik prolazi program strucnog osposobljavanja i polaze ispit. Ocjena rada podrazumjeva nadzor, vrednovanje rada i uspjesnost vrsenja poslova u okviru njegovog radnog mjesta. Ocjena se vrsi najmanje jednom godisnje. Ukoliko je ocjena rada negativna sluzbenik prolazi kroz dodatni program strucnog osposbljavanja. Ukoliko us dvije uzastopne ocjene negativne, Agencija pokrece postupak za razrijesenje sa duznosti sluzbenika. Drzavni sluzbenik moze zalbom traziti od odbora preispitivanje odluke o razrijesenju. Predlog za napredovanje u drzavnoj upravi daje funkcioner koji rukovodi organom drzavne uprave. Osnov za unapredjenje je pozitivna ocjena. U administrativnoj sluzbi u jedinici lokalne samouprave nadredjeni rukovodilac vrsi ocjenu rada sluzbenika. Zaposleni u organu uprave moze biti upucen u drugi drzavni organ u istom mjestu rada, bez njegove saglasnosti. Upucivanje se vrsi u vrijeme dok traju razlozi za to. Zaposleni u organu drzavne uprave moze , bez njegove saglasnosti, biti privremeno rasporedjen na radno mjesto van sjedista drzavnog organa u kojem radi. Eksterni premjestaj i rasporedjivanje drzavnog sluzbenika iz organa drzavne uprave u institucijama BiH moze se vrsiti u slucaju kada je osnovana nova institucija BiH ili kada je ona u skladu sa Ustavom preuzela nadleznosti koje je rasporedjuje on postaje prekobrojan, ostvaruje sva prava vezana za taj status, ne moze se zaposliti na radno mjesto u istom organu uprave. U administrativnoj sluzbi rasporedjivanje se vrsi prilikom zasnivanja ili u toku radnog odnosa. Sluzbenik se rasporedjuje na odredjeno radno mjesto, a to vrsi nacelnik opstine ( gradonacelnik ). 78. PRAVA, DUZNOSTI I NESPOJIVOSTI SLUZBENIKA U OBAVLJANJU POSLOVA Drzavni sluzbenik izvrsava zadatke predvidjene opisom radnog mjesta. Duzan je da izvrsi naredbu, da je nepristrasan i da se u vrsenju svojih duznosti rukovodi opstim interesom. Ukoliko drzvni sluzbenik primi naredbu za koju smatra da je nezakonita skrece paznju izvrsilcu naredbe: ako izvrsilac ponovi naredbu, sluzbenik ce zatraziti pismenu potvrdu o identitetu izdavaoca naredbe i njen precizan sadrzaj: ako je naredba potvrdjena onda sluzbenik o njoj obavjestava neposredno nadredjenog izdavaocu naredbe i prinudjen je da je izvrsi. 51

Nije duzan da je izvrsi ako predstavlja krivicno djelo. Drzavni sluzbenik je nepristrasan, te izbjegava aktivnosti ili propuse u vrsenju svoje profesionalne duznosti; suzdrzava se od javnog izpoljavanja svojih politickih uvjerenja; te trazi i ne prihvata za sebe ili svoje srodnike bilo kakvu dobit, beneficiju.. Prava drzavnog sluzbenika odnose se na : zaposljavanje i prestanak radnog osnosa, odsustvo, nagradu stete, strucno obrazovanje i profesionalno usavrsavanje, zastitu na radu. u oblasti kolektivnih prava odnose se na sindikalno organizovanje i djelovanje i strajk. Zakonom je neposredno propisano da drzavni sluzbenik ima pravo: na stalni radni odnos do sticanja uslova za penziju, odsustvo, nagradu po osnovu zadatka i rezultata rada, platu i naknadu, podrsku u pomoc y strucnom usavrsavanju i obrazovanju, zastitu fizickog moralnog integriteta tokom rada, postovanje dostojanstva, strajk. Drzavni sluzbenik ne smije obavljati funkciju, aktivnost ili biti na polozaju koji dovodi do sukoba interesa sa sluzbenim duznostima. Ne smije obavljati dodatnu aktivnost za koje se placa naknada. Drzavni sluzbenik koji je razrijesen duznosti, u roku do 2 godine od razrijesenja ne moze se zaposliti kod poslodavca kojem je bio predpostavljeni. Drzavni slizbenik je na odsustvu iz sluzbe od trenutka kada je povredjena njegova kandidatura za javnu finkciju; on se vraca na isto ili slicno radno mjesto najkasnije u roku od mjesec dana od neuspjeha na izborima ili po zavrsetku mandata. Drzavni sluzbenik ne moze biti clan upravnih ili drugih odbora politickih partija. 79. PLATE I NAKNADE SLUZBENIKA Drzavni sluzbenik ima pravo na platu koja odgovara radnom mjestu, slozenosti poslova koje obavlja, vremenu provedenom na radu. Drzavni sluzbenici se razvrstavaju u 5 platnih grupa: -pomocnici ministra, sekretar ministarstva, inspektori i rukovodilac upravne organizacije. -strucni savjetnik, zamjenik, pomocnik rukovodioca upravne organizacije -rukovodilac unutrasnje organizacione jedinice -visi strucni saradnik -strucni saradnik Zaposleni u organima drzavne uprave imaju pravo na naknadu plate za vrijeme koriscenja godisnjeg odmora. Naknada je u visini plate. Ima pravo na naknadu: troskovi prevoza, topli obrok, regres za godisnji odmor, u slucaju smrti sluzbenika ili clana uze porodice, troskovi selidbe, troskovi obrazovanja, prigodne nagrade, otpremnine pri odlasku u penziju. Kao zaposlenik u administrativnok sluzbi lokalne samouprave sredstva aza isplatu zarada i posebne naknade obezbjedjuju se u budzetu opstine ili grada. 52

80.RADNO VRIJEME, ODMORI I ODSUSTVA SLUZBENIKA Radno vrijeme drzavnog sluzbenika iznosi 40 sati sedmicno. Prekovremeni rad drzavnih sluzbenika moze uvesti organ ili starijesina organa. Kod zaposlenih u administrativnoj sluzbi sluzbenici mogu da rade puno i skraceno radno vrijeme, dok nepuno nije predvidjeno Zakonom o lokalnoj samoupravi. Drzavni sluzbenik koji radi s punim radnim vremenom ima pravo na odmor od 30 minuta. Ima pravo na sedmicni odmor u trajanju najmanje 24 sata neprekidno. Sluzbenik koju ima najmanje 6 mjeseci neprekidnog radnog staza ima pravo na godisnji odmor u trajanju od 18 radnih dana. Sluzbenik koju nema 6 mjeseci neprekidnog radnog staza ima pravo na godisnji odmor u trajanju od 1 radnog dana za svaki mjesec rada. Godisnji odmor se koristi neprekidno. Sluzbenik ima pravo na placeno i neplaceno odsustvo. Na placeno odsustvo ima pravo u slucaju : rodjenja djeteta, sklapanja braka, smrti clana uze porodice ( 5 dana ), smrti clana sire porodice, preseljenja, vjerskog praznika ( 2 dana ), teze bolesti clana porodice ili polaganja strucnog ispita ( 1 dan ). Za vrijeme neplacenog odsustva prava i obaveze sluzbenija miruju. Na neplaceno odsustvo ima parvo u slucajevima: obavljanja neodlozenih licnih i porodicnih poslova, pripremanja i polaganja ispita, posjeta ckanu porodice koji zivi u inostranstvu. Neplaceno odsustvo ne moze trajati duze od 3 mjeseca. 81. ODGOVORNOST SLUZBENIKA ZA POVREDU RADNE OBAVEZE Drzavni sluzbenik u administrativnoj sluzbi u upravi moze u radnom odnosu da odgovara disciplinski i materijalno za stetu. Sluzbenik odgovara disciplinski za povredu radnih duznosti. Povrede su : -neizvrsavanje radnih duznosti -nesavjesno i neblagovremeno izvrsavanje radnih duznosti -nedostojni, uvredljivo ili na drugi nacin neprimjereno ponasanje prema strankama -odbijanjedavanja podataka nadleznim organima i licima -davanje netacnih podataka -zloupotreba sluzbenog polozaja, prekoracenje ovlastenja, odbijanje poslova radnog mjesta -dolazak na rad u pijanom stanju..Disciplinski postupak vodi disciplinaka komisija,. Za povrede radnih duznosti mogu se izreci disciplinske mjere: -pismeni ukor -udaljenje s posla u trajanju od 2 dana do 6 mjeseci -prestanak radnog odnosa. U jedinici lokalne samouprave disciplinski postupak protiv sluzbenika pokrece nacelnik opstine neposredno ili na inicijativu drugih sluzbenika. Disciplinski postupak vodi disciplinska komisija koju imenuje nacelnik iz rada sluzbenika. Disciplinske mjere su: obustavljanje izplate plate u iznosu od 35% za period od najmanje 3 mjeseca i prestanak rada. 53

82. SUSPENZIJA DRZAVNOG SLUZBENIKA Starjesina moze donjeti odluku o suspenziji drzvanog sluzbenika. To moze uciniti ako je protiv njega pokrenut krivicni postupak za djelo ucinjeno u vrsenju njegovih zadataka i poslova; ako se sluzbenik nalazi u pritvoru, ako je protiv sluzvenika pokrenut krivicno postupak za teze krivicno djelo. U slucaju izrecene suspenzije sluzbenik ima pravo na 50 % svoje plate, dok udaljnje traje. 83. MATERIJALNA ODGOVORNOST SLUZBENIKA Drzavni sluzbenik je odgovoran za stetu koje je na radu ili u vezi sa radom, namjerno ili iz krajnje nepaznje, prouzrokovao drzavnom organu, pravnom ili fizickom licu. Postojanje stete, njenu visinu, okolnosti pod kojima je nastala, ucinioca i naknadu utvrdjuje posebna komisija koju obrazuje starjesina organa drzavne uprave. Drzavni sluzbenik moze djelimicno biti oslobodjen placanja naknade, ako bi placanjem njemu i njegovoj porodici bila ugrozena egzistencija. Sluzbenik u administrativnoj sluzbi u jedinici lokalne samouprave je odgovoran za stetu prouzrokovanu opstini ili gradu. O tome odlucije komisija koju obrazuje nacelnik opstine/ gradonacelnik. 84.PRESTANAK RADNOG ODNOSA SLUZBENIKA Drzavnom sluzbeniku prestaje radni odnos u slucajevima: -dobrovoljnog odstupanje -ispunjavanja uslova za penzionisanje -trajne nesposobnosti za obavljanje radne duznosti -nezadovoljavajuceg probnog rada -dvije uzastopne negativne ocjene -pravoznazne presude za teze krivicno djelo i izdrzavanje kazne zatvora duze od 6 mjeseci -otpustanje kao posljedica krivicnog postupka, izrecena disciplinska mjera prestanka radnog osnosa. Rukovodece drzavne sluzbenike razrjesava Agencija ili Vlada. Sluzbeniku u administrativnoj sluzbi u jedinici lokalne samouprave prestaje rad nezavisno od njegove volje u slucaju nezadovoljavajuce ocjene na strucnom ispitu. Sluzbenoka razrijesava nacelnik/gradonacelnik. Sluzbenik nezadovoljan odlukom moze podnjeti zalbu Odboru za zalbe. Drzavni sluzbenici zaposleni prije stupanja na snagu Zakona o administrativnoj sluzbi podlijezu postupku revizije od strane Agencije. Agencija donosi rjesenje o prestanku radnog odnosa drzavnim slzbenicima koji su zaposleni suprotno odredbama ovog zakona i koji ne ispunjavaju uslove za prijem drzavnog sluzbenika u radni odnos. Status sluzbenika i drugih zaposlenih u administrativnoj sluzbi u jedinici lokalne samouprave podlijeze reviziji, u raku od 1 godine od dana stupanja na snagu Zakona o lokalnoj samoupravi.

54

85.OSTVARIVANJE I ZASTITA PRAVA SLUZBENIKA Drzavni sluzbenik moze da se pismno obrati starjesini organa drzavne uprave radi ostvarivanja svojih prava. Zakon o lokalnoj samoupravi uredjuje zastitu prava iz radnih odnosa sluzbenika, kroz koristenje instituta radnog prava koji se odnose na: -pravo sluzbenika da se pismeno obrati nacelniku/ gradonacelniku -pravo da podnese prigovor -pravo da podnese zalbu Odboru za zalbe -pravo da podnese tuzbu nadleznom sudu -pravo da se obrati nadleznom inspektoru Drzavni sluzbenik ima pravo da podnese prigovor protiv rjesenja ili drugog pojedinacnog akta kojim je odluceno o njegovim pravima ili obavezama. Prigovor se podnosi starjesini organa drzavne urave. Starjesina preispituje svoju odluku i moze je zmjeniti ili dopuniti. Radi ostvarivanja svojih prava iz radnog odnosa, sluzbenici se pismeno obracaju nacelniku/ gradonacelniku. On je prvostepeni i drugostepeni organ. Kao prvostepeni donosi odluku o pravima, obavezama i odgovornostima sluzbenika. Kao drugostepeni organ , u postupku odlucivanja o podnesenom prigovoru, preispituje svoju odluku i moze je izmjeniti, ukinuti ili ponistiti. Sluzbenik moze protiv ove odluke podnjeti zalbu Odboru za zalbe. Ako starjesina u utvrdjenom roku ne odluci i prigovoru ili sluzbenik nije zadovoljan odlukom, moze se obratiti nadleznom sudu. Kad zaposlenik u administrativnoj sluzbi u jedinici lokalne samouprave, sluzbenik nezadovoljan odlukom Odbora ili zato sto odbor nije odlucio u predvidjenom roku, moze podnejeti tuzbu nadleznom sudu. Radi zastite svojih prava drzavni sluzbenik se moze obratiti upravnom inspektoru. Ako upravni inspektor nadje da je konacnim rjesenjem nadlaznog organa drzavne uprave ocigledno povrijedjeno pravo drzavnog sluzbenika, a povodom toga je pokenut postupak pred nadleznim sudom, izvrsenja rjesenja. Kod zapolsenih u administrativnoj sluzbi radi zastite svojih prava sluzbenik se moze obratiti i upravnom inspektoratu. 86 ZAPOSLJAVANJE, ZASTUPLJENOST I STRUKTURA DRZAVNIH SLUZBENIKA Zaposljavanje i zastupljenost zasnivaju se na sledecim pravilima : Zaposljavanje i unapredjenje profesionalne karijere drzavnog sluzbenika zasnovano je na javnom konkursu i profesionalnoj sposobnosti, struktura odrzava nacionalnu strukturu stanovnistva BiH prema poslednjem popisu, nacionalna pripadnost sluzbenika je zasnovana na dobrovoljnom izjasnjavanju. Zabranjena je diskriminacija. Subjekti individualnih odnosa na koje se primjenjuje zakon su drzavni sluzbenici u unstitucijama BiH. Primjenjuje se na drzavne sluzbenike, diplomatske i konzualne sluzbe i granicne sluzbe. Rukovodeci drzavni sluzbenici su sekretar, sekretar sa posebnim zadatkom i pomocnik ministra. 55

Ostali drzavni sluzbenici si : sef unutrasnje organizacione jedinice, strucni savjetnik, visi strucni saradnik i strucni saradnik. Savjetnici u odredjenim institucijama nisu drzavni sluzbenici i na njih se primjenjuju samo pojedine odredbe zakona. Lica na koja se zakon ne primjenjuje su : clanovi Parlamentarne skupstine, clanovi Predsjednistva, ministri i zamjenici ministra, sudije Ustavnog i Suda Bih, ombudsman, guverner i viceguverner. 87.ZAPOSLJAVANJE, PREMJESTAJ, OCJENA RADA, UNAPREDJENJE Principe, pravila i procedure za zaposljavanje utvrdjuje Agencija. Upraznjeno radno mjesto se popunjava putem internog oglasavanja, javnog konkursa, akta o imenovanju, napredovanja u sluzbi. Postupak za prijem drzavnog sluzbenika ukljucuje ulazni intervju sa kandidatom i kontrolu ispunjava uslova konkursa. Agencija oglasava upraznjeno radno mjesto. Interni oglas se objavljuje u organu drzavne uprave u kojem je upraznjeno radno mjesto i sredstvima javnog informisanja. Interni oglas sadrzi opis upraznjenog radnog mjesta, broj izvrsilaca, opste uslove za prijem, spisak potrebnih dokumenata, rok i mjesto njihovog podnosenja. Javni konkurs se objavljuje u sredstvima javnog informisanja i sadrzi uslove za postavljanje drzvnih sluzbenika. Upraznjeno radno mjesto u administrativnoj sluzbi u jedinici lokalne samouprave popunjava se putem jadnog konkursa. Da bi lice steklo svojstvo drzavnog sluzbenika mora ispunjavati opste i posebne uslove. Opsti uslovi su : da je drzavljanin BiH, da ima univerzitetsku diplomu; da je regulisao vojnu obavezu; da je stariji od 18 godina;da ima opstu zdravstvenu sposobnost; da je po svojim radnim i ljudskim kvalitetama dostojan ugleda drzavnoh sluzbenika, da nije osudjivan za krivicno djelo; da ne izvrsava kaznu zatvora koju je izrekao medjunarodni tribunal. Prilikom provodjenja postupka za prijem drzavnog sluzbenika, Agencija imenuje izborne komisije. Izborna komisija vrsi izbor kandidata na osnovu strucnix sposobnosti. Agencija objavljuje rezultate i pismeno obavjestava kandidate o rezultatima koje su postigli. Imenovanje rukovodecih drzavnih sluzbenika unutar organa drzavne uprave vrsi Vlada na osnovu javnog konkursa, na prijedlog Agencije. Organ drzavne uprave moze odrediti da kandidat provede odredjeno na probnom radu, koje moze trajati do 12 mjeseci. Ukoliko je ocjena rada zadovoljavajuca, Agencija potvrdjuje postavljanje drzavnog sluzbenika. Ocjena rada podrazumjeva nadzor, vrednovanje rada i uzpjesnost vrsenja poslova u okviru njegovog radnog mjesta. Ocjena se vrsi najmanje jednom godisnje. Ukoliko je ocjena rada negativna sluzbenik prolazi kroz dodatni program strucnog osposobljavanja. Ukoliko su dvije uzastopne ocjene negativne, Agencija pokrece postupak za razrijesenje sa duznosti sluzbenika. Drzavni sluzbenik moze zalbom traziti od odbora preispitivanje odluke o razrijesenju. Predlog za napredovanje u drzavnoj upravi daje funkcioner koji rukovodi organom drzavne uprave. Osnov za unapredjenje je pozitivna ocjena. 56

U administrativnoj sluzbi u jedinici lokalne samouprave nadredjeni rukovodilac vrsi ocjenu rada sluzbenika. Predlog za napredovanje daje rukovodilac. Negativna ocjena je osnov za razrijesenje sluzbenika. Zapolseni u organu drzavne uprave moze biti upucen u drugi drzavni organ u istom mjestu rada, bez njegove saglasnosti. Upucivanje se vrsi u vrijeme dok traju razlozi za to. Zaposleni u organu drzavne uprave moze, bez njegove saglasnosti, biti privremeno rasporedjen na radno mjesto van sjedista drzavnog organa u kojem radi. Eksterni premjestaj i rasporedjivanje drzavnog sluzbenika iz organa drzavne uprave u institucijama BiH moze se vrsiti u slucaju kad je osnovana nova institucija BiH ili kada je ona u skladu sa Ustavom preuzela nadleznosti koje je rasporedjuje, on postaje prekobrojan, ostvaruje sva prava vezana za taj status, ne moze se zaposliti na radno u istom organu drzavne uprave. Prekobrojnost je posljedica reorganizacije ili smanjena obima poslova institucije. Drzavni sluzbenik koji je proglasen prekobrojnim rasporedjuje se na slucno upraznjeno mjesto: ako je rasporedjvanje nemoguce nudi mi se prijevremeno penzionisanje, ako penzionisanje nije moguce, razrijesava se duznosti. Radnik ima pravo na otpremninu. Ima prednost pri ponovnom zaposlenju u drzvanoj sluzbi. 88.PRAVA, DUZNOSTI I NESPOJIVOSTI SLUZBENIKA U OBAVLJANJIMA POSLOVA Drzavni sluzbenik izvrsava zadatke predvidjene opisom radnog mjesta. Duzan je da izvrsi naredbu, da je nepristrasan i da se u vrsenju svojih duznosti rukovodi opstim interesom. Ukoliko drzavni sluzbenik primi naredbu za koju smatra da je nezakonita skrece paznju izdavaocu naredbe; ako izvrsilac ponovi naredbu, sluzbenij ce zatraziti pismenu potvrdu o identitetu izdavaoca naredbe i njen precizan sadrzaj; ako je naredba potvrdjena sluzbenik o njoj obavjestava neposredno nadredjenog izdavaoca naredbe i prinudjen je da je izvrsi. Nije duzan da je izvrsi ako predstavlja krivicno djelo. Drzavni sluzbenik je nepristrasan, te izbjegva aktivnosti ili propuste u vrsenju svoje profesionalne duznosti; suzdrzava se od javnog ispunjavanja svojih politickih uvjerenja; ne trazi i ne prihvata za sebe ili svoje srodnike bilo kakvu dobit, benificiju. Prava drzavnog sluzbenika odnose se na : zasnivanje i prestanak radnog odnosa, odsustvo, platu i naknadu stete, strucno obrazovanje i profesionalno usavrsavanje, zastitu na radu. U oblasti kolektivnih prava odnose se na sindikalno organizovanje i djelovanje i strajk. Zakonom je neposredno propisano da drzavni sluzbenik ima pravo ; na stalni radni radni odnos do sticanja uslova za penziju, odsustvo, platu i naknadu, podrsku i pomoc u strucnom usavrsavanju i obrazovanju, zastitu fizickog i moralnog integriteta tokom rada, postovanje dostojanstva, strajk. Drzavni sluzbenik ne smije obavljati funkciju, aktivnost ili biti na polozaju koji dovodi do sukoba interesa sa sluzbenim duznostima. 57

Ne smije obavljati dodatnu aktivnost za koju se placa naknada. Drzavni sluzbenik koji je razrijesen, u toku 2 godine od razrijesenja ne moze se zaposliti kod poslodavca kojem je bio predpostavljeni. Drzavni sluzbenik je na odsustvu iz sluzbe od trenutka kada je potvrdjena njegova kandidatura za javnu funkciju; on se vraca na isto ili slicno radno mjesto najkasnije u roku od mjesec dana od neuspjeha na izborima ili po zavrsetku mandata. Drzavni sluzbenik ne moze biti clan upravnih ili drugih odbora politickih partija. 89.PLATE, NAKNADE, OTPREMNINA Drzavni sluzbenik ima pravo na platu koja odgovara radnom mjestu, sluzbenosti poslova koje obavlja, vremenu provedenom na radu. Drzavni sluzbenici se razvrstavaju u 6 platnih grupa: 1. strucni saradnici 2. visi strucni saradnici 3. strucni savjetnici 4. rukovodilac organizacionih jedinica 5. pomocnici ministra 6. sekretari Zaposleni u organima drzavne uprave imaju pravo na naknadu plate za vrijeme koristenja godisnjeg odmora. Naknada je u visini plate. Ima pravo na naknadu; troskovi prevoza, topli obrok, regres za godisnji odmor, u slucaju smrti sluzbenika ili clana uze porodice, troskovi selodbe, troskovi obrazovanja, prigodne nagrade, otpremnina pri odlasku u penziju. U slucaju razrijesenja se duznisti zbog prekobrojnosti sluzbenik ima pravo na otpremninu. Visina otpremnine je u visini iznosa sestomjesecne plate. Neostvaruje pravo na otpremninu ako izgubi svoj status. 90.ODGOVORNOST SLUZBENIKA ZA POVREDU RADNE OBAVEZE Sluzbenik odgovara disciplinski za povrede radnih duznosti. Povrede su : izvrsenje radnji koje predstavljaju krivicno djelo protiv sluzbene duznosti, odavanje drzavne, vojne, sluzbene tajne, zloupotreba sluzbenih ovlastenja, prekoracenje sluzbenih ovlastenja, neizvrsavanje povjerenih poslova i zadataka, odbijanje izvrsenja zakonitih naredjenja, prouzrokovanje vece materijalne stete, neprimjerno ponasanje prema gradjanima. Drzavni sluzbenici i drugi zaposleni u institucijama imaju pravo da protiv sluzbenika za kojeg postoji pretpostavka da je prekrsio sluzbene duznosti, podenese zahtjev za disciplinski postupak. Organ nadlezan za postavljanje izdaje pismenu potvrdu licu koje je zahtjev predao. Organ nadlezan za postavljanje moze prosljediti slucaj Ombudsmanu koji sacinjava izvjestaj i dostavlja ga licu koje je zahtjev predalo, licu protiv kojeg je zahtjev predat i organu nadleznom za postavljanje. Nadlezni organ izrice disciplinske mjere. Disciplinske mjere su: pismena opomena, pimeni ukor, sizpenzija prava na javnim konkursima u drzavnoj sluzbi u periodu od 2 do 30 dana, degradiranje na nizu kategoriju u okviru radnih mjesta, prestanak radnog odnosa u drzavnoj sluzbi. 58

90. ODGOVORNOST SLUZBENIKA ZA POVREDU RADNE OBAVEZE Sluzbenik odgovara disciplinski za povrede radnih duznosti. Povrede su: izvrsenje radnji koje predstavljaju krivicno djelo protiv sluzbene duznosti, odavanje drzavne, vojne, sluzbene tajne, zloupotreba sluzbenih ovlastenja, prekoracenje sluzbenih ovlasnetnja, neizvrsavanje poverenih poslova i zadataka, odbijanje izvrsenja zakonitih naredjenja, prouzrokovanje vece materijalne stete, neprimjerno ponasanje prema gradjanima. Drzavni sluzbenici i drugi zaposleni u institucijama imaju pravo da protiv sluzbenika za kojeg postoji predpostavka daje prekrsio sluzbene duznosti, podnesu zahtjev za disciplinski postupak. Organ nadlezan za postavljanje moze prosljediti slucaj Ombudzmanu koji sacinjava izvjestaj i dostavlja ga licu koje je zahtjev predalo, licu protiv kojeg je zahtjev predat i organu nadleznom za postavljanje. Nadlezni organ izrice disciplinske mjere. Disciplinske mjere su: pismena opomena, pismeni ukor, suspenzija prava na javnim konkursima u drzavnoj sluzbi u periodu od 2 godine, kazna suspenzije sa poslova i plate u periodu od 2 do 30 dana, degradiranje na nizu kategoriju u okviru radnih mjesta, prestanak radnog odnosa u drzavnoj sluzbi. 91.PRESTANAK RADNOG ODNOSA SLUZBENIKA U INSTITUCIJAMA BIH Drzavnom sluzbeniku prestaje radni odnos u slucajevima: dobrovoljnog odstupanja, ispunjava uslove za penzionisanje, trajne nesposobnosti za obavljanje radne duznosti, nezadovoljavajuceg prbnog rada, dvije uzastopne negativne ocjene, pravosnazne presude za teze kivicno djelo i izdrzavanje kazne zatvora duze od 6 mjeseci, otpustanje kao posljedica krivicnog postupka, izrecena disciplinska mjera prestanka radnog odnosa, gubitak drzavljanstva BiH, sticanja drzavljanstva druge drzave suprotno Ustavu BiH i njenim zakonima. Sluzbenika razrijesava Agencija, po pribavljenom misljenju nadlezne institucije. Zakonski status radnika u postojecim institucijama ostaje isti, sve dok Agencija za njihova radna mjesta ne obavi kompletan postupaj revizije. Za upraznjena radna mjesta organizuje se javne konkurencija. Organ nadlezan za postavljanje potvrdjuje radnike koju su uspjesno prosli postupak ocjenjivanja, a otpusta one koji nisu prosli postupak ocjenjivanja ili ne ispunjavaju opste uslove. 92.OSTVARIVANJE I ZASTITA PRAVA SLUZBENIKA U INSTITUCIJAMA BiH Ombudsman pomaze u realizaciji i postivanju principa utvrdjenih u zakonu i djeluje kao posrednik u pitanjima koja se odnose na status drzavnog sluzbenika. Svi drzavni sluzbenici i zaposleni u institucijama biraju na mjesto ombudsmana jednog drzavnog sluzbenika. Agencija za drzavnu sluzbu obezbjedjuje: realizaciju procesa zaposljavanja sluzbenika za zahtjev institucija, pomaze institucijama u realizaciji njihove kadrovske politike, obuku i razvoj drzavne sluzbe. 59

Odbor drzavne sluzbe za zalbe je odgovoran za razmatranje svih konacnih odluka, preduzetih ili propustenih radnji institucije i / ili Agencije koje se odnose na status drzavnih sluzbenika. Odbor saslusava podnosilca zalbe, a ako je potrebno i svjedoke i eksperte. Clanovi odbora su nezavisni i nepristrasni. 93. POLOZAJ I OVLASTENJA DIREKTORA Direktor se prema zakonskim odredbama nalazi u radnom odnosu. Direktor ostvaruje dio prava koja se ostvaruju iz radnog odnosa. On nije u radnom odnosu sa organizacikom koju rukovodi vec je u radnom odnosu sa drzavom. Direktor odlucije o svim pravima, obavezama i odgovornosti zaposlenih, sa beznacajnim izuzetcima, direktor ima ovlastenja kao poslodavac, a odgovornost kao lice koje je samo vrsilo neka ovlascenja u postupku. 94.UCESCE RADNIKA U POSLOVANJU Zaposleni neposredno ili preko svojih sredstavnika imaju pravo na ucesce u upravljanju,pregovaranju, informisanju i izrazavanju stavova o bitnim pitanjima iz oblasti radnoh odnosa. Ucesce u upravnom i nadzornom odboru. U javnom preduzecu predstavnici zaposlenih cine rtecinu upravnog i nadzornog odbora. Clanstvo u upravnom odboru se stice po dva osnova: po osnovu svojine i po osnovu rada; vecinsko clanstvo u odboru se ne moze steci kumulacijom ucesca zaposlenih po dva osnova. U drustvu kapitala sa privatnim, odnosno vecinskim privatnim kapitalom, zaposleni biraju u upravni i nadzorni odbor najmanje jednog predstavnika. Savjet zaposlenih Zaposleni imaju pravo da formiraju Savjet zaposlenih. Ovo ptavo imaju zaposleni u preduzecu koje ima vise od 50 zaposlenih. Ako je broj manji tu finkciju vrsi izabrani predstavnik zaposlenih. U djelokrugu Savjeta spada: - ucesce u odlucivanju o koriscenju posebnih fondova i drugih sredstava preduzeca, - ucesce u odlucivanju o raspodjeli dobiti koja pripada zaposlenima. Ostali poslovi Savjeta su: - pracenje primjene propisa ( zakona, kolektivnih ugovora, statusa, drugih opstih akata koji su od znacaja za zaposlene ) - davanje misljenja o odlukama i aktima koje su od uticaja za polozaj zaposlenih - davanje misljenja o obezbjedjivanju uslova za rad ( unapredjenje profesionalne rehabilitacije, uslova rada starijih lica, invalida, zena i omladine) Organi preduzeca su duzni da obavjeste Savez zaposlenih o stavu organa preduzeca, o predlozima i misljenjima savjeta preduzeca. Skupstina zaposlenih U drustvenim preduzecu i preduzecu sa vecinskim druztvenim kapitalom poslove iz djelokruga savjeta zapolsenih obavlja Skupstina preduzeca. 60

95.KOLEKTIVNI RADNI SPOR Osnovna podjela kolektivnih radnih sporova: 1. sporovi koji nastaju u postupku zakljucivanje kolektivnih ugovora ( kolektivni interesni sporovi) 2. sporovi koji nastaju u primjeni kolektivnih ugovora ( pravni sporovi). Osnovne forme i postupci rjesavanja klektivnih radnih sporova su mirno rjesavanje kolektivnih sporova i strajk. Mirno rjesavanje sporova u kolektivnom ugovoru treba da obezbjedi uslove za mirno okoncanje kolektivnog pregovaranja, da bi se?PREDUPRDILI? stajkovi. Ako bi tek putem arbitraze bio rijesen sporni odnos onda ne bi bila iskjucena mogucnost strajka. Ukoliko je arbitrazna odluka definisana tako da njena vaznost zamjenjuje rjesenje do zakljucenja kolektivnog ugovora, pitanje spornog osnosa je samo privremeno rjesenje, do zakljucivanja kolektivnog ugovora. Spor bi mogao ponovo da se otvori u nekom drugom pa i istom pitanju ako se spor ne rijesi kolektivnim ugovorom. 96.MIRNO RJESAVANJE KOLEKTIVNIH RADNIH SPOROVA Pomirenje Ukoliko u toku kolektivnog pregovaranja ne moze doci do sporazuma pribjegava se pomirenju. Pomirenje moze biti zakonom regulisano,a moze biti regulisano i kolektivnim ugovorom ili sporazumom. Pomirenje podrazumjeva odredjeni postupak koji nije formalan, u kome pozicije ugovornih strana nisu veoma udaljena, niti odnosi tesko poremeceni, pa stranke uz pomoc treceg same izlazu svoje stavove i trazenje rjesenja. Taj treci je komisija. Pomirenje moze biti stvar ugovornih strana ali moze biti predvidjeno kao obaveza. Ono moze biti i fakultativno, ali ako se prihvati postupak se mora sprovesti, i ishod konstatovati. POSREDOVANJE Posredovanje kao forma rjesavanja kolektivnog spora se sastoji u tome sto trece lice ili neko tijelo, po sporazumu ugovornih strana ili na osnovu propisa sacinjava predlog za rjesenje hastalog spora. Posrednik sam trazi rjesenje prema svom shvatanju problema i koncepciju rjesenja spora. Rjesenje koje predlaze posrednik ima karakter preporuke za ugovorne strane. Od ugovornih strana zavisi da li ce prihvatiti preporuku. ARBITRAZA Pravila koja se u nesim propisima odnose na rjesavanje kolektivnih sporova putem arbitraze je nepotpuna. Za rjesavanje sporova koji nastaju u postupku zakljucivanja, promjene, primjene pojedinacnih kolektivnih ugovora odnosno na nivou preduzeca, obrazuje se arbitraza na nivou opstina tj. grada. Arbitrazu za sporove koji nastaju u postupku zakljucivanja, promjene kolektivnih ugovora obrazuju ucesnici tih kolektivnih ugovora. Arbitrazi je dato u nadleznost posredovanje i pruzanje pomoci u sporovima koji nastanu u postupku zakljucivanja, promjene i primjene kolektivnih ugovora. 61

97.INTERESNI KOLEKTIVNI RADNI SPOROVI Kolektivni radni sporovi koji nastaju u postupku zakljucivanja, izmjena i dopuna kolektivnih ugovora, su sporovi koji se nazivaju interesnim. To je postupak usaglasavanja interesa, odnosno trazenja rjesenja za formulisanje pravila kojima ce se odnosi regulisati, i na taj nacin usaglasiti interese. Tek ako ni jedan od oblika mirnog rjesavanja kolektivnog radnog spora ne bude dao rezultate ,moze se pristupiti strajku. Strajk je takodje zakonit nacin rjesavanja kolektivnih sporova, ali tek po iscrpljenju mirnih formi rjesavanja. Strajk nije pozeljan ali u nekim situacijama je neizbjezan i zakonit. U toku pregovora moze doci do spora oko znacenja neke zakonske odredbe. To bi formalno bio pravni spor, ali posto je razlika u tumacenju propisa, onda se nesporazumi oko znacenja spornog pravila, ako uzrok spora potiskuju, i spor se vodi oko toga kako regulisati dati odnos. Tada se taj spor opet javlja kao interesni. 98 PRAVNI KOLEKTIVNI RADNI SPOROVI Sporovi koji nastaju u primjeni, odnosno tumacenju, kolektivnih ugovora su pravni sporovi. U tom slucaju se spor rjesava arbitrazom ili na drugi nacin. To moze biti i u sudskom postupku. Rjesenje spora se sastoji u tumacenju odredaba kolektivnog ugovora. Oblika kojom je protumacena sporna odredba predstavlja akt kojim je utvrdjeno znacenje ugovora. Postije i granicne situacije kod sporova aoko kolektivnog ugovora. To su one situacije u kojima se u redovnom toku primjene kolektivnih ugovora pojavljuju nejasnoce oko znacenja, odnosno primjene kolektivnih ugovora. Problem se rjesava tako sto se trazi tumacenje od tijela koja su ustanovila ugovorne strane. Kod nas su to koordinaciona tijela ili odbor za pracenje i primjenu kolektivnog ugovora. Tumacenje se moze prikazati nedjelotvorno. Moze se raditi o sporu koji se moze rijesiti samo sud ili neki drugi organ, a u odredjenom broju slucajeva to se mora rijesiti samo izmjenama ili dopumana kolektivnog ugovora. Sukob koji se iskristalise oko pravnog spora moze da preraste u strajk. Strajk moze biti formalno nezakonit, alo moze odnose zakomplikovati i povuci prema interesnom sporu. 99.INSTITUCIJE ZA RJESAVANJE KOLEKTIVNIH RADNIH SPOROVA Organizacija, nadleznost i postupak sluzbe za rjesavanje sporova regulisu se sporazumom ugovornih strana. Sluzba za mirno rjesavanje sporova moze se organizovati kao tijelo za mirno rjesavanje kolektivnih sporova. Osnivaci sluzbe odredjuju unutraznju organizaciju sluzbe, nacin njenog rada, finansiranje i sjediste. Organizovanje i rad se uredjuje poslovnikom o radu. Pored poslovnika moze se donjeti i kodeks, kojim cve se blize utvrditi pravila i principi profesionalne odgovornosti. Sluzba organizuje i vrsi poslove u vezi sa mirenjem, posredovanjem odnosno arbitrazom. Sluzba razmatra praksu rjesavanja kolektivnih radnih sporova, bavi se savjetodavnim radom. 62

Djelokrug sluzbe bi obuhvatao imenovanje miritelja, posrednika, arbitra, na osnovu utvrdjenih kriterijuma. Sluzba sastavlja listu miritelja, posrednika i arbitara. Ukoliko se ugovorene strane ne opredjele za osnivanje Sluzbe, mogu se opredjeliti za neko drugo tjelo za rjesavanje spora. 100.PRAVO NA SINDIKALNO UDRUZIVANJE I ORGANIZOVANJE. U pogledu sindikalnog organizovanja znacajna je Konvencija o slobodi udruzivanja i zastita prava na organizovanje. Ona se odnose na slobodu udruzivanja i organizovanja poslodavaca, alo se njene odredbe najcesce diskutuju u vezi sa sindikalnim organizovanjem radnika. Da bi se ostvarila prava sindikata, sloboda sindikalnog organizovanja javlja se kao osnovni uslov za ostvarivanje tih prava. Pravo na uspostavljanje sindikalne organizacije ne znaci da tu nema nikakve kontrole. Ogranicenja se mogu odnositi na proceduru i eventualnu obavezu naknadne regulacije. Jedno od nacela slobode sindikalnog udruzivanja je sloboda opredejeljena svakog radnika kojem sindikatu ce se pridruziti. Clanovi sindikata moraju znati sta im nude sindikalne organizacije. Organizovanje se moze vrsiti prema djelatnostima i profesijama. Izbor i opoziv sindikalnih predstavnika svojim aktima propisuje sindikat. Ima pravila iz kojih se vidi da stranici ne mogu biti predstavnici sindikata. Postupak izbora mora biti demokratican, uz postovanje slobode izrazavanja. 101.RADNICKI PREDSTAVNICI ( AKTI MEDJUNARODNIH ORGANIZACIJA) Konvencija 135 o radnickim predstavnicima. Radnicki predstavnici u preduzecima treba da uzivaju efikasnu zastitu od svakog postupka koji je stetan za njih, a koji se zasniva na njihovom statusu ili aktivnostima u svojstvu predstavnika radnika ili na clanstvu u sindikatu ili sindikalnim aktivnostima. Radnickim predstavnicima u preduzecu treba pruziti sve one olaksice koje mogu biti potrebne da bi im se omogucilo da izvrsavaju svoje zadatke. Treba voditi racuna o karakteristikama sistema profesionalnih odnosa zamlje i potrebe preduzeca. Radnicki predstavnici su sindikalni predstavnici (koje su slobodno izabrani od strane sindikata) i izabrani predstavnici ( koje su slobodno izabrali radnici preduzeca). Kada u istom preduzecu postoje i sindikalni i izabrani predstavnici treba obezbjediti da se njihovo postojanje ne poklapa. Preporuka br. 143. o radnickim predstavnicima Radnicki predstavnici si sindikalni predstavnici( imenovani ili izabrani od strane sindikata) i izabrani predstavnici ( koje su slobodno izabrali radnici preduzeca) . kada ne postoje relevantne zastitne mjere koje se primjenjuju za predstavnike radnika, treba primjeniti specijalne mjere. Te mjere mogu da obuhvate detaljna i precizna definicija razloga koji opravdavaju prestanak radnog odnosa predstavnika; konsultovanja, savjetodavna misljenja jednog samostalnog organa; specijalni postupak zalbe. 63

U slucaju opravdanog prestanka radnog odnosa prestavnika predvidjanje efikasnog pravnog lijeka treba da podrazumjeva i njihovo vracanje na posao. Poslodavac mora da dokaze da je otpustanje predstavnika opravdano. Ne mora se dati prednost radnickim predstavnicima u pogledu zaposlenosti u slucaju smanjenja radne snage. Ista zastita se pruza i radnicima koji su bili predstavnici. Radnickim predstavnicima u preduzecu treba pruziti potrebne olaksice da bi ime se omogucilo da izvrsavaju svoje zadatke brzo i efikasno. Radnicke predstavnike treba osloboditi od rada bez gubitka plate i drugih davanja. Od radnickih predstavnika se moze zahtjevati da traze dozvolu od svoog predpostavljenog prije izostanka sa posla. Odsustvo mora biti u razumnim granicama. Treba im dozvoliti pristup svim radnim mjestima u preduzecu, kao i upravi preduzeca. Uprava treba da dozvoli predstavnicima koji istupaju u ime sindikata da raspodjeljuju informativne biltene. Sindikalnim predstavnicima koji nisu zaposleni u preduzecu treba dozvoliti pristup preduzecu. 102. STRAJK Strajke se opisuje kao industrijska ili agresivna akcija radi rjesavanja kolektivnog radnog spora ili zastite socijalnih i ekonomskih prava. Strajk se moze odrediti kao kolektivna akcija zaposlenih koju organizuje sindikat ili radnici, na osnovu odluke vecine radnika. Prihvatanje zahtjeva je uslov za obustavu strajka, ukoliko sindikat ne prekine strajk zbog djelimicnog prihvatanja zahtjeva ili potpunog neprihvatanja. Poslodavci imaju pravo na lokaut ( u nasem pravu ne ). Zatvaranje ( lokaut ) preduzeca kada je takva mogucnost predvidjena, onemogucava radnicima rad nezavisno od njihove spremonosti da rade. Strajk se sastoji iz niza postupaka, modju kojima je prestanak sa radom i odbijanje radnog angazovanja, dok strajk traje. Procedura podrazumjeva postupak: 1. za stupanje u strajk 2. za otpocinjanje strajka 3. ponasanje za vrijeme strajka. U slucaju strajka upozorenja, najava strajka se motra uciniti najmanje 24 sata prije otpocinjanja strajka. Strajk kratko traje ali dolazi iznenada i cilj mu je da pokaze odlucnost sindikata u pogledu zahtjeva koja istice. 103.VRSTE STRAJKA S obzirom na nivo organizovanja strajk na nivou preduzeca, granski i generalni strajk; s obzirom na trajanje:strajk upozorenja i strajk cije trajanje nije unaprijed odredjeno, s obzirom na nacin vrsenja, iznenadjenja, kruzni, tromboza; s obzirom na ciljeve: profesionalni i politicki; s obzirom na adresata: primarni i sekundarni. Najznacajnija je podjela na zakoniti i nezakoniti. 64

STRAJK UPOZORENJA--traje vrlo kratko. Pribjegava mu se radi istivanja narocitog znacaja pojedinih zahtjeva vezanih za uslove rada koji se iznose tokom razgovora. Njegova prednost je u malim troskovima. STRAJK IZNENADJENJA--dolazi bez najave, kao izliv momentalnog nezadovoljstva zbog neispunjavanja zahtjeva. Ako se radi o modelu rjesavanja kolektivnih radnih sporova, organizovanje predstavlja oblik nedopustenog strajka. DIVLJI STRAJK-- ne organizuje ga sindikat i javlja se protiv volje sindikata. U njega stupa grupa ili vecina radnika krseci odredbbe kolektivnog ugovora. Strajk suprotno obavezi cuvanja mira Obaveza cuvanja mira obavezuje sindikat koji je zakljucio kolektivni ugovor da ne organizuje strajk, a poslodavca da ne pribjegne lokautu ( negativna obaveza ). Pozitivna obaveza, obavezuje stranke da pozitivno djeluju i preduzmu sve da do strajka, tj lokauta ne dodje. Relativna obaveza cuvanja mira obavezuje sindikat da ne organizuje strajk, odnosno poslodavca da ne pribjegne lokautu povodom pitanja koja su odredjena kolektivnim ugovorom, a apsolutna koja nisu regukisana ugovorom. Implicitna obaveza ocuvanja mira proizilazi iz opste obavesze postovanja ugovora. Strajk sa zauzimanjem preduzeca Zaposleni polektivno prekinu rad, ali ostaju na radnim mjestima. Ova vrsta strajka se smatra nezakonitom, jer sprjecava poslodavca da koristi svoja sredstva za proizvodnju. Posebnu vrstu cini ( slow down strike ) kod koga je prekid rada samo djelimican. Djelimican, kruzni i kategorijalni strajk Djelimicni se sastoji u tome sto jedan broj zaposlenih stupa u strajk a drugi ne. Posebna vrsta djelimicnog strajka predstavla kruzni strajk koji se sastoji u naizmjenicnom, uzastopnom prekidu rada od jednog do drugog djela preduzeca. Pod kategorijalnim strajkom podrazumjeva se sukcesivni prekid rada u koji stupaju redom radnici iste profesionalne kategorije. Djelimicni moze biti organizovan u vitalnom djelu preduzeca ( strajk tromboza) Strajk tromboza: Se sastoji u kolektivnom prekidu rada samo u jednom dijelu preduzeca, ali u dijelu koji je od vitalnog znacaja. Strajk solidarnosti: Organizuje se radi zastite profesionalnih interesa radnika. Organizuje se u korist onih kojima se pruza podrska. Strajk interne solidarnosti se javlja u okviru jednog preduzeca. Do njega dolazi kada se stupa u strajuk radi davanja podrske nekim od radnika iz istog preduzeca. Strajk eksterne solidarnosti se javlja kada se stupa u strajk radi davanja podrske ucesnicima strajka u drugom preduzecu, drugoj grani.

65

Primarni i sekundarni strajk: Primarni strajk organizuje sindikat protiv svog poslodavca u cilju ostvarivanja zahtjeva od koristi za zaposlene. Sekundarni strajk se sastoji u prekidu rada zaposlenih kod drugog poslodavca u ocekivanju da ovaj izvrsi pritisak na poslodavca . Generalni starajk U uzem smislu se podrazumjeva granski generalni strajk, a u sirem samo strajk koji se organizuje na nacionalnom nivou. Moze biti organizovan sa unaprijed odredjenim trajanjem ili na neodredjeno vrijeme. 104.ODLUKA O STUPANJU U STRAJK I STRAJKACKI ODBOR Odluku o stupanju u strajk kod poslodavca donosi organ sindikata. Odlukom o stupanju u strajk utvrdjuju se: zahtjevi zaposlenih, vrijeme pocetka strajka, mjesto okupljanja, strajkacki odbor. Zahtjevi zaposlenih treba da sadrze objavljivanje zahtjeva koji druga strana nisu prihvatile i zbog kojih je doslo do spora. Profesionalni i ekonomski interesi i njihovo ugrozavanje kao nemogucnost mirnog rjesenja spora bi morali biti konkretno indentifikovani. Nemogucnost sporazuma se uzimala kao nemogucnost rjesavanja spora mirnim putem, a nezadovoljstvo radnika kao osnov obustave rada.strajkacki odbor najavljuje strajk poslodavcu dostavljanjem odluke o stupanju u strajk. Strajkacki odbor i zaposleni koji ucestvuju u strajku duzni su da strajk organizuju i vode na nacin kojim se ne ugrozava bezbjednosti ljudi i imovine. Oni ne smiju sprijeciti poslodavca da koristi sredstva i raspolaze sredstvima. Strajkacki odbor treba da sa poslodavcem ovezbjeri minimum procesa rada u toku strajka. 105.SPORAZUMNO RJESAVANJE SPORA I PRESTANAK STRAJKA Strajkacki odbor i predstavnici organa kojima je strajk najavljen, duzni su da pokusaju da sporazumno rijese spor. Na poziv strana u sporu, u pregovore mogu biti ukljuceni predstavnici sindikata, udruzenja poslodavaca i predstavnici nedleznih drzavnih organa. Strajk prestaje sporazumom strana u sporu, odlukom sindikata ili vecine zaposlenih. U slucaju kada je odluku o strajku donjela vecina radnika, data bi vecina radnika mogla donjeti odluku i prestanku strajka. 106.STRAJK U DJELATNOSTIMA OD JAVNOG INTERESA I MINIMUM PROCESA RADA U djelatnosti od javnog interesa pravo na strajk zaposlenih moze se ostvariti ako se ispune i posevni uslovi utvrdjeni zakonom. Ogranicenje prava na strajk je moguce ali ne i zabrana. Djelatnosti od javnog interesa su oblasti: elektroprivrede, vodoprivrede, saobracaja, informisanja, PTT usluga, komunalnih djelatnosti, prosvete, proizvodnje prehrambenih proizveoda, zdravstvene i veretinarske zastite, drustvene brige od djeci i socijalne zastite. Najava strajka u ovom djelatnostima mora se izvrsiti najmanje 10 dana ranije. 66

Strajk se najavljuje poslodavcu, osnivacu, nadleznom drzavnom organu, nadleznom organu lokalne samouprave. Zaposleni moraju da obezbjede minimum procesa rada. Odredjuje se u obimu koji obezbjedjuje sigurnost ljudi i imovine. Minimum procesa rada za javne sluzbe i javna preduzeca odredjuje osnovac, odnosno direktor. Polazi se od prirode djelatnosti, stepena ugrozenosti zivota i zdravlja ljudi i drugih okolnosti. Direktor odredjuje zaposlene koji su duzni da rade za vrijeme strajka radi obezbjedjenja minimuma procesa rada i to najmanje 5 dana prije strajka. Zaposleni koji su odredjeni duzni su da obavljaju dodjeljene poslove. U periodu do najave strajka do dana odredjenog za pocetak strajka, odredjena je obaveza strajkackog odbora, poslodavca i nadleznog drzavnog organa da ponude predlog za rjesenje spora. 107. ODGOVORNOST U VEZI SA UCESCEM U STRAJKU, ZABRANE I NADZOR Svaki zaposleni odlucije da li ce ucestvovati u strajku. Poslodavac ne smije sprijecavati zaposlenog da ucestvije u strajku, niti upotrebljavati prinudbene mjere za prekid strajka. Ne smije ni predvidjeti povoljnije zarade za one koji ne ucestvuju u strajku. Organizatori i ucesnici u strajku koji nije organizovan u skladu sa zakonom ne uzivaju pravnu zastitu predvidjenu zakonom. Predvidjena je zabrana zaposljavanja lica koja bi zamjenila ucesnike u strajku. Izuzetak moze biti samo ako je ugrozena bezbjednost lica i imovine, ako je to potrebnao radi odrzavanja minimuma procesa rada, kao i u slucaju izvrsavanja medjunarodnih obaveza. Nadlezni organ je duzan da preduzme neophodne mjere predvidjene zakonom, ako ocjeni da bi mogla nastupiti neposredna opasnost, ili izuzetno teske posljedice za zivot i zdravlja ljudi, bezbjednost imovine. 108. RAVNOPRAVNE POSLJEDICE STRAJKA Ucesce u zakonitom strajku ne moze da ima posljedicu raskid radnog odnosa. Ako bi poslodavac u takvom slucaju jednostavno raskinuo radni odnos sa zaposlenim to bi predstavljalo antisindikalnu diskriminaciju, tj pocredu slobode udruzivanja i djelovanja. U nekim zamljama poslodavcima je dozvoljeno da angazuju druge radnike za vrijeme strajka, dok postoje i one u kojima to nije dopusteno, zato sto bi se time narusila ravnoteza izmedju stranaka u sporu. Zapoleni koji ne zele da ucestvuju u strajku imaju pravo da nastave sa radom, a poslodavac treba da im omoguci rad i isplati zaradu. Ukoliko strajkaci sprijece nestrajkace u obavljanju rada poslodavac moze traziti od nadleznog suda da donese odliku o udaljenju strajkaca. Za vrijeme strajka ucesnicima ne pripada zarada. U slucaju djelimicnog strajka zarada se umanjuje srazmjerno vremenu strajka. Ovdje postoje dva izuzetka. Prvi slucaj, je kad se sporazumom stranaka predvidi da ce poslodavac isplatiti zaradu radnicima za vrijeme strajka. Drugi slicaj je kad je poslodavac izazvao strajk neizpinjavanjem sojih obaveza. 67

Privatni poslodavac nema pravo da trazi naknadu izgubljenih dana zbog strajka. Drugacija je situacija kada je poslodavac prinudjen da privremeno zatvori preduzece zbog strajka u drugom. Za vrijeme strajka ne moze koristiti godisnji odmor, niti ostvarivati naknadu za neiskoriscen odmor. Ako se ucesnik strajka povrijedi za vrijeme strajka takva povreda se ne smeta povredom na radu. kada se radnik razboli prije strajka zadrzava prava socijalnog osiguranja, a ako je u toku strajka gubi pravo. Ucesce u nezakonitom strajku umanjenje zarade moze biti vise nego kod zakonitog strajka. 109.OBLICI KOLEKTIVNE AKCIJE SLICNI STRAJKU Strajk ____ sastoji se u pretjeranoj marljivosti, sitnicavosti u izvrsenju radnih obaveze. Ne smatra se dopustenim strajkom, tj. uopste se ne smatra strajkom. Za njega se moze izreci disciplinska sankcija. Strajk usporenog hoda i strajk sitne sabotaze-- predstavlja usporeno izvrsavanje radnih obaveza, odnosno spustanje nivoa rada, dok se strajk sitne sabotaze sastoji iz namjerno pogresnom izvrsavanju obaveza. Za njega poslodavac moze izreci i najtezu disciplinsku sankciju-otkaz. Strajk protivnog smjera-- samovoljno produzenje rada zaposlenih, suprotno volji poslodavca koji je odlucio da prestane sa radom. Radnici ostaju na svojim radnim mjestima. 110 BOJKOT Bojkot predstavlja oblik industrijske, kolektivne akcije radnika, povodom kolektivnog radnog spora. Usmjeren je protiv poslodavca i sastoji se u tome sto sindikat poziva poslovne partnere i klijente poslodavca da ne kupuju proizvode i ne koriste njegove usluge. Primarni bojkot, sindikat preduzima protiv svog poslodavca, kada pored strajka ne dodje do potpunog prekida rada u preduzecu. Sastoji se u pozivu za poslovne partnere i klijente poslodavca da ne kupuju proizvode i ne koriste njegove usluge. Sekundarni bojkot sindikat preuzima protiv drugog poslodavca koji nastavlja saradnju sa primarnim. Sastoji se u pozivu poslovnim partnerima i klijentima sekundarnog poslodavca, da za vrijeme trajanja strajka ne kupuju robu i ne koriste usluge ni sekundarnog poslodavca. 111.PIKETING U nasem pravu nema propisa o piketingu. To je jedno od prava radnika u procesu rjesavanja kolektivnih radnih sporova. Prema nekim shvatanjima piketing je nejefikasniji nacin komuniciranja strajkaca i strajkacka tehnika. Piketing moze biti nasilan i nenasilan. Mora biti u skladu sa propisima, inace je nezakonit. 112. LOKAUT Nije regulisan u nasem pravu. Jedna je od industrijskih akcija, tj. pravo poslodavca da obustavi rad u procesu rjesavanja spora, tj zatvori preduzeca i onemoguci radnicima rad, a na taj nacin natjera da prihvate uslove rada koje on predlaze, odnosno pritisak na radnike da odustanu od svojih zahtjeva 68