AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVIĆ: ANALIZA NOSEĆIH STRUKTURA 1

TRANSPORT I LOGISTIKA 2006/2007

Predavanje br. 2
ČELIK - MATERIJAL ZA NOSEĆE KONSTRUKCIJE
Među brojnim materijalima za različite konstrukcije, čelične konstrukcije imaju baznu primenu u konstruktivnom mašinstvu. Naziv
čelične konstrukcije potiče iz klasifikacije konstrukcija prema materijalima od kojih su izradjene. Metalne konstrukcije formiraju
osnovni gabarit mašina, vozila, procesne opreme. Pri tome one prenose osnovne statičke i radne uticaje (težine, radne sile, spoljašnju
pobudu). Zato se istovremeno ovakve konstrukcije svrstavaju u noseće konstrukcije. Obzirom na važnost i funkcionalnost nosećih
struktura mašina i opreme, često se nazivaju i odgovorne konstrukcije.

Čelik je legura gvožđa dobijen iz ruda magnetit (Fe3O4), hematit (Fe2O3), ili limonit.
Početak industrijske proizvodnje se vezuje za pronalazak tehnologije topljenja rude pomoću koksa 1735. Osobina da su
odlivci masivni, uticala je da se traže lakše konstrukcije. 1855. englez Bessemer je razvio tehnologiju masovne proizvodnje
neumirenog čelika topljenjem. Tako dobijeni topljeni čelici u Americi su zbog ruda sa manje fosfora bili bolji od evropskih čelika pa
su zato u Evropi razvijene tehnologije topljenja, poznate kao Simens-Martinov postupak 1865. i Tompsonov postupak 1880.
Proizvodnja čelika u konvertorima odvija se produvavanjem vrelog vazduha kroz tečno sirovo gvoždje usled čega sagorevaju
ugljenik i fosfor. Ova tehnologija zadržava fosfor (0.10 %) i azot (0.012 %) što povećava krtost čelika. Zato su razvijene savršenije
konvertorske tehnologije uduvavanja obogaćenog vazduha kiseonikom ili čistog kiseonika u sirovo gvoždje (Linz-Donawitz - LD
postupak). Dobija se kvalitet čelika sa manje od 0.010 % azota, fosfora ispod 0.06 % i sumpora ispod 0.05 %, što je blisko kvalitetu
Simens-Martinovog čelika.
Danas se čelik dobija iz sivog sirovog gvožđa koje je dobijeno topljenjem rude u visokim pećima na oko 1600 °C. Gvožđe
se zbog velikog sadržaja ugljenika i drugih nečistoća odlikuje krtošću. Etapa prerade gvožđa u čelik obavlja se u konvertorima ili u
plamenim pećima u kojima se oslobadja od ugljenika i drugih nečistoća a dodaju se potrebni legirajući hemijski elementi. Poslednjih
pedesetak godina se primenjuje konvertorski LD postupak za proizvodnju kvalitetnih umirenih čelika pogodnih za zavarivanje.
Proizvodnja visokokvalitetnih legiranih čelika se odvija u električnim pećima. Tehnološki dalje, čelik se izliva u manje livačke
forme, mase 2÷10 t (ingoti) ili u velike forme, mase veće od 25 t (brame). Ingoti i brame su polazni materijal valjaonica limova i
valjaonica profila gde se ponovnim zagrevanjem dovode u testasto stanje i valjaju u finalne polu-proizvode. Posebna grupa čelika
dobijena valjanjem, namenjena nosećim strukturama su konstrukcioni čelici. Niskougljenični čelik JUS C.B0.500 iz 1970 i 1972. i
najnoviji JUS C.B0.500, iz 1989. definiše više kategorija opštih konstrukcionih čelika:

Č0130,
Č0361, Č0362, Č0363, Č0451, Č0452, Č0453, Č0561, Č0562, Č0563,
Č0370, Č0371, Č0545, Č0645, Č0745.

Mehaničke i tehnološke karakteristike čelika definisane su navedenim JUS-om. Tako Č0361 (grupa I-opšte konstruktivne
namene) ima zateznu čvrstoću Rm =34÷47 kN/cm2 (debljine 3÷100 mm), čvrstoću na granici plastičnosti ReH=23.5÷19.5 kN/cm2,
najmanje izduženje posle prekida u procentima A≥ 22% (lo=5⋅do) i sadržaj ugljenika C ≤0.20 %. Čelici za posebne namene (grupa
II), su veće čvrstoće. Čelik Č0561 ima maksimalnu zateznu čvrstoću Rm =49÷63 kN/cm2 (debljine 3÷100 mm), ReH=35.5÷30.5
kN/cm2, A≥ 20% (lo=5⋅do), ugljenik C ≤0.23 %.
Postoje i jači konstrukcioni čelici koji pripadaju kategoriji finozrnih konstrukcionih čelika, JUS C.B0.502, 1979. To su
čelici pogodni za zavarivanje koji se koriste za sudove pod pritiskom, elemente drumskih vozila, mostove, različite zavarene noseće
čelične konstrukcije, posebne namene. Umirenog su sastava. Imaju poseban sistem označavanja. Mogu biti kvalitetni i plemeniti:
Kvalitetni FINOZRNI čelici čine tri grupe:
• Osnovni čelici (Č RO250, Č RO280, Č RO310, Č RO350),
• Čelici za upotrebu na povišenim temperaturama (Č RV 250, Č RV280, Č RV310, Č RV350),
• Čelici pogodni za upotrebu na niskim temp. garantovane otpornosti prema starenju (Č RN250, Č RN280, Č RN310, Č RN350).
Plemeniti FINOZRNI čelici svrstani su prema nameni u tri grupe:

• Osnovni čelici (Č RO380, Č RO420, Č RO460, Č RO500),

• Čelici za upotrebu na povišenim temperaturama (Č RV 380, Č RV420, Č RV460, Č RV500),
• Čelici pogodni za upotrebu na niskim temp. garantovane otpornosti prema starenju (Č RN380, Č RN420, Č RN480, Č RN500).
Osnovne mehaničke karakteristike ovih čelika su:
Č RO250 Rm=36÷48 kN/cm2, Re=24-25 kN/cm2, A=25 %, (kategorija kvalitetnih čelika),
Č RO350 Rm=49÷63 kN/cm2, Re=34-35 kN/cm2, A=22 %, (kategorija kvalitetnih čelika),
Č RO380 Rm=50÷65 kN/cm2, Re=36-38 kN/cm2, A=20 %, (kategorija plemenitih čelika),
Č RO500 Rm=61÷77 kN/cm2, Re=47-50 kN/cm2, A=16 %, (kategorija plemenitih čelika),
Savremena proizvodnja čelika najviših mehaničkih osobina daje granicu razvlačenja σ02=75÷80 kN/cm2, maksimalno σ02=350
kN/cm2, [Debeljković,M., ČELIČNE KONSTRUKCIJE U INDUSTRIJSKIM OBJEKTIMA, Gradjevinska knjiga Beograd, 1995.].
 AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVIĆ: ANALIZA NOSEĆIH STRUKTURA 2

OZNAČAVANJE I OSOBINE ČELIKA

Označavanje čelika i čeličnog liva je izvedeno standardom JUS C.B0.002/1986. kojim su definisana pravila za
označavanje stanja i osobina čelika. Oznake čelika po ovom standardu koriste se u svim domaćim standardima koji se odnose na
čelik i proizvode od čelika. Osnovna klasifikacija čelika izvedena je prema hemijskom sadržaju elemenata. Shodno tome postoje
ugljenični (nelegirani) čelici, legirani čelici i mikrolegirani čelici. Ugljenik kod ugljeničnih čelika ima odlučujući uticaj na
mehaničke osobine. Pri tome su prisustva ostalih hemijskih elemenata ograničena i kreću se do vrednosti datih narednom tabelom:

Tabela II-1
Hemijski Si M Cr Ni W Mo V Co Ti Cu Al
element n
Sadržaj u % 0.6 0.8 0.3 0.3 0.1 0.08 0.01 0.10 0.05 0.40 0.10
maksimalno

Prisustva hemijskih elemenata u čelicima preko ovih granica definišu legirane čelike. Mikrolegirani čelici sadrže neke
dodatne hemijske elemente kao niobijum (Nb), vanadijum (V), titan (Ti), kojima se dobijaju bolje mehaničke osobine. Mikrolegirani
čelici se označavaju po istom načinu kao i ugljenični čelici. Čelik se označava oznakom koja ima najviše 4 dela:

Č ( ). ( ...)- ( ...)
Simbol na prvom mestu označava materijal, dakle čelik. Oznaka na drugom mestu je osnovna oznaka. Sastoji se od 4
odnosno 5 brojčanih simbola i definiše vrstu čelika. Oznaka na trećem mestu ima jedan, dva ili više brojčanih simbola koji
označavaju po potrebi namenu odnosno stanje čelika. Oznaka na četvrtom mestu je dopunska oznaka čelika koja se definiše sa
jednim, dva ili više brojčanih ili slovnih simbola.
Grupa simbola na drugom mestu - osnovna oznaka definiše dve osnovne grupe čelika. Prva grupa su čelici sa utvrdjenim
mehaničkim osobinama. Druga grupa su čelici sa utvrdjenim mehaničkim osobinama i hemijskim sastavom.
Prva grupa čelika - čelici sa utvrdjenim mehaničkim osobinama imaju na prvom mestu simbol 0. Simbol na drugom
mestu simbolički definiše minimalnu zateznu čvrstoću utvrdjenu u toplo-oblikovanom (normalizovanom) stanju prema tabeli:
Tabela II-2
Simbol 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
na drugom
Nazivna - do 330 360 390 490 590 690 790 890
zatezna - - - - - – - i
čvrstoća 320 350 380 480 580 680 780 880 više
N/mm2
Grupa simbola na trećem, četvrtom i petom mestu definisani su prema tabeli:
Tabela II-3
Simbol Podgrupa čelika
00 - 44 Podgrupa ugljeničnih čelika bez utvrdjenog sadržaja P i S
101 - 449 Slobodno
45 - 79 Podgrupa čelika sa ograničenim sadržajem P i S.
451 - 799 Takodje delimično ograničen sadržaj C,Si,Mn
80 - 99 Podgrupa čelika sa ograničenim sadržajem P i S, delimično
801 - 999 ograničenim sadržajem C,Si,Mn i dodatkom legirajućih el.

Drugu grupu čelika po osobinama, čine čelici sa utvrdjenim hemijskim sastavom i utvrdjenim mehaničkim
osobinama. To su po hemijskom sastavu ugljenični i legirani čelici. Simbol na prvom mestu u osnovnoj oznaci definiše
najuticajniji hemijski element. Za ugljenične čelike to je simbol 1, za legirane čelike to je simbol prema tabeli II-4. Pojam
uticajnosti ne podrazumeva najveće procentualno učešće u hemijskom sastavu već specifičnu uticajnost hemijskog elementa (za Si je
1, za Cr je 4, za W je 7, za Mo 14, za Co 20, za Ti je 30) pomnoženu procentualnim sadržajem u čeliku.
Tabela II-4
Simbol na
prvom 1 2 3 4 5 6 7 8 9
mestu
Legirajući C Si Mn Cr Ni W Mo V ostali
element

Simbol na drugom mestu označava kod ugljeničnih čelika desetostruku vrednost ugljenika zaokruženu na desetine.
Recimo 0.25% C u čeliku ima oznaku 3. Kod legiranih čelika simbol na drugom mestu se odredjuje prema prisustvu drugog
uticajnog legirajućeg elementa. Kod jednostruko legiranih čelika simbol na drugom mestu je 1. Simboli na trećem, četvrtom i petom
mestu oznake, imaju značenje prema nameni.
 AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVIĆ: ANALIZA NOSEĆIH STRUKTURA 3

Opšte konstrukcione čelike definiše JUS C.B0.500/1989 kome su predhodile verzije iz 1970, 1972. godine.
Standard je delimično uskladjen sa ISO 630 iz 1980. i ISO 1052 iz 1982. Standard utvrdjuje uslove za izradu, isporuku
žice, šipkastog, pljosnatog, širokopljosnatog čelika, limova, profila, okruglih, kvadratnih i pravougaonih cevi, otkovaka
i drugih formi poluproizvoda od konstrukcionih čelika. Konstrukcioni čelici se primenjuju za izradu zavarenih
konstrukcija, konstrukcija za spajanje zakivcima i zavrtnjima. Opšti konstrukcioni čelici nisu predvidjeni za termičku
obradu osim za normalizaciju i žarenje sa ciljem otklanjanja unutrašnjih napona.

Primarno svojstvo opšteg konstrukcionog čelika je zatezna čvrstoća i granica razvlačenja. Osim osnovne
oznake (recimo Č 0361) uz oznaku može da ide i dopunska oznaka: 0 ili 1. Nula označava čelike bez odredjene
termičke obrade a 1 definiše normalizovano stanje. Slovna oznaka na kraju (K,H,S,V,Z) označava čelike namenjene za
dalju preradu (K-vruće kovanje ili presovanje, H-hladno oblikovanje valjanjem, S-hladno presavijanje, V-vučenje i Z
izrada zavarenih cevi). Oblik i mere proizvoda od ovog čelika definisane su standardima: JUS C.B2.021 do JUS
C.B5.250. Opšti konstrukcioni čelici su pogodni za zavarivanje. Za gasno i elektrolučno zavarivanje su nepogodni
čelici Č 0130, Č 0545, Č 0645, Č 0745. Čelici posebno pogodni za zavarivanje su označeni brojem 3 na zadnjem mestu
u osnovnoj oznaci (Č 0363). Čelici Č 0545, Č 0645, Č 0745 se posle zavarivanja termički obradjuju.

Mehaničko ispitivanje zatezanjem se vrši na proporcionalnim epruvetama prema JUS EN 10002-1 iz 1996. Ispitivanje
na savijanje vrši se prema JUS C.A4.005. Konstrukcioni čelici se ispituju i na utrošenu energiju udara prema JUS EN 10045-11 iz
1993. godine. Uporedne oznake vrsta čelika sa medjunarodnim i nacionalnim standardima daje tabela II-7. Osnovne mehaničke
osobine konstrukcionih čelika date su tabelom II-8 prema JUS C.B0.500:

Tabela II-7
Oznaka vrste čelika
JUS C.B0.500 ISO 630 ISO 1052 EURONORM 25 DIN 17100
Č 0130 Fe 310-0 - Fe 310-0 St 33
Č 0370 Fe 360-A - - St 33-2
Č 0371 Fe 360-A - Fe 360-BFU USt 37-2
Č 0361 Fe 360-A - Fe 360-BFN Rst 37-2
Č 0362 Fe 360-C - Fe 360-C St 37-3 U
Č 0363 Fe 360-D - Fe 360-D St 37-3 N
- Fe 430-A - Fe 430-A -
Č 0451 Fe 430-B - Fe 430-B St 44-2
Č 0452 Fe 430-C - Fe 430-C St 44-3 U
Č 0453 Fe 430-D - Fe 430-D St 44-3 N
Č 0561 Fe 510-B - Fe 510-B -
Č 0562 Fe 510-C - Fe 510-C St 52-3 U
Č 0563 Fe 510-D - Fe 510-D St 52-3 N
Č 0545 - Fe 490 Fe 490-2 St 50-2
Č 0645 - Fe 590 Fe 590-2 St 60-2
Č 0745 - Fe 690 Fe 690-2 St 70-2

Tabela II-8
2 2
VRSTA Rm (N/mm ) ReH (N/mm )
ČELIKA Debljine 3 ÷100 mm Za debljine materijala (mm)
< 16 16 ÷ 40 40 ÷ 63 63 ÷ 80 80 ÷ 100
Č 0130 290 ÷ 510 185 175 - - -
Č 0370
Č 0371 135 205 195
Č 0361 340 ÷ 470 225 215
Č 0362 235 215 215
Č 0363
Č 0451 275 235 225
Č 0452 410 ÷ 540 275 265 255 245 235
Č 0453
Č 0561 315 305
Č 0562 490 ÷ 630 355 345 335 325 315
Č 0563
Č 0545 470 ÷ 610 295 285 275 265 255
Č 0645 570 ÷ 710 335 325 315 305 295
Č 0745 670 ÷ 830 365 355 345 335 325

1
Predlog ovog evropskog standarda pripremio je Tehnički komitet ECISS/TC po ovlašćenju sekretarijata francuske Asocijacije za standardizaciju
AFNOR. Standard je usvojio CEN novembra 1989. i on je zamenio evropske standarde EU 7-55 i EU 45-63. Standard EN 10045 izrađen je prema
ISO 83 i ISO 148 i odnosi se na ispitivanje čelika udarom po metodi Sharpy (epruvete sa U i V zarezom).
 AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVIĆ: ANALIZA NOSEĆIH STRUKTURA 4

Osim ugljeničnih čelika koriste se u konstrukcijama i nisko-legirani čelici. To su čelici kvaliteta ReH > 36 kN/cm2 sa Rm
> 52 kN/cm2 . Opravdano se primenjuju za konstrukcije koje su izuzetno opterećenje pri čemu je važno smanjenje ukupne težine.
Posebnu grupu čine mikrolegirani (finolegirani) čelici koje karakteriše finija mikrostruktura čija je posledica kompaktniji materijal i
veća čvrstoća. Posle izlivanja čelika, dobija se šupljikava struktura sa gasnim mehurima, sklona izdvajanju ugljenika (segregacija),
sklona ubrzanom starenju i koncentraciji fosfora u pojedinim zonama profilisanih poluproizvoda. Takav čelik naziva se neumiren
čelik. Primera radi, koncentracija fosfora se može i tri puta uvećati na mestu segregacije i dostići koncentraciju od 0.20 %.
Dezoksidacija je proces u proizvodnji čelika kojim se sirovom gvoždju dodaju hemijski elementi afini prema kiseoniku. To je titan,
silicijum, aluminijum, kalcijum. Oni sprečavaju pojavu gasnih mehurića vezivanjem kiseonika. Ovako dobijeni čelici odlikuju se
homogenim rasporedom uključaka i elemenata pa se nazivaju umirenim čelicima.

OBLICI ČELIČNIH POLUFABRIKATA

Noseće konstrukcije izradjuju se od valjanih elemenata kao što su štapovi, profilisani nosači i limovi. Valjane
štapove karakterišu male dimenzije preseka u odnosu na dužinu valjanja. Štapove čine pljošti čelik, univerzalni (široki pljošti)
čelik, okrugli, kvadratni i šestougaoni čelik, ugaonici, T i Z profili kao i mali I i U profili visine do 80 mm.

ŠTAPOVI
Pljosnati čelici izradjuje se valjanjem u debljinama 3÷100 mm. i širine 8÷150 mm. dužina 3 ÷ 15 m. Tolerancija
izrade je T= ± 5÷100 mm. Geometriju ovog profila definiše JUS C.B3.025. Označava se za nabavku:
Pljosnati čelik (b x d x lT ) mm - JUS C.B3.025 Č xxxx
–(b x d x lT) mm JUS C.B3.025 Č xxxx

Univerzalni (široki) pljosnati čelik definisan je JUS C.B3.030. Karakteriše ga izduženi poprečni presek. Debljine je od 5 ÷ 40
mm i širine 150 ÷ 640 (1100) mm. Označava se za nabavku:

Široki pljosnati čelik (b x d x lT ) mm - JUS C.B3.030 Č xxxx

– (b x d x lT ) mm - JUS C.B3.030 Č xxxx

Okrugli čelici valjaju se u opsegu d = 6 ÷ 120 (300) mm. Šipke su dužina 3 ÷ 15 m sa tolerancijom izrade T= ± 5÷100 mm.
Isporuka može biti i u koturovima za prečnike manje od 16 mm. Označava se za nabavku:

Okrugli čelik ø (d x lT ) mm - JUS C.B3.021 Č xxxx

ø (d x lT ) mm - JUS C.B3.021 Č xxxx

d b
a s

b b b
d

Slika I1-2 Oblici šipkastih polufabrikata

Šestougaoni čelici su izradjeni po JUS C.B3.026. Osnovna dimenzija preseka je S-otvor ključa odnosno prečnik upisanog
kruga u šestougaonik. Dimenzije za izradu su S=10÷80 mm. Ovi čelici se isporučuju u dužinama l = 3 ÷ 4 m, na zahtev do 8
m. Oznaka pri zahtevu za isporuku je:

Šestougaoni čelik ( s x lT ) mm - JUS C.B3.026 Č xxxx

( s x lT ) mm - JUS C.B3.026 Č xxxx

Kvadratni čelici su izradjeni po JUS C.B3.024. Poprečni presek je kvadratnog oblika sa zaobljenim ivicama. Ovi čelici se
isporučuju sa dimenzijama d= 8÷125 mm, dužinama l = 3÷15 m. i tolerancijom T= ± 5÷100 mm. Oznaka pri zahtevu za
isporuku navodi se:

Kvadratni čelik ( b x b x lT ) mm - JUS C.B3.101 Č xxxx

( d x lT ) mm - JUS C.B3.024 Č xxxx

Ravnokraki ugaonici sa zaobljenim ivicama izradjeni su po JUS C.B3.101 u granicama 20×20 ÷ 200×200 mm. Rast dimenzija
profila ide od 20÷80 mm sa priraštajem od po 5 mm a preko 80 mm priraštaj je po 10 mm. Profili do dimenzija od 80 mm se
nazivaju štapovi a preko 80 mm “profili”. Ravnokraki ugaonici su debljina 3÷18 mm pri čemu se valjaju za središnu kategoriju
u familiji. Ravnokraki ugaonici se isporučuju u dužinama 3÷15 m sa tolerancijom T==±5÷100 mm. Označavaju se:

Ravnokraki ugaonik (b × b × lT ) mm - JUS C.B3.101 Č xxxx

L (b × b × lT ) mm - JUS C.B3.101 Č ××××
 AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVIĆ: ANALIZA NOSEĆIH STRUKTURA 5

Slika 1I-3 Oblici profilisanih polufabrikata

Raznokraki ugaonici sa zaobljenim ivicama izradjuju se prema JUS C.B3.111. Dimenzije ugaonika se kreću u granicama: h x
b = 30 x 20 ÷ 200 x 100 i debljine ivica: d = 3 ÷ 14 mm. Raznokraki ugaonici se takodje isporučuju u dužinama 3 ÷ 15 m sa
tolerancijama T= ± 5 ÷100 mm. U tehničkoj dokumentaciji i za porudžbinu navode se:

Raznokraki ugaonik ( h x b x d x lT ) mm - JUS C.B3.111 Č xxxx

L ( h x b x d x lT ) mm - JUS C.B3.111 Č xxxx

Z - ugaonici izradjuju se prema DIN 1027. Dimenzije profila su: hxb = 30×38 ÷ 200×80 mm. i debljina t = 4.6 ± 13 mm, d = 4
÷ 10 mm, dužina je 3÷10 m. Nabavlja se oznakom:

Z ( h x lT ) mm - DIN 1027 Č xxxx

T profil sa širokim nožicama definisan je standardom DIN 1024 i karakterišu ga 2 puta šire nožice od visine h profila.
Izradjuje se dimenzija: b×h=60×30 ÷ 200×100 mm i debljinom d=t=5.5÷16.0 mm. Isporučuje se u dužinama l=3÷12 m. U
tehničkoj dokumentaciji se označava:
T ( h × b ) cm × lT mm - DIN 1024 Č ××××

PROFILISANI NOSAČI
Nosači (visina većih od geometrija štapova) predstavljaju osnovni konstruktivni element velikih mašina kao što su
dizalice, bageri, vozila itd. Konstrukciju valjanog I profila uveo je francuski inženjer Zores 1845. godine. I nosač je u čestoj
upotrebi za konstrukcije. Dimenzije nosača su u granicama:

h x b = 80 x 42 mm ÷ 400 x 155 mm,

d = 3.9 - 14.4 mm,
t = 5.9 - 21.6 mm
R=d
R1 = 2.3 - 8.6 mm
Isporuka: l = 4 ÷ 15 m.
T = ± 5 ÷ 100 mm

Slika 1I-4 Geometrija valjanog I profila

I nosač se označava za narudžbinu navodom:

I nosač (h cm x l T
mm ) - JUS C.B3.131 Č xxxx
Potreba za nosačima većih nosivosti dovela je do pojave I profila sa širokom paralelnom nožicom pod nazivom Peiner-ov
profil. Njegova najveća dimenzija H x B = 1000 x 300 mm.

U nosač je geometrije koja je zadata u opsegu:

h x b = (65 x 42) mm ¸(300 x 100) mm,
d = 5.5÷ 10. mm,
t = R = 7.5 ÷ 16. mm
R1 = 4 ÷ 8 mm
Isporuka: l = 4 ÷ 15 m.
T = ± (5 ¸100) mm
Slika 1I-5 Geometrija valjanog U profila
 AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVIĆ: ANALIZA NOSEĆIH STRUKTURA 6

U nosač se označava za narudžbinu navodom:

U nosač (h cm × l T
mm ) - JUS C.B3.141 Č xxxx

LIMOVI
Treću grupu finalnih valjaoničkih proizvoda predstavljaju tri vrste limova:
III/1 Tanki čelični limovi debljina 0.4 (0.2) ÷ 2.75 mm,
III/2 Srednji čelični limovi debljina 3.0 ÷ 4.75 mm,
III/3 Debeli čelični limovi debljina 5.0 ÷ 30. (i više) mm.
Tanki čelični limovi izradjeni su po JUS C.B4.112. Limovi obuhvaćeni ovim standardom imaju u isporuci pravougaoni
oblik obrezanih stranica i geometrije l x b = 2000 x 1000 mm. Na zahtev se mogu isporučiti i u drugim geometrijama:

l × b = 1500 × 550 mm, l × b = 3000 x 1200 mm

U tehničkoj dokumentaciji tanki limovi se navode:

Tanki lim (d × b × l ) mm - JUS C.B4.112 Č xxxx Px

Gde Px označava vrstu površine lima:

P1 - Površina sa labavo prionulom kovarinom (ljuskom),
P2 - Površina sa čvrsto prionulom kovarinom (ljuskom),
P3 - Površina lima bez kovarine, i većom hrapavošću usled otpale kovarine,
P4 - Površina lima bez kovarine sa neznatnom hrapavošću

Srednji čelični limovi izradjuju se u dimenzijama: b x l = 1000 x 2000, mm

Na zahtev naručioca za debljine d = 3 ÷ 3.5 mm mogu biti dimenzija:
b × l = 1200 ÷ 1700 × 4000 ÷ 6000 mm, odnosno:
Na zahtev naručioca za debljine d = 4, 4.5 i 4.75 mm mogu biti dimenzija:
b × l = 1200 ÷ 1700 × 5000 ÷7000 mm,

U tehničkoj dokumentaciji srednji limovi se navode:

Čelični lim (d x b x l ) mm - JUS C.B4.111 Č xxxx Px

Debeli čelični limovi su debljina od 5 ÷ 30 (60) mm. Dimenzije limova u isporuci su: b= 400 ÷ 700 mm, sa priračtajem
∆b = 20 mm. Za b>700 mm, ∆b=50 mm. Dužine ovih limova su l = 2000. mm. U tehničkoj dokumentaciji debeli limovi se navode:
Čelični lim (d x b x l ) mm - JUS C.B4.110 Č xxxx Px

Limovi se prema obliku obrade površina dele na: glatke, rebraste i talasaste. U konstrukcijama su u najširoj upotrebi
glatki limovi. Rebrasti limovi (JUS C.B4.114 iz 1974. godine) se koriste za sklopove kod kojih se zahteva otpor trenja bilo u sklopu
sa nekim drugim elementima ili posebnu funkciju. Konstrukcije: gazišta, platforme stepeništa, prolazi. Slika 1-3. pokazuje rebraste
limove sa površinskim rebrima u obliku romba i suze. Ostala geometrija rebrastih limova određena je sledećim podacima:

Rebrasti limovi su debljina (osnove) od 2.5, 3.0, 4.0, 5.0, 6.0, 7.0, 8.0, 9.0, 10 mm.
Limovi debljine d = 2.5 ÷ 4.0 mm se isporučuju u širini b = 800 ÷1250 (1350) mm,
Limovi debljine d = 5.0 ÷10.0 mm se isporučuju u širini b = 1000 ÷1400 mm.
Dužine toplovaljanih rebrastih limova su l = 2000 do 10000 mm sa korakom 500 mm.
Visine rebara iznad površine su 1 ÷ 2.5 mm. Rebro može biti u obliku romba i suze.

Talasasti limovi se uglavnom koriste kao materijal za krovne i zidne površine čeličnih konstrukcija. Površine talasastih limova su u
obliku parabole sa talasom koraka b>2h (h visina). b = 60 ÷150. mm.

Slika 1I-6 Forma valjanih površina rebrastih limova

 AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVIĆ: ANALIZA NOSEĆIH STRUKTURA 7

ISPITIVANJE MATERIJALA ČELIČNIH KONSTRUKCIJA

Standardom JUS C.A1.040, definisane su metode za ispitivanje hemijskog sastava gvožđa i čelika. Tretman uzoraka može biti vrlo
složen. Pojedinačne metode za ispitivanja su: gasno volumetrijsko određivanje grafitnog ugljenika, gravimetrijsko određivanje
silicijuma, volumetrijsko određivanje mangana po Volhardt-u, fotometrijsko određivanje mangana, fosfora, bakra, potenciometrijsko
određivanje hroma i vanadijuma, fotometrijsko određivanje nikla i hroma. Standard JUS EN 10002-1 (1996.) definiše mehaničko
ispitivanje zatezanjem. Ovaj standard definiše postupke merenja zatezne čvrstoće Rm, gornji i donji napon tečenja ReH i ReL,
procentualno izduženje A, procentualno suženje poprečnog preseka Z, maksimalnu silu Fm.
Ispitivanje tvrdoće vrši se različitim metodama (Brinel, Rokvel, Knoop). Ispitivanje tvrdoće po Knoop-u definisano je standardom
JUS ISO 10250 iz 1996. godine. Ispitivanje tvrdoće po Rokvel-u definisano je standardom JUS ISO 6508 (1994), po Vikers-u
standardom JUS ISO 6507-3 (1995). JUS EN 10045-1 (1993), definiše ispitivanje metala udarom po Sharpy-ju, JUS C.A4.005
definiše ispitivanje metala savijanjem. JUS ISO 8491-8496 definiše ispitivanje cevi. Naredne slike pokazuje procese ispitivanja:

Slika 1I-7 Skice osnovnih mehaničkih ispitivanja čelika

Slike II-8, II-9 pokazuju geometriju proporcionalnih epruveta (k=5.65) izrađenih prema JUS EN 10002-1 za ispitivanje zatezanjem.
To su proporcionalna okrugla i prizmatična epruveta. Proporcionalnost se odnosi na odnos površine poprečnog preseka epruvete i
početne merne dužine epruvete. Proporcionalnost se iskazuje relacijom L 0 = k ⋅ S 0 . L0 je početna merna dužina. To je rastojanje
na glatkom delu epruvete, obeleženo i predviđeno da se njime prati deformacija pri kidanju. Ova dužina je na narednim slikama
označena dimenzijama 50 i 62 mm. Ispitni presek S0 je površina nazivnog prečnika epruvete. Nazivni prečnik i početna merna
dužina su tolerisane mere epruvete. Rastojanje između zaobljenja leve i desne strane tela epruvete predstavlja ispitnu dužinu
epruvete. Na crtežima su to dimenzije 55 i 75 mm.

Izgled epruveta za ispitivanje na utrošenu energiju udara prema metodi Sharpy-ja date su na slici II-10. Ispitivanje definiše
standard JUS EN 10045-1(1993). Epruvete mogu biti sa “U” zarezom dubine 5 mm i “V” zarezom dubine 2 mm. Rezultat ovih
ispitivanja definiše utrošenu energiju udara za prelom epruvete. Oznaka jačine na udar definiše se simbolom KU ili KV zavisno od
primenjene kategorije zareza. Iza ove oznake stoji brojčana oznaka jačine materijala na utrošenu energiju u džulima (J), na primer
KV 120. Ovo znači da je standardna V epruveta utrošila 120 J za prelom Sharpy-jevim klatnom nazivne energije udara klatna 300 J.

Slika II-8 Geometrija proporcionalno-okrugle epruvete za ispitivanja čelika kidanjem

Slika II-9 Geometrija proporcionalno-prizmatične epruvete za ispitivanje kidanjem

Slika II-10 Geometrija epruveea za ispitivanje udarom po metodi Sharpy

 AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVIĆ: ANALIZA NOSEĆIH STRUKTURA 8

ZAŠTITA ČELIČNIH KONSTRUKCIJA OD KOROZIJE

Čelična konstrukcija je podložna oksidaciji i smatra se da značajan procenat mase objekata i mašina u svetu, nestaje
godišnje. Posebno su koroziji izloženie konstrukcije pod dejstvom atmosferskih uticaja. Prva teorija o koroziji - Calvert-ova teorija
postavljena je 1871. Poslednja i opšte prihvaćena teorija je elektro-hemijska teorija. Korozija je po njoj posledica hemijskih ili
elektrohemijskih reakcija izazvanih reakcijom sa okolinom. Čelici se štite od korozije prekrivanjem premazima, koji se obrazuju
prema postupcima navedenim u tabeli II-10:

Tabela II-10
Postupak obrazovanja prevlake: Oznaka-Simbol
Anodna oksidacija, A
Difuzni postupak, D
Galvanotehnički postupak, G
Hemijski postupak, H
Konverzioni postupak, K
Metalizacioni postupak, M
Toplotni postupak T

Shodno JUS C.T7.100 prevlake se označavaju prema sledećoj šemi:

Aa / A (Aa NNN AA) n AA

Simbol na prvom mestu (Aa) je hemijska oznaka metala na koji se nanosi prevlaka. Kosa crta (/) je znak razdvajanja.
Treći simbol po redu (A) je simbol tehnološkog postupka nanošenja prevlake. Četvrti simbol po redu (Aa) je hemijski simbol
metala prevlake. NNN je debljina prevlake u mikronima. Iza toga sledi oznaka sjajnosti prevlake, zatim oznaka broja slojeva
prevlake (n) i na kraju (AA) dopunski simbol prevlake za dodatnu obradu. Primera radi Fe/G Cr20MLCr50T, označava
galvansku dvoslojnu prevlaku hroma na gvožđu ili čeliku čija je debljina prvog sloja (ML-mlečnog hroma) 20 µm, i čija je debljina
drugog (T-tvrdog) sloja od hroma 50 µm.

Prevlake se dele na nemetalne i prevlake sa metalima. Premazi su ograničenog trajanja. Priprema površina ostvaruje se
čišćenjem koje se izvodi mehaničkim postupcima čišćenja, peskarenjem ili gasnim plamenom.

Sredstva - premazi se sastoje od suvog pigmenta (siva boja), vezivnog sredstva (lanenog ulja), dodaci za zgrušavanje i
dodaci za ubrzanje sušenja. Premazi se izvode u više slojeva. Osnovni premaz štiti od korozije, dodatni štite osnovni premaz od
mehaničkog oštećenja. Osnovni premaz od olovnog minijuma nanosi se u dva sloja. Zaštitni sloj je od olovnog ili cinkovog belila,
grafita i aluminijuma.

Nanošenje prevlaka se vrši premazivanjem, prskanjem i umakanjem. Najefikasnije nanošenje je premazivanjem. Zaštita
prskanjem se izvodi kada se štite velike površine i nepristupačni prostori. Bojenje se izvodi pri dovoljnim klimatskim uslovima. Sve
površine se ne premazuju zaštitnim sredstvima. Dodirne površine nosećih spojeva se premazuju frikcionim materijalima.

Zaštitni premazi imaju trajanje. Suve površine u zagrejanim prostorijama traju 30 godina. Pokrivene površine u
spoljašnjoj atmosferi štite se na 20 godina. Površine izložene atmosferskim uticajima premazuju se na 10 godina. Izbor sredstva i
njegovo trajanje zavisi i od radnog ambijenta, a on može biti oksidacioni, sa visokom vlažnošću, temperaturom, vibracijama.

Zaštita od korozije regulisana je propisima JUS C.T.7.100 - 375. Ovi propisi daju obilje podataka: Definicije, klasifikuju
i propisuju vrste prevlaka na elementima za spajanje, stepene razvoja korozije na metalnim konstrukcijama. JUS C.T.7.111 (1991.)
definisan prema ISO 2081 iz 1985, definiše metalne prevlake cinka na gvožđu i čeliku, osnovnom materijalu nosećih struktura
mašina. Kod tretmana površina metanih struktura, koristi se za ocenu stepena razvoja korozije JUS C.T.7.302 (1977.) koji
omogućava klasifikaciju u 10 (Re0-Re9) stepena.

U primeni alkidnog minijuma (I-premaz JUS C.T.7.326 -1979), često korišćenog za zaštitu čeličnih konstrukcija, koristi
se 13÷18 % alkidna smola, olovni minijum 65 % a ostatak su dodaci i rastvarači. Kada se nanosi drugi premaz, od alkidnog
minijuma (JUS C.T.7.327-1979) on sadrži 18÷23 % alkidne smole, olovni minijum najmanje 33 %, oksid gvožđa maksimalno 12
%, punioce maksimalno 10 %. Ostatak su dodaci i rastvarači. Kada se koristi uljani minijum (JUS C.T.7.328 -1979), on sadrži,
olovni minijum najmanje 78 %, firnis lanenog ulja 11÷16 % a ostatak su dodaci i rastvarači. Kao premaz za čelične konstrukcije
koristi se i alkidna lak boja, premazna sredstva sa bitumenom (JUS C.T.7.361 -1968). Posebno su razdvojeni prvi I i drugi premaz II.
Standardi definišu debljine prevlaka (masu po jedinici površine), brzinu suženja, način ispitivanja, prisustvo hemijskih sastojaka
značajnih za otpornost na oksidaciju, zauljenost i druge osobine.