NOVOG NASTAVNOG PLANA I PROGRAMA ZA MEDRESE

BIOLOGIJA

CILJ:

Cilj nastavnog predmeta biologije u odgojnom i obrazovnom procesu uenika ove kole je uvoenje uenika u podruja biolokih nauka, iji su sadraji znaajni za razumijevanje pojava i procesa u prirodi, a u skladu sa najnovijim naunim dostignuima, kao i razvijanja sposobnosti jasnog i kritikog miljenja i zakljuivanja to je tijesno povezano sa potrebama zvanja za koje se uenici obrazuju. ZADACI: da uenici steknu nova znanja o organizaciji i funkcionisanju elije, kao i o biofizikim i biohemijskim procesima u njoj; da uenici shvate tok opih fiziolokih pojava i procesa u biljnom, ivotinjskom i ljudskom organizmu; upoznavanje uenika sa najeim oboljenjima, njegom i mjerama (preventivama) zdrastvene zatite funkcionalnih sistema ovjeka; stjecanje osnove za primjenu steenog znanja u praksi.

Nastavni program iz predmeta

BIOLOGIJA
II razred (2 sata sedmino 72 sata godinje)

Red. Broj 1.

Naziv programskih sadraja

UVOD Bilogija- nauka o ivotu, jedinstvo ive i neive prirode. Slinosti i razlike ivih i neivih sistema. Osnovne bioloke nauke predmet i problem prouavanj. Poloaj biologije u sistemu prirodnih nauka. OSNOVI CITOLOGIJE I MOLEKULARNE BIOLOGIJE Uvod u citologiju i njena povijest. elija stanica, osnovna jedinica ivota. Metode prouavanja elije. Veliina, oblik i opa graa elije. Biohemijski sastav ive materije (protoplazme). Bioelementi (makro, mikro i ultramikro elementi). Neorganske tvari (voda i mineralni sastojci) u ivoj materiji. Organske tvari u ivoj materiji. Ugljini hidrati glicidi, monosaharidi, oligosaharidi i polisaharidi (hemijska struktura, podjela prema funkciji). Lipidi, hemijska struktura, klasifikacija i podjela prema funkciji (strukturni, rezervni i energetski). Proteini (bjelanevine), hemijska struktura i klasifikacija. Podjela prema funkciji (strukturni, kontraktilni, sa biokatalitikom funkcijom, hromoproteidi, nukleoproteidi). Nukleinske kiseline i ostale organske materije (ADP, ATP). Morfologija i organizacija prokariotske i eukariotske elije. Struktura stanice, protoplazma i njene diferencijacije: stanina (citoplazmatina), membrana (graa i funkcije); oblici i funkcije organela (endoplazmatina mrea, ribosomi, mitohondrije, lisosomi, goldijev aparat, centrosomi, plastidi i specijalne organele). Jedro jezgro (nukleus), graa (jedrova opna, jedarce, hromatin hromosomi i njihov broj u somatskim i spolnim elijama). Razlika izmeu biljne i ivotinjske elije. Osnovna fizika svojstva protoplasme koloidni sistem, propustljivost elijske membrane, diferencijalna propustljivost, pasivni prenos (difuzija, dijaliza, osmoza). Aktivni prenos supstanci u elijama (transport Na i K jona). Metabolizam elije (anabolizam i katabolizam). Biokatalizatori i biokatalizam, fermenti (enzimi) priroda, struktura i podjela. ivotni ciklus elije. Rast i dioba elije. Amitoza i mitoza (kariokeneza).

Sati
1

2.

15

Mejoza (redukcijska dioba).

3.

4.

Labaratorijski rad (2 sata): Tehnika mikroskopiranja Mikroskopiranje elije i njene strukture (obojen i neobojen preparat). MORFOLOGIJA, FUNKCIONALNA ANATOMIJA I FIZIOLOGIJA BILJAKA Korijen, tipovi korijenovog sistema, zone korijena. Unutranja graa korijena u zoni korijenovih dlaica. Metamorfoza korijena. Funkcije korijena. Izdanak (tipovi izdanka). Stablo (postanak, tipovi stabla, pupoljci). Metamorfoze stabla. Primarna graa lista monokotila i dikotila. Rast stabla u irinu. List: morfologija lista, kategorije listova, raspored listova na stablu, anizofilija i heterofilija, metamorfoza listova. Unutranja graa lista. Vodni reim biljaka (voda, usvajanje vode, kretanje vode, odvadanje vode gutacija, suenje, transpiracije). Metabolizam mineralnih soli. Metabolizam usvajanja jona. inioci koji utjeu na usvajanje i sadraj mineralnih elemenata. Fiksacija i metabolizam nitrogena (N= duika, azota). Autotrofna ishrana biljaka. Fotosinteza. Fotosintetiki pigment, njihova funkcija i fiziko-hemijske osobine. Svijetla faza fotosinteze (fotoliza vode i fotosintetika fosforilacija). Tamna faza fotosinteze. Kalvinov ciklus. Heterotrofna ishrana biljaka: saprofitska, parazitizam, poluparazitizam, simbioza. Disanje biljaka (respiracija). Aerobno disanje; mehanizam i hemizam disanja. Regulacija procesa disanja, transformacija energije u procesu disanja. inioci koji utjeu na proces disanja. Anaerobno disanje (vrenje). Fiziologija rastenja i razvia pojedinih biljnih organa. Fitohormoni, auksini, giberelini, citokinini i inhibitori. Fotoperiodozomi. Klijanja sjemna. Faktori koji utjeu na klijanje (fiziki, hemijski, bioloki). Energetski procesi pri klijanju. Labaratorijski rad: Klijanje sjemena u zavisnosti o unutranjim i vanjskim uvjetima. FUNKCIONALNA ANATOMIJA I FIZIOLOGIJA IVOTINJA I OVJEKA Uvod u animalnu fiziologiju funkcionalnih sistema. Organizam i sredina. Sistem informacije i integracije: ula, nervni sistem, endokrini

16

25

sistem. Mehanoreceptori i kemoreceptori. Termoreceptori i elektroreceptori (fotoreceptori). Nervni sistem, organizacija nervnog sistema, neuron sinapsa, neurosekrecija. Funkcionalna podjela nervog sistema kimenjaka: somatske i vegetativne funkcije Endokrini sistem. Funkcije endokrinih lijezda. Integrativna uloga endokrinog i nervnog sistema. Ishrana organizama. Varenje hrane. Varenje jednostaninih organizama. Prelazni tip varenja (dupljari i mekuci). Varenje hrane u vieelijskih organizama (vanelijski tip varenja). Resorpcija hranjivih sastojaka. Regulacija varenja. Tjelesne tenosti. Uporedni pregled tjelesnih tenosti beskimenjaka i kimenjaka. Sastav tjelesnih tenosti. Krvna plazma i pelinjaka i kimenjaka. Sastav tjelesnih tenosti. Krvna plazma i elije tjelesnih tenosti. Funkcije tjelesnih tenosti. Obrambene funkcije. Imunitet. Koagulacija tjelesnih tenosti. Transport gasova i respiratorni pigmenti. Transport ostalih materija i respiratori pigmenti. Transport ostalih i uloga u homeostazi, cirkulacija tjelesnih tenosti. Pulzatorni organi i zalisci, krvni sudovi arterije, vene i krvni kapilari). Krvni pritisak i puls. Regulacija cirkulacije. Disanje. Funkcionalni sistem disanja u kopnenih organizama. Razmjena gasova. Regulacija disanja. Ekskrecija. Opa fizioloka ekskrecija. Ekskrecija jednoelijskih organizama. Ekskrecija vieelijskih organizama tipovi ekskretornih organa. Nefron i bubreg (graa i funkcija). Regulacija ekskrecija. Labaratorijski rad: (7sati) Fiziologija refleksa spinalne abe. Ispitivanje insulina i adrenalina na organizam ivotinje. Krv. Plazma, serum, uoblieni elemnti krvi (razmaz krvi pod mikroskopom) Mjerenje krvnog procesa kod ovjeka. Disanje u riba i aba na razliitim spoljnim temperaturama. Fiziologija miinih kontrakcija. Energetska vrijednost hrane. Ergometrija. ZDRAVSTVENA ZATITA FUNKCONALNIH SISTEMA OVJEKA Sistem integracije, ula, nervni i endokrini sitem. Mjere zatite od oboljenja i njega pojedinih organa, organskih aparata i sistema. Toksikomanija: alkoholizam, tabakizam i narkomanija. Sistemi organa za varenje, disanje i ekskreciju. Mjere zatite od bolesti i njega.

5.

 Zatita i najea oboljenja i njega sistema organa za cirkulaciju. Mjere zatite, oboljenja i njega sistema organa zatite, potpore i kretanja. Sistem organa za reprodukciju: higijena spolnih organa, bolesti i njega. SIDA Spol, spolnost, sterilnost i kontracepcija. Humanizacija odnosa meu spolovima, odgovornost, roditeljstvo. 6. RAZVOJA LJUDSKOG ORGANZMA Pronatalni rast i razvoj ljudskog organizma Postnatalni rast i razvoj ljudskog organizma Oblici rasta. Faktori rasta i razvoja. Bioloka osnova meupopulacijskih razlika. Ljudske rase, rasizam i genocid. UKUPNO 6

72

Nastavni program iz predmeta

BIOLOGIJA
III razred (2 sata sedmino - 72 sati godinje)
ZADACI: - sticanje novih znanja o procesima razmnoavanja i razvia; - usvajanje neophodnih znanja o genetikoj kontroli, funkcionalnom integritetu i kontinuitetu ivih sistema na molekulskom, elijskom, individualnom i populacijskom nivou; - upoznavanje uenika sa mogunostima manipulacije genetikim materijalom kao i sa principima savremene biotehnoloke proizvodnje i primjenom biolokih agensa u razliitim podrujima ljudske djelatnosti; - uoavanje jedinstva ivih i neivih sistema, njihove meuzavisnosti, procesa kruenja materije i proticanja energije; - razvijanje ekoloke kulture, svijesti, ljubavi i odgovornosti za zatitu i unapreivanje ivotne sredine; - sticanje spoznaka o razliitim tumaenjima postanka i evolucije ivota na Zemlji. Red. Broj 1.

Naziv programskih sadraja

BIOLOGIJA RAZMNOAVANJA I RAZVIA Razmnoavanje ivih bia. Nespolno (agametsko) razmnoavanje. Spolno (gametsko) razmnoavanje. Oploenje. Smjena generacija. Razvie ivih bia. Embrionalno razvie, postembrionalno razvie. Regeneracija, starenje i smrt. GENETIKA - Uvod u genetiku, oblasti i nivoi prouavanja genetikih pojava i procesa. Genetika, biotehnika i biotehnologija. - Struktura, organizacija i funkcija genetikog materijala na molekularnom nivou: DNK i RNK. - Genetika kontrola sinteze bjelanevina, genetika informacija, prepisivanje (transkripcija) i prevoenje (translacija) genetike ifre (poruke). - Autoreprodukcija i popravka oteene DNK. Regulacija djelovanja genetikog materijala. - Organizacija i funkcija genetikog materijala na mikroskopskom nivou struktura hromosoma i hromosomske garniture. Autosomi, heterosomi, hromosomska determinacija spola. - Kontinuitet i promjenjivost genetikog materijala mutacije i mutageneze u procesima proizvodnje i preradi sirovina. - Distribucija i meugeneracijski kontinuitet genetikog materijala mitoza elijski ciklus.

Sati
8

2.

22

- Mejoza, rekombinacije i genetike mape. - Geni i osobine. Genom, genotip i fenotip. Probojnost i ekspresivnost gena. - Genski lokusi i aleli, interakcija alelnih gena. Monogensko i poligensko nasljeivanje. - Hibridoloki (ukrtavanje), genealoki (klonsko-blizanaki) i geneoloki (rodoslovni) metodi u uzgoju biljnih i ivotinjskih vrsta. - Genetike osnove selekcije i oplemenjivanja u uzgoju domaih ivotinja i biljaka znaajnih u ratarskoj i voarskovinogradarskoj proizvodnji. - Geni u populaciji genetika ravnotea i struktura populacije. Laboratorijski rad: Posmatranje hromosoma u mitozi i mejozi GENETIKO ININJERSTVO I BIOTEHNOLOGIJA - Biotehnologija: definicija, tipovi i podruja primjene. - Aktivni agensi u biotehnolokim procesima. Biohemijsko i enzimsko ininjerstvo, mikroorganizmi i kultura elija i tkiva. - Klasini biotehnoloki metodi i njihova primjena. Genetiko ininjerstvo: definicija, nivoi, metodi i pravci genetikoininjerskih istraivanja i postupaka. - Gensko ininjerstvo: prirodni i sintetski geni; tehnika rekombinantne DNK izolacije, karakterizacija, transfer i kloniranje DNK, genetiki vektori (virusi i plazmidi). - Hromosomsko ininjerstvo: transfer pojedinanih hromosoma; konstrukcija vjetakih hromosoma. Genomsko ininjerstvo: kloniranje somatinih genoma, monoklonska antitijela i hibridizacija elija. - Primjena genetikog ininjerstva u medicini, farmaciji, poljoprivredi, umarstvu, hortikulturi, industriji i zatiti ivotne sredine aktuelno stanje i perspektiva. EKOLOGIJA I ZATITA IVOTNE SREDINE - Uvod u ekologiju, definicija i podjela. Ekoloki principi i osnovni ekoloki pojmovi. Geobiosfera, ivotna sredina i ivotne oblasti. - ivotna sredina, jedinstvo ivotne sredine. Ekoloki faktori i njihova podjela. Toplota, voda, zrak i svjetlost kao ekoloki faktori. - Stupnjevi ekoloke integracije: individua i populacija; atributi populacije. - Biocenoza sastav, struktura, dinamika i evolucija. - Ekosistem sastav, struktura, dinamika i evolucija. - Promet materije i protok energije u ekosistemu. Bioloki produktivitet. - Prirodne zakonitosti distribucije klime, zemljita i biocenoza na Zemlji.

3.

10

4.

22

5.

Kopneni ekosistemi na horizontalnom i vertikalnom profilu Zemlje. - Vodeni ekosistemi: rijeka, bara, jezero, more, okean. - Primarni klimatogenski ekosistemi. Led, polarne pustinje i tundre. Tajge i liarsko-listopadne ume. Suptropske i tropske ume, savane, stepe, polupustinje i arke pustinje. - Antropogeni ekosistemi: sekundarni hidrofilne, mezofilne i kserofilne livade i panjaci (primorski, nizijski i planinski); tercijarni antropogeni ekosistemi: ruralni i urbani. - Globalni karakter procesa degradacije (destrukcije i zagaivanja) ivotne sredine. Degradacija i atita zraka i zemljita kao komponenti kopnenih ekosistema. Biolokoekoloki efekti degradacionih procesa u kopnenim ekosistemima. - Bioloko-ekoloki efekti destrukcije i zagaivanja ivotne sredine po nivoima organizacije ivih sistema, taksonomskim skupinama i geografskim zonama. - Multidisciplinarnost pristupu problemima zatite ivotne sredine (drutveni, tehniko-tehnoloki, ekonomski, socioloki, politiki, bioloko-medicinski, kulturoloki). Zatita prirode kao specifian vid zatite ivotne sredine. Racionalno iskoritavanje biolokih resursa i proizvodnja zdrave hrane. ODABRANA POGLAVLJA IZ EVOLUCIJE - Raznolikost i jedinstvo ivog svijeta. Prostorna i vremenska bioloka promjenjivost. Pojam evolucije materijalnog i duhovnog svijeta. - Prve ideje i razvoj savremenih teorija o porijeklu ivota na Zemlji. - Kreacionistika teorija o porijeklu i promjenjivosti ivog svijeta. - Teorija abiogeneze, vitalizam i tumaenje spontane generacije (generatno equinoca). - Kozmozonska i evolucijska biogeneza. Teorija o abiogenom i evolucijskom postanku prvih autoreproduktivnih molekula. - Kreacionistike teorije o porijeklu i razvitku ivota na Zemlji u svjetlu savremenih dostignua biolokih znanosti. UKUPNO

10

72

IZBORNA NASTAVA

CILJ: Cilj izborne nastave biologije je uvoenje uenika u neka podruja biolokih nauka iji sadraji nisu obraivani u redovnoj nastavi biologije a koji e im koristiti u svakodnevnom ivotu, kao i za nastavak kolovanja na biotehnikim i srodnim fakultetima. ZADACI: - Proirivanje i produbljivanje ranije steenih znanja, vjetina i sposobnosti koje su uenici stekli na redovnoj nastavi. - Upoznavanje uenika sa graom i funkcijom biljnih i ivotinjskih tkiva, organa, organskog aparata, sistema organa i organizmom. - Upoznavanje uenika sa predmetom prouavanja i znaajem biosistematike u sistemu biolokih nauka. - Upoznavanje s biodiverzitetom putem obrade najznaajnijih karakteristika pojedinih grupa biljaka i ivotinja, njihovom filogenijom, podjelom i znaajem. - Osposobljavanje uenika za samostalno posmatranje i izvoenje vjebi.

Nastavni program iz predmeta

BIOLOGIJA
III razred (2 sata sedmino - 72 sata godinje)

Red. Broj 1.

Naziv programskih sadraja

Tema : Histologija i organografija biljaka, ivotinja i ovjeka - Upoznavanje uenika s programskim sadrajima izborne nastave treeg razreda, s udbenicima, prirunicima i drugim tampanim materijalom koji se moe koristiti u nastavi, kao i sa obavezama uenika u realizaciji programa izborne nastave. Osnovne postavke i pristup istraivakom radu. Istraivanja u prirodi i laboratoriji. - elija (stanica) osnovna gradivna i funkcionalna jedinica organizma. Prokariotska i eukariotska elija.Osnovni elementi elijske organizacije. Mikroskopiranje elije epiderme luka i elije modrozelene alge. - Uvod u histologiju. Definicija tkiva. Podjela tkiva. Biljna tkiva. Tvorna tkiva (meristemi). - Trajna biljna tkiva: kona tkiva, osnovno tkivo (parenhimi za upijanje vode, za fotosintezu, sunerasti parenhim, parenhim za magaciniranje hrane), mehanika tkiva, provodna tkiva. - Laboratorijska vjeba: mikroskopiranje biljnih tkiva. - ivotinjska tkiva: epitelna, vezivna, miina i nervno tkivo. - Labor. vjeba: mikroskopiranje (trajnih preparata ivotinjskih tkiva, elije sluzokoe usne duplje, razmaz krvi...) - Organ, organski aparat, sistem organa, organizam. (objasniti na po jednom primjeru, npr.srce, oko, sistem organa za krvotok, govedo). - Labor. vjeba: disekcija oka goveeta. Tema : Biosistematika biljaka Principi (naela) biosistematike, metode i znaaj prouavanja.Taksonomske kategorije.Osvrt na sistem klasifikacije (razvrstavanja) ivog svijeta. Acelularni organizmi Virusi, viroidi. Prokarioti - Mikoplazme, bakterije, modrozelene alge. - Labor. vjeba: mikroskopiranje elije modrozelene alge i bakterijskih elija (trajni preparat). Eukarioti

Sati
11

2.

30

- Alge. Graa talusa. Razmnoavanje, rasprostranjenost. Podjela algi (zelene, silikatne, smee i crvene alge). Ekologija i znaaj algi. - Gljive: graa talusa, nain ishrane i ivota, razmnoavanje, rasprostranjenost. Klasifikacija gljiva (algaice, mjeinarke i stapare). Uloga gljiva u prirodi i znaaj za ovjeka. Liajevi. Papratnjae. Stablaice (vie biljke) - Mahovine.Ope odlike grae, razmnoavanje i razvie, rasprostranjenost, ekologija, podjela i znaaj. - Papratnjae.Graa sporofita i gametofita, razmnoavanje, rasprostranjenost, ekologija, podjela i znaaj. - Labor. vjeba: Makroskopsko posmatranje gametofita i sporofita, mahovina i papratnjaa. Posmatranje sporangija i spora mahovina i papratnjaa pod mikroskopom. Sjemenjae - Ope karakteristike odjeljka sjemenjaa (cvjetnjaa). Podjela sjemenjaa. Golosjemenjae Prepoznatljive odlike grae golosjemenjaa, razmnoavanje i razvie, rasprostranjenost, podjela, ekologija i znaaj. - Labor. vjeba: Determinacija etinara prema kljuu. - Skrivenosjemenjae / kriptosjemenjae. Graa cvijeta, simetrija cvijeta, cvjetni dijagram i cvjetna formula, cvat.Opraivanje.Sjemenka i plod (nastanak ploda i podjela). - Labor. vjeba: upoznavanje grae cvijeta ralanjivanjem; posmatranje grae sjemenke graha i kukuruza; na prikupljenom materijalu praviti zbirke plodova. Podjela skrivenosjemenjaa: dvosupnice (Dicotyledonae) i jednosupnice (Monocotyldonae). Ope karakteristike dvosupnica /dikotila. Porodice: ljutii (Ranunculaceae ) i rue (Rosaceae) Prepoznatljive odlike, znaajniji pripadnici porodice i znaaj pojedinih vrsta za ovjeka (voarstvo, nae autohtone sorte voa). - Porodice: leptirnjae (Fabaceae), krstaice (Brassicaceae), usnatice (Laminaceae). Prepoznatljive osobine porodice,znaajniji pripadnici, rasprostranjenost i znaaj. - Porodice: glavoike (Asteraceae), pomonice (Solonaceae).Odlike porodice, pripadnici i znaaj. - Labor. vjeba: Determinacija pripadnika nekih porodica

dikotila prema kljuu. - Jednosupnice/ monokotile. Zajednike odlike monokotila. Porodice: ljiljani (Liliaceae) i trave (Poaceae). Prepoznatljive odlike porodice, rasprostranjenost, predstavnici i znaaj. - Labor. vjeba: Determinacija pripadnika porodice ljiljana i trava prema kljuu. - Ljekovite biljke, znaaj, dijelovi biljke sa ljekovitim i toksinim djelovanjem. Prikupljanje, nain konzerviranja (suenja) i koritenja ljekovitog bilja. Neke vrste ljekovitih biljaka naih krajeva. Koritenje divljih i samoniklih biljaka u ishrani ovjeka. Pravljenje herbara ljekovitih i jestivih divljih biljaka koje rastu u blioj okolici. 3. Tema: Biosistematika ivotinjskog svijeta Beskimenjaci - Praivotinje (Protozoa). Specifinost organizacije jednoelijskih ivotinja. Graa i funkcija elijskih organela.Razmnoavanje, rasprostranjenost i raznovrsnost protozoa. - Protozoe kao uzronici zaraznih bolesti. Znaaj protozoa u preiavanjz zaganih voda. - Labor. vjeba :Posmatranje pod mikroskopom i pomou lupe praivotinje koje ive u infuzumu (Napomena! za ovu vjebu infuzum treba pripremiti nekoliko dana ranije.)Posmatranje kretanje i varenje kod papuice (Paramecium). - Vieelijske/viestanine ivotinje. Spuve/suneri (Spongia) i dupljari (Coelenterata). Osnovne odlike tjelesne organizacije, razmnoavanje, nain ivota i klasifikacija spuvi i dupljara. - Pljosnate gliste/crvi (Plathelmintes) i valjkaste/oble gliste (Nematode).Tjelesna organizacija, razmnoavanje, rasprostranjenost i klasifikacija pljosnatih i oblih glista. Parazitske pljosnate i oble gliste. Paraziti ovjeka,domaih ivotinje i biljaka i oboljenja koje uzrokuju.Nain zaraze, simptomi i nain lijeenja.Preventivne mjere. - Prstenaste/ lankovite gliste (Annelida).Plan tjelesne organizacije, nain ivota, razmnoavanje i klasifikacija lankovitih glista. - Laboratorijska vjeba: Disekcija kine gliste. - Zglavkari/lankonoci (Arthropoda).Osnovne odlike i plan tjelesne organizacije zglavkara. Raznovrsnost i klasifikacija zglavkara.Rakovi/ljuskari, pauci i stonoge ( karakteristine 31

odlike klase i poznatiji pripadnici ). - Insekti/ kukci: tjelesna organizacija, nain ivota, razmnoavanje i razvie. Rasprostranjenost, ekologija i podjela. Karakteristini predstavnici za ovjeka znaajnijih redova krilatih insekata. Znaaj insekata u prirodi. Korisni i tetni insekti. - Labor. vjeba: Upoznavanje morfoloke i anatomske grae insekata. - Mekuci (Mollusca). Plan tjelesne organizacije mekuaca. Osnovne grupe i nain ivota mekuaca. Ekonomski znaaj mekuaca. - Bodljokoci (Echinodermata). Osnovne karakteristike i plan tjelesne organizacije. Nain ivota i karakteristine grupe bodljokoaca. - Hordati / svitkovci (Chordata).Ope karakteristike hordata.Klasifikacija hordata: poluhordati, platai, bezlubanjci i kimenjaci.Osnovne karakteristike i nain ivota plataa i bezlubanjaca - Kimenjaci/kraljenjaci (Vertebrata/Craniata).Ope morfoloke i anatomske karakteristike kimenjaka. Razmnoavanje, oplodnja i razvie.Glavne grupe (klase) kimenjaka. Kolouste/kruouste (Cyclostomata). Ope morfoloke i anatomske odlike. - Ribe (Pisces). Ope morfoloko-anatomske odlike riba. Adaptacija ivotu u vodi. Klasifikacija riba. Najznaajnije grupe pravih koljoriba koje ive u naim vodama. Ekonomski znaaj riba. - Labor. vjeba: Disekcija ribe. - Labor. vjeba: Odreivanje riba prema kljuu. - Vodozemci (Amphibia). Ope morfoloko-anatomske osobine vodozemaca.Adaptacija ivotu na kopnu. Nain ivota, razmnoavanje i razvie (metamorfoza) vodozemaca. Repati (abe) i bezrepi vodozemci (ovjeija ribica,tritoni,dadevnjaci itd.). - Labor. vjeba: Odreivanje vodozemaca prema kljuu. - Gmizavci / gmazovi (Reptilia).Opa morfoloko-anatomska graa, adaptacija ivotu na kopnu, nain ivota i razmnoavanje gmizavaca. Klasifikacija (haterije, kornjae, krokodili, guteri i zmije) i znaaj gmizavaca. - Ptice (Aves). Ope odlike ptica. Homeotermija. Adaptacija na letenje. Glavne grupe ptica i njihove karakteristike: trkaice, plivaice i letaice. Seoba ptica. Lovostaj, peradarstvo. - Sisari/sisavci (Mammalia). Ope karakteristike sisara. Nain ivota i razmnoavanje.

Klasifikacija sisara: nii (aplacentalni) i vii (placentalni) sisari. Karakteristike kljunara i torbara. Placentalni/vii sisari (Placentalia). Ope odlike viih sisara. Rasprostranjenost i raznovrsnost. Klasifikacija viih sisara: papkari, mesojedi i primati. Ostali sisari. Ostali redovi placentalnih sisara. Ekonomski znaaj i zatita sisara (savremeno stoarstvo, lov i uzgoj sisara krznaa). Glavne osobine domovinske flore i faune. Endemi i relikti i njihova zatita. Nacionalni parkovi, parkovi prirode i rezervati. UKUPNO 72

IZBORNA NASTAVA
ZADACI: - upoznati uenike sa mikroskopom i tehnikom mikroskopiranja i osposobiti ih za samostalno mikroskopiranje, - osposobiti uenike da odabranim naunim metodama, koristei odgovarajue pribore, samostalno izvode laboratorijske vjebe, - da steena iskustva i znanja sreuju, proiruju i povezuju sa novim dostignuima u nauci, - upoznavanje uenika sa nekim sadrajima iz mikrobiologije, pruanje znanja koja doprinose: - odravanju i unapreivanju vlastitog zdravlja i zdravlja svoga okruenja, - da uenici shvate tok opih biohemijskih i fiziolokih procesa i pojava u ljudskom organizmu, - proirivanju znanja uenika o genetici ovjeka i mogunostima otklanjanja greki u genetikom materijalu, - proirivanju znanja o spolnom ivotu i spolnim bolestima ovjeka, odnosu meu spolovima, braku i odgovornom roditeljstvu.

Nastavni program iz predmeta

BIOLOGIJA
IV razred (2 sata sedmino - 60 godinje)
Red. Broj 1.

Naziv programskih sadraja

Uvod Upoznavanje uenika s programskom sadrajima izborne nastave etvrtog razreda, s udbenicima, prirunicima i drugom potrebnom literaturom, potrebnom za realizaciju programom predvienih sadraja, kao i sa pravilima za praktini rad. Rad u biolokoj laboratoriji, laboratorijski pribor. Mikrobiologija s imunologijom - Uvod u mikrobiologiju. Otkrie mikroorganizama, ciljevi i znaaj mikrobiologije. - Laboratorijska vjeba: Mikroskopi i mikroskopiranje.kolski mikroskop (optiki i mehaniki dijelovi ), mikroskopski preparati. - Laboratorijska vjeba: Pravila mikroskopiranja. Mikroskopiranje elija pluta, epiderme luka, epitela usne sluzokoe (obojeni privremeni preparati). - Bakterije:Morfologija bakterijske elije (oblik, veliina i graa), spore, kolonije, bojenje bakterija i kolonije. - Laboratorijska vjeba: Mikroskopiranje bakterija (gotovi preparati). - Metabolizam bakterija: ishrana (autotrofne bakterije, saprofitske i parazitske bakterije ), aerobno i anaerobno disanje (vrenje, raspadanje i kruenje elemenata u prirodi ) - Razmnoavanje i rasprostranjenost bakterija. Faktori koji utjeu na razmnoavanje bakterija. Bakterijske kulture. Sterilizacija.Rasprostranjenost bakterija (voda, zemljite i zrak) - Laboratorijska vjeba: Upoznavanje s materijalom potrebnim za uzgoj bakterija. Uzgoj bakterija na hranjivim podlogama. - Patogene bakterije.Bakterijske bolesti ovjeka ( antraks, tuberkuloza, veliki kaalj, tetanus, difterija, upala plua, meningitis i dr.) - Imunitet i imuni odgovori. Otpornost i prirodni imunitet. Antitijela i antigeni (reakcija antitijelo-antigen).Stvaranje imuniteta (infekcija, bolest i imunitet).Vjetaki imunitet. Serum i vakcina. - Virusi: veliina, oblik, razmnoavanje.Rasprostranjenost, -

Sati
1

2.

16

selektivnost i promjenjivost virusa. Sistematika virusa (prema domainu i prema grai). Kultivacija virusa - Viroze ovjeka: AIDS (graa virusa HIV-a, putevi infekcije, simptomi bolesti, prognoza i prevencija), variele, hepatitis B, hepatitis C, zaunjaci, djeija paraliza, gripa i dr. - Bakteriofagi i rikecije. 3. BIOHEMIJA I FIZIOLOGIJA OVJEKA Laboratorijska vjeba: Utjecaj temperature i pH sredine na dejstvo fermenata (razlaganje skroba) Krv i limfa: Sastav i uloga krvi ovjeka (krvna plazma i uoblieni elementi).Transportna i odbrambena uloga krvi. Bolesti krvi (anemije, leukemija, hemofilija, malarija). Laboratorijska vjeba: Posmatranje krvnih elija pod mikroskopom (razmaz krvi); odreivanje krvnih grupa. Srce i krvni sudovi. Graa i rad srca ovjeka.Regulacija rada srca. Cirkulacija krvi arterijama i venama. Krvni pritisak (tlak) i bilo (puls). Njega i bolesti srca i krvnih ila. Laboratorijska vjeba: Mjerenje krvnog pritiska i bila pri razliitom fizikom zamoru. Laboratorijska vjeba: Disajni pokreti (utvrivanje broja disajnih pokreta u 1 minuti pri sjedenju i poslije napravljenih nekoliko sklekova); Mjerenje vitalnog kapaciteta plua metodom spirometrije (pomou spirometra). Laboratorijska vjeba: Uloga dijafragme u disanju. Izrada i koritenje ureaja za Dondersov ogled. Hrana i ishrana. Osnovni sastojci hrane (voda, masti, bjelanevine ugljini hidrati, minerali i vitamini). Kalorijska vrijednost hrane. Laboratorijska vjeba: Uporeivanjem energetske vrijednosti hrane unesene tokom jednog dana i vrijednosti potroene energije usljed tjelesnih aktivnosti tog istog dana treba utvrditi da li je ostvaren pozitivan ili negativan energetski bilans. 13

Ergonomija i fiziologija rada:Prilagoavanje rada ovjeku. Poloaj tijela, statiko i dinamiko optereenje pri radu. Laboratorijska vjeba: Harvardstep test

4.

Humana genetika Genetika ovjeka.Problemi izuavanja i nauni metodi u humanoj genetici (rodoslovlje, blizanaka metoda, dermatoglifi i statistiki podaci). Molekulska struktura i organizacija nosilaca biolokog nasljeivanja..Nukleinske kiseline. Hemijski sastav i prostorna struktura DNK. Osnovne posebnosti funkcije DNK: autoreprodukcija, kontrola procesa metabolizma, stabilnost i promjenljivost nasljednog materijala. Laboratorijska vjeba: Izrada modela DNK. Hromosomi i hromosomska garnitura ovjeka.Graa hromosoma na mikroskopskom nivou. Normalna hromosomska garnitura ovjeka. Autosomi i heterosomi. Kariotip i kariogram. Nasljeivanje spola. Laboratorijska vjeba: Sastavljanje kariograma ovjeka. Laboratorijska vjeba: Mikroskopiranje elija luka u mitozi. Organizacija hromosoma na submikroskopskom nivou. Geni, genski lokusi, alelogeni. Heterozigotni i homozigotni genotipovi. Dominantnost-recesivnost i intermedijarnost (primjeri dominantnih i recesivnih fenotipova odabranih osobina kod ljudi). Laboratorijska vjeba: Praenje jedne nasljedne osobine kod ovjeka: sposobnost ili nesposobnost savijanja jezika u lijeb. Vezani geni, krosingover, genetike mape. Monogensko, oligensko i poligensko nasljeivanje osobina. Poremeaj broja i grae hromosoma (hromosomopatie). Daunov sindrom, Klinefelterov i Tarnerov sindrom. Laboratorijska vjeba: odreivanje polnog hromatina. Genopatije tjelesnih i spolnih hromosoma: fenilketonurija, anemija srpastih elija, albinizam, distrofija miia, hemofilija i daltonizam. Laboratorijske vjebe: Sastavljanje rodoslovlja. Praenje i

21

grafiko prikazivanje nasljedne osobine kroz vie generacija (glatka i kovrava kosa, hemofilija, nasljeivanje krvnih grupa). 5. Zatita (prevencija) od hromosomopatija. Posjeta genetikom institutu. 9

Seksualiteti - seksualni ivot ovjeka Seksualitet (spolnost). Primarne spolne odlike mukarca i ene. Spolno sazrijevanje. Spolno sazrijevanje djeaka i djevojice. Nastanak mukih spolnih elija (spermatozoidi) spermatogeneza. Nastanak enskih spolnih elija (jaje ili ovulum) oogeneza. Sekundarne spolne razlike izmeu mukarca i ene. Razlike izmeu spermatozoida i jajne elije.Oplodnja, vjetaka oplodnja. Spreavanje zaea. Sterilitet. Trudnoa (prekid trudnoe). Prenatalni period ontogeneze: germinalna embrionalna i fetalna razvojna faza). Poroaj. Glavne faze individualnog rasta i razvoja u postnatalnom periodu ontogeneze. Spolni ivot ovjeka. Odnos meu spolovima. Brak. erijatsko sklapanje braka. Odgovorno roditeljstvo. Laboratorijska vjeba: Posjeta branom savjetovalitu. Spolne bolesti: Sifilis/lues uzronik, nain infekcije, simptomi, izljeenje. Epidemijski sifilis. Gonoreja/kapavac ili triper uzronik, nain zaraze, simptomi, mogunost lijeenja UKUPNO

60

UPUTSTVA ZA REALIZACIJU PROGRAMA :

Bitan uvjet kvaliteta izborne nastave predstavlja nastavnikovo stalno upuivanje uenika na samostalan rad, samostalno praenje, posmatranje pojava i procesa, samostalno opaanje i zakljuivanje. U toku nastavnog procesa uvoditi uenike u metodologiju istraivakog rada. Laboratorijske vjebe: treba uenicima omoguiti maksimalnu samostalnost prilikom izrade vjebe. Prije izvoenja vjebe nastavnik daje upute, a u toku njenog izvoenja kontrolie ispravnost vjebe i po potrebi intervenie. Uenici treba sami da vre mikroskopska posmatranja, da prave mikropreparate, obavljaju morfoloka zapaanja ili da izvode eksperiment..Za sve vrijeme rada uenici treba da biljee, a ako je problem koji rjeavaju takve prirode, da crtaju i izrauju grafikone. Da bi se ovo ostvarilo preporuljivo je da se izborna nastava iz biologije izvodi u blok-asovima. Uspjenost izvoenja ovog vida nastave ovisi i od strunosti i kreativnosti nastavnika. Maksimalno koritenje videomaterijala koji se moe pokazati na razliite naine, putem: dijaprojektora, kinoprojektora, TV ekrana i multimedijskog projektora uveliko e podii kvalitete nastave iz biologije. Videomaterijal se djelomino moe nabaviti na tritu, pa se preporuuje nastavniku da se pravovremeno pobrine za to, Meutim nastavnik zajedno sa uenicima (redovne i izborne nastave) moe dati veliki doprinos u obogaenju dijateke i videoteke za bioloki kabinet, izraujui dijapozitive i videosnimke pomou videokamere. Takoer, mogu se vriti presnimavanja emisija sa TV programa na videokasete ili presnimavanje slika i teksta s INTERNETA na kompjuterske diskove. Izrada grafofolija, pravljenje kolskih zbirki, skupljanje prirodnog materijala (biljke, plodovi, sjemenke), izrada zbirki, i herbarija ima i obrazovni i odgojni karakter. Gdje je to mogue, potrebno je organizovati posjete odgovarajuim institutima i ustanovama te izvoditi nastavne ekskurzije, kako bi se uenici na "izvoru" upoznali sa problemom koji izuavaju. Uspjeh u izvoenju nastave iz biologije, kao i stepen interesovanja uenika zanastavu iz biologie najvie zavisi od strunosti, kreativnosti i zainteresovanosti nastavnika. Permanentno struno usavravanje nastavnika je garancija uspjeha u ovom radu. Potekoe s kojima se, na aasovima redovne i izborne nastave, trenutno susreu uenici i nastavnici biologije je nedostatak jedinstvenog udbenika prilagoenog nastavnom planu i programu iz biologije za uenike medrese. Stoga komisija preporuuje to skorije tampanje udbenika iz biologije za II i III razred redovne nastave, kao i prirunik za izvoenje izborne nastave biologije za III i IV razred medrese.

PROFIL NASTAVNIKA:

- Prirodno-matematiki fakultet Odsjek za biologiju profesor biologije - Prirodno-matematiki fakultet Odsjek za biologiju in. biologije sa poloenim ispitom iz pedagoko-psiholoke grupe predmeta, - Filozofski fakultet Odsjek biologija profesor biologije, - Pedagoki fakultet profesor biologije i hemije, - Pedagoki fakultet profesor biologije i geografije

IZVORI I LITERATURA: