Norma

• Норме су правила понашања које регулишу међуљудске односе, стања и

понашања.
• Старе колико и организован живот у друштву.
• Друштвене и
• природне норме.
Природне норме
• Настају мимо воље и утицаја човјека, настају снагом неминовности, нпр.
смрт.
• Резултат природних законитости.
• Немају циљ и санкције, дјелују на материју.
Друштвене норме
• Упућене су и дјелују на свијест човјека.
• Резултат су воље човјека.
• Имају санкције и циљ.
• Обичаји, морал и правне норме су друштвене норме.
• Обичаји – правила која настају дуготрајним понављањем.
• Морал – облик свијести.
Pravna norma
• pravo predstavlja svojevrstan sistem pravnih normi.
• za razumijevanje pravnog sistema polazimo od pravnih normi kao njegovog
elementarnog dijela.
• pravna norma - pravilo o ponašanju ljudi (subjekata prava) sankcionisano
monopolom fizičke sile kojim raspolaže država,
• norma koju donosi suverena vlast ili od nje delegirani subjekt.
• obavezna pravila, zapovijesti o ponašanju u društvu, garantovana državnim
autoritetom.
Pravna norma
• vrsta društvenih normi u užem smislu riječi i od ostalih društvenih normi razlikuju
se upravo prema sankciji koja stoji iza dispozicije sadržane u njima.
• pravne norme, u odnosu na ostale društvene norme u užem smislu riječi, pojavile
su se najkasnije, zajedno sa nastankom države.

Pravna norma
• pravne norme predstavljaju najprostiji element prava (atom prava) te se zbog toga
ne mogu razložiti na svoje sastavne dijelove koji bi mogli samostalno da postoje i da se
primjenjuju.
• pravila ponašanja koja uređuju odnose među ljudima,
• mogu biti u različitom odnosu prema subjektima prava kojima su upućene
(adresatima).
• različite vrste pravnih normi.
Pravna norma
• ona je zahtjev koji izdavalac norme upućuje drugima da motiviše njihovo
ponašanje.
• Izdavalac pravne norme - adresantom pravne norme (onaj koji je upućuje
drugima).
• oni kojima je pravna norma upućena nazivaju se adresatima pravne norme.
Šta nije bitno za pravnu normu?
• pravna norma je društvena norma koja se od drugih društvenih normi (npr.
morala, religije, običaja) razlikuje po svojoj vezi s pravnom vlašću i pravom.
• za pravnu normu nije bitno:
• 1. sadržaj - pravna norma može pravno obličiti bilo kakav sadržaj,
• 2. oblik - nije bitno da li je ona u pisanom ili nepisanom obliku,
• 3. rok trajanja - nije bitno koliko će trajati.
Šta je bitno za pravnu normu?
• 1. njena vezanost sa pravnom vlasti (tj. državnom vlasti i drugim državno-
pravnim činiocima).
• 2. njena efikasnost - svojstvo pravne norme da utiče na ljudsko ponašanje i da se
njezinim zahtjevom formiraju društveni odnosi.
Stvaranje pravne norme
• Stvaranje pravne norme :
• a) neposredno (pravna vlast stvarajući pravnu normu daje joj sadržaj koji ne
nalazimo ni u jednoj društvenoj normi)
• b) posredno (pravna vlast stvarajući pravnu normu daje joj sadržaj koji već
nalazimo u nekoj društvenoj normi i time ga stavlja u pravnu sferu).
Vrste pravnih normi
• u teoriji prava je uobičajeno da se pravne norme dijele prema 2 osnovna
kriterijuma:
• 1. prema kriterijumu uslovnosti - uslovne i bezuslovne pravne norme i
• 2. prema kriterijumu broja subjekata prema kojima su upućene (adresati) –
opšte, posebne i pojedinačne pravne norme.
Uslovne i bezuslovne pravne norme
• uslovne norme - one norme koje se donose za društvene odnose koji u momentu
njihovog stvaranja još uvijek nisu nastali (ne postoje), ali se očekuje (razumno) da u
budućnosti nastanu.
• bezuslovne pravne norme - donose se za već nastalu situaciju i primjenjuju se
odmah.
Opšte, posebne i pojedinačne pravne norme
• 1) opšta pravna norma - ona koja je upućena svim građanima na državnom
teritoriju, Ustav;
• 2) posebna pravna norma - ona koja se upućuje samo određenoj grupi građana,
a ne svima, Zakon o državnim službenicima;
• 3) pojedinačna pravna norma - ona koja se upućuje bilo nekom pojedincu ili
većem broju pojedinaca, a glavna karakteristika joj je da pravno rješava neki individualni
slučaj, ujedno neponovljiv npr. sudska presuda.
Pravna norma s obzirom na teritorijalno važenje
• a) generalna pravna norma - vrijedi na čitavom državnom teritoriju
• b) partikularna pravna norma - vrijedi samo na određenom dijelu državnog
teritorija.
Tri načela (principa) važenja pravne norme:
• 1. načelo teritorijalnosti - pravna norma vrijedi na teritoriju neke države i
primjenjuje se na pravne subjekte koji se nalaze na tom teritoriju.
• 2. načelo personalnosti - pravna norma primjenjuje se na pravne subjete koji su u
naročitoj vezi sa tom državom, tj. na lica koja su državljani te države
Tri načela (principa) važenja pravne norme:
• 3. načelo eksteritorijalnosti - pravne norme koje daju određene pravne
povlastice za lica i osoblje diplomatskog predstavništva jedne zemlje u drugoj, npr.
imunitet, davanje azila;
• Najčešće se primjenjuje načelo teritorijalnosti, ali postoji niz situacija kad se
primjenjuje i načelo personalnosti, česta je upotreba kombinacije ova dva načela.

Elementi pravne norme

• i pored mnogobrojnih i različitih shvatanja, uobičajeno je da se govori o
četvorodijelnoj strukturi pravne norme:
• 1. hipoteza (pretpostavka) dispozicije (određuje činjenice koje moraju postojati
da bi se dispozicija primijenila),
• 2. dispozicija (pravilo ponašanja ljudi),
• 2. pretpostavka sankcije - prekršaj – delikt (opis činjenica koje su uslov za
primjenu pravila koja su sadržana u sankciji),
• 3. sankcija (se odnosi na lice koje je prekršilo dispoziciju).
Pretpostavka dispozicije - hipoteza
• hipoteza pravne norme predstavlja onaj njen element u kome se određuju uslovi
pod kojim se pravna norma primjenjuje, odnosno u kome se opisuju činjenice koje
izazivaju potrebu za regulacijom jednog društvenog odnosa ili događaja kao pravnog
odnosa i kao pravnog događaja.
• pretpostavka nije norma, nije pravilo o ponašanju, ona je opis činjenica koje su
uslov za primjenu dispozicije.
Pretpostavka dispozicije
• Zove se tako zato što određuje događaj koji još nije tu, koji se predviđa kao
moguć, koji je, čak, možda, vjerovatan ili normalan, ili i nezbježan, ali koji tek treba da
se desi.
• Ako norma glasi: “Svako ko ima imovinu dužan je platiti porez” riječi “Svako ko
ima imovinu” jesu pretpostavka dispozicije te norme.
Kakva može biti hipoteza?
• Ona može biti potpuno određena, tj. takva da su u njoj samoj navedene činjenice
koje određuju njenu primjenu, zatim relativno određena kada zakon na neki način
ograničava slobodu rješenja pitanja umjesnosti ili neumjesnosti primjene pravne norme i
neodređena, kada zakon propisuje primjenu neke mjere samo u slučaju ako to smatraju
za cjelishodno odgovarajući državni organi.
Hipoteza dispozicije pravne norme
• Hipotezu dispozicije pravne norme je veoma jednostavno zapaziti u samom tekstu
norme jer ona sadrži, najčešće, opis činjenične situacije na koju norma treba da se
primjeni.
• Zbog toga se često kaže da pretpostavka dispozicije ima sociološki karakter jer
spaja normativno i faktičko (stvarno).
Kako može biti određena sadržina hipoteze?
• Sadržina hipoteze može biti više ili manje određena, pa se hipoteze dispozicija
mogu razlikovati kao apsolutno i relativno određene.
• Kod apsolutno određenih hipoteza dispozicije sasvim precizno su određeni uslovi
za koje ce vezuje ponašanje pravnog subjekta po dispoziciji, dok kod relativno određenih
hipoteza dispozicije, uslovi nisu precizno utvrđeni kao obrazac ponašanja po dispoziciji.
Dispozicija pravne norme
• Dispozicija i sankcija predstavljaju najvažnije elemente pravne norme.
• za dispoziciju se kaže da predstavlja primarno (osnovno) pravilo ponašanja koje
kao normativni element pravne norme predstavlja nalog jedne volje upućen drugim
subjektima u društvu kako treba da se ponašaju,
• Ona je zapovijest o ponašanju ljudi, zapovijest volje vlasti upućena drugoj volji.
Kako može biti formulisano u dispoziciji pravilo o ponašanju?
• Pravilo o ponašanju, u dispoziciji može biti formulisano na različite načine, u vidu
zabrane, naredbe ili ovlašćenja.
• U tom smislu govorimo o zabranjujućim, naređujućim i ovlašćujućim
dispozicijama.
• Dispozicije koje jasno i precizno definišu naredbu, zabranu ili ovlašćenje,
nazivaju se kategoričkim dispozicijama.
Podjela dispozicija s obzirom na način na koji je formulisana zapovijest
• Naređujuća dispozicija (norma) naređuje subjektu da se ponaša na određen način
(građani su dužni da plaćaju porez);
• Zabranjujuća – zabranjuje subjektu da izvrši neku radnju, naređuje mu nečinjenje
(zabranjeno je krasti);
• Ovlašćujuća – ovlašćuje subjekt na jedno ponašanje, niti mu naređuje niti
zabranjuje (svako ima pravo na zaštitu zdravlja).
Podjela dispozicija s obzirom na stepen određenosti same radnje predviđene njima
• ponekad dispozicija potrebnu radnju ne definiše na izrazit, kategorički način.
• Zbog ovog se sve dispozicije, s obzirom na stepen određenosti same radnje
predviđene njima, dijele na:
• 1. dispozicije sa nedovoljno određenim pravnim pojmovima (pravnim
standardima),
• 2. alternativne dispozicije,
• 3. dispozitivne (zamjenjive) dispozicije i
• 4. dispozicije sa diskrecionim ovlaštenjima (vlašću).
Dispozicije sa nedovoljno određenim pravnim pojmovima
• Dispozicije sa nedovoljno određenim pravnim pojmovima sadrže nedovoljno
precizno određeno pravilo ponašanja, pri čemu se precizno određivanje pravila ponašanja
prepušta drugom subjektu, po pravilu sudu ili organu uprave koji će ga u svakom
konkretnom slučaju precizirati.
• npr. sudu je prepušteno da uzimajući u obzir visinu zarade, stepen i vrstu pomoći,
učešće u domaćinskim poslovima, odgajanje djece i sl. odredi koliko je učešće svakog
bračnog druga u zajedničkoj imovini stečenoj u braku.
Dispozicije sa nedovoljno određenim pravnim pojmovima
• Ove dispozicije sadrže tzv. pravne standarde koji predstavljaju pojmove koji
svoju sadržinu mogu mijenjati zavisno od konkretnih oklonosti u kojima se primjenjuju
npr. savjestan privrednik, neprilagođena brzina, javni moral, javni red i mir i sl.
Alternativne dispozicije
• predstavljaju alternativno postavljeno pravilo ponašanja.
• one postoje kada obavezani subjekt ima na raspolaganju dva ili više pravila
ponašanja koja su ravnopravno utvrđena, a stvar je adresata (onoga čije ponašanje norma
reguliše i kome je upućena), odnosno njegove slobode, volje i interesa koje će od njih
odabrati.
• to ne znači da subjekt prava može izbjeći primjenu dispozicije, jer postoji obaveza
da on izvrši izbor jedne od njih.
Dispozicije sa diskrecionom vlašću
• posebna vrsta dispozicije koja državnom organu, po pravilu upravnim organima
ili pak sudovima, daje ovlašćenje da utvrde pravilo ponašanja koje se odnosi na
obavezanog subjekta.
• S obzirom da se ovakva vrsta ovlašćenja državnog organa naziva diskrecionom
vlašću (ocjenom), ove dispozicije se nazivaju diskrecionim dispozicijama ili pak
dispozicijama sa diskrecionom vlašću.
• Njihova suština sastoji se u ocjeni svrsishodnosti (cjelishodnosti) na osnovu koje
se utvrđuje pravilo ponašanja.
Dispozitivne dispozicije
• predstavljaju vrstu neodređenih dispozicija čije pravilo ponašanja propisuje
država.
• kod ovih dispozicija ostavlja se izričito mogućnost subjektu (adresatu) kome je
pravna norma upućena da, ukoliko to želi, sam stvori drugu (drugačiju) dispoziciju i time
sam sebi propiše pravilo ponašanja.
• ova vrsta dispozicija često se primjenjuje u građanskom i imovinskom pravu.
Pretpostavka sankcije (prekršaj, delikt)
• Pretpostavka sankcije predstavlja prekršaj ili delikt.
• termin delikt potiče iz latinskog jezika i to od imenice delictum izvedene iz
glagola delinquere što znači propuštanje da se izvrši neka dužnost, pravna ili moralna
obaveza.
• Ona je nužni i obavezni element pravne norme, tj. uslov za primjenu sankcije.
• Prekršaj ili delikt je nenormativni dio pravne norme i sastoji se u ponašanju
subjekta prava koje je suprotno dispoziciji.
Pretpostavka sankcije (prekršaj, delikt)
• Zavisno od vrste dispozicije, delikt može predstavljati radnju činjenja ili pak
nečinjenja.
• S obzirom da je dispozicija upućena na svijest i volju subjekata prava, tj. da su oni
relativno slobodni da odaberu jedno od dva alternativno postavljena pravila ponašanja,
delikt je očekivan i pretpostavljen događaj, dakle, činjenica predviđena pravom.
Podjela delikata
• 1. delikti upereni protiv imovine (građanskopravni delikti) i
• 2. delikti upereni protiv državnopravnog poretka (delikti protiv vlasti, tj.
krivičnopravni delikti).
• 3. disciplinski delikti - manje povrede službene dužnosti i radnih pravila za
službena lica i druge zaposlene;
• 4. administrativni delikti ili prekršaji,
• 5. privredni prestupi.
Sankcija
(Pojam i vrste)
• Sankcija pravne norme je onaj element pravne norme koji normi daje pravni
karakter i po kome se ona razlikuje od ostalih društvenih normi.
• Ona se sastoji u obliku sekundarpog pravila ponašanja koje se primjenjuje u
slučaju da nije primjenjena dispozicija, tj. kada dođe do delikta (zbog čega se on naziva i
pretpostavkom sankcije ).
• U pravilu, sankcija se sastoji u nalogu upućenom državnom organu ili samom
prekršiocu dispozicije.
Podjela sankcija
• uobičajeno da se prema svom sadržaju dijele na određene ili odredive.
• Među određenim sankcijama razlikujemo alternativne i sankcije sa diskrecionom
vlašću, dok su sasvim rijetke dispozitivne sankcije.
• odredive sankcije treba izbjegavati kad god je to moguće jep upotreba prinude,
odnosno sile mora biti u najvećoj mogućoj mjeri precizirana da bi bila legalna i efikasna
(djelotvorna) tako da su kategorične i alternativne sankcije pravilo, dok ce druge ili ne
koriste uopšte ili se pak koriste rijetko i van krivičnog prava.
Odgovornost kao uslov primjene sankcije
• Da bi se na subjekta prava mogla primijeniti sankcija, pored učinjenog delikta kao
njenog uslova (pretpostavke), potrebno je da postoji i odgovornost (koja se određuje
upravo kao mogućnost primjene sankcije).
• Odgovornost može biti objektivna (bez ikakve veze sa krivicom) ili subjektivna,
gdje je potrebno utvrditi krivicu, tj. povezanost svijesti i volje sa deliktom.
Podjela sankcija prema oblasti prava gdje se ona javlja
• Prema oblasti prava gdje se javlja, tj. prema vrsti učinjenog delikta, odgovornost,
pa i sama sankcija, mogu biti:
• krivičnopravne,
• građanskopravne,
• disciplinske,
• prekršajne, privredno-prestupne i sl.
Podjela sankcija
• Sankcije možemo podijeliti na 1. sankcije prema licima i 2. sankcije prema aktima
(nezakonitost).
• Sankcije prema licima u slučaju učinjenog krivičnog djela sastoje se u različitim
radnjama čija je suština u privremenom ili trajnom oduzimanju ili ograničavanju raznih
vrijednosti ili dobara koje utiču na ličnost prekršioca: život, tijelo, sloboda, imovina,
određena prava i sl.
Sankcije prema licima
• U domenu građanskog prava, tj. u slučaju učinjenog građansko-pravnog delikta,
sankcije prema licima se sastoje u naknadi imovinske ili neimovinske štete koja je
nastupila deliktom.
• U slučaju izvršenja disciplinskog delikta, sankcije se sastoje u oduzimanju ili
ograničavanju nekih prava ili u novčanim kaznama.
• Za administrativne delikte ili prekršaje primjenjuju se kazne slične krivičnim, ali
svakako blaže i po kvantitetu i po kvalitetu.
Sankcije prema pravnim aktima
• sastoje se u otklanjanju njihovog važenja i dejstva u pravnom poretku i to tako da
se takvi akti poništavaju - briše se njihovo postojanje kao i dejstvo od trenutka njihovog
donošenja u prošlosti (posljedice koje je akt proizveo) ili se takvi akti ukidaju - prestaje
njihovo dejstvo od trenutka donošenja odluke za budućnost.
PRAVNI AKT
Pojam i elementi pravnog akta
• predstavlja izjavu volje i razuma kojom se stvaraju opšte ili pojedinačne pravne
norme, ili neki od elemenata pojedinačne pravne norme, odnosno uslovi za primjenu već
postojeće pravne norme.
• pravni akt je psihičke pojava, tj. pojava koja nije realna činjenica već tvorevina
ljudske svijesti, razuma i volje njegovog donosioca.
• to je forma, oblik u kome se ispoljava pravna norma.
Pojam pravnog akta
• Pravni akt kao unutrašnji akt ne može prozvesti nikakvo dejstvo u spoljašnjem
svijetu u svom osnovnom, izvornom obliku.
• Naime, kao psihički akt, pravni akt je nesaznat i nepoznat okolini, odnosno
drugim ljudima kojima je upućen.
• Zbog ovakvog njegovog karaktera, pravni akt se mora materijalizovati kako bi
njegovu sadržinu mogli da saznaju subjekti prava čime se pravnom aktu obezbjeđuje
dejstvo u spoljašnjem svijetu.
Pojam pravnog akta
• svaki pravni akt ima dvije strane (dva elementa): unutrašnji i spoljašnji.
• unutrašnji element predstavlja izjavu volje i razuma,
• spoljašnji predstavlja njegovu materijalizaciju.
• materijalizacija pravnog akta vrši se njegovim izražavanjem prema vani i to
pisanjem, simultanim saopštenjem, tjelesnim pokretom.
• spoljašnji element pravnog akta pojavljuje se kao sredstvo da se unutrašnji
element (psihički akt) može saznati.
• spoljašnji element mora da vjerno odražava unutrašnji.
Nesaglasnost volje i izjave volje
• slučajevi kada između ova dva elementa pravnog akta ne postoji saglasnost.
• do ovakvih slučajeva može doći iz više razloga kao što su npr. nedovoljna
savršenost jezika, nemogućnost jezika da izrazi precizne i fine psihičke procese, zablude,
prevare i prinude.
• najjednostavniji slučaj nesaglasnosti nastaje kada do neslaganja dolazi zbog
tehničke greške u izražavanju ili pisanju, posebno brojeva (slučaj omaške).
Sadržina (materija) pravnog akta
• Svaki pravni akt određen je svojom formom (oblikom) i svojom sadržinom
(materijom).
• «Sadržina pravnog akta predstavlja ono što čini materiju pravnog akta».
• Kada je riječ o sadržini pravnog akta, on se sastoji od dvije grupe iskaza
(elemenata) od kojih je ona glavna normativnog karaktera i sastoji se iz jedne ili više
pravnih normi (opšti ili potpuni pojedinačni pravni akti) ili od elemenata pravnih normi -
dispozicija ili sankcija -(nepotpuni pojedinačni pravni akti).
Sadržina (materija) pravnog akta
• Druga grupa (vrsta) elemenata pravnog akta je sekundarno normativnog karaktera
i čine je svi ostali sadržaji koji su normativnog karaktera, ali ne služe neposredno sadržini
volje, nego služe da ce potpuno i precizno taj pravni akt individualizuje i odredi u
pravnom poretku.
• među ove sekundarne (sporedne) elemente ubrajamo: naziv akta, označenje veze
sa višim aktom - tzv. pravni osnov za donošenje, naziv donosioca akta, datum i mjesto
donošenja, datum stupanja na snagu, itd.

Forma (oblik) pravnog akta

• definiše se kao skup materijalnih sredstava, činilaca i načina kojima se on
stvara tj. «kao oblik postojanja pravne norme ili koje druge, pojmom akta, obuhvaćene
sadržine».‘
• Forma (oblik) pravnog akta sadrži 3 osnovna elementa: 1. nadležnost za
donošenje pravnog akta, 2. postupak za donošenje pravnog akta i 3. određivanje načina
njegove materijalizacije.
Nadležnost za donošenje pravnog akta
• predstavlja utvrđivanje ovlaštenja određenog subjekta (države ili pak nedržavnog
subjekta) da donese određen pravni akt.
• S obzirom da je država pravna organizacija, nadležnost svih državnih organa
precizno je unaprijed utvrđena i svi državni organi (kao i nedržavni subjekti) dužni su
paziti na svoju nadležnost.
• Ukoliko bi došlo do povrede ovih normi, tj. ukoliko bi nenadležan organ donio
pravni akt, to bi bio razlog za utvrđivanje njegove nezakonitosti.
Postupak donošenja pravnog akta
• obuhvata skup konkretnih radnji koje nadležni organ mora učiniti (izvršiti) u
donošenju pravnog akta, a njihov cilj je da se prije donošenja pravnog akta utvrde sve
relevantne činjenice i okolnosti koje su od značaja da bi materijalizacija akta i sama
izjava volje bili zaštićeni od nedostataka.
• Postupci odlučivanja državnih organa su precizno i detaljno uređeni (krivični,
građanski, upravni i dr.), a za nedržavne organe, ovi postupci ce shodno primjenjuju, ili
pak postupak nije obavezno propisan pravnom normom.
Materijalizacija pravnog akta
• predstavlja način da se sadržina akta saopšti drugim subjektima i da se
obezbijedi i fiksira njegova sadržina, tj. obezbijedi njegovo trajanje.
• Materijalizacija ce najčešće čini jezikom (pismeno ili usmeno), a izuzetno je
moguće i pokretima, odnosno drugim znacima ili sredstvima.
Vrste pravnih akata
• više kriterija za razlikovanje pravnih akata pri čemu se uzima u obzir njihov
sadržaj (norme), njihov oblik (forma) i subjekt koji ih je donio.
• s obzirom na oblik pravni akti se dijele na pisane i nepisane,
• s obzirom na subjekt koji ih je donio - na javne i privatne,
• s obzirom na sadržinu, na opšte i pojedinačne.
Opšti i pojedinačni pravni akti
• uobičajeno je da se u teoriji prava svi pravni akti dijele na opšte i pojedinačne
pravne akte.
• Opšti pravni akti sadrže opšte pravne norme i predstavljaju izvore prava u
formalnom smislu,
• pojedinačni pravni akti sadrže pojedinačne pravne norme ili neki od njenih
elemenata (dispoziciju ili sankciju), zbog čega ih možemo podijeliti na potpune i
nepotpune.
Izvor prava
• izvori prava u
• 1. materijalnom,
• 2. idejnom i
• 3. formalnom smislu.
• centralno mjesto i glavno izlaganje biće posvećeno formalnom izvoru prava.
Materijalni izvori prava
• Materijalni izvori prava (izvori prava u materijalnom smislu) predstavljaju realne
uzroke koji dovode do nastanka prava, odnosno zbog kojih pravo nastaje.
• kao uzrok nastanka prava mogu se označiti brojni, složeni i protivrječni sklopovi
društvenih odnosa u kojima žive ljudi u društvu, i u okviru kojih dolazi do snažnih
sukoba interesa čije razrješenje je zadatak prava.
Idejni (aksiološki) izvori prava
• predstavljaju vrijednosti koje se stvaranjem i primjenjivanjem prava žele postići.
• Kroz njih dakle otkrivamo aksiološku (vrijednosnu) dimenziju prava.
• najvažnije vrijednosti u pravu (pravne i opšte): pravda, pravičnost, mir, red,
sigurnost, sloboda i ljudsko dostojanstvo.
• Sve ove vrijednosti pravo mora da ostvari.
Formalni izvori prava
• pravni poredak - skup pravnih normi, odnosno pravnih akata koji su međusobno u
strogim hijerarhijskim odnosima - odnosima viših i nižih elemanata.
• razlika između višeg i nižeg pravnog akta (norme) naziva se pravna snaga.
• hijerarhija pravnih akata zavisi od moći subjekata koji ih stvaraju.
• pravna snaga svakog pravnog akta srazmjerna je moći subjekta koji ga donosi.
Izvor prava u formalnom smislu
• opšti pravni akti u pravilu su viši dok su pojedinačni pravni akti u pravilu niži u
hijerarhiji pravnih akata pravnog poretka.
• pod pojmom izvora prava u formalnom smislu podrazumijevamo opšte pravne
akte - ustav, zakone, uredbe, pravilnike, naredbe, statute, kolektivne ugovore, pravne
običaje i dr.
Izvor prava u formalnom smislu
• ustavi, zakoni i drugi viši opšti pravni akti su jezičke forme u kojima se nalaze
najviše pravne norme,
• temelji pravnog poretka,
• iz kojih izviru svi niži opšti i svi pojedinačni pravni akti kao što su presuda
(sudski akt), rješenja (upravni akti) i privatni pravni poslovi.
Ustav u materijalnom smislu
• u materijalnom smislu - ustav je akt kojim se reguliše najveći broj osnovnih
pitanja društvenog, državnog i pravnog uređenja jedne zemlje.
• ustav se u materijalnom smislu određuje prema sadržini (materiji) ustavnih normi,
odnosno prema sadržini odnosa koji se ovim normama uređuju.
• ustav u materijalnom smislu obuhvata sva ona pravila koja se odnose na
organizaciju i funkcionisanje državnih organa, njihove međusobne odnose i izgradnju
sistema državne vlasti.
Ustav u materijalnom smislu
• Prema drugom shvatanju, ustav u materijalnom smislu obuhvata ona pravila
kojima se utvrđuje stvaranje prava u jednoj zemlji tj. izgradnja njenog pravnog sistema
(poretka).
• Ustav u materijalnom smislu određuje, prema ovom shvatanju, nadležnost i
postupak donošenja normativnih akata, a u izvjesnoj mjeri i njihovu sadržinu.
Ustav u materijalnom smislu
• Treće shvatanje svodi ustav u materijalnom smislu na pravila o organizaciji i radu
političkih institucija, kao pojma znatno šireg od pojma državnih organa.
• Ovim pravilima određuje se i odnos između neinstitucionalizovanih političkih
činilaca u jednoj zemlji - političkih snaga, tj. politički poredak u odnosnoj zemlji.
Ustav u materijalnom smislu
• prema četvrtom shvatanju, sadržinu ustava u materijalnom smislu čine pravila o
osnovnim ekonomskim, prije svega svojinskim odnosima u društvu u kojima izrastaju
osnovne društvene snage u tom društvu.
• Odnosi između ovih društvenih snaga odraz su njihovog položaja u procesu
materijalne proizvodnje, a svojom ukupnošću oni obrazuju pojam ustava u materijalnom
smislu.
Pojam ustava u formalnom smislu
• određuje se s obzirom na pojam forme pravnog akta uopšte koji obuhvata:
nadležnost, postupak i materijalizaciju pravnog akta.
• ustav je najviši (opšti) pravni akt koji donosi poseban ustavotvorni organ, ili
zakonodavni organ, po posebnom ustavotvornom postupku.
• Sa stanovišta organa koji donosi ustav, postupka po kome se donosi, odn. forme u
kojoj su izražena opšta pravna pravila, ustav u formalnom smislu ima tri obilježja:
• 1. to je pisani akt,
• 2. to je kodifikovani, jedinstveni akt,
Pojam ustava u formalnom smislu
• 3. to je pravni akt najjače pravne snage, što je svojstvo koje proizlazi iz položaja
državnog organa koji donosi ustav u hijerarhiji državnih organa i postupka po kome ovaj
organ donosi ustav.
• pisana forma i najjača pravna snaga su konstitutivni elementi pojma ustava u
formalnom smislu.

Politički pojam ustava

• Prema ovom shvatanju, ustav označava postojanje osnovnih društvenih pravila
kojima se omogućuje da se vlast organizuje i funkcioniše na objektivnim osnovama tih
pravila i istovremeno onemogućuje subjektivnost, samovolja i zloupotreba nosilaca
vlasti.
• U savremenim demokratskim državama temeljni izvor ustavnog prava je pisani
ustav koji je najviši opšti pravni akt (kruti ustav) u kojem se nalazi pretežan broj normi
ustavnog prava.
Zakon
• Izraz zakon (grč. nomos, lat. lex, eng. law, bill, franc. loi, njem. Gesetz)
pojavljuje se već u antici u različitim zpačenjima.
• Sam termin zakon upotrebljava se, ne samo u pravu, nego i u iskustvenim
naukama gdje označava utvrđenu i očekivanu pravilnost neke pojave (prirodni zakon).
• Tri kategorije zakona: organski zakoni, ustavni zakoni i zakoni.
Organski zakon
• u nekim se državama (Francuska i Spanija) osnovne ustavne norme o pravima i
slobodama čovjeka i građanina te o organizaciji državne vlasti razrađuju u posebnoj vrsti
zakona koji se u ustavnoj teoriji nazivaju organski zakoni, a koji su prema pravnoj snazi
ispod ustava, ali iznad ostalih zakona.
• veća pravna snaga organskih zakona izvire iz kvalifìkovane većine kojom se oni
donose za razliku od svih ostalih zakona koji se donose natpolovičnom većinom prisutnih
poslanika u predstavničkom tijelu ili njegovu domu.
Ustavni zakon
• ustavni zakon je samo onaj koji je kao takav definisan Ustavom te donesen po
postupku predviđenom za donošenje i promjenu odredbi samog Ustava.
• najčešće to su: ustavni zakoni o ustavnom sudu, te ustavni zakoni za provođenje
ustava.
Pojam zakona
• Pojam zakona je višeznačan.
• On označava pravno pravilo uopšte, bez obzira na oblik u kom je ono
formalizovano.
• U užem smislu zakon označava pisane pravne izvore uopšte, dakle pravne akte
koje izdaje državna vlast.
• Najuže značenje pojma zakona je njegovo pravo značenje, odnosno značenje
koje podrazumijeva pisani izvor prava koji izdaju posebni, zakonodavni organi, po
posebnom, zakonodavnom postupku.
Zakon u formalnom smislu
• pod pojmom zakona u formalnom smislu podrazumijeva se pravni akt određen po
svojim formalnim karakteristikama (nadležnost, postupak, materijalizacija), samim tim i
po svojoj snazi koja otud potiče.
Zakon u materijalnom smislu
• kada ce određuje pojam zakona u materijalnom smislu, uzima se u obzir samo
njegova sadržina, te se kao zakoni u materijalnom smislu određuju svi oni akti koji sadrže
opšte pravne norme, dakle svi opšti pravni akti, bez obzira na to kakva im je forma.

• Tako se može desiti da jedan akt bude zakon u formalnom smislu (donesen je od
strane zakonodavnog organa, po zakonodavnom postupku), ali da to sa
materijalnopravnog aspekta nije jer ne sadrži opšte pravne norme već samo pojedinačne.
• Takav je slučaj sa budžetom.

• može se desiti da jedan pravni akt bude zakon u materijalnom smislu, tj. da sadrži
opšte pravne norme, ali da to nije u formalnom smislu jer nije donesen od strane
zakonodavnog organa, niti pak po zakonodavnom postupku, već naprotiv, od strane
nekog drugog organa, najčešće organa izvršne vlasti i po postupku predviđenom za
donošenje takvih akata.
• Takav je slučaj sa uredbama kao podzakonskim aktima.
Klasifikacija zakona – opšti i specijalni
• Prema stepenu opštosti pravnih normi koje zakoni sadrže, vrši ce njihova
klasifikacija na opšte, specijalne i individualne.
• Opšti zakoni - oni koji se odnose na sve građane jedne zemlje (npr. krivični i
građanski zakoni),
• specijalni zakoni - oni koji se odnose na pojedine kategorije subjekata prava
(npr. Zakoni o vojsci, Zakon o policiji, Zakon o univerzitetu i sl.).
Individualni zakoni
• individualni zakoni sadrže individualne, pojedinačne pravne norme.
• Njima ce reguliše jedna konkretna situacija i oni u suštini predstavljaju jedan
individualni upravni akt.
Podjela zakona prema potpunosti regulisanja društvenih odnosa
• osnovni zakoni kojima se sveobuhvatno regulišu određene osnovne materije i
• izvedene zakone koji se nastavljaju na osnovne, najčešće savezne zakone (u
složenim državama), okvirne, kojima ce utvrđuju okviri, osnovna načela i pravci
regulisanja neke materije koja ce detaljnije reguliše izvedenim ili dopunskim zakonima.
Zakon kao izvor prava
• Kada je riječ o zakonu kao izvoru prava mora se reći da je on danas u
kontinentalnim, evropskim zemljama, u kojima vlada pisano pravo, najvažniji izvor
prava, ne samo po tome što su zakoni najviši pravni akt (izuzev ustava), pa prema tome
određuju obim važenja svih nižih izvora prava, nego i po kvantitetu - jer je najveći dio
pravne materije regulisan u načelu, u svim bitnim pitanjima, zakonima
Postupak za donošenje zakona - zakonodavni postupak
• relativno je složen i dugotrajan, ovaj postupak obuhvata više faza.
• Prva faza - predlaganje (uključujući pravo zakonodavne inicijative) i izrada
nacrta zakona, na što imaju pravo poslanici u parlamentu, u pravilu šef države, vlada kao
i određen broj građana.
• U stvarnosti najveći broj prijedloga zakona dolazi od izvršne vlasti, tj. vlade.
Dva postupka donošenja zakona
• redovni i
• hitni.
• redovni ima jednu fazu više jer se u parlament upućuje nacrt zakona,
• ukoliko se radi o hitnom postupku (koji je izuzetan), onda se ova faza
izostavlja i u parlament se upućuje prijedlog zakona.
Prijedlog, odnosno nacrt zakona
• Prijedlog, odnosno nacrt zakona ne razmatra odmah parlament u cjelini (u
plenumu) već se on najprije upućuje određenim specijalizovanim tijelima, odborima ili
komisijama parlamenta koji su sastavljeni od manjeg broja poslanika i eksperata i njihov
je zadatak da prethodno ispitaju osnovanost prijedloga te da daju mišljenje o njemu kao i
vlastite prijedloge eventualnih izmjena i dopuna.
Postupak za donošenje zakona - zakonodavni postupak
• Nakon toga, prijedlog ili nacrt zakona, sa eventualnim dopunama i izmjenama
odbora (komisije) dolaze u skupštinu (na plenum) gdje se vodi rasprava i daju eventualne
nove izmjene i dopune (amandmani).
• Nakon toga se glasa o prijedlogu (nacrtu) zakona.
• Za usvajanje zakona potrebna je većina (najčešće obična) glasova poslanika u
zakonodavnom organu.
• Nakon ovoga šef države vrši proglašenje (promulgaciju) zakona, što se čini
ukazom.
Postupak za donošenje zakona - zakonodavni postupak
• Tom prilikom je moguće da šef države uskrati proglašenje zakona, najčešće
zbog toga što smatra da je donošenjem takvog zakona prekršen ustav, zbog čega se
zakon ponovo vraća u parlament koji, ovoga puta, treba da ga izmijeni ili pak usvoji,
najčešće, dvotrećinskom većinom.
• Na kraju, zakon se objavljuje u službenim glasilima i stupa na snagu, najčešće
nakon isteka određenog roka od dana objavljivanja (osam dana - vacatio legis).
Postupak za donošenje zakona - zakonodavni postupak
• Ovaj vremenski period postoji da bi se adresati upoznali sa sadržajem zakona.
• Ukoliko se radi o značajnijim zakonima, zakonima koji regulišu važne
društvene odnose, moguće je da se povodom donošenja takvih zakona provede javna
rasprava koja predstavlja fazu koja prethodi usvajanju zakona u parlamentu.
• moguće je da se određeni zakoni donose referendumskim izjašnjavanjem
(odlučivanjem) tj. neposrednim glasanjem građana.
Podzakonski pravni akti
• izrazom podzakonski akti označavamo državne opšte akte niže od zakona koje
donose izvršno - politički, upravni i lokalni samoupravni organi.
• ovim terminom se označava niz opštih pravnih akata manje pravne snage od
zakona.
• Svi ovi akti su, s obzirom na svoj sadržaj, zakoni u materijalnom smislu riječi.
• Najvažniji podzakonski akti su: uredbe, pravilnici, uputstva, naredbe i odluke.
Uredba
• uredba se određuje kao najviši opšti pravni akt poslije zakona, koji donosi šef
države ili vlada, dakle, najviši organi izvršne vlasti.
• iz ovoga se može zaključiti da ono što nije sporno i gdje se pravna nauka i praksa
slažu, jeste to da je uredba jedan pravni akt koji ima moć manju od zakona.
• uredba je zakon u materijalnom smislu, dakle, sa aspekta svoje sadržine.
Uredbe kao podzakonski pravni akti
• uredbe se shvataju kao zakoni zato što sadrže jedno opšte pravilo, tj. zato što
imaju zakonsku sadržinu, a s druge strane, one ipak ostaju upravna akta zato što ih izdaju
upravni organi.
• uredbe su najviši podzakonski pravni akti.
• pored uredbi u ovu grupu spadaju i odluke koje donose parlament, vlada kao i
pojedina ministarstva kao i akti lokalnog zakonodavstva među kojima su najvažnije
odluke skupština opština, a među njima, svakako statut opštine.
Klasifikacija uredbi
• u savremenoj teoriji prava, kao i u pozitivnom pravu većine zemalja, uobičajeno
je razlikovanje uredaba na:
• 1. uredbe za provođenje zakona, koje bi u pravom smislu riječi bile akti organa
izvršne vlasti,
• 2. uredbe -zakone (dekret - zakon, uredba sa zakonskom snagom), koje su
izuzetne, i
• 3. uredbe iz nužde koje se donose u vanrednim situacijama.
Uredbe za provođenje zakona
• nastaju na osnovu izvršne klauzule pomoću koje zakonodavac ovlašćuje najvišeg
organa izvršne vlasti ili mu izričito nalaže da donese uredbu kojom će u okviru datih
ovlašćenja pobliže regulisati određenu oblast.
• izvršna vlast mora da se kreće u okviru datih ovlašćenja.
• sama ovlašćenja traju koliko i zakon,
• uredba ove vrste nema samostalan pravni život, te se gasi kada i sam zakon.
Uredba - zakon (dekret - zakon, uredba sa zakonskom snagom)
• organ izvršne vlasti je ovlašten od strane zakonodavca da uredbom reguliše
odnose koji bi inače bili uređeni zakonom, te na taj način parlament dio svoje
zakonodavne nadležnosti i de iure prenosi na izvršni organ, odnosno ovlašćuje ga da
donese ovakav akt.
• Ova uredba ima samostalnu egzistenciju i ne gasi se s nestankom zakona na
osnovu čijeg ovlašćenja je nastala.
Uredbe po nuždi
• se donose u hitnim slučajevima kada se parlament ne može sastati i donijeti
odgovarajući zakonski akt, ili čak nije u stanju ni da ovlasti organ izvršne vlasti za
njegovo donošenje.
• donose se u vanrednim okolnostima kao što je okolnost izbijanja rata, stanje
neposredne ratne opasnosti, nereda, pobuna ili velikih elementarnih nepogoda.
Opšti akti društvenih organizacija
• Opšti pravni akti koje donose razne društvene organizacije - preduzeća,
zdravstvene, prosvjetne, kulturne, sportske i druge organizacije i udruženja čine
nedržavno, društveno, više ili manje autonomno pravo.
• Svaka društvena organizacija ima svoja pravila i konstituiše se kao organizacija i
kao pravno lice upravo putem tih pravila.
• Osnovni njihov akt svakako je statut, neka vrsta malog ustava ovih organizacija.
Donošenje statuta društvenih organizacija
• Donošenje statuta ovih organizacija može biti više ili manje nezavisno od
države, ali se statutarne norme moraju zasnivati na ustavnim, zakonskim i drugim
državnim aktima koji regulišu osnivanje, organizaciju, djelovanje i prestanak organizacija
kao pravnih lica, što je i uslov za registraciju ili upis organizacije u državne registre
pravnih lica.
Drugi akti društvenih organizacija
• Osim statuta u ovu grupu spadaju i akti bitni za fuikcionisanje ovih subjekata
kao što su pravilnici i poslovnici.
• Pored toga, u grupu ovih akata spadaju i, u savremenim društvima sve važniji i
značajniji opšti pravni akti koji ce jednim imenom nazivaju kolektivni ugovori.
Ugovor kao izvor prava
• Ugovori predstavljaju posebnu vrstu pravnih akata.
• Oni nastaju saglasnom izjavom volja i sadrže norme kojima same ugovorne
strane uređuju svoje međusobne odnose.
• Ugovori mogu biti opšti i pojedinačni, prema vrsti normi koje sadrže, a prema
učesnicima koji ih zaključuju mogu biti: 1. državni (međudržavni, između dvije države),
2. mješoviti i 3. nedržavni.
Ugovor kao izvor prava
• Kada sadrže opšte pravne norme mogu da postanu izvori prava.
• To su najčešće ugovori između država (međunarodne konvencije) kao i
kolektivni ugovori u oblasti radnog prava i socijalne zaštite.
• da bi ugovori postali izvori prava, potrebno da poprime formu nekog drugog akta
(zakona), tj. da budu ratifnkovani.
• na ovaj način oni se inkorporiraju u unutrašnji pravni poredak neke države i
postaju obavezujući za sve subjekte prava u njoj.
Običaj
• predstavljali preovlađujuće izvore prava u svim pravnim poretcima do 18-og
vijeka, dakle, do nastanka moderne države i prava u kojoj državno (zakonsko) pravo
preuzima primat i postaje najvažniji izvor prava.
• Može se reći da su značajniju ulogu, u anglosaksonskom i vanevropskim pravnim
sistemima, običaji zadržali do danas.
Običajne norme
• da bi običaji postali izvor prava, potrebna je državna intervencija.
• država to čini tako što običajnoj normi dodaje državnu sankciju koju propisuje
zakonodavni organ ili tako što će sudski i izvršni organi, pri donošenju pojedinačnih
akata, određene običajne norme smatrati opštim normama za taj slučaj i na osnovu njih
donositi pojedinačne pravne akte.
• takve običajne norme nazivaju se pravnim običajima.
Kodifikacije običaja
• Od pravnog običaja kao izvora prava treba razlikovati slučaj tzv. kodifikacije
običaja, kada se samo sadržina običaja koristi i prepisuje u pisani pravni akt (po
pravilu zakon), jer tada običaj nije izvor prava nego sadržina prava, tj. on se koristi pri
stvaranju državnog opšteg akta.
Sudski precedent
• Sudovi kao posebni i nezavisni organi donose pojedinačne pravne akte - sudske
presude.
• U anglosaksonskom pravu, ove odluke sudova, iako donesene u pojedinačnim
slučajevima imaju karakter izvora prava za sve iste, odnosno dovoljno slične
slučajeve, što znači da postaju izvor prava proširivanjem dejstva od pojedinačnog
pravnog akta u opšti pravni akt - izvor prava.
Sudski precedent
• Takve presude nazivaju se precedentima, a pravo koje sadrži takve izvore prava
nazova se precedentno pravo.
• Smatra se da ovaj izvor prava ima niz nedostataka kao što su nepouzdanost
(odsustvo pravne sigurnosti), nepreciznost i nepotpunost, što sve umanjuje njihovu
podobnost za ovakvu namjenu.
Sudska praksa
• sudska praksa predstavlja ujednačavanje odluka nižih sudova kroz stavove
najviših sudova i formalno nije izvor prava.
• ona je važan instrument u svakom pravnom poretku jer povećava stepen pravne
sigurnosti i pravičnosti u radu mnoštva državnih organa, prvenstveno sudova.
Pojedinačan pravni akt
• je svaki pravni akt kojim se stvara pojedinačna pravna norma ili neki od
elemenata pojedinačne pravne norme.
• pojedinačnim pravnim aktima određuje se kako treba da se ponaša subjekt prava u
konkretnoj situaciji.
• opšte pravne norme donesene opštim pravnim aktima najčešće sadrže suviše
uopštene zapovijesti za ponašanje subjekata u tipičnim situacijama.
• pojedinačnim pravnim aktima te se zapovijesti konkretizuju tako da se
precizno propisuje ponašanje subjekata u individualno datim situacijama.
Konkretizacija opšte pravne norme pojedinačnim pravnim aktom
• za subjekta prava obaveza da se ponaša po određenoj opštoj pravnoj normi nastaje
po njenom konkretizovanju pojedinačnim pravnim aktom (obaveza da se služi vojska
nastupa ne kad su ispunjeni uslovi propisani u opštoj pravnoj normi, nego kad se donese
pojedinačan pravni akt - rješenje, kojim se određuje tačno navedenom licu da se javi na
odsluženje vojnog roka u određeno vrijeme i na određeno mjesto), odnosno na subjekta
prava ne može se primijeniti sankcija za povredu opšte pravne norme dok ne bude
donesen pojedinačan pravni akt.

Vrste pojedinačnih pravnih akata

• mogu se klasifikovati prema svojoj sadržini i formi.
• Prema sadržini, pojedinačni pravni akti se dijele na potpune i nepotpune
pojedinačne pravne akte.
• Potpuni pojedinačni pravni akti su oni akti kojima se stvara pojedinačna pravna
norma u cjelosti (sadrže i dispoziciju i sankciju).
• Ovi akti su rijetki u pravnom poretku.
Nepotpuni pojedinačni pravni akti
• su oni akti kojima se stvara jedan element pravne norme - dispozicija ili
sankcija.
• razlikuju se: 1. nepotpuni pojedinačni pravni akti kojima se stvaraju dispozicije i
2. nepotpuni pojedinačni pravni akti kojima se stvaraju sankcije pravnih normi.
• 1. nepotun pojedinačan pravni akt kojim se stvara dispozicija javlja se u formi
upravnog akta ili pravnog posla,
• 2. nepotpun pojedinačan pravni akt kojim se određuje sankcija javlja u formi
sudskog akta.
Upravni akt
• u formalnom smislu predstavlja svaki pravni akt koji donosi upravni organ
(organ uprave) u određenom postupku.
• upravni akt je strogo formalan akt koji se donosi po tačno, unaprijed zakonom
određenom postupku (Zakon o opštem upravnom postupku i zakoni o posebnim
upravnim postupcima).
• prema sadržini, upravni akti predstavljaju akte kojima se stvaraju pojedinačne
dispozicije na osnovu i u okviru opštih pravnih normi.
Upravni akt
• jednostrani akt uprave koji sadrži naredbu za subjekta, koji se redovno imenuje u
upravnom aktu, da se ponaša na određen način.
• akt vlasti, imperijuma.
• može biti i potpun, tj. sadržavati i sankciju, što je rjeđi slučaj.
• izraz upravni akt nastao je u francuskoj pravnoj teoriji (acte administratif).
• u pozitivnom pravu upotrebljavaju ce različiti termini kao što su rješenja,
zaključci, dozvole, odobrenja i sl.

Pravni posao
• je pojedinačan pravni akt nedržavnog subjekta (subjekata) kojim se stvara
dispozicija pravne norme.
• dispozicijom se reguliše ponašanje subjekata koji su tvorci pravnog posla.
• pravnim poslom nije moguće obavezati treća lica, jer se za nastanak obaveze
pravnim poslom traži prethodna saglasnost subjekata koji se obavezuju (saglasna izjava
volja).
Jednostrani i dvostrani pravni poslovi
• jednostrani pravni poslovi nastaju izjavom volje jednog subjekta (jedne strane u
pravnom odnosu) i stvaraju obavezu samo za tog subjekta.
• dvostrani pravni poslovi su oni poslovi koji nastaju saglasnom izjavom volja
subjekata.
• pravni poslovi su od posebnog značaja u imovinskom pravu.

Podjela pravnih poslova

• pravni poslovi se mogu podijeliti:
• 1. na kauzalne i apstraktne,
• 2. pravne poslove među živima (inter vivos) i pravne poslove za sličaj smrti
(mortis causa).
• 3. sa aspekta njihove forme (oblika) pravni poslovi mogu biti formalni i
neformalni.
Formalni i neformalni pravni poslovi
• Formalni pravni poslovi su takvi pravni akti kod kojih se traži da volja bude
izjavljena u određenoj formi (pismeno), najčešće propisanoj zakonom (npr. kupoprodaja
nekretnina).
• Pravni poslovi mogu biti i potpuni pojedinačni akti, što je rijeđi slučaj.
• ukoliko subjekti, pored dispozicije ugovore i sankciju (ugovorna kazna), radi se o
potpunom pojedinačnom pravnom aktu.
Sudski akt
• u formalnom smislu je svaki akt koji donosi sud po sudskom postupku.
• strogo formalan akt jer je za njegovo donošenje unaprijed zakonom propisan
postupak u kome se moraju provesti određene radnje.
• u materijalnom smislu sudski akt je akt kojim se utvrđuje postojanje povrede
prava u prošlosti i izriče sankcija za tu povredu (potpun sudski akt), ili se konstatuje da
povrede nema i da se ne može primijeniti sankcija (nepotpun sudski akt).
Pojam pravnog odnosa
• posebna vrsta društvenih odnosa u kojima je položaj njihovih učesnika uređen
pravnim normama, tj. odnos u kojem su ljudi dužni da se ponašaju po pravnim
normama.
• pravni odnos - društveni odnos regulisan pravom, pravnim normama.
• pravni odnosi jesu odnosi između lica, pravnih subjekata.
Čime se regulišu pravni odnosi?
• Pravni odnosi se regulišu pravnim normama i oni mogu biti regulisani:
• uslovnim ili
• bezuslovnim pravnim normama, odnosno
• jednom opštom i jednom pojedinačnom normom,
• samo jednom opštom ili samo jednom pojedinačnom (u slučaju pravne praznine).
Da bi društveni odnos prerastao u pravni odnos nužni elementi:
• 1. pravni subjekti (subjekti prava),
• 2. pravna obaveza ili dužnost,
• 3. pravno ovlašćenje (subjektivno pravo i nadležnost),
• 4. pravni objekt.

Def. pravnog odnosa s obzirom na njegove elemente

• Pravni odnosi jesu društveni odnosi između najmanje dva pravna subjekta
koji jedan prema drugome imaju pravnu obavezu i pravno ovlašćenje (odnos
korelacije), a s obzirom na neki pravni objekt.
Apstraktni i konkretni pravni odnosi
• apstraktni pravni odnos - predstavlja opštom pravnom normom postavljenu
apstraktnu pravnu obavezu i apstraktno pravno ovlašćenje između dviju vrsta subjekata
prava s obzirom na neki apstraktno određen objekt prava.
• npr. apstraktni pravni odnos postoji između svih kupaca i prodavaca, sadašnjih i
budućih, koji su jednom opštom pravnom normom označeni kao uzajamno obavezni i
istovremeno ovlašćeni na davanje i primanje ugovorene robe ili novca.
Konkretni pravni odnos
• je stvarni odnos između konkretnih osoba, imenom i prezimenom određenih, koje
su nosioci pravnih obaveza i pravnih ovlašćenja (subjekti prava), a s obzirom na neki
konkretan objekt.
• npr. konkretni pravni odnos postoji između ovlaštenog i obavezanog Petra
Petrovića kao kupca i obavezanog i ovlaštenog Jovana Jovanovića kao prodavca
određene kuće za cijenu u iznosu od A sume novca.
Jednostrano i dvostrano obavezujući pravni odnosi
• Jednostrano obavezujući pravni odnosi predstavljaju one pravne odnose u kojima
jedna strana (jedan ili više pravnih subjekata) ima prema drugoj strani samo pravnu
obavezu, a ta druga strana ima prema prvoj strani samo pravno ovlašćenje.
• Dvostrano obavezujući pravni odnos je onaj pravni odnos u kojem svaka strana
(jedan ili više pravnih subjekata) ima istovremeno i pravnu obavezu i pravno ovlašćenje
prema drugoj strani u pravnom odnosu.
Klasifikacije pravnih odnosa
• 1. prema vrstama objekata - dobara na koje su usmjerene pravne obaveze i
pravna ovlaštenja: radni, građanski, porodični, trgovački, krivični, međunarodnojavni,
međunarodnoprivatni i sl.
• 2. prema tome da li se zasnivaju na normama vlasti (imperativne norme) ili na
normama slobodne volje stranaka (dispozitivne norme) na javnopravne i
privatnopravne odnose.
Elementi pravnih odnosa
• Svaki pravni odnos ima u osnovi dva elementa:
• pravno ovlaštenje i
• pravna obaveza,
• ima autora koji smatraju da se u elemente pravnih odnosa mogu ubrojati i
• subjekti prava kao i
• objekti prava.
Pravno ovlašćenje
• pravom zaštićena mogućnost jednog subjekta prava da se ponaša na određen
način.
• položaj jednog subjekta utvrđen pravnom normom, da radi ostvarenja svog
sopstvenog interesa može (ili pak, ako je riječ o nadležnosti - mora) nešto činiti ili ne
činiti, te da ima dvostruku moć prema nekom drugom subjektu (obaveze): prvo, moć da
od njega zahtijeva neko činjenje, davanje ili nečinjenje, s obzirom na jedan objekt, i
drugo, moć da ga tuži pred državnim organom, ako ovaj ne udovolji zahtjevu.
Vrste pravnih ovlašćenja
• Osnovne vrste pravnih ovlašćenja su 1. subjektivna prava i 2. nadležnosti.
• Subjektivna prava predstavljaju takvu vrstu pravnih ovlašćenja koja se
subjektima prava priznaju radi zaštite njihovog ličnog interesa, a pri tome oni slobodno, u
granicama utvrđenim pravom, procjenjuju da li će to ovlašćenje koristiti, kada i kako.
Subjektivna prava mogu biti apsolutna i relativna
• Apsolutna ili stvarna prava (ius in rem) djeluju prema svim drugim subjektima
prava (erga omnes) zbog čega je u njihovom vršenju subjekt prava ovlašten da od svih
drugih subjekata prava zahtijeva da ga ne sprečavaju u vršenju tih prava te da u tome, za
slučaj potrebe, njega štiti država (apsolutna prava).
Relativna (obligaciona) prava
• relativna (obligaciona) prava usmjerena su prema tačno određenim subjektima
prava (ius in personam, inter partes).
• Subjekt obaveze u ovom je slučaju tačno i unaprijed određen zbog čega se ova
prava nazivaju i relativnim subjektivnim pravima.

Prenosiva i neprenosiva subjektivna prava

• subjektivna prava se mogu podijeliti na prenosiva i neprenosiva, što zavisi od toga
da li se može prenijeti na drugog subjekta prava ili ne.
• prenosiva subjektivna prava su uglavnom imovinskog karaktera, dok se
neprenosiva subjektivna prava vezuju za ličnost njihovog titulara (npr. pravo glasa,
roditeljsko pravo i sl.).
Nadležnost
• je pravno ovlašćenje subjekta prava kojim on treba da štiti nečiji tuđi (a ne svoj)
interes, interes nekog drugog subjekta, u čije ime djela.
• drugi subjekt može biti fizičko ili pravno lice
• subjekt subjektivnog prava je mnogo slobodniji u vršenju svog ovlašćenja od
subjekta nadležnosti.
• subjekt nadležnosti je obavezan da djela onako kako bi djelao onaj čiji interes on
ostvaruje.
Pravna obaveza
• pravom propisana dužnost jednog pravnog subjekta da se ponaša na određen
način, da nešto čini ili ne čini.
• pravna obaveza ima suprotan sadržaj od pravnog ovlaštenja.
• položaj jednog subjekta prava određen pravnom normom, da mora nešto činiti ili
ne činiti nekom drugom subjektu te da od ovoga može biti tužen pred nadležnim organom
ako ne obavi radnju činjenja ili nečinjenja.
• može se sastojati od činjenja (facere, s davanjem - dare) ili nečinjenja (non
facere).
Korelativni odnos pravnog ovlašćenja i pravne obaveze
• Pravna ovlašćenja i pravne obaveze su u korelativnom odnosu i ta korelativnost
se sastoji u tome što u pravnom odnosu ne može postojati ovlašćenje bez obaveze.
• Pravno ovlašćenje i pravna obaveza predstavljaju lice i naličje istog pravnog
odnosa, dva međuzavisna normativna značenja ili položaja subjekta u jednom pravnom
odnosu.
Klasifikacija pravnih obaveza
• Analogno pravnom ovlašćenju, neki autori i pravne obaveze dijele na apstraktne
(sastavni dio apstraktnih pravnih odnosa) i konkretne pravne obaveze (postoje u
konkretnim pravnim odnosima).
• Zatim, razlikuju se jednostrane pravne obaveze kao i dvostrane pravne obaveze,
prenosive i neprenosive, javnopravne i privatnopravne.
Pravo na tužbu
• sastavni dio pravnog ovlašćenja kao elementa pravnog odnosa čini i pravo na
tužbu, tj. pravo da se traži i dobije pravna zaštita od povrede prava koju neko čini.
• ovo pravo predstavlja ovlašćenje za obraćanje nadležnom državnom organu
(najčešće sudu) da riješi spor između ovlašćenog subjekta (subjekta subjektivnog prava) i
subjekta obaveze, o tome da li postoji obaveza i subjektivno pravo, ili da li je došlo do
delikta, te da prinudi subjekta obaveze na dužno ponašanje ili da ga kazni.
Zloupotreba pravnog ovlašćenja
• podrazumijeva se zloupotreba subjektivnog prava i zloupotreba nadležnosti.
• vršenjem jednog pravnog ovlašćenja može doći do ugrožavanja jednakog pravnog
ovlašćenja drugog subjekta.
• ovakave pravne situacije rješavaju se principom pravičnosti, odnosno jednake
zaštite oba ovlašćenja, jes su oba u skladu sa pravom.
Zloupotreba subjektivnog prava
• Prema subjektivnoj teoriji, za postojanje zloupotrebe subjektivnog prava nužan je
psihički (subjektivni) momenat, tj. namjera da se drugom licu nanese šteta (animus
noscendi) dok je, prema objektivnoj teoriji uslov za postojanje zloputrebe subjektivnog
prava sama činjenica nastanka štete.
Zloupotreba subjektivnog prava
• treća koncepcija - kada se vršenjem subjektivnih prava nanese veća šteta usljed
oštećenja prava drugog subjekta od one koja bi se nanijela nevršenjem subjektivnog
prava - postoji zloupotreba.
Zloupotreba nadležnosti
• Nadležnost je istovremeno i ovlašćenje i obaveza.
• Ako se sastoji iz ovlašćenja, može se zloupotrebiti u istom smislu kao i
subjektivno pravo, pa se pitanje sukoba nadležnosti i subjektivnog prava rješava na isti
način kao i pitanje sukoba dva subjektivna prava.
Zloupotreba nadležnosti
• nadležnost se može zloupotrebiti na još jedan način.
• S obzirom na činjenicu da subjekt nadležnosti, vršeći ovo pravno ovlašćenje ne
štiti svoj sopstveni već tuđi interes, čim on svoju nadležnost ne vrši u interesu tog drugog
subjekta, tj. čim ne postupa onako kako bi taj drugi subjekt postupao, on vrši zloupotrebu
nadležnosti.
Zloupotreba nadležnosti
• naročito značajna u slučaju kada državni organ zloupotrebljava nadležnost.
• takva zloupotreba se uobičajeno naziva zloupotreba vlasti, odnosno zloupotreba
službenih ovlašćenja.
• pitanje zloupotrebe vlasti naročito se postavlja u slučaju tzv. diskrecione vlasti,
gdje se subjekt ovlašćenja rukovodi načelom cjelishodnosti (svrsishodnosti).
Pravne činjenice
• sve činjenice što ih pravne norme postavljaju u početnoj hipotezi i u odre-đenju
delikta (sekundarnoj hipotezi) kao uslove za nastanak, promjenu ili pak prestanak pravnih
ovlaštenja i pravnih obaveza, tj. pravnih odnosa.
Podjela pravnih činjenica
• je najprisutnija podjela na 1. obične činjenice, tj. činjenice koje nisu pravne
pojave i na 2. pravne činjenice, tj. one koje su određene pravom, koje spadaju u oblast
specifičnih pravnih pojava.
• u svakom slučaju važnija je druga podjela po kojoj se sve pravne činjenice dijele
na 1. prirodne događaje i 2. ljudske radnje.
Prirodni događaji
• su činjenice koje nastaju nezavisno od ljudske volje i koje hipoteza pravne
norme čini uslovima za primjenu pravnih normi tj. za nastanak, promjenu i prestanak
pravnih odnosa.
• takve su činjenice npr. prirodna smrt, rođenje djeteta, protek vremena,
elementarna nepogoda i sl.
Ljudske radnje
• predstavljaju činjenice koje su izraz ljudske svijesti i volje i koje se u pravnoj
normi predviđaju kao uslovi za nastanak, promjenu i prestanak pravnih odnosa.
• npr. sklapanje ugovora, podnošenje tužbe ili žalbe, neizvršenje ugovora, krađa.
Ljudske radnje
• Ove činjenice ce mogu podijeliti na pravno dozvoljene i pravno zabranjene
radnje.
• Razlikovanje pravno dozvoljenih i pravno zabranjenih činjenica moguće je samo
kod ljudskih radnji, ali ne i kod prirodnih događaja.
• samo ljudske radnje predstavljaju sadržaj određenja delikta ili sekundarne
hipoteze.

Ljudske radnje
• Ljudske radnje mogu biti:
• 1. tjelesne ili
• 2. psihičke radnje čovjeka.
• One se, nadalje, mogu podijeliti na:
• 1. pravne akte i
• 2. ostale radnje kao i
• 1. na radnje saglasne pravu i
• 2. radnje suprotne pravnom poretku (protivpravne radnje, delikti).
Protek vremena kao pravna činjenica
• Jedna od najvažnijih pravnih činjenica svakako je protek vremena.
• Usljed ove činjenice nastaju i prestaju pravni odnosi.
• Ukoliko usljed proteka vremena dolazi do nastanka pravnog ovlašćenja, tj.
subjektivnog prava kažemo da se radi o održaju (uzukapiji), dok ce u slučaju da
subjektivno pravo prestaje radi o zastarjelosti.
Održaj i zastarjelost
• održaj predstavlja takvu pravnu činjenicu na osnovu koje se protekom vremena
određena prava stiču, tj. nastaju određeni pravni odnosi.
• zastarjelost predstavlja pravnu činjenicu na osnovu koje se, protekom vremena
(roka) gubi samo pravo ili pak pravo na tužbu, tj. pravo na prinudno ostvarenje prava,
ukoliko se ono, objektivno u datom periodu moglo vršiti.
Subjekti prava
• Pravni odnosi nastaju između subjekata prava.
• Ko su subjekti prava?
• Najkraće, subjekti prava su ljudi i društvene tvorevine koje imaju pravne obaveze
i pravna ovlašćenja s obzirom na neke pravne objekte - tj. fizička i pravna lica.
Pojam fizička i pravna lica
• pojam lice označava subjekta prava, tj. biće koje je sposobno da bude nosilac
prava i obaveza, kome pravni poredak dodjeljuje određen krug prava i obaveza,
nezavisno od njegove svijesti i volje.
• kao subjekti prava pojavljuju se:
• 1. ljudi kao fizička lica
• 2. određene društvene tvorevine, koje takođe stvara čovjek udruživanjem sa
drugim ljudima radi ostvarivanja različitih, zakonom priznatih individulnih i društvenih
interesa, koje se u pravu jednim imenom zovu pravna lica.
Dvije vrste subjekata prava:
• fizička i
• pravna lica.
• Svi subjekti prava imaju pravnu sposobnost koja se praktično izjednačava sa
samim pojmom subjekta prava.
• Ta sposobnost predstavlja sposobnost da se bude nosilac prava i obaveza.
• Od pojma subjekta prava potrebno je razlikovati lice koje može svjesno i voljno
da postupa po pravnim normama i ono se naziva pravni agent.
Fizička lica
• postaju subjekti prava, tj. stiču pravnu sposobnost momentom rođenja (u starom
Rimu robovi su, iako fizička lica - ljudi, bili objekti prava).
• pravnu sposobnost, tj. svojstvo subjekta prava, fizička lica mogu steći, pod
određenim uslovima i prije rođenja ukoliko je to u njihovom interesu (začeto dijete
smatra se rođenim ako je to u njegovom interesu i pod uslovom da se živo rodi).
• fizičko lice, momentom smrti, gubi svojstvo subjekta prava, tj. pravnu
sposobnost.
Poslovna sposobnost fizičkog lica
• određuje se kao sposobnost da se svojim vlastitim izjavama volje preuzimaju
obaveze i realizuju prava, tj. zasnivaju, mijenjaju i prekidaju pravni odnosi.
• potpuna poslovna sposobnost fizičkih lica vezuje se za razvoj svijesti i volje
fizičkih lica i stiče se sa određenim uzrastom, tj. punoljetstvom.
• djelimična (ograničena) poslovna sposobnost fizičkih lica - sposobnost za
sklapanje braka, za zasnivanje radnog odnosa i dr.
Oduzimanje poslovne sposobnosti
• Ukoliko fizičko lice, najčešće usljed bolesti, postane nesposobno za rasuđivanje
ili svojim postupcima ugrožava svoja prava i interese ili pak prava i interese drugih lica,
poslovna sposobnost mu se može, u naročitom sudskom postupku, oduzeti potpuno ili
djelimično.

Ostale “sposobnosti”
• Neki autori, pored poslovne sposobnosti u širem smislu riječi, govore i o
političkoj sposobnosti, tj. sposobnosti da se bira i da se bude biran (aktivno i pasivno
biračko pravo, tj. pravo glasa) koja se takođe stiče sa punoljetstvom kao i o deliktnoj
sposobnosti, tj. sposobnosti fizičkih lica za izvršenje protivpravnih radnji (delikata) i
odgovornosti za te radnje, pri čemu se razlikuje potpuna deliktna sposobnost koja se stiče
punoljetstvom kao i djelimična deliktna sposobnost koja se može steći ranije.
Pravno lice
• Pojam pravno lice označava subjekta prava koji nije fizičko lice i samim tim
predstavlja jednu posebnu vrstu subjekta prava.
• Ovaj naziv svoje korijene vuče iz prve polovine XIX vijeka.
• pravno lice je vještačko biće, fikcija koju stvara zakonodavac iz određenih, u
prvom redu, ekonomskih razloga.
Pravno lice
• pravno lice je dosta složen i nejasan pojam, u prvom redu zbog toga što, za
razliku od fizičkog lica, nema tjelesnu i duhovnu individualnost, postojanje kao što je ima
fizičko lice.
• Samim tim nema ni vlastitu svijest, volju i razum.
• S obzirom da ih nema, a da je subjekt prava, ono ih mora pozajmljivati od fizičkih
lica koja ih imaju, a koja su njegovi članovi.
Pojam i priroda pravnog lica
• posebna vrsta subjekta prava, koji predstavlja društvenu tvorevinu koja je u vidu
organizovanog kolektiva ljudi s određenom imovinom osnovana zbog izvjesnog opšteg
zajedničkog interesa i kojoj pravni poredak, upravo radi ostvarenja tih određenih ciljeva
zbog kojih je osnovana, priznaje pravnu i poslovnu sposobnost samostalnog pravnog
subjekta.
• danas su pravna lica mnogobrojna i značajan su subjekt prava, a savremena
stvarnost se ne može zamisliti bez njih.
Elementi pravnih lica
• većina teretičara ističe da pravno lice karakterišu dva (realni i personalni
elementi), pet, pa čak i sedam osnovnih elemenata. određenu vrstu.
• ipak, glavni elementi pravnih lica su:
• 1. cilj,
• 2. sredstva,
• 3. članstvo,
• 4. organi,
Elementi pravnih lica
• 5. statut,
• 6. jedinstvenost i
• 7. identitet
• Po nekim autorima to su samo:
• 1. sredstva,
• 2. organizacija i
• 3. cilj koji pravnim poretkom konkretne zemlje mora biti dozvoljen
Vrste pravnih lica
• Jedna od osnovnih klasifikacija (podjela) pravnih lica je podjela na udruženja i
ustanove.
• udruženje čini skup lica, tj. članova koji su udruženi radi ostvarivanja nekog
zajedničkog cilja.
• supstrat udruženja čine njegovi članovi.
• ustanove predstavljaju vrstu pravnih lica u kojoj lica u njemu (u raznim
svojstvima) ostvaruju ciljeve koji služe imovini.
• supstrat ustanove čini imovina, a ne ljudi.
Zadužbine, fondacije i fondovi
• Zadužbine su pravna lica koja, kao vrstu dobrotvornih ustanova, osniva neko
fizičko ili pravno lice svojom izjavom volje.
• Fondacije su dobrotvorne ustanove kao i zadužbine. One ce od zadužbina
razlikuju prema licima koja ih osnivaju, jer njih no pravilu, osnivaju pravna a ne fizička
lica.
• Fondovi su pravna lica kojima namjenski mogu da raspolažu sva fizička i pravna
lica, uključujući tu i tzv. legate.

Privatnopravna i javnopravna lica

• kao javnopravna lica se određuju: države, federalne jedinice u federalnim
državama, opštine, zavodi, državni organi i sl.,
• privatnopravna lica često se dijele na 1. komercijalna i 2. nekomercijalna.
• komercijalna pravna lica - ona koja djeluju u cilju ostvarenja dobiti od privredne
(komercijalne) djelatnosti,
• nekomercijalna - ona koja djeluju bez težnje za ostvarivanjem dobiti.
Pravna i poslovna sposobnost pravnih lica
• pravna lica imaju pravnu i poslovnu sposobnost koje, u stvari, predstavljaju
društvena, a ne prirodna svojstva.
• pravna lica, iako nosioci poslovne sposobnosti nisu u mogućnosti da je sami
neposredno vrše.
• to čine umjesto pravnih lica živi ljudi, službena lica pravnog lica (organi).
• tako se pravne radnje službenih lica pravnog lica smatraju radnjama samog
pravnog lica.
• Oni se smatraju zakonskim predstavnicima pravnih lica.
Pravna i poslovna sposobnost pravnih lica
• pravno lice predstavljaju zato određeni i ovlašćeni organi.
• ti organi predstavljaju pravno lice i formalno su nosioci prava i obaveza, ali u ime
i za račun pravnog lica kao cjeline.
• pravna lica imaju i deliktnu sposobnost, u tom smislu da odgovaraju za radnje
svojih organa (službenih lica), ukoliko su te radnje izvršene u okviru nadležnosti
odgovarajućih organa pravnog lica.

Objekt prava
• predstavlja razlog ili povod pravnog odnosa, sponu koja povezuje subjekte prava
u pravni odnos.
• Objekt prava je spona, sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte u pravni
odnos.
• Objekti prava predstavljaju sva materijalna i duhovna dobra ili vrijednosti s
obzirom na koje pravni subjekti imaju međusobne pravne obaveze i pravna ovlaštenja u
pravnim odnosima, a zbog kojih oni stupaju u te odnose.
Ko su objekti prava?
• Objekti prava su: stvari, ljudske radnje, lična dobra i proizvodi ljudskog duha.
• čovjek (fizičko lice) danas nije objekt prava (iako je u ljudskoj istoriji bilo perioda
kada je to bio - npr. robovlasnički period).
• u novije vrijeme, stvarnost nas tjera da pred teoriju, filozofiju prava, medicinu,
etiku, postavimo čitav niz pitanja vezanih za njegovu tjelesnu ličnost kao što su trgovina
dijelovima ljudskog tijela, krvlju, prekid trudnoće, eutanazija, kloniranje i sl.
Nastanak, mijenjanje i prestanak pravnih odnosa
• S obzirom na činjenicu da pravni odnosi predstavljaju, najjednostavnije rečeno,
društvene odnose regulisane pravnim normama, a oni su veoma dinamični, značajno
pitanje za razumijevanje njihove prirode predstavlja pitanje njihovog nastanka,
mijenjanja kao i njihovog prestanka.
Kada nastaju, mijenjaju se i prestaju pravni odnosi?
• smatra se da pravni odnosi nastaju onog trenutka kada jedna pravna norma počne
obavezivati dva odgovarajuća subjekta prava, tj. onoga trenutka kada za njih postane
obavezno da se ponašaju po njoj.
• pravni odnosi prestaju da postoje kada prestane ova obaveza, odnosno oni se
mijenjaju kada obaveza postane drugačija, tj. kada prestane jedan pravni odnos, a nastane
drugi, npr. kada uz glavnu obavezu vraćanja kredita dospiju i tzv. zatezne kamate.
Nastanak pravnog odnosa
• Kod nastanka pravnog odnosa značajno je razlikovati dvije vrste pravnih normi
kojima oni mogu biti regulisani: uslovne i bezuslovne.
• Naime, ako pravni odnos nastaje na osnovu bezuslovne norme, onda on nastaje
neposredno na osnovu nje, čim ona počne da važi.
Nastanak pravnog odnosa
• ukoliko se radi o uslovnoj pravnoj normi onda će pravni odnos nastati tek kada se
ispuni uslov predviđen pravnom normom bez obzira na njeno važenje.
• Kada je riječ o prestanku pravnog odnosa može se reći da je u pogledu uslovnih,
odnosno bezuslovnih pravnih normi situacija identična.
Pojam i vrste zakonitosti
• Načelo zakonitosti je najvažnije načelo pravnog poretka (pravno načelo) jer
obezbijeđuje da država i pravo budu usklađeni sistemi, kako unutar sebe samih, tako i
međusobno.
• S obzirom na to da je država pravna organizacija, tj. s obzirom na to da su sve
aktivnosti kojima se vrši državna vlast uređene i zasnovane na pravu, odnosno pravnim
aktima (normama) koje donose i izvršavaju različiti državni organi, ova usklađenost se
pojavljuje kao usklađenost pravnih akata i na njima zasnovanih radnji, a sam zahtjev za
usklađenošću postaje pravno načelo pod nazivom načelo zakonitosti (legalitet).
Načelo zakonitosti
• Ovo načelo se ostvaruje pomoću i preko načela hijerarhije koje ustanovljava
poredak pravnih akata prema stepenu njihove pravne snage, od najvišeg do najnižeg, tj.
počev od ustava kao najvišeg pravnog akta pa sve do pojedinačnih pravnih akata.

Načelo zakonitosti
• Ovo načelo praktično znači usklađenost i neprotivrječnost svih pravnih akata sa
ustavom kao najvišim pravnim aktom kao i svih pravnih akata manje pravne snage od
zakona sa zakonom.
• Ovo načelo, u širem smislu riječi, dakle, označava načelo ustavnosti (usklađenost
svih pravnih akata sa ustavom) kao i načelo zakonitosti koje označava saglasnost svih
akata niže pravne snage sa zakonom.
Načelo zakonitosti
• Načelo zakonitosti je neposredno vezano za pravnu snagu pravnih akata (unutar
pravnog poretka) i izraz je različite pravne snage pravnih i materijalnih akata u pravnom
poretku.
• S obzirom na činjenicu da pravna snaga pravnog akta predstavlja mjeru ili stepen
njegovog uticaja na druge pravne akte (niže), to se ovim načelom obezbjeđuje da akti
manje pravne snage trpe uticaj akata veće pravne snage tako da sa njima moraju biti
usklađeni, odnosno akti više pravne snage određuju akte manje pravne snage.

Načelo zakonitosti
• načelo zakonitosti je univerzalno načelo jer postoji u svim pravnim porecima i
svim državama.
• načelo zakonitosti je nedjeljivo i jedinstveno u čitavom pravnom poretku jer
predstavlja izraz cjelovitosti i nedjeljivosti države i prava kao složenih cjelina, lica i
naličja jedne te iste pojave.
• ono ne može u realnosti biti potpuno, apsolutno ostvareno, već samo relativno.
Formalna zakonitost
• Načelo zakonitosti se često označava kao formalno i materijalno, posredno i
neposredno, prethodno i naknadno.
• pod pojmom formalne zakonitosti (formalni legalitet) označava usklađenost i
određenost zakona i akata manje pravne snage sa ustavom i zakonom u pogledu njihove
forme (donosilac akta - nadležnost, postupak njegovog donošenja i materijalizacija) dok
se zakonitost u materijalnom smislu određuje kao usklađenost i određenost navedenih
akata u pogledu njihove sadržine.
Neposredna zakonitost
• neposredna zakonitost (legalitet) označava neposredni i direktni odnos ustava i
drugih akata i zakona i drugih akata, dok posredni legalitet predstavlja međusobni odnos
usklađenosti akata manje pravne snage od ustava i zakona u kome ti akti imaju različitu
pravnu snagu, npr. uredba i pravilnik, pravilnik i rješenje.
• npr. pravilnik mora biti u skladu sa uredbom koja predviđa njegovo donošenje i
sadržinu, a kako uredba mora biti neposredno u skladu sa zakonom i ustavom, onda
pravilnik mora biti (posredno) u skladu sa ustavom i zakonom.
Prethodna i naknadna zakonitost
• Prethodna i naknadna zakonitost (legalitet) su odraz relativnosti načela
zakonitosti, pri čemu se pod prethodnom zakonitošću podrazumijeva unaprijed
pretpostavljeno, očekivano i zahtijevano stanje pri donošenju samog akta, dok naknadna
zakonitost predstavlja pojedinačno utvrđene i otklonjene nezakonitosti akata do kojih je
došlo iz određenih razloga.
Načelo zakonitosti
• izuzetno značajno načelo, o njemu po službenoj dužnosti moraju da vode računa
svi donosioci pravnih akata kao i izvršioci materijalnih radnji.
• u svakom pravnom poretku predviđaju se postupci i nadležni subjekti koji u
određenim slučajevima moraju pokrenuti postupak za ispitivanje zakonitosti pravnih
akata.
• o ovome mogu odlučivati, zavisno od vrste akta kao i od postupka za ispitivanje
zakonitosti upravni i sudski organi, kao i posebni ustavni sudovi.
Ispitivanje zakonitosti
• ispitivanje i obezbijeđivanje zakonitosti upravnih akata je povjereno, po praavilu,
neposredno višem organu uprave, a putem posebnog pravnog sredstva koje se naziva
žalba.
• omogućava se i sudska kontrola zakonitosti upravnih akata i to putem upravnog
spora.
• ispitivanje zakonitosti sudskih akata povjerava se višem sudu (sudovima) putem
redovnih i vanrednih pravnih lijekova.

Ispitivanje zakonitosti - posljedice

• Ukoliko se u postupku ispitivanja zakonitosti ustanovi da su pravni ili materijalni
akti nezakoniti, prema njima se izriču sankcije koje su, po svojoj prirodi, restitutivnog
karaktera, tj. imaju za cilj da uspostave stanje koje je postojalo prije narušavanja načela
zakonitosti, ali se istovremeno i prema licima koja su donijela takve akte izriču posebne
sankcije (kazne) koje su retributivne prirode.
• Sankcije prema pravnim aktima se dijele na obavezne i fakultativne, a prema
dejstvu u odnosu na nezakonite pravne akte, na poništavanje i ukidanje.
Ispitivanje zakonitosti - posljedice
• Pravni akti kojima se teže narušava načelo zakonitosti su ništavi i oni se kao takvi
obavezno (uvijek) poništavaju, pri čemu je dejstvo ove sankcije ex tunc, što praktično
znači da se oni uklanjaju iz pravnog poretka od trenutka njihovog donošenja, a sve
posljedice koje su takvi akti proizveli (naravno ukoliko je to moguće), poništavaju se.
Ispitivanje zakonitosti - posljedice
• U slučaju da se radi o lakšoj povredi načela zakonitosti, riječ je o rušljivim
pravnim aktima i dejstvo sankcije koja se izriče prema njima je nešto drugačije.
• Naime, ono se prostire samo na budućnost - ex nunc, tj. djeluje od trenutka
utvrđivanja nezakonitosti i izricanja sankcije.
• ovakvi akti se ukidaju. Posljedice koje je akt proizveo do donošenja odluke o
njegovoj nezakonitosti ostaju na snazi.

Ispitivanje zakonitosti - posljedice

• Prema materijalnim aktima izriču ce sankcije koje se sastoje u preduzimanju
radnje suprotne onoj kojom je povrijeđeno načelo zakonitosti, pa se na taj način vrši
povraćaj u stanje prije povrede, naravno, ukoliko je to moguće.
• prema fizičkim i pravnim licima koja su pravnim ili materijalnim aktima
povrijedila načelo zakonitosti izriču se različite krivičnopravne, privrednoprestupne,
prekršajne i disciplinske sankcije, zavisno od vrste akta i težine učinjene povrede
zakonitosti.
Pravosnažnost pravnih akata
• iako je ispitivanje zakonitosti pravnih akata od izuzetnog značaja, načelo pravne
sigurnosti zahtijeva da ono ne može teći u beskonačnost.
• ovo je posebno značajno za pravnu sigurnost subjekata prava.
• sve dok ne nastupi taj trenutak treba ostaviti dovoljno vremena i mogućnosti da
svi oni koji imaju pravni interes mogu pokrenuti postupak ispitivanja zakonitosti pravnih
akata.
Pravosnažnost pravnih akata
• Nakon nastupanja ovog trenutka zakonitost pravnog akta ne može se više
ispitivati pomoću redovnih pravnih lijekova.
• Kada nastupa taj trenutak?
• Ovaj trenutak nastupa okončanjem postupka po redovnim pravnim lijekovima,
naravno ukoliko je takav postupak vođen, ili pak istekom roka (ukoliko postupak nije
vođen) u kome su se mogli iskoristiti redovni pravni lijekovi.
• Ovaj rok obično iznosi 15 dana od dana uručenja pravnog akta adresatu.
Pravosnažnost pravnih akata
• od ovog trenutka postoji pretpostavka da je akt zakonit.
• ova pretpostavka je oboriva, što praktično znači da se i poslije nastupanja
pravosnažnosti, naravno, pod određenim, veoma restriktivnim uslovima, i primjenom
vanrednih pravnih lijekova, može ispitivati zakonitost određenih pravosnažnih pravnih
akata, ali tako da taj postupak ne teče automatski, već se prije njegovog otpočinjanja
pažljivo i detaljno ispituje njegova osnovanost.
Izvršnost
• Izvršnost je takođe posebno svojstvo pravnog akta koje, sadržinski, znači da je
pravni akt podoban da bude izvršen, tj, primijenjen, odnosno da su ispunjeni svi uslovi da
se akt primjeni, pa i prinudom, ukoliko je to nužno.
• Pravilo je da svojstvo izvršnosti imaju samo pravosnažni akti, iako postoje
određeni izuzeci u kojima pravni akti postaju izvršni prije nego se okonča postupak po
žalbi radi ispitivanja njihove zakonitosti.
• To se najčešće radi u slučajevima hitnosti (rat, elementarne nepogode, epidemije i
sl.).
Правна снага
• јесте утицај који један правни акт врши на друге правне акте.
• сваки правни акт има одређено мјесто у хијерархији правних аката.
• што је више мјесто у хијерархији, то правни акт има већу правну снагу и
обрнуто.
• мјера утицаја, одн. дејства на друге акте, Устав, закони, подзаконски акти
Кодификација
• свако потпуно законско регулисање једне правне области, без обзира на то
да ли је то остварено путем једног или више законских аката.
• то је уређивање неке области (гране) права једним свеобухватним законом
који се назива закоником.
• Хамурабијев законик, Јустинијанова кодификација, Кривични законик...
Унификација
• доношење јединствених правила (норми) са важношћу на одређеној
територији на којој право у одређеној области до тада није било јединствено.
• све више превазилази националне оквире, а кроз међународне споразуме
поприма регионални, па и универзални карактер ( у свјетским размјерама).
Vladavina prava (RULE OF LA W)
• Vladavina prava označava sastav političke vlasti utemeljen na poštivanju ustava,
zakona i drugih propisa od strane građana (adresata pravnih normi) i nosilaca državne
vlasti (adresanata pravnih normi).
• Svi zakoni, drugi propisi i postupci nosilaca vlasti moraju biti utemeljeni za
zakonu, odnosno na zakonu utemeljenom propisu.
• To izražava ustavno načelo ustavnosti i zakonitosti.
Vladavina prava (RULE OF LA W)
• Vladavina prava zahtijeva i da ustav i zakoni imaju određen sadržaj, tako da služe
zaštiti ljudskih prava i sloboda u odnosima građana i tijela javne vlasti, u okviru
demokratskog političkog sustava.
• Jedino demokratski ustav može osigurati ostvarenje načela vladavine prava.
• Poštivanje i provođenje nedemokratskog ustava i zakona kojima se povređuju
ljudska prava, suprotno je konceptu vladavine prava.