Demografija

*Demografija kako nauka

Demografija je nauka o stanovnistvu ili nauka koja proucava stanovnistvo.nastala od grckih rijeci
demos sto znaci narod i graphein sto znaci opisivati.Predmet demografskih izucavanja obuhvata,
prirodno (smrtnost, rađanje i fertilitet stanovnistva) i mehanicko (migracije) kretanje stanovnistva,
kao i opisivanje nekih osnovnih stanja stanovnistva (polni i starosni sustav, struktura po bracnom
stanju).Pod demografijom najopcenitije podrazumjevamo drustvenu znanost koja proucava
stanovnistvo, njegovu velicinu, sastav, razvoj i opca obiljezja posmatrana prije svega sa kvantitativnog
aspekta, a tome treba dodati da ona također proucava i kvalitativnu stranu demografskih pojava,
istrazuje sadrzaj demografskih procesa i njihovukauzalnu vezu sa ekonomskim, socijalnim, bioloskim i
drugim faktorima.Demografija kao nauka tjesnije je povezana sa ostalim drustvenim naukama koje se
bave problematikom covjeka i stanovnistva svih obiljezja koja su vezana za covjeka.Tu spadaju:
Ekologija, Geografija stanovnistva, Bioloske nauke, Sociologija, Ekonomija, Psihologija.

*Pojam stanovnistva

Predmet demografije u najsirem smislu je ukupno stanovnistvo tj.Svi ljudi koji naseljavaju zemaljsku
kuglu.Ipak je svako pojedino istrazivanje obicno ograniceno određenom teritorijom.Njegovim
objektom su ljudi koji naseljavaju pojedinu zemlju ili njen dio, pojedino naseljeno mjesto ili dapace
njegov dio.Ljudi se sele iz mjesta u mjesto.Prisutno stanovnistvo sacinjavaju ljudi, koji se stvarno
nalaze na određenoj teritoriji.Stalno stanovnistvo svakog mjesta sastoji se od ljudi, koji imaju stalno
mjesto boravka.Oni od njih koji u dati moment ne ulaze u prisutno stanovnistvo istoga mjesta
nazivaju se privremeno odsutnim.

*Teorija demografske tranzicije

Jedna od dominirajucih savremenih teorija koja razvitak stanovnistva prikazuje kao proces etapnog
razvoja koji je uvjetovan i koji se odvija u uskoj povezanosti uz etape drustveno-ekonomskog razvitka,
jeste teorija demografske tranzicije.Teorija demografske tranzicije je izvedena na osnovu historijskog
iskustva.Radi se o tome da kad proucavamo razvoj stanovnistva zemalja koje danas imaju vrlo niske
stope nataliteta, mozemo zakljuciti da je to stanovnistvo proslo razlicite faze ili etape svog
razvoja.Teorija demografske tranzicije se zasniva ne samo na objasnjavanju kretanja i razvoja
stanovnistva, vec obuhvata i fertilitet i mortalitet, obje komponente prirdnog kretanja stanovnistva.

*Karakteristike etape demografske tranzicije

Etapa demografske tranzicije il druga historijska etapa razvitka stanovnistva situirana između
predtranzicione i postranzicione etape, predstavljala je najznacajniji stadij u prilagođavanju
demografskog razvitka procesa industrijalizacije i urbanizacije u danasnjim visokorazvijenim
zemljama, u oba prelaza feudalizma u kapitalizam.Etapa demografske tranzicije se cesto u literaturi
naziva etapa demografskog preobrazaja, demografskog preokreta, demografsko prelazno razdoblje,
etapa demografske revolucije.T a etapa predstavlja razdoblje u kojem je pod uticajem snaznog
ekonomskog i kulturnog procesa poremecena ravnoteza između visokog nataliteta i mortaliteta iz
predtranzicione etape, da bi se nakon relativno dugog procesa preobrazaja u sferi obje komponente
prirasta ta ravnoteza ponovo uspostavila.
*Populaciona politika

Populaciona politika predstavlja niz sistematskih zakonskih mjera i akcija drzave u usmjeravanje
razvoja vlastitog stanovnistva.Na brojcani rast i srtukturu stanovnistva neke zemlje uticu autonomni
ali i neautonomni faktori.Pod populacionom politikom iili politikom stanovnistva podrazumjevamo
sistem mjera i akcija pomocu kojih se djeluje na demografske procese, posebno na prirodno i
mehanicko kretanje stanovnistva, radi postizanja određenog, po smjeru i intezitetu i strukturi
specificnog kretanja stanovnistva, usklađenog sa postojecim ekonomskim, socijalnim, politickim i
drugim ciljevima.Savremena demografija razlikuje kvalitativne i kvantitativne tipove populacionih
politika.Cilj kvalitativne populacione politike je usmjeravanje kvaliteta vlastitog stanovnistav i ona
iskljucije rasnu ili nacionalnu politiku.Mjere kojima se provodi populaciona politika mogu biti: mjere
socijalne politike, mjere fiskalne politike, mjere koje olaksavaju funkciju materinstva, primjenjivanje
sredstava kontracepcije i zakonsko regulisanje abortusa.

*Kretanje stanovnistva u BIH

Ako se posmatraju podaci koji se odnose na kretanje stanovnistva u vrijeme Turske vladavine moze
se zakljuciti da je BIH imala porast stanovnistva i da je se kretalo od milion do milion i 150hiljada
stanovnika s tim da je ono bilo prostorno razlicito locirano.Kretanje stanovnistva u BIH iz vremena
Kraljevine Jugoslavije su izvrsena dva popisa.Popis iz 1921.godine je obavljen prema teritorijalnoj
podjeli Austrougarske vladavine kad je BIH bila podjeljena u 6okruga u Bosni je zivjelo 1.850.000
stanovnika gustina naseljenosti je bila 37,6st/km2.Popis iz 1931.godine je rađen prema drugoj
teritorijalnoj podjeli BIH prema banovinama u Bosni je zivjelo u to vrijeme 2.323.000 stanovnika a
gustina naseljenosti je bila 45st/km2.

*Karakteristike popisa stanovnistva u BIH

Do sada u BIH obavljeno je 17popisa.Prvi popisi su rađeni u vrijeme vladavine Turaka gde je bilo
4popisa.Popisi koji su rađeni u vrijeme Turske vladavine mogu se svrstati u 2grupe: sumarni i opisni
popisi.Za sumarne popise se kaze da su to popisi gde je tadasnja vlada zelejela da dođe do podataka
za uvođenje poreza, regrutovanje vojnika i o prirodnim bogatstvima BIH.Sto se tice opisnih popisa za
njih se moze reci da su obuhvatali podatke iste kao sumarni popisi ali i podatke koji su se , na
vjeroispovijest, polozaj pojedinih clanova u porodici, pitanje sluzenja vojske, vlasnistvo na zemlju.I
jedni i drugi popisi su rađeni u onim slucajevima kada je tadasnja vlast zeljela uvesti novi porez ili
kada se spremala u nove ratne pohode ili kada je dolazilo do smjene ne samo sultana nego i drugih
visokih sluzbenika u Turskoj.

*Mehanicko kretanje stanovnistva

Mehanicko kretanje stanovnistva je kretanje koje je vezano za covjeka.Na ukupno kretanje

stanovnistva moze djelovati pozitivno i negativno, zavisno da li je u pitanju pozitivan ili negativan
saldo.Ako je saldo pozitivan to znaci da se vise stanovnistva doselilo nego je se iselilo pa je i porast
stanovnistva vice.Tako ono pozitivno djeluje na ukupno stanovnistvo.Pod mehanickim kretanjem
stnovnistva se podrazumevaju migraciona kretanja.Prema nekim autorima migracije su prostorna
pokretljivost stanovnistva sa jednog podrucija na drugo.Ova pokretljivost je veoma znacajna jer se
pokazalo da je veliki broj stanovnistva u pokretu i da ono ima velik uticaj na ukupan broj
stanovnistva, kao i na prirodno kretanje stanovnistva.Postoje unutrasnje i vanjske migracije.
*Struktura stanovnista

Struktura stanovnistva prema spolu starosti je u biti biolosko struktura, sto ne znaci da se nalazi izvan
utjecaja drustveno-ekonomskih cinilaca i promjena.Ona je u osnovi bioloska struktura, jer kod
zatvorenog tipa stanovnistva ona je direktno uvjetovana prirodnim kretanjem stanovnistva.Kod
otvorenog tipa stanovnistva ona se formira upravo između ukupnog kretanja stanovnistva i promjena
u njegovoj starosnoj, spolnoj strukturi.Polna struktura stanovnistva pokazuje kvantitativan odnos
zenskog i muskog stanovnistva u ukupnom stanovnistvu.Starosna struktura stanovnistva pokazuje
broj stanovnika u pojedinim starosnim grupama, a samim tim indicira i raznovrsne potrebe kao npr.
Potrebe u broju predskolskih ustanova, osnovnih skola te skola drugog i treceg stupnja.

*Prirodno kretanje stanovnistva

Pod prirodnim kretanjem stanovnista podrazumjevamo natalitet, fertilitet i mortalitet.Razlikom

između broja zivorođenih i broja umrlih dolazi se do tzv. Apsolutnog prirodnog prirastaja.Da bi se
doslo do jasne slike o prirodnom prirastaju koristi se tzv.stopa prirodnog prirastaja.Ona se izracunava
na osnovu prosecnog broja stanovnistva.Na prirodni prirastaj jedne zemlje djeluje 5komponenti:
natalitet (rađanje), fertilitet (plodnost), mortalitet (umiranje), emigracije (iseljavanje), imigracije
(useljavanje).

*Natalitet

Natalitet je prirodno kretanje stanovnistva koje pozitivno utice na ukupno stanovnistvo.Na osnovu
analiza doslo se do zakljucka da je natalite i mortalitet veci u seoskim podrucijimau odnosu na
gradsko podrucije i da na ove djelove prirodnog kretanja stanovnistva utice starosna i polna struktura
stanovnistva.Faktori koji uticu na natalitet: bioloski, soci-ekonomski, kulturno-psiholoski, ostali
faktori.

*Fertilitet

Fertilitet kao prirodna komponenta kretanja je vazan element i mnoge zemlje kretanje stopa
fertiliteta kao i apsolutnih vrednosti ma neki nacin predstavljaju putem određenih dijagrama,
odnosno putem tablica fertiliteta.Tablice fertiliteta su tablice koje su nastale ukrstavanjem određenih
podataka i one kao takve omogucavaju da jedna drzava u svakom momentu moze da utvrdi stopu
fertiliteta i da na osnovu nje moze da projektuje buduca kretanja fertiliteta.Faktori koji uticu na
fertilitet: bioloski faktori, ekonomsko-socijalni faktori, ostali sociopsiholoski faktori, psiholoski faktori.

*Mortalitet

Mortalitet je prirodni element koji djeluje negativno na kretanje stanovnista, mortalitet kao fenomen
vrlo rano poceo se proucavati i prva istrazivanja koja su bila vezana za kretanje stanovnistva jeste
pracenje mortaliteta.Mortalitet se moze izraziti i u apsolutnim i u relativnim velicinama.Faktori koji
uticu na mortalitet: nacin zivljenja, mjesto zivljenja, vrsta djelatnosti.
*Karakteristicne osobine popisa stanovnistva

Popisi stanovnistav su specijalno organizirane statisticke operacije, ciji je cilj prikupljanje podataka o
broju i sastavu stanovnistva.Popisi u osnovi sluze kao osnovni izvori podataka.Neposredni cilj popisa
jeste da se dođe do podataka o broju i sastavu stanovnistva, no podaci popisa potrebni su za
rasuđivanje o kretanju stanovnistva.Oni su potrebni za izracunjavanje svih pokazatelja u kojima kao
nazivnik sluzi broj stanovnika.Uspoređivanje rezultata dvaju popisa daje mogucnost analize o
promjeni stanovnistva.

*Registri stanovnistva

Registr stanovnistva je ustvari imenik stanovnika određenog podrucja odnosno mjesta, u koji se
upisuju osnovna obeljezja svakog stanovnika.Takav registar dozvoljava da se iz njega moze u svako
doba ustanoviti stanje stanovnistva određenog mjesta.Tekuci registri stanovnistva sluze kao izvor
podataka o broju, sastavu, prirodnom i mehanickom kretanju stanovnika.Registar se vodi samo za
stalno stanovnistvo.