Postupci Obrade Rezanjem DR - Sabah.ekinovic 2003

Univerzitet u Sarajevu
Masinski fakultet u Zenici

Dr. Sabahudin Ekinovi6
POSTUPCf OBRADE

Zenica, 2003. godine
Dr. Sabahudin Ekinovi6
POSTUPCI OBRADE REZANJEM
Reeenzenti:
Prof. dr. Ante Miskovi6, Sveuciliste u Mostaru
Prof. dr. Safet Brdarevi6, Univerzitet u Sarajevu
Izdavac:
Masinski fakultet u Zenici, Fakultetska 1.
Tehnk';ka obrada i nas!ovna strana'.
Mr. Elma Ekinovi6, dip!. inz.
Stampa: "Dom stampe" dd Zeniea
Za stampariju:
Asim Kaknjo, graf. inz
Tlra2:: 300 primjeraka
CIP - Katalogizaeija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
80sne i Hercegovine, Sarajevo
621.9 (075.8)
EKINOVIC, Sabahudin
Postupei abrade rezanjem I Sabahudin Ekinovic.
- Zenica : Masinski fakultet, 2003. - VIII, 264
str, : graf. prikazi ; 24 em
Bibliografija: str. 259-264
ISBN 9958-617-15-3
COBISS/BH-ID 12097030
Na osnovu misljenja Minislarslva za obrazovanje i nauku
Federacije Bosne i Hercegovine, broj 04-15-1992/03, ad 17, 06. 2003. godine,
ova knjiga spada u proizvode iz elana 19. tacka 13. Zakona 0 parezu na
promet proizvoda i usluga na eiji se prome! ne placa parez na promet praizvoda,
ISBN 9958617153
Harunu, Kenanu Elmi
Predgovor
Studenti tre6e godine Proizvodnog smjera na Masinskom fakultetu u Zenic! slusaju
predmet Obrada rezanjem. Ova knjiga je, ve6im dijeiom, koncipirana kao udzbenik,
i namijenjena je, prije svega, ovim studentima, ali takoder i studentlma drugih
smjerova koji slusaju predmet Tehnologije obrade rezan,iem. Osim toga, maze
posluziti i studentima ostalih masinskih fakulteta u Bosni j Hercegovini koji u
razlicitom obimu i pod razlicitim nailvima slusaju navedenu materiju.
U knjizi je dat Citav niz tabela i ilustracija koje mogu posluziti inzenjerima-tehnolo-
zima u praksi za prvi izbm elemenata rezima rezanja
S ciljem da S6 kompletira pisani materijai iz sire oblasti tehnologije obrade rez&-
niem, OV2 knjiga predstavlja !ogican nastavak knjige pod nazivom Obrade rezanjerr
Izdat8 2001 Iodine u Zenici. Autor ima namjeru napisaf _iDS i knjigf' poo: nazivima
Rezni alaI! pomocni pribo,i, Time ce se. PC: mislieniu
I\ompletnc poi<riii poorUGj I(onvenclonalnih posiuoai\B obraOE:, maslna i alatE.
i\njipc' I', DOe)lIeiien L seGe.r:- rJopiavm:'_' (
alallmi:i, ::... Posrupci obram, mvorc:.. 0_ f\lekontlnulr81-, postupc: oora06- visesj8cniITI
alatima, 4. Postupci obradE; a!atim2 nedefinisane rezns geometrije, ::;" Izrada navoj&.
i zupcanika i 6. Specijalni postupci abrade.
Tekst su pregledali i recenzirali prof. dr. Ante Miskovi6 i prof. dr. Safet Brdarevic,
te dali niz korisnih sugestija i prijedloga, na cernu im 58 jos jednorn zahva!jujem.
Veliku zahvalnost dugujem firmi !SCAR SLOVEN!JA, d.o.o. koja je tinansijski
pomogla lzdavanje ove knjige.
Na kraju, u znak moje najve6e zahvalnosti za dugogodisnju podrsku i razumijeva-
nje, OVU. knjigu pokianjam svojoj supruzi mr. Elmi Ekinovic \ sinov'lma Kenanu '1
Harunu
Zenica, maj, 2003. godine S. Ekinovic
POSTupel aBRADE REZANJEM
SADRZAJ
o. UVOD
1. POSTUPCI OBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA
1.1. STRUGANJE
1.1.1, Osnovne operacije
1.1.2. Alati za obradu struganjem
1.1.3. Rezna geometrija alata za struganje
1.1.4. Rezimi rezanja pri struganju
1.2. BLANJANJE I HORIZONTALNO I VERTIKALNO RENDISANJE
1.2.1, Osnovne operacJje
1.2.2. Alati za blanjanje i rendisanje
1.2.3. Rezna geometrija nD:l.eVa za blanjanje i rendlsanie
1.2.'1. Rezlmi rezanja ori blanjanju rendisaniu
1.3. SILE REZANJf\ PRi OBRAD: JEDNOSJECNIM ALA TIM;:
14. POTREBNI\ SNAGA PRI OBRAOi JEDNOSJECNIM ALATIMP
1.5. MASINSKO VRIJEME PRI OBRADi JEDNOSJECNHVl AU\TIM . .:c
2: POSTupe: O B R A D ~ OTJORJ:-
0 BUSENJ"
2.1.1. Alali za busenje
2.1.2. Rezna geometrija alata za busenje
2.1.3. Rezimi rezanja pri busenju
2.2. UPUSTANJE I PROSIRIVANJE
2.2.1. Alati za upustanje i prosirivanje
2.2.2. Rezna geometrija upusta6a i prosirivaca
2.2.3. Rezimi rezanja pri upustanju i proslrivanju
2.3. RAZVRTANJE
2.3.1. Alali za razvrtanje
2.3.2. Rezna geometrija razvrtaca
2.3.3. Rezimi rezanja pri razvrtanju
2.4. SILE REZANJA PRI OBRAD! OTVORF.
2.5. POTREBNA SNAGA PRi OBRADI OTVORJ-\
2.6. MASINSKO VRIJEME PRI OBRADI OTVORA
3. NEKONTINUIRANI POSTUPCI OBRADE VISESJECNIM ALATIMA
3.1. GLODANJE
3.1.1. Osnovne operacije
3.1.2. Alati za obradu glodanjem
3.1.3. Rezna geometrija alata za glodanje
5
5
5
7
16
18
25
26
29
31
,-1 i
40
.,;
4,
51
53
60
61
64
66
71
72
75
77
Be
86
87
89
89
89
93
95
S. EKINOVIC
Ii
3.1.4. Elementi rezanog sloja materijala I rezlml
rezallJa pri glodanju
3.1.5 Siie rezanja pri glodanju
3.1.6. Potrebna snaga pri glodanju
3.1.7. Masinsko vrijeme pri obradi giodanjem
3.2. PROVLACENJE
3.3. TESTERISANJE
4. POSTUpel OBRADE ALATIMA NEDEFINISANE
REZNE GEOMETRIJE
4.1. BRUSENJE
4.1.2. Alati za brusenje
4.1.3. Elementi rezanog sioJa i rezlmi rezallja pri brusenju
4.1.4. SHe rezanja pri brusenju
4.1.5. Masinsko vriteme pri obradi brusenjem
4.2. HONOVANJE
4.3, SUPERFINIS
4.4. LEPQVAI'-lJE
4.5. POURANJE
4.6. ULTRAZVUCW'. OBRAD!.
4.:- OBRADJ-,; MLAZOh
IZRAD;
5:, IZRADI=, NAVOJh
5.1:L izrada naVOl2 struganjem
5.1.2. Izrada navoJ8 ureznlClma nareznlcame
5.1.3. izrada navoja glodanjem
5.1.4, Uzrada navoja brusenJern
5.2, IZRADA ZUPCANIKA.
5.2.1. Izrada cilindricnih zupcaniim.
5.2.2. Izrada konusnih 2upcanik8
5.2.8 Izrada puznih prijenosnii"(2<
5.2.4. Rezimi rezanja pri izradi zupcanika
6. SPECIJALNI POSTUPC! OBRADE REZANJEM
(;., VISOI<OPRODlH::TIVNi POSTUPCi OBRAD::
6.1. -: Obrada struganiern-9iodanien-
6.1.:. OUram-. visofmT; Drzlnamc
6. i.3, PostuPC\ obrade S2. velikllTI pODreCnln',
presjecim2. strupotln::'
6.2. POSTUpel OBRADE U ZAGRIJANOM STANJU
6.3. POSTUPCi MIKRO-OBRADp-_ (M!CROMACHiNiNG)
LlTERATURA
99
106
114
114
116
124
131
132
132
139
147
155
160
162
169

177
17(',
184
i8'
18E;
1SG
194
202
207
210
211
217
2241
226
23:5
23::',
25"
259
POSTUpe! OBRADE REZANJEM
O. UVOD
VeGina metalnih dijelova koji S8 ugraduju u razliCite maslne i uredaJe svoj Iwnacan ob-
lik najeesce dobijaju postupcima obrade skidanjem strugot!no, tako da je od svih teh-
noJog'lja u proizvodnom masinstvu upravo ova tehnologija i najvanija, Giavna karakte"
ristika postupaka skidan)em materijala ie da se obrada vrsi odvajanjem strugolinG zah-
valjujuCi djejstvu alata definisane iii nedefinisane rezne geomelrij(3 (oblika reznog klina)
iii pak odvajanjem sitnih, mikronskih cestiea zahva!jujuCi djejstvu raziiCitH-i fizicko-he-
mijskih procesa. U tom smislu slijedi j podjela postupaK8 obrade skidanjem materijala
kOja je prikazana na shei 0.1 iz koje se vidi citav niz razvijenih i primjen,ilvanih
paka obrade skidanjem materijala, Ovako sirok dijapazon raziicltin obrada uslovlien 18
prije svega. zahtjevima proizvodnje dijelova vece taenosh mjera i oblika, lI:ao i kvalitet2
obradene povrsine koji se drugim pastupcima (postupc: ilvenja, SlnterovanJc, abmde
detormacijam i t.d.) tesko, iii uopste ne mogu postici S aruge suanG, oosluPci abrade
skidanjem materflala su u pojedinacnoj I maioseriiskClI oroiz\joonji PI'8kiicno nezanllenjivi
i predslavijaju. jedini moguCi ekonomsk: Ispiaj.l\i nabn prolzvoanl8 Pooamr: do ad
ukupne proizvodnie ns postupks abrade slddanjern materiiaif1 01\( G'- (1,' 80%
aovoimo govor! u prilog gore iznesenin stavov2. Kao ilustraciv mog;.; posiuzi\
podaci. Osamdesetih i devedesetih godina dvadesetog vijel,,=( l! SAD-u s<;', SV3i(8 goolne
na postupke abrade skidanjem materijala trosHo ako 100 m'dij2rC! U.s dolar2
Padjela pastupaka obrade skidanjem materijala prikazana na silei 0.1 izvrsena .Ie prerna
mehanizrnima, odnosno vrstama procesa kojim se astvaru:18 skldanje malerijalEL Dvij8 su
glavne grupacije postupaka: konvencionalni i nekonvencionaln postupci SC-: IF: giavne
grupe:
Prva grupa - postupci abrade kod kojih S8 na racull mehanickog dielavanJEl rezilog
klina alata vrsi skidanje materijala. Pri tome alat! mogu biii deiinlsans remB geo-
metrije Uednosjecni i visesjecni alati) i nedefinis8rk rems gE:oIT:eirij0 (aiJrazlvn: aiatij,
Osnovna karakteristika postup,!-ka obraae rezanjerri alatlr1lE defimsanE rezn",
rilE.' je debljina (velicinaj strugoflnB Koja se )<rece l' pranlcarn=:, eC2: 0: (!.02::) cic 2
rnm, a postupaka obrade alatima nedeiinlsane reznf geomeirHs ceE: oc 0.0025 (]c.
0.25 rnm.
Druga grupEi postupci obrade kod kojih S8 skidanjs, iii tacnijs, odnosenle m3teri-
jala ostvaruje na racun mehanizama ko)i S8 bazlraiu na raziiUti:;, fiziClw-nemijskir.,
proceslma. Terrnir, "odnosenje" rnater'ljala je pr'lhvatij'lvij', od lermina "sKicl8nj2' rnaTer'l-
jala upravo iz razloga atomske i submikroskopske veliCine odnesenih cestlcs mater;-
jala, gdje se zapravo ne farmira strugatina pri obradi, Hazvo! ovH; postupaJ,c abra-
de uslovljen je, prije svega. pojavom novih materijai& ko): se veomE.
o. UVOD
teska, ili S8 uopste ne mogu obradivati konvencionalnim postupcima abrade reZ8-
nJem.
I POSTupel OBRADE SKIDANJEM MATERIJALA 1
I
t
KONVENCIONALNI pOSTupel, I NEKONVENCIQNALNI pOSTupel I
pOSTupel MEHANICKOG RAZDVA-
I
2
JANJA III OBRADA REZANJEM
1
1 1 rl F1ZICKO-HEMIJSKI I
pOSTupel
Alatima Alatima
definisane nedefinisane
rezne rezne
r---- geometrije geometrije
Struganje Brusenje
BusenjEo
I
HonovanJ
i
Glodanje
,
Lepovanje
I
I
I
Rendisanje Superfinis
Proviai':flnie
1
i Testensanje
i
1 1
Hemijski Elektrohemijski
procesi procesi
Prosjecanje Upustanje gravura
- Graviranje Obaranje ivica
Glodanje
I
I
,
I
I
Procesi mehanicke
erozije
" Abrazivni mlaz
UltrazvuK
!
MIa:: vode
Abrazivni vodeni
!
mla::.
I
.
,
ktricn Ie moele
procesi ,
,
Elektroarozlja
i
Snop elektrona
- Jonski snop
Laser
Plazma

Elektrohemijski
+
ElektroerozlYnI procesi
1_ Elektrohemijsko-elek
I troerozivna abrada
1
r-1
KOMBINOVANI
I
pOSTupel
Mehanicki procesi
r:
+ ultrazvuk UZ iii
plazma
UZ struganje
I
I Plazma struganje
I
1
UZ busenje
I
, U2 giodanll'
! I
,
UZ brusenjE
,
,
i I.' Fizicko-hemijskl
'----+l procasi + ullrazvuk
I \-' ___ U_Z__ -I
uz elektroerozija
UZ elektrohemiiska
obrada
UZ laserska obrada
UZ hemijska obrada
Elektrohemijski EH
mehanicki orocesi
EH brusen;e
EH hOnovanJ8
EH lepovanjB
Slika 0.1. Postupci obrade skidanjem materUala
Treea grupa - postupci abrade koji po prirodi predstavljaju kombinaciju mehaniza-
ma mehanickag djelavanja alata iii abrade rezanjem i fizicko-hemijskih pracesa
dakle, kombinaciju prve i druge grupe postupaka abrade. Karakteristika veGine ovih
postupaka je da u njima dominira jedan proces - osnavni praces. a drugi proces
sluzi za intenziviranje i pospjesivanje djelovanja osnavnog pracesa - dapunski pro
ces. Ovakvim postupcima se upravo na ratun kombinovanja postize veea proizvod-
nost, paboljsava kvalitet i tatnost abrade i omogueava obrada materijala koji se
uopste ne mogu obradivati postupcima prve grupe a i istovremeno je obrada sarno
postupcima druge grupe enormno skupa.
U ovoj knjizi biee govora samo a pastupcima abrade skidanjem materijala alatima defi-
nisane i nedefinisane geometrije, dakle sarno 0 konvencionalnim postupcima.
Podjela postupaka abrade skidanjem materijala prikazana na shci 0.1 je podjela s obzl"
rom na mehanizam procesa kajim se ostvaruje skidanje materijala. Medutim. posto teh-
nologija kao naucna disciplina obuhvata osim materijalnih i nematerijalne procese (ener-
gija i informacije), to se razlikuju:
Konvencionalne tehnologi.ie,
Vlsoke tehnologiJ8
Nekonvenclonalne tennologi.18
i<onvenClonalnc tehnologiJ8 SU ow" tennol-:)gij8 abrads' rezanjelT, l<o.i8 55 OSWaI"UI,
kl2siCnitT. alatnim masinam<:. ti. masinami' kalf nf, saarz,: SIS!8m,' Ii;
mericKog .. t8nnologlW sileaec( zns.call<:s
Masine su padijeljene prems veliCini serije proizvocin)c-: Zc, pojedinacm: SerilSl\l,
masovnu proizvodnju.
Veliki je uticaj Ijudskog faktora na rezultate i sam proces proizvodnje jer su avo
tehnologije sa velikim ucescem proizvodne kvalifikovane radne snage (radnici visako-
kvalifikovani u relativno uzim proizvodnim oblastima: strugar, glodae, brusac t.d.;
sto nerijetko rezultira neujednacenim kvalitetom proizvoda,
Pajava skarta js neizbjezna, dijelom zbog vee navedene kanstatacije. a dijeiom
zbog neujednacenog kvaliteta proizvoda u prvaj, drugoj iii treeo] smjeni (nocnofT'.
radu),
Visof(8 tatnos! i kvalitet abradene povrsine maze se postie: ali je cijena iog postIZt::'
naracito u pO,iedinacnoj proizvodnj:, dosta V1SOf(S
Vremensk: okw pralzvadn) (roKOvi) 6esto se tesko maze tacno oredvidjeli zbo!
predvidenih smetnji i ZaSlO)8 u prolzvadnji sto Qbavezno vaai ka smanjenjlJ kOnKlJ-
rentnostl,
Visake tehnalagije su one tennalogije obrade rezanJem koje se ostvaruJu na masinama
sa numerickim upravljanjem NC (Numerical Control) i to od obicnih NC masina, preko
CNC masina (Computer Numerical Control kompjuterski upravljane masine) do CIM
3
O. UVOD
sistema, odnosno elM tehnologija (Computer Integrated Manufacturing kompjuterom
integrisana proizvodnja). Ove tehnologije karakt8risu sljedece znacajke:
Ne posto)i decidna podjela ovih masina prema veJicini serije proizvodnje taka da su
ove masine sa velikim stepenom fleksibilnosti.
Utica] Ijudskog faktara u direktnoj proizvodnji sveden j8 na minimum, jer jedan rad-
nik maze da opsluzuje vise masina pri cemu se njegova kreativna uloga iz konven-
cionalnih tehnologija potpuno gubi. Medutim. Ijudska kreativnost ]8 u ovim tehnolo-
gijama prenesena u fazu pripreme proizvodnje gdje S8 definise plan proizvodnje,
pripremaju i podesavaju rezni alati, pribori i mjerni alati, izraduju programi abrade i
sl.,
Kvalitet proizvoda je ujednaeen najvise zbog eliminisanja Ijudskog faktora u direktnoj
proizvodnji.
Rad u svim smjenama je mogu6 i bez posljedica na kvalitet proizvoda, opet zbog
manjeg broja proizvodnih radnika,
Zastoj! i nepredvidene smetnje u proizvodnji su svedene na najmanju mjeru jer se
proizvodnja u principu vodi pomocu racunara,
Skart je sveden na minimum jer se tacnost i Iwalitet proizvoda normalno postizu, i
Meauskladisni i sk!adisni prostari kao i meduaperacijska vremena su minimalnc...
Nekonvencionalne tehnologije su OnE tennalogi,18 u kO,iims odnosenje materijala
zasnovano no fizicko-hemijskim proceslma i za I<o)e je po jedlniCi oaneSenOf! materiialE
potrebno mnogostruko vise energiE:- nego KOci pOStupaKa abrade rezanjerr:. oonosno
abrade sKiaaniem strugotln8 Ove tennologiJ8 Karakterisu sileaec8 znaCaiKf'
4
U procesima ne ucestvuju klasicni alati sa deflnisanom geometriiom radnih povrstna
te na taj nacin ne pastaje ni problemi u vezl trosenja, zamjene i izbora alata, sto
znaei da nema ni promjene tacnosti i kvaliteta proizvoda.
Mogu6a je abrada materiJala sa ekstremnim karakteristikama; vrlo tvrdih, zilavih,
krtih, otpornih na visoke Hi niske temperature eija je obrada pastupcima skidanja
strugotine, odnasno rezanjem, iii enormno skupa, iii pak patpuno nemoguca,
Maguca ie obrada di)elova vrlo slozene konflguracije, miniiaturnih dijelova. tanko-
stjenih dijelova, izrada otvora veama malih dimenzija i slazenog poprecnog presjeka
i t.d.,
Potrosnja materijala obratka ie minimalna ier se sjecenie materijala vrsi vrlo tankim
rezovima sto naroCito dolazi do izraiaja pri obradl dragocjenih i skupih materijaia
kao s\O su sve vrste plemenitih metala. safiri, rubini. dijamanti i sL
POSTupel OBRADE REZANJEM
1. POSTUPCI OBRADE
JEDNOSJECNIM ALA TIMA
Postupci obrade rezanjem jednosjeenim alalima predstavljaju pastupke pri kojima alai
Ima jednu reznu ivicu koja moze bili u zahvatu sa abratkom neprekidno iii povremeno
Ovi alati se nazivaju nazevi. U ove postupke spadaju: struganje (tokarenje), blanjanje,
te vertikalno i horizonlalna rendisanje.
"1.1. STRUGAN
1 . i .1. Osnovne operaCi)6
Slruganje je pastupak abraae kaj! se najvise korisll 00 sVlrl konvenClonmntr DOSIUDaKa
abrade, Struganjem se obraduju osnasimetri6ni (cilindricni) proizvodi pri cemL )8
ce obraaivati kako cilindri6ne, tako i bocne (6eone) povrslne tih proizvada, Zboo siro-
kog dijapazona razliCitih aperacija strugania, procjenjuje se da aka 40% ukupne
rezanjem otpada upravo na struganje.
Glavno kretanje predstavlja rotaciono (obrtno) kretanje obratka, a pomocno (posmicna).
kretanje alata. Pravac i karakter posmicnog kretanja se definise prema osi obratka
maze biti razlicito, sto daje razlicite mogucnosti siruganja. Na sliei 1.1 prtkazane Sli
osnovne operacije struganja, ito: uzduzno vanjsko struganje (a), uzduzno unutrasnie
(b), poprecno vanjsko (c), poprecno unutrasnje (d), konusno vanjsko (e)
unutrasnje (f), kopirno (g), profilno iii fazonsko (h). neokrugio (i). leone suuganJ8 Uj.
sIruganJ8 naVOj8 (k), struganje sterne povrsine (I). t8 usijecani8 OOSij8CaniG
Pri uzduznom struganju pravac posmienog kretanja je koaksijaJan 52 obratks
Moze biti vanjsko i unutrasnje. Kad poprecnog ili e80nog struganja pravae posmicflog
kretanja je normal an na osu obratka i pr'1 avam struganju se obradu.iu raYne (6eone',
pavrsine obratka. Konusno struganje iii siruganje konusa nastaje Kad2 pravae
posmicnog kretanja sijece osu obratka pod nekim uglom i maze biti vanisko i unutras"
nje. Ovakav pravac posmicnog kretanja moze se ostvariii na vise Najeesce, a
to je slucaj kod vecine univerzalnih strugova, posmak za konusno 5truganje se obez-
bjeduje tzv. kriznim suportom (nosacem alata) gdje 56 zakosen pravac kretanja alata
5
al
el
ii
v
bl cl

S1 s 0
,
----..:
52
gl
.---- -- (j)
ctLD
115 m,si is
I,t I
" 5
dl
hi
Operacije struganja: oj UZdllZItO vunjsko .'ttrllganje, b) uzduzno IlJIutra,i:njl!,
Slika 1.1, c) popreCflo vanjsko, d) popreeno e) IWIlllSI10 vU1!isko.fJ ko-
llusno g) kopirno, It) profiblO iii fazollsko, i) neokrug/o, j) ledno
k) strugmuc l) m) usijecanjc j
dobiie kao kombinacija istovremenog uzduznog i poprecnog kretanja. Kada S8 vrh alat2
po nekoj krivoj liniji kOja lezi u ravnini u kojaj takoder leti I asa obratk8, taos
S6 dobiju proizvodi sa slozenim osnosimetricnim povrsinama. S obzirom ds S8 ranije
ovakvo kretanje maglo dobiti sarno kopiranjem profila sablona, to se ova operacija na-
ziva kopirno struganje, Na univerzalnim strugovima, brzina rezanja pri kopirnom struga-
nju je promjenfjiva, jer S8 pomjeranjem vrha alata na razfiCitim pramjerima obratka (uz
konstantan braj obrtaja) mijenja i brzina rezanja. Medutim, na CNC strugovirna, osim
sto se programom moze definisati slazena putanja vrha alata, maze S8 i kantinuirano
6
mijenjati braj abrtaja obratka. te na taj nacln adrzavati brzina rezanja konstantnam. Aka
alat ima reznu ivieu slozenog geometrijskog oblika i aka se obrada s takvim alatom
vrsi samo, najcesce poprecnim iii, rjede uzduznim pomjeranjem alata, tads se radi 0
tzv. profilnom (fazonskom) struganju. Dakle, oblik povrsine obratka se dobije zahvaljuju-
Ci profilu reznog dijela alata po cemu je avo struganje i dobilo nazlv. Prema tome,
osnovna razlika izmedu kapirnog i profilnog struganja ie 81:0 je kod prvog oblik povrsi-
ne obratka "zapisan" sablonom iii numerickim pragramom, a kod profilnog, profilom
(oblikom) reznog dijela alata. Ako se alatu obezbijedi ciklicno njihajuee pomjeranje u
pravcu normalnom na osu obratka, uz istovremeno uzduzno kontinuirano posmicno
pomjeranje, tada S8 magu obradivati neokrugle vanjske povrsine. Pri tome je glavni
uslov da za svaki obrtaj obratka alat mora napraviti isti, cijeli braj, cik!icnih pomjeranja.
Za slucaj prikazan na slie! 1.1.i, alat mora napraviti tri ciklicno-poprecna pomjeranja za
jedan obrtaj obratka. Specijalan slueaj ovog struganja je tzv. leona struganje kaje je
dobilo naziv po obradi lednih povrsina tzv. led no struganog gladala, sllka 1.1.j. Dakle,
ovdje je pripremak cilindriean komad sa onoliko uzduznih zljebova koliko ce buduee
glodalo (izradak) imati zuba po obimu. Naravno, ovdje je broj ciklicnih pomjeranja alata
za jedan obrtaj obratka upravo jednak braju zuba buduceg glodala, Kod izrade navaja
jednasjecnim alatima na sirugu neophadno je ds postaji konstantan odnos izmedu
broja obrtaja obratka i posmicnog kretanlc' alam Ova Sf direktnmT
kinemaiskom vezom izmedu obratka i zavolnag vrmen2. Kale !e u zahv8H_ 0<'. supon:orr.
(nosacerr, alata). Take ss za zadati I<ora!. r:;ostoie6: l\Orak zavolnoQ Vre(em
snuga h. odrede brolevi ZUOi:' zuocanikc: Z1. Dr! cemu s:;: ODezoeaws da
22 iedan obrt.:: obratka posmicno pamie:-' upr8V,' LC vrilsdnost korakE- navoi2 p
ODrad", siericnih povrslna (Konl,avnln Iwnv81<Sr1W S", 00011':_ Ilad" vrr. alaE '.'rt: i"U2JlC.
Kretanje, pri temu radijus tog kruznog kretanja oagovara radiJusli STerne povrslnf:O na
obratku, Konaeno, operacije usijeeanja i odsijecanja prikazane su na slid 1, l.m. Ovdje
su aiati mnogo manje sirine u odnosu na visinu 5 ciljem skidanja sto manje kolieine
materijala, Us\jeeanjem se izraduju uski kanali koji sluze za raz!iCite uskocnike, osigura"
ce i 51 .. a odsijeeanjem se obradak odvaja od ostalog dijela sipkastog pripremka.
1.1.2. Alati za obradu struganjem
Svl alati za obradu struganjem su jeonosJecni, znab. alati sa jednam reznom iVicom
ZOVU se strugarski nozevi, Strugarski no: ima dva osnavna dijela: rezni iii radni dio
prihvatni dio (drsKa iii nosae). U zavisnosti ad vrste operacije i materijala reznog dijela
strugarski nozevi magu biti izradeni od jednog dijela (naprimjel', ad alatnog iii
brzoreznoQ celika) Hi iz viSe dijelova (drska alata od konstrukcionog celika, a rezni dia
od alatnog materijala, naprimjer, ad tvrdog metala, keramike i sL). Medutlm, i u prvoJ
varijanti se najeesce rezni dio radi od brzoreznog celik8 koji se zavari za drsku noza
izradenu od mnogo jeftinijeg konstrukcionog eelika. Oblici strugarskih nozeva su stan-
dardizovani. Oblik noza zavisi ad operacije za koju je prevashodno namijenjen i ad
7
1. POSTupel aBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA
Tabela 1.1.
ObUci stulldartbzih nozem oti brzorcznog ce/ik(l i sa tvrdo iemljeJlim plo6.
cama od tl'rdog mCUlla
! Redni
STRUGARSK! NOZEVI
I
STRUGARSKI NQZEVI SA
I
00 BRZDREZNOG CEUKA
LEMLJENOM PLOCICOM 00 NAZIV !
I broj
I
I
TVRDOG METALA
!
,
G
I

I
Ravni noz za l
1
I
uzduznu vanjsku I
\
"
grubu obradu
1
I
.
,
1]
tJ
I
Savijeni noz za
2 uzduznu vanjsKLJ
1 grubu obradu
tJ
1]
i
3
Savijeni not za i
frnu
4
6 a
Ravni noi za
I
finu obradu
,
I
D
I).
-----j
5
I \ -j 1
Noz. za baem:
cJ
_c
(ceonu) obmdu
,
,
6
l- ,k'
! Noz za
U
7
('ilEJ Ii' 'fiF',
I No:': za unulrasllJ" ;
! grubu obradu
l
8 C) jiii ii) $#1
I No: _ za unutrasnju :
i
i ilnu obradu I
B
I

I R"ni Sillast! n02 I
I
,
I
9
za ilnu obraau I

r
I !
'I No:: za unutrasnje j
I
I
I
I
!
10
r
I
r
I USiJ8canJ8

11
! Not za izradu

vanjskog naV012,
12
r
j) fl; No' 22 izradu
"
i unutrasnjeg navoja I,
vrste reznog materijala. U tabeli 1.1 prikazani su osnovni standardni oblici strugarskih
nozeva od brzoreznog 6elika i sa tvrdo lemljenim reznim ploCicama od tvrdag metala.
Naime, dvije su osnovne izvedbe strugarskih nozeva od tvrdog metala: tvrdo iemljena
izvedba i 'Izvedba sa mehanick'i pricvrscenim okretnim reznim ploCicam a. Na slici 1.2
8
prikazana je izvedba strugarskog noza sa tvrdo lemljenom plocicom od tvrdog metala.
Prednost ovag nacina pric:vrscavanja placiee je sto S8 ista maze vise puta preostravati.
Medutim, presvuceni tvrdi metal se na preostrava, Ie zbog raga i ne lemi na drsku
alata. Strugarski nozevi sa mehanicki pricvrscenim okretnim reznim pioCieama pnmjenju-
ju se za presvuceni i nepresvuceni tvrdi metal. cermet, keramiku i peD i CBN. Ovaj
term in "okretna" znaGi da placica Ima vise reznih ivica i da se istrosenjem jeane rezne
iviee, plociea jednostavno zakrene i u radni polozaj dovede druga rezna iviea. Aka je
naprimjer, ploe'lea trogla8tog oblika, onda ana 'Ima tri rezne iviee, i aka jos ima rezne
iviee na obje strane, onda ima ukupno sest reznih iviea. !srrosenjem svih reznih iviea
plocica je dalje neupotrebljiva, dakle ne preostrava se. Okretne rezne plocice S8 dijele
prema vrsti materijala, obliku, namjeni, broju reznih ivica, nacinu pricvrsivanja i 51, Na
silci 1.3 prikazani su neki nacini prisvrscivanja (stezanja) reznih ploGlea. Prikaz na slic!
1.3,d se odnosi na nozeve za uSijecanje i odsijeeanje. a prikazi na slici 1.3.a, b i e za
ostale operacije struganja ukljucujuCi i izradu vanjskog i unutrasnjeg navaja. Sistemi
stezanja paleem i stezacem se kariste za ploGice bel. otvora, a sistem stezanja polu-
gom za ploGiee sa otvorom.
S obzirom na veliki braj proivodaca reznih ploGica, nametnula se potreba unifikaeijl2
reznog alma sa izmjenjivim reznlm oiocieama i Ie U obiiclms i ug,adoenifTl olmenzi!2:-
ma. Taka je ustrojen siSlem oznaCaVanj8 reznih ploClc2.. l<ao i drzac2 oloClc8.. 22 ope-
radje strugania navedeni sistem oznacavanja prikazar Ie n2 slier ,.4 Qznal(2 reznt:
olobce sastavlJena je od cetiri slovne aznake. Dro.lnin oznaka (tri seta po av? brc,
ia) i dodame s!ovne oznake. Na slici 1.4 u prinllerl Ii' data oznakc' D/v/V/C7
C)znaI<E; Z2 diZac' z" vanjsKl' ooraOL' sasIavilen8. JEo oe' Df ::;:O\lr)!: o::::na;:,: 2211"
a) Sistem s18zanja
palcem
Slika 1.3.
Slika 1.2.
Strugarski 1Iof. sa ()lNio iemijellol1i
piocicolll 0(/ (vniog metaJa
b) Sistem stezanja
stezacem
Rema ploCica
c) Sislem slezanja
polugom
d) Sistem sa rasciJep
Ijenim drzacem
Najl1i.k primjel1jh'uni 1l(ICilli stezulljd remih piocica lUi dri.uce
9
1. POSTupel OBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA
dvocifrene brajne oznake i jedne slovne oznake i na kraju jedne dvocifrene brajne
aznake. Na sHei 1.4 u primjeru je data oznaka PCLNR 1616H 09. Oznaka za drzac za
unutrasnju obradu sastavljena je od jedne slavne, dvocifrene brajne i jedne slavne
oznake, zatim, pet sjovnih oznaka i na kraju, jedne dvocifrene brajne oznake. Na slid
1.4 u primjeru je data oznaka S2ST SCLCR 09.
Popratne tabele na slici 1.4 se ad nose na pajedine slavne i broj6ane dijelove u
kama reznih plociea i drzaca, ito: 1 - oblik plaGiee, 2 - veli6ina led nag ugla, 3 - to-
lerancije dimenzija plociee, 4 - oblik reznog dijela plaGiee. 5 - veliCina platiee (nazivna
mjera), 6 .- debljinn ploGiee, 7 - radijus vrha plabee, 8 - tip rezne plocice, 9 sistem
stezanja ploGiee na drzae, 10 - tip drzaea (polozaj rezne iviee, napadni i pomocni na-
padni ugao), 11 - izvedba alata (desno, lijeva iii obostrano struganje), 12 - visina
drZaea, 13 - sirina drzaca, 14 -- duzina drzaea, 15 - izvedba drmea za unutrasnju ob-
radu s obzirom na naein dovodenja sredstva za hladenje i podmazivanje i 16 - prom-
jer drZaea za unutrasnju obradu. Tako naprimjer, oznaka drzaea DSGNR 1616R 12
predstavlja drzac za vanjsku uzduznu obradut za kvadratnu reznu plocieu, sa glavnim
napadnim uglom X = 90, lednim uglom a. = 0, za desno struganje (s desne na lijevu
stranu gledajuci prama alatnoj masini), visine 16 mm, sirine 16 mm, duzine 200 rnm i
debljine rezne ploGiee od 12 mm. Na ovakav drzae hi 58 naprimjer, mogla posr3vit
i
oiociea oznake SNMA 120604-MR. Ova oznaka dakle. oznacava reznu plobeL! kvadr8'-
oblikE:. 58 (ednim ujlorn 0:;;;;; 0". tOlerancije dimenzij2 (O,Ot', do 0.25) mm, sinnfo-
!<vaaratE. 1:2./ mrr: debiline 6,35 mm. radilUSEi zaoblJenja vrnc' 1,"';;;0; 0.4 mm reznon'
geomeuliolT; (oblih gruane povrsln: iomac strugotine; kOje IE, preporucenc: 22 prUOli
DoraOl
REZNA
PlOGICA
DRZAC ZA
VANJSKU
OBRADU
DRZAC ZA
UNUTRASNJU
OBAADU
pic
9
G 0903108
4 5 6 T 7
10 I 2 I 11 !
116116\ r-i-i
I 12 I 13 14 I
Slika 1.4. Sisfl'111 OZ1lllC{lWmja rezlti" ploCica i drzaca za vanjsko i ullutrasnjc
10
OZNAKE:
2. Leoni !x, c'
I
11 c,p i 0 Poseban opis I
4, Oblik reznoa diieia plaGiee::...-I
A I r:::JIJ M! t:::JI::j
G i I R
__ __ __ __ ___ __ _
0,005 iO,025 0,025
:) Velic:n2 oioclce
3.97
5.0 05
5,36
6.0 06
5,35
8.0 08
9,525 09 09
10,0 10
12.0 12
12.7 12 ,,,
15.86 ! E,
16.0
i
16
19.05 i H 1i:
20,a
,
20
25,0 25 25
25,4 25
31,75 31
32,0 32
I N I
I T t:::::EL:I 'I t:=::::I
O.013 0,025 I O,025
D,013 O.025 iO,025
I O,025 ! :1:0.025
I O,013 i O.013
0,025
Q,025
Q,025
iO,Qi ::
iO,02S
I 0.025 i (O,05-0.15)
I
, i PosBoan
X i oblik i
:.0.025 (O,O:,\!. i 5,
: 0,025
ro,1 >0.38) iO,01:
09
11 06
16 09
22 12
, 1(,
3:0 18
25
07
n 16
E,
01 5"'1.59
T1 - .9=1.98
02 - 8002,38
03 -
rl $-3.97
Radijus vrtla plocit::8
0(', - " -
0.:::
0" - '" 0,1.
06 - = 0.6
1=0.8
10 - r, 1.0
12 - I, - 1,2
04 - 8=4.76
0" - s=5.56
06 - 8",6,35
07 - 5=7.94
09 "",9.52

1f - 1.[
20 - ',= 2,0
2d - (, = 2,4
32-'=3.2
40-/,=4.0
SJika 1.4. Prvi nastm'ak
11
1. POSTupel aBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA
8. Rezna qeometri'a
I PF - Rezna qeometrija za zavrsnu obradu, MF - Aezna geometrija za arubu obradu
I
9. Sistem stezanja placies na dme
M D P S

If]
a
\!':J LtJ
Odozoa Stezacem i polugom Kruto stezanje
Polugom kroz oivor Stezanje vijkom
10. Tip driaca
B D E F
71]
"1j7
601j7 go. 10
L N Q R
;sltr
I
"1j7
95'
!
I 11. lzvedba alata
I R LIN
12. Visina driaca
13. Sirina drfaca
15. Izvedba driaca za unutrasnju obradu 5
obzirom na dovodenje sredstva za
hladen'e i odmazivan'e
S - Puni drtac za unUirasnju obradu,
A - Dri:ac sa otvorom za dovoden'e sredstva
Slika 1.4. Drugi nastavk - kraj
G H J K

107;U

7stl
S T v

14. Duiina alata

I
Q
o ;
! /1 i
.. ,
Duiina alata, h
mm
A "" 32 G '" 90 N _ 160 I U - 350
B "" 40 H "" 100 P '" 170 V '" 400
C = 50 J " 110 Q "" 180 i W "" 450
D '" 60 K '" 125 R=200 Y",SOO
E '" 70 L '" 140 S '" 250 ! X-specijai
F - 60 M - 150 T - 300
16. Prom'ar drf3ca za unutrasn'u obradu
00 - rom'ar u mrn
Na slici 1.5 prikazana je paleta reznih plaGiea ad tvrdog metala (nepresvuGenag i pres-
vucenag) iz proizvodnih programa alata za struganje veGine svjetskih proizvodaGa
reznog alata. Na slici 1.6 prikazani su obliei reznih platiea za odsijeeanje ejevastih
12
komada (slika 1.6.a), odsijeeanje Sipkastog materijala (slika 1.6.b), usijecanje (slika
1.6.c), kopirno struganje (slika 1.6.d) i izradu navojs (slika 1.6.e).
Kad reznih placica ad tvrdog metala vaian element predstavlja oblik grudne povrsme.
Nairne, s aspekta lornljenja i oblikovanja strugotine, narocito pri rezanju sa malim
vrijednostima poprecnog presjeka rezanog sloja materijala, veorna je vazno imati takav
oblik grudne povrsine koji ce omoguciti lomljenje strugotine. Ked okretnih (izmjenjivih)
CNMG CNMA CNMM CCGT, CCMT CNMW

DNMG DNMA DNMM DCGT, DCMT DCMW RCMT

RCMX RNMG
Ii 0 il
10\

[g
! ( )!
Ii i!
1 _ _ f!
t==J
i -,
\ i
'---'
8NMG SNMA SNMM SCMT SCMV\' SPGF:. SPMh
8NGN, SNUN 8PGN, SPUN
G\
TNMG TNMI'. TNMM TCGT, TCMT TCMW
6 /"'"
'----'
\-1
TCGR TPGP., TPMR TNGN, TNUN TPGN. TPUtv

VNMG VBGT, YBMT VBMW WNMG KNMX KNUX
Slika 1.5. Reme pioCice od tvn/og meta/a za opcl'tlcije strugallja
13
1, POSTUPCI OBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA
reznih ploGiea ad tvrdog metala S8 zbog toga na grudnoj povrsinl izraduju jeana iii
vise, na razlicitim odstojanjima i u razliCitlm oblicima. Ispup6enja i udublJenja Osim
toga, prijeiaz ledne u grudnu povrsinu S8 izraduje U obliku prijelazne povrsine (fazete)
najcesce sa negativnim grudnim uglOm. Na slici 1.7 prikazani su neki najeesCi oblici
grudne povrsine kojirn se strugotina efikasno lomi i oblikuje. Stika 1.7.3 i b predstavlja
rezni klin sa fazetom, velikim pozitivnim grudnim uglom i lomacem strugotine koji
vearna dobra lomi strugotinu. Osim ove izvedbe, postaji i izvedba sa blazim prijelazom,
slika 1.7.c i d, gdje strugotina im3 nesto stabilniji toh nego u prethodnom slucajU.
Cesto se grudna pavrsina radi sa dvojnim utorima. slika 1.7.e j f. kao i oblieima prika-
zanim na slicj 1.7.g, h, i i j. Valja naglasili da su ploGiee prikazane na stici '1.7.8, c,
8. 9 i i dvostrane, Ij. da ih je moguce okretati i na drugu stranu, dok su plotiee pri-
kazane na slici i.7.b, d, f, h i j jednostrane
Za efikasno lomljenje strugoiine vete sirine, dakle pri uslavima grube abrade, koriste
se rezne platiee ad tvrdog metala sa promjenljivim obl\cima grudne pavrsine gledajuCi
uzduz rezne iviee, slika 1.8.a. Kada js potrebno smanjili povrsinu kantakta izmedu stru
gotine i grudne povrsine, Cime se smanjuje i prijenos toplote sa strugotlne na alat,
lada S8 kariste plociee koje na grudnoj povrslni imaju izraden Gilav niz sitnih sfericnih
ISQUQCeni2. Na taj nabn se kontakt izmedu alata ostvarulE' preko vrnova
avil! ispupcenja. ij. preko mnogosHuko manJe povrsme.
aj
Slika 1,6
aj
bl
Slika 1,7,
14
bj cj d) oj
He.lle p/oNcc od fvrt/OJ! I1Ictala 1,(1 kopimo strur:aflje
i izradll
01 eJ
g)
dJ f: hi
OMici Krudll(, l'cZIlih p/oCic{I od tl'rdog mewla .I" ci(jem lomUBI!;a
i ohlikoJ1flf!;a slrugotinc
Za operacije struganja se kariste i placiee od keramjke, cermeta i supertvrdih reznih
materijala. Na slicj 1.9 prikazane su plotics ad kubicnag bornitrida (CBN) i polikristal-
nag dijamanta (PCD). Primjecuje se da kod avih plocica samo rezni dio izraden od
navedenih reznih materijala, najvise iz razloga njihove visoke cijene. Takoder se primje-
cuje da su grudne povrsine izvedene kao rayne povrsine iz razloga slabe otpornosti
ovih materijala na udare.
B-B
12'
,
aJ
.,',:,,');.\
F
bj
Slika 1.8. !zl'edbi grudllih l'ol'r.siflu reznilt ploNetl od n'rllo;: mewia
-
,

- CNMi. DCMV RI'iGi
T(;MW TNGN

....

l.",
TCMW VBMW 166.0G/L-VW 166.0G/L-VM N151.2EG
aJ

CCMW DCMW SPUN TCMV: TPU[< VBMv\', VCMW
bj
Slika 1.9,
RCZIlC pioCicc za operacije oa: o} kubihlOg bornitrida (eEf.!)
i b) polikristaillog dijalltan(a (PCD)
15
JEDNOSJECNIM
1.1.3. stru9anje
a geometrija alata za
Za strugarsk .... " i alate sa lemljenim ploGiea
C"o' "eli
K6
t"
ma ad tvrdog <eVe ad alatnog talika, brzoreznOg C optirn
a1ne
rezne geomB rlJ
e
" jer
se tl alatl tl iZbOr<3 bazi okretnih reznih piocica
':;I ... p ,pastol8 siroke mOQucno
s
alate (18. rijednosti elemenata rezne
!zbor geOITIetnJe reOstravatl Za ostale strugarske 'rnalnih v .. I f "ime
geometnJ8 LJtlc:,,)e Znatno smanjen. Na izbor optl vrst8- op.eraCl
j
8, e I fez
, rn .. laW atUr! se mogu nact preporu-
f8Zanja I vrsta aterijal obratka, matenJal a 'u liter. b I'
k
srerl , " e navedenlh faktora. U ta e I
e za izbor PO" za hiadenJ8 i podmaz!V<3.nJ gore
1.2 date SU Pr JBdlnih Uglova alata a u zavisnostl ad rudnOQ ugla (y), vrha alata
(r) i glavnog vrijednosti lednog ugla (cd; ad br,zoreznog U
"o.Do.d noze (.) I ugla naOlba rezne IVlee
1.3 su date Dr nag ugla (K) za strugarske 09 Y. -
(
') d' eDOtl.! , ) gru
dn
r(lIke.
./", , 23 tvr I rn cene vrijednostl lednog (a , k8r8
etal jdn8
, a u tebeli 1.4 za alate od okS
Tabela 1 ;::>
i
1
Tabela 1.1
16
Tabela 1.3. Preporllcelle vrijednosti ug/ova strugllrskih JlOZel'll od tvrd{)(f meill/a ,
I
MATERIJAL CVRSTOCA, MPa(
y." I
i
fTVRDOCA, HB
n."
}.,O
OBRATKA
... 1 Gruba obrada! Fina abrada, I
i
<: 350 5 do 6
I
> 500 5 do 6
I
Nelegirani
500 do 600 4 do 6
konstruKcioni
600 do 700 4 do 6
I
celici
700 do 850 4 do 6
I 850 do 1000 4 do 6
700 do 850 4 do 5
850 do 1000 4 do 5
Legirani
1000 do 1200 4 do 5
Mn. Cr-N'I 'I Cr-Mo
1200 do 1400 4 do 5
celiei
1400 do 1800
I 4 do 5
1800 do 2400 3 do 4
Cr-celiei > 1000 I 4 do 6
,
NehrdaiuCi celici 600 do 700
,
4 do 6 I
celiei
1650 do 2000 4 do 6 ,
Alatnl celici 1500 do 1800 4 do 5
I l Kaljeni celie!_ 1500 do 1800 4 do 5
,
350 do 500
,
4 do 6
I
,
I
,
I, Galieni liv 500 do 600 4 do 6
600 do 1000 4 do 6 I
I
< 160 HB 4 do 6
"
t
,
Sivi
I"
160 do 250 HB 4 do 6
I
> 250 HB 4 do 5

I Kokilni liv
<: 500
I 3 do 7
!
> 500 2 do 4 i
I Temper liv
<: 400
j4d08 1,
380 do 500 4 do 6 1
I
Mesing
80 do 100 HB
1 5 do BI
> 100 HB I 4 do 5
Bakar 220 do 350 6 do 10 1
i
Mehka
I
3 do 8
I Bronza Srednja
Ii
3 do 6
I
Tvrda 3 do 5
I,
_
c
le9ure! I;} do 1<- ! ClnK 1 n!eaove
_____ __ +8 do 12 1
50 HB 8 do
I
50 do 80 5d0121
Aluminijumove legure 80 do 100 5 do 12 I
100 do 130 5doPI
> 130 HB 5 00 12 i
5 do 10
I
16 ao 20
I
! 5 do 10 15 do 18
,
5 00 10
t
14 do 18
1
-4 do 5 "
5 do 10 12 do 16 -4 do -5
I
I,
4 do 8 10 do 14
"'
do -i3
i

-4 do -6
2d068do16
I
"'
do -5
I
,
Od056do14
I.
-5 do -6
I,
Od054d08 -5 do -6
Od03 i 3d08
,
-5 do
-2 do 0
I -6 do -4
I
3 do 8 ,
3 do 5
I
,
0 do 6
I
I
[) 00 6 ,
o do 5
0 do 6
I
0 do 6
do 6 I 0
I
o do 5
i
o do 5 I
I
I
I
I
I
i '
o do 6 I -5 do -6 'I

8 do 10 t, -5 j
6 do 14 I -4 do -5
o do B " -4 do -6
I
2 do 8
i

-10 do -5 \
,5
8 do 16
,
-2 de -4
,
6 00 10 -2 00 -4
4 do 8
-
3 do b
6 do 12
I
-2 do -4
-;
i
2 do 6
,
-2 00 -5
o do 5
;
I
,
-4 do -5
o do 5
I
-2 do -4
I
-2 do 3 -4
8 do 12
i4
00 -5
\
6 do 10 -5
8 do 15
I,
-4
6 do 10 I
_4

18 do 30 I
4 i ,
8 do 18
,
-5
I
,
6 do 15
I
-5
6 00 14
,
-f;:
-
-, i I
L do 1L
-4
31 do 45
20 do 35
12 do 20
8 do 18 i
6 dO 14 . 3 do -5 I
, I'
o do 10 i -3 do -5
___ -'-____ f:_-::' O,,-_! __ -'-_-,+ __ __ II
Mg-Si legure 12 ! 14! -4
17
,. POSTUPCI aBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA
Tabela 1.4. Preporucellc l'ri;ednosti uglova strugal'skih IUJzeva od oksidnc keramike
MATERUAL
OBRATK/ .
Ce4"
,Sivi ilv
! Alumlni'tnT'
AISi lecurs
Mesin i bro'1za
I 'I Bwna re:z:anp, \.'- mimlr1
1
tVRSTOCA, MPai[ REZNI liGLOVi. Of' posfllaku s. mmlo ,
/TVRDOCA. HB
}' ex ?c /( 0,05 do 0,1 i 0,1 do 0.4 I
<' 600 I 0 do -4 7 10 do -4:45d090!90 do 1101250 do 500 1100 do 3501
600 do 1000 i 0 do -6 : 6 Gdo 1145d090
1
90 do 110 1 200d0<100] 80 (Jo 300!
'> 1000 10 do "10 i i 0 do 4145 ds:' 90! 90 GO 1101100 do 350 i 60 do 1
" 220 HE I 0 do -6 I 6 IOdo.4145 do 90i 90 do 110 1150d0450, 80 do 300
200 do 300 10 OdD -4 i45 do 80180 d0 110 i600 do 1200i 500 do 800
90 do 110 HB o do 5
,
8 I 0 45d09QI90 do 1101400d0900 1 30000800
50 do 125 HB 5 do 10 o dO lOi 0 145 do 80: 100 1400 do 12001300 do 1000'
! Napomena: Radijus zaobijenia vrha alala ne !reba prelaziti r, _ 2 mm, posmak nc smije plee, vrijednost
s'" 0,6 mm!o. a na;voca dublna lezanla d - 7 mm I
1 .1.4. Rezimi rezanja pri struganju
Najtatniji natin odredivanja eJemenata rezlma rezanja je anaiiticki naCin. Izrazi, dobiveni
na osnovu oogovarajuein anallzc, kOjl se koriste zs racunanje elemenat a reZlm", rezanja
pri sHuganJl.! su:
18
22 vrijednoSl dublne rezanja:
(P
M
'1] '$X-XI
CC
F
,
, mm,
za posmak S obzirom na otpornost drske alat3 na savijanje'
za pasmak s obzirom na kvalitet ob radene povrSlno:
(1.1 )
(1.2)
(1.3)
za posmak 5
zahvata grube
obzirom na krutost obratka i cbrade u slucaju kada posllje
abrade slijedi zahvat fine abrade:
, mn'l/o,
. (3
(1.4)
POSTUPCI aBRADE REZANJEM
za posmak s obzirom na krutost obratka i kvalitet abrade kada je gruba obrada
ujedno i zavrsna:
'" (max E !
$ ::::: XI mm!o
d
Y, ./3 . .
\O.4./I.C
F
, .
(1.5)
za broj obrtaja obratka (brzinu rezanja) s obzirom na maksimalno iskoristenje posto-
janosti alata:
o!min i (1.6)
za broj obrtaja obratka (brzinu rezanja) S obzirom na maksimalno iskoristenja snage
maSlne:
1,91.10
6
'P
M
'1]
C
F1
d
Yr
, a/min
U izrazima (1.1) do (1.7) Dznake pojedinih velicinu su sliede6e:
PM, kW, snaga masine.
l), koeficijent iskoristenja alame masine.
C\ .. m, x. y, konstanta i eksponenti u orosirenorr, maZl' 28 brzinL' rezanl;:'
(1.7)
UFi X f' Y 1, konstanta i eksponenji u pro{menom 12mzu 22. giavnu silu rszanjE.:..
Co. 1imm
2
, geometrijska konstanta drske alata.
Gsdoz. MPa, dozvoljeno naprezanje na savijanje materijaia drske alaia
fe' mm, radijus zaobljenja vrha alata,
Rt pm, teoretska visina neravnina profila obradene povrsine koja odgovara maksimalnoj
visini neravnina Rmax,
I'G, mm, dodatak za finu (zavrsnu) abradu,
1--1, koeficijent koji zavisi od naCina stezanja abratka,
I, mm, duzina abratka,
E, MPa, modul elasticnosti materijala abratka,
I, mm4, moment inercije popreenog presjeka obratka
fmax ' mm, maksima!ni ugib obratka.
Brzina rezanja je najvazniji element rezlma rezan,le njome Sf: znaeaino maze uticat n2
troskcve proizvodnje, vrijeme izraae i kvalitet abrade. U pnnsipu. Dostupa!c odredivanl8
brzine rezanja zavisi ad velieine serije proizvodnje (broj izradaka), Kada 58 rad! 0 ma-
sovnoj i velikoserijskoj proizvodnji tada js veorna. vazno odrediti tacnu, optimalnu vri-
jednost brzine rezanja. Pri tome je potrebno ima!i taene podatke 0 karakteristikama
materijala obratka i arata, cijenu alata. troskove radnog mjesta. snagli masine i s1. U
slucaju pojedinacne proizvodnje, treba teziti odabiranju sto je mogu6e veee brzine reza-
nJa.
19
1, POSTupel OBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA
Da bi se magao provesti analiticki naCin proracuna eiemenata re2ima rezanja neophod-
no je poznavati obradljivost konkretnog materijala obratka, tj. poznavati konstante i
eksponente u prosirenim izrazima (modelima) za kriterije obradljivosti. U izrazima ad
(1.1) do (1.7) to su konstante C
v
, eFt, i eksponenti m, x, Y, XI, y,.
U tabelama 1.5 do 1.12 date su preporucene vrijednosti elemenata rezima rezanja pri
struganju za razlicite materijale obratka.
Tabela 1.5. Preporucene postojanosti strugarskih Ilozeva
POSTOJANOST ALATA, T; min
OPERACIJA STRUGANJA
Brzorezni celik (HSS)
I
Tvrdi metal (TM)
Gruba struqanje 30 do 40
,
60 do 120
Fino struQanie 60 240
Na'flniie struQanje 120 i
480
S\[uganje Ozrada) naboja 45 i 120
Rad na revolver do 5es! alata 90
i
360
--
strugovima preko ses! alaia 120 I 480
Rad na iednovreteni 120
I
480 ,
automatima visevreteni 150 I 600
Rad na numerici(i uplravlianim maslnama i 5 do 15
TabeJa 1,6,
Preporucenc brzine rezanja i posmaci za vanjsko strllganje eclika i sh'og
/iva alaiima od brzoreznog celika
I
I
MATERIJAL OBRATKA
20

Oi
,0
Srednjeugljenicni
Srednjeugljenicni
Niskougljenicni
TVRDOCA,
HB
175 do 225
STANJE,
TEAMJeKA.
OBRADA
I Tapia valjar., zaren
I iii tliadno vuter-
T oplo valjan,
225 do 275 normalizovan, iaren
iii hladno vucen
DUBINA POS 1AK 1 SRZINA i
AEZANJA, I\: ,'" REZANJA, ,I,
d, mm S, mm/o \ v, tTl/min
1
4
8
16
34
26
20
15
,
I I
I
1
J
TabeJa 1.6, Nastal'ak - kra;
MATERiJAL OBRATKA
TVRDOCA, I
HB
STANJE,
TERMICKA.
OBRADA
, DUBINA I
'[ I, POSMAK"
REZANJA.,
I BRZiNf, I
,
i REZANJA
d, mm s, mm!c
, v. m/min i
Gelici velike cvrstoce 225 do 300 Zaren
4 0.4
26
20
I
1 0,18 II,
I
, 8 0,5, 15 ,
r-,--------Ir-----+-______ L_''-'6'-_:.---''-0!.'7!i.5 __
(jj Allstenilni 135 do Zaren
I I' I I 0,18 I 110
185 , I 4 ,I 0.4 I, 90
>U 8 I 0" 70

'" Martenzitni 135 do 175 1 Zaren I : [! : !
r---r------t----'------t--""6'--_1_-"'''''- +---''':--- i
I: :Y
oS
::?: Priltni 190 do 220
16 I 0,75 ! 55
'"
TabeJa 1,7.
Preporucclle brzine rczallja i jJo:mllll..:i Zll ccmw i
/iva alatima od tvrdog meWlu
!
NEPAESVUGENI TYRO:
<i
METAL I PRESVUCE.''''; TVRCd METAl.!
STANJE, I !
MATERIJAL
'0
I,
i
Ow
Vrsta
OBRATKA
OJ:
TERMICKA . v, mirnin
i
I S
Vrsta
j
08RADA I s, I Ok",,,,
v.

[
Ivrdog
mimifl j
lvrdog
I
mm/o iemiJena I rezna
metala
, mm/o
metala
loi':!ca ploclca
I Ni,koc9
Topla valjan,
I 0,18 I
150
I
195 PtO
i
C,tf: 290 GPID
125 do normaiizovan, j 0,5 125
I
150 P20
I
0,4 190 CP20
Ijenicni 175 zaren Iii
0,7 i
100 120 P30 , 0,5 150 CP30
hladno vucen
1.0 75 95 P40
"
'0 I
I Topla vallan, I
E
0,18 ! 140
I
180
j
PtO I 0,18 280 CPlO
:; Srednje-
125 do I normailzovan, I
0,5 ! 110
I
140
i
P20 i 0.4 HE CP2(;
::.1 llgljenicnl 175 zaren ill
Q,7U
110
i
P30
!
0,5
!
I
145 CP30
I
hladno vucen
1,0 67 . 85
,
P40 I , ,
-
I Srednje- 275 do I Norma::zovan I
0,18
1
,
I 105
j
,30 PlO 0,18 170 CP10
109))80;0011 325 ill poboll'oo i
0,4
I
79 100
i P20 0.4 130 CP2(:
0,5 60
,
-I I '

P30 0,5 105 CP3ri
, -,
U !
0,18 115
I
150
I
PlO 0,18 200 CP1C i
Z Srednje- 175 do I vai)an,
i
0,5
I
90 120 P20 0.4 160 CP20 i
'c illgljenicni 225 zaren III
0,7 73 95
I
P30 0,5 120 CP30 I
I hladno vlIcen
,
1,0 58 76
I
P40

I
I
I
Tapia valjan, 0.18 120 150
I
PlO 0,18 18S CP10
Niskoug. 225 do normaJiZQV81l 0,5 95 120 P20 0.'1 135 CP20
!
Ijenicni 275 iii hladno 0,7 73 95 P30 0,5 105 CP30
,
vucen 1,0 58 73
I
P40 !
21
,. POSTupel OBRADE JEDNOSJECNIM ALA TIMA
Tabela 1 7 Nastal'ak - kral
1
NEPRESVUCENI TYROl METAL
MATERIJAL
OBRATKA
I I v, mimir.
TERMICKA i Vrsta
tvrdog
melala
i PRESVUCENI TYRO) METAll
I 1--------;
s, I V, 'I I
OBRADA i S, , Tvrdo ! Okretna
I
! mmlo i lemljena I r8ma mm10 I m'mrn i
!_..I?_IOcica ----.t?loC!ca
CPlO
Celici velika
CVfstoce
225 dO I
300 I
!
0,18 I 105 135
Zaren I I 105
!
PlO
P20
P30
P40
0,18 I
0-,
0:' i
CP20
185 I
135
105 CP30
:!I
.c ! Marten-
!f!.! Z!lni
I
135 do II
185
135 do I
175
190 do i
220 I
Zaren
Zaren
I
0,18 i
I 0,4 I
: 1
i 0.18 i
I 0,5 i
I 0,7 i
i 1,0
105
100
76
60
145
120
100
73
115 I
,
60 I
120
105
84
64
190
145
115
90
125
105
"
69
, K01, M1G
I
I K10 MlQ
1<10, MlO
K20 M20
M10 Pl0
I m
I 0,18 !
! 0,4 I
[ 0,5
I
, t
0,4 I
i 0,5
i K20 M20' I 0.18
1 K20' M20 I 0,4 I,
K20. M20 i 0,5
i K20, M20 I -
, I
160 [eK01.
135 iCK10, ,-,M1Gi
105 jCK10, CM10
245 leMlO, cPJ
i
190 CM10, CP19
150 I
CM20
, d
160 iCK20, CM2n
135 ,CK20,
105 iCK20 CM2D,
I ,I
Tabela 1 8
PrcporflCCl1C hrdl1c i posmaci 'Jl struglllljc llgljcuihdh j
niskoieglranih celika a/atima od hrzorezllog eelika i tvrdog meta/a
MATERIJAL OBRATKA
I
r
I
I
Ugljenitni i niskolegirani cellel
(osim lahko obradijivih celika
ceiika za automate)
I i Ni,kokgll,mcn, '" 00,"6,mm
I sadrle em sumpora
I I Srednjeugiienicn: sa pove-
I I canim sadr"zajem sumpora I
I >,
I I niskougijenicni sa povecanim
I "d"o;oo 010'"
IJ
22
Niskolegirani sa povecamm
sadrzajem sumpora
'Gruba obrads ((1- 2.5 mm) ! ::iwrsna obrada (d- 0,25 mm)!
TVRDOCA I ""I
HB I V milnill [I S, mm/o I V S,
I HSS I TM HSS i TM I HSS 1 TM I HSS TM I
85 do 125 ! 37 126 0,25 0,38-"] 41 I 140 I 0,13 015 'I
125 do 1751 30 104 0,25 0,38 i 34 [' 116 I' 0,13 0:15
175 do 225124 93 0.225 0,33 I 27 102 0,13 0,15
225 do 275 20 85 0.175 0,23 I 23 I' 94 0,1 0,13 t
275 do 325 l 18 75 0,175 0,23 20 82 I 0,1 013
325 do 375 il15 62 0,175 0.23 I 17 69 0,0751 1 ,
375 do 425 11 49 0,15 I 12 II 53 0,075 0:' i
l
HRc 50 do 521 6 27 0.15 0,2 6 30 i 0,075 i 0,1
HRc54d05Si 17 0,15 i 18 I, 10,0
7
5
100 do 41 154! 0,25 I 0,38 ! 46 '[1 170 0,13! I
150 00 200 i 44 I 170 i 0,25 0,38 I 50 189 0,13 I
100 do 150 4,! 155! 0,25 0.38 46 i 172 {),13 0,15 'I
150 do 200 35 I 131 II 0,25 0,38 38 ,I 146 0,13 1,15 I
200 do 250 29 I 99 0,2 0,30 32 110 0,13 I 0,15
275 do 325 24, 93 i 0.2 0.25 27 104 0.1! 0,13 !
325 do 375 15 i 62 . 0,175 0,23
375 do 425 11 47 0.15 0,2
150 do 200 32 i 120 0,25 0,38
275 d() 325 i
375 do 425 'I
HRc 50 do 52
HRc 52 do 56
18 i 82 0,2 0,25
11 II 47 0.15 0,2
6 27 0,15 0,2
",7 0.15
17
12
35
21
12
6
69
53
134
91
53
30
lB
0,075 I 0,1 i
0,075 I 0,1 .
0,13 1,1
5
i
0.1 1,131
0,0751 0,1 !
0,075 0,1!
- 0.0751
I
,
I
1
,
1
I
I
,
i
,
!
i
!
I
I
POSTUpe! OBRADE REZANJEM
Tabela 1,9,
Preporucelll' brzillc pri struganju alatima od brzol'cz"ug celika i
tvrdog mettlla
VRSTA
SRZINA REZANJA,
V6o- m!mln, Popravni koeficijent za'
MATERIJAL
TVRDOCA
OBRATKA
ALATNOG PRI POSMACIMA. s. mm!o
brzinu .1. vrSlu alata
MATERIJALA i
I V240 i
"480.1
-
0,1 I 0,2 0.4 0.8 1,6 P10
i P30 !
-: 500
HSS 82 61 45 34 25 I 0,7 0,59
I 0&J
T5
P20 245 210 175 1S0 125 I 0,8 0,71 1,41
'a;
500 do
HSS 65 48 35 27 20 I 0,7', 0.6 ,
. I
._ 'W
600 ,
c P20 210 175 150 125 107 I 0.79 0,71 I 1,49 0,67 I

I
HSS 52 40 30
i
23 I
.
i
---I
600 do 700
17
i
0,7 0,59
P20 175 150 125
,
107 90
,
0.79
I 0,71
1 1.67 1 0,671
w " .
Z 17;
700 do
HSS 41 31 24 18
,
13 0,72 I 0.61
i

c 850
i I 1.,68 i 0,68
0 P20 155 125 100 80 63 O.B 0,71
x
HSS 35 25 18
"
10 0,72
i
!
. I .
850 do 1000 G,6i
P20 130 107 I 84 66
"
0,8 0.7 1,58 -LQ,58 i
!-iSS
I
41
I
29
I
21 15 I 10
!
0,72 0,61
I
- I . !
d
700 dO 860
P20 : ! 80 i
0.651
0 155 125 100 .63 0,8 0,7'1 1.88
6
1--
HSS I 32
,
24 17 I 12 8 f 0,7

0,61
[ .Q
850 do 1000
I
I
I
1000 do HOD!
P20
I
105 90 67 56 45 I 0,6 0,71 1,66
Z HSS 26 20 11
,
6
1
6
-r 0.72
0,61
I
l:l
P20 73 57 45 i 30 0,79 q.71 1.66
1400 do 18001
I
I 0:8 )
HSS 16 9 6
i
0,7
I 0,59 I
P20 46 35 26 ,
"
21 0,79 0,7 !
1_1
Alatn' cellci 11500 00 18001
HSS
I
15 6 c
I I
0,7 i 0.59 ,
P20 36 i 30
'"
20 16 0,78
,
0,7 1,68 I 0,68 !
NehrdajuCi
600 do 700 I
HS6
I
30
1
20 10
!
I
I
,
r--'
I - i
cellci P2[1 66 42
,

"
35 27
I
0,8
I
[1,"/1
--
300 do 500
HSS 76 51 ,
38
I
28 i 21
I
0,7 0.6 I
! II
P20 110 95 80 67 i
?L_ I 0.79 0,71 i
E HSS
,
46 34 26 19 14
,
0,7 0,58
'0 500 do 700
,
I
I
I

0;
t-- ..
P20
,
97 75 63 54 45 0,8 0,71 I 1,67
,()
HSS 27 21 15
I
12
I "
0.71
0,6 I

700
i
P20 60 50 45 35 30 0,8 0,71 1.68
200 HB K20
,
200 170 135 115
i
I
I
i
95 0,7 0,59
I I
Sivi liv 200 do 250 HB Kl0 150 127 106 90
I
75 0.7
i
0,69
250 dG 400 HB
KlO 105 90 75 60 i 50 0,71
,
0,6 1 . -
I
I
HSS 79 64 45 34 25
0,83 I 0.74
I
I
I
Bakar
I
I
I K20 1120 1000 840 750 670 0,45 0.30 ,
Mesinf; ao do 120 HB
HS6 186 125 I 84 57
I
36 0,75 0.63
!
i
i
K20 1350 1200 I 1000 900 BOO
,
0,45 0,29 i
Bronza
HS5 I 83
I
63
!
53
!
42
!
3C
I
0,76
I

i
!
I K20 I 630 500 ,
420 36(, 320 0.56 0.4,1
I
I
HSS
!
130 i 8S
I
60 I 37 I
fD.56
,
0.43 i
,
"I

80 do 300
K20 530
I
,
,
I
I
:
g
30D do 420-r
44[1
32C' 280
,
0,56 0,42
HSS 125 80 53
I
46 I 0,56 0,42
I
I , K20 500 420 350 I 300 I 260 0,56 0,42 ! ,
<-
420 do 580
HS5 120 76 50
I I
0,56 0,42
I
I
K20 470 400 340 250 0,58 0,42
Napomena' Popravni koeflcljent za brzinu rezanja
v,;c (1.06 do 1.12)V6(, V45 (1,02 do 1.08)v6{,
>:q(1 =(0,9 do 0.96)-V60' V:2(' =(0.86 do 0,92)-V6" VZ4( =(0,77 do D,B4)v"o,
V360 ",,{O,52 do Q,76)'v6fi' V48(, =(0,44 do 0,92)'V60,
23
Tabela 1.10.
Preporuccllc brzine rezaJ1ja i POSfflllci pri struganju celika i sivog lim
alatima od keramike j cerme/a
I MATERIJAL OBRATKA
TVRDOCA,
HB
STANJE, TER-
MICKA OBRADA
DUBINA I SRZINA
REZANJA, I REZANJA,
d. mm V, m!min
POSMAK,
S, mmio
,
i Vrsta
i alatnog
I materijaia
K
I
, TOPi.O valjan., nor 1 610 0,13
85 do 60025 K
'1: NiskougljenlCni I mallzovan, zaren 4 4, I
__ -c ______ __ '2_5__ __ __ -1 __ __ __ i
I
j 2 II Topla valjan, nor- 1 580 0,13 K!
-' Srednjeugljenicni 125 do malizovan, zaren 4 395 0,25 K
I 175 iii hladno vucen 8 335 0.4 K
:0 [5;OdnJ,"g"OC"ni
03
U ,
"c Srednjeugljenicni
o

NISkougljenicni
Gelid velike i::vrsto6e
275 do
325
175 do
225
225 do
275
Normalizovan iii 4 235
I
1 395 0,13 C
poboijsan 8 175
Topla vaijan, zaren
iii hladno vuten
1 520
4 350
0,25
0.4
0,13 I
8 260
0,25
0,4
Topic valjan: nor" I"; 460 0,13 I
za,ren I' 4 ,I 305 0,25
III hlaano yucen 8 245 0,4 I
c
c
K
K
C
c
c
c
225 do II 1 II 440 I 0,13 I' C
c
I
Zaren 48 265 0.25 '[
300 i
II i : I
t ", ------------+------+, -.-----------r---'-: r" I
-J! Martenzitni 135 do I Zaren 4 395 0.25 K
175 I 8 305 0.4 K I

Siv) 190 do I '
Perfltni 4 305 0,4 I C ,I
f-_Ii_'-l ____________ 1-__ 22_0__ -L __________ -"' __ -"8 __ -", __ ___ C"_ __
I Oznake: K _ keramika, C _ cermet
Tabela 1.11.
Preporui!ene brzine rezanja, posmaci i dubine rcZtmja pri
lii!itih materijala alaiima od polikrislainog dijamallta (peD)
,
[ IDUB!NA
MATERIJAL OBRATKA
SRZ!NA REZANJA. POSMAK,
REZANJA, I
1', mimin
I
s, mm/o
i d
mIT!
I
Aluminijumove legure, bakar,
I
,
300 do 1000 0,05 do 0.5
!
:s 10
I
meSing ,
Sinterovani we Ivrdi metal 10 00 30 0.1 do 0,2 I < 2
,
I
Stak!o i plaslika ojacana
100 do 600
I
0,05 do 0,5
[
-;; 2 1
I karbonskim vlaknima I
I Sirova keramika 100 do 600
I
< 0,2
J
< 2
,
,
24
'I
I
I
I
I
:1
I
I
I
)
I
Tabela 1.12.
Preporui!ene hrzine re7,(lllja. posmaci i dllbine pri ra::.-
lii!itih materijala aiatima oj ]wbicflO!{ borniuida (CB;YJ
I
MATERIJAL OBRATKA
AlaIn: celici za rad u hladnom stanju
Brzorezni i::elici
Alalni celici za rad u toplom slanju
Celiei za kotrtjajuce leza)eve
Povrsinski Olvrdnute legure
Sivi liv
Sinterovano zeljezo
Ceiiei velike GVfstoce
Tvrda legure na bazi nikla
Brzorezni Gelid
Alalni celid za rad u hladnom stanju
Siyi liv
TVRD
' I SRZINA I pos AK '
OCA. I REZANJI.." M , ' I
HB " II s. rflm/o
I v, mifflill
58 do 60 HRc i 100 do 200 i 0,1
60 do 65 HRc 1
1100
do 200 j 0,1
47 do 50 HAc 100 do 200 i 0,1
55 do 60 HRc 1100 do 2001 0,1
35 HRc 200 do 250 i 0.1
200 do 220 HB 1 500 do 800 I 0 .
200 do 220 HB i 300 do 600 I 0,1
45 do 50 HRc \ 100 do 200 \ 0,"\
58 HRc : 50 ! 0,35 i
62HRc [6000120102
60 HRc i 80 i 0,25 :
220 HS 1600 do 80010,1 do 0,4!
DUBINA
REZANJA,
d, mm
0,3
0,2
0.3
0,::;
0.3
0,3
0.2
0,3
2,5
2.0
2,0
0,1 do 2,0
1.2. BLANJANJE I HORIZONTALNO I VERTIKALNO
RENDISANJE
S aspekta procesa nastanka strugotine, blanjanje i rendisanje predsravljaju pastupke
abrade identiene struganju, Ustvari, blanjanje i rendlsanje su specilaln:1 slucajevi struga
nja kada je promjer obratka beskonaeno velik. Dakie, oVdje se radi 0 obradi ravnih
povrsina, dak je slucaju struganja to bila cilindricna (osnosimeuicna) povrsina, Jedina
razlika je u kontinuitetu rezanja: siruganje je kontinUiran posrupak abrade, ook Sl!
blanjanje i rendisanje diskont'mu'lrani (prekidni) pastupci.
Na slici 1.10 prikazana je uporedba struganja i blanjanja, a na sfic: 1,11 struganja !
horizontalnog i vertikalnog rendisanja. Kako se vidi sa prikazanih slik.s, bianianje pred
stavlja postupak obrade jednosjecnim alatom pri kame glavno pravolini,isko hretanje vrsi
obradak, a periodieno posmiena kretanje alai, Glavno pravoiiniJsko kretanje obratka JG
takoder periodienog karaktera koje je sastavljeno oc radnog povratno;; hom::., pr,
cemu radni hod predstavlja dio glavnog kreranja keda se vrsi rezanj, B povratni 1"'.0(\
predstavlja "prazan" hod, odnosno kretanje suprolno radnor.-: hodL!, Posmieno kretanje
alata je periodiena i obavlja se nakon zavrsetka povratnog hOda obratk2, a prije rad
nag hoda,
Rendisanje, slika 1.11, predstavlja postupak abrade pri kojem glavno pravoiinijsko kreta-
nje vrsi alat a periodieno posmicna obradak. i avdje Je giavno pravolinijSKO kretanje-
sastavljeno ad radnog j povratnog hoda. Vertikaino rendisanJ se naziva dubljenjo, Jer
25
POSTUPCI OBRADE JEDNOSJECNIM ALA TIMA
r
BI'"L)"I',;:, 4;L.", fd- I
Radni
hod
I 'I"
usr
' , '!II I
,vp i vr -,
,I I \

/ 'feR 'V' /;C::--
Povratnl" I It:. /
hod ...... _!_ ,. " SlruganjB
Slika 1.1 O. i kretu-
,ue prr blauJw1Ju t upo-
redba sa struganjem
Povratni
hod
Radn:
hod
rendisanjc
Horilontaino rendisanje
Povrat[11 A
hod v, Vp hod '
, [_8_
i ; R/,. ci:!
,

Siruganje
Slika 1 .11, (;fama i pomoclla kretallja pri
/zorizolltalllo11t i vCI1ikainom
rClldisallju i uporedba sa struganjem
se cesto koristi za izradu unutrasnjih i vanjskih utora i kanala razlicitih oblika. Kod ver-
tikalnog rendisanja, za raz!iku ad blanjanja i horizontalnog rendisanja, pomocno kretanje
maze bit! u pravcima abe horizontalne 05e, kao i rotaciono kretanje aka vertikaine ose,
odnosno ose kOja je paralelna sa pravcem glavnog pravolinijskog kretanja alats.
Masine za blanjanje nazivaju se blanjalice i to su u principu masine velikih gabarita na
Kojima se obraduju veliki komadi, dok su masine za rendisanje rendisaljke, manjih
dimenzija i na njima se obraduju komadi manjih dimenzija. Ovo iz prostog konstrukti\'-
nog razloga jer mehanizam rendisaljke na kame se nalazi alat ne maze biti vefike du-
zine da bi se obezbijedila tako velika pravolinijska kretanja alata.
Na slici 1.12 prikazane su osnovne operacije blanjanja. Radni komad keji je stegnut na
radnom stalu blanjahce vrsi glavno pravolinijsko kretanje sastavljeno ad radnog hod a
brzine v
f
i povratnog hoda brzine Obrada ravnih horizontalnih povrsina 1, slika
1.12, obezbjeduje 56 posmicnim kretanjem alata eiji je pravac normaian na glavno kre-
tanje, a koji istovremeno lezi u horizontalnoj ravni. Obrada vertikalnih ravnih povrsina 2
obezbjeduje 58 posmicnim kretanjem alata normalno na glavno kretanje i normal no na
horizontalnu ravan. Obrada slraznjih ravnih povrsina .9 se vrsi na identican naCin kao
kod ravnih povrsina 1. Obrada kosih povrsina 4 obezbjeduje S8 kosim praveern
micnih kretanja. Obrada ulara, Z!jebova i kabaia, 5, 6 i 7 obezbjeduje S8 koristenjem
alata razlicitog oblika kao i koristenjem vertikalnog i horizontalnog posmaka. Kod jed-
nostavnijih oblika, naprimjer, 5 i 6 koristi 56 vertikalni posmak, dok je kod izrade tzv.
T-utara 7 predhodno potrebno uraditi kanal oblika 5, a zatim koritee: poseban alat i
26
!
I
J
j
ij
;1
I
I
I
I
;!
j
11
1
POSTlIPCI OBRADE REZANJEM
Slika 1.12. ()snovllc opcracijc
horizontalni pasmak, uradi!i konacan oblih utara oblika obrnulog slava T. Inate, ovi T-
utori su nasli primjenu kod alatnih masina, najviSe kod radnih stolova, gdje se koris-
tenjem odgovarajuCih vijaka i drugih elemenata vrsi stezanje obradaka na radni stol.
Upravo takav je i radni stol blanjalice prikazan na sllci 1.12. Valja napomenuti da izra-
da zljebova i kanala slozenijeg oblika Uednostavniji oblik je, naprimjer kanal oblika 6)
ima karaktel" profilne obrade, kao sto je profilno struganje prikazano na slici 1.1.h.
Operacijske mogucnosti horizontainog rendisanja su identicne blanjanju uz napomenu
da je horizontalno rendisanje straznjih (donjih) povrsina (operacija 3, sitka 1.12) teze iz-
vodljivo na horizontalnim rendisaljkama, Naravno, za razliku od blanjanja gdje glavno
kretanje predstavlja periodicno pravolinijsko kretanje obratka, ovdje je to kretanje alata
Vertikaino rendisanje, odnosno dubljenje predstavlja postupak obrade sa sirokim opera-
cijskim mogucnostima. Na slici 1.13.a prikazana Je operacija obrade ravnih veriikalnih
povrsina vertikalnim rendlsanjem. Kose povrsine S8 mogu obradivati zakosenjem pravea
kretanja alata (naprimjer, obrada kosih utora i zljebova, slika 1.13.b) iii zakosenjem
obratka na radnom stalu. Aka S8 obratku obezbijedi kruzno, iii LI opstern slucaju krivo-
linijsko pomocno kretanje, onds se vertikalnim rendisanjem mogu obradivati i povrsine
slozenoQ obliks, kako je to prikazano na sHei i.i3.c. Konacno, uteri i zljebovi razlicitog
oblika, broja i polozaja se obraduju na vertikalnim rendisaljkama (dubilicama) i LI nekim
slucajevima, ovaj postupak obrade unutrasnjih utora je nezamjenjiv, stika 1.13.d i e.
Zapravo, takvi unutrasnji utori se mogu izradivati jOs samo postupkom provlacenj&.
27
1. POSTUPCI OBRADE JEDNOSJECNIM ALA TIMA
Posebna operacija vertikalnog rendisanja je izrada zupcanika. Na slici 1.14 prikazana je
operacija izrade cilindricnih zupcanika sa ravnim zubima metodom tzv. relativnog kotrij&-
nja, Ova metoda izrade zupcanika S8 naziva Fellows metoda. Ovdje je noz za rendisa-
nje U obliku zupcanika (zupcasti noi) ko)i vrsi glavno pravolinijsko kretanje i ujedno j
pomocno obrtno kretanje, dok obradak vrsi pomocno obrtno kretanje. Prema tome,
istovremenim obrtanjem alata i obratka, alat 'Izraduje meduzublja na obratku a sam
postupak relativnog kretanja alata i obratka zapravo predstavlja sprezanje dva
zupcanika; obradak iz kojeg 6e se izraditi zupcanik i alat kao zupcanik s kojim 6e
izradivani zupcanik biti u zahvatu.
28
V
P1
v,
,
,
,
,
\
a
al bl
/
V
P1
v,
01 dl
Slika 1.13. Neke operacije vertikaillog relldisutlja
'I' Po",a'o,' i hod
Alat (zupcasti noz)
Radni hod
Slika 1.14.
Opemcija izrade zupcutlika metodolll relo
w
til'llog kotrijanja vertikalnim rendisanjem
1
I
!
I
I
I
I
t
1
1
l
I
I
!
I
!
j
I
,
j
1
1.2.2. Alati Za blanjanje rendisanje
VeGina alata za blanjanje i rendisanje su jednosjecni alati i nazivaju 58 nozevt Z3
blanjanje i rendisanje. Za razliku od strugarskih nozeva kO)1 se izraduju ad svih vrsta
rezn\h materijala, ovi alati se 'Izraduju od brzoreznog belika i tvrdog metala. Zbog
prekidnog karaktera rezanja i trenutnog ulaska i izlasl\a alata jz zahvata. keramicki i
supertvrdi alatni materijali zbog svoje osjetijivosti na udarce, pri rendmanju i blanjanaju
se ne koristre. Na slid 1.15.8 prikazan je noz za blanjanje i to u ravnoj i savijenoj
izvedbi, a na slid 1.15.b noz za zavrsno blanjanje, Za izradu iJjebova, kanala i utora
kodsti se noz za usijecanje, sllka i.i5.c, a za izradu T-utora noz prikazan na sHei
1.15.d. Nozevi za grubo i zavrsno vertikalno rendisanje prikazani su na slici "1.15.8,
odnosno, 1.i5.f.
Na slid 1.16 prikazani su neke speeijalne izvedbe nozeva za rendisanje. Rascijepijeni
nol. (slika 1.16.a) sluzi za preciznu izradu utora, naprimjer, utora za klin u glavCinama
zupeanika, dakle gdje se sirina utora toler"lsana. Fino podesavanje slrine noza (sir'lne
utora koji se izraduje) vrsi se pomo6u vijka. Utor se prvo uradi na "grubu mjeru" (Siri
nu - predmjeru), a zatim rasdjepljenim nozem obradi na tatnu tolerisanu mjeru. U
novije vrijeme se sve vise koriste drzaCi sa umetnutim nozem za r8ndisani6, slika
1.1B.b, U ovom slucaju 58 mogu u zavisnosti od zahtijeva konkretne operacije, mijenjatt
nozevi, a takoder i koristiti noievi sa plocicama od tvrdog metala.
al bl
q
di
'/: I
/[J
//'

'WI
dl el
ti
u
[,
0)
R
I, i I
M
L;J
Slika OSllowzi alati za blanjallje i aj noz zo grubu obradu, b) 1101. za
1.15, Z(l)'rSIUJ c) sat'{ielli n();, W d) /lOZ Zllllsijecal1je T-tltora,
e) noz za grubo vertikaltw ij} noz Zll zavrJ'IIo pertikaltlO
29
Za ve6e iskoristenje masine i pove6anje efikasnosti rendisanja i blanjanja, cesto S8
koristi dvostrani njihajuci noz koji maze da rotira aka nepomiCne osovine, slika i.i6.c,
te na taj nacin vrsi rezanje i pri radnom i povratnom hodu.
Konacno, na slikama 1.17 i 1.18 prikazane su izvedbe driaca nozeva za blanjanje i
rendisanje sa izmjenjivim ploCicama ad tvrdog metala, i to noz na slici 1.17 za grubu
obradu, a na sHei 1.18 za zavrsnu obradu.
.
al bl c)
Slika 1,16. Nek(; spccijalnc izvedhe alala '1.11 b/anjallje i rClltiiiWf(jC: aJ rasc{jepUeni 110:
;:a obrat/I! z(;ebova. b) sa flmcfllll1im l10zem Z{f vcrtikaillo i
c) l/I'OSlrflni 110;; ;:(1 i rl'lUlis{lnjc

.....:: .. :::, 0 J ':.: ::.,'.:
I
Bilka -' No: za grubo hlolljal1je i reli-
t ,i 7, sa ploCi-
com od meta/a
30
)
I
. , Not za ZGl'r,V1l0 blalljunje i
Slika 1.18. rcndisfllljc sa izn{jC1liivolll
p/Oi!iCOfll od tvrdog metai(l
.
. , .... : ..' ,

11.
,
11
1.2.3. Rezna geometrija nozeva za blanjanje rendisanje
Na izbor vrijednosti reznih ugJova nozeva za b!anjanje i rendisanje utice vrsta materijala
obratka, vrsta materijala alata, vrsta operacije i elementi re2.ima rezanja. U literaturi S8
mogu nad preporuke za lzbor, prije svih, grudnog, lednog i ugla nagiba rezne lvice, a
u zavisnosti ad gore navedenih faktora. U tabeli 1,13 date su preporucene vrijednosti
spomenutih uglova i to za brzorezni celik (za grubu i zavrsnu obradu) i nepresvuceni
tvrdi metal.
Tabela 1.13 .
vr(iedll(J.!.ti iectllog, gnu/Ilog i ugla f/agiba rC"l1c iJlice "tl I/O-
zeve za blanjanje i relldisallje
iMATERIJAl CVRSTOCA,i
: OBRATKA MPa
BRZOREZNt CELIK TYROl METAL i
Gruba obrada I -, -1.
u.. 0 , 1', c i),. c I ex," i y, 6 ! t.," ct, ! t, 1 I.. i
<400 lOdo12i20d0261 -8 112d014!18d022i 30 8d01211600221-5dO-8j
'c" 4000050080010)18d024 10 110do12i16d.020i ,30 6001011200161.5do.81
500 do 600 8dol0 116d020 12 .lOd0121140018'. 30 6dol0 100016. :.500-81
'010''-' 600o('700i 6d08 14do18 15 18dol0 1200161,30 5d08
I
I z. 700 do 800
i
6d08 10do14 18 j8d01018d012i 30 4d08 16d012: 6do-8
800 do 1000
1
4d06 lOao12 20 6d0818do10 30 4d06 6dol0i 6do-8
"I
Cr, Cr-Mo 850 do 1000 6d08 8do12 18 18d010 6dol0 4d081 bel08 -6do 81
celiel > 1000 4 do 6 6 do 8 20 I 6 do 8 L __ __ I 6 do 8 "8!
Nehrctajuc' I! I '
600 do 800 6d0818do12 ,6dOl0 8dol0 S ,4006i S ','
t-:=:-:-j----+' ---f----j----j---f---f--
Alain; 1500 do J 4 do 6 6 do 8 5 1-;-:".
1800 i 6d08 6d08 I
.
1 Celicniliv 300d0700 6doB 8do14 16dOlII00016 ; I. 1,1 8 !
i-___ -c;c-f'
<220 8dol0,8do141 -12 18dol0 6(1012i -30 .16008 18do121
> 220 6doS i 2d08! -20 16d08 OdoS I -30 4d06 1 2(j08 1 -30
Temper liv 6doS 1'5008 1800 IS': C
Tvrdl livov; 60 do 90 Sh 5doS_+Od02 1 _ . +6d08 0 I i I
Siv: liv
I Bakar 1 6d05 118d0301 l&dol01160024 40081140024:
i <350 ,IS-doto 1'12d025!. 110d0121'100020 ! 6d081'10eJo20
1
,.
i
881<arn('
350d04501800S 8do16! iSd01016do14 14006i600121
I legure > 459 '4d06 2a08! ! 6d08 I Od08 12004 I Od02 I I
'I 10 do 12 1 8 do 10 I 18 de 10: 8 do 10 I 6 (ia 8 6 dO 8 1 i
31
1. POSTUPCI aBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA
1.2.4. Rezimi rezanja pri blanjanju rendisanju
laka su abrade blanjanjem i rendisanjem skora identi6ne struganju, postoji jedna zna-
cajna razlika, a to je brzina rezanja. Naime, kod struganja je brzina rezanja u toku pro-
cesa konstantna a i sam proces rezanja je neprekidan, dok je kod bJanjanja i rendisa-
nja, zbog periodicnosti kretanja, brzina promjenljiva usJjed cega se javljaju ubrzanja i
usporenja. Kod velikih vrijednosti ovih ubrzanja, adnosna usporenja, javljaju se dinamic-
ke sile i trzaji. Osim toga, javljaju se i udari pri ulasku noza u zahvat sa obratkom i
nagJo rastereeenje pri izlasku noza iz zahvata. Brzina rezanja se za blanjanje i rendisa-
nje odreduje u zavisnosti ad konstrukcije i vrste pagana blanjalice i rendisaljke. Blanja-
lice i rend"lsaljke sa hidraulicnim pogonom lmaju brzine radnog hode vr i pavratnog
hoda vp pribtizno konstantne, slika 1.19, sa kraCim periodima ubrzanja i usporenja. Kod
rendisaljki sa mehaniekim pogonom, najcesce, kuJisnim mehanizmom, slika 1.20, brzine
radnog i povratnog hoda nisu konstantne, vee se mijenjaju u loku citavog vremena tra-
janja navedenih hodova. S aspekta procesa rezanja interesantna je sarno brzina radnog
hoda zbog toga slo alaI u povratnom hodu nlje u zahvatu sa obralkom, dakle ne vrs!
rezanje. Zbog toga se konstruktivnim rjesenjima pogona na ovim masinama obezbje-
duje sto ve6a brzina povratnog hoda, najcesce ve6a ad baine radnog hoda, slike 1.19
i 1.20. Ova iz razloga potrebe da povratni hod traje sto je mogu6e kraee, odnosno da
se i obrada komada izvrsi sto je mogu6e brze. Medutim, valja naglasiti da se upotre-
born posebnog nosaea alata i samog alata maze obezbjediti rezanje i u radnom i LI
povralnom hodu, sto je ve6 objasnjeno slikom 1.1B.c.
Radni !lod
Povratni hod
hoda alata iii obratka, S
Slika D(jagmm brzinu radog i
1.19. povratnog hoda kod blanja-
lica i rendLmljki sa hitiraulicnim pogol1om
32
-------
Duina hod a alata, S
JIt-=='--"='-"="--''--.......;.:
Slika 1.20. Dijagram brzilla radnog i
ralnog hoda kod rendisaljki sa
meJwlIickim pogonom (ku/isni mehallizam)
Jedan od parametara procesa abrade
blanJ8-njem i rendisanjem je braj duplih
hodova nL. Kod blanjalica i rendisaljki sa
h'ldraulic-nim pogonom. slika 1.19, broj
duplih hodova (broj radnih i povratnih
hodova) u jedinici vremena (minuta) l8vis{
od brzina rednog i povratnog hoda i duzine
hoda. Duzina hoda S predstavlja zbir duzine
abrade L i duzina ulaza i izlaz8 alata u
zahvat /1 i IS' (slika 1.21):
(1.8)
Za duzine obratka L = 100 do 500 mm, du-
zine uiaza i iziaza If i 12 se obicno krecu u
granicama od 35 do 75 mrn.
POSTUPCI OBRADF REZANJEM
KarakterisiicJiC velii!ille
Slika 1 .21. fwda kod bhu{jlluja i
rendismya ilOda,
ohratka. lblrduzinc IIla;.a i h.la:::a alaia)
Ako se sa t obiljezi vrijeme trajanja duplog hode, pri cemu je tr vrijeme trajanja rad
nag hoda, a tp vrijeme trajanja povratnog hoda, onda ie broj duplih hodova jecinav-
(1.9)
S druge strane. vrijerne trajanja radnog hod a je:
I,
S
-- (1.10)
v,
odnasna, povratnog hoda:
Ip
S
vp
(1.11 )
tako da je braj dupJih hodova
I; 121
Aka se desni dlo jednaCine (1.12) podijeli sa "p' dobijs se:
(i .13)
s
odak!e je brzina radnog hoda:
33
1, POSTUPCI OBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA
Vc n
L
5 (1 + rl,
gdje je' ,.
v
c
faktor povratne brzine (obieno je r = 1,5 do 3,0)
Kod rendisaljki sa mehanickim pogo-
nom (kufisni mehanizam), slika 1.22,
brzine radnog i povratnog hoda nisu
konstantne i imaju maksimalne vrijed-
nesti na sredinama hodova vidi sliku
1.20) Maksimalna brzina radnog hoda
je'
K
;;;; vr
h + r
(1.15)
a povratnog hods:
K
v p may Vp ,
h - r
(1.16)
(1.14)
gdje je: r, mm. duzina pogonske polu-
ge koja rotira ako tacke 0,
brojem obrtaja n,
KuUsni mdwnizam pogoua
Slika 1.22, kratkollOdllC relldisa(jk{!
K mm, duzina kulise,
h, mm, rastojanje ase okretanja pogonske poluge 0 ad ase njihanja kulise 0 1
Srednje brzine radnog i povratnog hoda su:
2 IT 5
Vc

l[ + 2 Ci
2 n 5

vp

IT - 2
.f(
gdje je' S, mm. duzina radnog i povratnog hoda,
nL' dhimin, bra) duplih hodaava u minuti,
0.. ", ugao otklona kulise pri kretanju 01<0 tacke O( slnu=(SI2J.J(
iz izraza (1.17) maze S8 dabiti broj duolih hadova:
rr+2(f.
2rr
(1,17)
(1,18)
(1,19)
U tabeli 1.14 date su brzine alata (brzine radnog hoda) za rendisaljke sa kulisnim me-
hanizmam u zavisnosti ad broja duplih hodova i duzine hoda.
34
I
I
Tabe\a 1,14,
Brzine radnog lwda (br:illc kod kratkohodnih rcndisalluli sa
kulisnim mehanizmom (1'" mlmin)
! 12 ...
1
'17
26.. ,
i36 .. ,
! 54 ..
177.
h 15 ..
1157..
110.
i 14..
!21.,
:::
, '
: 94 ...
1129
0,91
1
,21
1
,81 2.41 2,7 t 3,0 14.0 i
I
4,61 4.9 i
l
5.5 16" [6.417.0 i 7.3 t 7.9 Il s.2 IS,5! 9,119.5119,81
1,2 i 1.812,4 ',., 3.4! 4,0 t,,'4.9
1
,5.5',6,4',7.0 7,618,5 9.1 i 9,8
',5[2.4 4,015.216.1! 7.31 8.519,811O.71,1,9!12.8 14,0:R9115,Sit6.S!17,7i18.6 19.si20Ab.31
1,8 3,7 5,2: 7,0! 8.5 h0.4i11.9i13.4!14,9116.5!18,01'9,2b0.7b,gI23.5iz407 25,9127.4iz8.3:29.6[
2.7 5,5 i 7,9 i 10.4! 13.1 i1S.2i t 7.7120., '122.3124,7126.S! 29,0[31, i i 32,9135,0136.9 i39.0 140,5142.7!44.5!
4,0 i 7.6 i l1.3i H9i 18.61 21.9'/125.3 28,7 32,0135,138.11141, t 44.21 46,9 50,0! 52,4154,9 !57,6. :
I' - I -I 1 II - i-I
7.9115.5123.2130.5138,1i44,81:11,8158.5165.,,171,9,. .! - I - 1 - - .
Standardne rendisaljke duzine radnog stoia 600 mm
0,9 i, 1,5! 2,1 !, 2.713,0 I, 3,: i, 4,0 i 4,6:,4.915,2 i, 5,515,8 i 6.1 16.416,7 i 7,0 i 7.61
1,5! 2.112,7 i 3.4 1 4,0 ! 4,6! 5.215.8 i 6.417.0: 7.3: 7.9,8,5 9.1 9.8110.1,10.7,
2,1 i 3.0 I, 4,0 I, 4.9 I 5.816,717.618.519.411O,4111,3112',2113,,1!14,0!'14,6115,51
116
,11
3,0 I 4,3! 5.8 i 7,0! 8.2! 9.8 i11.0112,21'3.4114,6!15.5!16.8!18,0119.2120:4 21,3 22,31
4,616,7! 8.5 !1O,7!12,S!H3i16.5118.6
! 6.4 !, 9.4 :,12,5115,51,1813 i, 21 ,3! 24.1 ,26.8! 29,6 132,0 1,,34.4 136.9 1,39,3
1
1
42, 1 i44.8! 46,9 i 49, 11,
I "2l"S
I
9'8
12.8113,7
r17,7 18,9!20,4
!241 26,2
1
28,0
;36,9139'1'2.7
I
, 9,1 !13,7:18,3122,6i26;8isl.1135.4139,3!43.3146.9150.311 " :" "I' 1 . I . i
12.8118,9:25.0130.8136.6139.6142,7148.51 . 1 " i - "I - - " ... ,
!
U literaturi postoji solidna baza padataka 0 preporucenlm vrijednostima eiemenata rezl-
ma rezanJa pri blanjanju i rendisanju. U tabelama 1,15 do 1.18 date su neke od tih
preporuka.
Tabela 1 .15, Prel'orucelli posmaci i dubillc rC<.illlja pri /wriWlItailwlII refldisall;u
MATERIJAL QBRATKA
BRZ1NA REZANJP. .. POSMAI<,
I
DUBIN':". REZAN.)A,
"
m/mm s, mmidh d, mm
1,6 4.8
- 13 1,9 4,8
1,3 6,5
UgJjenicn: celi"
10 L ___ 12. ___ 6,5
I
0,94
I
t2,8
I
,
- 20
1
1,27
I
12,8
, 0.64 19,0
1 0,94 19.0
I Sivi liv
35
1. POSTupel OBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA
Tabeja 1.16. Preporucene brzille rezanja pri horizolltaiJwm relldisalljll
MATERIJAL OBRATKA
BRZINA REZANJA, V, mfm!n
I
r
I
Gruba obrada Fina abrada I
Alumini'um 45 60 r
Mesinq i bronza 45 I 60 j
I Slvi liv 18 12 do 30
enitni celik 15 10 do 25
"--i
Alatnl celik 12 18
----1
Valrootporni celid
Tabela 1.17.
;i ;i
".
11 31 11
'0
Om
W W 0: OI
1- f-m 0:
0 f':
jSivi liv! 230

'ill
Sivi livl 175
I '0
Celik I
270
I
c
Celik 200 N
0
0 Celik 130
"
Bronza Tvrda
<D
Bronza Mehl<a
-
[--
230
Sivi liv

Sivi liv
175
Cellk
270
E
Celik 200
]
Celik
130
Bronza Tvrda
Bronza Mehka
3 do 5 6 do 9
Preporucellc hrzine rezanja i posmacipri bianjalljll alatima od
flOg celika i tvrdog metaln
DUBINA REZANJA
ZAVRSNA
I
I
-,-----
OBRADA,
d" 3.2 mm d == 6,4 mm d" 13 mm i d "" 25 mm
I
i
s 1 '.
I ',I s.
'.
"
5,
I V, 1
s,
m/min
m/min mrn/dh 1m/min mm/dil i m/min mm/dh 1m/min mm!dh
15 2,3 do 3,21 15 11,5 do 2,3i 12 1,1 do 1,3! 11
10.8 do 1,11
12
1,1 do 1,3: 21 2,3 do 3,21 18 1,,5 do 2,31 15 12 1,1 do 1,5 18
11 9 8
1" do 13
6 11,1 do 1,5j 1,5 do 2.3 1,5 do 2,3: 6
2,3 do 3,2 1,5d02,3 8 11,1 do 1,5! 11 11 11,5 do 2,31 9 9
18 2,3 do 3,2 15 12,3 do 3,2 12 1,5 do 2,3 9 11,1 do 1,5 15
18 2,3 do 3,2 18 i2,3 do 3,2 15 2,3 do 3,2 12 11,5 do 2,3 18
45 14.0 do 4,8 35 i3,2 do 4,0 30 3,2 do 4,0 30 2,3 do 3,2 45
60 12,3 do 3,2 60 11,9d02,3 60 1,5 do 1,9 60 1,1 do 1,5 55
90 2,5 do 3,2 90 ,2,3 do 2,5 90 11,9d02,3i 90 1,5 do 1,9 65
75 i1,5 do 1,9 75 11,5do1,9 75 11,1 do 1,51 75
11,5 do 2,31 max, 11,5 do 1,9 max.
!
90 ma><. 11,5 do 1,9!
max, \1,5 do 2,3 max. [1,5 do 2,3 max. 11,5 do 2,3\
I
90
max. 2,3 do 3,21 max. 12,3 do 3,21 mw<. 12,3 do 2,5i max. 11,5d02.3
1
rna>:.
max. 12,3 do 3,81 max 2,3 do 3,2 max, 2,3 do 3.2i max. 12,3 do 2,5j max
Napomena: Preporucena dubina rezanja je pri zavrsnoj obradi d "" 0,08 do 0,38 mm, a pos"
mak zaviSI ad vrste alala (za alat sa zaoblJ8mrll vrhom s "" 1 ,1 do 1,5 mrn/dh',
36
I
Tabela 1.18.
Preporucenc brzine rezanja V60 i posmati pri I'criikaillolJ! rendi.'>'GI{;U a}a-
lima od brzoreznog celika
I
BRZINA REZANjA,
I

MATERljAL OBRATKA tVRSTOCA, MPa
1
v, mjmir
I
s, mm/dr.
Ugljenicni
< 400
I
8 do 22
i
3 do 4
konstrukcloni
400 do 500 6 do 16 2 do 4
I
celiei
500 do 600 12 do 16 1 do 4 I
I Sivi liv
I
G g.o 14 I .3 do 4
--
I Celicni liv
1
5 do 12 2 dO 4
i
,
Lepure bakra 12 dO 30
,
3 do t1
Napomena: Popravni koeficijent za brzinu r8zanja za poslOlanost alata
Poslo"anost alala, T, min 30 45 I 60 90
Pooravni koefici'ent, k" 1,1 10.09 1,0 0.91
1.3. SILE REZANJA PRI OBRADI JEDNOSJECNIM
ALATIMA
180
0,78
Nakon odred'lvanja vrijednosti posmaka i dubin6 rezanj8.; potrebno ie ISH,' provJ8r1l: s
aspekta sHa rezanja. Najbrii na6in prora6una sil8 rezanja je analiti6ki naclr: NiedutHTL
najtacniji naCin je eksperimentalno odredivanje konsranti I eksponenata li pro{menlrn [2"
razima za sile rezanja. Na sHei 1.23 date su komponenie sila rezania za uzduzno SHU"
ganje (slika 1.23.a), poprecno struganje (slii\a 1.23.b). blanjanje i ho rizomalno rendlsa
nje (slika 1.23,e) i vertikalno rendisanje (slika i .23.d).
Prora6un sUa rezanje je neophodno izvrsiti s aspekte dvije naivazniJe Cinjenlce: a) prov-
jera prethodno odabranih vrijednosti posmaka i dubine rezanja j b} proracun snags re-
zanja, te na taj nacin odabiranje odgovarajuce alatne masine za izvrsenje KonKreme
operacije. Gore je napomenuto da je najtacniji nacin odredivani8. sila el<;sper;
mentalni nacin, tj. eksperimentalno mjerenje sHa. No rneduii:;, ril8tke SLC proizvoonf-
firme koje imaju odgovarajucu mjernu opremu, kao i oslale uslove za eksperifTlentainc
mjerenje sila rezanja.
Analiticki pr'lstup racunanja sHa rezanja is u pro'lzvodnoj praksi najviss pnsuran 1 to I::
sljedeca dva razloga:
.. Koristenjem odgovarajuCih izraza i tabeiarnih podaiaka moguce je OoStE, meno i, sro
je jos vaznije, brzo i bez lkakvlh troskova, proracunaf: sHe rezanja i
Razlike u rezultatima proracuna analitickim pristupom i eksperimemainim naCinom su
oko 20%, sto je cesto manje vaino u odnosu na c inienicu 08 eksperimentalnc.
mjerenje zahlijeva vrijeme, opremu, novcana sredstv2, odgovaraJuca znanj8 lsi.
37
F
a) b) c! dl
Slika 1.23. Site pri obradi alatima: aJ uzdU7;JUJ srrnganje, b) popreCllo
struganje, c) blanjanjc i horizontaltlO rClldisanje, dj vertikalno
F; - glavna sila rezanja, F2 - .'lila p011locnoK (posmicnOK) kretanJa, ,FJ - sila prodiranja.
FR - ukupna (rezuUalllna) sila rezanJa
Analiticki naCin proracuna 3ila rezanja vrsi S8 pomocu izraza:
* koristenjem podataka 0 spec/fieno] sili rezanja:
N,
+- koristenjem podataka 0 glavnim vrijednostima specificne sile rezanja:
b
d
l
-
Z
,
b
d
f
- x
,
gdje js: MPa, speciIiena sila rezanja,
d mm, dubina rezanja,
5, mm/o. mm/dh. posmak
b. mm, sirina strugotine,
k s(!! 1)'
N,
k 2 !1/1) ,
N,
N.
(1.20)
(1.21 )
(1.22)
(1.23)
k
S
(1/1j- k
2
(1/1.!' k
3
(1!1)' MPa, glavne vrijednosti specificne si!e rezanja za glavnu
silu rezanja. sHu posmicnog kretanja i silu prodiranja,
"-, x, y. parametr: koji detinisu promlenu specificne site rezanja u zavisnosti ad
promjene debljine strugotine.
U tabeJi 1.19 date su vrijednosti za specificnu silu rezanja ks za razliCite materijale
obratka a za raspon posmaka od 0,1 do 1.6 mm/o
U tabeli 1.20 dati su podae! za glavne vrijednosti specificne sHe rezanja /(5(111). k2(1/1) i
te eksponenti 1-z, 1-x i 1-y
38
Tabela 1.19. Vri;c(bwsti specijicllc site rezullja 11..
7
MPa, za struganjc
,
MATERIJAL tVRSTOCA,
Specificna sila rezanja ks' MPa. m posmak 8, mm/o
OBRATKA MPa
I
0,1 0,2 0,4 0.8
do 500
,
3530 2550 1865 1335
I
Nelegirani
500 do 600 I 3920 2840
I
2060 1490
konstrukeioni celiei
600 do 700 i 4120 2940
I
2160 1530
700 do 850 4315 3090 2255 1610
850 do 1000 4510 , 3240 2355
-
1690
,
700 do 850 4610 I 3335 I 2400 i 1725
i
Legirani Mn, Cr-Ni 850 do 1000 4905
I
3530
II
2550
i
1815
I
i Cr-Mo celiCI 1000 do 1400 5200
I
3730 1960
I
2700
1400 do 1800 5590 4020 2940 2110
--
I
i ) NehrdajuCi celid 600 do 700 5100 3680 2650 1885
_.
I ,
Mn tvrdi celiei 1650 do 2000, 6475
I
4710
,
3435 2470
Alatni celici 1500 do 1800 5590 4020 2940 2110
-
300 do 500; II
3140 2260 1670
I
1215
Celicni liv
500 do 700 I 3530 2610 1865 1335
700 do 1000, 2825 2805 2010 I 1470
Temoer liv i 2355 I 1720 1225 I 903
-
I I
I
I Bakar
2060 1490 1080 785
MaSino ! 1570
I
1130 835
i
590
I 8ronza I 3335
i
2400 1765
I
1225
t' Aluminiium
I
i
-
I (cisti) 1030 745 540 393
I
--
I
!
Aluminijumove
80 do 300 1130 825 590 393
300 do 420 1375 980 687 510
i
legum
420 do 580 1670 I 1200 835 628
Tabela 1.20. Podaci'1.a k,(l/li' k2(fIJ)J k
WII
}' 1 z, J X i 1 j', ('1.0 strugal1;e)

JUS DIN I
i 6.0550 I
f.-.l' 0650
I C.1220
6.1531
kS(111)1
MPa
1990
k2(111),
MPa
274
311
260
263
k3(1/1)'
MPa
351

333
342
I
,
I
j z
I
1x
0,74 0.1
I 0.79 0.51
I
--
0.18 0.46
0.86 0,52
347 I 0.82
29['
i
_9. 83 0,44

232
Ck45 I 22?,cO__ 'i--"=_--j
! __ Ii--"",, __ +I_-;:;7-_+-_"""7-_t---'''
;
391 0,74 I 0,54
I
,-0,53 326 I 0.70
324
247
I (;.4320 16MnCr5, 2100
! C.5420 i 2260
i
I
I
I
I
,
i
I
I
I
I
I
I
337
- I
0,75 I 0,42 __--'
I
._.
246 , -"____ I 2140
1- C,5432 ! 2600 355 I 0,80 0,57 I
-
337 I jJ9] 0.37
334 0,74 0,52 i
255
237
271
(:.4731 34CrMo4! 2240
(;.4732 42CrMo4 2500
317 0,74 0,61 !
240 0,75 0,5<1
i 251 0,74 0.54
315
178
190
L
1_ Sl20 I 1020
---='--+--:""'----+-""'''----1-
1,6
960
I
1080
1130
1180
1225

1420
I
1430
I,
1470
i

1305 !

1570 !
'---,
865 ,
970
I
1000
!
,
628
550
--:
432 !
912
275 I
!
275 ,
373
,
450
I
l-y
'I
0,30
-i

-i
0,20 ,
0.32
,
,
0.29 !

i 0.30
0.28 I
.,r, ,
0,38
I
0.32
0.33
I
,
0,23 !
0.30 !
0.30
39
1. POSTupel OBRADE JEDNOSJECNIM ALATIMA POSTupel aBRADE REZANJEM
1.4. POTREBNA SNAGA PRI OBRADI JEDNOSJECNIM
ALATIMA
Nakon odredivanja elemenata reiima rezanja i posmicne sile, moze S8 proracunati sna-
ga potrebna za rezanje, 5tO u krajnjem daje mogucnost odabiranjs odgovaraju6e alatne
masine (u slucaju abrade jednosjecnim alatima to su strugovi, blanjalice i rendisaljke),
Na osnovu izracunate snage i odredenih vrijednosti brzine rezanja (izraiene brojem
obrtaja glavnog vretena struga iii brojem duplih hodova blanjalice iii rendisaljke), pos-
maka i dubine rezanja, maze 58 izvrsiti uporedivanje sa mogu6nostima odabrane alatne
masine (prema tehni6kim karakteristikama datih u tablicnom obliku iii u obliku dijagra-
rna i nomograma). Pri tome je mogu6e da S8 odabrani re2imi rezanja moraju
niti i usagiasiti sa raspolozivim mogucnostima odabrane masine. Ovo je dosta cest slu-
eaj u manjim proizvodnim pogonima gdje je na raspalaganju man)i bro) alatnih masina
Najcesce je za operacije zavrsne abrade (kada su vrijednosti r8zima manje, a time i
manja potrebna snaga) korlgovanje re2ima s obziram na proracunatu snagu i
zivu snagu masme, nepotrebno, Za operacije grube obrade, medutim, ova korekcija je
c8sca.
Snaga struga se moze izracunati pomocu izraza:
F; . v
PM --, w,

(1.24)
gdje je: F
I
, N, glavna sila rezanja,
v, mis, brzina rezanja,
rj, koeficijent iskoristenja masine (ovaj koeficijent zavisi od konstrukcije struga,
tako je za starije izvedbe strugova 11 = 0,75 do 0.95, a za novije izvedbe
koje su sa sirim tehnoloskim mogucnostima. dakle, i komplikovanije kon-
strukcije. II = 0,7 do 0,82)
Oakle, snaga PM odgovara snazi koju treba da da pogonski elektromotor struga.
Potrebna snaga rendisalike se racuna kao i kod strugova. dakle, prema Izrazu (1.24),
pri cemu je koeficiJent iskoristenja rendisaljki 1] = 0,6 do 0,8.
Kod blanjalica je situacija nesto drugaCija. Nairne, S obzirom da se blanjanjem obradu-
ju radni komadi ve6ih dimenzija, znaCi vete mase, to poganski elektromotor blanjaJice,
osim sile rezanja, treba da saviada i sile trenja koje S8 javljaju na vodilicama radnog
stoia masine (usljed velikih opterecenja radnog stoia uzrokovanih velikim tezinama
radnih stoiova i radnih komada). Sila trenja u vodilicama radnog stoia blanjalice maze
se izracunati iz izraza:
40
gdje je: fl. koeficijent trenja u vodilicama radnog stoia (u
G
s
' N, tezina radnog stoia,
Go, N, tezina obratka.
F
s
, N, sila prodiranja pri blanjanju.
0,2 do 0,35)
Prema tome, potrebna snaga pn radnom hodu pri blanjanju j8:
w.
gdje je: v
r
' m/s. brzina radnog hoda.
Pri povratnom hodu, potrebna snaga je:
Fi . Vp
PM ;;;0 ---. W.

gdje je: V
P
' mis, brzina povratnog hoda.
(1.26)
(1.27)
Koeficijent iskoristenja blanjalice 1). ne uZlmajuCi u obzir trenje na vodii:cama radnog
stoia je obicno 1] = 0.65 do 0.80.
1.5. MASINSKO VRIJEME PRI OBRADi JEDNOSJECNIM
ALATIMA
Pri pojedinacnoj i maiaserijskoj proizvodnji racunanl8 vrernen2 pmrebnog Z2. obradL.! nije
neophadno, zapravo nema tehnoloskog, niti veceg znacaja. Medutim, i u
ovim uslovima proizvodnje da bi se odredila cijena proizvoda neophodno je znati vrije"
me izrade. Kod velikoserijske i masovne prolzvodnje vrijeme izrade 5e mora izracunat;
jer direktno utice na troskove proizvodnje, odnosno na ciJenu proizvoda. Za raCunanje
vremena izrade koriste S8 kanacna usvojene vrijednosti broja obrtaja glavnog vretena
struga (iii broj duplih hodova kod bianjaltca iii rencii5a!jkiJ. brzina rezanja i posmai(
Pr', uzduznom struganju masinsko vrijeme abrade je
L . i
C:.28) --, min,
sn
PI'j poprecnom struganju:
D-d
--_. min.
2 S . n'
... (1.29)
41
1. POSTUpe! JEDNOSJECNIM ALATIMA
pri bJanjanJu i rendisanju (na rendisaljkama sa hidraulickim pogonom):
t
9 S S
i, min i (1.30)
pri rendisanju na rendisaljkama sa mehanickim pogonom:
B i
min,
S . n
L
(1.31 )
gdje je: L, mm, duzina abrade kod struganja,
42
broi prolaza.
s, posmak (mmio, za struganje i mm/dh, za rendisanje i bianjanje),
n, olmin. braj obrtaja glavnog vretena (obratka) PI"j sruganju,
D. d, mm, pocetni i krajnji promjer abrade pri poprecnom struganju.
e, mm, sirina abrade (obratka) pri blanjanju i rendisanju,
10, mm/min, brzina radnog hoda ked blanjanja i rendisanja na rendisaljkama
sa hidrau!icnim pogonom,
S, mm, dui-ina abrade pri blanjanju i rendisanju,
nL, dh/min, broj duplih hodova pri rendisanju na rendisaijkama sa mehanickim
pogonom.
2. POSTupel aBRADE OTVORA
Posiupci abrade otvora predstavljaju grupu postupak2 kojima 56 izraaUJU orDlaz.ni ne
o
'
prolazni otvori razliCite tacnosti i kva1iteta obradens povrsinc::, U pnnCIPLJ, ie, su postuoc:
abrade visesjecnim alatima pri cemu svaka rezna iVies alma reze iSlU stl'U90tlnu Iznlnl-
no. neki specijalni alati za obradu otvora su jednorezn: Pastajs ni glavns grupe postu-
paka:
Busenje.
Upustanje prosinvanJ8
Razvrtanje.
2 1, BUSENJE
8usenje js postupai; kojim se u punam komadL; konstenjen'l aiSlE, -
burgije, Izraduju prolazni i neprolazni otvori. BusenjE' prolaznog otvora zavojnom ciill!-
dricnom burgijom prH<azano je na slid 2.'1.2, a na silci 2,1.b ousenJB (lZrad2) neoru-
iaznog otvora takoder, zavojnom cilindricnom burgiJom, Giavno i pomocno flretanJF on
tome vrsi alat burgij2" Glavno kretanje predstavlja obrtno (rotaciono) Kretanie aiat&. 2
pomocno (posmitno) I<retanje - pravolinijSf(G kremnje alaiL slika 2, ", PostupaL busenjCJ
zavojnom burgijom naziva se obleno iii klasicno busenje, Zavojne IJurgije su cilindriCno
rotacioni alati koji imaju dvije I'8zne iVlce simetricm, L: odnosu na osu burgije, Karal<te-
ristilm busenja )8 da S8 u toku obrade poprecni Strugo,ine n!:' nlnenJEl E;8rnc
promjenom posmaka prije pocetka obrade moguce ,ie mi_ieniati presjek strugoi.in8, Pn
klasicnom busenju se ne moze pastiei niti naroCita tacnosl atvara, nit! obradene
povrsine, Kiasicnim busenjem se naziv8 busenje orr i\QnlE:' duzina atvorO'; m" prela:,;:i
de f, promjerD burgije, i2. razlogs stu kod DVOg ad nasa 0018.2, otGZ&-
odvodenj,s strugottnE- uzduznim z:i.ienovima nC', burgii! (koji ina;;:;:, slu:::s- Zei
nl8 strugotin iz zone l'ezan,la,L
Busenie dubokih otVOfl:l - duboko busen.ie ]8 postupak izrade oNGla sa upotrebom pc,
sebnih aial&'. !\]a sHe! 2,"i.c prikazana jo izrada ovakvih Olvora uDotrebon-: tzv tDPOVSK0
iii vretenaste burgije. Osim tOpOVSk8 burgije, za auboko busenj S8 i(Orist"" drug-
vrste alata, kao naprimjer BTA burgija i ejektorska burgija, Izgled i OplS funKcionisanj8_
navedenih burgija bice dat ne5to
43
2. POSTupel OBRADE OTVORA
b)
cJ dJ
OS1WI'IIe I'TSlC a) proiawog otvora burgUo1Jl,
Slika 2.1 . b) buscJlje Ileproiaznog o/rom zCH'(dllom lmrgb'om, c) du/;okih of.
vom - dllboko buscl(je u plillO i d) bu.\:cl!jc sajc::,gro11l
Topovska burgija 58 koristi za manje promjere, najvise do 40 mm. a druge dvije za te
i veGe promjere. Pri dubokom busenju topovskom burgijom glavno i pomocno kretanje,
kao i l<od klasicnog busenja vrsl aim, dak kod dubokog busenja sa BTA i ejektor-
skam, postoje razlicite kombinacije: glavnog obrtnog kretanja alata iii obratKa. iii oorat-
ka, iii i alata I obratka, i najcesce. posmicnog kretanja alata
Busenje sa jezgrom, slika 2.1.G, predstavlja poseban posiupak izrade atvara pri comu
58 koristenjem alate u oblih:u cijevi sa formiranim reznim ivicama ne oboou. vrsi Isi18C8-
nje dijeia materijala u obliku cilindra. Na taj nacin se izraauje promiera D, a ISK,.
vremeno ostaje jezgro, dakie cilindritni puni obUk promjere D,. slika 2.1.d. Naveoeno
jezgro je kao cilindrican komad upotrebljivo. Za busenje sa jezgrom otvofa manjill i
srednjih duzina konste S8 krunaste i cjevaste burgije. Za busenje dugackih otvma sa
jezgrorn koristi 56 izvedba BTA burgije za dubolw busenje sa jezgrom.
2.1.1. Alati za busenje
Najvise upotrebljavani alat za busenje je zavoJna burgija. Na slid 2.2 prikazani SU 016-
meni! zavOlne burgije: A - radni dio. 8 - prilwatni diD iii drsh:a (E
I
burgij3 sa tzv.
Marze konusnon 8
2
-- burgija sa cilindricnom drskom). C+D - ;adni dlo (e---
rezni dia j D - dio radnog dijela za voaenje burgije i za odvodenje strugotine). Geo-
metrijski i konstruktivni elementi zavojne burgij8 prHmzani na slici 2.2. SUo 1 - iedna
povrslna, 2 -" rezns ivice, 3 - gruona povrsina, 4 - zavojni zljebovl, 5 - vodice, 6
J8zgro, 7 - paprecna iii mrtva rezna ivica (duzina ove ivice je: If! = (0,12 do 0.15)D
za burgije promjera veceg ad 10 mm, Ip "" (0,2 do 0,25)D za burgije promjera
manJeg ad 10 mm), u - ledni ugao, (-J - ugao klina, y - grudni ugao; q; Ug80 vrna
burgije. Ql ugao zavojnice i Iff - ugao poprecne rezne ivice.
44
c
I: I
il: __ - i
Slika 2.2, Elementi buru{ic
POSTUPCI OBRADE REZANJEfv1
Na radnorn dqeiu burgiie madena
su ava LaVO.ll"le zlijeD3 .:i 6il<:: Sf! QU-
bin&. od na.lveee nE: vrhu tJurgije.
smanjUle do nule n2 lTIJestu gdie
radn: dio A prelazi u prinvatn; 010 B
dlo burgi)- irn2. dviie plavne
fBlne iVlce 2 [(olE' st.J oop-
reenom r8znam IVlcOm Rezanie
vrse glavne rezne iVlet;'_ doi, popree
no rezna iVIC2 'Irs; same QflI8(';&r1j2
mmerljaia dakle ne '1m rezanlS.
Poprecn8 rezn2 IVlca je nuznCl ,.,
prostih i,onslrukiivnir, r32:1092. jet
nlena ouzina preastElvili:; prarnle:
)ezgra ourglJc e oez !\09F: b: se
zavojnl -zliebovi spojii: DurgiiE' b:
Izgubila konstruk-tlYIlU kompaktnOST.
S obzlrom na CNi.l8 reznE, iYier::' m:
burg'lj', postOje '1 PCl dv'lI grudnf' 3
dVlie ie(ins pavrslns- 7.
Prinvatni dio iii cirsKa burqik Slu:': z;;:
prievrsCivanje burgije u giavno vreleno alatne rnaSlll8 busilic8_ Za manie Dromiere (de
1 (: mm) j(Qristi se cihndricna drska koja Sf.'! u vrelerl(i maslne SteZB pomocL \Jr1IverZi'li-
nag eeljusnog stezaca, dak S8 za vees pramjere koristi drsk2. sa Iviorze iwnusom
Morze konus je sa nagibom Od 1 :20 I prijenos obrtnofl momOnTa s Vreleni:l f1C\ burglju
se U ovorn s!ucaju vrsi silom uenj8.
Proces rezanja pri busenju 5e odlikuje'
promjenljivOfTI reznom georneil iJom reznofJ klm8 uzciuz reznin Iv:ca bur\;.1Ii8
promjenljivom brzinom rezanja uzdui relnili iVICD.
negaiivnim djeiovan.iem poprecnE rezne iVice
otezanirn odvodenlem strugotine I
maiom krulOscu wats za busenje SlStC'rn", U Cielili:.
Lbog gore navedenih karal,tens@e buserlle SORCi- l reci naikor:lolikovZ:fli:j' DostuPW'.:;::
abrade rezanjem. Prornjenu geornetri_i8 reznog kllrw !;)ronl.lerI8 grlJono9 ieclnog ugld
uzauz rezne ivicel Kao promienl! rezne geometnjr" Dopreells reZrlE IVleE-:. illlstrUI2 slihE!
:::.3 Uzdu: rezne IVICS, presjec: 2). b; c). grudnt ugoo se povecava dol: S8 iedrn
u9ao smanJuje. Neposredno na giavne rewe iVlce G leOl"l, ugaCi J8
priblizno jednak nuii. sto znab de. dolazi du pojave veli!dt'i SilD trenjc:; DEt bl se tC'
izbjeglo. vrs! S8 tzv. podbrusi'lanie ledne pOVrSil16 Clme se abezbjeduje konacna pozi
tivmi vrijednost ugla na kraju rezne ivice du poprecne rezne ivice. PosmatrajuCl
presjeke uzduz poprecne rezne iVlce, presjeci d), e) if); vidi S- da S8 uslovi rezanja
prerna sredini ove ivice sve vise pogorsavaju. odnosno, na nj8noj sredini (presjek 1)
45
2 POSTUPCI OBRADE OTVORA
Slika 2.3.
Pnm(jcn{l rCZllc KCO!lu'trUc i Its/O)!O I'c';.w!ia u;:du: gial'Jlc i feZIl!:
iI'h:e cilindrihlC 7.l!1'ojnc burg(jc
58 ne stvar8 sirugotinG, nego doiazi do gnl86enj2 materiJala obraU,a_ Grudni ugao c
OVOj tackl poprecne rezne Ivice daslize Vrij8dnost do y"" - 60", pa u zavlSnosti ad duzi-
no i oblikb ove iVlce otper prodiranJ2 burgije (posmicna sila) maze biU visestrul<o UV8-
cana_ 03 bi S8 OVO izbjeglo, poprecna rezna iviea S8 brusi na razliCile naclne s ciljem
da joj S8 poboljsa rezna geometrija. Zajedno u kombinaciji sa vee navedenim podbru-
sivanJem ledne povrsme, ovi negativnl i otezani uslovi rezanja pri busenju S8 mogu
uspjesno otklonuti. Na slid 2.4 prikazani su neki, najces6e koristeni natini brusenja
reznog di.iela zavojnih burgija. Slika 2.4.3 predstavlje obieni nepodbruseni rezni dio bur-
gi)9 (koris!i se za busenje celika tvrdoco do 325 HB. rjede tvrdote 325 do 425 HB.
aiuminiJumovih legura tvrdote do 250 HB, to legum bakra). Slika 2A.b predstflVlje oblih
burgije S8 odbrusenin-I dijelom j8zgra koj! Sf' i\Orlstl Z(., burgije promJerG manjirn od 12
mm (koristi se za busenje celike tvrdoce 45 do 52 HRC. belika vel ike cvrstoce i nehr-
dajuCih celika tvrdoce do 425 HBl. Brusen.ie grudne povrsine kojim se dobiie vrh bur-
91)8 sa tzv ispravlJenim glavilim reznim IvicamCJ pnkazano je na sHei 2A.c (koristi S8
pn DUSenjU obo!enih metalet manjo ivrdoce , niihovit! legure kao slo su meslnD I bran
Z"". te !vrdih plasiicnih materijalai Uvoirllm oslmnis1T1 vrha burgije (i grudnih i lednir.
povrsina) dobiie 58 oblik sa odbrusenirr jezgrom I S2 lzlomijenim ieanim povrslnama,
slif(a 2.4.d (karistl se za busenje SIVOg, noduiarnog i temper liva, kao i bijeiog livenog
qvolda) Slil<a 2.4.e predstavija krstasto (unakrsno) izbrusen vrh burgiJ8 sa radijalno
izlornljenim lednlm povrsinama i l\Orsti se za burgije promjera veceg od 8 mm (koristi
se za busenje nehrdajuCih telika). KOllacno, slika 2.4.1 predstavlja ravni vrh burgije sa
siljkom Iwji se koristi za rnanje duzine busenja busenje lirnova (kori5ti se za busenje
bakra i njegovih legura Ie pl8s1icnih materijala)
46
POSTUPC! OBRADE REZANJEM
70'
'(SA
rJ

..
':-11': ' I
V :
! : 1\
l; /\
f /\
'b

, j
) , ,/l
r ./ ,
, ) I<"f "
/
"
a} b} c} d} e) n
Slika 2A. ObUci rCZllog dUett! zaw:jnih burgiiau :'lIl'islIosri oti naNna
Osim zavojnih burgija, za obradu otvora postupi<om busenia Kori5ti se ios cilav niz raz-
licillh alato.. Na slic! 2.5.2 pril,azana je zavojna burgiJEl sa lemljsnim ploCicama od
tvrdog metala. Za busenje duzih otvora (preko 10.0. gelje js [I promjer burgije), kao
iJusenje tesko obradljivih materijala karisti ss zavojna burgija sa elva zavoJna olvora za
dDvodenje sredstv2 za hladenje i podmazlvanje pod pritiskorTL Slll<", 2.S.t Ovi otvmi
iziaze na vrhu burgiJH na leanim povrsinama. Osim 109ci stc S8 sredstvo Z2 hladenje I
podmazivanie dovodi radi hlaaenja podmazlvanja l: zonl reZanl3., vazniji zadmak jf
odvodenje strugotine iz zone rezania. Dakie sredstvc Z8 hladenje ! poamazivanw aoia:::::!
QVlm otvonrna I pritiskom kroz zavojne zljebove burgije advod: nastaiL' strugotinu.
Jedne konstruktivna varijanla Durgije sa Izm]8njlvim olocicam,j 00 tvrdo9 metala
prii<azana .ie na slici 2.S.c. Prikazana burgija 1m2 dvi)8 sestougaone plaGies, oblik W,
(vidi sliku 1.4) koja se maze zakretati tn put<:; S obzirom do SL! pri jednoi upOlrebl ak
tivne po dvije strane plocic8. S obzirom na konstrlJl(ciju. ave burgi.ie se izvod8 u vari-
jantarna za promjere busenja ad 12 do maKsimalno 50 111m, OSlfTl burgil8 58 prikazO,'
nim W sestougaonirn, u upotrebi su i burgije i 52 druglll: standmdnim obliclrrla ploGi
C2" naprimjer trokutastim i kvadratnirn. kao sa ploCicama specil81nog oblika
Specijalna burgija kojom S8 izraduju tzv. srcdisnjO, gilijezdCl prikazall2 .is no. sile; 2.S.ci.
U=- navednu sliku prilmzan je I detal) sredisnJeg gnijezd8 madenog n2 ci!indricnom 1(,
madu kac predoperacija s18zanie komada no:' Naime. \/ avon siucaiu m:
cleslloj slrani komada 58 nai<on izraOE' ovakvoQ gnijezd2 vrs: iJrihvatanis'
{Oslanianj8) komada tzv. pOI<retnim desnim siljl\Orr, KonsHuktl\/ilir oblif\G. zabUEWaCE:'_ IInE-
vise 8 U zavlsnosii od oblii\c QIvora 22- prihvatn! 5iI131';. 1\\/311181D. tacnosi Izradt:
Za izradu stepenastih otvara , Ie, u usiovlma vetil. scrip DroIZVOdnjEo, jedan 0,; naCinEi
.ie- upotreba stepenast0 burgiJ8, slika 2.5.&, Prikazanq bUI'gii2 58 l;onsi: Z& JZraou eM}-
st8penastog 01vara takader darog na siic! 2.5.8
Za precizno busen.ie otvara i<oristi S8 trorezna burglja. slil\CJ 2.5:1 Koj& 1m2 trl simetricne
Iste rezne iVlce. Na ta.i naCin, ukupn8 sila rezanJ8 se raziaze na Hi komponen\e. Cims
47
2 POSTUPCI OBRADE OTVORA
..
d)
fi
I'r,WC !Jllrg/ja: if! 7.fJf'O;f,,;: bUft'ii,,' Sri iem(jelum; piO(jcow Of
Slh<2 2.:0. . . . ..
lPnioJ! mewfL h.l imrg?iu sa spiruinim ot])Oriml: 7,U ([ol'oitcm:.' sreaSlW: l.a ilk'
iU;'fIje i c) ;,w:!{iJa sa liioNcanw 011 n'Nlog me/aft! sa mlY)NmC 7.['
7.1I hltuil!f!/i' p!lanwzil"(ud:., ({) (t SU!jJi!iJit.yta f)l1rgij,; t
fi tron:::./le. l.avoj(Uw burg!I<-:
onemogucavE: IzviJaniE- Durgije Stc, obezb!edujs mnago i3znije vodenJE burgiji:'
odnosu na klasicnu zavojnu burgiju sa dvije rezne ivice.
Osim slikom 2.5 prikazanih oblika i vrsta burgija, postoji zitav niz podoblika i varijanti a
imje S8 odnose na smjer zavojnice zljebova (sa desnom i lijevom zavojnicom), velib-
nom ugla zavojnice (sa normalnim, malim i velikim uglom zavojnice), duzinu radnog
dijela burgije (sl{raCene, normaine, duge i produzene burgije) i Ld.
Burgije za duboko bUSenj8 dijele se u tri glavne grupe: topovske burgije, BTA (British
Tomson Association) burgije i ejektorske burgije, slika 2.6. Osim toga, burgije za dubo"
ko busenje SE; S obzirom na sam postupak; busenja dijele na burgiJe za bUS8n)8 U
pune bUSenj8 sa J8zgrom
Na SiiCi 2.6.2, priicazan., tooovska burgija KOJa im2 po Gijeioj svoJoj duzini ravni otVO'
ze odvodenj8 sirugoiine mvol' obicnc u presje!<u zauzima ugao od 120' dakle,
lednu tre6inu poprecnog presjekci burgije. Za dovodenje sredstva za hladenje i podma-
zlvanje sluzi kruzni atvoi kojlm se sredstvo pod adgovaraju6im pritiskom dovodi do
zone rezanJa Burgija ima jednu reznu ivicu i dvije Yodice, najcesce od tvrdog metal8
radi tacnog vOdenja burgije i eliminacije negativnog uticaja radijalne kornponente sile
reZanj8.
48
POSTUPC! OBRADE REZANJEM
b) BTA ourglJi.'
b) EjeklOrska ourgijC\
Slika 2.6. dUJ}OKO bu.\'olie it puno Ou::::.jezgra'
Durgli2 LC dUDO!,C bUS81llS
i"- OC,' PiLW? Zi:
Siil(io
,;usenl!::
l(Orl'::;
. .:.. ,'"-".-
S' ".
V,;"
cr" CW'"
4, nlf"i,
ems:::: nv
ow di'.01:;:: IE::' OGle ('2,:' pomOCt naVOL:' 181\('. d; ;.,. 18',E'.' GI'Z<';: f110:;:',E hO' :rr" Z;C' VIS,:
vaaIC':::, dal<lt;' ale,:
sreciSlVc, ZL hiadsll!,,- oaor'I8.Zlvanjt: (.Ivai", S0 namE:.' "feClSIVL ODVOC; I(I"G=- zazo Izm2
du drzac3. {Ci!8Vil i vee izbusenog dHela otVOrB., E zatllTt. prihvatajuci naSIalL
oroiazi inaz eeon: otvor glave burgije, kroz unutrasnji otvo; glave j cirzac2. odiazi van
zone rezanJ8. BTA burgija najcesce 'Ima izloml.ienu (stepenastu) reznu IVleu time S0
suugotlna pn rezanju arobi, tj. nastaje strugotlll8 manje velibnE: C:lm8 JE ol8ksarlc; njenc
odvDdenje I(roz unuuasnji otvar drZaca. PritisaL pac! kojirn se sreds\vG Z2 hiadenlG
podmazivanje dovod\ u zonu rezanja ie Izmedu '3 i 4 MPa.
Ejektorska burgija, slika 2.6.c, za razliku 00 dviie IE' aI2:, Dn c8mu
)e svaka rezna iviea sastavljena ad dviie ploClee od tvrdog metali::l Civ& pioties su
obllimm i POloz:aj8m razliCite za ad reznih ivic8 CiITIC' 58 ooezbjeoul<:': SleDenas,
001028' el8m8nt3rnln reznin IViCE, :310 konacnc cial-=- iL 0' r-SZ(mIL Drup2
91aVilB raziil(b eiej(torsKE: tJurgiH': U oanOSL: flb tOPOVSKl
miooda1c. IO{. ci181.' ll.ie rei; naclI: kai(c {Co ,,11f\;: ':::.6.( rX)I(aZUif sreOSl\!C Zf', ide
(18nlE.' DoomazlVsnjE' Sf Govod: Kro::,. zazo: unUIraSnie CliO\' nC. van.:
SIW straml r...; podrcju eiektorske glave. E, zailm, oonose('; nasraiu SH'u90tlrl"u Odloz'
unuHasnjlm OIVOI"Ol1'; unUlrasnJE; clJev! orzaca. Priilsal: kojirr Sf.' sredSIVC> Z2 h::t(ienlt"
poamaZlvanl8 doved: je oke 350 MPa.
49
2. POSTUPCI OBRADE OTVORA POSTUPCI OBRADE REZANJEM
Konacna, za busenje sa jezgrorn, postoji takoder vise vrsta burgija. Na slici 2.7 prika-
zane su neks, najcesce koristene izvedbe, ito: za izradu otvora manjih duzin8, tzv
krunaste burgije, sllka 2.7.8, i za duboko bUSenj8 sa J8zgrom, slika 2.7.b i c.
Krunasta burgija Z3 busenje sa jezgrom je visesjecni alat u obliku GiJBvi koji na svom
rubu ima formirane rezne zube. Po mnogo cemu ovaj postupak abrade bi S8 mogao
svrstati i u postupke (;80nog glodanja (vidl paglavlje 3). Busenje sa krunastom burgi-
jam, slika 2.7.8, moguce js vrsiti sarno na masinama vece snage. Zbog relativno veli"
kog odnosa duzine reznih iviea i promjera krunaste burgije. pojava vibracija js skora
obavezna, pa se eesto za eliminisanje islih koriste krunaste burgije S8 centralnom vodi-
com iii pak sa centralnom burgijom.
BTA burgija za duboko busenie sa jezgrom pr"lkazana ie na slid 2.7.b. To je jed no-
sjecni alat koji fUnkcionise sliena kao i BTA burgija za duboko busenje u puno. Pred-
nost dubokog busenja sa BTA burgijom sa jezgrom u odnosu na Islo bez jezgra je
slo S8 u strugotinu pretvori mnogo manja koliCina materijala obratka. Medulim. s druge
strane, pri obradi duzih olvora. kada Jezgro postaje dugacko, moguCi su problemi zbog
kontakta jezgra sa unutrasnjom povrsinom cjevastoQ drzaca.
Pnmje: visesiecno;: alala za dubolw busenJ8 sa jezgrorTI oredstavlj,: ta!-:ode' i cievast2
ourgijc. sc: cetiri rezne iVle!" na siici 2.7.c (New:' S!'} tiE' iBmi;8fll:-;-
DloCicamc: 00 metai;;; sa raziiCilin-, Slr!namL:. Tw(c If, DrV2 n8.IUZc:., orUQE:' cwijE'
zaoravo SlrOI\('; 0110111(' 1\Olil(2 i'- Sirlfl2 ro::::_ CN( 12
GOOnanl" SlinilS Sti"ugotlm, Ste 10' koo buselllE Si: 18ZQron', VeOlTk VElzn(
zapravc' vaZrlIjt' flego Koe] aUlJ(lhog Dusenji.' L PlIIV) (D8':'
Slika 2.7.
50
aJ
c)
Neke kO{lstruktivnc iZl'edhc lmrg(ja za sa.iczgrom: a) za
duZi1Jll i b) i c) za duhokc oh'orc
2. i .2. Rezna geometrija aiata za busenje
U literaluri se mogu nad preporuke za geometrijske parametre reznog dijela burgija,
prije svega za uglove y, (1., (JJ i qJ. Iz prethodne tacke se moglo zakljuciti da je najvise
koristeni alat _. zavojna burgija ujedno i najslozeniji alal S aspekta rezne geametrije.
Slikom 2.3 bila je pokazana promjena grudnog lednog ugla uzduz rezne ivie8. a
takader i utica] duzine paprecne rezne iviee. Prije nego se tabeiarno daju neke
preporuke za najvainije ugiove burgije, prvo 6e S8 dodatno objasniti vaznije stvari u
vezi geometrije reznog dijela burgije. Grudni i ledni uglao su promjenljivi uzduz rezne
iviee i u pravoj velicini se mjere u ravni normalnoj na reznu ivicu (presjek sllka
2.8). Presjeci paralelni sa osom burgije su eilindricm presJ8ci \presjek C-Ci I reterentni
su za ostrenje burgije. Grudni ugao Yx u cilindricnom presieku je Jednal; uglu zavojnlce
burgije u toj tacki, tj.;
, 19{1;
C
gQIE 18 .")(, nr'OrTii8 cillndricno; me:-
iei,,,, )(rc. posmatrant :;('-
hL I"ezns IViC0
D prom.ie
e
Durgile
wx, ugao zavojnice burgije u
pOsmalranOm ciiindricnom
presjeku i
ill, ugao zavojniee burgije
mjeren na vanjskoj strani
burgije (na promjeru D).
Veza izmedu grudnih uglova u pres-
jeku normal nom na reznu ivicu i u
cilindricnom presjeku, a za istu tacku
rezne iVlce je data relacijom:
tqYN
(2.2':
Vrijednost lednog ugla u ravni normal-
noj na reznu ivicu je:
tgu
N
= tga
x
. slf7(p, (2.3)
i 0
l+--"-->j
,.
Ii

Slika 2.8.
Geomclr(jski pommerri reZl10!i
dUela bllrg(jc
gdje je: ax, korespondentni iedni ugao mjeren u cilmdri6nom presjeku.
51
2. POSTUPCI OBRADE OTVORA
Ugao poprecne rezne iviee moze S8 izra6unati lZ maza:
ctgW
1 (toa .
I -' - Stri J1
cos P \, ctg(P
12.4)
gdje je: J,1, ugao koji zakiapa projekcija rezne iviee sa jednom osom burgiie, slika 2,8.
Vrijednosti uglova reznog dijela burgije zavise ad citavog nize faktora. ali je
niji materijal obratka. U tabelama 2.1, 2.2 i 2.3 date su preporucene vrijednosti za naJ-
vaznlJ8 uglove zavojnih burgija ad brzoreznog celika i tvrdog metala. t8 topovskih bur-
gija.
Tabeia 2.1. Preporuke za izho,. geometr(je ZilPOjllih hurgija ot/ hl'zoreznog celilw
MATERIJAl OBRATKA
NSlcglrrlni l(Onslrukcloni
ceilC: ; ceiicni ii'
L091r2n,
cellel
;:'1\': il
CVRSTOCA III i ledni
TVRDOCA, Ugao,
MPa C' C
400 dO 700 6 de 8
70C dO 120(": b do f,
00 0(\ c,
90L
200 HE (j do [,
20e:. Ci(' 4CK HE: (j O'.!
Grudni
Ugao,
y, c
22 do 2B
22 dO 2&
Ugao Ugao vrha
z8vojnice, burgi)s
(I), 0 41, ,.
25 dO 30! 11f
2.:. dC; 2b 13('
25 __ ,
22 00 2:: 25 11":
2f
2:
c-c-c-c-c-c-c-c---c __ HE J __
Mn-tvrdi celici i lVrdi
22
livovi
6 do 8 15 do 20

!
,
I Temper iiI,' 6 do 8 28 da 30
I Bakar 7 do 10 I 30 do 45

7 do 10 10 do 40
Bronza
I
7 do 10
I
10 dO 20
I
I
I
20 118
25 d030! 11/:'.

30 do 50 1130 do
10 do 40 i 120 do
10 do 20 i 118 dO
150i
140;
130:
LI "A",lu",m"ln"lI",uon",_____ j--_ 'C'C7:-_t_"7:-dU;0"",'"O"",-,;40;,-,d,,0',,4,,5,,,.1 40 do 50 i 140 do 145_;
'I -Mehke 7 do 15 30 do 45 T''3o do 40- Ii 120 do 140:
! Aiuminijumove legure
Tvrde :;; do 9 10 do 40 10 do 40 i 110
Maoneziiumovo legum 6 do 10 8 00 45 8 do 40 i 90 do 12{)
Tabeia Preporuke za izbor gcoJlicrnjc zaw)jnih jmrg{ia od H'niv/:J meiala
MATER1JAL OBRATKA
'I Ne1egirani konstrukcioni
I celici 1 celicni II\,
52
(;VRSTOCf'.
Mpa, III
TVRDOCA,
400 do 700
700 do 1200
1200 do 2000
Ledni
Ugac
Lt. C
5
5 do 6
5
Grudni
Ugao.
Ugao
zavojnlce
(1), "
Ugao vrha
burgijo
If!, (
22 do 28 118
22 do 28 22 28 140
22 do
POSTUPCI OBRADE REZANJEIVi
TabeJa 2.2. l\'a:jtarak - kraj
MATERIJAL OBRATK!"
konsirukcioni
CVRSTOCA III
TVRDOCl.,
MPa
Lednl
Ugao,
cc,
Grudn
Uga0,
Ug8.0
:caVOjlllce
LJgao vms
burgil8,
If',
900 S do G 22 dG 25 1 '18
20 lit!
Tabela 2.3. Preporuke za izilo!' gcomcllijc topor.skill Imrg{ja za auho!{) vld,'f!J!ic
MATERIJAL OBRATI<r" (;VRSTOC;;', III TVRDOC!-\ Mho
or 70C
70u m, 9m
UGlOVi VRHt\ BURGIJE
Ii;
20
:""PrOmlf::; ousenl:O. mr;-
Leani uqac. 0
,, __
30
2,1,3. Rezimi rezanj& pri busenJu
Prikaz. elemenata rezanja ori busenju zavojnolT, burgilom
rezan,ia preas1avii.::, pOiovinu protTlI8f") burgijs. ",
12
2,O
e.G
Posmal ,<.- IY: ousenll; predst8viJE' PlJ' ltoi' burgi),,: r(W.l 19:][;0; O[)11alf.
Za ovorezn::., zavojne ourgiW DOSmm pc! iedno! reznoi IViC: 1('
(2.6)
gdje Ie. broj reznin iviea burgije.
53
2. POSTUPCI aBRADE OTVORA
Oznakw
ci." debljina strugotlrle,
b, sirina strugotine,
$;,. posmak po jednoj retnoj ivici burgije.
d, dubina rezanja,
D, promjer burgije,
$, posmak,
n, broj obrtaja burgiJB
Slika 2,9. ElcfIlcllti rczuuog sloja nUJl(!rfjala pri bU,\;ef{;U zG1'ojnom hurgUom
Posmicna brzina pri busenju je:
is
I'
"
0: makslmaim, n:- ODum DUfQIiC i c' orzmc' IE
looe
gdje je: D, mm, promjer burgije i
n, a/min, bra] obrtaja burgije.
n (2,7)
m/mn,
Valja napomenuli da S8 u praksi pod nazivom "brzina rezanja" testo podrazumijeva
zapravo bro) obrt8ja burgije,
Kada S8 znaJu podae! 0 obradljivosti materijala obratka, tada S8 najtacnije vrijednosti
eiemenata rezima rezanja (brzlna rezanja, odnosno broj obrtaja burgije i posmak) dobi-
ju na osnovu prosirenih izraza za brzinu rezanja, moment busenja i otpor prodiranja.
Poe! poznavanjern podaiaka 0 obradljivost: L! slucaju busenja se misli na poznavan.ie
vrijeanosti konstanti C
v
C(o/: C
F
:, ! eksponenatc x, I' m. V' lJ izrazima
"
(2.9)
M
s" D} (2.10i
(2.11i
gdje je: D, promjer burgije,
54
S, posmak.
,U
o
, koeficijent smanjenja brzine rezanja i
T, postojanost burgije.
Vrijednosti konstanti i ei(sponenata u navedenirn izrazlrna se dobiju provodeniem
eksperimentalnog ispitivanja prema metodologiji visefakmrnog planEi No,
za priblizno odredivanje vrijednosti elemenata rezims. il: '{zv, orve probne !wmbinaciie,
mogu posluziti razlicite preporuke, kal<o istrazivackih institucija, tako I prolzvodaca
burgija, a koje se mogu nab LI literaturi. Neke ad tih preporuka date su u tabelams
2.4 do 2.10,
Tabela 2.4.
Preporllccnc (!ostojal1osti imrgija or! iJr;.oreZlloJ! hdiim Ht i
tFrdog metala TM
PostOjanost. 7; min, za promjei" burglj8. D. mrr
do 0)
MATERIJAL OBRATKP.

6 00 10 ! 11 00 20121 dc' 30 i 31 do 40 i 41 on 5[1 i 5'1 dO 6[1
I D(;
,
i Ugljenicni i legirani
\
! 15
,
2:;
_ko_o_s_tc_,,,_.clor' __
..
Siv' il"/ cellen, il\
::"u-Iepurs I A;-189L;'
MATERIJAL OBRATKJl.
TVRDOCf',
H8
_____ -j_45 do 1 05
Bollc obradl!lv(- do 120
Slabo
Na bazl Co
dO 175
do 225
n.1 8(,
F 45
::::,', 2"
Be
Be
BD
Be
! n,< [lC,
2C, 5('
.;
."

tj C
2:1 ,
107
60
20
6
18/24-3"
f w: ni DC: ni
7(1 35 so /1::,
,
If:
7\' i.-,
-------,
Po::;mai s, mm/c, 2,e prom;(,'
tlurglls, D mrr'
3 " 6.S ,2,7 10.(1 25.0
0.03 O,E 0.25 0,'; 0.5
0.08 0.15 0.2.5 0.-': 0.5 i
0.03 0,1:: 0.25 OA O.F,
0.038 0.01.1 0.09
0.: 0,3:2
o c,
i 0,27
v. 15 0.'-' 0'" .v
55
2. POSTupel OBRADE OTVORft,
Tabeia 2.5, Na,\'WI'ak - kraJ
MATERIJAL OBRATI,A
TVROOCA
HB
Posmak, s. mm/o, za prornJBr ,i
burgije. D, mm

3,2 6,5 i 12,7 19.[1 25,0
i celiel 275 do 325 Be 17 0,08 0.13
I Austenllni 135 do 185 17 0.05 0,09--
1
1, 0,15 0.2 0,27
;g I Fentni 135 do 185 Be 1_ 20 0,05 0,09 0.15 0.2 0,27
i Marrenzltni 135 do 175 i 20 0.08 0.15 ,I 0,25 0,4 0,5
..t i Otvrdnuti 150 do 200 __
1
1
-- 195 Be 18 I 0,08 0.13 0,2 0,27 0.32 I'
Alatni
, 240 0,2 0,27 0,:]2 !I
Titan i rx I o;.{i 300 do 360 12 1 0,08 \ 0,13 0,2 0,27 0.32 I
___ ?!. do 350
Cmkove lepure 80 do 100 i Be I 76 L 0.08 0,15 0,25 -0.4 0,5 I
OZnRKe Brzoreznl celik sa koballflolil osnovorr"
Tvrdl metal na osnovi we
Tabeia 2.0.
Prepomcelli reiillli rewnia pri ImSel!h: zaFo'inim burgUama od brzoreZllu,1.'
i:dika i nnioj/ mcwiti
MATERI,JPL
OBRATf\1
Konslrukctoni
celici
Legirani celie:
NellrdOjub
TVRDCcr.
Hi'
'[I < 500 ,66 128 do 40: 0,0';
P20 'ISO do 75 Ii 0,03
0,11
0,06
0,10
0,04
Om
16 25 40
0,16 0,22 0,26 0,30 0,45
0,,'
1- 0,14 0,22 0,28 0,40
0 .,,,08,-+-"""-1. 0, .+-0""",,15,-+-,00.,1,,8:-:
0,11 0,16 0,20 0.25 0,32.
0.04 0.06 0.08 0,12 0.15 0.16
0,06 0,10 i 0.14 0,18 0,22 0,28
0.03 0.04 0,06 0.08 i 0,10
0.04 0.08 0,12 0,14 0,18 0,23 i
0.03 0.04 0.06 0,0(', 0,10! 0,12
0.00 0.03
0.0- (J,D:' O,OE: 0.0E
O,OC O.E 0,1(' 0,2:2 C,2t
0.03 o.or c.-Ie, 0,12 0,1[", , celic' P"Ci 2() do 30!
I' ! 0 He 'Bt. 20 dO 35 0,02 0, I b 0.25
I Sivi temper ,< 2 0 'I 1(20 75 do 90 0,04 0.08 0,1(1
0,30 0.35 0,45 0,50
0,14 0.18 0,22 0.30
IIiV 15 dO 25 0,05 0,09 0.15
I ' > 200 HB I' Kl0 O 7- 0 '
5 dO:J ,02 0.0"- 1 0,06
1 Mn tvrdi __ '-,' 0,02
1 Kokiln, bv I Kin 6 do 10 Rucni posmak
0.20 0,25 0.32 O.4CJ
0,08 0,12 0,16 O.2e
0.04 I 0,06 0,08 0,12;

56
POSTupe! OBRADE R;:;:ZANJEM
Tabela 2.6, l\'aSll1l'aL a kraJ
MATERIJAL
OBRATKA
TVRDOCA
HB
12 1C 2' - 4('
! 8e 1,30 dO 35\ 0,05 0.12. Q,2(1 0"<" ,,'Or,
. 1 :
I eeli6ni !Iv r' -
I
I 450' I Bt i25 do 35! 0,05 0,10 D,E 0.2;:-' G.JC C,3S OAD
C,1G O.2C
f-c:_____ +-___ d_O_7_0_0.f.-1 P30 i 25 do 40 i
1 Bakar, oronza Be 140 do 70 i 0,10; 0.16 i 0,22 ! OT. 0,30 0,4['
II-i cink _'i--____ 80 dO 1001 O,OJ, 0,0(-) ',0.1" 0,15 0.18
I
e M . 1- < 80 HB Bt i60 do 1201 0,07 0,16' 0,32 O,4e OAt 0.60
eSlng I
f.-.------l-"> 80 HB Bt 30 do 7510,04 0,10 {j,IS 0,1& 0,2(}.LO,2L: G:a
! MehK8 I Be 1120 do 2001 0,06 0.1(, 0,22 0,3::: 0.4(' 0.5\' O.L
Alummijumove I ___ 1200 d_o 3001 0,08 _0..16 0.20 0.25 0.21.'.i O.3G
legure I BC 1100 dO 1601 0,0:) 0.2C O,2f O.S::: () 3fi
I Tv ! 1<20 1150 do 2501 0,0:' Q,ii _ ....
I Magne:zi,iumove Be 1100 dO 160"-0"'0""'C-'","),"'18 0,2(; 0.3t U.4::: 0,5:' 0.6:':
!legUrB i K20 i125 do 2GO' Q,Ck' (j,Dc (I.,:: iJ,h' (;,2::'! D.?\;
OznaKC. S(. brzorezni celi!:. P20, P30. 1<1 c. 1Z2C - lyra, met;.,
Tabels. 2.7.
Preportd:cl1.i rd'Jmi re:.anjil pri fmrgimFtlI! sa :;'jNiu,' ')'1"" /HeX' (':
ma oti IlCpreSl'uteuoJ,: i presntl:e:w/! lvniog fiU'WilJ (,,1ij,,;' :'.{,
I
MATERIJAL OBRATKA I
PROMJER
BURGIJE
D, mm
I
Brzlna rezaniE'!,. 1/ mimil l,
za duzmu DUrqil8
Standardna : l<'ri;lCF
POSMA1
;
T\lRD'
METAL
19 do 30 90 do 200 i9() (I" 245 i U,Oi-; 0(\ (J.I:;'
32 do 36,5 90 dO 200 'I 90 dD 2'15 I 0,08 do 0,15
38 do 47,5 90 dO 200 I 9C! de 245 i O.1D (W 0,2(1,
! Ugljenicni celid

PrGS'Iucen-TiC:
hesvuC811Ti::
f--. ______ d0 24b ! U,1 ::" dO 0,/5 ;
19 do 30 112000215112:1 (JC .. IO.Ofl (ie, D.l:::
32 do 36,5 !12G do 215!12[" cc 27:; C,l( de) 0,:'.:>

Lahko obradljivi celie;
(celie Z2, autornalej

38 do 475 i120 du :::;:,-'n:, CL 21':)1 :',C), ;;,:::'
e---------..f 49 dO 75 1120 do 215112(, (Ie 275; U,' c:.:-:/'
l 19 do 3C 160 OC\ l8C, 1 6"(' oc :::U'--Z) Ot,
celie;
i AlaIn! celiel
I
'-----..
I I' : :::."'
49 do 75 de: 185 Em uc, 20( i,-, ac,
--------------y-- 19 do 30 ! 60 dO 120 90 00 IE:.; r O,Ob GO
32 do 36,5
38 do 47,5
48 do 75
160 do 120 9[' de ,SS I r.E: OC 0.1:: hw:vucen-TiC'
I 60 do 120
160 do 120
90 (lC 18[: I ny' % 0.20 .
57
Tabela 2.7, ,\'a:>tal'uk kraj
i Brzma rezanJ3, I', m/mln,
MATERIJAL OBRATKJ.\
PROMJER
BURGIJE,
I Z2 duzlnu buraiie II
i Standardna I Kratz. -I

POSMAK, TYROl
METAL
NehrdajuCl celie I
D, mm
s, mm/o
19 do 30 120 do 2451120 do 275 iO,Q04 do 0.008: Nepresvucen
32 do 36,5 120 do 2451120 do 27510,005 do 0,01! Nepresvu6en
38 do 47.5 120 do 2451120 do Il)opresvucen
49 do 75 120 do 245 120 00 27.?j"O".Oo008Cd"oc.cOc.O",1"5q'_cN",,,oom'"'c'eo",,c,,ecc,-
19 do 30 145 do 105145 do 150 10,003 do 0.0041 Ncpresvucen
32 do 36.5 145 do 105145 do 150 iO.004 do 0.005! Presvucen"TiC
38 do 47,5 145 do 105145 do 150 iO,004 do 0.0061 Presvucen-TiG
49 do 75 i 45 do 105 I 45 do 150
19 do 30 1185 do 365 i 185 dO 500! 0,008 do 0,01 i Nepresvucen
AluTTIiniJurnove legum
32 do 36,51185 do 3651185 dO 50010.008 dO 0,012! Neoresvucen
38 dO 47.5 185 do 365i185 do 500I0,oi do Q,015! Nepresvuc8n
Tabela 2.8,
M/\TERIJP-.L
OBRATF;
49 do 75 185 dO 365 i 185 do 500 0.012 do 0.02 ; Nepresvucen
! RCZ1M' TOPOVS"f;, Durgiie od bC
! R-?N' I' -. ----.
( ,t;t.- >,cI,: U<8 mrl"l I [J=ll GG 2l' rnrni; occiGo:)2l' mr'i

Tr'.
I';fl oc Sf
EWklOrS'

i f:rn .'70;. Mh , .. ! GC Cl.(,Il:; ! ..
Celicnl mimi.', 30 do 60
i Rm<700 MPa t s, a/min I 0.08 do 0.1
Tabela 2.9.
rcZimi rez{mjo pri dubokom sa BTA hurgUlIl1Itt or!
"ll'tala
MATERIJAL
OBRATKA
- < I 'I Posmai<, $, mmio, pn promJsru busenja D, rnm
v. 2=0:-""do 32 do 50 ao Iso do i 160 dO:
I m/min do I 16 I 20 ! 32 50 BO! 160 ' 25D '
! Ugljeni(- I
in, celie>
700 MP"
BP
BJ
Pc
125
125
125
0,07 0,09 ! 0,1"1 0.13 0,15
O.lf 0.2C 0.2(-.
O,.1c''-c-'0c.2oCc _cDc.,Oe[ ..._Q.;.3 .. ' .. ' ___ 0_3"_
i850 0('
11100 Mh,
SP BD
EU 80
O,Of O.OB ! CJ,1U

"it , SP 50 0,04 0.06 O.OD
'[3-, I> 1100
IMPn B,J 50
0.12
D.1S __ ..
O.W ! 0.12
0,1;:; D.li 0 'v
j-----------_l._. ___ 50
BP 50
! Sivi liv Pr 50
. .9.12 i 0.1<1
0,12
D.E; O.H!-'._O"''c2.",: .
58
POSTUPCl OBRADE REZANJEM
Tabeja. 2.9. ,\'astal'ak - kraj
MATERIJAL
08RATKA
Z <0" I. - \ Posmal s, mm/o, pri promjeru busenje. D. mm
'C>
! ", I 110 do "16 do I 20 dO: 32 do 50 dO I 80 do 1160 do i
im/mln, do 10 16 20 I 32 ! 50 80 160 250
BP 160 0,09 0,12 0,15 0,19 0.22
Bronza BJ 160 0.22 0.26 0.36
C-__ .. _.________
SP 250 0.09 0.12 I 0,_15 0,18 0,22
Aluminijum
Pr 250 0,15 0,19 0.25 0.30 0.35
Oznake: BP busenJ8 U puno, BJ - busenJe sa Jezgrom. Pr - proslrlVanJ8 vee Izbusenog
dubokog otvora
Tabeia 2,10,
PreporuifclIi rcf.imi pri du/)ok(J1I1 sa kl'lll1usrim brrrg{iauw
od brzoremog i tvrdoJ.; metafo
MATERIJAL OBRA TKA
LankG ohmrll!i'." ceilci 88

TVRDOCA,
H8
STANJE I TERMICKA
OBRADi\
225 uo i L<l.f8n ill flIHrJrH' vucefl
iBrZIriH rezanja! Posmak, < !
c' rn/lnw I 5.
D.h
M,W,nl';
alilE
., 375 GO Pobo!jsw 100 Dr P30
r----+-5 .. -"6". "I
saclrzajen' hladno yOP"(;,,"c'______ L_-""c'c' _.-+_.o0c
1
"".
Ilglicnik2 32S do 375 i iii nooolisnn 14 0,10 BC;
, 90 P3G
1:JS ac i
20 0.07,
(!/ (J'CI __
225 dQ 275 i Hiadnc vucm- lh Be
-t-------+' ""__
I 'I 27 0,Q7:', Be
r
! 135 (iQ 175 .' Larer: .. 'P3"
_____ +-_" 70 ____ __ +--'+' _
I
I' 15 0,075 Be
_ 275 do 325, Poboljsan 60 0.10 P30
I Omal\e: Bt - brzoreznl celik. P30, K20 - lvrd, metal
59
2. POSTupel OBRADE OTVORI'.
2.2. UPUSTANJE I PROSIRIVANJE
Upustanje i proSiriV81lJ8 predsravlia postupak abrade vee 'rzbusenih otvora Hi Olvora 10:-
miranih livenjem iii kovanjem, Glavno kretanje predstavlja obnno kretanje 8lata. a
pomocno, aksijalno pomJeranje, takoder, aiata. Prosirivanje predstavlja operaciju sirenja
vee izbusenog otvma, slika 2.10,8, I aka S8 kao 81at korisfl zavojna burgija, tada S8
radi 0 tzv. grubom prosirivan,iu iii razbusivanju. CiI] ove operacije niJe dakle poboljsanje
kvaliteta obradene povrsine otvora, neg() sarno pove6anje promjers Prosirivanje J8
neophodno kada je promjer Olvora tolika velik da 88 s klasiCnim busenjem u puno ne
moze Dstvariti s )ednim busenjem (prolazom) usijed vetikih sita rezanjs. Princlp koji se
u praksi testa kariSli je busenje u puna, poslije tega slijedi jedno iii vise prosinvanja
sa pove6anjem promjera za ako 60% ad prethodno 'Izbusenog. Taka se naprimjer,
oivor promjera 625 mm. prvo busi, naprimier, burgijom (::.10 rnm, za-lim prosiruje burgi-
jom prorn)era 616 mm. i Konacno ourgijom dl25 mt"T1
Fino prosirivanje, slil,a 2,10.b. !e takva operacijC.' gdje 58 sa pasebnim alatam prosin-
vacem orethodno izbusen Olvor "fIno" s cil18tTl dobiiani2. kvalilelniic povrsin
tacnostr otvora, a naicesce kao prethoana operaci.ICl ze TlnLl abram! otvora razvrtanjem
(vidi tacku 2.3). KEto ala! za fino orosinvanl',- koristf' Sf; vrS{f: Drosirlvacc' zavoin
nasaan:. 0;,:) orzoreznOQ celil(::::_ oc: IVroOg metaiE: L;:'
Slike 2..10.c. d e predsravijaju operac'ije uPUStanjE
otvara caju drugaCij: obilCi. naprimjel-, kanusan (slilm
Qtvor8 pri Kojima S8 krSI8vima
2.10.c), stepenast (slika 2.10.d).
Takoder, upusianjem S8 mogu obradlvati i nasjedne povrsine na otvonma, slika 2.10,e,
Operacija prosirivanlB i upusranja karistenjem jednosjecnog upustaea (prosirrvaca), slika
2.10.1, moze 58 svrstati i u unutrasnje struganjE, S obzlrom da js alat jednosjecan i
vrlo slican strugarskom nozu Z8 unutrasnju obradu, Medutim, aim na kamadima koji
nisu osno-5imeiricnog oblika, postOj8 otvori, anda se obrada ovih otvora najcesce vrsi
na busilicama iii glodallcama korisl8n.iem. izmedu os{alih, i jednosjecnim upustaeima
(prosirivaCima) S aruge strane. ovale alat vrSi giavno obrtno kreranj", taKO dOl 88 ne
maze gavoritl a unuuasnJsm strupan!u, gdlf. abradaf: vrs; giavnc, obnne iuetanis. Vai,le
napomenUl; 02_ 58 naveWm. alal; raae
(prosirivacij,
l. OVOSlrano; !zvedb 1:8(- UVOSjecn, uhJusat;
Posebna operacija upustanJ2, 2 eiljerr. promJ8ne oblih:a otvar2 je oorada poligonainih
mnogoug!ih otvara. l\ja slic! 2.10.Q prikazan2 _is abrada ceivoraug3anog otvora kariste-
njem specijalnog aiata. s .iedne strane, a takooe:- i ooezbjeaenji:3rn slozenog kretanJ3
alata U odnosu na obradal;, S druge strane. Ala! li avorn slucajw vrsi glavno obrtno
kretanje aka svoje ass C1 8 istovremeno i kruzno kretanje PO kruznici 02 Pri tome se
rezne iVlce alata krecu po trajektorijam2 kOJ8 ocigovaraju stranicama cetvorougaonik2.
Smjer obrtanja alata oka svoje ose mora biti suprotan smjeru krliznog kretanja njego-
60
POSTUPCi OBRADE REZ,I\NJEfVi
a) b) c! d)
ei Ii
vag cenm:, pc) f(rUZnIC, D2 UPUSlaC (prosirrv3C:j I,(j s, i;(JI'IS, ov; :;Uo-
cijalne 'Izvedbe (mall uglovi reznoQ kilna, veliki ledni uplO\, leono DOvrSlrlS
i 1m3 za jednu reznu iVlcu (zubi manje, nego stc! olvor f(Qj, 58 obradulf:' 1m2 StrarilCD
Siozeno kretanje alata obezbjeduje poseban priom luredaj pnkazar, m: ciesnol stran,
slike 2,1 O.g. Vanjski aklop (kuCiste) -: ima unutrasnlP ozuui.ionj,= ::: ,mimi W l' zan vatu
zupcanik 2 cvrsto vezan za vreteno :3 na c::ijoj Sf- donjoJ SHan, "alQzi alEl_:. Vreleno :-.
S8 slobodno obrce u ekscentrieno uradenorTl oivoru u can uri c.' OV& cahura SE sioDoe,
no obrce unutar kuCista 1'1 ima vanjsko ozubl.ienje kOJE _Ie u zalwatu SEC zUDcanilWtTi t
i<:aji se nalazi na glavnom vretenu busilice. Dakie. ObrranjE: S8 SE- glavno9 vre18n2 mas
ne 6' zupcanikom 5 prenosi na cahuru 4 koja na tai naClr! mtlra OKO SVO)E' oSe cJO!<
se Istovremeno. zahvaljujuCi zupcaniku 2 i unutrasnr8rn ozub:iei ii" U l(uCislL' ./_ vrelen(
3, n2 kame se nalazi alat, obrce u suprotnorn
2.2.1. Aiati za upustanje prosirivanle
Aiati za upUStanj8 i prosirivanje se naZIV8jU
kako s obzirom na grup8 operacija za koje
strktlvne varijante.
uoustaCi
su narrlllenl8ni ,af\0
1m;:, If: visE' vrS[f:
C:< ODZlrorr, ne KOI,'
61
2. POSTUPCI aBRADE OTVORA
22 Grube proslrlvanw slilw 2.10.n, ko-
riste 58 zavojnE:: burgij8, isle one kao
kod busenja u pune
Za fino prosirivanje. slika 2.10.b. koris1i
5e vise vrsta prosiriv8ca. Na siiei 2.1 i
prikazan je zavojni prosirivac sa asnov-
nlm elementima. Prosirivac se sastaji
ad radnog dijela A, vrata B i drske C
Radni d'io 5e sastoji od reznog dijela
A! i vodeceg iii kalibrirajuceg drjels A2
Rezili dio prosirivac8 sastoji 5e od
Jezgra 1 i Iri iii cetiri rezne iviee 2 (na
slici 2.11 prikazan je prosirivac sa 6eli
ri rezne ivice). Svaku reznu iVleu formi-
raju grudna 3 i leona povrsina 4. Dio
zs vodenJ8 iii kalibrira)uCi dio sastoji
Omake
Jezgrc,
Reznil iv,ca
:; - Gr\ldna oovrsln"
"' - Ledna pO' rs:n;;
5 - VOdlca
Slika 2.11. Elcmcllti pro,<dril'flh
5e ad In iii cetir: zavo)na zlijeba sa vodicama 5. hJD sliCi 2.1"; su t8koder oznacen:
U980 vrh" prosiriv2cEc (i', hao ugao ZaVOlnlCi; ziiebov" DrosinvacOo' (c; Glavrk razli\i:;;
zavo,ine burgije Sto pro::;invac: neme' Doorecnu reznL: IV:C:':
VO!rll prosinvac prikazarl na siiel 2.11 je Jedan oeJ najeesce korist8nli' vrst2
S8 00 brzoreznog cellka ii: SiC, UmeClnlb ad m8mliA. Lei rr1arw" KonSE
Sf, lrorezrn. El ZCi vees cetvororezn: prosinvac.,. LJrS](L: orosliivaCi.1 bj;, ciiinci,icn;;
lIiiOiT !(onusor"
ZE; Dl"Osil"lvan![, veCit", prom)era oel 25 do 100 mm f<ariste Sf:' nasaarli mOSlnv::::b DC
brzoreznog telika, sliks 2.12.a iii sa tvrdo lemijenim placicama ad tvrdog metaiE;. slif(8.
2.12.b, Prikazani prosirivaCi imaju Konusne otvore pomocu KOjih S8 "nasad8 na
varajuce tmove po cemu su i dobili naziv
U nDvije vrijeme nasadni prosirivaCi se izraduju i sa rz.mJenjivim, mehanicki pricvrscenim
plocicama od tvrdog metala, stika 2.12.c, pri cemu se ovi aiati izraduju veCillorn Kao
viserezni. Razna ploCica 1 S8 pricvrscuje na umetak 2 koji 5e vijkom 3 steze u glav;
prosirivaca 4. Koristenj8 umetaka ima visestruke kOrlsti S jedne stranG. pro zarT1.leni
Isuosenih reznih ivica nije potrebno skinuti djeli prosirivac. nego pripremljene umetke
sarno zamijenitl. a s oruge strane, univerzalnon. konstrukcijom umetaKc. moguce ,ie na
lsi! umetaL pricvrstii! rezne pioclce razliCitil"1 Eo lime nasaon: DrosiJlva:; kOI"islli
22 sir: dijapazoli oromj8rc: otvora ProsirivaCi prikazan; m;, siiimln2 2. i IITlalL
ugau vrha q, = 120(
eeon: vretenasti prasinvac prikazan J8 na slici 2.12.d i 1m2 ugao vrnb. ((' = 180 Ova:
prosirivac se, medutim, testo koris!i ! 28 poravnavanJE:: dilel;;-: Olvor2, H:80 28
poravnavanJ8 dna neprolaznih otvora. Zbog toga se ova] prosirivac. moze svrstat; I L!
upustace. Ovi alati S8 najcesce koriste pri obradi n2 koordinatnim busilicam8 ibusilics
sa tacnim odmjeravanjem rastojanja izmedu asa dV2 iii vise mvor&.; ill Izmedu otvor2 i
neke referentne, bazne povrsine obratka. Ovi prosirivaCi (upustaci) Imaju i nasaonLi van"
62
dl oi
__--11 .. ..
II g)
Slika 2.12. Neke prste pro!HriMhl i llFuJ:tah:: a) m!'wufni pro,firivw; ot/ hr;;arcZllOg celi-
xu. b) lUlSluini sa iem(jcnim plo/Hcama 0(1 tl'r(/oJ.i mctaia, c) I1ti
sO(11,; raZl'f'w/; sa remilll p/oNcama, d) ceoni l'retl'f/{lsfi e) na.mtlw
i;(!Ofli upu.l:wc,./) l'ratlii gr. hI, i) /wFtlrslli UfJll.\'taN, j) ieliil(iFC;.lli Tlro,\:l-
riF(/(: i k) dl'or{!('lIi , " .. ' .
lantu orikazallu n2 slici 2.12.e. Kao
IUnl2 orosinvaC2 (slikG' 2,"1 Z.d KariS;:
lsliKc 2.i2.e Zf: vecE. momjers
u pretnoclnOrTi slucaiu, ovdie S8 vretenasta var'
F'8se:Jn2, Izvedba ceonoQ upUStaC2 (DrOSlflvaca': it,' vratn: upustac. 8iil(2, Ova: ai2:
1mb na vrhu iZrTij8nji\': iii fiksni vodeb eep koji sluz; Z8 tacno vodenje alats pr
i
obraoi
Zoop tog<.:: S8 ovi alail mogu i,oristiti za tacno (fmo.) upuswnje i prosirivanje otvOf8 lie
obicnirn busiiicama normaine tacnostl
Nsf,e konsrruktivne izvedbe konusnih upustac8 prikazane su no. slic! 2.12.g h
Postoje jednorezni (slika 2.12.h) i viserezni konusni upustaci (slil'ia 2.12_g I i) Konusni
63
upustac za izradu otvora za vijke sa upustenom konusnom glavom pri!<azan je na siici
2.12.1. Ovo je specijalan ala! kojem Je vodeCi ceo zapravo burgija take ds. 5e owr,
alatom busi otvor za vijak i istovremeno upusta ulaz mvora.
Pri obradi na koord'inatnim busilicama, horizontalnim i numericki
upravljani busilicama-glodalicama cesio S8 koriste specijalne izvedbe prosirivaca prikaza-
nih na shei 2.12.j i k. Ovi alati su jednorezni, dvorezni iI'I viserezni. Rezne 'Ivice pred-
stavljaju strugarski nozevi za unutrasnju obradu, ali kako je vee objasnjeno slikom
2.10.f, ovdje alat vrsi glavno obrtno kretanje. Alai prikazan na slici 2.12,j S8 moze ko-
ristiti za prosirivanje mvora, ali takoder i za upustanje otvora i Z5. poravnavanje dna
nepralaznih atvora. Kod abrade otvora prikazane na slici 2.12.11 iii obradak iii alat
mogu vrsit"1 posmicno kretanje (na horizontalnim busillcama-glodalicama). Osim toga. n2
ovaj nacin se mogu obradivali i ekscentricni oivori.
2.2.2. Rezna geometrija upustaca prosirivaca
Geometrija reznag dijela zavojnog prosirivaca prikazana js na slici 2.13. Pri'lVG ve!i6ina
grudnog ugla Y/v S8 mjeri u ravnini normalnoj na reznu ivicu i njegova vriJ8cnos:' IS
promjenljlva dui rezne iVlce. Na vanjskoj strani rezne iviee Je vrijednost ovog 180-
naka uglu z3vojnice proslnvaca. Za bIlo koju tacku rezne ivice grudni ugao S8 moze
izracunati na osnovu Izraza:
Igy
Igy r - Ig), cos(rp /2)
sin(cp,/2 )
(2.12;
gdje je: Yo. grudni ugao mjeren u cilindricnom presjeku (kao presjeci prikazani na slici
2.8 za cirlndricnu zavojnu burg-Iju).
64
j-n. ' .
i i
l. ','J;,_)

\V

->tk. ____ ,1.1>0"
V '
. ,
'
i-
r
7
Slika 2.13. GOCl1Iefriju reZllog dye/a proWrivaca
Pogled B
POSTUPC, OBRADE REZAI'JJEM
U siucaju podbrusivanja iedne pOVrSIn8, ledni ugao je konslantan mepromjenljiv) au:
rezne IV'lce I mjeri S6 U oravoj veliCini u ravnini normalnoj na reznu IVICU
Od vri.iednosti ugla nagiba rezne iVies ;, zavisl tok odvodenia strugotine U aksilalnQln
pogleau u odnosu na celo prosirivaca (pogled B, slika 2.13), a u zavisnosti C! naeina
brusenja, ugaa nagiba rezne ivice maze biti jednak, mani; iii \jed od nuls. Na slie:
2.13 sa ), 1 SU obiljezeni uglovi I<Oj8 zaklapaju projei(cije rezns ivice na ravninu Ilorma!-
flU na OSU prosirivaca, taka dn se prava veliCina ovog ugJa maze izracunati 12 Izraza:
(2.13)
LJgao vrha PfOSIriVaCa f[' J6 ugaa konusa kojeg Cine rezne ivice analo9ar, .If' ugL
vrna zavajne burgije. I ovdje se cesto, kao zavojnih burgija, vrn prosinvac& izraciu-
ie sa iziomljenim reznim 'Ivicama so. uglovima (fll '1 snka 2.13
VefiCine uglova prosirivaca zavise ad niza faktora medu Kojima js naivazniJ: materijal
obratKa i materijal alata. U tabelarna 2.11 I 2.12 date SU, u proizvodnoj praksi najcescc
lwristene, preporuke za izbor ovill uglova.
Tabeia. 2.11. Preporukc za izbor geomelr{jc zavtdnih pmXirimi'/,'
MATERIJAL OBRATKA
I.,' Grudrll ugao )',
_ za alal od
i Lednl ugao, 1 vrnc'.
U98G
zavojllicc
r Be TM
" HB <. 180 I
! Ceiici,! . I H8 180 do 225
i celienl iiI' ! HB 225 do 270 I
L ____ > 270 !
15 do 20 bOLle 12Q 2bdo3Ci
12do15 () HdolO 12[> 100020
5 do 10 II 0 00 -5 !i [;: dO 1(J 'I 120 '; 10 do 20 ';
1Ol..._i2C ._2.dO 2{J !
\!alrootporni celid 1 celici 0 do 3 {) do 15 60 dO 9(' 1:! do 20
! ....9tporni __ !--_ .:__ .. __ __ . ___ f _____ _
celid (50 HRC) __ . __ __
ieoure 10 I S dt:, __ ",. 20
Tilanove lequre 4 - de: 2[\
12()
gO
90
60 ot, 120
60 de 12D
6(": dc, 121')
65
Tabe\a 2.12, Prepnl'Ukc za izhor g('(Jmetrijejcdnorcznih i dl'oreznih pro.\:irivm:a
MATERIJAl OBRATKA
IllJeleQlrani celiel
! leQlranl celid
Celicnl Ilv
tVRSTOCA MPa,
TVRDOCA
! MATERIJAI_1 Lednl ugao, ,I Grudn: ugao
! ALATA i u. y.
do 600 PO"! P10 6 18
15
14
10
600 do 700 POI, P10 6
700 do 850 POI, PlO 6
6
700 do 850 POI, P10 6
POi. P10 6
P01, PiO 6
14
10

PO'i, PiO i 6 10
P01, P10 I 6 8
P01, P14---
K20 ! 6
K10 i 6
__ +-__ __ __ __ -+ __
t . 1\05 I __ -+_
Sivi II\,
lvrei ___ .____ _ ...
! Alu;n;niiurr. i K20 ! 6
, AIlequm ScI velikirT' __ ", __ ,_-,12
IOClLW' C:-,__ .,:
BaK8' ="'--- 1<:20 6 _+_-,26
M0slnr' _-,K .. _-+ __ '"0"'_
8ronze- 1(2(1 f. 16
2.2.3, Rezimi rezanja pri upustanju prosirivanju
Element: rezanja pri obradi prosinvanjem prikazani su no. slici 2.14. 0 ubina rezanja
predstaviJf:1 poiovinu razlike promjera prosirivaca i prethodnc, Izbusenog otvora, tj.
(2.14i
Posmal; D(1 iednom zubu oanosnc. DO leono) reznoj Ivici orosirivaca Ie:
s mm.lZubU. (2,15)
2
PosmicnB (aksijaina) brzina pri proslrlvanJu )8:
liS ;;;;; S n:::. s: Z n, mm/min, (2.16)
66
POSTUPC: OBRADE REZAN.JEM
Oznakc'
d
s
' debljinCl Slrugotme,
b, sirina strugotms
Sz, posmak po JednolTi zubu prffiinvac2.,
d, dublna rezanja,
D, promjer nakon prosirivElIl]3 (prosiwClCa).
Drr promjer pl"8thodno izbusenog Olvora,
$, posmak,
n, broj obnaja
Slika 2.14. Eiemcnti rc;.al1og sAo.ia mater{jaJa pri [lro,i,:irirai:cm
8rzina rezanja pri prosinvan.lu je promjenljiva duz reznih iviea, I to ael minimalne na
najmanjem promjeru Do:
li
mm
;;;
. 7: fI
lOaD
m/min.
d0 makslmalne net obodu prosirivacE:. tj n2. oromteru D
1000
(2.17)
12.1S)
U proizvodnoj praksi se pri terminu brzina rezanja. s aspekta Dostojanosti alate?.. uvijek
podrazumijeva uprava ova maksimalna brzimi rezanJ2. a s aspektE! proracuna snage
masine, Srednj8 brzina (aritmeticka sredina maksimatne I mlnlmalne orzlne)
Metodologiia analitickog nacina odredlvanjD eiemenate rezlma reZa'l18 JG veoma siicn8
onoj pri obradi busenjem. Proslreni izrazi za brzlnu rezanja, moment prosirivanja (upus
tanja) i aksijalni otPOI' rezania su:
gdJe js: D, promjer prosirivaca (upustaca),
s, posmak,
d, dubina rezani".
Jlo, srnanjenja brzins rezanJ2
(2.19)
12.201
(2.21 i
67
2, POSTUPCI OBRADE OTVORA
T, posto,ianosl alata,
VM C
FD
X, y. m. XI' YI, q/, konstante 'I eksponenli koji se odrede obra-
dom podataka, nakon provodenja eksperimentainog ispiiivanja.
Za prosirivanje i Upu8tanja S8 osim navedenih prosirenih izraza, za odredivanjG posma-
Ka testa koristi i izraz:
s (2.22)
gdje js: C
s
, k, konstanta i eksponent.
nJe je najcesce k = 0,6,
obratka,
VriJednost eksponenta k za prosinVan)0 UPUSI2-
doh vrijednost konstante C
s
zavisi ad mmerijai2:
Za orjentaciono odredivanje vrijednosti eiemenata rezima rezanja pri proslrlvanju I upus-
tanju mogu posluziii razlicite preparuke kaje se mogu nad u literaturi. Tabele 2.13 do
2,19 predstavljaju neke ad tih preporuka,
Tabeia 2.13. Prepornceuc po.\'U?jr1llosli pro.{irivaca oil Be i TM
MA,TERIJAL OBRATKA,
Poslojanos;, T, min, za promjer prffitrrvaca, D, rnm --i
1, do 20 [31 (f0 40141 do 50 51 do 60 161 do 80!;
!<onslrUllcioni ugi)enicni I
legirani celici, sivi ltv
celicn'[ ilv
30 40 50 60 100
Tabela 2.14. Prcporucf!ni POSlIlllci pri alaiima or! BC i TM
MATERIJAL ! Posmak s mm/a, za promjer prosirivaca, D, mm ;!
OBRATKA .. L 00 15 115 00 20(20 do 25'125 dO
I Celik 10,5 do O,6! O,[) dO 0,7 i 0,7 do 0.9 08 do 1 ,?J 0,8 do 1.1 10,9 do 1,211,0 00 i, 1,! [,(J 1,3 i 1,2. do 1 :
1 S,lVi dO_!.1 1.0 do 1.2 1,1 do 1.31,2 do 1,511.4 do 1,71ul [[0 2,011,8
I
I 'I ",I I ' I
,11\1 IHB>200 0.5 do 0.6!0.6 dO [l,710'? do O.!J 0,8 do 0,910,9 00 1,111.000 1,211,2 do 1.4 1,3 do 1,5!1.4do 1.51
Tabela 2.15. Prepondelli l'eZimi rC'Z.l1llju pri proSir;Vtlll)1I afatima od BC
MATERIJAL
Brzln",
I Posmal(, s, rnrn/o, za prffiirivac&., D mIT,
OBRATKA
r IvrdOC8 v m/mm i 10 IS

20 25 3D 40 5(;
UgijeniC;ni [I 00 500 i 30 dO 35! 0,12 : 0,20 0,30
Konstrukclonl 500 do 700) 25 do 30 I 0,10 i 0.15 0,25
celici 700 do 900115 do 20 I 0.08 I 0,10 ! 0,12
,.," I de 1100 1,0 do 12'1 0,06 i 010"1 0,12
i Celicni liv I do 500 ! do 25 0,10 ; 0,12 0,15
! __ looi 10 do [o,!O D.l?
I Sivi liv I' < 200 HB 1
15
do 25
1
1
0,10 I 0,15 I 0,20
__ . _ > 200 HB 10 do 15. 0,08 0.15' 0,18
0,30 0,35 0040 0.40 0.45
0,25 0,30 0,32 0.35 0,4(1
0,15 0,20 0,25 0,28 i 0,30 !

-,,0,30
0,20 0.20 I 0,25 0,30 i 0.35
0,18 0,18 0,25 Q.:.?8 \
0,23 0,25 0.30 0.35 i 0,40 i
0,22 0,25 0.28
68
POSTUPC; OBRADE REZANJEM
Tabela 2.15. NaSUJf'ah. -kra)
OBRATKj\
Cvrstoca, Brzlna
Mpa, 'iii rezanJB..
Posmak, S, rnm!c, za promje: prosiilvBC2, D, mn'
tvrdoca V. mlmlll
10 2Q 3(' 5[
I_,"!:emper liv I i 10 do 20 0,15 O,H'. 0.22 0.25 0,2;.\ .. :
'
I SiiufIllll 40., 0,10 i 0.20 , 0,25 , O,3C ,0,35 OA( (JAO i 0.50
'AI-Iequre _ I", 150 0,20 I, 0.30 :, 0AO i 0.45 : D.5C i, _'}.55
1 zilav 130 do 50 i 0,15 0,25' 0.30 ! OAD 0.42",' 0.5(' , 055 '0,6(\'
, fv1esmg I Kr1 i 50 do 80! 0,15 0,2'::, 0,30 0,4r: I 0,45_ i i
!8al\a! I 140 do 70', 0.10 I, 0,20 i 0,25 0,30' 0,35 C'AC uAC 0.50
Tabeja 2.16. Preponti3clIi rd.,imi rczw4u pri pru.!iiriFUllju alatinw oil TM
MATERIJA,L
OBRATKA,
CvrSloca, Brzlna
Posrnav.
I
Mpe, ill rezan)"" ,
lvrdoca i 11: m/mln
10
S, mm/G, za prornje': D, rnfT"

15 20 40 5[;
Tabela 2, i 7,
rrCptHliL-CnJ rdimi prj Pf'OXirivaJ!iu (upu.';ii.ti{i[') jeilnu.'"c::.nim i
d"ore::'f.im daiiflla od 1M
MATERIJAL
OBRATKp.
Ceile

I'vlrl-ceiici
CVRSTOCA, Mpa.
III TVRDOC,i,
700 de gQe
90(', ClG ,Joe
1 i00 dc, 140(;
NACIN
OBRADJ:'
GLi
FD
GC
MATERiJ,AL I SRZINA REZANJA, i
50 00 50
SC' 0(1
6- cia 8e:
Be ClCl ::E
Posmak.
s, mnllo
o,20 00 {J,40
(j,H do 0,315
Q, I 7.:, dO 0,25
D,tH de O,Ol'
GC PH, 2:: 00 '1:', (i.'16 00 0,4[:
FD PiC 4[, 00 7e Q'I(, do O.2S
VFJ dO
00 70C
GD PiC'
FD PW
POl
4S dO 5::; 0.20 do 0,40
7C dc, 85 i 0,125 do 0.25 i
100 0,0" d_o 0,02 .i
Z, POSTUPCI OBRADE OTVORA
Tabela 2.17. Nastllvak - kraj
MATERIJAL
OBRATKA
Sivi Ilv
GVRSTOCA, Mpa,
III TVRDOCA
NACIN MATERIJAL ISRZIN/\ REZANJA.I Posmak, i
OBRADE ALATA v, m1mln I s. mm/o i
GO 1{20 38 do 45 i 0.25 dO 0,40 'I
do 220 HB FD KiD 60 do 70 , 0,16 do 0,315
I !I I
I preko 220 HB i FD K05 I 50 do 60 0125 do 025,
I ,VFJ K01 __ 00<1 do 008
! GO K20 I 60 do 70 r 025 dO 050 :
Broma i i FD i K10 i 95 do 110 i 0,16 do 0,315 I
L. ----.1-.-------_1_ I __ 0,05
i Aluminijumove I 1 GO T K20 i 75 do 90 I 0,25 do 0,50 i
'I do 80 HB i FD KiD i 120 do 140 10,16 do 0,315 i
legum i ! VFJ ' K01 I 140 do 170 : 0,05 dO 0.10
! Oznake GD - gruba obrada sa dvorezmm aiatima, FD - fina obrada sa dvorezmITl alatlma,
VFJ - vrlo tina obrada sa iednorezillm alatlma
Tabeia 2, '18. Preporni'eni rcfimi pri alutima od Be
za mlTl MATERIJAL
OBRATKA
'I ,I SRlINA i
TVRDOCA! REZAN,lA, c;
I i 1/, rn/mln I
Posmak, s, mm/o, promler upustaca. D,
6,0 13,0 25,0 38,0 50,0 75,0
0,10 0,13 0,15 0,20 0,23 0,28 Lahko obrad- 1100 do
Ijivi ugijenicni 150 do 200 40 ! 0,10
1
0,13 I 0,15
I
0,18

0,20
,
0,25
i
I
1
i
celie I 200 do 250 26 0,08 I 0,08
I 0,10 0,13 0.13
i
0,20
85cJ012S1 34 0,08 0,10
I
0,15 0,18 I 0,18 I 0,23
I
I
125 do 175! 27 0,08 0,10 0,15 0,18 0,18
I
0,23
Ugljenicni
175 do 2251

I
21 0,08 0,09
i
0,13 0,13 0,15
I
0,20

22:, do 2751 18 0,05 0,06
,
0,10 0,10
I
0,10 0,15 I
I
do 3251
I
0.08 0,08 0,09 275 15
i
0,03 0,05
I
!
0,10
cellc;
,
325 do 3751 14 0,03 0,05 ! 0,08 0,08 0,09 0,10
I
I
I

I
I
I
I I i
.-,_1 c c c c
______ _
! 150 00 200, T
_ O,OJ __
0,10 ! 0,13 ; O,b : 0,18 : 0,20 : C,25 I
N1Slwleflirani
celie
70
1200 d0 2501
, ,
127!i d() 325
\375 d0 425:
!so do S2 HRc[ 5
0,08 0,09 0,13 0,13 0,15 0.20 i
0,0.:' D,Oe 0,03 0,10 0.13
0,05
0,05
O,OfJ
0,0(;
0,08
0,06
0,09
0,08
0,10
0,08
POSTUPCI OBRADE REZANJElv!
Tabela 2.19. PreporuL':clIi rcf.imi pri aiatima ud
MATERIJAL
OBRATKA
I i BRZINA
I
TVRDOCA I ---,----c
8, mmlO, Z3 prom!pf upustac2,
! Lp.hKO obrad-
! Ijivi ugljenicnl
i celici
,
Ugljenicni
iniskolegiran'
konstrukcionl
celiCI
Nlskol8gi ran;
cellei
I II, mlmlr,
1100 do 150i 135
150 dO 200 I 150
1200 90 ?5OI 88
85 do 12::,1 115
125 do 175i 93
175 do 225' 81
225 do 2751 76
21', do 32:,1 66
325 co 3751 5:;
J?75
d[) 425! 43
1
'50 do 200: gil
1200 dQ 250 se

00 32"1 1275 69
1375 do 43
,
'50 00 52 2,;
':IE;
_.,j, RA..:..7VRTANJE
--------"
6,0 13,(1 25,0 38,0 50.('
0.20 0,2S 0,30 0,36 0.3['.
0,20 0,25 0,3(1 0,36 0,38
0,1:;, 0,18 0,25 0,28 0,3('
_"_,---
0,15 0,20 0,28 0,30 0.3f
0,15 0.20 0.26 0.33 0,36
0.15 D,lll 0,25 0,28 D.3e
0,10 0,1f. 0.20 0,23 0,25
O,OS 0,1(} 0,15 0,18 O,H;
0,05 O.H) G, 0,18 0.18

D,ll! 0:12 0,1[1 0.11'
0,25 0.25 D,30 0.36 041
0.15 a,iS 0,25 0,28 0,30
O,OB 0,1 r! 0.15 0,18 C,20
0.05 Q,Hi 0,15 0.18 O,H)
O.Ot', 0.1(' (J,10 uy,
D,
75.0
0,50
0,50
OAO
OAO
0.40
0.3e
0,30
O,2G
0,20
0,20
OS1
0,36
0.25
Q,20
0,12
Hazvrtanje predsIavlja poslupak najfinijeg sirenia (Drosil'!vanja, Olverf; koii su pr elhOdno
tina obradeni upotrebam prosirivaca. S8 poboljsav2 tacnost miere idimenZI'
ja) otvora a istovremeno S8 smanJuJ8 nrapavosl obraOb-
ne povrsine, Obicno S8 PDstupak razvrtanja sa5m!; DC;
prethodnog i zavrsnog C'. dobiveni kvalitet obradene
povrsine dostize klasu N5 do N6 (52 Ra 0,4 do O.B
um, oeJnosno, Ra ;;;;0 2,6 dQ 5,0 N2 SII(;I 2. i 5 pn-
kazan je postupak razvrtanJ8 gdjE:. f,ac, KOO pretnoonc
ot::;iasnjenir-' posluoak2 oorade piBVnc Obrtnc iJC'-
macna - pravoiini,isko kretanje vrsi AlaL 2. '" razvni;-
nje se nazivaju razvrtab PI": raZVnanll! Sf' Skld2 V00m2:
tanki sloj materi_iaie (veoma male dublnc. rezanJ8: m,
racun eegs se postiie najbolji kvalitm abrade.
S obzirom na zahtijRv odredene tacnosti otvor& JOs leo-
nom 512 napominj8, 05 or! obrad
i
mV0l'2 s& najstrozi.ifo
71
2, POSTupel OBRADE OTVORA
propisanim zahtjevima u pogledu tacnosti i kvaliteta obradene povrsine, prethodno bu-
seni otvori, moraJu 58 prvo gruba, a zatim fino prosirlti, i na kraju, prethodno i zavrsno
razvrtati.
2.3.1. Alati za razvrtanje
Alati za razvrtanje - razvrtaCi su rotacioni alati koji S8 dljele na vise naclna: S obzirom
na oblik otvora koji 58 razvrtava pastoje cilindricni, konusni i kombinovani, S obzirom
na oblik zuba pastoje razvrtaCi sa ravnim i zavojnim zubima, s obzirom na braj zuba
pastoje jednorezni i viserezni (najcesce sest !Ii viSe zuba), S obz"lrom na' nac"ln upotre-
be pastoje rucni i masinski, S obzirom na konstruktivnu izvedbu pastoje standardni i
nasadni i s obzirom na promjer ko)i S8 obraduje pastoje podesljivi i nepodesljiv: razvr-
. tae'!.
Elementi razvrtaca prikazani su na slici 2.16. Radni dia razvrtaca A s8stavljen js ad
uvoanoQ dijelE. ,L. ,. rezna[ aijele f;2 i kalibrirajuceg dijeiD ...\?_ VraL razvrtaca B preastav-
lie veZl' Izmedu radnog dilela I Or81(8 iii prihvatnag dijelE C. Dr81(i; mOZE_' bit: L' oblil\v
MerzE l<anus.:-: ZE maSlrlS)(E razvrrab- (e
t
), iii eiiindricnoQ obliKi:? sa cetvrtkom m- VrlW
zs ruene razvrtac,,- (:;:--
fiucr:: sliKs 2."1:-. preustaviiE. ala, 1-\olIn, 5(' otVO;-; ODraUU]LI Naim,,-.
poprecnog presI6f,, suugotlne, a ZanvaijuJuci priie svega, maloj aubin, rezanj&,
pn razvnanJu se javija.iu veama male sHe rezanJ2, mliko male de se obrada maze vrsiti
i rueno. Rucnih razvrtaca ima vise vrsta: za cilindricne in konusne otvore, podesijivih i
nepodesljivih, i t.d. Na slici 2.17.a prikazan Je razvrta6 koji irna veorna mali ugao vrha
reznog dljela, svega rp /2 :::; 3. Prijelaz izrnedu reznog i kalibrirajuceg dijela kod ovog
razvrtaca je zaobljen, a prethodno obraden otvor je za nekoliko stotih dijelova rnilimetra
rnanji ad razvrtanag otvora. Obicno se radi u promjerirna ad 2 do 18 mm, pa i vise,
do 50 rnm.
A r
,!I,
A::
) I <
A.'
Iii
A
Slika 2.16. Elementi raZl'rlaca
72
!
WI2=3"
,.
aJ
b'
... 1
oj
Slika 2.17'. Rucni ra;:.I-'rtac;
I I

o
H
Zahtiievane tolerancij8 di-
menziJG mvers iahko 50
ostvaruJu sa podesljivirn
rucmm razvrtacem, slika
2.17.h_ Ovaj razvrtac J8 uz-
duina rasjecen i sa konus-
nlm otvoram. Konusnim
tmam, Imji se maze aksijai-
no pomjerali zahvaljujub
navrlki, mogu6e ]8 sir'lti
srednj! dlo razvrtaca, Na iaj
naCln, srednji razvrtac2
popnma ispupcen oblik
za nekoliko desetih dijelova
milimetra veti promjer, taKe
da sada ova] dio razvrtaca
predstaviia niego\i rezni diG
II nekim Izvedbamf ov09
rucnog razvrtacc:, umjesto konusno;;::! Z2, Slr61W- sreorns; diiek "On8\' Sf' i i,upllcc
Ve(' ciil2.pazon radnih oromiera omoguC8,Vi; ooc'!e's\iiv rucr! razvrtaL Se ullletnulln'
ZUDlm2, prikazan m slie- 2. i 7 ,c. rGzn- l'fiU ur:1GUL 00 ur;,C[a)(c feoi
radiialnD pomleraii Sf-; nc. tEl' nac!'
IZraaUIL
mrn.
de- prOmjerf' oei 80 00 9D mrr- 58 dljanazornrna poaesav8lW:t Dc: o,!: (lC
Masinski razvrtaci se razlikuju ad rucnih po tomf. sto irnaju kra6 rezni dio i mnogo
veei ugaa vrha {fl. Ima ih vise vrsta, a sarno neke osnovne. pri!\8.zane su na sl'lci 2.18.
Masinski razvrtac za manje promjere Drii<:azar ie n2. 511C! 2,18.<'1 Ova] razvrtac jf:'
karakteristican po dugom vratu. Prihvatni dlo maze bit! U oblikl' Morze Imnusa (za
veee promjere) iii cilindrican (za manje promjere', Magu bili sa ravnirc, il: zavojnim
zubima.
Za razvrtanje otvora veeih promjera !wriste SE- nasadni razvrtac:, slikc. 2.18,t, c, Ovi
razvrtab 5e postavijaju na trnove standardizovanih oblii(E dlmenzilb pri c8mu Sf: ViSE
nasadnin razvrtacE'L postavlja ns iedar-, trr. hiIOPL; oil s,' raIJntr Isii);, 2.18.tr' Z2h'Q,,"--
zubimC'. (slika 2.18,c) pri cemu ie sm,ie, zavolnlc<:, suorotE;I' smleru obrtanJ2 razvrtaCEi Pi';
oorad!. Zavojni zubi obezbjedu,iu mlrar rae., os': trZalc:., bm", se obazbJeduje veeB
18CnOSl razvnanog mvor2. Nasadn' razvn:ac; IzraOUILi Se oC brzoreznoG telika il; SEo
lemljenim pioCieama ad tvrdag metalE..
Masinski razvrtaci sa podesljivim umeinutim 2ublm2., slik2 2.18.d t, Imaju dvije
varijante: za prolazne otvore (slika 2. 18.dl f neproiaznG otvDre (slik8 2.18.e). Umeei
magu biti od brzoreznog celika iii tvrdog metala. POdesavanje zeljenog promjera
razvrtaca postize se kao i kod rucneg razvrtac2, slika 2. 17.e
73
a)
b)
c) d) e)
11)

Presjek A-A
12)
f3j
"i-/,
h)
Slika 2.18. Ma.lfillski razvrtaci
Za finu obradu konusnih otvDra koriste S8 konusni razvrtaci. Za male konuse (mali
nagib), prethodno obraden otvor maze biti cilindrican, medutim za strmije konuse,
naprimjer, Morze konuse i standardne konuse 1 :50, otvor mora biti pripremljen u
konusnom obliku. Razvrtanje konusnih otvora se vrsi sa setom razvrtaca, slika 2.18.f1
do 13. Prvi, grubi razvrtac, slika 2.18.fi je zapravo upustac koji ima nazubljene
konusne rezne iviee s ciljem drob!jenJ8 slrugotine i srnanjenja sile rezanja. Drugi, tzv.
Gisti iii polutini razvrtac, slika 2.1B.f2, je takoder nazubljen sa pravlm zubima (u pravcu
izvodnica konusa), kojim se konusni otvor pripremi Z8 fino razvrtanje. Fini iii zavrsni
razvrtac, slika 2.18.13, ima zavojne iii rayne neprekidne rezne iviee (zavojne iii rayne
zube), i sluzi za zavrsnu obradu na gore opisan nacin pripremljenih konusnih otvors.
Jednorezni razvrtaCi, sllka 2.18.g SU u principu podes!jivi i najces6e imaju i yodice rad!
pojave radijalnih slla pri rezanju. Rezna ivica (zub) je u obliku umetka kaji maze biti
74
ad brzoreznag celika iii tvrdag metala. Otvori za razvrtanje avim razvrtaCima moraju biti
veama tacna pnpremljeni u strogim granicama mjera i kruznosti
Za razvrtanje vrlo malih otvora (0,1 do 3 mm) karisti se razvrtac prikazan na slici
2.18.h. Oblik poprecnog presjeka ovog razvrtaca je obicno poligonalan sa obavezno
uradenim fazetama f na lednim povrsinama svakog zuba.
2.3.2. Rezna geometrija razvrtaca
Svi razvrtaci, osim ruenog podesljivog (slika 2.17.b) i konusnih rezu prednjim konusnim
dijelom. Oblik reznog dijela razvrtaca je razlleit za rucne i masinske razvrtace. Ugao
vrha (reznog dijela) rucnih razvrtaca je veoma mali i iZnosi rp /2 = 3 do 4". Neki
karakteristicni oblici reznog dijela masinskih razvrtaca prikazani su na slid 2.19. inacs.
oblik i geometriJa reznog dijela razvrtaca im3 presudan utica) na sile rezanj8, kvalitet
obradene povrsine i, postojanost alata. Za razvrtace ad tvrdog metala naicesce Se ko-
nsti oblii( orikazan na slici ::::.19.&. Ovdje upac vrh.: razvnaca I{I = gn' j,a!"2k18nst;c,
nc, If: de:. razvrmb nema uvodnog diiei2 lvid: SIiKL: :2,.j G Ova; obli! s:: ooxaz:::,: I,U
unlverzalar: 58 dobrim reznim karakteristil'amt., ),akc Drolazn[, 121 Z[ nQnr012Zn8
otvore. Za rezni klin Je karakteristicno da Sf- raol 1.1 dVIW variiante S2 I DC
leone povrsine. Binns oodbrusenj& obienc, I:?nosi "" do U.": mrr:
Flazvrtaci sa uglorn vrhEi <[I
45", sliKa 2.19.b. Ovaj uvodni
rezanje po obodu otvora.
90' Imall UVOdr,1 Ole auzlw
dio SIUZ' za taem) uvodenis razvrtac; ....c, ravnOnllsrnc
Za pove6anje kvaliteta abrade preporucuje se i krivolinijski prije\az Izmedu reznog u ka-
IibrirajuCi dio sa radijusom r, sllka 2.19.c. U ovom slucaJu je ugao vrha razvrtaca (fJ
promjenljiv dut radijusnog prijelaza, pri cemu je makslmalan na ceono) slran! a mini"
malan na prijelazu u kalibrirajuCi dio razvrtaca. Isti je slucaj i sa debljinom rezanag
sloja materijala. Medutim, veliku poteskocu predstavlja brusenje ovakvog reznog di.iela
razvrtaca.
Pri obradi duktijnih i zilavih materija!a, narocito vatrootpornih celika i legum obojenit'
metaia, cesto se primjenjuje cilindrican stepenasl oblil< reznog dijels razvrtac&. sinG.
2.19.d. Obiljezeni promjeri stepenica SLJ obicno: 0,= 0-0,2 mm i 0;:-,= D-O.S mrrL
5e pak ovi promjeri odreduju eksperimentalni;T, ispitivanjerr: Z2. Kom;retnc, siuea)ev;::
razvrtanja.
Ugao vrha razvrtaca <p zavisi od vrste razvrtaca, oblika reznog dijele; I materi.iali3.
ka. Taka je kod rucnih razvrtaca <p/2 :::0 3 do 4, a kod masinskih razvrtaca oval ugao
dostize qJ /2 = 90. Pri obradi krtih materijala preporucuju se manje vrijednosti ugla rp,
a pri obradi duktilnih materijala veei i moze dostiCi i qJ/2 = 120".
75
b)
SIik2 2.19, fionSlmkriwzi ootid rc7.1lop dfiela ra.:.vrtacf;'
Grudn: n2 re2nom di!elu razvrtacE. is stanaardnc ., "'" C pri obradi
duktilnjh materiia!8 preporucuje S8 grudni ugao' y ;:;:; 7 do 1 cr
Ledr, ugac
ugilerlicnlf
nb (i:;;= 10'-,
c- m. raznO;T cii181:" razvnacC. IS stanoaronc u "" 6 (le, 1 ::;-. rc: Di': oorao;
18;llranii, Ceill{6 (/ = 6 de. 1 C', on ooradi aium1niJuma c: = 10 ac 15
6
tite"
Geometrija kalibr'lrajuceg dije!a razvrtaca ima vaznu ulogu u konstrukciji razvrtaca. Naj-
vaznije karakteristlke kalibrirajuceg dijela razvrtaca SU: oblik, broj, raspored i geometrija
zuba, NajcesCi obild zuba dati su na slid 2.20.
Broj zuba razvrtaca moze se odrediti na osnovu izraza:
Slika 2.20,
76
, /
/
-;'-
/
Oblici zuba na kalihrirajui:em
dijelu razvrtaca
z /,s.fi5 + k, (2,23)
gdje je: D, mm, promjer razvrtaca,
k, faktor koji zavisi ad vrste mater:
iala obratka: k .,;. Z8 duktilne
malerijale i k "" 4 za krte materi-
jale.
Radi lakseg mJerenja promjera,
razvrtaCi se najeesce rade sa par-
nim brojem zuba. S drugs strana.
bolji kvalitet obradene povrsine se
dob'lje razvtaCima sa ve6"lm brojem
zuba. ali 58 istovremeno na laj nacill pove6ava potrebna snaga za rezanje. Raspared,
odnasno podjela zuba maze biti jednolika parna, jednaliko neparna i nejecinoliko parna.
sfika 2.21. Neke preporuke uglova izmedu zuba razvrtaca sa parnim brojem zuba sate
su u tabeli 2.10.
Jednoliko parno

fi'. i'> ...
..../._. : ... __ i ..
. ,- ._, I
i I'.
\ I I \ ""!
.. " ;y' /
G......,
Jednoliko neparno NeJ8dnoliko parno
Slika 2.21. /{aspol"ed zuba fwd ra:;:vrwca
Tabala 2.20.
rreporUkC 7.il oliredivllilie tTflt!<n.iOSli UP/Ii"": :'lW;: i((N' rtl7Y{'WL'(,
sa ounUrt; l.iUi
BRC),j
C f"f C
,
lUG;:.,
5t
<:". CC c
4:' M 41.:' 4('
iC 32 3
2
3C 3f
o
0'
12 27" 30 28
0
30' 29'-' 30
T---
30' 30'
2.3,3, Rezimi rezanja pri razvrtanju
Eiementi rezanja pri abradi razvnaniem Sli net silc: 2.22. Oubina rezanja pred-
stavlia polovinu razlike promjera razvrtacc' i pretrlOOI10 ODrabelle;:, 1:.
d
Posmak po jendom zubu razvrtac2 ie'
2
mm/zubu. (2.25)
77
Posmicna (aksijalna) brzina pri razvrtanju js:
. z n, mm/min. (2.26)
Brzina rezanja, odnosno, obodna brzina je:
v
Dr> . n: n
7000
m/min,
Owake:
ds . debljina strugoline,
b, sirina strugoline,
(2.27)
52' posmak pO jed nom zubu razvraca,
d, dubina rezanja,
D, promJer nakon razvrtanja Irazvrtaca)
Do, promler prelhodno obradenog oIVora,
5, posma!;,
orO) aDnala razvnac<",
orO' razvrm.Cs
Prosireni izrazi za brzinu rezanja, moment razvrtanja i aksijalni otpor rezanja su inden-
tieni kao i kod prosirivanja (upustanja) detih izrazima (2.19) do (2.22). Za orjentaciono
odredlvanje vrijednosti elemenata rezima rezanja pri razvrtanju mogu posluziti razlicite
preporuke koje se mogu nab u literaturi kao i u I,ataloskim materijalima proizvodaca
razvrtaca. U tabela 2.21 do 2.24 su date neke od tih preporuka
TabeJa 2.21. posf(!jmwsri m;'.vrtucll ott brzo/"czltog telik" i fvrdog meta/t,
MATERIJAL OBRATK/\
Konstrukclon! uglJenicnr I
legrrani celici
8lVi Ilv i celicni lIv
78

ALATf
Be
TM
BC:
TM
Post0l8nos,. i. min. ZB promj8r' razvrtaCCi. D. mrr _.j
IE; (j() 10h 00 20i"l 0030131 do 40i<11 cia 50i51 do 60161 dO 8u
60 120 120 180 1180 180!
45 75 i 105 i 135 165 ?.iQJ
25 4(1 8[' 80 120 i 120 120!
i 20 3(,' i 50 : 70 90 i 110 14(, i
!
Tabela 2.22. Preporucelli Iun-mac; pri rG;I'rt(ll1ju \u alatima od BC i T/II
MATERIJAL
OBRATKA
Posmak. s. mm/o. za razvrtac od SC, prom)era, D, n].m , i
do 10 ilO do 15115 do 20i20 do 25i25 do 31)130 do 35135 do 4oi40 do 50!50 do 60160 do 80!
Celil( 0,8 0,8 i 1,0 J 1.1 1,2 1.;?._! 1.5 1 1,1 2.0
_.?A i 2,6 I 2.7 I 3.1 ! 3.2 ! 3.4 rs,B i 4,3 5.0
Sivi liv, I-IS > 200 1,7 1.9! 2.0 2.2 i 2,4 ! 2,6 2,1 , 3,1 ! 3,4 3.8
Napomena
1, Vrijednostl posmaka pn upotrebi rr;l.vrtaca od tvraog metaia pomnoziti kocfici)cntc:-r Air.! eo 0.7
2, Pri Imom razvrtrmju sa jQdnlm prolazom do kvaiiteta N8 do N9 IRa "'- 3,2 do 6,;, urn), III pri raZW13r1jU
kao prlprem: za honovrm!e, vri!ednostl posmaka pomnoziji koeflc!jf'ntom k = 0,8
3, Pri linom razvrtanju do I;valiteta N5 do N6 (Ra = 0.4 ao 0,8 um) vrijcdnosti pOITl'loZlli koeflC"
jentom Ii = 0,7
MATERIJAL OBRATKA
Cvrstoca ill tvrdoc8. MPa
Brzlna
rezanJ8,
c m/min
Posmak. s mm[o. za promler
-. --,---_ . .,--'-- . --,-
5 10 15 20 2[,
razvrtaca, D. mm
30 40 50
KonstrukCIOril 50C 10 de 1: 0,1(1 (Uf, o ';l'
0.25 0.2i" 0.35 i 0.40 0.5('
50(\ OD 70\, 8 m 1(' 0.10 l,'
'"
(>.2:' 0.2:; 0.2;' 0.3:- :1I 0.50
00 900
50G
lear ran 70n
SIVi IIV
< 200 HE' li de 1(, e. "1i
i._____ 0 12 O.ll 0,20 OZ 0.3- '14' 0(;['
i I emper !IV _ .. ____ +' i O.3D i DAD I 0.50 I 0,5:: o.Ge O,7()
do 6 or
"I __ .,-__ +1 0,30 ..
aluminijumove legure 15 dO 20 I 0,15 0.251 0.35 i 0,45 I 0,55 i 0,65 i 0,70 ! 0.80 :
1 I zilav 8 do 12 I 0:16 0.30 i 0,35 0.'10 I 0,40 0.'1:;, 050 i 0.60
i Mesrng krt 12 do 18 i 0.20 0,30 i 0,35 0,40 i 0,40"j 0,45 0.55! 0,70 i
I Bakar 12 do 18 0,15 0.25 I 0.35 0.40 0.45 0,50 0.60T
Tabela 2.24. Preporui"'eni reZimi reztlllja pri rtlZl'rflm;u aiatiw(l oti tl'rtiog metaia
MATERIJAL OBRATKA
evrstoca iii tvrdoe:;" MPa
Brzina
reZan)8,
v, mlmrn
10 do 15
8 do
I Posrna)', s. mm(c, Z8 promie' D mn',
----,
; 5 i 1(; : is : 2[' : 2:: 3(;' 40 5('
0.15 ! 0.2S 0.3C' 0.3e C,3r 0.3S OA( O.5(
0.30 0.30 0.3e 0.3.5 GAl'! 0,50
0.20 0,20 0,4()
0,30 0,3[;
O.?O 0,20
0,40 0.45
0,30 0.30 I
< 200 HG 10 do 15 i 0,20 I' 0,30 i 0.35 0,45 0,55 0.65 i
Sivi liv < 200 HB 8 do 12 i 0,15 0,20
Bakar 0.50 0,50 20 do 30 i 0,30 I DAD i 0,45 0.55 0,60 i 0.70 J
79

Tabela 2.24, t ..'astllvak kraj
MATERIJAL OBRATKA
evrstoca iii tvrdoca
Brzina
rezanJa.
v, m/min
I Posmah, s, rn':rl/o, za promjer razvrtaca. D, mm I!
r i I ! I I
I 5 " 10 :, 15 I 20 I 25 II 30 \ 40 I 50
! I- ___ -1_,,,5 do 25
___ -,-____ 25
I AI i nieqove lequre 20 do 30
0,20 0,30 i 0,35 ! 0,40 I 0.45 I 0,45 i 0,55 ! 0,65
0,20 i 0,30 I 0,35 DAD 0,45 I 0,45 I 0,55 ! 0,65
0,20 I 0,30 1,0,35 I 0,45 I 0,45'10,55 I 0,60 I 0,701
2.4, SILE REZANJA PRI OBRADI OTVORA
I(ao 5tO 5e maglo vidjeti u prethodnom tekstu U okviru ave tacke, vecina postupaka
abrade otvora su posiUpci sa visesjecnim aiatim5" PrJ pravilnom naC'lnu rada ukupna
5ila rezanja 5e dakle, rasporeduje na vise reznih iviea, pri cemu su pojedinacne sile si-
metricno rasporedene U odnosu na osu alata (burgije, prosirivaca, upustaca, razvrtacaj.
Jedino su postupci sa jednosjecnim aiatima, naprimjer, duboko busenje sa topovskom
burgijom i prosirivanj: sa jeanosjecnim prosiriva-
corr, postupci S8 nesimetri::nim polozajem sile
rezanja. U ove postupke spadaiu i noviji pastupc:
dubokog buseniE L: Dune il; S8 )ezgrolT Se
alatom 32: J80nOm reznom iVlcom it: iZlomiJenom
IVlcarr,.
Za analizu sila koje djeluju na zavojnu burgiju
maze posluziti sllka 2.23, Ukupna sila rezanja se
sastoji od sljedecih komponenti:
80
dvije jednake, ali suprotnog smjera glavne sile
Fig
"
rezanja na glavn'lm reznim ivicama',
F,g
2
2
dvije lednake i istog smjera posmicne sile na
F2Q ' F21J
glavnim reznim ivicama: _."-- I -,-,
2 2
dvije jednake, ali suprotnog smjera sile prodi-
ranja na glavnim reznim 'Ivicama:
FSg
2
dvije jednake, ali suprotnog smjera glavne silo
\17
1,"---;
" . I , ,
! ;' ;,
Slika 2,23,
Sile lUi
zavojllll burg{iu
rezanja na poprecnoj reznoj ivici:
_ !5P
2
jedna posmicna sila na poprecnoj reznoj iviei:
F
2p
'
Medutim, za prakticnu prim!enu ova analiza je
dosta !mmplikovana, taka da se posmatranje
pojednosiavljuje i analiziraju sljedece sile, slika
2.24:
dvije jednake, ali suprotnog smjera glavne sile
rezanJ' a: Ff Ff
2 2'
dvije jednake i Istog smjera posmicne sile:
f'L "
F2
2 2
dvije jednake, ali suprotnog smjers. siie pro-
diranja:
2 2
ObiS glaV1l8 sli& CinE:: momen
7
Sii8 Koji IS Jedna}::
M
F,
2
(2.28)
Slika 2.24.

priJa:::, giic i{IW
gdje je /1 krak sila i prema veCini istraz.lVaca maze se uzeti ds je /1:::: DJ 2 (D, promjer
burgije),
Prema tome, moment ukupne glavne sile rezanJa W
M ,D
4
(2.29)
Prakticni znacaj zapravo ima moment glavne sile, a ne giavna sila rezanja iz prostO[1
razloga sto S8, poznavajuci moment M i broj oonajs burgij6. moze oarediti potrebna
snag&.
Pasmicne sile na svakoj reznoj iviei F2/2 cine ukupnu posmicnu silu koje je jednakE-
zbiru ave dvije pojedinacne sile, Rastojenje izmenju njih je na slici 2.24 obiijezeno SE1
i2. koje prema nekim autorima iznosi D I 2, a prema drugim D / 3. No, rastojanie I;'
nema prakticnog znaca.ia, s obzirom da su pojedinacne posmicne sile istog smlera i
da svojim algebarskim zbirom daju ukupnu posmicnu silu, iii, kako 58 cesto u literaturi
naziva, aksljalnu silu busenja (upustanja iii razvrtanja).
81
Konacno, pojedlnacne sile prodiranja Fs/2, slika 2.24, su Zft pravilno brusenu burgiju,
suprotnog smjera i istog intenziteta. taka da S8 ponislavaju. pa prema tome nemaJu
nikakav praktican znaca,;
U literaturi S8 ne nalaze podaci za giavnu silu rezanJa, nego Z8 obrtni moment M
odnosno moment rezanja (busenja). Medutim, aka se proracun momenta rezanja vrsi
analitickim putem na osnovu specificne sHe rezanja, iii na osnovu glavne vrijednosti
specifitne sile rezanja. Tada je narocito vazno znatl taenu vriJednost rastojanja /1' slika
2.24 Ovdje S8 zapravo eksperimentaini i analititki podaci cesto znacajno razlikuju_
Glavnl uzrok Je svakako greska U odredivanJu rastoJanja Ii
Od ukupnog obrtnog momenta M, oko 80% se odnosi na moment Izazvan sHama na
glavmm reznim ivicama, oka 10% na moment izazvan silama na poprecnoj reznoj ivici
i oko 10% na moment Irenja izazvan silama Irenja kaje se javljaju na obadu burgije.
Takader, ad ukupno potrebne aksijalne (posmicne) sHe F;2, oka 459'0 se lros; na glav-
nlm r8Znlm ivicama, oko 50% na paprecnoj reznoj ivici I aka 5% na trenje na obadu
burgije.
Analiza sila pri proslrivanJu (upustanju) I razvrtanju je
slitna analizi kocl busen.iE' Glavna razlik5- ie nepostoia-
njE" Komoonenti sila n8 rezno) IVICI. Ie,
proslriva6 razvrtae: 1l81llaJu ovu IVICL \'-l" osnOV0
raspored2 silO. m prosinvacu ii' n::zvl1acu (Sf: cetir:
slif(e 2.25, sliied; d:-:, w, momem zllle!):;. reznt iVlce)
orosinv8n1C ocnosw razvnanli: iedna\'
IV; (2.30;
Moment rezanJa aksijalna sila S8 mogu odrediti
eksperimentaino..-i analiticki. Eksperimentalni nai':in je,
kako )6 to ranije naglaseno, tacniji i sastoji se od
ekspenmentalnog ispilivanja na osnovu koga se obra-
dom dobivenih rezuitata dobiju vrijednosti konstanti eM
I C
F2
i eksponenata x, y, x, i Yl u prosirenim izrazlllla
za obrtni moment (izmz (2.10)) i aksijainu (posmicnu)
sliu (izraz (2.11)). Korespondentni izrazi za proslrivanje i
upustanj8 8 takoder za razvrtanie su izrazi (2.20) i
12.211.
Analiticki naein odredlvanja. glavne silo rezanJa i pos-
micne siie, a na osnovu specificne sile rezanja i spe-
ciiicne sile posmiCnog kretanJa, iii na osnovu giavnih
vrijednosti speciticnih sila. pri obradi otvora dat je slje-
declm izrazima:
82
Slika 2.25.
Sile dje-
l/{;u na pm-
saceliri mba
1
,
Glavna sila rezanja pri busenju:
1,1, Na osnovu specificne sile rezanja:
D d .
sin(ijJi2)
1.2. Na osnovu glavne vri.iednosti specificne sHe rezanja'
sin(rpi2)
2. Aksijalna (posmicna) siia pri busenju:
2.1. Na osnovu specificne posmicne sile:
D ds .
sin(ijJi2)
N
2.2 Na osnovu glavne vrijednast! specificne posmicne sHe
1
!{2(1/1,
I:,", MPa, specificn2. sila rezaniH pri buseniu,
/;$2, MPs, specifitna posmicna sila pri busenju,
(vid!
k$(I!T) , MPa, glavna vrijednost specificne sile rezanja pri busenju.
k
2
(1!1) , MPa. glavna vrijednost specificne posmicne sile pri busenju,
(2.31)
(2.32)
(2.33)
l-z, i-x, eksponenti, gdje vrijednosti z i x definisu promjenu specificne sils re-
zanja, odnosno, specificne posmicne sile u zavisnosti ad povecanja debljine
strugotine.
3. Glavna sila rezanja pri prosirivanja I razvrtanju:
3,1 Na osnovu specificne siie rezanja:
(D - D's ::
sin(r(!/2 )
3.2, Na osnovu glavne vrijednosti s09cificne sile rezanJEl:
N.
(2.35')
(2.36)
83
2. POSTUpe) OBRADE OTVORA
4. Aksijalna (posrnicna) sila pri proslrivanju i razvrtanju:
<1."1. Na osnovu specificne sile rezanja:
(D - Do) . d, Z
2 sin(rp/2)
kS2t Nt
(2.37)
4.2. Na osnovu glavne vrijednosti specificne posmicne sile:
(D - Do) . d;-x Z
2 sin('f!/2)
N.
(2.38)
D
gdje je:
2
d z ,
ukupan popreen! presjek strugotine (vidl slike 2.14 i 2.22),
sin('f!/2) ,
z, brej zuba, odnosno broj reznih iviea prosirivaca iii razvrtaca,
k
s
, MPa, specificna sila rezanje; pri prosirivanju, odnosno razvrtanju,
k
52
MPa, specificna posmicna sila pri prosirivanju, odnosno razvrtanju,
/(5(111), MPa, glavna vrijednost specifi6ne sile rezanja pri prosirivanju, odnosno
razvrtaniu,
k
2
(I.11;, MPa, glavna vrijednost specifi6ne posmicne sile pri prosinvanju, odnosno
razvrtanju,
l-z, 1-x, eksponenti, gdJe vri)ednosti z i X imaju ISIO znaben'18 kao j kod ast8.-
lih poslupaka abrade.
U tabeii 2.25 dati su padaci Z8 specificnu silu rezanja j'l: I specificnu posmicnu sill!
ks2 za busenje (izrazl (2.31) i (2.32)). U tabeli 2.26 dati su padad za glavnu vrijednast
specificne sile rezanja 115(t/I) i e!<:spanent 1-z pri busenju. Padaci za glavnu vrijednosl
specificne posmi6ne sile pri busenju (izraz (2.34)) k2(t/1) i eksponent 56 mogu uzeti
kao za struganje (tabela 1.20).
U tabell 2,27 dati su padaci za specificnu sHu rezanja ks 'I speciflcnu posmicnu sHu
ks2 za prasirivanje (upustanje) j razvrtanje (izrazi (2.35) i (2.37)). Literatura je osl(Udna
podacima za giavne vrijednosti specificne sile rezanja i specificne posmicne sile ks(111) i
k
2
(fll) kao i eksponenata 1-z i 1-x pri obradi prosirivanjem i razvrtanjem. Medutim, sa
dovoljnom tacnosGu se mogu koris@ korespondentni podaei za busenje.
84
'Of
,
POSTure, aBRADE REZANJEM
Tabela
2 25 Podaci za specijicllli siiu rezllnja J;.,;< lIth! i spcl.:ijii:lJ;u pm'mii:ull !!iiu ",,2)
. . MPa pri bll,{-cnju II pmw
MATERIJAl OBAATKA
Gvrstoca Iii tvrdoca, MPa
500 do 600
3090 2940 2750
la posmak, ___ _
0,40 0,63 1,0
2200
1960
Tabela 2.26,
Podaci za glavllli rrijednvsI spa{fiL'n;; siin i'CZiinpJ ,1.:..,'0/1' i 1<:,
pri buscnju It p"no
MATERIJAl OBRATKA GVRSTOCA,
DIN JUS MPa
k s(1lf)
GEOMETRIJ.A,
ALAfA
St34 6.0245 380', 229[; i 0.17' 1
Sg2 (;.0445 440 !'--173(' (1'=11W w",,3{l'-
St
7(' c" 07 ' --------,
___ .__ ' 4S _+-_-,,2':!H: 0,8.' ff' =12r, de 1:),)
18GrNi8t\ 6.5421 __ e,"oC,'--i- 2E:i4(: (j IJ:: ___ . ", =o3r- __
__
45WCrV 696 294(_.__ 1 __ 0,8;----1
.. (zar"'4
I 55NiCr13 ;
55NiCrMoW I
65Si7
I JOOGr6
(zaren)
\ lOSWGr6
(;.2136
(;.4146
C.4146
638
810
715
940
628
695
730
3830
3190
2150
3060
272()
2920
I II' =118", "'30
----,-----o:g2-:
0,8
7
--.-----i
0,68 '
0,77 --i 0 =120 do 139'-', i
0,76' I" i
0,76 ! ""30' 'i
85
Tabela 2.27.
Padaci za specijicJI/l sill! rezanja /i" jl1Pa i spcc(fih1l! posmihlll silu k,j<
MPa pri proriirivflllju
MATERIJAL OBRATKA Specificne sile k" i ksc" MPa, za posmal\, s. mm/o
Cvrstoca Iii tvrdoce, MPa
I
i
r

010 0.16 0.25
,
0.40 0,63
ks 2750 !
2600 ! 2310 2200
II
1960 1770
,
,0 '[)
i
:: 500
I
,
I
,

k52
! 1370 1230 1040
,
880 735 590
I
k. 3090 2940
I
2600
I
2310 2200 1960 0, ._ ,
!
I
"
c 500 do 600
kS2 i 1570 1370 1160 980 835 657 I
i
-
I
,
2750 I 2450
I
2200
i ::; 700
k. 3480 3280 , 2940
I
:g
1860
I
1670
,
1470 1230
,
980 __ !
!
"
f- I
,0
k. I 4170 3920 3480
,
3280
I
2940 2600 I
I
i 700 do 900
!
'
ks? I 2200 1960 1670 1470 1160 ! 930
I
'5;
i 900 do
k. 4660 I 4410 3920
!
3680 3280
i 2940
"
I 1000 !
,
k<;?
,
2450 2200 1860 1579._ i 1290 1040
-
I Lahko ooradijivi k5 4170 3680 3480 3090
,
2750
I 2310
!
,
I nehrdajuGI celici 11,2 2200 I 1860 1670 1370 1110 830
I
lit 1 1860 ! 1670 1570 1370
i
1230 1040
I do 180 HB
!
I
!
k,':' 1160 980 880 735 590 465
SIVI liV
I

110e
! As 218[,
I
186e 167e 147C 129('
180 do 220 HB I
129C 1100
._'-
960
!
830
,
657 520 Ii
--"-
...-
-
-,
--
,,",
520
1-.."
1570 1370 123C lioe
h.< 88C 785 55C
Magnezi.lumOV8 legure
1\5 83e 73: ()1 S5C 52(
I-. ss 465
k 1860
-
392 348 309
1670 1570 1370
'--__
1230 104(j
100 do 160 HB
k52 ! 1160
< '2
- 0
980 885 735 590 440
k i
1960
k:, I 1230
1230 1100
620 466
1760 1570 1370
1040 930 785
8
E
160 do 210 HB
2.5. POTREBNA SNAGA PRI OBRADI OTVORA
Snagb I\O.IE.
razvnanJu )8
SE' tro3i na rezanje pr: obradi otvora: busenju, prosirivaniu (UPUslanjU!
jednaka
p "'" w M:;;: 2 . 7r . n . M , W, (2.39)
pa je pmrebna snaga pogonskog elel<tromotora:
(2.40)
86
POSTUPC' aBRADE REZANJEM
gdje Je: M, Nm, moment busenja, prosinvanJ8 (upustanja) iii razvrtanja.
(0, 1/s, ugaona brzina alam,
n, o/rnin. brej obrtaja alala,
I), koeiicijent iskoristenja masine, za busillce starije izvedbe )i =: 0.65 do 0,95; 8;
za busilice novije izvedbe 11:=0 0.75 do 0,85
S obzirorn na silu rezanja I srednju brzinu rezanja, snaga elektromotora je:
za busenje u puna:
FI . vsr

I)
(2.41 )
gdje Je l! sr
Dnn
2000
D, mm, promjer burgije i V
mfw
obodna brzine.
burgij8,
za prosirivanj8 razvrtanje:
qdi'O .j" I
!lml!' T v mFl "
2
F" . !I sr
17
1242'
(:! 18),
2.6_ MASII\lSKO VRIJEME PRI OBRADI OTVORA
Ra6unanje vremena abrade, adnosno maslnskog vremena je raziiCito za busen)s u
puno i za prosinvanje i razvrtanje. Na silel 2.26 prikazani su trenuci Kada pocinje
proces rezanja pri busenju (slika 2.26.a) i proces prosirivanja iii razvrtanJ8 (sliks 2.26.b)
to je trenutak l<ada poprecna rezna ivica kod burgija dade u dadir sa povrsmofTi
obratl<a, odnosno, kada je ostvaren dodir pripremljenog otvora sa reznim ivicama
prosirivaca ill razvrtaca.
Pomuni poprecrll oreS}el' strupoilne ce SD Tormim\' kad.s' aia', modE- auzinL' 1- slike
2.26 Pri busenll: U DUnG aVe duzlna )8 jeanaKa
o
2
erg
2
a kod proslrivanJa iii raZVllanla:
D - ({J
I, 0 _--:-'-lL. Gig,
2 12
(2.44)
87
S obzirom da je masinsko vrijeme t g
sn
L
a za razvrtanje i prosirivanje:
I
D - Do
+ ~ ~ ~
2
sn
gdje ie: s, mm/o, posmak,
n, a/min, bra] obrtaja alata,
0, Do. /, mm, promjeri i duzina,
a)
to ie za busenje u puna:
min, (245)
min, (246)
b)
Slika 2.26. Duzillc pula posmicnog kretanja alata pri: aj busenju II puno i b) pro'Siril'o-
I{;U, OdllOSIlO razrrtallju
88
I
i
i
3. NEKONTINUIRANI POSTUPCI
OBRADE VISESJECNIM ALA TIMA
Postupci abrade visesjecnim alatima predstavljaju one postupke kod kojih js alat ViS8-
sjecan, dakle sa vise reznih iviea, bez obzira na karakter glavnog i pomocnog kretanja.
Postupci abrade otvera takoder spadaju LI postupke abrade visesjecnim alatima. Medu-
tim, to su postupci sa kontinuiranirn zahvatom svake rezne iviee alata sa obratkom.
Nekontinuirani postupci su ani kod kojih visesjecni alat sa najmanje dvije, a veCinom
preko sest reznih iviea, ne reze sa svim reznim ivieama istovremeno, nego je u zahva-
tu sa obratkom samo odreden broj reznih iV'lca taka da je popretn't presjek rezanog
sloja materijala promjenljiv u taku zahvata na osnovu c8ga su ovi postupci i dobili
naziv - nekontinuirani. Najcesce je u zahvatu manje ad polovine reznih iVlca
Tri su glavne grupe nekontinuiranih postupaka sa visesjecnim alatima'
glodanje.
provlacenje I
testerisanje iii piljenje (zaganje).
3.1. GLODANJE
Glodanje je postupak abrade gOle alat - giodaio vrsi glavno obnna kretanl8 a PDsmic-
no kretanje maze bit! raziicitG, Pravolinijsko posmitno KretanJ u praveu sve tri koordi.
natne ose, pOjedinacno iii istovremeno, vrsi obradak. Osim toga. posmicno kretanje
maze biti i kombinovano sa rotacionim (kruznim) kOle takodm, najcesce vrsi obradak
Glodanjem se obraduju dijelovi sa ravnim povrsinama.. dijelovi sa slozenim prostornlrrl
konfiguracijama, razni utori i zljebovi, zupcanici (konusni i cliindri6ni, puzni vijci i puzm
tockovi) zavojne povrsine razlidtih obliKa, spoljni unutrasnji navoji, pa cak i diJelovl
osnosimetricnog oblika. Dakle, glodanje je univerzalan i veoma produktivan postupak
89
3. NEKONTINUIRANI POSTUPCI aBRADE VISESJECNIM ALATIMA
taka da S8 u proizvodnoj praksi. poslije struganja, naJvise koristi. U segmentu abrade
ravnih povrsina glodanje Je u najve60j mJeri potisnulo rendiSanj8 i blanjanj8.
S obzirom na karakier abrade kao i polozaj ase giodaia prema povrsini koja 5e obrar
duje. odnosno, S obzirom na to da Ii je glodalo u kontaktu sa obratkom pretezno sa
obodnom iii ceonom stranom, pastoJ8 dva glavna postupka glodanja:
abadno iii obimno glodanje, slika 3.1,8, I
Geano glodanje, slika 3.1.b.
Obadna ill obimno glodanje J8 takav postupak glodanja gdje alaI (glodalo) koji im3
rezne Iviee po obodu vrsi glavno cbrlno kretanje a obradak, pravoJinijsko posmi6no
kretanje. Geona giodanJ8 je takav postupak glodanja gdje glodalo ima najcesce rezne
ivice po obodu i vrsi glavno obrtno kretan.ie pri cemu asa glodala zaklapa ugao blizak
sa obradivanom povrsinam. I u ovom slucaju obradak vrsi posmicno pravaliniJsko
krelanje. Iz ova dva postupka glodanja razvijen je cilav niz operacija gladanja. Neke
najvaZnije prikazane su na slici 3,2 i to
90
obrada ravnih povrsina
obrada ravnih povrsina
izrada zljebova, kanala
valjkastim glodalom, slika 3.2.a,
ceonim 'valjkastim glodalom, slika
utora koturastim glodalom, sllka
3.2.b,
3.2.c,
izrada zljebova, kanala i utora vretenastim dvoreznim glodalom za zljebove, slika
3.2.d,
izrada bocnih usi,ieka vre\enastlm glodaiom, slika 3.2.8
abraaa uskih zljebova iii odsiJecanje testerastim glodalom, slika 3.2.f.
obrada zljebova pnzmaticnog oblika Doprecnog presieka (simetricnog ill neslmetri(
nog) ugaomm koturastim glodalom, slika 3.2.g,
obrada zljebova profilnog oblika glodalom sa konveksnim profilom (ispupceno glo-
dalo), slika 3.2.h,
obrada ispupcenja profilnog oblika glodalom sa konkavnim prafilom (udubljeno glo-
dalo), slika 3.2.i
obrada profila u obliku lastlnog repa vretenasllm ugaonim giodalom, slika 3.2.j,
obrada T-utora vretenastim glodalom za T-utore, slika 3,2.k,
obrada navoja i zavojnica veCih koraka koturastim glodalom slika 3.2.1,
kopirno glodanje slozenih povrsina vretenastlm glodalom sa sfericnim vrhom. sllka
32.m,
al bi
Slika 3,1. Obodno i i3eollo g/odullje
1
t
I
I
POSTUPCI OBRADF REZANJEM
izrada zljebova na vratilima koturastim profilnim glodalom, slik2, 3.2.n.
izrada cilmdricnih zupcanika metod om zub-po-zub koturastlm maduinlm glodaiom
slika 3.2.0,
izrada cilindricnih zup6anika metodom zub-po-zub vretenastlm moduinlm glodalom
slika 3.2.p,
g)
k)
pi
bl 01
h) i)
ml
dJ
n)
el
l
0'J . Vj
/) ... -1-:;A )'
,
0)

-.-- .. _.-
:' i \i n
1
'----'
Slika 3.2. OS1101'llC operacUe gioriallja
91
izrada cilindricnih zupcanika metod am relativnog kotrljanja puznim odvalnim gloda-
10m, slika 3.2.r,
izrada metricnog vanjskog (iii unutrasnjeg) navoja valjkastim glodalom za navaje, sh-
ka 3.2.5,
S obzirom na odnos smjerova kretanja glodala i obratka razlikuju S8 sljedece vrste glo-
danja:
Za obimno glodanje:
protusmjerno glodanje, slika 3.3.8 i
istosmjerno gJodanje, slika 3.3.b,
Za beono glodanje:
protusmjerno glodanje, slika 3.4.8,
istasmjerno glodanje, slika 3Ab,
kombinovano Hi simetricno glodanje, slika 3A.c.
Kod pratusmjernog obimnog glodanja smjerovi posmicnog kretanja obratka i glavnog
kretanja glodala su suprotni. Presjek strugotine S8 mijenja ad minimalne, na pocetku
zahvata zuba glodala sa obratkom, do maksimalne, na kraju zahvata, odnosno do
trenutka izlaska zuba iz zahvata. Pr"1 tome, usl}ed pravca gtavne sile rezania, gtodato
nastoji adignuti obradak ad radnog stoia masine, pa u ovom slucaju obradak mora biti
pravilno stegnut na radnom statu glodalice. Osim toga, pri izlasku zuba iz zahvata,
kada }e sila rezanja maks'lmalna, dolazi do trzaja kao posljedica trenutnog rasterecenja.
S druge strane, pri nailasku zuba u zahvat, prvo dolazi do klizanja zuba po povrsini
obratka, zatim do gnjecenja materijala obratka sve 0 trenutka kada rezani sloi materija-
la ne dostigne minimalnu potrebnu debljinu, kada pocinje proces stvaranja strugotine.
Usljed navedenog ktizanja i gnjecenja obradena povr5ina dobiva karakteristican siajan
(zagJacan) izgJed i 105eg ie kvatiteta.
Slika 3.3. Protusmjemo i istosmjerno obimno giodallje
92
,
, '
, ' /
../
,
b)

c)
Slika 3.4. Protusmjemo, istosmjerno i simetriCllo ceOIl(}
Kod istosmjernog obimnog glodanja posmicno kretanje obralka i glavno obrtano kreia-
nje glad ala su istog smjera. Ovdje se presjek strugotine mijenj8 od maksimalne, na
pocetku zahvata zuba sa obratkom, do min'lmalne, na izlasku zuba iz zahvata. Pri
lome, usljed pravea glavne sile rezanja, glodalo pritisce obradak prema radnom stolu
glodalice, taka da je eijeli sistem slabilan i krut. Za razliku od protusmjernog glodanja,
ovdje se trzaji javljaju na ulasku zuba u zahval sa obratkom, al"l izostaje gnjecenje ma-
terijala pri izlasku zuba iz zahvata. Zbog toga, obradena povrsina nema karakteristicnog
sjajnog izgleda i mnogo je boljeg kvaliteta, pa se Slog aspekta maze zakljuciti da je
'Istosmjerno gladanje povoljnije od pratusmjernog. Medutim, bez obzira na to, u praksi
se istosmjerno glodanje mnogo manje koristl zbog karaktera djelovanja sile rezanja 0
cemu ce biti govora nesto kasnije.
Protusmjeno, odnosno istosmjerno ceono glodanje imaju iste karakierislike kao i protu-
smjerno i istosmjerno obimno glodanje. Poseban slucaj ceonog glodanja je simetricno
iii kombinovano glodanje. U ovom slucaju se presiek strugoline prvo povecava od mi
nimalne do maksimalne vrijednosti (u vremenu prve polovlne zahvata zuba glodala sa
obratkom), da bi daljim tokom zahvala ponovo opao do mini maine vrijednosti
3.1.2. Alati za obradu glodanjem
Alali za obradu glodanjem S8 nazivaju glodala. To su visesjecn'l alati cilindricnog obhka
kod kojih su zubi (sa reznlm ivieama) rasporedeni PO obadu iii po ceonoj strani gloda
la. Neke vrste glodala, naprimjer, kmurasta (slika 3.2.C), Imaiu rezne iviee po obodu i
po jednoj iii po abe teone povrsine. Glodals se dijele prema konstrukiivnim karakter"ls-
tikama, postupkU izrade, nacinu pastaviJanJ3 nEt maslnu tIS vrsil operaeije z'" koju su
namijenjena.
Prema konstruktivnim karakteristikama razlikuju se glodala Izradena iz puna lad
nog celika), zalim glodala izradena od kostruktivnog celika sa lemljenim reznim plociea-
ma od brzoreznog celika iii tvrdog metal a i glodala sa umetnutim. okretnim, mehanicki
pricvrscenim reznim plocieama od tvrdog metala (rjede od brzoreznog celika). Skora
sva glodata prikazana na slici 3.2 se uzraduju u varijantama od brzoreznog celika i sa
93
3. NEKONTINUIRANI POSTUPCI OBRADE VISESJECNIM AlATIMA
lemljenlm pJocicama. Glodala sa mehanicki pricvrscenim reznim plocicama od tvrdog
metala su najces6e ceona (slika 3.2.b), koturasta (slika 3.2.c) i vretenasta (slika 3.2,d),
a fjede i neke druge vrste glad ala. Glodala sa veCim brojem zube, kao sto su cecil8,
nazivaju se giodacke glave. Na slici 3.5 prikazan je jedan takav alat. Inate, sistem 02-
nacavanja glodackih glava, reznih ploGiea, rezne geometrije, toleranciJ8. dimenzija pleGi-
ea, nacina stezanja I di"" je vearna slican sistemu datom na slici 1,4 za strugarski alat
Prema postupku izrade zuba, glodal8 S8 dijele na glodal8 sa glodanim i glad ala sa
led no struganim :.cublma. Glodala sa glodanlm zublma ::,8 :zraduju profilnim glodalima.
sliena postupku Izrade zupcanika metodom zub-po-zub. slika 3.2.0. Ovdje se ' .. : ;x;moc
posebnog pribora -- podionog aparata na cllindncnom pripremku Izradi Jedna meduzub-
Ije, zakrene obradak za ugao 360/z (z - broj zuba giodala koje se Izr.e.duJe), izradi
novo meduzublje, ponovna zakrene obradak i t.d, Glodala sa ledna struganim zubima
izraduju se na posebnim strgovima - strugovi za ledna strganje, a princip postupka
led nag struganja je vee objasnjen u tacki 1.1.1 i iluslrovan slikom 1.1.j.
Prema naCinu postavljanja na alatnu maSlnu, glodala se dijele u dvije grupe:
glodala sa cilindricnim otvorom koja se navlace na odgovarajuca vratila (trnove)
koja su jed nom stranom vezana za glavno vreteno glodalice, slika 3.6.a i
glodala sa drskom (cilindricnom, Morze konusnom iii sa tzv. strmim ISO konu-
som - 7:24) koja se postavljaju direklno u vreleno masine, slika 3.6.b.
S obzirom na vrstu operacije glodanja za koju su namiJenJena, postoji citav niz gloda-
la. Slika 3.2 predstavlja prikaz sarno nekih najvaznijih. Medutim, s obzirom na ovaj kri-
terij. mogu S8 izdvojit, cetiri glavne Grupe glodala
glodala namiJenJena za obradu ravnih povrsina,
glodala namijenJena za obradu zakrivljenih povrsina,
glodala namiJenjena za obradu specijalnih povrsina i
glodala namijenJena za obradu zavojnica, zupcanika I ozljebljenih vratila
Prvu, drugu i cetvrtu grupu Cine, u najvecem broju, glodala koja su standardizovana.
dok trecu grupu cine, kako standardizovana, taka i specijalna glodala ciji oblik zavisi
ad oblika povrsina kOje se obraduju. Prema slici 3.2 u prvu gruou spadaju valikasta,
koturasta, ceona, vretenasta i testerasta
glodala. U dugu grupu kon-kavna,
konveksna i zaobljena giodala. U trecu
grupu ad standard nih giodala spa-daju
ugaona (simetricna nesimetricna)
valjkasta. ugaona vretenasta i vretenasta
za T-utore. U cetvrtu grupu spadaju mo-
dulna koturasta i vretenasta, profilna ko-
lurasia i puzna i glad ala za vanjske i
unutrasnje navoje.
94
J
r \1
I
I _ \\
I
1
t;
1
I$!
.ITl
0
,
. 3 Gl()(iala sa meJumi{ki pricvd-
Sitka .5. i'cnim okretllim rCZIlim plaCi-
callla ad tvrdog metala - giodacka glava
]
ISO 5\rm' , konus (7:24)
cahura Trn
Glavno vre\eno glodal,cc
a)
b)
Prim/eri glodala .\' oh-;,il'OlIl Illi l1aNn lUI /fI(I,GlIl: (I) t;/o(/aio sa
Slika 3.6. cilindri/:Ilim OfVOrf)mpOSltlv{iCIIO lUI l'l'otilll (mill). b) 1'}"Nl!1Il1S/(J giotiafa sa
i'l.foI'Zc kOllusom i dlimiricllol11
3.1.3. Rezna geometrija alata za giodanje
Rezna goometrja glodala deflnlsana Je oblikom i vrstom glad ala. Za Ilustraciju i analizu
rezne geometrije glodala na sliel 3.7 dati su prikazi valjkastog glodala sa zavo]nlnl zu-
bima i koturastog glodals S8 kosim zublma. Ovo koturasto glodalo je tz\'. trorezno.
zbog toga sto reze obimnom I sa abe cealle strane pa zakonlslo rezne geometrij8
ovog glodals vrijede i za teona I vretenasta giodal8. Ugao nagiba rezm: ivice za val)"
kasta g!odala sa ravnim zubima je ;'",,0", a za glodala sa zavoJnim zublma. slika 3.7.8-.
ovaj ugao Je jednak uglu zavojnice glodal8 ;,=(1). Za koturasta glodaia Je situacija slie-
na. Za glodato sa ravnim zubima }.=Qc, a za glodala sa kosim (zakosenim) zublma,
slika 3.7.b. ovaj ugao je jednak kinematskom grudnom ugiu ;'=Yr: (}'c vri.lednosi grud-
nag ugla u cirkulacianam presjeku) Ista inrerpretacij8. kOja vriJodi za koturaSla giod81&
sa formiranim reznlm ivicama sa bocne strano, vrijedi I za vretenasrc' gl00810:
Za objasnjenje veliCina grudnih i iednih ugiova za glodal2 prikazana m, Sile 3,:' poslu
zit ce presjek normalan na reznu ivicu N-N i presjei'. normalan na OSLi giod818 AA. U
normtanom presjeku N-N vrijednosti grudnog i lednog ugta SU u oravoi veiicln! i odno-
se se na rezni klin. dakte na reznu geometriju, dok vrijednosti navedenin UglOV2 Li
presjecima imaju zna6enje kinematskih uglova
Veza izmedu uglova YN i y, kao i uN I U su date sljedeCim reiacijama:
95
tgy N ::;; Igy cosw,
t
tga
ga
N
=--
casU)
(3.1)
(3.2)
SljedeCi vazan element glodala je oblik zuba. Vee je napomenuto da 5e razlikuju dva
glavna nacina izrade zuba glodala: glodanjem i lednim struganjem. Na sliei 3.8 prikaza"
ni su neki osnovni abliei pri cemu su zubi dobiveni glodanjem - oblici aJ, b) i c), a
zubi dobiveni iednim struganjem - oblik d), Za valjkasta, valjkasta ceona, teona nasad-
na, koturasta, vretenasta, profilna, ugaona i testerasta glodala se koristi postupak izrade
zuba glodanjem, dok se za koturasta, konkavna, konveksna, vretenasta, ugaona, profil-
na, glodala za izradu navoja i puzna glodala koristi postupak lednog struganja.
Oblik zuba prikazan na slid 3.8.8 ima malu cvrstocu, 5 obzirom da zub 'Ima vitak
oblik a primjenjuje se kod valjkastih ceonih glodala i profilnih glodala pri obradi sa
manjim poprecnim presjecima strugotine, Ova glodala se izraduju glodanjem u jednom
prolazu uz upotrebu profilnog koturaslog glodala, Oblik prikazan na slici 3.8.b Ima iz-
lomljenu lednu povrs'lnu i izraduju se takoder gladanjem, ali u dva pralaza. Koristi se
-+
.)
Presjek A-A

N-N
aN '
,
'- YN
b)
S Geometrijski parametri rezflOg dijeJa g/odala: a) valjkasto glodalo sa
lika 3.7. l1im zubima i b) koturasto glodalo sa kosim zubima
Slika 3.8. Db/ici zuba glodala: a), b), c) glodalltl i d) leilu(} strllgalltl
96
kako kod valjkastih, taka j kod ceonih glodala, naracito sa zublma ad tvrdog metala.
Prednost ovog oblika je cvrsC\ zub tako de se kor'lsH za leze uslove rade., ali je ne-
doslatak nesto skuplja izrade (obrada u dva prolaza). Ovaj nedostatak )8 donekle
otklonjen kod oblika prikazanog na sliei 3.S.e koji ima krivollnijski (obicno, parabolicni)
oblik leone povrsine. Ovdje se zubi izraduju glodanjem u jednom prOlazu sa profilnim
koturastim glodalom. Koristi, se najces6e kod vretenastih glodala od brzoreznoQ celiks.
Obllk zuba prikazan na slid 3.8.d predstavlja oblik dobiven lednim struganjern, na po-
sebnom slrugu koji se i zove strug za ledno struganje (vidi sliku 1.1.j), Ovdje je iedna
povrsina u obliku spirale (najcesce Arhimedova), Ledni ugao S8 mjeri izmedu tangents
na krugu (promjeru) glodala i tangente na spiralnu lednu povrsinu. Zubi ovog oblika
su veoma c:vrsti, ali je izrada dosta skupa i zahtijeva prvo obradu glodaniem uzduznih
kanaia, a zatim ledno struganje zuba.
Vrijednosti uglova glodala zavise ad niza faktora medu Kojima su najznacajnijl: materijal
obratka, vrsta glodala, materijai reznog dljela glodala, uslovi abrade i dr. U tabeiama
3.1, 3.2 i 3.3 date su neke preporuke za izbor uglova glodaia i glodackih glava a u
zavisnosti ad materijala obratka.
Tabela 3.1. Preporuke za hhor ug!ova glotiaia oil celiJw
v
,
s I c g I 0 0 c I 3

MATERIJAL OBRATKA Valjkasto
Ceono
!
KoturaslO Vretenasto
valjlmsto
I
0 I y IA(W) o i y i .-1.(w)i a
,
) i ;,(01) (j tAM)
Rm < 600 MPa 7 17 I 45
i 6 114
!
7 15
!
20 8 15 35
:g
600 do 800 6 13 I 42
,
5 11 6 12 I
1;;.
0
10 25
ill
850 do 1100
I
'I
20
,
,0 5 11 I 37
4 'I 9
18 5 6 10 (-3 \3
! > 1100 3 8 , 32 3 6 18 3 6 ! 10 0 6 15
i Gelieni iiv Rm'" 450 MPa 4 12 40 5 I 10 20 i 5 10 20 6 10 30
I Temper liv 4 15 42 5 12 20
,
5 i 12 I 20 6 12 30

4 8 i 30 3 I 6 I 10
,
3 I
6 i 10
"
0 15
.
L.
Sivi liv 220 HB 6 12 1 40 6 1 12 1.20 I 6 12 I 15
0
12 30
-
,
8akar 6 20 I 40 6 I 15 25 6
!
15 20 6 P 45
,
-
6 i 12
i
,
Mesing 6 15 , 40 , 20 6 15 20 6 12 35
Bronza 5 5 12 120
,
6
,
12 15 6 10 30
,
'Ai ,- AI-Ieaurs
,
25-T 50 i I 0'

6 8 25 35 8 35 S 25 40
i Mg-Iegure 6
,
25 ! 50
,
S
,
25 I
40 i Sj25i30 S 20 4C
,
97
3. NEKONTINUIRANI POSTupel OBRADE VISESJECNIM ALATIMA
TabeJa 3.2. Preporuke za izhor uglova g/odaia ad tvrdog metaia
V r s t a
9
I 0 d
, I ,
MATERIJAL OBRATKA Val"kasto 'I teona val' kasto I Koturasto
a y A(w) I a
i
y
o I
Rm < 600 MPa 14 do 16' o do 5 5 118 do 20 o do 5
Oi 600 do 800 12 do 14 -5 do -10
-1118d02O
5
'0
850 do 1100 10 do 12 -15 do -20,18 do 20 10 10
Sivi liv 16 do 18 3 do 7 i 7 do 8 18 do 20 o d05
MesinQ 12 do 15 5 \
3 do 15 18 do 20 5 do 10
Bronza 12 do 15 3 I 3 do 15 18 do 20 5 do 10
AI i AI-Iegure 12 do 15 7 do 15 I 10 do 20 18 do 20, 5 do 10
Tabela 3.3. Preporuke za izbor ug/Ol'a g/odackih glava
I
,
Materijal alata
II
TVRDOCA
I
,
MATERIJAl OBRATKA
,
8e
I
I K," \
K 0
H8
I
, TM /.
,,!)
i Y,'
I
,.
Ugljenicni celiel za automate 85 do 270 10 do 15 -5 do 7 i 30 I 5 do 10
(valjan i hladno yutan), uglje- 270 do 325 10 do 15 -4 do -111 30 5 do 10
I nicn"l konstrukcioni celici, legira- 325 do 425 10 do 12 -4 do -11 i 30 5 do 10
ni cehci za automate, alatni HRC43 do 50 5 do 10 -4 do -11 45 4 do 7
celiei, celicni liv HRC 50 do 56 -4 do - 11 45 4 do 7
Celiei velike cvrstoce
225 do 425 5 do 10 1-4do-11 45 4 do 7
HRC48 do 58 - -4 do -11 45 4 do ;:
Nehrdajuci celici
135 do 275 10 do 15 . -11 do 11 45
I
5
135 do 425 5 do 10 -11 do 11 45 5
r Sivi liv, nodularni i temper liv,
100 do 400 5do30 -11 do 111 45 5 do 10
I bijelo iiveno qvozde
,
L Aluminj'umove legure 30 do 150 20 do 35 o do 7 45 7 do 12
) Bakarne leQure 40 do 200 10 do 25 o do 7 45 7 do 12
98
~
A(w)
I
o do 5
o do 5
OdD 5
o do 5
o do 5
o do 5
o do 5 ,
a'
3 do 7
3 do 7
3 do 7
3 do 7
8
I 3 do 7
I 8
8 do 10
8 do 10
4 do 7
3 do 5
3 do 5 i
3.1.4, Elementi rezanog sloja materijala
pri glodanju
rezimi rezanja
Elementi rezima rezanja pri glodanju su: brzina rezanja v, posmak po jed nom zubu Sz
i s tim u vezl i posmicna brzina V2. broj zuba z i dubina rezanja d U daljem tekstu
ce se nesto reCi 0 svakom navedenom elementu.
Nastajanje strugotine pri glodanju je nesto komplikovanije u odnosu na ostale postupke
abrade i ogleda se u cinjeniei da zubi glodala povremeno dolaze u zahvat sa obrat-
kom i pri tome postoji kombinaeija glavnog obrtnog kretanja glodala i pravolinijskog
pomocnog kretanja obratka, sto rezuitira promjenljivim poprecnim presjekom rezanog
sloja materijala, Kinematika rezanja pri glodanju se najlakse moze objasniti na primjeru
obimnog glodanja valjkastim iii koturastlm glodalom sa ravnim zubima. sllka 3.9. Prj
tome se i ovdje odvojeno razmatra protusmjerno i istosmjerno glodanje.
Za vrijeme jed nag punog obrtaja glodala obradak se pomjeri za duzinu posmalca s,
mm/obrtaju glodala. Pri tome vrh prvog zuba /, sllka 3.9, putuje po trajektoriji kOja
odgovara eikloidi I. Dakls, vrijednost posmaka s predstavlja obim giodala kojs uslovno
kotrlja po povrsini obratka. Prvom zubu slijedi drugi zub II koji putuje po identicnoj
trajektariji. Ove trajektorije, eikloide, su smaknute (pomjerene jedna LI odnosu na drugu)
za vrijednost kOja se naziva posmal< po zubu, Sz, mm/zub. Oblik strugotine je definisan
i odreden navedenim ciklaidama i na stiei 3.9 se jasno vidi razlika presjeka strugotine
kod protusmjernog i istosmjernog glodanja. Meautim, valja naglasiti da uocljiva razlika
u stvarnosti nije tolika. Naime, radi bolje preglednosti, vrijednost posmal<a za jedan
obrtaj glodala s je nesrazmjerno naertana mnogostruko veca nego sto zaista jeste. To
znaci da su cikloide u stvarnosti mnogostruko "uze", pa su i oblici poprecnog presjeka
strugotine za protusmjerno i istosmjerno glodanje mnogo sllcniji nego sto to navedena
Protusmjerno glodanje Istosmjerno glodanje
SI'k'''' 3 9 Pmanje reznih ivica i oblici strugotine pri protllsmjernom i i"tosm]ernom
i a .. obimnom g/odallju l'aljkastim glodalom sa ravnim zubima
99
sHka pokazuje. Tacno odredivanje geometrije strugotine (rezanog sloja materijala) na
osnovu slike 3,9 je dosia komplikovano sa komplikovanim jednacinama koje S6 mogu
rjesavati sarno iterat'lvnim postupkom.
Za praksu je, medutim, prihvatljiv priblizan naCin po kojem se cikloide koje opisuju dva
susjedna zuba mogu zamijeniti kruznicama promjera jednakog promjeru glodaJ8. Pri
obimnom glodanju, slika 3.10, najveca debljina rezanog sloja materijala je jednaka:
d
smax
:::: 5
z
sincp, (3.3)
gdie je rp ugao zahvata, tj. ugao okretanja glodal8 od momenta ulaska jednog zuba u
zahvat do momenta izlaska tog i5tOg zuba iz zahvata. Na osnovu slike 3.10 maze se
doci do iZraza za ugao zahvata:
(3.4)
2
gdie ie d mm, dubina rezanja
Prem2 romE'. naiveC2 aebiiln2 strugOllw'
c'oma'
Ie 0
.
[
[',
(2.5
S obzirom da je dubina reZanj8 d mnogo mania od promJer[, glodala D. TO se prlblij'-
no moze uzeti da je srednja debljina strugotine d
ssr
pri uglu rp12, jednaka:
, ... 'J PrihliZllo odredivanje deb
Shko. v.1 O. {jine rezallog mater;.
jaJa pri obhnllom giodallju
100
(3.6)
Posta je:
. rp It-cosrp /d
sln'2-V-2-Yl5
(3.7)
to js:
i3.8)
Za obimno godanje sa valjkastin glodaiom
sa ravnim zubima sirina rezanog sioja ma-
terijala (strugotine) jeonaka je sirini gioda-
nja i konstantna ie dU: svakog zuba, sJika
,
,
I
POSTUPCi OBRADE REZANJEM
3.11.a. Ovdje se zahval du:?: zuba desava istovremeno i. KaKo je iO vee ob.iasnjeno
debljina rezanog sloja materijala 58 pove6ava do maKslmalne. kada zub iZiazi 12 zanV2-
m sa obratkom, Za posmatrana tri zuba u zahvatu (I. Ii /J/, slilcB. 3.1-1.2) sa oopovara-
juCim debljinama rezanog sloja materijala oj, d
J
{ dJli pri nastavku obratanj2, Qlodai2
zub / ce trenutno iza6i iz zahvata, a da za to vrijerne u zanvat nije usao zub IV To
znaci da 6e dab do trzaja, usljed rasterecenja, adnosno, manjeg ukupnag presjekb re
zanog sloja materijala. Zbog toga je za glodala sa ravnin; zubima KaraktensiiCan "nemi.
ran" rad.
I<od glodala sa zavojnim zubim8. osim debljine. talwm zanvata promjenijiva JS i sirin2
rezanog sloja materijala (strugotine) i to ne sarno tokom zahvata jednog zuba nego
svih zuba koji su trenutno u zahvatu. l<arakter promjene sirine strugotine POK8zuje
3.1 i .b. Prema tome, ovdje zubi poslepeno ulaze i izlaze iz zahvata sto im:?' za pasl)e
dicu "miran" rad, odnosno rad bez trzaj&. S obzirom na gore receno. jasno je da J8
odredivanje sirine rezanog sloja materijaia u slucaju glodanjJ. sa glodalima s& zavojnlm
wbima prilicno komplikovano.
8rzin8 rezanja pri glodanju predstavlja relativnu brzinu izmedu glocial2 obrai1;D Dr'
cemu 5e Dod brimom giodala Dodrazum'ljeva abadnG bfZlnE! a ooraikc_ oosmicnz
brzlna V:'} Dbodna brzina 91odai2 18 leanalcs:
r. mrr, Dm!11lf' piodaic
h O/nllr: omtajCi !;:1l00aI2
Posmicna brzina je jednaka:
Dli: r
100(:
mimI:
v:: ;;;: 5'. n:;;; Sz . z n, m/min (3.10:
Slika 3.11.
Sirilla i deb{jinQ rezanog materijaia pri pro[uslllil!rl1om giodw{jll va(i.
kastin glodalom sa: a/ ramim :(,ubima i b) z.al'ojllim Z.ubim(l
101
aJ
Slika 3.12. Bnine kod obimnog glodanja: aJ protlls,,{jemo i b) istosmjerno
gdje je: s, mm/o, posmak za jedan obrtaj glodala,
z, brej zuba glodal8 i
Sz, mm/zub, posmak po jed nom zubu glodala.
Rezultantna brzina rezanja za protusmjerno glodanje, stika 3.12.8 je:
[1.0. :.::: vi +v -2 -Vt'v:, sinr.('
a za ISIOsmlerno glodanje, slil<a 3.12.b'
+vj - 2 -I., -(/2 -COS({!.
OnD sto gloaanje Izovaja 00 ostalih postupaka abrade IS naZ1iVISnost orzlne
kretanJ8 ad brzine rezanja. To znaCi da na glodalicama nfJ postoji klnematsK", veze.
izmedu prijenosnika za glavno i prijenosnika za pomocno kretanje, nego su to dva
odvojena prijenosnika sa zasebnim pogonskim elektromotorima.
Najtacniji nacin odredivanja brzine rezanja i brzine posmicnog kretanja (odnosno,
posmaka po jednom zubu, sto se cesto uzima kao element retima abrade) za
konkretnu proizvodnu operaeiju je analiticki naCin. Broj obrtaja glodala s obzirom na
iskoristenje postojanosti glodala i iskoristenje snage masine najtacnije se izracuna na
320C
o
1,91.10
6
.PMry
osnovu izraza: nA , odnosno, n
M
, za sia je
Os; 0
1
-
1
,5;1 ,d
Yr
b
q
'z
uslov poznavanje podataka 0 obradljivosti konkrelnog materijala obratka, odnosno,
poznavanje konslanti i eksponenata u navedenim izrazima.
Posmak po zubu 5 obzirom na dozvoljeni ugib vratila, tacnost obrade i kvalitet obrade-
ne povrsine odreduje S8 na osnovu izraza:
102
,
I
ovdje je neophodno poznavanje vrijednosti parametara obradljivosti materijaia obratka.
Medutim, u literaturi postoji niz preporuka za odredivanje brzine rezanja i posmaka po
zubu koji se mogu iskoristiti u konkretnim zadacima za odredivanje preliminarnih (po-
cetnih) vrijednosti elemenata relima rezanja. Osim toga, proizvodaCi alata daju takoder
preporuke za tzv. prvi izbor na osnavu kojih se nakon probne abrade definisu aptimal-
ne vrijednosti elemenata rezlma abrade.
U tabelama 3.4 do 3.9 date su neke, u literaturi dostupne, preporuke za izbor brzine
rezanja i posmaka po zubu a u zavisnesti ad materijala obratka, materijala alata, ape-
raeije glodanja, premjera glodala, dubine rezanja i sl.
T aDel8 SA. y,'cpol'Ucell:' !IOSWlaflOsri planot:
VRSTA GLOOALP_
,
""
u u .. "
-
: Caono i 120 : 180 i 180 i 180 ' 180 I 180: 24[: L240 : 300 i4Q.0 :
,
Val'kasto 1120 120 I 180 U_BO 18011801240 i . I - .. 1
Vrelenaslo 80 90 , 120 180 i
,
i
i

I 1 60 I 75 120 1201150 -1 J
Koturasto 1 I 1120 120 150L180 240 . I . I
103
3, NEKONTINUIRANI POSTupel aBRADE VISESJECNIM ALATIMA
Tabela 3.5. Preporuke za izbor brzillf! pri alatimil od brzol'cZllog (:clilw
I
, ,I ___ ,-__ reZanj8, II m/mln, za glodalo !
, --r--
i MATERIJAL OBRATKA
- " 'I 1 I ! '
III 1 i: I I 1"1 i !'I "f
t m 6 t\ \ a
OJ
I , !
I Rm 500 MPa 22 do 35\22 00 4125 do 45145 do 65124 00 28\30 do 40135 do 55125 do 401
I"[j 500 do 700 20 ao 30 20 do 35 20 00 40 40 aD 6120 do 24!25 do 32 30 do 50 20 do 35'
11'ffi 700 do 850 15d02015d03018d030\30d05018d022
1
20d028250045
1
18d025
I
i ,0 850 do 1100 8 do 16110 00 2012 do 2516 do 30112 do 15118 do 22 20 do 30112 do 201
,1100 6d012180014 10001814d02218d012 15d020 8d012-1100016
liv Rm"'= 500 MPa 15 do 25125 do 30115 do 25130 do 40114 do 18116 do 25 25 do 50118 do 25
I S"lvi hv do 200 HB 15 do 3.2J.18 do 30120 do 35120 do 40116 do 22116 do 25 i5 do 40115_9..0 321
SIVI liv preko 200 HB __ 17112 do 17 12 do 141,15 do 25! - 1 - 12 do 201
I Temper Ilv 15 do 3$..18 do 30!20 do. 35130 do 401 i Sar15 do 30i
I Bakar =:=liQ do 60(30 do 60\30 do -l do 100130 do 75i
I BronZe ____ ----130 do 60!25 o(J 40135 do 120 0.0 40125 do 40140 em 120 140 60!,
Meslnc 135 do 80130 00 60' 4() dO lGO i IU" GG 20", - .! 'Iv IJG 200 150 do
i Ai nlegove lepurE hOD dG 50(;120," Q:J G,:) Go 400112lJ (10 H;;;:100 Uu lBOi1BCI cc, C'" c<
r M9 lepur0 'i40(l dO dr, 5011140() de> SGiJi4(J(J dO Go 18J116iJ C;, "J001,1G.) J(J
Tabeia 3.6, FrcporllKC za izi)()r iJrzi//f! rczall/a uri piodall):: aiatimo 0/: nnit!1/ metai"
MATERIJAL OBRATI<A

ALATA
Rm < 500 MPa P30, P40
, ____ _______ _
, ___
I Gruba obrada! Flna obrada Gruba obrada i Flna obrada
40 do 100 80 do 200 70d011O 120do180
'u 500 do 700 P20, P3G 30 do 80 60 do 180 60 do 100 100 do 150
: 'ij) 700 do 850 P20, P30 30 do 70 60 do 120 40 do 80 80 do 125
I 'U I 850 do 1000 P20, P30 30 do 60 50 do 100 25 do 60 40 do 100
___ ' 40d080 20 do 30 30d06_0 __
i '0 .::: I Rm < 500 Mpa P20, P3G 30 do 80 60 do 140 60 do 80 70 do 120
:;1' 500 do 700 P20. P30 25 do 60 50 do 100 40 do 60 60 do 90
I . > 1100 P20 20 do 50 40 do
K20 50 do
I Sivi liv prekc 200 HE Kl0 130 00 6e 40 dO 81.' 30 ao 5C 5{; ao 8f.:
______ do 80 !
____________ ____ __ ____ ___ _
I Bronza Kl0, K2.0 100 do 200 200 00 300 80 do 10>0 120 dO 200
[ Mesing Kl0, K20 70 do 150 1 125 do 300 50 do 80 do 100
60 do 100 80 do 150
I Mg - KiO .. 1 200 do 500 1300 do 15001600 do 100011000 do 1500
I ." Podaci za glodacke glave vrllede za dublnLl rezanja de-3 do 5 mm I sifinu glodan)a
I b=.O.8D. mm (0, mm, promjer glodacke glave)
104
POSTupe, aBRADE REZANJEM
Tabeia 3,7,
Preporukc za izoor fJosmaka po zubupri giofialljll ai{{fima od br::.orez.llo!f.

Posmah PO zubu, S>, ____ ---....;
MATERIJAL Q8RATKA
i

!c::elicni
Rm = 600 MPa
600 do 700
700 do 850
850 dO 1100
1100
I do 450 MPa
liv :1 dO 520 MP"
0.25 O,OS 0.1 dO 0.3 0.08 0,06 0.20
0,20 0.15 om 0,06 0,04 i 0,08 do 0.25 !
0,15 0.10 0,06 O,[)':; 0,03 0.08 do 0.2
0,10 i 0,08 0,05 0.03 0.02! 0.05 do 0,15:
0,08 0.06 0.04 0,02 0.0-1 'i_ 0.05 do 0,1
0.20 0,16 0.08 0,07 O,Of, i 0.05 do 0,25 i
0,1? 0,12 0.06 "0,05 0,04: _o.05 do 0,20 i
Sivi IIV ! do 200 H8 0,25 0,22 0,08 o,or 0.0::'; 10,25 dO OAO ,
I '1 preko 200 HB 0,20 0,16 0.0(; 0.04 [).03 10,10 d() 0.25:
l Temo8r 11\1 0.25 0.20 0.0.. O.Oe O,Of! D.W do 0,30
0,2::," o.? ............... :' de. O,3C
8
I zilavE O,2C Q,E OJ;' 0,0' 0.02 I O:IS de> O.3(
! ronZ2:
,_'____ ___ .O,25 o,m; 0.05 D.C'" 1 0.20 DC} 0,32
(J.Oi
O:E
0.15
0,05
0,1:
0.10
0,05
G,OC
O.Of
0,0;- O,D'
0,(1 U.O=,
"'.0"
(J.G:: 0,0:-,
Tabela 3.8. Preporukc Zll izbor posmaka po zubu pri aialima od [prilpf..i mClaic
,eebenl
Sivi
iiI.'
;-
MATERIJAL
OBRATM
1 Valjakslo
il! beono
Rm "" 500 MPa I
500 do 700
7011 do 1000
10DC: do 1250
valjKasto
0,20
0.18
0.15
0.1r:'
iaa 45(1 MPa\ 0,10
IIV ; ,
I dO 52.0
i do 200 HB I
\ prekr) 200 HB,
0.25
Posmak po zuau, mm/zLlb, za glod<JiG
KoturaslO
0,08
0,07
0,06

\iretenasro
\},o'.:'
Podbrusena
0,04
0.0<1
0.02
a.I)"
Glodacka
glav2
: 0.02 do 0.15 I
( 0.02 do oy:, "
j de 0.10 '
dG 0,0(\
i d" 0,15 0,0':
---T' 0,02 dr 0.10
U.08 0,0;;;: o,os 10.10 dO 0.20 '
0,0: 0,0-
0,20 '--____ .. ,,6__
Temper iiv __ __ ___ '_. 0,05 do 0.15 j
i Bakar 'j 0.15 0,05' o,or, 0.04 10,10 do 0,15 :
0,20 om 0,05 0,04 0,15 :
! AI I Mg legure 0,10 0,07 0.04 0,03 i 0,10 do 0,15 I
105
3. NEKONTINUIRANI POSTUPCI OBRADE VISESJECNIM
Tabeia 3.9. Prcf10ruceni broi zuha gloda/a
I
VRSTA GLODALA
8roj zuba glodala, Z, za promJer gladala. D, mm 1
10 40 50 1 60 1 75 i 90! 1101 130! 150 I 200 300
I
Valiakstc 6 6 I
6H
8 I 8 I 10 10 I i
,
Ceono Valjkasto 8 8 8 10 12 I 12 I 14 I 16
Koturasto 8 8 i 10 12 12 i 14 I
16 16
ProfiJno ledno struqano - 1 8 10 10 10
,
12 ! 14 16 i 18
!
Vretenasto 4 I 6
i I I i
I
i Glodacka glava I I i I - I 8 I 10 I 10 I 12 16 J
3,1,5, Sile rezanja pri glodanju
Pri glodanju S8 sile rezanja mijenjaju, kako po vellcini, taka i po pravcu 5to predstavija
jos J8dnu speciflcnosl ovog postupka abrade. I broj zuba koji su trenurno u zahvatu
taKoder se miJenja. No, za Doceta!' analize silO' rezanl8, razmotrit ce 58 sile dJelLJ -
IU m leo an ZU[, glodala 10 Z6. slucaj protusmJernog gloaanja, sliK,,",
Sillier sila je za protusmlerno ismsmiernc Qiodanie. Posmatraiu6i sill:" koiiO-
djeluJu na QlodalC dakle. sile vezan" zs l\Oordinarni alma kOI::- opterecUiG ala:.
razliku.HJ se:
Glavna slia rezanja r! to js obodna sila na giodaio djeluje u pravclI vekmra
Qlavne brzine rezanjs,
Sila prodiranja iii odrivna sila Fs - sila koja djeluJe u radijalnom pravcu i jedna
ka je i Istog pravca i za protusmjerno i istosmjerno glodanje,
Rezultantna sila rezanja (obimna slla) FR - sila koja za glodala sa ravnim zubi-
ma lezi u ravni normalnoj na osu glodals.
aJ
Slika 3,13,
SUe pri obinllwnI giodanju sa glodalom sa ravnim zubima pri aj protu.
smjernom i b j isto.\'I1{;ernom glodallju
106
PosmatrajuCi 5ile koje djeluju na obradal\, dakle sile vezane za koordinatni sistem ob-
ratka, razlikuju se:
Reakcija na rezultantnu siiu Ffi - sila jednaka rezultantnoj si!! rezanja. F
n
, ali
suprotnog smjera,
Posmicna 5ila F2 - koja djeluje u pravcu vektora posmicne brzine. Za razliku od
struganja, kod glodanja ova sila nije normalna na glavnu i silu prodiranja,
Vertikalna sUa Fv - slla kOja je normalna na posmicnu silu.
Glavna razllka izmedu protusmjernog i istosmjernog glodanja je u pravcima djelovanja
posmicne sile F2 i verikatne sile Flfr Kako se to na slici 3.13 vidi, pri orotusmjernom
glodanju vertikalna sila Fv djeluje prema gore, a kod istosmjernog, prema dole. Prema
tome, pri protusmjernom glodanju ova sila nastoji odvojiti (odignuti) obradak od radnog
stoia, pa je stoga veama vaZno dobra bazirati i stegnuti obradak pomocnom steznim
priborom za radni sto glodalicc. Medutim, valja naglasiti da sUa Fv pri protusmjernom
glodanju djeluje prema gore samo u slueaju obrade sa vecim dubinama rezanja. Pri
manjim dubinama ova sila je veoma mala iii cak djeluje prema dole, ali je Intenzitetom
veoma mala, Pri istosmjernom glodanju vertikalna sila F
1
, pritisce obrada), prema rad-
nom stolu masin8 i s tog aspekta istQsmjerno glodanie )8 povaijnOe ad protusrniernog.
Medutim. prave:: o.ie:ovanj2 posmitne silf'. r.? UZrOf(UI'2 08 S8 Istosmlernc- (;:lIOaanlt vee.
ma maio Koristi. [\lalme. kod 9iodanla Dosmicna sila oielulf' suorotno 0(
smler&. Dosmicno!;, neta)11:: \0 nE, tB, naclri oorerecUie menanlzar,' iJOSfTliCno;'
r,o(. IStoSITii8rnog ploosni'. oal:,
nastoi' lC OOSPJ8Sll.
oosmicnc_ SII"_ cilr:Hl1lt-' L praVCl, Kretanla I
Slueali-' w, I,", Dosmi::;n; ::ilk veei" 0::" SII', HEiIlI<-, ,'.
nan:zrnu 28 pomocno lumanie i II SlUC8jU posmian.ia zaZors. IzmeCll, pOJeomir! elemen".
ta ovog mehanizma (f: SID je inacB siucaj u menanicklm slstemima), ta02, ee ova P08-
miena sila pomjeriti (potegnuti) obradak pod glodalo pri cemu ce nailazeti zub glodal8
zarezati nesrazmjerno vecu debljinu materijala. Ovo maze biti taka izraZeno da dade
do loma alata. Prema tome, istosmjerni postupak glodanja se moze koristiti sarno kod
glodalica koje imaju male zazore u mehanizmu pomocnog kretanja (najvaz.niji je svaka-
ko spoj zavojno vreteno - matica).
Pri glodanju glodalima sa zavojnirn zubima, sliks 3.14, osim navedenih sii&, posmatraju"
Ci koordinatne sisteme alata i obratka, djeluju i sljedece sile:
Aksijalna sila Fr.. - sila koja d,ieiuje u pravcu paralelnom as: glodalE. normaln&
je n<l giavnu siiu F1 i silu orodiranja F.,.
Reakcij& na aksijalnli silu (Fe = Fa) iii pOpreCnB SiIE: kO)2 djelUie nE;
suprotna J8 aksijalnoj sili F.7 na alatt.;,
Pri ceonom glodanju, slika 3.14.b, za koordinatni sistem vezan za alat djeluju iste sile
kao i kod obimnog giodanja. Manja razlika JG u silama vezanim za Koordinatni sistem
obratka. Ovdje posmicna sila F2 djeluje u pravcu posmicnog kretanja, a normalno na
ovu silu djeluje poprecna sila F
o
'
Postoje priblizni odnosi izmedu gore navedenih siia:
107
Z8 protusmJorno obimno glodanje: (1,0 do 1,2)F
t
, F
I
,;;::; (0.2 do a,3)Ft i
F,; 0:=. (0,35 do GA)F
r
.
za istosmjerno obimno glodanje: F
2
",,- (0.8 do Q,9)F
I
, F,,= (0,75 do a,8)F
t
I
F.,,= (0,35 do GA)F
I
,
za simetricno ceona glodanje: F
2
= (0,3 do OA)F
1
! Fa"" (0,85 do O,95)-F, i
F
s
"'" (0,5 do Q,55),F
r
,
za protusmjerno coono glodanje: F
2
= (0,5 do a,6) Ft. Fo= (0,45 do Q,7)F
1
i
F,3 = (0,5 do O.5S)-F, i
za istosmjerno ceona giodanje: F
2
= (0,3 do a,5)Ft, Fa =: (0,9 do 1,O)F/ i
F:; = (0.5 do Q,55)-Ff.
Od svih navedenih sila u literaturi se mogu naCi samo podaci za racunanje glavne sile
rezanja. Polazi se ad poznate jednacine:
gdje je: A=b,ds> mm
2
, poprecnl presjek strugotine,
k"" MPa, specificna sila rezanja,
(3.13)
Pri giodan,iu su povrslna poprecnog pres)eka strugotine i specificna sila rezanj3 prom-
jenljivi, Vee poznatlm izraZlm2 se u proracun siie rezanja ukilucuje glavn2. vrljeanOSl
specifIcne Sile rezan];;.:
p: ==
(3.14)
Ako Ie OIodalo sire 00 obratkf:. anda se za sirinu glodanja uZlma sirina obratka. a aka
je obradal, sir') ad glodal8, onda se za sirinu glodanja uzima sirina glodala. S obzirom
d8 se debljina strugotine mijenja od nule do d
smax
, iii obrnuto, to su, pri obimnom
glodanju, odgovarajuce glavne sile rezanja na jedan zub glodala jednake (slika 3.10):
Slika 3.14.
108
Sile pri giodallju sa giodaiolll sa Z.lll'ojllim zubima za; a) obimllo glodanje i
b) ceoI/o
13.15)
13.16)
Za ceono glodanje se dobijaju identicne jednaCine:
(3.17)
(3.18)
gd)e )e'. d, mm, dub'lna rezanja.
Navedene jednaCine (3.15) do (3.18) su medutim u praksl maio upotreb\jivc. Zapravo
navedeni izrazi daju vrijednosti glavne sile (srednje iii maksimaine) samo po jednom
zubu. Medutim, u zahvatu j6 istovremeno vise zuba. takC! da se ukupna srednja iI!
maksimaina sile giodanja mora obracunati za sve zube, Ova) posiUpaL je dosts kompli-
kovan S obzirom da se u toku zahvata siie rezanj8. rnijenjajL, nEe samo po 'Intenzltetu.
nego po pravcu. Na slid 3.15 prikazane SLi silO:' Dn ODln"lflOn-, pr01USOljenOrn 1810-
smjernonl gioaanju za SV8 zube koii su rrGnumo l' zaflvmL_ Sa nev8'".Jene SIIl(8 se vid:
da za posmatrani trenutal, obrads, siiE' kOj8 OjelLljt.' ni' ,'-;vak zuh imak ooredeni imer,-
zitet orava:: Vet L narednorr uenutiec ;:: obzlfon-, nc- Pfomisn'. DreSiel(F
a)
:,-
b
Slika 3.15, SiZe pri obirmwm ll) protllsmjerno i b) isiosmjemo
109
3. NEKONTINUIRANI POSTupel aBRADE VISESJECNIM ALATIW,
strugotine i inienzitet i pravac posmatranih sUa S8 mijenja. Ova promjena sila je veca
kod glodala sa ravnim zubima nego kod giodala sa zavojnim zubima. S obzirom da je
veliCina ukupne siie rezanja funkcija vremena (odnosno, ugla zakretanja glodala), to sa
odredivanje njene tacne veliCine maze uraditi uz pomo6 racunara. Dijagramski. promje-
na sile prikazana je na sUei 3.16 i to za glodala sa ravnim zubima na slici 3.16.a, i za
glodala sa zavojnim zubima na sliei 3.16.b.
Ukupna rezultantna sila FR dobije S8 kao zbir pojedinacnih rezultantnih sila na svaki
zub, slika 3.16.8. Najve6a vrijednost ukupne rezultantne sile S8 pojavljuje neposredno
pred iziazak zuba 1 iz zahvata. U trenutku izlaska zuba 1, u zahvatu su samo zubi 2
i 3 i u tom trenutku ukupna rezultantna sila ima najmanju vrijednast. Kako se s daljim
obrtanjem glodala debljine strugatina l<Dju rezu zubi 2 i 3 povecavaju, to se povecava
i ukupna rezultantna sila. Nakon toga, u zahvat ulazl zub 4. Sada se 8ila rezanJa
mnogo brze povecava jer su panava u zahvatu tri zuba, ovaj puta zubi 2, 3 i 4.
Dalje, nepos red no pred izlazak iz zahvata zuba 2 iz zahvata, ukupna sila Je ponova
maksimalna, i t.d" proces se dalje panavlja.
Iz predhodnog teksta se magla vidjeti sva problematika tacnog odredivanja ukupne re-
zultatntne sile pri glodanju. Priblizno, a za oraksu prihvatJjivo racunanje sile, izvodi se
na sljedeci naCin. Rad koji abavi gloaalo za Jeaan obnsj IE::
(3.19'
IS. D, promJe:' pIOOal""
1,,/. sreonl"" vrilednosl pl2lvnc rezanl,-_
Za obrtanje glodal2 za ugao {f' (ug2.e; zahvat& odnosnc) upac zakreranj&. glodalo: od
momenta ulaska u zahvat do momenta Izlaska iz zahvata jednog te istog zuba, slika
3,10) jedan zub glodala obavi rad:
110
a)
A - U zuhviltlJ su zubi .2
B - U zahvalu su zubl 2, ::
C -, U zahvanJ su zubi 2. :?
o - U zahvatu su zubi 2, 3, L1
E - U zahvatu su zubi 3, i!
b)
A - U zahvf1il; su zubi 2, 1, 3
B - U zahvatu su zubi 2. 3
C - U zahvatu su zubi :C. :;
D - U zahvatu SD zubi 2, 3,
E - U zahvatu su zubi 2, 3,
Slika 3.16. Promjena ukupnc sile no giodaio sa: aj ravllim i b) zavojnim zubima
D
dA = F: _dW
'2 .
(3.20)
Za slucaj obimnog glodanja rad A I koji obav: jedan zub. ali za jedan puni obrtaj glo-
dala (pri cemu je taj zub bio u zahvatu sa obratkom od W = 0 do !f!:;:;: if!) jednak je:
(3.21)
S obzirom da j8 debljina strugotine d
s
= 5
z
' sinW, to se uvrstavanjem u (3.21) dobije:
(3.22)
Rjesavanje dobivene jednacine js dosta komplikovano S obzirom ds S6 specifiCna sila
rezanja lis mijenja s promjenom debljine strugotine. Na osnovu poznate zavisnosti Izme
au specificne sile rezanja ks i glavne vrijednosti specificne slle rezanja ks(flU tj.:
k5:::: k
S
(I/t)d;:, dobije se:
(3.23,
U literaturi S8 izraz: m.23\ cest(, Sf' naziv2 "plodacki imepra
i
' La oribiiinc riesenlE' n2
veaen0f,: IzrazE. potrebno .is srJecificm: siiv IGzanJ<.. 1;0[,,: I;:' Irlace o;c;,njfmiIlV,_ predSE
viti sa njenom srednjom (prosjecnom) vrijednasti. tj.:
ks :::: canst:::: kssr' (3.24)
koja zapravo predstavlja vrijednost specificne sile rezanja kada bi se g!odanj(,) moglo
ostvariti sa konstantnom debljinom strugotine d
s
=
Koristenjem pojednostavljenja (3.24) moze se rad jednog zuba za jedan obrtaj glodala,
odnosno, jednacina (3.22) napisati u obliku:
(8.25)
Na osnovu slike 3.10 moze se naplSali:
(3.26}
sto uvrstavanjem u izraz (3.25) daje:
A =db,szk
ssr
(3.27)
111
3. NEKONTINUIRANI POSTUPCI aBRADE VISESJECNIM ALATIMi'.
Rad glodanjs, odnosno rad svih zuba giodals pri jednom obrtaju glodala je:
A :::: Z . At :::::: d . b . s z . Z ./: ssr "" d . b . s . k ssr ' (3.28)
gdje je: z. broj zuba glodala,
d, mm, dubina rezanja,
b, mm, sirina strugotine,
52' mm/z, posmak po zubu,
S, mm/o, posmak po jednom obrtaju glodala.
kssr, MPa, srednja specificna 5ila rezania.
S obzirom na izmz (3.19) dobije S8 izraz za srednju rezultujucu silu za sve zube glo-
dala:
dbs
F
tsr
= _.---' kssr'
D .J[
(3.29)
Na slican naCin S8 dobije
ceonom glodanju. Ovdje S8
izraz za rad jednog zuba za jedan obrtaj glodala pri
umjesto sirine strugotine b ratuna sa dubinom rezanJa d:
(3.30)
Ugiov\ 1i'7 (fp ocigovara.lu ugloVlrfk, ulasfl:O 'I iZl8ska zuba u zahvat sa ooratlmm (vid:
slil';\. 8.1': hI(:: kraiu 56, uvrsravajuCi zamjene COSi,I! ::=- (b + 2e)1 D COS(f!2 = (lO - 2e)/ D.
(goJe J8: e. eKscentr'lcaei Izmedu ase glodala i obratka. slika 3.1). dobije:
(3.31)
Uocava se potpuna identicnost izraza (3.27) 'I (3.31), dakle \ srednja rezuitantna sila PrJ
ceo nom glodanju je identicna istoj prj obimnom glodanju.
Literatura ne obiluje podacima za srednju specificnu silu rezanja kssr, niti za srednje
glavne vrijednosti specificne sHe rezanja ks(l/I;sr za glodanje, U tabelama 3.10 i 3.11
dati su podaci za specificnu silu rezanja kSSF' Osim toga, kssr S8 maze izracunati i na
05novu k
s
(1!f)sr pomocu izraza: kSSF k
S
(I/ljS! ' Vrijednosti za k S(I/1)sr i za ekspo-
nent z su date u tabeli 3.12
VASTA GLODAlA.
Celil" male tvrdoce
Celil;. sredn!e !VdrDee
Gelik velike Ivrdoee
sivi liv. manje tvrdoce
Sivi liv, vete tvrdoce
Bronza
112
eVrS10Ca. Rm, MPa
400
500 do 600
600 do 800
250
Srednja specificna sila rezanja, kSt;I, MPa
980 do 1470
1470 do 1960
1770 do 2350
590 do 1180
880 do 1570
590 do 980
Tabe/a 3.1 i.
Podaci Z(t sredllju specifihw situ rer.an,ia h"".". JIPa, pri gi(J(imYll eeliiw f
sivog liva It zarisllosii od maksimaillif deb(jine strugotinc dfilnal.'
I Najveta, debljl,na I CEUK TVRDOCE SIVI uv TVADOcE '
! strugollne. at;,
mrn ,manie srednje veee i maflle I sredn'e ; veee '
0,02 3100 do 4120 5150 do 6230 7260 do 8440
0,03 2800 do 3730 4860 do 5590 6570 do 7460
0,04 2600 do 3500 4660 do 5250 6080 do 6970
0,05 2510 do 3340 4170 do 5000 5840 do 6670
0,06 2350 do 3140 3920 do 4710 5490 do 6280
0,07 2300 do 3090 3830 do 4610 5400 do 6130
0,08 2210 do 2990 3680 do 4410 5200 do 5940
0.09 2160 do 2840 3580 do 4120 5000 ao 5740
0,10 2110 do 2800 3480 do 4220 4910 do 5590
2060
1810
1620
1520
1370
1320
1280
1230
1180
3000
2590
2300
2160
2010
1910
1810
1770
1720
4120
3600
3190
3040
2800
2650
2550
2500
2400
Tabe/a 3.12.
Podaei za glavllu vr{jedllost sill! reumjli l:'.,'(llllxr i
;,
MATERIJAL OBAATKA
DIfIJ oznaka
8150,1"1
8t60.il
C3(,
C35f';
Ck35
Ck45
Ck45N
C60
Ck6D
37Mn8i5
34C4
220Cr45N
16MnCr5
34CrM04
42CrMo4
50CrV4
18CrNi6
30CrNiMo8
GG22
GG26
GG30
MehanilB A
DFB
Nekadasnia JUS oznaKa
(;.054::,
(;,0645
(;.143\.'
(:.1430. normalizovan
6.153"1
C.1531
(;,1531. normai'lzovan
G.1730
6,1731
6.3230
6.4130
(;,4150
(;.4320
(;,4731
6,4732
CA830
C.542";
C,5432
Sivi IN 2:::
Sivi ilv 26
SIV;, Ilv 30
IlJodularni Ilv
Tvrdi liv
Tvrdi liv
Mesinp
CVASTOc';". An:, MPa
III TVA DOC!,
51C
610
570
65G
650
720
755
710
680 do 785
520
59G
7E
59(,
750
200 HG
350
45 HRC
54 HRC
1950
2070
!9F
1620
1355
2180
1960
1470
2090
1960
1755
1755
157(,
2195
245G
218(-
222(
2255
144['
1140
1110
1245
2020
2385
420
0,20
0.17
O.2e
0,17
0.34
0.14
0,20
0,16
0.12.
0,12
0,35
0.37
0.19
0,21
0,26
0.2e
Q,3e,
Q,lS
0.2E
0,26
0.30
0.26
0.19
0.19
0.38
113
3. NEKONTINUIRANI POSTUPCI OBRADE VISESJECNIM ALATIMI\
3.-1.6, Potrebna snaga pri glodanju
Snags koja S8 trosi pri obradi glodanjem je jednaka:
(3.32)
gdje S8 za glavnu silu rezanja F
t
stavlJ8 njena srednja vrijednost (izraz (3.29)), pa je:
(3.33)
Aka se umjesto brzine VI stay; VI ;;;;Dnn, a istovremeno se umjesto umnoska son
stavi brzina posmicnog kretanja, v:: "" n . s. dobije se:
gdi8 If. c.;. mm, debljina glodanja (rezania;
C' mm, sirina (struD0tlne;
i''::' (i-S, mi:=:. orZlns kretan!i:.
/,'ss,c. N/mm2, Srednj3 specificna sila rezan,le:
3,1,7, Masinsko vrijeme pri obradi glodanjem
Glavno masinsko vrijeme pri obradi giodan,iem S8 dobije iz Izvornog izraza:
gdl8 je: L, mm, duiina abrade Z8 jedarl proia:.
n, a/mm, broj obnajs glodal8,
s. mm/o, posmak za jedan brej abnais glodals,
I; broj prolaza.
13.34)
(3.35)
Duzina abrade se sastoji ad duzine abratka J, duzlne uiaza 11 Kaja predstavlja duzinu
patrebnu ds bi gladaio zahvatilo punu dubinu gladanja i duzine izlaza /2, slika 3.17.
Za obimno glodanje js:
114
(3.36)
za teono simetricno glodanje:
(3.37)
za ceono nesimetricno gladanje:
(3.38)
Izlazna duzina 12 je obicno od 1 do 3 mm i za obimno I za ceano glodanjs
Oznake:
L, duzina abrade, I, duzina obratka, II, duzina ulaZ8.
Ii:, duzina iziaza, b. sirina glodanja. d, dublna glodanje
!'--r:.<

a)
--.
b)
Slika 3.17. Duzille ohrade pri: 0) obi1l11lom i 0) (:eOlwflt
115
3.2. PROVLACENJE
Provlacenje je postupak abrade pri kojem alat - provlakac ima veliki broj zuba pri
cemu su najces6e jedan do pet zuba, a rjede i do osam zuba, istovremeno u zahvatu
sa obraikom. Alat za provlacenje koji je u obliku ozubljenog trna iii letve, najees6e vrsi
glavno kretanja kOje je pravolinijsko, a rjede i zavajna (kombinacija pravolinijskog i
obrtnog kretanja). Na slici 3.1B prikazan je slueaj abrade unutrasnje povrsine (otvora)
provlacenjem pri eemu obradak miruje, a alat vrsi
pravolin'ljsko glavno kretanje. Posmienog (pomocnog)
kretanja kod provlaeenja nema. Umjesto toga, rezne
iviee provlakaea su smaknute jedna u odnosu na
drugu, pri cemu, veliCina ave rezlike reznih ivica
predstavlja zapravo debljinu sloja materijala koju 6e
naredni zub odrezati. Ako se posmatra rezanje sva-
kog zuba pojedinacno, sllka 3.19, onda se maze
primjetiti da je presjek strugotine konstantan tokom
rezanja jednog zuba i zapravo je identiean postupku
rend'isanja. Zbog toga se u literatur'i ponegdje postu-
pak provlaeenja ne ubraja u nekantinuirane, nega u
kontinuirane postupke obrade, ali sa v'lsesjecnim alatl-
ma. Medutim, pri provlacenju se mijenja broj zuba u
zahvatu, taka naprlmjer, na slici 3.19, prikazana su tri
zuba trenutno u zahvatu. Nakon izlaska zuba 1, u
zahvatu ostaju zubi 2 i 3, a tek onda u zahvat ulazi
zub 4. Ova einjenica ipak svrstava provlaeenje u ne-
kontinuirane pastupke abrade visesjeenim alatima. S
abzirom da su alati za provlacenje dosta komplikavani
i veama sku pi, to se provlaeenje karisti u serijskoj i
masovnoj proizvodnjL Karakteristika provlacenja je veli-
ka taenast izratka u klasi sa razvrtanjem i srednjim
brusenjem. Ona sta takoder karakterise ovaj pastupak
abrade je ujednacenost kvaliteta izradaka SID je
veoma vaZno s aspekta odrzanja kva!iteta proizvodnje.
Provlakac
Rezne
Osionac
(radni sto)
Onradak
Slika
"j 1 8 Sematski prika:
I.J. 'provlacenj(i
Kao opste karakteristike postupka provlacenja moze S8 navasti sljedece:
116
Odnosenje ukupnog dodatka za obradu S8 odvija postepeno u slojevima male
debljine i velike sirine pri istovremenom rezanju veceg brojs zubl.
Srzina rezanja je u poreaenju sa ostalim postupcima mala i krece se u granica-
rna od 4 do 18 m/min,
U procesu abrade, posmak, kao posebno ki-
nematsko kretanje ne postoji. Aka S8 provla-
6enjem izraduju zavojne povrsine, cnda je do-
datna obrtno kretanje alata sastavni dia glav-
nog kretanja,
Radljalni porast zuba i pravolinijsko kretanje
alata obezbjeduje kontinuitet procesa rezanja i
ProvlakaCi imaju posebne elemente za vodenje
sto obezbjeduje visoku tacnost i kvalitet abra-
de.
Slika 3.19.
Princip obra(h
pri prodai}en)if
U osnovi postoje dva nacina provlaeenja: unutrasnje i vanjsko. Na slid 3.20 prikazani
su prim jeri obradaka sa otvorima razli6itog oblika obradenih unutrasnjim provlacenjem.
Na navedenaj slid su deb!jim linijama oznacene povrsine obradene provlacenJern a
tanjim iinijama oblik pripremka prije provlacenja. Ovo su povrsine koje je moguce obr&-
diti samo jos rendisanjem (aka to dimenzije otvara na obratku dozvoijavaju). Meduiirr;,
veliki braj istih obradaka se maze dobiti sarno provlaeenjem. Kako se vidi na navede-
no) sliei, obliei otvora mogu biti ad jednostavnih do komplik:ovanih: okrog);; zljebasli,
kvadratni, setougaoni i drugi neakrugli oblici. Svi ovi oblici mogu Imai! i zavojni tmrak-
ter pr'1 cemu se koriste provlakaci sa zavojno izradenim zubima i uz dodatno obrtno
krelanje provlakaca pri obradi.
Na slid 3.21 prikazani su primjeri obradaka sa pavrsrnama uradenim van.isforr\ proviace-
njem. Kao sto se moze primijetit;, radi se 0 sirokoj iepezi raziiCitill obliKa: Dravarskin
vilieastih kljuceva za vijke i navrtke, rotor parne turbine, cilindar brave (kiijucaonlca;.
t.d. ! ovdje su povrsine koje su obradene provlaeenjem oznacene debljim iinijams.. Ono
Slo karakterise vanjsko provlacenje i sio ga razllkuje od unutrasnjeg je pojava boene
sile. Naime, kod unutrasnjeg provlacenja pojava ovih sila je takoder prisutnE, ali se
zbog simetricnosti alata i povrsina provlacenja, ave sile panistavaju i jednasiavno recG'
no, prestavljaju kruzno opterecenje pravlakaea. Kad vanjskoQ provJacenja, zbog nesi-
metricnosli ob!ika provlakaca koji je U obliku nazubijene letve odgovarajuceg prom a
f .. -- -
\ VJ \' I I
\,. /

Slika 3.20. Prim jeri
117

CD

I ' !
) \\

U I \.L.J
Slika 3.21. Primjl'ri
poprecnog presjeka), provlakac reze samo jednom svojom stranom. Usljed toga, javlja
se bacna sila koja nastoji odgurnuti provlakac ad obratka pa se radi njenog ponista-
vanja provlakac ukruti u odgovarajuce potporne vodilice. Na sHei 3.21, na njenoj
desnoj strani, prikazana je vodilica (trn) 1 sa dubokim zljebom kroz koji se krece pro\'-
lakat 2 pri cemu se izraduje utor za klin 3. Na sliean na6in je neophodno voditi pro\'-
lakat pri obradi bilo kojeg obratka sa slike 3.21.
Alati za provlacenje se dijele u dvije glavne Grupe: igl8 za provlacenje (provlaka6i
igle) i unovi za provlacenje (provlakaci-trnovi). Igl8 za provlacenje 5e koriste kada je
potrebno skin uti veee koliCine strugotine, imaju veei broj zuba i veGe su duzine. Na
masinam2 za proviacenJ8 se ova vrsta provlakac8 zahvata za prednji dio i vuce. take'
d21 je provlakat opterecen na istezanje (vidi sliku 3.18). Aka je otvor koji S6 obradu,if::
znacajno nesimetricarl, tado. se radi tacnog vodenja, igle za provlacenje pridriavaiu i
na zadn,io] strani u tzv. zadnjo.; vodiiic
i
, Trnovi ZB provlacenje se koriste kade .Ie 00\-
rebno skinuti manje koiiCine strugotlne, imaju manji broj wba i manje su duzlnG.
Manja duzina omagucava ds se trnovi ne vuku, nego potiskuju i pri tome su opterece-
ni na pritisak i izvijanje.
Na sllei 3.22 prikazana je igla za provlacenje koja ima sljedeee elemente: A drska.
B prednja vodilica, C- rezni dio (C
1
- dio reznog dijela za grubu iii prethOdnu
obradu, C
2
dio reznog dijela za poluzavrsnu iii cistu obradu i C
s
- dio reznog dijela
za zavrsnu iii finu obardu), D - dio za zagladivanje iii kalibrisanje, E zadnja vodilica
i F - zadnji potporni cep. Drska A sluzi za prihvatanje provlakaea u vuenom
mehanizmu masine za provlacenje. Vodiliea 8 sluzi za vodenje provlakaca i njen prom-
Jor adgovara promjeru pripremljenog otvora na obratku. Rezni dio C je kanusnag abli-
ka i na nJemu su izradeni zubi sa karakteristicne tri Grupe s obzirom na kvalitet obra-
I., !l 'I.' E)!. . C )!( D )1 E)If:.;
; : ' ! !! i
183-
Slika 3.22. l(olIstruktivlli elemmti iglc za prov/acettjc
118
I
I
de. KalibrirajuCi dio D je cilindricnog
oblika. ima zube, ali takvog profila da
ne rezu, nego samo uglacavaju (p!as-
tiena defarmisu) pavrsinu. Zadnja vodi-
liea E i zadnji cep F sluie za zadnje
voaenje igle za provlacenje,
Ala!! za vanjsko praviacenje predstav-
Ijaju nazubljene letve ravnog ill nerav-
nag profita poprecnog presjeka. Dijele
S8 s obzirom na oblil, zuba na provla-
Imee sa ravnim i ,kosim wbima, slika
3.23, Jasno jo da se provlacenjem sa
kosim zubima obezbjeouje miran rad zbog
kom.
Slika 3.23.
Oblici zuha iwd pr(Jvlukaca ZO

pastepenog ulaska zuba u zahvat sa obrat-
Rezna geometrija provlakaca definisana je oblikom zuba i prostoram izmedu lube; (me ..
duzublja). Na slici 3.24.8 prikazani su oblici zube sa geometriiom reznoa klina (Ieoni
ugao c: i grudni ugao ]'), Oblici meduzubija su prikazani na 'i5tOj slici i razlikuiu SG
normalna meduzublja (slike 3.24.b i C) i produiena meduzublja (slika 3.24.0 i e).
Jasno je da S8 produieni oblik meduzublja Karimi u siucajevim8 obrao(-' S2 vecorY,
strugotinom po .iednom zubu. Oblik meduwblja moze bE! tormirar- sa rivostru!qn-' radi,iu.
sima R i r (slika 3.24.b i d) iii sa jednim radijusom (sliak 3.24.c i e).
Preporucenc vril8cmosti pruonoQ
su u tabeli 3.13,
1)"\4"
r--11 \ /

YI Y

aJ
lednog U918 PI'; orovlaCenll' razi,'Citi!', ma!er!.i3!C dEllE-
e
Slika 3.24, Oblici zuha i mcauzllh{ia loot! provlkai:{f
119
Tabela 3.13. Preporuke za izbor rcznih lIgiova kod prvlakaca
I
MATER1JAL OBRATKA
Gelik velike tvrdo6e i cvrsto6e
tenk srednje twdote
Celicni liv
Sivi liv manje tvrdoce
Sivi liv vete tvrdoce
Temper liv
Bronza
Mesing manje tvrdoce
Aluminijum
Magnezijum
Sto se tice elemenata reza-
nja i elemenata rezima reza-
nj8, postupak provlacenja je
takoder paseban. Postoje tri
naCina prirasta zuba uzduz
provlakaca, odnosno, trj na-
cina odnosenja slojeva ma-
terijala pri provlacenju: protil-
no, slojevito progresivno.
slika 3.25.
Grudni ugaa, y C Ledni ugao, Ct' I
';
8 do 12 0,5 do 2
15 do 20 1 00 3
10 1 do 3
8 1 do 5
6 1 do :3
7 1 do 3
0 do 8 0,5 do 2
8 0,5 do 2
15 do 20 1 00 5
20 1 do 3
Profilno provlacenje Slo)evita provlacenje Progresivno provlacellJc
Slika 3.25, Prirast zuba pri pnwiacenju
U tabeli 3.14 su za razlibte vrste provlakaca pri unutrasnjem provlacenju date preporu -
ke prirasta zuba Sz (=d
z
, debljina strugotlne po jed nom zubu). Navedeni podaci su
dati u zavisnosti ad materijala obratka. Isti podaci, same za vanjsko provlacenje dati
su u taberl 3.15.
Tabela 3.14. Prep?ruk
e
za po jednom zubu, dz> mm, za proj!-
lakace za unutrwmJc provlacellJe
I
VRST A PROVLAKACA
,
: Za okrUQle otvore
I
Za otvo;;' sa vise utora (zljebova)
'I Z2 otvore sa ozubljenJem
I Za kvadratne i sestougaone orvore
120
MATER1JAl OBRATKA
Gelik Sivr liv I Alumini'um i Bronza, meslno i
0,02 do 0,0410,03 do 0,08 0,02 do 0,05 i 0,05 do 0.12
0,05 do 0,08 0,06 do 0,10 0,04 do 0.10 i 0,06 do 0,12
0,03 do 0,06 - . i' "
0.02 do 0,1510,05 do 0,15 0,03 do 0,15 0,05 do 0.20
POSTUPCi OBRADE
Tabela 3.15.
Preporuke za lzbor debijine strugoiine po jetillom 1.ubu. d:; mm, In prov-
lakai!e za mnjsko proviacenjc
VRSTA
PROVLAKACA
NACIN
PROVLACENJA
NrsKougijenicni
celik
MATERIJAL OBRATKA
Vlsokoleglran:
celik
Sivi IiI'
I Plocasti, ugaoni i Slojevito 0,04 do 0,12 0,04 do 0,10 0,02 do 0,05
: za ____ __
Valjkasti i profilni Slojevilo i progreisvno 0,04 do 0,10 , 0,04 00 0,80 0.06 do 0.15
Kombinovano 0.08 do 0.40 I 0.08 do 0.30 0.10 do 0,50
Brzina rezanja kod provlacenja predstavlja brzinu kretanja alata u odnosu na obradak
Pros'lreni "Izraz za brzinu rezanja 1ma 0 bilk'.
gdje je:
v k
SHP

rm .d;
T, min, postojanost provlakaca,
d
z
, mm/zub, dubina rezanJa po jednom zubu,
(3.39)
C
v
, m, x, konstanta i eksponenti cije se vrijednosti odreduj:.... eksperirnentalno,
kMA, korekcioni faktar kojl uzima u obzir utica j materijaiE. alata.
k
SHP
, korekcioni faktor iwii uzima u obzir utica) sredstvl:\ za. hlad'clnje. i podma-
zivanJe,
kVB' korekcioni faktor koji uzima U obzir utica] Kriterija zatup!jenja proviakaC2
Za odred"lvanje orjentac'lonih vrijednosti brzine rezanja mogu pas luziti preporuko kaje se
mogu nad u liieraiuri. Neke ad tih preporuka su date u tabeli 3.16.
Pri provlacenju se u opstem slucaju razlikuju: glavna sila rezan)"" rl, odr"lvna sHa (sHa
prodiranja) Fs i bocna si!a Fa' slika 3.26. Glavna sila rezanja nE! jed nom zubu Sf;
racuna prema izrazu:
(3.40)
gdje je: b, sirina strugotine,
sz, porast zuba, odnosno debljine strugotina po
jed nom zubu, d
z
,
k
s
(llI)' glavna vrijednosl specificne sil8 rezanja,
tabela 3.17,
Z, eksponent, tabela 3.17,
ky, popravni koeficijent koji uzima U obzir utica]
grudnog ugla, tabela 3.18,
ks
HP
, popravni koeficijent koji uzima u obzil'
Slika 3.26. Sile pri

uticaj sredstva za h!adenje za podmazivanje, tabela 3.18,
kvs, popravni koeficijent koji uzima u obzir uticaj istrosenosti alat a, tabela 3.18
121
Tabela 3.16.
Preporukc Ztl f7.hor br;.ine pri provlacenju alatima od br;.oreznog
i tvrdog metala
MATER!JAL OBRATKf.,
I obradljivi celici
Niskougljenicni

I Niskougljenicni
Ugljenicni
konslrukcloni
celici
Legirani celici
I
I Visokougljenicni
Feritn'
I TVRDOCA I
STANJE, TERMICKA
OBRADA mlmin
! dz. mmiz:
__ " __ -r __
1150 do 200, Hladl10 vucen 9 0,10
I
', 85 do 125 " 'j aplo val)an. normnlizovi'ln 9
iii hladno vucen 0.10
225 do 275: Zaren iii hladno vucen 5 0.075
I
! 125 do
175
1 vai)an, normal:z.ovan,
laren II! hladno vueen 7.5
0,075
[325 do 375: Paboljsfln 3
i -- ) Tapia val)fln, iaren iit I
0,05
1
125 do 1751 _,,-_7c;.5_+-:0,-:075 I
, hladno vuc.ell ... . ::--1
1325 do 375: No,ma11ZOV8rJ ill poboljsan 3 0,05:
1
'175 do
225
1' Toplo vallan, zareD ilt 6
hladno vucen 0,10
1325 do Nl){malizQVfl" JII __
I T 0010 vallar.. zaren iii 1
VlICBrl 6 0,10 _
1325 do 375, Normallzovan iii poboljsall 3 0,05!
Nehrda)uCi
celici
i-135 do 1851 Zaren _. __, 6 0.075
1135 do ___ ___ -:- 6
AUSlCnl\n: . . ..
_______ i 225 do 275 i Hladno vucen
do 175 i Zaren 7,5 0.10
i275 dO 325:
Manenzitn;
PotJOlisan f, 0.05
i
MATERIJAL OBRATKA
rezanja, m/min, Z8

Unutrasnje provlacenje
,-----[
Vanjsko provlacenl8
Sivi liv
Mesin!] bronze.
Legure obojenih metala
6 do 8
7,5 do 10
4 do 14
8 do 10
8 do 12
4 do 14
Sila prodiranja po jednom zubu 58 kod simetricnih provlakaca ponistava, dok 58 kod
nesimetricnih, kakvi su veGina provlakaca za vanjsko provlacenje, maze izracunati na
osnovu Izraza:
gdje )8: A" popravn: Koeficijent Imji uzima u obzil radijalni prirasl zuba, tabela 3.19.
F
"
giavna sila rezanja.
Kod vanjskog provlacenja provlakaCima sa kosim zubima javlja se, pored navedenih,
jos i bocna sila Fa, koja S8 moze izracunati iz izraza:
(3.42j
122
gdje je: F
t
, glavna sila rezanja,
A, ugao nagiba reme ivce (zuba).
k;, popravni koeficijent koji uzima u obzir ,utieaj ug\a nagiga rezne iviee (zuba),
tabela 3.20.
Tabela 3.17.
Podaci za glavnu l!r{iedllost specijii!fw sift, kll1!l! i eksporwnt ;:: pri

MATERIJAL
OBRATKA
ICVRSTOCA, c:-,--;;:;:::;:-;:::::--! Eksponem, I
I, ILl TVROOCA Provlaf:enjE'! Provlacet1'''"' i Pravlacenjr i
utora Iviseu!Qrr1lr olvora! OKruolih olvOrA I i
1
' 700 1740! 2080 '! 2190 I, 0.85 I
'I' celiei . 700 do 800 198() I 2260 2370 0.85 ,I
__ -tI__ __ _ ,2"190
I <.:: 700 1980'1 2260 II 2370 i 0,85 i
I
Lec;)lranl konstrukclOl1. 700 do 800 2450 2790 I 2630 ',: 0,85 I,
r-'_"_IC_i______ -+I ____ _ 309() I 3120 ! 0.85 .
,
i Cr-Mo celiel ___ . .:;B i-I 2490 L 0, J
I Cr-NiMo cellci u I
- d' ..310 H8+--------r---------_----t!-'------! 0.87 i
<; ---- 940 ! 0,73 I
, Siv; III' I 200 HB 1340 i 147(' 1100 I I
Tabeia 3.18, Vr(ieano.','if popramih koc./lcUcnata icy; kS1f!' i k\'11
1 UtiC8--' sredstvE, hladenjP
UlIC8j _ I
5
Popravni koeficijenl k" kSNP kVF!
I Obrada celi::.k,::.,--f ::.1.::.13,,+-,1,,,O__ti I, _, ,,_O_-t- I_O_.9._I_
i
_._' ,_34_!-__ 1
IObrada liva ! 1.1 1,0 I 0,95 O.'! i "1,0 1.0 I 1.15
I
I * 1 - Mlneralno ulJe sa dodatkorn sumporCl, 2
sredswa za hladenie i podmazivanje
Emulzlj8. ,J BiI!no ulje, 4 - Bez upotr8be I
I
Tabela 3.19. Vrijednosti popramog kmd"lcUerua he
MATERiJALOBRATI<:A
f-___ kr' l,,< $;: (dz ), m.:.c
ln
_' ,-c:-CC"-
O.OE 0,0::: 0,02 0.% 0.0[, 0,12
Gelli 0,8S 0.8(' 0.7(: 0,6:0
SIV; IiI' O,so 0,70 0,60 0,5(;
Tabeia 3.20. Vr{jedllosti poprawwg koeficUclIta k:,
Ugao nagiba rezne ivies it, o 25 30 45
Popravni koeiieiJenl. ki_ 1.0 1,05 1,08 1,11
123
Snaga koja se trosi pri obradi provJacenjem je jednaka:
FR,v
PM =-ry-' W (3.43)
gdje je: FRI N, ukupna sila pri proviacenju,
v; mis, brzina rezanja pri provlacenju,
11, koeficijent iskoristenja masine _. provlakaCica.
S obzirom na karakter Postupka abrade provlacenjem gdje se s jednim provlacenjem
alata zavrsava abrada, to glavno masinsko vrijeme zapravo zavisi sarno od brzine reza-
nja i duzine hada provJakaca, tj.:
h
[0=-' min,
- v
gdje je: h, mOl, duiina hada provlakaca,
v, m/min, brzina rezanja.
3.3. TESTERISANJE
(3.44)
Testerisanje (piljenje iii zagane) je nekontinuirani postupak abrade visesjecnim aiatima
ko]i se iskljuCivo koristi za razrezivanje, odsijecanje, dijeljenje raznih poJufabrikata (sipke,
profili, cijevi i dr.) na vise komada. Ne pastoji nikakva varijanta zavrsne abrade
sanjem, nego jednostavno, to je pastupak koji Ima za cili diljeljenje rezanje polufabri-
kata na pripremke odredene duzine, kao predoperacije bilo kojih drugih postupaka ob-
rade. Ovdje se radi a veama prostom i jednostavnom postupku sa veoma losim kva-
litetom obradene povrsine. Zapravo. u poredenju sa drugim postupcima obrade reza-
njem ne maze se govoriti 0 kvantetu obradene povrsine u tom kontekstu, ali bez kojeg
se metaloprerada ne maze zamisliti.
Prema naCinu izvadenja glavnog kretanja postoje dva potpuno razliCita postupka teste,j-
sanJa:
kruzno testerisanje I
pravoiinijsko testerisanje.
Kruzno testerisanje je poseban slueaj obimnog glodanja sa alatom u obliku
nazubljenog diska male sirine ili veorna male sirine prema promjeru (v'ldi sliku 3.12.f).
Mala sirina kruzne testere proistiee iz zahtjeva pretvaranja sto manje kolicine materijala
obratka u strugotinu, odnosno zahtjeva sto je moguce uzeg "reza". Glavno kretanje pri
ovom postupku testerisanja je obrtna kretanje alata, a pomocno kretanje takoder vrsi
alat, iznimno nekada obradak.
124
Pravolinijsko tesrerisanje je potpuno slicno
provlacenju s jed nom razlikom da ovdje
postaji i posmicno (pomocno) kretanje sto
nije blo slueaj kod provlacenja. Na slic'l 3.27
prikazano je nastajanje strugotine pri pravoli-
nijs)mm testerisanju gdje S8 sabiranjem brzi-
na glavnog i pomocnog kretanja obezbjedu-
ju uslovi za nastajanje strugotine. Oebljina
strugotine (tacnije, debljina rezanog sloja
materijala) je jednaka:
gdje je: Vt, brzina rezanja,
V2< brzina pomocnog kretanja i
PornOCl10 imnanjt::,
(
Glflvno
Slika 3.27. usterisarOe
(3.45)
t. korak zuba alata (razmak izmedu dva zuba)
Za kruzno testerisanje koristi se alat u obliku nazubljenog diska, sHka 3.28. No, valja
naglaslti da postaji i jedna posebna vrsta kruznog testerisanja a to je tzv. tarna reza-
nje. Iz samog naziva maze 58 zakljuciti da se radi 0 alationa koji nemaju zube. ali koji
se obrcu veCim brojem obrtaja. dakle, imaju velike obimne brzine i koji razrezuju mate--
rijal zahvaljujuCi trenju i lokalnom omeksavanju ma!erijala ko]i se reze. To znaCi dE; LI
ovom slueaiu nema formiranja strugoline, nego se cestiee mated-jala odnOS8 zah-
va!jujuCi velikoj obimnoj brzini tarnog kruznog dlska - "testere", Prema definicij:. ovakav
postupak se zapravo ne moze svrstati u k!asican visesjecni nekoniinuirani postupak
testerisanja.
Za pravolinijsko testerisanje se koriste dvije vrste alata: trakaste i lisnate testere, slika
3.28.
aj
Slika3.28.
!P/(

-==:-''====- - -+

-.. ",
;
. c)
Postupci testerisunja: a) kruz,l(} lesterisalljc, b) pnH'olillijslio testerisanje sa
irakastim teslerama i c) pravulillijsko testerisallje sa lis/laiin. iesterame.
125
iii bra] duplih hodova testere kod pravoJinijskog testerisanja:
gdje je: V, brzina rezanja,
D, promjer testere.
S, duzina hoda testere.
(3.47)
Valla napomenuti da izraz (3.47) vrljedi za slueaj kada je brzina radnog hods jednaka
brzini povratnog hoda, sto zapravo i jeste najcesce slueaj kod masina koje S8 ZOVU
okvirne testere. Medutim, aka je brzina radnog hoda razliCita od brzine povratnog
hoda, anda S8 braj dupl'lh hodova racuna kao kod rendisanja, izraz (1.13).
VeliCina posmaka pri testerisanju zavisi od vrste materijala obratka i vrste testere (di-
menzije, oblika i broja zuba). VeGe masine za testerisanje najces6e imaju hidraulicni
pagan za posmicno kretanje gdje se veliCina posmaka automatski regulise s obzirom
na silu rezanja (sila rezanja se drii konstantnom). U ovom slucaju se onda ne moze
govoriti 0 tacnim iii preporucenim vrijednostima posmaka.
Proracun sila pri kruznom testerisanju je identican kao kod obimnog glodanja, a za
pravolinijsko testerisanje kao kod provlacenja. Medutim, za priblizno racunanje sila reZ8-
nja pri pravolinijskom testerisanju maze posluziti izraz:
1
rc
R
=A.k; =bs; .-.k,. N,
, , I .
gdje je: A, mm
2
, poprecni presjek strugotine.
b, mm, debljna testere,
(3.48)
t, mm, korak testere,
5
z
, mm, posmak po zubu (debljina rezanog sloja materijala koja se maze od-
rediti pomocu izraza (3.45)),
ks' MPa, specifiena sila rezanja (identiena je specifienoj sill rezanja pri blanjanju
i rendisanju).
Snaga koja se trosi pri testerisanju je jednaka:
o .b.
ks
w
'M-s 1f
(3.49)
gdje je: As, mm2js, specificna povrslns rezanJ8 (DoVrsina odrezanog presjeka obratka u
128
jed',nid vremena, tabeia 3.26),
b, mm, sirina testere,
ks, MPa, specificna sila rezanja i
1"), koefidjent 'Iskoristenja alatne masine.
TabeJa 3.24, Preporukc za i.,.bor b"-ine rezanj ko j t t lb <-
, , a (, es era 0( rzol'eZflog celik{i
I
MATEAIJAL OBRATKA
Brzlna rezania, 1/, m/m'ln
'i,
Tracne testere I Kruzne testere
I
Teslere
'"
segmentlma
i
Gelik, Rm < 700 MPa 30 do 50
,
50 do SO 14 do 28
Legirani belik, Rm < 1000 MPa 10 do 30 25 do 50 14 do 16
i
l
Alalni celik 10 do 15 25 do 40 6 do 12
I
,
Celicni ilv 20 do 30 20 do 40 , 8 do 16
,
Sivi liv 20 do 30 20 do 40 -12 do 18
,
Temper liv 20 do 30 20 do 40
I
Bronza, mesing 80 do 120 80 do 200 40 do 300
i
Obojeni metali (veGi rez) 150 do 300 200 do 500 300 do 800 i
,
Obojeni metali (manji rez) 800 do 1200 250 do 800 500 do 1250 I
Tabela 3.25.
Preporuke za izlJOr posmicnt! hrzilll' pl'i krUZI1(}1fl testerisanju lesteramu
od brzore"lIog ceFk ..
,
1 {/
I
MATERIJAL OBRATKA
Posmicna brzlna, V8 mm/s.
"
I. mm
1
1 do 5
,
! 1 I
3 do 10 7,5 do 14
I
< 500 MPa 2,08 00 5,0 do 6.65
I
0,17 do 1,35
,
Ugljenicni 500 do 700 MPa
,
1.0 do 3,35 0,83 do 5,85 0,17 00 1,35
,
\ cellci 700 do 900 MPa 0.83 do 1,65 0.65 do 3,35
\
!
900 do 1000 MPa
, 0,08 do 0,65 ,
f---
0,65 do 1,15 0,5 d? 2,0
,
0,08 aD 0.5 i
I Cr-Ni celici
< 900 MPa 0,83 do 1,65 I 0,65 do 3,35
,
0,08 do 0.65
gog do 1100 MPa 0.65 do 1,15 I
,
,

0.5 do 2.0 0,08 do 0,5
Alalni celici 0,65 do 1,0
I
0,42 do 0,65
,
i
Nehrdajuci celici
,
0,17 do 0,42
0,65 do 1,0
,
Brzorezni
0,58 do 0,65 I 0,25 do 0,42
celici 0,65 do 1,0 I 0,42 do 0,65
!
;
,
,
, O.ll! do 042
Sivi liv
SL12 i SL14 4,15 do 6,65
I
,
2,0 do 8,35 I
,
SL22iSL26 1.35 do 1,66 1,0 do 3.35
I
dc 1,0
I
Celicni liv
,
J
1,65 do 2,0
I
1,35 00 1,65
,
1,0 do 1,33
,
i
Bakar 6,65 do 13,3
I
I
,
Mesinq !
do 6,7 ;
do 16,7 6,65 do 16,7 do 8.0
Tabala 3 26 Specificna povdill . a rezanJo
I
MATERIJAL OBRATKA I Speciticna povrs:na rezania, A
5
. mm
2
1S
I
,
< 500 MPa 216 ao 400
I
Gelici
500 do 700 MPa 165 do 335
700 do 850 MPa lOu do 200
850 do 1000 MP, 67 dO 165 ,
I
I
Celicni liv
< 500 MPa 135 do 250 I
> 500 MPa 67 do 200
I
Sivi liv
I
< 220 HB 165 aD 250

> 220 HB 100 d? 165
-I
Bakar, bronza j lahki metaii 500 do 1330
Mesinq
_.
915 do 1670
129
Glavno masinsko vrijeme pri testerisanju se raGuna u zavisnosti ad obHka poprecnog
presjel<a abrade i tu postoje tri siucaja, sHka 3.32: a) testerisanje sipkastog polutabrika-
ta po jedan komad, b) testerisanje materijala u snopu i c} testerisanje polufabrikata pa-'
ralelogramskog poprecnog presjeka.
Glavno vrijeme S8 racuna prems Izrazu:
I . '+'
t ::;;: 1" '2
9 n.s
gdje je: '1. mm, ulazna duzina,
/2, mm, izlazna duzina,
/, mm, duzina, odnosno sirina
za slutaj na slie'l 3.32.c),
S, mm/o, posmak,
n, a/min, broj obrtaja testere.
a)
min,
(3.50)
obratka (I = d, za slucaj na slici 3.32.8. i I"", b,
c)
Slika 3.32. Testerisallje krUz,lOffi testerom razliCitih polufabrikam
130
'1
I
4. POSTUPCI OBRADE ALATIMA
NEDEFINISANE REZNE
GEOMETRiJE
Postupci abrade alatima nedefinisane rezne geometrije predstavljaju posiupke fine,
zavrsne abrade povrsina razlicitog oblika obradenih nekim ad postupaka sa alatima de-
finisane rezne geometrije. To su nezaobiJazni postupe! U slucajevima kada se zahtijeva
visok kvalitet abrade. Ovim postupcima se ostvaruju najnize hrapavosti obradene povrsi-
ne, naprimjer, finim brusenjem sa Rmax = 0,4 do 1,25 I.un iii najfinijlm poiiranjem cak
Rmax :::: 0,08 do 0,16 flm. Postoje dvije giavne Grupe ovih postupal\a a s obzirom na
vrstu alata: postupci sa c:vrsto vezanim alatima i postupe: sa nev82anim alatima. U
postupke sa c:vrsto vezanim alatima spadaju:
brusenje,
honovanje I
superfinis,
a u postupke sa nevezanim alatima:
lepovanje,
poliranje,
ultrazvucna obrada i
obrada abrazivnim mlazom.
Postupci obrade sa cvrsto vezanim alatima predstavijaju postupke ked kojih je alat
(brus koji je uraden iz jednog dijela iii iz brusnih segmenata) sastavljen od sitnih tvrdih
bestiea CVfsto vezanih vezivom masorn. Postupak brusenja umnogome POdSj8Ca na g l o ~
danje, ali sa dvije osnovne razlike: kad brusa pastoji enormno velik braj reznih iVlea i
rezne iviee nemaju definisanu reznu geometriju. Taka naprimjer, brusno tocilo (brus)
koturastog oblika, promjera 200 mm i sirine 40 mm, koje je uradeno cd brusnih zrna
veliCine 0,25 do 0,35 11m, ima po svom obodu aka 200000 reznih iviea. Zma iz kojih
su lzradena brusna toeila su od vrlo tvrdih nemetainih materijala. Zrna su nepravHnog
oblika, razliclto orjentisana sa uDcljivom mikroreznom geometrijom, tj. kod svakog zma
se mogu razaznati grudna i !edna povrsina, a time i grudni i ledni ugao. Dna sto ovu
reznu geometriju izdvaja ad geometrije alata definisane rezne geometrije je velik ugao
klina {J, odnosno, obavezno negativan grudni ugao y. NaCln iormiranj2. strugotille pri
131
4. POSTUPCI aBRADE ALATIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
Slika 4.1.
Formiranje strugotil1c pri
obimllol11 brusenju
Alat (ploca za obraduj
prikaz obrade
Slika 4.2. ncvezonim alatima Ilcde-
finisone reZllc gcometrije
obradi evrsto vezanim alatima nedeflnisane rezne geometrije prikazan je na slid 4.1 uz
napomenu da je, radi jasnijeg prikaza. nesrazmjerno razliCita razmjera izmedu veliCine
zrna i promjera brusnog toclia.
Postupei abrade sa nevezanim alatima predstavljaju postupke kod kojih su brusna zrna
slobodna, dakle cvrsto nevezana, nego su nasena u tecnoj iii pastoznoj smjesi kOja se
zove pasta za obradu. Na sliei 4.2 sematski js prikazan postupak ovakve abrade gdje
pastoje razliCite kombinacije kretanja place za obradu (uslovno rsceno alata) i ob-
ratka. Zahva!jujuci ovom relativnom kretanju, abrazivna zma se krecu (klizu iii kotrljaju)
pri cemu, zbog svog oblika, zarezuju povrsinu obratka te na taj naCin vrse obradu.
4.1. BRU8ENJE
4.1 .1. Osnovne operacije
Postupci obrade brusenjem predstavljaju postupke kod kojih glavno, obrtno kretanje
vrsi alat - brusno tocilo, dok posmicna kretanja, kojih maze bit, vise i koja mogu biti
pravolinijska Viii obrtna, vrsi obradak. Medutim, posmicno kretanje moze vrsiti i brusno
tocilo. Postupci obrade brusenjem se mogu podijeliti na viSe nacina:
132
1. Prema obliku povrsine koja se obraduje:
1.1. brusenje spoljasnjih okruglih povrsina,
1.2. brusenje unutrasnjih akruglih povfsina,
1.3. brusenje ravnih pavrsina i
1.4. brusenje slozenih povrsine (zavajne povrsine, bakovi zuba zupcanika,
profilisane povrsine, ozljebljena vratila i sl.),
2. Prema polozaju radne povrsine brusnog tocila:
2.1. obimno brusenje,
2.2. ceono brusenje i
2.3. profiJno brusenje,
3. Prema obliku brusnog tocila:
3.1. brusenje sa koturastim tocilima,
3.2. brusenje sa loncastim tocilima,
3.3. brusenje sa segmentn'lm tociJima,
3A. brusenje sa valjkastim tocilima, i t.d,
4. Prema pravcu pomocnog kretanja:
4.1. uZduzno brusenje i
4.2. poprecno iii radijalno brusenje,
5. Prema velidni dodatka za obradu:
5.1. visehodno brusenje iii brusenje u vise hodova - prolaza pri malim
pojedinacnim dubinama brusenja i
5.2. brusenje sa povisenom dubinom brusenja, obicno u jed nom prolazu,
6. Prema nacinu stezanja obratka:
6.1. brusenje sa stezanjem obratka u steznoj glavi,
6.2. brusenje izmedu siljaka,
6.3. brusenje bez siljaka i
6.4. brusenje sa stezanjem obratka na radni sto masine i dr.
7. Prema velicini brzine brusenja (rezanja) i proizvodnosti:
7.1. brusenje sa uobicajenim (konvencionalnim) brzinama rezanja, aka 30
m/s (1800 m/min) - normalna proizvodnost (brzina rezanja se kod
brusenja, za razliku ad svih ostaiik postupaka obrade rezanjem, izraza-
va u mis, a ne u m/min) i
7.2. brusenje sa povisenim brzinama rezanja, preko 45 m/s
visokoproduktivno (visokoucinsko) brusenje.
Postupci obrade brusenjem cilindricnih obradaka prikazani su na slici 4.3. Obimno pop-
recno brusenje vanjskih cilindricnih povrsina, slika 4.3.8 je takvo kod koga brusno toe!-
10 vrsi glavno obrtno kretanje brzinom Vt- Dbradak vrs! takoder obrrno kretanje brzinom
vo, mnogo manjom od brzine tociia VI' Posmicno kretanje predstavlja poprecno iii zas-
jecno pomjeranje tociJa velitine dodatka za obradu. Staga se poprecno brusenje cesto
naziva i zasjecno iii zarezno brusenje. Brusno tocilo mora imati sirinu vecu ad duzine
obratka eime se, dakle, jednim primicanjem tocila vrsi obrada po cijeloj duzini obratka,
Pri ovom postupku brusenja brusno tocilo mora bW tacnih dimenzija i oblika obodne
(radne) povrsine jer se ta povrsina pri obradi preslika na obradenu povrsinu.
133
4. POSTUPCI aBRADE ALA TIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
d)
h)
~
3
,
b)
e)
o
V'
-t//i _
vpj ' ..... .
(2) .
2
I)
g)
Postupci ohimnog bru.5en}a cilindricnih pm'ddna: a) mnjsko poprehlO,
Slika 4.3. b) unutrasnje poprecno, c) vanjsko uzduzno, dj llllutrasnje uzduzl1o,
e) profibw vanjsko,j) unutrasnje pianelarno, uzduz,w i popreello, g) }wnusno Vllltjsko,
/1) brusenje ber. siIjaka uzdl/zno ,; i) brusenje bez siljaka poprebw
134
Potpuno 'Isto je i ob'lmno poprecno brusenje unutrasnjih cilindricnih povrs'lna, slika
4.3.b. InaGe. poprecnim brusenjem se s predhodno pnpremijenim obratkom I naravno,
profilisanim tocilom, mogu obradivati razliCite profilisane povrsine, Jedan takav slutaj
stepenastih ciJindricnih i konusnih povrsina prikazan j8 na slici 4.3.8
U slucaju da je obradak duzine vece ad strine tocila, tada se karisti abJrrlno uzdllzno
brusenje (vanjsko, slika 4,3.c i unutrasnje, slika 4.3.d). Pri ovom brusenju, glavno obrt-
no kretanje vrsi tocilo, dok obradak, osim obrtnog, vrsi lOS i perioditno uzduzno pravo-
Hnijsko kretanje brzinom v(f' Pri tome, nakon svakog duplog hoda obratka, !Ceile; vrsi
radijalno pomjeranje zauzimajuci novu dubinu brusenja. Vrijednost ovog pomjeranja je
mnogo manja nego u slucajevima paprecnag. zasjecnog brusenja. Ova pomjeranje
mora biti veama malo jer pri brusenju obradu vrsi samo bacni (eeani) dia brusnog to-
cila. Zrna na ostalom dijelu oboda tocila ne vrse rezanje, nego samo uglacavaju povr-
sinu obratka.
Kada se radi 0 komadima velikih dimanzija gdje je unutrasnje ciiindricne povrsine POl-
rebno obraditi brusenjem, tada se koris!i postupak tzv. planetarnog brusenja, slika 4.3.i.
Kod ovog brusenja alat obavlja sva kretanja ito: glavno obrlno VI' kruzno pomocano
(plane!arno) Vpl, te pravolonijska pomoeana (uzduzno i/i1i poprecno) l's. "p' Dakle,
brusno tocilo 58 obree oko svoje ose i istovremeno njegova osa putuje PO kruznici
koja ima identican centar kao i unutrasnja cilindricna povrsina koja S8 obraduje. Sluea)
vanjskog planetarnoQ brusenja je takoder mogue, ali se u praksi mnogo manJ8 !<oristi
Obrada vanjskih, a takoder i unutrasnjih konusa uzduznim obimnim brusenjem prikaza-
na je na slici 4.3.g. Ovdje se zahvaljujuei mlmoilazenju Dsa siljaka iZmeOL: kojiri JS ob-
radak stegnut, dovodi povrsina koja se obraduje u paraleian poiozaj sa obodnom (rad-
nom) povrsinom toella, te se na taj naein zapravo obezbjedujc slucaj brusenja identi-
can slueaju prikazanom na slici 4.3.c. Ugao zakretanja ose obratka U odnosu na pra-
vae uzduznog posmicnog kretanja treba da bude jednak polovini ugia konusa oaratka
Uzduzno brusenje bez siljaka, stika 4.3.h, predstvalJ8 takav postupak gdje obradak 3
nije stegnut izmedu siljaka, nego se nalazi izmedu dva tocila; glavnog 7 i regulacionof\
2. S obzirom da se glavno tocilo obree brzinom VI, a reguJaciollo brzlnom "f7. u smW-
rovima kako je to prikazano na slici, to se obradak obrce brzinom vu. kOl8 18 00 vel!-
cini b!iska brzini regulacionog tocila. Pri tome je brzina glavnog tocila rnnogo veea ad
brzine regulacionog tocHa. Obradak je donjim dijelolTI oSlonjen na uZduzni poduplrat ,:;
Regulaciono tocilo je nagnuto prema glavnom, kao i prema obralku za ugao ).. n2
osnovu 6ega obradak dobiva i uzduznu brzinu koja je priblizno jednakz.: !is=vfI:sin)".
Prema tome, obradak vrsi slozeno kretanje; istovremeno S8 obree lranslaronlC; pomje-
ra dui svoje ose. ZahvaljujuCi takvom kretanju, ad ulaska u zahvai sa tociillna, pr: do
izlaska iz zahvata, obradak biva obraden.
Poprecno iii zarezno brusenje bez siljaka, stika 4.3.i predstavlja specijalan siucaj prolii-
nog brusenja. To znaCi da oba tocila, i glavno i regulaciono, moraju na obodnom di)8'
lu imafl uraden profll povrsine koja se obraduje. Obradak se s gornje strane uvodi iz
135
4. POSTUPCI OBRADE ALATIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
medu toeila, a zatim regulaciono tacilo primite za ve!icinu kojom S8 obezbjeduje bru-
senje odgovarajuce dubine.
Brusenje ravnih povrsina maze biti, kaD ked glodanja, ceona i obimnQ, Na slici 4.4.a,
b i c prikazani su postupei ceonog, a na sHei 4.4.d, e i f postupei obimnog brusenja.
Postupak brusenja prikazan na slici 4.4.8 predstavlja slutaj kod koga tacila vrsi glavno
obrtno kretanje brzinom VI, a obradak periodicno pravolonijsko posmicno kretanje brzi-
nom Vs okomito na osu toeila. Posmicno kretanje dakle, predstavlja dupli hod (naprijed
i nazad) pri cemu se pasHje svakog duplog hada tacHo primakne obralku za novu du-
binu rezanja. Ovo primicanje tacila moze biti i posUje svakog kretanja abratka naprijed,
a i pasHje kretanja nazad. Ukoliko je obradak vel ike duzine, tada tacila vrs) i posmicno
kretanje iz istlh razloga kao sto je to bio slucaj kod rendisanja i blanjanja. U slucaju
da je obradak sirine vece od promjera tacHa, tada najces6e obradak, p.oslije svakog
duplog hoda vrs) i poprecno periadicno pomjeranje v
P
' ali bez primicanja tacHa. Tek
kada se obradak obradi po citavoj sirini, slijedi primicanje toeila s ciljem zauzimanja
nove dubine brusenje.
Za brusenje obradaka manjih dimanzija koristi se postupak eeonog brusenja prikazan
na slid 4.3.b. U ovom slueaiu radni sto na kome se nalazi vise obradaka vrsi posmic-
no kruzna kretanje. Prednost ovog natina brusenja je u jednostavnoj izvedbi radnog
stoia masine jer je u slucaju prikazanom na slid 4.4.8 potreban hidraulieki pogon rad-
a)
b) c)
d)
e) f)
Slika 4.4. Postupci brusenja ravnih povrsina: a), b) i c) Ce01l(), d), e) i fj obimn(l
136
nag stoia, zatim je promjenljiva brzina posmicnog kretanja na pocetku i na kraju hodo-
va, javljaju se dinamieki poremecaji i sl. Slueaj ceonog brusenja prstenastih ravnih
povrsina prikazan ie na sllci 4.4.c i u suStini ie identican slucaju prikazanom na slie'l
4A.b.
Obimno brusenje ravnih povrsina (sllka 4.4.d) se najvise primjenjuje. Obradak vrsi pra-
volinijsko periodieno kretanje Vs pri cemu se nakon svakoQ duplog hoda iii pak poslije
kretanja naprijed i nazad, pomjeri u popreenom smjeru, paralelno sa osom tocila, za
veJieinu posmaka s. Ovo popreeno posmicno kretanje nije kontinuirano, nego periodic-
no. Nakon obrade eijele povrsine obradka, tocilo se pomjera prema dole zauzimajuGi
na taj naCin novu dubinu brusenja d.
Kao i u slueaju eeonog brusenja, tako i ovdje, kada su u pitanju komadi manjih di-
menzija, koristi se obimno brusenje sa obrtnim radnim stolom koji ratira posmicnom
brzinom Vs, slika 4.4.8. U slueaju da je dimenzija obratka veca od sirine tocila, tada
radni sto vrsi jos i pravoJinijsko pomocno kretanje u pravcu ase tocila.
Na kraju, prstenaste raYne povrsine se mogu obradivati i obimnim brusenjem pn cemu
obradak vrsi obrtno pomocno kretanje, slika 4.4.f.
Ono sto treba napomenuti, a sto je veama vain a kada S8 govori a ceonom bru5enju,
to j8 oblik todla i njegov palola], tacnije palozaj njegove ase u adnasu na povrsinu
koja se brusi. Naime, u slueaju da je promjer tocila veGi od sirine abratka. slika 4.4.8.
i aka )e tocila puni disk. tada je uc'lnak bru5enja velik, ali je istovremena, zbag velike
povrsine kontakta tacila i obratka, otezano odvadenje odnesenih cestica materijala ab
ratka. Osim toga, razvija se i velika kolicina tolpote sto ima za posijedicu razlidte
pramjene u tankom povrsinskom sloju matefijala obratka i 5to dakle ima uticaj na in-
tegritet obradene povrsine. I sa odgovarajucim hladenjem pri brusenju, koje je inace
obavezno, ne maze se upotpunosti eliminisati ova] negativni toplotni uticaj. Ova] feno-
men 6e se nesto kasnije pojasniti, no, sada se napominje da se u slueaju ceonog
ravnog brusenja mnogo cesGe, gotovo iskljucivo koristi loneasto toeilo, slika 4.5. Na
ovaj naCin se mnogostruko smanjuje veliCina kontaktne povrsine tocila i obratka time
58 umnogome rjesava gore navedeni problem zagrijavanja obratka. Ovdje se razlikuju
dva slucaja:
Slika 4.5.a. Osa brusnog tocUa je normalna na obradivanu povrsinu. U ovom
slueaju se obrada vrsi i prednjom i zadnjom stranom tacila (gledajuCi u smjeru
posmicnog kretanja), te se na taj naCin na obradenoj povrsini reprodukuju
unakrsni lucni tragovi brusenja i
Slika 4.5.b. Osa brusnog tocUa je zakrenuta za odredeni ugao U odnosu na
obraaivanu povrsinu. Ovdje brusno tocilo obraduje samo prednjam stranom, te
S6 na tai naCin na obradenoj povrsini uoeavaju karakteristieni jednostrani lucni
tragovi brusenja. Zbog ovoga, ovaj se postupak brusenja zove i lueno bruse-
nje.
Prvi slucaj karakterise taenije nalijeganje brusnog toeila a time i tacnija obrada, ali isto-
vremeno je veGe optereGenje tocila, veGa kontaktna povrsina i ve6e zagrijavanje obratka.
137
Konacno, osim navedenih postupaka brusenja standardnih povrsina (cilindricne, raYne,
konusne) pastoje i specijalni postupci brusenja. Specif:cnosl se, prije svega, ogleda u
obllku obratka, odnosno, povrsine koja se obraauje. Tu spadaju zupcanici, navoji. za- I
vojnice razliCitog oblika, oz!lebljena vratila i Ld. U tack\ 5 ce blti detalinije govora _ 0
brusenju zupcanika i zavojnica, taka da se ovdje daje samo primjer brusenja ozljeblJe-
nih vratila, slika 4.6. Postupci brusenja, odnosno, ostrenja reznoQ alata takoder S8
mogu svrstati u posebnu grupu, S obzirom na kinematiku. oblik brusnog tacila i masi-
ne {lB Kojima se vrsi ostrenje.
Slika 4,5,

.....::.:.)::.:.:: ...
a)
b)
Ceollo ravflo hru,\'enje sa jOIl{:astim iJrusnim tocilom sa tragovima obrade pri:
a) norma/110m p%zaju ()se tocila i b) Zlikrelltt10Jll tociia
Slika 4.6. S/ucajevi uzduzllog projiillog hrusenja ozUeb{jeltilt vratilll
138
4,1,2, Alati za brusenje
Alati za brusenje se nazivaju brusna tacila Hi brusevi i mogu biti izradeni u cjelosti ad
brusnog materijaia, iii je na trup ad konstrukcionog celika iii nekog drugog metalnog
materijala na njegovoj radnoj povrsiniJpovrsinama nanesen tanki sloj brusnog materijala.
Oblici i karakteristike brusnih tocila su standardizovani, a kao najvaznije karakteristih8
se izdvajaju: geometrijski oblik i dimenzije, sredstvo za brusenje (materijal zrna), veliti-
na (krupno6a) zrna, vrsta veziva, struktura i t.d, Na sllei 4.7 prikazana su neka stan-
dardna brusna tocHa ito: koturasta (slika 4.7.8), prstenasto (sllka 4.7.b), valjkasto (slika
4.7.e), obrucasto (sllka 4.7.d), kruzno konusno (slika 4.7.e). lontasto (slika 4.7.f), ko-
nusno loncasto (sl'lka 4.7.g) i vretenasta toeila, odnosno tocila sa drskom (slika 4.Th).
a)
a) b)
E

.. -._.
.., ........ .
g)
c) d)

-r:9+i9 -=EEl
h)
e) fl
Slika 4.6. Stalldardni oblici hra.mill tociia
0
, .. ,
._.. -.
".,::.:::
Slika 4.8. Nekal1csialldartinll brusllG rociia
b) c) d)
13g
Neki nestandardni oblici brusnih tacila prikazani su na slici 4.8, ito: kruzno konusno
tacila sa konkavnim bokom (stika 4.8.8) namijenjeno za brusenje zupcanika, koturasto
tacila za obostrano bocno brusenje utora (slika 4.8.b), obrucasto tacHo sa profilisanim
utorom (slika 4.8.c) i tacHo za bocno jednostrano brusenje, najeesce za rucno ostrenje
alata (slika 4.B.d).
Koturasta brusna tacHa Giji je oblik prikazan na sliei 4.7.8 S8 mogu lahko profilisati s
ciljem abrade raznih profils i drugih povrsina. Oblic: pratila ovih koturastih tocHa su ta-
kader standardizovani i neki, najce6e primjenjivani, prikazani su na slici 4.9.
Za Geona brusenje velikih ravnih povrsina koriste se segmentna brusna tocila kod kojih
su segment! uradeni ad brusnag materijala zalijepljenag ili mehanicki pricvrscenog za
trup tocHa ad nekog konstrukcionog materijala. Na slici 4.10 prikazane su dvije izvedbe
segmentnih brusnih toclla. Brusni segmenti mogu bit! razlicitog oblika.
Sva brusna tocHa prikazana na slikama 4.7 do 4.10 su izradena od tzv. normalnog
brusnog materijala. Ti materijali su normaini korund. plemeniti korund, sHicijumov
i borov nitrid. Medutim, kao brusni materijali koriste se i prirodni i vjestacki dijamant \
kubicni bor n"itdd. Ovi brusn'l materijal"i S8 naz'lvaju super abrazivni brusni materijali. U.
ovom slucaju se na trup tocila od obicnog konstrukcionog materijala nanosi tanki
super abrazivnog materijala Neki tipicni oblici ovih brusnih tocila prikazani su na ShCI
4.11. U praksi se ova tocUa cesto nazivaju i dijamantska tocila.
140
Standardni
Slika 4.9. profili kod
koturastih bruslIih tocila
Slika 4.10. Dva primjera scgmcntnih brusllih tociia
't
, t
Slika 4.11. Nek; tipicl1i oblici brUSHih tocila od super abrazivllog bm.mog materi;ala
Karakteristike brusnih materijala koje su od presudnog znacaja za upotrebu sistemati-
zovane su u oznakama brusnih tocila. Te karakteristike su; matefijal brusnih zma, veli-
cina brusnih zrna, vrsta vezivog materijala iii veziva, struktura i tvrdoca. Naima, brusni
materjjal se dobije kada se u adreaenom amjeru pomjesa vezivo sa zrnima te na taj
naCin dabije vjestacki materija! odredene tvrdoce, poroznosti, mehanickih karakteristika,
strukture i t.d. Oznacavanje brusnih tocila, kako ad obicnih abrazivnih materijaia, taka i
ad super abrazivnih materijala je standardizovano. Standardna aznaka daje infarmacije
a gore navedenim najvaznijim karakteristikama. Na slici 4.12 prikazana js aznacavanje
obicnih brusnih tocila, a na sUci 4.13 brusnih tacila od dijamanta i kubicnog bar nitri-
da. Navedene slike sadrze i tabelarne klasifikacije pojedinih karakteristika ukljucenih u
oznake brusnih toclla. Oznaka abicnih brusnih toci!a je sastavljena ad dodatne brojcane
oznake, jedne slovne oznake, dvacifrene brojcane oznake, zatim, slavne aznake, brojca-
ne i, na kraju, slovne oznake. Na slici 4.12 je data oznaka 30 A 46 H 6 V, koja pablize
oznacava sljedece: 30 - precizna identifikacija Hi praizvodac, A - abrazivno zrno od
normalnog korunda, 46 - srednja velicina zrna, H - tvrdo6a (klasa maksih tocila), 6 -
oznaka strukture (otvorena struktura) i V - keramicko vezivo. Oznala za dijamantska i
CBN tocHa sastavljena je od slavne aznake, dvo- do eetvorocifrene brocane oznake, tri
slovne oznake i, na kraju, slovno-brajeane oznake. Na slici 4.13 je data oznaka 0151
KJAC50, koja pobHze oznacava sljedece: 0 - materijal zrna (dijamant), 151 - veliCina
zrna, K - vezivo (umjetna smola), J - tvrdo6a veziva (mehko), A -- trup (aluminijum) i
C50 - koncentracija, (diajmant 2,2 KVcm
3
).
Materijali za proizvodnju brusnih tocHa (abrazivne komponente) se dijele na prirodne i
vjestacke, U najsirem smislu, prirodni materijali su: karund, kvarc, prirodni dijamant i
kremen, a vjestacki su; silicijumov karbid (karbokorund. sa 95 do 98% SiC - crn! i sa
97 do 98,5% SiC - zeleni), elektrakorund (normalni sa 92 do 95% A1
2
0
3
, bijeli iii ple-
meniti sa 98 do 99% AI
2
0
3
j legirani sa 97% AI203 sa dodatkom kromovog, titanovog
i cirkonijumavog oksida), borov karbid i polikristalni dijamant PCD i kubicni bar nitrid
GBN.
Neke va.znije karakteristike navedenih materijala date su u tabeli 4.1.
141
4. POSTUPCI OBRADE AlATIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
30 A 46 H 6 V
1 2 3 4 5 6
1, PREFIKS 2. MATERIJAL ABAAZlVNOG ZANA
OZnaka proizvodaca Normalni korund - A I Silicijumov karbid C
Precizna identifikacija Plemenii: korund 8 I Borav karbid . CB
3. VEUGINA ZANA 4. TVRDOCA 6. VEZIVO
Gruba!Srednjal Fine Vrlo fina A, B, C, 0 izrazito mehka V keramicKo
8 30 70 220 E, F, G - vrlo mehka S - silikatno
10 36 80 240 H, I, J, K - mehka R - guma
12 46 90 280 L, M, N, o - srednja RF - ojacana guma
14 54 100 320 P, 0, A, S - tvrda B - umjetna smola
16 60 120 400 T, U, V, W .. vrlo tvrda SF - ojacana umjetna smola
20 150 500 X. Y, Z izrazito tvrda Mo - maqnezitno
24 180 600
800
5. STRUKTURA
1000
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1200
+--
atvorena struktura --- zatvorena struktura
----*
Slika 4.12. OZlIa(.';allonje hrusltih foci/a
D 151 K J A G50
2 3 4 5 I 6
1. MATERiJAL ABRAZIVNOG ZRNA 3. VEZIVO 6. KONCENTRACIJA
D - dijamant
elK _. umjetna smola
Kticm
3
i Oznaka
kubicni bar niirid ", 1,1 C25 CBN
18z, M, G, S - metalno
1,65 C38
01 vez'tvo
2,2 C50
2 VEUG1NA ZANA 5. TRUP
E
3.3 C75
i KSS - umjetna smola
"
Fina i Gruba A - Aluminijum
0'
4,4 C100
B Fenolna Z I GSS - g81"n3ko
5,5 C125
1181, 1001, 213. 181,
f3 MSS - sinterovani metal smola
6.0 C135 851, 711, 151, 126,
VSS keramika
6,6 e150 601, 501, 107, 91,
i Vol, % Oznaka 426, 356, 76, 64,
TVADOCA VEZIVA
r 12
V120 301, 251 54, 46
4.
J - mehko

- tvrdo U 18 V1aD
sredne vrlo tvrdo 24 V240 N
Slika 4.13. Oznacavanje brusllih loci/a od dijan/anta i kubicllog bor Ilitrida
142
Abrazivna zrna su najcesce u obliku oktaedra, tetraedra iii nekog slozenog prostornog
oblika. Velicinom zma se smatra najveca dimenzija mjerena u a izrazava se broje-
virna 8 do 1200, tabela 4.2. Ovi brojevi oznacavaJu braj abiea (aka) na duzini ad 25,4
mm sita kroz koje se propustaju brusna zrna.
Tabela 4.1. Karakteristike llajceH:e upmrebljavtlllih (lbrm;h'nih materi;ala
I
Gustina,
I
MIKrotvrdoca,
Savoina
Prursna i Toplotna r emperatunlCj
VASTA MATEA!JALA
grlcrn:'
HV
cvrstoca,
evrstoca, rrmfodl_IIVOS(; posw;anost, !
I
MPa MPa Wlm'-C "C!
) Prirodni dijamant 3,05 do 3,36 i
10000 i 205 do 480
2000 146,5 900
Vjestacki dijamant peD 3,48 do 3,54 8600 do 10000i 295 2000 146,5 900
ICBN 3,45 do 3,54 7300 do 10000 490 4900 42 1200
I Elektcoko,"nd 3,93 do 4,16 1800 do 2780 80 do 90 750 19,7 1800
Silicijumov karbid
3,16 do 3,39
2800 do 3600 145 do 155 1500 10,9 1400
Borov karbid
2,48 do 2,52
4000 do 5000 245 1800 10.4 800
Tabela 42 Podaci 0 velicilli brumih :;ma i .:rntll()sti bnmtih ioeila
I ZRNATOST
I I
V"o 9'"be !
I Gmba I
I ,
,I
i
Srednja
8
10
12
14
16
20
24
30
36
46
54
60
70
80
I VELICINA ZANA, mm
I
2,83 do 2,0
i 2,38 do 1,68
[
I 2,0 do 1,41
1.68 do 1,19
I 1,41 do 1,0
I 1,19 do 0,84
I 0.84 do 0,60
I
0,71 do 0,50
. __ __ 4
1,1 0,42 do 0,30
0,35 do 0.25
0,30 do 0,21
0,25 do 0,18
0,21 do 0,15
ZANATOST
Fina
I
90
100
120
150
180
220
! 240
280
320
400
Vrla fina 500
600
800
1000
i VELICINA ZRNA, mml
I.
0,18 do 0.13 ir.
0,15 do 0.11
013 do 0,08 I'
[
I i
l
0,075 do
I 0,047 do 0,043 I
0,038 do 0,035 I
0,031 do 0,028
0,018 do 0,016
0,014 do 0,012
0,010 do 0.OC8
0,008 do 0,006
0,005 do 0,004
1200 0,004 do 0,003
Vezivo Hi vezivi rnaterijai predstvija materijal s kojim se brusna zrna povezuju u jedan
kompaktan vjestacki materijai - brus. Zadatak veziva je da cvrsto obuhvati brusno zrno
ida, kada se usljed trosenja zrna poveca sila rezanja, otpusti zrno, koje 6e usijed dje.
lovanja centrifugalne sile i sredstva za hladenje napustiti zonu rezanJa i osioboditi, od-
nosno, otkriti nova zrna nizeg nivoa. Od vrste veziva, njegovog procentualnog ucasca
u ukupnoj zapremini brusa zavisi cvrstoca, stepen tvrdoce i sposobnost rezanja
(brusenja). Razlikuju S6 veziva organskog j neorganskog porijekla. Organska veziva
imaju veliku cvrsto6u i ziJavost, otporna su na udare i zbog toga S6 koriste kod bruse-
nja velikirn brzinama. U ovu grupu spadaju prirodne i vjestacke smale, guma, kauc:uk i
143
4. POSTUPCI OBRADE AlATIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
dr. Neorganska veziva imaju veliku cvrsto6u i otpornost na hemijske reakcije. U ovu
grupu spadaju kerami6ka, magnezitna i metalna veziva.
Struktura tocila definisana je zapreminskim udjelom brusnih zrna, veziva i pora u masi
tacila. Prems udjelu brusnih zrna, strukture se obiljezavaju brojevima ad 1 do 14 pri
cemu je: 1 do 3 zatvorena struktura, 4 do 6 srednja struktura, 7 do 9 otvorena struk-
tura i 10 do 14 vrlo otvorena iii visokoporozna struktura. Na slie! 4.14 sematski su pri-
kazani primjeri zatvorene i otvorene strukture brusa. Uobcajeni zapreminski udjeli poje-
dinih komponenti brusa krecu S8 u sljedeCim granicama, slika 4.15:
brusna zrna ad 40 do 60%.
vezivo ad 5 do 20% i
pore ad 17 do 55%
100. %
. Sematski prikaz
Slika 4.14. strukillre brusnog
l1laler{jaia: a) zatvorella, b) otJlOrena
Vrlo porozna struktura. mehko tocilo
!ru Normalna struklura
!Q] Zatvorena struktura. tvrdo tocilo
Pore
. Zapreminski odllosi
Shka 4.15. brusllih zrna, veziva
i pora II strutllri brusnih tocila
100. %
70 80 90 100. %
Vezivo
U toku brusenja, a usljed sile brusenja, brusno zrno S8 tr05i, silka 4.16.a, drobi, slika
4.16.b i biva istrgnuto iz strukture, sllka 4.16.c. Kod vrla tvrdih brusnih tacila (polje C
strukture, slika 4.15), brusno zrno se trosi i vrlo rijetko biva drabljeno iii istrgnuto iz
strukture. Razvojem procesa trosenja brus izgubi spasobnost rezanja. Kad vr!o mehkih
brusnih tacila (polje A strukture, slika 4.15), cak i pri manjim opterecenjima. brusna
zrna bivaju istrgnuta iz strukture i u zahvat sa materijalom obratka dolaze nova zma.
Zbog gore navedenog se u praksi za brusenje tvrdih materijala obratka koriste mehka
brusna tocila, a za brusenje mehkih matefijala obratka, tvrda brusna tacila.
144
a)
Slika 4.16.
b) c)
Sematski prikazi: a) brusnog zma, b) drobljel1ja bru:mog zrna i
c) iscupavanja brusnog zrntl
Tvrdoca brusa ne predstavlja tvrdocu brusnih zma, nega je vezana za vezivo i
proporcionalna je silj potrebnoj da se zrno istrgne iz veziva. Kako 13to je to na slici
4.12 prikazano, tvrdo6a brusnog tocila se oznacava sJovima koja oznacavaju sedam
grupa tvrdoca, ad izrazito mehkih, do izrazito tvrdih tacila.
U praksi se struktura tacila odablre na osnovu vrte operacije brusenja i vrste materijala
obratka. Zatvorena struktura tocila je prikladna u slu6ajevima abrade sa velikim sllama
rezanja kada je radi tacnosti obrade neophodna velika tvrdo6a tocila. U ovorn s!ucaju
to su strukture oznake 1 i 2. U slueaju abrade tankostjenih obradaka koji se radi
nastale toplate deformi?;u, potrebno je koristiti brusnQ tocilo otvorene strukture. Osim
toga. otvorena struktura je pogodna i za obradu mehkih materijala obratka, naprimjer,
aluminijuma, koji se inace tesko brusi. S druge strana, brusna tocila otvorene strukture
su mehka i ne magu se koristiti za obradu sa velikim brzinama. Za prakticnu upotre-
bu, osim navedenih glavnih smjernica, magu posluziti i preporuke date u tabeli 4.3.
Tabela 4.3. Preporukc za izbor vnte hrusnog tocila
VRSTA
MATERIJALA
Mehki celik
Kaljeni celik
Vrsta brusenja.
vrsta brusnoq tocile I
i Materijal !.
zrna !
Qbimno, okrug!o vanJsko J
Obimno, okruglo unutrasnJe
Oblmno ravno
Geono ravno
Loncasto tocilo, ravno brusenJ
SeQmentno brusno locilo
Obimno, okrugJo vanjsko
Obimno, okruglo unutrasnje
Obimno ravno
Gaono ravno
Loncasto tocile, ravnO brusenj,
Segmentno brusno tocilo I
A
A
P.
A
A
A
B. 7A
S, 7A
B, 7A
8, 7A
8, 7A
B, 7A
Vezivo
v
V
V
V
V
V
V
V
V
V
V
V
Zrnatost I Tvrdoca :
24 do 70 KdoM
4D do 70 IdoM
II
16 do 24 HdeK
16 do
46 do 60 I ,IdeM
SO do 8D JdoK
36 do 60 Gdol
16 do 24 Gdol
16 do 24 HdoK
16do24 HdoK
145
Tabela 43 Naslavak - kraj
,
VASTA
MATERIJALA
Kalleni calik
Legirani celik
I Brzorezni
kaljen
celik,
Calicni IIV
Tvrdi metal
Vrsta brusenja,
vrsta brusnoq locila
Fino brusenje
Najfiniie brussnje
pbimno, okruglo vanjsko
Ravno ceona
Oblmno, okruglo vanjsko
Obimno, okruglo unutrasnje
Obimno ravnc
! Materijai
zma
peono ravnc i
Loncasto tacilo, ravnc brusenjei
,eamentno brusno locilo
Vezivo I
V
B
v
V
V
V
V
V
V
V
V
V
Zmatost
100 do 150
300 00 500
46 do 70
20 do 24
46 do 60
46 do 60
30 do 46
24 do 60
24 do 60
24 do 60
24 do 60
40 do 80
24 do 40
14 dO 30
14 do 30
14 do 30
Obimna, okrugio vanjsko C! V 24 do 60
Obimno, okruglo unutrasnje C I
I Sronza, mesing
Obojeni metali
146
Obimno ravnc C
ravnc I C
Loncasto toeilo, ravnc brusenje C
Seomentno brusno tocilo
fObimno, okrugio vanjsko
Obimno, okrugio unutrasnje
Iobimno ravno
Geono ravno
loncasto todlo, ravno brusenjel
Segmentno brusno tocilo
c
c
c
c
c
c
c
V 40 dO 80
V 20 do 40
V 20 do 30
V 20 do 30
V 20 do 30
V I 36 00 80
V
I
20 do 24
V
I
30 do 36
V 20 do 24
V 24 do 30
V 24 do 30
I Tvrdoca I
i
I
!
,
I
,
,
i
J do K I
I do K
L do M
P do R
I do M i
H do K
G do I
G do H
G do I
G do I
L do N
I do M
I do L
,
do
,
,
do
,
I do K
H do J
I do K
) do K
H do K
P do R
H do I
h do I
I do J
I do J
i
,
4.1.3. Elementi rezanog sloja
brusenju
rezimi rezanja pri
Na prvi pogled je proces brusenja identican glodanju. medutim, broj i velitina reznih
klinova (zuba) je razlog zasto ova dva postupka nisu ista. Broj reznih kiinova pri bru"
senju je mnogostruko veca, a istovremeno je i velicina reznih kiinova visestruko manja.
Osim toga, kod brusnih zrna (elementarni rezni kJinovi), grudna i iedna povrslna ne
tvore reznu iv'Icu, nego je to zapravo jedna tacka, in, u opstem slutaju, dlo sfere poiu-
pretnika r, mikronske veHtine, sHka 4.17. Pri ana!izi se posmatraju zrna u obliku poli-
edra nepravilnog ob1ika i sa zaobljenim vrhom. Svako zrno ima grudnu povrsinu ABC i
lednu ABtC,. Zaobljeni prijeiaz izmedu priblizno ravnog dijela ledne povrsine Bte
t
u
priblizno ravni dio grudne povrsine BC je sa radijusom r. Na ratun ovog zaobljenja je
grudni ugao mjeren u tack! A negativan i dostize vrijednost do Nastanak strugo"
tine je dosta razJitit u odnosu na postupke obrade alatima definisane rezne geometrije.
Ovdje se na mjestu kontakta zrna i materijala obratka usljed velike sile trenja j velikog
specificnog opterecenja javlja momentalno vrlo visoka !okalna temperatura (ad 500 do
2000 QC). Razlog ovame je intenzivni klizanje zrna po povrsini' obratka do trenutk&
kada se slvore uslovi za formiranje strugotine. Zbog razvijene koliCine toplote, materija!
obratka prelazi u plasticna stanje zahvaljujuCi cemu i nastaje strugotina. Vazno je napo"
men uti da bez lokalnog plasticnog tetenja materijala obratka a sa ovakWTI oblikom
brusnoQ zrna (reznog klina) ne bi bilo moguce formiranje strugotine.
Slika 4.17.
Elementi rezallog sloja
materijala pri bruscllju
Medutim, za pojednostavljenu analizu, i 5
ciljem dobivanJ8 izraza za racunanje eieme-
nata rezanog sloja materijala, postupak bru"
senja se smatra u nacelu ekvivalentnim
procesu glodanja, slika 4.18 (uporedi sa sli-
kom 3.10). Maksimalna debljina strugoline
pri obimnom brusenju ravnih povrsina, siika
4.18.3, moze se izratunatl na osnavu izraza
za g!odanje (izraz (3.5)), uz izmjenu odgo-
varajuCih veliCina:
(4.1)
gdje je: d
smax
. maksimaina debijina strugo-
tine, sz, posmak po jednom brusnom zrnu,
d, dubina brusenja j Db promjer tociJa.
147
a)
Slika 4.18. l)uhina rezw{;a i debUina strugotillc pri brusenju
Velibna posmaka po jed nom zrnu tacila se ovdje mora razumijeti nesto drugaCije nego
kod glodanja. Nairne, ked glodanja je to bila tacna definisana velicina S obzirom na
poznavanje broja zuba i njihov raspored po obodu glodala. Ovdje se radi a izrazito
velikom broju zrna po obodu brusnog taci]a sa nejednakim medusobnim rastojanjema;
/Z1 "" /z2;tO /;:3;;J'. ... ;t Izm slika 4.19. Bra) zrna se ne moze tacna odrediti, nego S8
pribfizno procjenjuje, S obzirom da su medusobna rastojanja izmedu zrna razlicita, to
znaci da su razlicili i pojedinacni posmaci po jed nom zrnu, a to konacno znaCi da su
razlicite i maksimalne debljine pojedinacnih strugotina.
Analogno glodanju, posmak po jednom zrnu se prib!izno maze izracunati prema izrazu:
(4.2)
gdje je:
S, posmak po jednom ortaju
brusnog tocila,
V
o
, posmicna obodna brzina
obratka,
z. broj zrna po obodu brusnog
tocila u presjeku
nom na osu tocila,
vI, obodna brzina tocila,
Df, promjer tocila,
148
normal-
Slika 4.19.
Semalski prikaz rasporeda zrna po obodu
brusnog toeila
Braj zrna po obodu brusnog tacHa se moze procijeniti na osnovu izraza:
Of
Z ~ - - - n
k
str
d
z
'
(4.3)
gdje je: kstr, koeficijent strukture brusa eija se vrijednost racuna na osnovu izraza:
k - )tOO.kz
sir -i!---'
, V
z
kz ::::: 1, za zrna pretezno kockastog oblika,
kz = 0,33, za zrna pretezno pravilnog heksaedra,
Ifz = 0,5, za zrna ostalih oblika,
Vz. procentualno ueeMe zrna u struturi brusa.
d
z
, zrnatost, veliCina zrna.
Uvrstavanjem izraza (4.2) i (4.3) u izraz (4.1), dobije se konacan izraz za racunanje
maksimalne debljine strugotine pri ravnom obimnom brusenju:
(4.4)
Maksimalna debljina strugotine pri okruglom brusenju, stika 4.18.b, maze se priblizno
izracunati jz izraza:
(4.5)
Ugao se maze jzracunati iz trougla OAT,? slika 4.18, iz koga, na osnovu kosinusne
teoreme, vrijedi:
e
2
~ r Of]2 +[Do 1,2 -2. Of
2 2 ' 2
, . \ )
0
0
2 caSE, (4.6)
gdje je: Do, Of, premjeri obratka i brusnog tacila.
lz jednaCine (4.6) slijedi:
14.7)
S b
d' Of d 00
o z!rom a J8 e::::: - - + - (d, dubina brusenja) zanemarivsi umnozak D
t
Do.
2 2
kao malu vrijednost, izraz (4.7) prelazi u oblik:
2d 2d
COSE=--+---I.
D/ Do
(4.8)
149
Sredivanjem gornjeg izraza uz ponovno zanemarivanje razlomaka koji u nazivniku imaju
veHCine Df, Do2 i
1
, Do, dobije se:
slnE=2 d -+- . . [ 1 1 J
D
f
Do
(4.9)
Konacno, uvrstavanjem izraza (4.9) u izraz (4.5), dobije se:
I
(1 1 J
d =2'5' dI-+-
smax z 11 . D D '
V \, t 0
(4.10)
sto, uvrstavanjem izraza (4.2) i (4.3), daje izraz za maksimalnu debljinu strugotine pri
ob"lmnom okruglom brusenju:
(4.11)
Izrazi (4.4) i (4.11) S8 mogu jos pojednostaviti s obzirom da je u izrazu (4.4) clan dlDI
mnogo manji ad 1 i 5 obzirom da je u izrazu (4.11) clan 1/ Do"" 1/
00
"'" 0, taka da 58, i
za ravno i za okruglo brusenje dobije pojednostavljen, jedinstven izraz za racunanje
maksimaine debljine strugotine:
d =2.k .dvo.r:?:.
smax sfr z VI
(4.12)
U slucaju eeonog brusenja, proraeun maksimalne debljine strugotine je vrlo jednostavan
jer je ova debljina zapravo jednaka posmaku po jednom brusnom zrnu, tj.:
d
smax
= sz:::: ksrr d
z
Va. (4.13)
v,
Za prak1iene proraeune sila rezanja pri brusenju najjedostavnije je raeunati sa srednjom
debljinam strugotine koja je jednaka polovini maksimalne, tj.:
d "" d
smax
(4.14)
ssr 2'
Elementi rezima rezanja pri brusenju zavise od samog postupka brusenja, materijala i
karak1eristika brusnog taeila, naroCito veziva, materijala obratka, zahtijevanog kvallteta
obrade, vrste alatne masine - brusilice i t.d. Na slikama 4.3 i 4.4 se moglo vidjeti da,
u zavisnosti od operaeije brusenja, pastole razlicita kretanja alata i obratk8. Sva kreta
nja se dijele na glavna i pomocna. Kod svih postupaka brusenja, glavno kretanje je
uvijek obrtno kretanje brusnog toclla, a pomocna kretanja predstavljaju kretanja obratka
i/ili alata.
150
Element! rezima rezanja pri brusenju su:
obodna brzina brusnog toella, v" mis,
obodna brzina (kod okruglog brusenja) iii brzina pravoJinijskog kretanja obratka (kod
ravnog brusenja), va, mJmin. if! v.,., m/min,
dubina rezanja (bruSenja). d, mm. to je sloj materijaia obratka koji S8 odstrani
abadnom iii ceonom stranom brusnog taeila zahva!jujuCi paprecnam pasmaku po
hodu iii duplom hadu pri akrugJom il"i ravnom brusenju, iii zahvaljujuCi poprecnam
posmaku pri poprecnom (zareznom, zasjecnom) brusenju,
uzduzni posmak, $, mm/o iii mm/d.hodu, to je pomjeranje brusnoQ todla u pravcu
njegove ase u milimetr"lma po jednorn obrtaju obratka (pri okruglom brusenju), iI:
pomjeranje u milimetrima po duplom hodu radnog predmeta (pri ravnom obimnom
brusenju).
Brzina rezanja pri brusenju je jednaka obodnoj brzini brusnog tadla. Za razliku ad svih
ostalih postupaka abrade rezanjem, kod brusenja se brzina rezanja najces6e odabire 5
obzirom na materija! toeila, a ne s obzirom na materijal obratka. Nairne, poste se bru-
senje vrsi sa mnogo veClrn brzinama nego je to slueaj kad ostalih postupaka obrade,
to su i veGa apterecenja na brusno tacilo ad centrifugalne sile a takoder je i veca ko-
liCina nastaie topiote i time veGe i zagrijavanje obratka sto utice na tacnost abrade.
Prema odabranoj brzini brusnog tocila i S obzirom na njegovu cvrstocu izracunava SE'
braj obrtaja tocila (gJavnog vretena masine):
v,
n
t
0/5,
Dtn
gdje je: Vb mis, obodna br2ina tocila,
Db m, promjer toeila.
(4.15)
Najvece dozvoljene brzine tacila s oozirom na vrstu veziV8 su date u tabeli 4.4. InaC8,
rasprsnuce, tj. razaranje materijala toeila usljed centrifugaine sile nastupa pr: brzinama
ad 60 do 90 m/s. Prema nekim istrazivanjima, naprezanje pri kojem nastupa razaranje
materijala brusa je priblizno jednako dvostrukoj vrijednosti zate2ne Gvrstoce materijal8.
brusa. Vrijednosti maksimalno dozvoljenih brzina date u tabell 4.4 se odnose na
jere tocila do 150 mm. Za vece promjere, navedene vrijednosti se moraju umanjiti 22
prosjecno 15 do 20"/0. Za brusna tocila promjera preko 1000 mm najveca d02voijena
obodna brzina je najvise 15 mis.
Tabela 4.4. Najveel! dozvoljene obodne brzine hrusnih tociitJ
VASTA VEZJVOG MATERJJALA (VEZIVA)
Obodna brzirw., Vi, miS
Rucni posmak Maslnski posrnah
Mineralno i5 25
Keramicko 25 35
i Organsko 25
I
35
j Speci'aino armirano 120
151
4 POSTUPCI aBRADE ALATIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
S obzirom na postupak brusenja i materijal obratka, U tabeli 4.5 su date preporucene
vrijednosti za brzinu rezanja Vt (obodna brzina brusnog tacna), kao i za pomocna obrt-
na i pravolinijska kretanja, te uzduzni i poprecni posmak. Takoder, u istoj tabeli su
date i preporucene dubine rezanja (brusenja).
InaC8, literatura oskudijeva podacima 0 rezimima brusenja. Za prakticnu upotrebu mogu
posiuziti podaci u tabeli 4.6 (fino brusenje konstrukcionih metalnih materijala). tabeli 4.7
(brusenje nemetalnih materijala dijamantskim tocilima), tabeli 4.8 (fino brusenje metalnih
materijala) i tabeli 4.9 (zavrsno brusenje tociiima ad CBN),
Tabela 4.5. Preporuceni ref.imi brusen;a
i
Dubina Uzduzni Radijalni
\ MATERlJAL
I OBRATKA
POSTUPAK BRU8ENJA !
Brzina \ Brzina
tocita, I obratka, brusenja,
I
posmak. posmak, I
I v. mls v. m/mln d. mm s,
"
SM. mmlo!
OKRUGlO VANJSKO B R U S E N J E
0
5, uzduznlm osmakom za svaki hod
rn
c Gruba brusenje I 30 do 35 ! 12 do 25 0,Q1 do 0,025 ! (0,3 do 0,7)8 i
I

Fino brusenie I 30 do 35 I 15 do 55 0,05 do 0.015 I (0.2 do 0,4)8 ! rn
'c .-
J?
Sa uzduznlrn posmakom za svaki dupli hod
1,3
Grubo brusenje

do 30 i 0.015 do 0.05 ! (0,3 do 0,7)8
Fino brusenie 30 do 35 20 do 30 ! 0.015 do 0,05 i (0,3 do 0.718
E
Popreeno, zarezno'l Grubo
I

50 10,0025 do 0,075:

zas eeno 1100 30 do 35 20 do 40 0,001 do 0.005!
Tvrdi meto!
Sa uzduznim
I
Gruba 20 do 110 do
20 10,0075 de 0.D1 0,5 doD,8m/mln
l
!
posmakom Fino 30 do 35 20 do 30 0,0075 do 0.01 0.3 do 0,5rrrimlni i
OKRUGlO UNUTRASNJE B R USE N J E
I K""cokei,,i
N, univerzalnim I Grubo
i
30 do 35 i 20 do 40 I 0,005 do 0,02 i (0.4 do
i brusilicama
I
Fino 30 do 35 I 20 do 40 10,0025 do O.Oj I (0.25 do 0.4)8: melalnl
: matenjall I N, poluautomatsk!m Grubo 30 do 35 i50 do 150 0,0025 do 0.005 (004 do
ala!nl celiel brusiiicama FinO 30 do 35 ! 50 do 150 0.0015 do 0.0025 (0,25 do OA)B
Tvrdi metal
N, poluautomatskim Grubo 110 do 25 20 do 30 I 0.005 do 0,Q1_ !OA do o,5m/milll
I brusilicama Fino '15 do 30 25 do 50 ! 0.005 do 0,0075 !0,2 do DAm/min
B R U S E N J E B E Z SILJAKA
I
I
i Konslrukcioni
I Gruba, 01!S 20 mm I 30 do 35 120 do 12? I 0.02 do 0.05 0,5 do 3,8m/min!
1
I metalni
Uzduino I Grubo, Do> 20 mm I 30 do 35, i 20 do 120 0,05 do 0,2 0.5 do 3,8m/min!
I malenjafi'
i Fmo i 30 do 35 40 do 120 i 0.0025 do 0.01 1.2 do 2,Omlmini
I Grubo i 30 do 35 r 10 do 45
I
i alatn: celie; Poprecno, zasjecnoi
Fino I 30 dO 35 i 10 do 30 I 10.001 de 0,005 i
BRUSEN
i
R A V N 0 0 B I M NO J E I
-
Brusillce sa. Grubo I 30 do 35 20 do 60 10,005 do 0,0151 (0.3 do
%'0
obrtnHn radmm slolo FinO ,30 do 35 40 do 60 i 0.005 do om (0,2 do 0,25)8,
C
8 do 30 I 0.015 do 0,04
(0,4 do I
,Q Brusilice sa pravoug- i I
0$ '" Gruba 30 do 35
x l,(')
lim radnlm stolom,
i
i

seri'ska oroizvodnia
Fino
I
30 do 35 15 do 20 '0,005 do 0,015 (0,2 do 0,3)8
]Pi AlaIne brusilice sa
Grubo 30 do 35 3 do 8 0,05 do 0,15; i'.Dd02,0 mlhOd"i
I
0
pravouglim radmm
E
Fino 30 do 35 3 do 6
slolom
0,01 do 0,Q15 1,Odol.5 m/hodu
1
152
Tabela 4,5. Nastavak kraj
Brzlna
I
Brzlna
I
Dubrna
I
Uzduzni I
MATERIJAL
I
OBRATKA
PQSTUPAK BRU8ENJA tocila, I
obratka. I bruseoja. posmak, posmak, I
"
ml' I m/min . d, mm s.
"
S, mm/o,
i
Tvrdi metal
Gruba 20 do 30 4 do 5 0,03 do 0,04 iO.5 do 1,Omim,,,!
i
Fino 25 do 35 2 do 3 0.01 do 0.02 iO.3 do DAm!mi''!
R A V N 0 CEO N 0 B R U S E N J E
1
i
Grubo 25 do 30 4 do 12J 0,015 do 0,04
'c g Fino 25 do 30 2 do 3 0.005 do 0,01
'iti OJ
Brusii,ee sa okrualrm !
i
' I
Oi '0
E'", "bln;m radnJm ot;lom I
I I

sa vertikalnlm
Grubo
I
25 do 30 10 do 40 0,Q15 do 0,03
I
xom za Sirek; obrta)
Fino 25 do 30 10 do 40 0,005
I

stoia
8wsil[ce sa okrugllm

obrtnlm SIQlom sa jed- Gruba
I
25 do 30 2 de 3
I
0,1 do 0,15
nOt\Od!WT' OfUSenjem I I FinO 25 do 30 2 de 3 0.005
automatsk'm posmaKomi !
OS T R E N J E R E Z N IH A l A T A
Ostrenje 18 de 25 1,0 do 3,0 d"" 0,02 do 0,04 mm/d.hodu
I
Alalni celiei
Fino brusenie 18 do 32 0,5 do 1,5 d - 0.005 do 0.01 mm/d.hodt! !
Fillo brusenje sa dijamantskim!
11,0 do
I
locilima !
15 1.5 d"" 0,01 mm/d.hodu
I
I
Grubo ostrenje i
20 do 25
110S do 2,0 ! d = 0,03 mm/d,hod\1
Fino ostren'e
I
20 do 30 d- 0,01 do 0,02
Tvrdi metal
.1.0 do 2,01
Fino brusenje sa dijamantsklml
10" do 0,71
I
tocilima 20
do 30 d", 0,005 do 0,02 mm/d.hodU I
I Napomena: 1. B. mm, s,nna brusnog loclla,
I
2. Pri proracunu snage po1rebne za okruglo brusenje, ako je za uzdutno posmicno kretanje dam
brzina vs. m/min, posmak s, se lada racuna prama izrazu S'" v
s
D
o
,:r/1000 ;'", mm/o, gdje jC:
DC" mm, prornjer obratka I mlmin, obodna brzina obralka.
Tabela 4.6, Pl'eporuccnc ohodnc hrz;nc, 1', mls. "I'u:mog tociia pri ji1l011l bnil;cllju
i
POSTUPAK
MATER!JAL OBRATKA I
I
BRU8ENJA
Konstrkcioni celik I Brzorezni I Sivi liv i Tvrdi Vatrootporne I
Nezakalien Zakalien ! celik bronza metal i Ti-Iegure
,
OKru 10, vanisko 30 do 40 30 do 35 25 do 35 30 dO 50 39 qo 35 I 35 do 50
Okruolo, unulrasrl"e 25 do 35 20 do 30 15 do 20 20 do 25 15 do 30 30 do 40
I Ravno oblmno 30 do 35 25 do 30 25 do 35 I 30 do 50 25 do 35 35 do 40
L.Ravno, ceono 25 do 30 25 do 30 25 do 35 i 30 do 45 25 do 35
35 do 4D -'I I Brusen'o bez siliaka 30 do 35 25 do 30 I 25 do 35 30 do 50 25 do 35
TabeJa 4,7,
Pl'epOl'ucellc obodnc i brzinc pri nemetalnih
la dijamantskim tocilima
MATER1JAL OBAATKA Obodna brzina tocila, v, m/s i Posmicna brzina, Vs. m/min
Staklo 20 do 30 0,05 do 0,15
Kvarc i kvarcna stakla 25 do 50 0,025 do 0,04
Rubin i safir 20 do 40 0,01 do 0,02
,
I
I
I
153
Tabela 4 8 Preporucen; rdimi pri jinom bru.5enju meta/nih malerijaia
ELEMENTI AEZIMA REZANJA
I Poprecno, Okruglo, Okruglo,
I
I zarezno I
vanjsko unutrasnie
Obodne brzina locila, VI. mls 35 35
20 do 30 I
Obodna brzina obratka, v
o
m/min 25 do 50 20 do 45 25 do 60
Uzduzni posmak, 5(1. mm/o (0,1 do 0,3)8 (01 do
O,3)BJ
Poprecni posmak, S 0.1 do 0,3 mm/min : 0,005 do 0,01 mm/d.h 0,01 mm1d h
Tabela 49 Preporucmi re:;imi pri UH'r5f10m todlimtl od
"
ELEMENTI REZIMA REZANJA
Okruglo, vanjsko
I
Ravno, ceonc brusenje sa
bruse!:!Le loncastim tocilima
Obodna brzina tocila, VI. mis 30 do 40
I
20 do 25
Obodna brzina obratka, v
o
, m/min 15 do 25
J
Uzduzna posmicna brzina, v,. m/min 0.5 do 1.0 I 3 do 5
Poprecni posmak, 5". mmJd.h i 0,3 do 1.0
Kao i svaki drugi alati, taka se i brusna tocila tokom upotrebe trose. Za razliKu ad
alata definlsane rezne geometrije (nozevl, glodala, burgije i t.d.), gdje ie trosenje identi -
fikovano trosenjem radnih povrsina alata, sto uzrokuje gubltak rezne sposobn osti, kod
brusnih tocila S8 trosenje identifikuje promjenom oblika i dimenzija pri cemu js intenziv -
nije trosenje prisutno na uglovima tocila, slika 4.20. Ova iz razloga karaktera posmicnih
kretanja gdje su abrazivna zrna na rubovima prva u dodiru sa obrat kom s jedne stra-
ne I sto su na rubovima abrazivna zrna slablje vezana, tj. materijal brusa je manje
s druge strane. Usljed toga, rubovl tocila se vise trose, slika 4.20, nakon
6ega brusno tocilo ne gubi reznu sposobnost,
nego se daljom upotrebom obakvog toclla dobiju
radni komadi nedovoljne tacnosti. Dakle, kriterij
istrosenosti brusnoQ tocila ne predstavlja gubitak
rezne sposobnosti. nego gubitak geomerijskog ob-
lika usljed cega se gubi j geoemtrijska tacnost
obratka, sto je logicno, s obzirom da js brusenje
postupak zavrsne obrade. Nakon dostizanja istro-
senog obJika, tocilo se poravnava pri cemu se sa
prvobitnog promjera D
fl
, sada dobiva tocilo prom-
jera Dt2 Navedeni opis trosenja podrazumijeva da
nije doslo do intenzivnijeg zatupljenja poje dinacnih
zrna u brusu. Medutim, u toku brusenja povecava
se trosenje radnih povrsina brusnih zrna (vidi sliku
4.16.a), a takoder dolazi i do naljepljivanja materi
jala obratka po povrsini tocHa. Na taj nacin S8
smanjuje sposobnost prodiranja abrazivnih zr na u
materijal obratka, a to zapravo predstavlJa gubitak
154
B,
. Karakter trosenja
Shka 4.20. brusllog loci/apr;
okruglom i ravnom
rezne sposobnosti. Usljed toga se zbog pove6ane sile trenja povecava sila i temperatu-
ra brusenja, javljaju vibracije, temperaturne deformacije obratka I pogorsava kvalitet ob-
raoene povrsine.
Zbog slozenosti procesa brusenja kao i velikog broja razlicitlh operacija brusenja, nije
definisan -jednoznacan I univerzalan kriterij istrosenosti tocila, tj. period postojanosti to-
cila. U praksi se koriste sljede6i kriteriji istrosenasti:
povecanje dimenzianalnih gresaka abrade,
pogorsanje kva!iteta obradene povrsine,
povecanJe temperature brusenja i pojava "spaljivanja" dijelova povrslne obratka.
povecanje snage potrebne za obradu,
smanjenje proizvodnosti abrade (kolicina odnesenog materijala u jedinici vreme-
na),
pOjava i povecanje amplituda vibracija i
pojava karakteristicnog zvuka visoke frekvencije.
Za poravnavanje i profilisanje brusnih tocila od k!aslCnih abrazivnih materijaia koriste S8
razliCiti postupci, najcesce struganje alatima za poravnavanje, brusenje i valjanJe.
Odredivanje perioda postojanosti brusnih tocHa za odredeni usvojeni kriterij zatupljenja
svodi se- na eksperimentalno ispitivanje pn cemu se najcesce koriste sljedeCi model:
(4.16)
gdje je: D
1
, mm, promjer tocila,
va' m/min, obodna brzina abratka pri okruglom brusenju. Iii posrnicna brzina
obratka pri ravnom brusenju,
d, mm, dubina brusenja,
S, mm, uzduzni posmak pri okruglom brusenju, iii poprecni posmai( pri ravnorn
brusenju,
A. 8, b, C, d, konstanta i eksponenti eiJe
materijala obratka - materijai brusnog
vedenog eksperimentalnog ispitivanja.
4. i.4. Sile snaga pri brusenju
se vrljednosti
tocila, a kOje
zavise od kombinacije
se adrede nakon pro-
Sile rezanja pri brusenju se posmatraju dvajako: analiza sila kaje dJeluju na jedno zrno
i slle kaje djeluju na cijelo tocilo. Inace, sile rezanja prj brusenju su mnogo manje
nego kad struganja, glodanja i sl., ali bez obzira na to, veom2 je vazno znati
vrijednosti. Ova iz razloga proracuna snage potrebne za brusenje ali takoder i s ciljem
predvidanja trosenja tocila, tacnosti abrade i temperature brusenja.
155
Elementarna sila na jedno zrno F
z
S8 maze rastaviti na komponentu u pravcu brzine
rezanja F
zt
' i komponentu normalnu na ovu komponentu FZ3' slika 4.21. Odnos 0%
dvije komponente FZ1/ F
z3
"" II naziva S8 koeficijentom abrazivnog rezanja. Posta je radi-
jalna komponenta F
z3
uvijek veca ad tangencijalne F
z1
, to je vrijednost ovog koefici-
jenla manja ad 1. Taka je pri brusenju konstrucionih celika fI = 0,36, brzoreznih ceHka
J..I ;;:: 0,38, tvrdog metala J1 = 0,45, sivog liva J1 = 0,5 i titanovih legura f1:::;: 0,69.
Kada se saberu sve elementarne 8ile Fzi dobije se ukupna slla koja djeluje na brusno
locilo. Ukupna sila koja djeluje na brusno tacito FR maze S8 prema gore navedenom
principu rastaviti na glavnu sHu rezanja Fr (sila koja djeluje u tangencijanom pravcu u
odnosu na obradak) i silu normalnu na avu silu, tj" sHu prodiranja Fs (sila koja djeluje
u radijalnom pravcu u odnosu na obradak), slika 4.22. Prj tome se posmatraju dva ka-
rakteristiene postupka: ravno obimno brusenje, slika 4.22.a i okruglo brusenja, slika
4.2.b. Pri ravnom obimnom brusenju ukupna sila FR se maze rastaviti na horizontalnu
komponentu F2 koja djeluje u pravcu posmicnag kretanja abratka i vertikalnu kampa-
nentu Fv- Na isti nacin i u slueaju okruglog brusenja ukupna sHa FR se maze rastaviti
na tangencijalnu komponentu F( i radijalnu komponentu F.,.
PaznavajuCi silu rezanja Fr i silu prodiranja F3 rnogu se izracunati komponente F2 i Fw
odnosno Fr i Fr koje uzrokuju deformacije brusnog tacHa i obratka. Veze izmadu kom-
panenti F2 i Fv s jadna strane, i Bile rezanJa F, i sile pradiranja Fs. s druge strane,
slijede iz Merehant-ovog kruga sila sa slike 4.22.a:
F
2
::: Ff 'COSlf!t-FS sinrp, i
F;! = Fr . sinlf!r + Fs . COSqJl'
(4.17)
(4.18)
2
gdje je: qJ,:CO:"3' cp, ({/' ugao zahvata.
. Sile koje
Shka 4.21. djcluju
fla brusno zrno
156
Slika 4.22. krugovi sila pri: a) raVllOm
obimnom i b) okruglom
Na identican nacin se dobiju slieni izrazi za radijalnu
Fr i tangeneijalnu komponentu Fr prj okrug)om bruse-
nju.
PostupcJ brusenja prikazani na sliei 4.22 predstavljaju
postupke sa jednim posmicnim kretanjem (pravolinijsko
Vs kod ravnog i obrtno va kod okruglog brusenja). U
slueaju kada se postupak brusenja obavlja sa dva
posmicna kretanja, tada se ukupna sila brusenja
sastoji od trl komponente: F, - glavna sila rezanja, F2
- sila posmicnog kretanja i Fs - sila prodiranja, slika
4.23.
Raeunanje sila rezanja pr! brusenju je dosta kompliko-
vano. Ova iz razloga sto postojl citav niz uticajnih fak-
tora; osim materijala obratka i poprecnog presjeka re-
Slika 4.23. Sile pri okrllg
10m l'anjskom
sa u:;duZllim l'osmic\
!lim kretalljem
zanog sloja materijala i njegove debljine, tu su jos i neki faktori koji su specificni
samo za brusenje. To su nesrazmjerno velik odnos promjera brusnog tocila prema veli-
Gin) elementarnog zrna, matefijal brusnog toeila i t.d.
Glavna sila pri brusenju, po uzoru na ostale postupke abrade, a naroCito glodanje,
maze se izraeunati iz izraza:
(4.19)
gdje je: As!> mm
2
, srednja povrsina poprecnog presjeka strugotlne i
ks, MPa, specificna sila rezanja,
Srednju povrsinu poprecnog presjeka strugotine je praktieno nemoguce izraeunati na
osnovu srednje debljine strugotine d
SSF
kao sto je to bio slueaj kod glodanja. Priblizno
se maze izracunati uz pretpostavku da brusno tacila jednakamjerno reze (brusi) po ei-
jelo\ svojoj sirini, na osnovu izraza:
(4.20)
gdje je: vO' mis, uzduzna posmicna brzina obratka pri ravnom oblmnom brusenju, od-
nosno, obadna brzina obratka pri okruglom brusenju,
v" mis, obodna brzina tocila, brzina rezanja,
$, mm, poprecni posmak pri ravnam brusenju, Hi uzduzni posmak pri okruglom
brusenju.
Za razliku od postupaka obrade alatima definisane rezne geometrije, za brusenje nema
podataka za specificnu silu rezanja. U literaturi se moze naci poneki podatak i to viSe
za okruglo brusenje. U tabeli 4.10 dati su oskudni podaci za specificnu silu rezanja pri
okruglom brusenju kOje se mogu koristiti i za ravno oblmno brusenje.
157
Tabela 4.10. Podaci za specificnu silu rczullja pri okrugZonl brusellju
Dubina brusenja, d, mm
!
Posmak, s, mm I
I
Specificna sila rezanja, ks MPa
Gelik, Rm 500 MPa Sivi liv
0,02
I
12
I
30900 29400
0,06 12
,
14700 15700 ,
0,10 12
,
11300 11300
,
Osim analitickog nacina racunanja sHe rezanja pomo6u izraza (4.19) cesto S8 zavisnost
sile rezanja pri brusenju modelira s obzirom na razlicite uticajne faktore. Takvi modeli
su zasnovani na eksperimentainom mjerenju i odgovaraju6oj matematickoj obradi
rezultata. No, takvi modeli vrijede za konkretne uslove abrade, kombinacije re21ma i
komb'ln8ciju mater"ljala tad la 'I obratka. Nize S8 navada dva primjera takvih modela,
nesto starijeg datuma:
(4.21)
(4.22)
I
gdje je: ko, koeficijent koji uzima u obzir materijal obratka (k
o
:::: 0,31 za kaljeni celik,
ko =: 0,29 za nekaljeni celik i ko"'" 0,28 za slvi liv),
vo, mm/s, uzduzna posmicna brzina obratka pri ravnom brusenju, iii obodna
brzina obratka prj okruglom brusenju,
S, mm, paprecni posmak pri ravnam brusenju, iii uzduzni posmak prj okruglom
brusenju,
HB, tvrdoca materijaia obratka i
As!> mm
2
, srednja pavrsina paprecnog presjeka strugotine, izraz (4.20).
Snaga patrebna za brusenje se maze analiticki izraziti preka odgovarajucih sila na
abadima tocila i okruglog obratka i obadnih brzina, naravno, uzimajuCi U obzir
koeficijenl iskoristenja prijenosnika od pogonskog elektromotora do brusnog toeila,
odnosno obratka. Snaga elektromotora za pagon obrtanja brusnog tocila je jednaka:
p _ 0'
V
t
'Mt ----, W,

(4.23)
gdje je: F/, N, glavna sila rezanja.
VI' mis, obodna brzina tacila i
17{. koeficijent iskaristenja prijenasnika za pogan obrtanja brusnoQ toclla.
Analagno, snaga elektramatora za posmicna kretanje obratka je:
PM :::; F/.vo.
o 1]0' W,
... (4.24)
158
I
I
I,
gdje je: F
I
, N, glavna sila rezanja,
v
o
' mis, pasmicna brzina obratka (kruino iii pravolinijsko) i
111, koeficijent iskoristenja prijenosnika za obrtanje okrugiil'! radnih komada iii
prijenosnika za pagan kretanja radnog stoia.
I ovdje, kao i u slucaju proraeuna sile brusenja, U praksi 88 cesto koriste eksperimen-
talno dabiveni modeli za racunanje snage. Taka se u hteraturi mogu nab sljedeci izra
zi:
za abimno brusenje: PM::o C
N
. v'; . sY . d
Z
. B
W
, W, (4.25)
za ceono brusenje: PM "'" C
N
. v'; . d
Z
B
W
, W, (4.26)
gdje Je: Vo. mis, brzina uzduznog posmitnog kretanja pri ravnom brusenju. odnosno
obadna brzina obratka pri okrugtom brusenju,
s, mm, paprecni pasmak na kraju hada pri ravnom brusenju, odnosno
uzduzni posmak za jedan obrtaj obratka pri okruglom- brusenju,
Do, mm, promjer obratka pri okruglom brusenju,
B, mm, sirina brusenja iii sirina obratka,
eN x, JI. z, U, W, konslanta i eksponenti eije vrijednosti zavise od postupka
brusenja, materijala obratka, krupnoce 2rna i tvrdoce toeila. Vrijednasti
navedene konstante i eksponenata su date u tabeli 4.11.
Tabela 4.11. Vrijednosti konsfllllte eN i ekspollenata X,),,'::. il, W (izra:,i (4.25) i (4.26)
POSTUPAK
BRU8ENJA
MATERIJAL
OBRATKA
L Brusno tocilo
i Zrnalost Tvrdoca
I x , y
i
wi
Uzduzno vanjsko chruglO
I
Nekaljeni i kalj8ni i I I. I I 0.", . 0.80.1 0 II'.' 0 I,
! s prJmlC8nJem lOc:i[l za celik 150 do 40!1' H do X I 25000 do 30200 i 0.75
1
. " ,
I svaklhod i _. I.
'Uzduzno vanjsko okrugl .. .' ill . I I 0 \ 0 \
.. '1 NeK81Jeni I kallenii 50 J, K 16300 ao 21000 I' 0,5 0,551 0,5
s primCanJem .. WI celik' I 40 I H do K 163000021000 0.5 0,55 0.5 0 I .
svak' duo" naG 0-:+-:-1
OKruglo zarezno Nekaljeni i kaijeni cehk I 50 I L M !
I 1 I' Nekaljeni cellk 140 do 251 H do 0 i' 2400 00 3250 'I' 0,85 0,7 I 0,6 ! I 0 I
Brusenje . Uzduzno Kaljenl celik 140 do 25! H 00 K i 3000 do 4!OG 0.85 0.7 O,6! O.o..LJLJ
bez siliaka I, 'I' Neka!jen'l I I ! II I I I , !
I Zarezno kalieni cellh i 40 i H do K 10000 0,6 0.5 I 0.6 i O,t" ! 0 i
140['
0.8 i 0.7 I 0.
63
1
0 0
!
12100 00 12500 ; 0,7 0.5 0,5. 0
3000 dO 10400
I
0,7 0
0.5 I 0
3000 do 10400 0,7 0 0,5 0 0.6
I Ravno ceono sa Nekaljenl celik I 125 F do 0 I
ipravoilni,sklm posmakorll! Kallenl ceilk
159
4. POSTUPCI OBRADE ALA TIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
Tabela 4.11. NaSlavak kraj
POSTUPAK
I
MATERIJAL I Brusno toeilo
eN
I x
I
BRU8ENJA
Y
z u w
OBRATKA
I Zrnatost I Tvrdoca
Ravno taona sa
I N""i'" "'" 1
80
de 501 E do K 14000 de 15600 I 0,5i 0
0,5 I 0 0.6
kruinirn Dosmakom
Kaljen, callK 180 do 50 I E do K ! 11600 do 13400 0,3 0 0, 25 1 0 0.3
Sivi liv .80 do 501 H do K I 13400 do 20700 I 0,4 I 0 0,4 I 0 0,45
Napomena: Materija! brusnog tocila" elektrokorund Dr! obradi telika I karkokorund pri obradi sivog liva
Koristenjem podataka iz tabele 4.11, izraza (4.25), odnosno (4.26) i izraza (4.23) moze
se dod do izraza za racunanje glavne sile rezanje pri:
(4.27)
za ceano brusenje: (4,28)
4.1.5. Masinsko vrijeme pri obradi brusenjem
I
Glavno masinsko vrijeme pri obradi brusenjem zavisi ad samog postupka (operacije)
brusenja. Prema skicama prikazanim na s lici 4.24 glavna masinska vremena za
pojedine postupke brusenja odreduju se prema izrazima:
1. Okruglo vanjsko i unutrasnje brusenje (sllka 4.24.a i b):
. L
sa uzduznim posmakom: t = I .--
9 S no
(4.29)
sa poprecnim posmakom (zarezno): t 9 :;;; I
n,
(4.30)
pri cemu je L:;;; 1-(0,2 +0,4). B za slobodno izlazenje tocila (brusenje citave
duzine obratka) i L ""- 1- (0,4 + 0,6). B za brusenje odredenog dijela duzine
obratka, i n
o
=1000v
o
/n.D
o
.
L
2. Ravno obimno brusenje (slika 4.4.c): tg:= i
toDD Vo Sp
(4.31)
pri cemu je L=I+I,+12' 1, +1
2
=10 do 15 mm, B; =b+bf+B, b
2
=5 mm,
160
3. Ravno ceona brusenje (slika
. L
4.24.d): Ig = /.-c:c:=--
tODD Vo
(4.32)
pn cemu je L=I+I,+12' 1, 1
2
=5 do 10 mm,
4. Brus-enje bez siljaka (slika 4.24.e): ta =i.N.I+B.
- II
s
N
(4.33)
U izrazima (4.29) do (4.33) oznake pojedinih veliCina su: L, mm, duzina radnog hoda,
/, mm, duzina brusenja, It, mm, prazan hod prije ulaska tocila u zahvat sa obratkom,
/2, mm, prazan hod nakon izlaska tocila iz zahvata sa obratkom, B
"
mm, duzina
radnog hoda u poprecnom pravcu, b, mm, sirina brusenja, b
2
, mm, prazan hod pri
izlasku tocila iz zahvata u poprecnom pravcu. B, mm, sirina tocila, Of. mm, promjer
tocila, i = 8 J d, broj prolaza (5 - dodatak za brusenje, d, dubina brusenja, tj. rezanja),
N, broj obradaka.
a)
__ L

c)
L
d)
Slika 4.24. Sema/ski prikazpojedinih pos/upaka brusellja sa odgovarajuCim veliCinama
potrehnim za rai!unanje g/avnog vremella ohrade: aJ okruglo
vanjsko brusenje, b) okrug/o unutra.-;;nje brusenje, c) ravno obimno d) ravlIo ceono
bru.fenje i e) brul:enje bez siljakn
161
4.2. HONOVANJE
Honovanje je postupai<, abrade skoro isk!jucivo okrugtih otvara koji su prethodno obra-
deni razvrtanjem, najtinijim unutrasnjim struganjem, proviacenjem iii brusenjem. Honova-
njem S8 obraduju oivori promjera cd 5 do 1100 mm sa duzinama do maksimalno i
nekoliko metara. Ovaj postupak zavrsne abrade sluzi iskljucivo za zavrsno "dotjerivanje"
oblika i smanjenje hrapavosti obradene povrsine bez ikakve mogucnosti povecanja
promjera iii popravljanja p%zaja iii konusnosti otvora. Honovanjem S8 dobije vearna
kvalitetno obradena povrsina u kvalitetu tacnosti mjera oko 0,01 mm, pa cak 'I do
(0,003 do 0,007) mm, i hrapavosti obradene povrsine Ra = 0,08 do 0,32 Mm, Na slie!
4.25 pril{azana je serna honovanja cilindricnih otvora. Honovanje je sHena unutrasnjem
brusenju jer je alat lzraden od istog materijala kao i brusno tocHo, ali kod honovanja
alat vrsi sva kretanja: gJavno obrtno i posmicno pravolinijsko (napriJed nazad). sa ka-
rakteristlkom duplog hoda. Osim ove glavne, postoje jos neke razlike izmeau honova-
nia i unutrasnjeg brusenja a to su:
AlaI za honovanje je u zahvatu sa obradivanim ot
vororn po cijelom oblmu, za razliku ad unutrasnjeg
brusenja gdje S8 dodir o5tvaruje sarno jednim rna-
lim iucnim dijelom obradivane povrsine,
Aktivni dia kontakta alata za honovanje i obradiva-
nag otvora 5e krece ad 20 do 35% ukupnog obima
otvora,
Obodna brzina alata za honovanje je uvijek manja
ad obodne brzine tocila, dok je brzina p05micnog
kretanja ve6a ad posmicne brzine kod brusenja,
2bog manjill brzina rezanja i manjih slla rezanja pri
honovanju se ne razvija velika koliCina toplote tako
da nema zagrijavanja obratka kao kod brusenja.
Neka istrazivanja su pokazala da je temperatura
povrsine obratka pri honovanju svega 50 do 160C,
tako cia nema niti nekirl znacajnijih promjena u
povrsinSkom sloju materijala obratka s aspekta in-
tegriteta obradene povrsine.
Semalski
Slika 4.25.
prikaz
postupka JlOllol'anja
Da bi se honovanjem dobiia velika taenost obradivanog otvora neophodno je obezbije-
diti ogovarajuce "prilagodavanje" alata otvoru koji se honuje. To prilagodavanje se os-
tvaruje odgovarajueim vodenjem alata i obratka, kao i stezanjem obratka. Postoji vise
konstruktivnih rjesenja IZ kojih proisticu osnovne seme honovanja, slika 4.26. Prva sema
honovanja, sitka 4.26.a, predstavlja slutaj krutog stezanja alata za honovanje i "slo-
bodno" stezanje obratka na radnom stolu masine. Ova serna honovanja se primjenjuje
162
Obradak
a) b) c) d) e)
Slika 4.26. Seme hOllovallja - seme slezallja obratka i alata za
za honovanje obradaka sa visokom prethodnom tacnos6u u pogledu normalnosti ose
otvora prema oslono], baznoj povrsini. U ovom slucaju se obradak ne sleze u pribo!
radnog stoia. Druga serna, slika 4.26.b, predstavlja slutaj krutog stezanja alata i ob-
ratka. Ovdje je stezni prlbor obratka pokretijiv (prilagodljivi, "plivaiuCi" oslonac) na rad-
nom .,SIOlu masine, te se na taj nacin obradak prHagodava vertikalnom aiata.
Ova sema honovanja se primjenjuje za honovanje obradaka malin i sredniih dimenzlj2..
Tre6a i cetvrta sema, slika 4.26.c i d, predstavJjaju slucajeve u kojima je
stegnut u priboru, a alai je jednostruko iii dvostruko zglobno vezan za vreteno masins.
Ove d.vije seme se primjenjuju pri obradi komada veCih dlmenzija. Konacno, peta se-
ma, predstavlja slucaj zglobnog stezanja alata i "plivajuceg" stezanja obral.
ka. PnmJenjuJe se pri obradi dugackih i tacnih otvora. na primjer ciiindara, ilidrauH6kii,
razvodnika i t.d.
Alati za honovanje su sastavljeni od dva osnovna dijela. trup (giava) j brusni seQmsnt:.
Najeesce segment! zalijepljeni ns metaine nosace u glavi ko)i S8 radi-
Jalno pomjeratl te na taj naCln fino podesavati na potrebni promjer - dimenziiu. Na sH-
ci su neke najeesce koristene izvedbe alata za honovanje. promjer&
manjlh dlmenzija (.2 do 10 mm) koriste S8 vretenasti aiati iii trnovi za honovanje, slil,a
4 ..27.a, a za promJere od 12 do 48 mm (iznimno do 60 mm) koriste se vaijK3st: alati.
sllka 4.27.b, dOk. se za promjere ad 32 do 200 mm koriste alat! sa simkin, seqrnent;.
ma. slika 4.27.c I glave za honavanje, slika 4.27.d. Alati Sa sirokirr: seqmentirna -su m;-
rocim nasli primjenu kod obrade prethodno obradenn .., ONora sa nis-korn tacnosti. U
pnnclpu S6 uski brusni segmenti Jijepe za nosace posebnim ijepilom, a sirok segrnenL
pritezu vijcima.
Inace, brusni segmenii zejedno sa nosacima, u glavi mogl.; biti elasticni iii kruto pos-
tavljeni. SJika 4.28 predstavlja poprecne presjeke alata za honovanje sa navedena dva
rjesenja. starijih izvedbi, slika. 4.28.a, segmenti se oslanJaju na opruge kaje it"! kon-
stantno pntlscu prema obradivanoj povrsini. Usljed toga, sa povecanjem vremena hono-
vanja, olvor postaje sve veei. Nedoslatak ove izvedbe je da 5e prethodno neokrugli
163
Tabela 4.12. Dodaci Zll obradu i bro} operacija honovall;a
Odstupanje od oblika Hrapavost obradene
Dodatak za obradu
i
olvora. um povrsme, 11m
Broj
I
Prije I Poslije Prije
I
Poslije
operacija po oeraciji, mm
honovan'1\
1
honovanie honov;ln'a
Rz.",40do10 I
1 150 do 200
100 do 150 4 do 5 2
20 do
3 12 do 15
I
1 80 do 120
,
ro 1
50 do 90 3 do 4 Rz",,-40do10
0,
2 15 do 25
I
0
3 8 do 12
u
1
I
N
1 50 do 70
I
I
M
25 do 40 2 do 3
Rz=20do10
"
I
2 12 do 15
i
1
Ra= 2,5do 1,25
"
3 6 do 12
I
I

!
,
1 20 do 35
12 do 15 2 do 3 Ra = 2,5 do 0,63
,
I I , 2
,
10 do 12
!
Ra = 2,5 do 0,631
1 15 do 20
I
6 do 12 1 do 2
2 4 do 6
Taba!a 4.13, Preporukc ra i;bor vrstc alata za honoval1;c
PROMJER OBRATKA, IODSTUPANJE 00 OKRUGLOGi
D, mm VRSTA ALATA OBUKA, !.l.n1 i
i
1,5 do 15
5 do 70
pre!(Q 12
preko 30
Tabela 4.14.
Trnovi za honovanje I 5 I
Alati sa jednim brusnim segmentom . ['
Alai! sa vise segmenata
Glave za honovanie
Preparuke za ithor karakteristika brusnih segemenata od klasicnih
abrazivnih materijal(J
Pretnodno honovanje
I
Zavrsno honovanje i
!
MATERIJALA
!
OBRATKA.
Marerija
l
I
Zrnatost Tvrdoca
! Materijal
Zrnatost Tvrdoca I
zrna ! zrna i
t Nekaljeni celik A
,
60 do 100 I
o do P
I
A 400 I
0
I
I
I KalJeni celik
I
A.
,
60 do 100
I
K do 0
I
A 280 do 400 I H do M ,
! SIV: liv
I A
I
80 do 100 0
I
A
I 400
0 I
c I 80 do 100 L do P C 320 do 400 K do L
I
I_Brom::a. _ mesing A i
150 do 220 N do P I A i 400 dO 800 M do N
I
AI-Iepure A I
80 do 150 o do P I A
I
400 0
166
i
:)
I
';1
j
I
,
Tabela 4.15.
I
DODATAK ZA
OBRAOU, mm
0,15
0,10
0,08
0,06
0,04
0,02
0,01
0,005
POSTUPCI REZANJEM
Zrnatost dijamantskih brll.'mih segmenata za jUJ1lovaJ{je 11 ZaJ."i:mo,'iti off
dodatka za obradu i materi;aJa obratka
MATERIJAL o BRA
,
K II
Gelik I Kal'eni celik Sivi liv ! Klaien; sivi liv, KrorT' i AI-Ieaure
200/160 200/160
I
315/250 200/160 t
160/125 160/125 200/160 200/160
125/100 125/100 160/125 160/125 100/80 i 2001160
100/80 100/80 125/100 125/100 100/SC
!
160/125
80/63 80/63 80/63 80/63 63/50 80/63
63/50 63/50 40/28 40/28 63/50
,
80/63
28/20 40/28 28/20 28/20 40/26
I
40/23
20/14 28/20 20/14 20/14 28/20 i 1017
Tabela 4.16. Preporui'efle brzine i pritisak segmenala flU ohradak fir': iwnm'{UI,.h'
DODATAI< ZA
OBRADU. 111m
i
Kallen! SIVI IIV
I
i
Sivi hv
,
I
Nekaljeni ceiil(
I KaJjeni celik
I Bronza
Kaljeni sivi liv
,

I"
I Nekaljeni celik
I\aljeni celik
Krorn
i Alumlni'um
Karakter
operacije
Obodna brzina II Posmicna brzina, I Pritrs,,!; Drusr;;!c Sf)gmenat2 !
I na ODr:3(l,vanu DO'lrSIIll; i
ialata, VI, m/min mlmin p. MPa !
BRUSNI SEGMENTI 00 KLASICNIH AffiAZIVN1H MATERLlALh ,
Prelnodno
i
50 do 80 i 15 dG 20 0,8 OCI 1,"
Poiuzavrsno
t
50 do 60
i
12 do 10 0.5 DC- "1.2
Zavrsno ! 40 do 50 ! B 00 i2 0,6 dc' O.S
Pretllodno
I
40 do 80 1 i do 2:: O,l) do LC
I
Zavrsno 30 do 50 8 dO 15 0,3 do 0'(-;
Prethodno
I
15 dO 30 8 dO 12 0.4- do 0,8
Zavrsno 10 do 30 5 do 7 0.2
__ ,1
Prethodno
i
20 do 40 5 00 B 1.0 do 1,5
Zavrsno 20 do 30 4 00 " 0,6 do 1.0
-
.,
Zavrsno
j 40 do 70 4 do 8 0,3 do 0.5
BRUSNI SEGMENT! 00 DIJAMANT!\
Prelhodno
I
50 do 80 16 do 18
Poluzavrsno 45 do 70 16 aD 15
Zavrsno 40 aD 5C1 12 00 if,
1,3 CO '! .5
1.3 ao 1 .0
0,5 OC} 0,9
Prethodno
I
50 do 8('1 15 do 18
Zavrsno 40 do 70 8 do 12
O,E do 1 .::
0,4 do 0,0
Prethodno
I
25 do 3:':, f) de 1:;-:'
Zavrsn0 25 dr, J dO L
C'
4 ao O.C
0,2 dC' i.l
.
Prethodno 40 do 50 5 dO 8 D.B dO
Zavrsno 40 do 55 4 aD 6 0.4 do 0,(:
Prethodno
I
12 do 20 6 00 6
Zavrsno 12 do 20 5 do 7
0.4 dCJ OJ:
0.3 d0 0,5
Lavrsno
i
20 do 25 10 dc; 1 0,3 do O. d
'167
Duzina iz!aska brusnog segmenta izvan rubova atvora se odreduje u zavisnosti ad obli-
ka otvara prije honovanja, slika 4.31. Za priblizno cilindrican (tacan) otvor ova duzina
'lznOS'1 Ij "" 0,3 Ib' slika 4.31.8. Za priblizno konusan obllk oWara duzina izlaza na strani
otvora sa manjim promjerom je Ii = 0,5 Ib' a na strani otvora sa ve6im promjerom je
,,= 0,25 Ibs slika 4.31.b. U slucaju ispupcenog oblika srednjeg dijela otvora duzina izla-
za je Ii = (0,25+ 0, 17) . Ib' slika 4.31.c, a u slucaju udubljenog obfika Ii = (0,5+ D,6S) . Ib'
slika 4.31.d.
Duzina hoda alata je:
(4.37)
Sirina i broj brusnih segmenata se bira taka da segment! pokrivaju otprilike jednu treCi-
nu abima otvora koji se honuje.
Vee je reeeno da je temperatura pri honovanju dosta niska zahvaljujuci nizim brzinama
rezanja. Ipak, da bi se sprijecila pojava visih temperatura, pri honovanju se najcesce
koriste ulje j petro!ej.
Kanaeno, na rezultat honovanja znaeajna utice j vrijeme obrade. Na pocetku abrade
brusni segmenti intenzivno skidaju (odnose) najvise vrhove neravnina na obradivanoj
povrsinl. Veama brzo, nakon svega jednu iii dvije minute, bar kako to neka istrazivanja
pokazuju, odnosenje materijala obratka je svedeno na minimum, taka da se zapravo s
daljom obradom uopste ne dobiva nikakvo smanjenje hrapavosti obradene povrsine.
f,=O,25f
b
a) b) c) d)
Izlazak brwmih segmenata izvan rubova Oll'ora U zaviSllosti od oblika otvo-
Slika 4.31. ra prye honovanja (Ii - Juzina iz/aska hrusnih segmenala, L" - hod alata,
h - duzina brusnog segmenla, D - promjer alatalotvora koji se /zonuje
168
4.3. SUPERFINIS
Superfinis predstavJja postupak najfinije abrade, naJcesce vanjskih cilindricnih, iii rjede,
ravnih povrsina, U principu 58 veoma rijetko koris!i za obradu unutrasnjih povrsina. To
je ustvari poseban oblik vrlo finog honovanja, taka da S8 ovaj poslupak ponekad nazi.
va kralkohodno honovanje. Literaturni podaci 0 kvalitetu obrade superfinisom su donek-
Ie razliciti. Prema evropsim podacima moguce je postiCi hrapavost sa Rma;..' do 2,2 do
0,4 /Am, a prema ameriekim eak do 0,02 /Am. U toku obrade cilindrican obradak vrs!
obrtno kretanje obodnom brz'lnom vo, slika 4.32, a brusni segment vrsi dva pravolinij-
ska posmicna kretanja: periodicno uZduzno Vs i oscilatorno uzduzno Vose Oakle, oVdje
se uzduinom posmicnom kretanju dodaje jos i oscilatorno kretanje u islom praveu i to
velikih frekvencija 3,3 do 35 kHz i amplituda 1 do 10 mm. Usljed ovakvog karaktera
kretanja svako elementarno abrazivno zrna alata vrsi jedno slozeno kretanje u obliku si-
nusoide kojoj je srednja linija ustvari jedna zavojna linija. Zbog toga je u toku abrade
brzina rezanja promjenljiva. Na sliei 4.33 prikazana je razvijena trajektorija svakog ele-
mentarnog zma koja moze pos!uziti za kinemtsku analizu procesa rezanja.
Brzina oscHatornog kretanja se mijenja po zakonu:
Vose ""A'7['('coswt,
pri cemu je vrijeme:
. ~
,
Slika 4.32. Selllatski prikaz kreIallja
ohratka i brusllog seg-
menta pri superfinisu
Slika 4.33.
(4.38!
14.39)
) Y
Analiza brzina pri
stlperfini.fu
169
go)e je: x, koordinata, A, amplituda oseHovanja, v
o
' obodna brzina obratka i f, frekven-
eija oscilovanja.
Rezultujuca brzina, tj. brzina rezanja je jednaka:
14.401
odnosno:
14.41)
a maksimalna:
Vrez{max):::; + (A-n ff '
14.42)
jer je maksimalna osilatorna brzina (tacka A. sl"lka 4.33) jednaka.
Vosc(max.l "" AIff.
(4.43)
Na sliei 4.34 prikazao\ su asnovni postupci superfinisa. Zarezni iii zasjecni pastupak
vanjskih eilindricnih povrsina prikazan je na slici 4.34.8. Ovdje glavno abrtno kretanje
vrsi obradak, a posmicno oscilatarno k'retanje vrs; alat. Prj tome, alat se primice obrat-
ku za odgovarajucu veliCinu d koja predstavlja dubinu rezanja, te na taj naCin dje!uje
na obradak pritiskom p. Posmicno oscilatorno kretanje zapravo nije pasm"iC:no kretanje
kao kod drugih postupaka abrade jer S8 njegova veliCina sabire sa obrtnim kretanjem
obratka i daje brzinu rezanja, sto je pokazala kinematska analiza data izrazima (4.38)
do (4.43). Pri obradi duzih obradaka korisli S8 postupal< uzduznog supefinisa,
4.34.b. Ovdje, pored gore navedenih kretanja, alat vrsi jos i uzduzno posmicno oseila-
torna kretanje Ovaj postupak ima dosts slicnosti sa okruglim vanjskim uzduznim
brusenjem, s tom razlikom da alat ne vrsi obrtno kretanje. kako .ie to slucaj kod bru-
senja, nego oscilatorno uzduzno kretanje vase- postupak obrade ravnih povrsina, U
praksi poznat ad nazivom mUlti-motion postupak, slika 4.34.c, predstavlja postupal< sa
dosta slozenom kinematikom. Nosae alata se obrce sa broje obrtaja na' a istovremeno
se u njemu oscilatorno pravolinijski krece brusni segment brzinom VasL' Obradak se ta-
Kader obrce, brojem obrtaja no, ali istovremeno i osciluje u pravcu dvije horizinta!ne
a) b)
Slika 4.34, Poslupci abrade oj :,erc::,na, poprehtO obrada
cililtdriCllih h) ll;.duz,ta obrada vanjskih cililtdricl1ih pOl,,..rIIlU,
c) mulfi-motiort pos/upak obrade ravnih
170
ase sa frekvencijama f/ i f
2
. Us!jed toga, svako elementarno zrno brusnog segments
vrsi slozeno kretanje sto ima za rezultat jednakomjernu i vearna tacnu obradu po Ciia-
voj povrsini obratka.
U toku procesa suprfinisa razlikuju S8 dvije taze, slika 4.35. U prvoj tazi kada su zrna
brusnog segmenta ostra vrsi 5e intenzivno odnosenje najvisih vrhova neravnina povrsine
obratka. Specificni pritisak je U ovoj tazi nesto veGi jer se stvarna povrsina kontakt3
alata i obratka ostvaruje preko relativno manjeg broja mikrokontakata. U ovoj fazi uioga
sredstva za hladenje je svedena na minimum, eventualno S8 smanjuje temperatura kon-
takta. U drugoj fazi, koja nastupa relativno brzo, potrebno je smanjiti pritlsak Kojim alat
djeluje na obradak, t8 na taj nacin obezbijediti stvaranje tankog sloja tekuc8g sredstv8.
izmedu alata i obratka. U ovoj fazi znaci, sredstvo za hladenje i podmazivanje igra 00-
lu(;ujucu ulogu. Zrna brusnog segmenta u avo] fazi vrlo malo, iii skora nikako ne dodi
ruju povrsinu obratka koja postaje skora ravna (glatka). U toku aVe faze obrada S8
sama ad sebe zavrsi - ustali.
E!emente rezima rezanja, kao i kod honovanja, i ovdje cini kompleks neko!iko karakte
risticnih veliCina i parametara vezanih za materijal obratka, materija! i rezne karakteris-
tike brusnog materijala, kao i odgovarajuCih brzina, pritiska izmedu a!ata i obratka, !8
parametara hrapavost"1 abradene povrsine. U tabe!ama 4.17 ! 4.18 date su neke prepo
ruke za re2ime rezanja pri superfinisu.
I faza JI iaz[l
Slika 4.35, Karaktedslihle faze i priJ/dp obradc pri supcr:/illi.hr
Tabela 4.17.
Prporufellc tl'rd()('c hrlfslIog marer(iala If <.avisnosri Olilln/flce bdii;,wr,;
obra/ka pri sllperfilliKu
TVRDOCA CELlK.<1., HAC 10 do 20 25 do 35 40 do 50 55 do 60 60 do 65
Stepen tvrdoce brusnog
H do I G do I G
materijala
E do F A do E
171
4, POSTUpel aBRADE ALATIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
Tabel a 4.18. Preporucelli rdimi obrade pri sllperfinisu
I
g!

6

I'
]
E
o E
g
Hrapavost obradene Greske obl'lka,
Dodatak
-

0.
"
,
D
"
B
"
m,
MATERIJAL
povrsine, Ra, pm
u ,r: -.:(
u D 0-,
!lm
Iza obradu, m m ;,,'f

1

OBRATKA 0
5
0
u

!
"m
u
m
"

m m

0:
Prije su 'Poslij.!;l su-\
0
"
0 o m E E
D
"
"

E >
"

0
Prije super Poslije su 0
w <
w
0
finis", perfinisa I perflnlsaperimisa I
QBAAOA OK R U G L I H P o V R S I N A
, ' 2 do 5 0,4 00 0,9 6 do 8 0,15
1
0,18 i 3 0,008 ! 0,24 elik 41Cr4 0,63 do 0,3210.04 dO 0,02'
5 00 48 HAC i 1.25 do 0,63 0,08 do 0.04! 1 do 2 0,4 do 0,7 10 0,13 1 0,13 1 5 1 0,27
"'elik C45,
,
0,08 do 0,04i
I
0,63 do 0,32 10 2,0 10 do 14 0,15
,
0,14 i. 3 0,016 0.4
m45, Cf45
5 do 50 HRC
0,63 do 0,32 0,16 do 0.08' 2,0 0,8 9 0,07 0,12 2 0,033 0,75
Celik 20MnCr5
0,63 do 0,46 0,16 do 0,06 3 d05 12 do
41
5 do 6 0,4
0, 026 1
2 I 0,033 0,75 [
8 do 62 HRC
Celii; 25CrMo4
0,08 I
I
5 dO 50 HRC
0,63 do 0,32 0,08 do 0,04 5 do 10 0,2 6
I
0.033 0,15
Legirani sivil liv
0,63 do 0,32 0,16 do 0,08 7
17 HB
0,5
0, 087 1
4 ! .0,0.0
13
1 05
\do 0,024\ '
I
OBRADA R A V N I H POVRSINA
elik 40Mn4
1.25 do 0.63 0,32 do 0,16
i
8 do 10 0,3 0,12 5 0,5 I
? do 48 HRC I
20MnCr5
1,25 do 0,63 0,63 do 0,32 I !
5
!0,34 do
0,078
3 I 0,
033
1 0.4]
-8 do 62 HRC , I 0,395
.NeKal!en sivi iiv 2,5 do 1,25 iO,53 do 0,32
1 60 1,43 0,123 i 3 i 0,033 i 0,49
4.4. LEPOVANJE
Kako je u uvodu ovog poglavlja receno, poslupci abrade alatima nedefinisane rezne
geometrije dijele se u dvije glavne grupe: postupci sa evrsto vezanim alatima i postup-
ci sa nevezanim alatima. Pret hodni tekst se adnosia na prvu grupu postupaka - sa
vezanim alatima a u narednom dijeia teksia ce se nesto reci 0 drugoj grupi - sa ne-
vezanim alatlma. Najeesce primjenjivani postupci ove grupe su lepovanje, poliranje, ul-
trazvucna obrada i obrada abrazivn jm mlazom.
Lepovanje je postupak obrade sa sitnim abrazivnim zrnirna rasporedenim u tecnosti iii
pasti koja se nanosi na kalup (uslovno receno alat) i koji se relativno krece u odnosu
na obradak. Zahva!jujuCi relativnom kretanju izmedu obralka i kalupa, te formiranom
sloju tecnosti iii paste sa abrazivnim zrnima izmedu njih, dolazi do abrazivnog dje/ova-
nja navedenih zrna i time do obrade povrsine obratka. Ovo je postupak najfinije obra-
de gdje je moguce postiCi hrapavost povrsine Ra:::.: 0,08 do 0,32 11m i tacnosti do 0,2
172
!-tm. Pri tzv. normainom lepovanju dobijaju se povrf;lne sa jedva vidljivim tragovima ob-
rade sa manje izrazenim mutnim sjajem. dok se pri najlinijem lepovanjem dobiju skoro
idealno glatke povrsine, sjajne kao ogledalo.
Mehanizam lepovanja je grubo sematski prikazan na sllei 4.36. Navedena slika prikazu-
je vremenski tok proeesa u nekoliko proizvoljnih faze pri cemu se uocava djelovanJ8
abrazivnih zrna na povrsinu obratka. Zrna u lecnosti iii past! u prostoru izmedu obratka
i kalupa se kre6u na dva naCina, klizu i!i kotrljaju. Pri klizanju dolazi do mikrozareziva-
nja i formiranja mikrostrugotine.
Na 'Izdvojenom detalju na navedenoj slici se vidi djelovanje jednog abrazivnog zrna
l:Jsljed djelovanja normalne sile F izmedu obratka i kalupa za lepovanje, zrno se krece
u sredstvu za lepovanje i usljed posjedovanja kineti6ke energije udara sHom R u prav-
eu (-( u neravn'lnu proflla povrsine obra1ka. Sa drugim osloncem u kalupu, proizvedena
sila R se moze razlozi1i na komponentu u pravcu brzine relativnog kretanja Fr i nO!"-
malnu komponentu FN. Sa dovoljnom veliCinom komponente Fr 6e nastati inicijalna pu-
kolina na povrsini neravnine koja propagiranjern u najvjerovatnijem smjeru kako to slika
4.36.a pokazuje, skida dio neravnine, sto predstavlja svojevrstan mehanizam odnosenja
materijala obratka u vidu mikrostrugotine. Na izdvojenom detslju b na isto] slici, vidijive
neravnine na celicnoj povrsini su dljelom rezutat abrazivnog djelovanja zrna, a dijeiorn i
usljed velikog uvecanja i zbog kristaine strukture materijala.
Obradak
Sredslvo za lepovanje
Si Kalup ZB lepOvanje
b)
Obradak
(rez)
Kalup za
lepovanje :'
Slika 4.36.
Mehaflizam djelovallja abrazivnih zrnu pri lepm'anju: a) izdvojellu KCIIl(f
dje/ovolljajedllog ZrIla, b) mikrosk()jJski sllbhak lep(Jvane celicne povr,<:ille
173
4, POSTUPCI aBRADE ALATIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
Prema vrsti rada (karakter abrade) lepovanje S8 dijeli na:
lepovanje s Giljem oblikovanja i zagladivanja povrslna
lepovanje s ciljem zagladivanja povrsina.
Prems nabnu izvodenja razlikuje S8 rucno, masinsko i leovanje abrazivnim mlazom.
S aspekte postizanja slozenog kretanja abrazivnih zrna u odnosu na povrsinu obratka
postoje sljedece komb'1n8cije kretanja:
dva rotaciona kretanja kod lepovanje okruglih povrsina,
pravolinijsko i rotaciono kretanje kod lepovanja cilindricnih povrsina i
dva rotaciona kretanja, iii pravolinijsko i rotaciono, iii dva pravolinijska kretanja
kod lepovanja ravnih povrsina.
Na shei 4.37 prikazani su neki karakteristicni slucajevi lepovanja.
a) Lepovanje ravnih paralelnih povrsma
c) Lepovanje ravnih povrsma
Slika 4,37.
Neki karakteristihd
slucajevi iepovanju
b) Lepovanje ci!indricnih povrsina
(BEjB)
d) Lepovanje cilindricnih i
ravnih povrsina
e) Lepovanje kuglica
f) Lepovanje sleriCnit\
povrslna
174
POSTUPC! OBRADE REZAr,JEM
Elemente rezima rezanja kod lepovanja Cini kompleks razliCitih veli6ina i pokazatelja koji
se odnose na vrstu abrazivnog materijaJa, karakteristike sredstv8 za Jepovanje. materija-
la obratka, te brzina kretanja i kinematike procesa lepovanja. U tabelama 4.19 do 4.22
date su preporuke za upotrebu, karakteristike i sadrzaj sredstava za lepovanje, preporu-
ke za materijal kalupa, te brzine, radne pritisce i dodatke za obradu.
Tabela 4.19. Abraziv1l1 materi;ali i preporuke za uporrebu pri lepm'an;u
SREDSTVO ZA LEPOVANJE Zrnatost
I
Veliclna
i
Primjana
-r- Kvalitet obrade, !
zrna, urn I I Rmax. U!T!
!
Karbokorund 180 do 800
I
100 do 5
i
TvrOI metal, sivi Ilv.
I, 5 do 0,06
I, ceill<., meSIf]O
I
,
Gslik, mesing
i
Urnjetni i prirodni korund 320 do 800 4 do 5 I do D.' I
Dijamantska prasina
I
5 do 0,5 II vrdi metal, kaljani telii(1 0,1
:
Tvrdi metal, nemctalnl I
!
Borav karbid 320 do 800 40 do 5 1 do 0.1
! materiia:
;
Zeljezni oksid 2 do 1 i Gelik i 0,1 !
Kromov oksid
I
2 do 1
i
_Calik, meslnQ_
I
0.1

Kalci'ev oksid
I I 2 do 0,5 i Celilc m8slng I 0.1 I
Tabela 4.20. Sastav i preporuke za primjellu [Jasti 'Itt iepm'allje
VRSTA ABRAZIVA
Sadrzaj
abraziva. %
Komponenla i Sadrzaj
paste ,korn onente, %
Karakter obrads
I KarbOkorund i elektrokorundl 5 do 10 II Prthodno lepOVanj8
stearin .3"c'd"O!.C.1"D_-+I_c--c-_'_el_ik_2____ I'
'I Vretensko ulje I 23 do 4Q I PrctnOClrJO lepovanj0 :
Elektrokorund 30 do 40 Vazehn 40 do 60 i mehkih ceiika, ObOjen,h i
1-1 i
Elektrokorund 25 do 30
Elektrokorund 5 do 10
10 do 15
5 do 10
Bijeli elektrokorund 5
Vada SV8 oslalo I iCDovanic kalmnih celika I
Natrijev nit rid
Voda
Ker021r1
i Vazeilf\
,
Slearin
,
Paralin
!
Kerozin i
Va2elin
I
Stearin
-
I
Steann I
Maslmovo ulje
3
92
-- ,
Prelhodno I poluz8vrsnr, i
lop,JVarw' tellka i
ZavrsrlO lepovanJs. !
obojenih melaia I ni1hovih!
leaura I
175
4. POSTUPCI OBRADE ALA TIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
Tabela 420 Nastavak. kraj
VASTA ABRAZIVA
Sadrzaj I Komponenta SadrZaj
Karakter abrade
I abraziva, % , paste komponente, %
Steann 8
Prethodno lepovanje lesko I Parafm 8
Polikristalni dijamanl (peD),
0,6 do 2,0 Pcelinji vasak 2,4 obradlJlvih malerijala. (Ivrdi I
kubicni bOf-nitrid (CBN)
Ulie 15 metal, kallenl celici) I
Kerozin Sve ostalo
Slearin I
8
. I
Polikristalni dijamant (peD),
Paralin 8 Prelhodno )epovanJ8 tVldO
l
0,4 do 1,5 Pceltnjl vasak I 2,4 mataJa, kaljenog ceitka i i
kubicni bOf-nitrid (CBN)
Blljno ulje 15 keramike
:
Kerozm Sve 051alo
I Poo"",'", i ,,,,'co I
I
I
Polikristalni dijamanl (peD) 0,2 do 1,0
I
ParaJin 1 Jepovanie !vrdog metal.a, I
. ,
Kal'enog celika I Keram:kei
Tabela 421 Preporuke Zll izbor materi;ala kalupa pri Jepovanju
KARAKTER OPERAC!JE Dodatak za
I
Materija! kaJupa
I Kvaiitet poslije I
LEPOVANJA obradu, mm !epovanJa, 11m '
Prethodno 0,02 do 0,05 I Sivi liv, celik
I
Ra 0,16 do 0,63
i
Poluzavrsno 0,01 do 0,02 i Sivi liv, tekstolit, metaii , Ra -- 0,04 do 0,16
Zavrsno 0,003 do 0,01 I
Sivi Jiv, drvo (Iipa, breza, simsirJ,
I
Ra - 0,02 do 0,08
plalno (ianeno) Rz - 0,05 do 0,1

Tabela 422 Preporucene brzine rezanja, priti\'ci i dodaci za obradu pri iepovanjll
I
BRZINA REZANJA, v, mis
Prethodno lepovanje i Poluzavrsno iepovanje i Zavrsno iepovanje
Lepovanje ravnih i sfericnih
,
I
6,66 do 4,14
I
5 do 2,5
i
1,66 do 0,16
I povrina Izmedu ravnih ploca
I
I I
Sierno lepovanje sa
1,66 do 0,83 0,83 do 0,08
i zaoblienim kaiupima ;
I Radni pritisak, p, MPa 0,118 do 0,078
;
0,078 do 0,049 I 0,049 do 0,029 i
I Dodatak za obradu, d, om < 500 I < 200 I < 20
I
176
\
I
4.5. POLIRANJE
Paliranje je sirok pojam razliCitih postupaka kojim se dobiju povrsine najfinijeg kvaliteta.
Pastoji polimo brusenje, polirno lepovanje, paliranje mlazom, elektroerozivno ponranje i
t.d. Medutim, ovdje ce se navesti samo postupak poliranja koji ima karakter abrazivne
abrade, odnosno, obrade alatima nedefinisane rezne geometrije sa nevezanim alatima.
Taj postupak poliranja je slican brusenju, a dijelom i lepavanju. Princip obrade
njem prikazan je na slid 4.38. Na kotur (rotirajuCi tocak) koji je najcesce izraden ad
drveta, koze debelog platna i slienih materijaia, nanosi se pasta za poliranje (polir -
pasta). Rucno se odredenom silom priMee obradak te na taj naCin obezbjeduje zagla-
divanje pavrsine obratka, Pasta za poliranje je sastavljena ad abrazivnih zrna i veziva
koje je mnogo evrsce nego kod lepovanja, S obzirom da se kotur obrce velikim brzi-
nama (kao kod brusenja), to poliranje podsjeca na brusenje, a s obz'lrom da je alat
nevezan, tj., sastavljen od sitnih abrazivnih zrna u pastozno - cvrstom materijalu, to
ovaj postupak podsjeca na lepovanje. Osim postupka prikazanog na slici 4.38, kaji je
rotacionog karaktera, postoji i pravalinijsko oscilatorno (njihaju6e) paliranje.
Zadatak poliranja je prevashodno smanjenje hrapavosti obradene pavrsine i izgled povr-
sine, dok dimenzije i tacnost oblika obratka imaju drugastepeni znacaj. S tim u vezi
postojl i jedna posebna vrsta tzv. dekorativnog paliranja kojim se povrsine obratka uk-
rasavaju razlicito orjentisanim (kruznim, lucnim, pravim) tragovima abrade.
Kao rezni materilal najcesce se koriste sljedeCi
materijali: korund (bijela pasta za poliranje), siliciju-
mov karbid i kromO\' oksid (zelena pasta za poli-
ranje) i zeljezni oksid (crvena pasta za poliranje).
Kaa vezivi materijai za pastu se koriste najcesce
zivoiinjske masti, oleinska kiselina, stearin, vosak i
t.d. Pri velikim brzinama kotura pri poliranju, OVI
materijali omeksavaju j naljepljuju se na povrsinu
kotura.
Pritisak kojim se obradak pritisce na kotur ostva-
ruje se najcesce rucno. ali takoder i masinski na
brusilicama. Ovaj pritisak se kre6e u granicama od
25 do 50 N/cm2. U literaturi nema mnogo podata-
ka 0 elementima re2ima abrade paliranjem. Neke
preporuke koje mogu pasluziti u praksi date su u
tabeli 4.23.
-_J2lt-"-Obradak
Slika 4.38.
poliranje
!lematski prika::.

177
Tabela 423 Zrnafo\'t pa'}i(} i brzill kotura pri polirallju
,
Brzioa kotura, v, mis, za materijal obratka:
J
VRSTA POURANJA Zrnatost
Gelik, nikl
AI, Sn, Zn i njihove I
Bakarne legure
, legure i
60 do 80 Grube "brusenje"
I
I Fino "brusenje" 100 do 120
20 do 35 16 do 25 12 do 20
I Prethodno poliranje 150 do 180
I Pollranje do sjaja 200 do 280
j
I Poliran'e do visokoq siaja 320 do 1200 30 do 50 25 do 45 20 do 30
4.6. ULTRAZVUCNA OBRADA
Ultrazvucna abrada alatima nedefinisane rezne geometrije sa nevezanima alatima pred-
stavlja postupak abrade pri kojem se abrazivna zrna dovode u prostor izmedu obratka
i alata koji vibrira ultrazvucnim frekvenci jama. Ove vibracije imaju karakter mehanickih
vibracija na ratun kojih abrazivna zrna dobivaju ubrzanja. udaraju i abrazivno djeluju
na povrsinu obratka vrseCi na taj naCin obradu. Pri tome abrazivna zrna udaraju i 0
povrsinu alata, t6 se na tai nacin i al at trosi. Na sHei 4,39 sematski je prikazan princip
ultrazvucne abrade. Ovdje valja napomenuti razliku izmedu kombinovanih nekonven-
cianalnih postupaka abrade zasnovanih na ultrazvuku, odnosno vibracijama ultrazvucnim
frekvencijama, i ultrazvucne abrade sa abrazivnim sredstvom. To iz prostog razlaga sta
obradu u ovom slueaju vrse abrazivna zrna iz sredstva. Prema tome, alatom se ovdje
trebaju smatrati abrazivna zrna, a ne kalup (alat). Dakle, general no gledaju61, ultrazvuc-
na obrada se istavremeno svrstava i u postupke abrade alatima nedefinisane rezne
geometriie zahvaljujuci djelovanju abrazivnih zma, ali i isto'1remeno i u nakanvenciona!-
ne postupke zahvaljujud nacinu oscilavanja alata. Kao abrazivno sredstvo se najcesce
koristi CBN zrnatosti 220 i dijam antska prasina.
Postoje dva glavna principa (na-
Cina) abrade ultrazvukom'
obrada slobadnim kretanjem
abrazivnog sredstva i
dimanzionalna abrada.
Prj obradi slobadnim kretanjem
abrazivnog sredstva alat (kalup)
je udaljen ad abratka. Usljed si-
renja ultrazvuenih talasa u te6-
nosti, zrna dobijaju velika ubrza-
nja sto im daje veliku kineticku
178
Suspenzija - abrazivno
sredstvo
(tecnost + abrazivna :una)
Slika 4.39. Sematski prikaz ultrazvucne obrade
1
I
energiju. Na racun te energije abrazivna zrna vrse obradu. Prj ovom nacinu abrade ko-
riste se frekvencije ad 40 do 50 kHz. Prj dimenzionalnoj abradi alat (kalup) je vrlo bli-
zu obratka i izmedu njih se nalazi tanak slo] abrazivnog tecnog sredstva. Na taj nacin
alat obradi identican oblik na povrsini obra1ka kakav ima alat. Ovaj nacin je narocito
pogodan za najfiniju abradu prastarna slozenih povrsina. Radna frekvencija pri ovam
nacinu ultrazvucne abrade je 15 do 3D kHz.
S aspekta prirode odnosenja djelica materijaia obratka vazno je napomenut: s!jedece.
Tribolaski gledana, izmedu abrazivnog trasenja (abrazivna obrada - brusenja) i eroziv-
nog trosenja (abrada slobodnim ces1ieama - zrnima sa kinetickom energijom) postojl
znacajna razlika. Medutim, s aspekta odnosenja materijaia u postupcima abrade, na-
primjer brusenjem i ultrazvucnom obradom, ova razlika se uopste ne patencira, niti
pravi razlika u mehanizmima adnosenja, mada, dakle tribolaski gledano, razlika pastoji,
naroGita s aspekta veliGine abrazivnih zrna.
Ultrazvucna abrada je najvecu primjenu nasla u e!ektro i radio industriji, industriji optic-
kih uredaja, kompjuterskoj industriji, masinagradnji i t.d. Najuspjesnija primjena je za
abradu vrlo tvrdih i krtih materijaia (staklo, keramika, tvrdi metal, silicijum, kremen.
otvrdnuti celiei, pa i dijamant). Tacnost abrade, naprimjer, otvara je i do 6 ).lm, a kva-
litet obradene povrsine do klase N4.
Kao sto je poznato, zvuk prestavlja periadicno ascilavanje gustoee sredine (gas, tec-
nast, evrsto tijelo) a periodicno sabijanje i sirenje sredine, tj. oscllatorna kretanje njenih
cestlea koje se predaje sa sloja na sloj, predstavlja osnovu rasprostiranja (sirenja) zvu-
ka. Frekventna ablast elastlcnih aseialcija je veama siroJ<a; ad nekoliko dije!ova Hz
(infrazvuk), pa do 10
13
Hz, tj. do frekvencija Gija ie duzina talasa jednaka medumoJeku-
larnom rastajanju tecnih i cvrstih tijela. Ljudsko uho registruje eJasticne osciJacije u ras-
ponu frekveneija ad 20 Hz do 20 kHz. Donja graniea ultrazvucnih frekveneija je 18 do
20 kHz.
Usljed male talasne duzine ultrazvuk se rasprostire u pravcu. Ultrazvucni taiasi se u
cvrstim tijelima i tecnastima mnoga manje prigusuju nego u gasovima. ZahvaJjujud vi-
sokoj frekvenciji, ave asci!aeije imaju visok intenzitet sto dovodi do rasprsivanja (disper-
zije) tecnasti i c:vrstih tijela. S abzirom da se oscilacije sire u pravcu, to se energija
ascilovanja maze usmjeriti na veoma malu pavrsinu, Navedene asabine su iSkoristene
za pastupak obrade gdje se energija oscilovanja prenosi na suspenziju (abrazivna zrna
u tecnosti).
Kanfiguracija masine za ultrazvucnu obradu prikazana je na slici 4.40. Generator ultra-
zvucne frekvencije 1 najcesce ima snagu ad 300 W do 4 kW i izmjesten je izvan ma-
sine. Pretvaranje e!ektricne energije ultrazvucne frekvencije u energiju uitrazvucnih meha-
ni6kih oscilacija vrs] se u specijalnim pretvaraCima 2 (magnetostricijski pretvaraCi). Mag-
netastricija je karakteristika feromagnetnih materijala (ze!jezo i nikl) koja se ogleda u
pramjeni dimenzije pod 'Jticajem magnetnog polja. CHindar od takvog materijala je pos-
tavljen u pravcu magnetnog polja i zahvaljuju6i magnetostriciji se izduzuje j skracuje -
osciluje. Mjera magnetostricije je tzv. magnetostricijsko izduzenje koje se maze izmjeriti
179
4, POSTUPCI OBRADE ALATIMA NEDEFINISANE REZNE GEOMETRIJE
Slika 4.40. Sema za ultrazvucnu obradu
mikroskopom i reda je veliCine 10-5 do 10-
6
mm. Amplituda osci!ovanja 6ela magneto-
stricijskog pretvaraca 2 je vrlo mala i iznosi 5 do 10 )..lm. S ciljem povecanja amplitude
oscilovanja na veli6inu 30 do 100 11m, neophodnih za obradu, na cilindar magnetostri-
cijskog pretvaraca 2 je pric:vrscen mehanicki vibracioni pretvarac 4, iii kako se kratko
naziva _ koncentrator. Koncentrator koncentr'lse zvucnu energlju na kraju svog manjeg
presjeka i uve6ava amplitude oscilovanja. Na kraju koncentratora sa manjim presjekom,
postavljen je alat 5, Dakle, pri ultrazvucnoj obradi glavno kretanje predstavlja pravoflnij-
sko Qscilatorno kretanje alata frekvencijom f. Posmicno kretanje predstavlja vertikalno
pravoHnijsko kretanje alata Vs uz pomac mehanizma 3, taka da se magnetostricijski
pretvarac 2, koncentrator 4 i alat 5 pomjeraju prema obratku 6. Obradak je postavlje
n
na radnam stolu masine 9 u zatvoreni sud u kome cirkulise suspenzija 7. Radno
m
stolu masine su obezbijeaena i druga pamacna kretanja, dakle, kretanje obratka, nor-
malno na pomocna kretanje alata. Sistem za cirkulaciju suspenzije sasta]i se od vada-
va, rezervoara '1 pumpe 8. Suspenziju c'lne abrazivna zrna (najcesce CBN iii dljamant-
ska prasina) u tecnosti, najeesCe voda, kerozin, ulje, glicerin i sl.
Kod ultrazvucne abrade razlikuju se: ultrazvucna teona obrada (sllka 4.41.a) i ultra-
zvucna bacna obrada (slika 4.41.b). Pr'1 ceonaj obradi se abrazivna zrna krecu ispad
eela alata u istom smjeru kao i alat i udarajuCi 0 obradak vrse obradu. Boena obrada
predstavlja takav slutaj gdje zma iz suspenzije usljed clrkulacije a i zbog oscHovanja
180
,
",j
!
:1
g\
alata obraduju i bocne povrsine
obratka (povrslne para!elne sa
pravcem kretanja alata).
Elemen!"1 re:Z"lma obrade su:
brzina oscilovanja alata (glavno
kretanje) i posmi6na brzina
alata. Brzina glavnog kretanja se
izracuna na osnovu izraza:
4,f,A
v = ___ a_ m/s
1000' ,
(4,44)
a) b)
gdje je: f, Hz, frekvencija oseilo-
vanja alata, A
a
, mm, amplituda
oscilovanja alata.
Slika 4.41. Ceo"a i bocna uitraZt'uena obrada
Brzina pomocnog kretanja se ratuna iz izraza:
v' (I + d!IOO)
lis == A' ,mm/s, (4.45)
gdje je: V, mm
3
/s, zapremina odnesenog malerijaia obratka u jednaj sekundi,
.1, %, pracentuaJna trosenje alata u adnosu na zaprem'lnu adnesenog materijala
obratka,
A, mm
2
, Geona povrsina alata
U tabeli 4.24 dati su podaci za zapreminu odnesenog materijala 'I praeentualno tross-
nje alata, za neke materijaie obratka. Navedeni podaci se adnose na efektivnu snagu
masine ad 600 W.
Tabela 4.24,
Zapremilla odlldenog maierijala obratka i procclltllabw lrosenje alOia
pri ultrazvltclloi obradi IW masini P=600 H'
I
MATERIJAL OBRATKA
Materijal
Zapremina ocnesenol) rnaterilala, II; mrn
3
/s I T asen' I t- !
jeaael'i
Bez cirkulacije
I
zrna
Sa e,rkulaCIJorn 'J. 0' d V
, suspenZll8
, SUSJJenzot{) r' /0 0 !
i Staklo
"
4.2
,
20
!
,
,
I Fent
0
i ! 2
2,5 13.3 2
I Gcrmallijurn

3,0
!
!
13,3
,
3
i
I Kremen 1,7
I
6,7
I
2.5
,
I
I
-
w
1,3 5,7 3 j
Tvrda keramik, u
1,8
j
!
2
,
4,2
I
6
I
I Korund 0.13 0,5 10
0
t
Tvrdi metal -'" -6 0,08 do 0,12 0.5 do 0.67
I
50 do 80
! Mesing

o "
0,03 0.2 40
I Tvrdi celik " -'< 0.025 0,13
M,
E
120
I
"
0.02
I
0,1 100

Brzorezni celik 0,017 0.Q7 200
Dllamant Oilaman: 0.00008 r 100De I
181
Plasticni i mehki materijali se mnogo sporije obraduju ultrazvukom, nego tvrdi i krti
materijali, U tabeli 4.24 se prema zapremini odnesenog materijala maze primijetiti. da
se celici mnogo sporije obraduju nega, naprimjer, tvrd'\ metal, a S8,
mnogo sporije obraduje nego stakio. Ultrazvucnom obradom S6 naJbolJ8 tvrdl
i krti materijali kao sto su keramika, kremen, staklo, rubin, sillcijum, I sl. Kod
ovih matefijala pri udaru abrazivnog zrn3 S8 ne desava piastlcna nego .5e
javija razaranje (nastanak mikrostrugotine zahvaljujuCI nastanku j sirenju PUk.atIn8). Nesta
teze se obraduju titanove legure, kaljeni celiei, tvrdi metal i t.d. Veoma t:sko se
duju plasticni materijali kaa olova, mehki celiei, bakar \ 51., zbog 5to naJveel
dia energije udara abrazivnih zrna trasi na mikroplastienu deformaclJu bez
adnasenja djelica materijala, sto predstavlja ekstreman slueai, kada se ultrazvucna abra-
da ovakvih materijala uopste ne maze vrsm.
Upotrebam vade u suspenziji ostvaruje se najveta brzina procesa abrade. (u.
vremena se odnosi najveta kaliCina materijaia abratka), jer vada ima mal! vIskozltet,
dobre hladive karakteristike i donekle dabre mazive karakteristike. S ciljem negativnag
korozivnog djelovanja vodi se pri spravljanju suspenzije dadaju prativ
Karistenjem uija, kerozina i glicerina za suspenziju visestruko se smanJuJe produktlvnost
abrade i u tom slueaju je potrebna prinudna cirkulaclja suspenzije.
Kvalitet abradene pavrsine najvise zavisi ad amplitude oscilovanja alata, zatim
povrsine alata, sastava suspenzije j velicine (zrnatosti) abrazivnih zma u susp:nzlJI. Sa
povecanjem amplitude oscilovanja alata pogorsava se kvalitet povrsm8 .. Kao
princip, u proizvodnoj praksi se koristi postupak da se radna povrslna uradl za
jednu klasu hrapavosti kvalitetnije od zahtijevanog kvaliteta obradene povrsme,
koristenjem suspenzije sa masinskim uljem iH glicerinam, obrad.ene povrsme
se smanjuje, ali, kako je vee nag\aseno, veoma znacajno 58 smanJUJe prolzvodnast ob-
rade.
Sto se tiee tacnosti obrade na nju najvise utice velicina i kvalitet zrna, stepen trosenja
alata, potetni oblik alata, t8 pojava poprecnlh osci\acija. Zbag ne.gativ.n.og utieaja abra-
de na bocnim stranama alata, pri abradi otvora 6e se zapravo lzradltl konusan otvor,
slika 4.42. U slucaju zahtjeva visoke tacnosti otvo-
ra potrebno je prethodna izraditi otvar alatom s
nesto manjim promjerom, a zatim drugim, konac-
nim alatom samo prosiriti otvor postupkom bocne
abrade. Na taj naCin se mogu ultrazvucnam obra-
dom izradivati otvori ta6nosti O,001 mm, KvaHtet
obradene pavrsine direktno zavisi ad veliCine abra
z'lvnih zma 1 sa odgovarajucom vel'lCinom maze se
dosti6i hrapavast do Rmax < 1 )1m.
Sto S8 tice materijala alata kaa faktora koji taka-
der znacajno utice na proees obrade oltrazvukom,
maze se generalno reCi da se ad materijala trazi
da bude elastican. da ima visaku otpornost na
182
mm
Slika 4.42.
ZVllcnoj obradi
Netabwst oblika
otvora pri
zamor, da se dobra obraduje rezanjem i da nije skup. Elasticnost je potrebna da bi
se smanjilo trosenje usljed djelavanja abrazivnih zrna, a obradljivost rezanjem je neap
hodna da se s lahkacorn mogu izradlti slozene konfiguraeije alata, s jedne strane, i da
se postigne dabar kvalitet radnih povrsine alata, s druge strane. Ovo su vearna znaeaj-
ne karakteristike kaje direktno uticu na tacnost obrade ultrazvukom i kvalitet abradene
pavrslne.
Na kraju, naJcesee koristene operacije ultrazvucne abrade prikazane su na sllel 4.43.
Dubljenje otvora razlicitih oblika (slika 4.34.a) vrsi se na naGin da se pasmicno kretanje
alata poklapa sa glavnim oscilatarnim kretanjem. Konfiguracija 6ela otvora moze biti
razlicita i adgovara konfiguraciji eela alata. Ovo je najjednostavniji primjer ceone ultra-
zvucne abrade. Ova operaeija karisti se za izradu kalupa i matriea ad tvrdog metala,
kao i matriea za prosjecanje lima. Aka se radl a izradi matr'ica za prosjeeanje, tada se
najeesce, radi tacne izrade, vrs! jedna operaeija grube, a zatim jedna iii dvije operacije
fine obrade.
Operacija razrezivanja i izrezivanja (slika 4.34,b) ima kretanja kao i prethodna. Alat je iii
u obliku ejevCica razliCitog proWa atvora (u zavisnosti od oblika ploGice koji se treba
izrezati iz place - pripremka) iii viserezni kojim se pripremak istovremeno razrezuje na
vlSe istih izradaka. Ova operacija se naroGito koristi u eleldronskoj industriji (izrada raz-
licitih ploGiea ad poluprovodni6kih Hi pravodnickih materi.iala), kao i u proizvodnji satova
(izrada raznih elemenata plocastag oblika ad sintetickog rubina. safira, silicijomovog
dioksida i sl.). U suspenziji se najeesce koristi borov karbid kao abraziv.
Ultrazvueno busenje (slika 4.34.e) se koristi za izradu otvara malih pramjers i visake
taenosti i niske hrapavasti obradene povrsine I to u tvrdim i krtim materijalima.
Ultrazvucno graviranje (sllka 4.34.d) se koristi kad graverskih radova pri cemu glavna
osciiatorno i pamotno vertikalno kretanje vrsi alat, a pomocna kretanja u ravni
noj na kretanje alata, vrsi obradak. Na sliei 4.34.d prikazano je tzv. konturno graviranje
gdje je alat najcesee uraaen od celicne kaljene ziee promjera 0,2 do 0,3 mm. Medu-
tim, ultrazvucno graviranje se maze vrsifl jednim otiskom sa alatom karl Ima uraaen
zapis na svojoj ceonoj povrsini.
Ultrazvucno glodanje (sHka 4,34.e) vrsi se alatima razliCitih oblika, gdje alat vrsi vertikal-
no oseilatorno kretanje i vertikalna pama6no kretanje, a abradak, pravolinijsko pamocno
kretanje. Na sliei je prikazana operacija g!odanja ziijeba. medutirr" S oblikom alata i
kombinovanim pomacnim kretanjem obratka, mogu se obradivati j druge razlicite pavrsi-
ne, Manom ultrazvucnog glodanja se maze smatrati pajava horizontal nih sHa.
Konacno, operacija izrade krivolinijskih otvora prikazana je na slici 4,34.f. Ovdje kan-
eentrator ima krivalinijski oblik sa krivolinijsklm ascllatornim 1 posmicnim kretanjem.
!nace, izrada krivalinijskih otvora je svedena sarno na nekonvenciona!ne pastupke
obrade, jer se konveneionalnim postupcima ovakvi otvori ne mogu izradivati. Zbog abli-
ka koncentratara avdje S8 jav!jaju Metne poprecne oscilacije alata sto ugrozava tacnost
abrade.
183
a) b)
2
-V
K

1 /%if
PK
c) d) e)
Slika 4.43. Operacije ultrazvttClle abrade: oj dubljeuje, b) razrezivanje i izrezivanje
c) busenje, d) graviranje, e) glodanje if) izrada krivolinijskih otvora
( GK - giaVllO kretanjc, PK - pomocllo 1 - obradak, 2 - alat )
4.7. OBRADA ABRAZIVNIM MLAZOM
Obrada abrazivnim m!azom je postupak abrade pri kojem abrazivna zma nosena stru-
jam zraka iii tecnosti velikom brzinom udaraju 0 povrsinu obratka te na taj nacin vrse
odnosenje dje!ica materijala obratka. Ovim postupkom abrade se povrsine mogu Gistiti,
te im se maze hrapavost snizavati, ali i povecavati. Mlaz maze biti zrak, zrak pomije-
san sa tecnosGu kao i vodena para. Princip obarde je prikazan na sUei 4.44. Zrak pod
pritiskom ulazi u tijelo mlaznice gdje se mijesa sa abrazivnim zrnima sa iii bez dadat-
ka tecnastL ProlazeCi kraz mlaznicu ova smjesa dabiva velika ubrzanje i brzinam ad
300 do 800 mls napusta mlaznicu i udara a povrsinu obratka. Optimalan ugaa udara
je aka 45
Q
Abrazivna zrna udaraju u neravnine i odnose dijelave tih neravnina i na taj
nacin smanjuju hrapavost obraaivane pavrsine. U slucaju da se obraauje vearna glatka
povrsina, naprimjer staklo, ovom obradom se u tom slucaju hrapavost povecava. Pove-
canje hrapavosti je nekada cilj, naprimjer kada S8 zeli metalna pavrsina "matirati" iii
staklo uciniti neprovidnim.
Postupak abrade abrazivnim mlazam s ciljem snizavanja hrapavosti determinisan je
vefiCinam abrazivnih zrna i vremenom obrade.
184
j
I
I
I
i
U praksi se pod ovim postupkom podrazumijeva i tzv. "pjeskarenje", koje jeste jedan
od prvih naCina ove abrade gdje se U struju zraka uvodi sitni pijesak. No, pjeskarenje
je zadrzano sarno kad ciscenja povrsina, najcesce grubo clscenje odlivaka, otkovaka i
51.
Zrak pod
priliskom
Abrazivna zma sa
bez lecnosti
Slika 4.44. Princip obrade abrazimim miazofll
185
5. IZRADA NAVOJA I ZUPCANIKA
Navojni parovi i zupcasti prijenosnici predstavljaju veama 6esto upotrebljavane masinske
elemente. S obzirom na svoj oblik, namjenu, dimanzije i t.d., postoji citav niz
ka izrade ovih elemenata, RazliCiti postupci izrade su vezani za alatne masine. kretanja
u toku abrade, oblik i reznu geometriju alata, tacnost i kvalite\ abrade i t.d.
5.1. IZRADA NAVOJA
Navoji S8 dijele na vanjske i unutrasnje, dugacke i kratke, sa trouglastim iii nekim dru-
gim profilom, navoje za spajanje iii za prijenos kretanja i td. Izraduju se razlicitim pos-
tupcima abrade rezanjem, Mogu se Izradivati ruena iii masinski. Od masinskih postupa-
ka koristi S8 struganje, glodanje, brusenje i neki ad postupaka vrlo fine obrade. Paseb-
no se maze izdvojiti postupak izrade navoja specijalnim visesjecnim alatima koji se na-
zivaju ureznici (za izradu unutrasnjeg navoja) i narezniee (za izradu vanjskih navoja),
5.1.1. Izrada navoja struganjem
Najjednostavniji naCin izrade navaja struganjem prikazan je na slici 5,1. Ovdje je pot-
rebna astvariti kinematsku vezu izmedu abrtnog glavnag kretanja abratka i pasmicnag
pravolinijskog kretanja alata. Naime, za jedan abrtaj obratka, alat S8 mora aksijano
pomjeriti za veli6inu koraka navoja koji se izraduje. Naravno, oblik alata mora odgova-
rati profilu navaja koji se izraduje. Za zadati korak navoja P i postojeCi korak zavajnag
vretena struga H. odrede se brojevi zuba promjenljivih zupcanika z/ do Z3, tako da se
za jedan abrtaj obratka alat pomjeri za velicinu koraka P buduceg navoja. Obrada se
vrsi u vise prolaza pri cemu su prvi prolazi, prolazi grube abrade, a zadnji, prolazi fine
iii zavrsne obrade, Ulazak alata u materijai moze bit; radijalan iii uzduzan. slika 5.2. Pri
radijaJnom ulasku, obe rezne iviee alata su u zahvatu sa materijalam i rezu strugotinu
istog presjeka. Ovim je proees nastanka strugotine otezan, vece su sile rezanja i trose-
nje alata, sto rezultira slabijim kvalitetom abrade. Prj uzduznom ulasku alata, reze samo
jedna rezna iviea taka da su donekle otklonjeni nedostaci s aspekta stvaranja strugo-
186

:f +f=-
.. - . - ... _. \rum "
z,
+::- H
Slika 5.1.
'p
Princip izrade mnjskog
navoja struganjem a)

b)
c)
Sema ulaska noza pri izradi IUlw
Slika 5.2. . t . I
nua s rugmucm II VIse pro aza:
(I) radija/1w, b) UZdUZIlO, c) komhiIlOl-'a1lfJ
tine. Medutim. s obzirom da je u zahvatu samo jedna rezna iviea, a to znaCi da S8
stranice profila navoja formiraju pod razliCirim uslovima, na ovaj na6in se dobije niza
tacnost profila navoja. Zbog toga se uzduzni ulazak noza kodsti kod zahvata grube
abrade, taka da se izrada navoja sasta)i iz grupe grubih prolaza uzduznim ulaskorn
noza, a zatim, uvijek manjim brojem finih prolaza radijalnim ulaskom noza sa manjim
dubinama rezanja. slika 5.2.c.
Obrada vanjskih navoja postupkom struganja maze se vrsiti i cesijasiim (viseprofilnim)
nozevima prizmatlcnog iii okruglog oblika, slika 5.3. Ovdje se obrada vrsi istovremeno
sa vise profila cime je skracen ukupan hod alata a time povecana produktJVnost. Rez-
ne ivice profila (slika 5.3.a) ovih nozeva su smaknute jedna u odnosu na drugu u ra-
dijalom pravcu za veliCinu pojedinaenih dubina rezanja eime S8 ukupan presjek reza-
nag sloja materijala dijeli na vise pojedinacnih, Ovim se postize ravnomjerna raspadjei2
ukupne sile rezanja sto znati da ie ovdje ravnomjerno opterecenje i trosenie noza.
Ostrenje ovih nozeva se vrs) brusenjem sarno grudne povrsine sa grudnim y=O"
6ime se ovaj postupak pojednostavljuje s obzirom da nema prebrusavanja profile nola
Sve navedeno vrijedi i za kruzni cesljasti naz, stika 5.3.b.
a) b)
Slika 5.3. Cdijasti (viseprojillli) 1l0Z za iZl'atiu Iluvoju: a) prizmaticlli i b) kruzlli
187
Posebna vrsta visesjecnog alata za izradu vanjskog navoja je tzv. glava za rezanje na-
voja, slika 5A Koristi S8 kako za rucnu, taka i za masinsku izradu navoja. Pastoje tri
osnovne izvedbe: sa radijalnim, tangencijalnim i kruznim nozevima. Glavna prednost
ovih alata je primjena za odredeni dijapazon promjera sto je omoguc':eno pomjeranjem
nozeva u glavi. Osim toga, u jednaj glavi S6 mogu mijenjati kompleti nozeva sa profili-
rna za razlicite karake navoja, tako da S8 mogu koristiti i za navoje razliCitih koraka.
Poseban postupak izrade navoje je tzv. ekscentricno rezanje koje se odlikuje velikom
produktivnosGu S obzirom da S8 obrada vrsi brzinama od 100 do 500 m/min sa alati-
rna od brzoreznog telika i cd 250 do 600 mJmin sa alatima od tvrdog metala. Princip
ovog postupka je prikazan na sUci 5.5. Strugarski profilni noz 1 stegnut je u glavi 2
kOja je postavljena ekscentricno u odnosu na obradak 3. Osim toga, glava je zakrenu-
ta za ugaa zavojnice navoja f3 u odnosu na osu obratka. Glava 2 koja ima poseban
pagan i kaja je postavljena na nosac alata na strugu vrsi dva kretanja: glavno rota-
ciono velikom brzinom i posmicno pravoiinijska. dok obradak vrsi lagano obrtno pos-
micno kretanje. Pri odabiranju brzine posmicnog abrtnog kretanja obratka Vo treba vo-
diti racuna da maksimalna debljina strugotine (dsmax ) bude u granicama od 0,05 do
0,15 mm, Pojednostavljena analiza nastanka strugatine i kinematska analiza ekscentric-
Slika 5.4.
188
a) b)
c)
Glave za rezallje vanjskog Ilav()ja: (I) sa b) sa (angend
jalnim lJo1.evima i cj sa kruznim n()zevima
Izrada vanjskog naVOJ8
lzrada unulrafinjeg navo)''''
Slika 5.5.
Princip izrade navoja ekscenlricllim rezalljem
nog rezanja vanjskog navoja se maze ura-
diti aka se kruzne cikloide koje predstav-
Ijaju stvarne putanje vrha alata i posmat-
rane tacke obratka zamijene kruznicama, sli-
ka 5.6. Sa navedene slike je priblizno:
d
smax
"" ssiny, (5.1)
gdje je: 5, kruzni posmak.
Iz trougla BAO, kosin usn om teoremom se
dobije:
e2 ""( DA 12 +(00 'J2 _2 __ 0_A .__0 . COS"!
(2)\222 '
(5.2)
na osnovu cega se dobije:
odnosno:
S Analiza reZ(lnog sloja ma-
lika 5.6. IcrHflJa pri ekscentl'ibwlli
rCZllnju t'tlllj.\'kog navvja
(5.3)
(5.4)
gdje je: D
A
, promjer a!ata, odnosno promjer kruzne putanje vrha noza,
Do. vanjski promjer navoja, odnosno promjer obratka.
Posta
. k . . A d 0,
je e scentncltet e "" --+
2 2'
(d. dub'lna navoja, odnosno ukupna dubina
rezanja), to se, uvodenjem ovog izraza u izraz (5.4) i uz zanemanvanje razlamaka koji
u nazivniku imaju velicine D
A
2, Do2 iii DADo, jer su male, dobile:
(5.51
Prema tome, na osnavu izraza (5.2) i (5.5), kruznl pasmak )8:
(5.6)
189
5. IZRADA NAVOJA 1 ZUPCANIKA
Glavno obrtno kretanje. kretanje glave sa nozem, predstavlja obodnu brzinu VI kojaj
odgovara broj obrtaja:
(5.7)
Obodna brzina obratka, tj. posmicna obodna brzina je:
Vo =sn
A
=Donno '
(5.8)
na osnovu cega se konacno dobije brai obrtaja obratka:
(5.9)
Naravno, uzduzno pravolinijsko pomjeranje glave za jedan obrtaj obratka mora biti jed-
nako koraku navojs koji S8 izraduje.
Ugao zakretanja glave U odnosu na osu obratka S8 racuna prema izrazu:
p
'I' = arctg (Dc -d)'IT'
(5.10)
gdje je: p, korak navoja,
DOl vanjski promjer navja (premjer obratka) i
d, dubina navoja (dubina rezanja).
Neke prepofuke za izbor elemenata rezima rezanja pri izradi navoja struganjem date su
u tabelama 5.1 do 5.7.
Glavno masinsko vrijeme pri izradi navoja struganjem (na univerzalnim strugovima m
strugovima sa vodeCim vretenom) odreduje se prema izrazu (stika 5.7):
gdje je: I, hod noza koji odgovara
duzini navoja,
I"
prazan hod pri ulazu
zahvat,
1
2
, prazan hod pri izlazu
zahvata,
z, broj hodova navoja (proj
navoja),
P, korak navoja i
,; broj pro!aza noza.
190
(5.11)
efektivnoj
noza u
noza '2
pocetaka
I,
I
I
iL __ -=-L
I
\----
I
Odgovarajuce llelic;llc
Slika 5.7, patrcbnc za racultlmjc
giavrlOg vremella pri izradi Ilavo,;a
srrugan,;em
Tabela 5,1,
Preporukc za izhor bra/a pro/aza pri strugart/u metrickog lwl'oja
(radijailli ula'" \'lika:; 2 0) , ..
K 0 R A K N A V 0 J A. P mm
I
0.5 0,75 i 1.0 1,25 ' 1,5 11.75 I 2.0 i
2.5 "'1 3,0 3.5 I 4,0"14,51 5.0 I 5.0 I
BROJ
6.0 I
PROLAZA
0 u b
,
n a n a
,
01 a. mm
0,34 I 0,5 0,94 I I 1,28 I 1.58 I 1,89 I
-
1 . "'5.1..2.8
I 3.12 I 3.14 ! 3,72 ! 0.67 0.8 2.2
0 U b
,
n a
,
e
,
a n
i a 0 10 I a
,
p p
,
u, mm
1 0.11 I 0,17 0,19 0,20 0.22.L 0.22 0.25 0,27 i 0,28 0.34 0,34 0.:)7 I 0,41 i 0,43 i oAtU
2 0,09 I 0,15 0,16 0,17 0,21 0.21 0.24 0,24 I 0.26 0,31 0.32 I 0,34 i 0,39 i 0.40J. 0.43 I
3 0,07 0.11 I 0,13 0.14 0,17 0,17 i 0,18 I 0,20 Q,21 I 0,25 j 0.25 0.28 0,32 I 0.321 0.351

om 0,07 I 0,11 0.11 0,14 0,14 0.16 i 0.17 0,18 I 0,21 9. 22 0,24 0,27 0.27 I
5 0,08 0,10 0.12 0,12 0.14 ' 0.15 0,16 0,18 0.19 0,22 0,24 0,24 10.27
6 0,08 0.08 0.10 0,12 0.13 0.14 0,17 0,17 0,20 0.2210,22 0,24 I
7 I 0.10 0.11 0.12 0,13 0.15 I 0,16 OJ8" 0.20 i 0,20 0,22
8 i 0.08 , 0,08 0,11 I 0.12 0.15 I 0,17 I 0.19 i 0.19 0,21
9
;
i I 0,11 0,12 i.0.14 i 0.14 i 0.16 0.18 I 0,18 0,20
10
,
I 0,11 i 0,12 0,13 0,15 0,17 i_Q,17-!JU9

11 i 0,10 0,11 0,12 0,14 0,16 0,16 i 0.18
12 i 0,08 I 0.08 0,12 0.13 0.15 0.",5 0,16
_.-
13 0,11 0.12 i q.12..1 0.131 0,15
"
,
0.08 0.10 i 0.10 i 0,13 10,14
15 I , I I I i 0.12 10.12
16 I
, ! I i 0.10 0,10,
Tabela 5.2,
Prepol'llke Ul hbo/' prola;.a pri metrickog Ila
vaia (radijailli lila;:;, slika 52.a)
i
I
5.5 I
6.0 i
,
KORAK NAVOJA P,mrn
BROJ 11-:,0:'''',,-::25
2
'1 1,5 I. 1.75 i 2.0 I 2,5 I 3,0 I "5.
0 ubi nan a v 0 j a. mm 1
0.341 0,48 i 0,53'To,?? 0,9 11.07 1.2 1049 1,77 I 2.q,::.ls;?ll?::i[2.89 I 3,2 I 3.45 I
1
,
2
i 3

4
5
6
7
,
8
t- o
1-
10.
11
i
12

13
"
I 15
,
16
Dub ina r e zan j a pop r 0 I a z u, mm I
0,11 0,171 O.l!!._, 0,20 0.22 0,22 0.25 0,27 i 0,26' 0,321 0,33 i 0.36 I 0,41 i 0,41 i 0.441
0.D9 0,14 0.16 i 0,17 0,21 0.21 I 0.23 0.25' 0.26 a.30 0.31' 0.33 . 0,38 1 0.38 i 0,41 !
0.07 0,10 0.11 10.13 0,15 0.15 I 0,17 0,18 0.20 i 0.23 I 0,24 0,27 I 0,301D.32 TD.35l
0.07 0,07 0,09 0.10 0,13 0.13 I 0.14 0,15 0,16 I 0.19 i 0.28 j
I 0,08' 0.091'0,10 0,11 10,12 0,13 .O,14-! 0.\7 0,18 0,21 I C,22 0,22 0,24!
, 0,08 I 0.08 0,09 0,11 0.12 0.13' 0,15 0,15 019 0,20 0,20 0.22J
I _. 1 . 0,09 0.10 .Q.l1 0,12 0,14 0.14 0.16 I 0.17 0,18 0.20 I
: 0.08 0,08 0.10 0.11 0.13 0,13 0.15 0.16:
l-, . 0,10 ! 0,10 0.12 0.12 0,14 0.15 i 0,16 0.18
L 0,08 j 0.10 0.11 10.12 0.13 \ 0,15 ) 0,15 0.16
10.09 0,10 I 0,'11 i 0,12 I 0.14 i 0.14 I 0.15
- i 0."08-' 0.08 I 0.10 0.12 0,14To,14 i 0.15 I
0,10 1_9,11 I
I I I 0.08 0.10 0,12 I O.J.L
I 0,12 I 0.12 i
0,10 0,10
191
5, IZRADA NAVOJA I ZUPCANIKA
Tabela 5,3,
Preporuke za izbor hroja prolaza prj strugalljll vanjskog metrickog navoja
(lIzduzni ulaz stika 5 , b) , .. _.
i
KORAK
NAVOJA, P. mm
5,5 16Y
0,5 0.75 1.011.25 1.5 I 1,7512,0 2,5 3,0 3,5 4,0"1 4,5 5,0
BROJ
PROLAZA
Dubina
navoja, mm
0,38 0,57 0,77 I 0,91 1,07
1,3
0
11,461.1,81 12,1612,52 I 2,86
3,20 3,57 3,9 !4.25 1
D u bin a rezanja P 0
prO I a z u, mm
I
1 0.12 0,19 0,22 0,23 0,25 0,25 0,29 0,31 0,39 I 0,39 0.42 0,47 0,49 0,53
2 0,17 0,18 0,19 0.24 0.24 0,27 0.27
0,30 L 0,35 0,3710,39 0,45 0.46 I 0,49
3 0,08 0,13 0.15 0,16 0,19 0,20 0,20 0,23 0,24 0,29 0,29 I 0,32 0,37 0,37 0.40
4 0,08 0,08 0,13 0,13 0,16 0,16 0.18 0,19 0.21 0,24 0.25 0.27 0,31 0,31 0,34
5
0,09 0,11 0,14 0,14 0,16 0,17 0,18 0,21 0,22 0.25 0,27 0.27 0,31
6
0,09 0.09 0,11 ' 0,14 I 0,15 0,16 0,19 0.19 , 0,23 0,25 0,25 0,27
7
0.11 0,13 0.1 4 0.15 1 0.17 0.18 ' 0.21 0,23 0.23 0.25
8
0,09 0,09 0,13 0,14 0.16 0,17 0.19 0,22 0,22 I 0,24
9
0.13 0.14 0,16 0.16 0.18 0,21 0.21 0.23
10
0,09 0,12 0.14 0,15 0.17 0,20 0,19 0,22
11
0.11 0,13 0,14 0,16 0,18 0.18 0.21
12
0,09 0,Q9 0,14 0,15 0.17 0,17 0.18
13
,
0,12 0,14 0,14 I 0.15 0.17
14
I
0.09 0,11 I 0,11 0,15 0.16 i
"
I
I 0,14 Q,14l
16 i
T I
I ,'1011 a.lll
Tabela 5.5. Preporucene brzine rezanjll ri' d' p lzra I mlViJ.I"
MATERIJAL
TVRDOCA, HB I Promjer navoja,
OBRATKA
mm
A L A T
I
I
Brzorezni celik
,
Tvrdi metal i
100 do 225
< M25 12 do 15
I
18 do 60
,
I
> M25 15 do 18
,
60 do 90
,
I Ugljenicni i legirani
,
I eelik i celieni liv
225 do 375
< M25 9 do 12
,
15 do 46
I
I
, > M25 12 do 15 I 30 do 60
I
375 do 535 I
< M25 1,5 do 4,5
!
12 do 30
I
I
> M25
,
I Nehrdajuci
4,5 do 7,5
I
24 do 40
,
celik i
I
135 do 440
I
< M25 2 do 6 I 20 do 30
I
celieni liv
I
> M25 3 do 8 i
24 do 37
Sivi liv 110 do 320
< M25 8 do 15 26 do 43
> M25 10 do 18 49 do 73
Nodularni i
110 do 400
< M25 8 do 15 26 do 43
I temper liv I > M25 10 do 18 49 do 73
Tabela 56 Preporukezagrudn k d I lllgllO r 0 g ava Zll izradu navoja
MATERIJAL OBRATKA
Radijalni nozevi. Tangencijalni nozevi,
I
Kruzni nozevi,
Y,O
Mehki celik
Y,O /"
Tvrdi eelik
15 do 25 25 20 do 25
0
Cr-Ni celik 10 do 12 25 18 do 20
Gelieni liv 0
Tabela 5.4.
Preporuke za izbor hroja prolaza pri strugw,;u mlUtndlljeg metrickog
voja (uzduzni ulaz <;lika 5 2 b)
"
K 0 R A K
NAVOJA. P, mm
BAOJ
0,5 I 0,75 1,0 1,251 1.5 I 1,75 2,0 I
2,5 I 3,0 I 3,5 I 4,0 I 4,5 I 5,0 I 5,5 I 6,0 'I
PROLAZA
Dubina
navoja. mm l
0,39 I 0.54 I 0,71 I 0,87 1,,03 11.2111.37-T 1,7-iT 2.021 2.331 2.
6S
T 3.0
3,3 3,66 i 3,96 I
D u bin a rezanja P 0
pro I a z u, mm \
1 0,13 I 0,19 0,22 0,23 0.25 0,25 0,29
0,31 0,32 1 0,37 0.38 0.41 I 0,47 00471 0.50
2 0,10 0,16 0,18 0,19 . 0,24 0,24 i 0.26
0,29 I 0.30 , 0,34 I 0,35 I 0,38 0,43 0,43 I 0,47 I
3 0,08 0,11 0.12 0,15 0,17 0,17 0,19
0,21 0.23 I 0,26 I 0.27 0,31, 0,34 I 0.37 ,
GAG
4 0,08 I 0,08 0.10 0,11 0.15 i 0,15 0,16 0.17 I 0,18
0.22 \ 0,24 I 0,26 0,29 0,30 0.32 I
5
0,09 0,10 0,13 0,14 0,14 0.15 0,16 I 0,19 i 0,21 0,24 I 0,25
0,25 I 0,27
I
6
I 0.09 0,09 0,10 0,13 0,14 I 0,15 0,17 0,17 0.22 I 0.23 0.23 0,25 I
7
0.10 0,11 0,13 0.14 0,16 0.16 0,18 0.20 0.21 0,23
8
0,09 0,09 0,11 0,13 0,15 0,15 I 0,17 0,18 0,19 0.22
9
0.11 0,11 0.14 0.14 0,16 0,17 0,18 0,21
10
0,09 0,11 0,13 0,14 0.15 0,17 0.17 0,18
11 I
0,10 0,11 0,13 0,14 0,16 0,16 0,17
12
0,09 0,09 0,11 0,14 I 0,16 0,16 0,17
13
0,11 0,13 0,14 0.15

14
0.09 0,11 0.11 0,14 0,15
15
I 0,14 0,14
0,11 0,11
I Mehki sivi hv 5
Tvrdl Sivi Ilv 0
I Bakar
15 do 20
Bronza
25 30
I Mesing
2 do 3 0 do 10
i Aluminijum
12 do 15 22
20 do 25 28 do 33
TabeJa 5 7 Preporuke za b 11 TZI II reZUllJa prt lZrlldi navuja sa glavama za rezanje
MATERIJAL OBRATKA
Brzina rezan'a, v, m/mln, za korak navoja, P. i mm
< 7
I 8 do 15 I
Sivi Ii\'
16 do 24
,
NehrdajuCi celici
7,5 12 15
Lahko obradijivi celici
2,5 do 3 3 do 4,5 4.5 do 6
Srednjeugljenicni ceiici
4,5 7,5 12
Niskougljen'lcn': celici
2,5 3 4,5
Aluminijum
3,5 6 9
MeSing
15 34 55
15
Manganska bronza
34 55
9
Aluminijumska broza
18 30
Bakar
4.5 7,5 12
4,5 7,5 12
Magnezijum 15
Cink
34 55
15 34 55
16
'=
193
192
5.1.2. Izrada navoja ureznicima nareznicama
" . . (10 do 15 mm) pomocu urezni-
Izrada unutrasnjih navoja, naroclto manjeg promJera < '... . . v
ka predstavlja jedan od najefikasnijih, all istovremeno i I,.
ostupaka. Dakle, alatl se zovu ureznici a postupak se rucno Iii
p "' . . . . bratke kOJ"i imaiu prethodno Izbusen otvor. Na sllel 5.8
na bUSllicama III strugovlma za a , . . . "p
. .., d urezn'lka Ureznik je alat U obllku zavoJnlce preklnute ravnrm I I
pnkazan Je pnnclp ra a . r p
zavojnim zljebov"lma koji kao kod zavojn'lh burgija imaju stru
9
?
ali i zadatak formiranja sitnije strugotine. Za izradu desnog
li"evim zavo'nlm zljebovima, i obrnuto. Broj zljebova je oblcno rI II .,ce!rl ...
I 'k' J d U obl'lku konusa da bi se ukupna debJjina materiJala kO)1 58 treba
ureznl a )8 ura en . . ".
odstraniti obradom, podijelila na vise manjih pOJedlnacnlh. Ako se pretpostavi da urez
nik Ima samo jedan zJijeb (teoretska pretpostavka neophodna za . anallzu ..re+
I ' terl'l'ala) tada bi svakl od pet zuba (stika 5.8) skldao matenjal debl!lne
zanog sOJa ma , .) d'" r b em
d 1 koja se dobije kada se ukupna debljina (presjek po IJ.e I sa rOJ
zuba u konusnom (uvodnom) dijelu ureznika. Na 5.8. otpada na
, b" f' ana S obzirom da ureznik Ima oblcno tn III cetm zlJeba, onda se
ledan zu Je sra Ir . , . 'k N
. ,. .. . d ubu trebaJu podljeliti sa brojem zljebova ureznl a. a
abllJezene debljlne po Je nom z .... .
'd' detall'u na sllci 58 za slucaj ureznika sa tri zljeba, deblJlna d
r
se dljeiJ na
IZ vOjenom . , . ., d br', t got
tri jednaka dijela. S obzirom na oblljezene velicine na navedenoJ SiJCI, e )Ina s ru 1-
ne po jed nom zubu je, dakle jednaka:
d,
194
v
IV
/I

.-
./2
1
"'I
cosE-f{J
2 .
r
Slika 5.8. Princip rada ureznika
(5,12)
0
y
I
'I
01
:;1
gdje je: H2, visina profila navoja,
P, korak navoja,
z, broj zavojnih zljebova ureznika,
/1, duzina konusnog dijela ureznika,
e, ugao profila navoja i
cp, ugao konusnog dijela ureznika .
POSTUpel aBRADE REZANJEM
U sluGaju da ureznlk reze cijelom duiinom konusnog dijela (sluGaj kada je duzina na-
veja - navrtke jednaka duzin! kanusnog dijela ureznika), tada bi ukupna povrsina reza-
nog sloja materijaia (strugotine) bila jednaka povrslni profila jednog naveja. Za troug-
Jasti oblik profila navoja ova povrsina je jednaka:
ctg.
2
(5,13)
U slucaju da je duzina naveja (navrtke) manja od duzine konusnog dijeJa ureznika,
tada je ukupna povrsina rezanog sloja materijala manja od vrijednosti date izrazom
(5.13).
S aspekta Gvrstoce ureznika veoma je vazno proracunati maksimalni (I<riticni) presjek
rezanog sloja materijala. Ovaj presjek je vezan za pocetak rezanja prvog neskracenog
zuba navoja., Ij.:
(5,14)
gdje je: h
m
duzina navoja (navrtke), duzina konusnog dijela ureznika, P, korak na-
voja, E. ugao profila navoja,
Poznavaju6i materijai obratka i sa podatkom za Armw maze se izracunati dazvoljeni
obrtni moment rezanja koji mora biti manji ad torzianog momenta ureznika. Drugim
rijeCima, na taj natin se proracunavaju elementi rezanja s aspekta cvrstoce ureznika.
Moment rezanja se ne racuna kao sto je to bio slucaj kod busenja i upuslanja iii pro-
sirivanja (izrazi (2.29) j (2.30)) iz prostog razloga sto je veama tesko proracunavali po-
vecanle ovog momenta usljed povecanja trenja izmedu ravnog (kaHbrirajuceg) dijeJa
ureznika, kada konusni dio ureznika jOs uvijek reze a istovremeno je cilindricni dio
ureznika u kontaktu sa obratkom. Zbog toga, za prakticne proracune, najjednostavnije
je racunati moment rezanja pri izradi navoja ureznikom, prema eksperimentainom mo-
deJu:
Nm,
(5,15)
gdje je: D, mm, promjer navaja, P, mm, korak navaja, C
k
, x i y, konstanta i ekspo-
nenti cije se vrijednosti odreduju eksperimetalno. Za najcesce materiale abrat-
ka, u tabeJi 5.8 su date vrijednosti navedene konslante i eksponenata,
195
Tabea 58
. k
VnjednostlO t C . ekspollellata x i y u modeill (5.15) ons an e
k'
C", xi Y MATERIJAL OBRATKA Uteznici za navrtke Masinski ureznici
0,04 0,27
0,03 0,22
[ do 140 HB
0,27
Ck
Sivi liv 140 do 180 HB 0,31
180 do 220 HB 0,39
Sranza ) mes!!:lf!. 0,78 0,53
x 1.7 1.4
L
1.5 1,5
Pri izradi ja veGe duzine ili navoja u neprolaznim otvorima, presjek strugotine bi
bio tako da bi 5ile rezanja ugrozile cvrsto6u ureznika sto bi do
15tog. U takvim slucajevima niti produzenje konusnog nace 5
k '1 ezanJ'a ta S8 tada koriste dva iii tri ureznlka. OVdj8 se dakle, ukupnl
u upnu 51 u r , . v k" od njih rav-
presjek rezanog sloja materijala dijeli na vise ureznika .cemu S8 III 'k . 111_
nom'ernije opterecuje. Pri tome je geometrijom tacna deflnlSan 1-ureznlk, .1.
Na slici 5.9 prikazana je raspadjela ukupnog pre.sjeka slaJa :natenJ8!a
na tri ureznika pri cemu pastaje tri karakteristicna slucaj8. shc! 5.9.a Je
slueaj kada sva trl ureznika imaju razliCite duzine ela, I :. 1.1
smanjen je vartjski promjer, dok su sva tri ureznika ImaJu srednjl.promjer. Na
59 b prikazan je slueaj sliean prethodnom uz jednu razliKu a to Je da sre "I.
ureznika malo razlikuju. Konaeno, treGi slucaj, sli ka 5.9.c, predstavlJa
. . .. . iste promJ'ere ali sarno sa razlicitim duzlnama konusnog IJe a.
kada SVI ureznlCI ImaJu , ,. v. mo za na-
Ovakva kambinacija ureznika nije pogodna za navoje veclh duzma, nego sa
voje keji se izraduju u neprolaznim otvorima,
S obzirom na namjenu postaj: nekoliko konstruktivnih (o.blika). Na v slici
5.10 prikazani SU neki najvaznlji. Takoder, na istaj slid p.nkazant su I obhcl poprecnog
presjeka ureznika, odnosno ablik reznag klina zuba ureznlka.
196
/II
a)
II
I
-k--l,,-v,:-T /II
b)
/I
I
c)
Slika 5.9. Nacini raspodjele ukupnog rezanog sloja materijala na tri ureznika
Na silici 5.10.a i b prikazani su rucni ureznici sa ravnim i zavojnim zljebovima. Koriste
se U setu od dva iii tri ureznika radi smanjenja sile rezanja i 5 tim u vezi mogucnosti
rucne izrade navaja. Slika 5.1 D.c prikazuje standardni masinski ureznik, a slika 5.10.d
specijalnu izvedbu masinskag ureznika namijenjenag za maSOvnu proizvodnju navrtki na
specijalnim alatnim masinama. Postupak izrade naveja na ovim masinama je sl)edeci
Ureznik kOji ima savijeni oblik je uveden u ista taka savijenu cijev. Unutrasnji promjer
te cijevi, kaja sJuzi kaa vodilica navrtki (izradaka), je nesto veGi ad vanjskog pramjera
matiee. Pagonskom dozirnam glavam se "navrcu" pripremci na ureznik i to jedan za
drugim. Pralaskom avih pripremaka kroz radni dia ureznika, navrtkama bivaju urezani
navaji i kOje dalje, patiskivane od narednih, bivaju transportavane zakrivljenim dijelom
ureznika i vodete cijevi prema izlazu. KalibrirajuGi ureznik, slika 5.10.e, kako to i sam
naziv kaze, sluzi za kalibriranje i izradu navoja visoke tacke. Knacno, na slici 5.10J pri-
kazani su oblici reznih klinava zuba ureznika. Jedina razlika je zapravo u izvedbi i izra-
dj leone povrsine zuba. Napaminje se da najve6u primjenu imaju ureznici sa lednom
povrsine u abliku Arhimedove spirale.
U literaturi posteji solldna baza padataka 0 elementima rezima rezanja pri izradi unul-
rasnjih navoja ureznicima. U tabelama 5.9 do 5.12 date su neke ad tih preporuka.
Glavno masinsko vrijeme izrade S8 racuna prema izrazu (slika 5.11):
f _1+lj+12 /+/1+/2
, - ----+
g Pn
1
Pn
2
(5.16)

, 12)
a) b)
c)
d)
e)
Slika 5.10. Neke vrste ureznika: a) rueni ureZlJik sa ravllini Zljeb()vima, b) rueni ureznik
sa zavojlJim i./jehm'ima, c) ureznik, d) lIreznik za urezivaltje nal'oja
u navrtke na specijulnim alatllim maJinama, e) kaUhrirujuci ureznik if) ()slJovlli obUd
reCllog ureznika: /1) ledna povrsiuli II obUku Arhimedove spirale,}2) [edlla
IlQ kruZllog obUka,j3) ravua leolta
197
gdje je:
I. duzina navoja (duzina rezanja).
/I! ulazna duzina (1 do 3 koraka navoja),
/2. izlazna duzina (2 do 3 koraka navoja),
P, korak navaja,
n'l braj obrtaja prj rezanju navaja,
n2, bra] obrtaja pri vra6anju ureznika (odvrtanje
ureznika).
Slika 5.11. Odgovarajuce velic;lIc
potrebne za raiunallje
giavlIog vremella pri izradi navoja
ureznicima
Tabela 5.9. PreporuCime vri;eduosli grudllog i leanog ugla ureznika
MATERIJAL OBRATKA
Grudni Ledni
ugao, y, () uQao, a, Q
MATERIJAL Grudni
Ledni "I
OBRATKA uqao, 1',0 UQao, a,",
Ugljenicni do 400 12 do 15 10 do 12
celik, do 700 8 do 12 10 do 12
... I HB <
180 2 do 3 5 do 7
,
SIVI!lV HB >
180 o do 2 5 do 7 I
Rm. MPa do 900 6 do B 10 do 12 Kovani liv 6 do 8 5 do 7
Cellcni liv 6 do 10 5 .cl2J
Mes'lng 15 do 20 16 do 20
I Legirani celik -do 900 6 do 9 5 do 7
I Rm. MPa I preko 900 3 do 6 5 do 7
Bronza 6 do 8 6 do 8
Cink 15 do 20 16 do 20
! NehrdajuCi celici 6 do 10 6 do 8
obQl!nih melala 15 do 20 16 do 20
SiJumin 8 do 12 10 do 12
Tabela 5 10 Preporuke za bninu rezanja prj izradi navoja ureznicima ,
I
MATERIJAL OBAATKA
Brzina rezan'a,
"
m/min, za materiial ureznika
Alatni celik Brzorezni celik
! Konstrukcionr nelegirani celik, Rm:;; 450 MPa 6 do 10 10 do 15
I Konstrukclonl nelegiran! celik, Rm::; 700 MPa 4 do 6 B do 15
I Konstrukclon. neleglrani celik, Rm ::; 900 MPa 3 do 6 5 do 10
Konstrukcioni iegirani talik, Rm::; 750 MPa 3 do 5 5 do 10
Konstrukcioni iegirani talik, Rm> 750 MPa 1 do 3 3 do 8
Alalni telicr 1 do 3 3 00 8
telicnl IIV, Rm ::; 600 MPa 2 do 5 3 do 10
I Sivi IIv 6 do 8 8 do 12
Temper liv 6 do 10 8 do 15
Alllm!nijum 12 do 20 15 do 30
Elektrolit!cki ballar 15 do 25 25 do 40
Silumin 8 do 12 10 do 20
Meslng (zilavj 8 do 12 12 do 20
Mesing (krl) 10 do 15 20 do 30
Bromza 6 do 8
,
8 do 12
I Bakar 5 do 8
1
5 do i5
Gmk 10 do 20 20 do 30
,
Tabela 5.11.
Preporuke za brzinu pri izradi naroja ureznicima II zarisnosti ad
promjera navo;a i materijaia obm/ka
Promjer Korak Brzina rezanja, 1', m/min, za mate.!.i,@il obratka'
Ugljenicni celik, I Sivi liv,
navoja, mm navoJa, mm
Rm -- 500 do 800 MPa I 150 do 230 HB I AI legure i
L. 16
1,5 19.0 II 13,4 I 38,6 I'
1-___ ___ . ____ 33,6
24 1,5 23,5 I 16.7 I
1-___ __ ' ___ 1
30 2,0 23.5 II 11,7 ,I 45.::.
..
, . --
36 i 3,0 20,5 I 14,6 'I .
_--:_-j __ ____ ____ + ___ __ -+ ___ -,-_. __
1
- 42 3.0 24,5 17 5! I.
4,0 17.1 I 12:2 i
r.. 45 3,0 26,5 !I 19,0 'I
4,5 18,5 13.2
Tabela 5.12.
Preporuke za brzillu rezanja pri izmdi Ilovoja ureznicima ute.fko
l;ivim materijalima
MATERIJAL OBRATKA
I
Rm, MPa
Brztna rezanja, v, mlmin, za promier navoja I
M4 do M6 M8 do M12 M14 do M20 J
Vatrootporni celiei
I < 700 5 do 6 7 do B 9 do 11
l
Nehrda'uCi celiei
I
< 1200 2,5 do 4.0
,
5 do 6
I
6 do 10
Celici otporni na korozii!)
,
I
600 do .1200 1.8 do 2,5 3,5 dO 4,5 i 4,5 do 7.0
,
,Vatrootporne legum
I
800 do 1000
I 1,0 do 1,5
i
2.0 do 2,5
T25
do 4,0
i
1000 do 1300 ! 0,5 do O.B
,
1.? de 1.5 do 2,0
i
, '1,2
.,
I
600
I
1,5 do 2.5
I 3,5 do 4,0
,
Ii do f,
,
Tiianove legure
800 do 1000 0.8 do 1,5
I 2.0 do 2,5
i
2,S do 4,C
1200 do 1400 0.5 do 0.8 . .l.....J,2 00 1.5 1.5dO:-;.J
Celici velika cvrstoce i 1500 do 1700 0,3 do 0,5 i 1,0 do 1,5
i 1,5 dO 2,5 i
Napomena' ,
/
1, Materijal ureznika -, brzoreZni celik,
2. Pri izradi navoja samo jednim ureznikom iii pri obradi navoja u neprolaznim otvonma, vrijed-
I nosti za brzinu rezanja treba umanjiti dva puta
Izrada vanjskih navoja S6 vrsi alatima koji S8 nazivaju nareznice. Sve ana sto je rece-
no za izradu unutrasnjeg navoja ureznidma, vrijedi i za izradu vanjskog navoja narezni
cama, pocevsi ad analiza rezanog sloja materijala, preko sila razanja, odnosno,
momenta rezanja, do masinskog vremena. Na slid 5.12 prikazan je oblik okrugle na-
reznice za izradu metrickog navaja. I ovdje, kao i kod ureznika, konusni diD nareznice,
predstavljaju njen radni die. Na slid 5.12 prikazana je nareznica sa razlicitim uglovima
konusa s jedns i druge strane. Nairne, najcesce su uglovi konusa isti na abe strane
pri cemu S6 koriste i jadna i druga strane. Ugao konusa je obicno qJ -= 50, aka su
konusi isti na abje strane. S obzirom da je za tvrde materijale obratka pozeljna manja
vrijednost ugla (j), a za mekse veGa, to se nareznica prikazana na slici 5.12 koristi,
kako za obradu tvrdih, tako i meksih materijala.
Postoji nekoliko oblika nareznica: nareznice izradene lz jednog dijela (okrugle, kvadrat-
ne i sestougaone), cijevne, bravarske i glave za nerezivanje. Os'lm toga, nareznice
mogu biti i rasjecene (detalj A na slici 5.12) Cime se moze mijenjati promjer navoja.
U tabelama 5.13 i 5.14 date su preporuke za izbor brzine rezanja j grudnog ugla kod
nareznice, a u zavisnosti od materijala obratka i promjera navoja koji se izraduje.
Stika 5.12. Okrugla naremica za izradu vanjskog navoja
200
Tabela 5.13. Preporuke za brzinu rezallja i grudlli ugao prj izradi a n vOJa nareZlllcama
MATEAIJAL OBRATKA
Brzina rezanja, V, mimin, Grudni I
za nareznice od: ugao, I
Alatnoq 6elika Brzoreznoq 6alika 1',
Konsirukcioni nelegirani 6eJik, Rm s: 450 MPa 2 do 3 5 do 8 12 do 15
Konslrukcioni nelegirani 6elik, Rm s: 700 MPa 1 do 3 4 do 8 8 do 12
Konslrukcioni nelegirani Gelik, Rm s: 900 MPa 1 do 2 2 do 5 6 do 10
Konstrukcioni legirani Gelik, Rm s 700 MPa 1 do 2 2 do 5 6 do 10
I Konstrukcioni legirani Galik, Rm > 700 MPa 1 do 3 6 do 8
Alalnl ealik 1 do 3 8 do 10
I Celieni liv, Rm s: 600 MPa 2 do 5 4 do 8
\Sivi liv 1 do 2 2 do 4 2 do 3
ITemper liv 2 do 3 3 do 5 5 do 8
i Aluminijum 2 do 6 6 do 12 15 do 25
I Elektroliti6ki bakar 2 do 5 5 do 8 15 do 20
I Silumin 3 do 8 8 do 15 10 do 15
Mesing {iilav) 1 do 3 2 do 5 8 do 12
Mesing (krt) 1 do 3 3 do 5 2 do 5
Bronza 3 do 6 6 do 10 5 do 8
Bakar 3 do 4 4 do 8 15 do 20
Tabela 5,14.
Preporuke za brzillll rezallja pri izradi Ilavoja noreZllicama u zavis/lOsti
ad promjera navajo i materijaia obratlw
PCOm!8C I Kocak
Brzina rezanja, l', mjmm. za materiial obratka
navoja, mm navoja, mm
Ugljenieni konstrukcioni Gelik,
! I
Rm- 700 MPa
AI legum Sivi liv
4
0,5 3,5 15,3 7,6
0,7 2,3 10,2
6
0,75 3,4 15,3 8."1
1,0 2,5 10,8 8,1
8
0,75 4,9 21,5 8,8
I
1,25 2,7 11,7 ( 8,8
10
1,0 4,3 20,0
i
9,2
i
-,
1,5 2,8 12,3 9,2
12
1,0 5,7 25,0 I 9,6
1.75 2,9 12,8
~
9,6
16
1,5 4,9 21,5
!
11,5
2,0 3,5 15,3 11,5
20
1,5 6,4 28,0
I
15,0
2,5 3,5 20,0 15,0
24
3,0 7,9 35.0
I
11,5
4,5 3,5 15,3 I 11,5
201
,
:
I
I
,
i
,
I
I
5. IZRADA NAVOJA I ZUPCANlKA
5.1.3. Izrada navoja glodanjem
Nava]i i zavojnice se mogu izraaivati i glodanjem. Postoje dva giavna nacina izrade na-
voja glodanjem koji zavise ad geometrijskih karakteristika navoja kao i oblika profila na-
voja. Za navoje i zavojnice koraka veceg ad 3 mm sa trouglastim j trapeznim oblikom
profila koristi se koturasto glodalo koje ima oblik zuba koji odgovara obliku profila. sli-
ka 5.13. Za navoje koraka ad 1 do 3 mm sa trouglastim oblikom profila karisti se
valjkasto (viseprofilno) glodalo, sHka 5.14. Princip nastanka strugotine, bez obzira sto se
radi a posebnim postupcima glodanja s aspekta obratka i izratka, potpuno je isti kao
kod bilo kog drugog postupka glodanja, objasnjenog u tacki 3.1. U poredenju sa izra-
dam navoja ureznikam i nareznicom, a narocito struganjem nozem, glodanje navoja
ima dvije glavne prednost!; tacnost navoja i kvalitet obradene pavrsine i produktivnost
postupka.
Kod g!odanja navoja katurastim gladalom, slika 5.13, asa glodala je zakrenuta za ugao
zavojnice navoja f3 (f3 "" arctg P / n Ds, P, korak navoja, Os, srednji promjer navoja).
Prije pocelka obrade glodalo S8 dovodi u pocetni paloiaj sa zauzimanjern dubine reza-
nja kojoj odgovara ukupna visina profila navoja H
2
, tako da se navaj izraduje sarno s
jednim prolazom glodala (u pravcu ose obratka). Obrada se vrsi na taj nacin sto se
glodalo obrce obimnom brzinom Vi (brzina rezanja) i pomjera uzduznom brzinom Vs
(posmicna brzina koja odgovara velibni koraka navoja). Obradak vrsi pomocno obrtno
kretanje brzinam Vo. Kinematikam alatne masine je amagucena da se za jedan obrtaj
abratka glodalo pomjeri uzduz ose obratka za velicinu koraka navoja.
Kod glodanja navoja vretenastim viseprofilnim glodalom, slika 5.14, glodalo se moze
smatrati kao set vise koturastih glodala (sirina glodala je obicno za velibnu trl koraka
veta ad duzine navoja koji se izraduje), koja su sastavljana u jedno kompaktno vise-
profilno g!odalo. S obzirom da svako elementarno jednoprofilno glodalo moze, za jedan
obrtaj obratka i pomjerajuci se aksijalno za ve!icinu koraka i izraditi jedan zavojak na-
vaja, to viseprofilno glodala maze, dakle. za jedan obrtaj obratka, izraditi navoj po cita-
voj svojoj sirini, adnasno duzini obratka. Zapravo, obradak napravi 1,1 do 1,2 obrtaja a
za to vrijeme se viseprofHnim glodalom izradi navoj po cijeloj duzini obratka. Glodanje
navoja potinje radijalnim primicanjem glodala (sp) koje se obrce obimnom brzinom v,
dok obradak miruje. Na taj nacin ze vrsi zarezno glodanje navoja po jednoj, uslovno
receno, izvodnici abratka. Ova taza glodanja se zavrsava kada se formiraju puni proHIi
navoja. Nakon toga, obradak se pocinje obrtati a glodalo nastavljajuCi sa obrtanjem se
jos pomjera u posmicnom uzduznom smjeru. Pri izradi navoja viseprofilnim glodalom
na komadima koji zbog svog oblika nemaju moguenost obrtnog kretanja, glodalo vrsi,
osim obrtnog glavnog i pravolinijskog posmicnog, jos i kruzno (planetarno) kretanje,
obiiazeCi oka obratka. Glodanje viseprofilnim glodaHma je primjenljiva i za unutrasnje
navoje.
202
Slika 5.13.
glodalima
Sematsk; prikaz glodanja
voja (zavojnica) koturastim
srk 514 Sematskiprikazg[oda.
I a . . navo.ia }Jrelenaslim
gloda/om
Elementi rezanog sloja materijala pri glodanju navoja analiziraju S8 na isti nacln kao
kod glodanja (tacka 3.1.4). Serna rezanja sa karakteristicnim velicinama za analizu reza-
nog sloja materijala pri glodanju navoja (za oba slucaja: glodanje koturastim i visepro-
filnim glodalima) prikazana je na slici 5.15. Kao rezultat obrtanja glodala brzinom Vt
zub glodala ce uCi u zahvat sa materijaiom obratka u tacki 1 a iz zahvata izaei u
tacki 2. Pri tome se debljina strugotine poveeava ad nule do maksimalne d
smax
' a
zatim zub glodala trenutno izlazi iz zahvata sa obratkom. Kruzna veliCina obiliezena na
navedenoj slid sa Sz predstavlja posmak u milimeirima po jed nom glodala.
Maksimalna debljina strugotine Je:
Ssmax =Sz sinrp,
i srednja debljina:
Koristeci postupak dat izrazima
(3.13) da (3.15), za gladanje, uz
zamJenu odgovarajueih veliCina, dobi-
je se:
gdje je: Do, premjer obratka,
D
a
, promjer alata (glodala),
H
2
, visina profila navoja
(ukupna dubina rezanja).
Slika 5.15.
(5.17)
(5.18)
Formiranje strugofillf' pn"
glodanju ,wpoja
203
Brzina rezanja predstavlja obodnu brzinu glodala, tj:.
D -nn
vI == -'--@.,m/min,
1000
iz 6ega S8 izracuna brai obrtaja gladala:
1000 v,
na =--D-'
n ,
a/min.
(5.201
(5.211
Lagana obrtanje obratka brzinom va naziva S8 kruzni posmak. Na slid 5.16 prikazani
su pojedinacni posmaci po zubu glodala Sz kao i posmak po jednom obrtaju glodala
Sf. Kruzni posmak (obrtno kretanja obratka) je:
gdje je: Do. mm, promjer obratka (vanjski premjer navoja),
no, a/m"ln, bra) obrtaja obratka.
S drug8 strane, ovaj posmak je jednak:
So ::= S, n
a
, mm/min,
gdje je: s" mm/obr.glod., posmak po jednom obrtaju glodala,
n
a
, a/min, bra) obrta)a glodala.
Posta je rosmak po jednom zubu Sz re-
lativni put obratka u odnosu na alat a
ko]i traje za vrijeme kontakta jednog zu-
ba sa obratkom, a takoder, s obzirom
da je posmak po jed nom obrtaju glodala
zbir svih pojedinacnih posmaka po zubu,
Ii:
(5.241
__ n.::,__
(5.221
". (5.231
z"" 8, broj zuba
sr=s:z
to je konacno, kruzni posmak kojeg vrsi
obradak jednak:
50 =5
z
zn
a
, (5.25)
Posmaci po jednom zubu S4 i
Stika 5.16. posmak pojedllom obrtaju
alata (gJodala) Sr
gdje je: z, broj zuba glodala.
U literaturi se mogu nad podaci 0 elementima rezima rezanja pri glodanju navoja. U
tabeli 5.15 date su neke preporuke za izbor brzine rezanja i posmaka po zubu uz
pomenu da je brzina obrtanja obratka u direktnoj vezl sa brzinom obrtanja giodala i
posmaka po zubu, sto je i pokazao izraz (5.25).
204
POSTUpel aBRADE REZANJEM
Tabela 5.15.
Preporuke za iwor brzille i posmaka po zubu pri glodallju
navoja glodalima od brwreZllog
MATERIJAL OBRATKA Tvrdoca, HB
Brzina rezanja, Posmak,
v, mimin 5z, mm/zubu
85 do 125
I
30 0,05
125 do 175 37 0,05
UgljeniGni konstrukcioni Gelik 175 do 225 30 0,05
225 do 275 24 0,04
275 do 325 21 0,025
100 do 150 52 I 0,05
Lahko obradljivi ugljenicni celici 150 do 200 55 I 0,05
(celici za automate) 200 do 250 38
,
0,05
!
275 do 325 30 \ 0,025
125 do 175 34 0,05
legirani celiei
175 do 225 27 0,05
225 do 275 21 0,04
275 do 325 20 0.025
Feritni celiei 135 do 185 i 34 0,05
Austenitni nehrdajud Gelici
135 do 185 27 0,05
225 do 275 24 0,04
Austenitni lahko obradljlvi celici 135 do 185 30 0,05
(sa dodatkom sumeora i olova) 225 do 275 27 0.04
135 do 185
I
34
1
0,05
Martenzitni nehrdajuCi celici 185 do 225 30 i 0,05
275 do 325 18 I 0,025
! Lahko obradljivi martenziini celiei
135 do 185 46 0,05
185 do 240 41 0,05
275 do 325 23 0.025
Preciiipaeiono otvrdnuti nehrdajuCi
150 do 200 21 0,05
celiei
275 do 325 18 0,025
325 do 375 14 0,025
Ono 5tO je s prakticnog aspekta va.zno, a vezano je za brzinu rezanja prj izradi navoja
struganjem, glodanjem, ureznikom i nareznicom je eksperimentalno odredivanje izraza
za brzinu rezanja. Taka SU, prema nekim istrazivanjima, dobiveni sljede6i modeli:
za izradu navoja ureznikom, nareznico m i glavam8. za rezanje navoja:
C K DI.2
VI "" v ,m/min,
(5.261
'.
za izradu navoja struganjem jednosjecnim aiatom i glodanjem koturastim i vise-
profilnim vretenastim glodalima:
CvK
v
VI m/min. (5.27)
rm .px .sf '
205
SHean model je i za moment rezanja, na osnovu koga se odreduje potrebna snaga za
rezanje:
M=CM,KM,DXI.pYr, Nm. (5.28)
, 'k tmxyxiysedobiju Vrijednosti konstanti C", Kif! eMI I KM, kao I e sponena a:,.' I . /1 . I
eksperimentalno i date su u tabelama 5.16 i 5.17. 05tal,8 vehcm8 U (5.26) do
(5.28) su: D, mm, vanjski promjer navoja, T, min, usvoJena postojanOSt alata, P, mm,
korak navoja, SZI mm/zubu, posmak po jednom zubu glodala.
Tabela 516
Vrijednosti kOllstarlti C" K" CM, i KAt, kao i m,:,'y: x}' iYl
,. all' . ( t gal obratka ugljnticm celIk) prt lzr l/laVOJO moen
-
VRSTA ALATA
Za modele (5.26) i (5.27) Za model (5,28)
C, m x y CM x, y,
Okruq!e nareznice 2,7 0,5 1,2 45 1.1 1,5
Ureznici (slika 5.10.d) 41 0,9 0,5 2,5 2,0 1,5
Masinski ureznici 53 0,9 0,5 4,1 1,7 1,5
Glave za rezanie navoa 7,4 0,5 1,2 46 1,1 1,5
30 0,08 0,25
,
0,6 nOl, P> 2 mm
Struqarski nOl, P < 2 mm 14,8 0,11 I 0,3 0,1
L Glodalo (koturasto i viseprofilno) 257 , 0,6 I 1,0 0,65
,
T b I 5 17 V:'. d r k t lt1' K i K It modelima (5 26) (527) i (5.28) a ea rve nos I OilS UI
"
,
M
,
VRSTA ALATA
Ureznici
I
Nareznice i glave za rezanje G!odala
K, KM K, KM K, KM
C.1330 (C22) 1,0 1,3 0,7 0,9 1,0
! 6.1430 (Ck35 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0
)6.1530IC45) 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 I 1,0
C.4131 (41Cr4 0,8 1,0 0,8 1,1 0,5 I 0,5
L 6.4730 (25CrMo4) 0.9 1,0 0,9 1,2 0,7
I
0,7
iSivi liv (120 do 140 HB) 1,0 1,0
,
LSivi liv (140 do 180 HB) 0,5 0,7 J
! Sivi liv (180 do 220 HB) 1,5 1,2 i I
206
I
5.1.4. Izrada navoja brusenjem
Postupak brusenja navoja (zavojnica) predstavlja postupak veama precizne obrade koja
se najcesce karisti pasHje abrade navaja nekim ad predhodna apisanih pastupaka.
dutim, nekada se nava]i izraduju sama brusenjem. To su s!ucajevi:
kada je materijal obratka isuvise tvrd (preka 40 HRC) i kada je brusenje navoja
u puna jedini isplativ postupak,
kada je materijal obratka isuvlSe mehak (duktilan) i kada je radi kValiteta obrade
tesko upotrijebiti bilo ko]i postupak rezanja osim brusenja i
kada se zahtijeva visoka dimenziana tacnost navoja.
U aba slucaja, i kada brusenju navoja predhodi neki od postupaka rezanja, iii kada se
navoj izraduje sarno brusenjem, brusenje navoja vrsi se sa dvije vrste toclla: koturastim
Uednoprofilnim) i viseprofilnim. Brusenje navoja u puna (bez predhadne abrade
njem) jednaprofilnim tacilima karisti se za navoje i zavojanice velikag koraka, zatim za
proizvodnju ureznika, kao i za navoje koraka manjeg ad 3 mm. Brusenje viseprofilnirn
tocilima se koristi za navoje visake tacnasti. Na slici 5.17.8 prikazan je postupak bruse+
nja jednoprofilnim, a na slici 5.17.b postupak brusenja viseprofilnim taciiom. Kretanja to-
cila i obratka pri brusenju su indenticna kao kod glodanja navoja koturastim i visepro-
filnim glodalom. Jedina razlika jeda pri brusenju jednoprofilnim tocilom, obradak, osim
pomocnog obrtnag, moze da vrsi i pomo6no pravo!inijsko kretanje. Na slici 5.17.a i b,
pajedina kretanja su sljedeca: vt - glavno obrtna kretanje tacila (brzina rezanja), Vo _
poma6no obrtno kretanje obratka (kruzni posmak), Vs - pravalinijska pomacno kretanje
tocila iii abratka (uzduzni posmak) i sp - poprecni posmak (paprecno primicanje tocila
5 ciljem zauzimanja ukupne dubine brusenja).
Slika 5,17,
0)
Sematski prikaz postupaka hrusenja Ilal'oja: a) jedllopro./iinim roci/om
b) viseprojiinim tocilom i c) bez ,viljaka
207
Kod Yiseprofilnog brusenja, U slucajevima zahtijevane visoke tacnosti profila navaja, a
narocito vrha profila, koristi se viseprofilno tacHo sa naizmjenicnim prekidima profila, tj.,
sa takvim profilom ko]i obezbjeduje naizmjenicno brusenje dvije strana trouglastog profi-
la naveja (izdvojeni detal] na sHei 5.17.b).
Osim navedenih postupaka brusenja gdje je obradak stegnut izmedu siljaka iii u stez-
no] glavi alatne masine, u praksi se susrece i postupak izrade naveja brusenjem bez
siljaka, nalik klasicnom brusenju bez siljaka, sHka 5.17.c.
Najvazniji elementi rezima rezania pri brusenju navoja su obodna brzina tocila i obodna
brzina obratka. Posmicno uzduzno kretanje za jedan obrtaj obratka je jednaka koraku
navoja. U tabeH 5.18 date su preporuke za brzinu tocUa i brzinu obratka u zavisnosti
od materijala obratka i koraka navoja.
Glavno masinsko vrijeme pri brusenju navoja jednoprofilnim tocHom se maze izrac:unati
iz izraza:
a pri brusenju viseprofi!nim tacilom iz izraza:
nDn
o
gdje je: / - duzina navoja,
/, = /2" (1 + 3) P.
P - korak navoja,
no - brai obrtaja obratka,
i - braj pro!aza,
o - dodatak za brusenje na srednjem promjeru navoja,
sp - poprecni posmak,
(5.29)
(5.30)
m - brej praznih (povratnih hodova) ako se ovi abav!jaju bez poprecnog
posmaka (pri finam brusenju m =- 1 do 2, pri grubom brusenju m = 0),
D - vanjski promjer navoja i
Vo - obodna brzina obratka.
208
Tabala 5.18. Preporuke za brzillU tociia i obratka pri brusenju /1apoja
I MATERIJAL OSRATKA
Brzma meilE.,
VI' mls
'
I Brzma obraU<2.,'
(':7, mlmm
I
51
48
4['
.
1.2
! Ugljenicni cellel +-__ __ ...___ . __
i 46

5-;
! u
I,E
1,':'
I
4G
Legirani celici ____ ___ __ __ . __
0,35 do 0.,;: 46
I I prelw 50 0,45 dO O,D 43
! 1d02 30)
l.t

I I 0.35 do 0.4 5' .----
do 50 i 1
I
----:"0,3: 0.4 46 "---.. --
preko 50,! 0,4:) do 0.8,
; 1002.1 36 I.G
__ +-____ . __ 6 __ I 36
i Alatni celiei
I

0,35 dO 04 51
135 do 275 HB 0,45 do 0,1l 48
1 dD 2 4f ,,co
I Auslenilni nehrdajuCI celiei
r--------t------iI-;;";;'.5""d"OC,'c:-+_ 48
0,35 do 0.4 51
i SlVi IIV do 52 0,45 do 0.5
I i do 2
,---------.-1---__ --+_ 2.5 dO 6
I Legure na bazi nikla i 0,35 00 0,4
i otporne na visoke 200 do 475 HBI 0.115 do 0.5
48
1.2
46
.--_-:Q_-.. ------
46 0.45 00 ,,2
! 10mperalure I do :2
r-----...--- 2,5 do 6 Iii
! Tvrdi meta! na bazi we i
!TiC
ja9 0'0 94
I
i
HRAI
I
0.35 dO -------:
0,45 do 28 i 1
,
, 1 00 2 25
2.S dC' G 23
209
5.2. IZRADA ZUPCANIKA
Kod izrade zupcanika karakteristicno je da S8 na pogodno pripremkom (ne-
kim ad postupaka rezanjem WI deformisanjem) prvo izrade meduzublJ8, a se fino
abrade bokovi zuba. Dakle, u zavisnosti ad zahtijevanog I<valiteta kO)1 J8 U dl-
rektnoj vezi sa namjenom zupcanika, razlikuju S8 postupci prethodne I abrade.
Prethodna abrada S8 vrsi na tri naCina: glodanjem. rendisanjem i 5e
ove abrade vrse sa odgovarajuCim rezimima abrade (male dubine rezanJ8 v I relatlvno
vece brzine rezanja), tada je moguce postici i zavrsni kvalitet abrade. Zavrsne abrade
imaju zadatak skidanja malog sloja materijala i postizanje tacnosti i kvaliteta obra?ene
povrsine (bokova zuba), U ove postupke abrade od
postupaka abrazivne obrade cvrsto vezanim alatima, a Isto I alatJma,
jeda
n
poseban postupak fine obrade koji je vezan samo za Izradu zupeanJka, a to Je
postupak brijanja iii ijustenja.
Prema kinematici (kretanja alata i obratka) razvijene su razli6ite metode za izradu zup-
canika, a to su:
metoda izrade pojedinacnih meouzublja - metoda zub po zub pri po.sv
toji
sarno glavno i posmicno kretanje, a ne postoje nikakva druga kretanJa Identlena
relativnim kretanjima pri sprezanju zupcanika,
metoda kopiranja (prema sablonu). .'
metode relativnog kotrijanja, metode koje osim kretanja neophodnlh za.
strugotine, imaju i kretanja koja su ista iii slicna kretanjima pri sprezanJu zupca-
nika i
kombinovane metode.
Valja naglasiti da 58 meduzublja zupcanika mogu izradivati i na GNG gdje
se putanja alata deflnise upravljackim programom. No, ova nlJe nego
)e rezultat programiranja putanje alata. Osim toga, Iz:ade
industrijsku primjenu iz mnogo razloga od kojih su najvaznJjl: pnpreme I 9
metrijskog modeliranja povrsina koje se obraduju, produktlVnost ltd.
Prema vrsti zupcanika medode izrade se dijele na:
metode jzrade eilindricnih zupcanika (sa pravim i kosjm zubima),
metode izrade konusnih zupcanika (sa pravim, kosim, zakrivljenim i palaidnim
zubima),
metode izrade puznih prijenosnika (puznih vijaka i tackova) i
metode jzrade zucastih letvi.
Kao specificnosti proeesa rezanja pri izradi zupcanika moze se izdvojiti sljedece:
210
promjena poprecnog presjeka rezanog sloja materijala ima periodican karakter.
promjenljivo opterecenje na reznim ivieama kod visesjecnih alata.
promjenljivo opterecenje duz jedne rezne iviee alata i
pojava vibraeija usljed periodicne promjene sila rezanja.
5.2.1. Izrada cilindricnih zupcanika
Na slici 5.18 prikazane su metode izrade cihndricnih zupcanika. Na navedenoj slici oz
nake su sljede6e; 1 - obradak, 2 - alat, GK glavno kretanje. Sva ostala kretanja su
obiljezena strelicama i biee objasnjena za svaku pojedinu metodu. Metode prethodne
obrade su prikazane na sHei 5.18.a do S.18.f, a metode zavrsne obrade na slici 5.18.9
do 5.1B.n. Slika 5.18.0 sematski prikazuje postupak izrade zupcanika provlacenjem.
Metoda obrade modulnim koturastim glodalom prikazana je na slie! 5.18.a. Ovdje je
alat .- glodala u obliku diska sa profilom meduzublja. Alat vrs! glavno obrtno kretanje i
pravolinijsko pomocno kretanje paraielno sa osom obratka (isto taka, ovo pravolinijsko
kretanje moze vrsiti i obradak). Za vrijeme jednog projaza alata biva uradeno jedno
meouzublje. Alat se zatim vra6a u pocetni p%zaj. a obradak izvrsi zakretanje za ugao
360
0
lz (2, broj zuba zupcanika ko)! se izraduje). Slijedi drugi proJaz alata, izrada dru
gog meduzublja, i t.d. Oakle, ovo je metoda zub po zub. Kor"lsti se u pojedinacnoj i
maloserijskoj proizvodnji. Izrada zupcanika na ova) nacin vezana je za upotrebu tzv.
padionog aparata. To je uredaj kojim se obezbjeduje pravilna i tacna zakretanje obrat-
ka s ciljem izrade narednih meduzublja. Da bi se proces izrade zupcanika na ovaj na-
tin uCinio efikasnijim i univerzalnijim, modulna gladala se izraouju u setovlma. To znaci
da se jednim te istim modulnim glodalom mogu izradivati zupcanici tog. adredenog
modula, ali u jed nom relativno sirem dijapazonu brojeva zuba, drugo glodalo, za drugi
dijapazon i t.d. Drugi set gladala padrazum'ljeva drugu vriiednost modula i t.d.
Metoda zub po zub, uz koriStenje podionog aparata moze S8 vrsiti i sa vretenastim
profilnim modulnim glodalima, slika 5.18.b. Glodalo vrsi glavno obrtno kretanje, a po-
mocna pravolinijsko kretanje uzduz osi obratka maze vrsiti iii obradak iii alat. Izradom
jednog meduzubJja, obradak se zakrece. izraduje se drugo meduzublje i t.d, Madulno
glodanje zupcanika sa vretenastim glodalima se koristi za izradu ve6ih zupacanika, mo-
dula veCih od 8 mm. Ako se obradak u taku abrade Oednog prolaza alata) zakrene
za odredeni ugao u odnosu na pravac posmicnog kretanja, modulnim gJodanjem, i ko-
turastim i vretenastirn glodalima, mogu se izradivati i eilindricni zupcanici sa kosim zu-
bima.
Na sHei 5.18.c prikazana ie metoda 'Izrade cilindricnih zupcanika gdje alat i obradak u
taku obrade vrse j relativno kotrljanje. Zbog toga ova metoda spada u grupu metoda
sa reJativnim kotrljanjem, poznata pod nazivom Ptauter metoda. Alat je puzno glodaJo,
a Cljoj izradi je bilo govora u tacki 1.1 (Iedno struganje) i kaje predstavlja jedno- iii
211
visehodni puzni vijai< koji na svojoj zavojnici(cama) ima uradene rezne ivice (u obliku
profila meduzub!ja), a ove rezne ivice su formirane na racun uzduznih ravnih iii zavoj+
nih zljebova. Ovaj alat se joz zove i odvalno modulno glodal0. Znaci, grudne povrsine
pojedinacnih reznih khnova su formirane na racun presijecanja zavojnice pu.za, a ledne
povrsine, lednim struganjem. Sam postupak abrade se odvija na sljedeCi naCin. Kod iz-
rade cilindricnih zupcanika sa ravnim zubirna (slika 5.18.c) glodalo se mora zakrenuti
za ugao {J (ugao zavojnice puzs glodala). Glodalo vrsi glavno obrtno kretanje i pomot-
no vrUkalno uzduz ase obratka. Istovremeno, obradak vrsi lagano obrtno pomocno kre-
tanje, tzv. podjelu i time se ostvaruje relativno kotrljanje identicno kretanju puznog vijka
(alat) i zupcastog t06ka (obradak) priiikom njihovog sprezanja. Kako napreduje spreza-
nie (relativno kotrljanje) taka rezne ivice glodala odnose dijelove rnaterijaia buduceg
meduzublja zupcanika, ali ne samo jed nag meduzublja, nego nekoliKo, i to istovreme-
no. Za odgovarajud puni broj obrtaja obratka i ukupnim vertikainim pomjeranjem gloda-
(3 biva izradeno meduzublje po cijelom obimu obratka, ali i po cijeloj njegovoj visini,
odnosno po cijeloj sirini zupcanika koji se izraduje. Kod izrade zupcanika sa kosim zu-
bima potrebno je da se obradal\ za svako vertikalno pornjeranje glodaia prema dole,
jos dadatno zakrene, sto se na Pfauter glodalicama obezbjeduje putem diterenciJalnog
prijenosnika. Ovdje je znaci zakretanje obratka sastavljeno iz dva kretanja: zakretanje za
podjelu i dodatno zakretanje radi izrade kosine zuba. Puzno moduino glodalo S8 izra-
duje kao visehodno za grubu obradu' i kao jednohodno za zavrsnu obradu. Prema kla
si kvaliteta izraduju S8 u pet klasa: obicna tacnost sa !edno struganim profilom (ozna-
ka D), visa tacnost sa Jedno brusenim profilom (ozna!\a C), normalna tacnost sa leona
brusenim profilom (oznaka B), visoka tacnost (oznaka A) i veoma visoka taCnost (ozna-
ka AA),
Metoda relativnog kotrljanja, slicna prethodnoj, samo sto S8 umjesto glodanjem, obrada
vrsi vertikalnim rendlsanjem, je posiupak prikazan na slici 5.1 B.d. Ovdje alat U ob!lku
zupcastog noza vrsi vertikalno pravolinijsko periodicno giavno kretanje uz istovremeno
lagano obrtanje (podjela), dok obradak vrsi lagano obrtno kretanje (slutej izrade cilin-
dricnih zupcanika sa ravnim zubima). Dakie, obrtna kretanja alata i obratka predstavijaju
relativna kretanja pri sprezanju, taka da se proces izrade moze shvatiti kao sprezanje
dva zucanika (prvi zupcanik - alat, drugi zupcanik - obradak). U praks: je ova metoda
poznata pod nazivom Fellows metoda, a aiatna masina, reilows rendisaljka. Rezne ivice
na zucastom nozu su uradene taka da se pri kretanju noza prema dole vrsi rezanje, a
da je kretanje prema gore, povratni hod. Za vrijeme povratnog hods alat 58 radijalno
odmite od obratka, najcesce za velicinu eca 0,4 do 0,5 mm, 5 ciljem da n9 dolazi do
kontakta radnih povrsina zupcastog noza sa obratkom i iime do njegovog ostecenja.
Ova periodicno radijalno primicanje i odmieanje alata se ostvaruje pomoGu brijegastog
mehanizma. Jedna vazna karakteristika rendlsanja ciiindricnih zupcanik2. metodorn
Fellows je da se mogu raditi unutrasnja ozubljenja (uz postupak provlacenja, jedini
postupal< izrade unutrasnjeg ozubljenja). Aka se izraduju zupcaniei sa kosim zubima
tada zupcasti noz takoder treba da ima kose zube ali suprotnog smjera ad zupcanika
koji 58 izraduje. Osim toga, zupcasti no. pri radnom hodu mora vrsiti jos i dodatno
kruzno kretanje, taka da svaka rezna iviea zupcastog noZa u tom siucaju vrsi jedna
212
POSTupe, OBRADe REZNJJEM
d:
e)
f)
m" n)
0)
Slika 5.18. ciihulriiiuih zupl:mtila:: u), bJ. t), (Ij, e). i jj JJlCuuie pre!Juu'-
lie OOrtllle 0) it}' l' In J"; /) )' ,,,' !
'k I" '",n . ' j, h '. ., m I It} mew,,!.' ;'l1l'L,'f/f' obrade OJ i-radc
m (f prO)' (icelllem (' (b t. ' '. ') C/' I ' ,. , (.
. ..1 - ) r. taw., -fUat, I\.- g (tVI/O
sloieno kretan.ie, 58 ,traj8krorij om l! obliku zaVOln:'"'", Dopunsl'o Ob"' . '
... . . r \ ' "nG Kretanll? ZUpca"--
b
'09, se os{VarUj8 pomocu Jeane C,' allure 52 zaVOjnlm
ranlo zupac t ". . .
. a. S og noza 1m2 lzaanah (cep. osOVinlC8j kOIl putuje po zavo/nom ZilGb"
canure tako do alat p .. j veriikaln k' . '. '"'
, 'am relanjU, OSlnr osnovnog obrtnoo kretanJ-: IZ '";
dodatno obrtno kretan'c R d', v. " ., ct, VOOI [
. ,. . en zupcanlka nozenr pnrnjenjuj8 88 pri izradi eilindric
nih . sa raVnllT, I koslm zubima, unUlrasnjih Dzubljenja (takoder. s.., ravnirn i
koslm ZUb!maj; zupcastih letvi i raziicitih zup6astiii Zup' J' .. , '" ; ! I
v, <:1:. cas I nozev, se naj-
cesee IzraauJu od brzoreznog celika sa grudnim ugiom y = 5 (, (( "" 6 C' i bocnlfr
213
lednim uglom ex 1 == 20. Rade se u sljedecim lzvedbama: U obliku diska, casastog obli
ka, vretenastog i nasadnog.
Aka se umjesto zupcastog noza kOTi5ti alat u obHku zupcaste letve, a kretanja se vrse
po metodi relativnog kotrljanja, tada se gavori 0 medodi prikazanoj na slici 5.18.8. Ova
metoda je poznata pod nazivom Maag metoda, Alat - zupcasta letva vrsi glavno pra-
volinijsko kretanje (dupli hod) i istovremeno, za svaki povratni hod admite ad obratka
iz istih razlaga navedenih kod Fellows metode. Obradak vrsi obrtno kretanje (podjela) i
to je kr'etanje koje daje karakter relativnog kotrljanja. Ova kretanje se ne vrsi konti-
nuirano, nego periodiene, i to postije povratnog, a prije radnog hada alata, Osim toga,
obradak se pomijera pravollnijski uzdui zupcastog noia. Kod nekih masina je rijeseno
da avo Kretanje maze vrsiti i alat. Prema tome, pri svakom duplom hodu alata, obra-
dak se zakrene i pravolinijski pomjeri eime novi, neodrezani dijelovi buduCih meduzub-
Ija :zupcanika dolaze pod noi i bivaju odrezani pri radnom hodu noza. S obzirom da
je alat najces6e uraden sa mnogo manjim brojem zuba nego sto je to broj zuba zup-
eanika koji se izraduje, to se nakon dolaska obratka do kraja alata proces obrade
zaustavlja i obradak pravolinijski vra6a na pocetak alata bezikakvog obrtanja. time se
zapravo proees relativnog kotrljanja obratka po zupcastoj letvi zaustavlja, premijeSta na
drugi dio letve, a onda se proees nastavlja sve dok se ne izradi ozubljenje po cijelom
obimu obratka. Kod izrade zupcanika sa kosim zubima potrebno ie samo alat zakrenuti
za ugao kosine zuba, pri cemu se dakle, pravae kretanja alata biti zakosen, a ne
vertikalan.
Jedana speeificna metoda izrade zupcanika sa kosim i zavojnim zubima prikazana ie
na sliei 5.18.1. Ovdje je alat u obliku rotacionog diska koji po obodu ima uradene zu-
be sa formiranim reznim klinovima. Glavno kretanje predstavlja obrtno kretanje alata,
dol<. eilindricni obradak vrsi vearna sporo obrtno kretanje U smislu podjele (relativnog
kotrljanja) i istovremeno i vertikalno pornjeranje prema gore. Zavrsetkom izrade jednog
meduzublja, obradak se vertikalno vra6a u poeetni poloiaj, zakre6e i po istom postup-
ku nastavlja obrada drugog, zatim tre6eg i t.d. meduzublja.
Cilindricni zupeanici se mogu izradivati i provlaeenjem, ali veoma rijetko. Sarno u sluea-
jevima izrade u veama velikim serijama i u slucaju izrade razliCitih zupeastih segmenata
(sa vanjskim i unutrasnjim ozubljenjem), kada se isti drugim postupkom, veorna tesko,
iii pak nikako ne mogu izradivati. Na slid 5,18.0 dat je prikaz izrade zupeastog seg-
menta sa spoljnim ozubljenjem vertikalnim provlacenjem, Taenast izrade provlakaca i
tacnost vodenja provlakaca pri obradi direktna uticu na taenost izratka. U slucaju da
S8 zupcanici izraduju provlacenjem, najcese S8 jednim provlaceniem izradi jedna polovi-
na zupcanika, obradak zakrene za 180 {) i uradi druga polovina.
Za finu, zavrsnu obradu bokova zuba eilindricnih zupcanika koriste se metode prikaza-
ne na sHei 5.18.g do 5.18.n. Ovdje se izdvajaju sljedece grupe: brusenje brusnim toeili-
ma, honavanje, Ijustenje iii brijanje i jedan poseban postupak obaranja (zaobljavanja)
ostrih ivica na tjernenom krugu i bokova profila zuba sa ceonih strana zupcanika.
Na slici 5.18.g sematski je prikazan postupak Ijustenja cilindricnih zupcanika sa ravnim
zubima. Ljustenje je postupak zavrsne obrade koja se obavlja na taj nacin da se obra-
214
dak-zupcanik spregne sa alatom-zupcanikom.
Alal-zupeanik ima ozljebljenja na bokavima
zuba (slika 5.19) radi dobijanja reznih iviea
za rezanje. Ove rezne ivice, zapravo i nema-
ju identican karakter kao kod alata sa defini-
sanom reznom geometrijom, s obzirom da
se Ijustenjem skidaju veorna male debljine
materijala (0,02 do 0.1 mm). Alat i obradak
se sprezu taka da im se ose mimoilaze i
tokom abrade vrse i periadicna kruina kreta-
nia, 5 tim da abradak jos vrsi i periodicno
pravolinljsko kretanje. Ova pravolinijsko kreta-
nje moze u odnosu na osu obratka-zupcani-
ka bitl paralelno. dijagonalno, tangencijalno i
radijalno (poprecno). Alat i obradak imaju
odreden odnos brojeva zuba a sve u eilju
ravnomjerne obrade svih bokova zuba zup-
canika-obratka. Mimoilaienjem osa alata i
obratka se postiie vece boeno klizanje bo-
kava zuba na racun cega se intenzivira ob-
rada. Ljustenjem se smanjuje hrapavost povr-
sine bokova zuba (Ra = 0,8 do 2,5 J.1m), te
Slika 5.19. Izgled mha
za (iusteflje
a) b) c)
Slika 5.20. Sematskipn'kaz trag{)I'a
obrade 11(( bokovima
ba poslijc: a) giodaJ{ja, b) rcndisanja i
c)
se popravlja profil zuba, poboljsava taenost nalijeganja bokova pri sprezanju, ali se ne
popravljaju (sirine meduzubJja, zuba i korak) napravljene prethodnom
glodanJem III rendisanjem. Radi ilustracije, na she! 5.20 sematski su prikazani
tragovi abrade na bokovima zuba poslije glodanja, rendisanja i Ijustenja.
Postupak cilindricnih zupcanika sematski je prikazan na sHei 5.18.h. Zupcasti
brus .za. predstavJja alat izraden ad konstrukcionog celika koji na obodu ima
mat:TlJa.1 vezan i na kome su uradena meduzublja ist09 modula kae-
I obradak-zupcamk., Honovanje je postupak koji S8 karisti nakon ljustenja i sluii za tinu
bokova zUDa. Poslije honovanja hrapavost povrsine je do Ra = 08 P .
obradl zupcasf b h' n
" I. rus za vrs.1 glavno obrtno kretanj& I periodicno pravoiinijsko
_Obradak-zupcanIK Je pri iome pogonjen od alata i vrs: obrtno
kr:tanJ.e, Inace, oblmna brZ.ina .pri je priblizno duplo ve6a ad brzine pri
,ljustenJu, honovanja zupcanika sa kosim zubima je identiean, s
Jednom razllkom da Je penodlcno pravaHnijsko kretanje alata paraleino sa koslnom
zuba, a ne sa osom zupcanika.
Nakon izrade meduzublja jednom od prikazanih metoda, te termicke abrade zupcanici
se ,bru.se rad.i postizanja tacnosti i kvahteta obradene povrsine. Brusenje 'eilindricnir.
vrsl se na nekoHko naCina. Na slici 5.18.i prikazano ie brusenie metodom
relatlvnog kotrljanja .gdje vie. alat u o?liku puznog abrazivnog vijka.- Kretanja 'su indentic-
na kao kod glod,an!a puzmm odvalnlm glodalom, slika 5.18.e. Metode brusenja koje su
zasnovane na pnnclpu relativnog kotrljanja, ali samo za vrijeme brusenja jednog medu-
215
5. IZRADA NAVOJA I ZUPCANlKA
zublja, prikazane su na slid S.18.j, k i I. Ovdje S8
relativno kotrljanje i brusenje obavlja pojedinacno za
svako meduzublje, da bi S8 zatim obradak zakre
nuo uz pomoc podionog aparata i postupak ponav-
lj80 dak se ne izbruse sva meduzublja.
,

"i---!---+
,
Na slici 5.18,j prikazana metoda poznata je pod
nazivom Niles metoda. Kao tacilo karisti S8 dvostra-
no konusno tacilo Giji prom odgovara profilu zup-
caste letve, taka da je ovo metoda brusenja relativ-
nim kotrijanjern zahvaljujuCi sprezanju zupcanika
(obratka) i zamisljene zupcaste letve (brUsno tocile),
silka 5.21, Obradal, vrsi relativno kotrljanje istovre-
Slika 5.21.
SemaiSki prikaz
prema
menim obrtnim i pravolinijskim kretanJem. Kada se slici 5.18J"
tocilo priblili lijevom boku meduzublja, vrsi se bru-
senje tog baka, i obrnuto. Pri tome, reiativni poloiaji tacaka brusnog tacila rasporede-
ni su po jednaj zamisljenaj zupcastoj letvi. Obradom jednog meduzublja, tocilo se od-
mice ad abratka, avaj se uz pomoe podionog aparata zakreee, tocHo primite i vrsi
brusenje narednog meduzublja, i Ld. U toku abrade jednog meduzublja, tocHo vrsi i
periodicno pravoiinijsko kretan.ie paralelno sa osom obratka (slika 5.18.j) eime se obez-
bjeduje b,usenje po citavoj dUlini boka zuba, osnasno sirini zupcanika.
Skoro identitan postupak brusenja sa koturastim tocHom prikazan je na she! 5.18.k.
Jedina razUka js da se ovdje prvo izbruse jedne strane bokova zuba, a zatim i druge.
Postupak prikazan no. slici 5.18.! predstavlja postupak brusenja sa dva tanjirasta tocila.
Poznat je kao Maag metoda. TocHa su pasiavljena tako da njihova kontur8 i relativni
polozaji odgovaraju zupcastoj letvi u zahvatu sa obra6ivanim zupcanikom. Obradak vrsi
relativno kotrljanje abrtnim i pravoiinijskim kretanjem, taka da se obraduju abe strane
meduzublja, a istovremeno i lagano pravolinijsko kretanje UZdUl svaje ose radi abrade
po cijeloj dUlini bokova zuba. Po zavrsenom jednom prolazu, zaustavlja se relativno
lmtrljanie i obradak S8 uz pomo6 padionog aparata zakre6e, sUjedi obrada narednog
meduzublja i td.
Postupak brusenja ko]i je identican modulnom glodanju metodom zub po zub (slika
5.18.a) prikazan .le na slie! 5.1B.m. Ovdje
jG aia; brusno madulno tocilo kOje vrsi
giavno obrtno kretanje, dof: obradaf\ vrs!
pravolinijsiw pom06no kretanje. Jednlm
prolazom obratka zavrsena je kompietna
obrada jednog meduzublja sllka 5.22.
Ovaj postupak brusenja se odlikuje veli-
kom produkbvnoscu, medutim, ima i ne-
dostataka. To su: manja tacnost abrade
radi neravnomjernag trosenja tocila ad ko-
rijena do tjemena profila i veGa koliCina
216
Slika 5.22.
llim locilom
Sematski prika:.
ZlIpcanika modllillim brw,
razvijene toplote usljed velikog povrsinskog kantakta
Ovi se nedostaci danekle otklanjaiu kada se umjesto
jednastrano, slika 5.22.
iocila i obratka priJikorr; obrade.
dvosuanog profiinog tociia koristi
Lepovanje (glacanje) zupcanika js postupak vrio fine abrade i cesto S8 koristi i kod
izrade onih zupcanika koji se nakon termicke obrade i Ijustenja ne bruss. PrimJenjuje
se samo kod izrade zupcanika povisene tacnosti i kvailISla obradene povrslne. NajvaZ-
niji etekai koji se pastize lepovanjem js smanjenje sumnasti pri radu zupcanika. Maze
se vrsiti na dva naCina. Prvi nacin se sastaji u tome d8 se zupcanici koji 68 inaee u
radu biti spregnuti, dovedu u zahvat a izmedli bokoV8 zuba se nanosi sredstvo za 110'-
povanje. Sprezanje zupcanika se vrsi relativno kratka, ad jedne do desetak minuta
Osim obrtnih kretanja, jedan ad zupcanika vrsi i osciiovanj& u jednoj, dvije iii cal< tri
ravni, te se na taj naCin intenzivira i ujednatava abrada. Potrebno je naglasiti da se
obrtanje zupcanika treba izvrsiti u oba smjera te na taj naCin Izvrsiti obradu svih boko-
va zuba. Drugi nacin lepovanja sastoji se u tome ds S8 spregne sa
alatom-zupcanikom. Ali pri tome S8 mora imati no. umu i cinjenlca da se vremenom
alat-zupcanij.; trosi. Kao sredstvo za lepovanje ko-
risli se abrazivni prah pomijesan sa uljem iii
naftom.
Na kraju, zaobljavanje lobaranje) ostrih ivica na
tjemenu zupcanika vrsi se vretenastim glodalima,
slika 5.18.n. Pri tome, glodalo vrsi glavno obrmo
kretanje j pravolinijsko pomocno uzduz ase obrat-
ka. Uz pomoc podionog aparata 58 obradak zaii-
reee za adgovarajuCi ugao i zaobljava astra iviea
narednog zuba. Obaranje bocnih strana zupcanika
ceMe se vrsi koturastim giodalima postuPKorrr
obimnog glodan.ia, slika 5.23, pri cemu posioji re-
lativno kruzno kretanje glodala i obratka. Ovo relE)-
tivno luetanje vrsi iii glodalo iii obradai(.
Izrada konusnih zupcanika
S!jk2 5.23,
Zao!;{iavtil!jc hoi"
niil Sirtma eili/!-
Konusni zupcanici S8 izraduju glodanjern, rendisaniem orovlacenjem (POSiupd prethO(i,
ne obrade), ts brusenjem i lepovanjem zavrsne obradej Na slle' 5.24 orik2-
zani su postupci glodanja (slika 5.24.3 do fJ. postupc: rendisalljB (slika 5.24.g do I)
postupci provlaeenja (slika S.24.m in), postupci brusenjb (slike S.24.CJ dO s) i postupak
lepovanja (slika 5.24J). Na navedenoj slid oznaKS s:'; si.ledece: obradak, 2 -
GI( .- glavno kretanje. Sva ostala kretanja su obiJiezena streiicam2 biee ob.iasnjena za
svaku pojedinu metodu
217
5. IZRADA NAVOJA 1 ZUPCANIKA
A
81

hi
kl
01
218
II
pi rl
dl
Sablon
91
iI
aft>

nl
51
Sl'k 5 24 Metode izrade kOl1usniit zupconlka (lobradak, 2
I a . . alat, GK.glavllo kretanje): aJ, b), e), d), e) if) me
tode izrade giodonjem, g), h), i), j), k), i l) metode izrade relldisa
IIjem, m) i 11) metode izrade prOl'[acclljem, 0), p), r) i s) mclade hru
i t) Jepo1'llje zupcolli/w
Izrada konusnih zupcanika glodanjem zahtijeva posebne konstrukcije alatnih masina
koje S8 razlikuju s obzirom na tip zupcanika (oblik zuba), kao i 5 obzirom na kretanja
alata i obratka. Najjednostavniji nacin, ali i naj-
manje tacan, za izradu konusnih zupcanika sa
pravim zubima je postupak modulnog glodanja,
slika 5.24.8. Modulno glodalo vrsi glavno obrt-
no kretanje i istovremeno pravolinijsko uzduz
izvodnice konusa obratka (buduceg zupcanika).
Za to vrijeme obradak miruje. Na taj nacin se
obradi sredisnji dio meduzublja A, slika 5.25,
jer ie sirina glodala jednaka najmanjoj sirini
meduzublja. Zatim se obradak zakrene u odno-
su na prethodni pravac pravolinijskog kretanja
alata, uradi jedan prolaz (rezanje) i pri tome
obradi jedna kosina meduzublja, B, slika 5.25.
Postupak se na identican nacin ponovi i za
drugu stranu meduzublja C.
Slika 5.25.
Ilim glodalima
B A C
Princip izradc
nih zupcaniku modut
Mnogo tacnija metoda izrade konusnih zupcanika sa pravim zubima zasniva se na
relativnom kotrljanju, slika 5.24.b. Kao alat koristi se dvodjelno spregnuto glodalo, dakle
dva glodala sa naizmjenicno postavljenim zubima i sa ukrstenim osama, pri cemu
svako ad ovih glodala obraduje jednu stranu meduzublja. Glodals vrse glavno obrtno
kretanje kao i pomocno pravolinijsko kretanje u pravcu izvodnica konusa obratka. Qbra-
dak je stegnut u steznoj glavi podionog aparate te na taj naCin vrsi lagano naizmje-
nicno obrtno kretanje, ali takoder i pravolinijsko naizmjenicno kretanje. Kako alai nap-
reduje sa pravolinijskim pomjeranjem uzduz izvodnice konusa, tako napreduju i ova
kretanja obratka sto obezbjeduje izradu konusnog oblika meduzublja. Po zavfsetku Izra-
de jed nag meduzublja, podionim aparatom se obradak zakrece za ugao 360'"/z (z, bro]
zuba zupcanika ko)) se izraduje), vrsi izrada narednog meduzublja i td.
Konusni zupcanici sa krivoHnijskim zubima se izraduju na principu relativnog kotrljanja
Pri tome postoje postupci sa periodicnim i kontinuiranim radom. Periodibni rad podra-
zumijevs pojedinacno zakretanje obratka pomoGu podionog aparata i izradu jednog me-
duzublja relativnim kotrljanjem. Kontinuirani rad podrazumijeva automatski prijeiaz izrade
jednog na drugo, trece i t.d. meduzublje.
Metoda prikazana na slici 5.24.c, poznata pod nailvorn Gleason mel0da, predstavl)&
metodu periodicne izrade zub po zub. Alat predstavlja disk koji na ceonoj strani ima
izradene rezne iviee (beono glodalo). Glodaio vrsi glavno obrtno kretanje, a relativno
kotrljanje se ostvaruje laganim obrtanjem nosaca alata A i istovremenim laganim obrt&-
njem obratka. Izradom jednog me6uzublja, nosac alata A i obradal< S8 moraju vratiti u
pocetni poloz.aj. Zatim slijedi zakretanje obratka uz pomoc podionog aparate, postupak
Izrade novog meduzublja 1 t.d.
Metoda izrade konusnih zupcanika sa zavojnim zubima sa kontinuiranim radom, tj.
kada nakon izrade jednog meduzublja automatski slijedi prelazak i izrada narednog
219
meduzublja, prikazana je na slid 5.24.d. Kao alat sluzi
glodalo sa spiralno rasporedenim zubima na Geona] stra-
ni, slika 5.26. Glodalo vrsi glavno obrtno kretanje a obra-
dak lagano pomocno obrtno kretanje, slika 5.24.d. Zbog
spiralno postavljenih zuba na glodaiu, na kraju izrade
jednog meduzublja, kada zadnji zub glodala izlazi iz
zahvata, prvi zub vee ulazi u zahvat otpocinjuCi izradu
narednog meduzublja. Dakie, za jedan pun] abrta] glodala
biva izradeno jedna kompletno meduzublje i za to vrije-
me se obradak zakrene onoliko koliko je potrebno da S8
formira zakrivljenost zuba zupcanika-obratka. Slijedi nared-
ni puni abrtaj alata, izrada narednog meduzublja. i t.d.
Naredna metoda izrade konusnih zupcanika sa krivolinij-
, Glodalo sa
Slika 5.26. spiralnu
postavljeflim Zllbima
skim zubima sa kontinuiranim radom prikazana je na slici 5.24.8. Poznata je pod nazi-
vorn Oerlikon-Mammano. Oblik ozubljena dobiven na ovaj naein je tzv. eloidni a odliku-
je ga kostantna visina zuba duz cijele njegove duzine. Alai je glodalo sa umetnutim
zubima rasporedenih u grupe (najees6e po dva, slika 5.27) gdje jedan zub (zub A)
obraduje ispupeene bokove zuba zupeanika, a drugi zub (zub 8j udubljene bokov8.
Znaei, zubi A i B glodala obraduju jedna kompletno meduzubije. Za vrijeme jednog
obn:aja glodala, radni predmet izvrsi pomocno obrtno kretanje (relativno kotrljanje), ali
za onoliko koraka zupcanika koji se izraduje koliko parova zuba A i B ima glodalo.
Proces izrade je zahvaljujuC! tome kontinuiran i, kako se to sa slika 5.24.e i 5.27
moze primjetiti, zubi glodala u odnosu na obradak-zupcanik opisuju epicikloidu.
Slika 5.27.
220
Selllatski prikaz i:;nule k(}Il11Snih zlIpi!allilw sa zukrfvljcllim zubima metodom
Oerlikon-Mammallo (de/alj sa slike 5.24.e)
I
J
I
:1

POSTUpe! OBRAD" REZANJEM
Izrada konusnih zupcanika sa krivolinijskim zubima
po metodi Klingelberg prikazana je na sHei 5.24.f. i
ovo je metoda zasnovana na relativnam kotrljanju sa
kontinuiranim radom. Ovdje se izraduju zupcanici sa
tzv. paloidnim ozubJjenjem. Alat je glodaJo u obliku
konusnog puza sa udubljenim izvodnicama, shka
5.28. Glavno kretanje je obrtno kretanjt glodala, a
pomocna kretanja vrse glodalo i obradak. Glodalo 18
postavJjeno taka da njegova osa tangira jednu
nieu. Rotaeiono kretanje asa glodala za uaao ad 50
do 70
Q
predstavlja pomocno kretanie koi; vrsi 010-
dalo. Istovremeno, u zavisnosti ad' ovog' i
abradak vrsi lagano obrtno kretanje 6ime se ostva-
81
" 5 28 kO/lUSll()
IKa . . I' I .
g O(JU (J za tzr{l-
.iii kOl1usldJi zupcaniiw sa jJUh'"
itinim ozub{jer!iem po melud;
Klinj{elberg
ruje relativno kotrlJanje. Pri ose glodaia za navedeni ugao istovrerneno se
glod,ala I:gano zakre6e U odnosu na izvodnlee konusa zupcanika koji 58 izraduje,
ali na tal nacln da se u pocetku dodir ostvaruje (rezanje vrsi) dijeiom puznog glodaia
ve6eg promjera i obratka-zupcanika, takoder na podrucju veceg promjera, a na kraju
kretanja dodir se ostvaruje na podruejima manjih promjera puznog glodaJa i obratka.
Od postupaka izrade konusnih zupcanika rendisanierTl moze 58 izdvoilt: nekoliko, slikci
5.24.g do I. Postoje dvijB grupe: kopiranjem i relativnin; kotrlJ2njem. Pri lome se meto-
de na principu re!ativnog kotrljanja dijeie u dVi.ie grupe: sa periodicnim i
radom. Periodicni rad podrazumi.ieva pojedinacno ol,retanje obratka Domoct.; podionoq
aparata i izradu jed nag meduzubl.ia relativnim kotrlianjern, a l;;ontinuirani rad. automatski
prelazak sa jed nag na drugo, trece i t.d. meouzubije. NajjecinoSl[wniji nacin izrade ko.
n.usnih :UP.eanika sa ravnim zubima je metoda kopiranja, slika 5.24.g, poznata pod n2-
zlvom uerlikon metoda. Ob;adak je postavljen na iedan tm koji .ie na jednoj strani po-
vezan sa kardanskim zglobom a na drugoj slran! 1mB. postavlJen ie sablon (oblik bOKa
zuba) .. Kao alat sluzi noz koji vrsl glavno pravolinijsko Kretanje kOje se pravcem pokla-
pa 52. Izvodn:cama konusa zupcanika ko)i S8 izraduje. Zakretanjerr. obralk8 sa trnorr. E
zahvaljujuCi zglobu, obezbjeduje se sialni pritisak silji<a na s8.blonu, a to opet
cava kopiranje sablonom na obradak.
Na slici prikazan js poslupak rendisanja konusnir. zupcanika so. p;avim zubln1s
sa dva noza. Posiupak tOrrTmanja konusnoQ oblike. zuba je veomo slicar; postupku mo-
duinog giodanJa. Aial vrsl giavnc pravoi!nilsKc kremnlE' iCiUp!. hOdovi;. )\ads se Izrad:
eentralni dio meduzubija, DOlaz; do Z3Kr8Ian.ia obratka. ail [losaca alatc Cime SE
vaijuJu6i pracenJu putanj8 nozeva po izvodnicam8 konusr" iormiraiu Iwnusr,: oblie'! rne-
duzublja, prvo na jednoj, a zaiim i drugoj strani Kade 5e uradi jedno meuuzubiie
alata i obradak S8 vra6aju u poceini pOlozaj, vrsi zakretanj& obratka
podlonog aparata, te vrsi izrada narednog meduzubija gore obiasnjenilTI relativnim kotr.
IJanjem, i t.d.
Metoda Bilgram, prikazana na slici 5.24.i. radi na prineipu reiativnog koirijanja. Obradak
je nasaden na vratilo koji na drugom kraju Ima konus I( iSiog ugla kao konusni zup-
221
can!k koji se izraduje. Alat vrsi g!avno pravoHnijsko kretanje i to stalno u istom pravcu,
Relativno kotrljanje se obezbjeduje obrtanjem puznog tocka puznog prijenosnika P aka
ase A-A, koje uzrokuje i obrtanje zupcanika-obratka aka svoje ase zahvaljujuCi kotrlja-
nju konusa K po podloz!. Izradom jednog meduzublja, obradak se zakre6e pomo6u
podionog aparata, sHjedi abrada drugog meduzublja j t.d. Ovom metodom se mogu iz-
raalvati i konusni zupcanici sa kos)m zubima jednostavnim zakretanjem 6itavog nosaca
obraLka u odnosu na pravac kretanja alata.
Izrada konusnih zupcanika sa ravnim zubima rendisanjem sa dva noza, prikazana je na
slid 5.24.j. Nozevi su postavljeni taka da, kada je jadan u radnom. drugi je u povrat-
nom hodu, pri cernu svaki noz obraduje jedan bak zuba. Dakle, noz vrsi glavno pra-
volinijsko kretanje. Pomocno obrtno kretanje (relativno kotrljanje) ostvaruju i obradak i
nosac alata. PasHje obrade jednog meduzublja, obradak i nosac alata se vracaju u po-
ceni polozaj, obradak posredstvom podionog aparata zakrece, izraduje naredno medu-
zublje i t.d.
Modifikovana metoda gore navedenoj predstavJja metodu rendisanja konusnih zupcanlka
sa zavojnim zubima i prikazana je na slici 5.24.k. Osim toga, meduzublja se izraduju
kontinuirano, dakle sa automatskim prijelazom izrade sa jednog na drugo, trece i t.d.
meduzublje. Noz (u ovom slueaju samO jedan) izvodi glavno pravolinijsko kretanje, a
pomocna obrtna kretanja vrse i obradak i nosac alata. Osim toga, s eiljem dobivanja
zakrivljenog obllka zuba, obradak vrsi i dapunska obrtno kretanje. Radi korekcije krivoli-
nijskog proma zuba, potrebno je da nosac alata vrsi jos i dodatno oscilatorno kruzno
kretanje. ZahvaljujuCi ovakvim kretanjima, kontinuirano, bez prekidanja procesa se lzra-
duju sva meduzublja, jed no za drugim, do posljed!1jeg.
Metoda kojom se mogu izraaivati i kosi i zavojni zubi prikazana je na sliei 5.24.1. Alat
(nai) vrsi pravolinijsko kretanje koje je pogonjena od poluge vezane za ekscentar.
Pamocna kretanja vrs; obradak ito: kontinuirano obrtno kretanje u odnosu na radni
sto masine i oseilatorno kruzno kretanje dobiveno ad radnog stoia. Na racun ovakvih
kretanja izrada kompletnog zupcanika je kontinuirana.
Konusni zupcanici se mogu izradivati i provlacenjem. Razlikuju se dva glavna postupka,
slika 5.24.m i n, U aba slucaja provlakac je okrugao i ima uradene rezne iviee (zube)
na abadnoj (slika 5.24.m) iii ceono) stran; (s!ika S.24,n). Konusni zupcanici sa ravnim
zubima se uspjesno izraduju sa provlakacem ciji su zubi izradeni na obadu taka da se
postepeno udaljavaju od centra provlakaca ali i postepeno svojim ablikom formiraju
meduzublje, slika 5.24.m Zubi pravlakaca su podijeljeni u dvije sekeije. Sekdja obuh-
vatnog ugla Ci koja ima zube za grubu i poluzavrsnu obradu i sekcija sa obuhvatnim
uglom r koja ima zube za zavrsnu obradu. Masina na kojaj se vrs; izrada zupcanika
na ovaj naCin poznata je pod nazivom Revacycle. Alat vrsi glavno i pomocno kretanje.
Glavno kretanje je abrtno kretanje a pomocno kretanje je pravolinljsko uzduz izvodnica
konusa zupcanika koji se izraauje. Pomo6no kretanje sastavljeno je od nekoliko faza. U
prvoj fazi dok se provlakac zakrene za ugao Ci, dakle, za vrijeme grube i poluzavrsne
obrade, provlakac se pomjeri udesno za vrijednost duzine bokova zuba. Nakon toga, u
drugaj fazi, provlakac i dalje rotira (ugao rotaeije (3), ali se lstovremeno brzo vra!i
222
ulijevo. Sada nastupa treca faza u kojoj se pravlakac zakrene za ugao y, ali i pomjeri
se udesno, nakon cega je izvrsena i zavsna obrada doticnog meduzublja. Konacno,
cetvrta faza je brzo pravolinijsko kretanje provlakaca nazad, u pocetni polazaj i okreta-
nje za ugao o. Za to vrijeme, posredstvom podionog aparata obradak se zakrene za
korak Cime se proees nastavlja izradom narednog mec'luzublja, i t.d.
Postupak izrade konusnih zupcanika sa zakrivljenim zubima prikazan je na sHci 5.24.n,
Ovdje su zubi provlakaca formirani na njegovoj ceonoj stran\. Alat-provlakac vrsi glavno
obrtno kretanje, dok vrs! lagano pomocno obrtno kretanje. Meduzub-
Ije se, dakle, form ira na racun postepene promjene oblika zuba pravlakaea, ali i na ra-
cun relativnog kotrJjanja obratka. Nakon izrade jednog meduzublja, obradak se uz po-
moc podionog aparata zakrece s eiljem izrade narednog meauzub!ja a za vrijeme pro-
laska dijela provJakaca bez zuba (slicno kao u prethodnom s!ucaju).
Sto se tice postupaka vrlo fine obrade konusnih zupcanika, postoje dvije glavne grupe:
brusenje j lepovanje. Na sHei 5.24.0 do s prikazane su metode brusenja, a na sliei
5.24.t lepovanje zupeanika. Sllka 5.24.0 prikazuje brusenje konusnih zupcanika sa rav-
nim zubima sa dvostrano konusnim toeilom koje vrsi glavno obrtno kretanje. Postupak
brusenja je zasnovan na re!ativnom kotrJjanju zahvaljujuCi pomacnim kretanjima: obrtno
kretanje obratka, te obrtno i periodicno pravoJinijsko kretanje nosata alata-toclla.
Slika 5.24.p sematski prikazuje brusenje konusnih zupcanika sa ravnim zubima sa dva
tanjirasta toeila koja bruse svojim konusnim stranama. I ovdje su pomocna kretanja:
obrtno kretanje obratka i obrtno i periodicno pravolinijsko kretanje nosaea alata.
Na sllkama 5.24.r i s prikazani su postupci brusenja cilindricnim i konusnim loncastim
(casastim) tocilima. U prvom slucaju nosac alata vrsi kruzno pomocno kretanje, a u
drugom, periodieno pravolinijsko. U oba slucaja obradak vrsi pomocno obrtno kretanje.
Na kraju, kao i kod cilindricnih zupcanika, i ovdje se, kao postupak veoma fine obrade
bokova zuba i postupak kojim se obezbjeduje miran I besuman rad zupcanika, koristi
lepovanje. Na slid 5.24.t prikazan je zahvat dva zupeanika (obradak-zupcanik i alat-zup-
canik) izmedu Cijih spregnutih bokova se unosi sredstvo za Jepovanje. Sve receno u
vezl lepovanja cilindri6nih zupcanika vrijedi i ovdje.
223
5.2.3. Izrada puznih prijenosnika
Svi elementi sprezanja puznog v"ljka i puznog locka koji su S 'Kinematske tacke gledista
identicni iii uporedivi sa cilindricnim zupcanicima vrijede i za poredenje e!emenata rela-
tivnog kotrljanja pri izradi ciindricnih zupcanika i puznih prijenosnika. Principi izrade
puznih vijaka j puznih tockova su ist: kao kod Izrade ciiindricnih zupcanika. Sia vise,
naprimjer izrada zupcanika po metodi Pfauter, slika 5,18.c, je u potpunosti primjenljiva
kod izrade puznih tockova, sarno sto S8 karisti princip tangencijainog iii radijalnog ulas-
ka modulnog glodala u zahvat sa obratkom.
Na slici 5.29 prikazane su metode za izradu puznih vijaka (slika 5.29.8, b i c) i puznih
tockova (slika 5.29.d., e, fig). Ljustenje (brijanje) puznog tocka prikazano je na slici
5.29.h. Dna sto S8 maze sa slika 5.29 cd mall primjetlti je da pri izradi puznih vijaka
alat ima ulogu puznog tocka, i obrnuto. Ovo obezbJeduje postepenu izradu puznih vija-
ka, odnosno tockova, reiativnim kotrljanjem.
Izrada puznih vijaka moze SE vrsiti struganjem (slika 5.29.8 i b) i rendisanjem (slika
S.29.c), a izrada puznih tockeva glodanjem sa visesjecnim glodalims (stika 5.29.d i fl,
iii jedna iii dvosjecnim rotacionim alatima (slika 5.29.e i g).
Pri izradi globoidnih puznih vijaka, slika 5.29.a, glavno obrtno kretanje vrsi obradak-puz-
ni vijak, a pomocno obrtno kretanje vrsi alat u obliku diska sa dva strugarska noza.
Ovo pomocno kretanje predstavlja relativno kotrljanje, a rezne iviee nozeva predstavljaju
"zube" puinog tocka s kojim ce vijak koji se izraduje biti u zahvatu.
Mnogo produktivnija i tacnija metoda izrade puinih vijaka je metoda sa alatom koji
ima vise reznih iviea, sllka S.29.b. Ova je specijalni alat koji se naziva viserezna kruzna.
glava. i ovdje obradak vrsi glavno obrtno, a alat pomocno onrtno kretanje.
Na slici 5.29.c prikazana je metoda rendisanja cilindricnog puznog vijka, gdje alat u
obliku zupcanika (zupcasti nail vrs! glavno pravolinijsko periodicno kretanje (dUpli rlo-
davi) i pomocno obrtno kretanje, a obradak iagano pomocno obrtno kretanje. Ova me-
toda umnogome podsjeca na Fellows metodu uzrade cHindricnih zupcaniks. (silks
5.1S.d.
Metoda izrade puznih tockova cllindricnim puznim giodalom (ptauter metoda), prikazana
je na sllei 5.29.d. Glavno obrtno kretanje vrsi glodalo, a pomocno obrtno obradak. Pri
tome je na pocetku rada potrebno da alat izvrsi ili tangencijalno, iii radijalno primieanje
obratku.
Za pojedinacnu prolzvodnju, a u nedostatku puznih glodala, maze se koristiti rotacioni
alat sa jednom reznom ivieom (zubom), slika 5.29.e. I ovdje alat vrsi giavno obrtno
224
al bl cl dl
el gl hi
Slika 5 29 izrade puznih prijenosnika (1 - oiJradak, 2 - alat, GK - glavllo
tanJe): a), b) i c) izrada PUZlliJl vijuka, d), e),j) i g) izrada puznih w{k()\!u.
II) (brijanje) puznih tockovll
kretanje, a obradak pomocno obrtno, dok se pocetno primieanje alata mora iZVfsiti
tangencijalno.
Izrada globoidnih puznih tockova globeidnim puznim glodalom prikazana je na sUe!
5.29.f. I ovdje alat vrs! glavno obrtno kretanje, a obradak pomotno obrtno kretanje.
Profili zuba puznog glodala uradeni su taka da tangiraju zajednicku kruznlcu. Ovdje
medutim, na pocetku rada alat mora izvrsiti radijalno primieanje obratku.
Manje produktivan postupak izrade istih puznih tockova prikazan je na slici 5.29.g,
Ovdje je alat rotacionog oblika i ima dva zuba (noza). Glavno obrtna kretanje vrsi alal,
a pomacno obrtno abrada)\.
Konacno, kao postupak fine abrade, navodi se primjer Ijustenja puznih lockova alatom
za Ijustenje u obliku puznog vijka. Postupak obrade je identican Ijustenju cilindricnih
zupcanika.
225
5.2.4. Rezimi rezanja pri izradi zupcanika
Geometrijski elementi rznog klina alata za izradu zupcanika, za razliku od Qstalih alata,
se odreduju taka da se uzme u obzir i relativno kotrljanje pri izradi zupcanika metoda-
ma relativnog kotrljanja. Kod glodala za izradu zupcanika ledni i grudni ugao se mjere
u ravni koja je normalna na osu glodala, a kod kruznih zupcastih nozeva u ravni kOja
prolazi kroz osu alata. Kod pravih zupcastih nozeva se ovi uglovi formiraju njihov!m
posIavijanjem a mjere 58 u ravni koja ie normalna na reznu 'Ivlcu alata. Preporucene
vrijednosti grudnih i Ijednih uglova alata za izradu zupcanika date su u tabeli 5.19.
Dubina rezanja zavisi ad dubine meduzublja (visina zuba) zupcanlka karl se izraduje.
Kod cilindricnih zupcanika sa madulom m::; 2 mm i konusnih sa modulam m::; 3 mm,
obrada se vrsi u jednom prolazu, dakle sa dubinam rezanja jednakoj visini zuba zup-
canika ko)i se izraciuje. Za zupcanike sa veCim modulima obrada se vrsi u dva prola-
za. Takader, aka alatna masina nema dovoljnu snagu, iii aka sistem alatna masina
obradak _ alat - prlbor nema dovoljm.\ krutost, tada S8 obrada vrsi u vise prolaza.
Tabela 5 19 Preporucellc vrijcdllo'iti urudllih i {calli" ug/ova alata 7,a izradu zupcanika .,
!
VASTA ALATA
Grudni ugao, "
Ledni ugao, a, "
i "
I Modelee pcoliloo kotc""" 91odolo '" ombo ""do
8 do 10 15
Modulno prol,ino kolurasto glodalo za Imu obradu
0 15
Vretcn<.Isto pronlno glodalo
0
15
I Modliino puzno glodalo (obicno_ za grubu obradu!
5 do 10 10 do 12
Modulno puino glodalo (obicno, za Iinu obradu)
0 10 do 12
ModI/no konusno Ulno qlodalo
0 7 do 8
l NozDv:
_ pri obradi tvrdog celika
20 11 do 13
(nosacij
" mi obradi zilavih celika
22 do 27 11 de 13
I
Pravi zupcasti - sa pravim zubima
8,5 5.5
I alaI (ZUpC3StU I
sa kosiln zubima na vrhu zuba
5 do 7 2 do 3
I lelva) I
sa kosim zubima na podnozju zuba
15 do 17
l KfI:zni zupcasti
I
_ na vrhu zuba 5
6 do 7
""
_ na bocnim stranama (bokovima\
,
-
2 do 3
1
- za izradu puznih lockova
0 8 do 10
I
Noievi
- za izradll konusnih zupcanika 20
12
,
I
Za adredivanje posmaka, ijj posmicne brzine, postoji vise eksperimentalno dobivenih
raza II kojima se najcesce uz'lma u abzlr karakterlsike materijala obratka i modul zup-
canika. Jedan takav izraz, za modulno koturasta glodalo ima oblik:
(5.31)
226
gdje je: em konstanta koja zavisi od vrste materijaJa obratka, tabela 5.20, m, mm,
modul zupcanika koji S8 izraduje.
lsti je slueaj i za brzinu rezanja, i ovdje je najtacniji proracun prako eksperimentalno
dobivenih izraza. Jedan takav izraz za izradu cilindricnih zupcanika ima obfik:
gdje je:
v (5.32)
C
v
, m, x. y j u, kanstanta i ekspanent'l bje vrijednosti zavise od vrste alata,
dozvoljenog trosenja alata, materijala abratka, karaktera obrade i sl. (tabela
5.21), 2, bra) zuba zupcanika koji se izraduje, T, min, postajanast alata (za
module m::; 8 mm, T:= 180 min, za zupcanike ad celika i za zupcanike ad
sivog liva T:=: 360 min), s, mm/d.h., mm/o, posmak i m, mm, modul zupca-
nika koj! S8 izraduje.
Literatura abiluje i razliCitim prepofukama za elemente rezima rezanja pri izradi zupcani-
ka. Neke ad tih preporuka, prema americkim izvor'lma date su u tabe!ama 5.22 do
5.24, ito: pri izradi zupcanika puznim glodalima u tabeli 5.22, rendisanjem u tabeli
5.23 i pri Ijustenju (brijanju) zupcanika u tabeJi 5.24.
Tabela 5.20, Yrijednosti konstaJlte em u izraZll (S.3Jj
I MATEAIJAL 08RATKA
I
I
! Gelik
f_SiVi liv
Bronze
Zatezna cvrstoca, Rm, MPa
600
700
800
180 HB
Srednje tvrdoce
Konstanla, em I
if--_ . ___ 1
1
'
400
565 I
TabeJa 5.21. Vrijedflosli kOflstalltc C
v
i ekspollcllata Ill, x )' i II iz hraza (5 32) ,
I
... I Do;c;ol)sno Celik
,
I
200 HB !
ItroSen)H nal C45
Celik 41Cr4
Gelik C45 i 41Gr4 Sivi liv, 180 do
I
ALAT ttl!':: Jeano; 200 HB
180 HB 1240 HB
JJ! -g pDvfSln"
I
, liB. nlm C,
G"
i
C,' m x
I
V I u I m x r v I u i
Puzno
Gruba 0,8
I
524 494 (0.50 0.85 -0,59 1 0 99.8 0,23 0.38 i-0,521 0
ob'ada
1,2 598 565 10,47 0.88 0.52 0 99,5 0,21 0.36 -0.58 0
t_ glodalo.
1--- '
1,2 256
I
m<B mm
Fina 242 0,25 0,25 0.17 0
obrada
1.2 3600 3440 0,53 0,53 0.35 0
,
I
Gruba 0,4 137 138 52,5 0.37 0,65 0,67 0
Kruzni
obrada
0,8 49,5 47 0,22 0.47 0.29 0_03 53.9 0,11 0.26 0.15 0.03
II
,
I
Flna I
0,04 208 200 0,37 0 0 0
i noz
obrada
0.10 153 148 0,25 0 0 0
227
5. lZRADA NAVOJA 1 ZUPCAN1KA
Tabela 5.22.
Preporuke za izbor brzine rezallja j posmaka pri glodanjll zupcanika
puznim Hlodulnim giodalima od brzoreznog celika
I
MATERIJAL OBRTKA
Tvrdoca,
HB
Termicka
abrada i
stanje
Modul I
zupcanika, I
m, mm
Broj
prolaza,
j
I Posmak,
s. rezanja,
Bczina I
228
pnpremka
100 do 150 Topic valjan
iii faren
150 do 200 Hladno vucen
Topic valjan,
normalizovan
175 do 225 iii hiadno
vucen
325 do 375 Poboljsan
Topic valjan,
normalizovan
100 do 150 iii hladno
200 do
vucan
Topla valJan,
5 normalizovan
2 0 I iii
! \lucen
Toplo valjan,
normalizovan
85 do 125 iii hladno
vucen
225 do 275 Zaren iI:
hladno vucen
do 0,5
0,5 do 1.0
1,5 do 2.0
2,5 do 12
13 do 25
do 0,5 I
0,5 do 1.0
1.5 do 2,0
2,5 do 12
13 do 25
do 0,5
0,5 do 1,0
1,5 do 2,0
2,5 do 12
13 do 25
do 0,5 I
0,5 do 1,0
1,5 do 2,0
1
1
1
2
2,5 do 12 1
13 do 25 2.
do 0,5
0,5 do 1,0
1,5 do 2.0
2,5 do 12
13 do 25
do 0,5
0,5 do 1,0 I
1,5 do 2,0
2,5 do 12
13 do 25
do 0,5
0,5 do 1,0
1,S do 2.0
2,S do 12
13 do 25
do 0,5
0,5 GO 1,0
1,5 do 2,0
2.5 do 12
13d025 2
mmfo.obrat.
0,75
1,25
1.5
'.5
'.5
0.75
1,25
'.5
Ui
1.5
V, m/min
85
76
73
7Q
6,
90
84
" 73
70
0.75 67
1.25 60
1,5 58
1.5 55
'.5
0,75
1,25
'.5
1,5
, .5
0.75
52
<0
37
34
27
21
105
1,25 95
1,5 90
1,65 81
1,65 78
0.75
1,25
1.5
1.5
1.5
" 73
69
58
50
0,75 88
1
1,25
85 1 1,5 81
1,5 75 i
1,5 62
0,75 60 I
I
1,5 49
1,5 37 J
do 0,5 I 1 0,75 64 I
Toplo valjan, I
.. 0,5 do 1,0 1 1.25 60
125 do 175 nor.maBzovan, 1,5 do 2,0 1 1.S we I
zaren III S
2,5 do 12 1 1,8 3 I
1 ____ i_. __ _ 50
I
325 do 375 Poboljsan
t do 0,5 I 1 0.65 37 I
0.5 do 1,0 1 0.65 I 32
1,5 do 2,0 I 1 0,65 II 30
2.5 do 12 1 1,15 24
13 do 25 2 1.15 21
POSTUPCl OBRADE REZANJEM
Tabela 5.22. ,vaslavak _ kraj
MATERIJAL OBRTKA
Tvrdoca,
HB
150 do 200
Termicka
abrada I
stanje
pnpremka
TO. Plo valjan'll
normalizovan
III hladnG
vuten
,
Modul
zupcanika,
m, mm
do 0,5
0,5 do 1,0
1,5 do 2,0
2,5 do 12
13 do 25
Broj
prolaza,
Posmak,
s.
!l1m/o.obrat
0,75
Brzina
rezanja,
V, m/min
325 dO 3751 POboljsan I 1,5 (lO 2,0 i 1 0.65 I
I 2,5 do 12 I 1 I 1.15 I 23 I
1-------11-----+' -----+: ;'--... _1
1
___
.; 150 do 200 I I II I' i
l
I
"0 III hladno 2,5 do 12 1 1,5
WE vuten, J i
'0) 0 25 2 1,5 I 52 I
a3 p do 0.5 I i I 0,75 : 40 I
-C.@ 0,5001,0 I 1 i 1,15 I 37 i
] .g 325 do 375 POtloljsan .. 1,1 I I
__
I c Toplo valjan, ,0 II : II i
I
I '0 125 do 175 Zaren ill 1,5 00 2,0 j 1.5!: 55
,I
I ." I 1 hladno yutan 2,5 do 12 1 i. 1.5 i 52
o L. ___ + ____ __ ..2'__+- 1 'i : 49
OJ I I :,"'c---t,-...:"--
do 0,5 1 i 0,75 .1 430,' I
I
.- I u, 275 do 325 Normalizovan 0.5 do 1,0 1 I 1.15
, j r ___ z ___ + ____ +_ih_. __ __ i'
j 1,'0 11TOPI0 valjan, ,) II
-- 175 do 225 zaren Iii 1,5 do 2,0 1 1.25 ':
Ihladno vucan 2,5 do 12 1.5 III 4!
o:.:J 13 __
I dOG,S 1 1,65 125 i
u I 0,5dOl,(J 1 10'65 2,;.;1
ill 325 do 375' N. orma. iizovan 1 '
<i5 I 1,5 do 2,0 0,65 I 2,")
I
Iii poooljsan i
l
2.5 do 12 1,15 II 20 :,'
13 do 25 2 1,15 18
229
Tabela 5,23,
Preporuke za izbor brzine rezanja i posmaka pri zupcanilw
nozel'ima od hnoreznog celika
MATERIJAl OBRTKA
Tvrdoca,
HB
T ermic. ka I Modul I
abrada I zupcanika, I: I pos;ak I
stanJe I
pripremka m, mm
I I mm/o,obrat. i v, m/min
100 do 150 Topic valjan
iii zaren
1.5 do 2,0
0,5 do 1,0 I
I
2,5 do 5,5
2
2
2
6do25 4
I I 1,5 do 2,Q 2
I O,Sdol,Q ,I 2
150 do 200,Hlndno vuceml 2
2.5 do 5,5
6do25 4
'c Topla vaijan, to,s do 1,0 I 2
'u E no.'.mnlizovan 11,5 do 2,0 2
J;2 175 do 225 ill hladno 2,5 do 5,5 2
I I :J

0,4 !
0,55
0,2
0,28
'5;iil& vuten 16d025 4
= E"O iii
"9 "Oro " 1.5d02.0. 2
0,4
0,55
0,2
0,2
0,25
12
" 15 E I I 0,5 do 1,0 I 2
15 i 3i <Ii 325 do 375 Poboljsan 2,5 do 5.5 I 2
o i 6d025 4 0,3 I

230
Toplo valjan, i 0,5 do 1,0 1 2 02 I: '
I normallZOV1ln 1,5 do 2,0 2 a 28 38
100 do 150 I iii 2,5 do 5,5 2 04
o 6 do 2" 4 ...
f-.---- _ vuce, v :l \ ._ .. _ .. _ .........._ .......... .
Topic; vaijil.n, 0,5 do 1,0 'I' 2 I 02
normalllOvan 1,5 do 2,0 2 , 028 I 27
200 do 250 iii hladno 2,5 do 5,5 2 I 0,4 '
'lute!"! 6 do 25 ___ --1
ITOPIO va:jan,I 0,5 dc;To1 2 I 0,2
I
normalizovan,1 1,5 do 2,0 I 2 0,25
85 do 125 zaren iii 2,5 do 5,5 i 2 I 0,3 27
hladno vuten 6 do 25 4 0,45
Zaren ill
225 do 275 hlndna Yucen!
lopta valjnn.1
normaliwvan,
125 do 175 zaren iii
hladna
325 do 375 Pol1oijsan
I
0,5 do 1,0 2 0,2
1,5 do 2,0
2,5 do 5,5
6 do 25
0,5 do 1,0 i
1,5 do 2,0
2,5 do 5,5
6 do 25
0,5 do 1,0
1,5 do 2,0
2,5 do 5,5
6 do 25
2 0.25
2
4
2
2
2
4
2
2
2
4
0,3
0,4
0,2
0,25
0,3
0.45
0,2
0,2
0,25
0.3
18
23
12
Tabela 5,23, Nastavak - kraj
MATERIJAl OBRTKA
TVrdoca,
HB
Termicka I I I
obrada I I Modul Broj Posma!(, Brzina
zupcanika" prolaza, s, rezan."., I
stanje
pripremka m, mm i I mmio.obrat. v, m/mlrl
150 do
jTOPIO val)an, 05 do 10 I 2 I 02 I
i._ ,I 24 I
hiadno vucen 6 do 25 4 0.55 J
+---C';T 1:5 i 11 i
150 do 200
Toplo valjan,
normalizovan I
iii hladno
2 I -lli
1,5 do 2,0 2 I 0,28 ,I
2,5 do 5,5 2 0,4 I 24 ,
1-___ 4 i 55 I I
0,5 do
325 do 3751 Poboljsan 1,5 do 2.0! 2 0,2! 11
I 2,5 do 5,5 I 2 0,25 I
Tapia valjan, II i
125 do 175 zaren iii dd
O
25'5 22 I 0,25 ,i 2'
hJadno yutan, ' , . ,I 0,3, I
j-"-----_ 6 do 25 .1 0,45 i i
.----. ---ro.s do 1,(\ I 2 i
275 do 325 I Normallwvan 1 1,5 do 2,0 1.1 2 D.2 I 12 i
2,5 do 5,5 2 0,25 l' I
1------+-----, 6 do 25 4 D,3
valjan, D,5 aD 1.0!1 2 0,2 I
175 do 225 'I zaren II! 1,5 00 2,0 2 0,25 I 18
hladno yutan 2,5 do 5,5 2 0,3 I'
1-___ _I----_I--;:,,6"d,,0'-'2"'5 I 4 0,45
! 0,5 do 0,2
325 do 375 Normal:zovan i
l
l,5 do 2,0 i 2 I 0,2 I 1,
Iii poboljsan 2,5 do 5,5! 2 II 0,25 i
6d025 1 4 0,3! I
231
Tabela 5.24,
Preporuke za izbor brzine rezallja i posmaka pri ljustenju zupcanika
a/alima od brzoreznog celika
MATERIJAL OBRTKA
Tvrdoca,
HB
Termicka
abrada i
stanje
pripremka
100 do 150 Tapia vallan iii
7.aren
150 do 200 Hladno yucen
Modul l
zupcan'lka, I
s,
m, mm
Posmak, _l Brzina rezanja, I
mmlo.obrati V, mlmm i
; I
do 1,0 0,07
1,5 do 2,0 0,12
165
3,0 do 5,0 0,2
6do25 I 0,3

do 1,0 0,07
1,5 do 2,0 0,12
3,0 do 5,0 0,2
6do25 0,3
I
'1:: Toplo valjan, do 1,0 0,07
'0 'E
E 175 do 225 1,5 do 2.0 0,12 150
I, i 1 Iii
'C L' . I 1,5 do 2,0 0.12 t.
I ro <l.l ((J 325 do 375
1
Poboljsan 8.
1:
1
! I -"-' __ -+ ____
Toplo val)an, v ,
fij 'c E normalizQvan, 15 do 20 0,12 2,5
-.J >0 100 do 150 ",',.,M 'I' . ,
I
'c , L '"'' " "" 3,0 do 5,0 0,2
I -;.g 1-. ___ 25 0,3
I
,:::l 0 0 'I Toplo valjan, do 1 0 0,07 I
.... ___ __ ___ '_6_5__ -1
i I Toplo valian, do 1,0 0,07
I I :6 85 do 125 narmalizovan, 1,5 do 2,0 0,12 I
'0 i"c zaren iii hladno 3,0 do 5,0 0,2
2 I &" I vucen 6 do 25 0,3
I
do 1,0 0,07
",
I-, ___ ___ t-22_5_'
I'C Toplo Yaljan, I 0,07
:E 125 do 1751 normaiiwyan, 1,5 do 2,0 0,12
III I zaren ill hladna 3,0 do 5,0 0,2
l' 1--- Yucen
160

135 I
1,5 do 2,0 0,12
35 325 do 375 Poboljiian 3,0 do 5,0 0,2
6 do 25 0,3
64
232
Tabela 5.24, Nasta,ak krqj
I
MATERIJAL QBRTKA
Tvrdoca,
HB
Termicka
obrada I
stanje
pripremka
Modui I'
zupcanika,
Posmak,
mmlo.obrat.
Brzina rezanJa, I
v, mlmm
.Q
..
>0
m. mm s,
'c I Toplo yaljan, do 1,0 I. 0.07 i
>0 E '50 de 00 normal.iwvan, 1,5 do 2,0, 0,12
COo 2 I ;'.: 150 II
(\) oX zaren hladno 3,0 do 5,0 0.2
0; m 0 I-____ _-+_.,6""d"0"2"S'-. !1 __ -"0.,,3'-_+ _____ .....j
\1 do 1,0 1 0,07 L:J
'-__ _ill __ ._+'_'_5_d_O_3_7_5-1-"'P_'cb_O_liSc'_"_+.....:',CSCd"'",,',.0_
4
' __ ..;"""'__ 76 I
:-- ffJ Tapia vallan,
! :13 E 150 do 200 nOrm<lillOvar" 1,5 do 2,0 "
I Ji'i zaren iii hiadno 3,0 do 5,0 I 0,2 I,
EO; {5 _____ _ _i-..
.g (5 do 1,0 I 0,Q7 1
U) 1:6 i:? 325 do 375 Poboljsiln 1,5 do 2,0 0,12 84
160
'5 3,Odo5,0 1 02
1 6do25 0'3
"I i 125 de 175 i :::: II i
<ii' OJ I----_i--- 6 do 25 0,3
145
t '1_;_: ___ __ ___ 7_6__ _
175 do 2251 zaren iii hl.:tdno 120 i
__ ! __ Ji __ __ __ "-______ ___ ___ ""_ ... _ .... .............. _ ...... 3: do 375 1 Nee""',,,",,,,,,1 ',5 do 2',
1
.' ,i 69
pobolJsan II 3,0 ao 5,0
I 6do25
I Napomena, Vnjednostl posmaKa se odnose za paralein; nacln posmaKa. La dlJagonalnl naCin I
I posmaka potrebno je vrijednosli posmaka povecati za 100%.
Glavno masinsko vrijeme pri izradi zupcanika maze se 'Izracunati iz sljedeCih Izraza:
pri izradi zupcanika metodom zub po zub modulnirr, profilnim koturastim glodalom:
(5.33)
gdje je: L, mm, duzina hoda radnog stoia glodalice za jedan prolaz (ova duzina se
sastoji od duzine zuba, odnosno sirine zupcanika koji S8 izraduje i duzina pri
233
ulazu u zahvat i izlaza jz zahvata), z, braj zuba zupcanika, v" mmimin,
brzina prj radnom hodu, V
p
' mm/min, brzina prj povratnom hodu, f/, min,
vrijeme dijeljenja (vrijeme potrebno da S8 na podionom aparatu zakrene
obradak), t/ '" 0,5 min,
pri izradi zupcanika metodom relativnog kotrljanja sa puznim modulnim glodalom:
(5.34)
gdje je: L, mm, duzina hoda nosata alata pri radnom hodu (ova duiina se sasta]! ad
duzine zuba, odnosno sirine zupcanika koji 5e izraduje i duiina pri ulazu u
zahvat i izlaza iz zahvata), Z, broj zuba zupcanika, n, a/min, braj obrtaja glo-
dala, S, mm/o, posmak glodala za jedan njegov obrtaj, q, braj hodova (po-
cetaka) puinog glodala.
pri izradi zupcanika rendisanjem sa kruznim zupcastim nozem:
n;. Z m
s n
(5.35)
gdje je: z, braj zuba zupcanika, m, mm, modu! zupcanika. i, broj prolaza, 5, mm/dh,
kruzni posmak za jedan dupli hod alata. n, dh/min, braj duplih jodava u mi-
nuti, h, mm, visina zuba zupcanika, 51, mm/dh, posmak pri urezivanju (naj-
cesce je oval pasmak oka 10 do 35% ad posmaka 5).
pri Ijustenju zupcanika:
/z .;
ta ==-.---
~ n,sz
l
(5.36)
gdje je: !, mm. duzina zuba zupcanika (sirina zupcanika), I ~ broj prolaza, z, braj zuba
zupcanika, n, o/min, broj abrtaja alata-zupcanika za Ijustenje, 5, mm/a,
posmak za jedan obrtaj abratka-zupcanika, Zt, braj zuba alata-zupcanika.
234
6. SPECIJALNI POSTUPCi OBRADE
REZANJEM
Razvojem tehnoJogije abrade rezanjem kao naucne discipline, uz razvoj masinogradnje
uopste, dovelo je do razvoja i primjene nekih pastupaka abrade koji se svojim karakie-
ristikama razlikuju od svih ostalih postupaka obrade rezanjem. Ovi postupci se stoga
izdvajaju i nazivaju specijalnim. U literaturi se mogu nab razUcite I<iasifikacije ovih pos-
tupaka, no, prihvatljivam se bini podjela u iri grupe: visokoproduktlvn: postupci, postup-
ci obrade u tapJom (zagrijanom) stanju i postupci mikro-obrada.
0.1. VISOKOPRODUKTIVNI POSTUPCI OBRADE
Ovu grupa pastupaka cine oni specijaini pastupci abrade koji su razviJeni 5 ciljem ski"
danja sto veGe koliCine materijala u jedinici vremena. Nacinl da se dade do tog cilja
mogu biti razliciti. Mogu se izdvajiti trl karakteristicna: Kmematikom pracesa, paveca-
njem brzine rezanja i pavecanjern poprecnag presjeka rezanog sloJa materijala. Tipi6an
predstavnik visokoproduktivnag postupka ostvarenog kinematikom process js postupak
tzv. struganja-gladanja. Postupci kod kojih se visoka produktivnast dobija upotreborn
velikih brzina rezanja se jednim imenom zovu vfsokobrzinske abrade iii obrade sa viso
kim brzinama. Postupci kad kojih se visoka produktivnost ostvaruje rezan!em sa velikirr,
poprecnim presjecima strugotine su poznate pod nazivom "tesks abrade", iii abrade 82.
velikim poprecnim presjecima strugatine. Valja napomenut' da se u naseIT: ieziku Dod
pojmom "teska abrada" podrazumijeva i abrada veoma tvrdih materijaia (termin na
engleskam jeziku je: hard machining).
6.1. i. Obrada struganjem-glodanjem
Pastupak pri kajem se obraduju asno-simetricni komadi glodackim alatima predstavlja
kombinaciju struganja i giodanja. Struganja, zata sto se tokom abrade abradak obrce,
a glodanja, zata sta se abrada vrsi glodalima. izvarni naziv za ovaj postupak abrade
235
6. SPECIJALNI POSTUPCI POSTUPCI OBRADE REZANJEM
na engleskom jeziku je turn-milling, a u nasem
Jeziku se koristi termin "strugarsko glodanje",
"struganje glodanjem" ili jednostavno struganje-
glodanje. Na sHei 6.1 prikazan je ovaj postupak
kod koga glavno kretanje predstavlja obrtno kre-
tanje glodala brzinom v, a pomo6na kretanja
predstavljaju: obrtno kretanje obratka brzinom Vo
i pravolinijsko posmicno kretanje gladala brzinom
v
5
. Pri tome je brzina obrtanja obratka mnoga
manja od brzine obrtanja glodala. Struganje-glo-
danje S6 koristi najcesce za obradu prastih valj-
kastih i konusnih povrsina, no medutim, moze se
koristiti i za obradu astal"lh dijelova rotaclono
simetricne geometrije.
Ala!
Sematski prikaz pos-
Slika 61
. . tupka struganJa-glo-
danja sa odgovanljuCim kl'etanji-
ma alata i obl'atka
Ovaj pastupak adlikuje velika produktivnost. U poredenju sa klasicnim struganjem mo-
gu6e je skinuti 1,2 do 4 puta ve6u kolicinu strugotine u jedinici vremena sto zavisi ad
broja zuba glodala. Osim toga, kvalitet obrade je pri ostalim istim uslovima, u pravilu
bolji kod struganja-glodanja u odnosu na klasicno struganje. Ve6ina snage potrebne za
odvijanje procesa rezanja se trosi za obrtanje glodala jer je to glavno kretanje, tako da
za obrtanje nije potrebna ve6a snaga sto je naracito vazno kod obradaka veCih
dimenzija kod kojih bi obrada struganjem iziskivala potrosnju mnogo ve6e snags.
Proees struganja-glodanja 5 kinematskog aspekta zahtijeva traosnu koneepciju alatne
masine. Potrebno je pravoHnijsko kretanje u praveu x-ase (slika 6.1) za zauzimanje re-
zanja, rotacija oka y-ose (rotacija abratka), prvolinijsko kretanje u pravcu y-ose j rotael-
ja oko x-ose (rotaeija alata). Osim toga, iz vise razloga koji 6e biti kasnije abjasnjeni,
potrebno je imati i mogu6nost pomjeranja ase alata u praveu z-ose, te na taj naCin
ostvariti eentrican ili ekseentrican patozaj glodala u odnosu na obradak.
Ono sto je narocito karakteristicno za proces rezanja pri struganju-glodanju je da se
kontinuiran proces 5 jednosjecnim alatom, kakav je postupak struagnja, zamjenjuje
nekontinuiranim postupkom obrade sa visesjecnim alatom, dakle postupkom obrade sa
prekidnom strugotinom.
Struganjem-glodanjem S8 mogu obradivati cilindricne vanjske i unutrasnje povrsine, te
ceone povrsine. Prema polozaju osa obratka i glodala postoje dva postupka: ortoga-
nalno (ose su normaine) I koaksijaino (ose su paralelne). Prj tome je za ortogonaian
slucaj prisutno ceona gladanje, a pri koaksijalnom, abimno glodanje. Vazno je napome-
nuti da se unutrasnje eilindricne povrsine mogu obradivati sarno za kaaksijalan polozaj
osa obratka i alata. S obzirom na odnos smjerova obrtanja obratka i glodala postoji
istosmjerno i pratusmJerno struganje-glodanje. Na slici 6.2 prikazane su naveden! pos-
tupci struganja-glodanja.
S aspekta poloZaja asa obratka i gladala pri artoganalnom struganju-gJodanju pastoje,
kako su to eksperimentalna istraiivanja potvrdila, cetlri slucaja, slika 6.3. Centricni polo-
236
zaj (5I1k86.3.8) U pravilu daje balji kvalitet abrade, dak ekscentricni polozaji (slika 6.b, C
i d) imaju prednosti u pogiedu produktivnosti. Za vrijednost ekscentricitet8. e= Dgi 2-/ je
mogu6e postiei najveci posmak te time imati i najvecu produktivnost. S druge strane,
pove6anjem ekscentriciteta na vrijednost e= D
g
l2 ugrozava S8 cil"lndrican obnk obratka i
kvalitel obradene povrsine.
Odstupanje ad ciiindrienog oblika izratka (ravnostrani poltgonalni oblik) kod ortogonal-
nog struganja-glodanja zavisi i ad adnosa brojeva abrtaja glodala i ooratKa. Pozeljno je
da braj abrtaja glodaia bude mnogostruko veGi ad broja abrtaja obratka
Dakle, postoji nekoliko faktora procesa abrade a to su: braj
obrtaja obratka, bra) obrtaja glodala, aksijalni posmak. ekscentricitet, te dubina rezanja.
Uticaj ve!iCina navedenih faktora u relativnom odnosu na oblik izratka prikazan je na
slld 6.4.
r;ll
> "

,"
ro "
u>
0
15 0.
o

/ ./ /
.......... /,..... "I_c/- //
.,-. .'. ,-' .-/
./ . ./ ...?r. . ./. ?r ./ -,.?
Protusmjerno istosmjerno
Ortogonaino struganje-glodanj&

Protusmjerno
Protusrnjerno IstosrnjernCi
Koaksijalno struganje,glodanje
Istosrnjerno
Koaksijalno struga:lje-giod<:lflje

", \
,
7' 7'
Prolusrnjerno Istosmjernc Protusmjerno Istosmierno
Ortogonalno stru9anje-giodanje Koaksijalno struganje-glodanje
sm<a 6.2. Razliciti postupci strugunja-giodanJa
237
6. SPECIJALNI POSTUPCI POSTUPCI aBRADE REZANJEM
! R "h-.,-HTnT.
1/

\
a) B=D
5
r--b/
R
I

b)
Do
e=-'
2
c)
Do
-/
2
\
j \ \ \
\ \ !
-)--,-. -tIe
d)
\
D
e "" .--lL.
2
Slika 6.3.
Uticaj poloEa) osa g/odala i obratlw JIG veliCinu maksimalnog posmaka i
lite! obrade: aj cl'ntrihri paloza}, b}, c) i d) ekscclltrit"i p%zoji
238
OBUK OBRATKA f=:>
I FAKTOR PROCESA \
""-->
Broj abrta;a obm!k". no p
Broj obrtaja glodala, ng
I Aksijalni posmak s
I Ekscentricitet, e
fB:J ,81 flIH
ll I
i-"""L .sa
I
ISIS
I
.sa
1=
..
S
I

,
I Dubina rezanja, d
> I
I

..
Oznake
Nula $rednje
fiE
@

G5 ,
I
-"""'-
.sa
-""""-
S S S
I
.. ..
--

.. .,.
S
Visoko Promjenljivo
Slika 6.4. Relativlli odnosi jaktora proce,W[ i ohlika ohratka
Prema karakteru abrade razlikuju S8 gruba i fina abrada struganjem-glodanjem. Pri gru-
boj obradi se postize prvenstveno velika produktivnost, dak S6 pri finoj obradi postize
kvalitet obradene povrsine vrlo blizak brusenju (Rz"" 1 ilm). Vr'ljednost'1 ugiova reznog
klina S8 kre6u U sljede6im granicama: aksijalni grudni ugao Ya:= -5 do -8' radijalni
grudni ugao Yr = -5 do -10, glavni napadni ugao 1( "" a do _10, pomocni napadni
ugao /(1 = 75 do 90
c
i ugao nagiba rezne iviee ;, '" 0
0
. SistematizDvanih podataka 0
elementima reiima rezanja, u literatufi. naialost nema. Postoje izvjestaji 0 elementima
relima rezanja samo za konkretne materijale obratka, materijal alata i obi ike obratka.
6.1.2. Obrada visokim brzinama
Zahva!jujuCi stalnom razvoju alatnih masina i materijala reznili aiata, permanentno je
ve6avana brzina rezanja, Time se, s jedne strane pove6avala proizvoanost, ali, s druge
strane i kvalitet obrade. Pocevsi ad pfVih alata izradenih ad visakougljenicnih alatnih
6elika pa do najnovijih supertvrdih alatnih maierijala, brzina rezanja je povecana za
skoro 100 puta. S druge strane, svaki alatni materijal ima odgovaraju6u maksimalnu
dozvoljenu brzinu rezanja. Taka je naprimjer, za prve vrste tvrdih metaJa, maksimaln&
brz'lna rezanja iznosila oko 30 do 50 m/min, za reznu keramiku 200 do 300 m/min, 8
za supertvrde alatne materijale (poJikristaini dijamant peD i kubicni bor nitric CBN)
brzina dostize i 1000 m/min. Prema tome, svaki alatni materijal ima odgovaraju6u
maksimalnu dozvoljenu brzinu rezanja preko koje gubi rezne sposobnosti. Ovakav zak-
Ijucak vrijedi za tzv. konvencionalne brzine rezanja, za koje vrijedi Taylor-ova zakonitosl
postojanost alata - brzina rezanja. Svi do sada objasnjeni postupci abrade u ova)
Imjizi i sve analize odnose se upravo
na ovu zakonitost. Taj dio zakonitosti
prikazan je jednim dijeJom generalizira-
ne zavlsnosti postojanosti alata od brzi-
ne rezanja, ali u sirokom dijapazonu
brzina rezanja, slika 6.5, Prisustvo
simuma i minimuma Qednog iii vise) na
ovoj generaliziranoj zavisnosti objasnja-
va se pojavom i nestankom pojedinih
vidova trosenja alata koji su u direklnoj
z8visnosti od brzine rezanja.
No, osim toga, pri prekora6enju neke
kriticne brzine rezanja, ne desavaju se
samo promjene u smislu trosenja, nego
se desavaju i neki fenomeni vezani za
temperaturu rezanja i mehanizam nas-
tanka strugotine. Osim toga, istrailva6i

I
\
E
'.
ee \
\
!'i
\
1,\
ro
"
\ t'
II
I \
0
\
g
I \
I
r,.

"
!
\
,
\
0
i
\
0.
\

\.
\--/
/
Brzina rezanja, 1', mimir
Generaliziralla ztlvisnos[ postO
e
Slika 6.5, janosti alata od /Jrzinc rCZaJ{ia
Z(J l;irok d{;apazou brzina rezanja
239
su jos prije 100 godina postavili jedna pragmaticno pitanje: de Ii 6e temperatura reza-
nja neograniceno rasti sa neogranicenim povecanjem brzine rezanja? Tragom ovog pita-
nja, jos dvadesetih godina proslog vijeka, njemacki istraiivac Carl J. Salomon je vrsio
prva ispitivanja primjene, za tadasnje uslove, ekstremno velikih brzina rezanja: za celike
do 440 m/min, za bronzu do 1600 m/min, za baker do 2850 m/min i za aluminijum
do 16500 m/rnin. NaivaZniji rezultat ovih istrazivanja sadrzan je u zakljucku do kojeg je
Salomon dosao, a )0 de preko neke odredene brzine rezania, temperatura rezanja
poCinje da opada, slika 6.6. To znaci da za svaku kombinaciju materijala alata i obrat-
ka postajl neka kriticna brzina rezanja Vk kojoj korespondira kriticna (maksimaina) tem-
peratura rezanja rh. Svakoj temperaturi e manjoj ad kriticne, odgovaraju po dvije brzine
rezanja vf i v2' Manja brzina Vt predstavlja vrijednost koja se nalazi u podrucju "kon-
vencionalnih brzina rezanja", podrucje I, slika 6.6, a brzina V2 predstavlja vrijednost koja
se nalaz'1 u podrucju 'Visokih brzina rezanja", podrllcje 11/, slika 6.6. Prijelazno podrllcje
II treba izbjegavati jer ]e to podrucje maksimalne temperature rezanja pri kojo] alat vrlo
brzo aubi rezne sposobnosti. Bilo koji postupak abrade da je u pitanju (glodnje, buse-
nje i a ako se vrsi brzinama rezanja iz podrucja III, predstavlja tzv. visokobrzinsl<u
obradu. Termin za visokobrzinsko rezanje na engleskom jeziku je High Speed Cutting,
a za visokobrzinsku abradu High Speed Machining.
1600
"
q5
m
.1'"
ro
N
,

"
iii
800
ID

f-
400
Podrucje malih
(konvencionalnih)
brzina rezanja
I
:::"...q----r---
Bronze ,1:----------,1
i .L._ i mft
mmm
...
t .. t.L "'"1
'I'
600 1200 1800 2400 3000
v, v, V2 Brzina reZanj8, V rn/mit<
Prijelazno
podrucje
Podrucje visokih brzina rezanja
/I II!
Slika 6.6. Zllvi.wwst izmeilll temperature i brzine reZ(ll1ja
240
Objasnjenje fenomena da sa prekoracenjem kriticne brzine rezanja, temperatura rezanja
opada, moze se nad analizom dijela rada koji se tra?;i na plasticnu deformaciju u zani
rezanja i dijela rada ko]i se tra?;i na trenje na kontaktim povrsinama alat - strugotina i
alat - obradivana povrsina. Nairne, pri prekoracenju kriticne brzine rezanja Vir desavaju
se promjene U karakteru stvaranja strugotine, tj. umjesto preovadujuceg plasticnog tece-
nja, nastaje lokalno smicanje i krti 10m materijala obratka. Ova ima za posljedicu
manju kolicinu rada utrasenog na plasticnu deformadju, time se smanjuJ8 kolicina
nastale toplote u zan! rezanja 510 kanacno rezultira nizom temperaturom rezanja. Mno-
go pojednostavljeno receno, usljed velikih brzina rezanja matarijal obratka "nema vreme-
na" da plasticno teee sto rezultlra manjom koliCinom nastale teplote. Druga, veoms
vaZna cinjenica vezana za visokabrzinsko rezanje jeste da ovako mala koliCina topiote
nastala u zoni rezanja biva najveCim dijelom (oka 90%) odnesena strugotinorn, Ovo iz
jednastavnag razloga vremenski veama kratkog i<ontakta strugotine i grudne povrsine
alata (zbog velike brzine rezanja), pri cemu toplota "nema vremena" da preds sa stru-
gotine na alat. Nesto povecana kolicina toplote koja nastane us!jed trenja na grudnoj
povrSini atata, a izazvana velikom brzinom strugotine, takoder biva najvecirn dijeiom od-
nesena strugotinom.
U zavisnosti od karakteristika materijala obratka pri visokobrzinskom rezanju mogu
nastati dva tipa srugotine, zapravo, dva mehanizma nastanka strugotine. To su
kontinuirana i segmentirana strugotina, slika 6.7. Koniinuirana strugOlina nastaje pri
obradi metala i njihovih legura koje imaju kubicnu prostornu kristalnu resetku. veliku
toplotnu provoljivost i nisku tvrdoGu, kaa sto su legure alurninijuma i niskougljenicni
celici (sllka 6.7.a). Segmentirana strugotina nastaje kod obrade metale i njihovih legum
koji imaju heksaganalnu kristalnu resetku, nisku toplotnu provodljivost i visoku tvrdocu,
kao 5to su titanove legure, superlegure na bazi nikla i otvrdnuti tegirani celici (slika
6.7.b i cl.
Pri visokobrzinskoj obradi mehkih materijala koji obavezno imaju i veliku duktilnosi
nastaje kontinuirana strugotina. ali sa jasnom razlikom u adnosu na sluea) abrade ovih
materijala konvencionalnim brzinama, stika 6.7.a. Ovdje se naime vidi intenzivnije izdu-
ienje zrna, ali i sa uocljivim linijama (strelice 8, slika 6.7.a) koje podsjecaju na stvara-
nje dva segmenta kod klasicne segmentlrane strugotine.
Mehanizam nastanka segmentirane strugotine pri visokobrzinskom rezanju sastoji S8 od
dvije faze, slika 6.7.b. U prvoj fazi se desava plasticna nestabilnosl i lokalna delonnacr-
ja u uskaj zoni sto aovodi dO smicajnog ioma uzduz ravni smicanja, Pocetak ove
ravni ad vrha alata je skora paralelan sa vektorom brzine rezanja a njen nastavak 58
Jagano savija prema vanjskaj strani strugotine. U drugoj fazi desava se postepeno tor-
miranje segmenta strugotine (praces male deformacija) na nacin da se diG materijala
obratka uz vrh alata pastepeno izravnava sa pravcem ravni lokalnog smicanja (ravan
smicanja segmenata strugotine). Na slid 6.7.b je sematski prikazan tok stvaranja seg-
menta strugotine, a karakteristicni dijelovi obiJjezeni na slid su: 1 - nedetormisane
povrs'lne, 2 - dio povrs'lne segmenta strugotine kOj'i je usljed visokog smicanja odvojen
ad narednog segmenta strugotine, 3 - uska zona vrJo visbkog smicajnog naprezanja, 4'
241
- die segmenta koji dijelom tare 0 grudnu povrsinu alata i ko)i se razvojem procesa
Izravnava prema ravni smicanja dva segmenta strugoline, 5 - linija lokalne deformacije
u primarnoj zan: smicanja i 6 - obradena povrsina.
a)
-y
b)
cj
J'ipOl'i strugotine pri viwkobrzinskom re:,anfu: a) mikro.mimak kontinuirant!
Slika 6.7. strugotiflc,!J) sematski prikaz nastal1ka segnwlltiranc struKotinc (strugmina
nastala lokalnim s11licanjem) i c) mikrosnimak scgmcntiranc strugotitlC sa izdl'ojellim SEM
snimkom vflI{iske slmne strugotinc
Postoji nekoliko kriterija kaji se koriste za definisanje prijelaza izmedu obrade sa i<an-
vencionalnim brzinama i visokobrzinskih abrada:
apsolutns vrijednosl brzine razanjs,
broj obrtaja glavnog vretena alatne maSlne,
ON braj,
dinamicko ponasanje
materijal obratka.
Prema apsotutnoj vrijednost! brzine rezanja, moguce je izvrsiti podjelu na: konven-
cionalne (niske) brzine rezanja - do 600 m/min, visoke brzine rezanja - ad 600 do
1800 m!min, vrlo visake brzine rezanja - ad 1800 do 18000 mfmin ! ultra visol<e brzi-
ne rezanja - preko 18000 m/min.
242
Kao granicna vrijednost broja obrtaja glavnog vretena alatne masine koristi S8 vrijed-
nos! ad 8000 a/min. Medutim, to je cesto pogresno. jer S8 na ta) nacin ne uzimaju u
obzir i dimenzije vretena, odnosno obratka. KaD sto je poznato, mnogo je lakse postiCi
velike brojeve obrtaja sa vretenima manjih promjera.
S aspekta konstrukcije, mnogo tacnija interpretacija velikih brzina je ON bra). Nairne.
ad .strane proizvodaca alatnih masina ON bra) se koristi kao pokazatelj visokih brzina.
ON braj predstavlja umnozak pramjera vretena u mm i broja obrtaja u a/min, Na trzis-
tu postaji Citav niz alatnih masina sa vrijednoscu ON broja ad 1500000, Vebnom za
laboratorijska ispitivanja koriste se masine sa ON brojem od cak 2000000.
Kriterij koji se cesto koristi je kriterij koji je vezan za dinamiku gJavnog vretena. Prema
ovom kriteriju, podjala brzina rezanja zavisi od sopsvene frekvencije osnovnaQ moda
oscilovanja. Cijelo padrucje brzina vretana maze se podijeliti u cetiri oblasti kako je to
predstavljeno diagramom stabilnosti. slika 6.8. Dijagram iii karta stabilnosti daje zavis-
nost aksijalne dubine rezanja od brzine vretena pri nekoj radijainoj dubini rezanja pri
kajoj 6e abrada biti stabilna (za slueaj gladanja). Oblasti brzina su sljede6e:
Oblast I _. Obrada sa niskim brzinama kOja se ostvaruje kada je talasna duzina vito
racija u osnovnam madu mala taka da se pri obradi javljaju efekti prigusenja. Ova
se uglavnom desava kada je talasna duzina vibracija manja ad 3 mm. Naprimjer.
aka je sopstvena frekvencija vretena 1000 Hz, a upotreblieni alat ~ vretenasto glo-
dala sa dvije rezne ivice promjera 25 mm, tadB 6e ova] tip abrade nastati pri broju
obrtanja vretena manjim od 2300 a/min,
Oblast II ~ Obrada sa srednjim brzinama odvija se pri visim brzinama pri kojima no
nastaju efekti prigusenja, ali istavremena stabilnos! nije narusena. Gornju granicL! za
ovaj tip abrade predstavlja brzina vretana pri kojoj je frekvencija nailaska reznih ivi-
ca glodala priblizno 1/4 frekvencije asnovnog moda. Za prethadno razmatrano glo-
dalo, avaj tip abrade ostvarit 6e se pri abrtanju glodal2 sa 2300 do 7500 a/min. Za
avu oblast granica stabilnosti je gatavo konstantna,
Oblast III - Obrada sa visokim brzinama ostvaru,ie se anda kada je frekvencija
naHaska zuba gladala jednaka 3/8 Hi
1/2 sapstvene frekvecije osnovnog
moda. Za ve6 navedeno 910dalo,
avaj tip abrade se
tanju gloda!a sa
a/min,
ostvaruje pri obr-
7500 do 45000
Oblast IV - Obrada sa ultra visokim
brzinama nas!aje pri brzinama pri
kajima je trekvencija nailaska zuba
gJodaJa ve6a dva da tri puta od
trekvencije asnovnag moda. Za neve-
deni alat, ova obrada 6e se osivariti
pri obrtanju vecem ad 60000 o/min. Slika 6.8.
Stabilno podrucje
Brzina vretena
D(;agram (karla) stabilllosti sa
karakteristicnim podrutjimG
243
Klasifikacija abrada prema
brzini rezanja koja se vrlo
cesto koristi je u vezi sa
vfstom materijala obratka.
Podrucja brzina rezanJa
za glodanje data je na
sHci 6.9. Ova klasifikacija
i definisanje prijelaznih
podrucja iz konvencional-
nog u visokobrzinsko
padrucje brzina rezanja
se cini najprikladnijim.
Karakteri promjene pajedi-
nih parametara procesa
abrade u podrucju visokih
brzina rezanja prikazani
7
6
5
4
3
,--;-
2
tIL?
1
10
Slika 6.9.
su na sHei 6.10. S obzirom da se pri
visokim brzinama rezanja mijenja ka-
rakter nastanka strugotine j s obzirom
na ograniceno vrijeme za prelazak top-
late iz strugotne na alat, to je, u viso-
kobrzinskom podrucju, evidentno sma-
njenje temperature rezanja sa porastom
brzine rezanja. Rezultati mnogih istraii-
vanja su pokazali da se u podrucju vi-
sokih brzina rezanja, 5ile razanja tako-
der smanjuju. Ovo se abjasnjava sma-
njenjem energije utrosene na rezanje
jer je plasticno tecenje materijala obrat-
,
.
!
;
,
100
, "
rl'L
fc'"

:-"
. ,
"
,""
'f"-r ....
1000
Oolas\ KOManoonal
f\r-;I nih blzlna rczanJa
,
Pnjelazna oolasi
v,sowbrz;r.skir,
Legum rm bali ",kia,
TRan, 2 -
3
,
5
5
7
10000
Celiei,
Sivi IN,
B'ooza i mesing,

Pla,;t,KU oiacana
lioenlim viaknHOO;,
Brzina rezanja, mimin
Oblasti brzilla rezanjtl pri g[odtlnju razlicitih
fIlaterijaIa obratka
KoliCina skinutog
materijala
Kvalitet obradene
povrslne
...,,.....--- Sile rezanja
Postojanost alata
. GeneraiiziralJc promjene
Shka 6.10. rame/ara obrade pri
brzinskim obradama
ka u zani rezanja zamijenjeno krtim razaranjem. Smanjenje 5ila rezanja rezultira pabal)-
sanjem kvaliteta obradene povrsine i pove6anjem koliCine skinutog materijaia u jedinici
vremena. Osim toga, zbag smanjenag plasticnog tecenja, smanjen je i utica) deforma-
cionog ocvrscavanja u povrsinskom sloju obradene povrsine sto je veoma vazno s
aspekta integriteta obradene povrsine.
Naredna, veoma bitna karakteristika visokobrzinskih obrada je mogucnost rada sa vefi-
k'im posmicnim brzinama. Ovo povecanje u odnosu na obrade konvenciona!nim brz'lna-
ma rezanja je i do 10 puta. U ranim 1azama primjene visokobrzinskih abrada, veliCina
posmicnog kretanja je bila oka 20 m/min, a danas vee prelazi i 100 m/min. Za obez-
bjedenje takvih posmicnih brzina, ubrzanja izvrsnih elemenata prijenosnika pomocnog
kretanja dastlzu i preko 30 m/s2. Naima, sve dok se nisu nasla konstruktivna rjesenja,
prvo za glavna vretena (sa velikim brojevima obrtaja), a zatim i za prijenosnike za po-
mOGna kretanja (sa velikim brzinama i ubrzanjima), nije doslo do industrijske primjene
visakobrzinskih abrada.
244
Prosjecna hrapavost abradene povrsine dob'lvena sa visokobrzinski obradama je Ra
0,2 ).lm, a tacnost oblika ispod 0,4 ).lm .
Na asnavu recenag maze se zak!juCiti da visokobrzinske obrade imaiu sljedece
prednosti nad konvencionalnim obradama:
povecanje iskoristenja alatne masine,
poboljsanje kvaliteta obradene povrsine uz smanjenje gresaKa u povrsinskom sloju,
smanjenje vremana izrade,
smanjenje pomocnih vremena,
smanjenje sila rezanja sto je veoma vaino pri obradi tankostjenih obradaka,
smanjenje koliCine sredstva za hladenje i podmazivanje,
smanjenje utroska radne snage,
smanjenje troskava proizvadnje,
Medutirn, visokobrzinske obrade imaju i izvjesne nedostatke, kao naprirnjer:
povecanje pogonske snage alatne masine i
veca investiciona ulaganja.
Od postupaka obrada v'lsokim brzinama u industrijskoj upotrebi je najvise visoKobrzin-
sko glodanje, zatim visokobrzinsko struganje-glodanje, a manje visokobrzinsko brusenje,
vlsokobrzinsko struganje i visokobrzinsko busenje. Radni komadi slozene Konfiguracijs
se najbolje obraduju visokobizinskim g!odanjem. Takvi su dije!ovl u aVID indus!rijl, auto"
mobiisKoj industriji i razni alati I kalupi za plasticnu preradu.
Osnosimetricni komadi se obraduju visokobrzinskim struganjem i visokobrzinskim struga-
njem-glodanjem. Visokobrzinsko struganje je ograniceno centrifugalnim 5ilama koie se
javljaju prl visokim brojevima obrtaja obratka, tako da se koristi najvisEt za obradu
veama tvrdih materijala (High Speed Hard Turning-Machining), za koje je podrucje viso-
kih brzina rezanja kad mnogo nizih vrijednosti, slika 6.9. Dakle, mogucnosti konven-
cionalnag struganja ogranicene su velicinom centriiugainih sila koje se javljaju u
samom abrtaku i steznim glavama glavnog vretena, dok ie konvenciona)no gladanje
limitirano centrifugalnim silama kaje djeluju na glodalo. Struganje-glodanie, kao kombi-
nacija ova dva postupka, a naroCito aka se obavija visokim brzinama, pruza siroke
moguenosti upatrebe.
Podrucje primjene visolmbrzinskog brusenja je od klasiene upotrebe za zavrsnu obradu
do obrade vi sake produktivnosti. Najnovija upotreba visokobrzinskog brusenja karakteri-
se ova) postupak kao vrlo produktivan, ali istovremeno i sa veoma visokim kvallteton:
abrade. U Evropi je, naprimjer, dostignuta brzina rezanja od 350 m/s (21000 mlmin).
dakle, uftravisoka brzina rezanja, i to pri eksperimenta!nom brusenju na specijalnoj la-
boratorljskoj masini. U Japanu, vrijednosti brzine pri brusenju su dosiigle 200 m/s
(12000 m/min), a u SAO-u je napravJjena specijalna brusilica za okrugJo brusenje 58.
maksirnalnom brzinom rezanja od 250 m/s (15000 m/min). Na sHci 6.11 prikazana su
dva osnovna naCina ostvarivanja visokobrzinskog brusenja. U prvom sJucaju, slika
6.11.a, abodna brzina brusnog tacila se poveeava uz istovremenc odrzavanje ostalih
245
parametara konstantnim. Povecanje obodne brzine brusnog todla uslovlajava smanjenje
deb!jine strugotine eime se smanjuju sile rezanja. Takoder, smanjenje debljine strugoti-
ne poboljsava kvalitet obradene povrsine. a smanjenje sUa, rezanja smanjuje se trosenje
brusnog toeila. Ovaj nacin izvodenja visokobrzinskog brusenja je posebno vazan kada
58 ieli postlei visoka taenost ob!ika i dimenzija izratka u uslovima male krutosti obrad-
nag sistema. Drugi slucaj, slika 6.11.b, odnosi se na brusenje kod kojeg se istovreme-
no uz povecanje brzine brusnog tocila povecava i brzina obratka u nekoj propareiji i
pri cemu se ne mijenja debljina strugotine. Ovo prakticno znaCi da se i sHe rezanja ne
mijenjaju. Vazna odlika ovog nacina je da se moze poveeati koliCina odnesenog mate-
rijala obratka proporcionalno pove6anju obodne brzine obratka pri konstamnoj sili bru-
senja. Usljed toga, poveeana obodna brzina brusnog tocila moze rezultirati poboljsa-
njem kvaliteta obradene povrsine, fii, alternativno, povecanjem produktivnosti sto je u
vezl sa povecanom koliCinom odnesenog materijala. Za ostvarivanje visokobrzinskog
brusenja. osim zahtjeva u pogledu alatne masine (staticka i dinamicka krutost, braj
obrtaja glavnog vretena i t.d.), posebni zahtjevi se postavljaju pred brusno tacilo. Ti
zahtjevi su sljedeci: otpornost na 10m i trosenje, dobre prigusne karakteristike, visoka
krutosti dobra termicka provodljivosl. Brusna tacila koja se koristi pri visokobrzinskom
brusenju obieno 58 sastoje od cilindricnog tijela visoke cvrstoce presvucenag tankim
slojem abrazivnog materijala (najeesee od CBN).
j
i\ /Trosenie locilB
i \ \ // Hrap8vost obradeno
I' / po,,',oe
, brusenja
......., !<olitiofl skioulog materijala
a)
t
,
I
skinu\oQ
materrjllia ,
Silil brusenjr.
------, /,"",,'-"'-
_____ HrapaVOSi obraclene
/ povrine
C:::::::::TroSenje toella
b)
Siika 6.1 i. flckUl parametara abrade za dva s/ucaja visoknhrzillskng
Na kraju, radi sagledavanja nekih prednasti visokobrzinskih obrada nad konvencionai-
nim, daju se dva primjera. Ovi primjeri su segment sireg autorovog istraiivanja visoko-
brzinskih abrada izvedenog u Laboratoriji za obradu rezanjem alatne masine
Masinskog fakulteta u Zeniei.
Prvi primjer se odnosi na analizu kvaliteta obradene povrsine pri konvencionalnom
struganju i visokobrzinskom struganju-glodanju. Dakle, eksperimentaino istrazivanje je
provedeno s clljem uporedbe kanvencionalnog struganja i visakabrzinskog struganja-glo-
danja s aspekta kvaliteta obradene povrsine. Kao kanstantni parametar procesa abrade
koristena je specifiena zapremina skinutog materijala. Pri tome je za iste posmake, ko-
246
KONVENCJONALNO
STRUGAN,)E
We; "" 8,50 i1m I Rz 0' 40.0 rIm .1
I Rmax - 52.96 '::4,01 % 1
Hi"! 9.15 <1m
i flmax 56.48 lim I P"

I
KONSTANTNA
SPECIFICNA
ZAPREMINA
ODNESENOG
MATERIJALA
Q= 2,7
mm3/min
s = 0,856
mm/o
Qoc 3,6
mm
3
!min
1,142
mm/o
VISOKOBRZINSKO
STRUGANJE-GLODANJE
RE = 1.91 flm I Rz " 10.44 11m i

Ra 2.07 urn I Hz 10.18 um i
LftmBK - 14.68 <lmj po"' .54,50 ]

Rrnex Pr ""
Slika 6.12. toka ekperimellta sa sltimcima profUa oi1raaeTle pnvdiltc,
. . lzmj(.'renrm vr{!<:dnostimo parametara hrapavosti i mikrosnimdma
{lilt' sa J'rUelillostima mikrotJ'nioce '" .
247
ristena ista dubina razanja, ali SU, zbog rezliCite prirode procesa konvencionalnog stru-
ganja i visokobrzinskog struganja-glodanja, abrade vrsene sa razllCitlm brzinama reza-
nja. Brzina rezanja je pri struganju-glodanju iZnosiia 1000 m!min, a radi obezbjedenja
iste specificne zapremine skinutog materijala, pri struganju je bila mnogo manja. Materi-
jal obratka ie calik 41Cr4, tvrdo6e 144 HB. dimenzije obratka su $130x600 mm. Na sli-
d 6.12 sematski je prikazan tok eksperimenta sa nekim rezultataima ispitivanja. Za tri
specificne zapremine skinutog materijala ad 2,7, 3,1 i 3,6 cm
3
Jmin, pri kon-
stantnim brojevima obrtaja obratka i dubinama razanja, te sa posmacima ad 0,856,
0,988 i 1,142 mm/o, izmjerene su vrijednosti parametara hrapavosti Ra, Rz i Rmax, i
procenat nosenja profila obradene povrsine Pn. Radijus zaobljenja vrha strugarskog
noZa i radijus zaobljenja rezne plociee glodala su bili isti sto uz iste koristene posma-
ke, s aspekta teoretske hrapavosti, postupke struganja i struganja-glodanja Gini ravnop-
ravnim pri ovom ispitivanju. Takoder, koristena je ista vrsta alatnog materljala; tvrdi me-
tal P40. U donjem dijelu slike 6.12 prikazani su mikrosnimci strugotina nastalih pri kon-
vencionalnom struganju i visokobrzinskom struganju-glodanju. Sa navedenih mikrosnima-
ka se jasno vidi razlika u mehanizmima formiranja strugotine. Mnogo veca plasticna
deformacija je prisutna kod struganja sto dokazuju i izmjerene vrijednosti mikrotvrdoce
strugotine (319 HV za visokobrzinsko struganje-glodanje i 360 HV za konvencionalno
struganje). Ovim je zapravo potvrdena cinjenica da je obrada struganjem-glodanjem
vrsena u podrucju visokih brzina. Kako se sa slike 6.12 vidi, na osnovu izmjerenih vri-
jednosti parametara hrapavosti obradene povrsine, moze se zakljuCiti ds se pri visoko-
brzinskom struganju+glodanju dobiie mnogo boiji kvalitet. Razlika je naime u dvije klase
hrapavosti; N9 za konvencionalno struganje i N7 za visokobrzinsko struganje-glodanje.
Dakle, s obzirom na kvalitet obradene povrsine, postupak viskobrzinskog struganj-gloda-
nja ie superioran u odnosu na konvencionalno struganje. Prema mnogo drugih istrazi-
vanja, jos jedns velika prednost visokobrzinskog struganja-glodanja u odnosu na kon-
veneionalno struganje se odnasi na proizvodnost.
Drugi primjer se odnosi na prednosti visokobrzinskog struganja veoma tvrdih celika.
Tradieionalnim tehnologijama S8 veama tvrdi celici obraduju na sljedeci naCin: gruba
obrada u mehko zarenom stanju, termicka obrada (kaljenje Ifili poboljsanje), zavrsna
obrada brusenjem, ill, aka se rad! 0 slozenim prostornim konfiguracija obradaka, zavrs-
na obrada nekim od nekonvencionalnih postupkaka. Razvojem novih alatnih materiiaia,
prije svega supertvrdih, kao sto je CBN, moguce je koristenejm visakih brzina rezanja,
navedene celike obradivati u samo jednoj operciji i to u zahtijevanom kvaHtetu obrade.
U ovom primjeru 6e se pokazati rezultati mjerenja hrapavosti obradene povrsine pri
obradi visokobrzinskim struganjem dvije vrste legiranih celika tvrdoce 58..aO HRC, slika
6,13.a i 62-63 HAC, slika 6.13.b. Sa navedene slike se vidi da se vrijednosti parametra
Ra i Rz smanjuju pri pove6anju brzine od 125 do 270 m/min i da se pri tome postize
Ra = 0,21, odnosno 0,23 )1m sto odgovara klasi hrapavosti N5. To je nivo hrapavosti
koji odgovara postupku brusenja, ali s jed nom velikom predosti, a to je da se za
ovako tvrde celike ovako dobar kvalitet obrade postize sarno u jednoj operaciji
visokabrzinskim struganjem.
248
"
4.0
15
"

ro
15
3,0
0 05
"
c
;(jj
0 ,
2.0
>
ro 0
0 0
e
I 1.0
Slika 6.13.
100
100
Materija! obratka - cellk: O,44%C, 0,8%81, 0,32%Mn.
0,036%P. 0,013%5, 0,87%Cr, Q,03%Ni, Q,Ol%Mo,
0,13%V, Tvrdoca 58 - 60 HRC
Materijal alida: CBN, 1850 Oscar LId)
Posmak, S "" 0,04 mm/o,
Dubina remola, d '" 0,25 mm
Rz
Ra == 0,21
"m
Ra

200
Brzina
a)
rezanJa,
Materijai obratka - celik: 2,15%C, 0.26%5i,
0,34%Mn, O,Ol%P, 0.025%5, i2,2%Cr,
Q,l%V, Tvrdoca 62-63 HRC,
300
V, m/min
Materijai alata: CBN, 1850, IB50 (lscar LId)
Posmall. S '" 0.04 mm/o,
Dublna rezanja, d "" 0.25 mm
Ra = 0,23 11m
Ra
/
200 300
b) Brzina rezanja, v, m/min
Rezuilati hrapfivosti obradene povrSil1c pri
ganju. a) celika tl'rtiocc 58 - 60 HRC, b) celika tl'raoce 62 -63 fiRe
249
6.1.3. Postupci abrade sa velikim paprecnim presjecima
strugatine
Jedan ad nacJn postizanja postupka kao visokoproduktivnog je i abrada sa velikirn
poprecnim presjecima strugotine. Ovi postupci zahtijevaju ekstremno krute alatne ma-
sine, sa velikom snagom. Ovdje se, dakie. velika produktivnost, tj. velika kolicina skinu-
tog materijala u jedinici vremena, ostvaruje na raeun povecanag poprecnag presjeka
rezanog sloja materijala. Kod ovih postupaka se javljaju ekstremno velike slle, velika su
opterecenja alata i mehanizama alatne masine. Ove alatne masine su robustne kon-
strukcije i nazivaju se teskim masinama, pa je u nasem jeziku za ave pastupke abrade
usvojen term in "teske obrade", mada je izvorni naziv na engleskom jeziku High
Removal Rate Machining (Obrada sa velikom kolicinom skinutog materijala).
KoliCina skinutag materijaia u jednaj min uti
pri ovim postupcima abrade krece se i
do 6000 cm
3
!min, sa dubinama rezan)"
do nekoliko desetina milimetara i pasmaci-
ma do i do 2 mm/o. Teske masine su
najceste u izvedbi strugova i gladalica.
Taka naprimjer. jedan klasicni tesk: snug
za obradu slobodno kovanih otkovaka
mase do 50000 kg, maze u toku jednog
sata da skine i do 4500 kg strugotine.
Instalisana snaga ovih masina se krece
od 100 do 450 kW.
lIustracije radi, na slici 6.14 prikazana je
strugotina pri ova kim postupcima koju
covjek drzi na dlanu. Potpuno je jasne
ideja i Gilj abrade sa ekstremno velikim
specificnim koHcinama skinutog materijala,
a to je ds se sto prije skine sto je ma-
aute veca koliCina materijaia, te na taj
nabn i maksimalno iskaristiti instalisana
snaga ovakvih masina.
250
S
rk 6 1.1 strugotillc pri ob-
I a . .. raai Cr.55 S(l
kom tiubillom i posmakom (.'irrug(l-
til/a sc nala::;i nu dianu ruke)
6.2. POSTUPCI OBRADE U ZAGRIJANOM STANJU
Osnovna ideja abrade u zagrijanom (toplom) stanju proistekla je iz zelje da se materi-
jalu obratka smanje evrstocne karakteristike, te na taj naCin uCini materijal lakse obrad-
Ijivim Nairne, poznato js da su vise cvrsti i tvrdi matcrijali teli za obradu. Gta vise,
grupa tesko obradljivih materijala sa vearna velikom Gvrstocom S8 vearna tesko, a po-
nakad i nikako ne mogu obradivati konvencionalnim postupcima abrade rezanjem. Poz-
nato je naprimjer, da S8 lahki metali i njhove legure mogu obradivati konvenciona!nim
postupcima sa brzinama rezanja do 1000 do 1500 m/min, a istovremeno najteze ob-
radljivi materijali sa brzinama jedva 5 do 6 m/min, Zbog toga, uporedo sa razvojem
novih reznih materijala i uopste novih konstrucionih materijala, vrsena su istrazivanja i
razvaj novih postupaka obrade, Jedan od tih, zasnovan na polupuno novom principu,
je postupak obrade u zagrijanom (topJom) stanju.
Glavna ideja postupka je da se lokalno zagrije tanki sloj materijala obrtka, neposredno
prije nego stD alai dade u zahvat sa lim dijeiom, te na taj nacin, smanjenjem cvrsto-
ce, alaksa proces rezanja. Uspjesnost pr!mjene obarde u zagrijanom stan.iu zavis! ad
izbora naCina zagrijavanja obratka. U zavisnosti od vrste materijal2 obratka, te karaktere
proizvodne operacije, zagrijavanje moze biti vrseno S obzjrom na razlicite ciljevo, Ti ci-
IJevi su',
smanjenje cvrstoce i tvdroce materijala,
pove6anje plasiicnasti materijaJa.
pavetanje debljine oksidncg sloja (oksidni sloj, kako je poznato, Ima manju eVrSlO
eu i manji koeficijent trenjs),
smanjenje kaericijenta trenja : abrazivnog djelovania kod onih materijaia kaj\ sadrze
tvrde ukljucke,
smanjenje sklonasti materijala ka ocvrscavanju,
smanjenje intenziteta trosenja alata,
smanjenje otpora rezanja i snage potrebne za rezanJe i
poboljsanje kvaliteta obradene povrsine.
Ne analiziraju6i nacine zagrijavanja kompletnog obratka, nego samo naCins lokalncQ
zagrijavanja, tj. zagrijavanja samo reiativno male zapremine u blizini. iii sarno) zoni reza-
nja, mogu se izdvojiti sljedeCi naCini zagrijavanja. slika 6.15.:
zagrijavanje gasnim gorionicima,
zagrijavanje elektricnim lukOfTI,
zagrijavanje p!azmom,
indukciono zagrijavanje,
indukciono kontaktno zagrijavanje,
elekrokontaktno zagrijavanje posebnim elektrodama i
251
elektrokontaktno zagrijavanje koristenjem alata kao elekrode.
Zagrijavanje gasnim gorionikom, stika 6.15.a, predstavlja jedan od najjednostavnijih nab-
na lokalnog zagrijavanja. Oprema i instalacija je relatvno jednostavna za rUkovanje i
moze S8 jednostavno postaviti na alatnu masinu. Pri obradi na stugu nosac gorionika
S8 moze postaviti na suport i time S8 kretati zajedno sa alatom. S ciljem intenzivnijeg
zagrijavanja, Qsim jednog maze S8 postaviti i vise gorionika. Mane ovog nacina zagrija
vanja su: tesko ostvarivanje pouzdane kontrole procesa zagrijavanja (lokalizacija toplote
i regulacija temperature zagrijavanja), mogucnost ostecenja povrsina obratka oksidacijom
i jaka svjet\ost i buka pri radu. Zbog toga se najvise koristi pri gruboj obradi struga-
njem i glodanjem.
Elektrolucno zagrijavanje, slika 6.15.b, kao i prethodno, koristi se naj6esce pri struganju
i glodanju. Elektricni luk koji sluzi za lokalno zagrijavanje stvara 58 izmedu volframove
elektrode i obratka, eime je omoguceno tacnije zagrijavanje sloja materijala neposredno
ispred rezne iviee alata. Slika 6.15.b prikazuje ova] naCin zagrijavanja u zastitnoj atmos-
teri, najcesce mjesavini argona i vodonika. Nedostaei ovog naCina zagrljavanja su: poja-
va jake svjetlosti zbog 6ega su potrebna posebna zastitna sredstva, kao i moguCnost
preskakanja elektricnog luka sa neobradene na obradenu povrsinu i nestabllnost elek-
tricnog luka.
Plazma zagrijavanje, tj. zagrijavanje lukom plazm8, slika 6.15.e, je slicno prethodnom,
ali sa znatno vecom koneentracijom. Volframova elektroda (gorionik - plazmatron) pred-
stavlja osnovu uredaja pri cemu je obradak druga elektroda. Uspostavljanjem eiektric-
nag luka izmedu volframove elektrode i obratka, kroz njega stru]i neutralan visokojonizi-
rani gas (argon Hi azot) plazma ad elektrode ka obratku. Pri tome se obrada moze
vrsiti na dva naCina:
rastapanjem i izduvavanjem povrsinskih slojeva jednakih dodatku za obradu, slika
6.15.c.1,
rastapanjem i razaranjem zagrijanog slaja materijala pri cemu se samo jedan dio
dodatka za obradu skida rastapanjem (obicno ad 1/3 do 2/3 dodatka za obradu), a
preastali dio dodatka se ostranjuje rezanjem.
Jasno je da drugi na6in obezbjeduje vecu tacnost obrade i kvalitet obradene povrsine.
OSim toga, pri obradi materijala sa tvrdom korom, ovaj naCin obarde ima prednost sto
se upravo povrsinski tvrdi dio ne skida rezanjem, nego rastapanjem. Nedostaci plazma
zagrijavanJa su: potreba za intenzivnim hladenjem izvora energije i plazmatrona, visoka
djena opreme i pojava jake svjetlosti i buke.
lndukciono zagrijavanje, slika 6.15.d, predstavlja nacin gdje se zagrijavanje vrsi inducira-
njem elektricne energije u obradak postavljanjem induktora oko obratka. Kroz induktor
protice struja visoke frekvencije od 300 Hz do 1,2 kHz. Intenzitet zagrijavanja je u
funkciji speeificnog elektricnog otpora i permabiiiteta materijala obratka. Prednost ovog
nacina zagrijavanja je veama brzo povrsinsko zagrijavanje do veoma visokih temperatu-
ra i visoka tacnost dubine prostiranja toplote. Pri visokim frekvencijama indukovanja va-
riranje dubine zagrijavanja je nekoliko desetih dljelova rnilimetra, a pr\ niskim frekvencl-
252
cl) c2)
e)
strug0Hne

I
" I
g) h)
Slika 6.15. Nalini iokaitwg zagrljl.lVUlljll: aj gasllim gorionicima, b) eleJmienim iukom,
c) pIaz.mom, d) illdukciOlW, e) illdukciono kontaktlw
J
j) elektrokontaktno sa
posebnim e1ektrodama, g) i /z) eiektrokoJliakwo alma kao elektrodc
jama do 1,5 rnm. Takoder, veorna lahka i ta6na je regulacija temperature zagrijavanja.
Medutim, nedostaci indukeionag zagrijavanja su: visoka cijena opreme, potreba hladenja
induktora, prilagodavanje obllka induktora obliku obratka, mogucnost primjene sarno za
rnagnetne materijale i ogranicena dubina zagrijavanja.
Indukciono kontaktna zagrijavanje prikazano je na slici 6.15.8. Ovdje S8 zagrijavanje
vrsi toplotom nastalom tecenjem visokofrekventne struje kroz povrsinski sloj obratka koji
treba da se odstrani rezanjem. lzmedu dvije e\ektrode koje su u kontaktu sa obratkom
teee struja suprotno od smjera obrtanja obratka (pri struganju). U odnosu na induk-
eiono zagrijavanje prikazano na slici 6.15.d, indukciono kontaktno zagrijavanje ima pred-
nost koja se ogleda u vecoj rnogucnosti stvaranja boije !okalizacije toplote po povrsini
i dubini obratka.
253
6, SPECIJALNI POSTUPCI POSTUPCI aBRADE REZANJEM
Elektrokontaktno zagrijavanJ8 sa posebnim elektrodama, slika 6.15.f, predstavlja naCin
iokalnoQ zagrijavan18 na racun proflcanja istosmjerne iii naizmjenicne struje izmedu dvije
elektrode. Kao izvor energije obieno se karisti transformator za zavarivanjs. Na mjestu
kontakta eJektroda i obratka javlja se najintenzivnije zagrijavanje, ali i trosenje eiektroda.
Umjesto kliznih, korisle se i kotrljaju6e elektrode. upravo s clljem smanjenja trosenja,
ali j8 istovremeno, zbog smanjenja kontakta izmedu obratka i kotrljajuce elektrode sma-
njen intenzitet zagrijavanja. Nedostaci ovog nacina zagrijavanja su: teska regulaeija tem-
perature zagr'ljavanja prJ promjeni dimenzija obratka iii rezima rezanja i pojava iskrenja
izmedu elektroda 'I obratka.
Ve6u pr'lmjenu ad ovog nacina zagrijavanja naslo je e!ektrokantaktno zagrijavanje koris-
tenjem alata kao eJektrode, slika 6.15.g. S obzirom da je na)veCi eJeklricn) otpor u
eiektricnom kolu upravo na mjestu kontakta alata i obratka, tada se Dzulova toplota
qenerise upravo na mjestu ovog kontakta, a to je zona rezanja (smicanja). Posto ovdje
~ ' a t mora biti elektroprovodnik, to )e iskl)ucena pr"lmjena rezne keramike. Ovaj nacin
zagrijavanja S8 s uspjehom, os)m kod struganja, karis!! i kod busenja ) glodanja. Ne-
dostatkom se moze smatrati iskrenje pri svakom prekidu procesa rezanja, Ij. prekicla
zatvorenog elektricnog kruga.
Jedana varijanta ovog nacina je koristenje lomaea strugotine kao elektrode, sliJm
6.1S.h. Ovdje se elektricni krug zatvara kontaktima lomac strugo!ine - strugotina - ob-
radak, Na laj naCin se kao rezni materiJa! moze korisliti i keramika. No, nedastaiak
ovog naCina zagrijavanja ie da usljed loml)enja strugotine dolazi do prekida elektricnog
taka i na taj naCin nestabilnog zagrijavanja zone rezanJa.
6.3. POSTUpel MIKRO-OBRADA (MICROMACHINING)
Cijei'! dosadasnji tekst ove knj!ge odnosio se na postupke obrade radnih komada - iz-
radaka uobicajenih "norma)nih" dimenzija, Medutim, novi zahtjevi. naroClto u indus!ri}!
racunarske opreme, automobiJskoj industriji, biotehnologiji, hirurskoj medicini, aeronautici
i t.d, postavili su novi zadalak abrade mikrodije!ova iii minijaturnih dljelova. U ovoj tacki
specija)nih postupaka, a u akviru postupaka mikro-obrada ne moze se Qovoriti. samo a
postupcima odnosenja materijala alatima definisane iii nedefinisane rezne geometrije,
nego se moraju spomenuti i drug: postupe! - nekonveneionalni postupc\ abrade ko]i se
koriste za obradu mikrodijelova.
Kao jedan ad najvaznijih parametara moko-obrada je tzv. "jed)nica odnesenog materija-
)a" - UR (Unit Removat) koji najbolje objasnjava razHku izmedu postupaka mikro-obrada
i konvencionatnih obrada. UR se deflnise kao diD obratka koji se pri mikro-obradi od-
nese za vrijeme jednog ciklusa postupka, Naprimjer, pri elktroerozivnoj obradi EDM
(Electrical Discharge Machining). UR predstavija jedinieu zapremine materijala odnese-
254
nog za vrijeme trajanja jednog pulsa. U zavisnos!! od potrebe, UR se moze izraZavati
jed no- dvo- Hi trodimenzionalno, UR je karakteristika mikronske velicine, naprimjer, prj
mikro-obradi komada dimenzije manje ad 500 ).1m, UR mora biti manji ad nekoliko ,um.
Osim toga, u posebn'lm slucajevima jos manjih obradaka iii kada se zahtijeva velika
preciznost obrade, UR je sub-mikronske velitine.
Druga veoma vazna karakleristika mikro-obrada je u vezi zahtjeva tacnosti i to)erancija
Kada se minijaturni dia izraduje, naprimjer u razmjeri 1:10 prema "norma/nom" origina-
lu, to znaCi da i greske obrade moraju biti u istom odnosu, 1:10,
Posto)i vise postupaka mikro-obrada. Razlike S8 ogledaju, prije svega u mehanizmu od-
nosenja materijala. Ti mehanizmi su sljede6i:
odnosenje materijala djelovanjem mehanieke sile (razvijene metode: rezanje, brusenje
i ultrazvucna obrada),
odnosenje materijala rastapanjem i isparavanjem (razvijene metode: EDM ~ elektro-
erozivna obrada, LBM - abrada laserom, EBM - obrada snopom elektrona),
odnosenje materijaJa rastvaranjem (razvijene metode: elektroer07Jvna obrada, totonag-
rizanje),
plasticna deformaeija (razvijene metode: presovanje, prinskivanje),
obrada ocvrscavanjem (razvijene metode: brizganje. livanje).
nanosenje materijala sloj-po-sloj sa ocvrscevan)em (razvijene meiode: stereoli!ogra-
fija),
obrada promjenam sastava (razvijene metode: dejonlzacija LJ eJektrolitu).
Kod postupaka odnosenja materijala djelovanjem mehani6ke sile, prvi zahtj8v, veama
mala vrijednost UP" ostvaruje se djelovanjem reznog klina alata na veama maiu povrsi-
nu obratka. To znaCi da, naprimjer za veliCinu UR ad oka 100 nm, alat treba da ima
radijus zaob/jenja rezne iviee manje ad 1 ~ t m , PrednoSl ovih postupaka su visoka tae-
nost obrade jer se radi direktnog kontakta alata i obratka obezbjeauje korelaeije izme-
au putanje alata i geometrijeske forme obradene povrsine Medutim, glavni nedostatak
ovih postupaka je pDjava sile rezanja koja moze ugroziti oblik obralka i otpornost ala-
ta, Cime je donja graniea dimanzija obratka limitirana,
Kod postupaka odnOsenja materijala rastapanjem i isoaravanjem maierijaJ se odnosi na
racun ulozene topJotne energije koja se potrosi ns rastapanje, iii cak i isparavanje dije-
la materijala obrataka, Rastopljeni dlo materijaia se ocinosi od obratka strujom gasa
pod pritiskom. Kod ovih postupaka mehanieke karakteristike materi.ra!2 obra\ka nisu vaz-
ne za njegovu obradljivost, nego su tu pdje svih tacKa iopljenja, tatka Isparavanja, top-
lotna provodljivost i topJotni kapacitet. AI!, ave karakterisfike nemaju toliko znacajan uli-
caj na obradljivost ovim postupc)ma, nego je to sluea] sa mehanlckim karakteris!ikarna
za pos!upke obrade djelovanjem mehanicke sile, Glavna prednosl ovih postupak8 je
veoma mala sila prj obradi, jer se rastopljeni materijai veoma lahko odnosi sa povrsinc
obratka. Glavni nedostatak je pojava zone na obradenoj povrsinl sa u!icajern \oplote.
Postupei obrade rastvaranjem u tecnosti je naredn2. grupa postupaka mikro-obrada. Me-
hanizam odnosenja materijala je zasnovan na jonskoj (eake!]! na povrsini obratka, Na
255
taj nacin se maze odnijeti veoma mala kolicina materijala (mala vrijednost UR) u prav-
cu normal nom na povrsinu obratka. Glavne predosti ovih postupaka su: sila rezanja je
prakticno jednaka null, na obradenoj povrsini nema zaostallh napona niti zona uticaja
topiote, mehanicke karakteristike nemaju nikakav utica] na proces i, u najvecem broju
slucajeva, mehanizam rastvaranja proizvodi glatku obradenu povrsinu. Medutim, glavni
nedostatak je mala tacnost abrade.
Postupci plasticne deformacije su mnogo produktivniji od postupaka odnosenja materija-
la. Ked Qvih postupaka ne postoji odnosenje, ali nit! dodavanje materijala. Oblik izratka
se dobija zahvaljujud "kopiranju" kalupa, matrice iii pritiskivaca pri obradi. Proizvodne
mogucnosti su kad ovih postupaka zavisne prije svega od mogucnosti izrade alata.
Glavna prednost ovih postupaka je vrijeme izrade (red veliCine je hiljaditi die sekunde),
sto ave pastupke izdvaja kao najbolje primjenjive za masavnu proizvodnju. Nedostatak
ov\h postupaka se ogleda u ogranicenim mogucnostima tecenja materijala obratka pr'l
obradi i cinjenica da se na ovaj nacin mogu obradivati sarno ani materijall ko]i su
meksi ad materijala alata koji se koristi za doticnu aperaciju.
Pastupci mikro-obrada ocvrs6avanjem se zasnivaju na postupku ocvrscavanJa tecnog iii
pastoznog materijala obratka u kalupima (alatima) na racun cega se ocvrscavanjem
materijala oblik kalupa preslika na izradak. Prednosti i nedostaci ovih postupaka su
skoro identicni kao kod postupaka abrade plasticnom detormacijam,
Pastupci nanosenja materijala sloj-po-sloj su postupci naizmjenicnog nanosenja
ocvscavanja materijala. Poznati su pod nazivom stereolitografija (stereolithography),
Prednasti ovog postupka su formiranje slozenih konfiguracija bez upotrebe ikakvih alata
kaa sto su kalupi Hi matrice, kao i mogucnost izrade kako konkavnih, taka i kanveks-
nih pavrsina, Nedostatak je medutim uzak diapazan materijala koji se koriste pri ovam
postupku (materijal obratka).
Konaeno, postupci zasnovani na promjeni sastava materijala su postupci koji su meha-
nizmom suprotni postupcima rastvaranja. Joni metala se dejoniziraju u e!ektrolitu tvored
na taj nacin zeljenu formu izratka. Prednost ovog postupka je mogucnost masovne
proizvocln)e, dok je glavni nedostatak ogran'lcenje vrsta materijala. Na'lme, ovdje je
moguce koristiti materija!e podlozne promjeni sastava pri prelasku iz rastvara u evrstu
fazu.
Na sllci 6.16 prikazani su primjeri nekih proizvada izradenih gore navedenim postupci-
ma mikro-abrada.
256
a)
c)
e) f)
h)
k)
Slika 6, 16. ob:.utlu/w a) olvorl izrmJeni
cJekfroeroZljom, b) 19ia prtmuem4,5;.un iZl'{ulena eieilroerozijom Mf ZiCOfh,
C) cilinaricni o/)ratlai. izraflen d) 3D proizw)(l iZnJiien
e) reljeJllu cijev od fflana izraiiena laserskom obradom, f) mikro-Zlip{asUJ pumpa izradeJ1ii
eleklroerozijonl, g) :;iliJwflsxa struktuyu izradellu elektroerozijom, It) izmiiet.,
elektl'oerozijol1l i odgovarajlii:i model izrailen od plastike, i) rotor1 mikro-mrbine iznulen/
stel'eolitograjijom,j) 3D proizvod izrndell mikroglodat{iem, i kj i:;nulem:
elektroerozijom .wi Zicom
257
258
P O ~ T U P C I OBRADE REZANJEM
LlTERATURA
1, Abele E., Versch A., Ekinovic S., Kulas N.: Drilling at the Stability Limits with Mechatronic
Toolholders. Proceedings of the 8th In!. Conference on Porduction Engineering. CIM2002, ppJ
010-1-016, Brioni, 2002,
2. Abramov F.N. i dr.: Spravocnik po obrabotke metallov rezaniem, Tehnika, Kiev, 1983,
3. Allan T., Lilly B .. Yen Y.C:. Manufacturing of Dies and Molds, Annals of the ClAP, VoLS1/2,
2002,
4. Armour J.D,: Metallurgy and Machinability of Steels, ASM, Clivland, 1950,
5. Ai'iihmin V.N.: Protjagivanje, Masinostroenie, Moskva, 1981,
6, Autorenkollektiv: Stahlfibel Werkzeuge, VES Deutscher Verlag tOr Grundstoffindustrie, Leipzig,
1982,
7. Bao W.Y., Tansel I.N.: Model'lng micro-end-milling operation. Part I: analitycal cutting force
model, Internationa Journal of Machine Tools & Manufacture, VoL40, pp. 2155-2173, 2000,
8. Barbasov F.: Thread-Milling Practice, Mir Publishers, Moscow, 1984,
9. Barbasov FA, Silvestrov B.N.: Frezernie i zuboreznie raboti, Vissaja skala, Minsk, 1983,
10. Bhattacharyya A., Ham I.: Design of Gutting Tools, Use oj Metal Cutting Theory, ASTME,
Dearborn, 1969,
11. Bhattacharyya B., R.F.Scrhtton: Plastic Flow at the Chip-Tool Interface During Hot Machining,
Mechanical Engineering, No.3, ASME, New York, 1971.
12. Blot! D.M.: Machining Stainless Steel - How to Cui the Standard Grader>. Engineering
Bookshelf, American Society for Metals, Metals Park. 1968,
13. Babrov V.F.: Osnavi teorii rezanija metallov, Masinoslroenie, Moskva, 1975,
14. Bobrov V.F.: Mnogoprohodnoe narezanie krepeznih rezb reseom, Masinostro8n1e, Moskva,
1982.
15. Boothroyd G.: Fundamentals of Metal Machining and Machine Tools, McGraw-Hili Book
Company, New York, 1975,
16. Boston O.w.: Tool Life Testing, Machining - Theory and Practice, ASM, Clevland, Ohio, 1950.
17. Bougler F.W.: Materials and Machinability, Machining. Theory and Practice, ASM, Clevland.
Ohio, 1950,
18. Brdarevic S,: Obrada metala rezanjem i alatne masine. Masinski fakultet, Zenica, 1989,
19. Brdarevi6 S., Ekinovi6 S.: Analiza tacnosli matematickih modela kriterija obradljivosti sa i bel.
zajednickog dejstva faktora, Zborn'lk radova 2. Medunarodnog naucno-strucnog skupa _
Tendencije u razvoju masinskih konstrukcija i tehnologija, Zenica'95, Zenica, 1995,
20. Cebala R.: Moderna tehnika brusenja. Skolska knjiga, Zagreb, 1991,
21. Choudhury SK, Mangrulkar KS.: Investigation of Orthogonal Turn-Milling for the Machining of
Rotationally Symetrical Work Pieces, Journal of Materials ProceSSing Technology, Vol. 99, PP.
120-128, 2000,
22.. Chua M.S., Rahman M .. Wong Y.S., Loh H.T,: Delerminaiion of Optimal Cutting Condtions
Using DeSign of Experimental and Optimization Techniques, International Journal of Machine
Tools and Manufacture, Vo1.33, No.2, 1993,
23. Colding B.N.: A Tool-Temperaturerrool-Life Relationship Covering a Wide Range of Cutting
Data. Annals of the CIRP, 40, No.1, 1991,
24. Dewars R.C., Aspinwall D.K.: High Speed Machining of Hardened Steels Using Coated
Tungsten Carbide Bal! End Mills, Proceedings of the 2"d International Conference on High
Speed Machining, pp. 165-174, Darmstadt, 1999,
259
LlTERATURA
25, Divine G.A. Jr.: Machining Stainless Steels - What to Cosider in Choosing an AHoy,
Engineering Bookshelf, American Society lor Metals, Metals Park, 1968,
26, Dolinsek 8 .. Kopac J.: Odrezavanje Dopolnilno gradivo za predavanja in vaje, Univerza v
Ljubljani, Fakulte! za strojnistvo, Ljubljana, 1992,
27. Dolinsek S., Kopac J., Ekinovic S.: Characteristic of the Shape Memory Materials in Relation
to the Machinability Impact, Proceedings of the 10th Internationai Scientific Conierence on
Achievements in Mechanical and Materials Engineering, Gliwice, 2001,
28. Dolinsek S., Ek'lnov\c S,: A Contribution to the Strain-Hardening Process Analysis oi Hardened
Steel During HighSpeed Machining, Proceedings of the 6th Int. Conference on Advances
Manufacturing Systems and Technology, pp, 137-141, Ud1n8, 2002,
29, Oolinsek S., Ekinovic S., Kopac J" SOkovic M.: High-Speed Hard Milling of Steel,
Proceedings of the 13th AMME Conference, 2002,
30. Dragun A.P.: RezusCij instrument, Lenizdat, Moskva, 1986,
31. Ed3 H., Kishi K" Ueno H.: Influence of Martensite Amount on MachinabilllY of Steels In
Turning with CaN lools, Bull. Japan Soc. of Prec. Engg., 16, No.4, 1982.,
32. Ekinovic S., Brdarevic S.: Optimizacija parametara rezne geometrije strugarskog noza prl
obradi belika G.5432, 1. Naucno-sirucni skup - Tendencije u razvoju rnasinskih konstrukcija i
tehnologija, Zenica, 1994,
33. Ekinovic S.: Prilog odredivanju mjere obradijivosti celibnih materijala, Doktorska disertacija,
Maslnski lakultet, Zenica, 1996,
34. Ekinovic S., Brdarevic S.: Zavisnost izmeou faktora deformacionog ocvrscavanja pri obradi
rezanjem i mehanickih osobina celika, Masinslvo, VoLI. No.1., 1997,
35. Ekinovic S., Brdarevjc S., Kovacevic M.: The Reiationship Between Shear Plane Angle and
Workpiece Materia! Properties, Proceedings of 4th International Conference on Production
Engineering, Opatija, 1997,
36. Ekinovic S.: A New Machinability Function, Proceedings of 31
st
CIRP International Seminar on
Manufacturing Systems, Berkeley, 1998,
37. Ekinavic S.: Microhardness of Workpiece - The Best Characteristic of Steel Machinability,
Proceedings of 31 s! CIRP International Semina, on Manufacturing Systems, Berkeley, 1998,
38. Ekinovic S., Brdarevic S.: A New Classification 01 Machinability Testing Methods, Proceedings
of 2nd International Symposium on Intelligent Manufacturing Systems, Sakarya University,
Adapazar, 1998,
39. Ekinovic S,: K0l11pleksna analiza ulazno,izlaznih parametara abrade s aspekt2 kvaliteta
obtadene povrsine, Zbornik radova 5. Medunarodnog naucnostrucnog skupa "Tendencije u
razvoju mas'lnskih konstrukcija i tehnolog'lja" TMT 2000, Zeniea. 2000,
40. Ekinovic S., BabahmetovlC 1<: On the StrainHardening Process in Orthogonal Cutting of Steel
Materials, Proceedings of the 11th International DAAAM Symposium, Intelligent Manufactunng&
Automation: "Man - Machme - Nawre', opatija, 2000,
41. Eklnovi6 S., Babahmetovi6 K.: Change of Strain Hardening Rate Along the Primary Shear
Zone in the Orthogonal Cutting. Mechanika, Nr. 1 (27), Kaunas, 2001,
42. Ekinovic S.: Obrade rezanjem, Dom stampe, Zenica, 200"1,
43. Ekinovic S .. A Model for Reliable Pred!ction of the Machined Surface Qualll)' Parameters.
Proceedings of the 4th Jordanian Internationn! Mechanica: Engineering Conference, JIMEC
2001, Amman, Jordan, 2001,
44. Ekinovic S., Vivancos J., Dolinsek S.: The Comparison of Turn-Milling and
Conventional Turning from the Aspect of Machined Surface Quality, Proceedings of the 3,d
International Confetence RIM 2001, Biha6, 200'1,
45. Ekinovi6 S., Zili6 5., BeganoviC A.: Kvalitet obradene povrsine pri visokobrzinskom struganju-
glodanju celika G.413l, Zbornik radova 2, naucno-strucnog skupa Kvalitet 2001, Zenica, 2001,
260
46, Ekinovi6 S., Pelkovic D.: High-Speed Turn-Milling and Vibration Problem, Proceeding of the
12th International DAAAM Symposium, Jena, 2001,
47, Ekinovic S. i saradnici: Istra.ivanje i razvoj visokobrzinskog strugDn.ia-glodanja, Naucno-
istrazivacki projeka!. Masinski fakultet, Zenica, 2002,
48 Ekinovic S., Tufekcic Oz., Nezirovic S.: The Quality of Machined Surface In High-Speed Turn-
Milling of Ductiie Steel, Proceedings of tile 1st Int. DAAAfvl Conference on Advanced
Technologies for Developing Countries, ATDC2002, pp. 187190, Siavonski Brod, 2002,
49. EkinoviC S., Dolinsek S .. Ekinovi6 E.", Frequency of Segmentalior" and Shape and D'imens'lons
of Chip Segments at 52 HRC Steel High-Speed Machimng, Journal Masinslvo, Vo1.6, No.3.
pp. 143-148, Z8nlca, 2002,
50. Eklnovic S., Dolinsek S .. Kopac J., Godsc M.' The Transition From the COllvenilonai to ttw
High-Speed Cutiing Region and Chip-Formation AnalYSis, Journal of Mechallicai Engineering
(Strojnisl(i vestnik), Vol.43, No.3, pp.133-142, ljubljana, 2002,
51. Ekinovic S., Vivancos J.: Turning of Hardened Steel by Use of !SCAR Tools, Proceedings of
the 6th Int. Conference on Trends in the Development of Machinery and Assoc:aiec
Technoiogy. TMT2002, pp.99-1 02. Neurn, 2002,
52 Ekinovic S., Begovic E., Ziga A.: Investigation of Factors Influencing the Surface Quality
During High-Speed Turn-Mililng of Brass, Proceedings of the 6th In!. Conference on Trends in
the Development of Machinery and Associated Technology, TMT2D02, pp.55-58, Neum, 2002,
53. Ekinovic S., Dolinsek S., Brdarevic S., Kopac J.: Chip Formation Process and Some
Particularities of High-Speed Milling of Steel Materials. Proceedings of the 6th Int, Conference
on Trends in the Development of Machinery and Associated Technology, TMT2002., pp.47-50,
Neum, 2002,
54. Ekinovic S., Oruc M., Visekruna V.: High-Speed Orthogonal Turn-Millin;; of Brass: SEM
Analysis 01 Machined Surface, Proceedings oi the 13th In1. DAAAM Symposlun" pp.15S-160,
Vienna, 2002,
55. Enahoro H.E., Welsh M.J.M.: The Relevance of the Mechanics of Meta! CUlling le,
Machinabillly, Proceedings of the Conimence on Mach\rlabillt}, lSI. Spec'iai Report 94, Tne
Iron and Steel Institute, London, 1967,
56, Ermakov S.M.: Matematiceskaja Ieorija planirovanijLl ellspeflinenta., Naukn, Mosi<v3., 1983.
57. Ernst H., et al: Machining of Meta)s. ASM, Clevland, Ohio, 1938,
58. Fallbohmer P., Rodriguez CA, Ozel T., Attan T.: HighSpeed MacrlininQ of Cast and Alloy
Steels for Die and Mold Manufacturing, Journai of Materials Processing TechnOlogy, Vol. 8E
pp. 104-115, 2000.
59. Felrer J,L.: Machine Tool Metalworking, McGraw-Hili Booh Company, New YOrl(, 1973,
60, Filipov G.V.: RezusCij Instrument. Masinos(roenie, Moskva, 1981,
61. Filonenko S.N.: Rezanie metallov, Tehnika, Kiev, 1975,
62. Gilbert W.w.: Economics of Machining, Machining Theory and Practice, ASM, Cl8vland,
Ohio, 1950,
63. Gostimirovit M., Miiikic D.: Upravljanje topiotnirr: pojavama pn obradi bruSenjem, UnivefZlte\ \J
Novom Sadu, Fakultet tehnlckih nauka, Nov! Sad, 2002,
64. Granovskij G.I.. Granovskij V.G.: Rezanie metallo\', Vissaja skola, Moskva, 1985,
65. Grupa autora: Definisanje kvaliteta reznog alata, Alatnicar No.ti, FRA, Gacak,1986,
66. Grupa aulora: lnzenjersko-tehnicki prirucnik, V dlo, Obrada, montata, iehnologija. Rad,
Beograd, 1976,
67. Holrnogorcev J.P.: Optimizacija procesov obrabotki otversti, MasinstroeniE:, Moskva, 1984.
68. Ivkovic S.: Alati za obardu glodanjem - projektovanje uslov<J eksploatacije, Tehnicka knjigc:.
Beograd, 1967,
261
LlTERATURA
69 Ivkovic B.: Definisanje habanja visesjecnih alata pomocu radioaktivnih izotopa, Masinski
fakuttet, Kragujevac, 1970,
70 lvlmvic B.: Osnovi tribologije u industriji prerade metala, Gradevinska knjiga, Beograd, 1983,
71 Jastericin P.I., Martinov A.N.: Cistovaoja obrabotka delalej v masinostroenii, Vijejsaja skala,
Minsk, 1983,
72. Jayaram S., Kapoor 8.G., DeVor R.E.: Estimaiion of the specifiC cutting presure for
mechanistic cutting force model, Internationai Journal of Machine Tools & Manufacture, Vol.41,
pp. 265-281, 2001,
73. Jurkovic M.: Matematicko modeliranje inzenjerskih procesa i sistema, Masinski fakultet, Bihac,
1999,
74. Jurkosek B.: Stereolitografija - tehnologija, ki je namenjena hitri izdelavi prototipov v
sodobnem procesu razvoja novega izdelka, Orodjarstvo, pp. 113-116, 1998,
75 Kacev P.G.: Statisticeskie metodi issledovanija rezu8cego instrumenta, Masinostroenie, Moskva,
1974,
76. Kalajdzic M.: Tehnologija masinogradnje I - I dlO, Univerzitet u Beogradu. Masinskl fakultet,
Beograd, 1981,
77. Kalasnikov C.N., Kalasnikov A.S.: Sevingovanie zubcatih koles, Vissaja skola, Moskva, 1985,
78. Klocke F., et al.: High-Speed Grinding Fundamentals and State of the Art in Europe, Japan
and the USA, Annals of the CIRP, Vol. 4612, pp. 715-724, 1997,
79 Klocke F., Krieg T.: Coated Tools for Metal Cutting - Features and Applications, Annals of
the CIRP, Vo. 48/2, pp. 515525, 1999,
80. Komaduri R., Chandrasekaran N, Raft L.M Orientation Effects in Nanometric Cutting of Single
Crystal Materials: An MD Simulation Approach, Annals of the CIRP. VoI48!1, pp. 67-72, 1999,
81. Kopac J.: Odrezavanje, Univerza v Ljubljani, Fakulteta za strojnistvo, ljubljana, 1991,
82. Kopac J., Sokovic M: Tehnika odrezavanja - Sobodna rezalna orodja, Univerza v Ljubljani,
Fakulteta za slrojnistvo, Ljubljana, 1993,
83. Kosilovskij A.G., Mescerjakova R.K. (red.): Spravocnik tehnologa masinostroilelja.
Masinostroenie, Moskva, 1985,
84 Kovac P., Milikic D.: Rezanje melaia, Unlverzltel u Novom Sadu, Fakultet tehnickih nauka,
Novi Sad, 1998,
85. Konig W,: Fer1igunsverfahren, Band 1, Drehen, Frasen, Bohren, VDI
Dusseldorf, 1980,
Verlag GmbH,
86. Konig W.: Fertigunsverfahren, Band 2, Schleifen, Honen, lappen, VDI - Verlag GmbH,
Dusseldorf. 1980,
B? Kulikov S.L, Rizvanov F.F., Romancuk VA, Kovalevskij S.V.: Progresivnie metodi
honingovanija. Masinastreoenie, MoskvG, 1983,
88. Kuljanic E.: Machining Data Requirements for Advanced Machining Systems. AMST 87,
Opatija, 1987,
89. Kuljanic E.: Obrada skidanjem strugotine uvodni relera!, 13. Savjetovanje proizvodnog
masinstva, Banja Luka, 1979,
90. Kuljanic E: Stanje tendancije abrade odvajanjem strugotine uvodn; reterat, 21.
Savjeiovanje proizvodnog strojarstva, Opatije. 1987,
91 Kuznecov V.D.: Fizika rezanja i trenje matallov i kristaliov, Nauka, Moskva, 1977,
92. Lazit M.: Obrada metala rezanjem - Prirucnik za laboratorijske vjezbe, UnivefZltet u
Kragujevcu, Masinski fakultet, Kragujevac, 1979,
93. Lostukov V.V.: Grinding of Metals, Mir Publishers, Moscow, 1982,
94. Machining Data Handbook, Machinability Data Center, Metcut Research Associates Inc.,
Cincinnati, Ohio, 1972,
262
95. Masuzawa T.: State of the Art of Micromachining. Annals of the CIRP, Vo!. 49/2, pp. 473-
488, 2000,
96. MelBer E., Schenkel H.: Tehno)ogie des Maschinenbaus. Verlag Technik, Berlin, 1979,
97. Merchant M.E.: Metal Cutting Research - Theory and Application, Machining Theory and
Practice, A8M, Clevland. Ohio, 1950,
98. Metals Handbook, Vo1.16, Machining, A8M. International. 1989,
99. Mielnik E.M.: Hot Machining in Retrospect and Review, Technical papers of the Nort
American Manufacturing Research Institution of SME, pp. 64-75, 1994,
100. Milacie V.R.: Masine a!atke I, Univerzltet u Beogradu, Masins!d faku!let, Beograd. 1980,
101. Milacie V.R.: Masine alatke II, Univerzitet u Beogradu, Masinski fakultet, Beograd, 1981,
102. Miskovie A.: Glodanje - postupci abrade, Sveuciliste u Mostaru, Strojarski fakultet. Mostar,
2002,
103. Modern Metal Cutting - A Practical Handbook, Sandvik Coromant, Sandviken, 1994,
104. Muhren C., at al: Machinability of Materials Applied in Volvo, AMST 90, Trenlc. 1990,
105. Muren H.: Odrezavanje in odnasanje. Univerza v ljubljani Fallulteta za stronistvo, Lubljana,
1995,
106. Nakayama K., Arai M., Kanda T.: Machining Characteristics of Hard Materials, Annals 01 the
ClAP, 37, No.1, 1988,
107. Nikolic D. i dr.: Masinska obrada-Prirucnik za proracun mjerodavnih re2ima masinske obrade
rezanjem I, 5. izdanje, Privredni preglecl, Beograd, 1983,
108. Obumjan G.G., Adam J.I.: Spravocnik zuboreza, Masinostroenie, Moskva, 1983,
109. Ordinarcev LA.: Problemi sirokogo primenenija sinleticeskih sverhtverdih materiaHov pri
mehaniceskoj obrabolke, Stanki i instrumenti, No.7, Masinostroenie, Moskva, 1984,
110. Otto F .. Kluft W: Entwicklung von Sensoren ZL!r Spanformerkennung fUr Das Drehen, Ind-
Ani.:, 99, No.51, 1977,
111. Oxley P.L.B.: Machanics of Machining - an analytical approach to assessing machinability,
Ellis Horwood Ltd, Chichester, 1989,
112. Pankin A.V.: Obrabotka metaliov rezaniem, Masgiz. Moskva, 1961,
113. Parsons N.R.: N/C Machinability Data Systems, Society of Manufacturing Engineers,
Dearborn, Michigan; 1971,
114. Perie A.: Obrada melala rezanjem, Masinski fakultet, Sarajevo, 1980.
115. Podgorkin V.G., Berdinikov L.N.: Frezerovaie trudoobrabativaemih materiallov. Masinostroenie,
Pertovgrad, 1983,
116. Poduraev V.N.: Rezanie trudoorabativaemih materiallov, Vissaja skola, Moskva, 1974.,
117. Pronkin N.F.: Protjagivanie trudoobrabativaemih materiallov, Masinostroenie, Moskva. 1978,
118. Properties and Selection of Too! Materials, American Society for Metals, Metals Park, 1975,
119. Rajie F.: Diajamantski alati, Tehnicka Imjiga, Beograd, 1975,
120. Rajie F.: Rezni i stezni alat, Tehnicka knjiga, Beograd, 1984,
121. Recht A.F.: A Dynamic Analysis of High Speed Machining, Winter Annual Meeting _ High
Speed Machining, New Orleans, 1984,
122. Reeber A.: Der Energie Bedar! bei Trenneden Fetigunsverfahren, und Betriebe,
No.113, 1980,
123. Aeznikov N.I.: Obrabotka rezanlern zaroprocnih, visokoprocnih titanovih splavov.
Masinostroenie, Moskva, 1972,
124. Roberts G.A.: Tool Steels, Machining Theory and Practice, A8M. Clevland, Ohio, 1950,
125. Saharov G.N.: Obkatocnie instrumenti, Masinostroenie, Moskva, 1983,
126. Schaumann R.: Die Schnaidstoffe fur Zerspanwerkzeuge, ihre Anwendungsgebiete und
Einsatzbedingungen, Berichte zum Symposium der Deulschen Gesellschaft fUr Metallkunde,
Bad Nauheim, 1973,
263
LlTERATURA
127. Schulz H.:
Machining
1990,
128. Schulz H ..
1992,
High Speed Turn-Milling - A New Precision Manufacturing Technology for the
of Rotationally Symetrical Workpieces, Annlas of tile CIRP, VaI.39/i, pp. 107-109.
Moriwaki T.: High-Speed Machining, Annals of the CIRP, VoL41/2, pp. 637-643,
129. Schulz H.: Hochgeschwindigkeitsbearbeitung _. High-Speed MaChining, Carl Hanser Verlag,
Munchen. 1996,
130, Semko M.E, Grabcenko AJ., Hodorevskij M.G,; Almaznoe sligovanie sinteticeskih sverhtvedih
materiallov, Visa skala, Harkov, 1980,
131. Shaw M.e.: Metal Cutting Principles, 3
1d
edition, Oxford, Clarendom, 1996,
132. Smith S., Tlusty J.: Current Trends in High-Speed Machining, Transactions of the ASME,
Journal of Manufacturing Science and Engineering, Vol. 119, pp. 664-666, 1999,
133. Stanit J.: Teorija procesa obrade, Univrzitet u Beogradu, Masinsl<i fakultet, Beograd, 1994,
134. StankoviC: V.: Tehnologija mehanicke obrade metala - obrada rezanjem, Tehnicka knjiga,
Beograd, 1981,
135. Stankovi(,; P.: Masinska obrada - Knjiga I - Obrada metaia rezanjem, Gradevinska knjlga,
Beograd, 1979,
136. SaYar S.: Obrade melala odvajanjem cestica, Tom 1 i 2, Skolska knjiga, Zagreb, 1990,
137. Solaja V.: Pregled istrazivanja u oblasti reznih alata i rezanja u 1967. godini, 4.Savjetovanje
proizvodnog masinstva, Sarajevo, 1968,
138. Solaja V.B.: Obrada rezanjem - uvodni referat, 10. Savjetovanje proizvodnog masinstva.
Beograd, 1975,
139 Stejnberg B.I., Srajnman 8.M.: Spravocnik molodogo inzenera-konstruktora, Tehnika, Kiev,
1983,
140. Tehnologija obrade rezanjem '- prirucnik (red. Kalajdzic M.l, Univetzitet u Beogradu, Masinskl
fakuitet, Beograd, 1999,
141. Tlusty J.: High-Speed Machining, Annals of the CIRP, Vo\'42/2, pp. 733-738, 1993,
142. Tool and Manufacturing Engineers Handbook, Third Edition, McGraW-Hill, New York, 1976,
143. Trent E.M.: Metal Cutting, Butterworth and Co. Ltd., London, 1971,
144. TufekCic Oz., Brdarevic S.: Obrada rezanjem i alatne masine, Fakultet elektrotehnike i
masinstva Univerziteta u Tuzl; - Masinski fal<ultet u Zenici Ur,iverziteta u Sarajevu, Tuzla,
1995.
145. Vladimirov V.: Mesuring and Cutting Tools - Manufacture and Repair, Mir Publishers,
Moscow, 1978,
146 Vukelja D.: Konstrukcija alata za obradu rezanjem, Gradevinska knjiga, Beograd, 1982,
147. Vukelja D.: Obrada metala rezanjem - uvodni relerat, 16. Savjetovanje proizvodnog masinstva,
Mostar, 1982,
148. Waters F.: Fundamentals of Manufacturing for Engineers, UCl Press Ud, london, 1996,
149. Wieregge G.: Zerspanung der Eisenwerkstolfe, Verlag Stahleisen m.b.H., Dusseldorf, 1970.
150. Woldman N.E., Gibbons R.C.: Machinability and Machimng of Metals, McGraw-Hili Book
Company, New York, 1951,
151. Wright P.K.: 21
st
Century Manufacturing, Prentice Hall, Upper Saddle, 2001,
152. Zdenkovi(; R.: Obrada metala skidanjem, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb, 1965.
153. Zigalko N.!., Jacura E.S.: Obrabotka materialov, stanki i instrumenti, Vijsejsaja skala. Minsk,
1984,
264
REKLAMNI 010

Postupci Obrade Rezanjem DR - Sabah.ekinovic 2003

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Postupci Obrade Rezanjem DR - Sabah.ekinovic 2003

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Univerzitet u Sarajevu

Masinski fakultet u Zenici

plalno (ianeno) Rz - 0,05 do 0,1

You might also like