Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Prva kragujeva~ka GIMNAZIJA

MATURSKI RAD

Tema: Predmet: Profesor:

RA[KA [KOLA
Likovna kultura
Zorica Boji}

Predmet: Likovna kultura

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

KANDIDAT

Dragana Rajkovi},
IV-6

Ra{ka {kola

U sredwem veku se naro~ito razvila monumentalna arhitektura crkvenih gra|evina. Ovaj razvoj se desio zbog vi{ka nagomilanih materijalnih sredstava koja su dala mogu}nost vladaju}em posedniku da pristupi gra|ewu skupih objekata a i zbog toga {to je u sredwem veku religiozni momenat igrao veliku ulogu pa su ba{ crkvene gra|evine ispuwavale prete`ni deo programa monumentalne arhitekture tog doba uop{te. Vladari su imali razloga da naro~ito poma`u crkvu jer je ona u feudalnom ure| ewu, bila na wihovoj strani a ~esto i wihovo direktno oru|e. Oni su sami gradili najve}i broj crkava i manastira i poklawali im zemqu sa seqacima koji su je obra|ivali a davali im i druge privilegije. Otuda je ova vrsta gra|evine u sredwem veku mogla biti i monumentalno obra|ena. Na woj su do{le do izra`aja sve materijalne i umetni~ke mogu}nosti sredine, a kako je samo gra| ewe bilo solidno i od najboqeg materijala relativno mnogo ostataka se o~uvalo do danas. Sredwovekovnu srpsku arhitekturu mo`emo podeliti u pet stilskih grupa: 1. prvu grupu obuhvata period pre po~etka Nemawinog monumentalnog gra|ewa u Ra{koj 2. drugu grupu obuhvata gra|ewe od vremena Nemawina, krajem 12. veka, pa do kraja 13. veka, uglavnom u ra{kom kraju 3. tre}u grupu obuhvata gra|ewe u vezi sa vizantijskim stilskim uticajem, na Kosovu i Metohiji u 14. veku
Predmet: Likovna kultura

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

4. ~etvrtu grupu obuhvata gra|ewe krajem 14. i u prvoj polovini 15. veka do vremena gubqewa nezavisnosti dr`ave 5. petu grupu obuhvata gra|ewe pod Turcima, od sredine 15. veka pa do kraja 18.

Op{te odlike ra{ke {kole

Grupa spomenika koja ~ini celinu, a sagra|ena je za vreme Stefana Nemawe i wegovih prvih naslednika u Ra{koj (krajem 12. veka do kraja 12. veka) od Morave do Jadranskog mora, pripada Ra{koj stilskoj grupi. Ovi objekti su nastali pod uticajem vizantijske arhitekture sa istoka i romanske arhitekture sa zapada. Oblika su jednobrodne zasvedene gra|evine sa kubetom 1 na sredini. Sa zapadne strane nalazi se priprata , sa isto~ne 2 apsida a sa bo~nih strana dodati su pevni~ki transepti. Oltarske 3 apside su i spoqa i iznutra polukru`ne osnove. Kube je ~esto cilindri~nog tambura ali ih ima spoqa i poligonalnih. Ono je bilo pokriveno olovom obi~no direktno po oblini svoda, bez drvene podloge. Crkva je svoj zapadni deo imala pregra|en u pripratu narteke koja je kao neko predvorje imala svoju funkciju u vezi sa slu`bom u crkvi. Tako je ugra|ena priprata, koja je imala zajedni~ku fasadu i krov sa zajedni~kom crkvom, odlika ra{ke {kole. Bilo je spoqnih priprata, dodanih, tkz. eksonarteksa . Najva`niji ni`i delovi uz crkveni brod bili su pro{irewa za pevni~ke horove uz prostor ispod kubeta , tzv. pevni~ki 4 transepti i male zasebne kapelice paraklisi uz zapadni deo crkvenog broda ili pripratu. Poneke crkve uop{te nisu imale ove delove, druge su imale samo pojedine od wih. Najzad, kod izvesnih crkava to su ni`a odeqwa bila pokrivena zajedni~kim ni`im krovovina, {to je celoj crkvi davalo spoqa izgled trobrodne bazilike. Ve}a pa`wa obra}a se spoqa{woj silueti gra|evine a ne prostornosti wene unutra{we {upqine koja i nije ni bila potrebna ovim crkvama. Kod prvih gra|evina unutra{wosti su srazmerno prostrane a kubeta su ni`a i {ira. Postepeno se, pak, sve vi{e te`i da gra|evina bude {to vi{a i {to vitkija, zato se kube smawuje a pewe sve vi{e i cela silueta gra|evine dobija stepenasto modelisawe spoqne siluete (naro~ito se isti~e kod De~ana). Gra| evine ove grupe, svojim masama zadr`avaju prete`no monumentalni karakter. Kod wih je te`wa za efektom i impozantnosti jo{ uvek ve}a, nego te`wa za dekorativno{}u.
1 2

priprata - ulazni zapadni deo crkve koji je odvojen od hrama zidom i vratima apsida - deo gra|evine koji se sastoji od zida iznutra polukru`ne linije iznad koga je svod u obliku ~etvrtine lopte. Oltar crkve ima obi~no takvu apsidu ali postoje i tkz. peva~ke apside 3 kube (kupola) - svod u obliku gorwe polovine lopte 4 paraklisi - kapelica postavqena uz bok crkve ili priprate Predmet: Likovna kultura

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Zapadna fasada je bilo glavno lice, ona je imala ulazni portal iznad ovog naj~e{}e jedan prozor. Na oltarskoj apsidi je bio ve}i prozor, ponekad i trodelni (trifora). Kako za prozore u to doba nije bilo stakla u ve}im dimenzijama upotrebqavane su samo mawe kru`ne plo~e stakla u boji i one su utvr|ivane u gipsane table sa mnogobrojnim kru`nim otvorima. ostaci takvih prozora na|eni su na Mora~i i Sopo}anima. Zidovi crkava bili su ozidani naj~e{}e kamenom. Najvi{e crkava ovog perioda je ozidano na primorski na~in, sitnim tesancima, pa su fasade malterisane odozgo. Kod nekih je malter bio i bojen (oker `utom ili crvenom bojom). Kod nekoliko crkava fasade su po starinskom na~inu ozidane ugla~anim, doma}im mermerom. Kod bogatije obra|enih crkava ove grupe vrata i prozori su ukraseni romanskim dekorom isklesanim u belom mermeru. I konzolice krovnog venca 6 (koji se sastoji od niza arkadica na koneolama) su ukrasno isklesane. Dovratnici i doprozornici, arhivolte 7 iznad vrata i prozora i pqa ispod arhivolta, pokriveni su klasanim ornamentima u oliku stilizovanih uvojaka biqnih vre`a i lozica, a kroz li{}e i cve}e upletene su figurice qudi, `ivotiwa i ptica. Ceo plasti~ni ukras isklesan je od mermera u tzv. visokom reqefu tj. figurice jako ispadaju prema pozadini. Oblici tih figurica su prili~no realisti~ki tretirani, mada ~esto veoma naivno. Figure nisu afrontirane tj. simetri~no po dve naspramno, kao par, postavqene i wihova krila i repovi ne prelaze u ornamentalno li{}e. ^esto su o~i figura ispuwene olovom da bi se poja~ao izraz. Olovom se pune i nizovi rupica kao dekorativni pervazi. Na glavnim portalima Studenice, Bawske i De~ana postavqene su ~itave grupe skulptura. To je do{lo usled ugledawa na Zapad (Dalmaciju i Italiju) odakle su dolazili graditaqi i klesari ra{kih spomenika. Zidno slikarstvo ra{ke {kole ostaje uglavnom u tredicijama vizantijskog slikarstva prethodnog vremena. Figure su velike, mirne i postavqene pribli`no u jedan plan. @ivopis se ponekad ugleda na stare zidne mozaike, otuda na vi{e mesta pozadina na kompozicijama imitira zlato. Na wemu su maslikane kockice mozaika. Ina~e je pozadina data kao povr{ina obojena
5 6

portal (vratnice) - sve~ana vrata ili glavni ulaz sa ukrasima kroni venac - profil koji ide ivicom krova i slu`i za to da odbije slivawe vode skrova daqe od zida, obi~no je od kamena ili opeke 7 arhivolt - polukru`ni luk koji spaja dva stuba Predmet: Likovna kultura

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

zagasitoplavo. Pojedine kompozicije su oivi~ene i odvojene jedna od druge crvenom trakom. Po strogosti i impzantnosti ukupnog efekta, mo`e se re}i da zidno slikarstvo 13. veka ima potpuno monumentalan karakter. Pored slikarskih scana ima i svuda na uobi~ajenim mestima slikanih ornamenata, karakteristi~nih za ovu epohu. Slike koje pokrivaju zidove svojim osobenim jezikom govore vernicima mnogo vi{e poruka nego {to ih ima u sklopu crkvenog zdawa, pa je otuda razumqivo {to je slikarstvo moralo biti, kao govor i pouka, neposrednije vezano za vladaju}e teolo{ko shvatawe i u~enost. Natpisi nad kompozicijama i tekstovi nad svecima koje dr`e svtiteqi su }irli~ki i srpske recenzije. Velike teme slikanog crkvenog ukrasa ustalile su se tokom prethodnog razvoja (scene iz `ivota Hristovog, Bogorodi~nog), nekima je ~esto bilo strogo utvr|eno, druge su se preme{tale relativno slobodno. Od raspolo`ivog prostora, broja majstora i materijalnih mogu}nosti naru~ioca zavisilo je da li }e biti vi{e ili mawe kompozicija, da li } e jedan tematski ciklus biti podeqen na vi{e ili mawe pojedina~nih scena. Uobi~ajen na~in ukra{avawa crkava ostavqao je mogu}nost da se steknu lokalni elementi birawem mu~enika iz svog kraja, uno{ewem stare{ina u povorke arhijereja i da se predstave 8 li~nosti zaslu`ne za tu crkvu, na prvom mestu ktitori i wihove porodice. U srpskim crkvama postojali su ktitorski grupni portreti sa modelom hrama koji se prinosi i sa simbolikom u kojoj se reflektuju op{te ideje o bo`anskom poreklu vlasti a ponekad i konkretni politi~ki odnosi. Ostali su sa~uvani likovi srpskih svetiteqa i arhijereja i poneka istorijska scena sahrana ili oplakivawe nekoga iz ktitorovog kruga, dr`avni sabor itd.

Pojedina~ni manastiri
Manastir Studenica

Pun razvoj dostigao je ovaj stilski pravac u Bogorodi~noj crkvi u Studenici i @i~i, koje su postale obrazac za kasnije gra|ewe crkve vladarskih zadu`bina sve do duboko u 14. vek. Ktitori Studenice
8

ktitor - kod pravoslavnih Slovena i u sredwovekovnoj Vizantiji osniva~ manastira, wegov za{titnik i veliki darodavac Predmet: Likovna kultura

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

su Stefan Nemawa i wegovi sinovi. Ne zna se ta~no kada je manastir sagra|en ni kojim su redom podizane gra|evine. Studenica je sama delimi~no o~uvala svoj stari izgled. Manastir se sastojao od vi{e gra|evina koje su kao {to je uobi~ajeno postavqene tako da obrazuju zatvorenu celinu. Delovi ove celine bili su: glavna i sporedna crkva, trpezarija, zgrada za stanovawe i ekonomiju i odbrambeni zidovi. U toku vekova u manastiru su podizane gra|evine nove i prepravqane postoje}e gra|evine a pojedini delovi manastira su potpuno nestali. Bogorodi~na crkva je najve}a i najzna~ajnija gra|evina Studeni~kog manastira. Zbog svoje izuzetne graditeqske i umetni~ke vrednosti postala je sinonim za Studenicu. U nekoliko mahova je prepravqena ali su u posledwim radovima uklowene pojedinosti koje nisu pripadale prvobitnoj crkvi. Crkva je sagra| ena za potrebe pravoslavnog obreda, uobi~ajeno u vizantijskoj 9 arhitekturi. Crkva je jednobrodna gra|evina: ima naos , oltarki prostor i pripratu zidom odvojenu od naosa. Iznad sredweg poqa, koje se od osnova pribli`ava kvadratu stoji kupola. Na zapadnoj strani je travej koji je ne{to kra}i a na isto~noj jo{ kra}i trodelni prostor. Raspored isto~nog traveja odgovara koncepciji oltarskog 10 prostora u pravoslavnoj crkvi. U severnom delu je proskomidija 11 a u ju`nom |akonikon . Oltarski deo prostora zavr{ava se trodelnom polukru`nom apsidom. Severno i ju`no od potkupolnog prostora crkve stoje vestibili 12 izdu`eni u pravcu sever-jug, ne zna se {ta im je bila namena. Budu}i da su u isto~nim zidovima oba vestibila izgra|ene polukru`ne ni{e, mogu}e je da su vestibili imali kultnu namenu. Bogorodi~na crkva u Studenici je druga i posledwa ra{ka crkva koja ima bo~ne vestibile. Po~ev{i od @i~e vestibili se zatvaraju zadr`avaju}i nasle|eni arhitektonski oblik. Oni dobijaju novu namenu postaju}i pevni~ki prostori. Gorwa zidana konstrukcija crkve, sagra|ena je na sna`mim 13 zidovima, oja~ana pilastrima iznutra i spoqa. Kupola je na 14 pandantifima ima srazmerno nizak tambur, iznutra kru`nog oblika a spoqa je dvanaestostrana. Kalota kupole je kri{kasta, broj i ritam svodnih segmenata u kaloti geometrijski je uskla|en sa brojem i rasporedom prozora na tamburu kupole. Na sredini
9

naos - deo unutra{wosti hrama gde je stajao kip bo`anstva kome je hram posve}en proskomidija - prostor severno od oltara za ~uvawe sakralnih predmeta i izvesne obrede slu`be 11 |akonikon - prostor ju`no od oltara i slu`i za ~uvawe crkvenih stvari 12 vestibili - ulaz u crkvu, predvorje 13 pilaster - plitak stubac ispu{ten na povr{ini zida, bilo u unutra{wosti bilo na spoqa{nosti gra|evine 14 pandantifi - sferni trougli ozidani iznad ~etiri ugla kvadratnog prostora da bi se dobio prelaz u kru`nu osnovu kubeta. To je vizantijsko re{ewe koje je upotrebqeno u sredwevekovnoj Srbiji
10

Predmet: Likovna kultura

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

svake strane tambura je po jedan prozor. Wegova {irina je pribli`na {irini punog zida izme|u dva prozora. Segmenti kalote po~iwu u visini prozora, a ima ih 24, dva puta vi{e nego prozora. Projekat kupole je gra|en na savr{enoj geometrijskoj podlozi. Kupolu nose ~etiri sna`na luka koji su sagra|eni na pilastrima a postavqeni uz bo~ne zidove naosa. Ostali delovi gra|evine zasvo| eni su poluosmi~astim svodovima, izgra|eni u pravcu du`e osovine crkve. Svi ovi svodovi su blago prelomqeni u temenu. U Studenici je prvobitno u unutra{woj priprati dodata u vreme kraqa Radoslava prostrana i visoka spoqna priprata sa dve polukru`ne kapele. Radoslavqeva priprata je jednobrodna gra| evina pravougaone osnove. Svojim bo~nim zidovima obuhvata crkvu te je tako spoqna {irina naosa crkve postala unutra{wa {irina priprate. Gorwu konstrukciju iznad priprate ~ine dva krstasta svoda sa jakim rebrima pravougaonog preseka. . Bogorodi~na crkva spoqa izgleda kao jednobrodna romanska gra| evina sa dvovodnim krovom. Ravne fasade su zavr{ene romanskim frizom arkadica na konzolama (me|u kojima ima skulptura izvanredne vrednosti, kao {to je glava devojke) i romanskim pokrovnim vencem. Fasadne povr{ine su podeqene pilastrima koji pribli`no odgovaraju unutra{woj podeli gra|evine. Severna i ju`na strana potkupolnog prostora zavr{ene su velikim slepim lukovima koji se oslawaju na pilastre. Tako su na fasadi obele`eni unutra{wi lukovi koji nose kupolu. Ispod velikih slepih 15 lukova raspore|eni su prozori. Po tri bifora na svakoj strani pripadaju tipu romanskih bifora. Na severnom dvodelnom prozoru ispod kubeta o~uvala su se olovna okna koja su u~vr{}ena na hrastov ram, a izbu{ena su u obliku figura `ivotiwa a sa ispunom od raznobojnog stakla. Trifora na sredwoj apsidi predstavqa pored portala najvredniji detaq Bogorodi~ne crkve. Isti~e se prefiwenom koncepcijom i lepotom rada ~etiri vitke kolonete nose tri luka iznad otvora i lunetu iznad lukova. Ispod prozora je ornamentalni venac a prozor je uokviren {irokom trakom, pokrivenom reqefnim ukrasom. Na obe strane doweg dela prozora stoje konzole u obliku sede}ih qudskih figura. Sve~anom izgledu crkve doprinosi materijal koji je upotrebqen za gra|ewe, visoka zanatska tehnika i dobro osmi{qen graditeqski postupak prilikom komponovawa celine i detaqa. Unutra{we strane zidova i gorwa konstrukcija zidane su od bigra, ponegde i od opeke, a spoqna strana zidova i fini detaqi gra|eni su od belog mermera. Na~in slagawa kamenih blokova je romanski. Spojnice su vodoravne i uspravne, visine redova nisu jednake.
15

bifora - gr~ki naziv za dvodelni prozor

Predmet: Likovna kultura

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 1. godine

Studenica, apsida Bogorodi~ne crkve, oko 1196.

Predmet: Likovna kultura

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Bogorodi~na crkva ima ~etiri portala od kojih je najbogatiji glavni portal u zapadnom zidu crkve. Elegantnih proporcija on ima razvijen arhitektonski okvir. Kamene grede koje zatvaraju pravougaoni otvor na ~elu su ukra{ene reqefom. Nadvratnik nosi figuru Bogorodice sa Hristom na krilu, izme|u dva erhan|ela. Iznad otvora je velika polukru`na luneta. Dowi deo portala se sastoji od 16 nose}ih elemenata pilastera i koloneta . Oni nose lisnate kapitele me|usobno spojene tako da u visini nadvratnika obrazuju vodoravni friz. Tako gorwi deo portala arhitektonski odvojen od doweg. Elementi doweg dela produ`eni su iznd friza tako {to su savijeni u lukove. Spoqni okvir lunete ~ini ukra{ena arhivolta. Portal je upotpuwen figurama grifona i lavova. Dva lava su nosila slobodne kolonete a dva grifona spoqwu arhivoltu.

slika 2.

Detaqi sa oltarskog prozora na Studenici

Sve~anom izgledu crkve doprinosi materijal koji je upotrebqen za gra|ewe, visoka zanatska tehnika i dobro osmi{qen graditeqski postupak prilikom komponovawa celine i detaqa. Unutra{we strane zidova i gorwa konstrukcija zidane su od bigra, ponegde i od opeke, a spoqna strana zidova i fini detaqi gra|eni su od belog mermera. Na~in slagawa kamenih blokova je romanski. Spojnice su vodoravne i uspravne, visine redova nisu jednake.

16

koloneta - stubi} izme|u delova dvojnih prozora, stubi}i levo i desno oko portala, stubi}i postavqeni na ivicama tambura, kubeta ili apsida Predmet: Likovna kultura

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 3. Detaq sa sredine i sa desne strane arhivolte iznad portala u Studenici Bogorodi~na crkva imala je unutra{we zidove pokrivene `ivopisom. Od `ivopisa crkve nije mnogo ostalo jer 1568. godine stari pocrneli `ivopis iz ranog 13. veka pokriven novim koji je po{tovao stari raspored scena. Ipak je i ono {to je ostalo pokazuje dobrog crta~a, sigurne a ne nametqive linije, ose}awe za {irinu i meko}u forme. Nastoje}i da opona{aju mozaik starih hri{}anskih crkava, kakav se mogao videti u Carigradu i Solunu, majstori stavqaju zlatnu pozadinu od listi}a na kojima su crtane kockice mozaika. To se u Studenici radi u potkupolnom prostoru i apsidi, dok se u mawim sve~anim delovima slika bojom. Kod figura mirnih portreta i sve~anih stavova sa najve}om pa`wom se izgra|uju glave svetiteqa. Oreoli su prevu~eni zlatom i u nekim skromnijim delovima gde nije imitiran mozaik i gde je pozadina glava. Od slikawa Studenice natpisi na freskama su na srpsko-slovenskom. Neznaju}i slovensko pismo gr~ki majstori ostavqaju svitke i povr{ine za imena naslikane da bi to posle dovr{ili doma}i slikari.

Predmet: Likovna kultura

10

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 4. Zapadni Studenica

portal

Bogorodi~ne

crkve

manastiru

Manastir @ i ~ a
Tri decenije kasnije gra|ena @i~a bila je namewena za sedi{te arhiepiskopa i to je uticalo na modifikacije plana i wegovo oboga}ivawe. Novinu predstavqa zatvarawe vestibila koji postaju pevni~ki prostori ~ime se dobilo ne{to kao ni`i popre~ni brod transept, a izdu`ena osnova je dobila izgled slobodnog krsta. Uticaj Svete Gore odakle je do{ao prvi arhiepiskop a i kasnije crkvene stare{ine, dolazi do izraza u bo~nim kapelama uz
Predmet: Likovna kultura

11

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

pripratu. One su dobile izgled samostalnih gra|evina: iznad malog naosa nalazi se kube dok je isto~ni deo zavr{en alibarskom apsidom. Kapele su podignute sa namerom da postanu grobne crkve osniva~a Svetog Save i Stefana Prvoven~ana. Bo~ne kapele prihvata ve}ina ra{kih crkava ali one nemaju izgled samostalnih gra|evina.

Slika 5.

Rekonstrukcija sredwovekovne osnove glavne crkve

@i~a je naknadno dobila spoqnu pripratu sa katihumenom na spratu i zvonikom na zapadnoj strani. Kako je @i~a stradala u posledwoj deceniji 13. veka i bila obnovqena izme|u dva svetska rata, prvobitni izgled spoqne priprate nije sa~uvan. Iznad dowe prostorije priprate koja je bila prekrivena krstastim svodovima nalazila se katihumena koja je bila povezana sa crkvom i zvonikom. Namena katihumane nije sasvim poznata ali se smatra da su to bile li~ne odaje Svetog Save. Od kule, zidane istovremeno sa spoqnom pripratom, ostala su samo dva sprata tako da nije poznata wena nekada{wa visina. Ona je rekonstruisana u formama koje ne odgovaraju duhu sredwovekovnog graditeqstva.

Predmet: Likovna kultura

12

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 6. Podu`ni presek glavne crkve sa nazna~enim prvobitnim oblicima gorwih delova (snimak prof. B. Bo{kovi}a) @i~a predstavqa slo`enu arhitektonsku celinu koja pokazuje susret razli~itih umetni~kih uticaja. Duh vizantijske arhitekture najvi{e se ose}a u planu gra|evine i karakteru wenog unutra{weg prostora. Fasade @i~e nemaju romani~ki ukras, {iroke i mirne povr{ine obojene su crveno po svetogorskim uzorima. Zapadwa~ka komponenta ra{ke {kole dolazi do izraza na kuli zvoniku u vidu krstastih svodova, izgledu prozora i plasti~nom ukrasu koji je ovde skroman. Za arkadni venac na kupoli @i~e ne mo`e se re}i da li je rekonstruisan na osnovu na|enih ostataka starijeg re{ewa ili je slobodno improvizovan prilikom obnove. Hram je bio ukra{en freskama tek posle sticawa crkvene samostalnosti 1219. godine. Najstarije freske u @i~i sa~uvale su se gotovo samo u pevni~kim prostorima. U ostalim delovima crkve u oltarskom prostoru, naosu i staroj priprati one su kasnije, zbog o{te}enosti, zamewene novim slojem. I pevnice su me|utim sa~uvale `ivopis samo na dowim povr{inama svojih zidova. Na isto~nim stranama, u zoni gde su se po pravilu nalazile samo pojedina~ne figure naslikane su scene raspe}a i skidawa s krsta. Prva od wih iako jednostavnija u {emi bez niza ikonografskih pojedinosti, svojim mirnim karakterom i uravnote`eno{}u podse}a na ~uvenu dobro o~uvanu kompoziciju iz Bogorodi~nog hrama u Studenici.

Predmet: Likovna kultura

13

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 7.

Sveti Petar (slika u prolazu ispod kupole)

Na najstarijim freskama @i~e danas se zbog o{te}enosti ne mo`e u potpunoj meri sagledati zavr{ni slikarski postupak koji obi~no otkriva tanane vrednosti i karakter umetnikovog rada. Ipak i preko fragmentarno o~uvanih delova jasno se naslu}uju visoke osobine umetnosti ovog doba sve~ani i mirni ritam wenih kompozicija, negovana lepota oblika, sigurnost proporcija i odmerenost pokreta, rafinovanost kolorita i pre~i{}enost celine crte koje su se ispoqavale na nizu kasnijih spomenika ovog stila. Pri tome se za likove iz scene raspe}a slobodno mo`e re}i da svojim uzvi{enim mirom i plemenito{}u stoje uz najboqa ostvarewa monumentalnog izraza i ~ak nadma{uju u tome figure iz studeni~ke glavne crkve.

Predmet: Likovna kultura

14

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Na stranama prolaza nalaze se figure kraqeva: Stefana prvoven~anog i Radoslava, prvih ktitora manastira i izdava~a poveqa ~ija je sadr`ina zabele`ena na bo~nim stranama ovog prostora. Obi~aj da se portreti donatora slikaju pored popisa wihovih darova bio je poznat u umetnosti Vizantije i izgleda da je vrlo rano pre{ao u Srbiju.

Slika 8.

Sveti Pavle iz predstave Uspewa Bogorodice

Najve}i broj kompozicija sa~uvan je u prostoru ispod kupole, ali su i one u znatnoj meri o{te}ene. Na isto~nom zidu su blagovesti Bogorodici, na ju`nom silazak Svetog Duha na apostole a na zapadnom Tajna ve~era. Strane pilestra i mawe zidne povr{ine ukra{ene su mnogobrojnim stoje}im figurama i dopojasnim predstavama starozavetnih li~nosti i mu~enika, a na potrbu{ima lukova nizovima svetiteqskih popreja. U tamburu kubeta vide se izme|u prozora dowi delovi apostolskih figura koje su sa Hristovim likom u temenu kupole obrazovale kompoziciju Vaznesewe. Na pandantifima trouglastim povr{inama koje ~ine prelaz iz kubi~nog potkupolnog prostora u gorwi kru`ni oblik nalaze se jevan|elisti Marko, Matej, Luka i Jovan. U najvi{im delovima naosa i oltarskog prostora prikazani su po obi~aju veliki praznici koji su ovde pro{ireni izvesnim brojem drugih predstava uglavnom vezanih za `ivot Hrista. 15

Predmet: Likovna kultura

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 9. @i~a, Spasova crkva, Uspewe Bogorodice, 1309. 1316. godine

Manastir M i l e { e v a
Glavni tok ra{kog graditeqstva nastavqa Mile{eva, zadu`bina kraqa Vladislava, koja je u kasnijim vremenima trpela znatne izmene ali je ipak o~uvala osnovna prvobitna obele`ja. O~igledno je ugledawe na @i~u ali grupa majstora iz primorja nije imala iskustva sa kupolom pa je weno postoqe znatno u`e i druk~ije osloweno na pilestre i spoqne zidove. Mile{eva ima najve}u visinu a najmawe kube u odnosu na druge crkve ra{ke {kole.

Predmet: Likovna kultura

16

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

I ovde je spoqna priprata dodata naknadno kada je Vladislav bio kraq i namewena je bila ~uvawu groba Svetog Save ~ije je telo preneto iz Trnova. Uz spoqnu pripratu dodate su sa svake strane kapele sa apsidama i kupolama. Otvori su izmeweni prilikom kasnijih pregradwi, sru{en je zid izme|u naosa i priprate. Od rasko{nog portala ostali su samo fragmenti. Ima tragova po kojima se vidi da je portal imao kamene lavove sa strane. Gra| evina je obra|ena uglavnom u romanskom stilu, fasade crkve su omalterisane.

Predmet: Likovna kultura

17

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 10. Mile{eva, pogled na manastirski kompleks sa crkvom Vaznesewa, zadu`bina Vladislava pre 1228. godine U svojoj unutra{wosti imala je jedan od najlep{ih fresko`ivopisa iz 13. veka koji je dosta o{te}en. Kada je bilo vi{e majstora nejednake ve{tine onim najboqim su poveravani va`niji i reprezentativniji delovi. Grupa majstora koja je oslikavala Mile{evu, kako bliski po na~inu rada otkrivaju individualne razlike naro~ito se izdvaja slikar vi{ih zona potkupolnog prostora. Svi su obuzeti obradom detaqa na glavnim figurama i vrlo uzdr`ano unose u pozadinu elemente pejza`a i arhitekture. Najpoznatija freska, mironosnice na Hristovom grobu, ima u sredini veliku figuru an|ela u belom koji sedi na grobnom kamenu.

Slika 11. grobu

Mile{eva, potkupolni prostor, An|eo na Hristovom

Ostale figure - grupa `ena levo i zaspali vojnici ispod - podre|eni su mawim dimenzijama, perifernim mestom i grupisawem, figuri an|ela. Glava An|ela sa trakom u kosi ima jagodice islikane crvenom bojom, a senke oko o~iju i kose su zelene. Sli~nom tehnikom ra|en je i portret Svetog Save.

Predmet: Likovna kultura

18

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 12. god.

Mile{eva, isto~ni zid priprate, Sveti Sava, pre 1228.

Manastir S o p o } a n i
Kod ne{to mla|ih Sopo}ana, zadu`bine kraqa Uro{a 1-og uo~avaju se razlike od ranijih crkava ra{ke {kole. Sopo}anska crkva je sastavqena od dva dela: od starijeg naosa sa pripratom i od ne{to mla|e spoqne priprate sa kulom zvonikom koja je dogra| ena sa zapadne strane. Crkva je po planu temeqima i po obradi zidova bila prvobitno tipi~no ra{ka gra|evina, ako se posmatra samo crte` osnove vidi se da se Sopo}ani neznatno razlikuju od prototipa utvr|enog u @i~i. To je jednobrodna gra|evina zavr{ena sa isto~ne strane polukru`nom apsidom, ima bo~ne pravougaone pevnice i jednu prostranu pripratu sa dvema bo~nim kapelama. U svetili{nom delu su dve pokrajne prostorije: severno je proskomidija a ju`no |akonikon. Sem u veli~ini nema bitne razlike izme|u plana @i~e i Sopo}ana. ^ak su i kapele na istim mestima uz pripratu dok se kod Studenice i Mile{eva nalaze uz spoqne priprate. Sopo}ani kao i @i~a imaju spoqa kapele koje su s pevnicama povezane poluobli~astim svodovima {to je jedinstven slu~aj u ra{koj {koli. Nad sredwim delom hrama uzdi`e se cilindri~no kube sa osam prozora, postavqeno na kubi{no postoqe kojer je povu~eno kao i u Mile{evi vi{e na krov pa nema {irinu broda kao u Studenici i @i~i. Sopo}ani se su{tinski razlikuju od ranijih crkava ra{ke {kole spoqa{wim izgledom. Oni imaju oblik trobrodne bazilike u kojoj je
Predmet: Likovna kultura

19

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

sredwi brod mnogo vi{i, bo~ni brodovi su uz wega prisloweni a svetlost dopire u glavni brod kroz mermerne bifore. Nad glavnim brodom je dvoslivni krov a nad bo~nim jednoslivni. Da bi se bo~ne prostorije |akonikon ili proskomidije, pevnice i kapele mogle podvesti pod jedan bo~ni brod morale su biti iste visine a kapele bez malih kubeta. Sopo}anima je kao i @i~i naknadno dogra|ena sa zapadne strane velika otvorena priprata sa kulom zvonikom na pro~equ. Sad je u ru{evinama. Nije mogla biti obnovqena kada se hram popravqao jer wen prvobitni oblik nije bio sasvim jasan. Jasno je samo: dvanaest masivnih stubaca povezanih lukovima i raspore|eni po obimu ove prostorije i {est pilastera prislowenih uz spoqa{wu stranu unutra{we priprate, kao i dva slobodna stuba a svi povezani lukovima nosili su svodnu konstrukciju. Ona je sa bo~nih strana imala jednoslivne krovove koji su se nadovezivali na krovove bo~nih la|a crkve. Predpostavqa se da je kao i kod @i~e nad centralnim delom bio sprat sa pravougaonom prostorijom tkz. katikumenom. Spoqa{nost Sopo}ana izvedena je u duhu romani~kog graditeqstva. Tom utisku doprinosi obrada fasade, portala, prozora i izvesni konstruktivni postupci uo~qivi u unutra{wosti crkve. Crkva je izgra|ena od isklesanih komada sige. Zidovi su oivi~eni plitkim ispustima, lezanama na uglovima i po sredini bokova glavne la|e a isto tako i na kubetu. U potkrovqima kubeta na zapadnoj fasadi po stranama glavnog broda na apsidi i sa isto~ne strane bo~nih brodova nalaze se romani~ki frizovi arkadica u obliku potkovica koje pridr`avaju male konzole. Svi prozori izuzev kupolnih izvedeni su od belog mermera i romani~kih su oblika. Na glavnom brodu su bifore ~iji su otvori nekad bili odvojeni osmostranim mermernim stubi}ima a na bo~nim la|ama su obi~ni prozori sa jednim otvorom. Najve}i i najlep{i su na apsidi na zapadnoj fasadi i na zidu izme|u priprate i naosa upravo na najreprezentativnijim delovima gra|evine i portali i prozori jednostavni po obliku, mada izgra|eni od skupocenijeg materijala ne mogu se takmi~iti u lepoti sa prozorima i portalima Studenice i De~ana. Zami{qeni kao gra| evine od sige, Sopo}ani nisu mogli nositi bogatu dekorativnu plastiku koja bi samo str~ala i smetala. Sopo}ani su bili omalterisani sa prekre~enim fasadama i kubetom obojenim crvenom i `utom bojom. Ostaci starog fasadnog maltera sa~uvali su se u delovima skoro na svim zidovima. Jedini bogatiji vajani ukras Sopo}ani su dobili u unutra{wosti crkve. Tu su nekad bili izgra|eni dekorativni venci pod pilastrima u naosu i oko portala. Rasko{ni ukras postojao je i uz ikonostase samo {to je i on kao i ve}ina venaca sa anti~kom ornamentikom skoro sasvim nestao.
Predmet: Likovna kultura

20

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slikarstvo Sopo}anske crkve predstavqa vrhunac ra{kog slikarstva. Svojom univerzalno{}u i jakim uticajem anti~ke umetnosti i ~istim slikarskim vrednostima ono prevazilazi sve {to je u 13. veku naslikano. Slike Sopo}ana ostavqaju utisak stati~no-sti, ~vrstine, vedrine i svetlosti. I{~ezla je zlatna pozadina ali je ostao utisak prostornosti scene, ostao je dijalog sa posmatra~em, primetna je inverzna perspektiva (skra}ivawe od koga se smawuju gledaoci bli`i delovi scene). Kompozicija ve}ine sopo}anskih slika je u obliku trougla sa nagla{enom sredi{wom vertikalom obi~no figurom krsta. Uspewe Bogorodice iznad ulaznih vrata tako|e ima ovu {emu ali je centralnost jo{ vi{e oja~ana gusto zbijenom pratwom an|ela u obliku ovala. Sli~nu {emu ima i freska smrt kraqeve majke Ane Dandalo u priprati. U gorwoj zoni potkupolnog prostora slikani su proroci u stoje}em stavu u lukovima i jevan|elisti u pandantifima izme|u kojih su medaqoni. Izvesne wihove osobenosti oblici sna`no podvu~eni linijama, jake konture, istaknuti nabori na haqinama, sirovije harmonije boje treba pripisati ~iwenici da su slikane na visini. [to su silazili ni`e slikari su ve}u pa`wu obra}ali na pomnu obradu, tako da su freske u dowim zonama po na~inu rada nekad veoma sli~ne ikonama.

Predmet: Likovna kultura

21

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 13. Sopo}ani, crkva svete Trojice, manastir zadu`bina kraqa Uro{a 1-og , oko 1260. godine, spoqna priprata i zvonik dodati pred kraj 13. veka

Predmet: Likovna kultura

22

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 14. Sopo}ani, crkva svete Trojice, zapadni zid nanosa, detaq iz kompozicije Uspewe Bogorodice, oko 1265. godine

Predmet: Likovna kultura

23

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 15. Sopo}ani, crkva svete Trojice, priprata, ktitorska kompozicija kraq Uro{ 1-vi i kraqevi} Dragutin, 1265. god.

Slika 16. Sopo}ani, crkva svete Trojice, jugoisto~ni pilastar, neindentifikovani praotac oko 1265. godine

Predmet: Likovna kultura

24

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 17. Sopo}ani, crkva svete Trojice, oltarska apsida, Sveti Arsenije srpski, oko 1265. godine

Manastir M o r a ~ a
Ugledawe na starije ra{ke uzore o~igledno je kod Mora~e, koju je podigao Vukanov sin Stefan. To je jednobrodna gra|evina sa kubetom ~ije postoqe izlazi {irinom do bo~nih fasada crkve i sa pevni~kim transeptima. Crkva ima i pripratu odvojenu od hrama portalom. Uz ovu pripratu nalazi se sa severne strane jedan parklis 17 . Fasade gra|evine su spoqa omalterisane ali imaju mermerne pervaze portala i prozora. Pod krovom je izgra|en venac od arkadica. Cela ta obrada je romanskog na~ina, dosta skromna, sa vrlo neukim rezawem ukrasa na zapadnom portalu. Na arhitravu 18 portala urezan je dug natpis kneza Stefana. Oltarska apsida ima, sem uobi~ajenog, jo{ i dva gorwa prozora. Gra|evina je prili~no dobro o~uvana i do danas. Na krilima vrata unutra{weg portala nalazi se izvanredno lep ukras od inkrustacija sedefa iz docnijeg vremena. Od prvobitnog `ivopisa Mora~e ostalo je jako malo: kompozicija sa Bogorodicom i ciklus o Svetom Iliji. I tu je na delu vrhunski
17 18

parklis - kapelica postavqena uz bok crkve ili priprate arhitrav - vodoravna greda koja le`i iznad otvora na zidu ili iznad stubova

Predmet: Likovna kultura

25

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

slikar koga odlikuje sposobnost da crtama lica i polo`ajem tela ikone da unutra{wu snagu svojih junaka.

Manastir G r a d a c
Jelena, `ena kraqa Uro{a, podigla je u gorwem toku Ibra manastir Gradac. To je jedna od retkih crkvenih gra|evina kod nas na kojoj je primewen i gotski stil. Ti se elementi vide na arhivatima parabola koje su izvedene od mermera u obliku luka izlomqenog u temenu kao i na prozorima. Gotski su i potporci (kontrafori) koji su spoqa prisloweni uz zidove trodelnog oltara. Priprata je prevedena krstastim svodom sa rebrima a uz bokove ima paraklise 20 . Kube je spoqa i iznutra osmostrano, {to je izuzetak i odaje i ovim motivom majstore zapadwa~ke {kole. U priprati crkve ima na zidu venaca modelisanih u gipsu. Fasade gra|evine su ozidane kamenim tesnacima i bile su omalterisane. Gra|evina je danas potpuno u ru{evinama.

19

Manastir

De~ani

Me|u spomenicima ra{ke tradicije De~anski manastir odska~e dimenzijama i osobenom artikulacijom prostora. Izgra|en je u 14. veku ali se zbog sli~nosti ubraja u gra|evine ra{ke {kole. Na Arhitravu ju`nog portala nalazi se uklesan natpis koji govori da je ovu crkvu sagradio arhitekta Kalu|er Vita iz Kotora po naruxbini kraqa Stefana Uro{a 3-eg . Ovo je jedinstven primer da na sredwovekovnoj srpskoj crkvi pi{e ko je i za ~iji ra~un sagradio crkvu. Kalu|er Vita je napravio kombinaciju zapadwa~kog oblika vi{ebrodne bazilike sa oblikom nemawi}ke jednobrodne gra| evine sa kubetom.

19 20

arhivat - ~eona povr{ina jednog luka ~esto dekorativno obra|ena paraklisa - kapelica postavqena uz bok crkve ili priprate

Predmet: Likovna kultura

26

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 18. De~ani, crkva Vaznesewa Gospodweg, manastir zadu`bina kraqa Stefana Uro{a 3-eg , nazvanog de~anski , 1327. - 1335. godine Glavni deo gra|evine ~ini iznutra petobrodna a spoqa trobrodna bazilika sa jenim kubetom. Sa zapadne strane je trobrodna priprata a sa isto~ne trodelna apsida. Svi delovi su zasvedeni krstastim svodovima sa vidnim rebrima na dijagonalama. Iznad svodova je drvena krovna konstrukcija koja nosi olovni pokriva~ dvoslivnih krovova. De~ani imaju jasno ispoqenu te`wu mnogih dotada{wih srpskih crkava da im masa bude stepenasto modelisana u visinu sa kubetom u vrhu kao zavr{etkom siluete. Unutra{wost je zbog takvog oblika spoqne mase cele gra|evine zakr~ena osloncima, nepregledna i slabo osvetqena. U samoj crkvi ogra|ena su jo{ dva zasebna oltara {to se ne javqa na drugim mestima u sredwovekovnoj crkvenoj arhitekturi u Srbiji. Zidovi gra|evine sazidani su naizmeni~nim redovima kamena i opeke (radi boqe konstruktivne veze, da bi pravilni redovi opeka
Predmet: Likovna kultura

27

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

izravnali slegawe). Svodovi i rebra su od opeke. Fasade su izvedene od tesanika belog i ru`i~astog kamena postavqenih u naizmeni~ne redove. Portali, prozori i konzole krovnog venca oboga}eni su ukrasom isklesanom u mermeru. Ima ~etiri portala od kojih je najbogatije ukra{en zapadni ulaz. Na zapadnom portalu priprate levo i desno su iznad koloneta grifoni a ispod lavovi.

Slika 19.

Detaqi sa unutra{weg portala crkve manastira De~ani

Ispred polukruga a iznad otvora je ukra{eno poqe. Tu se nalazi reqefna figura Hrista a na ju`nom portalu priprate kr{tewe na Jordanu. Od prozora su najukra{enije trifore. Ona na oltaru je o~evidno kopija studeni~kog oltarskog prozora.

Slika 20. Detaqi sa oltarskog crkve manastira De~ana

prozora

Tehnika klesawa mermera na svim ovim ukrasima mada izvanredna ipak je ne{to

Predmet: Likovna kultura

28

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

slabija nego ona na Studenici. Krovni venac je izveden kao friz arkadica sa razli~ito isklesanim konzolama. Sve je ovo obra|eno na romanski na~in. Vrhovi pojedinih prozora su ~ak izrezani na gotski na~in. U unutra{wosti crkve ima tako|e fasadnog ukrasa sem portala izme|u priprate i samog hrama, ukra{ena su po ~etiri kapitela na stubovima u priprati i u samom hramu. Stabla tih stubova su vitka kamena osmougaonog preseka. Pored toga jo{ su i ikonostasi isklesani u mermeru i bogato ukra{eni. Kapiteli u priprati su komponovani od krupnih, malo nezgrapnih `ivotiwskih i qudkih figura. Pod crkve je od mermernih plo~a kombinovanih u jednostavne {are. Slika 21. Konzola deo kamene plastike De~ana, 1327 - 1335.

Svi zidovi u unutra{wosti gra|evine pokriveni su fresko`ivopisom sa mnogobrojnim dobro o~uvanim kompozicijama. Freske De~ana vi{e izazivaju radoznalost nego divqewe zbog likovnih kvaliteta. De~ane su oslikavali slikari Grci iz primorskih gradova, nazvanih tako po vizntijskom maniru svoga rada. Originalni prvobitni ikonostasi nisu se sa~uvali ni u jednoj od srpskih crkava. Samo je u De~anima ostala grupa ikona ali ne na kamenoj alibarskoj pregradi ve} kao pojedina~ne slike. Zahvaquju}i dimenzijama ikone su pokretne pa su se mogle naru~ivati i nabavqati od majstora u dalekim umetni~kim centrima. Dospevale su u Crkvu kao poklon bogatih darodavaca. Sa De~anima se na dostojan na~in zavr{ava niz spomenika ra{ke {kole.

Predmet: Likovna kultura

29

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Slika 22.

De~ani, ikona arhan|ela Gavrila, oko 1340. godine

Slika 23. De~ani, dvojna (Bitoqske) kraj 14. veka

ikona

Bogorodice

Pelagonitise

Predmet: Likovna kultura

30

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Literatura

1. Monumentalna i dekorativna arhitektura sredwovekovne Srbije Aleksandar De Roko 2. Srbi u sredwem veku - Sima ]irkovi} 3. Studenica - Mirjana [akota 4. @i~a - Gojko Suboti} 5. Sopo}ani - Vojislav \uri}

Predmet: Likovna kultura

31

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Predmet: Likovna kultura

32

Prva kragujeva~ka gimnazija

Maturski rad

Sadr`aj

Prva kragujeva~ka GIMNAZIJA.................................................................1 MATURSKI RAD......................................................................................1 Predmet: Likovna kultura...................................................................1 Ra{ka {kola..............................................................................................2 Op{te odlike ra{ke {kole......................................................................3 Pojedina~ni manastiri..............................................................................5 Manastir S t u d e n i c a.....................................................................5 Manastir @ i ~ a...............................................................................11 Manastir M i l e { e v a.....................................................................16 Manastir S o p o } a n i.....................................................................19 Manastir M o r a ~ a........................................................................25 Manastir G r a d a c.........................................................................26 Manastir D e ~ a n i.........................................................................26 Literatura................................................................................................31 Sadr`aj..................................................................................................33

Predmet: Likovna kultura

33