UNIVERZITET CRNE GORE EKONOMSKI FAKULTET

Prof dr Gordana urovi

CRNA GORA:
OD SPOLJNOTRGOVINSKE KA EVROPSKOJ INTEGRACIJI

Podgorica, Decembar 2008

UVOD
Pripremljeni materijal, koji ini sadraj ove skripte, namijenjen je prvenstveno studentima ekonomskog i fakulteta politikih nauka, kao dopuna osnovnoj literaturi za predmete Privredni razvoj i Medjunarodni ekonomski odnosi, kao i za potpuno novu grupu predmeta koji su posveeni procesu evropskih integracija Crne Gore - predmeta koji se poslednjih godina profiliu na dodiplomskom i postdiplomskom studiju na Ekonomskom fakultetu u Podgorici. Materijal predstavlja sistematizovan prikaz postupnog kreiranja nove spoljnotrgovinske politike Crne Gore i politike pridruivanja EU, u skladu sa razvojem savremenih medjunarodnih ekonomskih odnosa i sa aktuelnim procesom evropskih integracija koji su strateki prioritet svih zemalja Zapadnog Balkana. Prvi dio skripte posveen je analizi savremenih spoljnotrgovinskih tokova, Svjetskoj trgovinskoj organizaciji, odnosno reintegraciji Crne Gore u sistem savremenih medjunarodnih ekonomskih odnosa. Drugi dio skripte posveen je analizi do sada ostvarenog procesa evropskih integracija Crne Gore, koji se kree postepeno od evropske ekonomske integracije ka potpunom prihvatanju evropskog modela organizacije drave, tj. ka sveobuhvatnom prihvatanju evropskog zakonodavnog okvira i izgradnji savremene drave prava, koja e omoguiti punopravno lanstvo Crne Gore u velikoj evropskoj porodici. Prethodno, dat je krai pregled razvojnog koncepta Crne Gore tokom cijelog prethodnog stoljea, do obnove crnogorske dravnosti. Do punopravnog lanstva u EU, pred Crnom Gorom je dug put. Podrazumijva punu implementaciju Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju potpisanog 15. oktobra 2007.godine u Luksemburgu, sticanje statusa zemlje kandidata i sloen proces pregovora o punopravnom lanstvu. Ovaj proces prati i proces jaanja regionalne saradnje, ali i itav set aktivnosti koji podrazumijevaju ispunjavanje tzv. Kriterijuma iz Kopenhagena, bez ega nema punopravnog lanstva. Stoga je sveobuhvatan proces realizacije evropske agende Crne Gore - proces uskladjivanja zakonodavstva i implementacije novih propisa, kao i proces izgradnje snanih institucija koje e biti sposobne da sprovode zajednike evropske politike, bilo potrebno staviti u jedan jedinstven okvirni razvojni dokument, a to je Nacionalni program za integraciju Crne Gore u EU. On je definisan za period 2008-12.godina Imajui u vidu ove vane momente koji stoje pred Crnom Gorom, na stratekom putu pridruivanja, pa potom pristupanja EU, priprema novih uila za studente Univerziteta Crne Gore je, u ovom vremenu dinaminih promjena, poseban izazov za nastavni kadar na naim drutvenim fakultetima, koja treba da doprinesu boljem razumijevanju procesa integracija, analizi i projekciji evropskih perspektiva Crne Gore. To je osnovni motiv pripreme i ove skripte. Podgorica, 15.decembar 2008.g. Prof. dr Gordana Djurovi

CRNA GORA: Od spoljnotrgovinske ka evropskoj integraciji SADRAJ

Uvod 2 5 6 6 10 10 12 16 17 18 20 21 25 28 35 36 37 38 40 45 46 48 48 52 54 56 59 59 61 62 63 65 69 70 71

DIO PRVI: REINTEGRACIJA CRNE GORE U SISTEM MEDJUNARODNE TRGOVINE...... I

GLOBALNI SPOLJNOTRGOVINSKI TOKOVI I ULOGA WTO..............................................
1. Rastui znaaj spoljne trgovine u svijetu............................................................................................. 2. Svjetska trgovinska organizacija (WTO) ............................................................................................ 2.1. Od GATT-a do WTO ................................................................................................................... 2.2. WTO kao subjekt savremenog multilateralnog sistema .............................................................. 2.3. Pravni osnov WTO ...................................................................................................................... 2.4. Organizaciona struktura i proces donoenja odluka u WTO ...................................................... 2.5. Prednosti trgovinskog sistema WTO .......................................................................................... 2.6. WTO podrka za zemlje u razvoju .............................................................................................. 2.7. Rjeavanje sporova u okviru WTO sistema ............................................................................... 2.8. Pristupanje WTO......................................................................................................................... 2.9. Pristupanje Crne Gore Svjetskoj trgovinskoj organizaciji . 2.10. Aktuelni trendovi u procesu pristupanja I WTO plus ................................................................. 3. Regionalna integracija u svjetskoj privredi ........................................................................................

II

PAKT STABILNOSTI I PODSTICANJE SARADNJE U REGIONU JIE.................................

II

SPORAZUMI O SLOBODNOJ TRGOVINI U REGIONU I POZICIJA CRNE GORE ..............

1. Nastanak mree bilateralnih trgovinskih sporazuma u regionu JIE .................................................... 2. Sporazumi o slobodnoj trgovini izmedju SCG i zemalja JIE................................................................ 3. Robna razmjena u regionu JIE............................................................................................................ 4. Jedinstveni sporazum o slobodnoj trgovini u regionu - CEFTA 2006 .............................................

1. Osnivanje Pakta stabilnosti ............................................................................................................... 2. Radni stolovi Pakta stabilnosti ............................................................................................................ 3. Ostvareni rezultati i perspektive ........................................................................................................ 4. Crna Gora i Pakt stabilnosti ................................................................................................................

III

ANALIZA SPOLJNOTRGOVINSKIH TOKOVA CRNE GORE................................................

1. Spoljnotrgovinski tokovi u periodu 1989-2004.g. ............................................................................... 1.1. Izvoz ostvaren po zemljama i grupacijama zemalja .................................................................. 1.2. Uvoz ostvaren po zemljama i grupacijama zemalja .................................................................. 1.3. Struktura uvoza i izvoza po grupama proizvoda ....................................................................... 2. Robna razmjena u 2005-06.godini ................................................................................................... 3. Jaanje ekonomske razmjene sa EU ................................................................................................ 4. Trgovinski reim i instrumenti spoljnotrgovinske politike ....................................................................

DIO DRUGI: CRNA GORA i PROCES EVROPSKIH INTEGRACIJA...................................

I

KRATAK OSVRT NA PROFIL PRIVREDNE RAZVIJENOSTI I RAZVOJNU POLITIKU CRNE GORE ...
1. Okvir privredne razvijenosti Crne Gore u prvoj polovini XX vijeka .................................................... 2. Profil privredne razvijenosti Crne Gore u poslijeratnom razvojnom periodu Jugoslavije do disolucije SFRJ (1991) ........................................................................................................................................... 2.1. Osvrt na razvojni koncept, modele planiranja i strukturne promjene u privredi ..........................

72 72 74

II

NASTANAK EU I POLITIKA PROIRENJA .........................................................................

3. Profil privredne razvijenosti Crne Gore i ogranienja upravljanja razvojem u SRJ (1992-2002) ...... 4. Upravljanje razvojem, strateko planiranje i makroekonomska politika u Crnoj Gori u savremenim uslovima .........................................................................................................................................

82 90 93 93 93 95 95 98 99 100 101 103 103 104 105 106 108 108 111 112 114 115 121 126 127 138 142 145 147 154 164 167 167 169 171

III

POLITIKA PROIRENJA EU I ZEMLJE ZAPADNOG BALKANA .......................................

1. Evropska zajednica za ugalj i elik 2. Evropska ekonomska zajednica i Euroatom ... 3. Prvo proirenje (1973) ...................................................................................................................... 4. Drugo proirenje (1981) ................................................................................................................... 5. Tree proirenje (1986) .................................................................................................................... 6. etvrto proirenje (1995) .................................................................................................................... 7. Peto proirenje (2004, 2007) ............................................................................................................. 8. Potreba unutranje konsolidacije i institucionalne reforme - refleksije na politiku proirenja .

1. Proces stabilizacije i pridruivanja .................................................................................................... 2. Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju ............................................................................................. 3. Evropske perspektive zemalja Zapadnog Balkana:stabilizacija regiona kroz proces pridruivanja EU ................................................................................................................................................... 4. Novi okvir politike pridruivanja Evropske unije ................................................................................

II

CRNA GORA U PROCESU EVROPSKIH INTEGRACIJA .........................................

1. Trasiranje evropskog puta.................................................................................................................. 2. Razvoj i primjena modela dvostrukog kolosjeka.............................................................................. 3. Unapredjenje institucionalnog okvira za proces evropskih integracija (2003).................................... 4. Ostvarivanje evropskog partnerstva .................................................................................................. 5. Prikaz Komunikacione strategije za informisanje javnosti o procesu pridruivanja Crne Gore EU.... 6. Prvi program obuke dravne administracije za proces evropskih integracija (2005) ......................... 7. Ostale aktivnosti vezane za proces stabilizacije i pridruivanja tokom prethodnog perioda .............. 8. Pregovori o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju (2005-06) ......................................................... 9. Nacionalni program za integraciju Crne Gore u Eu za period 2008-12.godina .................................. 10. Proces jaanja administrativnih kapaciteta za evrpske integracije .................................................. 11. Finansijska pomo kroz program CARDS ........................................................................................ 12. Novi instrument predpristupne pomoi - IPA .................................................................................... 13. Programi Zajednice .......................................................................................................................... 14. Proces pristupanja EU ..................................................................................................................... ANEKS Skuptinske deklaracije i rezolucije......................................................................................... Deklaracija o pridruivanju EU (2005) ................................................................................................... Rezolucija o ispunjavanju obaveza Crne Gore u okviru SSP (2007) ..................................................... Rezolucija o neophodnosti ubrzanja procesa integracije Crne Gore u evropske i evroatlantske strukture (2008) .....................................................................................................................................

PRVI DIO:
REINTEGRACIJA CRNE GORE U SISTEM MEDJUNARODNE TRGOVINE

I GLOBALJNI SPOLJNOTRGOVINSKI TOKOVI I ULOGA SVJETSKE TRGOVINSKE ORGANIZACIJE

Privredni razvoj neke drave ne se moe analizirati nezavisno od meunarodnog okruenja i meunarodne podjele rada. Ne moe se ni voditi adekvatna politika privrednog razvoja na bazi modela zatvorene privrede, ve spoljnoekonomska politika, u funkciji vremena, sve vie dobija na znaaju u ukupnoj razvojnoj politici zemlje. injenica je takoe da u meunarodnim relacijama, privredni razvoj postaje sve neravnomerniji proces i pored okolnosti to svjetska privreda tokom poslednjih decenija poprima oblike globalizacije i transnacionalizacije privreivanja.

1. RASTUI ZNAAJ SPOLJNE TRGOVINE U SVIJETU

Spoljna trgovina je hronoloki najstariji, a svakako i najmasovniji i najrazvijeniji oblik ekonomske saradnje jedne zemlje sa inostranstvom. Spoljna trgovina je privredna aktivnost koja podrazumijeva razmjenu roba, usluga i proizvoda ljudskog duha (intelektualne svojine) koja se obavlja izmeu preduzea iz razliitih drava.1 Ujedno, to je najstariji, najmasovniji i najrazvijeniji oblik ekonomske saradnje jedne zemlje sa inostranstvom. Imajui u vidu dugorone trendove u medjunarodnoj trgovini, moe se konstatovati da se svjetska trgovina dugorono bre poveava nego proizvodnja u svijetu (mjerana rastom GDP), to je bio trend u itavom poslijeratnom periodu. Na slijedeem grafiku vidi se da je taj trend karakteristian i za period od 1996. do 2007.godine, pri emu je prosjena stopa rasta izvoza za cijeli period bila oko 5,5%, dok je stopa rasta GDP bila ispod 3%. Grafik 1 Prosjene stope rasta svjetske proizvodnje i trgovine (izvoza) u periodu 1997-2007.

Izvor: WTO Report, 2008;

Bjeli dr Predrag, Ekonomika meunarodnih odnosa, Prometej, Beograd, 2003., str.7

Drugim rijeima, snaenje spoljne trgovine, kao i veza izmeu savremenih ekonomskih sistema, globalan je, rastui trend, vei od stope rasta proizvodnje.2 Tabela 1 Svjetski izvoz roba i usluga po regionima i izabranim zemljama - 2007
IZVOZ ROBA REGIONI I IZABRANE ZEMLJE
udio pojedinih grupa i zemalja u svjetskom izvozu roba (%) Prosj. stopa rasta izvoza roba 2000-07

UVOZ ROBA
udio pojedinih grupa i zemalja u svjetskom uvozu roba (%) Prosj. stopa rasta uvoza roba 2000-07

I Z V O Z USLUGA
udio pojedinih grupa i zemalja u svjetskom izvozu usluga (%) Prosj. stopa rasta izvoza usluga 2000-07

U V O Z USLUGA
udio pojedinih grupa i zemalja u svjetskom uvozu usluga (%) Prosj. stopa rasta uvoza usluga 2000-07

Svijet A. Sjeverna Amerika SAD Kanada Meksiko B. Juzna i cen.Amerika Brazil 3. Evropa EU 27 Njemacka Francuska Vel.Britanija 4. ZND Rusija 5. Afrika Juzna Afrika 6. Bliski Istok 7. Azija sa Okeanijom Kina Japan

100,0 13.570 mlrd $ 13,7 8,6 3,1 2,0 3,7 1,2 42,5 39,2 9,8 4,1 3,2 3,7 2,6 3,1 0,5 5,3 28,0 9,0 5,3

12 6 6 6 7 15 17 12 12 13 8 6 20 19 16 13 15 13 25 6 19 10

100,0 13.940 mlrd $ 19,4 14,5 2,8 2,1 3,3 0,9 43,4 39,9 7,6 4,4 4,4 2,7 1,6 2,5 0,7 3,3 25,3 6,9 4,5 1,6 6,7

11 7 7 7 7 12 12 12 12 11 9 9 24 26 15 17 16 13 23 7 23 9

100 3.260 mlrd $ 16,3 13,9 1,9 0,5 2,8 0,7 51,0 46,4 6,0 4,0 8,1 2,0 1,2 2,6 0,4 2,4 22,9 4,2 3,9 2,6 7,5

12 7 7 7 4 10 14 13 13 14 7 12 20 22 15 15 13 13 9

100 3.060 mlrd $ 14,4 11,0 2,6 0,8 3,2 1,1 46,9 43,7 8,0 3,9 6,3 2,9 1,9 3,2 0,5 4,1 25,4 5,1 4,2 2,5

11 7 7 9 5 8 12 12 12 9 11 10 21 20 15 16 14 11 5

Indija 1,1 Novoindustrijalizov ane ekonomije* 6,9 *Hong-Kong, Koreja,Singapur,Tajvan; Izvor: World Trade Report, WTO, 2008;

11

7,5

11

2 Strategija podsticanja izvoza, Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije, Podgorica 2006.

Najvei svjetski trgovac je EU sa gotovo 40% uea u svjetskom izvozu roba i preko 46% u izvozu usluga. Slijede SAD i Kina, tzv. novoindustrijalizovane azijske ekonomije (Hong-Kong, Koreja,Singapur,Tajvan), pa Japan, Kanada itd. Tako je, u 2007.godini , uee u vrijednosti ukupnog svjetskog robnog izvoza bilo za region Sjeverne Amerike 13,6% (SAD 8,5%), June i Centralne Amerike 3,6% (Brazil 1,1%), Evrope 42,5% (EU 39,1%), ZND i Afrike 3,7%, odnosno 3,1%, za zemljeBliskog Istoga izvoznice nafte 5,3% i zemlje Azije i Okeanije 28% (Kina 9%, Japan 5,3%)3. Tempo rasta fizikog obima svjetske robne razmene nije bio ujednaen po kategorijama proizvoda. Daleko najbre je rasla razmjena industrijskih proizvoda. Ona se od 1950. do 1975. godine udesetostruila, a zatim je do 2002. godine jo poveana za 7,5 puta. Rast razmjene poljoprivrednih dobara i proizvoda rudarstva se daleko sporije poveavao. Promet proizvoda rudarstva se za period 1950-2002 poveao za devet puta, a poljoprivrednih proizvoda za osam puta. Najbri rast ukupne svjetske robne razmjene bio je u periodu 1950-1973. Kasnije usporavanje rasta je rezultat skromnijeg rasta prometa proizvoda rudarstva i poljoprivrede. Rast otvorenosti nacionalnih ekonomija i rastui trend medjunarodne razmjene, iako ne sa istim efektom, podstiu i rast ukupne proizvodnje u nacionalnoj ekonomiji - dozvoljava podjelu rada i specijalizaciju u proizvodnji, kao i porast produktivnosti rada u pojedinim nacionalnim ekonomijama, baziran na komparativnim prednostima odredjenje zemlje. Specijalizovana proizvodnja, velikog obima za svjetsko trite, donosi ekonomiju obima, smanjenje jedininih trokova i porast konkurentnosti. Od takvog ukljuivanja u svjetsko trite nastaju statike i dinamike koristi. Statika korist nastaje pri otvaranju do tada zatvorene privrede koja je (dijelom neefikasno) proizvodila sve za svoje potrebe. Tada se izvozom mogu platiti jeftiniji uvozni proizvodi koji zamjenjuju neefikasno proizvoena domaa dobra. Time se mogua potronja u zemlji poveava. Dinamike koristi nastaju iz neprekidnog poboljanja upotrebe faktora proizvodnje (alokacije resursa) naputanjem neefikasnih proizvodnji i ulaganjem resursa u najefikasniju upotrebu. Sveukupnost odnosa na jedinstvenom svjetskom tritu predstavlja medjunarodnu trgovinu, tj. Ukupno kretanje trgovine izmedju svih zemalja u svijetu, dok spoljna trgovina podrazumijeva trgovinu jedne zemlje sa svijetom, koju drava moe podsticati i odredjenim setom instrumenata ukupne spoljnoekonomske politike. Trend rasta spoljne trgovine ima i svoju specifinu regionalnu dimenziju. Ako posmatramo 2003.g., navia stopa rasta izvoza, ali i uvoza, zabiljeena je u grupaciji zemalja Centralne i Istone Evrope, to se vezuje za intenziviranje procesa ekonomskih integracija, u godini koja prethodi njihovom punom pridruivanju EU.
T2 - Kretanje GDP i trgovine za tranzicione ekonomije 1995-20034 (stope rasta)
TRANZICIONE EKONOMIJE BDP 95-00 2.3 00 7 26 14 01 4.5 5 11 02 3.7 10 11 03 5.8 28 27 I. CENTRALNA I ISTONA EVROPA 95-00 3.2 8 9 00 3.8 14 13 01 2.7 12 9 02 2.5 15 11 03 3.8 30 28 II. RUSKA FEDERACIJA 95-00 1.6 5 -6 00 10 40 13 01 5 -2 20 02 4.3 4 12 03 7.3 25 23

Izvoz 7 Uvoz 4 Izvor: www.wto.org

Tranzicione zemlje su zabiljeile ubjedljivo najvei rast GDP-ja od 5.8% u 2003, koji ve etvrtu godinu zaredom premauje rast svjetskog GDP-ja ( 3% u 2003). Tranzicione zemlje su zabiljeile dvocifren rast u 2003. godini i kod uvoza (27%) i kod izvoza (28%). Trgovinska razmjena industrijskih proizvoda je porasla za etvrtinu, prvenstveno u proizvodne mree automobilske i elektronske industrije sa EU-15. Razmjena usluga je porasla za vise od 15%. Rast prihoda od turizma i putovanja je zabiljeio najvei rast, ak od 16%, i zajedno sa uslugama ini najznaajniju stavku u razmjeni usluga u zemljama tranzicione ekonomije. Kao posljedica stvaranja razliitih
3
4

Udio SAD je u svjetskom izvozu 1948.g bio je 27,7%, Latinske Amerike 12,3%, Evrope 6%, Afrike 2,4%, Azije 13,6%. EU je, do danas, ostvarila najveu ekspanziju izvoza, zatim Azija, kao i grupacija zemalja izvoznica-nafte sa Bliskog istoka.

WTO,Internal trade statistics, 2004

oblika sporazuma o slobodnoj trgovini, smanjivanjem trinih barijera u regionu, kao i dodatnim prilivima SDI koji treba da dovre proces prtivatizacije u tranzicionim ekonomijama, oekuje se dalji porast trgovine u ovom regionu od 6.8%.5 U navedenim trendovima moe se zapaziti direktna veza izmeu procesa pridruivanja zemalja Centralne i Istone Evrope ka EU, kada, sa prilivom investicija u taj region, kreiranjem zone slobodne trgovine, ukidanjem carinskih barijera i smanjenjem ostalih transakcionih trokova, dolazi do rasta spoljnotrgovinske razmjene sa EU. Obim trgovinske razmjene novih lanica EU neposredno prije prikljuenja, popeo se na nivo od 66% ukupne razmjene, identian nivou koji imaju i zemlje EU izmeu sebe. Na bazi iskustava razvoja bilateralnih ekonomskih odnosa u regionu jugistone Evrope, posebno meu zemljama tzv. Zapadnog Balkana, posljednje dekade proteklog vijeka, moe se konstatovati da je, zbog kriznih politikih (i ratnih) dogaanja koji su dui period negativno uticali na privredni razvoj regiona u cjelini, dolo do gotovo potpunog prekida regularne ekonomske saradnje u regionu. Sa druge strane, navedeni preduslovi, doveli su do porasta sive ekonomije u regionu kao cjelini. Zemlje JIE, u periodu od 1991 1999. godine, sa stanovita medjunarodne trgovine, nijesu imale karakter regiona, jer je meusobna trgovina u ovom periodu bila mnogo nia od one koja se mogla oekivati od zemalja koje su geografski upuena jedna na drugu. Tako nizak nivo meusobne trgovinske razmjene doveo je do stvaranja pogrene slike, u smislu da se zemlje JIE nee meusobno ekonomski povezati, ve da e egzistirati kao male periferne ekonomije, sa trgovinskim vezama na nivou tradicionalne ekonomske saradnje (Hrvatska Njemaka, Albanija Grka, Crna Gora Italija.) 6
T3 Izabrani makroekonomski indikatori zemalja Regiona7 (2003) Mil ALB
GDP (Eur milion) GDP/pc Stopa rasta GDP (%) Ivoz (u mil ) Uvoz Trgovinski bilans Inflacija(%) SDI ( million) 5,326 1,710 6 396 1,644 (1,248) 4 157

BiH
5,499 1,421 3.5 1,166 4,341 (3,175) 1.8 200

BUL
17,600 2,249 4.3 6,700 9,600 (2,900) 5.6 1,254

CRO
25,460 5,079 4.3 5,467 12,557 (7,090) 1.5 1,766

MAK
4,065 2,047 3.2 1,273 1,944 672 1.2 177

ROM
2,316 2,332 4.2 15,614 19,569 (3,060) 14.5 1,405

SRBIJA
16,267 1,914 5 2,189 6,472 (4,283) 7.8 1,202

CRNA GORA
1,375 2,231 2.5 305 713 (408) 6.7 39

Oblici medjunarodnih ekonomskih transakcija Struktura savremenih medjunarodnih ekonomskih transakcija postala je veoma kompleksna i znatno ira od medjunarodnog kretanja roba, pa se moe rei da obuhvata slijedee oblike: a) svjetska trgovina koja u fokusu ima medjunarodno kretanje roba, medjutim, samo je jedan od mnogih oblika meunarodnih ekonomskih odnosa danas. Ona, u irem kontekstu obuhvata: uvoz, izvoz, kompenzacione poslove, poslove dorade, obrade i prerade, lizing, reeksportne i tranzitne poslove, sajamske kompenzacione poslove, malogranini i susjedni prekomorski promet i dugoronu proizvodnu kooperaciju. Ostali oblici meunarodnog poslovanja obuhvataju: b) medjunarodno kretanje usluga - najei oblisi su: medjunarodni transport robe, putnika i prenos pote i vijesti, medjunarodna pedicija (posredniki i pomoni poslovi u medjunarodnom prometu), usluge kontrole kvaliteta i kvantiteta robe, medjunarodne bankarske usluge, medjunarodno osiguranje, turistike usluge, izvodjenje gradjevinskih radova u inostranstvu, usluge trgovine (posrednitvo, zastupnitvo, komision, slobodne carinske prodavnice), usluge marketinga, informativne i tamparske usluge, nauno-istraivake i razvojne usluge, raunarski softver, revizorske i advokatske usluge, uslge iz oblasti zdravstva, obrazovanja, kulture i
WTO,Internal Trade Statistics, 2004 Izvor: WIIW, Trade Flows in South-East Europe, Nov.2004; 7 Izvor podataka za region www.stabilitypact.org, podaci za Crnu Goru i Srbiju dati su odvojeno; Obrada MEOIEI,oktobar 2005;
5 6

sporta, razliite usluge dravnih institucija (sudovi, putne isprave, vize, prijave i odjave boravka itd.) i ostale usluge. c) medjunarodno kretanje kapitala (zajmovi i krediti koje daju medjunarodne finansijske institucije, komercijalne banke i organizacije za finansiranje izvoznih poslova, portfolio investicije, tj. promet tzv. portfolio plasmana, akcija i obveznica na tritu kapitala, i direktne strane investicije kroz spajanje i akviziciju, zajedniko ulaganje sa domaom firomom, tzv. Joint venture, kao i ulaganje kapitala stranih lica u postojea preduzea), d) medjunarodni transfer tehnologije - Za razumijevanje osnovnih oblika medjunarodnog transfera tehnologije podsjetimo se, ukratko, da intelektualna svojina, obuhvata prvenstveno slijedee oblike nematerijalnih prava: a) autorska prava knjievna i nauna djela, grafina likovna i skulptorska djela, djela primijenjene umjetnosti, arhitektonska djela, kompjuterski softver, b) srodna prava, koja obuhvataju autorska prava u oblasti tzv. fonografske industrije, odnosno topografije zvuka i podataka i c) industrijsku svojinu. Za ekonomske transakcije vani su razliiti oblici industrijske svojine, kao dijela intelektualne svojine, preko kojih se preteno ostvaruje medjunarodni transfer tehnologije. najei oblici transfera tehnologije, pored prodaje, su: ustupanje patenta, licenci, know-how-a kroz konsaltnig, dok se transfer tehnologije se ostvaruje i kroz razliite oblike zajednikih ulaganja, proizvodne kooperacije, izvodjenje investicionih radova, lizing i franizing8. I f) medjunarodnu migraciju radne snage (zapoljavanje gradjana jedne zemlje u nekoj drugoj zemlji). Ne potcjenjujui potrebu detaljnijeg izuavanja svih navedenih oblika medjunarodnih ekonomskih transakcija, koje direktno utiu na razvojnu performansu privrede jedne nacionalne ekonomije, u daljem dijelu ovog poglavlja, vie panje posvetiemo slobodnom protoku roba, trendovima liberalizacije u ovoj oblast i institucionalizaciji medjunarodne trgovine danas kroz sistem Svjetske trgovinske organizacije.

2. SVJETSKA TRGOVINSKA ORGANIZACIJA 2.1. Od GATT-a do WTO

Liberalizacija svjetske trgovine ostvaruje se kroz proces carinske erozije i ukidanje mjera necarinske zatite. Rezultat te liberalizacije prvenstveno je navedeni dinamian rast meunarodne razmjene u posljednjih 50-ak godina (proces ekonomske globalizacije, npr. tako se prosjena carinska tarifa za industrijski sektor u razvijenim zemljama se smanjila sa 40% u 1947. na 3% u 2000 ).Od 1947.godine, osnivanjem GATTa, tee proces intenzivne trgovinske liberalizacije. GATT iz 1947. trebao je biti privremeni Sporazum, koji bi bio na snazi do osnivanja organizacije kojom bi se na meunarodnom nivo regulisala trgovina, ali vaio je vie od pet decenija. Jedan od najvanijih razloga za pristupanje GATT-u, nakon neuspjelog pokuaja osnivanja Meunarodne trgovinske organizacije (ITO), bilo je spreavanje ponavljanje velike krize 30-ih9 godina XX vijeka.
Patent je pravo koje se priznaje za pronalazak iz bilo koje oblasti nauke novog proizvoda ili novog postupka. Mali patent je samo tehnolka inovacija. ig je tradicionalni oblik industrijske svojine, symbol koji potroau prenosi poruku o proizvodu koji eli da kupi (moe biti rije, slogan. Logo, boja, miris ili kombinacija boja i zvukova) Njime se titi originalnost, kvalitet i identitet proizvoda. Poznati igovi (brendovi) sun pr. Coca-Cola, Nokia, Microsoft isl.Geografska oznaka porijekla je potvrda da je proizvod proizvedene na odredjenom podruju i da ima specifina svojstva, po kojima je taj proizvod prepoznatljiv (npr. Nae vino Vranac, francuska vina, vajcarski sirevi). igovi se mogu prodavati klasino, kao i na bazi lizinga i franizinga. Lizing se najee ugovara kroz zakup odredjene opreme, gdje se ista moe i prodati nakon isteka ugovora. LIzing sadri i tehnologiju upotrebe i primjene iznajmljene opreme. Franizing se zasniva na posebnom sistemu poslovne saradnje, po kome davalac franize ustupa primaocu, uz plaanje adekvatne naknade, pravo da u svom poslovanju koristi njegovu robu (usluge), trgovinsko ime, znaka pod tano propisanim uslovima. Najee je predmet prenosta i naplate tehnologije ig kao zatieno ime vlasnika franize. Kooperacija predstavlja zajedniku saradnju na proizvodnji komponenti koje se ugradjuju u isti proizvod, a montaa se vri u jednoj ili drugoj zemlji partneru kooperacije. Konsalting-om se najee prenose tehnoloka iskustva proizala iz poslovne tajne. Kroz direktne strane investicije (Opirnije: Unkovi Milorad, Savremena medjunarodna trgovina, Beogradska knjiga, 2004, str. 74-127)
8

9 Smatralo se da je ova kriza dovela do ogranienja trgovine i do produbljenja ekonomske i politike nestabilnosti kao i da je jedan od uzronika Drugog svjetskog rata.

10

GATT /General Agreement of Tariffs and Trade, Opti sporazum o carinama i trgovini/ se razvijao kroz runde pregovora10, ime je stvaran snaan multilateralni trgovinski sistem. Do osnivanja WTO, u periodu funkcionisanja samo GATT-a, organizovano je osam rundi pregovora. Predmet pregovora, prvih pet, bilo je sniavanje carina. Tek je Kenedijevom rundom (1964-1967) uz snienje carina, razmatrana i antidampika procedura11. Preostale dvije runde, bile su mnogo ambicioznije. Na dnevnom redu nale su se necarinske barijere i druga sistemska pitanja. Pregled kljunih postignua u okviru GATT-a, do osnivanja WTO, dat je u slijedeoj tabeli:
Tabela 4 Pregled rundi pregovora GATT-a Period Lokacija Predmet pregovora / naziv 1947. eneva 23 drave potpisnice osnivai WTO (Geneva) - dogovoreno 45.000 carinskih ustupaka i preuzete obaveze za budue runde pregovora (o carinama) 1949. Anesi - ugovorne strane razmjenjuju oko 5.000 carinskih ustupaka, a odobreno je lanstvo za 10 novih (Annecy) drava 1951. Torki - dogovoreni dalji carinski ustupci, ime je postignuta ukupna redukcija carina od 25% u odnosnu (Torquay) na nivo iz 1947.g. 1956. eneva - dogovoreni dalji carinski ustupci u vrijednosti od 2,5 mlrd $
1960-1961. eneva - dogovoren jedinstveni raspored ustupaka novonastaloj EEZ, beziran na zajednikoj spoljnj carini (Dillon EEZ Round) 1964-1967. eneva - lanstvo u GATTU raste na 50 drava potpisnica, koje ine 75% svjetske trgovine (Kennedy - razgovori o carinama i antidampinkim mjerama, zakljueni posebni ugovori o itaricama i Round) hemijskim proizvodima, usvojen Antidampinki kodeks 1973-1979. eneva - carine, nacarinske mjere i okvirni sporazumi (Tokyo - prosjena carinska stopa na industrijske proizvode smanjena sa 7% na 4,7% Round) - postignuti sporazumi o tehnikim preprekama trgoivni, subencijama i protivmjerama, postupcima licenciranja uvoza, javnim nabavkama, odredjivanju carinske vrijednsoti, trgovini govedjim mesom, trgoivini mlijen im proizvodima, civilnim vazduhoplovima, a izmijenjen je i Kodeks o antidampingu 1986-1994. eneva - teme: carine, necarinske mjere, pravila, usluge, intelektualna svojina, rjeavanje sporova, tekstil, (Uruguay poljoprivreda uestvuje 125 drava Round) - investciona politika povezana sa trgoivinom, trgovina uslugama i pravo intelektualne svojine po prvi put p ostaju predmet pregovaranja i postignutih specifinih sporazuma - uspostavljena je WTO (sa pojaanim Mehanizmom za mirno rjeavanje sporova) Izvor: World Trade Organization, Understanding the WTO, WTO Publications, Geneva 2005.

Posljednja (okonana) runda pregovora, poznatija kao Urugvajska (UR), zapoeta je u Urugvaju-Punta del Esteu i trajala je od 1986. godine do 1994. godine. Neophodnost pregovora javila se kao posljedica12: sve veeg odstupanja od pravila propisanih GATT-om koja su prijetila da urue sistem, rasta broja ogranienja u trgovini, potpisivanja razliitih bilateralnih sporazuma i formiranje regionalnih integracija kojima su se krili principi liberalizacije i oteavan pristup tritima, kao i esti sukobi i trgovinske nesuglasica jer poljoprivredni proizvodi, tekstil i odjea nijesu bili obuhvaeni i regulisani pravilima GATT-a. injenica da je GATT, funkcionisao kao meunarodni sporazum a ne kao institucija, takoe je uslovila pokretanje ove runde pregovora. To je imalo za posljedicu odreene probleme jer su promjene zahtijevale saglasnost zemalja ugovornica. Takoe, Sporazum je obezbjeivao samo djeliminu regulativu pravila ponaanja, bez kvalitetno rijeenog pitanja kontinuiranog
10 Pod rundama pregovora, podrazumijevaju se pregovori izmeu drava ugovornica GATT-a, u cilju sniavanja carina i regulisanja pitanja vezanih za povoljnije uslove trgovine izmeu strana ugovornica. 11 World Trade Organization, Trading into the Future, WTO Publications, Geneva, 2003 p.8. 12 Obradovi mr Biljana, Svjetska trgovinska organizacija i strane direktne investicije, Institut raunovoa i revizora Crne Gore, Podgorica, 2002. str.12-13.

11

praenja svih aspekata meunarodne trgovine, blagovremenog reagovanja ili eventualnog sankcionisanja u sluaju krenja pravila. U pregovorima UR uestvovale su 123 drave, tako da se po broju zemalja uesnica i sveobuhvatnosti materije koja je pregovarna, moe rei da su to bili najobimniji pregovori do tada voeni iz domena meunarodnih trgovinskih odnosa. Najvie nesuglasica i sporova tokom pregovora, bilo je u oblasti liberalizacije trgovine poljoprivrednih proizvoda i usluga, izmeu Evrope unije i Sjedinjenih Amerikih Drava, koje i danas primjenjuju znaajane subvencije u poljoprivredi. Sa druge strane, mnoge zemlje u razvoju, su neposredno po otpoetom pregovarakom procesu, izvrile liberalizaciju svojih nacionalnih politika i na taj nain pokazale spremnost i dobru volju za uspjenim okonanjem pregovora. Glavni i najoigledniji rezultati pregovora su13: stimulisanje primjene carinskih stopa kao jedinog legitimnog instrumenta zatite, snienje od oko 40% u domenu carinske zatite na industrijske proizvode tako da je prosjena carinska stopa sa 6,3% pala na 3,8%, rast broja industrijskih proizvoda koji se uvoze bez naplate carine (duty-free reim), smanjenje broja proizvoda koji su optereeni visokim carinskim stopama kao i definisanje Lista koncesija. Pregovori su za rezultat imali i zakljuenje Sporazuma o poljoprivredi, GATS-a, TRIPS-a i drugih WTO sporazuma, to je trgovinu poljoprivrednim proizvodima, uslugama i intelektualnu svojinu po prvi put uvelo u okvire unaprijed definisanih pravila. Takoe, za Urugvajsku rundu trgovinskih pregovora, moe se bez prejudiciranja rei da je dovela do najozbiljnije reforme sistema svjetske trgovine od vremena GATT-a, kao i da je najznaajni rezultat pregovora, prihvatanje i potpisivanje Finalnog akt i Sporazuma o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije, ime su pregovori i okonani. Glavne razlike izmeu Opteg sporazuma o carinama i trgovini i Svjetske trgovinske organizacije mogu se najkrae prikazati na sljedei nain. Opti sporazum o carinama i trgovini kao to se iz naziva moe vidjeti je meunarodni sporazum (ugovor). S druge strane, WTO je meunarodna organizacija14 sa svim konstiutivnim elementima meunarodne organizacije (drave kao osnivai ili tipine lanice, WTO ima osnivaki akt i stalne organe organizacije, precizno odreene oblasti djelovanja-funkcije, status pravnog lica i meunarodno pravni subjektivitet). GATT kao meunarodni ugovor zakljuen 1947. godine, (dopunjen dogovorima i tumaenjima 1994. godine), inkorporiran je u pravni sistem WTO kao Aneks 1A uz Sporazum o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije. Takoe, bitno je napomenuti da su pravilima GATT-a regulisana samo meunarodna trgovina robama, dok sporazumi WTO obuhvataju ire podruje djelovanja. Tokijska runda pregovora, kao jedna od rundi pregovora GATT-a, za rezultat je imala seriju novih plurilateralnih sporazuma koji su imali dejstvo samo na one drave koje su te sporazume potpisale. Nasuprot tome, sporazumi u okviru WTO su multilateralni (svi osim dva) pa se kao takvi odnose na sve lanice. Na taj nain u znaajnoj mjeri je omogueno regulisanje meunarodne trgovine, posebno ako se zna da WTO ima vei broja lanice nego to je GATT imao ugovornica. U poreenju sa GATT-om, Svjetska trgovinska organizacija obezbjeuje lake rjeavanje trgovinskih sporova izmeu zemalja lanica. Sistem rjeavanja sporova u okviru WTO uvodi stalno Apelaciono tijelo. Zasnovan je na jednostavnim i detaljnijim pravilima, fiksnim rokovima i unaprijed definisanim procesom sprovoenja i rjeavanja sporova.

13 World Trade Organization, Understanding the WTO, WTO Publications, Geneva 2005. p.15-29. 14 Prema optoj teriji meunarodnih organizacija. Pogledati: Rai dr Obrad i Dimitrijevi dr Vojin, Meunarodne organizacije, Savremena administracija, Beograd, 1988. str.18-21.

12

2.2. WTO kao subjekt savremenog multilateralnog sistema

Svjetska trgovinska organizacija (The World Trade Organization - WTO) predstavlja institucionalni pravni okvir multilateralnog trgovinskog sistema u podrujima carina i trgovine robama, uslugama i trgovinskim aspekatima intelektualne svojine. Osnivanjem WTO kao otvorenog multilateralnog sistema postavljeni su temelji za novo razdoblje globalne trgovinske (i ekonomske) saradnje u svijetu. Kompletirana je trijada svjetskog ekonomskog poretka, jer danas, WTO, zajedno sa Svjetskom bankom (WB) i Meunarodnim monetarnim fondom(IMF), ini tri najvanija stuba savremenog multilateralnog sistema 15. WTO je formalno osnovana na Ministarskoj konferenciji zemalja ugovornica GATT-a /General Agreement of Tariffs and Trade, Opti sporazum o carinama i trgovini/, koja je odrana 12-15.aprila 1994.g. u Marakeu /Maroko/, usvajanjem i potpisivanjem Finalnog akta Urugvajske runde multilateralnih trgovinskih pregovora i donoenjem odluke o prihvatanju i pristupanju Sporazumu o osnivanju svjetske trgovinske organizacije16. Odluka o osnivanju postala je pravosnana nakon to je Sporazum o prihvatanju i pristupanju WTO do 30.decembra 1994.g. potpisalo 76 zemalja uesnica Ministarske konferencije. Sa radom je poela 1. januara 1995. godine, a sjedite Organizacije je u enevi. WTO je nasljednik Opteg sporazuma o carinama i trgovini (GATT), koji je nastao poslije Drugog svjetskog rata i jedna je od najmlaih meunarodnih organizacija. Ujedinjavanjem Opteg sporazuma o carinama i trgovni (GATT 1947) i svih sporazuma i dogovora zakljuenih pod njegovim nadzorom do 1994.g. (GATT 1994), zatim Opteg sporazuma o trgovni uslugama i Sporazuma o trgovinskim aspektima prava na intelektualnu svojinu, u WTO je zaokruen trei glavni oslonac poslijeratnog ekonomskog poretka, koji treba da omogui vie konkurencije, a manje konfrontacije u medjunarodnim ekonomskim odnosima uopte, i medjunarodnoj trgovini posebno. WTO postaje generalni konsultant za problematiku svjetske trgovine. Ekonomski i pravni strunjaci Sekretarijata WTO prate dogadjaje i promjene u svjetskoj globalnjoj ekonomiji, izradjujui brojne strune analize i studije. Sekretarijat WTO pomae manje razvijenim zemljama u tumaenju i primjeni rezultata trgovinskih pregovora, pruajui im istovremeno pomo i saradnju u obuci kadrova 17. Istakli smo ve da, u odnosu na GATT, WTO okuplja znatno vei broj zemalja, ima ire podruje dejstva (trgovina robom, usluge, intelektualna svojina, investicije), predstavlja medjunarodnu organizaciju sa svim pravima i obavezama koje iz tog statusa proizilaze, uvodi se tretman nediskriminacije (klauzula najpovlaenije nacije Most favourable nation, MFN) i jednaki tretman uvoznih i domaih proizvoda na domaem tritu (nacionalni tretman National treatment, NT), i to je veoma bitno posledjih godina, eliminie politiku zatite u izvjesnim osjetljiim podrujima (postepeni dogovori za tekstil, nivo agrarnog protekcionizma, dobrovoljna ogranienja izvoza).

Podsjetimo se pokuaja stvaranja Meunarodne trgovinske organizacije (ITO) 1948. godine, kao jedne od Bretton Woodskih institucija, koji nije uspio i rezultirao je pristupanjem 23 drave Optem sporazumu o carinama i trgovini (GATT) u enevi. Od inicijalno 50 drava ija je namjera bila osnivanje specijalizovane agencije UN (Meunarodne trgovinske organizacije), 23 drave su potpisale GATT i pokrenule postepenu trgovinsku liberalizaciju i uklanjanje protekcionistikih mjera u trgovini robom. Tokom 47 godina, sve do 1994. godine, i kroz etiri runde pregovora, GATT-om je stvaran snaan i prosperitetan multilateralni trgovinski sistem, koji je 1995. godine prerastao u Svjetsku trgovinsku organizaciju (STO). 16 Sama Urugvajska runda multilateralnih trgovinskih pregovora trajala je 1986-93. Multilateral Trade Negotiations: The Uruguay Round Trade Negotiations Committee: Final Act Embodying the Resulst of the Urugay Round of Multilateral Trade Negotiations, Marrakesh,1994; 17 Dr Djurica Acin, Medjunarodni ekonomski odnosi, Pigmalion, Novi Sad, 2003.g. str. 259-260

15

13

WTO je osnovana sa ciljem da obezbijedi da se meunarodna trgovina odvija na slobodan i predvidiv nain i u tom smislu nudi solidnu pravnu osnovu. Kao ciljevi koji su definisani Sporazumom o osnivanju WTO18 mogu se jo navesti: poveanje ivotnog standarda, osiguranje vee zaposlenosti, stabilan rast realnih prihoda i efektivne tranje, poveanje proizvodnje i spoljnotrgovinske razmjene roba i usluga, obezbjeivanje odrivog razvoja i zatite ivotne sredine uz optimalno korienje svjetskih rezervi, i ekonomski razvoj lanica usklaen sa potrebama i interesima zemalja na razliitim nivoima razvijenosti. Kako bi se obezbijedila nesmetana aktivnost Organizacije i postizanje pobrojanih ciljeva, Sporazumom o osnivanju WTO u lanu III, definisane su sljedee funkcije19 Svjetske trgovinske organizacije : Omoguavanje primjene, administriranje, djelovanje i unapreenje ciljeva svih WTO sporazuma; Obezbjeenje foruma za pregovore kao i okvir za primjenu rezultata takvih pregovora; Administriranje Dogovora o pravilima i procedurama za rjeavanje sporova i Mehanizma ispitivanja trgovinskih politika; Kvalitetna saradnja sa drugim20 meunarodnim organizacijama, kako bi se postigla vea koherentnost u kreiranju globalne ekonomske politike.

Osnovni principi21 na kojima funkcionie WTO su: 1. trgovina bez diskriminacije - prvim i najvanijim principom, trgovina bez diskriminacije, garantuje se primjena razliitih odredaba obuhvaenih multilateralnim sporazimima o trgovini robom, uslugama i trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine. ine ga klauzula najpovlaenije nacije i princip nacionalnog tretmana. 2. transparentnost - Transparentne tj. jasne i nedvosmislene procedure i pravila znae da svi uesnici na tritu, bili oni proizvoai, potroai ili posrednici u prometu, znaju ta se od njih oekuje. Stalna primjena istih ili dobro poznatih pravila, izmeu ostalog omoguava smanjenje transakcionih trokova i na taj nain doprinosi privrednom rastu i lakem sprovoenju zakona i podzakonskih akata. Ovaj princip omoguava i predvidivost meunarodne trgovine, jer sve lanice WTO imaju obavezu javnog objavljivanja zakonske i druge regulative koja ima veze sa trgovinom. Objavljivanje ne podrazumijeva samo oglaavanje u nacionalnim glasilima (npr. Slubeni list), ve i obavezu zvanine notifikacije u WTO. Ova regulativa je predmet ispitivanja i revizije, i predstavlja mehanizam ispitivanja trgovinske politike lanica. Periodina revizija22 trgovinskih politika ima za cilj dosljednu primjenu pravila, principa i obaveza pruzetih ulanjenjem u WTO. 3. liberalizacija trgovine i promovisanje konkurencije - Liberalizacije trgovine podrazumjeva smanjenje barijera u trgovini. To je sloen proces koji se sastoji iz dva dijela23. a) Prvi dio podrazumijeva uklanjanje necarinskih trgovinskih barijera. U necarinske barijere spadaju uvozne kvote (koliinska ogranienja uvoza bilo da se radi o obimu ili vrijednosti), prelevmani (uvozne dabine koje se odreuju u odnosu na pojedinane isporuke da bi vrijednost robe koja se uvozi dostigla odreenu ciljnu vrijednost), odreivanje minimalnih uvoznih cijena (onemoguavanje uvoza robe po cijeni koja je ispod odreene granice),

18 Zubi-Petrovi Sneana, Milivojevi Radmila, Todorovi Bojana, Rezultati Urugvajske runde multilateralnih trgovinskih pregovora, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1996. str. 7. 19 World Trade Organization, The Legal Texts-The Results of the Uruguay Round of Multilateral Trade Negations, University Press, Cambridge 2004. p.5. 20 Posebno MMF i Meunarodnom bankom za obnovu i razvoj i njihovim podrunim agencijama. 21 World Trade Organization, Understanding the WTO, WTO Publications, Geneva 2005 p. 10-13. 22 Trgovinska politika Sjedinjenih Amerikih Drava, Evropske unije, Japana i Kanade je predmet revizije svake dvije godine. S druge strane, revizija trgovinske politike zemalja sa velikim ueem u svjetskoj trgovini vri se svake etri godine, a ostalih lanica svakih est. 23 Popovi prof. Danica Svetska trgovinska organizacija: etiri principa, a ne samo jedan ,Ekonomski fakultet i Centar za liberalnodemokratske studije, http://danica.popovic.ekof.bg.ac.yu

14

diskreciono izdavanje dozvola (uskraivanje/ne izdavanje dozvola za uvoz kako bi se postigao ili pospjeio neki ekonomski cilj), diskriminatorne necarinske mjere koje se sprovode preko dravnih trgovinskih preduzea i druge zatitne mjere na granici osim carina. Takodje, jedan od osnovnih principa sadran u sporazumima WTO jeste i smanjenje svih formalnosti vezanih za spoljnotrgovinske aktivnosti, kroz uvoenje jednostavnijih carinskih procedura, smanjenje broja proizvoda na uvoznim i izvoznim dozvolama, naplatu naknade za kontrolu i rad carinske slube u nivou stvarne cijene kotanja usluge i dr. b) Pod liberalizacijom meunarodne trgovine podrazumijeva se ne samo ukidanje necarinskih barijera ve i sniavanje carina i carinskog ekvivalenta necarinskih barijera tj. tarifikacija. Koliko e to smanjenje biti ili/i koliki e biti nivo obavezujue carinske zatite, stvar je pregovora izmeu zemlje kandidata i lanica Svjetske trgovinske organizacije. Obavezujue carinske stope lanica definisane su u Listama koncesija.24Svjetska trgovinska organizacija ima znaajnu ulogu ne samo na polju liberalizacije trgovine ve i u dijelu promovisanja korektne konkurencije izmeu zemalja lanica i to kroz sistem pravila, principa i razliitih WTO sporazuma na kojima se zasniva funkcionisanje ove Organizacije.

4. podsticanje razvoja i ekonomskih reformi - preko tri etvrtine lanica WTO su zemlje u razvoju ili nerazvijene zemlje. Deklaracijom iz Marakea posebno se naglaava aktivna uloga koju su zemlje u razvoju imale tokom Urugvajske runde pregovora, gdje se izmeu ostalog napominje da je osnivanjem WTO obiljeena istorijska etapa na putu ka uravnoteenom i integrisanom globalnom trgovinskom partnerstvu.25 Kao rezultat takvog stava, interesi zemalja u razvoju su na razne naine uzeti u obzir u sporazumima Svjetske trgovinske organizacije. Pa tako, etvrti dio GATT-a (trgovina i razvoj) sadri principe, obaveze i posebne odredbe o zajednikom djelovanju lanica u cilju razvoja privreda lanicazemalja u razvoju. I drugi sporazumi, sadre odredbe koje predviaju poseban i razliit tretman zemalja u razvoju, kao to su na primjer odredbe o duim tranzicionim periodima za implementaciju sporazuma i preuzetih obaveza.
T-5. PRIKAZ OSNOVNIH OBAVEZA/PRINCIPA WTO (GATT-A, GATS-A I TRIPS-A)
Obaveze/principi Klauzula najpovlaenije nacije MFN Nacionalni tretman Transparentnost Opte ukidanje kvantitativnoig ogranienja (QRs) GATT I III X XI GATS II XVII III XVI:2 XX TRIPS 4 3 63 -

Liste koncesije/obaveza II Izvor: WTO WTO Introduction, WTO Publications, Geneva 2004. p.30.

Naela funkcionisanja WTO-a mogu se sistematizovati i na slijedei nain: Klauzula najpovlaenije nacije (Most-favoured nationMFN) primjena MFN tretmana, tj. da se sve prednosti i povlastice dogovorene izmeu jedne ili vie drava moraju automatski priznati i svim drugim lanicama WTO-a. Meutim, postoje i izuzeci, kao npr. kada drave koje potpiu sporazum o slobodnoj trgovini i primjenjuju ga na robu porijeklom iz te grupe drava, a diskriminiu svu ostalu robu, zatim kada kada razvijene drave daju preferencijalni pristup robi iz nerazvijenih drava i sl. Drugim rijeima, ako la nica WTO daje vee povlastice jednoj lanici

24 Smanjenje nivoa carineske zatite kao jedanog od preduslova liberalizacije trgovine, bie detaljnije objanjeni kasnije u radu. 25 Deklaracija iz Marakea od 15.aprila 1994. godine.

15

ili vie njih, ona mora dati istovjetne povlastice svim drugim lanicama WTO26. Sporazumi Svjetske trgovinske organizacije dozvoljavaju odreene izuzetke od ovog principa. Oni su najvidljiviji u sluaju carinskih unija i zona slobodne trgovine (GATT) i u listama izuzea lanica (GATS) . Nacionalni tretman Princip nacionalnog tretmana podrazumijeva da nema diskriminacije izmeu domae i strane robe, usluge i nosioca prava intelektualne svojine, kao jedne od kljunih pretpostavki stvaranja konkurentnog privrednog ambijenta. Ovaj princip podrazumijeva, da uvezena i domaa roba (ukljuujui usluge, igove i dr.) mora imati isti tretman, odnosno uivati ista prava, nakon ulaska na trite zemlje lanice WTO. Nacionalni tretman ima i ire znaenje, u zaivsnosti od oblasti primjene (nacionalni tretman kod stranih ulaganja, kod prava osnivanja preduzea itd.). Postupna implementacija slobodne trgovine vri se kroz pregovore: sniavanje trgovinskih barijera je jedna od najznaajnijih mjera za podsticanje trgovine. Od stvaranja GATT-a bilo je osam rundi pregovora , a deveta (Doha Development Agenda DDA) je jo u toku. Prve su runde pregovora uglavnom bile fokusirane na sniavanje carina, dok se od 1980. godine sve vea panja pridaje uslugama i intelektualnom vlasnitvu. Predvidljivost i transparentnost stabilnost i predvidljivost podstiu investicije, zapoljavanje iomoguuju potroaima punu korist od poveanja konkurencije, tj. iri izbor robe i pristupanije/nie cijene. Pravila nediskriminacije - promovisanje fer konkurencije: MFN i nacionalni tretman kreirani su u svrhu osiguranja fer uslova trgovanja. Podsticanje razvoja i ekonomskih reformi multilateralni sistem WTO-a doprinosi ukupnom razvoju, meutim nedovoljno razvijene i najmanje razvijene ekonomije trebaju vie fleksibilnosti u implementaciji sporazuma, i u tom smislu, preferiraju pregovore i kroz udruivanje u regionalne integracije

2.3. Pravni osnov WTO

Svjetska trgovinska organizacija je jedina meunarodna institucija koja se bavi pravilima meunarodne trgovine. Osnovna pravila po kojima ona funkcionie utvrena su odgovarajuim sporazumima, koje je dogovorila, a zatim i potpisala veina svjetskih trgovinskih nacija. Sporazum, kojim je osnovana WTO i kojim se regulie njen institucionalni rad je Sporazum o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije (Sporazum o WTO) sa aneksima27: ANEKS 1 ANEKS 1A: Multilateralni sporazum o trgovini robama Opti sporazum o carinama i trgovini (GATT 1994) Sporazum o poljoprivredi Sporazum o primjeni sanitarnih i fitosanitarnih mjera Sporazum o tekstilu i odjei Sporazum o tehnikim preprekama trgovini Sporazum o uslovima za strana ulaganja koji utiu na trgovinu
26 Npr. ako se jednoj zemlji lanici odobre nie carinske stope za uvoz nekog proizvoda, ista stopa za taj proizvod mora biti odobrena i svim drugim lanicama WTO. 27 Zubi-Petrovi S, Rakovi A, Svjetska trgovinska organizacija - Pravni istrumenti i savremene tendencije, Ministarstvo za meunarodne ekonomse odnose Srbije i Crne Gore, Beograd, 2005. str.33.

16

Sporazum o primjeni lana VI Opteg sporazuma o carinama i trgovini iz 1994. Sporazum o primjeni lana VII Opteg sporazuma o carinama i trgovini iz 1994. Sporazum o kontroli robe prije isporuke Sporazum o pravilima o porijeklu robe Sporazum o procedurama izdavanja uvoznih dozvola Sporazum o subvencijama i kompenzatornim mjerama Sporazum o zatitnom sistemu ANEKS 1B: Opti sporazum o trgovini uslugama (GATS) i aneksi ANEKS 1C: Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine- TRIPS ANEKS 2: Dogovor o pravilima i procedurama za rjeavanje sporova ANEKS 3: Mehanizam ispitivanja trgovinskih politika ANEKS 4: Plurilateralni trgovinski sporazumi Sporazum o trgovini civilnim vazduhoplovima Sporazum o javnim nabavkama Meunarodni sporazum o mlijeku i mlijenim proizvodima (prestao da vai 1997) Meunarodni sporazum o goveem mesu (prestao da vai 1997)

Pored pobrojanog, pravnu podlogu WTO ine: osnovni pravni tekst tzv. Finalni akt koji uobliava rezultate Urugvajske runde pregovora (ini ga oko 60 sporazuma, dogovora i tumaenja), Ministarske deklaracije koje je donijela Ministarska konferencija kao najvei organ WTO i detaljne liste koncesija (obaveza/ustupaka) za svaku lanicu pojedinano. Liste koncesija (obaveza-ustupaka koje su definisane za svaku zemlju, a za EU jedinstveno za 27 zemalja), definiu nain pristupa domaem tritu za inostrane proizvode i pruaoce usluga. Pa tako, Listom obaveza u trgovini robom, koja je sastavni dio GATT-a, predviena je gornja granica obavezujuih carinskih stopa za trgovinu robama za sve stavke carinske tarife, dok se u GATS-u Listom specifinih obaveza u oblasti usluga definie u kolikoj je mjeri pristup tritu dozvoljen inostranim pruaocima usluga u konkretnim sektorima, obuhvatajui spisak usluga u kojima pojedine lanice nee primjenjivati princip najpovlaenije nacije (izuzea).

2.4. Organizaciona struktura i proces donoenja odluka u WTO

Ministarska konferencija28 je najvii organ WTO i predstavlja diplomatsku konferenciju29. Sastoji se od predstavnika svih zemalja lanica. Ovlaena je da obavlja i preduzima sve mjere neophodne za funkcionisanje WTO, i donosi odluke o svim pitanjima koja su regulisana multilateralnim trgovinskim sporazumima. Inicijator donoenja odluka moe biti bilo koja lanica WTO. Sjednice Ministarske konferencije, odravaju se najmanje jednom u dvije godine. Generalni savjet30 je sastavljen od predstavnika svih zemalja lanica. On rukovodi radom WTO i donosi odluke znaajne za njeno funkcionisanje u okviru smjernica koje odredi Ministarska konferencija. Sastaje se redovno, obino jednom u dva mjeseca. Zaduen je za funkcionisanje WTO u periodima izmeu dva sastanaka Ministarske konferencije, djeluje u njeno ime i odgovara joj za svoj rad. Generalni savjet moe zasijedati u svojstvu Tijela za rjeavanje sporova31 i Tijela nadlenog za ispitivanje trgovinske politike i u tom svojstvu ispitivati trgovinske mjere lanica u skladu sa Mehanizmom ispitivanja trgovinskih politika.

28 Engl. Ministerial Conference. 29 Bjeli mr Predrag, Svetska trgovinska organizacija, Prometej, Beograd, 2002. str.111. 30 Engl. General Council. 31 Kada preuzima nadlenosti Tijela za rjeavanje sporova i obavlja funkcije za koje je u skladu sa Dogovorom o rjeavanju sporova nadleno to tijelo.

17

Pod okriljem Generalnog savjeta djeluju Savjet za trgovinu robom32, Savjet za trgovinu uslugama33 i Savjet za trgovinske aspekte prava intelektualne svojine34 (Savjet za TRIPS). Ova tri savjeta, obavljaju poslove iz nadlenosti utvrenih odgovarajuim sporazumima, kao i one poslove koje odredi Generalni savjet. Sastaju se prema potrebi i otvoreni su za predstavnike svih lanica. U skladu sa odredbama Sporazuma o WTO, znaajno mjesto u organizacionoj strukturi Svjetske trgovinske organizacije zauzimaju tri glavna komiteta: Komitet za trgovinu i razvoj, Komitet za platno-bilansne restrikcije i Komitet za budetska, administrativna i finansijska pitanja. lanovi komiteta mogu biti predstavnici svih zemalja lanica WTO. Generalni savjet formirao je jo dva komiteta koji mu podnose izvjetaje: Komitet za trgovinu i prirodnu sredinu i Komitet za regionalne trgovinske sporazume (WTO prati regionalne sporazume o slobodnoj trgovini, kojih danas ima preko 250 u svijetu). Na Ministarskoj konferenciji Svjetske trgovinske organizacije odranoj u enevi 1998. godine, osnovan je i Komitet za elektronsku trgovinu, kao odgovor na savremeni razvoj tehnologije i njenu sve veu i iroku primjenu u meunarodnoj trgovini. Sekretarijat Svjetske trgovinske organizacije je administrativni organ i nije ovlaen za donoenje odluka. Njegov osnovni zadatak je da prua tehniku pomo, vri analizu kretanja meunarodne trgovine, ostvaruje kontakte sa medijima, objavljuje studije i drugu strunu literaturu iz oblasti svog djelovanja. Aktivnosti Sekretarijata, koji je orgainizovan u direkcije, usmjerene su i na olakavanje primjene i sprovoenja svih WTO sporazuma, obezbjeivanje foruma za multilateralne trgovinske pregovore i sprovoenje rezultata pregovora. Iz prethodno reenog, da se zakljuiti da je organizaciona struktura postavljena tako da postoji jasno definisana uloga i nain rada organa WTO35, kao i da omoguava postizanje proklamovanih ciljeva i funkcija. Tako na primjer, jedana od funkcije WTO, Mehanizam za ispitivanje trgovinskih politika ima za posljedicu postizanje vieg nivoa transparentnosti i razumijevanja trgovinskih politika i mjera zemalja lanica. Mehanizam izmeu ostalog omoguava i da se lanice dosljedno pridravaju pravila i preuzetih obaveza ime se ujedno postie i olakano funkcionisanje itavog multilaternog sistema. Takoe, Svetska trgovinska organizacija ima kvalitetnu saradnju sa meunarodnim institucijama, kao to je IMF, WIPO (World Intelectual Property Rights Organisations svjetska organizacija za zatitu prava intelektualne svojine), Svjetska banka, doprinosei na taj nain liberalizaciji trgovine, kroz veu dosljednost u pravilima razliitih meunarodnih institucija i stvaranju globalne ekonomske politike. Proces donoenja odluka - Svjetska trgovinska organizacija nastavlja praksu odluivanja konsenzusom koja je bila prihvaena GATT-om iz 1947. Odluke se donose na sastancima Ministarske konferencije i Generalnog savjeta i svaka lanica ima jedan glas. Ovakav nain odluivanja je demokratski jer uvaava princip jedna zemlja jedan glas, za razliku od Svjetske banke i MMF-a, gdje se teina glasa odreuje procentom finansjskog udjela u lanarini. Konsenzus je takav nain donoenja odluke, kad se ni jedna lanica prisutna na sastanku na kome se odluuje, formalno ne suprtostavlja predloenoj odluci. Smatra se meutim, prihvatljivom i situacija u kojoj se ne moe postii konsenzus, kada se primjenjuju principi odluivanja o prijedlogu dvotreinskom veinom, osim ukoliko nije drugaije predvieno Sporazumom o osnivanju WTO i Multilateralnim trgovinskim sporazumima36.

2. 5. Prednosti trgovinskog sistema WTO

32 Engl. Council for Trade in Goods. 33 Engl. Council for Trade in Services. 34 Engl. Council for Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights. 35 Sve lanice mogu uestvovati u radu svih WTO organa. 36 Odluke koje Generalni Savjet bude donosio kada djeluje kao Organ za rjeavanje sporova, bie donoene iskljuivo u saglasnosti sa odredbom iz stava 4 lana 2 Dogovora o pravilima i procedurama koje rukovode rjeavanjem sporova.

18

lanstvo u WTO jedan je od kljunih koraka integracije zemlje u moderne meunarodne ekonomske odnose i istovremeno vaan element podrke procesu unutranjih ekonomskih reformi. Takoe je i neophodan korak u procesu pridruivanja i pristupanja Evropskoj Uniji, tj. pristupanje WTO predstavlja vaan element razvojne strategije kako zemalja u tranziciji tako i zemalja u razvoju. U julu 2008.godine, WTO je imala 153 lanice. Osnovne prednosti lanstva u WTO su sljedee:

1. Odravanje mira Puno je primjera iz prolosti u kojima su trgovinske nesuglasice prerasle u rat, a jedan od najupeatljivijih je trgovinski rat 30-tih godina XX vijeka koji je doveo do pogoranja Velike depresije. Kako bi se izbjegle ponovne tenzije, neposredno poslije II svjetskog rata, u Evropi je razvijena meunarodna saradnja u industriji uglja, gvoa i elika, a na globalnom nivou, sainjen je Opti sporazum o carinama i trgovini (GATT), koji su kasnije prerasli u Evropsku Uniju i Svjetsku trgovinsku organizaciju . 2. Rjeavanje sporova na konstrukivan i miran nain Obzirom da broj proizvoda, drava i kompanija koje uestvuju u spoljnoj trgovini neprestano raste, velike su mogunosti za pojavu trgovinskih nesuglasica koje se putem precizno definisanih pravila spoljno trgovinske razmjene, u sistemu WTO rjeavaju na miran i konstruktivan nain. Od 1995. godine, kada je nastala WTO drave su se skoro 200 puta obratile organizaciji za rjeenje svojih sporova, to govori o jaanju ekonomskih veza u svijetu, irenju WTO lanstva i injenici da zemlje imaju povjerenja u ovaj sistem koji treba da rijei razlike meu njima. 3. Sistem zasnovan na pravilima, a ne na moi U okviru WTO odluke se donose konsenzusom, za razliku od ostalih meunarodnih institucija gdje odluke donose samo lanovi odbora direktora. Ovakav nain postizanja dogovora, gdje je potrebna saglasnost svih 149 lanica, moe biti veoma otean. Meutim, WTO ovim putem smanjuje neke neravnopravnosti, dajui manjim zemljama vee pravo glasa, dok u isto vrijeme najvee ekonomske sile oslobaa obaveze da utvruju trgovinske sporazume sa svakim od svojih brojnih trgovinskih partnera. Za manje zemlje rezultat ovakvog odluivanja je poveana pregovaraka mo. U suprotnom, monije zemlje bi mogle lake i unilateralno da nametnu volju svom manjem trgovinskom partneru, dok bi manje zemlje morale da se bore sa svakom od velikih ekonomskih sila pojedinano. Male zemlje mogu biti efikasnije ako iskoriste priliku da stvore saveznike i ujedine resurse. 4. Smanjeni trokovi ivota Globalni sistem WTO uz pomo pregovora i primjenom principa nediskriminacije, smanjuje trgovinske barijere, to rezultira smanjenjem trokova proizvodnje (uvezena roba koja se koristi za proizvodnju je jeftinija), smanjenjem cijena finalnog proizvoda i usluga, i na kraju, logino, niim trokovima ivota. Sistem koji je sada povjeren WTO, funkcionie preko 60 godina. Za to vrijeme je odrano 8 velikih rundi trgovinskih pregovora, a trgovinske barijere irom svijeta su nie vie nego ikada u istoriji moderne spoljnotrgovinske razmjene. One nastavljaju da opadaju, a svi od toga profitiraju.

19

5. Vei izbor i bolji kvalitet roba i usluga Uvoz omoguava vei izbor i kvalitet roba i usluga koje se nude potroau. ak se i kvalitet domaih proizvoda moe popraviti usljed konkurencije nastale zbog uvoza, a kako se uvoze i materijali, komponente i oprema za potrebe domae proizvodnje, poveava se izbor finalnog proizvoda i usluga koje nude domai proizvoai, kao i izbor tehnologija koje koriste. Takoe, uspjeh uvezenog proizvoda ili usluge na domaem tritu moe podstai nove domae proizvoae na takmienje, poveavajui izbor modela dostupnih potroau kao i spektar roba i usluga koje se proizvode odnosno pruaju na lokalnom nivou. 6. Spoljno trgovinska razmjena poveava prihode Uticaj Urugvajske runde trgovinskih pregovora, od 1994.-te, doveo je, po proraunima STO-a, do poveanja svjetskih prihoda u rasponu od 109 do 510 milijardi $ (tana suma zavisi od procjena u kalkulaciji i dozvoljenih granica greke). A Evropska komisija (EU) izraunala je da je u periodu izmeu 1989.-1993. godine, dohodak EU iznosio 1.1-1.5% vie nego to bi iznosio da Unija nije imala jedinstveno trite. Iz ovih primjera je jasno trgovina poveava prihode. 7. Sistem titi vlade od uskih interesa Na prvi pogled, ograniavanje uvoza izgleda kao efikasan nain podravanja pojedinih ekonomskih sektora. Meutim, ovim putem se umanjuje znaaj drugih sektora. Na primjer, ako drava titi svoju industriju odjee, svi ostali moraju odjeu da plate skuplje, to utie na dohotke u svim sektorima. Protekcionizam se takoe moe proiriti van granica jedne zemlje, poto druge zemlje na prepreke odgovaraju podizanjem sopstvenih trgovinskih barijera. Ukoliko tokom trgovinskih pregovora GATT/WTO, jedna interesna grupa insistira da ih njihova vlada smatra posebnim sluajem kome je potrebna zatita, vlada moe odbiti protekcionistiki pritisak, obrazlaui svoju odluku da joj je potreban sporazum irokog spektra od kojeg e koristi imati svi sektori ekonomije. 8. Borba protiv korupcije Mnoge oblasti sporazuma WTO, pomau smanjivanju korupcije i boljem upravljanju. Transparentnost (poput davanja na uvid svih informacija vezanih za trgovinske propise), ostali aspekti "trgovinskih olakica", jasniji kriterijumi propisa koji se odnose na sigurnost i standarde proizvoda, kao i nediskriminacija, smanjuju mogunost prevara i proizvoljnog donoenja odluka. Svjetska trgovinska organizacija utie kako na unutranje tako i spoljne odnose jedne zemlje to pokazuju primjeri novoprimljenih lanica. Tokom 15-godinjeg procesa pristupanja Kina je postala jedna od zemalja sa najbrim privrednim rastom, preuzela obavezu da znaajno otvori svoje trite i liberalizuje ekonomski i trgovinski reim. Takoe, mnoge zemlje u tranziciji su preduzele reforme orijentisane na transformaciju unutranjeg trita u efikasnu trinu privredu. To je doprinjelo i pozitivnim pomacima na planu drugih integracija, kao sto je sluaj Estonije, Litvanije i Letonije, ka Evropskoj uniji. Doprinos WTO ekonomskoj i politikoj stabilnosti u regionu se naroito istie u posljednje vrijeme . Primjer su Makedonija i Hrvatska na Balkanu, uloga WTO kao promotera mira i breg ekonomskog razvoja evidentna je u Avganistanu i Iraku, dok je poetak procesa pristupanja znaio prestanak izolacije za Libiju i Iran. Osnovni cilj Svjetske trgovinske organizacije je da obezbijedi da se meunarodna trgovina odvija na slobodan i predvidiv nain, i to stvaranjem operativnog i efikasnog multilateralnog trgovinskog

20

sistema. U tom smislu, STO nudi solidnu pravnu osnovu zasnovanu na saglasnosti svojih lanica koje su pravila i discipline ove organizacije uvele u svoj domai pravni sistem. lanice su stoga usmjerile svoje snage ka liberalizaciji i olakanju meunarodne trgovine da bi obezbijedile odriv privredni rast. Saglasile su se da bi prvi i najvaniji cilj trebalo da bude poboljanje ivotnog standarda i postizanje pune zaposlenosti.

2.6. WTO podrka za zemlje u razvoju

Razvoj i trgovina - preko tri etvrtine lanica WTO su zemlje u razvoju ili nerazvijene zemlje. Za ove zemlje u okviru WTO sporazuma postoje specijalne odredbe, koje ukljuuju dui vremenski period za implementaciju sporazuma i preuzetih obaveza, mjere koje e uticati na poveavaje mogunosti trgovine, odredbe kojima se tite trgovinski interesi zemalja u razvoju i nerazvijenih zemalja, podrka za izgradnju njihove infrastrukture, rjeavanje sporova, primjena tehnikih standarda. Ministarska konferencija u Dohi 2001. godine je postavila pred lanice WTO neke zadatke koji ukljuuju pregovore o velikom broju pitanja prije svega vezanih za zemlje u razvoju. Ti novi pregovori nazvani su Doha razvojna runda. WTO Komitet za trgovinu i razvoj, uz pomo podkomiteta za nerazvijene zemlje, posebno obraaju panju na specijalne potrebe zemalja u razvoju. U njihovoj nadlenosti je praenje primjene sporazuma, tehnika pomo i poveanje uea zemalja u razvoju u trgovinskom sistemu. Tehnika pomo i obuka - WTO organizuje oko 100 misija godinje za tehniku saradnju za zemlje u razvoju. Godinje se u prosjeku organizuju tri kursa u enevi za razliite vladine zvaninike. Ujedno se organizuju regionalni seminari iz razliitih oblasti, kao i specijalizovani kursevi u enevi za zemlje u razvoju na teme, kao to su centralizovano planiranje, trina ekonomija, mirno rjeavanje sporova, i sl.

2.7. Rjeavanje sporova u okviru WTO sistema

Jedna od funkcija WTO, prema Sporazumu iz Marakea, definisana lanom III stav 3, je administriranje Dogovora o pravilima i procedurama koje rukovode rjeavanjem sporova37, sadranog u Aneksu 238 ovog sporazum. Mehanizam za rjeavanje sporova postojao je i u GATT-u iz 1947., ali pokazalo se da je imao znaajne nedostatke. Tako na primjer, GATT nije predviao fiksne rokove za rjeavanje sporova, a postojala je i mogunost blokade procesa to je dovodilo do odugovlaenja u rjeavanju sporova39. Jedan od principa, koji je praktino potvren u praksi bio je da je teret dokazivanja na tuenoj strani i na njega su se pozivale veina tuilakih strana40. Ovaj pristup je podrazumijevao da ukoliko tuena strana ne uspije da dokae da njena trgovinska mjera ne ugroava drugu stranu, ona mora svoju zatitnu mjeru da promijeni ili ukine. Za razliku od GATT-a, Dogovor o rjeavanju sporova (Dispute Settlement Procedures) u okviru WTO, podrazumijeva sveobuhvatan sistem za rjeavanje sporova izmeu zemalja lanica, obezbjeuje jasnu i jednostavnu proceduru sa unaprijed definisanim rokovima i velikim stepenom automatizma u funkcionisanju.

37 Dogovor o rjeavanju sporova ili DSU. 38 Engl. Understanding on Rules and Procedures Governing the Settlement of Disputes. 39 World Trade Organization, Trading into the future, WTO Publications, Geneva p.43. 40 Johan H.Jackson The WTO Dispute Settlement Procedures: A Preliminary Appraisal 1998. p.43.

21

Za sprovoenje pravila i procedura iz Dogovora, osnovan je poseban Organ za rjeavanje sporova (Dispute Settlement Body - DSB). Ovaj organ nadlean je za: formiranje panela, usvajanje izvjetaja panela i Apelacionog tijela, vrenje nadzora nad primjenom odluka i preporuka, davanje preporuka za suspenziju koncesija, kao i za druge obaveze propisane Dogovorom. DSB obavjetava nadlene savjete i komitete o sporovima i sastaje se kad god je to neophodno. Postupak rjeavanja sporova41 Spor nastaje u sluaju kada jedna lanica, smatra da druga lanica kri neki od WTO sporazuma i/ili preuzetu obavezu. Postupak rjeavanje trgovinskih sporova izmeu lanica se sastoji iz sljedeih osnovnih faza: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Konsultacije; Osnivanje panela; Ispitivanje sluaja u okviru panela; Donoenje privremenog izvjetaja panela; Donoenje finalnog izvjetaja panela; Usvajanje finalnog izvjetaja; Primjena odluke i preporuka.

U sluaju da strana u sporu notifikuju kod DSB svoju odluku da se ali na finalni izvetaj panela, broja faza u postupku rjeavanja spora je neto vei (vidi Grafik 1: Postupak odluivanja u sporu). Konsultacije su prva faza u postupku rjeavanja spora42. Svaka lanica WTO koja smatra da je oteena nekim aktivnostima druge lanice, moe da podnese zahtjev za konsultacije. lanica koja trai konsultacije svoj zahtjev mora notifikovati i podnijeti u pismenoj formi sa obrazloenjem, ukljuujui identifikovanu nedozvoljenu mjeru sa naznakom pravne osnove tube. lanica kojoj je upuen zahtjev za konsultacije, duna je da odgovori u roku od 10 dana od prijema zahtjeva i da pristupi konsultacijama najkasnije 30 dana od dana prijema zahtjeva. U sluajevima koji nalau hitno postupanje43, a na zahtjev podnosioca zahtjeva postupak se moe ubrzati. Strane u sporu mogu dobrovoljno da pristanu na primjenu alternativnih metoda za rjeavanje sporova, kao to su dobre usluge, mirenje, posredovanje i arbitraa. U sluaju da spor ne bude rijeen, u roku od 60 dana od dana podnoenja zahtjeva za konsultacije, podnosilac zahtjeva moe da trai formiranje panela. Zahtjev za osnivanje panela daje se u pismenoj formi i panel se formira/osniva na prvom narednom sastanku DSB (osim ako se na stanku konsenzusom ne odlui da se panel ne formira). lanovi panela44 (panelisti) su visokokvalifikovani vladini i nevladini slubenici, odgovarajuih kvalifikacija i iskustava. Sekretarijat WTO raspolae sa listama osoba koji mogu biti lanovi panela. Kao panelisti ne mogu se javiti predstavnici zemalja u sporu. Naredna faza u postupku rjeavanja spora je ispitivanje sluaja u okviru panela. Paneli imaju funkciju da pomognu Organu za rjeavanje sporova u vrenju njegovih obaveza, tako to e da procjeni sluaj i donese objektivan sud, na osnovu analiza iznijetih injenica i njihove saglasnosti sa relevantnim WTO sporazumima. Svaki panel ima pravo da trai informacije i tehnike savjete od bilo kog lica iz organa ili institucije koje smatra odgovarajuom, i njegov rad je povjerljive prirode. U toku cijelog postupka pred panelom vodi se rauna o interesima strana u sporu. Bilo koja lanica koja ima znatan interes u sporu, i koja je notifikovala svoj interes kod
41 World Trade Organization, A Handbook on the WTO Dispute Settlement System , University Press, Cambridge 2004. p.43-98.
42 Konsultacije su povjerljivog karaktera i ne tete pravima bilo koje lanice u daljem postupku. 43 Npr. u sluaju lako kvarljive robe. 44 Panel se sastoji od tri panelista, osim ako se strane u sporu ne dogovore u roku od 10 dana od osnivanja panela da panel sainjava pet panelista. Sekretarijat e predloiti stranama u sporu lica za izbor paneliste. Ako strane u sporu ne postignu dogovor o panelistima u roku od 20 dana od osnivanja panela, na zahtjev bilo koje strane, generalni direktor e u konsultacijama sa predsjednikom DSB i predsjednikom odgovarajueg Savjeta ili Komiteta, utvrditi sastav panela.

22

DSB (tzv. "trea strana") ima mogunost da se njena gledita i injenino stanje uju pred panelom, kao i da podnese pismene predstavke. Ovi podnesci se daju stranama u sporu i moraju imati odraz na izvetaj panela. Postupak pred panelom treba da bude dovoljno fleksibilan kako bi se obazbijedio visok kvalitet izvetaja panela, i kako se proces ne bi odugovlaio bez razloga.

Grafik 2. POSTUPAK ODLUIVANJA U SPORU

23

Izvor: World Trade Organization, A Handbook on the WTO Dispute Settlement System , University Press, Cambridge 2004. p.44.

24

Dogovor o pravilima i proceduri za rjeavanje sporova, propisuje pravila i postupke po kojima je predvieno da panel treba da zavri svoj rad u roku od est mjeseci45, ili, u sluaju hitnosti, u roku od tri mjeseca. Panel moe da obustavi svoj rad na zahtjev strane koja je podnijela albu, ali ne due od 12 mjeseci. Po ispitivanju priloenih dokaza i usmenih izjava, panel dostavlja nacrt izvjetaja stranama u sporu, na koji one mogu da dostave svoje komentare u pismenoj formi, u roku koji panel unaprijed utvrdi. Po isteku ovog roka, panel dostavlja privremeni izvjetaj, koji ukljuuje opisni dio, nalaz i zakljuke panela. Strane u sporu mogu ponovo da zahtijevaju (pismenim putem) da panel revidira pojedine aspekte privremenog izvjetaja, kao i odravanje sastanaka panela vezano za pitanja identifikovana u pismenim komentarima na privremeni izvjetaj. Ukoliko ni jedna od strana u sporu ne dostavi komentare u predvienom roku, privremeni izvjetaj postaje finalni izvjetaj i dostavlja se lanicama na razmatranje. U roku od 60 dana od dostavljanja konanog izvjetaja, izvjetaj se usvaja, osim ako neka strana u sporu formalno ne izjavi albu ili DSB konsenzusom odlui da se izvjetaj ne usvoji. Ovakav pristup predstavlja jednu od najznaajnijih novina u sistemu rjeavanja sporova, jer negativan konsenzus spreava blokiranje usvajanja izvjetaja panela od strane tuene strane. Ako je strana u sporu notifikovala kod DSB, svoju odluku da se ali, izvetaj panela se nee razmatrati od strane DSB u cilju usvajanja, sve dok se albeni postupak46 ne okona. Meutim, podnijeta alba ne osporava pravo lanica da izraze svoja miljenja u vezi sa izvjetajem panela. Pravo na albu imaju samo strane u sporu, a ne i trea lica. DSB u cilju rjeavanja spora, saziva stalno Apelaciono tijelo kao drugostepeni organ u postupku, koje se sastavlja od sedam lica, od kojih su tri stalna lana47. Drugostepenom organu podnosi se alba u vezi spora pred panelom. Predmet albe mogu biti samo pravna pitanja i pravna tumaenja sadrana u izvjetaju panela. Po pravilu, albeni postupak ne traje due od 60 dana48 od dana kad je strana formalno notifikovala svoju odluku da se ali. Apelaciono tijelo moe potvrditi, izmijeniti ili ukinuti nalaz panela. Izvjetaj 49 apelacionog tijela usvaja DSB i strane u sporu ga moraju bezuslovno prihvatiti. Hitnost sprovoenja odluka je neophodna kako bi se obezbijedila efkasnost rjeavanja sporova u korist svih lanica. Organ za rjeavanje sporova prati primjenu odluka i preporuka u cilju efikasnog rjeavanja sporova. U predvienim rokovima strane mogu pregovarati i saglasiti se o meusobno prihvatljivoj kompenzaciji. U sluaju da sporazum nije postignut, strana u sporu moe zahtijevati da joj DSB odobri suspenziju koncesija ili drugih obaveza u odnosu na tuenu stranu. DSB daje takvo odobrenje 30 dana po isteku roka za primjenu odluke ili preporuke. U principu, koncesije se suspenduju u istom sektoru za koji je vezan nastanak spora. Ukoliko to nije mogue ili efikasno, suspenzija se moe dozvoliti i u drugom sektoru istog sporazuma, ali i u oblasti regulisanoj drugim sporazumom ukoliko ozbiljnost razloga govori tome u prilog. Alternativni naini rjeavanja sporova (dobre usluge, mirenje ili posredovanje) Svjetska trgovinska organizacija pored prethodno opisane procedure za rjeavanje sporova, predvia i druge alternativne naine za rjeavanje sporova. Generalni direktor moe u cilju pomoi lanicama da rijee spor i ukoliko se strane u sporu saglase postupajui po slubenoj dunosti, ponuditi dobre usluge, mirenje ili posredovanje.
45 Kada panel smatra da ne moe da saini izvjetaj u predvienom roku o tome e pismeno obavijestiti DSB sa obrazloenjem, pri emu podnoenje izvjetaja ne moe biti due od 9 mjeseci. 46 Koncept albenog postupka je jedna od bitnih karakteristika Dogovor o rjeavanju sporova. 47 Lica koja uestvuju u drugostepenom organu se rotiraju. Ova rotacija se utvruje u radnoj proceduri Apelacionog tijela. 48 Meutim, ukoliko Apelaciono tijelo smatra da nije u mogunosti da donese odluku u roku od 60 dana, o tome i o razlozima zbog kojih ne moe da se donese odluku u predvienom roku mora obavijestiti DSB pismenim putem, uz procjenu roka potrebnog za podnoenje izvjetaja. U svakom sluaju, postupak ne moe trajati due od 90 dana. 49 Kada panel ili drugostepeni organ zakljue da mjera nije u skladu sa obuhvaenim sporazumom, preporuie lanici na koju se odnose preporuke da uskladi mjeru sa pravilima, procedurama i sporazumima. ta vie, panel ili Drugostepeni organ mogu sugerisati naine kako da lanica sprovede preporuku.

25

Svaka strana u sporu ima prava da trai alternativna sredstva rjeavanja sporova, kao i da od njih odustane u bilo kom trenutku. Postupci sprovedeni u vezi sa dobrim uslugama, mirenjem ili posredovanjem, a posebno iznijeti stavovi strana u sporu, su tajni, i nemaju uticaja na prava bilo koje od strana u eventualno buduem postupku. Ukoliko je postupak okonan prije nego to je spor rijeen, strana koja se smatra oteenom moe podnijeti zahtjev za formiranje panela. U sluaju kada je postupak vezan za dobre usluge, mirenje i posredovanje zapoet unutar roka od 60 dana od dana prijema zahtjeva za konsultacije, strana koja je podnijela zahtjev moe zahtijevati formiranje panela tek po isteku 60 dana od dana podnoenja zahtjeva za konsultacije. Strana, podnosilac zahtjeva, moe zahtijevati formiranje panela i prije isteka roka od 60 dana, ukoliko strane u sporu zajedniki konstatuju da postupak u vezi sa dobrim uslugama, mirenjem i posredovanjem nije doveo do rjeenja spora.

Arbitraa - Arbitraa u okviru WTO, takoe je alternativno sredstvo rjeavanja sporova. Moe se koristiti u skladu sa meusobnim dogovorom strana u sporu, ali samo pod uslovom da je predmet spora jasno definisan i da su strane saglasne da priznaju arbitranu odluku.
Strane u sporu moraju blagovremeno obavijestiti lanice o rjeavanju spora putem arbitrae, i to prije poetka arbitranog postuka. Druge lanice WTO mogu uestvovati u arbitranom postupku uz saglasnost strana koje su rjeavanje meusobnog spora prepustile arbitrai. O arbitranim odlukama mora biti obavijeten Organ za rjeavanje sporova i Savjet ili Komitet nadlean za odgovarajui sporazum. Odredbe Dogovora, koje se odnose na praenje primjene preporuka i odluka, kompenzacija i suspenzije koncesija (lanovi 21 i 22), primjenjuju se i na arbitrane odluke.

2.8. Pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji Procedura50

Drava proces ulanjenja zapoinje podnoenjem Zahtjeva za prijem, Generalnom direktoru WTO. Zahtjev treba da sadri nedvosmislenu izjavu da zemlja eli da pristupi Organizaciji u skladu sa lanom XII Sporazuma o osnivanju WTO. (Istom izjavom se moe aplicirati i za status posmatraa.) Generalni direktor verifikuje zahtjev i dostavlja ga Generalnom savjetu (Ministarskoj konferenciji), koji se na sljedeem sastanku razmatra. U sluaju prihvatanja zatjeva, slijedi formiranje Radne grupe51 (RG) i biranje predsjedavajueg u konsultacijama sa lanicama Radne grupe i zemljom kandidatom. lanstvo u Radnoj grupi je otvoreno za sve lanice WTO i najee je ine: EU, Kanada, SAD, Japan, susjedne drave zemlje kandidata i glavni trgovinski partneri.52 Nakon formiranja Radne grupe, zemlja u procesu pristupanja ima obavezu da dostavi niz informacija, izvjetaja i podataka, na osnovu kojih se stie jasna slika o svim aspektima spoljnotrgovinske i ekonomske

Detaljnije: Mr Aida Salagi-Cekovic, Znaaj lista koncesija u oblasti roba u procesu pristupanja STO, Ekonomski fakultet, Podgorica, 2007, str. 12-24 51 Engl. Working Party. 52 Broj lanova Radne grupe varira. Najvea RG je formirana prilikom pristupanja Rusije-65 lanova, zatim Saudiske Arabije-52 lana. Status posmatraa u Radnoj grupi na osnovu sporazuma sa WTO imaju MMF, Svjetska banka, UN i UNCTAD.

50

26

politike zemlje kandidata. Ove informacije i podaci treba da budu dostavljeni u standardizovanoj formi dokumenta.53 Dokumenta koje treba dostaviti su: Memorandum o spoljnotrgovinskom reimu-WT/ACC/1; Izvjetaj o subvencijama pri izvozu i Izvjetaj o domaoj podrci poljoprivrede-WT/ACC/4; Podaci o uslugama-WT/ACC/5; Matrica usaglaenosti sa sanitarnim i fitosanitarnim mjerama i Sporazumom o tehnikim preprekama u trgovini -WT/ACC/8; Trgovinski aspekt Sporazuma o intelektualnoj svojini WT/ACC/9; Pored ve pobrojanog dostavljaju se i tekstovi vaeih propisa i zakona, podaci o carinskim stopama i carinska tarifa, odgovori na pitanja zemalja lanica (Q/A), plan privatizacije, kao i druga traena dokumenta i informacije.

lanicama se prvo dostavlja Memorandum o spoljnotrgovinskom reimu sa prateim aneksima, kao sveobuhvatan dokument, kojim se daje kompletan presjek ukupnog ekonomskog stanja. Mora biti napisan na jednom od radnih jezika Organizacije (engleski/francuski/panski) i sastoji se iz sedam djelova i osam aneksa. Sadraj Memoranduma o spoljnotrgovinskom reimu 1. Uvod; 2. Privreda, ekonomska politika i spoljna trgovina; 3. Zakonodavni okvir za trgovinu robama i uslugama; 4. Politika spoljne trgovine roboma; 5. Trgovinski aspekt reima intelektualne svojine; 6. Aspekt koji se odnose na reim trgovine uslugama; 7. Institucionalni okvira za trgovinu i ekonomske odnose sa treim zemljama. Aneksi: Aneks 1: Statistika i publikacije; Aneks 2: Spisak zakona i propisa; Aneks 3: Informacije o proceduri dodijele dozvola; Aneks 4: Informacije o primjeni i nadzoru nad sporazumom o carinskom vrednovanju; Aneks 5: Informacije o tehnikim preprekama u trgovini; Aneks 6: Informacije o trgovanju dravnih preduzea; Aneks 7: Klasifikacija sektora usluga; Aneks 8: Spisak meunarodnih i dvostranih trgovinskih ugovora. Memorandum kao i ostala dokumenta, distribuira se lanicama preko Sekretarijata. Sve lanice, bez obzira na to da li imaju ili ne spoljnotrgovinskog ili bilo kog drugog interesa imaju pravo na postavljanje pitanja, trae objanjenja i pojanjenja na tekst Memoranduma. Odgovori zemalje kandidata, moraju biti onoliko detaljni koliko to zemlje lanice zahtijevaju i oni imaju pravo na slanje dodatnih pitanja dok god odgovori ne budu u potpunosti konkretni i jasni. Nakon dostavljanja Memoranduma, odgovora na pitanja zemalja lanica i drugih potrebnih i traenih dokumenta54 tj. kada je stvorena odgovarajua dokumentaciona osnova za pregovore, slijedi sazivanje i odravanje prvog sastanka Radne grupe. Na prvom sastanku, komentarie se tekst Memoranduma i dodatno pojanjavaju pitanja koja su ostala nerazjanjena (ukoliko takvih ima). Na kraju svakog sastanka,
53 Zvanini dokumenti koje ispituje RG tokom procesa pristupanja smatraju se tajnim sve do zavretka postupka. Poslije toga, ovi dokumenti su javni i mogu se nai na vebsajtu WTO (www.wto.org) 54 Neka dokumenta mogu se i naknadno dostaviti tokom procesa pristupanja npr. WT/ACC/4, WT/ACC/5 i dr.

27

predsjedavajui iznosi glavne zakljuke i daje zadatke predstavnicima zemlje koja je u procesu pristupa, a koje treba ispuniti do narednog sastanka. Na osnovu ovih zahtjeva, preduzimaju se konkretni koraci u cilju izrade traenih dokumenta, usaglaavanja zakonske regulative, pripreme i zakazivanja narednog sastanka Radne grupe na kome se evoluira postignuto55. Sastancima Radne grupe moe da prisustvuje bilo koja lanica WTO. Pregovori su na multilateralnom nivou i traju sve do momenta dok se ne utvrdi da je zemlja kandidat uskladila reim spoljne trgovine sa pravilima WTO. Naredni korak, u procesu pristupanja su bilateralni pregovori. Kako je u praksi esto vei broj lanica WTO zaintresovan za iste koncesije, kad je u pitanju podrka poljoprivredi i izvoznim subvenicijama, pregovori se vode i na plulateralnom nivou. Razliite faze pregovora mogu da se preklapaju i teku paralelno, meutim, bilateralni pregovori najee se iniciranju kad je faza ispitivanja trgovinskog reima dovoljno odmakla. Pregovori bilateralnog karaktera, vode se samo sa lanicama koje za to iskau interes jer se spoljnotrgovinski interesi zemalja lanica nekada znatno razlikuju. Ova faza procesa pristupanja, odnosi se na pristup tritu i pregovori se vode o carinskim stopama, poljoprivredi i uslugama. Pristup tritu (roba i usluga) predstavlja najkritiniji element procesa pristupanja, jer lanice ele da se osiguraju da e ustupci koje odobrava Vlada zemlje kandidata biti uporedivi sa prednostima koje proistiu iz lanstva u WTO. Ova faza pregovora zavrava se sainjavanjem Liste koncesija u oblasti roba (za industrijske i poljoprivredne proizvode) i Lista specifinih obaveza u oblasti usluga. Navedene liste prilau se kao aneksi i predstavljaju sastavni dio nacrta Protokola o pristupanju, i sadre uslove pristupanja koji su dogovoreni sa zemljom kandidatom. Po zavretku pregovora, Radna grupa usvaja: Izvjetaj56 koji predstavlja rezime diskusija sa sastanaka Radne grupe, nacrt Odluke o pristupanju i nacrt Protokola o pristupanju.

Ovaj paket dokumenata, Radna grupa dostavlja Generalnom savjetu (Ministarskoj konferenciji) na odobrenje i predlae pristupanje zemlje kandidata. Odluka o pristupanju donosi se dvotreinskom veinom glasova lanica i time Protokol stupa na snagu. Drava kandidat pristupa Svjetskoj trgovinskoj orgnizacij, trideset dana nakon potpisivanja Protokola ili deponovanjem instrumenta ratifikacije. Protokol postaje sastavni dio Sporazuma o WTO, a Liste koncesija sastavni djelovi GATT-a iz 1994. (za robe) i GATS-a (za usluge).

55 Izmeu sastanaka RG ne prekidaju se konsultacija zemlje kandidata sa lanicama.

56 Engl. - Report of the Working Party on Accession

28

Grafik 3. PROCES PRISTUPANJA SVJETSKOJ TRGOVINSKOJ ORGANIZACIJI

Izvor: Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije, (interna dokumenta), 2006.

2.9. Pristupanje Crne Gore Svjetskoj trgovinskoj organizaciji

Biva Jugoslavija (SFRJ) bila je potpisnica GATT-a, ijom disolucijom je novonastala SRJ izgubila taj status, posebno u uslovima ekonomskih sankcija koje su uslijedile 1992.g. Kontinuitet lanstva, kroz participaciju u kreiranju WTO, ostvarila je jedino Slovenija, koja je lanica WTO od njenog osnivanja, i nije morala posebno aplicirati, ve je potpisala marakeki sporazum u grupaciji 128 zemalja. Hrvatska i Makedonija aplicirale su za punopravno lanstvo u WTO i to su uspjeno zavrile 2000, odnosno 2003.godine. U 2008.godini. u regionu Jugoistone Evrope, jedino Srbija, Bosna i Hercegovina i Crna Gora nisu lanice WTO, a zajedno sa Rusijom i Bjelorusijom, i jedine u Evropi. Ukrajina je postala lanica WTO maja 2008.godine. SRJ, odnosno Dravna zajednica SCG aplicirala je za prijem u WTO 2003.g., ali zbog razlika u ekonomskim sistemima, bilo je teko harmonizovati razliite spoljnotrgovinske i carinske politike, da bi se omoguilo dinamino pristupanje. Poslati odgovori na pitanja lanica WTO vezani za nae trgovnske reime, pokazali su svu nau razliitost i na odredjeni nain, proces pristupanja SCG u WTO bio je zamrznut. Poslije dugih

29

pregovora, i paralelno za uvodjenjem modela dvostrukog kolosjeka57, a u skladu sa Statutom WTO, ova situacija je prevazidjena i omogueno je odvojeno apliciranje za punopravno lanstvo u WTO posebno za Crnu Goru, posebno za Srbiju. Predlog odluke izmedju drava lanica SCG usaglaen je na bazi jasno definisanih ekonomskih interesa i nije prejudicirao budui dravnopravni status Crne Gore. Shodno odredbama lana XII GATT-a58, Republika Crna Gora I Republika Srbija decembra 2004. godine dogovorile su se da, u skladu sa modelom dvostrukog kolosjeka, pokrenu proceduru za odvojeno, tj. samostalno pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji. Odluka o pristupanju Crne Gore u Svjetsku trgovnsku organizaciju, koja je pridrueni lan Organizacije UN, donijeta je na sastanku Generalnog savjeta WTO u enevi 15.februara 2005.godine. Formiranja je Radna grupa za pristupanje WTO, koju predvodi Ambasador Slovenije pri stalnoj misiji Slovenije pri UN u enevi, a Vlada RCG je svojom Odlukom formirala medjuresorsku Radnu grupu za pristupanje Crne Gore u sto, na ijem elu je Ministar za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije RCG. Za Crnu Goru, lanstvo u WTO predstavlja jedan od kljunih koraka integracije u moderne meunarodne ekonomske odnose i kljunu polugu spoljnotrgovinske i ukupne ekonomske (re)integracije Crne Gore u medjunarodnu ekonomiju. To je istovremeno i vaan element podrke procesu unutranjih ekonomskih reformi, kao i neophodan korak u procesu pridruivanja i pristupanja Evropskoj uniji. Definisan je Akcioni plan za pristupanje Crne Gore u WTO, nosioci kljunih aktivnosti, kao i rokovi za realizaciju planiranih zadataka na putu pristupanja. Pristupanje WTO postalo je na taj nain integralni dio i procesa evropskih integracija, stratekog proriteta Crne Gore. Sa stvaranjem unutranjih preduslova, u Crnoj Gori predano je raeno na postizanju sljedeeg: - politike podrke procesu pristupanja, odnosno pune podrke Vlade resornih ministarstava i povezanih institucija, kao i biznis asocijacija, kako bi se, pored ostalog, omoguilo da pregovaraki tim ima mogunost direktnog i efikasnog uea u reformi propisa vanih za pristupanje STO, - realizacije efektivnih reformi na planu spoljnotrgovinskog i carinskog sistema, kao i reformskog zakonodavstva u cjelini, u cilju stvaranja trine privrede i pravnog sistema koji je uporediv sa sistemima razvijenih trinih privreda, - informisanja cjelokupne javnosti u zemlji poslovnih i naunih krugova, asocijacije potroaa, lanova parlamenta, medija, kako bi se obezbijedio nacionalni konsenzus o vanosti to skorijeg pristupanja ovoj organizaciji, - finansijsko-materijalnog i kadrovskog jaanja institucija koje nose proces pripreme i pregovora za pristupanje, kao i ispunjavanja preuzetih obaveza.

11.oktobra 2004.g. Savjet ministara EU donio je odluku o uvodjenju modela dvostrukog kolosjeka u procesu pridruivanja SCG prema EU, dajui mnogo veu autonomiju dravama lanicama. Da se dalje pribliavanje EU sprovodi samostalno u oblasti spoljnotrgovinske i carinske politike, sektorskih politika i ostalih povezanih ekonomskih tema. 58 Svaka drava ili posebna carinska teritorija, koja ima punu autonomiju u primjeni trgovinske politike moe pristupiti STO pod uslovima koji su dogovoreni izmeu te zemlje i lanica STO / www.wto.org /

57

30

Hronologija aktivnosti u procesu pristupanja Crne Gore u WTO Aktivnosti na pristupanju Crne Gore Svjetskoj trgovinskoj organizaciji odvijale su se sljedei redosljedom:
23.12.2004. zahtjev za samostalno pristupanje Crne Gore STO-u dostavljen je Generalnom direktoru WTO, gdinu Supachai Panitchpakdi-u, Istog dana povuen je zahtjev za pristupanje SCG u WTO; 03.02.2005. Vlada RCG usvojila je Memorandum o spoljnotrgovinskom reimu Crne Gore i odredila Glavnog pregovaraa a zamjenika efa Misije SCG u enevi za stalnog predstavnika Crne Gore u WTO 15.02.2005. na Generalnom savjetu WTO usvojen je zahtjev Republike Crne Gore za samostalno lanstvo u WTO i data saglasnost za formiranje Radne grupe za pristup Crne Gore STO-u. Istom prilikom predat je Memorandum o spoljnotrgovinskom reimu Crne Gore 04.03.2005. poslat je set zakona vezanih za zatitu prava intelektualne svojine: o Zakon o igovima, Sl list SCG, 61/04. o Zakon o patentima, Sl list SCG,15/04 o Zakon o zatiti topografske eme integrisanih kola, Sl list SCG, 61/04. o Zakon o zatiti dizajna, Sl list SCG, 61/04. o Zakon o autorskim i srodnim pravima, Sl list SCG, 61/04. o Zakon SRJ o geografskim oznakama, Sl list SRJ, 15/95. 24.03.2005. upuena je ponuda Republici Sloveniji da presjedava Radnom grupom za pristup Crne Gore 11.04.2005. Sekretarijatu WTO poslat dokument ACC/4 koji predstavlja izvjetaj o agrobudetu, i izvjetaj o sektoru usluga tzv. ACC/5 14.04.2005. g-din dr Dimitrij Rupel, Ministar inostranih poslova Republike Slovenije izrazio je spremnost Republike Slovenije da predsjedava Radnom grupom 25.04.2005. primljena prva gupra pitanja EU vezana za Memorandum o spoljnotrgovinskom reimu RCG 25.04.2005. sastanak Komisije za koordinaciju procesa pristupanja STO-u povodom Ponude za usluge 25.05.2005. primljena prva grupa pitanja pitanja SAD-a vezana za Memorandum o spoljnotrgovinskom reimu RCG 25.05.2005. na Generalnom savjetu STO-a jednoglasno je odlueno da na elu Radne grupe za pristupanje Crne Gore STO-u bude g-din Alja Gosnar, Ambasador i stalni predstavnik Republike Slovenije pri UN i STO u enevi 25.05.2005. odran II sastanak Komisije za koordinaciju procesa pristupanja STO-u povodom Ponude za usluge 01.06.2005. Sekretarijatu STO-a dostavljeni o Zakon o spoljnoj trgovini, Sl list RCG, 28/04, o Uredba o implementaciji zakona o spoljnoj trgovini, Sl list RCG, 52/04, 03.06.2005. dostavljeni su: o Carinski zakon usvojen Sl list RCG, 31/03, o Uredba za sprovoenje carinskog zakona (djelovi koji se odnose na carinsko vrednovanje i porijeklo robe), Sl list RCG, 15/03, o Zakon o porezu na dodatu vrijednost, Sl list RCG, 21/03, o Zakon o akcizama, Sl list RCG, 12/02, o Zakon o stranim ulaganjima, Sl list RCG, 52/00, o Zakon o slobodnim zonama, Sl list RCG, 42/04, o Uredba o postupanju carinskog organa sa robom za koju postoji osnovana sumnja da se njome povreuju prava intelektualne svojine, Sl list RCG, 25/05 23.06.2005. usvojeni su na Vladi i dostavljeni Sekretarijatu STO-a: o Lista specifinih obaveza za usluge inicijalni prijedlog (Initial Service Offer59) i

Sekretarijatu WTO prethodno je ve dostavljen dokument ACC5 , koji daje prikaz pravne regulative u oblasti usluga u Crnoj Gori, kao I set najvanijih zakona u oblasti usluga. Kada je u pitanju pristup tritu u dijelu specifinih obaveza u oblasti trgovine uslugama, do sada su Sekretarijatu WTO dostavljeni ACC/5 (dokument koji prikazuje pravnu regulativu u oblasti usluga), inicijalna verzija Ponude za usluge (juna 2005. godine), revidirane Ponude za usluge (juna 2006. i jula 2007. godine i januara 2008. godine) kao i set najvanijih zakona u oblasti usluga. Na osnovu predatih dokumenata, od lanica WTO se oekuje, na tokom procesa pregovaranja o prustupanju, u

59

31

o Odgovori na pitanja Evropske Unije 11.07.2005. primljena I runda pitanja SAD na zakone RCG 18.07.2005. primljena II runda pitanja SAD na zakone RCG 22.07.2005. usvojeni na Vladi odgovori na pitanja SAD-a na Memorandum o spoljnotrgovinskom reimu RCG 27.07.2005. Sekretarijatu STO-a dostavljeni su: o odgovori na pitanja SAD-a o HS 96 i HS 2002 (stara i nova carinska tarifa) 02.08.2005. primljeno pismo Peter Carl-a, Generalnog Direktora DG Trade, EC, Brisel, vezano za Ponudu za usluge 01.09.2005. Vlada usvojila odgovore na pitanja SAD-a o pojedinim zakonima RCG 02.09.2005. poslat odgovor na pismo EC (Peter Carl) 02.09.2005. poslati Sekretarijatu STO-a odgovori na pitanja SAD-a o pojedinim zakonima RCG 26.09.2005. Okrugli sto na temu Crna Gora i WTO -poetak pregovora za pristupanje i posjeta Arifa Hussain-a Crnoj Gori, direktora Direktorata za pristupanje WTO 27.09.2005. sastanak Komisije za koordinaciju procesa pristupanja WTO i g-dina Arifa Hussaina 27.09.2005. Sekretarijatu WTO dostavljeni su slijedei dokumenti: o Nacrt Zakona o carinskoj tarifi o Zakon o tekuim i kapitalnim poslovima sa inostranstvom, Sl. List RCG 45/05 o Zakon o genetiki modifikovanim organizmima, Sl. List SRJ 21/01 o Zakon o kinematografiji, Sl. List RCG 45/05 o Zakon o veterinarstvu, Sl. List RCG 80/04 o Zakon o duvanu, Sl. list RCG 80/04, 5/05 o Naredba o preduzimanju mjera za spreavanje unoenja zarazne bolesti ivotinja spongiformne encefalopatije goveda (BSE) u Republiku Crnu Goru, Sl. list 23/05 o Odluka o Kontrolnoj listi za izvoz i uvoz robe, Sl. list RCG 44/04 04.10.2005. Prva Radna Grupa za pristup CG STO-u u enevi 05.10.2005. Sastanak delegacije CG sa predstavnicima DG Trade u Briselu 06.10.2005. sugestije Evropske komisije na Ponudu za usluge 13.10.2005. pitanja Australije 14.11.2005. komentari Japana na poetnu verziju Ponude za usluge 15.11.2005. usvojeni su na Vladi: Revidirana Ponuda za usluge Informacija o statusu procesa pregovaranja za pristupanje RCG Svjetskoj trgovinskoj organizaciji 25.11.2005. dodatne sugestije EC na poetnu verziju Ponude za usluge /intenzivna komunikacija sa Direktoratom za trgovinu oko definisanja kljunih elemenata u ponudi za usluge/ 13.-18.2005. u Hong Kongu odrana Ministarska konferencija WTO Januar 2006. Andrej Logar, novi Ambasador i stalni predstavnik Republike Slovenije pri UN i STO u enevi, zamjenjuje Alja Gosnara na elu Radne grupe za pristupanje Crne Gore STO-u 14.03.2006. poslata Evropskoj komisiji incijalna verzija Ponude za robe (Initial Goods Offer) 19.04.2006. - trea runda komentara EC na Ponudu za usluge; 25-26.04.2006. - radna posjeta Evropskoj komisiji; 11.05.2006.- komentari USA na inicijalnu Ponudu za usluge; 12.05.2006. proslijedjeni u Sekretarijat STO

okviru pojedinih sektora usluga, postavljaju itav niz pitanja koja se odnose na tretman stranih lica kao prualaca usluga, i pristup tritu u pojedinim sektorima. Potekoe u pregovorima predstavlja injenica da je Crna Gora bila prinuena da u veini sektora, kao budua lanica EU, prihvati obaveze koje su usklaene sa zakonodavstvom i praksom EU, tj. Crna Gora je u svoju pregovaraku platfomu morala istovremeno da ugradi i sopstvene interese, ali i da predvidi i titi interese EU, ijem lanstvu tei. Time pregovori postaju znatno komplikovaniji, jer se simulira i pregovaranje sa EU, a ne samo sa najmanjom zemljom iz naeg Regiona sa kojima sve lanice WTO, osim EU i susjeda, imaju veoma mali obim trgovinske razmjene i prisustva na naem tritu. Takodje, crnogorski sektor usluga, ve u samom startu, bio je veoma liberalan (najliberalniji u regionu), to je trebalo da olaka finalizaciju pregovora. Medjutim, pregovori su bili veoma detaljni i sloeni, i zahtjevali su dodatnu liberalizaciju, posebno u horizontalnim pitanjima, sektoru javnih servisa i komunalnih usluga, bankarskom i sektoru osiguranja.

32

Odgovori na pitanja US - Q&A60, Australia - Q&A, Annex I- Economic Reform Agenda (Agenda ekonomski reformi) Annex II- ACC9, ACC4 for 2005, Izvjetaj o subvenicijama - Subsidies notifications for 2004 and 2005, Plan privatizacije i Akcioni plan zakonodavstva - Privatization report and Legislation Action Plan o Annex III- Inovirana Odluka o kontrolnoj listi za uvoz, izvoz i transit roba - Decision on Control List; Izmjene carinskog zakona - Customs Tariff Law; Nacrt Ustava - Constitution of Montenegro; Zakon o zatiti bilja - Plant Protection Law; Decision on Veterinary inspection fees; set zakona iz oblasti intelektualne svojine koji je usvojen na nivou SCG - the Law on Topographies of Integrated Circuits; draft Law on Geographical Indications; SCG zakon o spoljnoj trgovini naoruanjem, vojnom opremom i robom dvostruke namjene the Law on Foreign Trade in Weapons, Military Equipment and Goods of Dual Use; Zakon o optem upravnom postupku, the Law on General Administrative Procedure; the Law on Administrative Dispute; o Annex IV- Criteria for Establishment of Health Status of Plant Shipments o 30.05.2006. poslata Revidirana ponuda za usluge; o 14.06.2006. poslata u Sekretarija WTO Inicijalna ponuda za robe; 5.07.2006.- druga Radna grupa za pristup RCG STO; 6.07.2006.- bilateralni sastanci/pregovori61 (EU, SAD, Kanada) ; 12.07.2006. Kanada dostavila pitanja vezano za Ponudu za usluge; 18.07.2006 - komentari SAD na Ponudu za robe; 18.07.2006.- komentari SAD na Ponudu za usluge; 07.08.2006.- EU pitanja; 04.09.2006. pitanja SAD; 21-23.11.2006.- Sastanci u enevi sa SAD-om, predsjedavajuim Radne grupe i odeljenjem za pristupanje Sekretarijata, WIPO; 08.12.2006. Sekretarijatu dostavljeno u cilju zakazivanja tree Radne grupe: Odgovori na pitanja SAD, EU Revidirani akcioni plan zakonodavstva, Carinski zakon sa amandmanima Sl. list RCG, br. 07/02, 38/02, 72/02, 21/03, 31/03, 29/05, 66/06, Zakon o sadnom materijalu Sl. list RCG, br. 28/06, Zakon o sjemenskom materijalu poljoprivrednog bilja Sl. list RCG, br. 28/06, Zakon o prestanku vaenja Zakona o drutvenoj kontroli cijena Sl. list RCG, br. 27/06 i Zakon o geografskim oznakama porijekla 08.12.2006.- poslata Revidirana ponuda za robe na komentar EU; 23.01.2007.- Usaglaena Revidirana ponuda za robe sa EU; 26.01.2007. U vladinu proceduru upuene su: Revidirana ponuda za robe i Informacija o procesu pristupanja Januara 2007. poslati komentari na revidiranu Ponudu na usluge na zahtjev SAD; Februara 2007. distribuirana je revidirana Ponuda za robe; Februara 2007. distriburan je dokumet koji se odnosi na SPS i TBT62- ACC/8 ; Februara 2007. dostavljen je Akcioni plan zakonodavstva; 24. Februara 2007. III sastanak Radne grupe; Februara 2007. odrani su plurilateralni pregovori o poljoprivredi i agrobudetu; Februara 2007. odrani su bilateralni sastanci sa SAD i Kanadom; o o o o

60

Bilateralni pregovori se otvaraju na zahtjev drave lanice WTO, a tiu se prvenstveno dodatnih zahtjeva za koncesijama (tj. ustupcima) u slobodi pristupa tritu roba i slobodi pristupa tritu usluga u Crnoj Gori. Svaka drava ima pravo da pokua da ostvari dodatni nivo liberalizacije koji se tiu prvenstveno njenog linog ekonomskog interesa i globalnog dijaloga o liberalizaciji trgovine koji se kontinuirano vodi u WTO. Medjutim, na kraju procesa pristupanja, svi potpisani bilaterealni pregovori, i za robe i za usluge, konsoliduju se u jedinstveni zavrni predlog drugim rijeima, ono to se da kao ustupak jednoj zemlji, na kraju procesa, postaje dostupno svim zemljama lanicama WTO.
62

61

Q&A pitanja I odgovori

Sanitarne I fitosanitarne mjere (SPS); tehnicke prepreke trgovini (TBT)

33

Maja 2007. distribuirani su odgovori na pitanja SAD; Maja 2007. dostavljeni su odgovori na pitanja EU; Maja 2007. dostavljeni su Izvjetaj o domaoj podrci u poljoprivredi za 2006. godinu i Izvjetaj o subvencijama za 2006. godinu.; Juna 2007. dostavljene su druga revidirana Ponuda za robe i druga revidirana Ponuda za usluge; Jula 2007. distribuiran je revidirani Akcioni plan zakonodavstva; 19. Jula 2007. etvrti sastanak Radne grupe za pristupanje RCG WTO63; na kom je prvi put prezentiran Rezime o dosadanjim pregovorima (tzv. Factual Summary Report pripremljen od strane Sekretarijata WTO; Na temelju tog dokumenta, analizirana je usklaenost spoljotrgovinskog reima Crne Gore sa relevantninm sporazumina WTO. Predmet razmatranja bio je i sadraj odgovora na pitanja lanica, Izvjetaj o subvencijama i Izvjetaj o domaoj podrci poljoprivredi za prethodnu godinu (agrobudet). Kako je stepen crnogorske legistative u velikoj mjeri usklaen sa STO sporazumina, zakljukom sjednice Radne grupe definisano je da e Sekretarijat prii izradi Nacrta zavrnog izvjetaja o pristupanju Crne Gore WTO (tzv. Draft Final Report ) koji predstavlja osnov za zavrsetak procesa pregovora. Jula 2007., na marginama Radne grupe, odrane su nove runde bilateralnih sastanaka sa SAD, Evropskom komisijom, vajcarskom, Kanadom i Japanom; otvaranje bilateralnih pregovora najavila i Norveka; Septembra/oktobra 2007 godine primljena su dodatna pitanja SAD, kao i zahtjevi Norveke, Sad i Japana vezana za revidirane ponude za robei usluge64 4.12.2007., Brisel konsultacije sa EK u Generalnom direktoratu za trgovinu oko revidiranja ponude za robe i ponude za usluge Januara 2008. godine, u okviru pripreme slijedeeg sastanka Radne grupe, dostavljen novi set zakona, kao i izmjene postojeih zakona (A amandmani) , na bazi zahtjeva drava lanica WTO: Predlog Zakona o bankama, Predlog Zakona o elektronskim komunikacijama, Carinski zakon (A), Nacrt Zakona o zapoljavanju i radu stranaca, Nacrt Zakona o svojinsko-pravnim odnosima (dio o svojinskim pravima stranaca), Nacrt Zakona o pesticidima, Nacrt Zakona o sredstvima za ishranu bilja , Nacrt Zakona o trgovini, Zakon o genetiki modifikovanim organizmima, Zakon o izmjenama zakona o duvanu (A), Predlog Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o lijekovima, Zakon o administrativnim taksama (A), Zakon o o geografskim oznakama porijekla (A), Predlog Zakona o izmjenama i dopunama Carinskog zakona, Zakon o patentima (A), Zakon o standardizaciji, Zakon o tehnikim zahtjevima za proizvode i ocjenjivanju usaglaenosti proizvoda s propisanim zahtjevima, Odluka o procedurama notifikacije za SPS i Odluka o procedurama notifikacije za TBT. 28. februara 2008. Peti sastanak Radne grupe za pristupanje Crne Gore u WTO; po prvi put, prezentiran je dokument: Nacrt Izvjetaja o pristupanju Crne Gore, koji je pripremljen u Sekretarijatu za pristupanje, u saradnji sa Vladom. Za slijedei, esti sastanak radne grupe potrebno je do preistiti tekst Izvjetaja, dopuniti ga sa obrazloenjem svih novih zakonskih rijenja(dati za svaki Zakon ,datum usvajanja u Parlamentu i dan stupanja na snagu, sa obrazloenjem kada poinje da se primjenjuje i koj su efekti), pripremiti novu verziju stepena realizacije Akocionog plana zakonodavstva. Intenzivirati okonanje bilateralnih pregovora. Evropska komisija najavila da je bilateralne pregovore uspjeno okonala i da e uskoro potpisati Bilateralni protokol EK-CG o pristupanju CG u WTO.

CG odrala na marginama Ragne grupe novu rundu bilateralnih sastanaka i odgovarala na sva postavljena pitanja predstavnika SAD, EU, Kanade, Norveke, Japana i vajcarske tokom (ve) trogodisnjeg procesa pristupanja od februara 2005.godine. Na zahtjev Kine, odran prvi bilateralni sastanak o pristupanju CG, samo u oblasti ponude za robe.
15. aprila 2008. Brisel potpisan prvi bilateralni sporarazum - tzv. Protokol izmedju Crne Gore i Evropske Komsije (ispred 27 drava lanica EU) o pristupanju CG u WTO; Osnov za potpisivanje Protokola bila je TREA revidirana Ponuda za robe i TREA revidirana ponuda za usluge

63 Na IV Radnoj grupi razmatrani su slijedeci zakoni: Zakon o carinskoj tarifi HS 2007, Zakon o sredstvima za zatitu bilja, Zakon o sredstvima za ishranu bilja , Zakon o zatiti biljnih sorti, Zakon o bezbjednosti hrane, Zakon o spoljnoj trgovini , Uredba za sprovoenje Zakona o spoljnoj trgovini (A) , Odluka o kontrolnoj listi za izvoz, uvoz i tranziit robe (A), Zakon o stranim ulaganjima (A), Zakon o slobodnim zonama (A), Zakon o privrednim drutvima (A) , Zakon o zatiti povjerljivih podataka (neobjavljenih informacija), Uredba o kontroli cijene ljekova, Zakon o standardizaciji, Zakon o tehnikim zahtjevima za proizvode, 64

Interna dokumentacija Ministarstva za ekonomski razvoj, Novembar 2008

34

20-21. juna 2008 nova runda bilateralnih pregovora65 u enevi sa Norvekom, Kanadom, USTR, i Japanom. Primljen zahtjev za bilateralne pregovore sa vajcarskom. Odran konsultativni sastanak sa EK. Jul Novembar 2008. - sve dok se nisu okonali i preostali bilateralni pregovori, uslijedila je veoma Intenzivna komunikacija sa svim zemljama sa kojima je Crna Gora otvorila bilateralne pregovore frekventna korespondencija sa svim zemljama (US, Norveka, Kina, vajcarska, Japan, Kanada, novi pregovara Brazil) posjete pojedinim zemljama, razgovori sa njihovim ambasadorima u CG, ukljuivanje bilateralnih sastanaka i od strane Stalne misije CG pri UN u enevi u proces direktnih konsultacija, uz kontinuiranu koordinaciju sa EU, i konano, sa Sekretarijatom za pristupanje WTO. 8. avgust 2008 call conference pregovori sa delegacijom Kanade (uesnici iz Podgorice i Otave, uz ukljuenje stalnih misija obje zemlje iz eneve). 18. jul 2008 - esti sastanak radne grupe za pristupanje CG u WTO i nove runde bilateralnih pregovora sa sedam zemalja; prezentacija progresa ostvarenog u reformi zakonodavstva i drugo itanje Nacrta izvjetaja o pristupanju; opta ocjena multilateralni pregovori gotovo okonani, to znai da se treba fokusirati na zavretak bilateralnih pregovora, kako bi se cijeli proces okonao do kraja 2008.godine; 19. septembar 2008. potpisan bilateralni Protokol o pristupanju CG u WTO sa NR Kinom; odrana nova runda bilateralnih pregovora sa US, Kanadom, Norvekom, Japanom, Brazilom i vajcarskom. 7. novembar 2008. Sedmi sastanak radne grupe za pristupanje CG u WTO tree itanje Nacrta izvjetaja o pristupanju; potpisani Protokoli o pristupanju sa Brazilom i vajcarskom; parafirani sa Norvekom; tehniki zakljueni sa US, Kanadom i Japanom. Na sastanku radne grupe saopteno da su svi bilateralni pregovori uspjeno zavreni; Primljena dodatna pitanja US vezano za finalizaciju multilateralnih pregovora i dodatne neophodne zakonodavne reforme u Akcionom planu zakonodavstva; 24. novembar 2008 sastanci sa predstavnicima US i EK oko finalizacije multilateralnog, zavrnog Izvjetaja o pristupanju. Dostavljeni novi propisi: Zakon o patentima, Zakon o ratifikaciji konvencije o zatiti bilja, Zakon o akcizama (A), Zakon o upravljanju otpadom (A), Zakon o administrativnim taksama (A), Zakon o duvanu (A), Zakon o sredstvima za ishranu bilja (A), Zakon o slobodnim zonama (A), Zakon o neotkrivenim informacijama (A),Odluka o kontrolnoj listi (A), Odluka o sadrini elaborata o osnivanju slobodnih zona (A), kao i odgovori na pitanja u vezi sa trgovinskim pravima, carinskim vrednovanjem, agrobudetom, vlasnikom strukturom preduzea, stepenom privatizacije, ueu preduzea sa pretenim dravnim vlasnitvom u uvozu i izvozu i ostali zahtjevi. Naknadno dostavljeno pojanjenje u vezi stepena uskladjenosti Zakon o autorskim i srodnim pravima i Zakona o igovima sa TRIPS-om i Bernskom konvencijom. 28. novembar 2008 potpisivanje bilateralnog sporazuma sa Kanadom i Japanom. 8. decembar 2008 Sekretarijat za pristupanje WTO pripremio, u saradnji sa Vladom CG, konani predlog Izvjetaja o pristupanju Crne Gore u WTO, koji je distribuiran dravama lanicama na saglasnost. Neformalni sastanak radne grupe zakazan za sredinu januara 2009, a zavrni sastanak radne grupe za 21. januar 2009.godine. Ako ne bude prigovora na tekst Izvjetaja, i on se usvoji, proslijedie se na odluivanja Generalnom savjetu WTO, iji sastanak je zakazan za 3. februar 2009.godine, kada bi se mogla donijeti odluka o pristupanju Crne Gore u WTO. Nakon toga, Vlada priprema predlog Zakona o ratifikaciji Sporazuma o pristupanju WTO, to treba da usvoji Parlament CG. Sekretarijatu WTO podnosi se instrument o ratifikaciji u kom se navodi datum stupanja na snagu istog.

S obzirom da se postepeno ulazilo u finalizaciju procesa pristupanja, bilateralni pregovori postali su sve detaljniji I tei za pregovaranje I zakljuivanje, jer lanice WTO imaju ponekad i suprotstavljene interese, ili previsoke zahtjeve koje pokuavaju da ostvare kroz bilateralu, dok i sam u toj oblasti imaju viu zatitu. Bez obzira na stavarni ili formalni nivo liberalizacije u svojoj zemlji, mnoge drave lanice WTO, koriste povoljniju poziciju onoga koji trai i pokuavaju da ostvare znatno vii nivo liberalizacije u zemlji koja pristupa.. To je jedna od najosjetljivijih i najslabijih karika u procesu pristupanja, jer zemlja koja pristupa, u toj situaciji, nalazi se u znatno nepovoljnijem poloaju i sa smanjenim pregovarakim kapacitetom, s obzirom da eli (konano) da zavri pregovore. Iako to formalno moe, zemlja u procesu pristupanja esto o tome ne obavjetava Sekretarijat (koji bi trebao da je, formalno berem, zatiti od ovakvih situacija), ve pokuava da to samostalno zavri, ponekad i dodatnim koncesijama. Pregovori podrazumijevaju revidiranje dokumenta po vie puta, a svaka naredna Ponuda ne smije da bude manje liberalna u odnosu na prethodnu (princip standstill liberalizacija koja je ponudjena od strane zemlje, ne moe se tokom procesa pregovaranja povlaiti, odnosno smanjivati). Pregovori se zavravaju sainjavanjem Liste koncesija u oblasti roba. I pored toga to se pregovori vode samo sa zainteresovanim lanicama, u skladu sa Klauzulom najpovlaenije nacije (MFN-Most Favoured Nation), povlastice i privilegije date jednoj lanici ili vie njih, automatski se primjenjuju i na sve ostale lanice, omoguavajui na taj nain jednak tretman svima. Lista koncesija u oblasti roba je obavezujui dokument. Njom se definiu carinske dabine i carinske stope iznad kojih zemlja u budunosti nee poveavati svoju carinsku zatitu.

65

35

2.10. Aktuelni trendovi u procesu pristupanja I WTO plus

Novim pravilima, tzv. WTO plus, ne samo da su pootreni kriterijumi koje zemlja kandidat mora da ispuni kako bi postala lanica WTO, ve se insistira i na pristupanju nekim plurilateralnim trgovinskim sporazumima (civilni vazduhoplovi, informacione tehnologije i druge sektorske inicijative za smanjenje carinskih stopa za pojedine grupe proizvoda). Od novih kandidata oekuje se: Da svoj ekonomski i spoljnotrgovinski reim, kojim je regulisana meunarodna trgovina robama, uslugama i zatita prava intelekualne svojine, usaglasi sa WTO pravilima, principima i sporazumima prije pristupanja; Da unaprijed preuzme veinu dogovorenih obaveze bez tranzicionih perioda; Da se tokom procesa pristupanja detaljno ispita ne samo spoljnotrgovinski reim zemlje kandidata ve i proces privatizacije, politika cijena, fiskalna politika, konkurencija i dr. Pa otuda, nije dovoljno usklaivanje samo zakonske legislative koja regulie reim spoljne trgovine ve se trai i stvaranje adekvatnog zakonodavnog ambijenta neophodnog za funkcionisanje i domaih i stranih privrednih subjekata; Vei nivo liberalizacije pojedinih privrednih sektora i generalno vii nivo otvorenosti pristupu trita roba i usluga; Prihvatanje sporazuma koji imaju plurilateralni karakter kao npr. Sporazum o vladinim nabavkama i/ili Sporazum o trgovini civilnim vazduhoplovima. Konano, tokom samih pregovora, lanice WTO, sve vie koriste svoju znaajnu pregovaraku mo dovodei na taj nain u neravnopravan poloaj zemlju u procesu pristupanja.

ta nakon pristupa?
Nakon pristupanja, Crna Gora, kao i sve druge lanice, mora poeti sa primjenom uslova na koje se obavezala. Tako npr., nivo carina prema svim lanicama ne smije biti vii od obavezujueg koji je ispregovaran. Drugim rijeima, ako ima prostora, tj. razlike izmedju primjenjene carinske stope i ugovorenog niova obavezujue stope, zemlja moe do nivoa obavezujue stope da podigne svoju carinu. ei sluaj je naravno da zemlja ima ispregovarano odredjeno smanjenje carinskih stopa, kao svoj doprinos daljoj liberalizaciji trgovine u svijetu. Do tog, nieg niova carina, zemlja moe ispregovarati da dodje odmah nakon pristupanja WTO, a moe ugovoriti i postepeno sputanje carinskih stopa za odredjene periode u tranzicionom periodu, koji se obino kree od 4 do 7 godina. Stara lista carina moe jo jedino vaiti za zemlje koje nisu lanice STO, a takvih je danas veoma malo. Takoe, mora preuzeti obavezu notifikacije i podnoenja izvjetaja za odreeni period u cilju povremenog, tj. periodinog ispitivanja njene trgovinske politike. To nadalje podrazumijeva i aktivno uee u komitetima i tijelima WTO gdje se pregovara o buduem procesu podsticanja medjunarodne trgovine, uvodjenja fer uslova trgovanja i eliminasanja barijera trgovini. Posebno je bitno da zemlja ozbiljno shvati organizaciju iji lan postaje i pone, ukoliko to nije ve uradila, obuku kadrova u potrebnim oblastima kako bi iz spoljnotrgovinskih odnosa i lanstva u WTO izvukla to veu korist, odnosno znala da dalje pregovara i titi svoja prava, npr. u sluaju otvaranja mehanizma za rjeavanje sporova.

36

3. REGIONALNA INTEGRACIJA U SVJETSKOJ PRIVREDI

Ugovori o stvaranju zone slobodne trgovine (Free Trade Area Agreements - FTA) koji se zakljuuju izmeu dvije ili vie zemalja imaju za cilj uklanjanje carinskih i necarinskih barijera u meusobnoj trgovini, rast trgovine meu ugovornim stranama, poveanje meusobnih ulaganja, kao i veu transparentnost u trgovinskim politikama i poslovnim predvianjima. Zonu slobodne trgovine ine dva ili vie carinskih podruja unutar kojih su ukinute sve carine i druga trgovinska ogranienja na gotovu svu robu porijeklom iz tih podruja koja se meusobno razmjenjuje. Za razliku od carinske unije, zemlje pristupnice zoni slobodne trgovine zadravaju vlastitu carinsku tarifu prema treim zemljama. Principi koji se moraju potovati prilikom formiranja zone slobodne trgovine su: 1. Stvaranje zona slobodne trgovine mora biti potpuno u skladu sa lanom XXIV GATT-a, odnosno: a. liberalizacijom trgovine unutar zone samo najosjetljiviji proizvodi mogu biti izuzeti, a to se najveoj mjeri odnosi na poljoprivredne proizvode; b. nakon stvaranja zone slobodne trgovine politika zemlje pristupnice nemaju pravo da primjenjuju vee carine i restriktivnije trgovinske mjere prema treim zemljama u odnosu na uslove koji su vaili prije formiranja ove zone. 2. Zone slobodne trgovine moraju po pravilu biti reciprone. Ovim principom je omoguena svim ugovornim stranama jednaka korist. 3. Meusobne olakice se odobravaju samo za proizvode porijeklom iz zemalja koje sainjavaju zonu slobodne trgovine. Kako bi ovaj princip bio ispotovan sastavni dio ugovora o slobodnoj trgovini je Protokol o pravilima o porijeklu. 4. Ugovorima o slobodnoj trgovini dozvoljena je primjena samozatitnih mjera u opravdanim sluajevima. To se odnosi na sluaje platnobilansnih tekoa, prekomjernog uvoza nekog proizvoda koji moe izazvati poremeaj na domaem tritu i sl. 5. Ugovori o slobodnoj trgovini ureuju i druga pitanja koja se odnose na unutranje oporezivanje, dravne monopole, pravila konkurencije, dravnu pomo, zatitu intelektualnog vlasnitva, antidampinke mjere. U svjetskom trgovinskom sistemu sve je vei udio regionalnih trgovinskih sporazuma (Regional Trade Agreement - RTA). Uzroci regionalizma su razliiti. Mogunosti multilaterane saradnje mogu biti oteane, a drave ele bru, efikasniju i, po trokovima, jeftiniju saradnju nego to je mogue u multilateralnim odnosima. Regionalni trgovinski sporazumi ponekad slue za sprijeavanje marginalizacije zemalja ili za poveanje njihove pregovarake moi u svjetskim trgovinskim odnosima. RTA mogu da poveaju regionalnu bezbjednost i pouzdanost ispunjenja obaveza drava nego u multilateralnom kontekstu. Regionalni trgovinski sporazumi se stvaraju i u cilju zatite privreda zemalja lanica. Odobravanjem carinskih povlastica ili bescarinskog tretmana proizvodima iz zemalja lanica, dolazi do poveanja njihove meusobne razmjene. Regionalizam bi mogao da bude prolazna faza ka daljoj liberalizaciji trgovine na multilateralnom nivou. Meutim, rastui broj RTA takoe moe da bude prepreka tome. Mnotvo RTA e neizbjeno izazvati izvjesnu mjeru "skretanja" trgovine (smanjenje razmjene sa treim zemljama). Preklapanje velikog broja RTA moe da pravila razmjene uini nepreglednijim i time ugrozi osnovne principe WTO. WTO za prevazilaenje tog stanja predlae primjenu dva principa. Prvo, da zemlje ne stvaraju RTA sa meusobnim povlasticama koje ne bi bile spremne da odobre i drugim zemljama, na multilateralnoj osnovi. Drugo, da postojei RTA postave vremenski plan postepene, nediskriminatorne multilateralne primjene meusobno odobrenih povlastica.Sekretarijat WTO prikuplja podatke o svim RTA u cilju da se ima snimak mree meusobnih odnosa regionalnih trgovinskih sporazuma na podregionalnom, regionalnom i meuregionalnom, kao i na globalnom nivou.

37

Ukljueni su sledei tipovi regionalnih sporazuma66, bilo da su na snazi ili su u planu: 1. Slobodne trgovinske zone, kao sporazumi izmeu dvije ili vie strana, u kojima se razmjenjuju reciproni carinski preferencijali (povlastice, tj. smanjenje carine). 2. Carinske unije, definisane kao regionalni trgovinski sporazumi sa zajednikom eksternom carinskom tarifom. Slobodne trgovinske zone i carinske unije koje su po prirodi asimetrine, tj. koje dozvoljavaju jednoj ili vie strana (obino onim manje razvijenim ili ekonomijama u tranziciji) dui preiod tranzicije kako bi izvrile redukcije carinskih stopa. Sekretarijat WTO prikuplja podatke o svim RTA u cilju da se ima snimak mree meusobnih odnosa regionalnih trgovinskih sporazuma na podregionalnom, regionalnom i meuregionalnom, kao i na globalnom nivou. Podaci se odnose na sve regionalne sporazume, koji su poznati Sekretarijatu WTO a koji imaju oblik slobodnotrgovinskih zona (FTA), carinskih unija (CU) ili sporazuma koji vode stvaranju jednog od ova dva, bilo da su na snazi od 31.jula 2000.godine ili su u pregovorima. WTO prati stanje regionalnih trgovinskih sporazuma u pet geografskih grupa: 1. Evro-mediteranska (podijeljena na zapadnoevropsku, centralnoevropsku i tri Baltike zemlje, sjevernu Afriku i srednji Istok); 2. Pod-saharska Afrika; 3. Istona Evropa i Centralna Azija (koje ukljuuju i zemlje biveg Sovjetskog Saveza izuzev tri Baltike zemlje); 4. Azija i Pacifik; 5. Sjeverna i Juna Amerika. Pregled regionalnih trgovinskih sporazuma67 Regionalni trgovinski sporazumi se meusobno razlikuju po obuhvatu. U njihovoj najjednostavnijoj formi, obezbjeuju razmjenu preferencijala na ogranieni broj proizvoda izmeu dvije ili vie strana sporazuma. Sa druge strane, oni mogu da liberalizuju sutinski cijelu trgovinu i sadre trgovinske mjere koje e se proiriti daleko izvan tradicionalne eliminacije carina na oblasti kao to su standardi, usluge, intelektualna svojina i konkurencija. Zone slobodne trgovine generalno, izuzev u Africi, mnogo vie su zastupljene nego carinske unije. One ine gotovo 90% svih regionalnih trgovinskih sporazuma. Malo zona slobodne trgovine obezbeuje kompletnu eliminaciju svih carina i necarinskih mera izmeu svojih lanica. Veina obezbeuje eliminaciju i redukciju ve postojeih carina, sa varirajuim stepenom izuzetaka. Carinske unije generalno obezbjeuju postepeno uvoenje zajednikih spoljnih carina u velikom broju faza koje e se ostvariti tokom vremena. Ne samo da se regionalni trgovinski sporazumi znaajno razlikuju po obimu, nego je i njihova konfiguracija razliita. Najjednostavija konfiguracija je bilateralni sporazum formiran izmeu dvije strane, zatim, plurilateralni sporazum koji ujedinjuje tri ili vie strana. Kompleksniji su oni sporazumi u kojima jedna ili vie strana sporazuma ini regionalnu trgovinsku oblast (RTS). Ovo se moe desiti bilo u sluaju carinske unije (npr. sporazum sklopljen izmeu Evropske unije i Evro-mediteranskih zemalja) ili slobodno-trgovinsih zona (npr. slina mrea sporazuma potpisana od strane Evropske asocijacije slobodne trgovine (EFTA).

66

Za Carinske unije ili slobodno-trgovinske zone se pretpostavlja da stupaju na snagu onda kada je sporazum potpisan i ovjeren. Treba imati na umu da ovo ne znai obavezno da su sve odredbe sporazuma u potpunosti izvrene.
67

World Trade Organization, Mapping of Regional Trade Agreements, 2000.

38

Ukupan broj regionalnih trgovinskih sporazuma (2005) identifikovanih u STO je 240, od kojih je 172, to je oko 70%, na snazi od jula 2000.godine. Preostalih 68 definisani su kao oni koji su u pregovorima.

Mapa regionalnih trgovinskih sporazuma - Euro-mediteranska zona slobodne trgovine

Do 2005.godine izmeu EU i Evropske slobodno-trgovinske asocijacije (EFTA) sa drugim zemljama Evromediteranskog regiona definisan je itav niz dodatnih trgovinskih aranmana i dodatnih koncesija u okviru njih. EFTA planira da zakljui posebne regionalne trgovinski sporazum sa Tunisom, Jordanom, Libanom, Egiptom, Albanijom i Makedonijom. EU e, kroz Uniju za Mediteran, koja je osnovana 13. jula 2008.godine, proiriti svoju mreu na Alir, Liban, Egipat i Siriju, ali i sve druge zemlje koje izlaze na Mediteran, ukljuujui i one sa azijskog kontinenta, ali i sve zemlje kandidate i potencijalne konadidate za lanstvo u EU. Sve nove lanice EU, od 2004. i 2007.godine, su automatski postale lanice postojee mree trgovinnskih sporazuma EU, tako to su suspendovale bilateralne regionalne trgovinske sporazume.

II PAKT STABILNOSTI I PODSTICANJE SARADNJE U REGIONU JIE

Sloen proces politike stabilizacije i ekonomske reintegracije zemalja naeg regiona zapoeo je Rojamontskim procesom, koji je bio prva inicijativa Evropske unije, sa ciljem smirivanja konflikata na podruju bive SFRJ. Poces se bazirao na promociji regionalnih projekata u oblasti civilnog drutva, kulture i ljudskih prava. Nakon toga, 1997. godine prihvaen je regionalni pristup, koji podrazumijeva stvaranje politikih i ekonomskih uslova za razvoj bilateralnih odnosa zemalja Jugoistone Evrope (JIE). U tom cilju, u junu 1999. godine, u Kelnu, formiran je Pakt stabilnosti za jugoistonu Evropu, koji ima velike zasluge u potpisivanju bilateralnih sporazuma i ponovnom povezivanje regiona jugoistone Evrope u jednu cjelinu. Stvaranje zone slobodne trgovine i jedinstvenog trita u regionu Jugoistone Evrope pokazuje vrstu opredijeljenost ovih zemalja za jaanje meusobne ekonomske saradnje na putu pridruivanja EU. Stvaranje jedinstvenog trinog prostora treba da doprinese procesu pridruivanja, kao i poboljanju poloaja i uloge ovih drava na polju meunarodnih ekonomskih odnosa. Posmatrano u cjelini, to je ujedno i test koji Evropska unija stavlja pred ovaj region kako bi sagledala stvarne mogunosti ovih zemalja u pogledu harmonizacija njihovih triita, ekonomskih propisa, kao i meusobne saradnje.

1. Osnivanje Pakta stabilnosti za JIE

Pakt stabilnosti za jugoistonu Evropu nastao je na inicijativu SR Nemake, kao predsjedavajueg u tom periodu Evropskom unijom, 10. juna 1999. godine u Kolonju (Njemaka). Ideja je bila da se zemljama Jugoistone Evrope, koje su devedesetih godina bile raskinule sve meusobne veze, da podrka ponovnom uspostavljanju mira i meusobne saradnje. Tom prilikom vie od 40 zemalja i organizacija je dalo podrku zemljama regiona u njihovim naporima da unaprijede mir, demokratiju, potovanje ljudskih prava i ekonomski prosperitet, sa ciljem uspostavljanja opte stabilnosti. Formiranje Pakta stabilnosti predstavlja prvi ozbiljan pokuaj meunarodne zajednice da krizu u podruju zapadnog Balkana, kao i politiku intervenisanja, zamijene konstruktivnom preventivnom strategijom.68 Takoe, formiranje Pakta stabilnosti se definie i kao politika platforma za rekonstrukciju regiona Balkana, koja je nastala sa ciljem da ubrza obnovu ratom zahvaenih podruja, olaka tranzicioni period i doprinese cjelokupnoj integraciji regiona u politike i ekonomske strukture razvijenog sveta.

68

Pakt za stabilnost Jugoistone Evrope, www.skgo.org;

39

Pakt stabilnosti je neprofitna organizacija, koja svoja sredstva pribavlja putem donacija. Najznaajniji donatori su: zemlje lanice i institucije Evropske unije, neke od lanica G-8 grupe - Ruska Federacija, SAD, Kanada, Japan, Norveka, vajcarska, OEBS, Savet Evrope, UN, Visoki komesarijat UN za izbeglice (UNHCR), NATO, OECD, meunarodne finansijske organizacije Meunarodni monetarni fond - IMF, Svetska banka - WB, Evropska investiciona banka - EIB, Evropska banka za obnovu i razvoj - EBRD, Banka za razvoj Saveta Evrope, regionalne inicijative - Proces saradnje u Jugoistonoj Evropi - SEECP, Inicijativa za saradnju u jugoistonoj Evropi - SEKI, Crnomorska ekonomska saradnja - CES, Centralnoevropska inicijativa - CEI, Savet ministara odbrane JIE. Osnovni postulat na kome poiva poslovanje ove organizacije je prevencija konflikata i izgradnja mira, a koji jedino mogu biti uspjeni istovremenim razvojem uslova opte bezbjednosti i odrivih demokratskih sistema, kao i podsticanjem ekonomskog razvoja i drutvenog blagostanja. Pakt stabilnosti za jugoistonu Evropu je baziran na iskustvima i lekcijama meunarodnog kriznog menadmenta. Posle ratnih sukoba na prostoru bive Jugoslavije uspostavljanje trgovinskih veza predstavljalo je prvi veliki uspjeh Pakta. Time je dat i prvi veliki dokaz o vanosti i opravdanosti postojanja ove organizacije. Ponovno povezivanje Zapadnog Balkana predstavljalo je jedan od najbitnijih koraka u cilju stabilizacije itavog regiona, to je ujedno i najvitalniji pokreta ekonomskih aktivnosti. Pakt stabilnosti je politika izjava o posveenosti i okvirni sporazum o meunarodnoj saradnji koji treba da dovede do stabilnosti i privrednog razvoja regiona Jugoistone Evrope. Ideja je bila da se putem izgradnje regionalne infrastrukture i suzbijanjem organizovanog kriminala doe do privredog rasta. Takoe, podsticanje regionalne saradnje i stvaranje zone slobodne trgovine ima za cilj poveanje evropske sposobnosti zemalja ovog regiona, ime se dolazi do zakljuka da Pakt dopunjava Proces stabilizacije i pridruivanja u podruju regionalne saradnje. Pakt stabilnosti predstavlja neprofitnu meunarodnu organizaciju, koja ne posjeduje svoja finansijska sredstva, ve ih pribavlja na bazi donacija drava i organizacija koje su uestvovale u njegovom formiranju. Od 1999. godine zemlje u regijon su primile vie od 25 milijardi eura pomoi, a od toga je samo za infrastrukturne mjere odobreno 6 milijardi eura. Organizaciono posmatrano, Specijalni koordinator69 zajedno sa timom od trideset saradnika predsjedava Paktom stabilnosti. Njegova najznaajnija obaveza je da usaglasi politike strategije svih lanica, kao i da koordinie postojee i budue inicijative u regionu. Kancelarija specijalnog koordinatora nalazi se u Briselu i predsjedava najznaajnijim politikim instrumentom Pakta stabilnosti - Regionalnim stolom. Pored Regionalnog stola Pakt sainjavaju i tri radna stola:

Radni sto I: Demokratizacija i ljudska prava; Radni sto II: Ekonomska rekonstrukcija, saradnja i razvoj; Radni sto III: Bezbjednosna pitanja: bezbjednost i odbrana, pravosue i unutranji poslovi.
U okviru Regionalnog i radnih stolova, predstavnici zemalja Jugoistone Evrope, po prvi put su na istoj ravni sa predstavnicima meunarodnih organizacija i finansijskih institucija, sa kojima donose odluke o budunosti regiona i definiu prioritete koji se tiu sadraja sva tri radna stola. Osnovni ciljevi definisani prilikom osnivanja Pakta stabilnosti za jugoistonu Evropu su: - spreavanje i okonavanje napetosti i kriza;

69

U ovom mandatu Erhard Busek, Austrija.

40

ostvarivanje stvarnih demokratskih politikih procesa, zasnovanih na slobodnim i fer izborima, vladavini prava, potpunom potovanju ljudskih prava i temeljnih sloboda; stvaranje miroljubivih dobrosusjedskih odnosa u regionu, gradnjom povjerenja i mehanizama pomirenja; ouvanje multinacionalne i multietnike razliitosti zemalja u regionu i zatita manjina; stvaranje naprednih trinih privreda zasnovanih na zdravim makropolitikama, trita otvorenih ka obimnijoj spoljnoj trgovini i investiranju u privatni sektor, djelotvornih i transparentnih carinskih komercijalnih/regulatornih reima; razvoj privredne saradnje u regionu i saradnja regiona sa Evropskom unijom, ukljuujui i slobodne trgovinske zone; promocija nesmetanih kontakata izmedu graana; borba protiv organizovanog kriminala, korupcije i terorizma i svih kriminalnih i protivzakonitih aktivnosti; spreavanje prisilnog raseljavanja stanovnitva izazvanog ratom, progonom i patnjom, kao i migracija izazvanih siromatvom; osiguranje slobodnog i nesmetanog povratka svih izbjeglica i raseljenih lica svojim domovima; stvaranje uslova za punu integraciju zemalja Jugoistone Evrope u politike, ekonomske i bezbjedonosne strukture po svom izboru.70

Imajui u vidu sve navedeno, da se zakljuiti da su globalni ciljevi Pakta stabilnosti uspostavljanje mira, razvoj demokratije, potovanje ljudskih prava i ekonomski prosperitet zemalja regiona zapadnog Balkana.

2. Radni stolovi Pakta stabilnosti

a) Radni sto I: Demokratizacija i ljudska prava Radni sto I pokrivao je najkompleksnije podruje u okviru Pakta stabilnosti, iji rezultati mogu biti postignuti jedino kroz dugoroni proces i jaku ukljuenost civilnog drutva. Oblasti obuhvaene ovim radnim stolom su: - Mediji; - Obrazovanje i mladi; - Lokalna demokratija i meugranina saradnja; - Parlamentarna saradnja i - Jednakost polova. Mediji Jedan od est osnovnih ciljeva koji su definisani prilikom osnivanja Pakta stabilnosti je razvoj nezavisnih i profesionalnih medija. Kroz ovu oblast dolazi se do povezivanja svih kljunih uesnika u demokratizaciji medijskih sistema JIE. Na ovaj nain teilo se obezbjeenju zajednikog pristupa koji definie referentne take za reformu medija i razvoj u zemljama regiona. Od 1999. godine 35 projekata je dobilo sredstva kao direktan rezultat kooperacije u okviru ove inicijative. Osnovni ciljevi Radne grupe za medije su bili: pribliavanje zakonske legislative evropskim standardima, osnivanje samo-regulativnih tijela za medije, kao i profesionalnih centara za razvijanje programa za strukturalnu obuku novinara, jaanje nezavisnosti javne radiodifuzne kompanije i regulatornih agencija, vei pristup javnim informacijama u borbi protiv korupcije i reforme zakona kako bi se ograniio senzacionalizam i neetiko izvjetavanje. Time su se stekli uslovi da doe do konane tranzicije ka punom regionalnom vlasnitvu.

70 Vidi: dr Vesna Bojii-Delilovi i dr., Politike meunarodne podrke zemljama jugoistone Evrope (ne)nauene lekcije u Bosni i Hercegovini, Fond otvoreno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2001., str.34.

41

Obrazovanje i mladi Osnovi cilj u okviru ove oblasti bilo je jaanje postojee obrazovne infrastrukture i uvoenje zemalja JIE u iru organizaciju Evropsku oblast obrazovanja. Parlamentarna saradnja Radna grupa za saradnju meu parlamentima promovisala je demokratiju jaanjem uloga parlamenata u regionu, s obzirom da je saradnja parlamenta od izuzetne vanosti prilikom predlaganja zakona koji se tiu zatite ljudskih prava i prava manjina, a i definisanja pravnog okvira za razvoj ekonomije. Uee u radu radne grupe imale su meunarodne parlamentarne institucije, nacionalni parlamenti, kao i nevladine organizacije, iji ciljevi su: 1. jaanje demokratije u parlamentima zemalja JIE; 2. promovisanje bilateralne i multilateralne saradnje meu parlamentima Jugoistone Evrope; 3. zbliavanje zemalja u regionu, koje jo nisu kandidati za prikljuenje, parlamentarnim strukturama Evropske unije; 4. bliska koordinacija aktivnosti sa parlamentarnom trojkom (Parlament Evropske unije, Evropski savjet i OEBS). Lokalna demokratija i prekogranina saradnja Lokalna demokratija i prekogranina saradnja su oblasti koje treba posmatrati zajedno i kao takve ih razvijati. Nije mogue ostvariti stvaran socijalni i ekonomski razvoj, dalju demokratizaciju i stabilizaciju regiona JIE, a da se u proces direktno ne ukljue lokalne vlasti. Istovremeno, za zemlje Jugoistine Evrope odriva reenja mogu biti ostvarena samo kroz unaprijeeno lokalno vlasnitvo. Lokalne vlasti su uvijek imale veliki doprinos u razvoju i prosperitetu Evrope, sa direktnim uticajem na kvalitet ivota stanovnika. To je razlog zbog ega se smatraju kljunim iniocem u stvaranju preduslova za evropske integracije. Prekogranina saradnja kao sredstvo usaglaavanja i regionalnog razvoja primjenjuje se prema pisanim dokumentima od 50-ih godina prolog vijeka i pokazala se kao vano orue u integracionim procesima poslije II svjetskog rata. Jednakost polova je postala dio osnovne politike agende u zemljama JIE, gdje je dolo do povezivanja vlada i graanskih grupa za zatitu enskih prava. Procenat ena koje se nalaze u dravnim parlamentima je povean, kao i procenat koji se odnosi na broj ena koje su postavljene na najvie rukovodee poloaje. Po prvi put je mehanizam jednakosti polova uspostavljen u Bosni i Hercegovini, Bugarskoj i Srbiji. b) Radni sto II: Ekonomska rekonstrukcija, saradnja i razvoj Osnovni ciljevi Radnoga stola II bili su stimulisanje ekonomskog rasta i zaposlenosti u Jugoistonoj Evropi, kroz razvoj i implementaciju regionalnih strategija u oblasti infrastukture, trgovine i investicija. Vaan elemenat ovako definisanog cilja je da se omogue ekonomske reforme potpomognute adekvatnom socijalnom politikom. Osnovne oblasti koje su pokrivene Radnim stolom II su: Regionalna infrastruktura; Regionalno trite energetike; Trgovinska liberalizacija i olakice; Razvoj u privatnom sektoru; Investicioni sporazum; Ouvanje okoline; Inicijativa basena Save; Elektronska Jugoistona Evropa; Inicijativa za socijalnu koheziju; Poslovno savjetodavno tijelo; Naseljavanje i urbani menadment i Razvoj preduzea i stvaranje novih radnih mjesta Regionalna infrastruktura Stepen ekonomskog razvoja jedne zemlje posmatra se i kroz nivo razvijenosti infrastrukture u oblasti transporta, energetike, telekomunikacija i vodosnadbijevanja. Zapravo, bez adekvatnih sistema transporta ne moe doi do razvoja trgovine. Nerazvijenost komunikacionih sredstava graanima razliitih zemalja oteava meusoban kontakt, to u krajnjem sluaju utie na dalji razvoj trgovine. Osnovni cilj Pakta stabilnosti je poboljanje kvaliteta infrastrukturnih usluga u Jugoistonoj Evropi. Tako je Evropska investiciona banka zajedno sa ostalim meunarodnim finansijskim institucijama i Evropskom komisijom razvila kompletan program za unapreenje regionalne infrastrukture. Pored investicija u regionalnu infrastrukturu vrlo je vano sprovesti poboljanje regulative (kroz poboljanje kontrole leta, olakanje trgovine energijom ili promovisanje integrisanja telekomunikacionih sistema).

42

Regionalno trite energetike Potpisivanjem Ugovora o energetici izmeu Evropske unije i Jugoistone Evrope (25. oktobra 2005. godine) poinje da egzistira energetska zajednica na ovom podruju. Ovo je bio korak naprijed ka punoj integraciji energetskog trita zemalja Jugoistone Evrope u energetsko trite Evropske unije. Trgovinska liberalizacija i olakice Trgovinska inicijativa Pakta stabilnosti fokusirala je svoje napore na liberalizaciji i olakavanju trgovine kroz regionalni pristup smanjivanju i eliminisanju tarifnih i netarifnih barijera trgovini u regionu Jugoistone Evrope. Ovim se eljela podstaknuti trgovina na raznim nivoima, ne samo u okviru regije ve i ire, a naroito sa EU. Ekonomska integracija drava potpisnica sporazuma treba da dovede do ekonomskog prosperiteta i ekonomske stabilnosti regiona u cjelini. Razvoj u privatnom sektoru Nakon dueg perioda stagnacije, otvaranjem novih malih i srednjih preduzea, razvojem trita i efikasnije javne i privatne infrastrukture, intenzivirae se privredni rast i stvoriti uslovi za nove investicije. U cilju realizacije ovih kretanja neophodno je stvarati jak privatni sektor koji razmjenjuje dobra i investira slobodno, ne samo unutar granica regiona, ve i ire. Evropska banka za obnovu i razvoj je, kao vodea agencija na ovom polju, sastavila kompletan program u kojem se navode inicijative koje su ve kao prioritetne bile usaglaene u meunarodnim finansijskim institucijama. Regionalna inicijativa za privatni sektor, kao to je to predstavljeno od strane Evropske banke za obnovu i razvoj, moe se podijeliti na dva tipa programa: promocija prekogranine trgovine investicija i regionalna podrka razvoju malih i srednjih preduzea. Investicioni sporazum Cilj ovog sporazuma bio je da poloi temelje ekonomske i strukturne politike za stalan rast i razvoj JIE. Sporazumom su obuhvaeni zahtjevi za reformu politike koje zemlje regiona moraju da sprovedu sa ciljem da kreiraju zdrave i odrive trine ekonomije i da ohrabre poveanje domaih i stranih investicija. Ouvanje okoline Imajui u vidu znaaj ouvanja ivotne sredine i njegov uticaj na ivi svijet JIE, neophodno je bilo pratiti i rjeavati mnoge probleme vezane za ovu problematiku. Takoe je veoma znaajno bilo unaprijediti upravljanje ouvanjem ivotne sredine u regionu, kao i jaanje uloge lokalne vlasti i civilnog drutva. Prioritetna podruja u Regionalnom programu rekonsturkcije ivotne sredine bila su infrastrukturni razvoj, regionalna kooperacija, razvoj civilnog drutva i podrka nacionalnim prioritetnim projekima. Takoe, program ima za cilj ispravke ratnih teta u podruju bive Jugoslavije. Inicijativa basena Save Velike politike i ekonomske promjene koje su se desile u zemljama basena Save (Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Slovenija, Srbija) nakon raspada bive Jugoslavije privukle su interesovanje Pakta stabilnosti koji je obezbijedio pomo u kooridnaciji napora za definisanje i organizovanje najboljeg korienja voda basena rijeke Save i njenih pritoka Drine i Une. Tom inicijativom Pakta stabilnosti ponovo je dat prioritet ovom basenu. Naime, model definisan za druge meunarodne rijeke je uspjeno primijenjen, ime se ponovo uspostavlja i razvija meunarodno prepoznatljivo partnerstvo izmeu etiri zemlje. Elektronska Jugoistona Evropa Potpisivanjem zajednike izjave u Ljubljani, juna 2002. godine, ozvaniena je inicijativa Pakta stabilnosti za elektronsku Jugoistonu Evropu (eSEE), nakon ega je potpisana Agenda za razvoj informacionog drutva, oktobra 2002. godine, u Beogradu. Na Ministarskoj konferenciji u Budimpeti februara 2004. godine potpisana je Zajednika izjava o daljem razvoju informacionog drutva eSEE, kojom se postie bolja integracija zemalja JIE. Paktu stabilnosti u ostvarivanju ovog cilja pomae projekt pod nazivom Informatiko drutvo, promoviui kreiranje odgovarajueg institucionalnog okvira u regionu, a u skladu sa politikom Evropske unije. Inicijativa za socijalnu koheziju Glavni cilj ove inicijative bio je rjeavanje problema vezanih za socijalna pitanja sa kojima se svakodnevno susreu graani JIE u oblasti zdravlja, socijalne zatite, politike zapoljavanja i volontiranja, socijalnog dijaloga i stanovanja. Visoka nezaposlenost, nizak ivotni standard i siromana socijalna infrastruktura su zajedniki problemi veine ovih zemalja. Polazei od ve postojeih aktivnosti koje sprovode vlade i meunarodne organizacije na planu socijalne politike, cilj inicijative je vee ukljuivanju

43

socijalnih standarda u ekonomski razvoj u regionu, uz potovanje principa finansijske rekonstrukcije. Socijalna kohezija i razvoj predstavljaju osnovne faktore koji dovode do politike i socijalne stabilnosti, kao i ekonomskog razvoja, a to je jedan od preduslova za budue evropske integracije. Poslovno savjetodavno tijelo - Uloga savjetodavnog tijela ogledala se u davanju savjeta privatnom poslovnom sektoru za projekte Pakta stabilnosti. Tijelo se sastojalo od oko 40 biznismena iz 20 razliitih zemalja (donatora i zemalja regiona), kao i pridruenih lanova, koji su predstavljali razliite meunarodne finansijske institucije, meunarodne organizacije, kao i inicijative (OECD, BSEC, CEI). Stambena politika i urbani menadment - Postkonfliktno stanje i kompletno izmijenjeno socio-ekonomsko okruenje trai i novi pristup stambenoj politici, njenom finansiranju, planiranju i urbanom menadmentu. Na osnovu cilljeva definisanih na Radnom stolu II, da se unaprijedi ekonomska rekonstrukcija, razvoj i saradnja u JIE ova inicijativa promovisala je odrivi razvoj urbanih sredina i stambene politike. Zemljama Jugoistone Evrope da prevaziu prepreke u ovoj oblasti i da se ohrabri razmjenu informacija o svim relevantnim stvarima koje se tiu ove problematike meu zemljama regiona Razvoj preduzea i stvaranje novih radnih mjesta Jedna od aktivnosti u okviru Pakta stabilnosti bila je formiranje foruma koji su okupljali strunjake iz drutvenih i ekonomskih oblasti, gdje su se razmjenjivala iskustva i donosile smjernice za budue kooridinirane akcije vezane za problematiku razvoja preduzea i stvaranja novih radnih mjesta. Tema Razvoj preduzea i stvaranje radnih mjesta je usvojena u decembru 2003.godine, sa ciljem razrade, dorade i unapreenja postojee inicijative u oblastima kao to su Ugovori o investicijama koje vodi OECD, Evropska povelja o malim preduzeima i Inicijativa za socijalno jedinstvo. Poseban akcenat je dat na politiku zapoljavanja i socijalni dijalog. c) Radni sto III: Bezbjednosna pitanja: bezbjednost i odbrana, pravosue i unutranji poslovi Radni sto III bavio se pitanjima unutranje i spoljnje bezbjednosti, a sve u cilju uspostavljanja stabilnosti i sigurnosti u regionu. Takoe se na radnom stolu promovisala i regionalna saradnja u borbi protiv organizovanog kriminala i korupcije, kao i saradnja u migracionim kretanjima. Inae Radni sto III bio je podijeljen na dva podstola i to: Podsto za odbranu i reforme sektora sigurnosti Promjena sistema odbrane; Lako naoruanje; Centar za pomo i implementaciju regionalne kontrole naoruanja; Pripremljenost na elementarne nepogode i njihova prevencija; Podsto za pravo i unutranje poslove Organizovani kriminal; Anti korupcija; Regionalna inicijativa za migraciju, azile i izbjeglice; Policija; Pitanja koja se tiu i jednog i drugog stola Upravljanje graninim slubama i sigurnost na granicama. Promjene sistema odbrane Jedan od glavnih izazova sa kojima se sree sektor odbrane u Jugoistonoj Evropi je rekonstrukcija i smanjenje vojne snage, uz istovremeno prilagoavanje novonastaloj situaciji iz oblasti sigurnosti i ekonomskoj realnosti u regionu. Navedene reforme ostaju kljune komponente za pribliavanje Evropskoj uniji i NATOu, a predstavljaju i osnovu mnogo ireg procesa reformi. Promjene u okviru sistema odbrane koje su realizovane su: doobuka prekobrojnog vojnog personala, konverzija vojnih baza i postrojenja; prodaja ili unitenje vika vojne opreme i oruja, prestruktuiranje/smanjivanje vojne industrije, kao i preusmjeravanje vojnog istraivanja i razvoja.

44

NATO, kao vodea snaga inicijative za promjenu sistema odbrane, usmjerava svoje djelatnosti na monitoring programa koji se tiu penzionisanja prekobrojnog vojnog personala i konverziju vojnih objekata u zemljama Jugoistone Evrope. Nekoliko lanica NATOa su pokrenule bilateralne programe u regionu koji naglaavaju probleme kao to su: penzionisanje osoblja iz sektora odbrane i unitavanje municije i lakog naoruanja. lanice NATOa takoe rade sa partnerima u regionu na unapreenju njihove mogunosti da sarauju sa savezom. Lako naoruanje Jedan od prioritetnih zadataka Radnog stola III bio je i poboljanje ljudske sigurnosti samanjivanjem nekontrolisanog irenja i cirkulacije lakog naoruanja. Naime, nedozvoljena trgovina lakim naoruanjem i organizovani kriminal doprinose poveanju rizika od terorizma, to se negativno odraava na ukupan ekonomski razvoj i socijalnu stabilnost. Zbog svega toga, agenda Pakta stabilnosti o lakom naoruanju blisko je povezana, izmeu ostalog, sa Inicijativom za borbu protiv organizovanog kriminala i Policijskim forumom za Jugoistonu Evropu, Regionalnim centrom za pomo u verifikaciji i implementaciji kontrole naoruanja, Inicijativom za upravljanje i sigurnost granica (poznata kao Ohridski granini proces). Zajedniki projekat UNDP i Pakta stabilnosti Centra za kontrolu lakog i malokalibarskog naoruanja u Jugoistonoj i Istonoj Evropi (SEESAC) je bio vodei program u borbi protiv opasnosti koju ine nekontrolisano i prekobrojno lako naoruanje u regionu. Meutim, poznato je da ova borba ne moe biti uspjena bez jakog angaovanja civilnog drutva i nevladinih organizacija. Centar za pomo i implementaciju regionalne kontrole naoruanja (RACVIAC) osnovan je 2000. godine sa ciljem da postane mjesto regionalnog dijaloga i kooperacije u primjeni raznih mjera u kontroli naoruanja i izgradnju meusobnog povjerenja i sigurnosti u regionu. U ovu organizaciju ukljuile su se 23 drave. Pripremljenost na elementarne nepogode i njihova prevencija (DPPI) Region JIE je sklon elementarnim nepogodama koje prelaze kako granice pojedine zemlje tako i njene mogunosti da sanira posljedice. Nivo spremnosti i prevencije u sluaju prirodnih nepogoda ili onih koje je izazvao ovjek varira od zemlje do zemlje. Ova inicijativa Pakta stabilnosti imala je za cilj identifikaciju svih aktivnosti koje e dovesti do poveanja efikasnosti nacionalnih sistema za upravljanje prilikom elementarnih nepogoda, a samim tim stvoriti uslove za meunarodnu saradnju u regionu. Spremnost za eliminisanje elementarnih nepogoda i njihova prevencija je pravi primjer regionalnog vlasnitva, u koji su ukljuene sve zemlje regiona, a koji ima podrku meunarodnih organizacija i agencija (UNDP, IFRC, NATO, SRSA Sweden). Inicijativa za borbu protiv organizovanog kriminala (SPOC) Cilj osnivanja ove inicijative 2002.godine bio je jaanje kapaciteta zemalja regiona za borbu protiv organizovanog kriminala, u skladu sa meunarodnim standardima i standardima EU. Takoe je iniciran dijalog izmeu predstavnika meunarodnih i regionalnih pravnih, akademskih i donatorskih krugova. Istraivanja koja je sproveo Pakt stabilnosti pokazala su da je meunarodni organizovani kriminal jedan od najozbiljnijih problema unutar regiona, koji se infiltrirao u pojedine dravne strukture zemalja JIE tokom 80-ih i 90-ih godina i zadrao do dananjih dana. Nedostatak koordinirane akcije je uzrokovao da organizovani kriminal dostigne razarajui nivo, podrivajui demokratizaciju, ljudska prava i potovanje zakona. Antikorupcijska inicijativa (SPAI) Negativno djelovanje korupcije na vladavinu zakona, dovelo je do ugroavanja osnovnih ljudskih prava i slobode i gubljenja povjerenja graana u poten i nezavisan rad javne administracije, to je izazvalo veliku tetu u zemljama JIE. Naime, sve ovo se negativno odrazilo na uslove poslovanja, obeshrabrujui domae i strane investitore za ulaganja, to je uticalo na uzaludno troenje ekonomskih resursa i spreavanje ekonomskog razvoja. Stoga je jedan od glavnih prioriteta Pakta stabilnosti bila borba protiv korupcije. Definisane smjernice u toj borbi su: implementacija evropskih i meunarodnih antikorupcijskih instrumenata; promovisanje dobrih vlada i pouzdane javne administracije; ojaavanje legislative i unapreenje vladavine zakona; unapreenje transparentnosti i integriteta u poslovnim operacijama i borba protiv podmiivanja javnih slubenika; promovisanje aktivnog civilnog drutva, ukljuujui i medije. Inae, novembra 2002. godine, zemlje JIE su potpisale Londonsku izjavu kojom su se, izmeu ostalog, obavezale da razvijaju i implementiraju nacionalne antikorupcijske planove i antikorupcijske zakone, da se

45

ukljue u sudsku mreu i druge vidove regionalne saradnje, a u cilju suzbijanja korupcije. U svom radu SPAI je nastojao da promovie prevenciju i kontrolu korupcije kao sredstva kojim e se ojaati demokratija, vladavina zakona, ljudska prava, drutveni i ekonomski kodeks to doprinosi daljim evropskim integracijama. Migracije, azili i povratak izbjeglica Neregularna kretanja populacije i nerijeeni problemi u vezi sa raseljenim licima predstavljaju destabilizujue faktore za itav region, to je uticalo da Pakt stabilnosti definie dalje smjernice za rjeavanje ovih problema. Imajui u vidu znaaj i sloenost migracionih procesa, Paktom stabilnosti se podrava razvoj regionalnog partnerstva uz insistiranje na potovanju standarda prihvaenih u EU. U okviru ove problematike bio je obuhvaen i granini menadment, jedan od glavnih inilaca u borbi protiv neregularne migracije, trgovine ljudima, drogama, orujem i vercovanja dobara. Pakt stabilnosti se takodje zalagao za slobodan protok ljudi sa ciljem ukidanja viznog reima za graane koji putuju izmeu zemalja zapadnog Balkana. Takoe su se promovisala trajna rjeenja za izbjeglice i raseljene osobe u zemljama zapadnog Balkana, bilo da se radi o osobama koje odlue da se vrate u ranija mjesta boravka ili se pak opredijele da se integriu u neku drugu zajednicu u Zapadnom Balkanu. U okviru azila, podran je razvoj i harmonizacija pravne regulative, kao i procedura za odreivanje statusa i prijem onih koji trae azil, uz potovanje meunarodnih standarda. Regionalna saradnja naroito na polju izgradnje kapaciteta, obuke kadrova i razmjene informacija bili su kljuni za postizanje ovih ciljeva. Radna grupa za policiju Policijska obuka i regionalna saradnja policije i pograninih policijskih snaga uiva veliku podrku partnera Pakta stabilnosti. U okviru ove oblasti formiran je Policijski forum koji je uspjeno doprinosio ukupnim ciljevima Pakta stabilnosti, a koji se odnose na pravdu i unutranje poslove i koji promoviu nacionalne reforme meu zemljama Jugoistone Evrope kroz regionalnu saradnju i blie meunarodne veze. Tri vana projekta su realizovana: Regionalna policijska obuka za vie policijske inovnike, Mrea obuke za borbu protiv organizovanog kriminala i Projekat ukradenih kola. Ohridski poces u vezi sa sigurnou i upravljanjem na granicama je zajedniki pokuaj pet zemalja zapadnog Balkana(Albanija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija i Srbija i Crna Gora), Evropske unije, OEBS, NATOa i Pakta stabilnosti u rjeavanju problema graninog menadmenta i sigurnosti na granicama. Ovaj proces predstavljao je jedan od osnovnih ciljeva Pakta stabilnosti koji se tie upravljanja i stabilizacije kretanja stanovnitva.71

3. Ostvareni rezultati i perspektive

Vana uloga Pakta stabilnosti, od njegovog osnivanja, prvenstveno se ogledala u poveanju i poboljanju cjelokupne situacije u Jugoistonoj Evropi, poveanju demokratizacije, suzbijanju organizovanog kriminala, slobodi tampe, slobodnim izborima, suzbijanju korupcije i sl. Pakt stabilnosti je doprinio poveanju sigurnosne situacije u cjelokupnoj regiji. Kroz projekte unitavanja mina i kontrole naoruanja i oruja omoguen je normalan ivot ljudi u podrujima koja su bila zahvaena ratom. Zaslugom Pakta ponovo je zaivjela prekogranina saradnja, to je omoguilo dogovor vlada Hrvatske, Srbije i Crne Gore i Bosne i Hercegovine o povrataku hiljada izbjeglica.. Pakt stabilnosti i dalje pomae raseljenim licima da se vrate u svoje domove, obezbjeujui obnovu njihove unitene imovine uz istovremeno pomaganje onima koji su se odluili za nastavak ivljenja u novoj sredini. Kroz Pakt stabilnosti stvoreno je regionalno trite energije, a u procesu razvoja je zona slobodne trgovine, Ovakve tendencije predstavljaju vaan signal investitorima da to vee iznose kapitala usmjeravaju na trite Jugoistone Evrope, odnosno u privredni razvoj podruja sa oko 3072 milion stanovnika.

Vie vidi na www.stabilitypact.org. Potpisivanjem sporazuma bilo je stvoreno trite od oko 60 miliona stanovnika. Rumunija i Bugarska su ulaskom u Evropsku uniju istupile iz sporazuma, te sada trite koje obuhvaeno ovim sporazumom ini oko 30 miliona stanovnika.
71 72

46

Zbog svega toga dolo se do opte konstatacije da je Pakt izvrio svoj zadatak: zapoet je i unaprijeen dijalog izmeu zemalja koje su nekada jedna drugoj bile ratno okruenje, to je doprinijelo, u krajnjoj liniji, pospjeivanju svih oblika saradnje. Meutim, Pakt stabilnosti je dostigao stadijum kada se vie ne moe raunati na pomo donatora za realizaciju i dalju implementaciju njegovih inicijativa. Zato se promovie novi princip regionalnog vlasnitva, kako bi svaka od zemalja Jugoistone Evrope definisala svoje prioritete i dala svoj predlog za finansiranje i institucionalizaciju onih inicijativa, koje, po njihovom miljenju, imaju budunost.73 Posljednji sastanak Regionalnog stola, kao najvieg organa Pakta za donoenje odluka, kojim je predsjedavao dr Erhard Busek, specijalni koordinator Pakta stabilnosti za JIE, odran je 16. novembra 2006. u Bukuretu. Oko 250 predstavnika iz vie od 80 zemalja, organizacija i meunarodnih finansijskih institucija saglasili su se oko funkcionisanja 25 aktuelnih inicijativa i radnih grupa Pakta stabilnosti, koje e, od 2008.godine, dalje nastaviti da podrava budui Regionalni savjet za saradnju (RCC). Na ovaj nain, zemlje Jugoistone Evrope napravile su jo jedan korak u pravcu stvaranja novog regionalnog okvira za saradnju koji je postepeno preuzeo nadlenosti Pakta stabilnosti. Novoosnovani Regionalni savjet za saradnju postaje okvir za regionalnu saradnju u Jugoistonoj Evropi i u cilju to vee racionalizacije i efikasnosti, odnosno da njime upravljaju zemlje regiona. Rad Regionalnog savjeta za saradnju bie fokusiran na est prioritetnih oblasti i to na: ekonomski i socijalni razvoj, infrastrukturu, pravosue i unutranje poslove, bezbjednosnu saradnju, razvoj ljudskih resursa, te parlamentarnu saradnju, kao oblast koja je povezana sa svakom od navedenih prioritetnih oblasti.

4. Crna Gora i Pakt stabilnosti

Imajui u vidu znaaj i ulogu Pakta stabilnosti na podruju Jugoistone Evrope, da se zakljuiti da su se sva pozitivna kretanja odrazila i na Crnu Goru, u smislu promocije i unapredjenja crnogorskih institucija, projekata, potencijala. Iako nije neposredno obezbjeivao finansijska sredstva, Pakt je stvorio mehanizam za mobilisanje donatorske pomoi. U principu, Pakt je predstavljao forum za sakupljanje i prezentaciju potreba pojedinanih projekata ili projekata grupa zemalja. Koncept regionalnog vlasnitva koji je postao aktuelan sa nastankom Pakta stabilnosti doveo je do jaanja odgovornosti, kao i uea zemalja regiona u planiranju, voenju i finansiranju pojedinih inicijativa. Meutim, koncept regionalnog vlasnitva jo uvijek nije dovoljno ojaao da bi se snana podrka koju su zemlje regiona dobijale od Pakta mogla lako nadomjestiti, ne dovodei u pitanje odrivost tih inicijativa, i posebno obezbjeenje efikasne i dostupne ekspertske pomoi. Sticanjem nezavisnosti Crna Gora je postala punopravan lan Pakta stabilnosti, a izabrani predstavnici Crne Gore aktivno su uestvovali u radu sva tri radna stola. U cilju to efikasnijeg rada radnih tijela dolo je do formiranja neophodnih radnih grupa u Crnoj Gori, kao to su radne grupe za medije, obrazovanje, jednakost polova, parlamentarnu saradnju i sl. Na posljednjem Regionalnom sastanku Pakta stabilnosti postignut je dogovor o djeliminom finansiranju Sekretarijata Regionalnog savjeta za saradnju u iznosu od 1 milion eura godinje za period 2008-2010. godine. Tom prilikom Crna Gora e izdvajati za budet Sekretarijata 40 000 eura na godinjem nivou. Aktivnosti crnogorskih predstavnika u radu Radnog stola I bile su: Radna grupa za medije Crne Gore je izradila Akcioni plan kojim se definiu glavne smjernice i principi za transformaciju medija u Crnoj Gori u skladu sa Poveljom o medijima Pakta stabilnosti i strategijom Pakta u ovoj oblasti.
73 Podsjetnik za Pakt stabilnosti za jugoistonu Evropu (PSJIE), Ministarstvo inostranih poslova, Republika Crna Gora, Podgorica, jun 2006, str.7

47

Radna grupa za obrazovanje je dovela do uspjene primjene Inicijative za reformu obrazovanja u Jugoistonoj Evropi, ije se aktivnosti zasnivaju na Memorandumu o saglasnosti potpisanom od strane ministara obrazovanja zemalja Jugoistone Evrope. Edukacija i nauno istraivanje su teme koje su u sreditu evroatlanskih integracija zemalja Jugoistone Evrope, pa je stoga neophodno njihovo dalje jaanje u Crnoj Gori. Razvoj lokalne demokratije i prekogranine saradnje uz podsticanje procesa donoenja odluka na lokalnom nivou, predstavljaju jedan od ciljeva Pakta stabilnosti. Crna Gora je potpisala Memorandum o razumijevanju i Politiku deklaraciju,74 ime je ukljuena u regionalne programe koji e obuhvatiti jaanje kapaciteta, fiskalnu decentralizaciju, ekonomski razvoj na lokalnom nivou i socijalnu koheziju. Radna grupa za jednakost polova u Crnoj Gori trenutno se zalae za poveanju uloge ena u procesu donoenja odluka kako na lokalnom, tako i na nacionalnom nivou, ukljuujui i pruanje podrke enama za kandidovanje na izborima, odnosno ukljuivanje u politike procese. Radna grupa za parlamentarna saradnju zemalja u Regionu ima za cilj postizanje to vee efikasnosti rada parlamenta kroz rad sa zaposlenima, konkretnim parlamentarnim odborima i kroz promovisanje bilateralne i multilateralne saradnje parlamenata Jugoistone Evrope. Organizovanjem sastanaka predsjednika parlamenata i parlamentarnih komiteta na temu spoljne politike, odbrane, ekonomije, obrazovanja i zatite ivotne sredine, u sklopu Cetinjskog parlamentarnog foruma, Crna Gora je potvrdila znaaj koji pridaje unapreenju saradnje parlamenata drava regiona. U okviru Radnog stola II Crna Gora bila je predstavljena u svim tijelima i to: U okviru Regionalnog trita energetike veliki napredak je postignut potpisivanjem meunarodnog ugovora izmeu EU i zemalja Jugoistone Evrope o Energetskoj zajednici u Atini 25.oktobra 2005. Ovim ugovorom dolo je do unapreenja regionalne saradnje, ekonomskih reformi i integraciji zemalja ovog regiona u EU i meunarodne strukture. Radna grupa za liberalizaciju olakanje trgovine, u ijem radu takoe uestvuju predstavnici Crne Gore, je zasluna za potpisivanje jednistvenog sporazuma o slobodnoj trgovini CEFTA 2006. Za Crnu Goru ovo je veoma vaan sporazum, jer njime postaje dio slobodne zone koja se stvara na prostoru Jugoistone Evrope. Veoma znaajan je i Sporazum o zajednikom evropskom avio-prostoru koji su potpisale zemlje Jugoistone Evrope, juna 2006. godine u Luksemburgu. Vlada Crne Gore poseban akcenat daje razvoju malih i srednjih preduzea, koji su u centru panje brojnih finansijskih institucija. Procjenjuje se da e ovaj sektor doprinijeti smanjenju nezaposlenosti koja se prepoznaje kao veliki problem u zemljama regiona. Potpisivanjem Zajednike izjave o daljem razvoju informacionog drutva Crna Gora se obavezala da e: - preuzeti konkretne aktivnosti u oblastima usvajanja politike i strategije za eSEE; - usvojiti i implementirati pravne infrastrukture za eSEE u skladu sa odgovornostima ustanovljenim u okviru EU; - uspostaviti regionalnu saradnju i implementaciju dravnih mehanizama i promocije razvoja eSEE, kao i sprovoenje koncepta eGovernment, tj. uvoenja elektronskih komunikacija i razmjene podataka u radu administracije na nacionalnom i lokalnom nivou.

U Bukuretu 6.04.2006. godine je odrana konferencija posveena kreiranju novog sporazuma CEFTA 2006 i na njoj je potpisana Politika deklaracija od strane premijera svih ukljuenih drava.

74

48

Aktivnosti Crne Goru u okviru Radnog stola III bile su: Inicijativa za borbu protiv organizovanog kriminala (SPOC) imala je veliki uspjeh u prevenciji i suzbijanju svih oblika organizovanog kriminala, kao rezultat koordiniranih aktivnosti Ministarstva unutranjih poslova Republike Crne Gore i ministarstava unutranjih poslova susjednih zemalja. Pored ovoga, veoma znaajna, uloga ove Inicijative je u podravanju razvoja mree javnih tuilaca specijalizovanih za organizovani kriminal u regionu. U skladu sa zahtjevima Antikorupcijske inicijative Pakta stabilnosti (SPAI) Vlada Crne Gore je formirala Agenciju za antikorupciju, ime je pokazala svoju spremnost i opredijeljnost za saradnju sa Savjetom Evrope, OEBSom i Evropskom unijom, izvrena je reforma crnogorskog krivinog zakonodavstva, ime su stvoreni uslovi za efikasnu borbu protiv korupcije. Pored toga, Crna Gora u ovoj inicijativi ima svog predstavnika, kao efa kancelarije Regionalnog sekretarijata SPAI u Sarajevu. Na Regionalnom stolu PSJIE u Beogradu, 30.maja 2006. godine dat je predlog da regionalni sekretarijat Antikorupcijske inicijative PSJIE (SPAI) bude smjeten u Crnoj Gori, to je odraz spremnosti Crne Gore da u punoj mjeri prui svoj doprinos jaanju regionalne saradnje kao preduslova za normalizaciju i stabilizaciju prilika u regionu i njegovu evropsku perspektivu Crna Gora je sa posebnim uspjehom uestvovala u radu Regionalne Inicijative za migracije, azil i izbjegla i raseljena lica Pakta stabilnosti (MARRI). Prvenstveni cilj ove inicijative je jaanje regionalne saradnje i stvaranje zajednikih pristupa u vezi sa pitanjima viza i migracija. U oblasti bezbjednosnih i odbrambenih pitanja najvea panja se poklanja Inicijativi za prevenciju i pripremljenost pred prirodnim katastrofama (DPPI) i aktivnostima Regionalnog centra za kontrolu lakog naoruanja (SEESAC).

III SPORAZUMI O SLOBODNOJ TRGOVINI U REGIONU I POZICIJA CRNE GORE

Poetkom devedesetih godina prolog vijeka, privrede bivih jugoslovenskih republika, na jedinstvenom ekonomskom prostoru, meusobno su razmjenjivale u prosjeku oko 30% roba proizvedenih na svojoj teritoriji. Raspad SFRJ, sankcije i rat u okruenju, ostavili su dugorone posljedice na ekonomski razvoj cijelog regiona i oslabili ekonomske veze medju novim susjedima (prekid komunikacija, oteano kretanje ljudi, roba, usluga i kapitala). Stabilizacijom politikih i ekonomskih prilika u Regionu kao cjelini, definisani su programi ekonomskih reformi u svim navedenim zemljama, koji su, kao jedan od prioriteta, istakli obnavljanje trgovinske i ukupne ekonomske saradnje sa susjedima, kao pretpostavku buduih evropskih integracija.

1. NASTANAK MREE BILATERALNIH TRGOVINSKIH SPORAZUMA U REGIONU JIE

Postepeno, tokom posljednjih godina ekonomskog oporavka, tranzicije i otvaranja procesa pridruivanja EU, stvorili su se uslovi za uspostavljanje novih politikih i ekonomskih veza izmeu zemalja regiona. Zajedniki interes Regiona, realizovan je u okviru inicijative Pakta stabilnosti za Jugoistonu Evropu (PS JIE). Uspostavljanje zone slobodne trgovine u regionu JIE, na tritu od blizu 55 mil potroaa,zasnovan je na Memorandumu o liberalizaciji i olakanju uslova trgovine (MoU), potpisanom 27. juna 2001. godine u Briselu, u okviru aktivnosti PS JIE. Zemlje potpisnice Memoranduma su:

49

1.Republika Makedonija 2. Bosna i Hercegovina 3. Republika Hrvatska 4. Rumunija

5 Republika Bugarska 6. Republika Albanija 7. Republika Moldavija 8. Savezna Republika Jugoslavija

Memorandumom su definisani su osnovni principi, koji moraju postojati u svim sporazumima o slobodnoj trgovini, i to: - nove izvozne carine ili druge dabine nee se uvoditi od dana stupanja sporazuma na snagu, a ukinue se i sve izvozne carine ili druge dabine; - uvozne carine i dabine ukinue se najmanje za 90% od vrijednosti uzajamne trgovine ugovornih strana i carinskih pozicija, s tim da se za vei dio proizvoda ukidanje izvri odmah po stupanju sporazuma na snagu, a za najosjetljivije robe u prelaznom periodu od est godina;75 - ukidanje kvantitativnih ogranienja i mjera koje imaju takva dejstva, a izuzea od zabrane moraju biti selektivna i vremenski ograniena; - primjena preferencijalnog pravila o porijeklu robe; - transparentna i nediskriminatorska pravila i praksa u oblasti javnih nabavki, dravne pomoi i monopola; - pojednostavljenje carinske procedure na graninim prelazima; - harmonizacija metodologije za prikupljanje podataka o trgovini; - usklaivanje propisa koji se odnose na zdravlje ljudi, ivotinja i biljaka, i na bezbjednost i zatitu ivotne sredine sa meunarodnim standardima; - harmonizacija propisa u oblasti finansija sa zakonodavstvom Evropske unije; - zatita intelektualne svojine u skladu sa meunarodnim standardima; - uzajamna saradnja na primjeni standarda, tehnikih propisa, testiranja metrologije i akreditacionih sistema na meunarodnim principima; - liberalizacija trgovine uslugama; - usaglaavanje odredbi sporazuma o slobodnoj trgovini, koje se odnose na primjenu antidampinkih, kompenzatorskih i zatitnih mjera sa pravilima STO; - preispitivanje postojeih sporazuma o slobodnoj trgovini, kako bi u potpunosti bili usklaeni sa navedenim principima iz Memoranduma.76 U toku 2004. godine zapoete su aktivnosti na potpunijem ukljuivanju UNMIK-a/Kosovo u proces liberalizacije regionalne trgovine u skladu sa UN Rezolucijom Savjeta bezbjednosti 1244, Memorandumom o saglasnosti i trenutnim statusom Kosova. Do sada su potpisana i primjenjuju se dva sporazuma o slobodnoj trgovini UNMIK-Kosova i to sa Republikom Albanijom i Makedonijom, dok se trenutno radi na pregovoranju sporazuma sa Bosnom i Hercegovinom, Bugarskom i Hrvatskom. Sporazumi o slobodnoj trgovini zasnovani su na principima Opteg sporazuma o trgovini i carinama (GATT1994) i Sporazuma o osnivanju Svjetske Trgovinske Organizacije (WTO). Time je postala obaveznom primjena naela nediskriminacije kojim su obuvaeni naelo nacionalnog tretmana i najpovlaenije nacije77. Nacionalni tretman znai da zemlje lanice STO ne smiju davati povoljniji tretman domaem proizvodu, pravnoj osobi, fizikoj osobi ili usluzi u odnosu na uvozne proizvode, osobe ili usluge, nakon to one preu granicu. Naplata carine ne smatra se povredom ovog pravila. Primjena carine po naelu najpovlaenije nacije
75 Ovo je vrlo znaajna i pomalo kontroverzna odredba, koja je izazvala dosta diskusije u toku pregovora o tekstu Memoranduma, imajui u vidu da opta pravila GATTa nigde procentualno ne reguliu zahtjev da slobodna trgovina obuhvati najvei deo razmjene izmeu dvije strane. 76 ) www.stabilitypact.org 77 Najpovlaenija nacija princip kojim sve zemlje ukljuene u pregovore GATTa primjenjuju iste tarifne stope kao zemlja sa najniim tarifnim stopama.

50

(eng.most favoured nation - MFN) znai da se zemlje lanice STO ne smiju diskriminisati putem carina, odnosno da se za uvoz nekog proizvoda iz svih zemalja lanica STO mora naplaivati ista carina. Meutim, sa druge strane, mogu je dogovor izmeu zemalja lanica o primjeni niih carinskih stopa od MFN carina, to je predmet bilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini. Bez obzira na tu injenicu, bilateralni sporazumi nisu meusobno sasvim usklaeni, to je rezultat pojedinanih bilateralnih pregovora u toku kojih su postignuti razliiti stepeni liberalizacije trgovine izmeu pojedinih zemalja. Bilateralni sporazumi se primjenjuju na robe porijeklom iz zemalja potpisnica i predviaju postupno i fazno smanjenje carina u prelaznom periodu, najdalje do 01.01.2007. godine. Oekivalo se da e istekom ovog perioda biti liberalizovano oko 90% robne razmjene u regionu. U prelaznom periodu takoe se oekivalo smanjenje i ukidanje necarinskih barijera, koje esto predstavljaju vee prepreke u trgovini nego same carine. Pored ovoga drave potpisnice Memoranduma obavezale su se na aktivnu sarauju na harmonizaciji svojih zakona i propisa, ujednaavanju procedura i standarda, kao i modernizaciji infrastrukture koja e to obezbijediti. T 1: Pregled zemalja sa kojima je SCG potpisala i ratifikovala sporazum kao i datumi njihovog stupanja na snagu
Zemlja Republika Albanija Bosna i Hercegovina Republika Bugarska Republika Hrvatska Republika Makedonija80 Republika Moldavija Rumunija Datum potpisivanja 13.11.2003. 01.02.2002. 13.11.2003 23.12.2002. / 14.01.2004.79 04.09.1996. 13.11.2003. 22.12.2003 Datum stup. na snagu 01.08.2004 01.06.200278 01.06.2004 01.07.2004 07.10.1996 01.09.2004 01.07.2004 Prelazni period do 01.01.2007. do 01.01.2004. do 01.01.2007. do 01.01.2007. bez prelaznog perioda bez prelaznog perioda do 01.01.2007.

Uspostavljena je mrea od 28 bilateralnih sporazuma o liberalizaciji trgovinskih reima izmedju zemalja koji povezuju Balkan u jedinstveni investicioni prostor81), kao i dva sporazuma izmedju drava i privremene administracije UNMIK/Kosovo. Bilateralni sporazumi predviali su i odreeni prelazni period, definisan zakljuno sa 2007.godinom, nakon ega e najmanje 90% vrijednosti uzajamne trgovine biti liberalizovano, tj. doi e do zaokruenja ideje slobodne trgovine u regionu. Meutim, zona slobodne trgovine postae to u punom smislu tek sa liberalizacijom sektora usluga. Prepreke u ovom sektoru su mnogobrojne, posebno u saobraaju, telekomunikacijama, finansijama i javnim slubama. Takoe neophodno je izvriti i harmonizaciju propisa sa propisima EU, prvenstveno u oblasti carinske procedure, pravila konkurencije, poreskog i bankarskog sistema, poljoprivrede, kao i obezbjeenje sveobuhvatnog sistema zatite prava intelektualne svojine u skladu sa standardima EU i STO.

) U Crnoj Gori se primjenjuje od septembra 2003. Sporazum o izmjeni sporazuma o slobodnoj trgovini izmeu SCG i Republike Hrvatske ) Revidirani Sporazum potpisan je 2005. 81 ) Opredijeljenost vlada - potpisnica sporazuma da se stvori zona slobodne trgovine Balkana, koja e otvoriti lokalna trita kao cjelinu i omoguiti laki protok roba, usluga, rada i kapitala, uticala je na mnoge investitore da proire svoje ulaganje u Region, o emu svjedoi i ukupan obim FDI (trite od oko 60 mil stanovnika, na povrini od preko 650.000 km).
78 79 ) 80

51

T2 - Bilateralni Sporazumi o slobodnoj trgovini Jugoistone Evrope

Albania
AL Primjena od 01/12/04 STO Primjena od 01/09/03 STO Primjenjuje se od 01/06/03 STO Primjenjuje se od 15/07/02 STO Primjenjuje se od 01/11/04 STO Primjenjuje se od 01/01/04 STO Primjena od 01/08/04 STO Primjena od 01/10/03 STO Primjena od 01/12/04 STO Primjenjuje se od 01/01/05 STO Primjenjuje se od 01/07/02 STO Primjenjuje se od 01/05/04 STO Primjenjuje se od 01/12/04 STO Primjenjuje se od 01/06/02 Iniciran 15/02/06 BiH Primjena od 01/12/04 STO

Bulgaria
Primjena od 01/09/03 STO Primjenjuje se od 01/12/04 STO

Croatia
Primjena od 01/06/03 STO Primjenjuje se od 01/01/05 STO CEFTA 01/03/03 STO

Macedonia
Primjena od 15/07/02 STO Primjenjuje se od 01/07/02 STO Primjena od 01/01/00 STO Primjena od 11/06/97 Izmijenjen 11/06/02 Primjena od 11/07/02 STO

Moldova*
Primjena od 01/11/04 STO Primjenjuje se od 01/05/04 STO Primjenjuje se od 01/11/04 STO Primjenjuje se od 01/10/04 STO

Romania
Primjena od 01/01/04 STO Primjenjuje se od 01/12/04 STO CEFTA 01/07/97 STO CEFTA 01/03/03 STO

SCG Primjena od 01/08/04 STO Primjenjuje se od 01/06/02 Primjena od 1/06/2004 STO Primjenjuje se od 01/07/04 STO Primjenjuje se od 01/05/06 STO Primjenjuje se od 01/09/04 STO Primjenjuje se od 01/07/04 STO

UNMIK/ Kosovo Primjena od 01/10/03 STO Iniciran 15/02/06 U toku U toku

BiH

BG

HR

CEFTA 1/03/2003 STO

MK

Primjenjuje se od 01/01/00 STO

MO

Primjenjuje se od 01/11/04 STO CEFTA 01/07/97 STO Primjena od 01/06/2004 STO U toku

Primjena od 11/06/97 Izmijenjen 11/06/02 Primjena od 11/07/02 STO Primjenjuje se od 01/10/04 STO CEFTA 01/03/2003 STO Primjenjuje se od 01/07/04 STO U toku

Primjenjuje se od 01/01/05 STO

Primjenjuje se od 01/01/04 STO Primjenjuje se od 17/11/94 STO

Primjenjuje se od 02/02/06

Primjenjuje se od 01/01/05 STO Primjenjuje se od 01/01/04 STO Primjenjuje se od 01/05/06 STO Primjenjuje se od 02/02/06 Primjenjuje se od 17/11/1994 STO Primjenjuje se od 01/09/04 STO

RU

SCG UNMIK/ Kosovo

Primjena od 01/07/04 STO

Ciljevi formiranja zone slobodne trgovine u regionu su: - podsticanje privrednog razvoja i procesa stabilizacije i pridruivanja zemalja EU i WTO; - unapreenje investicionog ambijenta; - potovanje pravila fer konkurencije i uklanjanje trgovinskih barijera; - unapreenja svih oblika meusobne saradnje; - poveanje i poboljanje razmjene; - direktan protok roba i usluga; - poboljanje situacije u platnim bilansima zemalja; - ubrzanje ekonomskog razvoja zemalja; - smanjenje trokova proizvodnje, uvoenje savremenih tehnologija i potovanje meunarodnih standarda; - poveanje konkurentnosti domaih proizvoda. Najzad, Memorandumom je utvrena i obaveza postepenog suzbijanja necarinskih barijera, korupcije, kao i ukidanja restriktivnog viznog reima, nepotrebnih procedura i tehnikih barijera, koje u praksi mogu biti vea smetnja od carina. Budui da su sporazumi o slobodnoj trgovini zasnovani na pravilima WTO, obavezna je primjena naela nediskriminacije, koje obuhvata naelo nacionalnog tretmana i naelo najpovlaenije nacije. Liberalizacija trgovine treba da donese mnogobrojne prednosti svakoj od zemalja pojedinano i regionu u cjelini.

52

Slobodna trgovina, kratkorono posmatrano, uskrauje dio prihoda za budet (carine). Meutim, dugoronije posmatrano, dobijaju i drava i proizvoai, a posebno potroai kroz bolju ponudu, kvalitetniju i jeftiniju robu. Sporazumima su obuhvaeni industrijski82 i poljoprivredni proizvodi83. Trgovinske olakice, koje se daju sporazumima o slobodnoj trgovini razlikuju se za industrijske i poljoprivredne proizvode. Osnovna carina za svaki proizvod, na koji se primjenjuju postepene olakice date sporazumima o slobodnoj trgovini, je definisana u skladu sa naelom najpovlaenije nacije (MFN), a koja vai na dan potpisivanja ili stupanja sporazuma na snagu, ili na neki drugi dogovoreni datum. a) Kod industrijskih proizvoda po pravilu se postie vea liberalizacija. U zavisnosti od strukture razmjene sa odnosnom zemljom, prosjeno od 50% do 90% uzajamne trgovine je obuhvaeno bescarinskim reimom. Ostali proizvodi se smatraju osjetljivim i liberalizacija trgovine se vri postepenim sniavanjem osnovnih carina na godinjem nivou, u prelaznom periodu ne duem od est godina. b) Zbog posebne osjetljivosti poljoprivrednog sektora, trgovinske povlastice za ove proizvode su uglavnom ogranienog dometa. Za poljoprivredne proizvode primjenjuju se sljedei modeli liberalizacije trgovine: o potpuno ukidanje carina stupanjem sporazuma na snagu ili tokom prelaznog perioda; o sniavanje carina stupanjem sporazuma na snagu ili tokom prelaznog perioda; o ukidanje ili sniavanje carina za ograniene koliine proizvoda (tzv.carinska kvota). Trgovina poljoprivrednim proizvodima, koji nijesu obuhvaeni nijednim od navedenih modela, kao i koliine proizvoda iznad nivoa utvrenog carinskom kvotom, vri se po MFN carinama. Dogovorene trgovinske povlastice odnose se samo na proizvode porijeklom iz strana ugovornica, to se dokazuje podnoenjem uvjerenja o porijeklu robe EUR1. U najnovijoj matrici slobodne trgovine regiona Jugoistine Evrope, u dokumentima Pakta stabilnosti, pored zemalja koje su navedene u narednoj tabeli, figurira i Turska. Turska ima potpisan ugovor o slobodnoj trgovini sa BiH, Bugarskom, Hrvatskom, Makedonijom i Rumunijom. Poseban sporazum o slobodnoj trgovini Turska ima sa EU. Takoe od juna 2004.g. u matrici slobodne trgovine regiona nalazi se i Kosovo, koje ima potpisan Sporazum o slobodnoj trgovini sa Albanijom, a pregovara o istom sa BiH, Makedonijom i Rumunijom.

2. SPORAZUMI O SLOBODNOJ TRGOVINI IZMEU SCG I ZEMALJA JIE84

2.1. REPUBLIKA ALBANIJA - Sporazum o slobodnoj trgovini izmeu Srbije i Crne Gore i Republike Albanije potpisan je 13.11.2003. godine u Rimu i stupio je na snagu 01.08.2004. godine. Sporazum ima simetrini model meusobne trgovine, a tranzicioni period snienja carina za industrijske proizvode je okonan 01. januara 2007.godine.85 Razmjena industrijskih proizvoda odvija se slobodno86 osim za dvije liste osjetljivih industrijskih proizvoda, za koje je predvieno postepeno sniavanje carina u periodu od 2004. godine do 2007. godine, po sledeoj dinamici: - stupanjem sporazuma na snagu na 80% osnovne carine;
Izraz "industrijski proizvodi" oznaava proizvode obuhvaene u glavama 25. do 97. HS. "poljoprivredni proizvodi" oznaava proizvode obuhvaene u glavama 1. do 24. HS. ) Izvjetaji o realizaciji sporazuma o slobodnoj trgovini, MEOIEI, 2006; 85 ''Slubeni list SRJ Meunarodni ugovori'', br. 11/04 86 Carinska stopa 0%.
82 83 Izraz 84

53

od 1.januara 2005. na 60%; od 1.januara 2006. na 40% ; od 1.januara 2007. na 0%.

Prema sporazumu Albanija je postupno ukidala carine na sledee proizvode koji se uvoze iz Srbije i Crne Gore: so, cement, derivati nafte, ubriva, hemijski proizvodi, proizvodi od plastinih masa, polovne gume, sirove koe, drvo i proizvodi od drveta, graevinska stolarija, obua, cigle i crepovi, ipke i ice od gvoa i elika, ice od bakra, ekseri i namjetaj. Sa druge strane, Srbija i Crna Gora su postepeno ukidali carinu na sledee proizvode iz Albanije: so, benzin i derivati nafte, polovne gume, toplo valjana ica od gvoa i elika, hladno dobijena ica od gvoa i elika i ipke od gvoa i elika. Za poljoprivredne proizvode dogovorene su tri liste. Prva lista predstavlja zajedniku listu na kojoj su proizvodi za koje vai slobodan tretman. Preostale dvije liste predstavljaju osjetljive proizvode za iju su razmjenu predviene koncesije u formi godinjih bescarinskih kvota, ija je raspodjela dogovorena izmeu Srbije i Crne Gore. Po iskorienju kvota na uvoz ovih proizvoda primjenjuje se redovan spoljnotrgovinski i carinski reim u skladu sa zakonodavstvom strana ugovornica. Na uvoz poljoprivrednih proizvoda koji nisu sadrani u navedenim listama primjenjuju se redovne carinske stope. U sprovoenju Sporazuma o slobodnoj trgovini sa Republikom Albanijom, na osnovu informacija dobijenih od relevantnih institucija, nijesu primijeeni problemi u njegovom sprovoenju. 2.2. BOSNA I HERCEGOVINA - SR Jugoslavija je sa Bosnom i Hercegovinom potpisala Sporazum o slobodnoj trgovini 01.02.2002. godine, koji je ratifikovan je 26.04.2002. godine i primjenjuje se od 01.06.2002. godine.87 U Crnoj Gori stupio je na snagu 01.09.2003. godine. Stupanjem na snagu ovog sporazuma, za robu koja je porijeklom iz Bosne i Hercegovine88 poeo je da vai slobodan tretman, to znai da je prekinuta naplata uvoznih dabina, kao to su: carina, sezonske carine, dabina za carinsko evidentiranje i posebna dabina za uvoz poljoprivredno-prehrambenih proizvoda. Carina i dabine za carinsko evidentiranje na uvoz derivata nafte, protektiranih i upotrebljavanih pneumatskih guma porijeklom iz Bosne i Hercegovine, u skladu sa sporazumom, sukcesivno se smanjivala na sljedei nain: - na dan stupanja na snagu na 60% njihovog iznosa; - 2003. godine na 40% njihovog iznosa i - 2004. godine u potpunosti se ukidaju. Na robu porijeklom iz SR Jugoslavije, koja se uvozi u Bosnu i Hercegovinu primjenjivale su se: uvozne carine, takse jednakog dejstva kao carine i ostale takse fiskalne prirode, koje se primjenjuju u Bosni i Hercegovini, i postepeno su se smanjivale, sljedeom dinamikom: - na dan stupanja na snagu na 60% njihovog iznosa, - 2003. godine na 40% njihovog iznosa i - 2004. godine poinje uvoz bez plaanja carine. Primjena ovog Sporazuma podrazumijeva identian tretman svih pravnih i fizikih lica, roba i usluga iz svih entiteta Bosne i Hercegovine. Sporazumom je predvieno da su se ugovorne strane saglasile da e u okviru Mjeovite komisije inicirati proirenje trgovinskih odnosa na podruju trgovine uslugama. 2.3. BUGARSKA - Sporazum o slobodnoj trgovini izmeu SR Jugoslavije i Republike Bugarske potpisan je 13. novembra 2003. godine, a stupio je na snagu 1. juna 2004. godine. U Sporazumu je zastupljen simetrian model meusobne trgovine, sa posebnim aneksima za liste industrijskih i poljoprivrednih proizvoda. Prelazni period postepenog smanjivanja i ukidanja carina za osjetljive industrijske proizvode planiran je bio do 1.1.2007.godine.
87 ''Slubeni 88

list SRJ Meunarodni ugovori'', br. 4/02 Osim derivata nafte, svih vrste benzina, dizela i lo-ulja, protektiranih i upotrebljavanih pneumatskih guma.

54

Za poljoprivredne proizvode postoje dvije zajednike liste. Na jednoj se nalaze poljoprivredni proizvodi koji se razmjenjuju sa carinskom stopom 0%, dok su na drugoj osjetljivi proizvodi koji se razmjenjuju po preferencijelnoj carini u okviru utvrene koliinske kvote. U sprovoenju Sporazuma o slobodnoj trgovini sa Bugarskom nije bilo problema. 2.4. REPUBLIKA MAKEDONIJA - Sa Republikom Makedonijom SR Jugoslavija je zakljuila Sporazum o trgovini, 4.septembra 1996. godine, koji je u primjeni od 7.oktobra 1996. godine. Zbog velike asimetrinosti u pogledu uslova trgovine u korist makedonske strane, SCG je inisistirala na revidiranju postojeeg sporazuma sa ciljem zatite odreenih grupa poljoprivrednih proizvoda, ili donoenju i potpisivanju novog Sporazuma, koji bi svojim odredbama pratio pravila i principe STO. U junu 2005.godine dogovoren je tekst novog Sporazuma izmeu Srbije i Crne Gore i Republike Makedonije. Sporazum je usaglaen sa zahtjevima WTO i EU, Memorandumom o razumijevanju, o trgovinskoj liberalizaciji i olakicama u trgovini u okviru Pakta stabilnosti JIE. 2.5. REPUBLIKA MOLDAVIJA - Sporazum o slobodnoj trgovini sa Moldavijom potpisan je 13. decembra 2003. godine i stupio na snagu 1.septembra 2004. godine. U Sporazumu je zastupljen simetrian model meusobne trgovine. Danom stupanja na snagu Sporazuma dogovoreno je reciprono ukidanje carina za industrijske proizvode. Za oblast poljoprivredno-prehrambenih proizvoda postignuta je skoro potpuna liberalizacija, sa izuzetkom pojedinih proizvoda za iji uvoz su predviene godinje kvote sa preferencijalnim carinama. Po iskorienju kvota na dalji uvoz tih proizvoda primjenjuju se pune carine. U sprovoenju Sporazuma o slobodnoj trgovini sa Moldavijom nije bilo problema. 2.6. RUMUNIJA - Sporazum o slobodnoj trgovini izmeu Rumunije i SR Jugoslavije potpisan je 23. decembra 2003. godine, a primjenjuje se od 1. jula iste godine. U sporazumu je zastupljen simetrini model meusobne trgovine.Razmjena veine industrijskih proizvoda odvijala se slobodno, izuzev roba sa dvije liste osjetljivih industrijskih proizvoda (po dvije po zemlji) za koje je predvieno postepeno snienje carina (sa ubrzanom i usporenom dinamikom snienja) u periodu od stupanja sporazuma na snagu pa do 2007. godine. Za poljoprivredne proizvode su formirane dvije liste, na jednoj se nalaze proizvodi koji se razmjenjuju sa carinskom stopom 0%, a na drugoj proizvodi koji se razmjenjuju sa preferencijalnom carinom unutar kvote. Od stupanja na snagu ovog Sporazuma nije dolazilo do problema u njegovoj primjeni. 2.7. REPUBLIKA HRVATSKA - Sa Republikom Hrvatskom Sporazum o slobodnoj trgovini je potpisan 23. decembra 2002. godine, a izmjene i dopune istog 14. januara 2004. godine. Ovaj Sporazum u kojem je zastupljen simetrian model meusobne trgovine, stupio je na snagu 1. jula 2004. godine. U oblasti industrijskih proizvoda Sporazumom se obezbjeuje razmjena roba bez plaanja carina za oko 70% industrijskih proizvoda. Ostali industrijski proizvodi nalaze se na tzv. osjetljivim listama i na njihov uvoz predvieno je smanjivanje carina u tranzicionom periodu, do 1.januara 2007. godine. U dijelu poljoprivredno-prehrambenih proizvoda ovo je jedini sporazum koji obuhvata sve proizvode iz glava 1-24 Carinske tarife. Tretman uvoza poljoprivrednih proizvoda definisan je kroz tri Aneksa. Prvim aneksom predviena je razmjena odreenih roba sa carinskom stopom 0%, drugim aneksom predvieno je smanjivanje ili ukidanje carina u prelaznom periodu, a treim razmjena po preferencijalnoj stopi u okviru koliinskih kvota. Nije bilo nepravilnosti u sprovoenju ovog Sporazuma.

3. ROBNA RAZMJENA U REGIONU JUGOISTONE EVROPE

Ako posmatramo region, tj. ako govorimo o trgovinskoj razmjeni u regionu, u fokusu su nam Albanija, BiH, Bugarska, Rumunija, Hrvatska, Makedonija i Srbija i Crna Gora, ukljuujui Kosovo. Postepenom stablizacijom ekonomskih i politikih prilika u regionu, kao i liberalizacijom trgovine i smanjivanjem necarinskih barijera kroz inicijative Pakta stabilnosti, postepeno dolazi do porasta ekonomske saradnje.

55

Prema podacima Instituta za meunarodne ekonomske studije iz Bea (WIIW), koji je analizirao spoljnotrgovinsku razmjenu Regiona u periodu 1998-2003.g., od ukupno ostvarenog izvoza navedenih zemalja, postepeno raste uee regionalne trgovine, to se vidi iz slijedeeg pregleda.
T3 - Izvoz zemalja Regiona u sami Region kao procenat ukupnog izvoza Zemlja ALB BiH BUL CRO MAK Godina 1998 2.3 54.1 7.0 16.0 19.2 1999 2.1 42.9 8.6 14.7 20.4 2000 2.1 30.5 12.6 12.0 30.9 2001 2.8 31.2 9.8 17.4 38.3 2002 2.2 37.2 9.3 19.2 20.0 2003 4.0 32.0 9.4 19.5 32.6 Izvor:IMF, trgovinska baza , sa proracunima (WIIW, 2004);

ROM 2.9 2.9 2.3 3.1 2.9 3.1

S&M 33.0 33.8 28.2 28.7 31.1 30.7

BiH, SCG i Makedonija imaju oko treinu ukupnog izvoza ostvarenu u regionu, Hrvatska oko 20%, Bugarska oko 10%, dok Albanija i Rumunija predstavljaju zemlje koje su najmanje integrisane u regionalnu trgovinsku saradnju (ispod 4%). Na strani uvoza, najveu zavisnost od uvoza iz regiona ima BiH (32,5%), zatim Makedonija (20,8%), SiCG 13,7%, Albanija 6,7%, Hrvatska 3,9%, Bugarska 3% i Rumunija svega 0,9% u 2003.g. Prema podacima o ostvaremom uvozu zamalja u regionu, Bosna i Hercegovina ostvaruje procentualno najvei uvoz iz regiona i on iznosi 32.5% ukupnog uvoza, zatim Makedonija (20,8%), SiCG 13,7%, Albanija 6,7%, Hrvatska 3,9%, Bugarska 3% i Rumunija svega 0,9% u 2003.g. Najmanji uvoz iz zemalja regiona je zabiljeen kod Rumunije i Bugarske, mada je to i oekivano, budui da se ove zemlje baziraju na uvozu iz EU. Visok deficit bilansa plaanja koji je karakteristian za zemlje regiona (u prosjeku 10% GDP-a), koji je prije svega uzrokovan visokim spoljnotrgovinskim deficitom (u 2004. g. u prosjeku iznosio 23.4% GDP-a), ostae i dalje krupno strukturno razvojno ogranienje u ovim ekonomijama.89

Inicijative sa smanjenje netarifnih barijera trgovini

Saglasno Memorandumom o liberalizaciji i olakavanju uslova trgovine, kroz aktivnosti Pakta stabilnosti, posebna panja je posveena eliminisanju netarifnih barijera. Njihovim uklanjanjem se olakava trgovina u regionu i smanjuju administrativni trokovi. Radna grupa za liberalizaciju i olakavanje trgovine je definisala tri grupe trgovinskih barijera: 1. registracija i standardizacija proizvoda, odnosno izdavanje i priznavanje certifikata veterinarske, fitosanitarne i sanitarne mjere (SPS), kao i tehnike barijere u trgovini (TBT), ukljuujui proceduru koja se odnosi na izdavanje certifikata i testiranje, je izuzetno komplikovana i na taj nain predstavlja jednu od najznaajnijih trgovinskih barijera regiona. Ovom problematikom se bavi CARDS program, koji daje tehniku pomo, zatim Program o bezbjednosti hrane i standardima koji finansira vedska agencija za razvoj (Sida) i Program SPS koji je iniciran od strane Programa za razvoj trgovinskog zakonodavstva, Odjeljenja za trgovinu SAD (CLDP);

Najizraeniji problem deficita bilansa plaanja ima BiH - 29.56% u 2003, zatim Srbija- 10.47%, dok je deficit platnog bilansa Crne Gore u 2003. bio 7.3% i spada u red umjerenih deficita platnog bilansa u regionu. Ukoliko se sagleda struktura platnog bilanasa zemlja u regionu JIE uoava se da jedino Rumunija sa deficitom spoljnotrgovinskog bilansa od 9% GDP-a i deficitom platnog bilansa od 7.5% podsjea na zemlje nove lanice EU. ICEC Euro Centar Forecast , 2005 ( za detalje posjetiti www.eurocentar.com )
89

56

2. procedure na graninim prelazima Procedure koje se odvijaju na graninim prelazima su jako duge, dovode do usporavanje protoka robe i predstavljaju drugu definisanu trgovinsku barijeru regiona. Ovom problematikom se bavi TTFSE Projekat Svjetske banke, Program saradnje carina u okviru Evropske komisije i nedavno iniciran Projekat SAD o olakanju trgovine na graninim prelazima; 3. vizni reim i mjere koje utiu na transport robe - Procedura za dobijanje viza za poslovne ljude i profesionalne vozae je komplikovana i skupa, to predstavlja treu trgovinsku barijeru. SECIPRO je jedan od foruma na kome se ova pitanja razmatraju. Sa ciljem da identifikuju, predstave i eliminiu netarifne barijere u regionu, predstavnici Radne grupe za liberalizaciju i olakavanje trgovine su na osnovu finalnog izvjetaja eksperata Evropske kosmisije i vajcarske, kao i diskusija koje su voene na sastancima, definisali odreene principe: - glavna odgovornost za smanjenje i eliminaciju netarifnih barijera je na samim zemljama regiona; - osnovna uloga Radne grupe za liberalizaciju i olakavanje trgovine je da nadgleda napredak zemalja regiona u cilju smanjivanja i eliminacije netarifnih barijera i tamo gdje je potrebno da obezbijedi pomo. Takoe je dogovoreno, da je u cilju kvalitetnije realizacije bilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini i implementacije principa otvorenog trita, neophodno kontinuirano pratiti unutranje procedure koje su povezane sa netarifnim barijerama i aktivnosti na njihovom uklanjanju. Crna Gora je u ovim aktivnostima postigla znaajan napredak, posebno sa ukidanjem kontingenata, izvoznih carina i sa izmjenom Zakona o akcizama (ukidanjem kvalitetnih grupa za duvan).

4. JEDINSTVENI SPORAZUM O SLOBODNOJ TRGOVINI U REGIONU CEFTA 2006

Na Ministarskoj konferenciji u Sofiji, 10. juna 2005. godine, ministri i predstavnici odgovorni za ekonomiju iz Albanije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Hrvatske, Moldavije, Rumunije, Srbije i Crne Gore, BJR Makedonije i UNMIK/Kosovo su usvojili deklaraciju kojom su se obavezali da zaponu sa pripremama jedinstvenog sporazuma, pri emu bi pregovori startovali poetkom, a zavrili se tokom 2006. godine. Ministri su dali mandat Radnoj grupi za liberalizaciju i olakavanje trgovine u okviru Pakta stabilnosti jugoistone Evrope da razmotri na koji nain treba zamijeniti mreu od 30 bilateralnih sporazuma jednim jedinstvenim sporazumom. Osnovni ciljevi Jedinstvenog sporazuma o slobodnoj trgovini su : - poveanje stepena liberalizacije trgovine u regionu, dok bi sinergija izmeu trgovine i investicija doprinijela kreiranju novih radnih mjesta i ekonomskom prosperitetu; - poboljanje transparentnosti u poslovanju, uz poveanje obima spoljne trgovine i direktnih investicija u zemljama potpisnicama; - olakanje reima vezanih za trgovinu i bolje iskorienje ogranienih sredstava; - poveanje stepena usaglaenosti pravila i odredbi Sporazuma meu potpisnicama, uz smanjenje broja trgovinskih sporova; - razvoj odnosa sa EU. Jedinstveni sporazum treba da : - se gradi na ve postojeim bilateralnim sporazumima o slobodnoj trgovini; - bude baziran na modernizovanom i poboljanom sporazumu u okviru CEFTA i bude u potpunosti prilagoen pravilima i procedurama STO; - bude u potpunosti prilagoen Memorandumu o razumijevanju (MoU); - zadri i proiri stepen liberalizacije obezbijeene bilateralnim sporazumima slobodne trgovine, posebno u poslovnim uslugama i investicijama;

57

- harmonizuje bilateralne sporazume i povea transparentnost; - obuhvati jasne i efikasne procedure u rjeavanju sporova . Izrada nacrta jedinstvenog sporazuma o slobodnoj trgovini odvijala se pod pokroviteljstvom Radne grupe za trgovinu i olakavanje trgovine, II radnog stola Pakta stabilnosti. Sporazum je potpisan na Ministarskoj konferenciji zemalja regiona, koja je odrana 19.decembra 2006.godine u Bukuretu. Potpisnice su sve zemlje i teritorije ukljuene u prethodnu mreu bilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini. CEFTA 2006 su u Bukuretu, decembra 2006. godine potpisale: Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Hrvatska, Makedonija, Moldavija, Rumunija, Crna Gora, Srbija i Privremena administrativna misija Ujedinjenih nacija na Kosovu u ime Kosova, u skladu sa UNSCR 1244. Bilo je predvieno da stupi na snagu 1. maja 2007. godine. Kako do tada nisu bili ispunjeni uslovi za stupanje na snagu Sporazuma, i kako je zakljuno sa majem ove godine ratifikovan od strane Albanije, Makedonije, Moldavije, Crne Gore90, UMNIK-a/Kosovo i Hrvatske, stekli su se uslovi da mrea bilateralnih sporazuma bude zamijenjena jedinstvenim sporazumom. Sporazum CEFTA 2006 je stupio na snagu 26. jula 2007. godine za pet potpisnica koje su ratifikovale Sporazum i dostavile instrumente ratifikacije depozitaru. To su Albanija, Makedonija, Moldavija, Crna Gora, UMNIK/Kosovo. Za Hrvatsku Sporazum je stupio na snagu 22. avgusta, a za Srbiju 1.novembra 2007.godine, kao i za BiH. Industrija U smislu Sporazuma CEFTA 2006, termin industrijski proizvod oznaava proizvode obuhvaene glavama od 25 do 97 Carinske tarife, izuzev proizvoda navedenih u Aneksu 191.Ovaj Sporazum definie ukidanje svih carina na uvoz, taksi sa jednakim dejstvom i drugih uvoznih taksi fiskalne prirode u trgovini meu stranama ugovornicama danom stupanja na snagu Sporazuma, izuzev onih koji su predmet bilateralnih koncesija navedenih u Aneksu 2. Za proizvode navedene u Aneksu 2, prema rasporedu navedenom u tom Aneksu, strane e postepeno smanjivati i ukinuti carine na uvoz, takse sa jednakim dejstvom i druge uvozne takse fiskalne prirode, do isteka tranzicionog perioda. Poljoprivreda U smislu ovog Sporazuma, termin poljoprivredni proizvod oznaava proizvode obuhvaene glavama od 1 do 24 Carinske tarife i proizvode navedene u Aneksu 1. Za razliku od industrijskih proizvoda, za potpunu liberalizaciju trgovine poljoprivrednim proizvodima nije unaprijed utvren rok. Meutim, definisano je da se nakon dvije godine od potpisivanja Sporazuma date koncesije preispitaju i da se po mogunosti povea stepen liberalizacije. Kad je u pitanju Crna Gora ve danas postoji potpuna liberalizacija trgovine sa Bosnom i Hercegovinom, Srbijom, Makedonijom i Kosovom. Dok je sporazumom CEFTA 2006 dogovorena vea liberalizacija sa Hrvatskom i Albanijom, to bi trebalo da omogui nove anse i bolju poziciju crnogorskim proizvoaima na reginalnom tritu. Potpisivanje sporazuma CEFTA 2006 od velikog je znaaja za Crnu Goru, jer se njegovom primjenom predviaju brojni pozitivni efekti. Sa jedne strane, oekuje se da e poveanje konkurencije, kao i harmonizacija i transparentnost zakonodavstva uticati na proizvoae da poveaju produktivnost i iskoriste prednosti ekonomije obima i optimalnog korienja proizvodnih faktora. Takoe, proizvodna preduzea primjenom novih pravila o porijeklu dijagonalne kumulacije su u prilici da nabavljaju sirovine i repromaterijale bez plaanja carina, ali i realizuju gotove proizvode bez

90 Crna Gora je Zakon o ratifikaciji Sporazuma o izmjeni i pristupanju centralnoevropskom Sporazumu o slobodnoj trgovini CEFTA
2006 (Sl. list RCG 18/07) usvojila 21. marta 2007. godine i deponovala instrument ratifikacije kod Vlade Republike Hrvatske, koja vri funkciju depozitara. 91 Poljoprivredni proizvodi.

58

plaanja carine. Ova pogodnos se ne odnosi samo na potpisnice CEFTA sporazuma, ve i Tursku, zamalje EFTA92 i EU93. Sa druge strane, Crna Gora nakon potpisivanja Sporazuma, postaje mnogo privlanija za strane investitore. Predvia se da e strane direktne investicije doprinjeti modernizaciji proizvodnje, ubrzati privredni rast, poveati produktivnost, efikasnost i konkurentnost, uz poveanje ulaganja u istraivanje i razvoj. Ovo je ujedno i prvi test koji Crna Gora mora izdrati na putu ka znatno iroj i sloenijoj integraciji koju predstavlja integracija u Evropsku uniju i lanstvo u Svjetskoj trgovinskoj organizaciji. Pored pobrojanih prednosti za preduzea, vrlo vano je napomenuti da su potroai ti kojima Sporazum omoguava rast standarda kroz raznovrsniju ponudu kvalitetnijih i jeftinijih proizvoda za koje se nee naplaivati carina.

92 Na osnovu preferencijalnih pravila o porijeklu robe, odreuje se da li se na robu moe primijeniti preferencijalni tretman u skladu sa ugovornim ili autonomnim trgovinskim reimom. Sporazum CEFTA 2006 u dijelu pravila o porijeklu odnosi se i na zemlje EFTA i Tursku. 93 Stupanjem na snagu Interima - privremenog Sporazum (trgovinski dio Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju)

59

VI ANALIZA SPOLJNOTRGOVINSKIH TOKOVA CRNE GORE

1. SPOLJNOTRGOVINSKI TOKOVI U PERIODU 1989-2004.godine
Spoljnotrgovinski promet krajem osamdesetih karakterisao je suficit u razmjeni, ali uz nediverzifikovanu izvoznu strukturu, sa visokim koeficijentom uvozne zavisnosti. Prihodi od usluga, prvenstveno od turizma i pomorske privrede, inili su 20% BDP. Krajem osamdesetih, udio izvoza roba DP Crne Gore bio je 18%, a roba i usluga skoro 40%. (ukupni izvoz je bio 516 mil $, uvoz 278 mil $, pokrivenost uvoza izvozom bila je 1,85, uz stepen otvorenosti od 63%). Meutim, 70% robnog izvoza bilo je skoncentrisano u tri preduzea (KAP,eljezara,Obod), nediverzifikovane strukture, nedovoljne fleksibilnosti za brza prilagoavanja i strategiju osvanja alternativnih trita). Taj izvoz je bio (i ostao) skup, jer je koeficijent uvozne zavisnosti veoma visok, npr u 1989.g. bio 0,51 94; Istovremeno, u ukupnoj robnoj proizvodnji, gotovo 50% plasirano je u bive republike SFRJ, to ukazuje na i tada visoku otvorenost Crne Gore prema drugim tritima, i visok stepen zavisnosti u odnosu na bive republike SFRJ95. Po matrici meusobne razmjene iz 1986.g. Crna Gora je prodavala 27,% svojih roba na trite Srbije (ukljuujui Kosovo), dok je Srbija 3,6% svojih roba plasirala u Crnu Goru. Spoljnotrgovinska razmjena Crne Gore posljednjih deset godina biljei negativan saldo. Glavni uzroci poznati su i prvenstveno su posljedica tri kljuna faktora: raspada drave SFRJ i njenog jedinstvenog trita, rata u okruenju i sankcija meunarodne zajednice, to je dovelo do smanjenja ukupne privredne aktivnosti, drastine redukcije ekonomskih veza sa inostranstvom i smanjenja izvoza, kako roba (industrija), tako i usluga (turizam, pomorska privreda). Dinamino se mijenjala ukupna privredna struktura. Zaostali smo nekoliko tehnolokih generacija. Konkuretnost naih proizvoda na meunarodnom tritu umnogome je smanjena. S druge strane, uslovi na meunarodnom tritu sve su stroiji, a standardi sve vii. U navedenim okolnostima, teko se moglo govoriti o organizovanoj spoljnotrgovinskoj politici, koja bi mogla u kraem vremenskom periodu da znaajno smanji spoljnotrgovinski deficit i podstakne domae proizvoae na vei izvoz. Posebno ogranienje predstavljali su neureeni odnosi na internom tritu Crne Gore, Srbije i Kosova. Tokom devedesetih, posebno za vrijeme ekonomskih sankcija, odnosi razmjene su se znatno poveali i dobrim dijelom odvijali i u neformalnom sektoru. Meutim, poslednja iskuenja tokom perioda 1997-2001. donijele su sve vee razlike u ekonomskim prioritetima i ekonomskim politikama. Dolo je do smanjenja trgovinskih tokova i razlika u spoljnotrgovinskim i carinskim politikama (po procjenama za 2000-01, CG je plasirala u Srbiju svega 4,4% svojih roba, a od nje kupovala ispod 11%). Spoljnotrgovinsku politiku u periodu 2001-2004 karakterie postrepeno preuzimanje nadlenosti u oblasti voenja spoljnotrgovinske i carinske politike, kao i liberalizacija trgovine u regionu. Kroz sporazume o slobodnoj trgovini i trgovinu sa EU, kroz autonomne trgovinske olakice, dolazi do postepenog, ali jo uvijek nedovoljnog povratka Crne Gore u meunarodne trgovinske tokove. Spoljnotrgovinska razmjena Crne Gore za posmatrani period data je je na slijedeem grafiku:.
94 ) Odnos Uvoza proizvoda za reprodukciju i izvoza roba. Da bi se ostvario 1 $ robnog izvoza, bilo je potrebno uvesti 0,51 $ neophodnih robnih inputa iz uvoza. ( 78% u strukturi robnog uvoza su sirovine i repromaterijal. Veoma visoka uvozna zavisnost, koju je teko supstituisati domaom proizvodnjom. Pojedina preduzea imala su ovaj koeficijent i preko 2), 95 Glavni industrijski kapaciteti u CG izgradjeni su najveim dijelom za dalju reprodukcionu potronju u drugim republikama SFRJ. Kruta i preindustrijalizovana privredna struktura, krajem osamdesetih (spomenimo samo karakteristike privrednih kapaciteta kao to su: visoka potronja elektrine energije, visoki trokovi tekueg i investicionog odravanja,..), bila je izrazito neprilagodjena prema unutranjoj i spoljnoj tranji, pa je raspadom SFRJ i izolacijom, CG bila jedna od republika koja je imala najvei negativni efekat na pad proizvodnje.

60

G-1 Uporedni prikaz uvoza i izvoza Crne Gore za period 1998. 2004.
1000 900 800 700 Milioni Eur-a 600 500 400 300 200 100 0 1998 1999 2000 2001 Godine 2002 2003 2004 Uvoz Izvoz

Na prethodnom grafiku vidi se jasna veza izmeu dinaminog procesa liberalizacije spoljne trgovine, blagog oporavka BDP i stope rasta uvoza. U slijedeoj tabeli dat je prikaz glavnih indikatora u spoljnoj trgovini u odnosu na BDP u periodu 2000 do 2004.godine:
T1-Trgovinski bilans i uece u BDP-u Crne Gore
GODINA

mil.Eur
Izvoz roba Mil Stopa rasta izvoza % uea izvoza u BDP Stepen otvorenosti Stepen pokrivenosti uvoza roba izvozom

BDP

Uvoz roba Mil

Stopa rasta uvoza

% uvoza u BDP

2001* 2002* 2003* 2004*96

1.245 1.250 1431.6 1540.45

722.4 742.8 629.9 869.61

2.8 -15.2 38.1

58.02 59.42 45.81 56.41

235.2 309.6 270,6 452.14

31.6 -12.6 67.1

8.89 24.77 19.68 29.35

76.92 84.19 65.49 85.8

32.56 41.68 42.96 51.9

Izvor :Godinji izvjetaj Glavnog Ekonomiste , CBCG

Na bazi navedenih indikatora moemo zakljuiti: Crna Gora predstavlja otvoren ekonomski sistem (stepen otvorenosti u 2004.g. je bio 85,8%), i poiva na velikoj uvoznoj zavisnosti. Konstantno visok uvoz u 2001. i 2002. godini, koji je iznosio 722,4 odnosno 742,8 miliona u 2003. je opao za 15,2 %, da bi u 2004. znatno porastao probijajui granicu od 850 mil. -a, biljeei rast od 38,1% u odnosu na predhodnu godinu, sa ueem od 56,4% u BDP-u Visoka uvozno izvozna zavisnost rast izvoza uslovljava rast uvoza. Uporedo sa rastom uvoza dolo je do porasta izvoza u 2004. godini od 67,1% u odnosu na predhodnu godinu i iznosio je 452.14 mil . Nizak nivo pokrivenosti uvoza izvozom - relativno bri rast izvoza od rasta uvoza doveo je do poveanja stepena pokrivenosti sa 42,96% (ostvaren u 2003.g.) na 51,9% (ostvaren u 2004.g). Ovaj podatak postaje znaajniji ukoliko se uzme u obzir da je stepen pokrivenosti izvoza uvozom u 2001. bio svega 32,56%, tako da se zakljuuje da Crna Gora konstantno od 2001. godine, ima uzlazni trend pokrivenosti uvoza izvozom, koji po prvi put probija 50% uvoza u 2004. godini. U 2004. godini spoljnotrgovinski deficit je iznosio 27,1% BDP-a (417,4 mil ) ili neto vie od etvrtine GDP-ja, to predstavlja poveanje od oko 16,09% u apsolutnom iznosu u odnosu na spoljnotrgovinski deficit ostvaren u 2003. (359,3 mil ) koji je iznosio 25.1%. U 2004 .g. dolo je do blagog porasta uea spoljnotrgovinskog robnog deficita97, iako je relativni porast spojnotrgovinskog deficita bio 16,1% u odnosu na 2003., on je u velikoj mjeri inhibiran pozitivnim saldom usluga koji je zabiljeio porast od 28,3% u 2004. godini.

96

Izvor: CBCG, dostavljeno 10.maja 2005.g. /revidirani podaci

61

Na osnovu linearnog trenda pokrivenosti zakljuuje se da je u periodu 2001-2004.g. pokrivenost uvoza izvozom rasla u prosjeku svega 5,95% godinje. Takoe, na osnovu linearne regresije zakljuuje se da spoljnotrgovinski deficit u perodu od 2001-04 opada u prosjeku za 28,21mil godinje.

1.1. Izvoz ostvaren po zemljama i grupacijama zemalja

Srbija i Kosovo predstavljali su u ovom periodu najznaajnije eksportno trite Crne Gore. Ostvareni izvoz vrijedan 192,5 mil. u 2004. godini i uestvuje sa 42,6% u ukupnom crnogorskom izvozu. U odnosu na posmatrani period 2003. godine, izvoz na ovo trite vei je za 107,1%. Uee Srbije kao eksportnog trita Crne Gore u 2002. godini bilo je svega 8,3%, a u 2003.g. 29,9%. Uee Kosova u ukupnom izvozu u 2002.g. bilo je 18,8%, a u 2003.g. 4,4%. Usvajanjem Zakona o akcionom planu harmonizacije dva ekonomska sistema drava lanica Srbije i Crne Gore (15.avgust 2003. godine) dolo je do znaajnog preusmjeravanja dijela izvoza ka Srbiji.
G-2 Najznaajniji izvozni partneri Crne Gore u 2003. i 2004.g. Top 2.. Indeks izvoza Crne Gore u 2003.godini
Top 2.Index izvoza Crne Gore u 2004.godini

Ostali 27,6 vajcarska + SiK 72,4%

Ostali 33%

SiK+Italija 67%

Drugo veoma znaajno izvozno trite crnogorskih proizvoda bile su zemlje EU, gdje je ostvarena znaajna dinamika u 2004. godini (39,7%) u odnosu na 2003. godinu. (15,2%). to se tie strukture zemalja koji su najvei uvoznici, njih opredjeljuje izvoz aluminijuma. Preusmjeravanjem izvoza aluminijuma sa trita vajcarske na trite Italije u 2004. godini ova zemlja gubi mjesto najznaajnijeg izvoznog trita. Istovremeno, sa ueem od 24,2% u ukupno ostvarenom izvozu Crne Gore, Italija postaje drugo izvozno trite po ostvarenoj vrijednosti. Izvoz u Italiju vei je za oko pet puta (G-3). Takoe, kao rezultat preusmjeravanja isporuka aluminijuma, na treem mjestu nalazi se Grka, prema kojoj je u 2004. godini, izvoz porastao za 35,97 mil. , ili gotovo 8 puta u odnosu na uporedni period. Sa panijom je ostvaren najvei relativni rast izvoza u 2004. godini zbog ega je izvoz u ovu zemlju dospio na etvrto mjesto, prema ueu u ostvarenom izvozu Republike. Ovakva diverzifikacija plasiranja aluminijuma i njegovih proizvoda na razliita trita predstavlja pozitivan pomak, jer onemoguava zavisnost najveeg dijela izvoza Crne Gore o jednom tritu - zemlji.

97 Trenutno, spoljnotrgovinski deficit zajedno sa visokom nezaposlenou predstavlja najjznaajniji izvor makroekonomske nestabilnosti . Ukoliko bi se sabrale vrijednosti spoljnotrgovinskog deficita u poljednje tri godine vidi se da je iz Crne Gore odliv sredstva po osnovu spoljnotrgovinskog deficita priblian BDP-u CG iz 2002. godine.

62

Indeks Top 2. izvoznika Crne Gore ukazuje na smanjenje koncentracije izvoza za 5,4% u odnosu na 2003. godinu (sa 72,4%, koliko je iznosio izvoz u 2003.godini u vajcarsku i Srbiju i Kosovo, na 67% u 2004. godini koliko je iznosio izvoz u Srbiju i Kosovo i Italiju). Tree znaajno izvozno trite su zemlje Zapadnog Balkana, gdje je ostvaren kumulativni rast izvoza u 2004. godini. Porasta izvoza u zemlje Zapadnog Balkana, ukazuje na postepeno osvajanje - povratak na trita u regionu i poveanje konkurentnosti crnogorskih roba, to je prevashodno rezultat realizacije Sporazuma o slobodnoj trgovini. Najznaajniji trgovinski partneri su: Bosna i Hercegovina, Hrvatska i Albanija. Pozitivnu promjenu u 2004.godini predstavlja i injenica da je Crna Gora uspjela da sa gotovo svim zemljama iz okruenja (sa kojima ostvaruje intezivniju robnu razmjenu), pobolja odnos pokrivenosti uvoza izvozom.
Tabela 2: Izvoz Crne Gore po zemljama
IZVOZ UKUPNO 2003 270.574 % 100,00 2004 452.147

u 000 i %
% 100,00 Index 167,10 547,85 803,97 24,40 2236,94 733,33 1292,64 64,14 137,12 107,14 250,08 132,02 207,09 98,53 140,02 247,63 63,31 304,78 438,1 118,6

Razvijene zemlje Italija 19.970 7,38 109.405 24,20 Grcka 5.109 1,89 41.075 9,08 vajcarska 102.920 38,04 25.114 5,55 panija 268 0,10 5.995 1,33 Holandija 714 0,26 5.236 1,16 Velika Britanija 394 0,15 5.093 1,13 Djevianska Ostrva 4.473 1,65 2.869 0,63 Njemaka 1.824 0,67 2.501 0,55 Kipar 5.953 2,20 6.378 1,41 Maarska 2.420 0,89 6.052 1,34 Slovenija 2.139 0,79 2.824 0,62 Zemlje u tranziciji Srbija i Kosovo 92.999 34,37 192.594 42,60 Bosna i Hercegovina 17.091 6,32 16.839 3,72 Hrvatska 5.275 1,95 7.386 1,63 Albanija 2.171 0,80 5.376 1,19 Makedonija 888 0,33 562 0,12 Ostale 8.036 2,05 16.647 3,68 Grupe zemalja EU-25 41.0 15,2 179.6 39,7 Zapadni Balkan 25.6 9,5 30.4 6,72 Izvor: Podaci na osnovu carinskih deklaracija i statistike platnog prometa sa inostranstvom CBCG;

1.2. Uvoz ostvaren po zemljama i grupacijama zemalja

Najznaajniji uvozni partner Crne Gore su zemlje EU. Poslednjih godina uvoz iz EU-25 je na nivou od oko 40%, a strukturu uvoza ine proizvodi naftne industrije, energenti, automobilskaj i elektronska industrija. Od najznaajnih uvoznih partnera iz zemalja EU su: Italija, Grka, Slovenija, Njemaka i Austrija. Drugo vano uvozno trite je Srbija i Kosovo to predstavlja 34,8% uvoza. Ukupan uvoz sa ovog trita porastao je za 39,7% u posmatranom periodu. Trend rasta uvoza iz Srbije, posebno je izraen poslije usvajanja Zakona o akcionom planu harmonizacije dva ekonomska sistema drava lanica SiCG. Drugim rijeima, zahtjevi interne harmoniizacije u formi definisanja zajednike tarife, doveli su do prosjenog poveanja carinskih stopa u Crnoj Gori sa oko 3,5% na blizu 8,5%, to je dovelo do favorizovanja uvoza iz Srbije u odnosu na druga trita98.
98) Roba sa domaim statusom (ona koja je proizvedena u Srbiji, odnosno u Crnoj Gori, kao i roba ija je vrijednost u procesu proizvodnje uveana najmanje za 51%,u Srbiji, odnosno u Crnoj Gori) oslobodjena je plaanja carina, naknade za rad carinske slube, posebnih dadbina pri uvozu poljoprivrednih i prehrambeni proizvoda, naknada za rad ostalih slubi i taksa ( Uredba o postuku sa robom i putnicima na granici izmedju Crne Gore i Srbije Sl.list RCG br. 26/03 (Prilog 2 Zakona o akcionom planu);

63

Trea grupa uvoznih zemalja su zemlje Zapadnog Balkana na koje se odnosi 13,5% crnogorskog uvoza. Neznatan uvoz zabiljeen je iz SAD-a i Djevianskih ostrva, dok ostale zemlje u ukupnom uvozu uestvuju sa 8,6%, to se moe vidjeti iz slijedee tabele.
T-3 Struktura uvoza roba po zemljama - uporedna analiza 2003-2004
UVOZ UKUPNO Razvijene zemlje Italija Grka Slovenija Njemaka Austrija Kipar vajcarska Maarska Francuska SAD eka Zemlje u tranziciji Srbija i Kosovo Bosna i Hercegovina Hrvatska Rumunija BJR Makedonija Bugarska Albanija Ostale* Grupe zemalja EU-25 Zapadni Balkan 261.2 81.4 41,5 12,9 354.3 117.5 40.74 13.51 135.6 144.35 216.813 25.505 38.490 3.767 6.822 4.307 2.501 63.786 34,42 4,05 6,11 0,60 1,08 0,68 0,40 10,13 302.880 48.224 42.315 9.012 8.055 7.902 1.948 75.815 34,83 5,5 4,87 1,04 0,93 0,91 0,22 8,72 139,70 189,08 109,94 239,24 118,07 183,47 77,89 118,86 I - XII 2003 629.904 51.865 53.169 46.098 30.385 24.691 12.766 10.689 8.173 6.718 6.711 5.009 % 100,00 I - XII 2004 869.610 74.593 43.523 68.528 43.319 36.902 10.050 20.585 15.596 15.824 13.420 11.807 % 100,00

(u 000 )
Index

8,23 8,44 7,32 4,82 3,92 2,03 1,70 1,30 1,07 1,07 0,80

8,58 5,00 4,98 4,24 2,37 1,82 1,54 1,15 0,99 0,09 1,36

143,82 81,86 148,66 142,57 149,46 78,72 192,58 190,82 235,55 199,97 235,72

Izvor: Podaci na osnovu carinskih deklaracija, CBCG; * Pod stavkom Ostale su obuhvaene sve druge zemlje, trgovinski partneri Crne Gore

1.3. Struktura izvoza i uvoza po grupama proizvoda

Izvozna proizvodna struktura Crne Gore. Crnogorski izvoz se bazira prvenstveno na proizvodima tri sektora: proizvodnja i obrada metala, poljoprivredni proizvodi i proizvodi drvne industrije.
Crna Gora ima izuzetno nediverzifikovan izvozni proizvod, a prema podacima iz 2004. godine ubjedljivo najvee uese u izvozu Crne Gore je ostvareno u sektoru metalne industrije (62%), od ega izvoz nelegiranog aluminijuma iznosi 41%, zatim sektor proizvodnje pia i duvana (18%), dok se na treem mjestu po vrijednosti ostvarenog izvoza nalazi i sektor drvne industrije (8%)99. U drvnoj industriji najvanije stavke u izvozu proizvoda ove industrije predstavljaju prosto obraeno drvo (2,89% ukupnog izvoza) ili neobraeno drvo (0,98%). to inidicira na injenicu da su crnogorski izvozni proizvodi niskog stepena obrade, niske dodate vrijednosti, esto zasnovani na nedovoljno produktivnom korienju postojeih prirodnih resursa.100

99

100

Podaci su dati na nivou carinske glave U tom smislu izvoz Crne Gore podsjea na izvoz karakteristian zemlje treeg svijeta.

64

T-4 Najvanije izvozne grupe proizvoda i njihovo uee u ukupnom izvozu za 2004.g/ u mil i %
Naziv proizvoda Svjeza hrana i poljoprivredni proizvodi Meso i jestivi mesni i drugi klanini proizvodi(svinjski,govei butovi , pleke, itd) Povre, svjee ili rashlaeno(Peurke , patlizan, artioke,itd.) Preraivaki poljoprivredni proizvodi Proizvodi od eera(ukljuujui bijelu okoladu)bez kakaa Hljeb, peciva, kolai, biskviti i ostali pekarski proizvodi Industrija proizvodnje pia, alkohola i duvana i pripremljene hrane za zivotinje Cigare, cigarilosi i cigarete, od duvana ili zamjene duvana Vino od svjeeg groa, ukljuujui ojaana vina Pivo dobijeno od slada Sladoled i drugi slini proizvodi sa dodatkom ili bez dodatka kakaa: Minerali i goriva Vjetaki korund, hemijski odreen ili neodreen; aluminijum oksid; aluminijum hidroksid Mrki ugalj i lignit, aglomerisan ili neaglomerisan, osim gagata: Farmaceutski proizvodi i proizvodi hemijske industrije Lijekovi, koji se sastoje od pomijeanih ili nepomijeanih proizvoda za terapeutsku ili profilaktiku upotrebu Drvna i kozna industrija Drvo obraeno po duini rezanjem, glodanjem ili sjeenjem ili ljutenjem, ukljuujui i rendisano, brueno, eono spojeno Drvo neobraeno sa korom ili bez kore ili bjeljike ili grubo obraeno Sirove krupne i sitne govee koe Ploe, iverice i sline ploe (npr., ploe zvane "oriented strand board" i "wafer-board") od drveta ili drugih drvenastih (ligninskih) materijala Ogrijevno drvo u oblicama, cjepanicama, granama, snopovima ili slinim oblicima Tekstilna industrija i proizvodi od tekstila Gotovi tekstilni i keramiki proizvodi Metalna industrija i proizvodi od metala Aluminijum, sirovi Toplo valjana ica u koturovima, od gvoa ili nelegiranog elika: ipke od gvoa ili nelegiranog elika, samo kovane, toplo valjane Toplo valjani pljosnati proizvodi od gvoa ili nelegiranog elika Gvoe i nelegirani elik, u ingotima ili drugim primarnim oblicima Neelektrine i elektrine maine i ureaji, elektronika i automobilska industrija Transmisiona vratila (ukljuujui bregasta vratila i kolenasta vratila) i krivaje; kuita za leaje i klizni leaji ica, ipke, cijevi, ploe, elektrode i slini proizvodi, od prostih metala ili metalnih karbida Djelovi pogodni za upotrebu iskljuivo ili uglavnom sa putnikim automobilima Razni gotovi proizvodi (igrake, namjetaj, madraci, fotografski i optiki aparti, umjetnika djela) Izvor: UCCG 2004101 Naziv proizvoda 1. Aluminijum, sirovi 2. Proizvodi od elika i gvoa. 3. Cigare, cigarilosi i cigarete, od duvana ili zamjene duvana 4a. Drvo obraeno po duini rezanjem, glodanjem ili sjeenjem ili ljutenjem, ukljuujui i rendisano, brueno, eono spojeno 4b. Drvo neobraeno sa korom ili bez kore ili bjeljike ili grubo obraeno 5. Vino od svjeeg groa, ukljuujui ojaana vina 6. Pivo dobijeno od slada 7. Lijekovi, koji se sastoje od pomijeanih ili nepomijeanih proizvoda za terapeutsku ili profilaktiku upotrebu 8. Sladoled i drugi slini proizvodi sa dodatkom ili bez dodatka kakaa: 9. Vjetaki korund, hemijski odreen ili neodreen; aluminijum oksid; alumin.hidroksid Izvor: UCCG, 2005 Vrijednost 5.67 Mil 1,274,942 1,077,020 4.7 Mil 1,335,711 1,123,141 45.7 Mil 18,974,438.17 11,427,735.29 8,429,742.52 3,867,994.89 11.64 Mil 3,755,412.54 3,234,579.55 8.6 Mil 5,579,164 25.33 Mil 12,415,380 4,429,074 2,627,925 1,253,124 1,206,732 0.56 Mil 1.62 Mil 194.06 Mil 156,021,176 17,860,416 3,664,533 3,112,296 2,180,529 11.4 Mil 2,029,673 1,869,836 939,885 1.6 Mil Uee 1.82% 0.41% 0.35% 1.51% 0.43% 0.36% 14.8% 6.09% 3.67% 2.71% 1.24% 3.72% 1.21% 1.04% 2.76% 1.79% 8.14% 3.99% 1.42% 0.84% 0.40% 0.39% 0.18% 0.52% 62.31% 50.12% 5.74% 1.18% 1.00% 0.70% 3.66% 0.65% 0.60% 0.30% 0.51%

T-5 Najvaniji izvozne grupe proizvoda u 2004.g. u Crnoj Gori

u i %
Obim izvoza 156,021,176 17,860,416 18,974,438 12,415,380 4,429,074 11,427,735 8,429,742 5,579,164 3,867,994 3,755,412 % 50,12% 8.74% 6.09% 3.99% 1.42% 3.67% 2.71% 1.79% 1.24% 1.21%

101 Klasifikacija najznaajnije grupe izvoznih proizvoda je raena na nivou tarifnog broja. Pod pojmom "tarifni broj" podrazumijeva se naimenovanje robe, koje obuhvata jedan proizvod ili vie proizvoda i koji je oznaen etvorocifrenom oznakom, kod koje prva dva broja oznaavaju broj glave kojoj tarifni broj pripada, a druga dva redni broj tarifnog broja u toj glavi.

65

U crnogorskom izvozu dominantno mjesto zauzimaju veliki sistemi, koji imaju ve razraeni program izvoza ili su tradicionalno vezani za pojedina trita. Poslednjih godina, medjutim, sa razvojem privatnog sektora javljaju se pojedinani primjeri izvoza gotovih proizvoda ili proizvoda sa visokim stepenom tehnoloke obrade (namjetaj, klizei leajevi) koji ve ine zanaajan dio izvoza u zemlje zahtijevnih trita (Eurozona), a kompanije koje ih proizvode predstavljaju pozitivne primjere stranih ili domaih ulaganja, uglavnom kroz proces privatizacije. Uvozna proizvodna struktura Crne Gore - kao ekonomski visoko otvoren sistem Crna Gora ima i uvozno zavisnu ekonomiju. Njen uvoz je diverzifikovan (Harfandalov indeks diverzifikacije uvoza je 0.4125 koji ukazuje na visoku diverzifikovanost uvoznih proizvoda), a dvije najvanije stavke predstavljaju uvoz elektrine energije (6,81%) kao i gorivo (5,24%), to poveava cijenu proizvoda crnogorskih proizvoda, i nepovoljno utie na njihovu regionalnu konkurentnost. Ostali znaajni proizvodi koji uestvuju u uvozu su proizvodi pored uvoza ulja od nafte i minerala, proizvodi visoke obrade iz oblasti automobilske industrije (5,15%), farmaceutske industrije (3,33%) i ostali gotovi proizvodi (3,25) koji imaju visoku dodatu vrijednost /value added/, to se moe vidjeti iz naredne tabele /CBCG 2005/.
T-6 Proizvodna struktura uvoza Crne Gore za 2004.godinu
Naziv proizvoda 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Ulja od nafte i minerala Putniki automobili Ljekovi Razni gotovi proizvodi,nn Elektrina energija Bezalkoholna pia Namjetaji i djelovi Proizvodi od itarica, brana Meso ostalo i jestivi otpaci Otpadni proizvodi od nafte i sl. Kre, cemenat, graevinski materijal Elekt. i neelektro. Opr. Za domainstvo Mlijeko i proizvodi, sem maslaca Motorna vozila za prevoz robe Telekomunikaciona oprema UVOZ 45.548 44.810 28.936 28.292 59.195 22.418 20.140 18.146 17.416 17.231 16.764 15.176 13.945 13.759 13.754

(u 000 )
UCEE % 5,24 5,15 3,33 3,25 6,81 2,58 2,32 2,09 2,00 1,98 1,93 1,75 1,60 1,58 1,58

2. Robna razmjena u 2005-2006.godini

Ukupno ostvarena robna razmjena Crne Gore sa inostranstvom u 2006. godine, iznosila je 1898.70 mil. . U ovom periodu ostvaren je izvoz u vrijednosti od 493.60 mil. , dok je uvoz iznosio 1405.10 mil . S druge strane, ukupna robna razmjena za prethodnu godinu iznosila je 1434.95 mil. , pa otuda je primjetno da je u 2006. godini ostvaren znaajan rast robnog prometa i to za 32,32% . Izvozna aktivnost Crne Gore poveana je za 7,15% u odnosu na prethodnu godinu, dok je snabdjevenost domaeg trita robama iz uvoza poveana za 44,22 %. Pokrivenost uvoza izvozom bila je 35,13%, to predstavlja smanjenje za 12,15% u odnosu na 2005. Robni deficit u 2006. godini iznosio je 911.49 mil. . Osnovni razlozi ovako visokog deficita su znaajna graevinska aktivnost (rekonstrukcije dva aerodroma, unapreenje putne infrastrukture, izgradnja i renoviranje velikog broja turistikih objekata i sl.), rast cijena energenata i rast apsolutnog uvoza ovih roba na domae trite zbog rasta potronje, rast uvoza trajnih potronih dobara zbog poveane tranje/potronje na domaem tritu. Ova uvoz balansira se rastom suficita usektoru usluga, a znaajnim dijelom finansira se iz priliva stranih direktnih investicija.

66

T 7. ROBNA RAZMJENA CG SA INOSTRANSTVOM ZA 2005. I 2006. G.

2005. Izvoz Uvoz Robna razmjena Trgovinski bilans Pokrivenost uvoza izvozom (%) Izvor: MONSTAT102 460.65 974.30 1434.95 -513.65 47,28% 2006. 493.60 1405.10 1898.70 -911.49 35,13%

- u 000
Index 2006/2005. 107,15 144,22 132,32 177,45

Uvoz i izvoz po grupama zemalja:

T 8. IZVOZ PO GRUPACIJAMA ZEMALJA
2005. Grupa zemalja Izvoz-ukupno EU-25 Srbija i Kosovo Zapadni Balkan vajcarska Ostale zemlje Iznos 461 246 158.2 34.6 3.6 18.6 Uee % 100 53,36 34,32 7,50 0,78 4,04 Iznos 493.6 267.8 168.2 48.6 0.42 8.58

- u mil
2006. Uee % 100 54,26 34,07 9,85 0,08 1,74 Index 107.07 108,86 106,32 140,46 11,67 46,13

Izvor: MONSTAT, 2006.

Posmatrano po grupacijama zemalja, najznaajniji obim robne razmjene Republika Crna Gora ostvaruje sa zemljama EU i potpisnicama sporazuma CEFTA 2006. Prema podacima Monstata za 2006. godinu Evropska unija uestvuju sa 47% u ukupnoj robnoj razmijeni, zemlje regiona (potpisnice CEFTA 2006) sa neto manje od 40%, dok na ostale zemlje otpada svega 13%. Kao dva najvea izvozna trita u 2006. godini i dalje su trita Srbije i Kosova (34,07%)103 i Italije (28,81%), dok su po uvozu najznaajnija trita Srbije i Kosova (28,50%), Njemake (11,06%) i Italije (9,87%). Rast izvoza na trite EU-25 povean je za 8,86%, u odnosu na prethodnu godinu, to je posljedica rasta ukupne ekonomske saradnje sa zemljama EU, kao i rasta konkurentnosti crnogorskih izvoznih proizvoda u cjelini. Takoe, ohrabruje indikator daljeg porasta izvoza u zemlje zapadnog Balkana (rast 40,46%), to je prevashodno rezultat realizacije Sporazuma o slobodnoj trgovini.
Grafik 3. KONCENTRACIJA IZVOZA PO GRUPACIJAMA ZEMALJA
Koncentracija izvoza po grupacijama zemalja
300 250 200 150 100 50 0 EU-25 Srbija i Kosovo 2005 Zapadni Balkan 2006 vajcarska Ostale zemlje

102 Za analizu korieni su preliminarni podaci MONSTAT-a, jer statistika zakljuuje prijem starih deklaracija zakljuno sa 30. junom naredne godine. Tek nakon toga vri se konana obrada podataka koja se odnosi na prethodnu godinu. 103 Monstat i dalje obezbjeuje podatke za Srbiju i Kosovo kao jedinstvene.

67

Uvoz po grupacijama zemalja Posmatrano po grupacijama zemalja za period 2005. i 2006. Republika Crna Gora najvie uvozi iz zemalja Evropske unije. Uee EU-25 u ukupnom crnogorskom uvozu posljednjih niz godina je na nivou od oko 40%. U 2005. godini bilo je 43,68%, dok je u 2006. godini 44,29%. Poslije trita Evropske unije, drugo znaajno uvozno trite je trite Srbije i Kosova, sa kojeg je ostvaren uvoz od 28,5%, zatim iz zemalja zapadnog Balkana 8,32% i vajcarske 2,74%.
T 9. UVOZ PO GRUPACIJAMA ZEMALJA
2005. Grupa zemalja Uvoz-ukupno EU-25 Srbija i Kosovo Zapadni Balkan vajcarska Ostali Izvor: MONSTAT, 2006. Iznos 974.3 425.6 292.4 65.5 48.2 142.6 Uee % 100 43,68 30,01 6,72 4,95 14,64 Iznos 1405 622.3 400.4 116.9 38.5 226.9 2006. Uee % 100 44,29 28,50 8,32 2,74 16,15 Index 144,2 146,2 136,9 178,5 79,9 159,1

- u mil

Struktura izvoza i uvoza po grupama proizvoda Analizom strukture izvoznih proizvoda, moe se zakljuiti da se Crna Gora nalazi u domenu visoko koncentrisanog izvoza, gdje pet najveih grupa proizvoda ini preko 70% ukupnog izvoza. Vodei izvozni proizvod je aluminijum i njegovi proizvodi, koji u ukupnom izvozu Republike u 2006. godini, uestvuje sa 44,38%. Zatim, slijede gvoe i elik sa 11,12%, mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije, bitumenozne materije, mineralni voskovi sa 8,02%, pia sa 5,38% i voe sa 4,17%.
T 10. NAJVANIJI IZVOZNI PROIZVODI CG ZA 2005. I 2006. G.
Naziv proizvoda Aluminijum i proizvodi od aluminijuma Gvoe i elik Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije... Pia, alkoholi i sire Voe za jelo, kore agruma ili dinja i lubenica Drvo i proizvodi od drveta, drveni ugalj Duvan i proizvodi zamjene duvana Nuklarni reaktori, kotlovi, maine i mehaniki ureaji, njihovi djelovi Farmaceutski proizvodi Prizvodi od gvoa i elika Brodovi, amci i plovee konstrukcije Rude, zgure i pepeli Vozila, osim eljeznikih ili tramvajskih inskih vozila i njihovi djelovi ... Sirova krupna i sitna koa sa dlakom, tavljena koa.. Izvor: MONSTAT, 2006; Izvoz 2005. 238.137 43.458 10.048 22.347 21.129 20.265 9.918 8.838 7.856 5.704 14.289 4.808 3.541 2.914 Uee % 51,70 9,43 2,18 4,85 4,59 4,40 2,15 1,92 1,71 1,24 3,10 1,04 0,77 0,63

- u 000
Izvoz 2006. 219.044 54.889 39.607 26.546 20.570 19.677 12.565 11.773 10.217 11.751 5.904 3.626 5.224 3.855 Uee % 44,38 11,12 8,02 5,38 4,17 3,99 2,55 2,39 2,07 2,38 1,20 0,73 1,06 0,78

Sa druge strane, Crna Gora jo uvijek svoj izvoz bazira na postojeim prirodnim resursima, prije svega u metalnoj i drvnoj industriji, gdje preovladavaju proizvodi niskog stepena obrade. Pozitivan pomak u odnosu na 2005. godinu, predstavlja porast izvoza proizvoda industrije pia, prehrambenih proizvoda, duvana, maina, farmaceutskih proizvoda i dr. Posebno je znaajno napomenuti trend difersifikacije izvoznih proizvoda, pa tako je vrijednosno uee aluminijuma u ukupnom izvozu u 2006. godini smanjeno u odnosu na 2005. godinu za 7,32%.

68

Kada govorimo o strukturi uvoza Crne Gore, ona je i dalje slina strukturi uvoza u 2005. godini, sa razlikom veeg obima uvoza pojedinih grupa proizvoda. Tako, Crna Gora ostaje veliki uvoznik goriva koji se u 2006. godini poveao za gotovo 2 puta (95.75 mil. u 2005. godini dok je uvoz ovog proizvoda u 2006. godini iznosio 133.8 mil ), putnikih automobila koji se poveao jedan ipo put u odnosu na 2005. god. (sa 84.2 mil. u 2005. godini na 127.1 mil. u 2006. godini). Primjetan je porast uvoza mehanikih ureaja (oko 64 mil. u 2005. god. dok je u 2006.god. iznosio 120 mil. ) koji se prije svega odnosi na investicionu potronju (graevinski radovi), zatim uvoz namjetaja, posteljine, madraca, jastuka, lampi i drugih proizvoda iz 94 glave Carinske tarife. Uvoz ovih proizvoda u 2006. g. je iznosio je oko 46 mil. , dok je u 2005. g iznosio 26.8 mil. i posljedica je izgradnje i renoviranja velikog broja turistikih objekata. Crna Gora je dalje veliki uvoznik proizvoda faramaceutske i prehrambene industrije.
Tabela 11. NAJVANIJI UVOZNI PROIZVODI CG ZA 2005. I 2006. G.
Naziv proizvoda Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije.. Kotlovi, maine i mehaniki ureaji, njihovi djelovi Vozila, osim eljeznickih ili tramvajskih inskih vozila i njihovi djelovi Elektrine maine i oprema i njihovi djelovi, aparati za snimanje ili reprodukciju zvuka, televizijski aparati za snimanje ili reprodukciju slike i zvuka, i djelovi i pribor za te proizvode Prizvodi od gvoa i elika Namjetaj, posteljina, madraci, nosai madraca, jastuci i slini punjeni proizvodi, lampe i druga svijetlea tijela, na drugom mjestu nepomenuti ili ukljueni, osvjetljeni znaci, osvjetljene ploice sa imenima i slino, montane zgrade Gvoe i elik Elektrina energija Farmaceutski proizvodi Pia, alkohol i sire Meso i drugi klaniki proizvodi Plastine mase i proizvodi od plastinih masa Keramiki proizvodi Mlijeko i proizvodi od mlijeka, ivinska i ptiija jaja, prirodni med, jestivi proizvodi ivotinjskog porijekla, nepomenuti niti obuhvaeni na drugom mjestu Hartija i karton, proizvodi od hartijine mase, hartije ili od kartona Optiki, fotografski, mjerni, kontrolni, precizni, medicinski i hirurki instrumenti i aparati, njihovi djelovi i pribor So, sumpor, zemlja, kamen, gips, kre i cement tampne knjige, novine, slike i ostali proizvodi grafike industrije, rukopisi, kucani tekstovi i planovi Obua i djelovi obue Razni proizvodi za ishranu Proizvodi na bazi itarica, brana, skroba ili mlijeka, poslastiarski proizvodi eer i proizvodi od eera
Izvor: MONSTAT, 2006;

- u 000
Uvoz 2006. 133.871 120.000 127.122 100.629 45.332 46.240 Uee % 9,53 8,54 9,05 7,16 3,23 3,29

Uvoz 2005. 95.751 64.149 84.191 66.430 27.722 26.828

Uee % 9,82 6,58 8,64 6,82 2,85 2,75

34.019 43.329 31.633 30.217 25.959 23.235 15.734 20.801 17.188 15.663 13.946 12.958 11.413 10.900 13.055 11.542

3,49 4,46 3,25 3,10 2,66 2,38 1,61 2,13 1,76 1,61 1,43 1,33 1,17 1,12 1,34 1,18

42.359 35.208 36.670 35.329 32.840 37.725 27.311 24.136 21.127 24.140 19.288 25.003 15.440 14.709 12.948 12.074

3,01 2,51 2,61 2,51 2,34 2,68 1,94 1,72 1,50 1,72 1,37 1,78 1,10 1,05 0,92 0,86

69

3. Jaanje ekonomske razmjene sa EU Poslednjih godina, posebno sa potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju i stupanjem na snagu Privremenog sporazuma o trgovini i povezanim ekonomskim temama koji ukljuuje i primjenu pravila o porijeklu, zatim kroz harmonizaciju naeg zakonodavstva u obalsti carinske i trgoivnske politike sa EU standardima, kao i sa finalizacijom procesa pristupanja WTO i primjenom CEFTA sporayuma, sve vie jaaju ekonomske veze sa zemljama EU i dolazi do preusmjeravanja odredjenih trgovinskih tokova, to se moe vidjeti u strutkuri robne razmjene sa zemljama EU za 2007.godinu.
Robna razmjena sa zemljama EU-27 u 2007.
R. br Zemlje Ukupna robna razmjena 53743.71 17956.31 7695.01 31439.94 2399.81 197.47 12652.98 56452.00 148470.67 18967.47 3231.65 372519.70 1483.19 77.52 114.87 221.78 87042.65 96.05 222638.18 25208.82 671.91 14136.55 4871.93 98625.99 25153.46 49055.86 29352.09 1284477.5 2733398.6 Udio u ukup razmjeni CG 1.97 0.66 0.28 1.15 0.09 0.01 0.46 2.07 5.43 0.69 0.12 13.63 0.05 0.00 0.00 0.01 3.18 0.00 8.15 0.92 0.02 0.52 0.18 3.61 0.92 1.79 1.07 46.99 100.00 IZVOZ Udio u ukup. izvozu CG 0.34 0.12 0.07 0.48 0.00 0.00 0.00 0.03 12.30 0.41 0.07 27.42 0.16 0.01 0.00 0.00 11.06 0.01 1.55 0.00 0.00 0.02 0.03 4.40 0.03 0.02 0.48 59.04 100.00 Udio u uku. izvozu EU-27 0.57 0.20 0.13 0.82 0.00 0.00 0.01 0.06 20.83 0.70 0.12 46.44 0.27 0.02 0.00 0.00 18.73 0.02 2.63 0.00 0.00 0.04 0.05 7.45 0.06 0.03 0.81 100.00

000
UVOZ Uee u uku. uvozu CG 2.42 0.81 0.34 1.34 0.11 0.01 0.59 2.64 3.50 0.77 0.13 9.76 0.03 0.00 0.00 0.01 0.97 0.00 9.99 1.18 0.03 0.66 0.22 3.39 1.17 2.29 1.24 43.61 100.00 Udio u uk. uvozu EU-27 5.56 1.85 0.78 3.07 0.26 0.02 1.36 6.04 8.04 1.77 0.30 22.38 0.06 0.00 0.01 0.02 2.23 0.00 22.92 2.71 0.07 1.50 0.50 7.76 2.68 5.26 2.85 100.00

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

Austrija Belgija Bugarska eka Danska Estonija Finska Francuska Grka Holandija Irska Italija Kipar Letonija Litvanija Luksemburg Maarska Malta Njemaka Poljska Portugalija Rumunija Slovaka Slovenija panija vedska Vel.Britanija UKUPNO EU-27 CG TOTAL

2025.95 701.28 447.12 2895.66 3.57 0.00 26.69 204.47 73661.47 2480.87 422.35 164253.42 943.30 71.02 16.35 2.86 66253.26 81.45 9310.61 5.79 5.43 140.52 188.54 26353.92 202.98 120.06 2864.60 353683.54 599020.72

51717.76 17255.03 7247.89 28544.28 2396.24 197.47 12626.29 56247.53 74809.20 16486.60 2809.30 208266.28 539.89 6.50 98.52 218.92 20789.39 14.60 213327.57 25203.03 666.48 13996.03 4683.39 72272.07 24950.48 48935.80 26487.49 930794.03 2134377.9

70

Najznaajniji izvozni partneri su: Italija sa 46,44% od ukupnog izvoza u EU (27,42% od ukupnog izvoza CG); glavni izvozni proizvodi su aluminijum i proizvodi od aluminijuma, gvoe i elik, proizvodi od gvoa i elika, drvo i proizvodi od drveta, bakar i proizvodi od bakra; Grka sa 20,83% od ukupnog izvoza u EU (12,30% od ukupnog izvoza CG); glavni izvozni proizvodi su aluminijum i proizvodi od aluminijuma i elektrine maine, oprema i njihovi proizvodi; Maarska sa 18,73% od ukupnog izvoza u EU (11,06% od ukupnog izvoza CG); glavni izvozni proizvodi su aluminijum, rude, zgure i pepeo, proizvodi od gvoa i elika; Slovenija sa 7,45% od ukupnog izvoza u EU (4,40% od ukupnog izvoza CG); glavni izvozni proizvodi su aluminijum i proizvodi od aluminijuma, mineralna goriva i ulja i njihovi proizvodi, bakar i proizvodi od bakra, proizvodi od gvoa i elika, drvo i proizvodi od drveta; Njemaka sa 2,63% od ukupnog izvoza u EU (1,55% od ukupnog izvoza CG); glavni izvozni proizvodi su gvodje i elik, eterina ulja, parfimerijski, kozmetuki i toaletni proizvodni, pie i alkohol, drvo i proizvodi od drveta, kakao i proizvodi od kakaa; Njemaka sa 22,92% od ukupnog uvoza iz EU (9,99% od ukupnog uvoza Crne Gore); glavni uvozni proizvodi su vozila, reaktori, kotlovi, maine i mehaniki ureaji i njihovi djelovi, elektrine maine, oprema i njihovi djelovi, plastine mase i proizvodi od plastine mase, farmaceutski proizvodi i proizvodi od gvoa i elika; Italija sa 22,38% od ukupnog uvoza iz EU (9,76% od ukupnog uvoza Crne Gore); glavni uvozni proizvodi su mineralna goriva i ulja i njihovi proizvodi, reaktori, kotlovi, maine i mehaniki ureaji i njihovi djelovi, vozila, namjetaj, posteljina, madraci, nosai madraca, jastuci, proizvodi od gvoa i elika, elektrine maine, oprema i njihovi djelovi, obua, komane i slini proizvodi, plastine mase i proizvodi od plastine mase, odjea i pribor za odjeu; Grka sa 8,04% od ukupnog uvoza iz EU (3,50% od ukupnog uvoza Crne Gore); glavni uvozni proizvodi su mineralna goriva i ulja i njihovi proizvodi, so, sumpor, zemlja i kamen, gips, kre i cement, aluminijum i proizvodi od aluminijuma, reaktori, kotlovi, maine i mehaniki ureaji, i njihovi djelovi, duvan i proizvodi od duvana; Slovenija sa 7,76% od ukupnog uvoza iz EU (3,39% od ukupnog uvoza Crne Gore); glavni uvozni proizvodi su reaktori, kotlovi, maine i mehaniki ureaji i njihovi djelovi, elektrine maine, oprema i njihovi djelovi, mineralna goriva i ulja i njihovi proizvodi, namjetaj, posteljina, madraci, nosai madraca, jastuci, hartije i karton, proizvodi od hartije i kartona, proizvodi od gvoa i elika, drvo i proizvodi od drveta, plastine mase i proizvodi od plastinih masa i farmaceutski proizvodi; Francuska sa 6,04% od ukupnog uvoza iz EU (2,64% od ukupnog uvoza Crne Gore); glavni uvozni proizvodi su vozila, reaktori, kotlovi, maine i mehaniki ureaji i njihovi djelovi, farmaceutski proizvodi, eterina ulja i rezinoidi, parfimerijski, kozmetuki i toaletni proizvodni i razni proizvodi hemijske industrije.

Najznaajniji uvozni partneri su: -

4. Trgovinski reim i instrumenti spoljnotrgovinske politike

Crna Gora je usvojila Zakon o spoljnoj trgovini 2004.godine, kao i Uredbu o sprovodjenju zakona o spoljnoj trgovini iste godine, koje su, sa amandmanima iz 2007.godine, potpuno usaglaeni sa WTO sporazumima. Trgovinski reim je veoma liberalan, a primjenjuju se samo dozvoljene mjere zatite (antidamping, prekomjerna zatita, pogoranje odnosa razmjene koje znaajno remeti bilanse razmjene), kao i subvencije domae proizvodnje, odnosno dozvoljene subvencije u oblasti poljoprivredne i industrijske proizvodnje.

71

DRUGI DIO:
CRNA GORA I PROCES EVROPSKIH INTEGRACIJA

72

I KRATAK OSVRT NA PROFIL PRIVREDNE RAZVIJENOSTI I RAZVOJNU POLITIKU CRNE GORE

OD KRALJEVINE CRNE GORE DO OBNOVE CRNOGORSKE NEZAVISNOSTI
Iz prethodnih poglavlja vidjeli smo da je privredni razvoj kompleksna kategorija koja obuhvata itav spektar, u kvalitativnom smislu vrlo razliitih drutveno-ekonomskih promjena karakteristinih za proces kontinuiranih transformacija privrede i drutva. Nivo privredne razvijenosti odreenog ekonomskog sistema definiemo putem analize porasta materijalne proizvodnje i nacionalnog dohotka, inkorporirajui istovremeno i analizu brojnih sloenih promjena u strukturnom, institucionalnom i tehnolokom smislu koje su omoguile da se tako uveana proizvodnja realizuje i distribuira. Drugim rijeima, pojam privrednog razvoja pored toga to obuhvata promjene u obimu proizvodnje, objanjava i sloene transformacije u kompoziciji i strukturi privrede, kao i promjene udjela pojedinih inputa u rastu ukupnog nacionalnog outputa. U fokusu nae analize je privredni razvoj Crne Gore kao specifinog ekonomskog sistema. Periodizacija razvoja ekonomskog sistema Crne Gore neraskidivo je povezana i obiljeena promjenama dravnopravnog statusa zemlje. Poetkom XX vijeka, bila je to samostalna i medjunarodno priznata drava, sa veoma skromnim ekonomskim potencijalima. Poslije Prvog svjetskog rata, njen ekonomski i ukupni drutveni razvoj vezuje za sudbinu jugoslovenske zajednice. Od 1918.godine razvija se u okviru "tri" Jugoslavije - predratne kraljevine, poslijeratne SFRJ i SR Jugoslavije do 2003.godine, kada je formirana Dravna zajednica Srbija i Crna Gora, da bi od 2006.godine, voljom svojih gradjana, opet postala samostala i medjunarodna priznata drava, lanica sistema UN. Ove dinamine promjene, analiziraemo ukratko, prvenstveno sa aspekta osnovnih karakteristika ekonomske strukture i okvira upravljanja razvojem. Osvrt na ove razvojne periode, sa akcentom na osnovne karakteristike tranzicije naeg sistema na pragu XXI vijeka i otpoinjanje procesa pribliavanja standardima koje je u svom makrosistemu postavila Evoropska unija, preduslov je da bi se mogao uiniti pogled unaprijed - koji pravac budueg privrednog razvoja, koji razvojni scenario, bi bio najpogodniji za ekonomski sistem Crne Gore u razvojnom okviru koji daje evropska integracija zemlje. 1. Okvir privredne razvijenosti Crne Gore u prvoj polovini XX vijeka Nivo privredne razvijenosti odredjenog ekonomskog sistema, u ovom sluaju Crne Gore, naslijedje je mnotva ekonomskih i neekonomskih faktora koji su djelovali u prethodnim razvojnim periodima, kako na raspoloive faktore razvoja, tako i na primjenu i kvalitet realizacije razliitih razvojnih koncepata. Na alost, na istorijski trusnom balkanskom tlu, prevagu su esto imali neekonomski faktori. Projektovani razvojni scenariji, u tim okolnostima, ostajali su nerealizovani, a ukupna privredna nerazvijenost - karakteristika sistema u cjelini. Izuavanju ekonomske istorije Crne Gore, okvira drutveno-ekonomskog razvoja i karakteristika crnogorske privredne strukture, posebno ekonomsko-finansijskog razvoja Crne Gore krajem XIX i poetkom XX vijeka, izuzetan doprinos dao je Akademik Mireta urovi u svom bogatom nauno-istraivakom opusu. U djelu Trgovaki kapital u Crnoj Gori navodi se da je trgovaki kapital izvrio veliki uticaj na cio drutveni ivot i odigrao znaajnu ulogu u privrednom razvitku Crne Gore. On je bio jedan od najznaajnijih faktora u formiranju bankovnog i industrijskog kapitala. Od akumuliranog trgovakog kapitala upravo su i formirane banke i osnovana pojedina industrijska preduzea u Crnoj Gori. Veina banaka i industrijskih preduzea u Crnoj Gori poetkom XX vijeka formirana je na bazi akcionarskih drutava. Inicijatori i nosioci osnovanja tih drutava bili su trgovci, za tadanje ekonomske uslove, krupni trgovci. A uporedo sa odredjenim optim privrednim napretkom poetkom XX vijeka, sve vie su dolazili do izraaja kapitalistiki elelemnti u crnogorskom drutvu. Formiranje banaka, osnivanje nekoliko industrijskih i trgovakih akcionarskih drutava, prodiranje stranog kapitala (iz Italije, Engleske, Holandije i drugih zemalja) i mnoge druge okolnosti otvarali su put razvitku kapitalistikog naina privredjivanja i savremenim metodama akumulacije kapitala. Medjutim, opti nivo privrednog razvitka Crne Gore

73

bio je veoma nizak, pa je i razvitak kapitalistikih elelmenata sporo dolazio do izraaja. Zaostalost crnogorske privrede bila je osnovna prepreka brem razvitku, savremenom nainu proizvodnje104. Poetkom XX vijeka zakljueni su novi ili obnovljeni dotadanji trgovinski ugovori sa slijedeim dravama: Italijom, Belgijom, Srbijom, Egiptom, Njemakom, Grkom, Holandijom, Francuskom, Turskom, Bugarskom, Rusijom, Engleskom, vajcarskom, Rumunijom i Austro-Ugarskom. Svi ovi ugovori bazirali su se na klauzuli najveeg povlaenja. Godine 1903. uvedena je carinska tarifa za pojedine artikle, pa je na taj nain rijeeno pitanje carina, koje su bile prilian problem crnogorskog saobraaja sa inostranstvom i koje su stvarale dosta tekoa crnogorskim trgovcima105. Interesantno je medjutim napomenuti, da istorija razvoja carinske slube Crne Gore datira i prije ovog perioda 106. Spoljnotrgovinska razmjena Crne Gore sa navedenim zemljama odvjala se u uslovima izraenog robnog deficita, sa stepenom pokrivenosti ispod 30%. Poetkom XX vijeka oko 90% crnogorskog izvoza ostvarivalo se izvozom stoke i stonih proizvoda, a preostali dio kroz izvoz duvana i maslinovog ulja. Na strani uvoza najznaajnije stavke bile su ito, tekstilni proizvodi, konfekcija, kolonijalna roba i metalni proizvodi107. Iako je evidentan proces jaanja robno-novanih odnosa, razvoj trgovakog kapitala, prisustvo stranih kapitala, prve koncesije i rast spoljne trgovine, koji je pratila i zaduenost zemlje, ekonomski zamah nije bio tako snaan. I dalje se moe cijeniti da je poetkom XX vijeka u Crnoj Gori jo uvijek preovladjivala naturalna privreda, sa nerazvijenom industrijom, saobraajem i trgovinom, da bi poslije I svjetskog rata bio poruen najvei dio ionako skromnih industrijskih kapaciteta ( Fabrika duvana u Podgorici, Pivara u Nikiu, Fabrika za preradu vune u Danilovgradu u dr.). U periodu izmedju dva svjetska rata, industrija, a time i privreda, sporo se razvijala. Nerazvijen finansijski sektor, nedostatak domaeg kapitala, nedovoljna zainteresovanost stranog kapitala u uslovima slabe saobraajne povezanosti Crne Gore sa okruenjem, malo strune radne snage i organizacionog iskustva u proizvodnji, nepostojanje industrijske tradicije - samo su neki od faktora koji karakteriu ovaj razvojni period. Iako je podignuto 26 industrijskih preduzea i 11 elektrinih centrala, najvanija djelatnost, pored zaostale poljoprivredne proizvodnje sa malim trinim vikovima, bila je primarna prerada drveta. U tom sektoru angaovao se i strani kapital, koji je slabu saobraajnu povezanost kompenzirao jeftinom radnom snagom. Ve tada, evidentno je apsolutno i relativno zaostajanje u privrednom razvoju Crne Gore u odnosu na druge djelove Jugoslavije108). Crna Gora bila je, i ostala, ekonomska periferija u koju se kolovana omladina rijetko vraala.

Akademik Mireta Djurovi, Trgovaki capital u Crnoj Gori, Izabrana djela, I tom, Cid, Podgorica, 2008, str. 280-282. Isto, str. 252. 106 Prvi pokuaji ureenja Crne Gore kao organizovane drave u smislu organizovanog prikupljanja dravnih prihoda, datiraju iz vremena vladike Petra I Petrovia Njegoa sa donoenjem Zakonika obteg crnogorskog i brdskog. Zakonik doneen 18. oktobra 1798. god. na saboru u manastiru Stanjevii i taj datum je prihvaen kao dan carinske slube Crne Gore s obzirom da se ovim Zakonikom po prvi put carina uvodi putem nekog propisa, odnosno postaje normativno ustrojen dravni instrument. Ovim Zakonikom koji je bio i graanski i krivini, pored ostalog definisali su se meusobni odnosi izmeu ljudi, prodaja imovine, naplata dugova i propisivale kazne za prekraje i prestupe, veoma stroge, posebno za djela koja su imala krivini karakter. Za vrijeme vladavine Knjaza Danila, privredu karakterie ustrojstvo jedinstvenog trinog i ekonomskog prostora putem daljeg razvoja instrumentarija za prikupljanje dabina. Carina (dacija, umruk) kao veoma vaan izvor prihoda za dravnu kasu se strogo i uredno naplauje, ali nain upotrebe prikupljenih sredstava je u rukama Knjaza koji za to nikom nije polagao raune. Karakteristino je da je naplata carine davana u zakup, to je znailo da tadanja drava nije imala kapacitete da razvija svoje institucije, ve su naplatu vrila druga lica uz odgovarajue naknade. Za vrijeme Kralja Nikole donoenjem carinskog zakona i zakona o carinskoj tarifi dolazi do daljeg razvoja carinskog sistema i carina postaje najvaniji prihod dravne kase (Mr Kaljevi N., Carinski sistem Crne Gore na putu pridruivanja EU, magistarski rad, Ekonomski fakultet, Podgorica, 2008, str. 16) 107 Opirnije o strukturi spoljne trgovine i trgovakom kapitalu poetkom XX vijeka: Akademik Mireta urovi, isto, str. 251-267. 108Npr. u Crnoj Gori je na 1000 stanovnika dolazilo 57 puta manje industrijskih preduzea nego u Sloveniji, 29 puta manje nego u Hrvatskoj, 28 puta manje nego u Vojvodini, 16 puta manje nego u Srbiji, 13 puta manje nego u BiH i 7 puta manje nego u Makedoniji ( Medenica S.,Privredni razvitak Crne Gore 1918-1941.g., Titograd,1959, str. 121).
104

105

74

Drugi svjetski rat donio je nova razaranja i ljudske rtve. Kada je rije o raspoloivim ekonomskim potencijalima, najvei dio kapaciteta industrije potpuno je uniten. Osnovna privredna djelatnost bila je ekstenzivna poljoprivredna proizvodnja od koje je ivjelo 76% stanovnitva, i koja je uestvovala sa 80% u formiranju ukupnog nacionalnog dohotka. Nekoliko malih elektrinih centrala, pilana, pogona za proizvodnju cigle i crijepa, Solana u Ulcinju i nekoliko malih fabrika sapuna, duvana i pia, kao i Remontni zavod u Tivtu, sa zastarjelim i oteenim postrojenjima, predstavljali su jedino industrijsko jezgro, koje je kreiralo oko 11% DP. Za oko 377.000 stanovnika Crne Gore, DP/pc iznosio je svega 50$ 109).

2. Profil privredne razvijenosti Crne Gore u poslijeratnom razvojnom periodu Jugoslavije do disolucije SFRJ (1991)
2.1. Osvrt na razvojni koncept, modele planiranja i strukturne promjene u privredi Relativno i apsolutno zaostajanje Crne Gore u odnosu na druge krajeve u predratnoj Jugoslaviji, naslijeeno je, poslije ratnih razaranja, kao svojevrstan razvojni problem i u novoj dravi (Drugoj Jugoslaviji). Razvoj privrede Crne Gore, u okviru privrednog sistema SFRJ, bazirao se na konceptu industrijalizacije kao modela razvoja. Imao je za posljedicu konstantno mijenjanje strukture privrede, imajui u vidu njenu ekonomsku, gransku, sektorsku i prostornu dimenziju, to je svakako imalo uticaja i na razvoj pojedinih subregiona i urbanih sredina u Crnoj Gori. Mjereno osnovnim ekonomsko-socijalnim pokazateljima razvijenosti, Crna Gora je u poslijeratnom razvojnom periodu ostvarila dinamian privredni rast (npr.godinja stopa rasta DP u periodu 1948-1980.g. bila je 5,9%) i krupne socijalne promjene. Polaite njenog razvoja bilo je, meutim, po mnogo emu osobeno. Ne radi se samo o tome to je Crna Gora praktino bila bez iole znaajnijih industrijskih kapaciteta i saobraajno nepovezana sa irim jugoslovenskim prostorom, ve i o tome to je na samo 13,5% obradivih poljoprivrednih povrina ivjelo preko 71% ukupnog stanovnitva. Veoma nizak nivo razvijenosti proizvodnih kapaciteta i relativno skromni uslovi za razvoj poljoprivrede, s jedne, i raspoloivi potencijali u rudnom i umskom bogatstvu, hidro-energiji, te posebno povoljni uslovi za razvoj turizma i pomorske privrede, s druge strane, snano su uticale na strateke pravce njenog razvoja. 2.1.1. Periodizacija sistema planiranja 1. Prve poslijeratne godine karakterisao je sistem administrativnog (centralistikog) planiranja, putem obaveznih planova i izradom proizvodnih programa pojedinih grana. Prvi okvirni plan privrede sastavljen je 1946.godine, a Prvi petogodinji plan sa razgranatom plansko-upravljakom administracijom donijet je za period 1947-5.godina. Strategija razvoja bazirala se na ubrzanoj industrijalizaciji kroz jaanje bazinih grana privrede, a stepen nerazvijenosti ukupne ekonomije, inio je sistem dovoljno planifikabilnim sa mogunou centralizovane koordininacije. 2. Zakonom o planskom upravljanju privredom 1952.godine prelo se na tzv. sistem planiranja globalnih proporcija, koji se bazirao na dva osnovna postulata: a) planiraju se samo kljune srazmjere u razvoju nacionalne ekonomije (globalne proporcije u odnosu investicija i potronje, proporcije u spoljnotrgovinskoj razmjeni mjeavinom ekonomskih i administrativnih mjera, visok nivo centralizacije u raspodjeli investicionih i deviznih sredstava), b) uz upotrebu ekonomskih instrumenata prema preduzeima za njihovo ostvarivanje (politika cijena, propisivanje raspodjele, administrativna ogranienja uvoza itd). Savezni zavod za drutveno planiranje gubi upravna ovlaenja i postaje struna ustanova, sastavljajui plan privrednog razvoja koji se
109

Bjeleti V., Drutveni proizvod i njegovo ostvarivanje u Crnoj Gori, Republiki sekretarijat za razvoj, Podgorica, 2000, str.96.

75

zadrava na nivou sektora i koji obavezuje samo dravne organe, dok preduzea poinju postepeno da sastavljaju svoje planove razvoja samostalno. Sistem je ipak karakterisao visok stepen direktne kontrole privredjivanja, znatno vei nego u indikativnom planiranju u Francuskoj, na koji je ovaj sistem podsjeao, dok je nivo strune i analitike obrade planova, uz dijalog svih zainteresovanih partnera, bio znatno siromaniji od onog koji poznaje francusko planiranje. 3. Zakonom o osnovama sistema drutvenog planiranja i o drutvenom planu Jugoslavije (1976) otpoela je trea faza razvoja sistema planiranja tzv. sistem dogovornog planiranja. Glavne zamisli ovog sistema planiranja bile su: a) tenja za cjelovitim obuhvatanjem drutvenog razvoja (preirok planski front), b) zajedniko obavljanje planske funkcije u okviru opteg usaglaavanja planova (sve ekonomske i drutveno-politike jedinice moraju saradjivati po horizontalnoj i vertikalnoj povezanosti u dugom i neizvjesnom procesu usaglaavanja, do koncipiranja itave mree tzv. samoupravnih sporazuma i drutvenih dogovora o osnovama plana), i c) uspostavljeni su tzv. dogovorni odnosi ekonomskih subjekata u organizovanju, izradi i sprovodjenju planova (svi planski subjekti da budu ravnopravni, bez nadredjenosti u planiranju, dok se planovi irih zajednica mogu donositi jedino putem jednoglasnog dogovora). Teorijski ovaj model je osmiljen da moe funkcionisati samo u istom obliku, dok je sistemska nekonzistentnost postavljena ve kroz sam model: usaglaavanje planova je obavezno, ali je istovremeno postizanje saglasnosti dobrovoljno. Time to se sporazumi nisu morali postii (a i kad se postignu, ne mogu se uiniti sutnski obaveznim, jer je proces realizacije planova bio lien i administrativnog propisivanja i ekonomskih instrumenata) bilo je sutinski ugroeno i samo ostvarivanje plana razvoja zemlje i efikasna realizacija razvojne strategije. Trokovi realizacije planske aktivnosti izuzetno su poveani, kao i vrijeme potrebno za njihovu realizaciju. Drugim rijeima, kada bi se zamiljeni postupak izrade i usaglaavanje nekoliko desetina hiljada pojedinanih planova razvoja primjenio u praksi, obim planske djelatnosti pribliio bi se ukupno raspoloivom fondu radnog vremena, na raun smanjivanja fonda radnog vremena koji se troi u osnovnim (proizvodnim i uslunim) djelatnostima. Navedene posljedice rastuih trokova planiranja i ire, upravljanja, na jednostavnom modelu prikazao je L.Johansen110:

Grafik 1 Posljedice rastuih trokova upravljanja

b
Rezultat nac. ekonomije - y

T
R aspolozivi fond radnog vrem - t ena
t

Rezultat koji postie odreena nacionalna ekonomija Y u odredjenom periodu, predstavljen je kao funkcija radnog vremena koje drutvo odvaja za plansku djelatnost t od ukupno raspoloivog radnog vremena t. U taki a, gdje nema planiranja u drutvu, nacionalna ekonomija e, naravno, takodje ostvariti odredjeni rezultat. Sa poveanjem planske djelatnosti, ekonomski rezultat bi trebao da raste, ali samo do odredjenog nivoa b (optimum planske aktivnosti, to ne znai da je to istovremeno i maksimum planiranja). Od te take, veliina Y e prirodno poeti da opada, jer se planska funkcija dalje razvija na raun smanjenja fonda radnog vremena u osnovnim djelatnostima. U taki T, teorijski, kad se svo raspoloivo vrijeme troi na plansku djelatnost, izostaje bilo kakav ekonomski rezultat.

110

Johansen N, Lectures of Macroeconomic Planning II, North Holland, Amsterdam, 1978;

76

4. Uvodjenje decentralizovanog sistema planiranja kroz privrednu reformu 1988.godine111 - novi Zakon o osnovama sistema drutvenog planiranja i drutvenog plana Jugoslavije (1988) poao je od pretpostavke da e se drutveno planiranje odvijati u decentralizovanom privrednosistemskom ambijentu sa visokim stepenom samostalnosti preduzea i razvijenim trinim odnosima privredjivanja. Planska regulacija privrednih kretanja treba samo da dopuni djelovanje mehanizma samoregulacije, u onim podrujima gdje trite ne funkcionie efikasno, nastojei da postigne makroekonomsku stabilnost i ujednai uslove privredjivanja. Model je koncipiran po uzoru na aktuelna rjeenja indikativnog sistema planiranja, koji je bio prisutan u razvijenim trinim privredama. Novim zakonskim rjeenjem cilj je bio da se napravi skladan spoj i srazmjera trinog i planskog, u sistemu koji poinje intenzivno da se mijenja.Preduzea su oslobodjena obaveze da izradjuju planove razvoja, polazei od pretpostavke da e preduzea u trinim uslovima biti sama dovoljno motivisana da na adekvatan nain planiraju svoje djelatnosti i razvoj, bez obavezivanja. Obaveza planiranja zadrana je za velike proizvodne sisteme. Afirmiu se dugoroni planovi razvoja, kao i srednjoroni, kratkoroni i godine mjere ekonomske politike, koje se jasno definiu kao sredstva za ostvarivanje stratekih projekcija. Plan razvoja zemlje razdvaja se na a) programski i ekonomsko-politiki dio, i b) prognostiki, odnosno projekcioni dio koji treba da zadovolji istraivaku i informativnu funkciju planiranja. 2.1.2. Dinamine strukturne promjene Dinamine strukturne promjene, tokom cijelog posmatranog perioda, bile su mogue na bazi znaajnih investicionih ulaganja iz zemlje i (kasnije) inostranstva i odraavale su se na strukturu zaposlenosti. Najvaniji peat tim promjenama dalo je dejstvo razvoja industrije i nepoljoprivrednih djelatnosti, na jednoj, i poljoprivrede i ribarstva na drugoj strani; odnosno mijenjanje njihovog uea u ukupnoj strukturi formiranja drutvenog proizvoda (tzv. proces industrijalizacije i deagrarizacije112). Sa stanovita sektorskog razvoja, to je znailo konstantno poveanje zastupljenosti sektora sekundarnih i tercijarnih, a smanjenje uea sektora primarnih djelatnosti. Elementi industrijskog razvoja113, dominirali su tokom itavog razvojnog perioda, to se moe ilustrovati pregledom investicionih ulaganja. Najvei dio ulaganja u privredi odnosi se na nekoliko najvanijih energetskometalurkih objekata (HE Peruica i Piva, TE Pljevlja, eljezara, Kombinat aluminijuma) i na krupnu saobraajnu infrastrukturu (jadranska magistrala, pruga Beograd-Bar i Luka Bar). Tako je, na primjer, na pet energetskometalurkih kapaciteta i tri saobraajnice, kao i na etiri rudnika (Rudnici uglja Pljevlja i Ivangrad, Rudnici crvenog boksita - Niki, Rudnici olova i cinka - Pljevlja i Mojkovac) uloeno oko 4/5 privrednih investicija. Velika zastupljenost primarnog sektora (sa dominantnim ueem poljoprivrede i prateim ueem umarstva i ribarstva - 44,56% u Crnoj Gori u 1952.godini) identifikuje nasljee prolosti, nerazvijenost proizvodnih potencijala, visoko uee poljoprivrednog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu, nisku produktivnost rada i obiljeje agrarnog identiteta privrede. Ispoljeni agrarni karakter privrede do 1960.godine inio je itavu privredu u
U Osnovama reforme privrednog sistema (1988) izraeno je opredjeljenje za afirmaciju robne proizvodnje i uspostavljanje cjelovitog trita, samostalnost preduzea kao trinih subjekata, predloene su i znaajne promjene u sistemu raspodjele, sistemu poreza i doprinosa, finansijskom, monetarnom, kreditnom i bankarskom sistemu, kao i u sistemu podsticanja nedovoljno razvijenih republika i pokrajina. Novim privrednosistemskim zakonima iz oblasti organizacije i poslovanja preduzea, banaka i drugih finansijskih organizacija, prometa drutvenog kapitala, finansijskog poslovanja i raunovodstva, deviznog i spoljnotrgovinskog poslovanja, poreskog sistema, stranih ulaganja, svojinskih odnosa, formiranja insitutcija za prestrukturiranje privrede itd., definisan je osnovni institucionalni okvir za uspostavljanje i razvoj integralnog trita. Reforma privrednog sistema trebala je da se odvija paralelno sa reformom politikog sistema, ali su mnogobrojni ograniavajui faktori, i u sferi politike i u sferi ekonomskih trendova, uticali da do realizacije ovih reformi, kao jedinstvenog koncepta za cijelu zemlju, nikada ne dodje, ve je taj proces postepeno prerastao u proces dezintegracije sistema. 112 Opirnije; Prof dr Risto Vukevi, Industrijalizacija i deagrarizacija u Jugoslaviji, Univerzitetska rije, Titograd, 1983; 113 Kosti M., Dugorone tendencije u razvoju Crne Gore i Jugoslavije, Ekonomski fakultet,IDEI,Podgorica i Struna knjiga, Beograd, 1992;
111

77

najveem stepenu zavisnu od poljoprivredne proizvodnje i izvoza poljoprivrednih proizvoda. U 1960.godini primarni sektor inio je 33,3%, zatim i dalje opada, tako da je u 1980.godini uestvovao sa svega 11,1% u strukturi formiranja ukupnog drutvenog proizvoda. U narednoj dekadi ponovo polako raste, tako da je na nivou od 13,1% u 1990. Cijeli period karakterie nedovoljno ulaganje u ovaj sektor, nedovoljna iskorienost raspoloivog zemljita, to je hronino kreiralo deficite stratekih poljoprivrednih proizvoda. Sekundarni sektor je na poetku poslijeratne izgradnje i kasnije bio dominantan u krupnim investicionim projektima, zahvaljujui odlunom ostvarivanju strategije industrijalizacije (uee industrije u DP je sa 42% u 1952.godini poraslo na 58% u 1988.godini). Izgradjeni kapaciteti, sa dominantnim ueem proizvodnje elektrine energije, uglja, boksita, elika i aluminijuma, predstavljali su zavretak inicijalne etape industrijalizacije i osnovicu za izgradnju i difersifikaciju preradjivakih kapaciteta u oblasti industrije. Medjutim, razvoj industrije i sekundarnog sektora u cjelini, projektovan da ostvari podsticajne i povratne efekte na razvoj ostalih sektora i privrednih djelatnosti u Crnoj Gori, zbog svoje neuravnoteenosti, a uz spori rast poljoprivredne proizvodnje, kasnije se pokazao ogranienjem dinaminijeg privrednog rasta i razvoja. Stalno poveanje uea tercijarnog sektora u privredi Crne Gore (sa 22% u 1952.godini na 48% u 1990.godini u DP) i njegova znatno vea zastupljenost u ukupnoj strukturi drutvenog proizvoda u odnosu na jugoslovenski prosjek, javlja se kao posljedica izgradnje, stavljanja u funkciju i eksploataciju krupnih infrastrukturnih objekata sektora saobraaja i veza, kao i sve znaajnijeg razvoja trgovine, turizma i ugostiteljstva114.

Tabela 1. Struktura drutvenog proizvoda Crne Gore 1952-1990

STRUKTURA DP Industrija Poljoprivreda umarstvo Gradjevinarstvo Saobraaj Trgovina Turizam Ostalo 1952 7,4 38,8 3,8 20,1 4,5 21,9 3,5 1960 20,0 27,4 3,9 15,9 10,8 18,3 3,7 1980 30,8 9,6 1,5 14,7 15,2 18,7 4,5 5,0 1990 35 13,1 1,1 6,8 20,9 13,4 4,7 3,7

Izvor: SGCG za relevantne godine;

U strukturi DP Crne Gore u periodu 1952-1982.godine, investicije su u prosjeku uestvovale sa ak 52%, ali cijeli period karakterie njihova niska efikasnost ( koeficijent efikasnosti investicija u ovom periodu bio je 0,142) 115). Ovako "skup" razvoj, posljedica je niske startne osnove i dominantnog uea bazine industrije i infrastrukture u strukturi investicija (definisani investicioni prioriteti u kontekstu ukupnog razvoja SFRJ saobraajno povezivanje i izgradnja energetsko-sirovinskih kapaciteta - iziskivali su velika ulaganja i dugi rok gradnje do punog proizvodno-ekonomskog efektuiranja). Formirana privredna struktura sporo se diversifikovala i preteno ekonomski multiplikovala izvan Crne Gore. Sa 54% u strukturi DP u 1980.godini, investicije su u 1989.g. iznosile svega 5,4% DP. Istovremeno, znaajno se poela koristiti inostrana akumulacije (ino-zaduivanje). Analogno navedenom, moemo zakljuiti da granska struktura drutvenog proizvoda reflektuje i intenzitet promjena u realizaciji razvojne strategije, kako na relaciji industrija-poljoprivreda, tako i kod nekih neproizvodnih djelatnosti (rast uea graevinarstva, saobraaja i veza, trgovine, i ugostiteljstva i turizma). To

114

Na odreeni broj pomjeranja u granskoj strukturi DP Crne Gore (pored faktora kao to su izabrani model razvoja, migracije stanovnitva na relaciji selo-grad itd.), uticale su i vanredne okolnosti koje je izazvao katastrofalni zemljotres 15.4.1979.godine, kad su se mnoge djelatnosti, poslije znaajnih investicionih ulaganja narednih godina, razvijale ubrzanim tempom. 115 Vukevi R.,Efikasnost investicija u Crnoj Gori, u "Strategija razvoja SR Crne Gore",IDEI,Titograd, 1986, str. 43-46.

78

je dijelom posljedica i aktiviranja novih kapaciteta, kao i nastavljanja procesa daljeg ubrzanog zapoljavanja u sekundarnom, a naroito tercijarnom sektoru, koji na viem stepenu privredne razvijenosti dobijaju vei znaaj. Devedesetih godina, navedenim procesima i razvojnim tendencijama, industrija je sebi obezbijedila kljuno mjesto u strukturi formiranja DP (u 1990.godini 35%). U strukturi industrijske proizvodnje, energetskometalurki kompleks je dostigao 45% ukupnog fizikog obima, a metalna, elektro i hemijska industrija 25%. 2.1.3. Formirane strukturne i prostorne disproporcije Kad je rije o naslijeenim/formiranim strukturnim i prostornim disproporcijama u privrednom razvoju i privrednoj strukturi Crne Gore116, ije je rjeavanje kroz kreiranje i sprovodjenje razvojne strategije odloeno tokom tekih i turbulentnih tranzicionih devedesetih godina, prvenstveno imamo u vidu sljedee strukturne neusklaenosti: 1. Strukturna neuskladjenost privrede - jo uvijek nije postignut zadovoljavajui nivo iskorienosti i prerade sopstvenih resursa (ostvaren razvoj rudarsko-metalurkih grana, a zaostajanje u razvoju preraivake industrije); veoma niska akumulativna sposobnost privrede i visok stepen nezaposlenosti i nedovoljne zaposlenosti; turizam: disproporcija izmeu smjetajnih kapaciteta i nedovoljne razvijenosti optih servisa i privrede koji podravaju turizam, mnogi turistiki potencijli nisu valorizovani, nedovoljno aktivirane mogunosti ino-ulaganja u razvoj turizma u cjelini; poljoprivreda: nizak je nivo iskorienosti zemljita (posebno kvalitetnog i onog vraenog privatnom sektoru), a nema ni dovoljne podrke potrebnih servisa (npr. odgovarajui sistem otkupa), ni izgraene lokalne tehnike infrastrukture (posebno puteva); rastui broj malih i srednjih preduzea, ne podstie dinaminu promjenu privredne strukture i nije kompatibilan postojeoj strukturi mree naselja u kojima npr. primarna poljoprivreda, prehrambena industrija, zanatstvo i manji industrijski pogoni treba da budu nosilac razvoja i smanjenja regionalnih disproporcija. 2. Nedovoljna iskorienost prirodnih i stvorenih resursa - Crna Gora jo uvijek nije u mogunosti da dovoljno koristi svoje prirodne resurse, to u narednoj dekadi tranzicione receseije bilo jo manje vjerovatno. Na primjer: a) do devedesetih, aktivirano je manje od 20% hidroenergetskog potencijala, b) rafinerija ruda polimetala, ija je eksploatacija obustavljena, nisu ni raspolagale kapacitetima za preradu u finalne proizvode, c) neka utvrena nalazita nemetala jo uvijek nisu dovoljno iskoriena, d) izgraeni kapacitet industrijske proizvodnje takoe su se malo koristili, e) u 1995.godini 11,5 hiljada hektara obradivog zemljita, esto visoke kategorije, ostalo je neobraeno, f) turizam, sa neadekvatnom strukturom ponude i neizgraenim turistikim proizvodom, ni izbliza nije valorizovao sve svoje vrijednosti itd. 3. Nedovoljan nivo funkcionalne integrisanosti prostora - integrisanost prostora zemlje umnogome je uslovljen razvijenou i kvalitetom saobraajnog sistema u cjelini. To je preduslov za unapreenje funkcionalnog integriteta i irenja privrede, kao i za ostvarivanje ujednaenih ivotnih uslova stanovnitva na svim podrujima. Nadalje, razvoj bazne industrije u Sredinjem regionu, nije dovoljno podstakao industrijalizaciju Sjevernog regiona; nedovoljno usklaena dinamika razvoja turizma i poljoprivrede kao komplementarnih djelatnosti; razvoj drutvene infrastrukture usuvie je orjentisan na zadovoljavanje lokalnih potreba, dok su meuoptinske inicijative rijetke; neusklaen je razvoj urbanih centara i ruralnih oblasti itd. 4. Neravnomjeran regionalni razvoj i demografsko pranjenje prostora - postojea klasifikacija subregiona Crne Gore na Sjeverni, Sredinji i Juni subregion117 izvrena je prema geografskim karakteristikama,
Prema Izmjenama i dopunama Prostornog plana RCG do 2000.godine, Podgorica, 1995, str.49-54; Poetkom devedesetih godina definisana su tri karakteristina regiona u Crnoj Gori: Sjeverni, Sredinji i Primorski region ( prikazi na sledeim stranama). Relativno gusto naseljen Primorski region ima privredu zasnovanu na tercijarnim djelatnostima, koja je obezbjeivala najvii DP/pc, najviu stopu naseljenosti i najvei ivotni standard. Veina aktivnosti distribuirana je linearno du obale, a u preteno kontinuirano formiranim naseljima, urbani centri snanije se ne istiu. U Sredinjem regionu koncetrisan je najvei dio industrije, najbolje poljoprivredno zemljite i glavni centri servisa, kulture i ostalih tercijarnih djelatnosti, iskljuujui turizam. I pored znatnih ulaganja, DP/pc ispod je onog u Primorskom regionu, jer je vei dio investicija usmjeren na bazne, kapitalno intenzivne industrije sa
116

117

79

razmjetaju prirodnih uslova za razvoj, postojeoj privrednoj strukturi i njenom prostornom razmjetaju, nekim bitnim obiljejima ekonomske i socijalne strukture uih podruja i njihovoj homogenosti, optem nivou razvijenosti i perspektivama za budui razvoj.118 5. Nepovoljne promjene u distribuciji stanovnitva i strukturi mree naselja - industrijalizacija i razvoj tercijarnih djelatnosti privukli su u gradove veliki dio ruralnog stanovnitva i to uglavnom mlau generaciju. Meutim, proces deagrarizacije iao je bre nego to se razvijala urbanizacija i industrijalizacija. Samo primorske optine i optina Podgorica bile su, u proteklom razvojnom ciklusu, imigracione oblasti, dok je kod sredinjeg i sjevernog regiona zabiljeen pad stanovnitva i negativan migracioni bilans Mrea malih gradova je nedovoljno razvijena, posebno na Sjeveru, uz tendenciju rasta usitnjenosti naselja, ali i njihovog gaenja (posebno mala teko pristupana naselja razmjetena po planinskim platoima i planinskim podrujima, sa ivotnim uslovima daleko od zadovoljavajuih, gube stanovnitvo)119. 6. Nedovoljno razvijena drutvena i tehnika infrastruktura - nedostatak stambenog fonda u gradovima, dok je u nekim ruralnim oblastima evidentiran viak stambenog fonda, izraen nedostatak kolskog prostora u gradovima, posebno u Podgorici; nedovoljni kapaciteti za potrebe kulture; gustina mree magistralnih i regionalnih puteva od 13 km/100 km2, preniska je u odnosu na potrebe; elektrifikacija je uglavnom sprovedena, ali pouzdanost snabjevenosti nekih podruja, posebno planinskih, nije zadovoljavajua; mrea telefonskih vornih centrala je dobro postavljena, ali je broj telefonskih prikljuaka nedovoljan. 2.1.4. Posljedice primjenjene razvojne strategije

1. Znaajan (ali ne i dovoljan) ekonomski prosperitet u cjelokupnom razvojnom periodu - sa 50$ na 2.300 $ DP po stanovniku, sam DP iznosio je 1.406,9 mil $120 , registrovana zaposlenost - 161.351 (privreda preko 131.500), a registrovana nezaposlenost - 46.500 radnika - moemo zakljuiti da je primjenjeni metod industrijalizacije u cijelokupnom poslijeratnom privrednom razvoju Crne Gore u okviru SFRJ sutinski doprinio ekonomskom prosperitetu i drutvenom napretku Republike (DP/pc u 1989.godini - 2300 $). Navedeni glavni pravci privrednog razvoja Crne Gore bili su predodreeni pretenim dijelom: raspoloivom sirovinsko niskom stopom vraanja uloenih sredstava. Privreda i stanovnitvo skoncentrisani su u Podgorici, Nikiu, Cetinju i njihovoj okolini. Sjeverni region, kao najvei, u ranoj je etapi urbanizacije i industrijalizacije, sa posebno niskim nivoom razvijenosti tercijarnog sektora. Poljoprivreda je, iako angauje znaajan dio stanovnitva, nedovoljno razvijena, a ostali prirodni resursi jo nisu dovoljno aktivirani. Koncentracije stanovnitva su ostvarene u nekoliko urbanih centara formiranih u dolinama Lima, Tare i ehotine, a dominirajue planinske oblasti gube svoje stanovnitvo. O regionalnom aspektu razvoja Crne Gore (postojea klasifikacija) konsultovani su sljedei radovi domaih autora i istraivakih timova: dr Risto Vukevi, Izabrana djela, CID, Podgorica,1995; dr Marija Ivanovi, Kombinacija faktora proizvodnje - regionalni aspekt, Univerzitetska rije, Niki, 1987; dr Janko Gogi, Regionalna ekonomija- teorija i iskustva u razvoju, Univerzitet Crne Gore, Ekonomski fakultet, Podgorica, 1993; Stretegija razvoja SR Crne Gore (zbornik radova, red. B.Gluevi), Univerzitetska rije, Titograd,1986; Razvoj Crne Gore do 200.godine, IDEI,Ekonomski fakultet,Podgorica,1996; 119 U Crnoj Gori u periodu od 1946. do 2003. godine sedam puta je vren popis stanovnitva - 1948 (377.189 stanovnika), 1953 (419.873 stanovnika), 1961 (471.894 stanovnika), 1971 (529.604 stanovnika), 1981 (584.310), 1991 (615.035) i 2003 ( 620.145). U skladu s medjunarodnim preporukama, u Popisu 2003.godine, osim stanovnistva u zemlji, u sastav stalnog stanovnistva ulaze crnogorski gradjani ciji je rad, odnosno boravak u inostranstvu kraci od godinu dana, kao i strani drzavljani koji u Crnoj Gori rade ili borave u svojstvu clanova porodice duze od godinu dana. Prema rezultatima popisa stanovnitva iz 2003. godine ukupan broj stanovnika u Crnoj Gori je 620.145. Nacionalna struktura stanovnitva je bila sledea: Crnogoraca ima 267.669 ili 43,16%; Muslimana 24.625 ili 3,97%; Srba 198.414 ili 31,99%; Albanaca 31.163 ili 5,03%; Hrvata 6.811 ili 1.10%; Bonjaka 48.184 ili 7,77%; Roma 2.601 ili 0,42%.
118 120 Vano je napomenuti da je Drutveni proizvod (DP), po konceptu materijalne proizvodnje, koji je bio vaei u prethodnom sistemu, obuhvatao je samo trinu vrijednost dobara i proizvodnih usluga; trina vrijednost neproizvodnih usluga bila je iskljuena iz obuhvata, to je inilo ovu obraunsku vrijednost znatno manjom u odnosu na BDP i tee uporedivom sa modelom dananjeg obrauna, posebno imajui u vidu da se u strukturi formiranja BDP udio sektora usluga, posebno neproizvodnih, konstantno poveava. DP privatnog sektora ve je bio 11,1% DP, a registrovana zaposlenost u ovom sektoru na nivou 5.200 radnika;

80

energetskom bazom, izgraenim objektima infrastrukture, kapacitetima za industrijsku proizvodnju i preradu, ljudskim potencijalom, akumulativnom sposobnou privrede, podobnou struktura za primjenu tehnikog progresa i tehnolokih inovacija, ali i izborom i mogunostima implementacije izabrane strategije razvoja (centralizacija makromenadmenta). 2. Ekonomska struktura preteno orjentisana na proizvodnju sredstava za reprodukciju za trite SFRJ (visoka interna zavisnost) - formirana ekonomska struktura, koja je nastala kao opte-drutvena potreba razvoja SFRJ u doba donoenja investicionih odluka o izgradnji energetskih i metalurkih objekata, a kasnije privredne infrastrukture, na kraju ovog razvojnog perioda, ispoljila se, snagom objektivnog inioca, - kao graninik razvoja (spomenimo samo probleme metalurkog kompleksa koji je intenzivni potroa elektrine energije i utie na sve izraeniji elektroenergetski deficit, zatim velike tehnike sisteme u dijelu Crne Gore koji iziskuju visoke trokove tekueg i investicionog odravanja, iskorienost kapaciteta ispod 40% propusne moi infrastrukture u pojedinim subregionima, izraenu nezaposlenost i latentnu zaposlenost itd)121. Glavni industrijski kapaciteti izgraeni su radi reprodukcione potronje u SFRJ, dok savremeni ekonomski sistemi proteiraju otvorenost, liberalizaciju i brza prilagodjavanja, tj. izvoznu orjentaciju privrede. Drugim rijeima, struktura privrede Crne Gore na pragu devedesetih ( ne ukljuujui nova razvojna ogranienja koja e tek uslijediti), bila je izrazito neprilagoena prema unutranjoj i spoljnoj trinoj tranji, to se znaajno odraavalo i na deviznu poziciju Republike, sa negativnim posljedicama na mogunost obezbjeivanja dopunske akumulacije. 3. Visoka zavisnost od domaeg trita - matrica medjurepublike robne razmjene u okviru SFRJ, krajem osamdesetih godina, dosta dobro reprezentuje stepen zavisnosti Crne Gore od tada jedinstvenog, trita SFRJ. Crna Gora je, vie nego bilo koja druga republika, bila upuena na trite ostalih republika. Svoje proizvode plasirala je na tritu drugih republika ak 48,5%, a gotovo najmanje svojih roba izvozila je van granica tadanje Jugoslavije (9,1%).

Tabela 2. Matrica medjurepublike robne razmjene u SFRJ ( 1986)122

PRODAVAC BiH Crna Gora Hrvatska Makedonija Slovenija Srbija BiH 50,7 9.5 7.7 4.5 5.1 10.6 KUPAC Crna Hrvatska Makedonija Slovenija Gora 1.8 11.4 2.0 6.2 42.4 5.2 3.6 3.2 1.2 50.5 1.8 10.8 2.0 7.9 49.6 5.7 0.7 15.6 1.8 43.5 3.6 13.5 6.0 8.8 Srbija 15.9 27.1 12.5 21.9 13.5 47.5 Svega van matine republike 37.4 48.5 34.0 41.9 33.8 42.4 Izvoz 11.9 9.1 15.5 8.5 19.7 10.1

4. Visoka uvozna zavisnost, nedovoljna izvozna orjentisanost kruta i nedovoljno fleksibilna privredna struktura, velika upuenost na domae trite, koja je za posljedicu imala hronino zanemarivanje pitanja rasta konkurentnosti kao kljunog razvojnog izazova, odraavala se i na strukuturu i obim spoljnotrgovinske razmjene. Kreirana reprodukciona potronja bazirala se djelom na skupim uvoznim inputima (koeficijent uvozne zavisnosti - 0,51 123). Drugim rijeima, uvozna zavisnost je bila veoma visoka. Takodje, analogno navedenom, relativno visok bio je i stepen otvorenosti privrede (56,2%124).

121
122

Relacija izmedju uvoza proizvoda za reprodukciju u odnosu na kreirani izvoz roba. ( 78% u strukturi robnog uvoza su sirovine i repromaterijal. Veoma visoka uvozna zavisnost, koju je teko supstituisati domaom proizvodnjom. Pojedina preduzea imala su ovaj koeficijent i preko 2), 124 Odnos ukupnog uvoza i izvoza prema DP;
123

"Politika",12.4.1992;

Gluevi Boko i dr., Strategija razvoja Crne Gore , Univerzitetska rije, Titograd,1986.godine, str.23.

81

Medjutim, i pored svih ogranienja, apsolutni obim ostvarenog izvoza roba i usluga u 1989.godini bio je impresivan, posebno kad se imaju u vidu svi blagotvorni efekti prihoda od usluga na ukupan platni bilans:

Tabela 3. Crna Gora 1989 - Uvoz i izvoz roba i usluga

IZVOZ ROBA: KAP 125 eljezara Obod ostali PRIHODI OD USLUGA126: turizam 127 transport ostalo IZVOZ ROBA I USLUGA
Izvor: NB CG, 1990;

263,0 138,8 22,3 18,3 83,6 279,6 130,0 123,6 26,0 542,6

UVOZ ROBA KAP eljezara Obod ostali RASHODI OD USLUGA

172,0 44,8 38,0 19,5 69,7 77,0

UVOZ ROBA I USLUGA

249,0

Nedovoljna konkurentnost potencijalnog (i ostvarenog) robnog izvoza, nesposobnost brih prilagodjavanja, izostanak strategije za osvajanje novih trita kreirali su i veoma niza nivo indikatora izvozne orjentacije 18128. Zavisnost DP od izvoza bila je 38,5% (uee izvoza roba i usluga u ostvarenom DP pokazuje da izvozna orjentisanost nije ekspanidirala toliko da pokrije viosku uvoznu zavisost). Navedeni nesklad izmedju visoke uvozne zavisnosti, nedovoljne izvozne orjentisanosti i nedovoljne fleksibilnosti naih izvoznika (konkurentnost, brza prilagodjavanja, strategija osvajanja novih trita i dr.), bio je, u sferi ekonomije, izvorite drastinog pada ukupne spoljnoekonomske komponente i DP tokom devedesetih. 5. Slom prethodno primjenjenog modela centralistikog upravljanja razvojem i sve negativne konotacije koje proces planiranja privrednog razvoja nosi is tog perioda - obesmisli su bilo kakvo kreiranje razvojne strategije u uslovima tranzicione recesije, ekonomske izolacije, eskalacije sukoba na prostoru bive SFRJ i rastue neizvjesnosti129. Makroekonomsko planiranje i definisanje strategije privrednog razvoja u SRJ, tretirano kao recidiv prolosti, potpuno se zanemaruje. I samo kratkorono planiranje kroz planiranje ekonomske politike, kao jedini preostali instrument sistema planiranja i upravljanja razvojem, postaje nerealno i ne slui osnovnoj svrsi. U periodu ekonomskih sankcija, koje su kreirale potpuno neekonomski trini ambijent, fokus planiranja bio je praenje analize robnih bilansa, odranje snabdjevenosti trita, ouvanje osnovnih insfrastrukturnih sistema i jaanje socijalne funkcije drave.

125 eljezara i Obod su primjeri velikih domaih sistema koji su bili orjentisani na plasman na jugoslovensko trite, a sa visokom uvoznom zavisnou i niskim nivoom konkurentnosti za bilo kakvu strategiju izlaska na inostrana trita; 126 Crna Gora je putem nerobnog sektora ostvarivala znaajan suficit u razmjeni sa inostranstvom (prihodi od turizma,, tzv. nevidljivog izvoza i pomorskog saobraaja bili su blizu 90%); 127 3000 noenja stranih gostiju (31% ukupno ostvarenog prometa) 128 Uee ostvarenog izvoza roba u DP- 90% su bili proizvodi industrije, Nediversifikovana proizvodnja koncentrisana na mali broj preduzea ( suen asortiman izvozne ponude); 129 Interesantno je spomenuti da je, nasuprot SRJ i svih ostalih bivih jugoslovenskih republika, Slovenija jedina uspjela da sauva one pozitivne elemente sistema makroekonomskog planiranja i veoma brzo, poslije osnovne dravne institucionalne konsolidacije, nastavila je da izradjuje i sprovodi strateke razvojne dokumente, tj. da vodi efikasnu razvojnu politiku ( npr. prvu strategiju privrednog razvoja za period 1994-2000, strategiju regionalnog razvoja, strategija razvoja spoljnoekonomskih odnosa itd., a samo otvaranje pregovora o sporazumu o pridruivanju EU i potpisivanje Asocijacijskog sporazuma 1996.godine, doprinijelo je potpunom osvjeenju mehanizma izrade i sprovodjenja dugorone razvojne strategije kroz kreiranje prvog Nacionalnog programa za integraciju Slovenije u EU, ve 1997.godine).

82

3. Profil privredne razvijenosti Crne Gore i ogranienja upravljanja razvojem u SRJ (1992-2002)
Ustavom donesenim 27. aprila 1992. godine proglaena je SR Jugoslavija, "suverena savezna drava, zasnovana na ravnopravnosti graana i ravnopravnosti republika koje ulaze u njen sastav". Zajednica Srbije i Crne Gore.

Tabela 4 - Osnovni uporedni pokazatelji Srbije i Crne Gore (1992)

Pokazatelj Teritorija ( u km2 ) Stanovnitvo (1991, u 000) DP/pc Zaposlenost
Izvor: SGJ,SZS,Beograd,1993;

Srbija 88.361 9.885 95,1% 93,9%

86,5% 93,9%

Crna Gora 13.812 615 4,9% 6,1%

13,5% 6,6%

Osnivanje nove (znatno manje) drave pratili su ekonomski problemi iz prethodnog perioda (pad proizvodnje, nezaposlenost, visoka inflacija i duboki strukturni poremeaji, uzrokovani prije svega netrinim privrednim sistemom i dugogodinjom nepovoljnom politikom situacijom u zemlji). Osnivanje SRJ dogadja se u uslovima visoke eksterne i interne nestabilnosti, koju dalje uslonjavaju tranziciona iskuenja koja su donijele devedesete. Prethodno pitanje, pred kreatore razvojne politike, je pozicioniranje malog ekonomskog sistema u savremenim medjunarodnim ekonomskim odnosima, kao specifinog razvojnog faktora. Drugim rijeima, da li je, u savremenim uslovima, veliina zemlje kao factor privrednog razvoja ogranienje ili izazov razvoja.

3.1. Veliina zemlje kao faktor privrednog razvoja

Tradicionalna ekonomska teorija isticala je prednosti veeg ekonomskog sistema, prvenstveno imajui u vidu veliinu BDP koji se u njoj proizvodi, odnosno na njenom unutranjem tritu realizuje, zahvaljujui broju stanovnika, njihovoj proizvodnoj aktivnosti i kupovnoj sposobnosti. Savremeni megatrandovi razvoja, koje karakterie internacionalizacija proizvodnje i trita, ali i rast broja novih (malih) drava koje se intenzivno ekonomski integriu, relativizirali su ove prednosti 130. Proces rastue meuzavisnosti, meupovezanosti i globalizacije svih aspekata naeg ivota, a posebno ekonomske aktivnosti, definitivno je otklonio bar jednu dilemu. Za malu zemlju izolacija je fatalna i ima izuzetno teke i dugorone negativne efekte na njen privredni rast i kvalitet privrednog razvoja u cjelini. Ne postoji alternativa za njihovu intenzivniju integraciju u globalnu ekonomiju. To podrazumijeva izuzetno otvoren i liberalan ekonomski sistem, sa znatno veim obimom i domaih i stranih investitora i prisustvom transnacionalnih korporacija. Strategija otvorene privrede zemlju konstantno suoava sa svjetskim standardima trokova, kvaliteta, cijena, sa strukturom ponude i strukturom tranje, koju najveim dijelom diktiraju najuspjeniji proizvoai u svijetu. Drugim rijeima, mnogi argumenti ukazuju da poveano uee u svjetskoj ekonomiji i raznovrsnim oblicima regionalizacije, postaje klju za ekonomski rast i prosperitet. Internacionalizacija ekonomske aktivnosti u tijesnoj je vezi sa dinamikom privrednog razvoja male zemlje. Ona postaje neophodan, mada ne i dovoljan uslov za uspjean razvoj. Na takav izazov razvoja pozitivno su reagovale i male visokorazvijene zemlje Zapadne Evrope u svojoj novijoj ekonomskoj istoriji (Luksemburg,Kipar,Malta,Monako), ali ne manje i neke novo industrijalizovane azijske zemlje
130 Najvei broj novoformiranih zemalja (UN danas broj preko 190 zemalja lanica) su tzv. " male zemlje" - koja se karakteriu veliinom do 10 mil stanovnika, sa irelevantnim uticajem na medjunarodne ekonomske tokove i trendove. Novija predvi|anja govore da je broj novih, malih drava u stalnom porastu. Dok se svijet ekonomski integrie, njegovi pojedinani djelovi (komponente) postaju sve brojniji. Globalna ekonomija neprekidno raste, dok se veliina njenih pojedinih djelova smanjuje. U ovu grupaciju spadaju i sve zemlje bive SFRJ.

83

(Juna Koreja, Singapur, Tajvan, Hong Kong itd.), koje su razvojne impulse traile i nalazile prodorom na svjetsko trite, inei tim i svoj ekonomski prostor otvorenim za robu i usluge iz drugih zemalja Nedostatak veliine, moe se prevazii i vidovima regionalne integracije ili snanijom internacionalizacijom aktivnosti firmi iz malih zemalja. Na ovaj nain takoe se mogu prevazii nedostaci lokalnih faktora (tehnikotehnoloki nivo proizvodnje), tako to e se sistemom otvorene ekonomije i stranog investiranja imati pristup uslovima koji postoje u drugim zemljama. Optimalno rjeenje treba traiti u kombinaciji socio-politike male veliine sa veliinom (obimom) ekonomske integracije. Poetkom devedesetih godina pitanje veliine odreenog ekonomskog sistema, kao bitne odrednice dinamike njenog privrednog rasta i razvoja u budunosti, dobilo je specifinu teinu za sve zemlje Centralne i Istone Evrope, posebno nove drave na Balkanu. To je bilo trostruki radikalni prelaz u novi sistem (tranzicija sistema), tj.: a) tranzicija u savremeni trini sistem, b) tranzicija u novu dimenziju i strukturu privrede, i c) tranzicija ka novim tritima ( gubitak starih i kreiranje novih trita). Raspadom SFRJ stvoreno je pet novih drava u Regionu - Slovenija, Hrvatska, BiH, BJR Makedonija i SR Jugoslavija (nastala aprila1992., na teritoriji od 102.179 km2 i sa 10,3 mil stanovnika). 1992.godine u svijetu je postojalo 57 drava koje su po broju stanovnika i teritoriji bile manje od SRJ, to sa aspekta veliine zemlje kao faktora razvoja nije predstavljalo razvojno ogranienje. Poloaj male zemlje u globalnoj ekonomiji131 Imajui u vidu rastuu globalizaciju i internacionalizaciju ukupnih ekonomskh aktivnosti, kao i rastui broj novoformiranihmalih zemalja - poloaj malih zemalja u savremenim medjunarodnim ekonomskim odnosima moemo analizirati i primjenom SWOT analize.

PREDNOSTI (Strenghts)
sposobnost za bolje i bre prilagoavanje (fleksibilnost, brzina prilagoavanja, uz izbor prave razvojne strategije i politke); prednosti jednog malog socijalnog i politikog podruja u kome se socijalna (kulturna i religiozna) kohezija lake postie, politika se bolje sprovodi, a sistem je stabilan; nedostatak odgovornosti za meunarodni poredak; povean znaaj dobiti od boljeg obrazovnog sistema, zbog poveanja znaaja humanog kapitala i povezanosti ljudi kao vanog razvojnog faktora; kompjuterizacija i telekomunikacije su relativno snanije oruje za male firme i zemlje; bolje mogunosti za specijalizaciju (dobiti od meunarodne trgovine, strana ulaganja);

SLABOSTI (Weaknesses)
slaba pozicija u meunarodnim odnosima koja je prouzrokovana nedostatkom raznih vrsta moi (uticaja); spoljnopolitiki sistem i uslovi (stope rasta, trina tranja...) kreiraju zavisnost; limitirajui finansijski fondovi i stoga i istraivako-razvojni kapaciteti. Nema mogunosti za ambicioznije inovaciono-vodee strategije; laka monopolizacija lokalne industrije i slabe mogunosti za razvnopravnu saradnju u strategijskim savezima koji predstavljaju sve znaajniji modalitet meunarodnih integracija MOGUNOSTI (Opportunities) jaanje demokratije u svijetu otvarilo je mogunosti za stvaranje mnogo malih, novih drava koje trae svoje mjesto u kreiranju novog svjetskog poretka; raznovrsnim vidovima integracije sa drugim zemljama, male zemlje kompenziraju slabu sigurnosnu poziciju; relativno slabljenje znaaja vojne nad ekonomskom moi daje malim zemljama ansu da poveaju svoj uticaj u meunarodnim odnosima, ukoliko imaju potencijal koji uz dobru razvojnu strategiju obeava ekonomski rast; postizanje uticajne pozicije u jednom (specijalizovanom) podruju, dobijajui na taj nain uticaj, posredno, i na ) Prema: Svetlicic M., Small countries in the Globalized World: Their honey moon of twilight? paper on: Small States in The Transforming European System,Bern,march,1997;
131

84

drugim podrujima; mogunost za brzo prilagoavanje i bolje predvianje; bolji pristup svjetskim tritima kao rezultat liberalizacije meunarodne trgovine. Kvalitetniji i intenzivniji izlazak na svjetsko trite kompenzira nedovoljnu apsorpcionu mo malog domaeg trita; korist od imputacije nauno-istraivakih dostignua drugih (free rider efekat). Brza imputacija tehnolokih lidera zbog veoma brzih tehnolokih promjena. Male zemlje mogu na taj nain umnogome poboljati svoje ukupne ekonomske efekte; globalizacijom (prvenstveno preko stranih direktnih investicija i stratekih saveza) rjeava se problem disekonomije obima i omoguava se pristup znanju koje posjeduju drugi; smanjenje transportnih i komunikacionih trokova danas omoguava malim zemljama participaciju u globalnoj ekonomiji, takoe i u podrujima koja su, do skora, bila rezervisana samo za velike zemlje; poveanje znaaja kreativne imovine takoe je u korist malih zemalja. Kapaciteti malih zemalja da stvore ovakvu imovinu su relativno jai nego to je to sluaj sa prirodnom ili fizikom imovinom; primjena fleksibilne tehnologije smanjuje relativna znaaj ekonomije obima i konano, ali ne manje bitno, pristup integrisanim finansijskim tritima predstavlja izuzetnu razvojnu ansu( posebno u kratkom i srednjem roku) za prevazilaenje ogranienog obima nacionalne tednje erozija suvereniteta sa svim njenim posljedicama na politiku i kulturnu autonomiju (iskuenja kulturne homogenizacije); sigurnosni rizici, manja otpornost na spoljnopolitike uticaje, visoka zavisnost od spoljnjih uslova; oligopolizacija svjetskog trita na kom velike sile imaju tu prednost da nameu cijene i postavljaju opte uslove; homogenizacija potroakih modela koja poveava disekonomiju ovima;

PRIJETNJE (Threats)

Moemo zakljuiti, na osnovu iznijetih elemenata SWOT analize, da danas nije tako lako uspostaviti balans izmeu onih faktora koji jaaju i onih koji slabe poziciju male zemlje, ili pak onih faktora koji su prijatnja njenom opstanku i onih koji joj nude nove anse. Oigledno je da sve etiri grupe navedenih faktora istovremeno djeluju, imaju i svoje suprotne tendencije, i teko ih je precizno kvantificirati. Za detaljniju analizu, potrebno je uzeti u obzir specifinosti konkretne zemlje, njen geostrategijski poloaj, njeno istorijsko, politiko naslijee, nivo razvijenosti, ekonomsko-politiku konfiguraciju itd. Uzimajui u obzir navedene trendove u svjetskoj ekonomiji poslednjih godina, moe se, meutim, pronai dosta argumenata koji potvruju da su male zemlje u boljoj poziciji danas u odnosu na onu koju su imale prije nekoliko dekada (podrazumijevajui da su izabrale adekvatan strateki razvojni pravac i spoljnoekonomsku politiku). Pozicija malih zemalja oigledno nije data kao takva, ve umnogome zavisi od konkretne zemlje, njene snane i specifine politike i izabrane razvojne opcije. Njihova otvorenost, snana internacionalizacija, brza i ex-ante prilagoavanja, socijalna kohezija itd. predstavljaju vane odrednice njihovog poloaja u svjetskoj ekonomiji. Sa pravom politikom i razvojnom strategijom, mala zemlja moe postati ak i velika, izraeno u terminima ekonomskog razvoja, to pokazuje i naredna tabela u kojoj su prikazane male izabrane evropske zemlje:

Tabela 5 - Izabrane zemlje - veliina, stanovnitvo, GDP ( 2000 )

Zemlja Luksemburg Monako Kipar132 Malta Estonija Povrina km2 2.586 1,95 5.895 316 45.226 br. stanovnika 442.972 32.150 610.310 394.583 1.423.316 BDP mlrd $ 15,9 0,85 9,7 5,6 14,7 GDP/pc u $ 36.400 25.000 16.000 14.300 10.000

132

Podaci se odnose na Grki dio Kipra

85

3. 2. Tranzicija i razvojna ogranienja devedesetih godina Za preindustrijalizovanu i "teku" privrednu strukturu Crne Gore, sa ostvarenih 2.300 $ per capita krajem 80-tih godina, bilo je vie nego tegobno prevladati jedno, a ne tri iskuenja, koja su uslijedila poetkom devedesetih na ovim prostorima. Prvo iskuenje vezano je za nunost prelaska sa logike i principa socijalistike samoupravne ekonomije na trinu logiku i sistem privreivanja. Kao i u drugim zemljama Istone i Centralne Evrope veoma rigidnu i prilino saturiranu ekonomiju, koja je tokom cijele recesione osme decenije gubila generike snage za razvoj i prosperitet, temeljno je trebalo mijenjati u Jugoslaviji i Crnoj Gori ( tzv. proces tranzicije sistema) 133.Pri tom je postalo potpuno izvjesno da taj proces pretpostavlja: 1. postojanje odreenog prelaznog perioda pri transformaciji centralno - planske u savremenu trinu privredu, 2. prelazni period se usmjerava na osnovu cjelovitog, dobro osmiljenog, i usklaenog programa trine transformacije, koji bi trebao da predstavlja planirani paket promjena sa definisanim redosljedom poteza u vremenu (postupnost i sinhronizacija) i konano, ali ne manje bitno, 3. program mora da pripremi, organizuje, kontrolie i realizuje drava 134. Sintetizovano, proces tranzicije sistema podrazumijevao je realizaciju sledeih programa: 1. 2. 3. 4. 5. makroekonomska stabilizacija i kontrola, izgradnja trinog privrednog sistema, liberalizacija cijena i spoljne trgovine, privatizacija i prestruktuiranje i eksterna finansijska podrka135

Iskustva sistema u tranziciji, pokazala su da je osnovni strateki cilj - izgradnja otvorene trine privrede sa dominantnim ueem privatnog vlasnitva i visokim nivoom konkurencije - identifikovan u svim ovim zemljama. Svi se se suoavali sa slinim poetnim obiljejima: snaan ekonomski slom na poetku tranzicije, snani inflatorni pritisci, visoki fiskalni deficiti, bankarske krize, porast nezaposlenosti, privatizacioni modeli optereeni brojnim interesnim konfliktima. Meutim, brzina i slijed mjera za ostvarenje navedenog stratekog cilja esto su se veoma razlikovali meu pojediniim zemljama, kao i obim eksterne finansijske podrke. Zaustavljanje ili znaajnije usporavanje reformskih procesa u nekom podruju, vrlo brzo se vraalo kroz negativne efekte koji pogadjaju ukupan ekonomski sistem. Glavne poruke iz iskustva drugih zemalja u tranziciji su: proces tranzicije podrazumijeva prilagoavanje novim institucionalnim i socio-kulturnim pravilima otvorene trine privrede; zemlji je potrebna efikasna i pravedna drava ija pravila vrijede jednako za sve; nosioci ekonomske politike trebaju nametati mjerila trita u svim podrujima aktivnosti u kojima trite moe efikasno funkcionisati; konano, nuno je dalje smanjivanje preduzetnike i vlasnike funkcije drave, uz ouvanje njene socijalne, nadzorne, infrastrukturne uloge, uloge uvara pravne sigurnosti, zatitnika fer trine utakmice. Najefikasniji modeli ostvareni su u onim ekonomijama gdje je tranzicija prerasla u evropsku integraciju. Najvei broj ovih sistema, danas su punopravne lanice Evropske unije, to je potvrda dobro izabranje njihove razvojne strategije.

"Veliki prelom" u novu razvojnu fazu, koji skraeno nazivamo tranzicijom. Cvetanovic S., Djurovic G.,Privredni razvoj, Ekonomski fakultet,Podgorica,1996,str. 256; 135 Program trine transformacije modifikovali smo u odnosu na njegovu prvu verziju (koju navode Popov Z. i Adi S.) uvodei taku
134

133

2. - izgradnja trinog privrednog sistema, a objedinjujui privatizaciju i prestruktuiranje u jednu taku, tj. jedan element Programa.

86

Drugo, i jo tee iskuenje za privredu i drutvo Crne Gore, uslijedilo je nakon otpoinjanja, a krajem 1990.godine i zavretka, procesa secesije bivih jugoslovenskih republika (Slovenije, Hrvatske i Makedonije), a potom i ratnog poara, prvo u Hrvatskoj, a zatim u BiH. Za usko industrijalizovanu, nerazu|enu i odve deagrarizovanu privrednu strukturu Crne Gore, naglo i potpuno prekidanje tako intenzivnih privrednih i poslovnih veza sa pomenutim jugoslovenskim republikama, veoma je poremetilo i destabilizovalo njene ukupne privredne, pa i drutvene tokove (poznato je da se crnogorska privreda razvijala decenijama tako da je dominantno bila u funkciji stratekih pravaca razvoja Jugoslavije, i da je preko 90% svojih stratekih industrijskih proizvoda plasirala izvan sopstvenog podruja). To je neizbjeno umanjilo i kapacitet unutranjeg trita, a brojni objekti izgraeni za trite od 25 miliona potroaa, suoeni su sa skoro desetostruko manjom tranjom (10 miliona stanovnika SRJ sa 1/3 njihovog dohotka u 1993.godini u odnosu na onaj iz 1989.godine). Tree, i za privredu i drutvo, najtee iskuenje u Crnoj Gori (i SRJ) uslijedilo je poslije uvoenja ekonomske blokade, prvo EU 1991.godine, a potom SB UN 1992.godine. Po obimu mala, a po sektorskoj i granskoj strukturi nerazuena, privreda Crne Gore je bila i ostala veoma uvozno-izvozno zavisna. Takva zavisnost se ne odnosi samo na vitalne industrijske grane, kao to su crna i obojena metalurgija, elektroindustrija, mainogradnja, tekstilna industrija i dr., ve i na pomorsku privredu, turizam, graevinarstvo, te uvoz nafte i naftnih derivata136. etvrto iskuenje, koje je uslijedilo poslije viegodinjeg negativnog dejstva medjunarodnih sankcija, svakako je i NATO intervencija na privredu i drutvo SRJ.137 . Peto iskuenje, vezano je za makroekonomsko upravljanje i izbor adekvatne razvojne strategije. Jugoslovenska zajednica postala je problematian dravno-pravni, politiki i ekonomski okvir za realizaciju tekue i razvojne politike u Crnoj Gori, koja je izlaz traila u postepenom kreiranju sopstvenih institucija, zakonske regulative, programa ekonomskih reformi i postepenom osamostaljenju u kreiranju i sprovodjenju ekonomske politike (posebno u monetarnoj sferi, spoljnoj trgovini, carinskom i poreskom sistemu). Na taj nain, prevazilaenje etiri prethodno navedena iskuenja, postepeno, kreiralo je peto iskuenje, koje je kulminiralo u 2002.godini, a moe se sublimirati u slijedeu tezu - Koji je najbri put prema EU i punom povratku u zajednicu savremenih drava, tj. reintegraciju u sistem savremenih medjunarodnih (ekonomskih) odnosa? Da li je to kreiranje neke nove, etvrte Jugoslavije, formiranje Unije drava ili kreiranje novih, medjunarodno priznatih drava Srbije i Crne Gore. Za Crnu Goru to je postalo par excelance politiko pitanje, ali i centralno pitanje razvojne politike i makroekonomskog upravljanja u godinama koje slijede.

3.3. Makroekonomski trendovi tokom tranzicione recesije devedesetih Dramatino opadanje svih osnovnih pokazatelja socio-ekonomskog razvoja Crne Gore u periodu do 1994.godine, kao i njihov spori oporavak narednih godina, moemo sagledati u slijedeem tabelarnom pregledu. Negativni efekti: raspada ekonomskog prostora bive SFRJ, sankcija UN, greaka makroekonomske politike (hiperinflacija) i NATO intervencija, na privredu Crne Gore (i SRJ u cjelini) ispoljili su se u vidu pada drutvenog proizvoda, izgubljenog privrednog rasta, neostvarenog izvoza roba i prihoda od ino turizma, umanjenih doznaka i prihoda od saobraaja, gotovo potpunog gubljenja flote pomorskih kompanija, zastoja u prilivu kapitala i novih tehnologija, rastu nezaposlenosti itd. Uticali su, u krajnjoj konsekvenci, i na znaajan pad ukupnog ivotnog standarda stanovnitva.
Dejstvo sankcija na privredu i drutvo Crne Gore u meunarodnoj perspektivi , Ekonomski fakultet , Podgorica, 1994,str. 6-7. Intenezivni vazduni napadi na veliki broj ciljeva na teritoriji SRJ trajali su u periodu od 24.3.do 9.6.1999.g.uzrokovali su gubitak velikog broja ljudskih ivota, ali i kreiranje takodje velikog broja tzv. Interno raseljenih lica, koji su utoite nali u Srbiji i Crnoj Gori. Uniten je znatan dio proizvodnog potencijala privrede, infrastrukture, elektrine mree i telekomunikacija, posebno u Srbiji i na Kosovu. Prema: Bonjak M.,(red.), Studijsko-analitike osnove politike makroekonomske stabilnosti i razvoja SRJ, Savezni sekretarijat za razvoj i nauku, Beograd, 2002, str.65;
137

136

87

Tabela 5 - Izabrani ekonomski pokazatelji Crne Gore u periodu 1990-2000.

1990
DP (u mil.$)138

1991
1125, 9 -10,6 615,6 1826 -11,2 -13,2 6,6 -12,2 -5,8 -14,8 -46,1 -16,9 116 112,7 30,1 142.7 12,4 61,4 39.6 81,3 320,5 -37,9 28,5 260,0 -6,7 23,1 123,3

1992
821,9 -27,0 624,0 1317 -27,9 -20,0 -14,0 14,0 -25,2 -27,6 -45,4 -61,2 9972 104,3 29,3 133.5 16,5 64,6 43.0 71,0 234,4 -26,9 28,5 245,5 -5,6 29,9 95,5

1993
524,2 -35,0 631,9 830 -37,0 -43,0 -12,4 -25,0 -22,9 -60,1 17,5 -88,5 hip. 98,6 30,3 130.9 17,0 63,5 43.5 71,5 216,3 -7,7 41,3 184,5 -24,8 35,2 117,2 76,5

1994
549,3 4,8 635,3 864 4,0 -8,5 6,7 26,7 -3,9 -12,5 35,5 71,9 0* 97,7 31,1 128.7 20,1 56,8 38.1 108 72,6 85,2 -60,6 15,5 87,0 -52,8 15,8 97,9 31,3

1995
561,4 2,2 638,6 879 2,2 -21,3 3,6 9,5 -8,9 -5,7 -3,8 35,6 79,8 93,1 32,2 125.3 21,9 56,6 38.5 126 74.6 82,6 -3,1 14,7 130,2 49,7 23,2 63,4 37,9

1996
751,7 33,9 642,8 1169 33,9 47,6 3,9 -11,4 4,8 190,4 9,2 13,2 82,4 92,4 32,7 125.1 21,9 60,7 41.3 188 78,6 150,9 82,7 20,0 278,6 114,0 37,1 54,2 57,1

1997
763 1,5 646,7 1178 1,08 0,3 8,9 -29,3 -17,9 12,8 4,4 12,5 20,0 85,6 33,8 121.2 23 64,8 45.5 226 80,8 199,3 32,1 26,1 326,3 17,1 42,8 61,1 68,9

1998
786 3 650,5 1208 2,5 -0,3 -0,5 -8,5 -8,9 26,6 -5,2 -13,8 27,6 84,4 34,1 118.2 25 68,9 48.0 194 81,9 284,4 42,6 36,2 375,5 15,1 47,8 75,7 84,0

1999
727,1 -7,5 654,5 1110 -8,1 -7,6 2,0 8,5 -6,5 -24,3 -55,4 18,7 60,1 80,4 34,9 115.3 26 79,8 56.5 152 83,6 226,5 -204 31,1 390,6 4,0 53,8 58,0 84,9

2000
817,6 12,45 658,3 1242 11,8 3,7 0,0 21,5 -6,3 34,9 56,6 7,8 24,8 77,7 36,1 113.8 28,9 81,1 56.8 188 85,0 259,3 14,5 31,7 396 1,4 48,4 65,5 80,1

1259 -10,5 612,7 2055 -10,7 -16,6 -1,4 -17,3 -17,2 12,6 -6,0 -7,0 622,9 127,9 31,4 159.3 10,2 53,7 31.7 74,2 516 -7,4 40,9 278,6 11,9 22,1 185,2

index DP (preth.god.=100) Broj stanovnika (000) DP per capita (u $) indeks DP/ pc Stope rasta ind.proizvodnje Stope rasta polj. roizvodnje Stopa rasta umarstvo Stapa rasta-raevinarstvo Stopa rasta saobraaja Stopa rasta turiz. i ugostit. Stopa rasta u trg. na malo Cijene na malo Zaposl. u privredi (000) Zaposl. u neprivredi (000) Zaposlenost uk.(000) Zap. u priv.sektoru(000) 139 Uk. broj nezaposlenih(000) Odnos nezap. I zaposlenih prosjena zarada (DM) broj penzionera (000) Izvoz (u mil.$) Stope rasta izvoza Izvoz u % od DP(izvoz .orjen Uvoz (u mil.$) Stope rasta uvoza Uvoz u % od DP(uvozna zav pokrivenost uvoza izvozom uvoz i izvoz u DP/step.otvor.

63,0 51,6 58,4 Izvor: Republiki sekretarijat za razvoj, Podgorica, 2002;

Nejasan okvir markoekonomskog upravljanja razvojem i izostanak koordinacije ekonomske i razvojne politike na nivou Federacije, odnosno izmedju njenih lanica, kreirao je dodatne probleme u funkcionisanju unutranjeg trita (robni promet, "polugranini" reimi, administrativna ogranienja, problemi sa platnim prometom), usporavanje priliva neophodne eksterne finansijske podrke, oteano komuniciranje sa medjunarodnim ekonomskim i finansijskim organizacijama, oteano funkcionisanje i ulaganje u aerodrome u Crnoj Gori, ulaganje u odravanje eljeznike infrastrukture, oteanu realizaciju teko obnovljenih aranmana sa
138

Vrijednost dolara znatno varira u odnosu na druge konvertibilne valute. Za praenje promjena DP u $ u periodu 1980-2000.g., odakle su i ovi podaci, uzet je odnos dolara i DM iz 1980.g. ( privredni bilansi); 139 Zbirno uzeti zaposleni u MSP, radnjama i vlasnici radnji;

88

tur-operatorima (neusaglaeni vizni reimi), itd. Drugim rijeima - usporavanje dinamike planiranih ekonomskih reformi i rast socijalnih pritisaka u obje federalne jedinice. Ekonomski trendovi izabranih socio-ekonomskih pokazatelja ukazuju da se opti pad privredne aktivnosti, agregiran u kretanju drutvenog proizvoda, moe pratiti u svim privrednim sektorima. Kumulativno, u 2000.g. u odnosu na 1989.g. industrijska proizvodnja u Crnoj Gori realizovana ne na nivou od svega 43,5% obima iz 1989.g. (jedino elektroprivreda biljei rast od 8%), poljoprivreda 96,3%, umarstvo 64,5%, graevinarstvo svega 25,7%, saobraaj 74,5%, trgovina 29,8%, turizam i ugostiteljstvo 26,5%. Oporavak se odvija veoma sporo. Pored navedenih razvojnih ogranienja, tj. iskutenja koja karakteriu cijelu prethodnu deceniju, na nedovoljnu dinamiku oporavka pojedinih sektora privrede, svakako je uticala i nedovoljna dinamika projektovanih ekonomskih reformi (institucionalna rjeenja, dinamika privatizacije, priliv stranih investicija i donacija, nerealizacija planiranog rasta budetskih prihoda i racionalizacija budetskih rashoda, nedovoljna efikasnost programa za suzbijanje sive ekonomije itd.). U 2000.godini, po navedenoj metodologiji, ostvareni DP predstavlja manje od 60% onog iz 1989.godine, medjutim, sada se DP stvara 37% u privatnom sektoru, to je veoma pozitivan trend, koji prati intenzivan proces restrukturianja i privatizacije privrede. Takodje, u 2000.godini, od ukupnoregistrovanih zaposlenih, 23% su u privatnom sektoru. Smanjeni obim privrednih aktivnosti slikovito se moe pratiti i u kretanju broja registrovnaih zaposlenih u posmatranom periodu ( konstantan pad zaposlenosti u privredi, koji prati znaajan porast broja penzionera, ali nedovoljan rast registrovanih zaposlenih u privatnom sektoru). Ipak, podatak da je u 2000.godini od ukupno registrovanih zaposlenih bilo 23% onih koji rade u privatnom sektoru, svakako da je bio dobar znak revitalizacije realnog sektora ekonomije. Spoljnotrgovinska razmjena biljei takoe veoma negativne trendove tokom cijelog posmatranog perioda. Izvoz je prepolovljen, a njegova struktura izgubila je i dostignuti nivo diversifkacije ( izvoznu ponudu karakterie nedovoljan obim, vrsta i asortiman roba, to pored drugih ogranienja ima za posljedicu nezadovoljavajue rezultate kod mnogih industrijskih grana, izuzev obojene metalurgije, tj. izvoza sirovog aluminijuma koji predstavlja blizu 90% u strukturi izvoza roba; ostalo su u poslednjoj godini: otpaci i ostaci od bakra i aluminijuma, sirove govedje koe, rezana drvna gradja i elementi za namjetaj, vino, pivo, proizvodi crne metalurgije i dr.). Proizvodi vie faze prerade imaju mnoge vee prepreke za (povratak) proboj na svjetsko trite, imajui u vidu nivo tehnoloke opremljenosti naih industrijskih sektora i viegodinju izolaciju. Nepovoljan uticaj sankcija ispoljio se i na nauni i tehnoloki razvoj, kroz zaustavljanje priliva informacionih, finansijskih i drugih elemenata iz inostranstva za rayvoj nauke i tehnologije, u samnjenju ulaganja iz domaih izvora za istraivanje i razvoj i u smanjenom nauno-istraivakom potencijalu zbog migracije u inostranstvo znaajnog broja visokoobrazovanih kadrova, ukljuujui magistre i doktore nauka. U 2000., u odnosu na nivo iz 1990.godine, uvoz je povean za blizu 43%, odnosno od 1996.godine konstantno raste, a po struktuiri ga ine: proizvodi za reprodukciju 52% ( polovinu ine derivati nafte, zatim ugljene elektrode, naftni koks, kaustina soda, cement, komutacioni aparati za telefone, predajnici za radio i telefoniju i dr.), sredstva za investicije ine 17%, a ostalo su sredstva za iroku potronju (31%).

89

3.4. Efekti tranzicione recesije Iz prethodnog prikaza, moe se zakljuiti da su najuoljiviji pokazatelji tranzicione recesije u Crnoj Gori registrovani i ublasti smanjenja obima ukupne privredne aktivnosti i realizovane proizvodnje140, visokoj nezaposlenosti, smanjenju zaposlenosti, razornim dejstvima inflacije i pogoranju strukture i obima ukupnog uvoza i izvoza, tj. negativnom spoljnotrgovinskom bilansu ( problemi u pogledu eksterne likvidnosti, tekueg plaanja uvoza, to se posebno odraava na snabdijevanje energentima). Pored navedenih, tu su i ostali dugovi i deficiti, kao to su: akumulirani dug prema inostranstvu koji dospijeva za plaanje; ogromni akumulirani i tekui gubici u privredi i unutranji dugovi medju preduzeima, izmedju preduzea i banaka, izmedju preduzea i drave, izmedju drave i stanovitva, kao i dugovanje stanovnitva prema javnim preduzeima; budetski deficit ( u 2001.godini iznosio je 64 mil DM, to ini 3,5% procijenjenog DP; energetski deficit ( negativan energetski bilans bio je na nivou od 26% ukupne potronje elektrine energije u Crnoj Gori, koji se obezbjedjuje uvozom); itd. Standard stanovnitva - odravanjem formalne zaposlenosti, uz pad ekonomske aktivnosti, umnogome su se smanjile realne zarade i druga primanja zaposlenih, penzije, socijalna davanja, kao i ostala primanja stanovnitva. Procjene koje su potvrdjene od strane mnogih medjunarodnih organizacija, govore da se standard preko 80% stanovnika Srbije i Crne Gore, tokom tranzicione recesije, sveo na egzistencijalni minimum, a da preko 50% stanovnitva ulazi u kategorju tzv. "ekonomski ugroenog stanovnitva", dok se 20% stanovnitva nalazi ispod linije siromatva141 . Pad realnih primanja imao je teke posljedice na drutveni standard (zdravstvo, obrazovanje, stanovanje, kulturu), kao i na obim i strukturu line potronje. Pogorana ishrana, slabiji higijenski uslovi ivota, smanjen kvalitet i standard zdravstvenih usluga, problemi sa snabdjevenou ljekovima, povratak nekih gotovo iskorijenjenih bolesti, itd., samo su dio pokazatelja umanjenja kvaliteta ivota stanovnitva, gdje su posebno ugroene najosjetljivije grupacije stanovnitva: novorodjenad, stari i bolesni, invalidi i nezaposleni. Humanitarna pomo za veliki broj izbjeglica i raseljenih lica stizala je godinama iz medjunarodne zajednice na prostor bive Jugoslavije, znaajno je optereivala i ogranien budet zemalja domaina, ali potpuna integracija ili repatrijacija ove znaajne populacije, ni do danas nije izvrena. Tranziciona recesija manifestovala se i u pogoranju socijalne sigurnosti gradjana, uruavanju sistema vrijednosti142, uz porast kriminala i korupcije u drutvu, kao i porast sive ekonomije. To su negativni procesi koji su postepeno uzimali maha i razvijali se u uslovima teke ekonomske krize i izolacije zemlje. Njihov razorni uticaj nemogue je prekinuti "preko noi", ali za ozdravljenje jednog drutva i postizanje zadovoljavajueg nivoa uredjenosti sistema, ovi se trendovi moraju energino suzbijati i na njih se mora adekvatno reagovati legalnim sredstvima.

Npr. samo procijenjeni bilans negativnih finansijskih efekata raspada SFRJ i uvodjenja sankcija SB UN do kraja 1993.godine kree se na nivou od 1.300 mil $ iygubljenog potencijalnog DP i potencijalnih zakljuenih ugovora o zajednikihm ulaganjima procijenjeni na nivo od 2.800 mil $ (Uitcaj sankcija na privredu u drutvo Crne Gore u medjunarodnoj perspektivi, Ekonomski fakultet, ECPD, Podgorica, Beograd, 1994, str.70)
140

Studijsko-analitike osnove politike makroekonomske stabilnosti i razvoja SRJ, Savezni sekretarijat za razvoj i nauku, Beograd, 2001, str. 55; Ovako dugi period tranzicione recesije doveo je do izraenih socijalnih diferencijacija - diferencijacija izmedju odredjenih socijalnih slojeva u drutvenoj strukturi, siromaenje tzv. srednjeg sloja i izdvajanje relativno malobrojnog sloja onih koji su ostvarili znaajne prihode, od kojih neki u zoni neoficijelnog sektora. Dugogodinju tranzicionu recesiju pratili su i duboki poremeaji na skali drutvenih (moralnih) vrijednosti. Dugorono posmatrano, "moralna kriza", kao "finalni produkt" ekonomske krize, povratno djeluje na pospeivanje krize u svim segmentima drutvenog ivota. Nadalje, postepeni izlazak iz tranzicione recesije kroz teak ekonomski oporavak posrnulih balkanskih ekonomija, nije uticao, bar ne u istoj mjeri, i na oporavak sistema vrijednosti ( podsticanje prave kreacije; objektivna evaluacija uinaka; stvaranje dobara, pruanje usluga i edukacija, koje znae prosperitet i razvoj drutva u cjelini;).
141 142

90

4. Upravljanje razvojem, strateko planiranje i makroekonomska politika u Crnoj Gori u savremenim uslovima
14. marta.2002.godine, poslije dugih i tekih pregovora, u Beogradu je potpisan novi dokument - Sporazum o principima uredjenja odnosa Srbije i Crne Gore, na bazi kog je poslije gotovo jednogodinjeg nastavljenog procesa usaglaavanja, 4. februara 2003.godine formirana Dravna zajednica Srbija i Crna Gora, koja je u narednom trogodinjem periodu trebala proi tekst odrivosti i funkcionalnosti ili dati pravo da jedna od drava lanica dvolane dravne zajednice organizuje referendum po pitanju nezavisnosti. Poto se radilo o dva ekonomska sistema, koje su karakterisale razliite ekonomske strukture, dva monetarna sistema sa razliitim valutama, dva carinska sistema sa razliitim nivoom carinske zatite, odnosno dva ekonomska sistema sa visokim stepenom autonomnosti u kreiranju stratekih pravaca razvoja i gotovo samostalnim vodjenjem ekonomskih politika u dravama lanicama, kao i sa veoma preciznim u znatno suenim obimom zajednikih nadlenosti na nivou Dravne zajednice - definisane su republike kontribucije za zajednike funkcije,tj. za pet neophodnih resora koji su inili Savjet ministara, koji je, uz Skuptinu i nekoliko preostalilh neopohodnih institucija, tvorio sistem Dravne zajednice. Veoma vaan segment funkcionisanja, saradnja u oblasti ekonomskih odnosa, kao i principi kofinansiranja zajednikih nadlenosti, poslije dodatnih pola godine pregovora, usaglaeni su u avgustu 2003.godine usvajanjem Zakona o harmonizaciji ekonomskih sistema dvije republike. Jedna od kljunih odrednica razlika ekonomskih sistema, kako je ve navedeno, svakako da je bila injenica o postojanju dva razliita zvanina sredstva plaanja u dravama lanicama dravne zajednice, to je naslijedjeno iz prethodnog sistema. Naime, Crna Gora je, jo od 1999.godine, preuzela nadlenosti od centralne monetarne vlasti sa nivoa federacije. Hronologija uvodjenja njemake marke kao zvaninog sredstva plaanja u Crnoj Gori (koja je 2002.godine zamijenjena Eurom) datira iz predhodnog institucionalnog aranmana, a vrijeme je pokazalo da je to bila izuzetno dobra strateka odluka u zoni makroekonomskog upravljanja i konsolidacije crnogorske ekonomije. Nepovjerenje u federalne monetarne vlasti SRJ ( iskustva novije ekonomske istorije Jugoslavije, na ije odluivanje se nije moglo mnogo uticati), jasnije definisanje sopstvenih ekonomskih interesa privrede i gradjana Crne Gore, jaanje finansijske discipline i pribliavanje evropskim ekonomskim integracijama i jedinstvenom tritu, osnovni su interni motivi koji su pokrenuli proces naputanja dinara i vezivanja Crne Gore za jaku evropsku valutu - DM, tj. danas Euro. Realizaciju ovog projekta podrala je medjunarodna zajednica , ime je Crnoj Gori omogueno da, bez formalne saglasnosti Evropske centralne banke143, uvede novu valutu u svoj sistem i da, u roku od 12 mjeseci, potpuno izbaci dinar iz opticaja, odrekne se monetarnog suvereniteta NBJ u zoni kreiranja nacinalne valute, prilagodi svoje zakone i institucije "novoj" valuti (DM). Januara 2002.godine, u 12 zemalja EU startovao je Euro (Austrija, Belgija, Finska, Francuska, Irska, Italija, Luksemburg, Holandija, Njemaka, Italija, panija i Grka ine tzv. Eurolend, zemlje koje su se odrekle svoje valute u korist Eura; u EMU nisu GB, Danska i vedska). Sve ove zemlje ispunjavale su stroge Mastrichtske uslove144. Korienje
Crnogorski program konverzije predstavljen je Bundesbanci i Evropskoj centralnoj banci (ECB). S obzirom da Crna Gora nije samostalna drava, modalitet za konverziju nadjen je u saradnji sa preporuenom poslovnom bankom (Komercbanka) sa kojom je potpisan ugovor o isporuci Euro novanica. U ugovoru se kao jedan od obveznika pojavljuje i Bundesbanka, koja garantuje za Euro novanice, koje su od nje dopremljene Komercbanci. Za svaku novanicu koja je stigla u Crnu Goru, Komercbanka je morala da poalje zahtijev Bundesbanci, jer iskljuivo od nje dobija novac. Prema Ugovoru potpisanom sa Komercbankom, CBCG se obavezala da sa Euro novanicama postupa u skladu sa propisima koje je izdala ECB.(urovi G, Bokovi P., Stankovi J., Alternativni razvojni koncepti privrede Crne Gore, Ekonomski fakultet, Makromenadment centar, Podgorica, 2002, str. 52). 144 1. inflacioni kriterijum: stopa inflacije ne smije biti za vie od 1,5% iznad prosjeka 3 zemlje s najniom inflacijom; 2. fiskalni kriterijum: deficit budeta ne smije prelaziti nivo od 3%BDP, a ukupan javni dug ne smije biti vii od 60% BDP ili, ukoliko prelazi tu granicu, mora opadati i pribliavati se referentnoj vrijednosti zadovoljavajuim ritmom; 3. kursni kriterijum: lanica EU mora tokom barem 2 godine "bez ozbiljnih tenzija" uestvovati u Evropskom kursnom mehanizmu, to znai da kurs njene valute prema euru mora fluktuirati unutar doputenih granica, koje su posljednjih nekoliko godina postavljena na +/- 15% u odnosu na sredinji paritet;
143

91

Eura, dobili su: Monako, San Marino i Vatikan (uz dozvolu da mogu kovati sopstvene novie sa specifinim nacionalnim motivima), kao i Andora i Crna Gora (mali ekonomski sistemi, mala trita, koja ne mogu ugroziti monetarnu stabilnost sistema u cjelini). Tako je Crnoj Gori, za razliku od ostalih lanica EU, za razliku od 12 zemalja koje su tada jo uvijek kucale na vrata EU, oekujui Euro tek po okonanju pristupanja i ispunjenju navedenih kriterijuma, kao i za razliku od ostalih zemalja regiona, data izuzetno povoljna mogunost da uvede Euro i tako znaajno ubrza svoj integracioni proces prema Uniji. Prednosti Eura kao zvaninog sredstva plaanja u Crnoj Gori su sve one prednosti koje imaju i lanice Eurolenda. Konkretno, laka uporedivost cijena razliitih zemalja, transparentnost finansijskih pokazatelja, rast finansijske discipline (smanjenje budetskih rashoda, i rast budetskih prihoda, a ne inflatorno finansiranje), rast atraktivnosti Crne Gore kod ino-turista zbog pojednostavljivanja zakljuivanja aranmana, utede na smanjenju broja angaovanja korespondentnih banaka u zemljama EMU za odredjenje transakcije, utede na trokovima konverzije pri proputovanjima kroz vie zemalja lanica EMU, pri plaanju rauna za uvezenu robu ili usluge koriene u inostranstvu, a plaene kreditnim karticama (prednosti pojedinaca), smanjivanje valutne izloenosti itd. Konano, izloenost evropskim trinim kriterijumima primorava ekonomske aktere na veu efikasnost i transparentnost u radu,a ne obratno. Euro, kao zvanina valuta, doprinio je postizanju i odravanju makroekonomske stabilnosti, posebno smirivanju inflatornih trendova, boljoj finansijskoj disciplini, rastu tednje, ali i atraktivnosti stranih ulaganja. U novim institucionalnim okvirima Dravne zajednice i postojeim razlikama u strukturi privrede i prioritetima ekonomske politike, koordinacija razvojne politike na nivou Dravne zajednice svedena je postepeno na minimum, a duge debate o ispunjavanju zajednikih ekonomskih funkcija usaglaavane su sve ee u trouglu sa EU, odnosno sa predstavnicima Evropske komisije, kroz koordinaciju procesa pridruivanja EU, koji je postepeno, kroz dvostruki kolosjek i nakon Studije izvodljivosti, dobijao na intenzitetu i u SCG. Imajui u vidu navedeni institucionalni okvir i visok stepen samostalnosti u kreiranju razvojne politike i ukupne strategije razvoja, Crna Gora je svoj razvojni koncept definisala u dokumentu Agenda ekonomskih reformi 2003-07.godine. On se bazirao na konceptu dinaminih zakonodavnih reformi koje su trebale da obezbijede visok stepen liberalizacije crnogorske ekonomije, ubrzanu privatizaciju privrede, valorizaciju sopstvenih resursa u funkciji rasta proizvodnje, izvoza i konkurentnosti u cjelini, kao i da se kroz navedene ekonomske reforme kreira povoljan biznis ambijent za privlaenje stranih investicija. Ciljevi Agende ekonomskih reformi ostvareni su u znaajnoj mjeri kroz dinamiziranje razvoja crnogorske ekonomije i njenu postepenu reintegraciju u medjunarodne ekonomske odnose, iji pozitivni trendovi se mogu vidjeti iz sliedee tabele.

4. kamatni kriterijum: dugorone kamatne stope ne smiju za vie od 2% prelaziti prosjek 3 zemlje s najniom inflacijom;

92

Tabela 6. Crna Gora - Glavni ekonomski indikatori, 2001-2006

2001 BDP u tekuim cijenama, mil. Rast realnog BDP, % Stanovnitvo (000), procjena BDP/pc Inflacija %
145

2002 1.360,4 1,9 615,9 2.208 9,4 140,1 30,4 481,0 815,0 183 -

2003 1.510,1 2,5 620,3 2.435 6,7 142,6 25,8 461,9 709,6 213 -

2004 1.669,8 4,4 622,1 2.684 4,3 143,4 22,6 622,7 913,7 -

2005 1.815 4.2 623,3 2.912 1,8 144,3 18.5 -2,1 790,4 1.108,50 -318,1 -17,5 -154 -8,46 513 28,3

2006 2.149 8.6 624,2 3.443 2 150,8 14,7 3,4 1.066,36 34,9 1.718,6 55,0 -652,23 -30.4 -531,2 -24,72 504 23,5 466,70 21,7

1.295,1 1,1 612,9 2.113 28 141,1 31,5 385,0 776,0 225 -

Broj zaposlenih (000) Stopa nezaposlenosti, % Suficit/deficit javnog sektora, % BDP Izvoz roba i usluga, tek. cijene, mil. Stope rasta izvoza roba i usluga, % Uvoz roba i usluga, tek. cijene, mil. Stope rasta uvoza roba i usluga, % Bilans razmjene roba i usluga, tekue cijene, mil. Bilans razmjene roba i usluga, %BDP Bilans tek. rauna, tek. cijene,mil Bilans tekueg rauna, % BDP Spoljni dug, mil. EUR Spoljni dug, % BDP Neto SDI, tekue cijene, mil. Neto SDI, % of BDP

111 -

380,1 20,9

Izvor: MONSTAT, CBCG, Ministarstvo finansija, 2008;

Navedeni trendovi bili su dobar ekonomski okvir za dinamiziranje razvoja u uslovima obnove crnogorske nezavisnosti, a u kontekstu integracije prema EU.

145

Kao odgovarajua mjera inflacije koristio se ideks cijena na malo, godinja stopa rasta, dec.tekue godine.

93

II NASTANAK EU I POLITIKA PROIRENJA

Kraj II svjetskog rata oznaio je poetak nove ere u odnosima izmeu evropskih drava. Trebalo je staviti taku na meunarodne sukobe i izgraditi trajni mir koji e poivati na zajednikim vrijednostima i interesima evropskih naroda. Nova generacija evropskih dravnika lansirala je ideju ujedinjene Evrope zasnovane na ugovorima koji e garantovati mir, vladavinu prava i jednakost drava. U periodu od 1945. do 1950. godine formiraju se brojne regionalne i meunarodne organizacije, koje su kao osnovni cilj imale ouvanje mira i bezbjednosti, obnovu ratom razorenih privreda, podsticanje raznih vidova saradnje izmeu drava. 146 Francuska je uinila pri korak i ponudila konkretan predlog koji je odgovarao nacionalnim interesima pojedinih drava i to u industriji uglja, eljeza i metala. To je bila originalna ideja francuskog komesara za planiranje ana Monea147, koju je plasirao i za koju je preuzeo politiku odgovornost Robert uman, francuski ministar inostranih poslova. Ovaj predlog je trebao, ne samo da doprinese razvoju teke industrije, ve i da podstakne francuskonjemako pomirenje. Godine 1950. uman je za ovu ideju naao sagovorNika u prvom poslijeratnom njemakom kancelaru Konradu Adenaueru. Tako je prvi dokument koji je oznaio poetak konkretizacije i realizacije funkcionalne integracije bila tzv. umanova deklaracija. 1. Evropska zajednica za ugalj i elik Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i elik EZU - (Pariski ugovor) potpisan je 18. aprila 1951. godine. Ugovoru su pristupile: Francuska, Italija i zemlje Beneluksa - Belgija, Holandija i Luksemburg. Stvoreno je zajedniko trite za ugalj i elik i uvedena je zajednika kontrola, plasiranje i korienje derivata. Ugovor je stupio na snagu jula 1952.godine, sa ogranienim trajanjem od 50 godina (do 2002). Stvorena je nova organizacija sa sopstvenim institucionalnim aparatom koju su inili Zajednika Visoka vlast (devetolano tijelo, nezavisno u odluivanju, pri emu su odluke bile obavezujue za sve drave lanice), Zajednika skuptina(predstavnici delegirani od nacionalnih parlamenata; isto savjetodavna funkcija), ("Specijalni") Savjet ministara (predstavnici vlada drava lanica koji dijele mo politikog odluivanja sa Visokom vlasti) i Sud pravde. Ovim ugovorom otvoren je proces evropskih integracija, prvenstveno baziran na procesu ekonomskih integracija, koji proizilazi iz jasnih ekonomskih interesa svih ugovornih strana. Nakon propale inicijative o stvaranju odbrambene odnosno politike zajednice, drave osnivai, pratei princip postupnosti, vraaju se funkcionalnoj integraciji u ekonomskoj i u oblasti nuklearne industrije. 2. Evropska ekonomska zajednica i Euroatom U Rimu su 25.marta 1957.godine potpisani Ugovori o osnivanju Evropske ekonomske zajednice (EEZ) i Evropske zajednice za atomsku energiju (EUROATOM). Rimski ugovori stupili su na snagu 14.januara 1958. godine.148

Ujedinjene nacije (1945.godine), Meunarodni monetarni fond, Svjetska banka, GATT (Opti sporazum o carinama i trgovini), Savjet Evrope, NATO. 147 "Mi ne stvaramo koaliciju drava, ve ujedinjujemo ljudeNaa Zajednica nije udruenje proizvoaa uglja i elika; ona je zametak EvropeNismo mi odreivali njene granice, ve su ih odreivale one zemlje koje za sada jo ne ele da na m se pridrueOd njih zavisi da li e se nae granice proiriti i da li e prepreke koje razdvajaju nae narodebiti postupno sasvim ukinute". (Kovaevi. ivorad, Meunarodno pegovaranje, Beograd, "Filip Vinji " i Diplomatska akademija MSP SCG, 2004, str.414 ) 148 Budui da nije bila potpisnica Rimskih ugovora, Velika Britanija je 1960.godine, zajedno sa vedskom, Norvekom, Danskom, Austrijom, Portugalijom i vajcarskom oformila Evropsko udruenje za slobodnu trgovinu (EFTA), koje e vremenom proiriti svoje lanstvo i izgraditi veoma bliske odnose sa EEZ. Neke lanice EFTA e kasnije postati lanice EU (Velika Britanija se ve okree toj inicijativi 1961.godine), ime e njihovo lanstvo u EFTA prestati. Danas EFTA predstavljaju prvenstveno Norveka, vajcarska, Island I Lihtentajn.
146

94

Cilj EEZ, kako je ugovorom utvreno, bio je stvaranje zajednikog trita sa slobodnim protokom ljudi, usluga i kapitala i izgradnja carinske unije (do 1968.godine). Nakon stvaranja zone slobodne trgovine, kao sljedei korak u procesu integracije, je stvaranje jedinstvene carinske teritorije, uvoenjem zajednike tarife prema treim dravama, pri emu se ukidaju i carinska, ali i kvantitativna i kvalitativna ogranienja izmeu drava lanica. Ugovorom je bilo predvieno formulisanje zajednike trgovinske, poljoprivredne, saobraajne politike, zatim saradnja i koordinacija politika u drugim oblastima, kao i usklaivanje nacionalnih zakonodavstava u mjeri u kojoj je to neophodno za nesmetano funkcionisanje zajednikog trita. S druge strane, Euroatom kao svoj primarni cilj ima razvoj evropske nuklearne industrije, podsticanje istraivanja u oblasti atomske energije kao i smanjenje trokova tih istraivanja. Za razliku od EEZ, Euroatom ne predvia formiranje zajednikog trita, ve povezuje drave lanice kako bi zajednikim snagama doprinijele unapreenju atomske industrije. Ciljevi osnivanja EEZ mogu se sistematizovati na slijedei nain: unaprijeivanje stalnog, harmoninog, odrivog i uravnoteenog razvoja, visok nivo zaposlenosti i socijalne zatite, rodna ravnopravnost, odriv rast uz odsustvo inflacije, visok nivo konkuretnosti, podizanje standarda i kvaliteta ivota, zatite i unapredjenje kvaliteta ivotne sredine, privredna i drutvena kohezija i solidarnost medju dravama lanicama. Sredstva za postizanje ovog cilja ogledala su se prvenstveno u procesu stvaranja zajednikog trita koje e obezbjediti slobodan protok roba, usluga, ljudi i kapitala, a zatim je postepeno potrebno kreirati i sopstvene (zajednike) politike. EZU posluila je kao model za izgradnju institucionalne strukture (Savjet ministara, Skuptina, Sud). Visoka vlast zamijenjena je Komisijom, koja je dobila glavnu ulogu u koordinaciji i sprovoenju zajednikih politika (samostalno tijelo koje predlae, ali i sprovodi odluke Savjeta). Savjetu ministara, koji svoje odluke donosi jednoglasno ili kvalifikovanom veinom je, jasnije nego u Ugovoru o osnivanju EZU, povjerena mo politikog odluivanja. Takodje, Komisija se dogovara i zajedno donosi odluke sa Evropskim parlamentom, a dogovara se i sa Ekonomskim i socijalnim komitetom i sa Komitetom regiona; Sud pravde odgovoran je za primjenu ugovora iz Rima na cijeloj teritoriji EEZ. Velika Britanija podnijela je zahtjev za lanstvo u EEZ jula 1961.godine Savjetu ministara EEZ. Negativno miljenje francuske vlade prema prijemu Britanije u EEZ (arl de Gol, 1963), ukazivalo je na svu sloenost i proraunatu prirodu odnosa u EEZ. est zemalja zapadne Evrope, koje su formile EZU, EEZ I Euroatom, u tim organizacijama, imale su svoju Komsiju, Savjet ministara, Parlament i Sud pravde149, to je predstavljalo svojevrsno dupliranje izvrnih organa. Stoga je aprila 1965.godine potpisan Sporazum o spajanju u Briselu (Sporazum iz Brisela, na snazi od jula 1967.godine) koji je udruio izvrna tijela tri razliite Zajednice u zajednike organe Evropskih zajednica (EZ). Rad Savjeta ministara zasnivao se na predllozima Evropske komisije, koja je u to vrijeme bila anajaktivnija u oblasti poljoprivrede. Stoga je Savjet ministara primio tri predloga u aprilu 1965.godine model finansiranja Zajednike poljoprivredne politike, stvaranje zajednikih finansijskih resursa EZ i predloz za iru demokratsku kontrolu trokova EZ od strane Parlamenta zajednice. Poto nije postignut kompromis do jula iste godine, EZ je zapala u najdublju krizu od svog osnivanja. Francuska je primjenila svoju politiku prazne stolice u Savjetu ministara. Poslije vie mjeseci pregovora i neslaganja izmedju Savjeta ministara i Francuske u vezi sa procesom odluivanja u Savjetu ministara, postignut je kompromis u razlikama 29. januara 1966.godine u Luksemburgu (Sporazum iz Luksemburga). Ovaj sporazum praktino je oznaio kraj nedemokratskog (ali funkcionalno vrlo korisnog) principa nadglasavanja u medjunarodnim odnosima. S jedne strane, bilo koji minister mogao je da proglasi da je odredjeno pitanje od vitalnog znaaja za njegovu zelju, dok je s druge strane, Evropska komisija postala obazrivija u pripremi predloga za Savjet minsitara. U ovom sporazumu otkrili su se zaeci mogunosti neuestvovanja u radu zajednikih institucija, u oblasti u kojoj to neka zemlja ne podrava (npr. neuestvovanje

149

Od 1958.godine navedene tri Zajednice imale su zajednike Parlamente i Sudove pravde.

95

Britanije u monetarnoj uniji) i vrijednost takvog izbora u sluaju pregovaranja za bolje politike uslove trgovine150. 3. Prvo proirenje (1973) Prvo proirenje - Poslije viegodinjih tekih pregovora (posebno o poljoprivredi, finansiranju budeta EZ i odnosima sa britanskim kolonijama151), Ugovor o prijemu Britanije, Danske, Irske i Norveke u EZ (EZU, EEZ i Euroatom) potpisan je u januaru 1972.godine, sa prelaznim periodom od 5 godina (na snazi od 1.1.1973). Sve ove zemlje podrale su Ugovor o prijemu, osim Norveke (neupsjeli referendum). Britanija i Danska napustile su organizaciju EFTA, a sa ostalim zemljama iz ove grupacije potpisan je itav niz bilateralnih sporazuma o zoni slobodne trgovine sa EZ, prvo za industrijske proizvode. Evropski ekonomski prostor stupio je na snagu znatno kasnije, januara 1994.godine. Iskustvo pregovora oko i samo prvo proirenje, doveli su do daljeg razvoja sistema evropskih institucija. Na samitu u Parizu 1974. godine institucionalizovana je praksa organizovanja sastanaka efova drava i vlada u redovnim intervalima. Prihvaena je ideja francuskog predsjednika D'Estena o formiranju organa koji e na neformalnoj osnovi okupljati efove drava i davati pravac razvoju politika EZ. Utvreno je da se na elu Evropskog savjeta (ine ga efovi drava ili vlada, koje prate ministri inostranih poslova, sastaje se najmanje tri puta godinje) nalazi predsjedavajui Zajednice. Kao osnovni zadatak Evropskog savjeta, ija je nadlenost bila da razmatra pitanja komunitarnog, ali i pitanja iz domena politike saradnje, utveno je davanje optih smjernica za razvoj Zajednice i donoenje vanih politikih odluka. Formiranje najvieg politikog organa trebalo je da bude snaan podstrek spoljnopolitikom jedinstvu i pospjeivanju Evropske politike saradnje, a Evropski savjet je istovremeno trebao da ubrza evropski integracioni proces u oblastima koje nisu bile obuhvaene osnivakim ugovorima. Uvodjenje Evropskogsavjeta unaprijedilo je organizacioni razvoj unutar EZ ka jaanju medjudravnog odluivanja, naputajui metod odluivanja u zajednici (nadnacionalnost). Godine 1979, Evropski monetarni sistem (EMS) uspostavio je stroi sistem za odravanje zajednikog plivajueg kursa deviza, sa ciljem primjene usaglaenih i uporedivih ekonomskih politika. Istovremeno, sporazumi o pridruivanju evropskih drava koje pripadaju regionu Mediterana (Sredozemlja) Grka, Turska, Kipar i Malta, kao ugovori ekonomskog i politikog sadraja, poeli su se potpisivati ve ezdesetih godina. Prvi Sporazum o pridruivanju potpisan je 1961.godine izmedju Grke i EEZ, sa planom stvaranja carinske unije nakon 12 godina prelaznog perioda, dok je ukidanje svih koliinskih ogranienja u trgovini planirano tek poslije perioda od 22 godine, ime se maksimalno izalo u susret postepenom prilagodjavanju osjetljivih sektora na otvaranje trita i konkurenciju iz EEZ. Predvialo se i postepeno uskladjivanje poljoprivrednih politika. Sporazum sa Turskom potpisan je 1963.godine, sa Maltom 1970.godine, a sa Kiprom 1972.godine. 4. Drugo proirenje (1981) Drugo proirenje Grka je podnijela zahtjev za lanstvo 1975.godine, Ugovor o pristupanju u lanstvo potpisan je maja 1979, ratifikacija je bila veoma brza, i Grka je pristupila kao deseta lanica EZ 1.1.1981.godine. Razlozi za ovo proirenje i prijem relativno siromane zemlje u poredjenju sa ostalim zemljama lanicama Zajednice152, bili su vie politiki nego ekonomski. EZ je eljela da uvrsti demokratiju u Grkoj poslije
Jovanovi N.Miroslav, Evropska ekonomska integracija, Ekonomski fakultet Beograd, 2004, str. 18; Vei dio britanske trgovine od ulaska u EEZ odvijao se sa treim zemljama I znaajnim dijelom iz bivih kolonija, po znatno niim cijenama od onih koje su vaile u Zajednici; Budet Zajednice finansirao se putem tarifa na uvoz I direktnih doprinosa zemalja lanica sve do 1070, kada je odlueno da EZ dobije I svoja sopstvena sredstva od poreza na uvoz poljoprivrednih dobara, prihoda od zajednike spoljne tarife I direktnih doprinosa drava lanica, u vrijednosti do 1% poreza na dodatu vrijednost. 152 BDP po stanovniku u Grkoj sredinom sedamdesetih godina bio je na nivou 25% prosjeka Zajednice.
151 150

96

vojne uprave, da se proiri na Mediteran i pokae da sve vie i vie zemalja dijeli njene vrijednosti. Zbog navedenih razloga, grki zahtjev za lanstvo je naiao na odobravanje drava koje su inile evropsku devetorku, jer je zahtjev doao ba u vrijeme kada su lanice Zajednice poele da razmiljaju o potrebi daljeg proirenja i produbljivanja integracije nakon prvog perioda euroskepticizma.153 Uprkos trgovini oslobodjenoj od tarifa i kvota, postojale su jo uvijek veoma visoke necarinske barijere trgovini unutar EZ, to je negativno uticalo na razvoj preradjivake industrije i sektora usluga i nije u potpunosti mogao da se iskoristi efekat ekonomije obima, niti da se povea konkurentnost na medjunarodnom tritu u odnosu na druge aktere, kao to su SAD, Japan, ali i novoindustrijalizovane zemlje. 1985.godine pojavila se tzv. Bijela knjiga (Program jedinstvenog trita) koja je obuhvatala 282 zakonodavna predloga sa rokom zavretka tog procesa do 1992.godine, kako bi se maksimalno afirmisali efekti zajednikog trita. Glavni aspekti programa jedinstvenog trita su obuhvatili: 1. 2. 3. 4. 5. 6. uklanjanje necarinskih barijera trgovini poveanje konkurencije unaprijedjivanje saradnje izmedju preduzea u oblasti istraivanja i razvoja ujednaavanje trita faktora kroz punu liberalizaciju mobilnosti faktora monetarna integracija socijalna zatita (povelja o socijalnim pitanjima)154

Program jedinstvenog trita je februara 1986.godine155 pretoen u Jedinstveni evropski akt, kojim su prethodno predviena dva ugovora156 inkorporirana su i formalno objedinjena u jedan. Osnovni cilj donoenja ovog akta je bio da se ubrza sprovodjenje programa jedinstvenog trita. U Jedinstvenom evropskom aktu je unijeta i klauzula o neophodnosti revizije osnivakih ugovora, s obzirom na povean broj poslova Zajednica, sve tjenje veze meu dravama lanicama, ali i perspektivu irenja i sve vei broj drava lanica. Reforma uspostavljenog sistema bila je neophodna, jer je funkcionalistika teza pokazala svoja ogranienja: ekonomske slobode su ostvarene, ali ne u potpunosti, mehanizam odluivanja je loe funkcionisao157, a razliite inicijative koje su se razvile van ugovora bile su zasnovane na nesigurnim pravnim osnovama koje nisu bile jasno definisane (u prvom redu saradnja u oblasti spoljne politike). Kroz JEA porastao je znaaj Evropske komisije, jer je moral da priprema predloge Savjetu ministara kako bi se sprovodio Program jedinstvenog trita. Savjet ministara je dobio nova ovlaenja, jer je mogao donositi odluke na osnovu kvalifikovane veine, nakon konsultovanja sa Evropskim parlamentom i Ekonomskim i socijalnim savjetom (osim mjera koje su se ticale oporezivanja, prava zaposlenih i pitanja mobilnosti ljudi, na koja pitanja je svaka zemlja imala pravo veta, to je uvedeno na brintanski zahtjev). JEA je pomjerio ravnoteu snaga sa nacionalnih vlada na EZ, sa medjudravnog na metod zajednice u pogledu upravljanja EZ (sa modela kada drave direktno pregovaraju medju sobom, a onda donose odluke, bez posredovanja neke nezavisne institucije, na model kada predloge i planove donosi Evorpska komisija, kao garant zajednikih interesa, zatim to prolazi kroz Evropski parlament koji odluke ponekad dnosi jednoglasno, ponekad na osnovu kvalifikovane veine, a ima sluajeva kada se primjenjuje postupak saodluivanja sa Evropskim parlamentom). To je povealo zabrinutost nekih drava lanica u vezi sa prenoenjem nacionalnog suvereniteta na relativno udaljenu (briselsku) birokratiju kojoj je nedostajala politika odogovornost158.
Mievi Tanja, Pridruivanje Evropskoj uniji, ESPI, Beograd, 2005, str. 101; Jovanovi, N. Miroslav, isto, str. 23; 155 Prvo su ga potpisale devet zemalja lanica 17. februara 1986. godine u Luksemburgu, a zatim i Danska, Italija i Grka u Hagu 28. februara 1986. godine, nakon referenduma sprovedenog u Danskoj, na kome se za prihvatanje JEA izjasnilo 56.2% graana. Stupio je na snagu tek 1.jula 1987.godine, jer je u Irskoj bilo neophodno izvriti ustavnu reviziju prije ratifikacije. 156 Jednim se predvia revizija ugovora Zajednice, a drugi se odnosi na saradnju u oblasti spoljne politike. 157 Posebno kad se u Savjetu trailo jednoglasno misljenje ili kada su se drave lanice pozivale na dogovor iz Luksemburga. 158 Jovanovi, N. Miroslav, isto, str. 24;
154 153

97

JEA je definisao sadraj i Evropske politike saradnje (EPS). Predviene su obavezne konsultacije drava lanica (lan 30, taka 2), kao temelj na kom poiva politika saradnja od njenog samog poetka, ali i utvrivanje zajednikog stava i zajednike akcije, to podrazumijeva obavezu da svoj zajedniki uticaj ostvaruju na najefikasniji nain putem dogovaranja, usklaivanja stavova i realizacije zajednikih akcija. (lan 30, taka a JEA). Utvrene su institucije odnosno mehanizmi za sprovoenje Evropske politike saradnje, pri emu su organi za politiku saradnju (Politiki komitet, Grupa za evropsku saradnju, radne grupe i Sekretarijat) za razliku od osnivakih ugovora, po prvi put precizno uspostavljeni: 1) Evropski savjet (sastaje se najmanje dva puta godinje, ine ga efovi drava ili vlada drava lanica zajedno sa ministrima inostranih poslova i dva komesara) se nalazi na vrhu institucionalne ljestvice EPS i ima primarnu ulogu da osigura Uniji nuni podsticaj za njen razvoj i definie opte politiko rukovoenje; sa JEA Evropski savjet je institucionalizovan poslije vie od decenije njegovog faktikog postojanja; nije institucija EZ ve prije politiki organ, 2) sastanci ministara inostranih poslova (najmanje est puta) imaju za cilj da obezbijede sprovoenje odluka Evropskog savjeta a ministar ija je zemlja predsjedavajua u datom periodu preuzima ulogu spoljnopolitikog predstavnika EZ u svijetu 3) predsjedavanje Evropskom politikom saradnjom - predsjedava159 ista zemlja koja u estomjesenom periodu predsjedava Savjetom160 i ona preuzima odgovornost za preduzimanje akcija i predstavljanje pozicije EPS prema treim zemljama, 4) Politiki komitet (motor politike saradnje) ine politiki direktori i ima zadatak da odrava kontinuitet EPS i priprema diskusije ministara, 5) (Evropska) Grupa korespondenata koja je odgovorna za nadgledanje i implementaciju EPS, e) radne grupe, koje osniva Politiki komitet i 6) Sekretarijat, pomae predsjedavajuem u radu i brine o administrativnim poslovima; administrativni aparat nezavisan od Sekretarijata Savjeta; radi pod rukovodstvom predsjedavajueg Zajednice.161 U sutini, mehanizam EPS utemeljen Jedinstvenim aktom je ostao meudravnog karaktera-ostao je gotovo netaknut i kasnije primijenjen na Zajedniku spoljnu i bezbjednosnu politiku, koja je osnovana Ugovorom iz Mastrihta. Poloaj Komisije je vremenom evoluirao i sa JEA ona postaje potpuno ukljuena u EPS162, a Evropskog parlamenta isto konsultativnog karaktera, dok je Evropski sud pravde bio potpuno iskljuen iz EPS. Politika saradnja takodje je obuhvatila je i bezbjednost163, budui da je Konferencija o evropskoj bezbjednosti i saradnji (odnosno Zavrni akt iz Helsinkija 1975. godine) podstakla dalji razvoj saradnje u oblasti bezbjednosti.164 JEA je kompromisno rijeio pitanje modaliteta saradnje u oblasti bezbjednosti Dvanaestorice sa NATO-m i ZEU, formulacijom da odredbe iz ovog naslova ne predstavljaju prepeku za postojanje tjenje

Usljed mnogobrojnih obaveza, odgovornosti i tereta koje je podrazumijevalo predsjedavanje, krajem sedamdestih godina, pokrenuta je inicijativa o uvoenju tzv trojke, podjeli nadlenosti izmeu prethodnog, sadanjeg i budueg predsjedavajueg, to je olakalo djelovanje naroito malih zemalja u svojstvu predsjedavajueg. 160 U skladu sa lanom 2 Ugovora o fuziji organa tri zajednice (Ugovor iz Brisela), koji je stupio na snagu 8.aprila 1965.godine. 161 lan 30, taka 10 JEA 162 lanom 30 (taka 5) Komisiji je omogueno da ostvari veu ulogu u ovoj oblasti, ali samo u situacijama kada je neophodno da osigura konzistentnost izmeu EPS i postojeih politika Zajednice u spoljnim odnosima. 163 U prvoj fazi, tokom sedamdesetih godina, oblast bezbjednosti je razmatrana u okviru politike saradnje. 164 Meutim, prilikom svakog pokuaja da se definiu nadlenosti ili utvrde oblasti akcionog djelovanja sudarali su se sa tri tipa tekoa. Prvu grupu ine problemi koji su poznati od samog poetka, a nastali su zbog toga to je svima omogueno da od samog poetka pokreu pitanja o isto odbrambenim pitanjima, kao to su naoruanje, prodaja oruja treim zemljama, politike odbrane i dr. Drugu drupu problema ini usklaivanje celokupnog problema bezbednosti sa 1) Zapadnoevropskom unijom (ZEU), koja je okupljala sedam drava lanica EZ (est lanica stare Evrope i Veliku Britaniju i 2)NATO-m, u okviru kojeg su se nale sve lanice EZ, osim Irske. Usklaivanje stavova svih drava lanica u oblasti odbrane logiki je podrazumevalo da se, i sa samo politikog aspekta, precizno utvrdi usklaeni evropski stav u odnosu na NATO i, posebno, u odnosu na ZEU, ija je revitalizacija, tih godina, postavljena kao pitanje od posebnog znaaja. Najzad, treu grupu problema predstavlja specifina situacija Irske, koja je bila neutralna i zbog toga je strahovala od mogunosti da diskusija ode u pravcu koji bi oznaio da samo eksplicitna pripadnost NATO-u bude osnova za utvrivanje zajednikog stave, ili za donoenje odluke o zajednikoj akciji. Janjevi, Milutin, Spoljna politika Evropske unije, Beograd, Slubeni glasnik, 2007, str. 107.
159

98

saradnje u oblasti bezbjednosti i izmeu visokih strana ugovornica u okviru Zapadnoevropske unije i Atlanske alijanse.(lan 30, taka 6, c)165 5. Tree proirenje (1986) Tree proirenje - u navedenim okolnostima afirmacije ekonomskih benefita jedinstvenog trita i rasta efikasnosti procesa odluivanja na supranacionalnom nivou, desilo se i tree proirenje. Otprilike u isto vrijeme kada je donijeta i Bijela knjiga, i nakon nekoliko godina kanjenja u odnosu na planirani cilj,, EZ je okonala pregovore sa panijom i Portugalijom oko njihovog prijema. 1.1.1986.godine, EZ je proirena za jo dvije nove (june) lanice i postala je zajednica od 12 zemalja. Oktobra 1990.godine dolo je do ujedinjenja Savezne republike Njemake i Njemake demokratske republike166, to je otvorilo put proirenju EU na istok Evrope. Naziru se prvi okviri nove zajednike politike Unije, a to je Politika proirenja. Dalji vaan datum u procesu evropskih integracija i hronologije nastanka dananje Unije, svakako je 9-10. decembar 1991.godine u Mastrihtu, kada je Evropski savjet postigao dogovor o predlogu Sporazuma o stvaranju Evropske unije. Ugovor o stvaranju Evropske unije, tzv. Sporazum iz Mastrihta potpisan je 7. februara 1992.godine. On se sastoji iz tri osnovna dijela (stuba167) EU: 1. preradjeni tekst Ugovora iz Rima koji ukljuuje uslove za ekonomsku i monetarnu uniju (EMU) 2. drugi dio se odnosi na zajedniku spoljnu i bezbjednosnu politiku (ZSBP), i 3. trei stub obuhvata pravosudna pitanja i unutranje poslove. I ovaj sporazum je rezultat kompromisa. Francuska je postigla najvaniji cilj, da Njemaka prihvati jedinstvenu valutu (1999), a prihvaeni su i njeni predlozi u vezi sa odbrambenom i spoljnom politikom. Njemaka je postigla sporazum da budua monetarna poliitka EU bude pod njenim uticajem, kao i da Evropski parlament poveanjena ovlaenja. June zemlje, predvodjene panijom, raspolagale su kohezionim fondom. Holandjani su mogli da sprovedu svoju povelju o socijalnim pitanjima. A Britanija je u Mastrihtu dobila pravo da ne uestvuje u radu o dva pitanja: prvo se odnosilo na zajedniku valutu, a drugo na povelju o socijalnim pitanjima. Vana pitanja koja se takodje pominju u Ugovoru iz Mastrihta su: prava gradjana EU da ive i rade u bilo kojoj zemlji EU, prava da kada putuju van granica EU mogu dobiti diplomatske i konzularne usluge od predstavnika bilo koje zemlje lanice EU, pravo glasa i izlaska kako na lokalne izbore, tako i na izbore u bilo kojoj dravi lanici EU. Zadatak EU postao je i doprinos uspostavljanju i razvoju transevropskih mrea u obalsti saobraajne,

Jedinstveni evropski akt, Official Journal of the European Communities (OJEC). 29.06.1987, br. L 169, p. 1., www.ena.lu Ujedinjenje Nemake i pad komunizma uticali su na kretanja u okviru NATO-a. Atlanska alijansa je imala razlog za postojanje samo u kontekstu hladnog rata i naoruanja. Meutim, od nestanka pretnji sa Istoka, bilo je evidentno da se tradicionalna vojno-politika misija Alijanse nala u drugom planu. Zabrinute zbog smanjenja teine svog vojnog prisustva u Evropi, SAD su pokrenule raspravu o budunosti Alijanse na samitu NATO u Londonu, jula 1990. godine, verujui da e rasprava o ovom pitanju izazvati brojne nesporazume meu evropskim zemljama, posebno izmeu Francuske i saveznika u okviru Zajednice. Umesto neizvesne budunosti, poetkom devedesetih godina je stvorena povoljna klima za poetak politike integracije Evrope. (Janjevi, Milutin, Spoljna politika Evropske unije, Beograd, Slubeni glasnik, 2007, str. 124). 167 aklin Ditej de la Roer primjeuje da "sa pravnog stanovita, Ugovor iz Mastrihta vri neobino pregrupisavanje izmeu, s jedne strane, tri ugovora zajednice, koji nastavljaju da postoje kao takvi, a prema logici prava zajednice i prema principima integracije, i, s druge strane, odredbi specifinih za saradnju-drugi i trei stub-kao i optih odredbi (pristupanje, revizija, itd.). Druga neobinost : tri zajednice zadravaju svaka pojedinano meunarodni status pravnog lica, dok taj status namjerno nije priznat Evropskoj uniji". (La Roer, aklin Ditej de, Uvod u evropsko pravo, Podgorica, Vlada RCG: Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije, 2005, str.13) 167 Janjevi Milutin, Spoljna politika Evropske unije, Beograd, Slubeni glasnik, 2007, str 128
165

166

99

telekomunikacione i energetske infrastrukture. Uloga Kohezionog fonda proirena je i na projkte zatite ivotne sredine. Komitet regiona pridodat je strutkuri EU radi obavljanja konsultacija. 6. etvrto proirenje (1995) etvrto proirenje Od 1995.godine, lanice Unije su i Austrija, Finska i vedska. S obzirom na gotovo potpuno ostvaren nivo ekonomske integracije, kao i kompatibilne propise i zakonodavstvo, nije bilo prelaznog perioda za usaglaavanje i prihvatanje uslova zajednikog trita. Zavrne odredbe Ugovora iz Mastrihta predstavljale su sigurnosni ventil, ako neto podje kako nije planirano. Medjuvladina konferencija odrana 1996.godine, trebala je da ispita, i ako je to mogue, popravi ciljeve Ugovora i otvori put za irenje EU na Istok. Bilo koja evropska drava moe da podnese zahtjev za lanstvo u EU. Ukoliko se prijem odobri, ta zemlja mora da se pridrui cijeloj Uniji, tj. novi lanovi moraju prihatiti zakonodavstvo EU koje postoji ve etiri decenije, bez mogunosti izuzimanja od uestvovanja u radu (optingout), kao i da usklade svoje politike sa EU u toku perioda usaglaavanja. Ugovor je stupio na snagu 1.1.1993.godine, od kada EZ zvanino postaje EU168. Jedan od glavnih razloga sazivanja meuvladine konferencije 1996. godine je bio da se osnai ZSBP, ali i sposobnost EU da odluno, pravovremeno i kvalitetno odgovori na izazove koji su se odnosili na zajedniku odbrambenu politiku, odnosno na vakuum koji je Mastriht za sobom ostavio. S obzirom na ranjivost Unije i zavisnost od nacionalnih trupa Velike Britanije, Francuske i SAD-a unutar NATO alijanse, koja je naroito dola do izraaja tokom krize na Balkanu, postalo je jasno da odbrambeni aspekti Unije trebaju biti unaprijeeni, ukoliko ona eli da ouva primarno evropsku bezbjednost. Zavrni dokument meudravne konferencije je u sutini predstavljao kompromis pristalica integracije u ovoj oblasti u mnogo veem obimu, i zastupnika modela po kome e evropska odbrana biti prvenstveno zasnovana na dravama, kao osnovnim nosiocima bilo kakve odbrambene akcije. Kao rezultat rada Medjuvaladine konferencije, potpisan je Ugovor iz Amsterdama 2.oktobra 1997.godine (stupio na snagu 1. maja 1999.godine). Ovaj ugovor donio je nekoliko novina: 1. pravosudje i unutranji poslovi engenski sporazum o zajednikim vizama za gradjane tree zemlje ukljuen je u EU (osim u sluaju Britanije i Irske), 2. zaposlenost i socijalna politika unaprijedjenje saradnje medju dravama lanicama u cilju otvaranja novih radnih mjesta, 3. spoljna politika potrebno je da EU saradjuje sa dravama Zapadnoevropske unije (ZEU) koje se mogu integrisati u EU u budunosti, ako se sve zemlje s tim saglase, 4. supsidijarnost i fleksibilnost EU bi trebalo da radi samo na onim poslovima koji se ne mogu bolje izvriti na nacionalnom ili niim nivoima; ugovorna klauzula o fleksibilnosti doputa da neke zemlje usvoje zajedniku politiku, ak i kada druge zemlje to ne ele; postoji mogunost konstruktivnog uzdravanja od glasanja; uzdranost pri glasanju nee sprijeiti usvajanje zajednikih odluka; ako zemlje lanice koje su uzdrane predstavljaju vie od jedne treine glasova kvalifikovane veine, odluka se ne moe usvojiti; 5. otvorenost i dostupnost informacija svi gradjani i pravni subjekti EU imaju pravo pristupa dokumentima EU; 6. druga, manje vana pitanja zatita tedionica u dravnom vlasnitvu, potvrdjivanje Strazbura kao sjedita Evropskog parlamenta i zatita prava ivotinja169

Jovanovi, N. Miroslav, isto, str. 27-31; Najvanije pitanje nove institucionalne structure I ponderacije glasova, odloeno je do poetka pregovora o proirenju Unije sa novim zemljama kandidatima (Jovanovi, N. Miroslav, isto, str. 35);
169

168

100

7. Peto proirenje (2004, 2007) Peto proirenje - Zajednica je do kraja 1990. godine zakljuila seriju sporazuma prve generacije (Sporazumi o trgovini i saradnji) sa gotovo svim dravama Centralne i Istone Evrope (CIE), pri emu je veina sporazuma prve generacije bila praena drugom generacijom sporazuma, bilateralnim Evropskim sporazumima o pridruivanju, izrazito politikog karaktera i znaaja, koji su u periodu od 1990-1996. godine zakljueni sa Maarskom, Poljskom, ehoslovakom (kasnije ekom i Slovakom), Bugarskom, Rumunijom, Estonijom, Letonijom i Litvanijom. Istovremeno, zahtjeve za sticanje statusa kandidata za lanstvo su podnijele i Malta i Kipar (jul 1990. godine). Dugorona perspektiva proirenja, koja je ve tada bila sasvim izvjesna, suoila je Evropu sa velikim izazovom, potrebom njene korjenite reorganizacije kako bi odgovorila zahtjevima novog vremena i njenog funkcionisanja u proirenom sastavu.
Dinamika petog proirenja ukljuujui pregovore sa Turskom
ZEMLJA MAARSKA * POLJSKA * BUGARSKA ** EKA * RUMUNIJA ** SLOVAKA** ESTONIJA* LETONIJA** LITVANIJA ** SLOVENIJA* MALTA ** KIPAR * TURSKA (5,56% u Evropi) POTPISAN SPORAZUM /FTA/ Decembar 1991 Decembar 1991 Mart 1993 Oktobar 1993 Februar 1993 Oktobar 1993 Jun 1995 Jun 1995 Jun 1995 Jun 1996 1970 1972 SPORAZUM DATUM DATUM STUPIO NA APLICIRANJA OTPOINJANJA SNAGU ZA LANSTVO PREGOVORA Februar 1994 Mart 1994 1998 Februar 1994 April 1994 1998 2000 1998 2000 2000 1998 2000 2000 1998 2000 1998 Zakljuivanje pregovora/ LANSTVO 2002/1.5.2004 2002/2004 2005/2007 2002/2004 2005/2007 2002/2004 2002/2004 2002/2004 2002/2004 2002/2004 2002/2004 2002/2004

Februar 1995 Decembar 1995 Februar 1995 Februar 1995 Februar 1995 Februar 1998 Januar 1996 Jun 1995 Jun 1995 Oktobar 1995

Februar 1998 Novembar 1995

Februar 1998 Decembar 1995 Februar 1999 Jun 1996 1990/1998 1990

1963 1995 - 1959 prvi put, Jun 2006 Dodatni trg.protokol sporazum o ponovo 1987 1970 carinskoj uniji - 1999 / status sa EU kandidata

Ugovor iz Nice (potpisan 26. februara 2001) predstavljao je svojevrsnu prekretnicu u istoriji EU, jer je razmatrao raspodjelu moi i uticaja u proirenoj EU. On je donio slijedee novine: 1. odmjeravanje glasova u Savjetu ministara promjena u ponderaciji glasova unutar Savjeta ministara u korist velikih zemalja na tetu malih zemalja 2. Evropska komisija svaka zemlja imenuje samo po jednog lana Komsije (ravnopravna rotacija koju prethodno jednoglasno utvrdjuje Savjet ministara), mogua samo do 27, odnosno 28 drava lanica unutar EU, 3. fleksibilnost (pojaana saradnja ili varijabilna geometrija) grupa od osam ili vie zemalja moe se zalagati za dublju integraciju u odredjeniim oblastima politike (model Evrope sa vie brzina, npr. kod uvodjenja jedinstvene valute ili enzenske zone bez pasoa), 4. veinsko glasanje politika integracija ubrzala se kako su zemlje lanice odustale od prava na veto u 29 novih oblasti.

101

Ugovor iz Nice otvorio je institucionalnoe mogunost za veliko, peto proirenje EU, koje je ukljuilo i produeno peto proirenje, tj. pristupanje Rumunije i Bugarske od 1.januara 2007.godine. 8. Potreba unutranje konsolidacije i institucionalne reforme - refleksije na politiku proirenja170 Ugovorom iz Nice, meutim, nije jasno zauzet stav o budunosti EU, stoga je na osnovu Deklaracije o budunosti Unije171 i mandata Evropskog savjeta odranog u Lakenu u decembru 2001.godine, Konvencija o budunosti Evrope172 (reprezentativno tijelo kojim je rukovodio Valeri iskar d'Esten) podnijela izvjetaj Evropskom savjetu.173 Sam proces pregovaranja bio je veoma teak i naporan jer je bilo potrebno uvaiti razliite interese i stavove-interese kako velikih tako i malih drava lanica, bogatih i siromanih, unionista i konfederalista. Rad Konvencije rezultirao je veoma slabim kompromisom, koji predstavlja najmanji zajedniki imenitelj mogue saglasnosti. Ugovorom o Ustavu Evropske unije napravljen je kvalitativan pomak u pravcu prevazilaenja meuvladinog karaktera odnosno komunitarizacije Zajednika spoljne i bezbjednosne poliike. I najtvrim protivnicima komunitarizacije spoljnih odnosa Unije postalo je jasno da bi kohezija Unije kao cjeline i njen kredibilitet na svjetskoj sceni bili potkopani ako bi evropska spoljna politika postala pitanje varijabilne geometrije. tavie, postojala bi vea opasnost od kidanja veza izmeu unutranjih politika EU (upravljanje jedinstvenim tritem, politika konkurencije, ekonomska i monetarna unija, unutranja bezbednost, itd) i njenih spoljnih politika (trgovina, razvojna pomo, diplomatija i odbrana).174 Po vaeim ugovorima, EU je zasnovana na prilino vjetakoj podjeli izmeu Zajednike spoljne i bezbjedonosne politike (tzv. drugi stub saradnje) i spoljnih ekonomskih odnosa EU (tzv. prvi stub saradnje). Ugovor o Ustavu EU predlagao je eliminaciju sistema stubova, a pregrupisavanjem svih odredbi o spoljnim akcijama Unije, koje su ranije bile rasporeene na razliitim mjestima, objedinjene su jednim poglavljem i stavljene pod isti krov, tako da je oblast spoljnih akcija Unije trebala da obuhvati: 1) zajedniku spoljnu i bezbjednosnu politiku, 2) zajedniku politiku bezbjednosti i odbrane, 3) zajedniku trgovinsku politiku, 4) saradnju sa treim zemljama i humanitarnu pomo i 4) zakljuivanje meunarodnih ugovora. Ugovor o Ustavu predviao je dvije novine u smislu redefinisanja odredbi o institucionalnim mehanizmima zajednike spoljne i bezbjednosne politike. Kreiranje pozicije ministra inostranih poslova u institucionalnoj strukturi Unije, u cilju obezbjeivanja koherentnosti izmeu spoljne politike i spoljnih odnosa (u nadlenosti Komisije), i vee efikasnosti i preciznosti u pripremi i realizaciji spoljnopolitikih aktivnosti EU, rezultat je kompromisa dvije tendencije. Sa jedne strane, postojala je izrazita tenja za jaom komunitarizacijom spoljnih aktivnosti koja e rezultirati fuzijom funkcija Visokog predstavnika i komesara za spoljne odnose, a sa druge, shvatanje da je dovoljno jednostavno podizanje nivoa odnosa i stepena saradnje izmeu Visokog predstavnika i komesara. Ministar inostranih poslova EU175, koji je istovremeno trebao da ima i funkciju potpredsednika Komisije EU, po odredbama Ugovora o Ustavu predsjedavao bi Savjetom inostranih poslova, jer je Ustavom
170 Prema: Djerkovi Marija, Efekti budueg proirenja na Zajedniku spoljnu I bezbjednosnu politiku EU, (magistarski rad), Fakultet politikih nauka, Podgorica, 2008; 171 Proglaenjem Povelje o osnovnim pravima i Deklaracije o budunosti Unije iniciran je post-Nica proces koji, prema deklaraciji 23 iz aneksa Ugovora iz Nice, obuhvata etiri teme: 1) razgranienje nadlenosti izmeu EU i drava lanica, 2) preureenje i pojednostavljenje ugovora, 3) status Povelje o osnovnim pravima i 4) ulogu nacionalnih parlamenata u EU. 172 Formirana kao poseban meunarodni forum koji je okupio predstavnike drava lanica, predstavnike drava kandidata, nelanica i institucija ali i struna lica koja su raspravljala o Nacrtu Ugovora o Ustavu. 173 Konvencija je odrala 26 plenarnih zasijedanja i obrazovala 11 radnih grupa. U raspravama koje su se vodile uestvovali su i dravekandidati za lanstvo u EU, nevladine organizacije, univerziteti, regionalne i lokalne organizacije itd. 174 Fonten, P, Evropa u 12 lekcija, Luksemburg, 2004, str. 49 (navodi Gasmi, Ilic Gordana, Pravo i institucije EU, Univerzitet Singidunum, Beograd, ugura Print, 2007, str.271) 175 Imenuje ga Evropski savjet, kvalifikovanom veinom, uz saglasnost predsjednika Komisije.

102

izvrena podjela nadlenosti izmedju Savjeta za inostrane poslove i Savjeta za opte poslove. Na taj nain bi se praktino ukinulo rotirajue predsjedavanje, i ministar inostranih poslova bio bi nadlean za obavljanje sljedeih funkcija: 1) voenje ZSBP, 2) davanje predloga za utvrivanje i implementaciju ZSBP176, 3) spoljnopolitiko predstavljanje, 4) inicijativa, 5)staranje o koherentnosti izmeu akcija spoljnih aktivnosti Unije i 6) predstavljanje177. Druga novina u Ugovoru o Ustavu EU odnosi se na formiranje evropske slube za spoljne aktivnosti i saradnju sa diplomatskim misijama zemalja lanica i delegacijama Unije, to je rezultat potrebe za stvaranjem slube koja e upravljati spoljnim odnosima i u funkciji je uvoenja ministra inostranih poslova. Za razliku od postojee kompozitne strukture Unije (na jednoj strani EU zasnovana na tri stuba, a na drugoj EZ, prvi stub sa svojstvom pravnog lica)178, Ugovor je predvidio eksplicitan pravni subjektivitet za Uniju, kao posebnog sui generis entiteta koji tei uspostavljanju svog meunarodnopravnog identiteta i afirmaciji sopstvenog imida kao ozbiljnog spoljnopolitikog aktera. Poto je prihvaen tekst Ugovora o Ustavu EU (decembar 2004.), da bi on stupio na snagu, neophodna je bila njegova ratifikacija od strane drava lanica-na referendumu ili u nacionalnom parlamentu. Nakon francuskog i holandskog "ne" na referendumu 2005.godine, EU je zapala u institucionalnu krizu, koja je imala i snanu refleksiju na politiku proirenja. Na neformalnom samitu EU u Lisabonu, koji je odran sredinom oktobra 2007. godine, lideri zemalja lanica postigli su sporazum o novom Lisabonskom ugovoru (Reformski ugovor), koji je potpisan na samitu u Lisabonu u decembru 2007.godine, sa planom ratifikacije od strane svih EU 27 drava lanica do kraja 2008., kako bi stupio na snagu poetkom 2009. godine, s ciljem da njegova primjena pone uoi junskih izbora za Evropski parlament. Reformski sporazum u najveoj mjeri predstavlja proienu verziju Ustava EU.179 U kontekstu promjena koje uvodi Reformski sporazum u oblasti ZSBP, evidentno je da se ne razlikuje od neuspjelog Ugovora o Ustavu. Unija bi dobila svog predsjednika umjesto dosadanjeg estomjesenog rotirajueg predsedavajueg, kog biraju premijeri i predsjednici drava lanica na 30 mjeseci. Takoe, EU, osim diplomatske slube, bi Lisabonskim sporazumom dobila i ministra spoljnih poslova, koji bi se zvanino nazivao Visoki predstavnik za spoljnu i bezbjednosnu politiku, a objedinio bi funkciju koja ve postoji pod tim nazivom i funkciju komesara za spoljne poslove. Evropska unija bi Reformskim sporazumom dobila i status pravnog lica. Namjera je bila da se ugovorom iz Lisabona povea efikasnost EU posle proirenja iz 2004. i 2007. godine, kada je primljeno dvanaest zemalja. Ipak, Lisabonski sporazum je, posle referenduma u Irskoj 12. juna 2008.godine, doivio slinu sudbinu kao Ugovor o Ustavu EU, to je predstavljalo drugi uzastopni udar ujedinjenoj Evropi.

176 lan III - 293, taka 2: Ministar inostranih poslova Unije, za oblast zajednike spoljne i bezbjednosne politike, i Komisija, za ostale oblasti spoljne aktivnosti, mogu podnositi zajednike predloge Savjetu. 177 Ministar inostranih poslova predstavlja Uniju kada se radi o pitanjima iz oblasti zajednike spoljne i bezbjednosne politike. On vodi u ime Unije politike razgovore i iznosi stavove Unije u meunarodnim organizacijama i na meunarodnim konferencijama. (lan III-296, taka 2.) Istovremeno i predsjednik ES, takoe nova funkcija uvedena Ugovorom o Ustavu, predstavlja Uniju na spoljnom planu u oblasti zajednike spoljne i bezbjednosne politike, ali bez povrede nadlenosti ministra inostranih poslova. (lan I-22, taka 2) 178 Gasmi, Ilic Gordana, Pravo i institucije EU, Beograd, Univerzitet Singidunum, ugura Print, 2007, str.280 179 Iako ne nosi naziv Ustav, ne govori o "superdravi", niti pominje zastavu i himnu EU, Lisabonski (Reformski) ugovor ipak sadri mnoge elemente odbaenog ustava EU. Cilj Reformskog ugovora je da ubrza proces odluivanja, otvori put za uvoenje poloaja predsjednika EU i osnai poloaj efa spoljne politike Unije. Takoe, on treba da omogui efikasnije donoenje odluka Unije ije se lanstvo u posljednje etiri godine povealo na 27 zemalja. To bi posebno trebalo da se odnosi na pitanja iz oblasti odbrane, energetike, borbe protiv klimatskih promjena i migracije. Ukida se pravo veta u 50 oblasti, meu kojima su i unutranji poslovi i pravosue. Odluke se donose ukoliko za njih glasa 55 odsto zemalja koje predstavljaju najmanje 65 odsto stanovnitva EU. Konsenzus je potreban samo za spoljnu politiku, odbranu, socijalna pitanja, oporezivanje i kulturu. Po Lisabonskom sporazumu Evropski parlament e imati 750 poslanika i predsjednika. Evropska komisija bi imala 17 umjesto dosadanjih 27 komesara.

103

III POLITIKA PROIRENJA EU I ZEMLJE ZAPADNOG BALKANA

1. PROCES STABILIZACIJE I PRIDRUIVANJA EVROPSKOJ UNIJI
Proces stabilizacije i pridruivanja (PSP)180 je naziv za cjelovit, strateki pristup Evropske unije prema zemljama Zapadnog Balkana (termin se koristi u EU i obuhvata Hrvatsku, BJR Makedoniju, Srbiju i Crnu Goru, BiH i Albaniju). Rije je o procesu koji podrazumijeva itavi niz aktivnosti i odnosa izmedju zainteresovane drave Zapadnog Balkana i EU, kao i postepeno usvajanje prava EU. Osnovni cilj PSP-a je ostvarivanje pridruivanja zemalja ovog regiona EU, uz istovremeno uspostavljanje pune i trajne stabilizacije, ne samo pojedinanih drava ve i regiona u celini. Znaajan sastavni dio PSP-a je insistiranje na meusobnoj regionalnoj saradnji zemalja koje ele da se pridrue EU. Proces stabilizacije i pridruivanja prati Evropska komisija. Njen zadatak je da, uzimajui u obzir opte kriterijume iz Kopenhagena i pojedinane kriterijume i preporuke za svaku dravu, svake godine sainjava Izvjetaje o stabilizaciji i pridruivanju. Evropska komisija objavila je prvi izvjetaj aprila 2002. godine, zatim marta 2003. godine, marta 2004. godine, a od 2005.godine, to radi svakog novembra mjeseca (do kraja 2008.godine objavljeno je 7 godinjih izvjetaja). Proces pridruivanja Evropskoj uniji u najirem smislu podrazumijeva ispunjavanje tzv. kriterijuma iz Kopenhagena. Radi se o kriterijuma utvrenim 1993 godine u Kopenhagenu, koji se odnose na: 1. Stabilnost demokratskih institucija, vladavina prava, potovanja ljudskih prava i zatita manjina; 2. Postojanje funkcionalne trine privrede i sposobnost suoavanja sa konkurentskim pritiskom i tritem EU; 3. Sposobnost preuzimanja obaveza koje proistiu iz lanstva, ukljuujui ciljeve politike, ekonomske i monetarne unije. Pored ovih osnovnih kriterijuma, u Madridu, 1995. godine, je dodat jo jedan koji se odnosi na prilagoavanje administrativnih, upravnih i pravosudnih struktura normama EU kako bi se zakonodavni okvir EU mogao djelotvorno primijenjivati. Ispunjavanje ovih kriterijuma podrazumijeva potpunu javnost i transparentnost rada i aktivnu ulogu Parlamenta, komora, sindikata, nevladinih organizacija u cilju ostvarenja drutvenog konsenzusa i obezbjeenja podrke javnog mnjenja. Proces stabilizacije i pridruivanja se vremenski djeli u dvije faze. Obje faze su vezane za sprovoenje kljunog pravnog dokumenta: Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju.181 Prva faza, jeste procjena optih uslova unutar drave (ekonomskih, socijalnih, pravnih i politikih), kao i priprema administrativnih struktura (stvaranje i jaanje nadlenih dravnih institucija). Ova faza poinje u trenutku kada drava izrazi zainteresovanost za uspostavljanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju sa EU, a okonava se objavljivanjem Studije o izvodljivosti od strane Evropske komisije. Znaaj ove studije je to njen zakljuak izraava stav EU o tome da li je zaintersovana drava u stanju da sprovode obaveze za koje e se vezati potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju. U sluaju da je procjena EU pozitivna, otpoinje druga faza procesa stabilizacije i pridruivanja.

engleskom: Stabilization and Association Process (SAp) Na engleskom: Stabilisation and Association Agreement (SAA), u naem jeziku odomaila se I skraenica SSP.

180 Na 181

104

Druga faza podrazumjeva pregovore o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju, njegovo potpisivanje i efikasno sprovoenje. SSP je meunarodni ugovor izmeu drave potpisnice i EU koji uspostavlja pravni okvir za uzajamnu saradnju i postepeno pribliavanje evropskim standardima.

2. SPORAZUM O STABILIZACIJI I PRIDRUIVANJU

Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju pripada tipu ugovora o asocijaciji kakav je i Evropski ugovor koji su sa EU potpisale zemlje Centralne i Istone Evrope, koje su u maju 2004. godine postale punopravne lanice EU. Sadraj ugovora, odredbe, ciljevi, institucije, zajednika tijela, mehanizmi, tranzicioni period, skoro su identini sa evropskim ugovorima. Osnovne razlike izmeu SSP i evropskih sporazuma su u sadraju razvojne klauzule i u odredbama o regionalnoj saradnji. Sklapanjem SSP dravi se, u razvojnoj klauzuli, potvruje status potencijalnog kandidata za lanstvo u EU, ali se ne definie unaprijed bilo kakav datum pristupanja EU. Pribliavanje punopravnom lanstvu temelji se na individualnim sposobnostima prihvatanja evropskih standarda i kriterija, dostignuima u izgradnji regionalne stabilnosti i pojedinanim rezultatima u sprovodjenju obaveza koje proizilaze iz pridruenog lanstva. Zakljuivanjem SSP-a otpoinje institucionalizacija odnosa sa EU. Imajui u vidu duinu trajanja procesa zakljuivanja (i ratifikacije) sporazuma, Komisija EU je predvidjela mogunost stvaranja zajednikih ad hoc radnih tijela, koja su u prvom redu zaduena za pripremu pregovora, kao i praenje procesa harmonizacije propisa zemlje zapadnog Balkana sa propisima EU. Ciljevi sporazuma su razvijanje politikog dijaloga izmeu EU i zemlje potpisnice sporazuma, zatim postupnog usklaivanja nacionalnog zakonodavstva sa propisima EU, postupno razvijanje zone slobodne trgovine izmeu dvije strane potpisnice, te podsticanje regionalne saradnje u okviru SAP-a. Trgovinske odredbe primjenjuju se odmah nakon potpisivanja SAA, kada na snagu stupa Privremeni sporazum o trgovinskim i sa njima povezanim pitanjima izmeu Evropske zajednice i drave Zapadnog Balkana /tzv. Interim sporazum/. Osnovni cilj je obezbjeenje Zone slobodne trgovine sa EU u roku definisanom sporazumom, uz istovremeno asimetrino ukidanje carina od strane EU. Odmah nakon potpisivanja Privremenog sporazuma, neophodno je donijeti Implementacioni plan za primjenu SSP. Ovaj plan treba da sadri spisak prioritetnih mjera i aktivnosti, sa nosiocima tih mjera i obaveza. Pored obaveza koje se odnose na Zonu slobodne trgovine, druge ugovorne obaveze po osnovu SSP odnose se na: - uspostavljanje politikog dijaloga izmeu EU i zemlje potpisnice; - razvoj demokratije, potovanje ljudskih prava, vladavinu zakona i uspostavljanje slobodnog trita; - kretanje radne snage, izjednaavanje statusa preduzea iz EU koja se osnivaju u zemlji potpisnici, pitanja u vezi se pruanjem usluga; - postepenu harmonizaciju nacionalnog zakonodavstva sa propisima EU, a naroito u oblastima relevantnim za uspostavljanje jedinstvenog trita (pravila koja se odnose na razvoj konkurencije, dravnu pomo, zatitu prava intelektualne, komercijalne i industrijske svojine, javne nabavke, zatitu potroaa, standarde i sl.); - ekonomsku saradnju po najvanijim sektorima; - kulturnu saradnju; - finansijsku saradnju (CARDS182).

182

Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilization (CARDS)

105

3. EVROPSKA PERSPEKTIVA ZEMALJA ZAPADNOG BALKANA: STABILIZACIJA REGIONA KROZ PROCES PRIDRUIVANJA EU
Skoranja iskustva su pokazala da male drave moraju uestvovati u politikom dijalogu o zajednikoj budunosti i integracijama. U tekuem dijalogu, male drave bi trebale maksimalno iskoristiti svoje potencijale i prednosti kao to su: mogunost boljeg i breg prilagoavanja (fleksibilnost), pogodnije prilike za specijalizaciju, manje birokratije, valorizacija prirodnih resursa kroz privlaenje direktnih stranih ulaganja, itd. Ipak, kada mala drava odlui da se integrie u vei sistem, mora prihvatiti sva pravila igre (pristupanje klubu). Medjutim, svi lanovi kluba imaju pravo da uestvuju u procesu odluivanja. PROCES STABILIZACIJE I PRIDRUIVANJA ZAPADNI BALKAN, Decembar 2008. godine
FAZE PROCESA Dijalog zemlje sa predstavnicima Evropske komisije (EK): procjene stanja ekonomskih, pravnih i politikih kriterijuma, preporuke EK usvaja Izvjetaj o Studiji izvdljivosti (ispunjavanje kriterijuma za pregovore o SAA) EK usvaja direktivu o pregovorima i daje preporuku SM da pregovori ponu Savjet ministara (SM) usvaja direktivu o pregovorima EK otpoinje pregovore Parafiranje SSP Potpisivanje SSP i definisanje plana implementacije 184) Na snagu stupa Interim SSP Sprovoenje Sporazuma/operativna implementacija elemenata SAA prema dogovorenim fazama/ Zahtjev za lanstvo EU podnijet SM daje status zemlje kandidata /Avis/ 185) Stupanje na snagu SSP Pregovori o lanstvu HRVATSKA Dijalog Radnih grupa od 02.2000. 24.5.2000. 19.07.2000. 20.11.2000. 24.11.2000. 14.5.2001. 29.10.2001. (6 godina) 1.03.2002. 2003 - NPAA Nacionalni program za pridruivanje 21.02.2003. 18.06.2004. 1.02.2005. 3. 11. 2005. MAKEDONIJA 01.1998 Sporazum o saradnji sa EU 16.06.1999. 8.09.1999. 24.01.2000. 5.03.2000. 24.11.2000. 9.04.2001. (10 godina) 1.06.2001. 2003 - NPAA Nacionalni akcioni plan za uskladjivanje zakona 22.03.2004. 9. 12. 2005186) 1.04.2004. (2010) ALBANIJA 11.2000,HLSG Upravna grupa na visokom nivou /24.11.1999/ 6.06.2001. 28.11.2001. 21.10.2002. 31.01.2003. Mart 2006 Jun 2006 10 godina BiH KRG 1998 Smjernice za EU 18 koraka 2000 18.11.2003. 14 uslova za start pregovora 21.11.2005 25. 11. 2005. Nov. 2007 16.6.2008. 6 godina 1.7.2008. SRBIJA CRNA GORA

- KRG/ 6.2001-7.2002 (5 sastanaka); - USD 183) / 8 sastanaka - godinji izvjetaji o PSP (12. 04. 2005) 25. 04. 2005
Nacrt Direktive usvojen na Kolegijumu komesara 12.7.2005.

3.10. 2005 10.10.2005 7.11.2005 7.11.2007 15.3.2007 28.4.2008 6 godina 15.10.2007 5 godina 1.1.2008. 5.6.2008 Nacionalni plan za integraciju CG u EU 2008-12.g. 15.12.2008 (2009)

183

) KRG - konsultativna radna grupa; USD unaprijedjeni stalni dijalog. Pregovori o trgovinskim odnosima u okviru SSP imaju za cilj uspostavljanje zone slobodne trgovine izmedju drave Zapadnog Balkana i EU i predstavljaju jednu od najobiminijih aktivnosti u pregovorima. U zagradama su dati tzv. Prelazni periodi koje su definisale drave u okviru postepenog otvaranja svog trita i ukidanja svih barijera za robe iz EU. 185) Hrvatska je dobila status Zemlje kandidata nekoliko mjeseci po stupanju na snagu Sporazuma, dok je makedonski sporazum stupio na snagu jo aprila 2004.g, ali Makedonija je dobila status zemlje kandidata tek na sastanku SM u decembru 2005. g. 186) Nije definisan datum otpoinjanja pregovora.
184)

106

Zemlje Zapadnog Balkana, kao sto se vidi iz prethodne tabele, poslije viegodinje krize, definitivno, izabrale su put stabilizacije i pridruivanja prema EU. Po uzoru na partnerstva za stupanje u lanstvo EU, koja predstavljaju jedan od kljunih instrumenata predpristupne strategije zemalja kandidata za lanstvo u EU, Evropska komisija je, na samitu u Solunu, kroz Solunsku agendu za Zapadni Balkan uvela evropska partnerstva za zemlje Zapadnog Balkana. Pored toga ''Solunskom agendom za Zapadni Balkan'' je predvieno upuivanje dravnih slubenika u svojstvu savjetnika iz drava lanica i drava kandidata za ulazak u EU u drave uesnice Procesa stabilizacije i pridruivanja. Ovaj transfer znanja se naziva programom tvininga187, i on je finansiran iz CARDS programa. Drave Zapadnog Balkana su takoe u prilici da se koriste i podrkom Kancelarije za razmenu informacija o tehnikoj pomoi (TAIEX)188, koja pomae dravama Zapadnog Balkana u njihovom radu na usklaivanju nacionalne pravne legislative sa pravnim tekovinama EU189. Nakon samita u Solunu omogueno je uee drava regiona Zapadnog Balkana u drugim programima Zajednice. Rije je o programima koji ukljuuju obrazovanje, profesionalnu obuku, izgradnju civilnog drutva, zatitu ivotne sredine, reforme dravne administracije itd. U funkciji unapreenja parlamentarne saradnje pored osnivanja parlamentarnih odbora za evropske poslove, odnosno integraciju u svakoj od drava, Samit u Solunu ohrabruje i uspostavljanje Balkanske konferencije Parlamentarnih odbora za evropske poslove. Takodje, dat je prostor i za uspostavljanje kontakata sa parlamentom EU i parlamentima drava lanica EU.

4. NOVI OKVIR POLITIKE PRIDRUIVANJA EU

Politika pridruivanja je jedna od najuspjenijih politika Evropske unije, to pokazuju i rezultati ostvareni u poslednje dvije godine. Maja 2004. dolo je do petog, tzv. Velikog proirenja EU na Istok za deset novih lanica, a u 2005.godini svjedoci smo dinaminog procesa pridruivanja Balkana i Turske prema EU. Politika pridruivanja nije posustala, uprkos svim unutarevropskim izazovima. Rumunija i Bugarska postale su punopravne lanice EU od januara 2007.godine. Zemlje koje kucaju na vrata zajednikog evropskog doma, ukljuujui i Crnu Goru, definisale su proces pridruivanja EU kao svoj strateki prioritet, europeizaciju kao motor svih reformskih procesa i pozitivnih promjena u drutvu, oekujui da e i budua briselska politika pridruivanja biti jednako podsticajna i otvorena za nove drave lanice. Iako su, nakon francuskog i holandskog ne na referendumu o Ustavu EU, u javnosti otvorene neodumice oko daljeg toka politike proirenja EU, principi dati u dokumentu Strategija proirenja EU iz novembra 2005. g., pokazuju znaajan napredak u procesu pridruivanja, kako od strane drava Zapadnog Balkana, tako i od strane drugih drava kandidata.

Na engleskom: Twinning programme Na engleskom: Technical Assistance Information Exchange Office (TAIEX) 189 Francuski: Acquis communautaire uobiajena skraenica Acquis, /Aki/, znai pravno nasljee EU - skup prava i obaveza koji sve drave lanice obavezuje i povezuje unutar EU. Acquis communautaire predstavlja iri pojam od klasinog pojma prava s obzirom da obuhvata: sadraj, naela i politike ciljeve osnivakih ugovora; zakonodavstvo usvojeno primjenom osnivakih ugovora i presuda Suda pravde Evropskih zajednica, deklaracije i rezolucije koje je usvojila EU, mjere koje se odnose na zajedniku spoljnu i bezbjednosnu politiku, mjere koje se odnose na pravosue i unutranje poslove, meunarodne ugovore koje je sklopila EU, kao i ugovore izmeu zemalja lanica na podruju djelovanja EU. Drave koje imaju za cilj lanstvo u EU moraju prihvatiti odluke iz osnivakih ugovora i usvojiti Acquis communautaire.
188

187

107

Budua politika pridruivanja u narednim godinama, medjutim, ipak se dijelom modifikuje. Uslovi za zemlje kandidate su sve stroiji; vea panja dae se analizi asporpcionog kapaciteta EU da prima nove lanice, ne ugroavajui potrebu interne stabilizacije EU-25; posebna panja posvetie se stavovima samih gradjana EU o politici proirenja. Ove promjene saete su u tri osnovna principa pristupa Evropske komisije po pitanju proirenja koji obuhvataju: dalju konsolidaciju procesa, striktno uslovljavanje i pojaanu komunikaciju (na engleskom tri C - Consolidation, Conditionality and Communication). Prevedeno, princip tri K obuhvata: konsolidaciju (konsoliduje se, tj. uvruje se posveenost EU prijemu novih lanica), kondicionalnost (taj prijem je uslovljen punim ispunjenjem svih politikih, ekonomskih i institucionalnih kriterijuma za lanstvo) i komunikaciju (sa tehnikog jezika treba prei na pravi dijalog izmedju Brisela, sadanjih i buduih lanica EU, u kojem e uestvovati gradjansko drutvo, mediji i struna zajednica).190 Ovi novi kriterijumi, jo jednom su potvrdili evropsku poruku sa Samita u Solunu da nema preica do EU i da je proces pridruivanja dugotrajan i kompleksan proces koji zahtijeva puno angaovanje svih kljunih segmenata drutva u jednoj dravi Novi uslovi politike pridruivanja, iako oekivani, nisu umanjili optimizam zemalja zapadnog Balkana koje su uinile znatan pomak ka svom cilju, lanstvu u Uniji. Nakon viegodinje krize, zemlje Zapadnog Balkana definitivno su izabrale put stabilizacije i pridruivanja sa EU kao svoje razvojne strategije. Budui process integracija zavisie od snage EU da nastavi dijalog o snaenju svojih institucija kreiranjem harmoninog modela suivota razliitih /Living together in diversity/. Moe se jednostavno zakljuiti da, sve zemlje Evrope, bilo da su lanice EU, zemlje kandidati, zemlje potencijalni kandidati, kao i sve ostale koje imaju evropsku perspektivu, kroz politiki dijalog, treba dalje zajedno da snae veliku ideju procesa dalje integracije Evrope, uvaavajui interese i razliitosti svake drave pojedinano. U prizmi dananjih globalnih izazova i evropske perspektive nema alternative.

2) COMMUNICATION FROM THE COMMISSION, 2005, Enlargement Strategy Paper, Brussels, 9 November 2005, COM (2005)
561. p. 1-3

108

VI CRNA GORA U PROCESU EVROPSKIH INTEGRACIJA

1. TRASIRANJE EVROPSKOG PUTA
191

Kao i veina zemalja jugoistone Evrope koje iskreno i dobronamjerno kucaju na vrata zajednikog evropskog doma, i Crna Gora je proces pridruivanja EU definisala kao svoj strateki prioritet, a evropeizaciju kao motor svih reformskih procesa i pozitivnih promjena u drutvu - oekujui pritom da e i budua politika pridruivanja biti jednako podsticajna i otvorena za nove drave lanice. Ve u nacionalnoj Agendi ekonomskih reformi (2003-07.) navedeno je da e, u srednjoronoj perspektivi razvoja, crnogorska ekonomija dostii visok stepen uskladjenosti domae legislative, procedura i institucija sa pravnim poretkom EU na stratekom putu pridruivanja Evropskoj uniji. Stepen otvorenosti, nivo liberalizacije i konkurentnosti ekonomskih sektora u Crnoj Gori mora biti takav da omoguava postepenu integraciju u jedinstveno trite EU. Paraleno s nacionalnom Agendom, u regionu zapadnog Balkana prioritetna razvojna agenda je postla tzv. Evropska agenda strateki plan razvoja ovih drava koji e omoguiti proces pridruivanja velikoj evropskoj porodici. Evropska agenda za Crnu Goru, kao i ona nacionalna iz 2005. godine bazirala se na jasno definisanom putu evropskih integracija, koji graanima ove zemlje treba da omogui stabilne politike odnose, odrivu ekonomsku i razvojnu perspektivu, te da kao politiki stabilna drava uestvuje u bezbjednosnim integracijama, a kao ekonomski stabilna, investiciono atraktivna i razvojno perspektivna drava, da privue to snaniji obim novih investicija, podstiui na taj nain i snaniju ekonomsku saradnju u regionu i rast zaposlenosti. Bez obzira na sveobuhvatnost prilagoavanja evropskim standardima i zakonima, evropske integracije su istovremeno i garancija Crnoj Gori, kao nezavisnoj i meunarodno priznatoj dravi, da na tom putu ouva vlastitu samostalnost, nacionalni identitet i svoju posebnost, kao to su u tome uspjele i sve druge evropske drave koje su se pridruile Uniji.

) Crna Gora, svojim bogatstvom razliitih konfesija i nacionalnosti, predstavlja svojevrstan dopriom evropskom modelu suivota razliitih. Etniki sastav stanovnitva, prema popisu iz 2003. godine, je sljedei: 41% Crnogoraca, 30% Srba, 9,4% Bonjaka, 7% Albanaca, 4,2% Muslimana, 1% Hrvata, 2,4% ostalih etnikih pripadnosti, i 5% neoprijedijeljenih. Razliite konfesije i etnike pripadnosti ive ovdje (i nauili su da ive) zajedno vjekovima. Jedna od vodeih ideja evropskih integracija, zajedniki ivot u razliitosti, upravo je sluaj prisutan u crnogorskom drutvu. Hiljadugodinja istorija crnogorske drave poinje u IX vijeku osnivanjem Duklje (na latinskom Doclea), Vizantijske vazalne drave. Duklja je tada bila pod vlau dinastije Vojisavljevia, prve crnogorske dinastije. Na kraju svoje 25-godinje vladavine, 1042. godine, kralj Vojislav je odnio pobjedu u odluujuoj bici protiv Vizantije kod Bara, i Duklja je postala nezavisna. Duklja je postala kraljevina 1077. godine kada je Mihailo Vojisavljevi dobio titulu kralja od Pape Grgura VII poznatog reformatora, u Rimu. Nacionalni praznik 13. jul predstavlja datum iz 1878. godine kada je Berlinski Kongres priznao Crnu Goru kao dvadesetsedmu nezavisnu dravu u svijetu. Poetkom XX vijeka postojala je nezavisna i meunarodno priznata drava, sa ne ba izraenim ekonomskim potencijalima. Poslije I svjetskog rata, cjelokupni drutveni i ekonomski razvoj zavisio je od novostvorene federacije Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Od 1918. godine, Crna Gora je bila sastavni dio tri razliite Jugoslavije predratne Kraljevine, nakon II Svjetskog rata SFR Jugoslavije, i od 1992. godine SR Jugoslavije. U svakoj od ovih zajednica, Crna Gora je karakterisana kao relativno ili apsolutno nerazvijena republika u odnosu na druge djelove bive Jugoslavije. Tokom devedesetih godina proslog vijeka, zajedno sa svim negativnim uticajima rata u okruenju, hiperinflacije, sankcija, ekonomske krize i izolacije, javila se ideja ekonomske odrivosti i nezavisne drave. Od 1996. godine, Crna Gora se razvija koncipirajuci svoj sopstveni ekonomski put. Kako bi zatitila osnovne ekonomske interese i ojaala svoju politiku i ekonomsku nezavisnost, Crna Gora je stvorila sopstvenu ekonomsku politiku i prihvatila njemaku marku kao valutu. Danas se u Crnoj Gori koristi Euro, iako ne pripada Eurozoni. /Djurovi G., European integration process in Montenegro, "The South-East Europe Review for Labour and Social Affairs" (SEER), Europe Trade Union Institute, Dsseldorf, Vol.3, 2005, ISSN 1435-2869, p. 95-109/;

191

109

Izazovi evropskih integracija sve od raspada bive SFRJ nisu bili za Crnu Goru nimalo laki. Dok se jugoistok Evrope intenzivno pripremao za punopravo lanstvo u EU, a i mnoge zemlje susjedstva pravile manje ili vee korake ka Briselu, Crna Gora se prvo morala fokusirati na borbu za obnovu dravnosti, kao pretpostavke svakom procesu evropskih i atlantskih integracija. Borba za crnogorski evropski kolosjek morala se voditi paralelno i sinhronizovano i u zemlji i na meunarodnoj sceni. Do proljea 2007. godine Crna Gora je ostvarila uspjeh kakav do prije godinu dana niko u evropskim institucijama i strunim slubama nije mogao ni sanjati. Kako ? Od oktobra 2005. kada su pregovori o SSP poeli Predsjednik drave, Vlada Crne Gore, parlamentarna tijela i svi drugi segmenti crnogorskog drutva uinili su vie nego i jedna druga zemlja u regionu i istom vremenu, pogotovo imajui u vidu da je paralelno voena i veoma teka i neizvjesna borba za obnovu nezavisnosti koja je uspjeno ostvarena 21. maja 2006. Kroz kakvo je atipino prepreke poetne evropeizacije Crna Gora morala proi, najbolje se vidi iz hronologije deavanja u posljednjih gotovo 40 godina - od decembra 1967. kada je potpisan prvi politiki akt tadanje Evropske ekonomske zajednice (EEZ) sa nekom od drava socijalistikog ureenja Deklaracija o odnosima EEZ-SFRJ, pa do marta 2002. kada je Beogradskom deklaracijom stvorena krhka dravna zajednica Srbije i Crne Gore.
HRONOLOGIJA ODNOSA CRNE GORE U OKVIRU SFRJ/SRJ/SCG SA EU DO 2002. 2.12.1967. zakljuivanje Deklaracije o odnosima EEZ-SFRJ : prvi politiki akt Zajednice sa nekom dravom socijalistikog ureenja koji ureuje politike postavke budueg odnosa SFRJ u okviru evropske regionalne integracije; utvrivanje okvira za modalitete buduih ekonomskih odnosa 1970. i 1973. prvi Trgovinski sporazumi SFRJ - EEZ, status najveeg povlaenja sa recipronim koncesijama. Ve od 1.jula 1971.g. SFRJ je postala korisnik Opte eme preferencijala, instrumenta trgovinske politike EEZ /carinske povlastice, preferencijali, EEZ daje prema zemlji korisnici preferencijala za razliite robe/ 2.april 1980. Sporazum o saradnji SFRJ i EEZ, davanje preferencijalnog statusa Jugoslaviji; otvaranje brojnih mogunosti za ekonomsku saradnju izmeu ugovornih partnera; regulacija robne razmjene, finansijske i industrijske saradnje, poljoprivrede, saobraaja, turizma, nauno-tehnike saradnje, kao i saradnje u socijalnoj oblasti; bilo je predvieno postepeno ukidanje carina i kvantitativnih ogranienja za odreene robe u tri faze; osnovan je Mjeoviti savjet za saradnju koji ima pravo da donosi odluke obavezujue za strane ugovornice 1980. potpisan i Poseban sporazum sa ECSC o specifinim zahtjevima u oblasti proizvodnje i trgovine u crnoj metalurgiji /plan za dinaminu liberalizaciju/.Ovi sporazumi doveli su do snanog rasta trgovinske saradnje sa zemljama EEZ tokom osamdesetih - 1/3 uvoza i izvoza SFRJ. Na bazi Sporazuma iz 1980. potpisana su dva protokola o finansijsko saradnji uee Zajednice u finansiranju projekata u SFRJ od obostranog ekonomskog interesa. Sredstva je obezbjeivala EIB iz svojih zajmova /projekti infrastrukture/. Prvi protokol stupio je na snagu 1982; Drugi finansijski protokol tek 1988; Trei protokol o finansijskoj saradnji potpisan je 1991 i nije nikad stupio na snagu. 17.12.1990. potpisan je i Okvirni sporazum PHARE izmedju SFRJ i EC, kojim se meusobna saradnja proiruje i na oblast pomoi za socijalne i ekonomske reforme korienjem finansijske i tehnike podrke. SFRJ se poetkom devedesetih snano institucionalno i finansijski vezuje za Evropsku zajednicu. Odluka Savjeta EC o uvoenju sankcija SFRJ usvojena je 8.11.1991.g., a odluka o jednostranom otkazu Sporazuma o saradnji 25.11.1991.g. Meutim, ostale republike bive SFRJ proglaavaju se ubrzo kooperativnim i izuzimaju se iz ovih mjera, sa njima je nastavljena saradnja i odobravanje daljih trgovinskih koncesija, u skladu sa Sporazumom o saradnji Na ruevinama SFRJ, 27.4.1992. proglaena je SRJ. Odluka o suspenziji sankcija EZ donijeta je 4.12.1995.g. Juna 1996. prva posjeta Predsjednika Evropske komisije aka Santera i predsjedavajueg Savjeta ministara Lamberta Dinija SRJ. Maja 1995., Vlada SRJ usvaja prvi Program rada na harmonizaciji jugoslovenskog pravnog sistema sa pravnim sistemom Unije. 10. juna 1999. osnovan Pakt stabilnosti za jugoistonu Evropu. Juni 2000. zemlje regiona dobijaju status potencijalnog kandidata (PSP evropska perspektiva zemalja Zapadnog Balkana). Romano Prodi, predsjednik EK u Beogradu 25.novembra 2000.g., potpisivanje Okvirnog sporazuma EU-SRJ, kojim je omoguena realizacija finansijske pomoi EU

110

ATM - Autonomne trgovinske povlastice EU prema zemljama zapadnog Balkana (18.9.2000) - preferencijalni tretman za izvoz najveeg dijela industrijskih i poljprivrednih proizvoda na trite EU, bez carina (ne i za meso, ribu, vino, tekstil); Kasnije ATM produene do 2010. Ukljuivanje SRJ u sistem bilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini sa Regionom (u okviru Pakta stabilnosti). Uee delegacije SRJ na Zagrebakom samitu, novembra 2000.g. 22.12.2000. gormirana Konsultativna radna grupa (CTF) - od juna 2001. do jula 2002. odrano pet sastanaka sa EU, utvrene zajednike preporuke Aprila 2002. objavljen prvi Godinji izvjetaj o stabilizaciji i pridruivanju zemalja zapadnog Balkana u koji je ukljuena i SRJ (Izvjetaji od tada uvedeni kao redovni godinji izvjetaji za svaku zemlju ZB, u pravilu se objavljuju poetkom novembra svake godine.

Gdje, sa kojim resursima i kojim stratekim pravcem se od 2002.g. upuuje Crna Gora?-postavlja se pitanje. Kao to se vidi iz prethodno priloenog pregleda, dok su druge zemlje regiona otpoinjale pregovore, a neke i dolazile do sporazuma, tj. do njegove operativne implementacije u SCG je potroeno vie od dvije godine za pronalaenje osnovnog institucionalnog okvira dvije drave lanice (Beogradski sporazum, mart 2002), a zatim jo gotovo cijela jedna godina do usvajanja Ustavne povelje, i jo pola godine, do usvajanja Zakona o implementaciji akcionog plana harmonizacije ekonomskih sistema Crne Gore i Srbije, u cilju otklanjanja ogranienja nesmetanom protoku roba, ljudi, usluga i kapitala na unutranjem tritu (tzv. ekonomska povelja, proizvod ekonomsko-politikih kompromisa dva razliita ekonomska sistema uz aktivno pruanje usluga posredovanja od strane EU; stvoren je skup i nefunkcionalan model administracije dravne zajednice, sa nedovoljno jasnim nadlenostima)192. Logina potreba eksterne harmonizacije, harmonizacije prema EU, zamijenjena je fokusom na internu harmonizaciju izmedju dvije drave lanice, koja je esto i odstupala od bazinih standarda WTO i EU. Drugim rijeima, poetkom 2003.godine uli smo u neizvjesni projekat dravne zajednice, kom je data ansa da zaivi u narednom trogodinjem periodu. Do proljea 2004.godine dravna zajednica pokazuje sve vei stepen nefunkcionalnosti, to je posebno evidentno u ekonomskoj sferi. Na periodinim sesijama Unaprijedjenog stalnog dijaloga, ekonomskog foruma SCG sa EU, predstavnici Evropske komisije postavljali su konstantno ista pitanja na koja su dobijali polovine odgovore od strane administracija drava lanica i virtuelne administracije SCG, koju dre na konstantnoj funkcionalnoj infuziji. Dok se u EU govorilo o fenomenu Enlargement Fatique (zamora od velikog proirenja EU sa 10 novih lanica), u nefu nkcionalnom modelu zvanom Dravna zajednica, dolazi do fenomena State Union Fatique, odnosno zamora od iste. Faktiki, mada to niko nije zvanino saoptio, proces interne harmonizacije dva ekonomska sistema potpuno je stao, a proces pristupanja WTO bio je blokiran. Rjeenje je, na prijedlog EU, nadjeno u primjeni modela dvostrukog kolosjeka od oktobra 2004.godine, koji je omoguio Crnoj Gori puni povratak nadlenosti u oblasti carinske i ekonomske politike, kao i povezanih ekonomskih tema. Dvostrukim kolosjekom Crna Gora je postala istinski partner u procesu pregovaranja sa EU, ak i u postojeem institucionalnom aranmanu. Crna Gora dobija zvanine pozive za razgovore sa predstavnicima EK u Briselu, na kojima aktivno participira. Komesar za proirenje, g-din Oli Ren, prvi put posjetio je Podgoricu aprila 2005. Evropska komisija obeala je skoro otvaranje i Kancelarije Delegacije EK u Crnoj Gori. CARDS za 2005-06 za Crnu Goru znaajno je povean, uvaavajui potrebu jaanja administrativnih kapaciteta za proces

192 ) Akcioni plan harmonizacije dva ekonomska sistema od 15.8.2003.g. istakao je svu razliitost i sloenost procesa usaglaavanja dvije drave lanice, imajui u vidu razlike u njihovoj ekonomskoj strukturi, prioritetima, veliini, stratekim projektima, valuti, nivou privatizacije, spoljnotrgovinskom reimu i stepenu otvorenosti ekonomije u cjelini.

111

pregovaranja, u skladu sa modelom dvostrukog kolosjeka. ( sa uobiajenih 7-8% u strukturi sredstava za SCG, poveano je uee na blizu 12%, tj. sa 15 mil , na cca 22 mil ). Polazei od zajednikog opredjeljenja da su evropske integracije strateki prioritet drava lanica, postepeno svima postaje sve jasnije da e se evropske integracije zaista i deavati ako se deavaju u dravama lanicama. Stoga, planovi rada dvije vlade u ovoj oblasti postaju sve jasniji i drave lanice preuzimaju inicijativu, tzv. proaktivan pristup integracijama. Uvode se redovne konsultacije drava lanica i postepeno kreira atmosfera pozitivne konkurencije. Dobar primjer je dogovor Crne Gore i Srbije o odvojenom pristupanju WTO, to je zvanino poelo 15.februara 2005.g. odlukom Generalnog savjeta WTO u enevi. Crna Gora je, prvi put poslije vie od osam decenija, dobila svoje ime u jednoj medjunarodnoj organizaciji koja je pridrueni lan sistema UN. Nadalje, dugo oekivano ispunjavanje medjunarodno preuzetnih obaveza prema Tribunalu u Hagu, prvenstveno od strane Vlade Srbije, donosi nam i Studiju izvodljivosti, zvaninu verifikaciju da pregovori o sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju, imajui u vidu kriterijume iz Kopenhagena, mogu da ponu.

2. RAZVOJ I PRIMJENA MODELA DVOSTRUKOG KOLOSJEKA

Ministri inostranih poslova zemalja EU su se na neformalnom sastanku u Mastrihtu, septembra 2004, godine, sloili da model evropskih integracija u sluaju SCG nije dovoljno efikasan i da ga treba modifikovati. Ovo opredjeljenje iz Mastrihta, dobilo je i formalnu potvrdu na zasjedanju Savjeta Ministara, 11. oktobra 2004.g. u Luksemburgu, kada je Savjet ministara EU podrao princip dvostrukog kolosjeka za nastavak procesa pridruivanja Srbije i Crne Gore Evropskoj uniji. Model dvostrukog kolosijeka podrazumijeva da se pregovori o pridruivanju u oblasti trgovinske i carinske politike, kao i povezanih sektorskih ekonomskih tema, vode na nivou drava lanica. Na temelju toga, Vlada Republike Crne Gore je, na sjednici odranoj 21. oktobra 2004. godine usvojila predlog Zakona o izmjenama i dopunama zakona o akcionom planu harmonizacije ekonomskih sistema drava lanica Dravne zajednice Srbija i Crna Gora radi spreavanja i uklanjanja prepreka slobodnom protoku ljudi, robe, usluga i kapitala.193

Primjena dvostrukog kolosjeka je omoguila: - Usvajanje Akcionog plana za implementaciju preporuka iz Evropskog partnerstva, koji po sadraju u potpunosti odgovara reformskoj i razvojnoj agendi Crne Gore i koji, kao takav, predstavlja prvi planski dokument Vlade koji jasno odslikava vezu i podudarnost izmeu dosadanjih i planiranih reformi u Crnoj Gori sa procesom pridruivanja Crne Gore Evropskoj uniji,
- Vie sredstava iz programa CARDS za Crnu Goru - Aktivno uee u planiranju finansijske podrke iz CARDS programa za 2005. i 2006. godinu, posebno u odnosu na programiranje podrke u dijelu izgradnje kapaciteta dravne uprave za uee i voenje procesa pridruivanja - Samostalno voenje i planiranje politika u domenu spoljne trgovine i carinske politike, to e se pozitivno odraziti na predstojee pregovore o Privremenom sporazumu o trgovini, kao aneksu Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju koji e regulisati spoljno-trgovinske odnose Crne Gore sa dravama lanicama EU u nastavku procesa pridruivanja.

193

Valja ukazati da je tekst ovog zakona prethodno usaglaen sa Vladom Republike Srbije (19.10.2004. godine), a da je u Skuptina Republike Crne Gore usvojen uz glasanje dijela opozicije.

112

- Samostalan proces pregovaranja o pristupanju Crne Gore u Svjetsku trgovinsku organizaciju (WTO). Generalni sekretarijat WTO je 15. februara 2005. godine prihvatio nezavisne kandidature Srbije i Crne Gore za lanstvo u ovoj organizaciji. - Aktivno uee Vlade RCG u pripremi dokumentacije za izradu pozitivne Studije izvodljivosti, koja je usvojena 25. aprila tekue godine194. - U novim Autonomnim trgovinskim preferencijalima koje Evropska unija produava dravnoj zajednici Srbije i Crne Gore od 1.1.2006.g., Crna Gora je posebno evidentirana kao carinska teritorija i izdaje medjunarodna carinska dokumenta u trgovini sa EU. To znai da se na bazi modela dvostrukog kolosjeka odobravaju trgovinske olakice posebnim carinskim teritorijama u SCG (Srbija, Crna Gora, Kosovo). - Crna Gora je zahvaljujui modelu dvostrukog kolosjeka znatno razvila svoje pregovarake kapacitete, definisala jasnu pregovaraku platformu za pregovore o SSP sa EU i ula i u direktne pregovore sa predstavnicima EK oko odredbi sporazuma i aneksa koji se tiu samo Crne Gore; - Dvostruki kolosjek omoguio je da se sa predstavnicima EK razgovara takodje direktno o obuci za budue programe EU namijenjene Regionu, kako bi se administracija Crne Gore obuila za centralizovano upravljanje ovim fondovima i njihovu to kvalitetniju implementaciju u korist razliitih predstavnika crnogorskog drutva. I sam obim potencijalne pomoi bie po ovom modelu vei, izraeno posebno per capita pokazateljima; - Dinamiziranje saradnje Crne Gore i EK produkovalo je i zvanino obeanje EK da e uskoro otvoriti i Kancelariju Delegacije Evropske komisije u Podgorici, u cilju daljeg unapredjenja dobrih, partnerskih odnosa sa institucijama EU;

3. UNAPRIJEENJE INSTITUCIONALNOG OKVIRA ZA PROCES EU INTEGRACIJA (2003)

U cilju izgradnje i unapreenja institucionalnog okvira za obavljanja poslova koji se odnosi na evropske integracije, 6. februara 2003 Vlada CG formirala je Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije (MEOIEI). Kao organizaciona jedinica Ministarstva formiran je Sektor za evropske integracije kojem su povjereni poslovi, prije svega, koordinacije aktivnosti ministarstava i institucija u procesu pridruivanja EU. Pored toga u Skuptini RCG je, 21. oktobra 2003. godine oformljen Odbor za evropske integracije. Aprila 2004. godine, razvijen je cjelovit institucionalni okvir za saradnju Crne Gore sa Evropskom unijom na taj nain to je formiran: 1. Savjet za evropske integracije; Savjet za evropske integracije predstavljao je politiko savjetodavno tijelo na najviem nivou koje daje strateke smjernice Vladi u vezi sa poslovima i aktivnostima pridruivanja EU. Svojim postojanjem, sastavom i angaovanjem Savjet predstavlja stub aktivnosti na pridruivanju Evropskoj Uniji kroz predlaganje strategija i mjera iz nadlenosti Crne Gore, praenje i davanje miljenja o procesu primjene predloenih mjera i aktivnosti. Istovremeno, Savjet radi na predlaganju mjera za obezbjedjivanje opte drutvenog konsenzusa u pogledu odabrane strategije pridruivanja Evropskoj Uniji, kao i predlaganju potrebnih mehanizama povezivanja i saradnje kompleksnog procesa pridruivanja. 2. Vladina Komisija za koordinaciju procesa pristupanja Evropskoj uniji; Komisija za koordinaciju procesa pristupanja je formirana kao struno radno tijelo Vlade CG. Zadaci Komisije su da: koordinira i unapreuje aktivnosti i saradnju ministarstava i dravnih organa i institucija nadlenih za
194

Evropska Komisija je prijedlog usvojila 12. aprila, a Savjet ministara EU potvrdio 25. aprila.

113

donoenje i sprovodjenje politika koje se odnose na proces pridruivanja Evropskoj Uniji; utvruje prioritete i efikasne metode za usklaivanje politika i propisa Republike Crne Gore sa standardima Evropske Unije; predlae mjere u vezi sa usaglaavanjem zakonodavstva, institucionalnim promjenama i reformom politika koje su u nadlenosti Republike Crne Gore, u skladu sa obavezama i zahtjevima koji proistiu iz procesa pridruivanja Evropskoj Uniji i kontinuirano prati i analizira sprovoenje predloenih mjera. 3. U svim ministarstvima i drugim dravnim organima su imenovane kontakt osobe za poslove evropskih integracija; Zadaci rada kontakt osoba za EU integracije u ministarstvima su da: koordiniraju i unapreuju aktivnosti unutar ministarstava i drugih dravnih organa i institucija u cilju ostvarivanja svestrane politike koja se odnose na proces pridruivanja EU; uspostavljaju bazu podataka o ostvarenim i planiranim tokovima harmonizacije zakonodavstva Crne Gore sa zakonodavstvom EU u skladu sa tekuim aktivnostima u ministarstvima i republikim organima uprave; postave osnovnu institucionalnu infrastrukturu u ministarstvima neophodnu za formiranje buduih organizacionih jedinica za EU integracije. 4. U kljunim ministarstvima oformljene su stalne radne grupe za poslove evropskih integracija. Zadaci stalnih radnih grupa su obezbjeivanje unutranje koordinacije rada na poslovima pridruivanja EU unutar u onim ministarstvima koja u tekuoj fazi procesa imaju najsloeniju ulogu i zadatke. Radi se o sljedeim ministarstvima: Ministarstvo pravde, Ministarstvo ekonomije, Ministarstvo poljoprivrede, umarstrva i vodoprivrede i Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora. Dakle, zbog otpoinjanja priprema za proces pregovaranja o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju, zadaci kontak osoba ve su preneseni na stalne radne grupe za poslove evropskih integracija, ime je otpoelo formiranje EU jedinica u kljunim ministarstvima. U prethodnom periodu, institucionalna infrastruktura uspostavljena za proces evropskih integracija, koja je ustanovljena odlukama Vlade RCG, znaajno je doprinijela jaanju administrativnih kapaciteta za upravljanje procesom evropskih integracija. Pored toga, u proteklom periodu obezbijeeno je programsko povezivanje Ministarstva za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije sa institucijama civilnog drutva. Potpisan je poseban Memoradnum o saradnji sa grupom nevladinih organizacija,195 kao i sa Pravnim i Ekonomskim fakultetom Univerziteta Crne Gore. Ostvarena je i znaajna saradnja sa socijalnim partnerima. Zaokruivanjem institucija i tijela za evropske integracije u Crnoj Gori stvorile su se neophodne organizacione i strune pretpostavke da se zapone dinamian proces pripreme Crne Gore za aktivno pribliavanje Evropskoj uniji.Zahvaljujui koordiniranim aktivnostima na snaenju procesa evropskih inegracija u Crnoj Gori realizovano je vie znaajnih aktivnosti: Komunikaciona strategija za informisanje gradjana Crne Gore o procesu pridruivanja EU /usvojena Septembra 2004/ i Akcioni planovi za njenu implementaciju 2005 i 2006.godine. Strategija podrazumijeva realizaciju kampanje Kreniimo, promociju Loga procesa, izlazak kvartalnog izdanja Euromonta, okrugle stolove, organizaciju Dana Evrope, saradnju sa svim partnerima u Crnoj Gori, participativni proces itd. Program obuke za slubenike dravne administracije za proces pridruivanja EU /2005/ sa analizom raspoloivih i buduih potencijalnih ljudskih resursa neophodnih za proces pridruivanja. Aktivirani su seminari TAIEX-a i od marta 2006 i program TWINNING(administrativna saradnja za prenos ekspertskih znanja i nacina vodjenja politika); Dinamian proces pristupanja WTO

195

Radi se o sljedeim nevladinim organizacijama: Centar za razvoj nevladinih organizacija (CRNVO), Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM), Centar za graansko obrazovanje (CGO), Grupa za promjene, Centar za monitoring (CEMI), Evropski pokret u Crnoj Gori i Institut za medije Crne Gore.

114

Akcioni plan za ispunjavanje preporuka iz dokumenta Evropsko partnerstvo /decembar 2004, mart 2006/ i redovni kvartalni izvjetaji o realizaciji istog; mjesene izvjetaje rade svi ukljueni resori, preko Ministarstva; Redovno slanje svih izvjetaja na zahtjev EK iz Brisela o procesu evropskih integracija, posebo u okviru priprema za godinje izvjetaje Komisije o procesu stabilizacije i pridruivanja; Organizacija i priprema Delegacije Vlade CG na sastancima Unaprijedjenog stalnog dijaloga /platforme i izvjestioci/; Organizacija serije seminara i okruglih stolova o pripremama za proces pregovora o stabilizacji i pridruivanju / korienje komparativih iskustava Slovenije, Hrvatske, Makedonije i sl./; Konstituisanje Pregovarakog tima Crne Gore za pregovore o sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju sa EU /SSP/ , Jul 2005; Usvajanje Pregovarake platforme Vlade RCG za pregovore o SSP /Oktobar 2005/; Redovno izvjetavanje Vlade oko aktivnosti na procesu evropskih integracija, kao i oko aktivnosti na procesu pristupanja WTO; Redovno kvartalno izvjetavanje Parlamenta Crne Gore o procesu evropskih integracije ( poslije usvajanja Deklaracije o pridruivanju EU u Skuptini Crne Gore, 8. juna 2005, kojom je i formalno afirmisano preovlaujue politiko opredjeljenje u zemlji po kojem je pridruivanje EU i zvanino postalo stratekim okvirom daljeg razvoja demokratskog i ekonomskog sistema); Aktivna participacija Pregovarakog tima Vlade RCG u procesu pregovora sa EU u okviru politikih I tehnikih rundi pregovora;

4. OSTVARIVANJE EVROPSKOG PARTNERSTVA

Evropsko partnerstvo je mehanizam proizaao kao rezultat Samita EU i zemalja Zapadnog Balkana, koji je odran 21. juna 2003. Ono je je izraeno po uzoru na partnerstva u pristupanju, koja su predstavljala jedan od kljunih instrumenata predpristupne strategije zemalja kandidata za lanstvo u EU i koja su dala veoma pozitivne rezultate tokom pristupanja 10 novih drava u lanstvo. A. Prvo Partnerstvo - Prvi set pojedinanih partnerstava koji su izraeni zajedno sa godinjim izvetajima o Procesu stabilizacije i pridruivanja uraen je od strane Evropske komisije u martu 2004, godine, a dokument Evropsko partnerstvo sa Srbijom i Crnom Gorom, ukljuujui i Kosovo, kako je definisano rezolucijiom 1244 Savjeta bezbjednosti UN od 10. juna 1999. god., Savjet ministara EU je usvojio na sjednici odranoj 14. juna 2004. godine. Na osnovu toga, Vlada Crne Gore je 9. decembra 2004. godine usvojila poseban Akcioni plan za realizaciju preporuka sadranih u njemu. Akcioni plan je sadrao mjere i aktivnosti neophodne za sprovoenje preporuka, definisao odgovorne insitucije za njihovu implementaciju, vremenski okvir u kome e se mjere sprovoditi, kao i budetska sredstva ukoliko je to odreena mjera zahtijevala. Sa ovim Akcionim planom upoznati su i nadleni organi u Evropskoj Komisiji. Evropsko partnerstvo formulie prioritete za akciju, odnosno kratkorone i srednjorone reforme koje treba da budu sprovedene, a prema kojima e se odobravati potrebna finansijska sredstva i procjenjivati uinak, odnosno, ostvareni progres. Preporuke sadrane u Evropskom partnerstvu ne predstavljaju novost, ve se baziraju na preporukama proizalim sa sastanaka Unaprijeenog stalnog dijaloga, i odnose se na sljedee oblasti: demokratija i vladavina prava, zatita ljudskih i manjinskih prava, regionalna i meunarodna saradnja, ekonomska situacija, unutranje trite, sektorske politike i saradnja u oblasti pravosua i unutranjih poslova. Sve preporuke su razvrstane na kratkorone (koje treba ispuniti u roku od 12 do 18 mjeseci) i srednjorone (koje treba ispuniti za tri do etiri godine). U toku 2005. godine Vlada CG je redovno kvartalno izvjetavala Evropsku komisiju o postignutim rezultatima na realizaciji mjera i aktivnosti planiranih ovim Akcionim planom. Unutar Vlade uspostavljen je, prevashodno

115

preko Komisije za koordinaciju procesa pristupanja Evropskoj uniji, monitoring mehanizam koji obezbjeuje redovno mjeseno praenje aktivnosti na realizaciji preporuka sadranih u Evropskom partnerstvu B. Drugo Partnerstvo - S obzirom da je nakon usvajanja Evropskog partnerstva uspostavljen model dvostrukog kolosijeka, ime je jedan dio preporuka sadranih u njemu prevazien, Evropska komisija je 9. novembra 2005. godine, vodei se i ve realizovanim aktivnostima na planu sprovoenja preporuka iz Evropskog parterstva, uporedo sa usvajanjem Godienjeg izvjetaja o Procesu stabilizacije i pridruivanja za Srbiju i Crnu Goru, utvrdila prijedlog inoviranog Evropskog partnerstva za Srbiju i Crnu Goru. Ovaj dokument je usvojen opd strane Savjeta ministara EU 30. januara 2006. godine. Na temelju toga proizala je i obaveza Vlade CG da pripremi novi Akcioni plan za realizaciju preporuka inoviranog Evropskog partenrstva, to je i uinjeno 16. marta 2006.godine. Pored mjera, rokova, nosioca i budeta, ovaj akcioni plan sadri i listu od 105 pravnih propisa koje je potrebno usvojiti u naredne dvije godine.Novi Akcioni plan za implelmentaciju preporuka iz dokumenta Evropsko partnerstvo, podijeljen je u sedam poglavlja: 1. demokratija i vladavina prava, 2. zatita ljudskih i manjinskih prava, 3. regionalna i meunarodna saradnja, 4. ekonomska situacija, 5. EU standardi, 6. sektorske politike i 7. saradnja u oblasti pravosua i unutranjih poslova C. Tree Partnerstvo - januara 2007.godine, nakon sticanja nezavisnosti Crne Gore, napravljeno je tree, inovirano Evropsko partnerstvo za Crnu Goru, za koje je napravljen novi Akcioni plan, po prethodno definisanim poglavljima za period 2007-2008.godina.

5. PRIKAZ KOMUNIKACIONE STRATEGIJE ZA INFORMISANJE JAVNOSTI O PROCESU PRIDRUIVANJA CRNE GORE EVROPSKOJ UNIJI (2004)
Komunikaciona strategija o informisanju javnosti o procesu pridruivanja Crne Gore Evropskoj uniji je strateki dokument kojim su definisani ciljevi i nain informisanja javnosti o procesu evropskih integracija u Crnoj Gori, a koju je pripremilo Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije. Komunikaciona strategija predstavlja polazni okvir buduih planiranih aktivnosti koje e se precizno razradjivati godinjima akcionim planovima implementacije. Prilikom izrade komunikacione strategije ostvarena je kvalitetna saradnja sa medjunarodnim ekspertima u oblasti komunikacija i medija, sa nevladinim sektorom (CEMI)196, sa predstavnicima EU, predstavnicima resornih ministarstava zemalja Zapadnog Balkana koje se takodje nalaze u procesu stabilizacije i pridruivanja sa EU, i sa resornim ministarstvima nekih od zemljama koje su nedavno postale punopravne lanice EU. Na navedeni nain, i samo kreiranje komunikacione strategije predstavlja razvoj partnerskog odnosa sa kljunim nosiocima aktivnosti u Crnoj Gori, kao i definisanje odgovornosti i vlasnitva nad samim procesom svih ukljuenih. Komunikaciona strategija, e omoguiti graanima da se, uz potrebnu motivaciju i razumijevanje, aktivno ukljue u proces pristupanja EU, ne zbog odreenih formalnih uslova, ve prvenstveno zbog toga to je to logina cjelina ukupnog demokratskog sazrijevanja i reformskog preobraaja Crne Gore, u interesu nje same.
196 Izmeu Ministarstva i sledeih partnera iz NVO-sektora je potpisan 6. Jula 2004 g. Memorandum o saradnji: Centar za razvoj nevladinih organizacija, Centar za demokratiju i ljudska prava, Centar za monitoring, Grupa za promjene, Centar za gradjansko obrazovanje

116

Glavni ciljevi komunikacione strategije su: 1. Informisanje gradjana o procesu evropskih integracija i jaanje svijesti javnosti o potrebi ukljuenja u evropske integracione procese; 2. Upoznavanje stratekih ciljnih grupa sa aktivnostima u procesu evropskih integracija i njihovom ulogom u pripremama za proces pridruivanja i stabilizacije (PSP); 3. Pripremanje donosioca politikih odluka i onih koji uestvuju u kreiranju politika za ulogu koju e odigrati u procesu evropskih integracija i unaprijedjenju javne svijesti o njemu. Prioritetne ciljne grupe komunikacione strategije su: o Mediji o Obrazovne institucije o Donosioci politikih odluka o Dravna uprava o Nevladine organizacije o Socijalni partneri (Sindikat, Privredna komora, Udruenje privrednika) o Predstavnici medjunarodne zajednice

5.1. Implementacija Komunikacione strategije

Prema razliitim ciljnim grupama primjenjivae se razliiti metodi komunikacije, to e se definisati operativnim godinjim akcionim planovima sprovoenja. U sprovoenju komunikacione strategije koristie se instrumenti komunikacije kao to su elektronski mediji (televizija, radio, internet), tampani mediji, organizacija raznovrsnih javnih manifestacija, osnivanje info punktova, i lini kontakti. Kljuni instrumenti komunikacije kojima se prenose informacije javnosti su: Elektronski mediji i TV i radio emisije. Televizijske i radio emisije predstavljaju najprodorniji oblik informisanja ire javnosti i zbog toga e se sa posebnom panjom pristupiti izradi ovih programa u sklopu komunikacione strategije. Istraivanja pokazuju da najvei dio graana osnovne informacije o procesu evropskih integracija dobija upravo preko ovih medija. Radio-televizija Crne Gore e u svojstvu javnog servisa, kao i ostale televizijske i radio stanice, bie ukljuene u pripremanje i emitovanje posebnog televizijskog programa i kontakt emisija o pristupanju Evropskoj uniji. Razmotrie se mogunost snimanja tematskih emisija za potrebe svih televizijskih kompanija, a na teme vezane za proces pristupanja EU. Ove emisije bi trebalo da obuhvate odnose Crne Gore i EU, od ekonomije, preduzetnitva, zakonskih reformi, kulture, nacionalnog naslijea, do ljudskih prava. Izbor tema emisija zavisie od rezultata dobijenih istraivanjem javnog mnjenja. Ovaj program posluie kao mjesto susreta svih koji ele da budu bolje informisani o pitanjima i novostima o procesu integracije Crne Gore i EU. Iako je veina informacija vezanih za proces stabilizacije i pridruivanja dostupna u pismenoj formi, odreeni dio informacija na navedeni nain bie dostupan i u obliku audio-vizuelnih sadraja. Ministarstvo e inicirati izradu posebnih, tematskih dokumentarnih kratkometranih filmova i animiranih filmova (sadraj bi obuhvatio istorijsku pozadinu procesa, osnovne argumente i injenice o pristupanju EU, prednosti pristupanja, kljuna pitanja u vezi s tim i osnovnu ideju). Cilj ovih filmova e biti da obezbijede uopten i razumljiviji pristup informacijama u vezi sa procesom stabilizacije i pridruivanja. Izrada ovih emisija realizovae se u saradnji sa profesionalnim filmskim stvaraocima. Ovako pripremljeni filmovi moi e biti korieni i u redovnom nastavnom procesu u institucijama obrazovanja u Crnoj Gori, kao uvod na sastancima i seminarima o EU, kao prezentacioni materijal na okruglim stolovima u organizaciji Vlade i partnera iz NVO. Uz postojei tampani materijal, audio vizuelni materijali mogu biti pripremljeni u kasnijoj fazi za pojedina konkretna pitanja kojima je potrebna audio-vizuelna podrka.

117

Znaajna uloga u realizaciji komunikacione strategije bie ponudjena i lokalnim TV i radio stanicama radi informisanja i pribliavanja procesa pristupanja Evropskoj uniji posebnim ciljnim grupama u okviru lokalne zajednice. Interaktivne internet prezentacije procesa evropskih integracija u Crnoj Gori Internet prezentacija Ministarstva za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije e biti sastavni dio zvaninog sajta Vlade i pruala je osnovne informacije o procesu evropskh integracija u Crnoj Gori, ukljuujui i bazine materijale i dokumente. Realizovae se i kreiranje dodatne interaktivne internet prezentacije u saradnji sa NVO (www.integracije.cg.yu ). Cilj ovog podsajta je bio podsticanje saradnje Vlade RCG i NVO na planu realizacije razliitih aktivnosti iz oblasti evropskih integracija, posebno u okviru priprema za proces stabilizacije i pridruivanja Crne Gore sa EU. Sajt je omoguio interaktivnu komunikaciju sa svim korisnicima putem elektronske pote i foruma, kao i informisanje o aktivnostima NVO u ovoj oblasti. Odravanje i redovno auriranje ove internet prezentacije vrie Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije u saradnji sa Biroom za odnose sa javnou Vlade RCG. Tokom rada ove stranice povremeno bi se anketirali odabrani korisnici radi ocjena o tome da li i koliko ona ispunjava potrebe za informacijama u oblasti evropskih integracija i procesa stabilizacije i pridruivanja. Elektronske prezentacije Elektronske prezentacije (Power Point i dr.) koje bi bile dostupne preko interneta i kompakt diskova, posluie kao efikasan vid informisanja ciljnih grupa o specifinim temama vezanim za EU. Meu glavnim temama pripremljenih prezentacija bie: - Pristupanje Evropskoj uniji: osnovni argumenti, prednosti, preduslovi za uspjeh, ekonomske analize, cijena ne-pristupanja i stanje javnog mjenja; - Proces stabilizacije i pridruivanja; zato radimo na tome, ta radimo i kako graani mogu pruiti svoj doprinos; - Institucije i tijela EU; Komisija, Parlament, Savjet. - Istorijat EU i kljuni ugovori vezani za razvoj ideje evropskog ujedinjenja; - Tekue aktivnosti Vlade RCG i Ministarstva za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije u procesu stabilizacije i pridruivanja itd. Sve prezentacije e biti uraene u usklaenom odgovarajuem formatu radi ukupnog vizuelnog identiteta programa komunikacije (vizuelni identitet podrazumijeva izradu posebnog logoa procesa pristupanja Crne Gore EU.) Ove prezentacije mogu biti upotrebljene i za proces obuke i za odravanje raznovrsnih edukativnih i informativnih seminara. Dodatna aktivnost u ovoj oblasti treba da bude izrada multimedijalnih kompakt diskova na kojima e se pored tekstulanih nai i vizuelne poruke. tampani mediji Dnevne novine, nedeljnici, domai i medjunarodni struni i ostali asopisi - Saradnja sa tampanim medijima je veoma vaan segment ukupne aktivnosti Ministarstva na afirmaciji pozitivne energije za proces evropskih integracija u Crnoj Gori. Kao i u sluajevima saradnje sa elektronskim medijima, i za tampane medije bie obezbjedjivano redovno informisanje, intervijui, struni lanci i razliite analize i pregledi, a poseban akcenat bie dat na razvijanje saradnje sa inostranim medijskim kuama. Pored navedenog, planira se i periodina priprema podlistka Evropa, koji bi se plasirao u nekoj od dnevnih novina.

118

Ostali materijali i publikacije Kao pogodan oblik komunikacije za informisanje ire javnosti, broure i leci bie distribuirani putem ciljnim grupama i optoj javnosti. Svi odtampani materijali bi, ujedno, potencijalnim korisnicima bili dostupni i u elektronskoj verziji preko web sajta. Planira se priprema slijedeih materijala: a) Letak o procesu stabilizacije i pridruivanja koji jednostavno razumlijivim rijenikom opisuje osnovni cilj i karakteristike SAP. tampao bi se u veoma velikom broju primjeraka i distribuirao kroz dnevnu tampu i preko pote, kao i kroz ministarstva, institucije lokalne vlasti, obrazovne institucije, nevladine organizacije; b) Broura o procesu stabilizacije i pridruivanja koja detaljno opisuje kompletan sadraj procesa i aktivnosti u Crnoj Gori (kao i na nivou Srbije i Crne Gore) u sklopu tog procesa. Koristie uglavnom onima koji su direktno ukljueni u ovaj proces i drugim zainteresovanim licima; c) Serija broura o specifinim aspektima odnosa sa EU, kao to su pojmovnik evropskih integracija, osnovne injenice o Evropi, pristupanje osnovni argumenti, Programi tehnike pomoi EU, itd. ; d) Izdavanje posebnih publikacija bie omogueno kroz rad na razliitim evrointegracionim projektima i analizama, kao u Ministarstvu, tako i u posebnim projektnim timovima koji e se formirati u saradnji sa ekspertima iz EU (Crna Gora na putu ka EU, Nacionalni program za pridruivanje Crne Gore EU, Prirunik za prevodjenje pravnih akata EU, Horizontalna analiza uinaka uskladjivanja zakonodavstva Crne Gore s propisima EU, Interaktivni plan sprovodjenja Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju itd.); e) Dvojezini tromjesenik Euromont MEOIEI pokrenue tokom 2005.g., gdje e se prezentirati novosti ali i opseniji, problemski prezentirani prilozi o razliitim aktuelnim aspektima procesa evropskih integracija u Crnoj Gori; Jedan dio ovih broura e biti preveden na engleski jezik. Broure i knjige e se, takoe, distribuirati i po gradskim bibliotekama u okviru tzv. Euro-info punktova. Okrugli stolovi i debate Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije e u saradnji sa predstavnicima EU, akademijom i predstavnicima NVO sektora organizovati i (ili) pomagati organizaciju irokog spektra okruglih stolova i javnih rasprava o pitanjima u vezi sa procesom stabilizacije i pridruivanja i odnosima Crne Gore i EU. Teme ovakvih okruglih stolova e se usaglaavati sa tekuim potrebama i zahtjevima aktuelnog trenutka. U okviru obiljavanja 9.maja, Dana Evrope, organizovan je prvi okrugli sto pod nazivom: Crna Gora na putu evropskih integracija. Organizacija raznih informativno edukativnih kampanja a) Kviz takmienja za uenike osnovnih i (ili) srednjih kola (poput manifestacije Hallo Europe koju je tokom proljea 2004g. Organizovala Kancelarija EK u SCG); b) Informativno edukativne kampanje za studente Univerziteta Crne Gore; c) Konkursi za najbolji literarni ili likovni rad uenika na temu Crna Gora i EU (MEOIEI je organizovalo ve jedno takvo takmienje u maju 2004); d) Organizovanje informativno-edukativnih posjeta ambasadora i drugih predstavnika zemalja EU u gradovima Crne Gore (Communicating Europe); e) Manifestacije u okviru obiljeavanja Dana Evrope; f) Organizacija studijskih boravaka-posjeta institucijama EU; g) Uee u regionalnim inicijativama kampanjama o evropskim integracijama; h) Ostali oblici informativno-edukativnih kampanja za promociju evropskih integracija u Crnoj Gori; Navedene informativno edukativne kampanje e se organizovati u skladu sa operativnim godinjim akcionim planovima sprovoenja komunikacione strategije.

119

5.2. Partneri
Uspjeno sprovoenje komunikacione strategije uslovljeno je dobrom organizacionom strukturom i sposobnou prilagoavanja organizacione strukture tempu priprema za potpisivanje sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju (SSP). Koordinator aktivnosti na implementaciji komunikacione strategije je Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije, posebno Odjeljenje za odnose sa javnou i Sektor za evropske integracije, kog ine: Odjeljenje za pristupanje EU, Odjeljenje za harmonizaciju zakonodavstva i Odjeljenje za obuku, informisanje i dokumentaciju. Ustanovljenom organizacionom strukturom dravne uprave, predvieno je da poslove informisanje javnosti o radu Vlade RCG i organa dravne uprave, marketinke poslove u dijelu prezentiranja i promovisanja rada i projekata Vlade RCG i organa dravne uprave, praenje i analiziranje naina informisanja medija o radu Vlade RCG i organa dravne uprave kao i koordinaciju sa medijima obavlja Biro za odnose sa javnou Vlade Crne Gore, tako de je uspostavljanje saradnje i koordinacije sa ovim partnerom od izuzetne vanosti za sprovoenje Strategije komunikacije. Povezivanje svih Vladinih institucija na implementaciji komunikacione strategije za informisanje javnosti o procesu pridruivanja Crne Gore EU bie realizovano i u tijesnoj saradnji sa lanovima Vladine Komisije za koordinaciju procesa pridruivanja EU. Ukljuivanje i ostvarivanje bliske saradnje MEOIEI sa nevladinim organizacijama i ostalim partnerima predstavnicima civilnog drutva, pokazuje se kao jedan od bazinih uslova sa uspjeno sprovoenje Strategije komunikacije. Oekuje se da nevladin sektor pokrene znaajne aktivnosti u skladu sa ovom strategijom. Vaan partner u procesu realizacije komunikacione strategije svakako je i Odbor za evropske integracije Skuptine Crne Gore, ali i Savjet za evropske integracije, kao najvie politiko-savjetodavno tijelo u Crnoj Gori koje ima vanu misiju u procesu kreiranja ukupne politike prema EU. U okviru postojeeg institucionalnog aranmana SCG, odvijae se i neophodna koordinacija na implementaciji komunikacione strategije sa predstavnicima kancelarija za evropske integracije na nivou SCG i pri Vladi Srbije. Vani partneri za sprovoenje Strategije bie i Delegacija evropske komisije u SCG i ambasade drava lanica EU. Koordinacija sa njihovim aktivnostima treba da bude usmjerena na razvoj i sprovoenje ciljnoorijentisanih mjera ka podizanju svijesti graana Crne Gore o pitanjima lanstva u EU. Partneri na implementacii komunikacione strategije takodje su i predstavnici medjunarodnih organizacija, posebno onih koje imaju svoje kancelarije u Crnoj Gori.

5.3. Finansiranje
Sprovoenje Strategije komunikacije bie finansirano dijelom iz budeta Crne Gore, a dijelom iz sredstava predvienih za Republiku Crnu Goru u okviru CARDS programa, kao i programa tehnike podrke razliitih zemalja koje podravaju ovakve aktivnosti. U cilju kvalitetnog i kontinuiranog sprovoenja Strategije, dio sredstva treba obezbjediti za svaku godinu iz Budeta. S obzirom da sprovoenje komunikacione strategije podrazumijeva umreenu aktivnost mnogobrojnih vladinih i nevladinih organizacija, znaajan dio aktivnosti predvienih strategijom mogue je realizovati preko i nevladinih organizacija.

120

5.4. Monitoring i evaluacija

Sprovoenje Strategije komunikacije u prvom redu je obaveza Ministarstva za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije, kao ministrastva kojem su u nadlenost stavljeni poslovi informisanja, konsultovanja i ukljuivanja javnosti u razliite aktivnosti procesa pridruivanja EU. U sprovoenju e se potovati osnovni principi i ciljevi ustanovljeni Strategijom, dok e se za svaku godinu posebno donositi konkretni akcioni planovi. MEOIEI e stalno pratiti sprovoenje Strategije i procjenjivati njen uinak na osnovu istraivanja javnog mijenja i analitikog praenja domaih i stranih medija. U toku sprovoenja Strategije redovno e se organizovati kvalitativna i kvantitativna istraivanja javnog mijenja i uticaja Strategije komunikacije na kvalitet procesa evropskih integracija u Crnoj Gori. Do potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, uz angaovanje agencija za istraivanje javnog mijenja, vrie se povremene procjene uticaja Strategije posredstvom istraivanja javnog mijenja. Naposredno pred potpisivanje SSP, organizovae se posebno istraivanje kako bi se ocjenio uticaj Strategije komunikacije i ocjenilo koji su metodi najuspjeniji. To e biti iskoriteno za razmatranje efikasnosti Strategije i razvijanje plana za period poslije potisivanja SSP. Nakon potpisivanja SSP metodi monitoringa zapoeti u fazi prije potpisivanja Sporazuma bie nastavljeni, uz razliku to e u ovoj fazi biti izraenija podjela ciljnih grupa prema kojima e komunikacija biti usmjerena, naglaavajui one koje su posebno zainteresovane za odreena poglavlja acquis communaitaire. Komunikaciona strategija, u narednoj fazi, postae sastavni dio sveukupne Strategije pristupanja EU, s obzirom da je strategija komunikacije tako planirana da prati cijeli proces stabilizacije i pridruivanja, od faze donoenja, do trenutka punopravnog lanstva Crne Gore, odnosno SCG u EU.

5.5. Godinji akcioni planovi sprovoenja Komunikacione strategije sprovodie se po metodolokom okviru koji podrazumijeva: a) definisanje potreba ciljnih grupa, b) planiranje aktivnosti, c) sprovoenje aktivnosti i d) analizu uspjenosti realizacije planiranih aktivnosti. U cilju ostvarenja to bolje saradnje sa civilnim drutvom u Ministarstvu za ekonommske odnose sa inostranstvom i evropske integracije potpisan je (jula 2004. godine) Memorandum o saradnji sa nevladinim organizacijama koje ostvaruju aktivnosti na planu evropskih integracija. Takoe potpisani su posebni sporazumi o saradnji sa Pravnim i Ekonomskim fakultetom u Podgorici. Ministarstvo i nevladine organizacije su organizovali niz zajednikih aktivnosti na organizaciji okruglih stolova i drugih skupova usmjerenih ka promociji procesa evropskih integracija, odnosno raspravama radi provjera i unapreenja politika vezanih za proces evropskih integracija. Slina saradnja uspostavljena je i sa socijalnim partnerima Savezom sindikata, Unijom poslodavaca, kao i sa Privrednom komorom.
Takoe pokrenut je i tromjeseni informator o procesu evropskih integracija koji se pod nazivom EuroMont objavljuje kao podlistak u dnevnim listu Vijestu. Pored toga otpoela i izdavaka aktivnost, Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije odtampalo je vie broura i knjiga o procesu evropskih integracija (Pojmovnik Evropskih integracija, TAIEX - Kancelarija za razmjenu informacija o tehnikoj pomoi, Komunikaciona strategija za informisanje javnosti o procesu pridruivanja Evropskoj uniji, Uvod u evropsko pravo, Proirena Evropa ekonomske promjene i oekivanja), a planira se tampanje novih knjiga kako bi se stvorile mogunosti da to vei broj italaca doe do produbljenih saznanja o procesu evropskih integracija.

121

6. PRVI PROGRAM OBUKE DRAVNE ADMINISTRACIJE ZA PROCES EVROPSKIH INTEGRACIJA (2005)

Za efikasan i dinamian proces evropskih integracija neophodno je znaajno ulaganje u ljudske resurse javne administracije i snaenje institucija koje nose proces. U tom smislu, Vlada CG usvojila je marta 2005.g. Program obuke dravne administracije Crne Gore za proces evropskih integracija, iji prikaz dajemo u ovo odjeljku. Za uspjeno sprovoenje procesa integracija neophodna je efikasna, kompetentna i dobro obuena administracija, pa je zbog toga donoenje Programa obuke dravne administracije jedan od prvih koraka u pridruivanju EU. Program obuke treba da slui kao administrativna podrka za neposredno kreiranje i sprovoenje politika koje e Crna Gora voditi u narednom periodu. Ekonomski aspekti prikljuivanja Crne Gore EU takoe zahtijevaju djelotvornu administraciju osposobljenu da pomogne stvaranju uslova za razvoj konkurentne privrede. U tom smislu Program obuke dravnih slubenika je sastavni segment budue ukupne strategije pristupanja Crne Gore EU koja e se razviti za cijelu administraciju i sve oblasti sadrane u evropskom zakonodavstvu. Do sada realizovani programi - zajedniko za sve dosadanje programe obuke za EU realizovane u Crnoj Gori, bilo kroz CARDS program, bilo kroz bilateralnu tehniku podrku drava lanica EU, jeste da je vei broj slubenika dravne administracije stekao osnovna i unaprijeena znanja o temeljnim principima i politikama Evropske unije, zakonodavstvu, istorijatu evropskih integracija i dr. Procjena potreba - Procjena potreba za obukom dravnih slubenika bazira se na sljedeim elementima: 1. Planirane/oekivane aktivnosti vezane za proces evropskih integracija na razliitim nivoima bie sve vee; 2. Nivo pravnog iskustva i ekspertize postojeeg kadra u dravnoj administraciji o pitanjima vezanim za proces evropskih integracija nije dovoljan da odgovori na nove potrebe; 3. Skoro otpoinjanje pregovora o stabilizaciji i pridruivanju otvara potrebe za dodatnom edukacijom i treninzima o specifinim temama/oblastima (pregovaranje u okviru pojedinih poglavlja Sporazuma, tj. pregovaranje u pojedinim radnim grupama, kao i implementacija Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, zatim postepeno usvajanje acquis- a itd.); Oekivani rezultati - realno je oekivati da se primjenom programa obuke: unaprijede znanja i vjetine neophodne za uspjenu pripremu i sprovoenje Sporazuma o stabilizaciji i asocijaciji; prodube znanja administracije o pravnom, ekonomskom i politikom sistemu EU, kao i osnovnim konceptima i procesima u EU; obezbijede znanja o metodama usvajanja i implementacije acquis communitare; unaprijede znanja o strategiji i politikama Crne Gore u vezi sa procesom evropskih integracija. Osnovni ciljevi Programa obuke Kratkoroni cilj je da dravnim slubenicima direktno ukljuenim u proces integracija prui neophodno znanje za osnovne aktivnosti vezane za proces pridruivanja EU, prevashodno za proces pripeme, pregovaranja i sprovoenja Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju. Srednjoroni cilj se bazira na poboljanju vjetina i znanja dravnih slubenika ukljuenih u proces implementacije Sporazuma o stabilizaicji i pridruivanju, kao i onih koji su direktno ukljueni u implementaciju zakonodavstva EU.

122

Dugoroni cilj je kontinuirana izgradnja i unapreenje kapaciteta dravne administracije ukljuene u proces evropske integracije. Za ostvarivanje ovakvog cilja bie neophodno razraditi svestraniji program obuke dravne administracije usklaen sa reformom obrazovnog sistema, posebno na Univerzitetu, kako bi se u Crnoj Gori obezbijedila institucionalizacija specifinog sistema obrazovanja za potrebe javne uprave. Razliite ciljne grupe zahtijevaju razliite treninge zavisno od odgovornosti u integracionom procesu. Zavisno od uloge i poslova koje dravni slubenici obavljaju u svojoj slubi, obuka e se organizovati tako da ispuni sljedee ciljeve: a) Unapreenje znanje koja se odnose na opte zadatke i ulogu dravne uprave Uloga dravne administracije u EU kontekstu; Poznavanje problematike u vezi sa EU, osnovnih principa, institucija i procesa donoenja odluka u EU. b) Unapreenje profesionalne kompetentnosti i poznavanja EU u okviru specijalizacija dravnih slubenika Specifina znanja po sektorima o EU zakonodavstvu, institucijama, politikama itd.; Specifina strunost vana za ulogu dravnog slubenika. c) Unapreenje strunosti dravnih slubenika u vezi sa posebnim zadacima197 Upravljake sposobnosti; Jezike sposobnosti; Pregovarake sposobnosti na meunarodnom nivou; Meunarodna saradnja; Rad sa izvorima informacija. Ciljne grupe Dravni slubenici koji koordiniraju proces evropskih integracija (Institucionalno, to se odnosi prevashodno na: zaposlene u Sektoru za evropske integracije Ministarstva za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije Crne Gore, lanove Komisije za koordinaciju procesa evropskih integracija, kontakt osobe za poslove evropskih integracija u raznim organima dravne uprave); Dravni slubenici koji e uestvovati u pregovorima Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, kao i u razliitim radnim grupama koje se odnose na proces pregovaranja (Institucionalno, to su poredstavnici resornih ministarstava u radnim grupama koje e se formirati po poglavljima acquisa, kontakt osobe koje rade na pitanjima evropskih integracija); Dravni slubenici koji rade na harmonizaciji zakonodavstva Crne Gore; sa zakonodavstvom Evropske unije Prevodioci i tumai koji rade na pitanjima evropskih integracija; Ostali.

Prioritetne oblasti obuke o EU

Opta obuka- obezbijedie opte znanje o politikama EU, institucijama i sistemu, kao i politici i strategiji Crne Gore prema EU. a) Obuka koja se odnose na opta pitanja o EU obuhvata sljedee tematske oblasti: Istorijski razvoj EU Sveobuhvatni ciljevi EU Zakodavstvo EU: strukure, glavni principi, sistem i funkcionisanje Institucije EU: struktura, uloga, funkcionisanje, donoenje odluka, odnos izmeu institucija, glavne politike i principi Unutranje trite EU i glavne politike Finansiranje EU Odnosi institucija EU sa dravama lanicama
197

Dio je aktivnosti koje se sprovode u okviru strategije reforme dravne uprave, to znai da e se navedeni ciljevi (c) sprovoditi u saradnji sa nadlenim resorima

123

 Pridruivanje novih zemalja EU (razliiti ugovori o pristupanju, posebno SSP) Uloga EU u meunarodnim odnosima (trgovina, ivotna sredina, nauna saradnja, pomo za razvoj itd.) Evropska monetarna unija - ciljevi i glavni principi Korienje baza podataka EU EU programi i mehanizmi za finansiranje: CARDS, Strukturni fondovi, posebni programi b) Obuka koja se odnosi na administrativne procedure EU obuhvata sljedee tematske oblasti: Principi i ciljevi modernog upravljanja - nova administrativna praksa EU Principi i ciljevi harmonizacije i implementacije zakonodavstva Mehanizmi drave lanice koji treba da utiu na proces donoenja odluka u EU Saradnja izmeu drava lanica Lobiranje unutar EU: ko, kako i oko kojih pitanja Iskustva razliitih zemalja lanica u radu sa institucijama EU c) Obuka koja se odnosi na definisanje predpristupne strategije Crne Gore obuhvata sljedee tematske oblasti: Strategija i politika Crne Gore u oblasti evropskih integracija lanstvo u EU: razlozi, trokovi, koristi Proces pridruivanja EU: rast konkurentnosti i stepen otvorenosti ekonomije Crne Gore Organizacija i upravljanje pitanjima EU u Crnoj Gori Status i pravna osnova odnosa izmeu Crne Gore i EU Uloga civilnog drutva u procesu evropskih integracija d) Obuka o uticajima pridruivanja EU na drutvo Crne Gore obuhvata sljedee tematske oblasti: Uticaj pridruivanja EU na osnovne strukture crnogorskog drutva (process demokratizacije, vladavina prava, ljudska i manjinska prava, administrativne procedure, itd) Uticaj pridruivanja EU na razliite sfere ivota (ekonomija, drutvo, trgovina, industrija, poljoprivreda, usluni sektor, ivotna sredina, transport, itd.) Uticaj internog trita i monetarne unije na crnogorsku ekonomiju Politiko planiranje u kontekstu EU. Posebna obuka po ciljnim grupama - za vrijeme implementacije programa obuke, bie odabrane grupe dravnih slubenika za uu strunu obuku, zavisno od njihove uloge u procesu evropskih integracija. Bie odreene prioritetne ciljne grupe za svaku etapu procesa pridruivanja. U prvoj fazi ostvarivanja programa obuke posebne ciljne grupe bie organizovan eu skladu sa potreba voenja pregovora o razliitim poglavljima Sporazum ao stabilizaicji i pridruivanju. a) Posebna obuka za koordinatore procesa evropskih integracija obuhvata sljedee tematske oblasti: Uvodna obuka o EU Struno znanje o sektorskim pitanjima Priprema i implementacija specifinih programa EU Crnogorsko zakonodavstvo, uticaj pridruivanja EU na pojedinane sektore ( definisanje tzv. Nacionalnog programa usvajanja evropskog pravnog poretka - acquisa) Vjetine i tehnike koordinacije i pregovaranja Produbljeno znanje o EU institucijama: struktura, proces donoenja odluka, uloge, sistemi podataka EU Zakonodavstvo EU: struktura, glavni principi, sistem, nain rada, detaljno poznavanje sektorskog zakonodavstva Predpristupna strategija Crne Gore za pristupanje EU b) Posebna obuka za dravne slubenike koji e uestvovati u pregovorima o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju kroz razne radne grupe i druge slubenike vieg ranga, koji se bave pitanjima EU, obuhvata sljedee tematske oblasti: Uvodna obuka o EU Produbljeno znanje o pitanjima za svaki pojedinani sektor

124

Strategija pregovaranja Crne Gore Pregovarake tehnike: kulturni aspekti pregovaranja unutar struktura EU (Ciljevi: bolje definisati strategiju i koristiti margine u pregovaranju; primjenjivanje tehnike kako bi se obezbijedio to vei uticaj i upravljalo neophodnim signalima i porukama u komunikaciji; korienje taktike u skladu sa okolnostima; savlaivanje pravila i praenje postupaka nametnutih predstavnicima i institucijama u evropskim pregovorima; bolje razumijevanje kulturnih razlika; korienje grupe tehnika kako bi se postigao kompromis i sastavio paket) Lobiranje u strukturama EU Iskustva novih drava lanica EU, pregovaraka procedura Razna vana pitanja, posebno pripremljena za svakog lana pregovarake delegacije Razvijene jezike sposobnosti c) Posebna obuka za dravne slubenike ukljuene u zakonodavnu proceduru obuhvata sljedee tematske oblasti: Uvodna obuka o EU Donoenje odluka i zakonodavna procedura u EU Zakonodavstvo EU i obiajno pravo, razvoj prava EU Principi i metodologija harmonizacije zakonodavstva Primjenjivanje i praenje usklaenog zakonodavstva Crnogorski pravni sistem i uticaj pridruivanja EU na njega ( definisanje tzv. Nacionalnog programa usvajanja evropskog pravnog poretka - acquisa) Pravna terminologija EU naspram pravne terminologije Crne Gore (termini i definicije) Pravni sistem i relevantna iskustva odreenih zemalja lanica Metodi obuke Opta obuka / specijalistiki kursevi i seminari - Ova forma obuke se sastoji od jednodnevnih, ili viednevnih seminara kao i vienamjenskih seminara koji e se odravati u Crnoj Gori. Studijske posjete EU institucijama, dravama lanicama, kandidatima i zemljama u procesu stabilizacije i pridruivanja - Studijske posjete za razliite programe koji e takoe omoguiti pripremu posebnih studija na osnovu iskustava i postignutih rezultata drugih drava. Uea na meunarodnim konferencijama, seminarima i radionicama - Informisanje i edukacija o iskustvima drugih drava u procesu pridruivanja EU je veoma vaan segment obuke i operativno se veoma brzo i kvalitetno ostvaruje ueem na ovakvim skupovima. Prenos znanja kroz praksu (Twinning)198 - ostvarie se: - Razmjenom iskustava sa slubenicima iz drava lanica/kandidata - Obukom dravnih slubenika u dravama lanicama/kandidatima - Kroz rad pod nadzorom EU eksperata - Ueem u namjenskim programima za upoznavanje institucija EU - Obukom davnih slubenika na licu mjesta u Evropskoj komisiji, dravama lanicama EU ili u dravama kandidatima, u okviru razliitih programa finansiranih na bilateralnom principu i iz budeta EU. Permanentna diseminacija rezultata obuke Veoma je vano ukljuivati to vei broj dravnih slubenika u kontinuirani sistem obuke. To e se ostvarivati na sljedei nain: - Poslije svake posjete institucije EU, drave lanice EU ili drave kandidata, od uesnika (slubenika koji su boravili) bie zahtijevano da naprave kratak izvjetaj u kojem e se pokazati relevantnost posjete. - Uesnici programa obuke e imati brifinge prije i nakon uea na konferencijama, seminarima i radionicama. - Poslije svake kratke posjete stranoj instituciji, od uesnika e se traiti da pripremi kratko izlaganje i podijeli svoja iskustva sa kolegama u svojoj instituciji i na Komisiji za koordinaciju procesa pridruivanja.
198

Twinning se razliito prevodi u regionu, npr. kao blisko medjuinstitucionalno saradjivanje (Slovenija), bratiimljenje (Hrvatska) ili bliznaanje (Srbija).

125

Upravljanje i koordinacija EU obuke Upravljanje i koordinacija obuke na polju evropskih integracija je u obavezi Ministarstva za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije. Ministarstvo e po ovim pitanjima usko saraivati sa Upravom za kadrove, resornim ministarstvima, kao i sa Komisijom za koordinaciju procesa evropskih integracija. Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije i Komisija za koordinaciju procesa EU integracija, kao kljune take unutar Vlade Crne Gore odgovorane su za koordinaciju graenja kapaciteta EU unutar resornih ministarstava Vlade Crne Gore, kao i koordinaciju izvoenja programa obuke za dravne slubenike u Crnoj Gori. Monitoring i evaluacija Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije nastavie planiranje i implementaciju aktivnosti vezanih za obuku, u formi godinjih izvjetaja. Radi uspostavljanja to bolje koordinacije obuke, jedinice za evropske integracije u okviru resornih ministarstava e kontinuirano informisati ministarstvo o svim aktivnostima koje se odnose na obuku o EU. Formiranje jedinstvene baze podataka koja se odnosi na ostvarenu obuku o EU, omoguie resornim ministarstvima da vre validne procjene o potrebnim kadrovskim potencijalima za proces evropskih integracija, a razliitim institucijama i stranim donatorima da aurno budu informisani o potrebnim aktivnostima vezanim za obuku o EU.

Plan aktivnosti za organizovanje programa obuke dravne adminstracije Crne Gore

Kako bi se uspjeno implementirao program obuke za proces pridruivanja EU potrebno je sprovesti sljedee aktivnosti: 1. USPOSTAVLJANJE BAZE PODATAKA RASPOLOIVIH /OBUENIH LJUDSKIH RESURSA ZA PROCES STABILIZACIJE I PRIDRUIVANJA - Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije pripremie upitnik za kontak osobe u resornim ministarstvima koji e sadrati relavantne podatke koji se odnose na obuku (steene diplome slubenika o poznavanju pitanja koja se odnose na EU, kao i diplome o poznavanju stranih jezika); 2. PLANIRANJE NOVIH KURSEVA KAO KONTINUIRANA AKTIVNOST Sastavni dio upitnika bie i pitanja o definisanju konkretnih potreba resornih ministarstava za daljom obukom u optim i specifinim oblastima, posebno onim vezanim za ispunjavanje Akcionog plana za evropsko partnerstvo (demokratija i vladavina prava, ljudska i manjinska prava, regionalna saradnja, interno trite, ekonomska situacija, sektorske politike, pravosudje i unutranji poslovi). Na taj nain e se obezbijediti informacije potrebne za posebne godinje radne planove obuke, koji e obezbijediti adekvatno planiranje EU treninga; 3. OBEZBJEDJENJE FINANSIJSKE PODRKE ZA REALIZACIJU PROGRAMA OBUKE - U saradnji sa Delegacijom Evropske komisije i EAR definisae se korienje finansijske podrke iz CARDS programa namjenjene izgradnji i unapreenju kapaciteta na podruju evropskih integracija (MIP CARDS 2005-06, ija realizacija poinje od septembra 2005.g.), ukljuujui i Regionalni CARDS program; Takodje, u okviru programa CARDS, realizovae se i podprogrami namijenjeni za rast kapaciteta institucija u oblasti obuke za evropske integracije, kao to su: TWINNING I SCEPP199; 4. OBEZBJEDJENJE FINANSIJSKE PODRKE ZA REALIZACIJU PROGRAMA OBUKE kroz realizaciju programa TAIEX, u saradnji sa Generalnim direktoratom za proirenje (Evropska komisija, Brisel); 5. OBEZBJEDJIVANJE TEHNIKE PODRKE PROGRAMU OBUKE - Obezbijedie se prevoenje raznih studijskih, obrazovnih i analitikih materijala koji se odnose na razliite oblasti EU.
199

SCEPP Savjetodavni centar za ekonomska i pravna pitanja (Kancelarije u Beogradu i Podgorici).

126

Formiranjem Uprave za kadrove, posao koordinacije programa obuke, njihova organizacija i donoenje Strategije obuke, preozela je ovaj specijalizovani organ uprave za cijelu Vladu.

7. OSTALE AKTIVNOSTI VEZANE ZA PROCES STABILIZACIJE I PRIDRUIVANJA TOKOM PRETHODNOG PERIODA 7.1. Oblast usklaivanja zakonodavstva
U oblasti usklaivanja nacionalnog zakonodavstva sa propisima EU, Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije je u saradnji sa Generalnim sekretarijatom Vlade Crne Gore iniciralo uvoenje posebnog pravnog instrumenta za praenje stepena usklaenosti nacionalnog zakonodavstva sa propisima EU.
OBRAZAC ZA OCJENU USKLAENOSTI PROPISA SA ODGOVARAJUIM PROPISIMA EU 1. Organ dravne uprave obraiva propisa 2. Naziv predloga propisa 3. Usklaenost predloga propisa sa odredbama Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju izmeu Evropskih zajednica i njihovih drava lanica i Republike Crne Gore a) Odredbe Sporazuma sa kojima se usklauje propis b) Nivo ispunjavanja obaveza koje proizilaze iz navedene odredbe Sporazuma c) Razlozi za djelimino ispunjenje, odnosno neispunjenje obaveza koje proizilaze iz navedene odredbe Sporazuma d) Veza sa Akcionim planom za sprovoenje Sporazuma 4. Usklaenost predloga propisa sa acquis communautaireom a) Usklaenost predloga propisa sa primarnim izvorima prava Evropske unije b) Usklaenost predloga propisa sa sekundarnim izvorima prava Evropske unije c) Usklaenost predloga propisa sa ostalim izvorima prava Evropske unije d) Razlozi za djeliminu usklaenost odnosno neusklaenost i rok u kojem je predvieno postizanje potpune usklaenosti 5. Ukoliko ne postoje odgovarajui propisi Evropske unije sa kojima je potrebno obezbijediti usklaenost konstatovati tu injenicu 6. Navesti da li su navedeni izvori prava EU prevedeni na jezik koji je u slubenoj upotrebi u Republici 7. Uee konsultanata u izradi predloga propisa i njihovo miljenje o usklaenosti.

U tom smislu oformljen je poseban Obrazac za ocjenu usklaenosti propisa sa odgovarajuim propisima Evropske unije. Odlukom o izmjenama i dopunama Poslovnika Vlade RCG (Slubeni list RCG br.71/04) uvedena je obaveza predlagaa da uz predlog zakona, drugog propisa ili opteg akta dostavi ocjenu usklaenosti propisa sa odgovarajuim propisima Evropske unije, a ukoliko ne postoji propis EU, konstataciju o

127

toj injenici. Ovaj novi nain rada na priprema zakonskih akata u Crnoj Gori uspjeno funkcionie od decembra 2004. godine. Obrazac Izjave o uskladjenosti koji potvrdjuje stepen uskladjenosti predloenog pravnog propisa sa primarnim i sekundardnim izvorima-propisima EU, kao i Procjena fiskalnog uticaja novog pravnog propisa na trogodinju projekciju Budeta RCG, postaju neophodan dio procedure usvajanja novih propisa, a slue i kao dobra osnova za dalju diskusiju o predloenim propisima u Parlamentu RCG.

7.2. Neposredna saradnja sa institucijama EU

U proteklom periodu ostvarivana je redovna i kontinuirana saradnja sa Delegacijom Evropske komisije u SCG i nadlenim insitucijama EU. Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom dostavljalo je primjedbe i sugestije na niz dokumenata Evropske komisije, redovno je pripremalo i organizovalo sastanke Unaprijeenog stalnog dijaloga, pripremljeni su i dostavljeni Evropskoj komisiji neophodni podaci vezani za pozitivnu Studiju izvodljivosti, redovno se dostavljaju izvjetaji o ostvarivanju Akcionog plana za ralizaciju Evropskog partnerstva, kao i prilozi Crne Gore za godinje izvjetaje o Procesu stabilizacije i pridruivanja. U ovom periodu znatno je unaprijeena saradnja sa Evropskom agencijom za rekonstrukciju ueem u planiranju i projektovanju programa saradnje i aktivnosti u sklopu programa CARDS za 2005 i 2006 godinu.

8. PREGOVORI O SPORAZUMU O STABILIZACIJI I PRIDRUIVANJU (2005-06)

8.1. Studija izvodljivosti i Pregovaraka direktiva Studija izvodljivosti, najkrae reeno, predstavlja specifian, standardizovan format izvjetaja EK o jednoj zemlji, odnosno zvaninu potvrdu Komisije da je odredjena zemlja spremna da pregovara o SSP. Nakon to je Savjet ministara EU 25. aprila 2005. godine konano odobrio (pozitivnu) Studiju izvodljivosti, stekli su se uslovi da se u Vladi CG preuduzme itav niz koordiniranih aktivnosti u okviru priprema za budue pregovore o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju200. Posebno je potrebno istai da je EU, u Studiji izvodljivosti, jasno definisala svoj odnos prema buduem procesu pregovaranja o Sporazumu i organizaciji referenduma: Ustavna povelja sadri klauzulu prema kojoj svaka Republika ima pravo da se povue iz Dravne zajednice. Ova klauzula sadri jasnu vremensku odrednicu: relevantni postupci mogu biti pokrenuti tek nakon isteka trogodinjeg perioda, poevi od usvajanja Povelje u februaru 2003. godine. Takvo povlaenje moralo bi biti predmet referenduma odranog u Republici, pozivajui se na ovu klauzulu. Postojanje ove opcije nije per se prepreka za napredak ka ugovornim odnosima sa Srbijom i Crnom Gorom, u okviru pristupa dvostrukog kolosjeka. Meutim, ona e zahtijevati konstruktivni stav i snanu politiku posveenost svih strana, kako bi se osigurao kapacitet Srbije i Crne Gore da se ukljui u pregovore u cilju uspostavljanja ugovornih odnosa sa EU.201 Kolegijum komesara Evropske komisije je 11. jula 2005. godine ustanovio formalan Prijedlog pregovarakih uputstava, koje je kasnije odobren od strane Savjeta ministara EU 3.oktobra 2005.g./usvojanje tzv. Direktive za pregovore kojom se daje mandat EK da otpone pregovore o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju sa Srbijom i Crnom Gorom/.

Puni naziv sporazuma je Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju izmeu SCG i Evropskih zajednica i njihovih drava lanica. Citiran je tekst Saoptenja Evropske komisije o spremnosti Srbije i Crne Gore da pregovara sa Evropskom unijom o Sporazumu o stabilizaciji i priodruivanju (Studija izvodljivosti, april 2005);
201

200

128

Pregovore o Sporazumu vodie Komisija u konsultaciji sa posebnim odborom koji treba da se formira od strane Savjeta ministara, to znai da e i drave lanice EU imati znaajan uticaj na pregovore. 8.2. Karakteristike i struktura Sporazuma SSP je mjeoviti sporazum tj. zaljuuje se izmeu drave Zapadnog Balkana (ZB) i Evropskih zajednica i njihovih drava lanica, to znai da ne stupa na snagu inom potpisivanja. Da bi stupio na snagu mora biti dobiti saglasnost od strane Evropskog parlamenta i parlamenata svih drava lanica EU. Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju sadri sljedea poglavlja: Opti principi; Politiki dijalog; Regionalna saradnja; Slobodno kretanje roba; Kretanje radnika, poslovni nastan, pruanje usluga, kapital; Harmonizacija prava; Pravosue i unutranji poslovi; Politike saradnje; Finansijska saradnja; Institucionalne, opte i zavrne odredbe. 8.3. Pripreme za pregovore pregovaraki tim, pregovaraka platforma, model izvjetavanja S obzirom na strukturu SSP i usvojeni model dvostrukog kolosjeka koji je omoguio da se dio pregovora vodi direktno izmedju drave lanice SCG i predstavnika Evropske komisije, Vlada CG je, 16. juna 2005.g., formirala Pregovaraki tim sastavljen od ministara iji resori su kljuni za proces pregovaranja i sprovodjenje odredaba SSP. Pregovaraki tima Vlade RCG ine: Ministar za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije - ef pregovarakog tima, Ministar poljorivrede, umarstva i vodoprivrede, Ministar finansija, Ministar inostranih poslova i Ministar ekonomije. U cilju to bolje koordinacije procesa pregovaranja i pruanja strune podrke Pregovarakom timu, formirano je est medjuresorskih radnih grupa, i to za sljedea poglavlja Sporazuma: (1) Preambula, opta naela, politiki dijalog, institucionalne, prelazne i zavrne odredbe; (2) Poljoprivreda i ribarstvo; (3) Slobodno kretanje roba; (4) Slobodno kretanje ljudi, usluga i kapitala; (5) Finansijska saradnja i ostale politike saradnje i (6) Usklaivanje zakonodavstva. Koordinaciju ukupnih aktivnosti radnih grupa obavlja Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije. Sve radne grupe su, otvorene, da, po procjeni Koordinatora radne grupe, u njihov rad budu ukljueni i lokalni eksperti sa Univerziteta, kao i predstavnici civilnog drutva. Takoe, u saradnji sa kancelarijama za pridruivanje Evropskoj uniji u Srbiji i na nivou dravne zajednice formiran je pregovaraki tim i tri radne grupe na nivou dravne zajednice. Ova tijela na novou dravne zajednice sastavljena su od predstavnika drava lanica i institucija dravne zajednice. Na nivou dravne zajednice formirane su radne grupe za: 1. preambulu i politiki dijalog, 2. za pitanja viza azila i migracija i 3. za harmonizaciju zakonodavstva, to je u skladu sa definisanim nadlenostima institucija dravne zajednice u oblastima koje se pregovaraju Sporazumom o stabilizaciji i pridruivanju. Za lidere i lanove radnih grupa organizovana je dodatna obuka, kao bi se na vrijeme i kvalitetno zavrile pripreme osnovnih pregovarakih pozicija Crne Gore za pregovore Sporazuma. U toku septembra radne grupe su zavrile rad na pregovarakim pozicijama Crne Gore, ime je pripremljena Pregovaraka plarforma Crne Gore.

129

8.4. Tok pregovora 27. oktobra 2005. Evropska komisija dostavila je prvi predlog (radnu verziju) cjelokupnog teksta Sporazuma koji e biti predmet daljeg pregovora, a koji je usaglaen sa 25 drava lanica EU. Radna verzija Sporazuma imala je 143 lana (Preambula, I Opti principi, II Politiki dijalog, III Regionalna saradnja, IV Slobodno kretanje roba, V Kretanje radnika, osnivanje preduzea, pruanje usluga i kapital, VI Uskladjivanje zakonodavstva, implementacija i pravila konkurencije, VII Pravosudje, sloboda i bezbjednost, VIII Politike saradnje, IX Finansijska saradnja i X Institucionalne, opte i zavrne odredbe). U predlogu Sporazuma planirano je i 11 aneksa i 7 protokola, koji se trebaju neposredno pregovarani i potpisani izmedju EK i drava lanica SCG, u skladu sa modelom dvostrukog kolosjeka. Aneksi i protokoli odslikavali su postojanje dva ekonomska sistema sa razliitom dinamikom otvaranja prema tritu EU. Vano je takodje istai da, bez obzira na planirani referendum u Crnoj Gori, cijeli proces je morao biti projektovan - koliko e trajati. U tom smislu, prema predlogu EK, koji je naelno usaglaen sa predstavnicima pregovarakih timova Dravne zajednice i drava lanica, tok pregovora Sporazuma bi se, u postojeem institucionalnom aranmanu trebao realizovati kroz: I zvanini sastanak, 7.novembra 2005 (Preambula, opti principi, Politiki dijalog, Finansijska saradnja i jedan dio ostalih politika saradnje), Prvi tehniki sastanak 20. i 21. decembra 2005 (Slobodno kretanje roba industrijski proizvodi, poljoprivreda i ribarstvo i ostatak politika saradnje), Drugi tehniki sastanak 22. i 23. februara 2006 (Kretanje roba (poljoprivreda), usluge, osnivanje preduzea, kretanje kapitala, saobraaj, harmonizacija zakonodavstva, konkurencija), II zvanini sastanak, 5.aprila 2006 (Pravda, sloboda i sigurnost, Kretanje radnika, Opte i zavrne odredbe), Trei tehniki sastanak 8. i 9. juna 2006. (kretanje roba), etvrti tehniki sastanak 12. i 13. jula 2006. (finalizacija kretanja roba) i III zvanini sastanak 8.novembra 2006 (Institucionalne odredbe, pregled stanja i eventualni dalji tok pregovora). Pregovori o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju (SSP) izmeu Dravne zajednice SCG i EU poeli su sveanim otvaranjem 10. oktobra 2005. godine u Beogradu i sve do referenduma (21. maja 2006.), crnogorska delegacija je uspjeno pregovarala i ispunjavala sve preuzete obaveze po pitanju redovnog izvjetavanja i pripreme pojedinanih prijedloga za pojedine dijelove Sporazuma. Crna Gora je, vjerujui u sebe i u svoje kapacitete, bila spremna da ponudi krae rokove za implementaciju i da uvijek ima jasan stav po svakom pitanju u vezi sa SSP. Ako se eli sublimirati profil pregovora prije referenduma, mogu se istai slijedei trendovi u pregovarakom procesu: Afirmacija pregovarakog kapaciteta drava lanica - drave lanice pokazale su puni kapacitet za pregovore i bile su dobro pripremljene; Dvostruki kolosjek - dravna zajednica, ni u okviru politikog dijaloga, nije imala poseban stav, ve je on proisticao iz izvorne nadlenosti drava lanica i modela dvostrukog kolosjeka /nisu postojala tri kolosjeka, ve samo dva/; Razlike - to je ekonomski dijalog u okviru pregovora iao vie prema detaljima i konkretnim stavovima, sve su bileoitije razlike u privrednim sistemima, zakonodavstvu i ekonomskim politikama drava lanica; Posebni lanovi - i sama EK je definisala vie lanova Sporazuma, koji se pojedinano odnose samo na Crnu Goru, ili samo na Srbiju /npr. lanovi koji definiu koncesije Zajednice na uvoz poljoprivrednih proizvoda porijekom iz Crne Gore date su odvojeno/; Razlike u tranzicionim periodima - mnogi tzv. tranzicioni periodi, tj. kapaciteti drava lanica da otvore svoja trita za EU proizvode i usluge, znaajno se razlikuju izmedju drava lanica, pa postoje razliiti prijedlozi po pojedinim lanovima Sporazuma /alternativa je definisanje po dva paragrafa za svaku dravu lanicu, u okviru jednog lana Sporazuma/; Otvorenost crnogorske ekonomije je vea - generalno govorei, Crna Gora, kao znatno otvoreniji i liberalniji sistem, ima mnogo manje prelaznih perioda i oni su uglavnom krai nego predlog drave Srbije, a za neke lanove nema ni potrebe za prelaznim periodima;

130

Aneksi odslikavaju specifinosti drava lanica202

U aprilu 2006, neposredno uoi referenduma, Vlada je usvojila i Deklaraciju o dinamiziranju procesa evropskih integracija, jo jednom istiui svoju jasnu opredijeljenost za pridruivanje EU, kao strateki okvir budueg razvoja. Borba za afirmaciju evropskog puta Crne Gore potpuno je, svjesno, integrisana sa projektom obnove crnogorske dravnosti. 21. maja 2006. godine, na referendumu o dravno-pravnom statusu, voljom veine graana, Crna Gora je postala najmlaa drava evropskog kontinenta, 192 lanica UN (28.6.2008), a EU je prvi put donijela odluku o kolektivnom prizanju jedne nezavisne drave (12. jun 2006). Samo deset dana nakon Referenduma odrane su prve tehnike konsultacije o novom pregovarakom mandatu, koji stupa na snagu ve u julu 2006. Odlukom Savjeta ministara EU od 15. septembra te godine uspostavljen je i redovni politiki dijalog na ministarskom nivou. EU je pozvala vlasti u Podgorici da ubudue samostalno koordiniraju svoju politiku sa spoljnom politikom EU. Zvanini Brisel nije skrivao namjeru da se kroz politiki dijalog promovie ideja pune integracije Crne Gore u zajednicu evropskih naroda i njenog postepenog probliavanja EU. Takoe, i sastanci Crna GoraEU Trojka imali su za cilj produbljivanje saradnje izmeu Crne Gore i EU, posebno u pogledu usklaivanja stavova o meunarodnim pitanjima, spoljnoj i bezbjednosnoj politici, te u cilju razmjene informacija o pitanjima od zajednikog interesa u vezi s regionalnom saradnjom i razvojem dobrosusjedskih odnosa. Tehniki dio usklaivanja po 31. poglavlju SSP je zavren 1. decembra 2006.godine. Nova Vlada, kao vlada kontinuiteta, nastavila je ovaj vaan proces bez zastoja, to je nailo na uvaavanje i u institucijama EU. Prvi politiki dijalog Crne Gore sa Evropskom unijom odran je u Briselu, 22. januara 2007. godine sastankom ministra inostranih poslova sa EU Trojkom. U meuvremenu, jo jedna vana stepenica na putu euroatlanskih integracija je savladana - Crna Gora je 15. decembra 2006. godine pristupila programu Parnerstvo za mir (PfP). Samo dva i po mjeseca od zavretka tehnikih pregovora, 15. marta 2007. godine, Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju je parafiran, ime je prva, najrizinija i najtea faza procesa integracija dovedena do samoga kraja i otvorena nova stranica u afirmaciji nezavisne drave Crne Gore i njene evropske perspektive. Dvadesetak dana nakon parafiranja SSP, Vlada je 5. aprila 2007.godine usvojila prijedlog i nove organizacione strukture na nivou drave koja e biti u stanju efikasno pratiti implementaciju Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju i voditi transparentan dijalog u zemlji sa svim predstavnicima drutva. Novi vaan dogaaj u odnosima s Briselom uslijedio je ve 13. aprila 2007.godine u Briselu, kada su parafirani Sporazum o readmisiji i Sporazum o viznim olakicama. Ovi sporazumi potpisani su 18. septembra iste.godine i poeli su da se primjenjuju od 1.januara 2008.godine, kada i Privremeni sporazum o trgovini. Ako bi se pokuao napraviti hronoloki pregled kljunih dogaaja u procesu stabilizacije i pridruivanja, tj. procesa pregovaranja o SSP, ukljuujui i pregled mnogobrojnih sastanaka tzv. Unaprijeenog stalnog dijaloga, iz tabelarnog pregleda dosadanjih aktivnosti, koji slijedi, bez dvojbe se moe zakljuiti da je ogroman broj aktivnosti uspjeno realizovan i da je Crna Gora pokazala spremnost za narednu fazu procesa evropskih integracija.

202

Aneksi su bili osnovni instrument prelaska sa modela dvostrukog kolosjeka na model dva odvojena kolosjeka nakon obnove crnogorske dravnosti poslije referenduma 21.maja 2006.godine

131

HRONOLOGIJA KLJUNIH DOGAAJA PROCESA STABILIZACIJE I PRIDRUIVANJA EU SA AKCENTOM NA SASTANKE UNAPRIJEENOG STALNOG DIJALOGA I PREGOVORE O SSP* Datum 14.3.2002. 4.2.2003. Mjesto Beograd Beograd Pregovori o SSP Beogradski sporazum Ustavna povelja Unaprijeeni Stalni Dijalog / Enhanced Permanent Dialogue, EPD Prvi sastanak: reforma sudstva i policije; organizovani kriminal i korupcija; granice, vize, azil; demokratizacija Napomena: Prvi razvojni forum EU-SRJ konstituisan je u formi povremenih sastanaka tzv. Konsultativne radne grupe (Consultative Task Force) i u periodu od juna 2001.g. do jula 2002.g. odrano je pet takvih sastanaka 2. sastanak: makroekonomska pitanja; opte strukturne reforme; implementacija jedinstvene trgovinske politike; problemi unutranjeg trita; prava intelektualne i industrijske svojine; politika i zakon o konkurenciji. 3. sastanak: politiki kriterijumi; ekonomska situacija; trgovina i unutranje trite; energetika; transport. 4. sastanak: politiki kriterijumi; pravosue i unutranji poslovi; trgovina i unutranje trite. 5. sastanak: Evropsko partnerstvo 6. sastanak: AP za EP; demokratija i vladavina prava; meunarodna saradnja; ljudska i manjinska prava; pravosue i unutranji poslovi; ekonomska pitanja; trgovina i unutranje trite. 7. sastanak: a) konkurencija i dravna pomo. b) Studija izvodljivosti; sposobnost preuzimanja obaveza koje proizilaze iz SSP Savjet ministara EU donosi pozitivno miljenje o spremnosti SCG za proces pregovora o SSP STUDIJU IZVODLJIVOSTI 8. sastanak: a) Prvi sektorski sastanak o trgovini, carinama, oporezivanju i poljoprivredi. b) Politiki kriterijumi Prvi sektorski sastanak o ekonomskim, finansijskim i pitanjima vezanim za ivotnu sredinu (Sub EPD) 9. sastanak: Saradnja sa Hakim tribunalom; prava manjina. SVEANI POETAK PROCESA PREGOVARANJA O SSP SCG EU Prva zvanina runda: Pregovarano je o preambuli i sledeim glavama SSP : opti principi, politiki dijalog, regionalna saradnja, politike saradnje. Prva tehnika runda: pregovarano je o glavi IV slobodno kretanje roba (poglavlje I industrijski proizvodi, poglavlje II poljoprivreda i ribastvo i poglavlje III zajednike odredbe ) i o glavi VIII politike saradnje

2. jul 2003.

Beograd

27. i 28. oktobar 2003. 29. i 30. jaunuar 2004. 30. april 2004. 16.6.2004. 27. i 28. januar 2005. 20.4.2005. 21.4.2005. 25.4.2005 5. 7.2005. 7. 7. 2005. 14.10.2005 8.11.2005. 10.10.2005.

Beograd Beograd Beograd Podgorica Beograd a)Podgorica b) Beograd Brisel a) Podgorica b) Beograd Podgorica Beograd Beograd

7. 11. 2005.

Beograd

20. i 21. 12. 2005.

Beograd

25. 1. 2006. 20. 2. 2006.

PodgoricaBrisel Podgorica

Video konferencija posveena pripremama za drugu rundu tehnikih pregovora. Sub-EPD sastanak o Sektorski unutranjem

132

tritu, konkurenciji, transportu, energetici, informacionom drutvu i medijima. Druga tehnika runda: Pregovori o Glavi V kretanje radnika, osnivanje privrednih drutava, pruanje usluga, kapital, Glavi VI harmonizacija zakonodavstva, Glavi IV slobodno kretanje roba, kao i Glavi VIII politike saradnje. 10. sastanak: a) Sektorski sastanak o kretanju radne snage, socijalnom partnerstvu i razvoju ljudskih resursa. b) Sektorski sastanak posveen pravosuu, slobodi i bezbjednosti. c) Implementacija EP; politiki kriterijumi. Druga zvanina runda: Izvrena je rekapitulacija prethodnih rundi pregovora a zatim je pregovarano o Glavi V poglavlje i - kretanje radnika i Glava X institucionalne, opte i zavrne odredbe (osim o lanovima 123-130 Tehnike konsultacije oko ekonomskog dijela Sporazuma i aneksa Sub EPD - Drugi sektorski sastanak o trgovini, industriji, carinama i oporezivanju. Tehnike konsultacije o proceduri za dobijanje novog pregovarakog mandata nakon proglaenja nezavisnosti (rad na nacrtu teksta SSP) 1. EPD sastanak: Implementacija Evropskog Partnerstva; politiki kriterijumi; izvjetaj sa sektorskih grupa. NOVA PREGOVARAKA DIREKTIVA ZA PREGOVORE O SSP EU - CRNA GORA Trea zvanina runda: Izvrena je rekapitulacija prethodnih rundi pregovora a zatim je pregovarano o GLAVI VII Pravda, sloboda i bezbjednost i GLAVA X - institucionalne, opte i zavrne odredbe (lanovi 123-130 ). Trea tehnika runda Pregovori o tekstu SSP u glavama IV, V, VI i VIII, kao i o koncesijama na industrijske i poljoprivredne proizvode. Sub-EPD Sektorski sastanak o ivotnoj sredini, veterinarskim i fitosanitarnim pitanjima i ribarstvu. Tehnike konsultacije o kapacietu carinske slube i o pregovorima o poljoprivredi etvrta tehnika runda: Pregovori o tranzicionim periodima u tekstu SSP, potvrda protokola i aneksa, administrativni kapaciteti, pristup meunarodnim organizacijama i konvencijama. Sub-EPD - Drugi sektorski

22. i 23.2. 2006.

Beograd

3.4. 2006. 6. 4. 2006.

a)Podgorica

b) Beograd

5. 4. 2006. 25. i 26. 4. 2006. 1. 6. 2006. 2. 6. 2006.

Beograd

Brisel Podgorica Podgorica

24.7.2006. 24. jul 2006

Podgorica Brisel

26. 9. 2006.

Podgorica

27. 9. 2006.

Podgorica

19/20. 10. 2006

Brisel

8. 11. 2006. 14. 11. 2006.

Podgorica Brisel

133

30. 11. 2006.

Podgorica

sastanak o ekonomskim i finansijskim pitanjima. 2. EPD sastanak: Godinji izvjetaj; institucionalne i politike promjene nakon nezavisnosti; pravosue, sloboda i bezbjednost; administrativni kapaciteti. Peta tehnika runda: Zavrni pregovori o tekstu SPP, uzajamnim koncesijama i protokolima tehniko zakljuenje pregovora Sastanci komiteta za ZB o saglasnosti drava lanica na predlog SSP sa Crnom Gorom (COWEB) Parafiranje SSP - Predsjednik Vlade CG i Komesar za proirenje Sub-EPD - Drugi sektorski sastanak o unutranjem tritu Plenarni EPD Politiki kriterijumi Potpisivanje SSP

1. 12. 2006. 14.12.2006 12.3.2007 15.3.2007 23.3.2007 26.5.2008. 15.10.2007.

Podgorica Brisel Podgorica Podgorica Podgorica Luksemburg

8.5. Struktura ispregovaranog Sporazuma

SPORAZUM O STABILIZACIJI I PRIDRUIVANJU CRNE GORE I EU PREAMBULA I OPTI PRINCIPI (l. 2-9) II POLITIKI DIJALOG (l. 10-13) III REGIONALNA SARADNJA (l. 14-17) IV SLOBODAN PROTOK ROBA (l. 18) Poglavlje I: Industrijski proizvodi (l. 19-23) Poglavlje II: Poljoprivreda i ribarstvo (l. 24-33) Poglavlje III: Zajednike odredbe (l. 34-48) V PROTOK LJUDI, OSNIVANJE, PRUANJE USLUGA, KAPITAL Poglavlje I: Kretanje radnika (l. 59-51) Poglavlje II: Osnivanje privrednih drutava (l. 52-58) Poglavlje III: Pruanje usluga (l. 59-61) Poglavlje IV: Tekua plaanja i protok kapitala (l. 62-64) Poglavlje V: Opte odredbe (l. 65-71) VI USKLADJIVANJE ZAKONODAVSTVA, SPROVODJENJE ZAKONA I PRAVILA O KONKURENCIJI (l. 72-79) VII PRAVDA, SLOBODA I BEZBJEDNOST (l. 80-87) VIII POLITIKE SARADNJE (l. 88-114) IX FINANSIJSKA SARADNJA (l. 115-118) X INSTITUCIONALNE, OPTE I ZAVRNE ODREDBE (119-139) Zajednika deklaracija o lanu 75. (intelektualna svojina) Deklaracija EZ i drava lanica (l. 35 i l. 27 paragraf 2) ANEKSI I Crnogorske carinske koncesije za industrijske proizvode iz EU (l.21) Ia i Ib II Definicija prizvoda od mlade govedine - baby beef proizvoda (l.26) III Crnogorske carinske koncesije za primarne poljoprivredne proizvode iz EU (l. 27) IIIa, III b i IIIc IV Koncesije EU za riblje proizvode iz Crne Gore(l.29) V Crnogorske koncesije za riblje proizvode iz EU (l.30) VI Finansijske usluge (definicije) (l. 52) VII Intelektualna, industrijska i komercijalna prava svojine (l.75) PROTOKOLI 1. Trgovina preradjenim poljoprivrednim proizvodima (l.25) 2. O uzajamnim preferencijalnim koncesijama za odredjena vina, uzajamnom prizavanju, zatiti i kontroli naziva vina, alkoholnih pia i aromatizovanih vina (l. 28) 3. Definicija pojma proizvodi sa porijeklom i metode administrativne saradnje (l.44)

134

4. 5. 6. 7. 8.

Kopneni transport (l. 61) Dravna pomo u industriji elika (l. 73) Uzajamna administrativna pomo u carinskim pitanjima (l. 99) Mehanizmi za rjeavanje sporova (l. 130) Optii prinicipi za uee Crne Gore u programima Zajednice (l. 132)

8.6. Koncesije i kvote

Pregovori o crnogorskim carinskim koncesijama na industrijske proizvode proizveli su sistematizaciju industrijskih proizvoda u tri grupe. Lista 1 - proizvodi za koje e se trite liberalizovati odmah nakon potpisivanja Sporazuma, odnosno nakon stupanja na snagu Privremenog sporazuma (Interim Agreement), to se ostvarilo usaglaavanjem crnogorske carinske tarife u decembru 2006.godine sa evropskom (HS 2007); Lista 2 (Aneks Ia SSP) manje osjetljivi industrijski proizvodi postepeno sniavanje carinskih stopa u naredne tri godine (prvo na nivo od 80%, zatim 50% i nakon toga 25%; 1.januara tree godine nakon stupanja na snagu Privremenog sporazuma, uvozne carine za i za ovu kategoriju industrijskih proizvoda e biti ukinute; (33 tarifne stavke mermer i ukrasni kamen, drvni proizvodi, dijelovi obue, proizvodi od aluminijuma, rashladni ureaji i neki industrijski proizvodi koji se ne proizvode u RCG, ali su znaajan budetski prihod po osnovu carina, npr. mobilni telefoni, putnika vozila, rashladni ureaji i sl.). Carinska tarifa za ove robe je bila 7% i nia. Lista 3 (aneks Ib SSP) vie osjetljivi industrijski proizvodi postepeno sniavanje carinskih stopa u narednih pet godina (237 tarifnih stavki, agroindustrija, drvoprerada, koa i obua, proizvodi od kamena, papirna industrija, neki proizvodi od aluminijuma, tekstilna industrija i metaloprerada).

Crnogorske carinske koncesije u oblasti poljoprivrede i ribarstava: Osnovni i preradjeni poljoprivredni proizvodi: Lista 1 proizvodi za koje e se trite liberalizovati odmah nakon potpisivanja Sporazuma, odnosno nakon stupanja na snagu Privremenog sporazuma (Interim Agreement), jer CG nema interes da titi carinskom zatitom one sektore gdje nema proizvodnje; proizvodi iz ove kategorije su navedeni u Aneksu IIIa i Protokolu 1 -aneks I; Lista 2 osjetljivi proizvodi - proizvodi za koje e se carinska zatita progresivno eliminisati (smanjivati za po 20% godinje) u narednih pet godina od stupanja na snagu privremenog sporazuma (2008-2012). Od osnovnih poljoprivrednih proizvoda ( Aneks IIIb) na ovoj listi su: ivotinje za klanje (goveda, svinje i ivina), svinjsko meso i masnoe, ostale partije ivinskog mesa, surutka, jaja, ukrasno bilje i sadnice poljoprivrednog i umskog bilja, od povra: luk, argarepa, mahunasto povre, peurke, od voa: smokve, agrumi, kupine, zatim kafa, penino brano, preraevine od voa i povra, neka alkoholna pia, duvan. Od preraevina (Protokol 1 - aneks II, integralna tabela) na ovoj listi su: konditorski proizvodi, neke vrste bezalkoholnih i alkoholnih pia, pivo, duvanski proizvodi. Lista 3 - najosjetljiviji poljoprivredni proizvodi - za koje e se u roku od narednih pet godina carinska zatita smanjiti do 50% postojeeg nivoa do 2012.godine, tj. 10% godinje u narednih 5 godina (koja pored ad valorem carinskih stopa ukljuuje i specifine stope - ranije prelevmani i sezonsku zatitu), i na nivou od 50% carinske zatite e ostati carina za ove proizvode sve do potpunog integrisanja na EU trite, tj. do punopravnog lanstva Crne Gore u EU. Ova lista sadri:

135

A)

Osnovni poljoprivredni proizvodi (Aneks III c): jagnjad za klanje, meso goveda svih kategorija, meso ovaca i koza svih kategorija, meso ivine, soljeni i dimljeni proizvodi, mlijeko, pavlaka, jogurt, maslac i sir, med, krompir, paradajz, kupusnjae, krastavci, paprika i spana, mandarine, groe, dinje i lubenice, jabuke, kruke, trenje, vinje, kajsije, breskve, ljive, jagode, maline i kivi, maslinovo ulje i sve preraevine o mesa. Preraeni poljoprivredni proizvodi (Protokol 1, Aneks II, integralna tabela) namazi i prirodna i mineralna voda.
Postepena liberalizacija poljoprivrednih proizvoda 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1 2 3 4 godine 5
Manje osjetljivi proizvodi vie osjetljivi proizvodi

B)

: mljeni

Na pregovorima je utvrena i kvota za vino (Protokol 2). Od strane Evropske komisije je predloena kvota za bescarinski izvoz crnogorskog vina u iznosu od 16.000 hl godinje (sadanji izvoz ne prelazi 3.000 hl), ime je omoguena asimetrinost u korist Crne Gore. Takoe, crnogorski pregovaraki tim je ispregovarao znatno niu kvotu za uvoz vina iz EU-25, koja iznosi 1500 hl prve godine nakon potpisivanja SSP-a, uz godinje poveanje od 500 hl do maksimalno 3.500 hl. Protokol 2 sadri u Dodatku I listu svih zatienih naziva kvalitetnih (i stonih) vina u odredjenim regijama zemalja EU, koja imaju geografsku oznaku porijekla zatienu. Dodatna obaveza crnogorske delegacije je bila da se dostavi crnogorski predlog za zatiene geografske oznake porijekla i da definie Predlog Zakona o vinu (regioni, sorte, geografske oznake i ostali bitni elementi za SSP). Regije iz kojih potiu kvalitetna vina u Crnoj Gori, a koje su se nale u ovom Dodatku su: Crnogrsko primorje (podregije:Bokokotorskaq, Budvansko-barska, Ulcinjska i Grahovsko-nudolska) i Crnogorski basen skadarskog jezera (podregije: Podgorika, Crmnika, Rijeka, Bjelopavlika i Katunska). Vezano za utvrivanje simetrinih kvota za riblje proizvode (Aneksi IV i V), inicijalni obim kvote za izvoz konzervirane sardine sa 20 na 200 tona po stopi od 6% i inuna sa 10 t na 200 t po stopi od 12,5%, uz mogunost da se koliina ove dvije vrste ribljih proizvoda nakon etvrte godine vaenja SSP-a povea na 250t, odnosno ukupno 500t (ukoliko u prethodnoj godini iskoristimo min 80% prethodno utvrdjene kvote). Stope za riblje proizvode bie sniene postepeno do 2012.godine na nivo 70% MFN. Utvrdjene su i kvote za izvoz ribe iz Crne Gore u EU na nivou od 20 t po stopi od 0% za: pastrmku, arana, oradu i brancin. to se tie kvote za mladu govedinu (Aneks II), predstavnici Evropske komisije su uvaili izloene argumente pregovarakog tima i predloili kvotu za izvoz mlade junetine od 800t godinje, iako Crna Gora trenutno uopte ne izvozi ovu kategoriju mesa u zemlje EU-25.

U crnogorskom Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju sa EU dogovoreni su slijedei rokovi: a) tranzicioni period od 5 godina koji se odnosi na maksimalni vremenski period za postepeno otvaranje trita i uspostavljanje zone slobodne trgovine izmeu Evropske unije i Crne Gore (2008-2012) , kao i b) implementacioni period od 5 godina koji se odnosi na punu implementaciju odredbi svih lanova Sporazuma, nakon pune ratifikacije SSP u svih 27 Parlamenata drava lanica EU. 136

Dogovoreno je takoe da e Savjet za stabilizaciju i pridruivanje, kada se steknu uslovi da se isti konstituie, nakon tri godine, razmotriti dalje koncesije vezane za slobodno kretanje radnika, u odnosu na one predloene Sporazumom o stabilizaciji i pridruivanju. Crnogorska delegacija je preuzela obavezu implementacije Akcionog plana za jaanje administrativnih kapaciteta, neophodnih za primjenu Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, to se naroito odnosi na pravila o porijeklu (kontinuirana obuka carinika i izvoznika) i pravila konkurencije.

8.7. Proces ratifikacije Sporazuma

Skuptina Crne Gore je 13. novembra 2007.godine donijela Zakon o ratifikaciji Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju i Zakon o ratifikaciji Privremenog sporazuma o trgovini i srodnim pitanjima (Slubeni list CG, br. 7/07). Sporazum je dobio saglasnost Evropskog parlamenta 17. decembra 2007.godine. Od zemalja lanica EU, Sporazum je prvi ratifikovao Parlament Estonije, koja je podnijela Instrument o ratifikaciji 13. novembra 2007. godine Savjetu Evropske unije. Do decembra 2008.godine, sporazum su ratifikovale i : Slovenija, Madjarska, Rumunija, Bugarska, Letonija, Slovaka, Portugal, Kipar, Austrija, Danska i Holandija. U Belgiji proces je poeo na federalnom nivou.

8.8. Privremeni sporazum o trgovini i srodnim pitanjima

U poslednjem lanu SSP, lanu 139, koja definie obuhvat Privremenog sporazuma, se navodi: U sluaju da, prije okonanja postupaka koji su potrebni za stupanje na snagu ovog Sporazuma, odredbe nekih dijelova ovog Sporazuma, naroito one koje se odnose na slobodno kretanje roba i na relevantne odredbe o transportu, stupe na snagu putem Privremenog sporazuma izmeu Zajednice i Crne Gore, ugovorne strane su saglasne da u takvim okolnostima, za potrebe odredbi Glave IV, lanova 73,74 i 75 ovog Sporazuma, Protokola 1, 2, 3, 5, 6 i 7 te odgovarajuih odredbi Protokola 4, izraz "dan stupanja na snagu ovog Sporazuma" znai dan stupanja na snagu relevantnog Privremenog sporazuma u odnosu na obaveze sadrane u gore navedenim odredbama. Na taj nain, definisan je Privremeni sporazum, koji ima 60 lanova, 6 aneksa i 6 protokola. U lanu 60 Privremenog sporazuma, a u vezi sa lanom 138 SSP, se navodi da e: Ugovorne strane odobriti Privremeni sporazum u skladu sa sopstvenim procedurama, kao i da e Privremeni sporazum stupiti na snagu prvog dana drugog mjeseca koji slijedi nakon dana kada su ugovorne strane jedna drugu obavijestile o okonanju procedura odobravanja Privremenog sporazuma. U sluaju da procedure iz stava 1 ne budu okonane na vrijeme kako bi Sporazum stupio na snagu 1. januara 2008. godine, ovaj e se ugovor privremeno primjenjivati od toga datuma. Sve procedure sprovedene su na vrijeme, i Privremeni sporazum o trgovini i srodnim pitanjima izmeu Evropske zajednice i njenih drava lanica s jedne strane i Crne Gore, s druge strane stupio je na snagu 1.januara 2008. godine.

8.9. Institucionalni mehanizam za praenje implementacije Sporazuma

Sporazumom o stabilizaciji i pridruivanju predvieno je da e Crna Gora, u dogovoru s Komisijom Evropskih zajednica, definisati modalitete za praenje sprovoenja usklaivanja zakonodavstva i aktivnosti koje treba preduzimati u vezi s njegovim sprovoenjem. U prethodnoj hronologiji procesa pregovaranja o SSP, ve smo istakli da je, odmah nakon parafiranja SSP, Vlada usvojila predlog nove organizacione strukture na nivou drave koja e biti u stanju efikasno pratiti

137

implementaciju Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju i voditi transparentan dijalog u zemlji sa svim predstavnicima drutva203. Nove koordinacione strukture procesa evropske integracije Crne Gore (2007)
Parlamentarni odbor za medj.saradnju i evropske integracije

PARLAMENT

RCG

VLADA
Kolegijum za za evropske integracije

NACIONALNI SAVJET ZA EVROPSKE INTEGRACIJE

MIP

Potpredsjednik Vlade za evropske integracije

CG MISIJA U BRISELU

EKSPERTSKA POMO

SEI
TEHNIKA POMO

KOMISIJA ZA EVROPSKE STRUNA POMO INTEGRACIJE

Obuka IT Prevoenje

GRUPE (PODODBORI)

Meunarodni I domai razvojni partneri

RUKOVODIOCI GRUPA

MINISTARSTVA

LOKALNI PARTNERI CBCG, fakulteti, poslovna udruenja, sindikati, NVO ...

Na osnovu Privremenog sporazuma, koji se primjenjuje od 1. januara 2008. godine, ve 22. januara osnovan je Privremeni odbor za stabilizaciju i pridruivanje, kao prvo zajedniko tijelo EZ i Crne Gore, koji e pratiti primjenu Sporazuma, a time i primjenu NPI. Privremeni odbor usvojio je Poslovnik o radu i pravila za rad pododbora Takoe, do oktobra 2008.godine, osnovano je pet privremenih pod-odbora, koji e redovno pratiti harmonizaciju nacionalnog pravnog sistema sa evropskim. Prvi, Pod-odbor za unutranje trite i konkurenciju odran je 10. marta u Briselu, Pod-odbor za poljoprivredu i ribarstvo odran je 16.aprila u Podgorici, Pod-odbor za trgovinu, industriju, carine, poreze i saradnju sa ostalim zemljama kandidatima odran je 26.maja u Podgorici, Pod-odbor za saobraaj odran je 5. juna u Briselu, dok je peti, Pod-odbor za ekonomska i finansijska pitanja i statistiku odran 24.oktobra u Briselu. Na svim sastancima konstitutivnim sastancija tijela za praenje implementacije Sporazuma, ocijenjeno je da se implementacija Privremenog sporazuma odvija u skladu sa planom i bez problema. Nakon poetka primjene Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju u potpunosti, bie formirano sedam zajednikih pododbora za praenje sva 33 pregovaraka poglavlja, koji se poklapaju sa pod-poglavljima u sklopu treeg poglavlja NPI. Crnogorski dio ovih pododbora ine, u stvari, ve postojee, tj. formirane grupe za evropske integracije, koje e, uz politiku i ekspertsku podrku Kolegijuma i Komisije za EI, te uz koordinaciju SEI i saradnju sa cjelokupnom dravnom upravom, imati centralnu ulogu i u primjeni i praenju realizacije SSP, kao i Nacionalnog programa za integraciju. U slijedeoj fazi integracija (pristupanje), ovih sedam grupa e se dalje razvijati i prerasti u 33 pregovarake grupe.

203

Odluka o formiranju Nacionalnog savjeta za evropske integracije donijeta je marta 2008.godine;

138

INSTITUCIONALNI MEHANIZAM ZA PRAENJE IMPLEMENTACIJE SSP

SAVJET ZA STABILIZACIJU I PRIDRUZ\IVANJE
KOLEGIJUM za EI

lanovi Vlade CG

lanovi Savjeta EU lanovi EK

PARLAMENTARNI ODBOR ZA STABILIZACIJU I PRIDRUIVANJE Poslanici Parlamenta EU Poslanici Parlamenta CG

ODBOR ZA STABILIZACIJU I PRIDRUIVANJE KOMISIJA za EI Predstavnici Vlade CG Predstavnici Savjeta EU Predstavnici EK

PODODBORI 1 2 3 4 5 6 7

SVA TJELA FORMIRAJU SE NA RAZLIITIM NIVOIMA POLITIKE ODGOVORNOSTI ZAJEDNO CRNA GORA I EVROPSKA UNIJA. PODODBORI SU KLJUNO MJESTO ZA PROVJERAVANJE I ISPUNJAVANJA OBAVEZA IZ SPP, A KASNIJE I ZA PREGOVORE.

1. GEI -TRGOVINA, INDUSTRIJA, CARINE I POREZI 2. GEI -POLJOPRIVREDA I RIBARSTVO 3. GEI - UNUTRANJE TRITE I KONKURENCIJA 4. GEI - EKONOMSKA I FINANSIJSKA PITANJA I STATISTIKA 5. GEI - PRAVDA,SLOBODA,BEZBJEDNOST I MIGRACIJE 6. GEI -INOVACIJE, TEHNIKI RAZVOJ I SOCIJALNA POLITIKA 7. GEI -SAOBRAAJ, IVOTNA SREDINA, ENERGETIKA I REGIONALNI RAZVOJ 8. RADNA GRUPA ZA POLITICKE KRITERIJUME (PRVO POGLAVLJE NPI)

Struktura / nadlenosti GEI odgovaraju zajednikim PODODBORIMA za praenje implementacije SSP

9. NACIONALNI PROGRAM ZA INTEGRACIJU CRNE GORE U EU ZA PERIOD 2008-12.godina 9.1. Ciljevi Nacionalnog programa za integraciju Potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, Crna Gora je preuzela i obavezu usklaivanja crnogorskog zakonodavstva sa zakonodavstvom Zajednice, a prije svega postupne i dosljedne primjene uporedivog zakonodavstva. Prema lanu 72 SSP, ugovorne strane potvruju vanost usklaivanja postojeeg zakonodavstva u Crnoj Gori sa zakonodavstvom Zajednice, kao i njegovog efikasnog sprovoenja. Crna Gora se opredijelila za postepeno usklaivanje svojih postojeih zakona i budueg zakonodavstva s pravnim propisima Zajednice, ukljuujui i adekvatno sprovoenje postojeeg i budueg zakonodavstva. Sporazumom je predvieno da usklaivanje poinje danom potpisivanja, a Crna Gora, u dogovoru sa Evropskom komisijom, treba da saini posebni program za sprovoenje SSP. U elji da se Crna Gora, a prvenstveno dravna uprava, blagovremeno pone pripremati za nove izazove, zadatke i obaveze, aktivnosti za koncipiranje programa inicirane su znatno prije potpisivanja Sporazuma. Naime, jo 21. juna 2007. godine, Vlada je odluila da pripremi Nacionalni program za integraciju Crne Gore u EU (NPI), za period od 2008-2012. godine, a na osnovu Informacije o aktivnostima na izradi Nacionalnog programa za integraciju. Sastavni dio te Informacije bili su struktura dokumenta i plan aktivnosti za njegovu izradu. Pored toga to predstavlja plan implementacije SSP, Nacionalni program za integraciju istovremeno obuhvata i nacionalni plan za usvajanje evropskih propisa, odnosno Acquis Communaitaire. Naime, svaka zemlja kandidat za lanstvo u EU obavezna je da pripremi nacionalni plan za usvajanje Acquisa, tzv. NPAA (National Plan for Adoption of Acquis). Imajui u vidu da se u Crnoj Gori proces usklaivanja nacionalnog zakonodavstva sa evropskim odvija ve nekoliko godina, Vlada Crne Gore opredijelila se da jednim dokumentom obuhvati i plan implementacije Sporazuma i plan usvajanja Acquisa. Dakle, Nacionalni program za integraciju predstavlja nacionalni plan za usvajanje Acquisa, to formalno postaje nakon to Crna Gora stekne status kandidata za lanstvo u EU. Istovremeno, NPI obuhvata i vie drugih dokumenata koje je crnogorska administracija do sada redovno pripremala, kao to su Akcioni plan za implementaciju preporuka iz Evropskog partnerstva i Akcioni plan za jaanje administrativnih kapaciteta za

139

implementaciju SSP. NPI je, istovremeno, i strategija pridruivanja odnosno integracija, koju su pripremale neke zemlje u odreenoj fazi puta ka EU. Obuhvatanje svih ovih planskih dokumenata u jedan omoguie znatno efikasnije praenje primjene planiranih zadataka u svim oblastima, to e doprinijeti i kvalitetnom i pravovremenom izvjetavanju o realizaciji. Ciljevi Nacionalnog programa za integraciju, na kojima je zasnovana njegova izrada, su sljedei: - definisanje stratekih razvojnih ciljeva, kao i odgovarajuih politika, reformi i mjera potrebnih za realizaciju ovih ciljeva; - utvrivanje detaljnog plana usklaivanja zakonodavstva i izgradnje institucionalnih kapaciteta; - definisanje ljudskih i budetskih resursa, kao i predvianje strane podrke potrebne za ispunjenje planiranih zadataka. NPI, dakle, predstavlja detaljan plan aktivnosti neophodnih da bi Crna Gora bila unutranje spremna da preuzme obaveze koje proizilaze iz lanstva u EU do kraja 2012. godine. Time NPI postaje jedan od kljunih dokumenata Vlade u narednom periodu. Nacionalni program e sluiti ne samo kao sredstvo koordinacije reformi na putu ka EU i osnova za izradu godinjih programa rada Vlade, ve i kao transparentna i dobro pripremljena informacija o planiranim reformama, namijenjena Evropskoj komisiji i dravama lanicama EU, s jedne strane, i crnogorskoj javnosti, s druge strane. Nacionalni program za integraciju bie strateki okvir ukupnih demokratskih i ekonomskih reformi u zemlji. S obzirom da predstavlja detaljnu sliku reformi i aktivnosti koje e se realizovati sljedeih pet godina, NPI ujedno moe koristiti i kao vana informacija svim zainteresovanim uesnicima na crnogorskom tritu, predstavnicima biznisa i investitorima u planiranju njihovih buduih aktivnosti. Istovremeno, NPI omoguava optoj javnosti da bolje razumije i prati proces postepenog integrisanja u Uniju. NPI e omoguiti: Bolji pregled konzistentnosti reformi; Bolji pregled potrebnih budetskih sredstava, kako bi Vlada, tokom narednih godina, mogla ukljuiti te potrebe u budet; Bolji pregled administrativnih kapaciteta i oblasti koje bi trebalo intenzivnije jaati prije poetka pregovora; Dobru polaznu osnovu za proces pregovora, naroito u definisanju pregovarakih pozicija; I na kraju, ali ne manje vano bie stvarna potvrda Evropskoj uniji o mogunostima Crne Gore i njenoj posveenosti procesu integracija.

9.2. Struktura Nacionalnog programa za integraciju Nacionalni program za integraciju koncipiran je na bazi najbolje prakse zemalja koje su tu fazu integracija uspjeno zavrile. Program obuhvata period od 1. januara 2008. godine do 31. decembra 2012. Planirani zadaci u oblasti harmonizacije sa pravom EU i uspostavljanja i jaanja institucionalnog okvira za primjenu harmonizovanog nacionalnog zakonodavstva u sljedeih pet godina podijeljeni su na kratkorone prioritete, za period do kraja 2009, i srednjorone prioritete, za trogodinji period koji obuhvata 2010, 2011. i 2012. godinu. Iako se Nacionalni program za integraciju usvaja u drugom kvartalu 2008. godine, kratkoroni prioriteti obuhvataju period od poetka 2008. godine, kada je poela primjena Privremenog sporazuma o trgovini i srodnim pitanjima, to omoguava efikasno i istovremeno praenje primjene i Sporazuma i NPI. NPI ima est poglavlja: 1. Politiki kriterijumi 2. Ekonomski kriterijumi 3. Sposobnost preuzimanja obaveza iz lanstva u EU 4. Administrativni i pravosudni kapaciteti za implementaciju Acquisa 5. Nacionalna verzija Acquisa 6. Finansijska procjena implementacije NPI

140

Prvo poglavlje Politiki kriterijumi predstavlja pregled potovanja politikih kriterijuma, iz seta tzv. Kopenhakih kriterijuma, koji se odnose na stabilnost institucija koje garantuju demokratiju, vladavinu prava, potovanje ljudskih prava i prava manjina. Struktura ove cjeline prati odgovarajue poglavlje godinjeg izvjetaja Evropske komisije o napretku. Drugo poglavlje Ekonomski kriterijumi posveeno je uspostavljanju, odnosno unapreivanju funkcionalne trine ekonomije, a naroito sposobnosti crnogorske ekonomije da se suoi sa pritiskom konkurencije koji postoji u Uniji. U ovom poglavlju prezentirani su kratkoroni prioriteti, koji obuhvataju postepenu potpunu transformaciju privrede Crne Gore u funkcionalnu trinu ekonomiju, i srednjoroni prioriteti, usmjereni na osposobljavanje privrede da se pozicionira na jedinstvenom tritu EU. Tree poglavlje Sposobnost preuzimanja obaveza iz lanstva u EU u sutini predstavlja plan preuzimanja Acquis Communaitaire-a, odnosno transponovanja evropskog prava u nacionalno zakonodavstvo do kraja 2012. godine. Ovo, najobimnije poglavlje NPI sastoji se iz 33 cjeline, koje odgovaraju pregovarakim poglavljima Acquisa. Ovakva struktura treeg poglavlja, po kojoj e se pratiti i ispunjavanje obaveza u buduim pregovorima Crne Gore o pristupanju EU, doprinijee i boljoj pripremi crnogorske administracije za Upitnik Evropske komisije ( Questionnaire). Veina od 33 pod-poglavlja u okviru treeg poglavlja NPI dalje je izdijeljena u nekoliko segmenata, zavisno od oblasti. Unutranja struktura skoro svih tih cjelina je ista, to obezbjeuje preglednost i jasnu sliku o trenutnom stanju i planiranim zadacima i rokovima u konkretnoj oblasti. Sutina svake od ovih cjelina jeste da prikae: 1. Status - postojei nacionalni zakonodavni okvir u datoj oblasti, usklaenost sa evropskim pravnim poretkom, kao i institucionalni okvir za implementaciju, 2. Kratkorone prioritete planirane propise za period 2008-2009. godina, planirani stepen usklaenosti sa Acquisom, kao i administrativne kapacitete za donoenje i implementaciju planiranih propisa, 3. Srednjorone prioritete planirane propise za period 2010-2012. godina, koji e do kraja tog roka biti u potpunosti usklaeni sa Acquisom, kao i administrativne kapacitete za donoenje i implementaciju planiranih propisa. Na kraju svakog od 33 pregovaraka poglavlja, a u veini sluajeva i na kraju pod-poglavlja, dati su, u vidu tabela, plan zapoljavanja i finansijske potrebe po godinama u svim ukljuenim institucijama, do 2012. godine. etvrto poglavlje - Administrativni i pravosudni kapaciteti predstavlja prikaz administrativnih kapaciteta, odnosno sposobnosti da se implementira pravni poredak EU, u skladu sa standardima i najboljom praksom drava lanica. Ovo poglavlje ima sljedea pod-poglavlja: - Pregled reforme javne uprave (osnovni propisi koji se odnose na dravnu administraciju i trenutno stanje administracije, pregled novih pravnih akata, pregled politika i strategija za poboljanje administrativnih kapaciteta, strategije obuke i planovi za unaprijeenje znanja o novom pravnom poretku i pregled predvienog zapoljavanja i osnivanja novih institucija, to je u stvari saetak injenica iz treeg poglavlja Sposobnost preuzimanja obaveza koje proizilaze iz lanstva); - Pregled reformi pravosua, strategija obuke i planova za unaprjeivanje znanja o novom nacionalnom pravnom poretku i Acquis-u u okviru sudske vlasti. Peto poglavlje - Nacionalna verzija Acquis Communautaire-a odnosi se na obiman i zahtjevan zadatak prevoenja Acquis Communautaire-a sa nekog od slubenih jezika EU na crnogorski jezik. Proces izrade nacionalne verzije obuhvata ne samo prevoenje, ve i strunu i pravnu redakturu, zakljuno sa lekturom. esto poglavlje - Finansijska procjena implementacije NPI predstavlja kratak rezime finansijskih potreba za administrativni budet (bruto zarade, priprema propisa, obuke, povezani materijalni trokovi i dio nabavke opreme) koji su planirani u prethodnim poglavljima. Ta sredstva bie dopunjavanja i stranom podrkom, sa akcentom na EU pretpristupne fondove (IPA).

141

9.3. Metodologija izrade Osnove za pripremu Nacionalnog programa za integraciju bile su prvenstveno Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju i Acquis Communaitaire. Pored toga, pri izradi Programa, ugraeni su prioriteti i obaveze definisani u razliitim dokumentima od znaaja za evropske integracije, kao i nacionalnim razvojnim dokumentima. Rezultat je da NPI obuhvata i Akcioni plan za implementaciju preporuka iz Evropskog partnerstva i Akcioni plan za jaanje administrativnih kapaciteta, dok je Godinji izvjetaj Evropske komisije o napretku Crne Gore u 2007. godini predstavljao svojevrstan vodi u definisanju prioriteta. NPI je, takoe, u skladu sa najvanijim strategijama i nacionalnim planovima razvoja, na nivou drave, kao i na nivou odreenih sektorskih politika. Svi zadaci planirani Nacionalnim programom za integraciju za 2008. godinu, na planu zakonodavstva i jaanja administrativnih kapaciteta, usaglaeni su sa najvanijim planskim dokumentima Crne Gore za 2008 Ekonomskom politikom, Budetom I Programom rada Vlade. Kljunu ulogu u izradi NPI imale su koordinacione strukture za evropske integracije, koje su osnovane jo u maju 2007. godine: Kolegijum za evropske integracije, politiko tijelo kojim rukovodi Predsjednik Vlade, Komisija za evropske integracije, ekspertsko tijelo kojim rukovodi Potpredsjednik Vlade za evropske integracije, i Sedam grupa za evropske integracije, osnovna operativna koordinaciona tijela kojima rukovode pomonici ministara. Naknadno, formirana je i osma grupa za evropske integracija, koja se bavila samo pripremom ocjene politikih kriterijuma pristupanja.

U stalnoj saradnji sa ovim tijelima, kao i EU jedinicama u ministarstvima, ulogu koordinatora ukupnog procesa planiranja, pripreme i izrade NPI imao je Sekretarijat za evropske integracije204. U okviru politikih kriterijuma, partner Vladi u pripremi NPI bili su i poslanici iz matinog odbora za evropske integracije. U prvoj, pripremnoj fazi izrade NPI glavni zadatak grupa za evropske integracije bio je definisanje nadlenosti za svaki propis Acquis-a, na nivou ministarstva i odgovorne osobe, a zatim i utvrivanje relevantnih propisa Acquisa sa kojim se treba harmonizovati i u kom roku. Time je stvorena osnova za dvije sljedee, komplementarne i istovremene faze pisanje tekstualnog dijela i popunjavanje obrazaca za svaki postojei i planirani nacionalni propis, koji sadri i sve djelove Acquisa sa kojima je taj propis ve usklaen ili e biti harmonizovan u odreenom roku do 2012. godine. Baza podataka dobijena iz ovih obrazaca bie osnova za pripremu za predstojee odgovore na Upitnik Evropske komisije, a kasnije i za pregovore o pristupanju EU. Takoe, ova baza e biti vaan instrument praenja harmonizacije nacionalnog zakonodavstva sa evropskim, a time i praenja primjene Nacionalnog programa za integraciju. 9.4. Monitoring i primjena Nacionalnog programa za integraciju Primjena SSP i Privremenog sporazuma pratie se preko prikazanih strutkura za praenje implementacije, ali te strukture su istovremeno i crnogorske koordinacione strrukture koje su zaduene za praenje i reviziju NPI dokumenta. Implementacija NPI pratie se i kroz sastanke Unaprijeenog stalnog dijaloga, kao redovnog, ustaljenog oblika meusobne komunikacije Crne Gore i EU (evropski forum). Kroz misije predstavnika EU za razliite oblasti

Sekretarijat je organizovao veliki broj seminara za obuku ukljuenih na izradi NPI, na kojima su lanovi grupa za evropske integracije i slubenici svih ministarstava dobili i kompakt diskove sa softverskim programom i materijalima potrebnim za pripremu NPI. Ukupno, skoro 400 slubenika iz skoro svih organa dravne uprave bilo je ukljueno u proces izrade Nacionalnog programa za integraciju, ime je postignut jo jedan cilj ovog sveobuhvatnog dokumenta unaprjeivanje koordinacije u okviru dravne uprave i efikasan timski rad.

204

142

takoe e se procjenjivati i pratiti kvalitet i tempo harmonizacije pravnog poretka, u skladu sa planovima iz NPI. Jedan od vidova monitoringa primjene NPI bie i godinji izvjetaji Evropske komisije o napretku Crne Gore. Vlada Crne Gore e kvartalno izvjetavati Skuptinu Crne Gore o primjeni NPI kroz svoje redovne izvjetaje. U Sekretarijatu za evropske integracije razvijen je informacioni sistem koji predstavlja osnovu za praenje primjene ostvarivanja zadataka planiranih Nacionalnim programom, sa stanovita vremenskih rokova i sadraja. Sistem e pruati pregled, u bilo kom trenutku, do koje su faze stigli nadleni organi u realizaciji obaveza koje su planirali, to e omoguiti Vladi da pravovremeno reaguje i tako osigura dosljedno sprovoenje NPI. Iako je NPI dokument koji prevashodno priprema Vlada, u njegovom sprovoenju i monitoringu, neophodna je participacija i podrka gotovo svih segmenata drutva, prvenstveno Skuptine, ekspertske javnosti i civilnog drutva. U ovom procesu oekuje se i struna i finansijska podrka EU. I na kraju, Nacionalni program za integraciju je "ivi dokument. On e biti revidiran svake godine, uzimajui u obzir dinamiku samog procesa integracija, komentare Evropske komisije, konstantnu dogradnju Acquis-a, kao i unaprijeeno znanje i snaenje svijesti o znaaju procesa evropskih integracija u Crnoj Gori. 10. PROCES JAANJA ADMINISTRATIVNIH KAPACITETA ZA EVROPSKE INTEGRACIJE 205 U NPI dokumentu posebna panja posveena je analizi postojeih administrativnih kapacieta zemlje, kao i potrebi planiranja njenog daljeg jaanja. Jaanje i izgradnja institucionalnih kapaciteta na nivou Crne Gore posebno je znaajna u pogledu izazova koje donosi proces evropskih integracija. Evropska unija u svojim zahtjevima prema buduim lanicama, trai ne samo usvajanje odgovarajuih zakona, ve i njihovu implementaciju putem odgovarajuih administrativnih struktura, to podrazumijeva osnivanje novih institucija ili restrukturiranje postojeih. Evropska komisija u svojim redovnim izvjetajima pravi procjenu institucija zemalja kandidata u kontekstu pristupnih pregovora kroz jasan pregled glavnih administrativnih struktura potrebnih za implementiranje razliitih poglavlja Acquis communautaire, glavnih funkcija koje svaka od ovih struktura mora ispuniti, te glavnih karakteristika koje te strukture moraju imati kako bi na odgovarajui nain ispunile svoje funkcije. Zemlje kandidati za pridruivanje Evropskoj niji, osim Kopenhagenkih kriterija iz 1993. godine, treba da zadovolje i administrativni kriterijum, tzv. Madridski kriterijum iz 1995.godine, koji zahtijeva postojanje odgovarajuih administrativnih struktura, koje e omoguiti da javna uprava zemlje bude prilagoena pravilima i praksama EU, kako bi zemlja efikasnije usvojila i primijenila Acquis communautaire. Oblast koja nije regulisana nijednim poglavljem Acquis communautaire je javna uprava, jer svaka zemlja lanica ima, kao svoje suvereno, pravo da javnu upravu i unutranju organizaciju prilagodi onome to smatra najboljim rjeenjem. Zemlje lanice EU meusobno su prihvatile principe javne administracije i oni ine uslove Evropskog administrativnog prostora (EAP), koji sadri jedinstvene standarde za djelovanje javne administracije, o kojima zemlje koje apliciraju za lanstvo u EU moraju voditi rauna pri razvoju svoje javne uprave. U zemljama lanicama ovi standardi su ugraeni u administrativne zakone i to: zakon o upravnom postupku, zakon o upravnom sporu, zakon o slobodnom pristupu informacijama i zakon o dravnoj upravi, kao i drugim zakonima koji reguliu oblast javne uprave. Osnovni principi EAP su: pouzdanost i predvidivost, otvorenost i transparentnost, odgovornost, efikasnost i djelotvornost. Crna Gora prilagoava svoj institucionalni okvir zahtjevima potrebama evropskih integracija. Osnovane su nove institucije, odnosno nova ministarstva, nova tijela unutar pojedinih ministarstava, kao i specijalizirane samostalne institucije. Postojea organizacija dravne uprave obuhvata: 13 ministarstava, 14 uprava, 3 sekretarijata, 9 zavoda, 4 direkcije i jednu agenciju. Pored ovih organa postoje i: dvije agencije osnovane shodno Zakonu o
205

Prema V poglavlju NPI dokumenta, Jun, Podgorica, 2008, str. 518-548;

143

drutvenim djelatnostima, Agencija za nacionalnu bezbjednost osnovana u skladu sa Zakonom, kao i nezavisni regulatori i ostale insitucije osnovane posebnim zakonima, to se moe vidjeti iz slijedeeg pregleda:
Resor / politika Ministarstvo finansija Ostali organi, kancelarije, komisije i tijela Poreska uprava; Uprava za nekretnine; Uprava carina; Uprava za antikorupcijsku inicijativu; Uprava za sprjeavanje pranja novca i finansiranja terorizma; Zavod za statistiku; Direkcija za javne nabavke; Komisija za kontrolu dravne pomoi; Uprava za igre na sreu; Komisija za raspodjelu prihoda od igara na sreu; Fond za obeteenje; Uprava za kadrove; Policijska akademija; Uprava policije; Direkcija za zatitu podataka; Komisija za albe; Regionalni centar za obuku ronilaca; Uprava za zatitu konkurencije; Direkcija javnih radova; Zavod za intelektualnu svojinu; Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzea; Zavod za metrologiju; Odbor za kvalitet; Fond za energetsku efikasnost; Fond za razvoj; Seizmoloki zavod; Veterinarska uprava; Uprava za ume; Uprava za vode; Agencija za duvan; Uprava pomorske sigurnosti; Uprava za civilno vazduhoplovstvo; Direkcija za saobraaj; Dravni arhiv; Uprava za lijekove i medicinska sredstva; Zavod za zbrinjavanje izbjeglica; Crveni krst; Ekonomsko-socijalni savjet; Centri za socijalni rad; Zavod za zapoljavanje; Fond PiO; Zavod za meunarodnu naunu, prosvjetno-kulturnu i tehniku saradnju; Zavod za kolstvo; Ispitni centar; Hidrometeoroloki zavod; Centar za eko-toksikoloka ispitivanja; Turistika organizacija Crne Gore; Zavod za izvrenje krivinih sankcija; Dravni protokol; Centar za iseljenike; Kancelarija za odrivi razvoj, Kancelarija za rodnu ravnopravnost, Kancelarija za saradnju sa NVO, Kancelarija za bobru protiv trgovine ljudima; Kancelarija za zastupanje Crne Gore pred Evropskim sudom za ljudska prava;

Ministarstvo unutranjih poslova i javne uprave Ministarstvo za ekonomski razvoj Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Ministarstvo kulture, sporta i medija Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja Ministarstvo prosvjete i nauke Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine Ministarstvo pravde Ministarstvo za zatitu ljudskih i manjinskih prava Ministarstvo inostranih poslova Ministarstvo odbrane Generalni sekretarijat Vlade Sekretarijat za zakonodavstvo Sekretarijat za razvoj Sekretarijat za evropske integracije Agencija za nacionalnu bezbjednost Agencija za prestr. privrede i strana ulaganja Agencija za promociju stranih investicija Centralna banka Agencija za radio-difuziju Agencija za telekomunikacije i potansku djelatnost Agencija za energetiku Agencija za nadzor osiguranja Komisija za hartije od vrijednosti Komisija za kontrolu postupka javnih nabavki Dravna revizorska institucija Komisija za utvrdjivanje konflikta interesa Zatitnik ljudskih prava i sloboda Akreditaciono tijelo Institut za standardizaciju Crne Gore Izvor: Nacionalni program za integraciju, Jun, 2008;

U prethodnom tabelarnom pregledu, prema evidenciji zaposlenih u februaru 2008.godine, u ovim institucijama, ukljuujui i pravosudje, prosvjetu i zdravstvo, radi cca 40.000 slubenika, to je oko 25% ukupno registrovanih zaposlenih u Fondu zdravstva. 10.1. Plan jaanja administrativnih kapacieta za proces evropskih integracija Crne Gore U periodu implementacije NPI, do kraja 2012.godine planira se osnivanje slijedeih institucija: Agencije za zatitu na radu, Agencije za konkurenciju, Agencije za zatitu podataka o linosti, Fitosanitarne uprave, Uprave za ribarstvo, Platne agencije, Luke uprave, Agencije za mirno rjeavanje radnih sporova, Fonda rada, Centra

144

za savjetodavne istraivake i strune poslove, Agencije za energetsku efikasnost i obnovljive izvore energije; u okviru Ministarstva finansija postepeno e se razviti: jedinica za upravljanje projektima iz IPA fonda, Nacionalni fond i Revizorsko tijelo, zatim Uprava policije - SKP, EUROPOL, Uprava za zatitu ivotne sredine, Fond za ivotnu sredinu, Institucija za integralno upravljanje obalnim podrujem, Sluba za transfuziju krvi, itd. U navedenim, postojeim i planiranim institucijama, na poslovima evropskih integracija (u Parlamentu, Vladi i povezanim ustanovama, kao i u pravosuu) do kraja 2008.godine treba da bude angaovano 6.406 zaposlenih. Broj planiranih radnika na poslovima evropskih integracija poveava se na 6.919 u 2009.godini, 7.264 u 2010. godini, 7.461 u 2011. godini i 7.591 do kraja 2012. godine. To znai da se predvia rast broja angaovanih slubenika na poslovima evropskih integracija do kraja 2012. godine za cca 18,5% (cca 1.185 slubenika ili 237 prosjeno godinje). Najvei pritisak na rast zaposlenosti je u 2008. i 2009.godini, a zatim se relativno smanjuje. Drugim rijeima odredjeni rast zaposlenosti bie registrovan i u postojeim institucijama, koje e postepeno jaati svoje kapacitete u skladu sa buduim procesom pristupanja EU. Mogue utede u novoj zaposlenosti bie ostvarene i resistematizacijom postojeih institucija, rastom informatike osposobljenosti i kontinuiranim obukama raspoloivih slubenika, u sluajevima gdje to bude mogue.
Dinamika jaanja administrativnih kapaciteta za proces evropskih integracija u Crnoj Gori 2008-2012
Naziv institucije
I. UKUPNO DRAVNA UPRAVA, POVEZANE INSTITUCIJE I SKUPTINA II. UKUPNO POSTOJEI PRAVOSUDNI ORGANI III. UKUPNO OSTALE INSTITUCIJE I AGENCIJE

Plan u 2008 4.586 1.615 205 6.406

Plan u 2009 5.025 1.655 239 6.919

Rast 2009/ 2008 10% 2% 17% 8.0%

Plan u 2010 5.315 1.655 294 7.264

Rast 2010/ 2009 6% 0% 23% 5.0%

Plan u 2011 5.501 1.655 305 7.461

Rast 2011/ 2010 3% 0% 4% 2.7%

Plan u 2012 5.623 1.655 313 7.591

Rast 2012/ 2011 2% 0% 3% 1.7%

Rast 2012/ 2008 22.6% 2.5% 52.7% 18.5%

UKUPNO:

Na poslovima EI bie angaovano dodatnih 18% slubenika Prosjeno godinje poveanje broja angaovanih slubenika u svim institucijama je oko 237 godinje Dinamika rasta angaovanih po godinama, u odnosu na prethodnu godinu /opadajui trend Godinje stope rasta / opadajui trend 513 8.0% 345 5.0% 197 2.7%

1185 237 130 1.7%

Reforma javne uprave ukljuuje uvoenje e-uprave, odnosno koritenje informacione tehnologije u javnoj administraciji, to e poveati njenu efikasnost, timski rad i koordinaciju. Na taj nain e javni sektor postati otvoreniji i transparentniji, uprava e vie biti okrenuta korisnicima, tj. graanima, dok e kvalitet pruanja javnih servisa graanima biti unaprijedjen. Na navedeni nain organizacije i rada javnih slubi, smanjie se i biznis barijere i administrativne procedure koje predstavljaju dodatni troak, kako privredi, tako i upravi. Uz sve planirane organizacione, institucionalne i proceduralne reforme, te permanentno osposobljavanje dravnih slubenika za obavljanje visokostrunih poslova specifinih za potrebe integracija u EU, poboljae se uslovi za brzo usvajanje evropskih standarda u oblasti javne uprave. Administrativna sposobnost Crne Gore za ispunjavanje ovih visokih standarda zahtijeva i puni politiki konsenzus za ispunjavanje uslova pristupanja Uniji.

145

Sadanji broj zaposlenih, kao i planirani broj po godinama do 2012. godine, dat je za svaku oblast posebno u okviru treeg poglavlja NPI, pri emu su, u sprovodjenju pojedinih politika, iste institucije i zaposleni odgovorni za vie djelova pregovarakih poglavlja.

10.2. Finansijska procjena implementacije NPI administrativni budet

Finansijskom procjenom za Nacionalni program za integraciju obuhvaeni su prvenstveno izdaci tzv. administrativnog budeta, koji ukljuuje prevashodno bruto zarade zaposlenih i osnovne trokove opreme i kancelarijskog poslovanja, a dijelom i trokove usavravanja i obuke. Dakle, finansijska procjena evropskih integracija u sljedeih pet godina ne ukljuuje kapitalne investicije, sa izuzetkom pojedinih investicionointenzivnih sektora (transport, ivotna sredina, poljoprivreda, veterina, carinska sluba, granina policija, statistika, zatim diplomatsko-konzularna mrea i sl.). Prve procjene sredstava za administrativne kapacitete, izvedene iz finansijskih potreba iskazanih kroz NPI, ukazuju da se stopa izdvajanja Crne Gore poklapa sa iskustvom veine zemalja u ovoj fazi evropskih integracija. U odnosu na sredstva koja su za 2008. godinu opredijeljena za evropske integracije po navedenoj metodologiji, procjenjuje se da e se do 2012. godine ta sredstva poveati za 68% (sa 116,6 mil na 195,8 mil ). To je, dakle, oekivani potrebni porast samo dijela nacionalnog budeta, tzv. Administrativnog budeta, koji se odnosi prevashodno na potrebe administrativnih kapaciteta za dalji proces evropskih integracija. U ovu procjenu nisu ukljuena ukupna sredstva potrebna za prevoenje pravnih tekovina Evropske unije. Komparativna iskustva pokazuju, da obaveze pokria neophodnih administrativnih trokova i povezanih ulaganja, za dinamiziranje procesa evropskih integracija, uestvuju u BDP u pretpristupnoj fazi integracija od 2 4% BDP, dok se benefiti ogledaju u rastu novih investicija, koje direktno poveavaju zaposlenost, produktivnost i nivo tehniko-tehnoloke opremljenosti, to su osnovni faktori rasta samog BDP, iz kog proizilazi postepeni rast kvaliteta ivota samih gradjana. Sva iskustva procesa pristupanja EU pokazuju da su dobiti vee od ulaganja, ne samo u ekonomiji, ve i u demokratskom razvoju drutva i prihvatanju zajednikih evropskih vrijednosti u zemlji. U projekcijama koje su u NPI radjene za Crnu Goru,, imajui u vidu da se, istovremeno sa dinamiziranjem procesa evropskih integracija zemlje, sprovodi i proces zaokruivanja osnovnog seta dravnih institucija poslije sticanja nezavisnosti, taj procenat je neto vei i kree se na nivou od 4,33%, 4,99% i 5,16% projektovanog BDP za 2008, 2009 i 2010.godinu.

11. FINANSIJSKA PODRKA KROZ PROGRAM CARDS

Program CARDS (Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilization - Pomo Evropske zajednice za obnovu, razvoj i stabilizaciju), je program tehniko-finansijske pomoi Evropske unije usvojen u decembru 2000. godine, iji je osnovni cilj podrka zemljama Zapadnog Balkana u aktivnom uestvovanju u Procesu stabilizacije i pridruivanja. Programom CARDS zamijenjeni su dotadanji programi finansijske pomoi OBNOVA i PHARE, a kao zemlje korisnice programa osim Srbije i Crne Gore pojavljuju se Albanija, Bosna i Hercegovina, Makedonija i Hrvatska. Program je predvien za period do 31. decembra 2006. godine, a ukupna vrijednost programa je 4,65 milijardi EUR.

146

Namjena sredstava iz programa CARDS206: obnova, stabilizaciju demokratije, pomirenje i povratak izbjeglica; stvaranje institucionalnog i zakonodavnog okvira koji e poduprijeti demokratiju, vladavinu prava i prava manjina, civilno drutvo, nezavisnost medija, jaanje zakonitosti i mjera za borbu protiv organizovanog kriminala; odrivi ekonomski i socijalni razvoj, ukljuujui strukturne reforme; drutveni razvoj, s posebnim naglaskom na smanjenje siromatva, jednakost polova, obrazovanje, struno usavravanje i zatitu ivotne sredine; razvoj tjenjih veza izmeu zemalja korisnika, izmeu njih i EU, te izmeu njih i zemalja kandidata za lanstvo u EU; promociju regionalne, meudravne, prekogranine i meuregionalne saradnje meu zemljama korisnicima te izmeu njih i EU. Program CARDS dijeli se na dvije komponente: nacionalnu i regionalnu. Nacionalna komponenta namijenjena je zemljama programa CARDS individualno. Evropska komisija je 2000 i 2001. pripremila strateke planove pomoi, koji predstavljaju dugoronu podrku Procesu stabilizacije i pridruivanja. To su Strateki nacionalni programi207 i Strateki regionalni program208, namijenjeni za podrku u periodu 2002-2006. Strategija podrke Evropske zajednice je, kao prvo, usmjerena na podrci ueu i napredovanju RCG u Procesu stabilizacije i pridruivanja, koji, kroz politiku i ekonomsku stabilizaciju i ubrzano pribliavanje EU, predstavlja osnovu za razvoj na dugi rok. Radi postizanja znaajnijih rezultata koji bi doprinijeli ostvarivanju osnovnih ciljeva, pomo Evropske zajednice je koncentrisana na tri oblasti: (1) Podrka dobrom upravljanju i izgradnji institucija (a) Reforma javne uprave (b) Pravosue i unutranji poslovi (c) Carina i poreska politika (2) Ekonomski oporavak, obnova i reforma sa teitem na: (a) Energetiku (b) Saobraaj (c) ivotna sredina (d) Ekonomski razvoj (3) Drutveni razvoj i civilno drutvo, sa teitem na visoko obrazovanje,struno usavravanje, obuku i razvoj ljudskih resursa povezano sa poveanjem zaposlenosti i jaanje civilnog sektora ukljuujui nezavisne medije. Svaki od stratekih dokumenata sadri dodatak pod imenom Viegodinji indikativni program209, koji sadri detalje programa podrke za naredne tri/dvije godine. Prvi VIP je usvojen, kao aneks Stratekog programa, za period 2002-2004. a u prvoj polovini 2005.g. je usvojen VIP za period 2005-2006. U VIP-u se detaljnije razrauju ciljevi, oekivani rezultati, programi za implementaciju, indikatori ostvarenja, uslovi neophodni za implementaciju, povezana pitanja.Svake godine pristupa se izradi godinjeg plana aktivnosti, koji sadri konkretne projekte u podrujima sadranim VIP. Korisnici regionalne komponente su sve zemlje programa CARDS. Aktivnosti unutar ove komponente zamiljene su kao komplementarne aktivnostima koje se sprovode unutar nacionalnih programa u podrujima u kojima zajedniko djelovanje moe dovesti do boljih rezultata.
206

Uredba o programu CARDS Savjeta EU od 5.12.2000. (br. 2666/2000) National Strategy Paper 208 Regional Strategy Paper 209 Multi-annual Indicative Programme
207

147

Regionalna strategija CARDS Programa je usresreena na promovisanje bliskih odnosa i regionalne saradnje. Oko 10% raspoloivih sredstava je opredjeljeno za podrku ovom cilju, kao dodatak uz pet nacionalnih CARDS strategija koje su usmjerene na ostale, karakteristine probleme sa kojima se pojedine zemlje suoavaju. Iako je, dakle, najvei dio finansijske podrke iz CARDS programa usmjeren preko nacionalnih CARDS strategija, EU je procijenila da e dopunom osnovnog, nacionalnog pristupa sa regionalnim CARDS programom osigurati da se ciljevi programa ostvare, prvenstveno zbog sitacije ako: (i) problem je koji se rjeava istinski preko-granine prirode i samim tim zahtijeva aktivnu regionalnu saradnju izmeu vlada zemalja Procesa stabilizacije i pridruivanja (PSP) ili ako, (ii) postoje znaajne koristi u smislu efikasnog ili unaprijeenog uticaja od implementacije kroz jedan, regionalni program, umjesto pet nacionalnih. Regionalna CARDS strategija ukljuuje etiri prioritetne oblasti na koje se usmjeravaju finansijska sredstva iz regionalnih CARDS fondova. Detaljna razrada po svakoj od prioritetnih oblasti sadrana je u Viegodinjem indikativnom programu i ukljuuje: (i) promovisanje integrisanog upravljanja granicom, (ii) podrka demokratskoj stabilnosti, (iii) jaanje sposobnosti dravnih institucija i (iv) razvoj na polju regionalne infrastrukture i zatite ivotne sredine.

Podrka Crnoj Gori

Do 2001. Evropska komisija je, uglavnom, obezbjeivala humanitarnu pomo, podrku demokratizaciji i nezavisnim medijima, kroz sljedee programe: OBNOVA, Humanitarna pomo (ECHO), Makrofinansijska pomo i Ostalo (Food Security program).U martu 2001. godine Evropska agencija za rekonstrukciju, kancelarija u Podgorici, preuzima od Evropske komisije upravljanje sredstvima EU.
Tabela br. 1: Alokacija sredstava iz CARDS programa za period 2002-2006 (u mil ) CRNA GORA Izgradnja instirucija Ekonomska rekonstrukcija Civilno drutvo Ostalo Ukupno Izvor: EuropeAid, 2006; 2002 3.0 9.5 0.5 2.0 15,00 2003 4.0 7.5 1.5 2.0 15,00 2004 10.0 4.5 2.5 2.0 19,00 2005 8,2 12,3 0,5 1,0 22,00 2006 10,5 9,5 1,0 1,0 22,00

12. NOVI INSTRUMENT PREDPRISTUPNE POMOI - IPA

Evropska komisija je u septembru 2004. usvojila prijedlog Uredbe o osnivanju Instrumenta za predpristupnu pomo IPA210. Prijedlog Uredbe se trenutno nalazi u proceduri pred Parlamentom i Savjetom, a datum konanog usvajanja e zavisiti od usvajanja sljedee finansijske perspektive EU za period 2007.-2013. Prijedlogom Uredbe poetak primjene novog instrumenta je predvien za 1. januar 2007. 12.1. Korisnici

Korisnici novog programa podrke su drave ZB i Turska. Drave su podijeljene na drave potencijane kandidate (Aneks 1: Albanija, BiH, Makedonija i Srbija i Crna Gora) i kandidate (Aneks 2: Hrvatska i Turska), od ega zavisi obim i namjena pomoi. Generalno, cilj programa je usklaivanje sa standardima i politikama EU, ukljuujui i acquis communautaire, to su i preduslovi za lanstvo.
210

Instrument for Preacession Assistance- IPA;

148

12.2.

Ciljevi programa

Podrka e, za sve drave korisnice, biti usmjerena na: jaanje demokratskih institucija i vladavine prava; reformu dravne uprave, ukljuujui ustanovljavanje sistema za decentralizovano upravljanje sredstvima; ekonomsku reformu; zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda; razvoj civilnog drutva; obnovu i mjere za jaanje povjerenja i pomirenja; regionalnu i prekograninu saradnju. Dodatno, za drave potencijalne kandidate pomo e biti usmjerena i na progresivno usklaivanje sa acquis-em i drutveni i ekonomski razvoj, a za drave kandidate na usvajanje i implementaciju acquis-a i pripremu za implementaciju zajednike poljoprivredne i kohezione politike. 12.3. 1. 2. 3. 4. 5. Komponente Podrka tranziciji i jaanju institucija; Regionalna i prekogranina saradnja; Regionalni razvoj; Razvoj ljudskih resursa; Ruralni razvoj.

Drave potencijalni kandidati e koristiti sredstva iz prve dvije komponente, dok e drave kandidati uestvovati u svih pet komponenti. S obzirom da se u dravama potencijalnim kandidatima sredstvima EU upravlja centralizovano, obrazloenje Evropske komisije je da, ostale tri komponente koje predstavljaju pripremu za strukturne fondove, zahtijevaju odgovarajue, decentralizovane, strukture za programiranje i finansijsko upravljanje. Tabela 1: Komponente i prioriteti programa IPA po dravama korisnicima
Drave korisnici Komponente Potencijalni kandidati Albanija, BiH, SiCG, Makedonija uestvuju Kandidati Hrvatska i Turska Prioriteti za drave potencijalne kandidate Prioriteti za drave kandidate

I PODRKA TRANZICIJI I JAANJU INSTITUCIJA II REGIONALNA I PREKOGRANINA SARADNJA III REGIONALNI RAZVOJ IV RAZVOJ LJUDSKIH RESURSA V RURALNI RAZVOJ

uestvuju

Progresivno usklaivanje sa Acquis-em i drutveni i ekonomski razvoj

Usvajanje i implementacija acquis-a

uestvuju ne uestvuju ne uestvuju ne uestvuju

uestvuju uestvuju uestvuju uestvuju

jaanje stabilnosti, bezbijednosti i prosperiteta, od interesa za sve drave regiona Priprema za Evropski fond za regionalni razvoj i Kohezioni fond Priprema za Evropski socialni fond Implementacija zajednike poljoprivredne politike i razvoj poljoprivrednog sektora i ruralnih oblasti

149

Komponenta 1 Tranzicija i jaanje kapaciteta namijenjena je svim dravama korisnicima, i moe biti, izmeu ostalog, koriena i za jaanje institucija i investicije, ukljuujui i uee u programima i agencijama Zajednice (Informacija o programima Zajednice, usvojena u septembru 2005.). Ova komponenta predstavlja nastavak programa Phare, odnosno nacionalnog CARDS-a. Komponenta 2 Regionalna i prekogranina saradnja namijenjena je svim dravama korisnicima i imae za cilj jaanje stabilnosti, bezbijednosti i prosperiteta, od interesa za sve drave regiona, radi podsticanja harmoninog, uravnoteenog i odrivog razvoja. Ova komponenta predstavlja nastavak regionalne komponente programa CARDS. Ostale tri komponente su namjenjene dravama koje imaju status kandidata. Komponenta III Regionalni razvoj ima za cilj pripremu za fondove EU tj. Evropski fond za regionalni razvoj i Kohezioni fond. Komponenta IV Razvoj ljudskih resursa pripremu za uee u Evropskom socialnom fondu, a Komponenta V Ruralni razvoj pripremu za implementaciju zajednike poljoprivredne politike, acquis communautaire-a i podrku za odrivo prilagoavanje poljoprivrednog sektora i ruralnih oblasti drava kandidata. U skladu sa svojim planskim periodom, finansijskom perspektivom za 2007-2013, Evropska komisija je okvirni iznos sredstava za IPA definisala kroz Viegodinji indikativni finansijski okvir MIFF (MultiAnnual Indicative Financial Framework), koji se kasnije razradjuje na godnjoj osnovi. Alokacija i iznos sredstava proizilazi iz usvojenog Budeta Zajednice za period 2007-2013, sa tenjom da sredstva za drave potencijalne kandidate budu na nivou koji su drave ZB primale kroz CARDS. Nacrtom nove sedmogodinje Finansijske perspektive Zajednice predvieno je da za program pomoi IPA bude opredijeljeno oko 12,9 milijardi. To drugim rijeima znai, da ova sredstava nisu projektovana da postepeno rastu, ako zemlje napreduju na putu pristupanja i neke od njih postanu lanice u ovom periodu, ve da su sredstva projektovana kao cjelina. U sluaju da neka od drava, u meuvremenu, stekne status kandidata za lanstvo, Savjet moe, na prijedlog Komisije, glasajui kvalifikovanom veinom da premjesti dravu korisnicu pomoi iz Aneksa I u Aneks II Uredbe o osnivanju programa IPA, to omoguava pristup trima strukturnim komponentama IPAe, ali i ne znai automatsko poveanje nivoa podrke, imajui u vidu visok nivo administrativnih kapaciteta neophodan za implementaciju tih komponenti. Meutim, odreeni vid podrke u oblastima infrastrukture, regionalnog i ruralnog razvoja, zapoljavanja i socijalne politike, e biti na raspolaganju i potencijalnim kandidatima, kroz Komponentu 1. Mostoji medjutim jo jedan prostor za preraspodjelu sredstava. Naime, preraspodjela sredstava moe nastati i ako neka od lanica iz ove grupacije postane punopravna lanica, pa se njed dio moe u zavrnim godinama finansijskog ciklusa preraspodjeliti drugaije izmedju preostalih zemalja, koje u medjuvremenu mogu postati zemlje kandidati i ostvariti pravo na otvaranje svih pet komponenti programa.

12.4.

Implementacija

Evropska komisija implementira programe podrke EU, ukljuujui i program IPA, u skladu sa Uredbom o finansiranju EU, i o tome obavjetava Savjet i Evropski parlament. Sredstva e opredjeljuju na osnovu prioriteta iz Evopskog partnerstva,potpisanih Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, kao i dijaloga koji se vodi izmedju zemlje korisnice granta i EK. Programi se zasnivaju na modelu kofinasiranja, to znai da i zemlja, prepoznajui znaaj ovih projekata, finansira dio aktivnosti iz svog budeta. Evropska komisija implementira programe podrke EU, ukljuujui i program IPA, u skladu sa Uredbom o finansiranju EU, i o tome obavjetava Savjet i Evropski parlament. Evropska komisija i drava korisnik zakljuuju Okvirni sporazum o implementaciji pomoi (opta pravila i strukture). Prilikom implementacije pomoi Komisija moe koristiti razliite mehanizme upravljanja sredstvima tj. centralizovano ili razliite forme

150

decentralizovanog upravljanja. Iz programa IPA e, takoe, biti mogue finansiranje najrazliitijih aktivnosti, ukljuujui nastavak finansiranja programa Twinning i TAIEX. Tabela - Izvod iz Viegodinjeg indikativnog finansijskog okvira
Drava Komponente programa IPA Podrka tranziciji i jaanju institucija Regionalna i prekogranina saradnja Regionalni razvoj Razvoj ljudskih resursa Ruralni razvoj Ukupno Podrka tranziciji i jaanju institucija Regionalna i prekogranina saradnja Regionalni razvoj Razvoj ljudskih resursa Ruralni razvoj Ukupno Podrka tranziciji i jaanju institucija Regionalna i prekogranina saradnja Regionalni razvoj Razvoj ljudskih resursa Ruralni razvoj Ukupno Podrka tranziciji i jaanju institucija Regionalna i prekogranina saradnja Ukupno Podrka tranziciji i jaanju institucija Regionalna i prekogranina saradnja Ukupno Podrka tranziciji i jaanju institucija Regionalna i prekogranina saradnja Ukupno Podrka tranziciji i jaanju institucija Regionalna i prekogranina saradnja Ukupno Podrka tranziciji i jaanju institucija Regionalna i prekogranina saradnja Ukupno 2007 252.2 6.6 167.5 50.2 20.7 497.2 47.6 9.7 44.6 11.1 25.5 138.5 41.6 4.2 7.4 3.2 2.1 58.5 178.5 8.2 186.7 27.5 3.9 31.4 60.7 2.6 63.3 58.1 4.0 62.1 54.3 6.7 61.0 2008 250.2 8.8 173.8 52.9 53.0 538.7 45.4 14.7 47.6 12.7 25.6 146.0 39.9 5.3 12.3 6.0 6.7 70.2 179.4 11.5 190.9 28.1 4.5 32.6 62.0 2.7 64.7 69.9 4.9 74.8 61.1 9.6 70.7 2009 233.2 9.4 182.7 55.6 85.5 566.4 45.6 15.9 49.7 14.2 25.8 151.2 38.1 5.6 20.8 7.1 10.2 81.8 182.6 12.2 194.8 28.6 4.7 33.3 63.3 2.8 66.1 83.9 5.2 89.1 70.9 10.3 81.2 2010 211.3 9.6 238.1 63.4 131.3 653.7 39.5 16.2 56.8 15.7 26.0 154.2 36.3 5.7 29.4 8.4 12.5 92.3 186.2 12.5 198.7 29.2 4.8 34.0 64.5 2.8 67.3 100.7 5.3 106.0 82.7 10.5 93.2

Izvor: Evropska komisija, 2007;

Komisija e tokom implementacije biti podrana od vie odbora, koje sainjavaju predstavnici drava lanica. Za prve dvije komponente, u kojima uestvuje i CG, formirae se Odbor za tranzicionu pomo i jaanje institucija, iji e zadatak biti koordinacija pomoi i davanje miljenja na viegodinje indikativne planske dokumente. Uredbom je predviena i mogunost zakljuivanja specifinih sporazuma za pojedine komponente, ukoliko je to neophodno, da bi se omoguila decentralizacija upravljanja pojedinim komponentama, kao i zakljuivanje bilateralnih ugovora o zatiti finansijskih interesa Zajednice. Tokom implementacije programa IPA, bie omogueno uee u tenderskim procedurama, kao i dodjeljivanje ugovora za nabavke i grantove svim fizikim i pravnim licima iz drava lanica EU, drava korisnika programa, drava lanica Evropske ekonomske oblasti, drava korisnica Instrumenta za evropsko susjedsvo i partnerstvo ENPI (Zajednica nezavisnih drava i drave mediteranskog basena) i meunarodnim organizacijama.

Alban ija

Bi H

Koso vo

Crna Gora

Srbija

BJR Makedonija

Hrvatska

Turska

151

Dodjeljivanje pomoi moe biti uslovljeno potovanjem principa demokratije, vladavine prava, ljudskih i manjinskih prava i osnovnih sloboda, ekonomskim i institucionalnim reformama. U sluaju da drava korisnica ne potuje gore navedene principe ili obaveze sadrane u evropskim partnerstvima, Savjet moe, glasajui kvalifikovanom veinom, a na prijedlog Komisije, preduzeti odgovarajue mjere. 12.5. Sistemi upravjanja sredstvima EU Generalno, program pomoi EU dravi lanici ili treoj zemlji, moe biti implementiran koristei dva sistema upravljanja sredstvima: Centralizovani - odluke o nabavci, dodjeli ugovora i plaanju aktivnosti donosi Evropska komisija, koja djeluje za zemlju korisnika i u njeno ime, Decentralizovani - imenovana institucija u treoj zemlji direktno sprovodi nabavku, ugovaranje i plaanje aktivnosti programa. Evropska komisija moe prenijeti ovlaenja i nadlenosti za nabavku svom diplomatskom predstavnitvu tj. Delegaciji EK u odreenoj dravi, kada je rije o centralizovanom ali dekoncentrisanom sistemu sprovoenja211.

Dakle, u centralizovanom sistemu Evropska komisija programira pomo, a zatim djeluje kao naruilac, finansijski administrator, tijelo koje vri sprovoenje, nadzor i evaluaciju, dok zemlje partneri djeluju kao uesnici kroz proces konsultacija. Svrha decentralizacije sistema upravljanja sredstvima je postepena priprema drave kandidata za preuzimanje odgovornosti za upravljanje evropskim fondovima nakon ulaska u EU. Stoga, proces decentralizacije treba da obezbijedi odgovarajui pravni i administrativni okvir za preuzimanje odgovornosti za implementaciju programa od Evropske komisije. Imajui u vidu kompleksnost procesa, on se moe odvijati fazno i razlikovati ne samo izmeu pojedinih drava, ve i izmeu odreenih sektora.

12.6. Proces decentralizacije

Decentralizovani sistem implementacije (The Decentralised Implementation System DIS) se odobrava dravi korisnici u skladu sa lanom 164 (1) nove Uredbe o finansiranju EU (Council Regulation 1605/2002), u skladu sa kojim Evropska komisija i dalje sprovodi sistematsku ex-ante kontrolu tenderskih procedura i zakljuenih ugovora i zadrava sveobuhvatnu odgovornost za izvrenje opteg budeta EU, u skladu sa lanovima 53 i 164 Uredbe o finansiranju i u skladu sa odgovarajuim odredbama Ugovora o osnivanju EZ. Dakle, Evropska komisija zadrava konanu odgovornost za upotrebu sredstava i samim tim zadrava odreene funkcije u programskom ciklusu. Zbog toga je EK razvila spefine procedure, prevashodno u cilju obezbjeenja potpune transparentnosti u ugovaranju i svim finansijskim transakcijama. Dakle, u decentralizovanom sistemu, zemlja korisnik pomoi je ovlaena za ugovaranje, uz kontrolu Delegacije EK. Kontrola se moe sprovoditi na dva naina: Ex ante odluke koje se odnose na tenderske procedure i ugovaranje (tenderski dosije, odbor za evaluaciju, izvjetaj o evaluaciji, ugovor) donosi ovlaeni ugovara zemlje korisnika, nakon prethodnog odobrenja Delegacije EK;
211

Upravo je ovaj sistem upravljanja bio zastupljen u CG u najveem broju zu program CARDS (izuzeci: porezi i carine i program Tempus), s tom razlikom to je implemento bila Evropska agencija za rekonstrukciju. Za IPA program, te nadlenosti preuzima novoformirana Delegacija EK u Podgorici. Regionalnom komponentom CARDS-a, a poslije Viekorisnikom IPA komponentom, upravlja se iz Brisela.

152

Ex post odluke donosi ovlaeni ugovara bez prethodnog odobrenja Delegacije EK. Naknadno se sprovodi ex post kontrola.

U praksi, u decentralizovanom sistemu, procedure (izbor projekata, tenderska procedura, ugovaranje, plaanje) sprovode tijela drave korisnice, uz prethodno odobrenje Evropske komisije ili Delegacije EK u toj dravi. Uvoenje naknadne, ex-post kontrole se omoguava uvoenjem Proirenog decentralizovanog sistema implementacije (The Extended Decentralised Implementation System EDIS). Iskustvo prethodnih drava kandidata govori da do uvoenja EDIS-a obino dolazi tek nakon ulaska u EU.

12.7. Relevantna dokumenta i institucije

Implementacija DIS-a se zasniva na sporazumu tj. Memorandumu o razumijevanju izmeu EK i drave korisnika o osnivanju Nacionalnog fonda (National Fund-NF), kroz koji e se vriti svi transferi EU fondova. Zadatak NF je potraivanje sredstava od Evropske komisije, raspodjela sredstava krajnjim korisnicima i finansijsko izvjetavanje. Javne nabavke tj. tenderski postupak, ugovaranje, izradu budeta i raspodjelu sredstava sprovodi Centralna jedinica za finansiranje i ugovaranje (Central Financing and Contracting Unit - CFCU) institucija koja se osniva Finansijskim sporazumom sa Nacionalnim fondom. Postoje striktna pravila i uputstva koja se odnose na tenderske procedure i ugovaranje, u cilju izbora najkvalifikovanijeg ponuaa, ekonominog sprovoenja projekta i transparentne upotrebe fondova. Procedure i standardni dokumenti za ustupanje pruanja usluga, snadbijevanja i izvoenja radova su definisani u Praktinom vodiu za procedure zakljuivanja ugovora koji se finansiraju iz Opteg budeta Evropskih zajednica (Practical Guide to contract procedures financed from the General Budget of the European Communities in the context of external actions, tzv. PRAG). Pravila javnih nabavki su zasnovana na gore pomenutoj Uredbi o finansiranju i Pravilima za implementaciju uredbe o finansiranju (Commission Regulation 2342/2002). Da bi upravljala sredstvima EU u predpristupnoj fazi, Crna Gora e morati da osnuje odgovarajue institucije radi implementacije DIS-a, i da obezbijedi njihovo funkcionisanje i operativnost. Dakle osnovne institucije, neophodne za decentralizovano upravljanje sredstvima su: Nacionalni koordinator pomoi (National IPA Coordinator - NIPAC) sa odgovarajuom slubom. NIPAC ima kljunu ulogu kada je rije o koordinaciji programiranja, dodijeli sredstava iz programa, odreivanju prioriteta, monitoringu i ocjeni; Nacionalni fond (NF), na elu sa nacionalnim slubenikom za ovjeravanje (National Authorising Officer - NAO) finansijski dvojnik nacionalnog koordinatora pomoi, a kroz koji se finansije EU kanaliu u zemlju korisnika pomoi; Centralna jedinica za finansiranje i ugovaranje (CFCU), na elu sa slubenikom za ovjeravanje programa (Programme Authorising Officer - PAO), zaduena za poslove nabavki, posebno za programe izgradnje kapaciteta, uz mogunost osnivanja sektorskih jedinica za implementaciju u resornim ministarstvima; Visoki slubenici za programe pomoi (Senior Programme Officers -SPO), nadleni su za upravljanje i tehniko sprovoenje projektnih aktivnosti u okviru u resornih ministarstava (utvrivanje potrebne pomoi, izrada projektnih zadataka, praenje realizacije).

153

12.8. Akreditacija za DIS

Dobijanje akreditacije za DIS zavisi od analize upravljakih tj administrativnih kapaciteta NF i CFCU. Dakle, prije decentralizacije EU pomoi, Evropska komisija mora da, u skladu sa Uredbom o finansiranju, izvri kontrolnu reviziju kapaciteta, da bi se osiguralo da e ustanovljene strukture efekivno upravljati sredstvima. Zahtjevi koje zemlja korisnik mora da ispuni da bi dobila akreditaciju za DIS su definisani u lanu 164 (1) Uredbe o finansiranju: (a) efikasno razdvajanje dunosti slubenika koji odobrava i onog koji obavlja plaanja; (b) postojanje efikasnog sistema interne kontrole u postupku upravljanja; (c) kao podrka projektu, postojanje utvrenih postupaka prezentacije odvojenih rauna koji prikazuju koritenje sredstava Zajednice; i kao druga vrsta podrke, zvanino ovjeren godinji izvjetaj o utroenim sredstvima koji mora biti stavljen na uvid Zajednici; (d) postojanje nezavisne revizorske kue na dravnom nivou; (e) transparentni, nediskriminatorski postupci javnih nabavki, kojima se iskljuuje bilo kakav sukob interesa.

12.9. Djelimina decentralizacija

Gore navedeni opis zahtjeva i odgovornosti odnosi se na sluaj potpune decentralizacije. Pored potpune moe se izvriti i djelimina decentralizacija, na osnovu prijedloga upuenog Delegaciji EK ili Evropskoj komisiji. U Noti direktorima AIDCO-a, efovima jedinica i efovima delegacija Kancelarija Evropske komisije za saradnju u pruanju evropske pomoi (AIDCO) naglaava da se stepen decentralizacije mora dogovoriti za svaki projekat, to e se odraziti u svakom finansijskom sporazumu (memorandumu): Dakle, primjena djelimine implementacije DIS-a, moe podrazumijevati decentralizaciju javnih nabavki u prvoj fazi, dok se osnivanje Nacionalnog fonda moe implementirati u narednim fazama: Djelimina decentralizacija u CFCU za obavljanje nabavki za sve projekte, Djelimina decentralizacija u CFCU za obavljanje nabavki za odabrane projekte, ili Djelimina decentralizacja u CFCU za odabrane projekte nabavke i vrenje plaanja izvoaima radova za izabrane projekte, u kombinaciji s decentralizacijom Nacionalnog fonda u upravljanju sredstvima za izabrane projekte.

...2.1 Odluivanje o stepenu decentralizacije U skladu s lanom 164. Uredbe o finansiranju, Evropska komisija je ta koja, na osnovu prijedloga slubenika Delegacije nadlenog za ovjeravanje, odluuje o dodjeli ovlatenja treoj zemlji ili zemljama korisnicama u upravljanju odreenim mjerama. Odlukama o finansiranju koje donosi Komisija mora se utvrditi stepen decentralizacije ukljuujui i zadatke koji su predmet decentralizacije, i naglasiti injenica da e postupci nabavki i dodjele grantova biti oni koje primjenjuje Komisija, kao i odredbe ex ante i/ili ex post kontrole pri obavljanju razliitih zadataka. Sporazum o finansiranju, u skladu sa standardnom formom, u potpunosti odraava sadraj odluke koju donosi Komisija. Stepen decentralizacije treba da bude utvren za svaki projekat pojedinanim odlukama o finansiranju koje odgovaraju Sporazumu o finansiranju. Pri utvrivanju nivoa decentralizacije treba uzeti u obzir postojee sporazume o implementaciji pomoi Zajednice za odreenu zemlju kojima se predvia decentralizacija. Time e se izbjei ponavljanje itavog procesa utvrivanja relevantnih kriterija za poinjanje svake pojedinane operacije. Bez obzira na to, za svaku pojednianu odluku o finansiranju slubenik nadlean za ovjeravanje potvruje da li su se stekli uslovi za decentralizaciju. U svim sluajevima, revizija i ocjena ugovora ostaju u potpunosti centralizirani (postupak dodjele ugovora i plaanja)...

154

12.10. Mogue faze izgradnje institucija za decentralizaciju upravljanja pomoi

Postoji pet moguih faza u pripremi za decentralizovano upravljanje pomoi EU: 1. Faza ustanovljavanja: pravno i faktiko ustanovljavanje neophodnih struktura (NAO, NF, NAC, CFCU,), 2. Procjena nedostataka: Analiza institucionalnih struktura u cilju procjene do kog nivoa su ispunjeni zahtjevi DIS i identifikacija specifinih aktivnosti, promjena i poboljanja neophodnih za obezbjeenje usklaenosti sa za zahtjevima EU, 3. Implementacija neophodnih promjena: razvoj neophodnih procedura za ispunjenje zahtjeva koje DIS podrazumijeva, sa posebnim naglaskom na funkcije programiranja, finansijskog upravljanja, implementacije, nabavki, ugovaranja, finansijske kontrole, monitoringa, evaluacije i odgovarajuih prirunika vezanih za procedure, 4. Faza procjene usklaenosti: procjena da li su kljune institucije dostigle poboljanja neophodna za zadovoljavanje relevantnih pravila EU, 5. Priprema za odluku EK (kontrolna revizija strunih slubi EK): na slubeni zahtjev i nakon povrde Evropske komisije da postoje preduslovi za DIS, slijedi akreditacija za prelazak na decentralizovani sistem. Decentralizacijom, institucije CG e preuzeti odgovornost za upravljanje i implementaciju EU pomoi. Stoga je od izuzetne vanosti uvoenje i jaanje neophodnih specifinih strunih znanja i vjetina u svim dravnim institucijama, a posebno u Ministarstvu za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije i Ministarstvu finansija. Iskustvo drava kandidata i ostalih drava ZB govori da je nacionalni koordinator pomoi obino funkcioner (najmanje na nivou ministra) nadlean za proces evropske integracije u odreenoj dravi, s obzirom da je pomo iz EU fondova iskljuivo povezana sa zahtjevima koji se postavljaju pred dravu u procesu evropske integracije, prevashodno kroz evropsko partnerstvo. Nadlenosti NAC su sveukupna koordinacija i upravljanje pomoi EU (programiranje pomoi, definisanje prioriteta, pregovori sa Evropskom komisijom). NF i CFCU su po pravilu dio Ministarstva finansija ili trezora, stoga bi i Ministarstvo finansija bilo odgovorno i nadleno za efektivno funkcionisanje decentralizovanog upravljanja pomoi, posebno u dijelu finansijskog upravljanja (ugovaranje i plaanje) fondovima. Sva resorna ministarstva i ostale institucije e biti odgovorne za programiranje, upravljanje i koordinaciju aktivnosti po pojedinim projektima.

13. PROGRAMI ZAJEDNICE212

Pojam Program Zajednice (Community Programme) odnosi se na integrisan niz aktivnosti koje usvaja Evropska unija da bi podrala i podstakla saradnju izmeu drava lanica u razliitim oblastima, koje su povezane sa politikama EU, u periodu od nekoliko godina. Naime, radi sprovoenja dogovorenih politika utvruju se viegodinji akcioni programi za ostvarivanje ciljeva koje su EU i drave lanice postavile u odreenim sektorima. Programi ne podrazumjevaju iskljuivo saradnju vlada drava lanica, ve podrazumijevaju saradnju privrede, organizacija civilnog drutva i dravnih institucija. U naelu, programi su namijenjeni iskljuivo dravama lanicama, na osnovu posebne stavke u Optem budetu EU, to podrazumijeva finansijsko uee drava nelanica u budetu EU kao uslov pristupanja programima. Meutim, s obzirom da obuhvataju veinu politika Zajednice, omoguavaju i pripremu za pristupanje, jer drave kandidate i njihove graane upoznaju sa politikama i metodama rada Unije, ohrabruju razmjenu korisnih iskustava i olakavaju transfer znanja i dobre prakse, posebno u onim oblastima acquis-a koji su od izuzetnog znaaja za proces reformi i evropske integracije.
212

www.europa.eu.int i interna dokumentacija Ministarstva za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije, oktobar 2005;

155

Naelo otvaranja Programa Zajednice dravama kandidatima srednje i istone Evrope dogovoreno je na sastanku Evropskog savjeta u Kopenhagenu 1993, a realizacija ove ideje je poela 1997. U dokumentima iz 1997. (Agenda 2000), Evropska komisija je predloila postupno otvaranje niza programa Zajednice za drave kandidate i prije datuma pristupanja, imajui u vidu da programi Zajednice mogu predstavljati jedan od instrumenata predpristupne strategije tj. nain upoznavanja drava kandidata s metodama rada EU i integraciju u veinu politika EU. Poev od 1998. drave srednje i istone Evrope ostvarivale su pravo uestvovanja u programima Zajednice, a trokovi uestvovanja u programima uglavnom su sufinansirani iz programa pomoi PHARE. U periodu 1998-2001. uslovi uestvovanja, ukljuujui finansijski doprinos, utvrivali su se odlukama Savjeta za pridruivanje213 (jedna odluka za svaku dravu i svaki program), i to nakon unoenja odgovarajue odredbe u odluke ili uredbe Savjeta EU ili Parlamenta kojima se otvaraju programi, to je podrazumijevalo sporu i komplikovanu proceduru. Od 2002. godine, poeo se primjenjivati novi pristup za otvaranje programa Zajednice, u dva koraka: 1. Jedinstveni Okvirni sporazum o optim naelima uestvovanja u programima, kojim se svi postojei programi otvaraju za drave kandidate; 2. Pojedinani Memorandumi o razumjevanju za svaki program sa konkretnim uslovima i finansijskim aspektima uestvovanja. U skladu sa Solunskom agendom za Zapadni Balkan, usvojenom na Evropskom Savjetu 20. juna 2003., programi Zajednice su otvoreni za drave Zapadnog Balkana (ZB), to e omoguiti EU da podri njihove napore ka evropskoj integraciji. Da bi se obezbijedio pravni osnov za uee drava ZB u programima, na forumu Evropskog savjeta EU-Zapadni Balkan 22.11.u 2004.g. u Briselu, potpisan je Okvirni sporazum o optim principima uea u programima Zajednice. Okvirni sporazum je ratifikovan od strane Savjeta EU 2. juna o.g., a takodje i u parlamentima svih drava ZB. U Okvirnom sporazumu je navedeno 25 tekuih programa koji su potencijalno otvoreni za drave ZB. Rije je o slijedeim programima: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Borba protiv diskriminacije (Community Action Programme to Combat Discrimination) Borba protiv iskljuenosti iz drutva (Community Action Programme to Combat Social Exclusion) Jednakost polova (Gender Equality) Djelovanje Zajednice za podrku potroakoj politici (Community Actions in Support of Consumer Policy) Djelovanje Zajednice u oblasti javnog zdravlja (Community Action in the Field of Public Health) Sokrat II (Socrates II) Leonardo da Vini II (Leonardo da Vinci II) Program djelovanja Zajednice za podsticanje rada tijela koja funkcioniu na evropskom nivou i za podrku konkretnim aktivnostima u oblasti obrazovanja i obuke (Community Action Programme to Promote Bodies Active at European Level and Support Specific Activities in the Field of Education and Training) Omladina (Youth) Program djelovanja Zajednice za podsticanje aktivnog evropskog graanstva (Community Action Programme to Promote Active European Citizenship) Elektronsko uenje (eLearning) Erasmus Mundus Kultura 2000 (Culture 2000) Mediji plus (MEDIA Plus) MEDIJI-Obuka (MEDIA-Training) Elektronski sadraji (eContent Plus)

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

213

Savjeti za pridruivanje osnivaju se stupanjem na snagu Sporazuma o pridruivanju (Evropski sporazumi) i ine ih predstavnici Evropskog savjeta, Evropske komisije i predstavnici vlada drava kandidata

156

17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

Sigurniji internet plus (Safer Internet plus) Carina 2007 (Customs 2007) Fiskalis program (Fiscalis programme) Inteligentna energija za Evropu (Intelligent Energy Europe) Marko Polo (Marco Polo Programme) Dafne II (Daphne II programme) Herkul (Hercule programme) LIFE esti okvirni program za istraivanje i tehnoloki razvoj (Sixth Framework Programme for Research, Technological Development and Demonstration Activities)

Odluke ili uredbe kojima e se otvarati novi ili obnovljati postojei programi, nakon stupanja Okvirnog sporazuma na snagu, sadravae klauzulu koja predvia uee drava ZB u buduim aktivnostima, tj. programima. Okvirni sporazum ne podrazumjeva nikakvu obavezu ve je samo izraz volje za uee u programima, tj. samo stupanjem na snagu Memoranduma o razumjevanju (MoR) za pojedinani program preuzimaju se konkretne obaveze. Predstavnicima drava ZB e biti omogueno da, kao posmatrai, uestvuju u radu upravnih odbora zaduenih za praenje programa za koje izdvajaju finansijski doprinos. MoR Komisija zakljuuje sa svakom dravom koja izrazi elju za ueem u odreenom programu. Drave kandidati prvo podnose zahtjev za uee u programu, zatim slijede pregovori sa nadlenim Generalnim direktoratom Evropske komisije, nakon kojih organi dravne uprave odgovorni za pojedine sektorske politike zakljuuju memorandume koji e propisati pravila za uee, posebno neophodne administrativne kapacitete, planirani finansijski doprinos, usklaivanje zakonodavstva, osnivanje posebnih dravnih agencija, mehanizme za uee u upravljanju programom i finansijsku kontrolu. Finansijsku kontrolu ili reviziju vre Evropska komisija, OLAF i Sud revizora Evropskih zajednica. Vano je napomenuti da se prilikom implementacije programa primjenjuju uslovi, pravila i procedure (posebno o javnim nabavkama) EU. Imajui u vidu da drave koje nisu lanice EU ne mogu uestvovati u programima ukoliko ne uplate finansijski doprinos (entry ticket) u budet Zajednice, da bi se pokrili procjenjeni trokovi uea njihovih graana i institucija, Evropska komisija preporuuje214 postepen i selektivan pristup koji bi uzeo u obzir potrebe i prioritete ovih drava, a posebno one koji proizilaze iz Procesa stabilizacije i pridruivanja. U prvoj fazi je predviena i mogunost sufinansiranja uea iz programa CARDS, i to za uee u tri do pet programa godinje. Sufinansiranje ne moe iznositi vie od 5% godinjeg nacionalnog budeta programa CARDS i moe pokriti 75% nacionalnog doprinosa za uee u programu. Finansijska pomo za uee u programu e se pruati tokom trogodinjeg programskog perioda, uz postepeno smanjenje udijela sredstava iz CARDS-a. Sredstva se, takoe, mogu iskoristiti i za jaanje administrativnih kapaciteta za implementaciju programa na srednji rok, obuku potencijalnih uesnika i za potrebe komunikacije. Iznos finansijskog doprinosa se ne moe vratiti dravi kandidatu ukoliko se sredstva ne iskoriste u potpunosti. Ve kroz program CARDS za 2005. i 2006. godinu za Crnu Goru, bilo je predvieno je pruanje tehnike pomoi Ministarstvu za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije za izradu sveobuhvatnog istraivanja o programima zajednice koji su otvoreni za Crnu Goru, njihovim procedurama, finansijskim i administrativnim implikacijama, kao i razvoj akcionog plana koji e sadrati korake koje je potrebno preduzeti da bi se, na odriv nain, uestvovalo u izabranim i preporuenim programima; kao i podrka razvoju kapaciteta postojeih administrativnih struktura, da bi se ispunili zahtjevi izabranih preporuenih programa. Za uee u odreenom broju programa potrebno je ispuniti i odgovarajue preduslove:

214 Saoptenje Evropske komisije Savjetu i Parlamentu o pripremi za uee drava ZB u programima i agencijama Zajednice, COM(2003) 748.

157

Usklaenost propisa i njihove primjene sa acquis-em (npr. program MEDIA i programi iz oblasti zapoljavanja i socijalnog staranja), Odgovarajui administrativni kapaciteti tj. osnivanje posebnih dravnih agencija za upravljanje programima (Socrates, Leonardo da Vinci i Youth).

Odreeni programi ne mogu biti od realne koristi dravama nelanicama, zbog toga to su okrenuti ka veoma specifinim aspektima unutranjih EU politika ili su namijenjeni da podre politiku saradnju drava lanica u pojedinim oblastima. Postoje i programi ili djelovi programa koji su ve od 2005.godine otvoreni za drave ZB, bez finansijskog doprinosa i to: TEMPUS i Erasmus Mundus (visoko obrazovanje), esti okvirni program EU za istraivanje i tehnoloki razvoj FP 6 (aktivnosti u kojima je predviena meunarodna saradnja), program za mlade Youth i program LIFE tree zemlje. TEMPUS nije program Zajednice u klasinom smislu, jer njegovi korisnici nisu drave lanice, nego drave kandidati i tree zemlje, a namijenjen je razvoju nastavnih programa i upravljanja univerzitetima tj. institucionalnoj podrci visokom obrazovanju. Tempus nema vlastita sredstva i finansira se iz drugih programa EU i planira se njegova implementacija do 2007.godine, sa eventualniom mogunou produetka kroz tzv. Tempus plus.

13.1. Nova generacija Programa Zajednice .

1. Integrisani akcioni program EU za doivotno uenje (Integrated Action Programme in the Field of Lifelong Learning) Novi prijedlog se bazira na iskustvu steenom na osnovu postojee generacije programa, kao to su: Sokrat, Leonardo da Vini, Program djelovanja Zajednice za podsticanje rada tijela koja funkcioniu na evropskom nivou i za podrku konkretnim aktivnostima u oblasti obrazovanja i obuke i Elektronsko uenje (eLearning), i sadri znaajne promjene. 1.1 Opis programa: Novi program treba da obuhvati sektorske programe za: kolsko obrazovanje (Comenius), visoko obrazovanje (Erasmus), strunu obuku (Leonardo da Vini), obrazovanje odraslih (Grundtvig), evropsku integraciju (an Mone), kao i transverzalne mjere (razvoj obrazovne politike, uenje jezika, elektronsko uenje, irenje rezultata i uspjenih rjeenja). Takoe, predvieno je ukljuivanje programa Erasmus Mundus od 2009. godine. Novine su: jedinstvena upravljaka struktura, znaajno povean budet, pojednostavljenje procedura i vei stepen decentralizacije, odnosno vea uloga nacionalnih agencija u implementaciji odreenih vrsta aktivnosti. U skladu sa potpisanim Solunskom agendom i Okvirnim sporazumom, program je potencijalno otvoren i za drave Zapadnog Balkana. 1.2 Ciljevi: Razvoj drutva zasnovanog na znanju sa odrivim ekonomskim razojem, poveanjem broja i kvaliteta radnih mjesta i drutvenom kohezijom; poveanje razmjene, saradnje i mobilnosti izmeu obrazovnih sistema i poveenje njihove konkurentnosti. 1.3 Vrijeme trajanja: 2007-2013. 1.4 Budet: Predloen je budet od 13 620 miliona eura. 1.5 Nadlean: Generalni direktorat za obrazovanje i kulturu.

2. Omladina u akciji (Youth in Action)

Ovaj program treba da obuhvati sve osnovne komponente postojeeg programa, prilagoavajui ih preporukama koje su rezultat procesa evaluacije programa Omladina (Youth 2000-06). 2.1 Opis programa: U odnosu na tekui program, novi e biti fleksibilniji u odnosu na nove prioritete, jednostavniji, decentralizovaniji i namijenjen mladim ljudima izmeu 13 i 30 godina. Predloeni program ima pet aktivnosti: Omladina za Evropu (projekti razmjene mladih, podsticanje mobilnosti i pokretanje inicijativa usmjerenih na aktivno uee mladih u demokratskom ivotu); Evropska

158

2.2

2.3 2.4 2.5

volonterska sluba; Omladina svijeta (saradnja sa treim zemljama); Mladi radnici i sistemi podrke (razvoj neophodnih i odgovarajuih struktura za podrku mladim ljudima, podrka Evropskom forumu mladih); Podrka za saradnju u oblasti kreiranja politike (saradnja uoblasti politike mladih, dijalog izmeu mladih i donosioca politikih odluka i sl.). Ciljevi: Podrka aktivnom graanstvu mladih; razvoj solidarnosti u cilju jaanja drutvene kohezije; jaanje meusobnog razumjevanja; razvoj kvalitetnih sistema podrke za aktivnosti mladih i jaanje kapaciteta NVO aktivnih u ovoj oblasti; podrka saradnji u kreiranju politika na nivou Evrope; obrazovanje mladih ljudi. Vrijeme trajanja: 2007-2013. Budet: Predloen budet od 915 miliona eura. Nadlean: Generalni direktorat za obrazovanje i kulturu.

Ovo je prijedlog za nastavak programa Kultura 2000, koji treba da bude konzistentniji od prvog programa i da prui podrku za ostvarenje manjeg broja ciljeva, oko kojih postoji irok konsenzus. Program bi imao jednostavnije i transparentnije procedure za konkurisanje, dodjeljivanje sredstava i upravljanje programom. Program bi bio otvoreniji, sa aspekta naputanja sektorskog pristupa, ali i kroz poveanje broja kategorija korisnika programa (npr. administracija, preduzea itd.) i vee uee predstavnika treih drava. 3.1 Opis programa: Novi program bi imao tri komponente: Podrka kulturnim aktivnostima (projekti saradnje na nivou Evrope); Podrka evropskim organizacijama aktivnim u oblasti kulture; Podrka za analize i za prikupljanje i irenje informacija u oblasti kulturne saradnje. 3.2 Ciljevi: Zajednika kulturna oblast i razvoj evropskog identiteta; meunarodna mobilnost radnika u kulturi, cirkulacija umjetnikih djela i meukulturni dijalog. 3.3 Vrijeme trajanja: 2007-2013. 3.4 Budet: Predloen budet od 408 miliona eura. 3.5 Nadlean: Generalni direktorat za obrazovanje i kulturu. Nastavak Programa djelovanja Zajednice za podsticanje aktivnog evropskog graanstva. Program bi trebao da omogui graanima da sarauju i uestvuju u stvaranju ujedinjene Evrope, u cilju jaanja evropskog identiteta i meusobnog razumjevanja izmeu graana, uvaavajui kulturne razliitosti. 4.1 Opis programa: Program e podravati sljedee aktivnosti: Aktivni graani za Evropu (bratimljenje gradova i projekti graana); Aktivno civilno drutvo u Evropi (strukturna podrka za evropske istraivake organizacije iz oblasti javne politike i organizacije civilnog drutva na evropskom nivou i njihove projekte); Zajedno u Evropi (komemoracije, nagrade, konferencije, studije, istraivanja, ankete i informisanje). 4.2 Ciljevi: Povezivanje lokalnih zajednica i organizacija civilnog drutva radi razmjene miljenja i iskustava; pribliavanje ideje o Evropi graanima, posebno isticanjem evropskih vrijednosti i dostignua, uz ouvanje sjeanja na njenu prolost. 4.3 Vrijeme trajanja: 2007-2013. 4.4 Budet: Predloen budet od 235 miliona eura. 4.5 Nadlean : Generalni direktorat za obrazovanje i kulturu. Nastavak programa Mediji plus i Mediji-obuka i drugih srodnih aktivnosti iji je osnovni cilj jaanje audiovizuelnog sektora. Otvaranje jedinstvenog programa e doprinijeti jednostavnijim procedurama i boljoj alokaciji resursa. 5.1 Opis programa: Program bi obuhvatio sljedee aktivnosti: sticanje i unaprijeenje vjetina (pisanje scenarija; finansijsko i komercijalno upravljanje produkcijom, distribucijom i promocijom, digitalne tehnologije); razvoj (produkcija, posebno projekti nezavisnih produkcijskih kua i izrada finansijskih planova za kompanije i projekte); distribucija (investiranje u koprodukciju, kupovinu i promociju

3. Kultura 2007 (Culture 2007)

4. Graani za Evropu (Citizens for Europe)

5. Mediji 2007 (MEDIA 2007)

159

5.2 5.3 5.4 5.5

evropskih filmova, podsticanje izvoza, jaanje saradnje svih aktera, digitalizacija i sl.); promocija (poboljanje cirkulacije evropskih audiovizuelnih radova, promocija evropskog AV nasljea, poboljanje pristupa evropskim radovima) i pilot projekti (informacione i komunikacione tehnologije). Ciljevi: Ouvanje i jaanje evropske kulturne razliitosti i dijaloga, kinematografskog i audiovizuelnog naslijea i njegova pristupanost svim graanima Evrope; vea cirkulacija evropskih audiovizuelnih radova u okviru i van EU; jaanje konkurentnosti evropskog audiovizuelnog sektora. Vrijeme trajanja: 2007-2013. Budet: Predloen budet od 1 055 miliona eura. Nadlean: Generalni direktorat za informaciono drutvo i medije.

Program za zapoljavanje i drutvenu solidarnost PROGRESS, koji finansijski podrava implementaciju ciljeva EU u oblasti zapoljavanja i socijalnog staranja i doprinio ostvarenju zadataka Lisabonske strategije. 6.1 Opis programa: Program e obuhvatiti sljedeih pet komponenti: zapoljavanje, socijalna zatita, radni uslovi, borba protiv diskriminacije i razliitost, jednakost polova. Program e, u okviru gore navedenih oblasti, finansirati sljedee aktivnosti: izradu analiza; razmjenu iskustava, jaanje svijesti i irenje rezultata; podrku glavnim akterima. 6.2 Ciljevi: Unaprijeenje znanja i razumijevanja situacije u dravama; podrka razvoju statistikih sredstava i metoda, kao i zajednikih pokazatelja; praenje implementacije politika i zakonodavstva Zajednice i procjena njihovog uticaja; umreavanje, razmjena informacija i dobre prakse; jaanje kapaciteta kljunih EU mrea; jaanje svijesti svih zainteresovanih aktera i javnosti o politikama EU koje se odnose na sve gore navedene komponente programa. 6.3 Vrijeme trajanja: 2007-2013. 6.4 Budet: Predloen budet od 628,8 miliona eura. 6.5 Nadlean: Generalni direktorat za zapoljavanje i socijalna pitanja.

6. Progres (PROGRESS)

7. Okvirni program za konkurentnost i inovaciju CIP (The Competitivness and Innovation Framework Programme)
Program koji treba da doprinese jaanju kapaciteta Zajednice, kao naprednog, na znanju zasnovanog drutva, sa odrivim razvojem baziranim na uravnoteenom ekonomskom rastu i visoko konkurentskoj trinoj ekonomiji, uz visok nivo zatite i unaprijeenja kvaliteta ivotne sredine. Program bi obuhvatio aktivnosti sljedeih tekuih programa:Viegodinji program za preduzea i preduzetnitvo (MAP), LIFE-ivotna sredina, Inteligentna energija za Evropu, Elekronski sadraji (e-Content), e-TEN i Modinis. 7.1 Opis programa: Program e biti implementiran kroz tri komonente: Program za preduzetnitvo i inovacije: finansiranje MSP (otpoinjanje djelatnosti i rast); saradnja izmeu MSP; inovacije; preduzetnika i inovativna kultura; ekonomske i administrativne reforme. Program podrke informacionoj i komunikacionoj politici: jedinstvena evropska informaciona oblast; inovacije zasnovane na usvajanju i ulaganju u informacione i komunikacione tehnologije; informaciono drutvo, efikasnije i efektivnije usluge u oblastima od javnog interesa i poboljanje kvaliteta ivota. Program inteligentna energija za Evropu, kao nastavak postojeeg programa, za period nakon 2006. 7.2 Ciljevi: Podsticanje konkurentnosti preduzea, posebno MSP; podrka inovacijama, ukljuujui ekoinovacije: ubrzanje razvoja konkurentskog, inovativnog informatikog drutva; energetska efikasnost i novi obnovljivi izvori energije u svim sektorima, ukljuujui transport. 7.3 Vrijeme trajanja: 2007-2013. 7.4 Budet: Predloen budet od 4 212,6 miliona eura. 7.5 Nadlean: Generalni direktorat za preduzetnitvo i industriju.

160

Novi finansijski instrument za ivotnu sredinu, programa LIFE+, koji bi obuhvatio vie tekuih inicijativa i programa EU iz ove oblasti. 8.1 Opis programa: Program ima dvije komponente: LIFE + implementacija i upravljanje: razvoj i ispitivanje inovativnih pristupa i instrumenata u politici; implementacija EU politike, posebno na lokalnom i regionalnom nivou; razvoj, ocjena, praenje i evaluacija politika i zakonodavstva; bolje upravljanje ivotnom sredinom, uz ire uee zainteresovanih aktera, ukljuujui NVO, u konsultacijama i implementaciji. LIFE + informacije i komunikacija: irenje informacija i jaanje svijesti; pratee mjere (kampanje, konferencije itd.) 8.2 Ciljevi: Poveenje kvaliteta ivotne sredine; stabilizovanje koncetracije gasova u atmosferi; zatita, ouvanje, poboljanje i olakanje funkcionisanja prirodnih sistema, stanita, divlje faune i flore u cilju zaustavljanja dezertifikacije i gubitka biodiverziteta; bolje upravljanje prirodnim resursima i otpadom; razvoj stratekih pristupa u izradi politika; jaanje svijesti. 8.3 Vrijeme trajanja: 2007-2013. 8.4 Budet: Predloen budet od 2 190 miliona eura. 8.5 Nadlean: Generalni direktorat za ivotnu sredinu.

8. LIFE PLUS

Program u oblasti zdravlja i zatite potroaa, koji bi predstavljao nastavak i proirenje aktivnosti koje su trenutno obuhvaene postojeim programima. 9.1 Opis programa: Program sadri sljedee tri komponente: Jaanje sinergije kroz zajednike aktivnosti i instrumente: poboljanje komunikacije sa graanima; poveanje uea u donoenju odluka; integracija u ostale politike Zajednice; meunarodna saradnja; rano otkrivanje, evaluacija i obavjetavanje o rizicima; podrka sigurnosti proizvoda i materija ljudskog porijekla. Zdravlje: jaanje nadgledanja, kontrole i odgovora na zdravstvene prijetnje; uticaj na zdravstvene determinante; prevencija bolesti i povreda; postizanje sinergije izmeu nacionalnih zdravstvenih sistema; poboljanje zdravstvenih informacija i znanja u cilju razvoja javnog zdravstva. Politika potroaa: Nastavak tekueg programa. 9.2 Ciljevi: zatita graana od rizika i prijetnji koji su izvan njihove kontrole; poveanje sposobnosti graana da donose bolje odluke o sopstvenim interesima; zatita graana od zdravstvenih prijetnji; promocija politika koje vode zdravijem nainu ivota; poveanje efikasnosti i efektivnosti zdravstvenog sistema; bolje razumijevanje potroaa i trita; unaprijeenje regulative, njene primjene i monitoringa; informisanje i edukacija potroaa. 9.3 Vrijeme trajanja: 2007-2013. 9.4 Budet: Predloen budet od 1 203 miliona eura. 9.5 Nadlean: Generalni direktorat za zdravlje i zatitu potroaa.

9. Program aktivnosti Zajednice u oblasti zdravlja i zatite potroaa (Programme of Community action in the field of health and consumer protection)

Okvirni program za istraivanje i tehnoloki razvoj, FP-7,, koji e biti implementiran kroz specifine programe, koji e sadrati specifine ciljeve i pravila implementacije. 10.1 Opis programa: Program e podravati sljedee aktivnosti: Saradnja: Podrka istraivakim aktivnostima u sljedeim tematskim oblastima: zdravlje; hrana, poljoprivreda i biotehnologija; informacione i komunikacione tehnologije; energija; nanotehnologije, materijali i nove tehnologije; ivotna sredina (ukljuujui klimatske promjene); transport; drutveno ekonomske nauke; sigurnost i kosmos.

10. Sedmi okvirni program za istraivanje i tehnoloki razvoj (Seventh Framework Programme for Research, Technological Development and Demonstration Activities)

161

Ideje: podrka istraivakim aktivnostima u svim oblastima. Ljudi: razvoj ljudskih resursa. Kapaciteti: podrka istraivakoj infrastrukturi, klasterima, istraivanju u korist MSP, horizontalne aktivnosti u meunarodnoj saradnji. Nenuklearne aktivnosti Zajednikog istraivakog centra. 10.2 Vrijeme trajanja: 2007-2013. 10.3 Budet: Predloen budet od 72 726 miliona eura. 10.4 Nadlean: Generalni direktorat za istraivanje. Nastavak programa Marko Polo za period 2007-2013. uz ukljuenje novih aktivnosti, proorenje programa na drave sa kojima se EU granii, kao i znaajno uveanje budeta. 11.1 Opis programa: Program obuhvata aktivnosti prethodne faze implementacije, ali i ukljuuje i dvije nove: Putevi na moru: direktno premjetanje tereta sa drumskih na kratke pomorske puteve, ukljuujui odgovarajuu infrastrukturu. Izbjegavanje prevoza: integrisanje transporta u proizvodnu logistiku, kako bi se izbjegao znaajan procenat prevoza tereta putevima. 11.2 Vrijeme trajanja: 2007-2013. 11.3 Budet: Predloen budet od 740 miliona eura. 11.4 Nadlean: Generalni direktorat za saobraaj i energetiku.

11. Marko Polo II (Marco Polo II)

12. Novi programi u pravosuu i unutranjim poslovima

Evropska komisija je predloila tri programa, koji bi trebali da doprinesu implementaciji programa saradnje u pravosuu i unutranjim poslovima, koji definie mjere koje treba sprovesti u pogledu slobode, bezbjednosti i pravde do 2010. U cilju obezbjeivanja sredstava za implementaciju programa, Komisija je predloila tri okvirna programa pomoi: Solidarnost i upravljanje migracionim tokovima, Bezbjednost i zatita sloboda i Osnovna prava i pravosue. Programi bi podravali: potovanje osnovnih sloboda i prava u evropskom drutvu, implementaciju zajednikog upravljanja granicama, uspostavljanje zajednikih pravila o azilu i imigraciji, borbu protiv terorizma i organizovanog kriminala. Za implementaciju programa, nadlean je Generalni direktorat za pravosue i unutranje poslove. Neki od segmenata okvirnog programa Osnovna prava i pravosue, potencijalno e biti otvoreni i za drave Zapadnog Balkana. Ciljevi programa su stvaranje evropskog podruja u kom su osigurane osnovne slobode i ljudska prava, borba protiv antisemitizma, rasizma i diskriminacije, jaanje civilnog drutva, borba protiv nasilja i zloupotrebe droga, pravosudna saradnja. Komponente u kojima je predvieno uee drava Zapadnog Balkana su: 1. Borba protiv nasilja (Daphne) i prevencija i informisanja o drogama Predviene aktivnosti: a) prevencija i borba protiv svih oblika nasilja nad djecom, mladim ljudima i enama i zatita rtava i rizinih grupa (podrka NVO i drugim organizacijama, jaanje svijesti, irenje rezultata, aktivnosti koje doprinose pozitivnom tretmanu rizinih grupa); b) meunarodne aktivnosti (multidisciplinarne mree, razmjena informacija i dobre prakse, ispitivanje i ukazivanje na uzroke nasilja, jaanje svijesti u cilju podrke rtvama, jaanje svijesti o zdravstvenim i drutvenim problemima uzrokovanim korienjem droga i sl.); c) ukljuenje civilnog drutva u implementaciju i razvoj Strategije o drogama EU i akcionih planova. Vrijeme trajanja: 2007-2013. Budet: 138,2 miliona eura. 2. Osnovna prava i graanstvo Predviene aktivnosti: Promocija Povelje o osnovnim pravima i informisanje svih osoba o njihovim pravima u cilju ohrabrivanja uea u demokratskom ivotu EU; redovna ocjena stanja

162

osnovnih prava, u oblastima primjene zakonodavstva Zajednice; meukulturni dijalog; podrka NVO u cilju jaanja njihovih kapaciteta da aktivno uestvuju u promociji osnovnih prava, vladavine prava i demokratije. Ciljevi: Stvaranje evropskog podruja u kom su osigurane osnovne slobode i ljudska prava, borba protiv antisemitizma, rasizma i diskriminacije, jaanje civilnog drutva. Vrijeme trajanja: 2007-2013. 3. Graansko pravo Predviene aktivnosti: Jaanje pravosudne saradnje u graanskim pitanjima (pravna sigurnost, meusobno priznavanje odluka i presuda, uklanjanje prepreka uzrokovanih razlikama u graanskom pravu i procedurama, usklaivanjem zakonodavstva, izbjegavanje sukoba nadlenosti); saradnja, razmjena informacija i iskustava; pravilna implementacija instrumenata Zajednice u oblasti pravosudne saradnje u graanskim i komercijalnim pitanjima; poboljanje informisanosti o pravnim sistemima u dravama lanicama i pristupa pravosuu; obuka; evaluacija optih uslova koji su neophodni za razvoj uzajamnog povjerenja, ukljuujui kvalitet pravosua. Ciljevi: Pravosudna saradnja; prilagoavanje postojeeg pravosudnog sistema u dravama lanicama pravilima EU; poboljanje pristupa pravosuu; obuka i uspostavljanje kontakata izmeu zainteresovanih aktera. Vrijeme trajanja: 2007-2013. Budet: 109,3 miliona eura.

13.2. Iskustva novih drava lanica EU u Programima Zajednice

Drave centralne i istone Evrope (osam novih lanica, Bugarska i Rumunija) uestvovale su u 22 programa Zajednice, uz program Phare, za podrku ueu, kroz koji je alocirano 254,2 mil . Iskustvo pokazuje da uee u programima Zajednice moe imati veoma pozitivan uticaj, ukljuujui: pribliavanje EU standardima; razvoj i usvajanje novih strategija; jaanje kapaciteta i upoznavanje sa novim metodama rada, ukljuujui konsultacije i uee privatnog sektora; ukljuivanje donosioca odluka u postojee mree na nivou EU; osnivanje novih institucija ili jaanje postojeih; jaanje svijesti o EU i njenim pravilima i sl. Meutim, uee u programima, posebno u poetnoj fazi, moe zahtijevati i znaajanu politiku, administrativnu i finansijsku obavezu, a mora se imati u vidu i sposobnost iskoriavanja rezultata i mogunosti koji e proizai iz implementacije programa. Drave kandidati su, ueem u programima Zajednice, eljele da iskau svoju posveenost procesu evropske integracije, da uzmu uea u kreiranju politika u znaajnom broju oblasti i da se upoznaju sa metodima rada EU, kao i da ostvare pristup finansijskoj pomoi tj. da iznos, kroz odobrene projekte, povraenih sredstava bude vei od uplaenog entry ticket-a. O ukljuivanju u pojedini program odluuje se na nivou drave, a nakon uplaenog finansijskog doprinosa, uee uglavnom zavisi od pojedinih ministarstava, agencija i drugih krajnjih korisnika (preduzea, NVO itd.). Uee, izmeu ostalog, podrazumjeva prisustvovanje upravnim odborima programa, forumima za kreiranje politika, seminarima, pristup grantovima i drugim finansijskim mehanizmima pojedinih programa. Programiranje, implementacija, praenje i evaluacija su, uglavnom, u nadlenosti generalnih direktorata, izuzev pojednih komponenti programa iz oblasti obrazovanja, kod kojih postoji decentralizovana upravljaka struktura. Faktori koji su uticali na stepen uea institucija i pojedinaca iz drava kandidata u programima Zajednice: znaaj odreenog programa za proces evropske integracije, komplementarnost sa nacionalnim programima, sposobnost krajnjih korisnika i vlada da sufinansiraju projekte ili institucije koje uestvuju u programima, sloenost procedura, stepen jednostavnosti pristupanja i implementacije na nivou drave (evaluacija, selekcija i praenje projekata), posebno kod decentralizovanih programa. Najtei zadatak je bio ohrabrivanje krajnjih korisnika da uestvuju u programima, pri emu je od najveeg znaaja uspostavljanje

163

odgovarajuih struktura za podrku, koje podrazumijevaju odgovarajua budetska sredstva namijenjena sufinansiranju, institucionalnu stabilnost i obuen kadar, strategiju informisanja (internet, publikacije, oglaavanje, konferencije, radionice), obavjetavanje o novim i rezultatima prethodnih tendera, obuku, odgovarajuu IT podrku, praenje uea i izvjetavanje vlade o uincima. Kontakt osobe ili tijela za programe moraju biti ukljueni u kreiranje politike u odreenoj oblasti i imati odgovarajua sredstva i podrku. Imajui u vidu da e iskorienost sredstava iz programa zavisiti iskljuivo od vjetine i spremnosti dravne uprave i krajnjih korisnika, koji e za njih, kroz pripremu projekata, konkurisati, dravama kandidatima se preporuuje da: Budu selektivne pri izboru programa tj. da se odluuju za one programe kojima je jednostavnije pristupiti i koji su znaajniji za pristupnu agendu, kao i da postepeno proiruju svoje uee, Obezbijede odgovarajuu podrku za implementaciju, posebno imajui u vidu skrivene trokove uea npr. podrka krajnjim korisnicima, informativne kampanje, obuka i savjetovanje, upravljanje, monitoring i sl. Sprovode informativne kampanje usmjerene na krajnje korisnike, kao i da se obezbjedi redovno informisanje vlade i nacionalnog koordinatora meunarodne pomoi, o ostvarenim rezultatima tj. osiguraju praenje i evaluacija, Obezbjede, uz pomo EU, sredstva za obuku, u cilju sticanja znanja i vjetina neophodnih za pripremu i implementaciju projekata, Podstaknu ukljuivanje privatnog sektora i zainteresovanih aktera, kroz podrku postojeim oranizacijama ili obezbjeenje sredstava, iz sopstvenih izvora ili donacija, za sufinansiranje kandidovanih projekata.

164

14. PROCES PRISTUPANJA EU

Nakon uspjenog otpoinjanja primjene Privremenog sporazuma, i sa pripremljenim Nacionalnim programom za integraciju, Crna Gora je pokrenula intenzivnu komunikaciju o inicijativi za podnoenje zahtjeva za lanstvo u EU. Na bazi pozitivnog Avis-a Evropske komisije, Crna Gora moe dobiti status zemlje kandidata, a nakon odreivanja datuma, otpoeti proces pregovora o pristupanju EU.

EVROPSKA PERSPEKTIVA CRNE GORE

EFIKASNOST

KRENIMO !
CG

2007
- USTAV

2009
-SSP SPROVODJENJE - AKTIVNOSTI OKO KANDIDATURE

EVOLUTIVNOST
UNUTRANJA SPREMNOST ZA EU STANDARDE I LANSTVO !

- SSP

2006
NEZAVISNOST

2008 - SPROVODJENJE SSP/ PS

- ZAHTJEV ZA LANSTVO U EU

2010

2011

2012

- PREGOVORI O PRISTUPANJU ...

Iako su primjena SSP i podnoenje zahtjeva za lanstvo u EU, dva procesa zasnovana na razliitim pravnim osnovama iz Osnivakog ugovora EU, oni u sutini podrazumijevaju iste napore usklaivanje zakonodavstva i primjenu Acquis-a, kao i jaanje ukupnih administrativnih kapaciteta drave za slijedeu fazu procesa integracije, odnosno pristupanja EU. Uslov za lanstvo u EU definisan je u l. 49 Osnivakih ugovora, gdje se kae da Svaka evropska drava koja potuje naela navedena u lanu 6, taka 1, moe da zatrai da postane lanica Unije215. U lanu 6, taka 1 se kae da se Unija zasniva na naelima slobode, demokratije, potovanja ljudskih prava i osnovnih sloboda i na vladavini prava, naelima koja su zajednika svim dravama lanicama. Procedure koje predstoje do sticanja statusa zemlje kandidata (i dalje), koje poinju podnoenjem zahtjeva za lanstvo, odnosno otvaranjem ove druge, znatno zahtjevnije faze procesa pristupanja su slijedee:
215

Article 49 (1): Any European State which respects the principles set out in Article 6(1) may apply to become a member of the Union. It shall address its application to the Council, which shall act unanimously after consulting the Commission and after receiving the assent of the European Parliament, which shall act by an absolute majority of its component members.

165

TRAJANJE PROCEDURA ZA STICANJE STATUSA KANDIDATA 1. Potpisivanje SSP - 15. oktobar 2007. Luksemburg 2. Privremeni sporazum stupa na snagu - 1. januar 2008 3. Podnoenje zahtjeva za lanstvo u EU (Taj in mora da bude usaglaen sa EU, prvenstveno predsedavajuom dravom lanicom. Zahtev je veoma kratak i samo referira na lan 49. ugovora o EU. Neke od drava uz zahtjev su prezentirale i poseban Memorandum i Skuptinsku rezoluciju. Time se jasno daje do znanja da nije u pitanju samo volja pojedine politike stranke, nego volja itave drave. 4. Odluka Savjeta EU o poetku postupka za dobijanje pozitivnog miljenja Avis- a , (proces ide prema EK). 5. Evropska komisija alje Upitnik (Evropska komisija potroi 2-3 mjeseca za pripremu upitnika). 6. Priprema odgovora od strane Crne Gore. Vrijeme za pripremu odgovora zavisi od prethodne pripremljenosti drave, ali je svakoj dravi do sada za kvalitetne i jasne odgovore trebalo najmanje 4 mjeseca (ukljuujui i prevod na engleski jezik). 7. Evropska komisija nakon dobijanja ispunjenog upitnika poinje sa radom na miljenju - Avisu. Komisija za vrijeme pripreme miljenja alje dodatna pitanja i trai dodatna objanjenja. Evropskoj komisiji treba najmanje 4 radna mjeseca za pripremu miljenja. 8. Drava potencijalni kandidat odgovara na dodatna pitanja. Za dodatne odgovore i prevod na engleski jezik je potrebno minimum 4 nedjelje. 9. Evropska komisija pripremi pozitivno miljenje, i alje ga, preko Savjeta ministara (GAERC216-a), prema Savjetu EU. 10. Savjet ministara EU usvaja/potvrdjuje pozitivno miljenje EK. 11. Na osnovu pozitivnog miljenja Avis-a, Savjet EU odluuje o tome da Crna Gora dobije status kandidata, tj. da postane kandidat za lanstvo u EU. 12. Poetak pregovora Na bazi prethodnog iskustva, EU e pokuati da u svim slijedeim sluajevima izadje odmah, uz kandidaturu, i sa moguim datumom otpoinjanja pregovora. vjerovatno e se izai odmah i sa datumom otpoinjanja pregovora. 13. Poetak screeninga (EK). 14. Pregovori po poglavljima Acquis-a (33 poglavlja se pregovaraju, 2 ostaju za kraj (odnos sa institucijama EU i ostala pitanja). 1. Slobodan protok roba (FREE MOVEMENT OF GOODS), 2. Sloboda kretanja za radnike (FREEDOM OF MOVEMENT FOR WORKERS), 3. Pravo osnivanja i sloboda pruanja usluga (RIGHT OF ESTABLISHEMENT AND FREEDOM TO PROVIDE SERVICES),
216

General Affairs and External Relations Council - GAERC

166

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35.

Slobodan protok kapitala (FREE MOVEMENT OF CAPITAL), Javne nabavke (PUBLIC PROCUREMENT), Privredno pravo (COMPANY LAW), Pravo intelektualne svojine (INTELECTUAL PROPERTY LAW), Politika zatite konkurencije (COMPETITION POLICY), Finansijske usluge (FINANCIAL SERVICES), Informaciono drutvo i mediji (INFORMATION SOCIETY AND MEDIA), Poljoprivreda i ruralni razvoj (AGRICULTURE AND RURAL DEVELOPMENT), Bezbjednost hrane, veterinarska i fitosanitarna politika (FOOD SAFETY, VETERINARY AND PHYTOSANITARY POLICY) Ribarstvo (FISHERIES) Transportna politika (TRANSPORT POLICY) Energetika (ENERGY) Poreska politika (TAXATION) Ekonomska i monetarna unija (ECONOMIC AND MONETARY UNION) Statistika (STATISTICS) Socijalna politika i zapoljavanje (SOCIAL POLICY AND EMPLOYMENT) Privredna drutva i industrijska politika (ENTERPRISE AND INDUSTRIAL POLICY) Trans-evropske mree (TRANS-EUROPEAN NETWORKS) Regionalna politika i koordinacija strukturnih instrumenata (REGIONAL POLICY AND THE CO-ORDINATION OF STRUCTURAL INSTRUMENTS) Pravosudje i osnovna prava (JUDICIARY AND FUNDAMENTAL RIGHTS) Pravda, sloboda i bezbjednost (JUSTICE, FREEDOM AND SECURITY) Nauka i istraivanje (SCIENCE AND RESEARCH) Obrazovanje i kulutura (EDUCATION AND CULTURE) ivotna sredina (ENVIRONMENT) Zatita potroaa i zdravstvena politika (CONSUMER AND HEALTH PROTECTION) Carinska unije (CUSTOMS UNION) Spoljni odnosi (EXTERNAL RELATIONS) Spoljna, bezbjednosna i odbrambena politika (FOREIGN, SECURITY AND DEFENCE POLICY) Finansijska kontrola (FINANCIAL CONTROL) Finansijske i budetske odredbe (FINANCE AND BUDGETARY PROVISIONS) INSTITUTIONS (institucije) OTHER (ostalo)

15. Postizanje spremnosti za preuzimanje obaveza iz lanstva 16. Potpisivanje Ugovora o pristupanju (Acession Treaty) 17. Ratifikacija u Skuptini Crne Gore (ili drugi oblik potvrdjivanja Ugovora o pristupanju, npr. referendum, ako tako odlui Skuptina) 18. Saglasnost Evropskog parlamenta, podnoenje instrumenata o ratifikaciji od strane nacionalnih parlamenata drava lanica EU o Ugovoru o pristupanju Crne Gore u EU 19. Odluka Savjeta EU o lanstvu Crne Gore u EU

167

ANEKS Skuptinske rezolucije posveene procesu evropskih i evroatlanskih integracija Crne Gore DEKLARACIJA O PRIDRUIVANJU EVROPSKOJ UNIJI (2005) Polazei od injenice da je Crna Gora u civilizacijskom, istorijskom, kulturnom i geografskom smislu sastavni
dio Evrope; Konstatujui da najvei broj graana Crne Gore i politikih subjekata iskazuje privrenost idejama evropskih integracija i potvrujui opredjeljenje za postizanje najireg politikog konsenzusa, kao nunog preduslova za bre pridruivanje Evropskoj uniji; Izraavajui spremnost da Skuptina Republike Crne Gore u svom buduem radu daje punu podrku i neophodan podsticaj pristupanju Evropskoj uniji, kao prostoru stabilnog mira, demokratskih vrijednosti i visokog ivotnog standarda; Prihvatajui osnovne vrijednosti Evropske unije i izraavajui spremnost za ispunjavanje kriterijuma za pristupanje Evropskoj uniji, a posebno u pogledu stabilnosti demokratije i njenih institucija, uloge i znaaja Skuptine Republike Crne Gore u tom procesu; Afirmiui znaaj Crne Gore za ostvarivanje trajnog mira i stabilnosti na podruju Jugoistone Evrope i izraavajui podrku naporima meunarodne zajednice i Evropske unije usmjerenim ka ostvarivanju ovih ciljeva; Potvrdjujui privrenost graana Crne Gore demokratiji, civilnom i otvorenom drutvu, vladavini prava, potovanju ljudskih i manjinskih prava i osnovnih sloboda; Zalaui se za ostvarenje ekonomske stabilnosti i prosperiteta, za punu slobodu kretanja lica, kapitala, roba i usluga; Prihvatajui naela, tekovine i ciljeve na kojima se temelji Evropska unija i polazei od lana 49 Ugovora o Evropskoj uniji (Ugovor iz Amsterdama), koji se odnosi na postupak i uslove prijema drave koja je podnijela zahtjev za lanstvo u Evropsku uniju; Potvrdjujui odlunost da se ispune obaveze predvidjene Procesom stabilizacije i pridruivanja, Solunskom deklaracijom sa Samita Evropske unije i zemalja Zapadnog Balkana (21. jun 2003. g), Agendom za Zapadni Balkan:Put ka Evropskoj integraciji; zakljucima Ministarskog Savjeta Evropske unije iz Luksemburga (11.oktobra 2004. god.) o dvostrukom kolosjeku u procesu harmonizacije ekonimskih sistema; Konstatujui da izmeu politikih partija postoje razlike u gledanju kroz koji dravno-pravni status treba integrisati Crnu Goru u Evropsku uniju, poslanike grupe opredijeljene za nezavisnu Crnu Goru, sa punim meunarodnopravnim subjektivitetom, kao i poslanike grupe opredijeljenje za dravnu zajednicu Srbija i Crna Gora, ostajui privrene svojim programskim naelima, izraavaju spremnost da, i pored navedenih politikih razlika, rade na ubrzanom integrisanju i primjeni evropskih standarda, Skuptina Republike Crne Gore, na osnovu lana 81 taka 2 Ustava Republike Crne Gore, na drugoj sjednici prvog redovnog zasijedanja u 2005. godini, dana 8. juna 2005. godine, donijela je

DEKLARACIJU O PRIDRUIVANJU EVROPSKOJ UNIJI

Skuptina Republike Crne Gore: 1. Potvrdjuje da je strateki interes graana Crne Gore ostvarenje procesa evropskih integracija, emu e Skuptina Republike Crne Gore dati punupodrku i neophodan podsticaj;

168

2. Izraava spremnost da u cilju ostvarenja pune i trajne stabilnosti i regionalne bezbjednosti, kroz program Partnerstvo za mir pristupi NATO-u i drugim evropskim i evro-atlantskim bezbjednosnim strukturama; 3. Potvrdjuje da e doprinjeti ubrzanom uskladjivanju pozitivnopravnog sistema Republike Crne Gore sa propisima i standardima Evropske unije, na principima vladavine prava i promovisanja ljudskih i graanskih sloboda, ostvarivanja i unapreenja manjinskih prava, jaanja ekonomske i socijalne sigurnosti, a posebno u otklanjanju svih zakonskih, institucionalnih i politikih nedostataka u cilju borbe protiv organizovanog kriminala, korupcije, trgovine ljudima, drogom, ilegalne imigracije i za bezbjednost granica; 4. Potvrdjuje spremnost za punu saradnju i ispunjenje obaveza i standarda Savjeta Evrope i Organizacije za evropsku bezbjednost i saradnju i svih ostalih preuzetih medjunarodnih obaveza, kao i saradnju sa Medjunarodnim sudovima, ukljuujui saradnju sa Meunarodnim krivinim sudom za ratne zloine za prostor bive Jugoslavije u Hagu; 5. Izraava spremnost da, u cilju ubrzanja procesa evropskih integracija, dodatno unaprijedi saradnju sa Evropskim parlamentom, parlamentima drugih drava, i posebno afirmie regionalnu saradnju kroz programe Cetinjskog parlamentarnog foruma; 6. Poziva Vladu Republike Crne Gore da, u to kraem roku, u okviru svojih nadlenosti izradi strategiju za pridruivanje Evropskoj uniji i dostavi je Skuptini Republike Crne Gore, radi upoznavanja, te da intenzivira mjere i akcije za otvaranje pregovora o zakljuivanju Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju EU; 7. Poziva Vladu Republike Crne Gore da, najmanje jednom u tri mjeseca, dostavi Skuptini Republike Crne Gore izvjestaj o realizaciji aktivnosti i obaveza Crne Gore u vezi sa procesom stabilizacije i pridruivanja Evropskoj uniji; 8. Poziva sve parlamentarne stranke da, u cilju postizanja drutvenog konsenzusa, daju prioritet ubrzanom usvajanju predloga zakona od posebnog znaaja za proces pridruivanja Evropskoj uniji i rade na afirmaciji evropskih vrijednosti u Crnoj Gori, potujui evropske standarde u ostvarivanju manjinskih prava; 9. Izraava spremnost da afirmie saradnju sa domaim nevladinim i meunarodnim organizacijama u cilju promovisanja vrijednosti Evropske unije i upoznavanja javnosti sa ciljevima ulaska Crne Gore u Evropsku uniju i poziva sve politike partije, medije, sindikate, vjerske zajednice, dravne i lokalne organe vlasti i sve graane da daju puni doprinos zajednikim naporima za ubrzanje procesa pridruivanja Evropskoj uniji; 10. Deklaraciju dostaviti Evropskom parlamentu, Evropskoj komisiji, Savjetu ministara EU i Savjetu Evrope; 11. Deklaraciju objaviti u Slubenom listu Republike Crne Gore. Podgorica, 8. juna 2005.godine SKUPTINA REPUBLIKE CRNE GORE PREDSJEDNIK Ranko Krivokapi

169

Skuptinska rezolucija, 27. decembar 2007. Polazei od injenice da je 15. oktobra 2007. godine, u Luksemburgu potpisan Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju izmedju Evropskih zajednica i njihovih drava lanica s jedne strane i Crne Gore s druge strane; Afirmiui stav iz Preambule Ustava Crne Gore u kome se potencira privrenost ravnopravnoj saradnji sa drugim narodima i dravama i evropskim i evroatlantskim integracijama; Imajui u vidu da, na osnovu lana 15 stav 3 Ustava Crne Gore, Skuptina odluuje o nainu pristupanja Evropskoj uniji; Potvrdjujui u potpunosti opredjeljenja iz Deklaracije o pridruivanju Evropskoj uniji, koju je Skuptina Republike Crne Gore donijela 8. juna 2005. godine; Dijelei naela, vrijednosti i ciljeve na kojima se temelji Evropska unija; Potujui opteprihvaena naela vladavine prava i medjunarodnih konvencija za zatitu ljudskih prava, ukljuujui i prava pripadnika manjinskih nacionalnih zajednica; Zahvaljujui Evropskoj uniji na pretpristupnoj pomoi i otvorenoj mogunosti uestvovanja u programima Instrumenta za predpristupnu pomo i drugim programima saradnje i pomoi; Opredjeljujui se za razvoj gradjanskog drutva i punu demokratizaciju svih drutvenih, politikih i ekonomskih straktura, kao i za izgradnju institucija i jaanje institucionalnih i drutvenih kapaciteta; Potencirajui znaaj dobrosusjedskih odnosa i unapredjivanje regionalne saradnje, kao i ostvarivanje pune saradnje u oblasti pravde, slobode i bezbjednosti, a sve sa ciljem stvaranja zajednike zone sigurnosti, mira i ekonomskog prospariteta u regionu i itavoj Evropi; Polazei od lana 49 Ugovora o Evropskoj uniji, (ugovor iz Amsterdama), koji se tie postupka i uslova prijema drave u lanstvo Evropske Unije, Skuptina Crne Gore, na osnovu lana 82 stav 3 Ustava Crne Gore, na estoj sjednici drugog redovnog zasijedanja u 2007.godini, dana 27.12.2007.godine donijela je

REZOLUCIJU O ISPUNJAVANJU OBAVEZA CRNE GORE U OKVIRU SPORAZUMA O STABILIZACIJI I PRIDRUIVANJU

Skuptina Crne Gore: Naglaava da je punopravno lanstvo Crne Gore u Evropskoj uniji strateki nacionalni cilj kojem e Skuptina Crne Gore davati punu i stalnu podrku, kao i da pristupanje Crne Gore Evropskoj uniji treba temeljiti na individualnom pristupu i dostignuima svake zemlje pojedinano; Konstatuje da su opte-civilizacijsko i kulturno nasljedje, kao i sam geostrateki poloaj Crne Gore vezani za podruje Zapadnog Balkana i Mediterana, ta da su njeni napori usmjereni ka stvaranju trajnog mira, stabilnosti i ekonomskog prosperiteta ne samo u regionu, ve i u cijeloj Evropi; Potvrdjuje da je Skuptina posveena daljoj izgradnji Crne Gore na principima vladavine prava, ljudskih i gradjanskih sloboda, unapredjivanja i ostvarivanja manjinskih prava, jaanja ekonomskih sloboda i institucija i mehanizama slobodnog trita, kao i obezbjedjivanja ravnopravnosti i socijalne sigurnosti za sve njene gradjane; Utvrdjuje da je dinamina implementacija Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju (ukljuujui i Privremeni sporazum) ne samo obaveza Crne Gore na bazi prvog sveobuhvatnog ugovornog odnosa sa Evropskom unijom, ve i snaan podsticaj demokratskim i ekonomskim reformama u zemlji; kvalitetno ispunjavanje svih obaveza iz Privremenog sporazuma predstavlja kljuni preduslov za podnoenje zahtjeva za prijem Crne Gore u punopravno lanstvo u Uniji. Obavezuje se da e kroz politiki dijalog i najiri konsenzus doprinijeti ubrzanom uskladjivanju zakonodavstva Crne Gore sa standardima i pravnom tekovinom Evropske unije, kao i da e predano raditi na jaanju svih zakonskih, institucionalnih, implementacionih i politikih preduslova u cilju to efikasnije borbe protiv korupcije i, organizovanog kriminala, kao i bezbjednosti granice;

170

Iskazuje punu spremnost, da zajedno sa Vladom Crne Gore, kroz saradnju u pripremi Nacionalnog programa za integraciju, definie rokove, dinamiku i nain usvajanja zakona i drugih propisa u cilju uskladjivanja pravnog sistema Crne Gore sa pravnom tekovinom Evropske unije. Najavljuje da e nakon definisanja dinamike i okvira djelovanja, raditi po posebnim i prioritetnim procedurama sa ciljem ispunjavanja obaveza koja predvidja SSP. Odluuje da u saradnji sa Vladom, Predsjednikom, predstavnicima parlamentarnih partija i civilnog drutva formira Nacionalni savjet za Evropske integracije, kao strateko savjetodavno tijelo visokog stepena participativnosti svih predstavnika crnogorskog drutva koje e doprinijeti boljoj koordinaciiu i nadgledanju implementacije Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju. U cilju stvaranja uslova za objektivno suoavanje sa istinom o dogaajima iz bliske prolosti, odnosno u cilju stvaranja pretpostavki za utvrdjivanje i svake mogue odgovornosti za konkretna deavanja, Skuptina poziva Vladu Crne Gore da, kroz formu posebno istraivako-dokumentacionog centra, stvori formalno-pravne i druge neophodne pretpostavke za utvrdjivanje istine o dogadjajiima sa moguim elementiima zloina, iz perioda 1991-2001.godina, a na bilo koji nain neposredno vezanim za Crnu Goru. Poziva Vladu Crne Gore da jednom mjeseno dostavlja Odboru za medjunarodnu saradnju i evropske integracije Skuptine Crne Gore Izvjetaj o ispunjavanju obaveza iz Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju (Privremenog sporazuma), a jednom u tri mjeseca izvjetaj o ukupnim aktivnostima u okviru procesa stabilizacije i pridruivanja EU. Podstie Vladu da u najkraem moguem roku usvoji Nacionalni plan za integraciju Crne Gore u Evropsku uniju, te da u njegovo definisanje ukljui i predstavnike razliitih drutvenih struktura, kako predstavnike politikih partija, tako i predstavnike civilnog drutva (medija, sindikata, akademskih institucija i nevladinih organizacija). Predlae Vladi Crne Gore da ve u prvoj polovini 2008. godine, podnese zahtjev za punopravno lanstvo Crne Gore u Evropskoj uniji. S tim u vezi, oekujui to skorije ispunjavanje potrebnih preduslova za uspjenu kandidaturu, a potom i pristupanje Crne Gore, ukazuje na znaaj da konanu odluku o lanstvu u Evropskoj uniji donesu gradjani putem slobodno iskazane volje; Posebno naglaava svoja oekivanja da parlamanti zemalja lanica Evropske unije, Vlade drava lanica, kao i ostale institucije Evropske unije, uvae puno opredeljenje i posveenost svih politikih snaga Crne Gore, procesu evropskih integracija, kako bi se proces ratifikacije Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju zavrio u najkraem moguem roku. Rezuluciju dostaviti Evropskom parlamentu, Evropskoj komisiji, Savjetu ministara Evropske unije i Savjetu Evrope. Rezuluciju objaviti u Slubenom listu Crne Gore. Podgorica, 27.12.2007.g. SKUPTINA CG PREDSJEDNIK Ranko Krivokapi

171

Skuptinska rezolucija, 3. oktobar 2008. Polazei od svoje ustavne nadlenosti, kao organa zakonodavne vlasti i principa sadranih u Deklaraciji nezavisne Republike Crne Gore od 3. juna 2006. godine, kojom je potvren njen strateki prioritet ubrzanog integrisanja u Evropsku uniju i odlunost da se nastavi efikasno ispunjavanje uslova i zahtjeva sadranih u Kopenhakim kriterijumima i Procesu stabilizacije i pridruivanja kao i vrsto opredjeljenje da pristupi evropskim i evroatlantskim-NATO bezbjednos-nim strukturama i da nastavi da doprinosi uvravanju regionalne stabilnosti i bezbjednosti, Skuptina Crne Gore, na osnovu lana 82 taka 3 Ustava Crne Gore, na prvoj sjednici drugog redovnog zasijedanja u 2008. godini, dana 3. oktobra 2008. godine, donijela je REZOLUCIJU O NEOPHODNOSTI UBRZANJA PROCESA INTEGRACIJE CRNE GORE U EVROPSKE I EVROATLANTSKE STRUKTURE 1. Nakon obnove svoje dravnosti Crna Gora je pokazala da su njeni strateki ciljevi ubrzane evropske i evroatlantske integracije. Uvjerena da je ostvarenje ovih ciljeva osnov i uslov ouvanja i unapreenja ekonomskog i demokratskog ambijenta koji e intenzivirati investiciona ulaganja i osigurati dalji ekonomski razvoj, bezbjednost i vladavinu prava, Crna Gora i na ovaj nain iskazuje posveenost dostizanju standarda koji donose jaanju kapaciteta koji vode tom cilju. 2. Dravni organi Crne Gore su duni da, koristei sve svoje resurse, u to kraim rokovima ispunjavaju uslove predviene Sporazumom o stabilizaciji i pridruivanju koji je potpisan sa EU kao i Okvirnim dokumentom Partnerstva za mir, kako bi kroz evropske i evroatlantske integracije obezbijedili vii kvalitet ivota svih graana Crne Gore i dostupnost svih vrijednosti evropske civilizacije, kao i ispunili strateki prioritet lanstva u EU i NATO. 3. Crna Gora je, promoviui prijateljske odnose i regionalnu saradnju, posebno partnerske odnose sa susjednim dravama, pokazala privrenost nastojanjima da svi sporovi budu rijeeni na miran nain, uz posredovanje meunarodne zajednice, istrajna u opredjeljenju da, uvajui svoju unutranju stabilnost, doprinose regionalnoj bezbjednosti, spremna da uvai politiku realnost koju lanice EU i NATO vrednuju kao znaajnu za regionalnu stabilnost i slijedi politiku koja je na kursu njenih evropskih i evroatlantskih opredjeljenja. To e biti osnov i za opredjeljenje Crne Gore prema pitanju Kosova. 4. Crna Gora e i dalje biti privrena pravima i obavezama koje proistiu iz dosadanjih angamana sa Evropskom unijom, NATO, Ujedinjenim nacijama, Savjetom Evrope i Organizacijom za evropsku bezbjednost i saradnju i drugim meunarodnim regionalnim organizacijama. 5. Crna Gora je u potpunosti posveena aktivnom ispunjavanju svojih obaveza na unutranjem i meunarodnom planu i ostaje uvjerena da je najbolji okvir za realizaciju njenih vitalnih politikih, ekonomskih i bezbjednosnih interesa lanstvo u evropskim i evroatlantskim strukturama Evropskoj uniji i NATO. SU-SK Broj 01 Podgorica, 3. oktobra 2008. godine SKUPTINA CRNE GORE

172