RUDARSKO GEOLOSKO GRAEVINSKI UNIVERZITET U TUZLI

Seminarski rad
Ugalj u Bosni i Hercegovini
Bahrudin Saburovi Fahreta Vehabovi Muamer Selimovi 6/14/2011

Sadraj 1. Uvod 2. Historijski razvoj rudarstva u Bosni i Hercegovini 3. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini u sklopu bive Jugoslavije 3.1. Rezerve uglja 3.2. Proizvodnja uglja 3.3. Plasman i potronja 3.4. Pregled ugljonosnih basena, leita i rudnika uglja u bivoj Jugoslaviji 3.5. Prikaz ugljonosnih leita i basena bive Jugoslavije 3.5.1. Eocenska leita 3.5.2. Miocenska leita 3.5.3. Pliocenska leita 4. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini posle raspada bive Jugoslavije 4.1. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini danas 4.2. Proizvodnja uglja 4.3. Rezerve uglja u Federaciji Bosni i Hercegovini 4.4. Rezerve uglja u Republici Srpskoj 4.5. Rudnici uglja u Federaciji Bosni i Hercegovini 4.6. Rudnici uglja u Republici Srpskoj 5. Zakljuak 6. Literatura

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 2

1. Uvod Ugalj ve odavno predstavlja tradicionalno gorivo i vaan energetski izvor. Mnoge zemlje su na osnovu zaliha uglja gradile svoje ekonomske potencijale, a to je jako bitanfaktor kada se procjenjuje dinamika njegovog razvoja za 21 vijek. Zasad ne postoji nikakav problem oko eksploatacije i proizvodnje uglja u svijetu jer njegov realan pad se tek oekuje u 2020. godini i to na Srednjem istoku, tek tada e OECD Evropi klasina koncepcija rudnika uglja traiti novo razmatranje. Posmatrajui ovaj problem u Bosni i Hercegovini moramo razlikovati dva sluaja: Leita u kojima se ve vri eksploatacija uglja, gdje postoji rudarska tradicija i gdje je rudarski rizik manji; Leita gdje je mogue otvaranje novih rudnika, gdje je potrebno mngo opreznije pristupiti procjeni energetskog potencijala. Obino u blizini rudnika grade se i termoelektrane, pa je prema tome potrebno obezbijediti dovoljnu koliinu i ujednaen kvalitet uglja, naravno uz ekonomski prihvatljive cijene. Kako je ugalj resurs koji je ogranienog vijeka a uz to i neobnovljiv resurs potrebno je obezbijediti kontinuiranu eksploataciju na vee dubine kako bi se obezbijedile dovoljne koliine za potrebe jedne termoelektrane. Kako ta eksploatacija postaje skupa, dolazi se do zakljuka da nije svako leite pogodno za izgradnju termoenergetskog objekta. U rudnicima Bosne i Hercegovine eksploatacija se vri na razliite naine, uglavnom tekim uslovima na granicama rentabiliteta ili sa gubitcima u sadanjem sistemu cijena. Mogunost razvoja i unapreenje proizvodnje vrlo su razliiti. Kako nisu ostvareni planska predvianja proizvodnje u pogledu proizvodnje uglja, pojavio se viak uglja na tritu to predstavlja veliki problem s njegovim plasmanom na trite. I pored svega intenzivno se razvija povrinska eksploatacija, koja u sadanjim uslovima obezbjeuje dosta konkurentan ugalj. To su posljedica investicionog ulaganja, nabavke savremene opreme i izbora povoljnih leita za ovu eksploataciju, tj. Otvaranje novih rudnih leita. Rudnici uglja u Bosni i Hercegovini rade prvenstveno za potrebe Elektroprivrede BiH, ali su isto tako znaajni za snadbijevanje industrije, iroke i opte potronje u BiH, a manjim dijelom i za izvoz. Rudnici u Republici Srpskoj koji proizvode ugalj, uglavnom, ga proizvode za potrebe termoelektrane Gacko i Ugljevik i u sastavu su Elektroprivrede RS. Rudink Stanari koji je privatizovan proizvodi ugalj za industriju, a rudnik Miljevina trenutno nije aktivan. Ugljarska aktivnost u BiH danas se realizuje u 12 razliitih horizontalnih i vertikalnih integrisanih te trino i infrastrukturno nepovezanih preduzea, pri emu neka od njih upravljaju sa vie ugljenokopa. U rudnicima uglja u BiH je 2005. godine proizvedeno cca 9,2 miliona tona uglja to predstavlja tek 50% ostvarene proizvodnje uglja u 1990. godini.

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 3

2. Historijski razvoj rudarstva u Bosni i Hercegovini Rudarstvo u Bosni poinje krajem 19 stoljea, dolaskom Austro Ugarske monarhije. Kulminaciju razvoja dostie 80 tih godina prolog stoljea, naroito u znaajnijim leitima uglja lociranim u ugljenim basenima: Tuzla (Rudnici uglja: Kreka, Banovii, urevik i Ugljevik); Srednja Bosna (Rudnici uglja: Kakanj, Breza, Zenica i Bila); Bugojno (Rudnik uglja: Graanica); Livno Duvno (Rudnik uglja: Tunica); Gecko (Rudnik uglja: Gacko); Doboj Banja Luka (Rudnik uglja: Stanari).

Rudnik uglja Kamengrad u basenu Kamengrad poslije rata nije znaajnije aktivan, a rudnik uglja Mostar u basenu Mostar je zatvore. Do 1990. godine svi rudnici uglja Bosne i Hercegovine su bili organizovani u jedinstveno rudarsko preduzee Titovi rudnici uglja Tuzla, ili skraeno TRUTZ, kao ekskluzivni snadbjeva ugljem TE Tuzla i TE Kakanj. Samo rudnik uglja Gacko i rudnik uglja Ugljevik, koji snadbijevaju istoimene termoelektrane, bili su u sastavu jedinstvenog BiH preduzea za proizvodnju elektrine energije EPBiH. Do 1990. u rudnicima BiH je bilo zaposleno oko 31.000 radnika, a proizvodnja uglja je bila oko 18 miliona tona godinje. U ratnom periodu,1992/1995godine, proizvodnja uglja je svedena na 10% - 15% predratnog nivoa. U 2007. godini proizvedeno je 9.852 miliona tona ili 54,3% predratne proizvodnje, sa oko 15.250 uposlenih. Samo su rudnici uglja Ugljevik i Gacko dostigli predratni nivo proizvodnje. U decembru 1995. godine poslije potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma i ustroja BiH sa dva entiteta i Distriktom Brko, takoe su i navedene kompanije reorganizovane. Rezultat tome su tri odvojene elektro kompanije: EPBiH (Sarajevo sa termoelektranama Tuzla i Kakanj); EPHZHB (Mostar bez termoelektrane); EPSR (Trebinje sa termoelektranama Gacko i Ugljevik). Vei dio bivih RUTZ ostali su u FBiH, podjelivi se u 10 samostalnih lokalnih rudnika uglja.

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 4

3. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme bive Jugoslavije Za vrijeme bive Jugoslavije rudarstvo se poelo razvijati poetkom 19. stoljea. Prvo se razvilo u zapadnim zemljama kao to su Hrvatska i Slovenija a neto kasnije i u ostalim dijelovima (Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora i Makedonija)ali sa neto usporenim razvijanjem. U Bosni i Hercegovini razvitak ugljarstva je poelo polovinom 19 stoljea i to prvo u Mostaru davne 1844. godine, a potom i u Kreki i u Zenici 1885. godine. Ugljarstvo s poetka je bilo rascjepkano, nedovoljno organizovano i primitivne proizvodnje, a najei vlasnici su bili privatnici i industrijalci. Po zavretku I svjetskog rata u bivoj Jugoslaviji je bilo nekih 100 rudnika s malom proizvodnjom. Posle II svjetskog rata razvoj ugljarske privrede prati stalan porast sve do 1964. godine. Te godine je ostavrena najvea proizvodnja uglja priblino 30 miliona tona. Posle 1964. godine slijedi naglo zatvaranje malih rudnika ije su reserve bile male, sa slabon i skupom proizvodnjom. Plan koji su sprovodili u bivoj Jugoslaviji predviao je udvostruenje proizvodnje uglja u narednih 10 godina a plan se odnosio na nekoliko velikih basena izmeu ostalih tu su bili i basen Kreka i Sarajevsko Zeniki rudnik uglja. 3.1. Rezerve uglja u Bosni i Hercegovini za vrijeme bive Jugoslavije Zbog nepreciznih i razliitih istraivanja rudnih leita i basena u bivoj Jugoslaviji nikad se nije moglo utvrditi tana kategorizacija ugljeva. Poslije ratova uraena su mnoga geoloka i geoloko rudarska istraivanja. Ta istraivanja su otkrila brojna nepoznata i manje interesantna leita, koja poveavaju proizvodnju, to omoguava siguran razvoj eksploatacije rudarske privrede. 1967. godine najvee reserve uglja u bivoj Jugoslaviji bile su u Srbiji sa 56,6% i u Bosni i Hercegovini sa 30%.

Slika.1. Rezerve uglja (%) 1967. u zemljama bive Jugoslavije

Kako kod same eksploatacije ne moemo raunati da e se sva ruda izvaditi prema tome od ukupne vrijednosti treba se odbiti 30%, to bi predstavljalo prave eksploatacijske reserve. Vei dio eksploatacijskih rezervi nalazilo se u 10 najveih basena. Baseni lignita: Kosovsko Metohijski Kolubara Kostolac Velenje Kreka
Page 5

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Baseni mrkog uglja: Srednje bosanski Banovii Zasavski Senjsko resavski

Basen kamenog uglja: Raa. U zemljama bive Jugoslavije zastupljene su bile rude geoloke starosti: Paleozojske oko 0,4% Mezozojske oko 1,5% Kenozojske oko 98,1% Ovo pokazuje da je glavno vrijeme stvaranja Jugoslovenskih ugljeva u neogenu. 3.2. Proizvodnja uglja za vrijeme bive Jugoslavije Izmeu dva svjetska rata u zemljama bive Jugoslavije proizvodnja je u stalnom porastu. Za 20 godina ista ta proizvodnja je udvostruena (1919 - 1939)

Slika.2. Pregled proizvodnje uglja (u 000 t) u BiH (1960. 1969.)

Uoi II svjetskog rata 7.032.000 t obezbijedilo je 9 rudnika kamenog uglja, 57 rudnika mrkog uglja i 42 rudnika lignita, sve ukupno 108 rudarskih proizvodnih objekata. Vrlo je vjerovatno da e se primjetiti da je prije rata u Jugoslaviji bilo vie rudnika, ali udvostruenu proizvodnju obezbijedilo je vei broj radnika koji su bili za razliku od predratnih, okupljeni u vea, okruponjenija integrisana preduzea.

Slika.3. Prikaz kretanja proizvodnje u rudnicima BIH (u 000 t)

Skoro sva proizvodnja prije rata u bivoj Jugoslaviji dobivena je podzemnom eksploatacijom. Tek posle II svejtskog rata poinje povrinska eksploatacija. 3.3. Plasman i potronja uglja Osnovna potronja uglja bila je vezana za industriju, potom saobraaj i iroku potronju. Kako je rasla proizvodnja niskokalorinih ugljeva osnovna orijentacija u potronji bila je u energetske svrhe. Kako se u to vrijeme planirala 4 puta vea proizvodnja uglja u svijetu, shodno tome slijedi da je ugalj predstavljao budunost kao osnovna mineralna sirovina u Jugoslaviji za proizvodnju i razvoj energetike.

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 6

Industrija je tada obuhvatala: elektroprivredu, nemetale, crnu metalurgiju, hemijsku industriju i dr. Elektroprivreda je najvie troila reserve uglja dok se kod ostalih industrijskih oblasti to smanjivalo iako im se proizvodnja poveavala. U to vrijeme naroito opada proizvodnja kamenog uglja.

Godina 1957. 1959. 1961. 1962. 1964. 1965. 1966. 1967. 1968. 1969.

Industrija 9.934 12.288 13.738 14.200 18.626 18.491 18.394 18.056 18.178 17.716

Saobraaj 3.620 3.726 3.420 3.056 2.874 2.383 2.378 2.011 1.992 1.970

iroka potronja 4.130 4.867 5.887 6.759 7.446 7.715 6.613 5.859 5.551 5.969

Izvoz 135 154 113 111 164 136 113 133 98 117

Ukupno 17.819 21.035 23.158 24.126 29.110 28.725 27.498 26.059 25.819 25.772

Slika.4. plasman i potronja rezervi uglja (u 000 t) u bivoj Jugoslaviji

3.4. Pregled ugljonosnih basena, leita i rudnika uglja u Jugoslaviji Iz ranijih podataka zakljuujemo da se iz godine u godinu mijenjao broj rudnika proizvoaa. Veina rudinka zatvarali su se iz tri najea razloga: Neznatne reserve; Oteani uslovi eksploatacije; Nerentabilan rad. Neki rudnici koji su decenijama bili aktivni, maker is a povremenom obustavom danas su skroz naputeni. Glavna orijentacija u ugljarskoj privredi su postal baseni sa velikim rezervama i proizvodnjom, to je i opravdano. Leita kamenog uglja bila su veoma sloene teksturne grae, oteanim uslovima eksploatacije i najee ogranienim rezervama uglja. Neto malo povoljniji uslovi su bili u basenima lignite jer su reserve bile znatne a i sami ugljani sloj je bio blie povrini. Baseni i leita kamenog uglja u Jugoslaviji pripadaju:
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 7

Karbon permu; Juri (lijasu); Gornjoj kredi (senon dan); Paleogenu (paleocen eocen); Miocen (Ibarski rudnici).

Baseni i leita mrkog uglja pripadaju: Oligocenu; Miocenu. Baseni lignite su pliocenske starosti. Kameni ugljevi su u veini sluajeva sa visokim sadrajem pepela i sumpora, a to im znatno umanjuje koksne vrijednosti. I to je bio jedan od osnovnih razloga zato se
Redni broj 1. 2. Naziv Lastva Majevica Geoloka starost Trijas Sr. eocen Rudarski aktivan/neaktivan Zatvoren Zatvoren Republika BiH BiH

jugoslovenski ugljevi nisu koristili za proizvodnju koksa. Kvalitet mrkog uglja je razliit jer je kod nekih visok sadraj pepela dok je kod drugih visok sadraj vlage, od ega i zavisi sama toplotna vrijednost uglja. Lignit ima jako velike koliine vlage to znatno smanjuje njegov toplotni efekat. Mlai ugljeni baseni imaju znatno bolji kvalitet i veu toplotnu mo. Neki ugljevi se nalaze izmeu mrkih ugljeva i lignite, da bi se njihove kvalitetne vrijednosti morale posebno istai pa su oni izdvojeni kao lignite mrki ugljevi.
Slika.5. Ugljonosni baseni, leita, nalazita i rudnici kemenog uglja u BiH za vrijeme bive Jugoslavije

Redni broj 1.

Naziv Sarajevsko zeniki(Srednje bosanski): Kakanj, Breza, Zenica, Bila Ugljevik(Ugljeviko-pribojski): Demat Snjenica, Mezgrada Tobut, Zabre Bonovii Duvanjski

Geoloka starost Stariji miocen

Rudarski aktivan/neaktivan Aktivan

Republika BIH

2.

Stariji miocen

Aktivan

BiH

3. 4.

Stariji miocen Stariji miocen

Aktivan Zatvoren

BiH BiH

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 8

5. 6. 7. 8.

Livanjski Mostarski Miljevinski(Foa) Rogatiko mesiki(Kukavice)ugljenokopi: Rogatica i Mesii Konjiko ostroki Bugojnski Jajce Varcar vakufski Kotor varoki epe novoeherski Teanjski Tesliki Pribiki Banjaluki Kamengradski Omarsko poljski Lenjansko cerovaki Cazin traki Bihaki Drvarski

Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen

Aktivan Aktivan Aktivan Aktivan

BiH BiH BIH BiH

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.

Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen Stariji miocen

Zatvoren Zatvoren Zatvoren Zatvoren Zatvoren Zatvoren Zatvoren Aktivan Zatvoren Zatvoren Aktivan Zatvoren Zatvoren Aktivan Zatvoren Zatvoren

BiH BIH BiH BiH BiH BiH BiH BiH BiH BiH BiH BiH BiH BiH BiH BiH

Slika.6. Ugljonosni baseni, leita, nalazita i rudnici uglja (tvrdi mrki ugalj) u BiH za vrijeme bive Jugoslavije

Redni broj 1.

Naziv Krekanski (ugljenokopi: Moluha, Bukinje, Lukavac, Bobrna,

Geoloka starost Donji pliocen

Rudarski aktivan/neaktivan Aktivan

Republika BiH

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 9

Lipnica) 2. 3. 4. Krninski (Stanari) Spreansko graaniki Banoviki (ugljenokopi: urevak, Seona) Banjaluki (Ramii) Rakoviko kasindolski (kod Sarajeva) Livanjski Duvanjski Gatako nevesinjski Donji pliocen Donji ploocen Miopliocen Aktivan Zatvoren Zatvoren BiH BiH BiH

5. 6.

Miopliocen Donji pliocen Donji pliocen Donji pliocen Miopliocen

Zatvoren Zatvoren

BiH BiH

7. 8. 9.

Zatvoren Zatvoren Zatvoren

BIH BiH BiH

Slika.7. Ugljonosni baseni, leita, nalazita i rudnici uglja (mehki mrki ugalj lignit) u BiH za vrijeme bive Jugoslavije

3.5. Prikaz ugljonosnih leita i basena u BiH za vrijeme bive Jugoslavije Sva vea leita koja su se nalazila u sklopu bive Jugoslavije su bila tercijalne starosti, neto manje njih je bilo kredne ili lijarske starosti, dok ona leita koja su bila karbonsko permska nisu imala nikakve ekonomske vrijednosti. 3.5.1. Eocenska leita Majevica Poloaj nalazi se u SI Bosne, na obroncima Majevice. U eocenskim sedimentima zapaen je vei broj manjih ugljenih slojeva, na pojedinim mjestima i slojeva. Nalazi se nekih 15km SI do Tuzle. Stratigrafija i tektonika transgresivni srednji i gornji eocen u podruju Majevice grade seriju flinog tipa debelu oko 1.200m. Ta serija je podijeljena na tri horizonta. I horizont pjeari, laporci, laporovi kriljci,, lokalno pjeskoviti krenjaci, gline i glinci (donji dio srednjeg eocena); II horizont pjeari, laporci, krenjaci sa pojavom ugljenih slojeva (srednji eocen); podijeljen je jos na tri dijela donji, srednji i gornji;

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 10

 III horizont bankoviti pjeari, crveni glinci, laporci i konglomerati u zavrnom dijelu (gornji eocen). Ima karakteristian dinarski pravac pruanja SZ JI a pad slojeva najee je okrenut prema JI. Slojevi su nabrani, strmi i rasjedima deformisani. Ugljonosnost u srednjem dijelu eocena nalazi sevei broj ugljonosnih slojeva proslojaka debljine od 0.5m do 1.0m. Vei znaaj imaju ugljeni slojevi koji se nalaze u predjelu G.Tuzle i Lopare. Taj dio je vie puta istraivan rudarskim radovima i buenjem, ak je neko vrijeme ugalj otkopavan u rudniku Majevica. Reserve su ograniene na nekoliko miliona tona, ali na njih se ne moe raunati zbog malih slojeva uglja i tekih geolokih uslova za eksploataciju. 3.5.2. Miocenska leita Najvei dio tercijalnih basena pripada miocenu i pliocenu, a najpoznatiji su: u centralnoj Bosni Sarajevsko Zeniki basen i u zapadnoj Bosni Kamengradski, Prijedorski, Cazinski, Bihaki, Drvarski, basen ipova i drugi baseni. U predjelu izmeu rijeke Bosne i Vrbasa poznati su: Tesliki, Kotor Varoki, basen Bugojna i Stanara, Banjaluki basen i basen Mrkonji grad. U jugozapadnoj Bosni i Hercegovini: Livanjski, Duvanjski, Mostarski, Gataki i drugi manji baseni. Izmeu rijeke Bosne i Drine javljaju se baseni: basen Miljevine, Rogatiki, Banoviki i drugi baseni. Srednjebosanski basen (Sarajevsko Zeniki basen) Poloaj U centralnom dijelu Bosne nalazi se najvei basen mrkog uglja u Bivoj Jugoslaviji poznat kao Srednjebosanski ugljeni basen. Prua se dolinom Bosne, od njenog izvorita i Sarajeva na JI, preko Visokog, Kaknja, Breze, Ilijaa, Vogoa, Kiseljaka, Busovae, Viteza i Zenice do Travnika i Vlai planine na SZ. Nalazi se izmeu dva velika grada Sarajeva i Zenice, te je zbog toga poznat i kao Sarajevsko Zeniki basen. Basen je dug oko 80, a irok u prosjeku 12 km. zahvata oko 900 km2 povrine. Mnogim pritokama rijeke Bosne basen je dreniran po duini a u SZ dijelu, oko Kaknja i Breze, podzemne vode predstavljaju veliku smetnju i opasnost za eksploataciju. Stratigrafija i tektonika Obod basena ine paleozojsko mezozojske stijene Srednjebosanskih kriljavih planina, koje istovremeno grade i osnovu preko koje transgresivno lee sedimenti ugljenosnog tercijara Srednjebosanskog basena. Ugljonosnost Ugljonosni kompleks sedimenata terestrino limnikog karaktera u Basenu stvaran je za vrijeme gornjeg oligocena, miocena i pliocena. Glavna faza ispunjavanja basena vezana je za miocen u ijim nasalgama se nalaze slojevi mrkog uglja, a lignitnog sloja u naslagama gornjeg miocena i pliocena. Pribojsko Ugljeviki basen (Ugljevik) Poloaj U SI Bosni, nedaleko od Priboja na JZ i Bijeljine na SI, u slivu rijeke Janje, SI od Majevice, nalazi se vei broj manjih, sada izolovanih basena, pod nazivom
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 11

Ugljonosni basen Ugljevik, a po nekim Pribojsko Ugljeviki basen. Ukupna povrina nekadanjeg basena je oko 150 km2. Meutim, sadanje povrine, naroito produktivnog dijela, veoma su male neto preko 10-tak km2. Stratigrafija i tektonika U okviru ugljonosnog basena, mogu se izdvojiti tri serije sedimenata: Gornjoeocenski fli Majevice baza Slatkovodna produktivna serija donji miocen Marinski srednji i gornji miocen povlatni dio. Ugljonosnost - Utvreno je da postoji est ugljonosnih slojeva, od kojih su samo dva sloja ekonomski opravdana za eksploataciju. Godinja proizvodnja je neto vea od 200 hiljada tona. Reserve uglja procjenjuju se na nekoliko 100tina miliona tona, odnosno oko 10% od svih potvrenih rezervi mrkog uglja u bivoj Jugoslaviji. Mostarski basen Poloaj Ovaj ugljonosni basen u Hercegovini nalazi se u dolini rijeke Neretve kod Mostara, po kome je naziv i dobio. Basen ima izrazito izduen oblik, sa pravcem pruanja SI JZ u jednom i SZ JI u drugom dijelu. Zahvata oko 60 km2 povrine. Basen obuhvata tri posebna polja: sjeverni dio, srednji dio i juni dio. Stratigrafija i tektonika Miocenska ugljonosna serija lei transgresivno preko mezozojske krenjake, ili eocenske fline podloge. Poinje konglomeratima i pjearima, debljine oko 20 m, iznad kojih lei laporovito glinoviti kompleks, debljine do 400 m u kome se nalazi ugljeni sloj promjenjive debljine. Ugljonosnu miocensku seriju prekrivaju pliocensko kvartarni konglomerati, koji su negdje preli u rastresite ljunkove. Ugljonosnost U ugljonosnoj seriji Mostarskog basena nalazi se jedan ugljeni sloj sloene grae, koji je laporovitim sedimentima izdvojen na dva sloja: donji, ili glavni ugljeni sloj, debljine i do 20 m i gornji, ili povlatni sloj male debljine 0,5 2 m. Procjenjeno je oko 20 miliona tona rezervi uglja. Miljevinski basen Poloaj Ovaj basen mrkog uglja nalazi se u istonom dijelu Bosne, izmeu Foe i Kalinkovika, odnosno izmeu planinskih visova Zelengore i Javorice, sa pravcem pruanja IZ zahvata oko 30 km2 povrine. Stratigrafija i tektonika I ovaj basen, kao i mnogi drugi u okviru Dinarida Bosne i Hercegovine, pripadaju miocenu. Jezerske vode miocena u ovom basenu nataloile su debele naslage konglomerata, pjeara, glina, lapora, laporca i krenjaka sa ugljevim slojevima. Ugljonosnost Pored veeg broja proslojaka uglja, koji nemaju nikakvu ekonomsku vrijednost, u ugljonosnoj seriji Miljevinskog basena javlja se jedan sloj uglja sloene grae.
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 12

Kamengradski Basen Poloaj U zapadnoj Bosni, SI od Grmea, a u slivu rijeke Sane, nedaleko od Sanskog Mosta, nalazi se Kamengradski basen. Basen obuhvata kotlinu izduenog oblika, ija je povrina neto manja od 100 km2. Stratigrafija i tektonika Ugljonosna serija miocenske starosti, debljine oko 1000 m, lei transgresivno preko paleozojsko mezozojske kriljasto krenjake podloge Dinarida. Sastavljena je od razliitih stijena koje se mogu podijeliti u dva kompleksa sa vie zona donji i goprnji kompleks. Ugljonosnost Od tri ugljena sloja koji se nalaze u sastavu mlaeg kompleksa najvei znaaj ima glavni ili najstariji ugljeni sloj. Godinja proizvodnja se kree oko 200 hiljada tona. Manji miocenski baseni i zatvoreni rudnici mrkog uglja u Dinaridima BiH Rogatiko Mesiki basen nalazi se nedaleko od Rogatice, odnosno izmeu Rogatice na sjeveru i Mesia na jugu. Sastoji se od vie manjih basena, ija je ekonomska vrijednost mala. Neko vrijeme ugalj je eksploatisan kod Rogatice i u Mesiima. Konjiko Ostroaki basen nalazi se u dolini Neretve, izmeu Konjica i Ostroca. To je mali, izolovani basen, dinarskog pravca pruanja, koji se nalazi izmeu planinskih visova Prenja, Bjelanice i Bitovnja. Bugojanski basen nalazi se zapadno od Sarajevsko Zenikog basena, odnosno u blizini Bugojna, odakle potie i naziv. Nema poseban ekonomski znaaj za ugljarsku privredu. Livanjski basen kod Livna, po kome i nosi ime, obuhvate miocensko pliocenske jezerske sediment u kojima se nalaze ugljeni slojevi. Zahvata oko 400 km2 povrine. Reserve su male svega nekoliko miliona tona. Duvanjski basen nalazi se desetak kilometara od Livanjskog basena. Po povrini manji je od Livanjskog zahvata oko 140 km2 povrine. Geoloki sastav je isti kao i u Livanjskog basena. Basen Jajca nalazi se u slivu rijeke Vrbasa, izmeu Jajca i ipova. Pripada grupi jezerskih basena miocenske starosti, ije pojave ugljenih slojeva nemaju vei ekonomski znaaj. Varcar Vakufski basen je mali basen koji se nalazi nedaleko od basena Jajce, odnosno SI od mrkonji grada, a zapadno od Vrbasa. I on nema veu ekonomsku vrijednost za razvoj ugljarske privrede. 3.5.3. Pliocenska leita Najvee reserve uglja na teritoriji bive Jugoslavije nalaze se u sastavu ploocenskih leita i basena. To su akumulacije lignitnog uglja, koje se nalaze u svim krajevima bive Jugoslavije. Od brojnih pojava samo neke imaju ekonomsko privredni znaaj. U Bosni i Hercegovini najznaajnije je leite Kreka.
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 13

Krekanski basen

Slika.8. Poloaj krekanskog basena i rudnika

Poloaj U SI dijelu Bosne, izmeu Majevice na sjeveru i serpentinskog masiva Konjuha na jugu, odnosno doline rijeke Spree, nedaleko od Tuzle, nalazi se jedan od najveih jugoslovenskih basena lignitnog uglja, poznat kao Kreka. Basen obuhvata tektonsku uvalu koja u paleogeografskom smislu predstavlja izdueni zaliv Panonskog mora koje se u donjem pliocenu duboko zavlailo u kopno Dinarida, plavei teren juno od Majevice, koja je predstavljala neku vrstu horstovske preage izmeu zaliva i mora. Basen ima dinarski pravac pruanja, pri emu dua strana iznosi 55 60 km, a ua najvie 18 km. krekanski basen zahvata oko 250 km2 povrine, ali je samo jedan dio od toga ugljonosan. Stratigrafija i tektonika Ugljonosna serija, debljine 500 600 m, lei transgresivno preko gornjomiocenskih ili gornjoeocenskih sedimenata, a u junom dijelu basena i preko tufiznih pjeara i serpentine mezozojske starosti. Odlikuje se ritmikom sedimantacijom u kojoj se etri puta obnavlja ciklus igljenih slojeva, pjeskova i glina.

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 14

Ugljonosna serija tektonski je dosta poremeena. Njeni sediment su naborani u dvije sinklinale i jednu antiklinalu iji je pravac pruanja dinarski. Ugljonosnost Prisustvo ugljenih slojeva, njihov broj i kvalitet u Krekanskom ugljenom basenu zapazili su jo u prolom vijeku austrijski geolozi. Jo 1901. godine izdvojili su tri sloja: podinsku, srednju i povratnu. Proizvodnja uglja a time i razvoj rudnika uglja u Krekanskom basenu poinju 1885. godine. Interesantna je pojava fosilnog drveta koja je zapaena na vie mjesta u Kreki. U povlati glavnog ugljenog sloja, u Kreki, naeno je stablo koje lei popreno preko ugljenog sloja. Stablo je dugo 6 m, sa prosjenim prenikom od 0,64 m, to govori o krupnom kopnenom bilju koje je dalo materijal za postanak ugljenih slojeva u ovom basenu. Ukupne reserve uglja iznose oko 4 milijarde tona, od ega su sigurne reserve 600 miliona tona. Manji pliocenski baseni i leita na teritoriji BiH Osim Krekanskog basena koji obuhvata znaajne reserve i daje obimnu proizvodnju lignitnog uglja dobrog kvaliteta, svi drugi baseni i leita na teritoriji Bosne i Hercegovine od manjeg su znaaja za razvoj ugljarske privrede. O nekim basenima i leitima pliocenske starosti na teritoriji Bosne i Hercegovine bilo je rijei pri opisu miocenskih basena, u kojima su, pored miocenske prisutne i pliocenske ugljonosne serije. Neto vei znaaj od ostalih pliocenskih besena i leita imaju Stanarsko Krninsko i Spreansko Graaniko leite.
Stanarsko Krninsko leite U podnoju Krnin planine, JZ od Doboja, a

sjeverno od Teanskog i Teslinog ugljenog basena, odnosno na obodu Panonskog basena, nalazi se donjopliocensko Stanarsko Krninsko leite, koje zahvata oko 100 km2 povrine sa pruanjem od SZ do JI u duinu 20 km, a po irini 51 km. ukupne reserve uglja procjenjene sun a oko 200 miliona tona. Spreansko Graaniko leite U dolini Spree kod Graanice, izmeu Doboja i Tuzle, na obodu Panonskog basena, nalazi se ugljonosno leite poznato kao Spreansko Graaniko leite lignitnog uglja. U glinovito laporovitim sedimentima donjeg pliocena nalazi se sloj lignitnog uglja, prosjene debljine oko 4 m. 4. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini posle raspada bive Jugoslavije BIH/FBIH ima znaajna leita niskokalorinih mrkih i lignitskih ugljeva. U navedenom kontekstu Vlada FBIH eli da na tim osnovama i dalje razvija proizvodnju elektrine i toplotne energije iz uglja. Prema optim ocjenama rezerve ovih ugljeva su takvog obima i kvaliteta da se sa istim moe dugorono planirati proizvodnja elektrine i toplotne energije iz uglja u do sada ostvarenim relacijama 65:35% u odnosu na druge resurse, za potrebe FBIH najmanje za narednih 50 godina. Zbog injenice da BIH/FBIH nema uraenu dugoronu Energetsku strategiju, u kojoj bi predmetna tema bila obraena, Vlada FBIH se opredjelila za izradu ovog SPP, u kojem je obraen i sektor uglja, kao prelazne faze i potencijalne podloge za izradu navedene strategije BiH/FBIH, u kojoj bi bila obraena i proizvodnja i upotreba uglja u kontekstu odrivog razvoja, kako
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 15

bi se navedeni potencijali uglja to prije stavili u funkciju opte dobrobiti drutva. Dakle, moe se rei da je ovaj rad kamen temeljac budue Energetske strategije uglja za FBIH. O kakvom se kapitalnom poslu radi, i sa kakvim moguim pozitivnim posljedicama, govori i naredni tekst. 4.1. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini danas U ovom periodu u BiH je, izuzev Gacka i Ugljevika, 14 samostalnih aktivnih RU. Ugalj se kopa na 27 proizvodnih lokacija od kojih su 11 podzemni RU. Neki od prije rata aktivnih RU, odnosno pogona, su u meuvremenu zatvoreni ili rade, ali sa beznaajnim kapacitetima (Mostar; Kamengrad; Miljevina; Dobrnja; Bukinje i dr.). U FBIH je ostalo 10 samostalnih lokalnih RU, od toga 7 RU sa podzemnom eksploatacijom uglja. I dalje se TE Tuzla snabdijeva ugljem uglavnom iz RU Kreka, Banovii i urevik, a TE Kakanj iz RU Kakanj, Breza i Zenica - i u manjoj mjeri Bila, Graanica i Livno. Svi RU, posebno FBiH, imaju izraene probleme poslovanja. Posebno je sloen problem podizanja nivoa proizvodnje uglja u podzemnoj eksploataciji. Ovdje je potrebna posebna panja i aktivnost na revitalizaciji ovih RU, kako u pogledu reorganizacije i modernizacije, tako i kod rjeavanja socijalnog statusa vika uposlenih radnika, odnosno openitog osmiljavanja budueg statusa tih RU. 4.2. Proizvodnja uglja u Bosni i Hercegovini nakon raspada bive Jugoslavije
Rudnik Kreka (L) Banovii (M) urevik (M) Kakanj (M) Breza (M) Zenica (M) Bila (M) Graanica (L) Livno (M)(L) Kamengrad (M) Mostar (M) UKUPNO 1990. 4.893 2.280 1.483 2.018 491 920 116 684 81 135 2000. 1.500 1.002 232 767 391 353 51 80 36 0 2001. 1.489 1.001 323 747 253 344 47 95 36 0 2002. 1.701 1.234 383 943 291 319 60 129 32 0 2003. 1.979 1.328 438 903 308 221 61 139 32 0 2004. 2.087 1.328 462 968 283 278 69 154 30 0 2005. 2.000 1.446 503 997 177 290 72 196 50 0 2006. 2.021 1.383 487 1.115 222 281 77 230 59 0 2007. 1.946 1.403 445 1.165 404 318 83 253 59 0 % 07/90 40 61 30 58 82 35 72 37 73 /

200 13.301

0 4.412

0 4.335

0 5.092

0 5.409

0 5.659

0 5.731

0 5.874

0 6.076

/ 46

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 16

Mrki ugalj (M) Lignit (L)

8.232 4.893

2.904 1.508

2.752 1.583

3.212 1.830

3.292 2.117

3.418 2.241

3.529 2.202

3.624 2.250

3.847 2.229

47 46

Slika.9. Proizvodnja uglja (u 000 t) po rudnicima u F BiH (1990. I 2000./2007. godine)

4.3. Rezerve uglja u F BiH i RS Bosna i Hercegovina je bogata ugljem. Ugalj je nastao u raznim etapama istorijskogeolokog razvoja Zemlje i na velikom broju lokaliteta (vie od 100). Tako postoje rezerve kamenog uglja, uglavnom bez ekonomskog znaaja u sedimentnom kompleksu mladjeg paleozoika (blizina Vlasenice), trijaskim i jurskim tvorevinama (okolina Bosanskog Grahova), te u eocenskim naslagama Hercegovine (Lastva), Majevica i Kozara. Ve se due vrijeme u nekim dijelovima srednje i istone Majevice (Veselinovac, Gnjica i Roanj) prognoziraju rezerve kamenog uglja do oko 30 miliona tona sa malom ekonomskom vrijednou. Ekonomski znaajna leita uglja u BiH nastala su tokom neogena. Leita mrkog uglja su obrazovana uglavnom u donjem i srednjem miocenu, a lignita u gornjem miocenu i donjem pliocenu. Vrijeme i uslovi stvaranja ekonomski znaajnih leita uglja opredijelili su njihovu vrstu i regionalni razmjetaj. Leita mrkog uglja pojavljuju se u raznim dijelovima BiH, u basenima ispunjenim preteno slatkovodnim tvorevinama. U leitima se najee nalaze 1-3 ekonomski znaajna sloja uglja, rijetko vie slojeva ima ekonomsku vrijednost. Tektonski su poremeena, oneiena jalovim proslojcima i imaju neujednaen kvalitet. Leita lignita, medjutim, javljaju se i u slatkovodnim (Gacko, Bugojno, Livno, Duvno i dr.) i u marinskim basenima (Kreka i Stanari). Ovi drugi su vezani za sjevernu Bosnu, blie panonskom basenu. Ugljeni baseni u BiH su ve dugo poznati. Geoloki su, uglavnom, detaljno istraeni. U nekim se eksploatacija vri ve preko 100 godina. Geoloka istraivanja su veoma skupa, a moraju se obavljati radi dobivanja podloga za buduu eksploataciju da bi se rudarski rizik sveo na dozvoljeni stepen. Rudnici uglja posluju na granici rentabilnosti te razvojnu komponentu istraivanja zapostavljaju. U takvim uslovima nisu obezbijedjene potrebne geoloke podloge. Energetski potencijal BiH u uglju sagledan je na osnovu bilansa utvrdjenih rezervi mineralnih sirovina sa 31.12.2006. godine, za koje rudnici posjeduju rjeenja o odobrenim rezervama od nadlenih Ministarstava, a eksploatacione su procijenjene prema uraenoj tehnikoj dokumentaciji sa kojom raspolau rudnici. Ukupne geoloke rezerve uglja u BiH iznose oko 5,76 milijardi tona, od ega je bilansnih 2,540 milijardi tona i to 1,437 milijarde lignita i 1,103 milijardi mrkog uglja. Iz ovoga se vidi da su potrebna velika sredstva da bi se potencijalne rezerve istraile i prevele u bilansne.
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 17

Bilansnih rezervi je svega 45,5 %, vanbilansnih 10,8% i 43,7 % potencijalnih,a to navodi na nizak stepen istraenosti. Mrki uglja je relativno dobrog kvaliteta prosjena toplotna vrijednost istog mrkog uglja u Bosni i Hercegovini iznosi oko 16.750 kJ/kg, Medjutim, sadri znatne koliine ukupnog sumpora (2-6 %), pepela (1045%) i vlage (10-25 %), to mu suava podruje upotrebe, naroito kada su u pitanju dug transport i zatita ivotne sredine. Kod gradnje novih termoelektrana, koje bi upotrebljavale ovaj ugalj, morat e se raunati i na odsumporavanje. Lignit je visokokvalitetan, ist, toplotna je vrijednost; 7500-12600 kJ/kg, sadri 0,2-1,0 % ukupnog sumpora, rijetko vie, pepela 5-9 % i vlage 35-53 %. Ovakav kvalitet mu odredjuje iroko podruje primjene, a ekonomika eksploatacije i konana cijena opravdavali su do sada dui transport lignita. Najznaajnije rezerve mrkog uglja se nalaze u slijedeim basenima: Srednjobosanskom (leita: Kakanj, Zenica, Breza i Bila), Banovikom (Seona, Centralni basen, urevik), Ugljevikom (Bogutovo Selo, Ugljevik-Istok, Glinje, Mezgraja, Tobut-Peljave), Miljevina i Kamengradskom, a lignita u basenima Kreka, Gacko, Stanari, Bugojno, Livno i Duvno. Ovi baseni predstavljaju sadanji i budui potencijal za termoenergetske potrebe. Rezerve energetskog uglja skoncentrisane u nekoliko ugljenih basena, i to kod mrkog uglja u samo etiri, a kod lignita u est ugljenih basena. Svi ostali baseni (Mostar, Miljevina, Tunica, Kotor-Vare, Ljeljanski, Tesliki, epako-eherski, Mesiki, Drvarski, Cazinski i dr.) imaju svega cca 5,0 % bilansnih rezervi, odnosno ukupnih rezervi svega 6,3 %, te za budue energetske objekte ne predstavljaju potencijal. Oko 50 % bilansnih rezervi lignita, odnosno 52,6 % ukupnih rezervi, nalazi se u Krekanskom basenu, a ekonomski znaajne rezerve skoncentrisane su u Gatakom (19,7 % bilansnih), te Stanarskom basenu i basenima Bugojna, Livna i Duvna. Grafiki prikaz uea bilansnih rezervi mrkog uglja i lignita po bazenima daje se u poglavlju 3. Potencijalne rezerve nalaze se u vie basena, to znai da nisu dovoljno istraena leita, te da treba obezbijediti znaajna sredstva za geoloka istraivanja kako bi se utvrdilo energetski potencijal i ekonomska vrijednost leita. Znaajne koliine potencijalnih rezervi mrkog uglja evidentirane su u Srednjobosanskom, Ugljevikom i Kamengradskom ugljenom basenu, i kod lignita u Krekanskom, Bugojanskom, te Livanjskom i Duvanjskom ugljenom basenu. Potencijalne rezerve mrkog uglja iznose 44,0 % od ukupnih geolokih rezervi, a kod lignita 43,1 %. Ovo su vrlo znaajne geoloke rezerve, koje bi intenzivnim istraivanjima u narednom periodu trebalo prevesti u vie kategorija, kako bi se budua poveana proizvodnja mrkog uglja i lignita mogla zasnivati i na ovom resursu.Treba naglasiti da od potencijalnih rezervi, interesantnih za elektroprivredu, naroito treba izuavati Bugojanski (zbog izrazito povoljnijih uslova eksploatacije), te Livanjski i
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 18

Duvanjski basen u F BiH dok je u RS uee potencijalnih rezervi znatno manje i iznosi 18,0% od ega 5,5 % lignit i 12,5 % mrki ugalj. Vanbilansne rezerve od 214,99 mil. tona mrkog uglja i 412,10 mil. tona lignita predstavljaju veliku koliinu u ukupnim geolokim rezerima uglja u Bosni i Hercegovini. Najvei dio ovih rezervi nalazi se u basenu Kreka, u zavodnjenim dijelovima na dubini ispod 400 m u zatitnim stubovima veine rudnika, ispod rijeka, puteva, pruga, naselja i drugih objekata. Opravdano bi bilo oekivati da e se u budunosti moi otkopati dio vanbilansnih rezervi to bi povealo bilansne i eksploatacione rezerve. Medjutim, to uglavnom nee biti mogue jer teko se nalazi ekonomine metode za racionalnu eksploataciju na veim dubinama, gdje su slojevi zavodnjeni i rudarske prostorije pod uticajem velikih pritisaka, pa je i skupa eksploatacije, koja, s poveanjem dubine, postaje sve skuplja. Poseban problem, koji konstantno obezvredjuje sva naa ugljena leita je intenzivna gradnja razliitih objekata, a postojea zakonska regulativa takvu gradnju ak podstie. Tako su trajno izgubljeni vrlo povoljni dijelovi leita za eksploataciju, pa je sigurno da e se i bilansne i potencijalne rezerve jo morati znatno smanjiti. Struktura bilansnih rezervi omoguava niz zakljuaka o raspoloivim rezervama, stepenu njihove istraenosti, zatim otvorenosti aktivnih rudnika i drugih geoloko-ekonomskih kategorija koje predstavljaju limitiajue faktore za razvoj termoenergetike u ugljenim basenima BiH. Stepen otvorenosti rudnika uglja (kao odnos "A"-rezervi prema bilansnim) iznosi 8,0 %, a stepen istraenosti ugljenih leita (A+B prema bilansnim rezervama) iznosi cca 60 %. Uee rezervi C1-kategorije u ukupnim bilansnim rezervama je dosta visoko (37 %), to daje povoljnu osnovu da se, prevodjenjem u vie kategorije, obezbijedi dalji stabilan razvoj proizvodnje uglja. Problematika bilansnih rezervi uglja u Bosni i Hercegovini veoma je sloena i nedovoljno izuena. To se ispoljava u slijedeem: Klasifikacija, kategorizacija i proraun rezervi uglja u pojedinim basenima i njihovim raznim dijelovima vreni su sa vrlo neujednaenim kriterijima u razliitim periodima za posljednjih 50 godina. Dosadanja proizvodnja uglja je dala iskustvene podatke za ocjenu uslova i mogunosti eksploatacije, koji su najee takvi da se postavlja pitanje bilansnosti jo jednog dijela rezervi, odnosno na sadanjem nivou tehnike i opremljenosti rudnika vei dio bilansnihrezervi se ne moe ekonomino eksploatisati. Primjer: dublji dijelovi Krekanskog basena (ispod dubine 250 m, a bilansne rezerve su do 400 m). Dio bilansnih rezervi u nekim basenima je znatno obezvrijedjen, kroz naputanje i nedovoljnu konzervaciju starih jamskih prostorija, to e usloviti da se tako zaostale rezerve uglja klasificiraju u vanbilansne kategorije.
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 19

 Ubrzana urbanizacija na ugljenim basenima, najee nekontrolisana intenzivna individualna izgradnja, zatim gradnja objekata infrastrukture (saobracajnice), te izgradnja industrijskih objekata, donijele supromjene za ocjenu bilansnosti rezervi uglja u nekim basenima. Kao primjer se mogu navesti dijelovi Krekanskog basena (naselja iki Brod, Husino, Miladije, dijelovi June sinklinale), RamiiBanja Luka, dijelovi Mostarskog basena (Cim-llii i Bijelo Polje-Liani), dijelovi Mezgraje u Ugljevikom basenu i pojedini dijelovi Srednjobosanskog basena, gdje su ovi faktori ve postavili pitanje bilansnosti dijelova rezervi odnosno ekonominosti eksploatacije takvih leita uglja. Faktori zatite ivotne sredine, koji u ranijim propisima nisu uticali na postupak klasifikacije rezervi uglja sada imaju nepovoljan odraz i vjerovatno e smanjiti koliine bilansnih rezervi uglja u nekim leitima ibasenima. Prema tome, navedene bilansne rezerve predstavljaju gornju granicu za do sada istraene, poznate i potencijalne ugljonosne prostore. Strunjaci su ocijenili da je stepen prouenosti i geolokog poznavanja tih prostora visok, te da se ne mogu oekivati nove bilansne rezerve uglja iznad 20% od do sada utvrdjenih. One se mogu utvrditi iz dijelova potencijalnih rezervi, kao i u jo nedovoljno istraenim dubljim dijelovima ugljenih basena. Razmatrajui sirovinsku bazu za potrebe razvoja energetike moemo konstatovati i slijedee: U BiH postoje znaajne rezerve uglja na kojima treba planirati razvoj termoenergetike. Leita uglja su brojna te se moe konstatovati da, izuzev Krekanskog ugljenog basena, u energetskom smislu, BiH ima vei broj, ali relativno ogranienih leita. Zbog toga je interesantno, gdje je to mogue, izvriti grupisanje vie leita u jedan basen. (Primjer: Srednjobosanski ugljeni basen, Livno-Duvno, Tuzlanski basen itd.) . Prema raspoloivim bilansnim i potencijalnim rezervama, tekvalitetu ugija, od lignitskih basena, znaajni za termoenergetiku su baseni Kreka, Gacko, Stanari, Bugojno, Livno i Duvno, a od mrkih ugljeva Srednjobosanski, Banoviki, Ugljeviki i Kamengradski basen. Dakle, plan razvoja termoenergetike treba usmjeriti na ovih 10 ugljenih basena. Do sada je razvoj termoenergetike planiran na bazi obezbijedjenih eksploatacionih rezervi uglja 25-30 godina. Sada se vidi da trebavriti regeneraciju termoelektrana i produiti vijek za 15 godina, odnosno planirati za vijek 40-50 godina, a normativi u razvijenijim zemljama to potvrdjuju. Objektivno se ne raspolae eksploatacionim rezervama ujednaenog uglja koji se, na sadanjem nivou tehnike, moe ekonomino dobijati i u grupisanim leitima, ako se prethodno postojei potroai snabdijevaju ugljem za blokove od 500 MW. Gledano u cjelini, eksploatacione rezerve u veini leita nisu dovoljno izuene i potpuno
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 20

poznate. Ovo se odnosi na brojne hidrogeoloke, geotehnike i urbane probleme i uslove, to u fazi eksploatacije ve donosi i donosit e sve vee tekoe. Ovi se problemi mogu uspjeno rjeavati samo velikim investicionim ulaganjima i poboljanje nivoa geoloko-rudarskog poznavanja uslova eksploatacije u; ovim ugljenim leitima i basenima, ali rudnici za sada nisu sposobni za to. Iskoritenje bilansnih rezervi uglja u dosadanjoj eksploataciji je, dakle, vrlo nisko (u rudnicima mrkog uglja iznosi 55,6 %, a u rudnicima lignita svega 44,4 %). Ako bi se ovi procenti primijenili na raspoloive bilansne rezerve, onda bi eksploatacione rezerve mrkog uglja znosile 660,24 miliona tona, a lignita 638,3 miliona tona, odnosno 1.298,54 miliona tona. Zavisno od geolokorudarskih prilika, stepena mehanizacije, primijenjenog naina eksploatacije, primijenjene otkopne metode i drugih uslova, otkopni gubici se kreu od 10 do 70 %. Ovo je do sada ve izazvalo negativne posljedice, naroito u mnogim jamama gdje su izgubljene znatne koliine bilansnih rezervi. Izgradnja novih povrinskih kopova, sa adekvatno geoloko-rudarskim uslovima koncipiranom tehnikom i tehnologijom otkopavanja, doprinosi povoljnijem iskoritenju korisne supstance, to rezultira neto veim eksploatacionim razervama. (Primjeri: PK "Dubrave"-Kreka, PK "Bogutovo Selo-Ugijevik, PK "Graanica-Gacko", PK "ikulje"Kreka, PK "ubri" i "Turija"-Banovii, PK Vrtlite PK Stanari i dr.). Eksploatacione rezerve su procijenjene na sadanjem nivou poznavanja uslova eksploatacije i stanja rudnika i trenutnih cijena uglja na tritu, te cijena trokova eksploatacije i ona iznose manje 65,7 % bilansnih rezervi uglja. Mora se naglasiti da je geoloko-ekonomska problematika leita i rezervi uglja u Bosni Hercegovini veoma sloena. To je rezultat sloenih geoloko-tektonskih i hidrogeolokogeotehnikih uslova, nedovoljnog stepena istraenosti i poznavanja ove problematike u cjelini, te tekog poloaja rudnika i njihove nemogunosti za intenzivnija ulaganja u istraivanja. Problem donje granice eksploatabilnosti rezervi je otvoren i stalno se mijenja prema uslovima trita. One, u odredjenirci uslovima, mogu biti i znatno nie od procijenjenih. Naime, ako se prihvati orijentacija na masovno naputanje podzemne eksploatacije, zatim dalja primjena metoda dobivanja uglja (komorne), kojima se koristi svega 20-30 % bilansnih rezervi, nastavi neplanska urbanizacija ugljenih prostora itd., ove rezerve mogu biti i znatno nie.To, konano, zavisi od kretanja cijena energije na svjetskom i domaem tritu, mogunosti drutva da obezbijedi vei obim koritenja domaih energetskih resursa, te tempa i nivoa investicionih ulaganja u postojee i nove proizvodne kapacitete u ovoj grani. Ova problematika oteava donoenje konanih odluka kompententnih za dugoroni, planski usmjeren razvoj tog dijela nacionalne privrede. Postoji dosta podataka i uslova da se realno koncipira razvoj do 2020 odnosno 2030. godine. Neophodno je da se povea stepen istraenosti i poznavanja svih leita sa bilansnim i
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 21

perspektivnim rezervama uglja, a posebno sa stanovita posljedica nastalih nekontrolisanom urbanizacijom produktivnih prostora, potrebe za ouvanje ivotne sredine i slinih razloga. Poto je opredjeljenje drutva za maksimalno koritenje domaih resursa, u okviru buduih prouavanja neophodno je sagledati stvarne mogunosti razvoja proizvodnih kapaciteta na raspoloivoj sirovinskoj bazi, kao i mogue domete njegove potronje, kako sa stanovita postojeih potroaa, tako i sa stanovita buduih termoenergetskih objekata. Poseban problem, koji je veoma znaajan za razvoj termoenergetike, je konzervacija uglja u najirem smislu. Naime, esta su traenja da se aktiviraju sva istraena leita uglja, to nije ni mogue ni ispravno. Ne moe se insistirati da se sva leita otvaraju paralelno, ili u toku 10 godina. To je neekonomski i nesvrsishodan pristup. Pravilno sagledavanje i tehnikoekoekonomsko planiranje zahtijevaju da se pravovremeno utvrde ne samo fiziki obim proizvodnje nego i podruja primjene i redoslijed koritenja rezervi iz pojedinih basena i leita, u kontekstu sagledavanja stanja rezervi uglja, energetske strukture svih domaih resursa i potreba budueg razvoja. Na takvim osnovama potrebno je usvojiti i rjeenja da se za leita, koja e se konzervirati za 2 ili 3 decenije, obezbijede alternative. Svrha ovih prouavanja bila bi odgovarajue rjeavanje ove problematike, inae se moe desiti da drutvo izgubi dio rezervi, odnosno da leita budu obezvrijedjena individualnom neplanskom izgradnjom. Sva dosadanja izuavanja rezervi uglja u Bosni i Hercegovini tretirana su iskljuivo na bazi naturalnih pokazatelja. Ovo je uslovilo dosta jednostran tretman, jer su vrijednosni pokazatelji ocjene veoma oskudni. Da bi se dobila potpuno realna geoloko-ekonomska ocjena bilansnih rezervi, neophodno je izraditi kompleksne geoloko-ekonomske ocjene. Time bise dobila potrebna dokumentaciona osnova za planiranje razvoja drutva,te i za planiranje razvoja termoenergetike. Da bi ova sagledavanja bila kompletna, trebalo bi za sva leita uglja u BiH proraunati koliko ima rezervi uglja odredjenog kvaliteta, npr. ekvivalentnog uglja sa raznim koeficijentima otkrivke (na primjer do 5,7,8,9,10, itd). To je obiman struni posao i predmet je posebne strune studije. Za potrebe ovog rada izvreno je uproteno sagledavanje po rudnicima odnosno potencijalnim leitima za postojee i budue termoenergetske objekte.
Slika.10. Prikaz rezervi uglja u F BiH

Slika.11. Prikaz rezervi u RS

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 22

4.4. Rudnici uglja u F BiH i RS Ugalj kao energetski resurs je jedan od najznaajnijih izvora za Bosnu i Hercegovinu. Znaajna leita lignita i mrkog uglja se nalaze u Federaciji BiH i Republici Srpskoj. Mnogi od ovih rudnika, posebno onih na prostorima Sjeveroistone BiH i Srednje Bosne i koji daju gorivo za dvije termoelektrane (TE) Federacije, TE Kakanj i TE Tuzla, u okviru JP Elektroprivreda Bosne i Hercegovine (EPBiH) kao i Rudnik i TE Ugljevik A.D. u Ugljeviku i Rudnik i TE Gacko A.D. u Gacku koji rade u sastavu Elektroprivrede Republike Srpske (EPRS), vidi sliku 2.1., mapa lokacije leita uglja. Rudnici uglja u Federaciji BiH: Rudnik Banovii (ugalj mrki) sa povrinskim kopovima ubri, Turija i Grivice i podzemnim rudnikom Omazii. Rudnik urevik (ugalj mrki) sa povrinskim kopovima mrkog uglja Via II i Potoari i podzemnim rudnikom urevik. Rudnik Kakanj (ugalj mrki) sa povrinskim kopom Vrtlite i podzemnim rudnikom Haljinii. Rudnik Zenica (ugalj mrki) sa podzemnim rudnicima Stara jama, Raspotoje i Stranjani. Rudnik Breza (ugalj mrki) sa podzemnim rudnicima Sretno i Kamenice Rudnik Bila (ugalj mrki) sa jamom i povrinskim kopom Grahovii. Rudnik Kreka (ugalj lignit) u ijem se sastavu nalaze povrinski kopovi lignita ikulje i Dubrave, podzemni rudnici lignita Mramor i Bukinje. Rudnik Sanski Most (ugalj mrki) sa povrinskom kopom Zlavue i jamom Fajtovci. Rudnik Livno (ugalj lignit) sa povrinskim kopom Tunica. Rudnik Graanica G.Vakuf/Uskoplje (ugalj lignit) sa povrinskom kopom Dimnjae. Rudnici uglja u RS: Rudnik Ugljevik (mrki ugalj) sa povrinskim kopom Bogutovo Selo i Ugljevikistok sa TE Ugljevik Rudnik Miljevina (mrki ugalj) sa povrinskom i podzemnim eksploatacijom Rudnik Gacko (ugalj lignit) sa povrinskim kopom Graanica i Gacko sa TE Gacko Rudnik Stanari (ugalj lignit) sa povrinskim kopom Rakovac Potencijalni rudnici : Leita u FBiH:
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 23

 Povrinski kop Kongora za TE Duvno Povrinski kop Kotezi za TE Bugojno Kamengradski ugljeni basen RMU Kamengrad Sanski Most (ugalj mrki) sa povrinskim kopom Zlavue i jamom Fajtovci Leita u RS: Rudnik Miljevina (mrki ugalj) sa povrinskom i podzemnom eksploatacijom. Rudnici u Federaciji i RS su razliito organizovani ali sa slinim geolokim uslovim eksploatacije i tehnolokim problemima. U Federaciji rudnike uglavnom ine pogoni sa povrinskom i podzemnom eksploatacijom, na mrkim ugljevima i lignitu, a u RS rudnici imaju samo pogone sa povriskom eksploatacijom. Povrinski kopovi se nalaze na prostorima razliite konfiguracije (ravne do brdovite) i gdje se eksploatiraju relativno ravno leei slojevi do strmog nagiba. Osnovna rudarska oprema za radove na otkrivci i uglju ine kompleksi kontinuirane tehnologije (rotorni bageri) uglavnom na lignitima ili diskontinuiranom tehnologijom (bager/kamion) u mrkim ugljevima. Podzemni rudnici eksploatiraju jedan ili vie slojeva lignita ili mrkog uglja. U slojevima koji su dovoljno ravni, koristi se metoda irokog ela, u jednoj ili vie etaa ili metode sa natkopnim dobivanjem uglja, a radovi na elu kreu se od runih do potpuno mehanizovanih. Slojevi koji strmije zalijeu otkopavaju se komornom tehnikom, sa brojnim varijacijama, zavisno od jedinstvenih geolokih i geomehanikih problema na svakom pojedinom rudniku. Neki rudnici imaju velike koliine preostalih rezervi, dok su drugi gotovo iscrpili ekonomski eksploatabilne rezerve. Kvalitet uglja znatno varira sa irokim rasponom toplotne vrijednosti, sadraja vlage, pepela i sumpora. Svaki rudnik uglja ima niz vlastitih jedinstvenih problema, pitanja i izazova, ali gotovo svi imaju zajedniku injenicu da im je jako potreban kapital: za zemljite, infrastrukturu i opremu. Pored toga svaki rudnik uglja ima znatno vie osoblja kada se porede sa rudnicima uglja u svijetu sa slinom opremom i kapacitetom. Plasman uglja iz rudnika Federacije i RS moe se podijeliti na dvije komponente: ugalj upotrebljen za proizvodnju elektrine energije u etiri TE sa kojima radi EP BiH i EP RS i ugalj koji se koristi u raznim primjenama industrije, grijanja i domainstva, kako u BiH tako i u izvozu u druge susjedne drave, a od ega ovisi i planirani kapacitet pojedinih Rudnika. Od programirane potranje za elektrinom energijom uglavnom ovisi i nivo proizvodnje pojedinih rudnika jer su TE najvei potroai. Rudnici uglja u Federaciji isporuuju ugalja u termoelektrane EP BiH TE Tuzla i Kakanj, prodaju ugalj industrijskom tritu, kako domaem tako i u izvozu, lokalnim domainstvima i potroaima centralnih grijanja. Od navedenih rudnika uglja u
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 24

Federaciji trenutno nije aktivan rudnik Kamengrad u Sanskom Mostu koji je privatizovan, a rudnik Livno radi sa veoma malom proizvodnjom zbog problema plasmana iako ima znaajne rezerve i povoljne uslove eksploatacije. Rudnici uglja u RS vezani su uglavnom na dvije TE Ugljevik i Gacko, a samo manje koliine se isporuuju domainstvima. Rudnik Stanari koji sada radi za industriju i domainstva i manjim isporukama u TE Tuzlae se u naredom periodu takoe vezati za svoju TE Stanari, a koja se planira izgraditi do 2013. godine. Rudnik Miljevina ima znaajne rezerve mrkog uglja koje je eksploatisao povrinskom i podzemnom eksploatacijom i koje je u ranijem periodu isporuivao ugalj za industriju i iroku potronju, sada ne radi i u steajnom je postupku. Nakon to su utvre projekcije potranje energije u Modulu 3, RI je detaljno analizirao svaki pojedini rudnik. Prvi i vjerovatno najvaniji meu kriterijima su revidovane eksploatabilne rezerve koje su verifikovane kroz odreenu Investiciono tehniku dokumentaciju. S ozirom da je postojea Investiciono - tehnika dokumentacija uglavnom raena prije 20 i vie godina, neophodno je uraditi aktueliziranje kompletne dokumentacije, posebno sa stanovita glavnih parametara koji opredjeljuju izvodljivost bilo kojeg energetskog objekta. To se prije sveg odnosi na provjeru ulaznih veliina koje se odnose na eksploatacione rezerve ugalj, mogunost odlaganja otkrivke, vodu, odlaganje ljake i pepela, tehno - ekonomske parametre, lokaciju i ekoloke zahtjeve u skladu sa novim eolokim zakonima i propisima, trokove poogona i odravanje, mogue izvore i uslove finansiranja, trite elektrine energije, te promjene u regulatornom i pravnom okviru. U sluaju termoblokova posebno je znaajna ocjena mogunosti snabdijevanja uglja sa aspekta vrste, kvaliteta i cijene uglja, transportnih mogunosti, potrebe investiranja u rudnike itd. Danas su sasvim drugaije okolnosti kada je u pitanju stanje elektroenergetskog sistema u odnosu na period kada su se razvijali ovi projekti. Tako npr. ukljuivanje u elektroenergetski sistem agregata velikih snaga, predstavlja posebnu problematiku vezano za rad elektroenergetskog sistema, te je nuno to posebno obraditi. Konano, prestrukturiranje vertikalno razdvajanje elektro sektora, posebno osnivanje Elektroprenosa BiH i NOS-a, nametnuti e buduim proizvoaima nove trokove za prenos i sistemske usluge. (Vlada Federacije Bosne i Hercegovine Plan za izgradnju novih proizvodnih elektroenergetskih kapaciteta). Treba napomenuti da u BiH postoji jo znaajnih leita uglja, a koja nisu detaljnije obuhvaena napred datim pregledima, a koja smo svrstali u poecijalna to su: Duvnu, leite Kongora na kojima su Predstudijskim rjeenjem obraena dva bloka od po 275 MW i to neposredno uz rudnike i na zajednikoj lokaciji sa snabdijevanjem vodo iz akumulacije Buko Blato.
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 25

Za povrinski kop Kongora sada su u fazi zavrrtka istrani radovi ( geoloki, geomehaniki i hidrogeoloki) kojiima e se rezerve uglja, po zakonu o geolokim istraivanjima, dovesti do potrebnog nivoa istraenosti za izradu projekata eksploatacije kao i druge neophodne dokumentacije za izgradnju Rudnika i Termoelektrane. Bugojno sa veoma znaajnim rezervama uglja, koje nisu potpuno istraene i koje se cijene na oko 1.294,7 miliona tona geolokih rezervi, a od ovih rezervi prema dosadanjim saznanjima moe se cca 130 miliona tona otkopati povrinskom eksploatacijom i to pod veoma povoljnim uvjetima (Studija izgradnje rudnika Kotezi sa TE Bugojno- Rudarski institut Tuzla 2006. godine). Za realizaciju ovog projekta poseban interes je iskazan od strane Srednjobosanskog kantona i lokalne zajednice (opine Bugojno i Gornji VakufUskoplje I D. Vakufa).

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 26

Slika.12. Poloaj rudnika uglja i termoelektrana u BiH

5. Zakljuak
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 27

 Ugalj kao primarni energetski resurs u FBIH/BIH, ima strateku i nezamjenjivu

ulogu. U navedenom kontekstu restrukturiranje rudnika uglja; organizaciono, finansijsko, tehnoloko i kadrovsko (pitanje radne snage), neophodno je to prije dovesti u stanje kontinuiteta realizacije, a saglasno ve usvojenom Akcionom planu FBIH za restrukturiranje i modernizaciju rudnika uglja FBIH/BIH; Posebno i urgentno za sva leita uglja, nauno-istraivaki provjeriti i utvrditi stanje rezervi svih kategorija, a posebno eksploatacionih, pri emu treba posebnu panju posvetiti definisanju vanbilansnih rezervi i gubitaka pri eksploataciji leita uglja, kako bi se imale realne spoznaje o raspoloivosti ugljenih rezervi u FBIH/BIH. Ovo u krajnjem sluaju treba uraditi paralelno sa razvojem aktivnosti na definisanju kapacitivnosti potencijalnih termoenergetskih objekata. Takoer, rudarsko-geoloku legislativu i regulativu treba to prije usaglasiti sa meunarodnim standardima; to prije uraditi urbanu strategiju stanja i razvoja rudnih leita, meu njima i uglja, kako bi se pod hitno uticalo na razvoj urbanih prostora koji svojim nekontrolisanim razvojem veoma ugroavaju stanje rezervi i ekonomiju eksploatacije ugljenih resursa; U procesu pripreme, eksploatacije, prerade i upotrebe uglja, to prije prepoznati evropske standarde, posebno okolinske, i izraditi mapu puta kako to prije doi do tih vrijednosti; Ponuena opcija dinamikog plana razvoja proizvodnih kapaciteta RUFBIH, optimistika verzija, konstruisana je na bazi raspoloivih informacija na ovu temu. Optimistika je zato to je ukomponovala takozvanu liniju kritinih aktivnosti maksimuma. Podrazumjeva se, obzirom na raniju tvrdnju potrebe provjere rezervi uglja i trita energije, da e se za svaki konkretan sluaj izgradnje termoenergetskih objekata i prateih RU prethodno izraditi odgovarajua studija izvodivosti, u okviru koje e se navodi dati u ovom dokumentu (SPP) provjeriti, odnosno potvrdit e se, ili odbaciti. Ipak, brojne vrijednosti date u ovom dokumentu su u okviru prihvatljivih granica pouzdanosti, odnosno navedeni podaci ine realnu i dostatnu bazu za trenutna i dugorona strateka razmiljanja.

6. Literatura
Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 28

 Programi restrukturiranja svakog rudnika pojedinano izraeni od strane rudnika uglja skupa sa razliitim nauno istraivakim institucijama, 2003; Studija energetskog sektora u BiH, Nacrt konanog izvjetaj, Modul 3 Proizvodnja el. energije, Svjetska Banka (Trei projekt obnove EES, BHP3-EESTEPRO-Q-04/05 WB), Sarajevo, 28.12..2007.; Ustav Bosne i Hercegovine, 04. 2006. Sarajevo; Ustav Federacije Bosne i Hercegovine, US broj 1/94; 30.3.1994. g, Sarajevo; Uredba sa zakonskom snagom o rudarstvu, (Sl. list Republike BIH; br. 24/93); Uredba sa zakonskom snagom o geolokim istraivanjima, (Sl. list Republike BIH; br. 3/93); Pravilnik o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi vrstih mineralnih sirovina i voenju evidencije o njima, (Sl. list SFRJ, br. 53/79); Zakon o koncesijama Federacije BiH, (Sl. novine FBiH br.40/02; 21.8.2002.); Zakon o prostornom ureenju, (Sl. novine FBiH br.52/02; 28.10.2002.); Ugalj, Dr. Nikola Pnati i Dr. Predrag Nikoli

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 29

Ugalj U Bosni i Hercegovini

Page 30