ZbornikPMF2007 08 Geografija Tuzla

ZBORNIK RADOVA
PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET
SVEZAK GEOGRAFIJA
Izdavač:
Univerzitet u Tuzli
Prirodno-matematički fakultet
Za izdavača:
Dr. sc. Fehim Dedagić, dekan
Odgovorni urednik:
Dr. sc. Salih Kulenović, redovni profesor
Uređivački odbor:
Dr. sc. Salih Kulenović, redovni profesor
Dr. sc. Izet Ibreljić, redovni profesor
Dr. sc. Ibrahim Bušatlija, redovni profesor
Dr. sc. Ibrahim Ahmetaj, vanredni profesor
Dr. sc. Hasan Zolić, redovni profesor
Dr. sc. Alija Suljić, docent
Dr. sc. Nusret Mujagić, docent
Tehnički urednici:
Mr. sc. Semir Ahmetbegović
Mr. sc. Sabahudin Smajić
Štampa:
"OFF-SET" Tuzla
Za štampariju:
Sadika Murić, direktor
Tiraž:
150 komada
Izlazi godišnje
Odlukom Senata Univerziteta u Tuzli, broj 03-6125-11.8/04, od 17.12.2004. godine odobreno je

izdavanje ovog zbornika.
Prema mišljenju Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke, broj 04-15-59-1/05, od 06.01.2005.
godine ovaj Zbornik je, shodno članu 18. tačka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i
usluga, oslobođen plaćanja poreza na promet.
ISSN: 1840-0515
SADRŽAJ
1. GEOGRAFIJA, EKONOMIJA I SAVREMENA ENERGETSKO-RESURSNA 7

GEOPOLITIKA
GEOGRAPHY, ECONOMY AND CONTEMPORARY ENERGETIC-RESOURCE
GEOPOLITICS
Dr. I. Ibreljić, Mr. Dž. Mešanović, A. Zaimović
2. TRANSGRANIČNA SARADNJA KAO FAKTOR REGIONALNOG RAZVOJA – 17

PRIMER ŽELEZNIČKOG SAOBRAĆAJA IZMEĐU SRBIJE I BOSNE I
HERCEGOVINE
CROSS-BORDER COOPERATION AS A REGIONAL DEVELOPING FACTOR-
EXAMPLE, RAILWAYS BETWEEN SERBIA AND BOSNIA AND
HERZEGOVINA
Dr. Đ. Komlenović, Mr. E . Manić
3. KULTURNO-HISTORIJSKE ZNAMENITOSTI I ETNOGRAFSKI SADRŽAJI NA 27

PODRUČJU OPĆINE SREBRENICA KAO TURISTIČKI MOTIVI
CULTURALLY-HISTORIC SIGHTS AND ETHNOGRAPHIC CONTENTS IN THE
AREA OF SREBRENICA MUNICIPALITY AS A TOURISTICAL MOTIVES
Dr. S. Kulenović, Mr. S. Smajić, Mr. A. Kadušić, Mr. S. Ahmetbegović, Mr. F.
Kudumović
4. OBIM, DINAMIKA I STRUKTURA INVESTICIJA NA PODRUČJU OPĆINE 43

KALESIJA U PERIODU OD 1970. DO 2005. GODINE
SCOPE, DYNAMICS AND STRUCTURE OF INVESTMENTS ON THE
TERRITORY OF KALESIJA MUNICIPALITY IN THE PERIOD FROM 1970 TO
2005
Mr. Dž. Mešanović
5. PROMJENE U NIVOU (I OCJENA) PRIVREDNE RAZVIJENOSTI I DINAMIKA 51

RASTA DRUŠTVENOG PROIZVODA OPĆINE KALESIJA U PERIODU OD
1970. DO 2002. GODINE
CHANGES IN THE LEVEL (AND ASSESSMENT) OF ECONOMIC
DEVELOPMENT AND THE DYNAMICS OF GROWTH OF DOMESTIC
PRODUCT OF KALESIJA MUNICIPALITY IN THE PERIOD FROM 1970 TO
2002
Mr. Dž. Mešanović
6. STVARANJE POSLIJERATNOG IDENTITETA GRADOVA U BOSNI I 59

HERCEGOVINI - NOVI TRENDOVI ILI NOVI URBICID
THE CREATION OF AFTER WAR CITY’S IDENTITY IN BOSNIA AND
HERZEGOVINA - NEW TRENDS OR NEW URBICIDE
Dr. N. Mujagić
7. OSVRT NA TERITORIJALNI I POPULACIONI RAZVOJ GRADA TUZLE 73

REVIEW OF THE TERRITORIAL AND POPULATION DEVELOPMENT
OF THE CITY OF TUZLA
Mr. D. Džafić
8. URBANOGEOGRAFSKI RAZVOJ GRADA TEŠNJA 87

URBAN-GEOGRAPHICAL DEVELOPMENT OF CITY TEŠANJ
Mr. A. Kadušić, Mr. F. Kudumović, Dr. S. Kulenović
9. RAZVOJ SEOSKIH NASELJA OPĆINE TEŠANJ 101
DEVELOPMENT OF RURAL SETTLEMENTS OF MUNICIPALITY TEŠANJ
Mr. A. Kadušić
10. NEKE KARAKTERISTIKE DEMOGRAFSKOG RAZVOJA PERIPANONSKE 117

MAKROREGIJE BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 1991-2003. GODINE
SOME CHARACTERISTICS OF DEMOGRAPHICAL DEVELOPMENT
PERIPANONIC MACROREGION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN
PERIOD 1991-2003. YEAR
Mr. F. Kudumović, Mr. A. Kadušić
11. PROMJENE U DEMOGRAFSKOM RAZVOJU PLANINSKO-KOTLINSKE 127

MAKROREGIJE BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 1991-2003. GODINE
CHANGES IN DEMOGRAPHICAL DEVELOPMENT OF MOUNTAIN-WALLEY
MACROREGION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN PERIOD 1991-2003.
YEAR
Mr. F. Kudumović
12. STANOVNIŠTVO OPĆINE GRAČANICA 137

POPULATION OF THE GRAČANICA MUNICIPALITY
Dr. S. Kulenović, Mr. D. Džafić, A. Zaimović
13. DOBNA STRUKTURA STANOVNIŠTVA OPĆINE TUZLA U PERIODU 1953.- 151

1991. GODINE
AGE STRUCTURE OF TUZLA MUNICIPALITY POPULATION IN PERIOD
1953.-1991.
Dr. S. Kulenović, Mr. E. Jahić
14. NEKE ANTROPOGEOGRAFSKE ODLIKE NASELJA URISIĆI 161

SOME ANTHROPOGEOGRAPHICAL FEATURES OF URISIĆI SETTLEMENT
Dr. A. Suljić
15. PRIHVAT BOŠNJAČKIH PROGNANIKA I IZBJEGLICA U TUZLU ZA VRIJEME 171

RATA 1992.-1995. GODINE – PRILOG PROUČAVANJU PRISILNIH
MIGRACIJA
BOSNIAK REFUGEES AND DISPLACED PERSONS HOSTED IN TUZLA
DURING THE WAR 1992-1995. - ADDITION TO EXAMINATION ON FORCED
MIGRATIONS
Dr. A. Đozić, Dr. A. Suljić
16. KLIMA U SLIVU RIJEKE SPREČE I NJENE SPECIFIČNOSTI 187

CLIMATE IN THE SPREČA RIVER BASIN AND ITS COMMON
CARACTERISTICS
Mr. S. Smajić, Mr. S. Ahmetbegović
17. PROBLEM VISOKIH VODA NA PROSTORU GORNJE SPREČE 201

COMMON PROBLEMS WITH OVERFLOW IN THE GORNJA SPREČA AREA
Mr. S. Ahmetbegović, Mr. S. Smajić
18. MORFOSTRUKTURNE ODLIKE SLIVA RIJEKE SOLINE 211

MORPHOLOGICAL CHARACTERISTIC OF SOLINA RIVER BASIN
E. Hadžimustafić, Dr. A. Suljić, Dr. A. Baraković
19. FIZIONOMSKA DIFERENCIJACIJA SLIVA RIJEKE JALE 219

PHYSIOGNOMIC DIFFERENTIATION OF THE JALA RIVER BASIN
Mr. S. Smajić, Mr. S. Ahmetbegović
20. ORGANIZACIJA PROFESIONALNOG RAZVOJA NASTAVNIKA GEOGRAFIJE 229
U ZEMLJAMA EVROPE
ORGANIZATION FOR PROFESSIONAL DEVELOPMENT OF GEOGRAPHY
TEACHERS IN THE EUROPEAN COUNTRIES
Dr. Đ. Komlenović, Mr. D. Malinić
21. INOVATIVNI NAČINI IZVOĐENJA NASTAVE IZVAN UNIVERZITETSKIH 237

UČIONICA: "ISKUSTVENO UČENJE" KAO NASTAVNI METOD U VISOKOM
OBRAZOVANJU I NAČIN PODRŠKE LOKALNIM ZAJEDNICAMA KOJE SU
PREŽIVJELE GENOCID U BIH
TAKING HIGHER EDUCATION BEYOND THE CLASS ROOM:
EXPERIENTIAL LEARNING IN HIGHER EDUCATION AND CAPACITY
BUILDING IN POST-GENOCIDE COMMUNITIES IN BIH
H. Halilović
22. PLANIRANJE I PRIPREMANJE NASTAVNIKA GEOGRAFIJE ZA IZVOĐENJE 251

NASTAVE
LESSON PLANNING AND PREPARATION OF A GEOGRAPHY TEACHER IN
ORDER TO DELIVER A LESSON
Mr. E. Jahić
Zbornik radova PMF 4 i 5, 7 – 16 (2007-2008) Originalni naučni rad
GEOGRAFIJA, EKONOMIJA I SAVREMENA ENERGETSKO-RESURSNA

GEOPOLITIKA
GEOGRAPHY, ECONOMY AND CONTEMPORARY ENERGETIC-RESOURCE

GEOPOLITICS
Dr. Izet Ibreljić, redovni profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Tuzli,

Mr. sc. Dževad Mešanović, viši asistent, Azra Zaimović, profesor geografije, Prirodno-
matematički fakultet, Univerzitet u Tuzli
Sažetak
Savremena civilizacija je već duži period dospjela u "narkotičku zavisnost" od
energetskih resursa pa su i energetsko-resursni problemi veoma često predmet debata na
različitim nivoima koje dobijaju razne forme i postaju sve intenzivnije. Danas se u
svijetu svake godine proizvede i spali više od deset milijardi tona uslovnog goriva što
rezultira da se energetski resursi nezadrživo troše a istovremeno multipliciraju i
ekološki problemi pa je energija sve skuplja. Međutim, svijet ubrzano ulazi u fazu
razvoja u kojoj nema skuplje energije od nedostatka energije. Ova tematika se može
posmatrati sa mnogo aspekata. U ovom radu se to znatno reducira pa se energenti svode
na naftu i prirodni gas ali se svijet posmatra kao geopolitičan u čemu su geografija i
ekonomija uglavnom objektivna datost. No, bez obzira na to, čitalac će vjerovatno ipak
doći u situaciju da manje ili više aktivno razmišlja, ako ništa drugo, onda barem o
otvorenim pitanjima koja se ovdje postavljaju.
Ključne riječi: geografija, ekonomija, energetika, resursi.
Abstract
The longer time modern civilisation fell in "narcotic dependence" of energetic
resources and because of that energetic-recourse problems are very often a subject of
debates in different levels which are getting different forms and becoming more
intensive. Every year in the world it is produced and combusted more than 10 billion
tones of conditional fuel and the result of that is unrestrainable consumption of
energetic resources, ecological problems which are multiplying and energy is more
expensive. However, world is quicken entering in developmental phase in which lack of
energy is the most expensive energy. This topic can be observed with different aspects.
In this paper these aspects are significantly reduced so that resources are reduced to oil
and natural gas but world is observed as geopolitical in which geography and economy
are mostly realities. But, without regard therewith, reader will probably come in
situation to think actively less or more or at least think about an open questions which
are mentioned here.
Key words: geography, economy, energetic, resources.
I. Ibreljić, Dž. Mešanović, A. Zaimović
Uvod
Prije nekoliko decenija kretanje trupa ili tajni razmještaj raketa na određenom
geoprostoru su rezultirali bojazan nekih zemalja za sopstvenu bezbijednost. Posljednjih
godina međutim, oskudica energetskih resursa, prije svega nafte i prirodnog gasa
izaziva također bojazan za bezbijednost pojedinih zemalja. Energija dakle, sve više
postaje spoljnopolitičko oružje. Sticajem historijskih okolnosti odnosno posjedovanju
Sibira potencijal novog oružja našao se najvećim dijelom u vlasti Rusije. Koristeći to
ova zemlja nastoji da mnoge zemlje u svijetu uključi u međusobnu mrežu zavisnosti
posjednika i korisnika energije. Da bi zaštitili svoju energetsku infrastrukturu Evropljani
protežiraju energetsku liberalizaciju odnosno reciprocitet u energetskim odnosima sa
ovom zemljom kao i diversifikaciju izvora energije bez obzira što to mnogo više košta.
1. Evropsko-ruska energetska integracija kao realna mogućnost u Evropi

budućnosti
Multiplikovanje energetskih linija na relaciji Istok-Zapad evropskog geoprostora
odnosno integracija ovog Kontinenta u energetsku prije svega naftnu i gasnu mrežu je,
kao što je navedeno, predmet sve intenzivnijih debata koje imaju svoju geografsku,
ekonomsku i geopolitičku komponentu. Najvažniji budući naftovodi i gasovodi trebaju
u bliskoj budućnosti da povežu energetske izvore u Rusiji i Centralnoj Aziji sa tržištima
u EU. Tranzitirajući ekstrahovane energente na ovoj relaciji proizvođači ostvaruju
velike prihode a naftovodi i gasovodi treba da budu izvor prihoda i za zemlje kroz koje
prolaze po osnovu transportnih tarifa i rastućeg snabdijevanja ovim proizvodima. Riječ
je dakle, o "win-win" situaciji u kojoj svi imaju koristi.
Sa šireg geostrateškog aspekta energetsko povezivanje evroprostora dobiva osim
ekonomske i određenu geopolitičku sadržinu. Dosadašnji integracijski procesi u Evropi
bili su naime i ostali primarno ekonomskog karaktera i počeli su se odavno geografski
oblikovati od Irske do Rusije (sa eventualno Turskom). Ekonomsku ekspanziju ovog
dijela evroprostora kontinuirano je međutim, pratila manja ili veća oskudica resursa.
Dostignuti nivo razvoja početkom 21 stoljeća i razvojni ciljevi u narednim decenijama
još više potenciraju evropsku neophodnost raspolaganja odgovarajućim kvantumom,
prije svega energetskih resursa. Rusija se, uz Srednji istok i Sjevernu Afriku, nameće
kao geografski i ekonomski veoma povoljan partner sa kojim bi se mogao ublažiti ovaj
evropski deficit. Evropski integracijski proces u novonastalim okolnostima dobija novi
geografski okvir vizionarske degolovske Evrope od Atlantika do Urala ili pak
evroazijsku sadržinu u kome su na zapadnom dijelu locirani danas već tradicionalni
(kapital, tehnologija, znanje) a u istočnom dijelu sve oskudniji energetski (nafta, gas,
ugalj) resursi pa se saradnja među njima nameće sama po sebi. Prvi projekti na ovu
temu se manje ili više ubrzano operativno razrađuju. Nakon projekata koji se odnose na
transport nafte i gasa i prenos elektroenergije mogli bi uslijediti i projekti investiranja u
magistralne puteve, korištenje vodenih puteva, izgradnju interevropske željezničke
mreže, itd. Takvo interevropsko-rusko povezivanje dobija svoju potpuno novu
geografsku i ekonomsku sadržinu. Riječ je o geoprostorima od cca 4,5 odnosno 14,5
miliona km2. Ekonomsko-populacijski posmatrano, povezuje se geoprostor od cca 17
biliona GDP i cca 0,5 milijardi ljudi sa geoprostorom od 1,3 biliona GDP i cca 0,14
milijardi stanovnika. Ne zalazeći u analizu navedenih numeričkih indikatora,
pregovaračka pozicija EU i Rusije u novom sporazumu o strateškom partnerstvu i
saradnji čini se da je dobrim dijelom izjednačena. Evropljani koji pojedinačno najčešće
već imaju određene ekonomske i energetske bilateralne veze sa Rusijom kroz budući
8
Geografija, ekonomija i savremena energetsko-resursna geopolitika
zajednički sporazum zahtijevaju jednak pristup svih proizvođača gasovodima i

naftovodima, te odsustvo diskriminacije za strane investitore koji žele da participiraju u
eksploataciji rudnog bogatstva na ruskoj teritoriji i prelazak Rusije iz sistema "imitacije
demokratije" u okvire demokratskog sistema i ljudskih prava koji važe na Zapadu
Evrope obzirom da po njima "Rusi nikad nisu upoznali istinsku demokratiju" 1) . U
Rusiji se pak od EU traži ravnopravan tretman koji ne bi obuhvatio samo energetiku, a
evropski zahtjevi i nametanje istovjetnih demokratskih standarda se tretiraju kao
imperijalni kompleks. U suštini, po ruskom mišljenju buduće strateško partnerstvo
Rusije i EU uključuje kompleksan proces tranzicije njihovih odnosa. U osnovi dakle,
treba riješiti dva krupna pitanja i to: zahtjev EU sa liberalizacijom energetike kojim se
želi zaštititi njena energetska infrastruktura od strane kontrole i rusko protežiranje
manje ili više prikrivenih protekcionističkih principa.
U energetskoj geopolitičkoj igri u Evropi slučaj Kosova je specifičan i na njemu
se prelamaju geopolitički ali i energetski nesporazumi EU i Rusije. Naime, prema
srbijanskim procjenama 2) kosovske rezerve uglja pretvorene u tone ekvivalentne nafte
iznose preko 500 milijardi USD. Uz dugoročne investicije u rekonstrukciju postojećih
("Kosovo A" i "Kosovo B") i izgradnju novih ("Kosovo C" i "Kosovo D")
termoelektrana ovaj region bi mogao postati jedan od glavnih izvoznika elektroenergije
u JIE. Prema ekspertima Svjetske banke "lignit je dakle, najvažniji izvor energije na
Kosovu, ali već postoje planovi i o gasovodu i eventualnoj izgradnji gasne električne
centrale" 3) . Prema mišljenju jednog skandinavskog političkog analitičara status Kosova
je između ostalog "indirektna igračka u geostrateškoj igri svjetskih sila oko energetske
sigurnosti Evrope, naftnih rezervi, budućnosti UN i želje SAD da oslabe nacionalni
suverenitet i time internacionalizuju kontrolu nad svjetskim resursima nafte i drugim
prirodnim bogatstvima" 4) . Ovako (manje ili više modifikovano) razmišljanje ima danas
znatan broj pristalica.
2. Budući naftovodi i njihova geopolitička komponenta

Evropske rezerve nafte locirane su najvećim dijelom u sedimentnim zonama
(osobito u lagunama) u prostoru vlažne klime. Zapadna Evropa raspolaže samo sa 1,5%
svjetskih rezervi nafte uglavnom u norveškom i britanskom dijelu Sjevernog mora 5) dok
Rusija i Kazahstan posjeduju 6,4% svjetskih naftnih resursa. Iz tog razloga "bitka za
Kaspij" gdje se nalaze velike rezerve nafte i gasa sve više dobiva na intenzitetu. Prema
energetskim analitičarima EIA proizvodnja nafte bi se ovdje mogla najmanje dvostruko
povećati do 2015. godine (na preko 4,3 miliona barela dnevno). Ruski proizvodni i
transportni kapaciteti stiču vremenom na ovom geoprostoru sve veću konkurenciju.
Kinezi su već osigurali određene količine nafte nakon izgradnje kinesko-kazahstanskog
naftovoda a već se uveliko gradi i kinesko-kazahstanski gasovod. Tu je svakako i veliki
ruski naftovod za Kinu kapaciteta 80 miliona tona nafte godišnje koji se investicijski
privodi kraju.
Novoaktiviranim (2006. godine) meganaftovodom od Kaspija do turskog dijela
Mediterana nastoji se što više iskoristi centralnoazijske resurse i transportovati ih na
1)
"Le Monde", Paris, 18.10.2006.
2)
"Kwh" br.398, Beograd, mart 2007.
3)
"Ekonomist", br.388, Beograd, 29 oktobar 2007.
4)
"Politika" Beograd, 21.01.2008
5)
EIA 2007, str.10
9
Zapad mimo Rusije. Naime, naftovodom Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC naftovod)

dugačkim 1760 km u koji je investirano (uglavnom od strane zapadnih kompanija)
preko 4 milijarde USD transportovaće se upočetku oko milion barela dnevno
azerbejdžanske nafte a u strateškim planovima (SAD prije svega) u ove isporuke bi se
(zaobilazeći Rusiju) uključile i centralnoazijske zemlje. Strateški cilj Zapada osloboditi
se prevelike energetske zavisnosti od Rusije se na ovaj način dobrim dijelom realizuje.
Po Turcima, čijom teritorijom (u dužini preko 1000 km) ova naftna magistrala prolazi i
koji će samo na taksama po ovom osnovu zarađivati preko 300 miliona USD godišnje
ovo je "put svile" 21 stoljeća. U trci za izgradnju novih naftno transportnih puteva
uključene su posljednjih godina i balkanske zemlje prvenstveno kao “vezivno tkivo”
između kaspijskih resursa i EU potrošača. Prema nekim izvorima 6) 10-35 miliona tona
ruske nafte bi uskoro trebalo da se transportuje naftovodom dužine 280 km
investicijske vrijednosti 0,7 milijardi USD čiji bi vlasnici (51%) bile ruske kompanije
na liniji Burgas-Aleksandropolis koji zaobilazi ekološki kritične Bosfor i Dardanele.
Drugi, konkurentni tzv AMBO ili “američki” naftovod (povezuje Albaniju,
Makedoniju i Bugarsku) dužine 895 km, kapaciteta 30-40 miliona t/god koji bi se
gradio pretežno američkim kapitalom (cca 1,3 milijardi USD) bi povezivao Burgas i
Vloru u Albaniji.
Treći, Panevropski naftovod (PEOP) dužine cca 1300 km i skoro trostruko većeg
kapaciteta bi koštao cca 3,5 milijardi USD i još bi više trebao reducirati evropsku
ovisnost od ruskog naftnog "ventila" obzirom da bi se nafta dopremala iz Azerbejdžana,
Turkmenistana i Kazahstana (nastavak naftovoda od Bakua do Supse) do sjevernog
Jadrana uz direktno priključenje na Transalpski naftovod (koji snabdijeva Austriju i
Njemačku) i imao bi i širu ekonomsku i ekološku sadržinu (podzemni transport nafte-
trostruko, odnosno desetostruko jeftiniji od transporta brodovima, odnosno cisternama i
reducirani broj tankera u sjevernojadranskim lukama). Ovdje se dakle radi o većem
regionalnom integracijskom poduhvatu koji bi realizovala zajednička razvojna
kompanija kroz partnerstvo javnog i privatnog sektora. PEOP bi po prvim procjenama
predstavljao ekonomski rentabilan projekat i "ekološki naftovod" ali i svojevrstan
energetski most između naftom bogatog Kaspija i tržišta EU i zauzimao bi važno mjesto
na karti evropskih naftovoda.
Slika 1. Trasa budućeg Panevropskog naftovoda
6)
"Ekonomist", Beograd, 19 mart, 2007
10
3. Prirodni gas kao buduće spoljnopolitičko oružje

Svjetske rezerve prirodnog gasa se procjenjuju 7) na maksimalnih 71 triliona
kubnih stopa a njihova geografska distribucija po pojedinim zemljama je slijedeća:
U Rusiji se nalazi više od četvrtine svih rezervi gasa u svijetu

Rusija 27,8%
S. Arabija 3,9
UAE 3,5
SAD 3,1
Nigerija 2,9
Alžir 2,7
Venecuela 2,5
Irak 1,8
Ostatak svijeta
21,1 % Iran 15,6 %
Katar 15,1%
Slika 2. Svjetske rezerve prirodnog gasa po zemljama
Što se prirodnog gasa tiče, kao što se uočava Rusija je u još povoljnijoj poziciji u
odnosu na Zapadnu Evropu. Naime, offshore rezerve Sjevernog mora predstavljaju
samo 4% svjetskih rezervi gasa i relativno brzo će se iscrpiti u ritmu današnje
ekstrakcije. Nasuprot tome, Rusija raspolaže sa 25,6% svjetskih rezervi gasa (ispred
Irana i Arabije) i najveći je izvoznik prirodnog gasa osobito iz ležišta zone Tjumena
(srednji tok Oba), zapadnog Sibira i poluotoka Jamal.
Posljednje procjene ukazale su na znatno veće rezerve ovog energenta u odnosu na
ranije procjene u Centralnoj Aziji i Kini ali i na značajnu korekciju rezervi na niže u
Holandiji, Italiji, Norveškoj, Velikoj Britaniji i Nigeriji. Racio rezervi i očekivane
proizvodnje procjenjuje se na 65 godina. Najviše se interregionalne gasne konekcije u
budućnosti očekuju na relaciji Rusija i Centralna Azija prema Atlantiku i Pacifiku dok
bi se iz prostora Srednjeg istoka bilo za očekivati ekspanzivniji LNG izvoz pogotovo iz
Katara prema Sjevernoj Americi i Evropi a iz Australije prema azijskim potrošačima.
Gas je danas regionalna roba jer je transport gasa još uvijek primarno vezan za
gasovode a globalno tržište gasa je pak usko vezano za razvoj LNG terminala u kojima
se tekući ohlađeni gas (na -160°C) utače u specijalne brodove tankere i transportuje na
veliku daljinu. Ekonomski isplativ transport je već preko 2500 km a ovakva koncepcija
distribucije gasa otvara i mogućnost njegovih novih primjena. Dio isporučenog LNG-a
može biti distribuiran preko prihvatnih LNG terminala uz obalu ili rasplinjen i
transportovan cjevovodima u unutrašnjost zemlje. Ovakvu distribuciju koriste odavno
naročito Japan, Južna Koreja i još neke druge zemlje. U susjednoj Hrvatskoj se privodi
kraju studija izgradnje terminala na prostoru sjevernog Jadrana. Prema istom izvoru
procjenjuje se da bi svjetska potrošnja gasa do 2030 godine mogla rasti po prosječnoj
stopi od 1,9% godišnje i narasti sa cca 100 triliona (2004) na cca 163 triliona kubnih
stopa (2030). U zemljama OECD-a taj rast se procjenjuju po stopi od 0,4% a u ostalim
zemljama od 2,6% (pri čemu dominiraju Kina i Brazil sa stopom rasta od 4,1% godišnje
te Indija sa 3,5%). U OECD Evropi potrošnja gasa samo za proizvodnju elektroenergije
se, prema raspoloživim podacima 8) povećala sa cca 1,5 miliona TJ (1990) na cca 5,3
7)
EIA 2007, str. 40
8)
www.pei magazine.com, May 2008.
11
miliona TJ (2005) a do 2030 godine se prognozira prosječna godišnja stopa rasta

potrošnje ovog energenta od 1,4% i to prvenstveno u proizvodnji elektroenergije.
Gasni koridor Istok-Zapad zasad počinje na istočnoj obali Kaspijskog mora a
prema željama zapadnih energetskih stratega trebao bi počinjati dublje u evroazijskom
prostoru zaobilazeći Rusiju. Crno more postaje važan dio ovog koridora a Turska kao
nezaobilazna zemlja pri transportu energenata nastoji da što bolje valorizuje svoj
geopolitički položaj energetskog transportnog mosta i pojača uticaj u turkofonom
prostoru Evroazije što je dobrim dijelom kompatibilno sa interesima SAD. U SAD se
evropsku zavisnost od ruske energije korelira sa ruskim ekonomskim uticajem nad EU i
slabljenjem transantlanskih veza. Geopolitičke posljedice ruske energetske invazije na
EU kako to smatraju američki analitičari će rasti u korelaciji sa količinom ruske nafte i
gasa koja ulazi u EU i sa izgrađenim kapacitetima naftovoda i gasovoda. Pri tome treba
imati u vidu da su članice EU po ovom pitanju dosta različitih stavova počevši od onih
koje neprikriveno zastupaju ruske interese (Grčka, Kipar) preko protagonista strateškog
partnerstva (Francuska, Njemačka, Italija, Španija) i "hladnih" pragmatičara (Velika
Britanija, Češka) do hladnoratovskih pristupa ovoj temi (Poljska, Estonija, Litvanija).
Shodno tome svaka od ovih zemalja razvija i različite ekonomske bilateralne odnose sa
ruskim energosektorom a i konkretne ugovore o isporuci gasa zaključuju odvojeno.
Poseban problem u ovom kontekstu (uz odnose sa tranzitnim zemljama) su veoma
niske ruske investicije u proizvodnju i istraživanje novih ležišta gasa u Rusiji što pri
ekspanziji domaće tražnje u budućnosti može rezultirati problem ruskog gasnog bilansa
u dugom roku i bez obzira što se velike količine ovog energenta (po nekoliko puta nižim
cijenama) preuzimaju iz centralnoazijskih zemalja. Evropljani mogu u budućnosti biti
prisiljeni da neplanirano ulažu kapital u rješavanje eventualne gasne krize rezultirane
ovakvim ponašanjem ruskih firmi. Pored toga, zabrinjavajući djeluje i mogućnosti
povećanja cijena ruskog gasa iznad "psihološkog praga" odnosno mimo uobičajenih
kriterija koji vladaju na gasnom tržištu u određenom trenutku obzirom da se ponekad od
strane ruskih gasnih menadžera ističe da je za evropske kupce najvažnija stabilnost
isporuka a ne cijena. Pri tome treba imati u vidu i činjenicu da su proizvodni troškovi
ruskih gasnih polja ("Jamal" i "Štokman" prije svega) znatno viši od onih u Africi.
Situaciju na ovom planu još više usložnjavaju monopolsko ponašanje ruskog
"Gasproma" (istiskivanje "Šela" na "Sahalinu 2", promjena smjera isporuka sa
"Štokmana" npr) i nerealne želje ruskih kompanija za osvajanje svijeta kroz investiranje
u kontrolu nigerijskih, libijskih i alžirskih gasnih polja te eventualno snabdijevanje
Evrope afričkim gasom kroz tanssaharski gasovod (Nigerija-Niger-Alžir-EU) i
investiranje u gasovode u Kanadi (Jukon-Britanska Kolumbija-Alberta) i SAD (Aljaska-
južni dio SAD) itd. Ovakve namjere ruskih energetičara su naravno uglavnom teško
ostvarive. Prije svega, uz tradicionalno snabdijevanje južne Evrope alžirskim gasom
ovaj proces se danas još više intenzivira kroz nekoliko projekata i to: gasovod “Galti”
kojim bi se od 2011 preko Sardinije distribuiralo u Evropu 10 milijardi m3 gasa
godišnje, zatim drugi krak "Medgasa" kojim bi se alžirski gas transportovao u Španiju te
gasovod "Magreb" kojim bi se već od 2009 Španija snabdijevala alžirskim gasom preko
Maroka i Gibraltara. Osim toga, moćne konkurentske evropske i američke kompanije
su takođe zainteresovane za investiranje u 4300 km dugačak i 7,5 milijardi eura
finansijski "težak" transsaharski gasovod koji bi povezivao deltu Nigera sa Al Kaleom u
Alžiru 9) . Ovdje je naravno problem i politička kriza u Nigeriji "nakon perioda
petroeuforije" 10) .
9)
"Večernji list" Zagreb, 25.07.2007.
10)
"Reading Economic Geography" Blackwell Publishing Ltd, Oxford, 2004, str. 213
12
S vremena na vrijeme danas se pojavljuju i razmišljanja o stvaranju šire

međunarodne organizacije snabdjevača gasom tj. neke vrste gas-OPEC-a kao
decentralizovane organizacije. Bez obzira na specifičnosti gasnog tržišta u odnosu na
naftno (manje pokretljivo, manje pogodno u slučaju dirigovanja isporukama, dugoročno
utvrđivanje cijena, samo manje količine isporuka u tečnom stanju na globalnom nivou,
itd) potrošači gasa su već analizirali djejstvo ovog eventualnog udruženja sa različiti
aspekata (uticaj na velike potrošače, uticaj na članice eventualnog udruženja, uticaj na
globalno energetsko tržište, itd.). kako za sad stvari stoje do formiranja ovakve
organizacije neće uskoro doći.
4. Magistralni gasovod "Južni tok" versus gasovod "Nabuko"

Ekspanzivna ruska energetska politika prema rubnim dijelovima Evroazije
manifestuje se prije svega kroz intenziviranje planskih projekata odnosno programirano
investiranje u naftovode i gasovode koji bi povezivali zapadnu Evropu i energetski
bogate dijelove Rusije i postsovjeskog geoprostora koji je pod njenim političkim i
ekonomskim patronatom. Energenti u ovom slučaju postaju ne samo ekonomske nego i
geostrateške i geopolitičke sirovine. Geoekonomska dimenzija programiranog
investiranja u osnovi je inicirana geostrateškom logikom i zahtijeva svakako dublju
analitičku geostrateško logičnu analizu koja nije predmet ovog rada. Ovdje će se samo
ukratko navesti najvažniji gasni projekti koji bi mogli biti realizovani do 2020 godine i
imati, ekonomske i geopolitičke reprekusije na interevropske i transatlanske odnose.
Gasovod "Sjeverni tok", česta tema debatiranja na evropskim energetskim
sesijama ali i u različitim političkim forumima trebalo bi da bude alternativa ranije
izgrađenom gasovodu koji povezuje poluotok Jamal sa istočnom Njemačkom te da
morskim dnom (zaobilazeći Baltik i Poljsku) poveže Njemačku i Rusiju. Bez obzira što
su poljski planeri (u saradnji sa onim u baltičkim zemljama) ustvrdili da bi trasa ovog
gasovoda preko baltičkih zemalja i Poljske prema Njemačkoj (dakle članica EU) bila
dvostruko jeftinija skoro je izvjesno da će "Sjeverni tok" u njemačko ruskoj varijanti
biti preferiran od strane Evropske komisije.
Gasovod "Plavi tok" koji dijelom ide ispod Crnog mora i povezuje Rusiju i
centralnu Tursku ima zadatak da supstituiše transport gasa kroz ekološki već
problematične Bosfor i Dardanele te da osigura sigurno snabdijevanje sve ekspanzivnije
turske ekonomije značajnim resursom, a po nekima je uočljiva i njegova geopolitička
sadržina tj. reduciranje uticaja Turske na turkofone narode u postsovjetskoj interesnoj
zoni Rusije odnosno ZND-u.
Gasovod "Južni tok", projekat koji zajednički forsiraju ruski "Gasprom" i
italijanski "ENI" kroz "joint venture" aranžman kojim bi se prirodni gas transportovao
iz Rusije i Centralne Azije u Evropu preko Crnog mora je za sve tranzitne zemlje
"obećavajući komercijalno-energetski projekat". Ovaj gasovod koji ide od Novorosijska
dnom Crnog mora bi, prema najnovijim prognozama, trebao da se spoji sa bugarskim
gradom Burgasom i od Varne počinje račvati, na dva kraka. Jedan krak bi išao preko
Bugarske i Grčke do Brindizija u Italiji dok bi drugi pravcem sjever-zapad povezivao
Bugarsku, Srbiju, Mađarsku, Sloveniju i Austriju i dovodio ruski gas do Baumgartena
gdje je lociran veliki evropski sabirni centar gasa.
13
Slika 3. Prognozna trasa gasovoda "Južni tok"

Potpisivanjem ugovora sa Bugarskom o izgradnji ovog gasovoda (do 2014.
godine) kapaciteta 30 milijardi m3 godišnje Rusi su riješili važnu kritičnu tačku u daljoj
gasnoj ekspanziji prema Evropi. Rusko i bugarsko učešće u zajedničkoj kompaniji za
izgradnju i upravljanje gasovodom "Južni tok" na bugarskoj teritoriji (iznosi po 50%) te
naftovod Burgas-Aleksandropolis i rusko opremanje nuklearke "Belene" su prema
ruskim zvaničnicima 11) "zasnovani na istorijskim korenima i prošlosti koji su stvorili
bazu uzajamnog poverenja bez koga se ne može raditi ni u biznisu ni u politici" se
međutim, prema američkim političkim analitičarima tretiraju kao "rusko kompletiranje
monopola na bugarskom tržištu energetike" 12) U institucijama EU se nije poklonila
značajnija pažnja ovoj "velikoj ruskoj igri" za jačanje uticaja u Evropi.
Gasovod "Južni tok" se mogao nastaviti na već završeni gasovod "Plavi tok" ali je
taj pravac geostrateški ciljano izbjegnut da bi se onemogućilo Turskoj da kontroliše
ruske gasne tokove prema Evropi.
Dio trase "Južnog toka" kroz Srbiju je okvirno dogovoren rusko-srbijanskim
gasno-naftnim aranžmanom. Time je definisano "strateško partnerstvo između Srbije i
Rusije u oblasti toplotno-energetskog kompleksa dugoročno na desetljeća" 13 . Po
navedenom sporazumu u Srbiji bi se (do 2014 godine) trebalo, pored dionice
magistralnog gasovodnog sistema "Južni tok" izgraditi relativno veće gasno skladište u
Banatskom dvoru te rekonstruisati "Naftna industrija Srbije" ("NIS"AD). To sumarno u
ekonomskom smislu znači da Rusi postaju 51% vlasnici novoformiranih kompanija za
tranzitiranje i skladištenje prirodnog gasa u Srbiji i preuzimaju 51% akcija "NIS-a" uz
cijenu od 0,4 milijardi eura i uz ulaganje 0,5 milijardi eura.
Političke, ekonomske i geopolitičke rasprave na ovu temu su u Srbiji dugo trajale
pri čemu su se posmatrali više trenutni nego dugoročni aspekti ovog aranžmana
pogotovo u vezi prodaje "NIS-a". U ekonomskom smislu ovaj slučaj je po nama
najbolje pojasnio jedan poznati srbijanski ekonomist: "Na slučaju "NIS-a" porušeno je
pravilo broj jedan iz knjige ekonomije-da se oskudni resursi moraju valorizovati na
pravi način-što ređi resurs to viša cena. Bio je to školski primjer uplitanja političkih
interesa u ekonomske tokove, rušenje institucija tržišta kao što je tender i tako otvaranje
prostora za sumnje i transparentost odnosno zloupotrebe 14 "). Slično je na ovu temu
reagovala i Evropska komisija te menadžeri iz evropske gasne privrede.
11)
"Politika", Beograd, 18.01.2008
12)
13
BBC Russian.com, 25.01.2008
14
14
Za razliku od Srbije Mađari su u ovom gasnom aranžmanu ravnopravni partneri

obzirom da 50% učestvuju u izgradnji i shodno tome podjeli profita.
U Hrvatskoj, koju gasovod "Južni tok" zaobilazi smatra da je to odgovor na
hrvatsko odbijanje (iz ekoloških i strateških razloga) naftnog projekta. "Družba Adria"
kojim se ruska nafta trebala transportovati tankerima u svijet preko luke Omišalj. Ovdje
se smatra da Rusima ne treba dozvoliti da, kao što je to slučaj u Srbiji steknu monopol
nad hrvatskom energetskom infrastrukturom. U Sloveniji se gasovod "Južni tok"
prihvata obzirom da se nastoje diversifikovati energetski resursi i osigurati stabilnost u
gasnoj industriji. U Bosni i Hercegovini koju "Južni tok" takođe zaobilazi je postojala
naglašena nerealna želja u Republici Srpskoj da ovaj gasovod prođe kroz geoprostor
ovog bosanskohercegovačkog entiteta tim više što je kao i u Srbiji većinski kapital
naftne industrije takođe prodat Rusima (pod sumnjivim okolnostima). Eventualni
priključak na gasovod "Nabuko" je zasad znatno realnija opcija za BiH.
Geoekonomska strategija "Južni tok" odnosno gasnog umrežavanja Rusije i EU
odnosno povezivanje evropskih potrošača sa proizvođačima gasa iz bliskoistočnog
dijela evroazijskog Rimlanda označava još viši intenzitet energetske zavisnosti EU od
Rusije te kao takva ima naravno već danas alternativu verifikovanu kroz gasovod
"Nabuko".
Slika 4. Prognoza trasa gasovoda "Nabuko"

Zaključivanjem ugovora o izgradnji "Sjevernog toka" sa Njemačkom i "Južnog
toka" sa zemljama kroz koje bi on prolazio čini se da je Rusija stekla stratešku prednost
u programu gasnog snabdijevanja EU. Međutim velika gasna igra 21 stoljeća se
nastavlja. Gasovod "Nabuko" kojim se predviđa transport gasa iz Centralne Azije do
Evrope zaobilazeći rusku teritoriju čime bi se reducirala opasnost od ruske komercijalne
ili političke ucjene mada iniciran prije "Južnog toka" je neko vrijeme bio suočen sa
problemima vezanim za nemogućnost osiguranja potrebnih količina gasa za evropsko
tržište te razlika u pristupu ovom projektu od strane pojedinih članica EU (Njemačka
vezana za "Sjeverni tok", Italija za "Južni tok", itd.). U posljednje vrijeme međutim
uočava se da su te prepreke rješive. "Nabuko" gasovod je prema relevantnim
procjenama jeftiniji projekat od "Južnog toka" i podrazumijeva prolazak gasovoda kroz
pet zemalja koje bi u istoj srazmjeri od po 20% putem svojih nominiranih kompanija
investirale u ovaj projekat. Rješavanje problema "tehnički rezervi" sa Turskom
motivisanih pretežno političkim razlozima te novoutvrđene rezerve gasa u
Azerbejdžanu i Turkmenistanu kao i moguće priključenje iračkih i iranskih gasnih polja
ovom projektu (što naravno podrazumjeva rješavanje nuklearnih tenzija Zapada i ove
zemlje) su bitni preduslovi za intenzivnije reaktiviranje odnosno pretvaranje “Nabuko”
ideje u realan projekat. Projekat "Nabuko" pored manje ili više aktivno članica EU
15
forsiraju posebno SAD koje kritikuju ruske nabavke gasa od zemalja ZND-a koje
realizuju na Zapadu po trostruko većim cijenama koristeći komercijalnu prinudu i
stratešku kontrolu nad tim zemljama kao i činjenicu da se taj gas transportuje preko
ruske teritorije. Osim toga, u SAD se posebno naglašava činjenica da ruske kompanije
najveći dio ostvarenog profita investiraju u akviziciji strateško-energetske infrastrukure
u Evropi a znatno manje u transport i razvoj kapaciteta proizvodnje gasa. Ovakve
stavove podržava i većina članica EU ali svakako treba još riješiti čitav niz pitanja koji
otežavaju ili čak dovode u pitanje realizaciju ovog projekta. Svakako projekat "Nabuko"
u američkim geoenergetskim analizama nije samo alternativa snabdijevanja Evrope
gasom i faktor reduciranja ekonomske i energetske moći Rusije već i geostrateški
projekat kojim se trebaju mijenjati politički odnosi i interesne sfere u kaspijskom
geoprostoru odnosno jačanje zapadnih uticaja u centralnoj Aziji.
Kako će se stvari na planu budućih gasnih sistema dalje odvijati danas je teško
predvidjeti ali kao ozbiljno treba uzeti i razmišljanje nekih energetskih analitičara da
projekti "Južni tok" i "Nabuko" dugoročno posmatrano i nisu konkurenti. Pored toga,
ima mišljenja da će ovdje ipak biti riječ o jednom projektu pa je moguća i svakako
neophodna u budućnosti saradnja Rusije, i EU i SAD da se on čim prije realizuje.
Zaključak
U savremeno doba energenti predstavljaju ne samo ekonomske već i geostrateške i
geopolitičke resurse i često se tretiraju kao spoljnopolitičko oružje koje se koristi u
skladu sa ekonomskim ali i geopolitičkim interesima. Geoekonomska dimenzija
nadmetanja u ovladavanju energetsko-resursnim potencijalom i kontrole transportnih
puteva od proizvodnje do potrošnje danas je posebno aktuelno na evroazijskom
prostoru.. U centru ekonomske i energetsko-geopolitičke igre su Rusija, EU i SAD ali i
mnogi drugi učesnici koji pokušavaju da u njoj profitiraju na ekonomskom,
geostrateškom i geopolitičkom planu. Prezentirani rad je imao za cilj da izloži samo
segmente ove veoma aktuelne tematike ne zalazeći u detaljizaciju i samo nagovjesti
neke aspekte moguće budućnosti veoma složenih globalnih odnosa proisteklih iz
energetsko-resursnog kompleksa.
Reference
1. Vasilenko, I.A., "Geopolitika", Logos, Moskva,2003
2. Agnew,J, "Geopolitics", Routledge, London,1998
3. Darabadi,P., "Geoistorija Kaspijskoga regiona i geopolitika savremenosti",
"Elm", Baku, 2002
4. Gadžiev, K.S., "Geopolitika Kavkaza", "Meždunarodnie otnošenija", Moskva,
2003
5. Kolosov,V.A., Mironenko, N.S., "Geopolitika i političeskaja geografija",
"Aspekt Press", Moskva, 2001
6. EIA 2007
7. "Kwh" br.398, Beograd, mart 2007
8. "Ekonomist", Beograd, 2008
9. "Reading Economic Geography", Blackwell Publishing Ltd, Oxford, 2004
10. "Politika", Beograd, 2008
11. www.BBC Russian.com
12. www.pei magazine.com
16
Zbornik radova PMF 4 i 5 , 17 – 25 (2007-2008) Originalni naučni rad
TRANSGRANIČNA SARADNJA KAO FAKTOR REGIONALNOG RAZVOJA –

PRIMER ŽELEZNIČKOG SAOBRAĆAJA IZMEĐU SRBIJE I BOSNE I
HERCEGOVINE
CROSS-BORDER COOPERATION AS A REGIONAL DEVELOPING FACTOR-

EXAMPLE, RAILWAYS BETWEEN SERBIA AND BOSNIA AND
HERZEGOVINA
Dr. Đurđica Komlenović, naučni saradnik, Pedagoški institut u Beogradu,
Mr. Emilija Manić, asistent, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu
Sažetak
U radu se daje osvrt na mogućnost transgranične saradnje Srbije i Bosne i
Hercgovine kroz ulaganja u zajedničke infrastrukturne projekte, u prvom redu
železničke. Povezivanje rudarskog i industrijskog Tuzlanskog basena i plodne
Semberije sa jedne strane, sa Podrinjem i Posavinom, sa druge strane aktuelno je još iz
perioda XIX veka, da bi tokom XX veka dobilo na još većem značaju sa
proklamovanjem Koridora X kao panevropskog koridora. Datim železničkim trasama
otvara se mogućnost pomenutim regijama brzog i efikasnog uključivanja u evropski
saobraćajni sistem. U datom istraživanju se iznose ključni razlozi postojanja i
modernizacije ovih trasa, kao i njihov uticaj na ukupni regionalni i ekonomski razvoj
posmatranog područja, ali i obeju država u celini.
Ključne reči: transgranična saradnja, železnica, regionalni razvoj, železničke trase
Abstract
In this article we are trying to give one possible chance of cross border
cooperation between Serbia and Bosnia and Herzegovina through infrastructure
projects, in the first place through railroad projects. Economic connections between two
regions in these countries – mine and industrial Tuzla basin and fertile Semberia region,
has been actual for a long period of time in the history, but the real attraction it gains
with proclamation the Corridor X as the most important pan European corridor in the
Southeast Europe. With these railroads, Serbian and Bosnian border regions got new
wave of fast and efficient incorporation in the European traffic system. In this research,
we bring out main reasons for existence and modernization of these railroads, as well as
their influence on the over whole regional development.
Key words: cross border cooperation, railroad, regional development, railroad
corriodors
Đ.Komlenović, E. Manić
Uvod
Većina država u Evropi danas transgraničnu saradnju među susedima posmatra
kao vid poboljšanja sigurnosti i uspostavljanja veza u svojim pograničnim zonama, ali i
kao nove mogućnosti za ubrzaniji ekonomski razvitak tih zona. Na žalost, tokom
proteklih deceniju-dve, prostor Balkana nije bio najpoželjnije mesto za širenje ideja o
međusobnoj pograničnoj saradnji. Zbog toga, svi projekti koji promovišu transgraničnu
saradnju dobijaju na važnosti, a to se prevashodno odnosi na infrastrukturne projekte,
čiji je cilj realizacija ideje međusobnog povezivanja. U tom kontekstu posmatraćemo
mogućnosti uspostavljanja međusobne saradnje između Srbije i BiH na pitanjima
projekta realizacije mežusobnog železničkog povezivanja.
Prva razmišljanja o izgradnji pruga, „gvozdenih mostova“, na prostoru Balkana
datiraju od sredine XIX veka. Još tada se železnica videla kao neosporan faktor
ekonomskog razvoja, ali i kao važan integrišući segment prostora kroz koji prolazi.
Turskoj i Austro-Ugarskoj monarhiji bila je neophodna saobraćajna veza sa Carigradom
i Bečom i dalje sa Evropom, a ona je najjeftinija i najproduktivnija „gvozdenim putem“
koji vodi kroz Srbiju i kroz Bosnu.
Posle Berlinskog kongresa Srbija je zaključila Konvencije sa Austro-Ugarskom o
izgradnji železničkih pruga na svojoj teritoriji u dužini od oko 450 km (Nikolić, J.,
1980). Gradnja prve srpske državne železnice, Beograd-Niš, počela je 12. juna 1881.
godine. U isto vreme gradi se pruga i most preko Save od Beograda do Zemuna. Radovi
su završeni i deonica je puštena u saobraćaj 20. avgusta 1884. godine. Nakon puštanja
prve pruge, radovi se nastavljaju na pruzi Niš-Vranje-Ristovac 1 . Na makedonskoj
teritoriji izgrađena je pruga od Skoplja do Ristovca i puštena je u saobraćaj 6. maja
1888. godine, tako je uspostavljen železnički saobraćaj od Zemuna i Beograda, preko
Niša i Ristovca i dalje do Skoplja, na taj način povezane su, srpkom državnom
železnicom, dve moćne države, Austro-Ugarska na jednoj i Turska na drugo strani.
Od puštanja u saobraćaj prve pruge pa do 1904. godine trasirane su i izgrađene
kraće deonice lokalnih pruga normalnog i uskog koloseka.
Postojeći železnički koridori između dveju zemalja

Razmišljajući o boljem povezivanju susednih krajeva Srbije i Bosne, već krajem
XIX veka planirana je izgradnja pruge normalnog koloseka na relaciji: Valjevo-
Osečina-Zavlaka-Loznica-bosanska granica i Ruma-Šabac-Lešnica-Loznica. Ove
deonice postupno je gradila država uz ustupanja privatnim koncesionarima 2 . Radovi na
pruzi Osečina-Zavlaka-Loznica-bosanska granica počinjali su uoči svih ratova na našim
prostorima u XX veku, prekidani su i do danas nisu završeni. Pruga Ruma-Šabac-
Lešnica-Loznica-Brasina-Zvornik funkcionisala je sa malim prekidima, za putnički i
teretni saobraćaj, a radovi na remontu pruge planirani su za poslednju deceniju prošlog
veka.
U isto vreme na prostorima Bosne i Hercegovine Austro-Ugarski poglavar u Bosni
i Hercegovini, Kalaj, predložio je 1896. godine Ministarstvu rata da se izgradi pruga do
Zvornika gde bi se sastajale četiri trase/kraka: Rača-Bijeljina-Zvornik; Brčko-Brezovo
1
Ristovac je naseljeno mesto na granici sa Makedonijom.
2
Uslovi izgradnje pruge regulisani su članom 1. Zakona o građenju i eksploataciji novih
železnica, 6.decembar 1898. godine, objavljeno u „Srpskim novinama“ broj 281 od 23.
decembra 1898. godine.
18
Transgranična saradnja kao faktor regionalnog razvoja – primer železničkog saobraćaja
između Srbije i Bosne i Hercegovine
Polje-Bijeljina-Zvornik; Lukavac-Sprečko polje-dolina Drinjače-Zvornik i Zavidovići-
Olovo-Kakanj-Zvornik. Ove pruge koje presecaju Posavinu i donje Podrinje, po
procenama stručnjaka, imale bi veliki značaj za vojni, ekonomski i kulturni razvoj ovih
krajeva. Ubrzo su počeli istraživački radovi na potezu tunela Križevići, a izgradnja
železničke pruge odložena je za neko drugo vreme.
Ovaj poduhvat i mnogi drugi, koje su projektovali austro-ugarski stručnjaci,
završen je omladinskim radnim akcijama u drugoj polovini prošlog veka (pruga Tuzla-
Zvornik upravo je izgrađena omladinskim radnim akcijama). Programom modernizacije
železničke mreže Bosne i Hercegovine do 1975. godine bilo je planirano da se završi
studija i projekti oko izgradnje pruge normalnog koloseka Tuzla-Zvornik. Radovi na
modernizaciji pruge su počeli tek 1987. godine. Nakon pet i po godina gradnje, na
deonici pruge Živinice-Zvornik, dugoj 45,3 km, 17. januara 1992. godine prošao je prvi
teretni voz koji je prevozio „golfove“ iz vogošćanskog TAS-a. Ovim činom zvanično
je obeležen završetak pruge Tuzla-Zvornik, odnosno, uspostavljena je veza izmedju
Sarajeva i Beograda. Prugom Sarajevo-Tuzla-Zvornik-Ruma-Beograd, nakon svečanog
otvaranja, krenuli su i drugi teretni vozovi.. Samo za jedan mesec prugom Tuzla-
Zvornik propušteno je 270 vozova sa oko 216 000 netotona raznog tereta (Železničke
novine, br. 1680. od 22. januara 1992). U isto vreme ŽTP-a Sarajevo i Beograd
usaglasili su red vožnje za putnički saobraćaj koji treba da krene krajem maja. Teretni
vozovi su natovareni gvozdenom rudom iz Omarske za železaru u Smederevu, koksom
iz Lukavca za Loznicu, ugljem iz tuzlanskog basena za Loznicu i za druge kupce,
automobilima i glinicom za srbijansko tržište. Iz pravca Rume prevožen je raznovrstan
teret koji u Bosnu i Hercegovinu ulazi samo ovom šinskom vezom. Saobraćaj na ovoj
pruzi pratile su i neznatne poteškoće kao što su otežano snabdevanje dizel gorivom i
smanjena brzina vozova na srbijanskoj strani uzrokovana ne remontovanom prugom.
Po procenama stručnjaka prave i pune efekte pruga će imati kada bude osposobljena za
brzinu vozova od 120 km na sat, a to zahteva hitnu modernizaciju pruge Ruma-
Zvornik. Rat koji je zahvatio Bosnu i Hercegovinu prouzrokovao je prekid svih
komunikacija sa Srbijom. Saobraćaj na pruzi Tuzla-Zvornik prekinut je 26. aprila 1992.
godine.
Privatna pruga normalnog koloseka Šid-Sremska Rača-Sava, u dužini od 28,4 km
predata je u saobraćaj 22. oktobra 1912. godine. Od Bosanske Rače do Ugljevika
Austro-Ugarska je sagradila prugu uskog koloseka u dužini od 44 km. Ovom prugom
iz Ugljevika do Bosanske Rače, i dalje Savom, prenošen je ugalj, a iz Sremske Rače
do Šida prevožen je šljunak. O putničkom saobraćaju, u ovo vreme, nije se ni
razmišljalo. Povezivanje sremske i bosanske strane, prugom normalnog koloseka desilo
se posle Drugog svetskog rata. Jula meseca 1950 godine, uski kolosek od mosta na Savi
do Bijeljine u dužini od 19,9 km zamenjen je normalnim kolosekom. Narednih 55
godina, na ovoj pruzi odvijaće se redovan putnički i teretni saobraćaj. Danas je ovo
međunarodna pruga, dužine 44 km, 25 km u Srbiji i 18 km u Bosni i Hercegovini.
Povreno saobraćaju teretni vozovi koji prevoze: šljunak, drvo, industrijsku so, žitarice,
staro i armirano gvožđe, veštačko đubrivo i naftne derivate.
Zajednički projekti u oblasti železničkog saobraćaja - pan-evropski koridori

Jedna od prvih prioritetnih mera prilikom uspostavljanja transgranične saradnje
jeste jačanje prostornog, fizičkog i infrastrukturnog integriteta prekograničnih oblasti.
To se postiže, pre svega, jačanjem međugranične infrastrukture i rešavanjem onih
problema koji su za susedne države od interesa. Tek nakon toga sledi drugi prioritet koji
19
podrazumeva jačanje prekograničnih inicijativa u cilju olakšavanja integracije tržišta i

povećavanja koherentnosti među lokalnim zajednicama.
Uspostavljanju graničnog železničkog saobraćaja između SR Jugoslavije i Bosne i
Hercegovine prethodio je Sporazum između Savezne vlade SRJ i Ministarskog saveta
BiH potpisan juna 1998. godine, koji predvidja da se železnički saobraćaj između dve
države odvija na graničnim prugama Brasina-Zvornik Novi i Sremska Rača Nova-
Bijeljina. Međudržavni politički razlozi su odložili primenu pomenutog Sporazuma.
Februara 1999. godine potpisan je Privremeni sporazum između „Zajednica
Jugoslovenskih železnica“ i „Bosanskohercegovačke željezničke javne korporacije“ o
regulisanju međusobnih odnosa i odvijanju saobraćaj na pruzi Brasina-Zvornik Novi.
Sporazumom je predviđeno da redovni teretni saobraćaj na graničnoj pruzi može da
otpočne 10. marta 1999. godine i da je moguć prevoz preko Kalesije i Tuzle do Doboja
(Kostadinović, S., 2000).
Razvojem železničkog saobraćaja na ovoj pruzi stvoreni su uslovi za komercijalni
prevoz putnika i robe iz Bosne i Hercegovine ka Srbiji i obrnuto. Prvi voz koji je prošao
prugom Brasina-Zvornik Novi-Tuzla prevozio je hlor iz Rumunije za Tuzlu a iz pravca
Doboja vagoni su bili natovareni ugljem koji se isporučuje u Novom Sadu. Isporuka
gvozdene rude, natovarene predratne 1992. godine, iz Ljubije ka Smederevu preko
Doboja i Zvornika krenula je avgusta 1999. godine 3 . Teretni saobraćaj na ovoj pruzi
odvija se i danas.
Prugama Šid-Sremska Rača-Sava i Tuzla-Zvornik- Ruma uspostavljen je
železnički saobraćaj između istočne Bosne i Hercegovine i zapadne Srbije i obema
državama je to otvorilo mogućnost znatno većeg ekonomskog povezivanja, ali i
uključivanje preko Rume i Šida na pruge i puteve evropskog značaja 4 kao i na
železnice na Koridoru X. Ovo nije samo važno sa aspekta Srbije i Bosne i Hercegovine,
već i sa gledišta članica Evropske unije (EU). Saobraćajna povezanost u regionu
zapadnog Balkana je za zemlje članice EU značajna s gledišta tranzitnog saobraćaja.
Efektivna saobraćajna mreža predstavlja preduslov za slobodno kretanje robe i putnika i
uslov za ekonomski razvoj. Saobraćajna, pa i železnička mreža zemlja zapadnog
Balkana, dugoročno posmatrano treba da postane sastavni deo proširene transevropske
saobraćajne osovine mreže TEN.
EU potencira infrastrukturne projekte kod zemalja-kandidata prilikom
sprovođenja procesa stabilizacije i pridruživanja EU. Pokazalo se da izgrađenost jedne
teritorije u infrastrukturnom pogledu doprinosi daleko jednostavnijem i lakšem
inkorporiranju u zajednicu kakava je EU. Definitivno, postoji jasna strategija EU oko
saobraćajne politike i razvoja saobraćajne infrastrukture na teritoriji Unije, ali i prema
njenim graničnim područjima i teritorijama potencijalnih kandidata za ulazak u EU.
Svaćeno je da je za ekonomsko i političko povezivanje, odnosno jaču koheziju kojoj EU
stremi, jedan od neophodnih uslova i njeno bolje infrastrukturno povezivanje.
Tranzitne saobraćajnice u regionu zapadnog Balkana su veoma važne za
međunarodnu trgovinu, pre svega, novih zemalja-članica EU. Strategija za izgradnju
3
Proizvodnja i prerada gvozdene rude u Ljubiji otpočela je 2000 godine, ubrzo je počela i
redovnija isporuka rude ka Srbiji.
4
Pruga E70 čini deo magistralnog pravca koji je definisan Evropskim sporazumom o najvažnijim
železničkim prugama (AGC) potpisanim 1986. godune. Ova magistralna pruga se proteže od
Pariza preko Modane, Torina, Milana, Trsta, Ljubljane, Zagreba, Beograda, Niša, Sofije,
Istambula do Ankare.
20
mreže infrastrukture pan-evropskih koridora na teritoriji Balkana zasniva se na nekoliko
ključnih principa (Grupa autora, 2004):
 Strateškoj saobraćajnoj mreži za transport putnika i robe, koju sačinjavaju
multimodalne saobraćajne veze i saobraćajni čvorovi, a sastavni deo ove mreže
je povezivanje sa saobraćajnom mrežom celog regiona i sa pan-evropskim
saobraćajnim koridorima i sa mrežama TEN-T i TINA;
 Prioritetno je obnavljanje postojeće infrastrukture (sa naglaskom da bi
investicije u novu infrastrukturu trebale biti minimalne);
 Pri izgradnji saobraćajne mreže koriste se principi politike saobraćaja EU
(osnova privrednog razvoja i razvoja saradnje između pojedinačnih vrsta
saobraćaja, a prednost se daje onim vrstama saobraćaja koje manje opterećuju
životnu sredinu);
 Investicioni program za realizaciju plana infrastrukture saobraćaja zasniva se
na ekonomskoj istrajnosti projekata (na osnovu dosadašnjih iskustava visina
investicija bi se trebala kretati na nivou oko 1 – 2% HDP (grubog domaćeg
produkta) u zemlji);
Karta 1: Železnice na pan-evropskim koridorima zapadnog Balkana
Izvor: Group of authors (2002). European Comissinon TINA-VIENA- Transport

Strategies,Viena.
Nakon završetka ratnih sukoba na teritoriji bivše SFRJ, 1997. godine u Helsinkiju
održana je Konferencija o panevropskim koridorima. Na ovoj konferenciji predloženo
je uspostavljanje Koridora X, koji je nasledio transportnu rutu kroz Jugoistočnu Evropu
iz vremena pre ratnih sukoba. Ova trasa je bila od izuzetnog značaja za povezivanje
Zapadne Evrope sa Grčkom i Turskom. Saobraćajni koridor X bio je veoma prometan i
korišćen pre devedesetih godina prošlog veka.
Ovaj koridor predstavlja okosnicu pan-evropske mreže na Balkanu, a za države
kroz koje prolazi ili koje su u njegovom neposrednom okruženju, čini najznačajniju
21
saobraćajnu arteriju. Koridor X čine drumske i železničke saobraćajnice u dužini od

2500 km. Postojeću mrežu koridora, na ovim prostorima, neophodno je rekonstruisati i
modernizovati. Realizacija ideja oko njegove rekonstrukcije i dogradnje zaživela je na
Ministarskoj konferenciji u Solunu 2001. godine, kada je potpisan Memorandum o
razumevanju od strane ministara saobraćaja zemalja kroz koje prolazi koridor (Austrija,
Slovenija, Hrvatska, Mađarska, Srbija (i Crna Gora), Bugarska, Makedonija i Grčka) o
intenziviranju rada na njegovoj rekonstrukciji i izgradnji. Ovaj Memorandum
podrazumeva rekonstrukciju Koridora X, odnosno rekonstrukciju drumskog pravca u
dužini od 2300 km, kao i železničkog pravca dužine 2529 km. Memorandum
podrazumeva i rekonstrukciji i izgradnji Koridora Vc. Za izgradnju i rekonstrukciju
mreže na ovim prostorima planirano je 16 milijardi EUR.
Ukupna dužina pruga na teritoriji Srbije, u okviru Koridora X, iznosi 867 km, od
čega je 251 km sa duplim kolosekom. Elektrificirano je 80% pruga. Glavna trasa
železničkog koridora je 100% elektrificirana i 40.3% sa duplm kolosekom. Ogranak C
je u celini sa dizel lokomotivama, a ogranak B je 100% elektrificiran i 97.6% čini
jednopružni kolosek. Modernizacija je neophodna na sektor Šid-Beograd i Subotica –
Beograd. U procesu modernizacije Koridora X, EU je predvidela još nekoliko projekata
na teritoriji Srbije a to su:
 dupliranje koloseka na relaciji Tovarnik – Beograd (120 km) sa rokom do
2010. godine, a pod pokroviteljstvom nacionalnog budžeta, Evropske
investicione banke (EIB) i Svetske banke;
 dupliranje koloseka na relaciji Subotica – Stara Pazova (150 km) sa rokom do
2010. godine i pod istim pokroviteljima kao u prethodnom projektu;
 elektrifikacija pruge od Dimitrovgrada do Kalotrine – finansira EIB;
 izgradanja mostova kod Novog Sada i Ostružnice – finansira EIB;
 modrenizacija pravaca Beograd – makedonska granica- finansira EIB i
 modernizacija pravca Beograd – Horgoš.
Ako se upitate kakve konsekvence ima izgradnja jednog ovakvog koridora za BiH,
s obzirom da on ne prolazi kroz teritoriju date države, odgovor se nalazi u činjenici da
Koridor X za BiH predstavlja paralelan železnički koridor njenoj nacionalnoj
železničkoj mreži, te da se ona poprečnim trasama na njega direktno naslanja. Od
posebne je vežnosti činjenica da se ogranak Koridora V, Koridor Vc, koji prolazi kroz
BiH, ukršta sa Koridorom X u neposrednoj blizini teritorije BiH. Svakako će
modrenizacija i funkcionisanje jednog ovakvog sistema pan-evropskih železničkih
koridora usloviti brže napredovanje ekonomije zemalja kroz koje prolaze i koje se
nalaze u njihovom neposrednom susedstvu. Zbog toga je i izgradnja i rekonstrukcija
Koridora X postala veoma važna i za BiH.
Drugi važan koridor za prostor zapadnog Balkana, odnosno Srbiju i BiH, jeste
Koridor V, odnosno njegov ogranak Vc, koji ima za cilj povezivanje Centralne i Istočne
Evrope sa Jadranskim morem.
Koridor V i njegov ogranak Vc dobija na značaju posle 2004. godine kada je
EU proširila svoje članstvo na istok. Razvojem koridora planirano je da se podstakne
infrastrukturno uključivanje novih zemalja-članica u postojeći saobraćajni sistem EU.
Sa aspekta potencijalnih kandidata za učlanjenje u EU, oba pomenuta koridora, a pre
svih koridor Vc, postaju značajni jer su prva spona tih zemalja sa teritorijom i tržištem
EU. Koridor Vc jeste deo Koridora V (karta 2), koji je za BiH najvažnija saobraćajnica.
Preko njega se BiH „kači“ i na Koridor X, a nakon modernizacije železničkog transport
i uspostavljanja redovinih železničkih linija na ovom koridoru, šanse za realizaciju
22
transgraničnih infrastrukturnih
projekata sa susednim državama se Karta 2: Pan-evropski Koridor V i njegov
umnogome uvećavaju (u prvom ogranak Vc
redu sa Hrvatskom, a posredno i sa
Srbijom). Kako je politika regiona
već odavno uspostavljena u EU,
tako se nove čalnice svesrdno
podržavaju uspostavljanju
interregionalne i transgranične
saradnje. Upravo u tom smilsu je i
predlog modernizacije železničkih
koridora između Srbije i BiH, kao
spone i osnovine razvoja za
pogranična područja obeju država,a
li i jačanje njihove međusobne
saradnje.
Zašto je važno uspostavljanje
železničke mrže između Srbije i
BiH? Definitivno je nakon ratnih
sukoba smanjen obim trgovanja na
čitavoj teritoriji bivše SFRJ.
Međutim, već sa prvim godinama
primene Dejtonskog sporazuma u
BiH, obim spoljnotrgovinske Izvor: Group of authors, (2005). PAN-
razmene sa Srbijom raste i on čini EUROSTAR – Pan-European Transport
oko 6% ukupnih Corridors and Area Status Report. Final
sopoljnotrgovinskih poslovanja u Report. HB-Verkehrsconsult GmbH i VTT
regionu (www.stabilitypact.org). Technical Research Centre of Finland,
Sa aspekta privrede Srbije, prostor Hamburg-Espoo.
BiH je ogromna resursna baza i
interesantno tržište za plasman
srpskih proizvoda:
 Rudnici uglja u Federaciji predstavljaju jedna od najvećih u ovom delu
Balkana i prugom Banovići – Tuzla vrši se trenutno transport uglja iz rudnika
uglja u elektranu, a potencijalno predstavlja moguć izvozni artikal u Srbiji,
prugom Tuzla-Zvorni-Rača;
 U Republici Srpskoj se nalazi rudnik železne rude koja se transportuje u
zapadnu Srbiju, posebno u čeličanu u Smederevu. Boksit i aluminijeve rude se
transportuju u Zvornik Novi. Drvo se izvozi u Srbiju;
 Celokupna teritorija BiH predstavlja tržište za industrijsku robu i
poljoprivredne proizvode iz Srbije, koji se u slučaju kabastih tereta najbolje
prevoze železnicom.
Porast obima produkcije u BiH se očekuje posebno u slijedećim industrijskim
oblastima i s obzirom na to pedstavlja u budućnosti perspektivne eksportne regione,
između ostalih, i za Srbiju:
 Kakanj i Tuzla (vađenje uglja)
 Ljubačev (veliki silos za proizvodnju brašna)
 Bačevici (fabrika za proizvodnju aluminija)
23
 Zenica (čeličana)
 Lukavac (koks, hemijska industrija)
Za sve ove moguće trgovinske odnose veoma važan momenat je razvoj
saobraćajne infrastrukture, a posebno železnice. Na dva najvažnija železnička pravca u
BiH nadovezuju se pruge u Srbiji i oni čine približno 70% ukupne železničke mreže u
BiH:
 Ploče – Mostar – Sarajevo – Zenica - Doboj –Bosanski Šamac – Vinkovci
(saobraćajni čvor u Hrvatskoj na relaciji Zagreb-Beograd) – deo Koridor Vc
koji vodi od Budimpešte do luke Ploče;
 Bosanski Novi – Bihać – Prijedor - Banja Luka – Doboj – Tuzla – Zvornik – i
dalje u Srbiju – paraleleni pružni pravac Koridoru X.
Železnička mreža BiH je pod upravom dveju kompanija: “Željeznica Federacije
BiH” i „Železnica Republike Srpske”. Svaka od ovih kompanija u pravlja onim delom
železničkih koridora koji prolaze kroz njenu teritoriju. Na karti 3, ljubičastom bojom
označene su deonice železničke mreže u Bosni i Hercegovini koje spadaju u Federaciju
Bosne i Hercegovine, a plavom bojom su označene deonice kojim upravlja poduzeće
„Željeznica Republike Srpske”. Dvostrukom linijom su označene deonice sa prugama sa
dva koloseka, a jednostruka linija prikazuje pruge sa jednim kolosekom.
Postojeće stanje železničke mreže BiH govori da je neophodno uspostavljanje
saradnje sa susednim državama, a ako se tome priključe i činjenice o spoljnotrgovinskoj
saradnji, uspostavljanje železničke veze sa Srbijom dobije svoj puni smisao. Železnička
mreža jeste važan segment ukupne infrastrukturne opremeljenosti jedne teritorije, pa bi
zbog toga uspostavljanje jedne transgranične saradnje između Srbije i BiH po pitanju
realizacije infrastrukturnih projekata bilo od preke potrebe i važnosti za obe države.
Konačno, sa železničkim saobraćajem pogranične oblasti obe države bi ekonomski
prosperirale, a privrede obeju zemalja bi imale neprocenjive koristi od uspostavljanja
mogućnosti transporta robe i putnika.
Zaključak
Transgranična saradnja pedstavlja način uspostavljanja veza među susedima, ali
istovremeno i osovinu ukupnog razvoja i sigurnosti na datim područijima. Zemlje
Balkan definitivno mogu ubrzati svoj ekonomski oporavak i razvoja kroz transgraničnu
saradnju. Mogućnost pojedinačnih zemalja da privuku strane investitore umnogome
zavisi od njihovog položaja u odnosu na širi region u kome se te države nalaze i
mogućnosti uspostavljanja efikasne regionalne saradnje. U cilju ubrzavanja ekonomske
saradnje svakako se pažnja mora posvetiti i izgradnji infrastrukture koja takođe mora
biti integrisana u regionu. Zbog toga se kao mogućnost buduće pogranične saradnje dve
države, Srbije i BiH, ističe rad na modernizaciji i izgradnji železničkih koridora, čime bi
se povezale ne samo ove dve zemlje, već i sva tržišta koja se oslanjaju na njih. U
prošlosti su postojali izgrađeni železnički koridori između dveju država, koji su u dva
pravca spajali pomenute zemlje. Nakon ratnih dešavanja na prostorima bivše SFRJ i
uspostavljanja mira, ponovo je pokrenuta ideja oko uspostavljanja železničkog
saobraćajua između dve države.
Kroz saobraćajnu politiku Evropske Unije o uspostavljanju mreže pan-evrospkih
saobraćajnivca, obe zemlje, Srbija i BiH, na svom putu u procesu stabilizacije i
pridruživanja EU imaju šansu da znatno unaprede, modernizuju i izgrade saobraćajnu
infrastrukturu na svojoj teritoriji. Trenutno su i Srbija i BiH na granicama EU, koja
24
pokušava kroz niz infrastrukturnih projekata u zemljama potrencijalnim kandidatima za
ulazak u EU omogući pristup fondovima EU kojima bi se date zemlje infrastrukturno
povezale i uspostavli određeni vid ekonoske saradnje. To je početak uspostavljanja
čvršćih veza i odnosa, a pogranične oblasti i izgradnja saobraćajnica u njima mogu u
tom smislu postati posebno važne. Transgranična saradnja je nešto što EU posebno
podržava i pomaže, a BiH sa Srbijom ima šanmsu da propjekat izgradnje i
modernizacije postojećih železničkih koridora upravo „provuče“ kao transgranične
projekte saradnje. Otvaranje železničke veze Sarajevo – Beograd predstavlja jedan od
evropskh ciljeva, a ovakvo saobraćajno povezivanje svakako bi pozitivno uticalo na
ukupni privredni razvoj obe zemlje, stvarajući na taj način čvršće ekonomsko
povezivanje tog prostora na putu ka EU.
Literatura:
1. Gropu of authors, (2002). Trasnsport Infrastructure Regional Study
(TIRS). Agence Francaise de Development, Louis Bergera SA.
2. Group of authors, (2005). PAN-EUROSTAR – Pan-European Transport
Corridors and Area Status Report. Final Report. HB-Verkehrsconsult
GmbH i VTT Technical Research Centre of Finland, Hamburg-Espoo.
3. Group of authors (2002). European Comissinon TINA-VIENA- Transport
Strategies, Viena.
4. Grupa autora, (2004). SWOT analiza željezničkog sektora republike Bosne i
Hercegovine - Projekat izgradnje kapaciteta u oblasti željezničkog
saobraćaja u Bosni i Hercegovini. EUROVISION, Brno.
5. Kostadinović, S, Kovačević, P, (2000): Od prekida do uspostavljanja
saobraćaja. ZJŽ, Beograd.
6. Nikolić, J, (1980): Istorija železnice Srbije, Vojvodine, Crne Gore i Kosova.
Zavod za novinsko-izdavačku i propagandnu delatnost JŽ, Beograd.
7. Železničke novine, br. 1680. od 22. januara 1992. beograd.
8. Internet:
9. Internet-stranice Evropske unije - www.europa.eu.int
10. Internet-stranice Ministarstva za saobraćaj i komunikacije Federacije Bosne i
Hercegovine – www.fmpik.gov.ba
11. Internet-stranice Vlade Republike Srpske - www.vladars.net
12. Internet-stranice Javne željezničke korporacije Bosne i Hercegovine -
www.bhzjk.com
13. Internet-stranice Željeznice Federacije Bosne i Hercegovine -
www.geocities.com
14. Internet-stranice Željeznice Republike Srpske - www.geocities.com
15. Internet-stranice Privredne komore Bosne i Hercegovine -
www.komorabih.com
16. Internet-stranice Pakta stabilnosti JI Evrope - www.stabilitypact.org
17. Intrent-stranica Evropske ministarske konferencije za saobraćaj -
www.cemt.org
25
KULTURNO-HISTORIJSKE ZNAMENITOSTI I ETNOGRAFSKI SADRŽAJI

NA PODRUČJU OPĆINE SREBRENICA KAO TURISTIČKI MOTIVI
CULTURALLY-HISTORIC SIGHTS AND ETHNOGRAPHIC CONTENTS IN

THE AREA OF SREBRENICA MUNICIPALITY AS A TOURISTICAL
MOTIVES
Dr. sc. Salih Kulenović, redovni profesor, Mr. sc. Sabahudin Smajić, viši asistent,
Mr. sc. Alma Kadušić, viši asistent, Mr. sc. Semir Ahmetbegović, viši asistent,
Mr.sc.Fadila Kudumović, viši asistent, Prirodno - matematički fakultet, Univerzitet u
Tuzli
Sažetak
Povoljni prirodno-geografski uvjeti općine Srebrenica i bogata nalazišta olova i
cinka bili su presudan faktor za stalnu naseljenost na ovim prostorima još od
prahistorije. Na ovom području kroz dug vremenski period smjenjivali su se različiti
narodi i njihove kulture koje su značajno uticale na antropogeografski razvoj ovog
prostora. Zbog toga je u Srebrenici i njenoj okolini prisutno bogato kulturno-historijsko
naslijeđe koje se u ovom radu zajedno sa etnografskim sadržajima prezentira, a u cilju
razvoja turizma u ovoj opštini.
Ključne riječi: općina Srebrenica, kulturno - historijske znamenitosti, etnografski
sadržaji, turistički motivi, razvoj, turizam.
Summary
Suitable physical-geographic conditions of Srebrenica municipality and wealthy
sites of lead and zinc have been the crucial factor for constant population density in this
area since prehistory. On this area through the long period of time have settled different
nations and their cultures which significantly influenced on anthropological
development of this area. Because of that is in Srebrenica and its surroundings present
wealthy culturally-historic heritage which is presented in this paper together with
ethnographic contents and for the purpose of development of tourism in this
municipality.
Key words: municipality Srebrenica, culturally-historic sights, ethnographic
contents, touristical motives, tourism.
S. Kulenović, S. Smajić, A. Kadušić, S. Ahmetbegović, F. Kudumović
Uvod
Na prostoru opštine Srebrenica koji zahvata površinu od 533 km2 postoje brojni
antropogeni motivi koji mogu da zadovolje kulturne potrebe turističkih kretanja.
Uglavnom se radi o kulturno-historijskim znamenitostima i etnografskim sadržajima
koji su dobra osnova za razvoj turizma u ovom dijelu Bosne i Hercegovine.
Na većinu turista koji žele zadovoljiti svoje kulturne potrebe pri odabiru
destinacije i planiranju svog turističkog putovanja veliki uticaj ima bogatstvo kulturno-
historijskog naslijeđa, odnosno bogatstvo kulturno-historijskih resursa, njihova ljepota i
znamenitost. S obzirom da na prostoru opštine Srebrenice i njene okoline postoji
kontinuitet življenja još od prahistorije ovom prilikom prezentirat ćemo kulturno-
historijske spomenike koji su ovdje brojni i raznovrsni, a obuhvataju motive različitih
svojstava i vremena u kojima su nastali. U vezi s ovim u radu se razmatraju arheološka
nalazišta, srednjovjekovni gradovi, stećci (srednjovjekovni nadgrobnici pripadnika
bosanske crkve), urbane cjeline iz ranijih perioda, građevine sakralne arhitekture.
Također, u radu se razmatraju i etnografski sadržaji koji mogu biti u funkciji razvoja
turizma u ovom kraju.
1. Kulturno-historijski spomenici kao turistički motivi

Na osnovu dosadašnjih arheoloških rekognosciranja, slučajnih nalaza i
iskopavanja može se konstatovati da je područje Srebrenice i okoline oduvijek bilo
interesantno za naseljavanje o čemu svjedoče ostaci materijalne kulture iz prahistorije,
antike, srednjeg vijeka, osmanskog i austrougarskog perioda
a) Prahistorijski period
Arheološka nalazišta iz prahistorijskog perioda do sada su utvrđena na lokalitetu
Crvena Njiva, selo Podravno, a radi se o prahistorijskoj nekropoli uz čije kamene
tumule se nalazi i sedam stećaka. Nekropola je datovana u bronzano ili željezno doba.
Osim ovog lokaliteta prahistorijski tumulus iz bronzanog ili željeznog doba čiji je
prečnik osnove oko 20 m pronađen je na lokalitetu Humka u selu Liješće. Takođe u
ovom naselju je na lokalitetu Vaganj pronađen veći tumulus od prethodnog prečnika 25
m i visine cca 4 m. Nalazi u grobovima sa navedenih lokaliteta (nakit, oružje, keramičke
posude i drugi predmeti) pružaju materijalne dokaze života u ovom kraju tokom
bronzanog i željeznog doba.
b) Antički period
Krajem trećeg i u drugom vijeku prije nove ere veći dio teritorija bivše Jugoslavije
bio je pod vlašću Rimljana. Novoosvojene teritorije Rimljani su podijelili na provincije.
Područje današnje Bosne i Hercegovine pripadalo je dvjema provincijama: Dalmaciji i
Panoniji.
Rimljani u ove krajeve donose niz novina. Jedna od njih je i osnivanje gradova po
italskim uzorima. Naselja se podižu pored prvobitnih vojnih logora ili pored rudnika.
Jedno od takvih naselja bilo je Domavia u rudarskom basenu Argentaria. Domavia se
nalazila na mjestu kod današnjeg sela Gradina kod Sasa. Na tom lokalitetu egzistiralo je
rimsko rudarsko naselje i metalurški centar. Domavia je bila jedan od najvažnijih
rudarskih centara na Balkanu. Antičko naselje je ležalo između Saskog potoka i
Majdanske rijeke. Eksploataciju rude na ovom području vjerovatno su započeli Iliri u
prvom i drugom vijeku nove ere. Domavia je u to vrijeme imala status vicus-a (manje
naselje). Početkom trećeg vijeka Domavia je dobila status municipium-a (grad sa
28
Kulturno-historijske znamenitosti i etnografski sadržaji na području općine Srebrenica
kao turistički motivi
autonomnom upravom), a sredinom tog vijeka dobila je viši rang samoupravnosti, te
postaje colonia. U trećem vijeku nove ere Domavia postaje administrativno-upravni
rudarski centar za rimske provincije Dalmaciju i Panoniju. U to vrijeme ona je bila
najveće gradsko naselje na području Bosne i Hercegovine. Najznačajnije građevine u
Domaviji bile su: curia (gradska vijećnica), forum (trg), blaneum publicum (gradsko
kupatilo), tribunal (sudnica) i macellum (tržnica).
Sl. 1. Ulomci ukrasne

Sl. 2. Ostatak rimske statue (Gradina – Domavia)
arhitekture iz Skelana
Sl. 3. Tlocrt gradske vijećnice (Gradina – Domavia)
U srednjem Podrinju najstarije rimsko naselje nalazilo se u Skelanima čije je puno

ime "Flavijevski grad Malvesiatium", a nazvan je tako po dinastiji careva u čije vrijeme
je stekao status municipium-a odnosno grada sa autonomnom upravom. Prema prof. dr.
E. Imamoviću vjerovatno je to bilo između 69. i 79. godine u vrijeme cara Vespazijana.
Iz Skelana potiče veliki broj rimskih nalaza od kojih poseban značaj imaju natpisi
iz kojih se može dosta saznati o razvoju ovog grada, gradskim službama, stanovnicima
municipium-a, Malvesatium-a i dr. U municipiju se podižu počasne baze carevima
(Antonius Pius, Septimius, Severus, Karakala). Podignuti žrtvenici su posvećeni rimskoj
Trijadi (Jupiteru, Minervi i Junoni), te Silvani, Marsu, Liberu i Mitrasu, a jedan grčkim
kultovima, Asklepiju i Higiji. Na širokom prostoru uz Drinu pronađeni su ostaci
građevina, podni mozaici, nalazi keramike, stakla i novca, a otkrivene su i dvije
starokršćanske bazilike. Na gornjoj terasi Drine uzvodno u dužini od jednog kilometra
29
nalaze se ostaci rimskih Skelana gdje je pronađena velika količina građevinskog

materijala kao i brojni spomenici iz tog doba i dr. Naselje je imalo sve urbane sadržaje
što su ga činili standardnim rimskim gradom; od građevina javnog karaktera bila je
gradska vijećnica (curia), bazilika, hram kapitolijske trijade (Jupitera, Junone, Minerve),
sudnica (tribunal) i drugo.
U prvo vrijeme rimskim
Skelanima je pripadalo i područje
današnje Srebrenice s naseljem u
Gradini (Domavia). Kada je
Domavia postala samostalna
gradska općina pripao joj je znatan
dio općinskog teritorija Skelana
odnosno Malvesatiuma.
Između prvog i četvrtog
vijeka nove ere na području
Srebrenice podizani su spomenici
posvećeni samostalnim kultovima
božanstava: Jupiteru, Marsu,
Liberu, Dijani i Pomoni, te
spomenici kultnih zajednica
božanstava Jupiter - Junoni, Jupiter
-Junoni - Minervi, Jupiter - Marsu i Sl. 4. Bronzani kip Sl. 5. Bronzana ruka
Jupiter - Geniju. Od Grčkih kultova krilatog Genija boga Sabazija
iz tog doba pronađeni su spomenici (Gradina –Domavia) (Gradina – Domavia)
kultne zajednice Asklepije - Higija,
a od orijentalnih kultova spomenici samostalnih kultova božanstava Sabazija, Atisa i
Mitre.
Iz doba kasne antike (peti i šesti vijek) na području Srebrenice osim one u
Skelanima, otkrivena je ranohrišćanska bazilika i u Staroglavicama. Osim većih naselja
iz rimskog perioda u srednjem Podrinju nalazilo se i dosta manjih naselja na sasvim
maloj udaljenosti što upućuje na gustu naseljenost ovog kraja. Njihovi ostaci su
otkriveni u Bratuncu, Voljevici, Tegarama, Konjević Polju (Bratunac), Crkvištu
(Brezik), na Karauli kod Sikirića, u Kaludri kod Zalužja (Bratunac), u Bratuncu, Crkvi
Ružici kod Tegara, Podliješću (Bratunac), Loznici (Bratunac), Rašću kod Srebrenice,
Segni, Srebrenoj Luci, Zagraju, Ždrijelu kod Voljevice i dr. Na području Srebrenice i
njene okoline česti su i nalazi izoliranih objekata iz antičkog perioda kao na primjer vile
rustike, gospodarski objekti koji su predstavljali središte poljoprivrednih imanja. Ostaci
jednog od objekata otkriveni su na lokalitetu Rašće-Ljubina u Crvici. Na njivi zvanoj
Rašće uz ostatke zidova i dijelova arhitektonskog ukrasa nađena su i tri nadgrobna
spomenika s likom Atisa i figuralnim scenama i natpisom.
Pored navedenih antičkih lokaliteta na području Srebrenice i okoline nalazi se
dosta lokaliteta s nadgrobnim spomenicima odnosno rimskim nekropolama. Takvi
lokaliteti nalaze se u: Crvici (3 st.), Čadorištu-Gradina-Sase (2-3 st.), Karauli (Rudine)-
Koštanovci, Klotijevcu (3 st.), Mataruzima-Osatica (3 st.), lokalitet Mramorje
(Potočari), u Skelanima (l-6 st.), Srebrenoj Luci-Liješću (na ovom lokalitetu nalazi se
rimsko naselje i grobnica, a datovano je od l-4 stoljeća), lokalitet Veliki Plato-Gradina-
Sase (2-3 st.) u Zgunjevskom polju gdje je osim ostataka rimskog naselja pronađen i
jedan žrtvenik posvećen Jupitru (3-4 st.), na lokalitetu Zukića Strana-Zagaj osim
ostataka rimske zgrade pronađena je i kasnoantička grobnica (3-6 st.).
30
Inače, na arheološkim lokalitetima od antičkih naselja gotovo da na terenu i nema
ništa budući da je vrijeme učinilo svoje ili su otkriveni predmeti prenijeti u muzeje.
Stoga je njihova turistička vrijednost i atraktivnost dosta umanjena.
c) Srednjovjekovni period
Naseljavanje južnoslovenskih plemena na Balkansko poluostrvo počelo je u
šestom, a završeno je sredinom sedmog vijeka. O ranom srednjem vijeku na ovom
području do sada imamo veoma malo podataka.
Od XI do XV vijeka šire područje Srebrenice ulazilo je u sastav nekoliko
srednjovjekovnih župa, a to su: Vratar, Birač, Osat i Trebotić. Kao podgrađe tvrđave
Srebrenik, Srebrenica se u istorijskim izvorima prvi put spominje 1352. godine.
Procvat rudarstva u srebreničkom kraju bio je u XIV i XV vijeku, a vezan je za
njemačke rudare Sase koji su u to vrijeme vodili rudarske poslove u većini mjesta
srednjovjekovne Bosne i Srbije. Zahvaljujući eksploataciji srebra i olova, Srebrenica je
u prvoj polovini XV vijeka doživjela snažan društveno-ekonomski razvoj.
Kao i svi razvijeniji gradovi toga vremena, Srebrenica je imala svoj gradski statut i
kovnicu novca. Tu su živili brojni poslovni ljudi iz Dubrovnika (trgovci i zanatlije) koji
su ovdje osnovali svoju stalnu koloniju. U to vrijeme srebro je uglavnom izvoženo
preko Dubrovnika u Italiju.
Zbog izuzetnog privrednog značaja tokom XV vijeka Srebrenica je bila poprište
ratnih sukoba između bosanskih i ugarskih kraljeva, srpskih despota i turskog sultana.
Grad Srebrenik u Srebrenici (Argentaria), grad u Olovu, kao i grad Salenes sagrađeni su
da bi se zaštitila prirodna bogatstva i naselja. Najveći i najpoznatiji srednjovjekovni
gradovi na širem području Srebrenice bili su: Donji i Gornji Srebrenik, Osatgrad
(Klotjevec), Đurđevac, Šubin, Ključevac (Kličevac).
Srebrenik (Stari Grad) je
srednjovjekovni grad smješten na
planinskoj kosi koja se sa istočne
strane stepenasto spušta prema
glavnini naselja Srebrenice. Na
dvjema terasama nalaze se ostaci
dviju tvrđava: u Donjem gradu
dominira arhitektura iz turskog
perioda koja je bolje očuvana u
odnosu na Gornji ili Stari grad
koji je u ruševnom stanju.
Tehnika gradnje Starog grada je
srednjovjekovna. U pisanim
izvorima ovaj grad se ne
spominje često, ali se zna da je
služio u svrhu zaštite srebreničke Sl. 6. Srednjovjekovni grad Srebrenik u
varoši koja je u 14. i 15. vijeku Srebrenici
bila najrazvijenije gradsko
naselje u Bosni.
Srednjovjekovni grad Klotjevac je smješten na strmoj stijeni iznad lijeve obale
Drine jugoistočno od Srebrenice na udaljenosti od oko 13 km zračne linije. Zauzima
prostor od 100 X 20 m. Objekti su prilagođeni terenu na kome su situirani, a dobro su
očuvane obje kule. U arealu grada zvanom Jatara očuvano je desetak stećaka. Đurđevac
31
(Gradina) je takođe srednjovjekovni grad na području Srebrenice koji je smješten iznad

lijeve obale Drine na udaljenosti od oko 17 km zračne linije jugoistočno od Srebrenice.
Na istaknutom visu iznad lijeve obale Drine vidljivi su ostaci kvadratne kule i dvorišta
(30 X 7 m) mjestimično visoki do 3 m, a na padinama prema Drini ima ostatak i
vanjskog bedema u dužini od oko 25 m. Srednjovjekovni grad Kličevac se nalazi u ataru
sela Sućeska jugozapadno od Srebrenice na udaljenosti od oko 6 km zračne linije. Grad
se nalazi duboko u kanjonu rijeke Zeleni Jadar na kraškoj stijeni koju obavija rijeka. Tu
se nalaze ruševine tvrđave s kulama koje su u osnovi pravougaone. Sredinom 15. vijeka
grad je imao i svoj upravni kotar koji se zvao Trebotići, a u pisanim izvorima spominje
se u turskim defterima iz 1468/69 i 1485. godine.
Šubin se nalazi jugoistočno od Srebrenice na udaljenosti od oko 8 km zračne
linije. Ruševine ovog srednjovjekovnog grada leže na oštrom kamenitom visu. Ispod
grada nalazi se groblje s nekoliko stećaka. Grad je imao trgovačko zanatsko podgrađe i
upravni kotar.
Na području opštine Srebrenica postoji veliki broj nekropola stećaka,
srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika izrađenih od kamena koji su po svome obliku i
ornamentici veoma interesantni. Oni predstavljaju snažan izraz kulturnih i ekonomskih
prilika iz vremena u kome su nastali. S obzirom da ovi spomenici predstavljaju
zanimljiv i dragocjen kulturno-umjetnički materijal, ima razloga da se o njima saopšti
barem ona najnužnija obavještenja koja mogu biti veoma interesantna za posjetioce. Po
obliku zastupljeni su stećci u vidu stubova, sljemenjaka, sanduka, ploča, krstača. Dosta
nekropola je sa stećcima bez ukrasa ili sa po nekoliko ukrašenih, a ima dosta i onih koji
su ornamentisani geometrijskim motivima, bordurama, stubovima, krstovima, tau
krstovima, polumjesecom, suncem, krugovima, jabukama, spiralama, rozetama,
mačevima, muškim figurama, lukom i strijelom, granama i drvećem, figurama psa i
drugih životinja, konjanicima i dr.
Predstave u vidu muških figura i dva konjanika nalaze se na stećcima u Klotjevcu.
Na nekropoli stećaka u Kalimaniću su ukrasi u vidu mačeva, luka i strijele, a na
stećcima na brdu Bojna u neposrednoj blizini Srebrenice su predstave u vidu ruke.
U selu Gostilju koje se nalazi sjeverno od Srebrenice na udaljenosti od oko 3 km
zračne linije na lokalitetu Osojnjača nalazi se nekropola sa 38 stećaka (3 ploče, 16
sanduka, 17 sljemenjaka i 2 stuba). Dva stuba su s motivima figura čovjeka i mač.
U selu Bastahovine udaljenom 7 km zračne linije zapadno od Srebrenice na
lokalitetu Sjedaljka nalazi se nekropola stećaka (35 sanduka, 7 sljemenjaka i 6 stubova).
Jedan sanduk je ukrašen motivom polumjeseca. U selu Sućeska koje je od Srebrenice
udaljeno 6 km zračne linije na jugozapadnu stranu na lokalitetu Mramorje nalazi se
nekropola sa 52 stećka (31 sanduk, 3 sljemenjaka i 18 stubova). Ukrašena su dva stećka
i to jedan sanduk i jedan stub. Stub je ukrašen figurom psa, stablom, rukom, tordiranom
vrpcom i jabukom, a sanduk je ukrašen polumjesecom. Uz ovu nekropolu se nalazi
muslimansko mezarje s nišanima.
U Staroglavicama, selu koje se nalazi zapadno od Srebrenice na udaljenosti oko 5
km zračne linije na jednom manjem brijegu pokraj Bejtića hana nalazi se nekropola sa
18 stećaka (8 sanduka i 10 sljemenjaka). Dva sanduka su ukrašena lukom i strijelom,
mačem i s nekoliko ljudskih figura koje se samo naziru.
Na brdu Recelj na lokalitetu Borići oko 700 m sjeverozapadno od Bojne iznad
grada Srebrenice nalaze se 4 stećka u obliku sanduka od kojih je jedan ukrašen sabljom,
rukom, polumjesecom i rozetom.
32
U selu Pribićevac koje se nalazi jugoistočno od Srebrenice na udaljenosti oko 4km
(zračna udaljenost) na lokalitetu Šarampovo nalazi se nekropola sa 23 stećka (16
sanduka i 7 sljemenjaka). Jedan stećak oblika sanduka ukrašen je krugom (motiv sunca).
U blizini je aktivno muslimansko groblje.
Jugozapadno od Srebrenice na oko 7 km zračne udaljenosti u selu Kutuzero nalazi
se nekropola sa 23 stećka (18 sanduka i 5 sljemenjaka). Jedan sljemenjak je ukrašen, a
ukrasni motiv je ruka s mačem.
U selu Podravno koje se nalazi na oko 7 km zračne udaljenosti jugozapadno od
Srebrenice na lokalitetu Crvena njiva nalazi se nekropola sa l0 stećaka od kojih je jedan
primjerak ukrašen motivima polumjeseca i rozete. U selu Urisićima udaljenom 11 km
zračne linije na jugoistočnu stranu od Srebrenice kod zaseoka Greben na jednom
brežuljku nalazi se nekropola sa 70 stećaka (60 sanduka i l0 sljemenjaka). Jedan sanduk
je ukrašen rozetom. Inače u Urisićima postoje tri lokaliteta stećaka sa oko 200 stećaka
ukupno.
Sl. 7. Boljević, Sl. 8.Loznica, Sl.9. Loznica, Sl. 10. Boljević, Sl. 11. Loznica, Sl.12. Kalimanić,
Srebrenica Srebrenica Srebrenica Srebrenica Srebrenica Srebrenica
Sl. 13. Brana, Sl. 14. Kalimanić, Sl.15. Loznica, Sl. 16. Boljević, Sl. 17. Vojna,
Srebrenica Srebrenica Srebrenica Srebrenica Srebrenica
Sl. 18. Klotjevac, Sl. 19. Boljević, Sl. 20. Buča, Sl. 21. Klotjevac,
Srebrenica Srebrenica Srebrenica Srebrenica
33
U selu Ljeskovik koje se nalazi jugoistočno od Srebrenice na udaljenosti oko 11

km zračne linije na lokalitetu Mramorje na putu za Klotjevac nalazi se nekropola
stećaka sa 3 sanduka i 15 sljemenjaka. Nisu ukrašeni. Međutim, na lokalitetu Zalisje
blizu zaseoka Markovići, na brijegu pored puta za Lubničko brdo nalazi se nekropola sa
4 stećka (jedan sanduk ukrašen motivom "svastike" i 3 sljemenjaka koji su bez ukrasa).
Na perivoju i putu iznad sela Đurđevac u neposrednoj blizini istoimenog
srednjovjekovnog grada nalazi se 6 stećaka (jedan sanduk, četiri sljemenjaka i jedan
stub). Ukrašena su dva sljemenjaka i jedan stub, a motivi su polumjesec, rozeta, luk i
mač.
U blizini sela Trubar koje se nalazi jugoistočno od Srebrenice zračne udaljenosti
od oko 19 km nalazi se nekropola sa 5 stećaka u obliku sljemenjaka. Jedan sljemenjak je
ukrašen motivom rozete u dvostrukom kružnom vijencu.
U selu Zgunja smještenom na lijevoj obali
Drine udaljenom od Srebrenice oko 23km
zračne linije na jugoistočnu stranu nalazi se
nekropola sa 8 stećaka (jedna ploča, pet
sanduka, jedan sljemenjak i jedan stub).
Ukrašen je stub na čijim stranicama se nalaze
motivi rozeta i štapa. Na spomeniku u obliku
stuba ima natpis koji govori o tome kako tu leži
"krstjanin Ostoja." Na jednom oštećenom
sanduku nalazi se drugi natpis od kojeg je samo
preostala riječ "strojnik".
Osim navedenih lokaliteta sa ponekim
ukrašenim nadgrobnikom postoje i lokaliteti sa
stećcima koji nemaju nikakvih ukrasa kao što su
naprimjer nekropole u Potočarima (lok. Gračić
sa 7 sanduka, jednim sljemenjakom i 12
stubova), u Fojharu (lok. Bašča sa 4 ploče, 18
sanduka i 10 sljemenjaka) u Orahovici na
brijegu u blizini kuća, oko 600 m sjeverno od
ceste i rijeke, pokraj seoskog puta za Srebrenicu
nalazi se nekropola sa 26 sanduka, jednim Sl. 22. Stećak u Zgunjanskom
sljemenjakom i 3 stuba. Drugi lokalitet sa polju, kod sela Zgunja
stećcima nalazi se na Igrištu sa 23 nadgrobnika
(l0 sanduka i 3 sljemenjaka), u selu Palež na lokalitetu Šljivova nalazi se l0 stećaka od
kojih je 5 sanduka i 5 sljemenjaka, u selu Knezovi na lokalitetu Borak nalazi se
nekropola sa 20 stećaka u obliku sanduka, u selu Karačićima na lokalitetu Cura nalazi
se nekropola sa 27 stećaka (21 sanduk, 4 sljemenjaka i 2 stuba), u selu Lubnica nalazi se
nekropola sa 27 stećaka, u Poznanovićima nekropola sa 40 stećaka, u selu Sulice na
lokalitetu Kamenje nalazi se 21 stećak, a na lokalitetu Vitez 6 stećaka, u selu Poljaka na
lokalitetu Kamenje nalazi se nekropola sa 44 stećka, a na lokalitetu Kosa nekropola sa
13 stećaka.
Iz prezentiranih podataka o nekropolama stećaka na području Srebrenice uočljivo
je da je ovo područje veoma bogato ovim antropogenim motivima i svaki lokalitet je
interesantan za posjetioce. Nevolja je možda u tome što su mnoge od navedenih
nekropola situirane izvan putnih pravaca i što je po mnogima obrasla šumska vegetacija,
a mnogi su i devastirani prilikom izvođenja građevinskih i drugih radova. Da bi se
navedeni kulturno-historijski spomenici mogli koristiti u turističke svrhe bilo bi
34
neophodno iste zaštititi, a prije toga ponovo sagledati pravo stanje na terenu, pa tek
onda planski i uz pomoć struke i stručnih institucija pristupiti njihovoj zaštiti. Ovo bi
trebalo odmah raditi zato što iz dana u dan nestaju ne samo pojedini primjerci već i
čitave nekropole. Prema podacima prikupljenim od strane stručnjaka koji su boravili u
raznim periodima u drugoj polovini XX vijeka na području Srebrenice i Bratunca
evidentirano je oko l00 nekropola sa 2000 stećaka. Koliko ih je danas treba vidjeti.
d) Tursko-austrougarski period
U prvoj polovini XVI vijeka Srebrenica je dobila status kasabe. Prema popisu iz
1533. godine ovdje je bio manji muslimanski džemat sa 36 kuća poreskih obveznika i
jednom džamijom, 25 hrišćanskih mahala i crkvom sv. Marije. U ovom popisu
evidentiran je i jedan pop, te s obzirom na tu činjenicu, dr. A. Handžić pretpostavlja da
je ovdje na periferiji Srebrenice morala biti i pravoslavna crkva, ali bez zemljišnog
posjeda.
Početkom turske uprave u našim bosanskohercegovačkim područjima nastaje
period islamske umjetnosti. Tada mnogi gradovi među kojima i Srebrenica poprimaju
orijentalna obilježja. U to vrijeme, a i kasnije grade se džamije, sahat kule, turbeta i
drugi sakralni objekti. Srebrenica je 1533. godine predstavljala razvijenu rudarsku varoš
sa 25 mahala i 223 kuće. Prema navedenom popisu Srebrenica je imala jedanaest
naselja, a to su: varoš Srebrenica, Sas, Gornji Suhoj, Ljubović, Suha, Tošino,
Milačevići, Bratovo, i Srdnje Biječevo, Đinovina i Gostilj i dvije naseljene mezre: Donji
i Gornji Kozlin. U nahiji je bilo ukupno 576 kuća poreskih obveznika i 96 mudžereda, a
od toga 81 muslimanska kuća sa 12 mudžereda.
U popisima iz XVI vijeka evidentirani su i zanati koji prate rudarsku djelatnost u
Srebrenici. Do prve polovine XVII vijeka Srebrenica je u graditeljskom pogledu brzo
napredovala. Prema opisu Evlije Čelebije Srebrenica je l660. godine imala 800
prizemnih i na sprat tvrdo zidanih i lijepih kuća, šest mahala i šest džamija sa
mihrabom, zatim jednu tekiju, tri mekteba, jedan manji han, 70 esnafskih dućana kao i
jedno kupatilo (hamam). Od navedenog broja džamija Evlija Čelebija poimenično
spominje jedino Bajezid Velijinu džamiju za koju kaže da je to glavna džamija rađena u
starom stilu sa jednim minaretom i pokrivena ćeramidom. Mehmed Mujezinović smatra
da se ova džamija nalazila u tvrđavi Srebrenik i da je bila podignuta za potrebe vojske
kao i to da je ona najstarija džamija u Srebrenici. U drugoj polovini XX vijeka u gradu
Srebrenici su bile četiri džamije među kojima je po svojoj arhitekturi bila
najinteresantnija Hadži Skenderova džamija, a među mještanima bolje poznata kao
Bijela džamija. Pretpostavlja se da je Bijela džamija prvobitno bila dubrovačka crkva
sv. Nikole, podignuta u XIV stoljeću, a to se moglo zaključiti po dijelovima lađe crkve
kojoj je odsječeno svetište i preinačeno zapadno pročelje. Prema M. Mujezinoviću
spomenuti Hadži Skender je, vjerovatno, izgradio munaru, pa su po njemu i džamija i
mahala oko nje dobili ime Hadži Skender.
Za vrijeme austrougarske uprave na području Srebrenice vrše se rudarska i
geološka istraživanja, a počinju se eksploatisati i ljekovite vode Crnog Gubera koje
austrijske tvrtke razašilju u Ameriku, Dansku, Holandiju i Švedsku. U to vrijeme od
industrijskih i javnih objekata izgrađena je tvornica okera, bolnica, novi konak-uredska
zgrada, škola i zgrada Gubera.
Prema popisu stanovništva 1880. godine u gradu Srebrenici je bilo 264 kuće i
1219 stanovnika, a u kotaru Srebrenica 3 217 kuća i 23 466 stanovnika.
35
Godine 1911. u gradu Srebrenici je bilo 55 trgovaca mješovitom robom, jedan

trgovac kožom, dva trgovca špecerajske robe, sedam pekara, pet mesara, pet češljara
vune, osam fijakerista, 23 gostionice, 9 opančara i 23 kafedžije.
2. Etnološki sadržaji kao turistički motivi

U etnološkom pogledu područje Srebrenice je veoma interesantno, ali i
nedovoljno istraženo. Najveći dio današnjeg područja srebreničke opštine zahvataju
geografske i predjelne cjeline Osata i Ludmera, u kojima žive Bošnjaci i Srbi.
Osat i Ludmer su odavno bili predmet interesovanja naših istoričara i etnologa.
Prema V. Skariću, Osat se prvi put spominje u ugovoru između Sigismunda i Stevana
Visokog 1426. godine kao OZACH koji je u srednjem vijeku bio u vlastelinskom
posjedu porodice Kovačević.
Za Osat i Ludmer se interesovao i Vuk Karadžić. Njega je zanimala narodna
tradicija o nastanku imena ovih predjela, zatim, koja su naselja pripadala Osatu a koja
Ludmeru i kakav je bio konfesionalni sastav stanovništva. U to vrijeme, na osnovu
pismenog obavještenja koje je Vuk dobio 1860. godine od učitelja Vasilija Stefanovića
iz Bajine Bašte, Osat je obuhvatao 46, a Ludmer 19 naseljenih mjesta.
M. Draškić i N. Pavković su utvrdili da se u narodu postepeno gubi pojam Osata
kao geografske i predjelne cjeline. Na osnovu narodnih kazivanja oni su utvrdili da Osat
sjeverozapadno od Drine dopire do sela Brežana kao središnje tačke i sela Ljeskovika i
Tegara kao krilnih tačaka. Tako, gruba granica na sjeverozapadu kreće se linijom od
Tegara preko Moćevića, Šubina, Brežana, Karačića brda, Lubničkog brda, Ljeskovika i
Klotijevca, dok se ugao Drine na istoku sasvim logično podrazumijeva. Granice Osata,
koje su utvrdili ovi autori,
podudaraju se sa njihovim
zapažanjima o materijalnoj
kulturi ovog kraja (tip nošnje,
zemljoradničke sprave, kuće,
saobraćajna sredstva,
poljoprivreda, stočarstvo i
drugo).
Šezdesetih godina 19-tog
vijeka evidentna su brojna
etnička kretanja na području
Osata i Ludmera. Tu se povećao
priliv muslimanskog stanovništva
iz Srbije, što je uslovilo i porast Sl. 23. Tor za ovce na Igrišniku
broja naselja sa muslimanskim
stanovništvom.
Ekstenzivno ratarstvo, stočarstvo i voćarstvo, kao osnov privređivanja, dali su
osobit pečat cjelokupnom narodnom životu i kulturi ovoga kraja. Tradicionalna obrada
zemlje obavljana je stočnom zapregom, ralom, drvenim plugom, drljačom i motikom.
Od ratarskih kultura ovdje se najviše uzgajaju kukuruz i pšenica, a u manjim količinama
zob, raž i ječam. Vršidba se obavljala na guvnu, a vršilo se konjima.
U prošlosti stočarstvo je predstavljalo važnu granu privređivanja. Uzgajali su se
konji, goveda, ovce i koze. Od voća najzastupljenije su šljive, jabuke, kruške i orasi.
Šljive su se sušile u "pušnicama' ("mišanama"), a od njih se spravlja i pekmez. Pekmez
36
se spravlja i od jabukovog soka ("šira", "sita"). U ovom kraju posebno je zanimljiva
drvena sprava za cijeđenje jabuka, koja ima dva "šarafa" i dva "ovna", a ima ih i sa
jednim "šarafom" i sa jednim "ovnom".
Za prevoz i transport dobara služio je osamaren konj i zaprežna stoka. Od
starinskih saobraćajnih sredstava upotrebljavale su se "frndulje'' (drvena volovska kola),
dvokolice i saonice.
Starinska seoska kuća je
odraz kulturno - istorijskih,
društveno - ekonomskih i
tehničkih prilika. Ona predstavlja
dragocjen dokumenat o
stvaralačkoj sposobnosti naroda,
a njene evolutivne i oblikovne
karakteristike su usklađene sa
prirodnim, društvenim i
tehničkim uslovima.
U drugoj polovini XIX i
početkom XX vijeka u ovom
području su se gradile dvodjelne
"šeperuše", zatim dvodjelne kuće Sl. 24."Frndulje", Sl. 25. Koš za
na podrum, a u ovisnosti od drvena volovska kukuruz, Donje
ekonomskih mogućnosti i kola Žedanjsko
višedjelne kuće. Kuće su
uglavnom sa četvoroslivnim
krovovima, a pokrov je bio od
različitih materijala: paprati,
šindre, kamenih ploča, crijepa
"kopitara" i drugog.
Gospodarski objekti su bili
sastavni dio seoskih
domaćinstava. Skoro svako
seosko domaćinstvo imalo je
hudžeru, hambar, koš za
kukuruz, pušnicu za voće, štalu i
košaru.
Ovaj kraj je poznat po Sl. 26. Starija osećanska kuća iz 70-tih godina
majstorima dunđerima koji su XIX, s. Toplica
gradili kuće širom bivše
Jugoslavije. Pominje ih i Vuk
Karadžić.
Enterijeri tradicionalnih seoskih kuća u ovom kraju sastojali su se uglavnom od
"kuće" sa polukružnim ognjištem, verigama, bakračem i osnovnim priborom koji ide uz
otvoreno ognjište, a istovremeno u udubljenju u zidu "kuće" zvanom "hatula", se redalo
drveno, zemljano i metalno posuđe. Predmeti kućnog inventara su bili uglavnom
jednostavnih oblika i grube izrade. U većim porodičnim zadrugama posteljina, sanduci
za rublje, bešika i drugo držali su se u pomoćnim stambenim zgradama. Tradicionalna
prerada tekstilnih sirovina (vune, lana, konoplje) spadala je u djelokrug ženskog rada.
37
Tkanje platna, sukna, ponjava, ćilima, čaršafa i pokrivača obavljala se na tkalačkom

stanu.
Po osnovnim obilježjima, odjeća koja se nosila u seoskom području ovoga kraja
pripada istočnobosanskom tipu nošnji. Fabrički proizvodi koristili su se veoma malo.
Ženske i muške košulje, gaće i marame (bošče) izrađivane su od kudeljnog i lanenog
beza. U muškoj srpskoj nošnji od vunenih dijelova nosile su se crne čarape, tkanica,
gunjić, gunj, pelengaće i tozluci, a u bošnjačkoj nošnji gunj "sarajac', šalvare i bijele
čarape. U ženskoj srpskoj nošnji
odjevni predmeti su: zubun, tkanica,
gunjić i gunj. Osatski zubuni su po
nekim svojim elementima izuzetni.
M. Karanović ih je svrstao u poseban
tip zubuna, a u njihovim spiralnim
tehnikama ukrašavanja izvukao
istovjetnost sa spiralnim ornamentima
na stećcima u Bosni. Na osnovu toga,
kao i na osnovu karakteristične kape
"roge" L. Grđić i M. Karanović
pretpostavljaju da je osatsko
stanovništvo starosjedilačko.
Prerada lana i konoplja
obavljala se pomoću stupe, zatim
sprave za predenje i namotavanje
prediva.
Na horizontalnom stanu tkale su
se ponjave, ćilimi i platno odnosno Sl. 27. Dio enterijera „kuće“, selo Osatica
bez od koje su se šili odjevni
predmeti kako za ženske tako i za
muške nošnje.
Tradicionalne gradske kuće u
Srebrenici bile su veoma interesantne
kako po svojim oblikovnim
karakteristikama tako i po svom
enterijeru. Sobe bosanskih kuća u
Srebrenici s kraja 19-tog i početkom
20-tog vijeka imale su karakterističan
inventar: sećiju s jastucima, ćilim,
serdžadu, mangalu, đugum, ibrik,
leđen, sahan posuđe i drugo. U Sl. 28. Dervišagića kuća u Srebrenici,
siromašnijim kućama umjesto sagrađena u drugoj polovini XIX vijeka
bakarnog u upotrebi je bilo
"zemljano" i "drveno" posuđe.
38
Zaključak
Iz navedenih razmatranja o kulturno-historijskim spomenicima i etnografskim
sadržajima na području opštine Srebrenica uočljivo je da je turistička atraktivnost
prezentiranih motiva neujednačena i da se među njima nalaze mnogi koju imaju veliku
vrijednost i turistički značaj, a postoje i oni koji se ne mogu tretirati kao samostalni
motivi, ali se zato uklapaju u predione cjeline.
Od ustanova u oblasti kulture poseban značaj za turizam u Srebrenici trebalo bi da
ima muzejska postavka, muzejska zbirka ili zavičajni muzej i na tome bi trebalo što
prije poraditi. Ovdje je 1987. godine pri Centru za kulturu, informisanje i obrazovanje
formirana Muzejska zbirka sa stalnom muzejskom postavkom pod nazivom
"Arheološko-etnografski-prikaz Srebrenice sa okolinom", ali je, nažalost, ista u toku rata
1992-1995. uništena.
Iz svega izloženog nameće se zaključak da su antropogeni motivi na području
Srebrenice brojni i raznovrsni i da obuhvataju mnogobrojne pojave i objekte iz
materijalne i duhovne sfere ljudskog života. Svojim istorijskim, kulturnim i
umjetničkim vrijednostima, društveno-političkim i ekonomskim značajem izazivaju
interes turista.
Napomenimo i to da turistička atraktivnost antropogenih motiva na ovom
području zavisi prije svega od njihove sopstvene vrijednosti, stepena afirmacije u zemlji
i inostranstvu kao i od lokacije ovakvih motiva u odnosu na važnije pravce turističkih
kretanja.
Izvanredna kulturna baština na području Srebrenice trebalo bi da privlači sve veću
pažnju kako domaćih tako i stranih turista, pa bi je zbog toga trebalo intenzivno
proučavati kada je riječ o njenoj potpunoj valorizaciji u turizmu. Isto tako treba
cjelovito istražiti kako materijalnu, tako i duhovnu kulturu srebreničkog kraja i sve to
staviti u funkciju razvoja turističke privrede.
Conclusion
From mentioned examinations about culturally - historic monuments and
ethnographic contents in the area of Srebrenica municipality it is visible that touristical
attractiveness of presented motives is unequal and between them is many which have
great value and touristical significance. Also there are those motives which can’t be
treated as independent motives but can be fitted in landscapes.
From institution in the field of culture a special significance for tourism in
Srebrenica should have the museum postulation, museum collection or native museum
and should be worked on that as soon as possible. Centre for culture, informing and
education of Srebrenica formed in 1987 museum collection with constant museum
postulation under the name "Archeologically ethnographic review of Srebrenica with its
surroundings" but unfortunately the same collection was destroyed during the war from
1992 to 1995.
From all interpreted intrudes the conclusion that the anthropogenic motives in area
of Srebrenica are numerous and various and they include numerous appearances and
objects from material and spiritual spheres of human life. With its historic, cultural and
artistic values, social-political and economic importance they cause interest of tourists.
39
We should also mention that touristical attractiveness of anthropogenic motives in

this area depends from its intrinsic values, affirmation degrees in the country and the
foreign countries and location of these motives in relation to more important directions
of tourist movements.
An extraordinary cultural heritage in area of Srebrenica should attract bigger
attention of domestic and foreign tourists. Because of that it is necessary to study
cultural heritage intensively when is about its complete valorisation in tourism. Also it
is necessary to completely investigate material the same as spiritual culture of
Srebrenica area and put all that in the function of development of tourism.
Izvori i literatura:
1. Štatistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1880.
2. Henrik Renner, Herceg Bosnom uzduž i poprijeko, Mitrovica, 1900.
3. Adressenjahrbuch Fur die Gesamte Volksvvirtschaft Bosniens und der
Hercegovina, Sarajevo, 1911.
4. Miroslav Draškić - Nikola Pavković, Narodna nošnja iz Osata, Članci i građa
za kulturnu historiju istočne Bosne, knj. I, Tuzla, 1957., str. 151-177.
5. Šaban Hodžić, Migracije muslimanskog stanovništva iz Srbije u sjeveroistočnu
Bosnu između 1788-1862., Zavičajni muzej u Tuzli, Članci i građa za kulturnu
historiju istočne Bosne, knj. II, Tuzla, 1958., str. 67 i dalje.
6. Inž. Mehmed Ramović, Obim rudarske djelatnosti u srebreničkom kraju tokom
rimskog doba i srednjeg vijeka, Članci i građa za kulturnu istoriju istočne
Bosne, knj. IV, Tuzla, 1960., str. 33-41.
7. Milica Baum - Dragoslav Srejović, Novi rezultati ispitivanja rimske nekropole
u Sasama, Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, knj. IV, Tuzla,
1960., str. 3-31.
8. Desanka Kovačević, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Naučno društvo NR
Bosne i Hercegovine, Djela, knj. XVIII, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka,
knj. 13, Sarajevo, 1961.
9. Zorislava Čulić, Narodne nošnje u Bosni i Hercegovini, Zemaljski muzej u
Sarajevu, Sarajevo, 1963.
10. Dr. Dragan Srejović, Ispitivanje rimske nekropole u Sasama 1961-1962.,
Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, Tuzla, 1965.
11. Đuro Basler, Ulomci rimske arhitekture u Bratuncu, Članci i građa za kulturnu
istoriju istočne Bosne, knj. VI, Tuzla 1965.
12. Marian Wenzel, Ukrasni motivi na stećcima, "Veselin Masleša", Sarajevo,
1965.
13. Vidosava Nikolić, Jedno interesovanje Vuka Karadžića za istočnu Bosnu,
Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, Muzej istočne Bosne, knj. VI,
Tuzla, 1965., str. 145-150.
14. Šefik Bešlagić, Stećci, Izdavačko preduzeće "Veselin Masleša", Sarajevo,
1971.
15. Dr. Adem Handžić, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, "Svjetlost", Sarajevo,
1975.
16. Milica Kosorić, Kulturni, etnički i hronološki problemi ilirskih nekropola
Podrinja, Muzej istočne Bosne, Tuzla, 1976.
17. Dr. Enver Imamović, Antički kultni i votivni spomenici na području Bosne i
Hercegovine, Sarajevo, 1977.
40
18. Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knj. II,
Istočna i centralna Bosna, IP "Veselin Masleša", Sarajevo, 1977.
19. Boško Milovanović, Naselja u okolini Srebrenice-Osat i Ludmer, Srebreničke
novine, broj 27, Srebrenica, 1980., str. 27.
20. Siniša Perić, Zaštitno iskopavanje na nekropoli sa stećcima”Rimsko groblje” u
selu Loznica, Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, Muzej istočne
Bosne, knj. XIII, Tuzla, 1980., str. 139-149.
21. Ivo Bojanovski, Slučajni arheološki nalazi s područja Domavije, Članci i građa
za kulturnu istoriju istočne Bosne, knj. XIV, Tuzla, 1982, str. 137-153; Isti,
Arheološko-epigrafske bilješke s Drine, Članci i građa..., knj. VII, Tuzla, 1967,
str. 41-53, Isti; Severiana Bosnensia, Članci i građa..., Tuzla, 1972, str. 37-52;
Isti, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u
rimskoj provinciji Dalmaciji, Godišnjak Centra za balkanološka istraživanja,
ANU BiH, Sar. 1981.
22. Mr. Salih Kulenović - Besim Ibrišević, Arheološko-etnografski prikaz
Srebrenice sa okolinom, Centar za kulturu, informisanje i obrazovanje
Srebrenica, Muzejska zbirka, Srebrenica, mart 1987.
23. Dr. Salih Kulenović, Etnologija sjeveroistočne Bosne, (rasprave, studije,
članci), knj. II, Muzej istočne Bosne Tuzla, Tuzla, 1995.
24. Dr. Enver Imamović, Srebrenica i okolica u rimsko doba, Članci i građa za
kulturnu historiju istočne Bosne, knj. 17, Tuzla, 2002., str. 7-36.
25. Dr. Salih Kulenović, Kulturno-historijske znamenitosti Tuzlanskog kantona
kao osnova za razvoj turizma, Strategija ekonomskog razvoja turizma u
sjeveroistočnoj Bosni, Zbornik radova sa ekonomskog seminara o razvoju
turizma u sjeveroistočnoj Bosni, BOSNIA ARS, Tuzla, 2005. str. 41-52.
26. Mr. Bego Omerčević, Kasna antika na tlu Bosne i Hercegovine u svjetlu
arheološke i historijske građe, (doktorska disertacija), Filozofski fakultet,
Univerzitet u Tuzli, Tuzla, maj 2005.
41
Prilog br. 1
42
OBIM, DINAMIKA I STRUKTURA INVESTICIJA NA PODRUČJU OPĆINE

KALESIJA U PERIODU OD 1970. DO 2005. GODINE
SCOPE, DYNAMICS AND STRUCTURE OF INVESTMENTS ON THE

TERRITORY OF KALESIJA MUNICIPALITY IN THE PERIOD FROM 1970 TO
2005
Mr. sc. Dževad Mešanović, viši asistent, Prirodno-matematički fakultet,

Univerzitet u Tuzli
Sažetak
Obim, dinamika i struktura investicija u nekom području odražavaju postojeći
nivo razvijenosti datog područja. Investicije u velikoj mjeri određuju pravce i tred
budućeg ekonomskog razvoja određenog prostora. U periodu od 1970. do 1990. godine
na području općine Kalesija realizovana su realativno značajna investiciona ulaganja u
privredne i vanprivredne djelatnosti.
Pri osvjetljavanju osnovnih karakteristika investicione aktivnosti u navedenom
periodu, neizbježnim se nameću sljedeća pitanja: Koliko je ukupno uloženo sredstava u
privredu i vanprivredne djelatnosti? Kakav je intenzitet i dinamika investicija u privredi
u odnosu na uže i šire regionalno okruženje (Kanton, Regija, BiH)? Kakva je namjenska
i tehnička struktura investicija? Šta pokazuje odnos efekata (ostvarena zaposlenost i
prirast društvenog proizvoda) i investicija?
Ključne riječi: Investicije, privredne i vanprivredne djelatnosti, donacije, općina
Kalesija
Abstract
The scope, dynamics and structure of investments on a particular territory reflect
the existing level of development of that territory. Investments, to a large extent, define
directions and trends for future economic development of a certain territory. In the
period from 1970 to 1990, on the territory of Kalesija municipality there were
significant investments into economic and non-economic activities.
While discussing the basic characteristics of investments in the aforesaid period
there are some questions which are inevitably posed. They are the following. What is
the total amount of investments into the economic and non-economic activities? What
are the intensity and dynamics of investments into economy when compared to
immediate and wider regional surrounding (Canton, Region, BiH). What is the purpose
and technical structure of investments? What does the ratio of effects (achieved
employment and the increase in domestic product) to investments show?
Key words: Investments, economic and non-economic activities, donation,
Kalesija Municipality
DŽ. Mešanović
Obim, dinamika i struktura investicija u periodu od 1970. do 1989. godine

Za ocjenu stepena i nivoa ekonomsko-razvojne snage općine Kalesija, značajnu
ulugu imaju i investicijska ulaganja. U periodu od 1970. do 1990. godine u privredne i
vanprivredne djelatnosti realizovana su realativno značajna, ali nedovoljna, investiciona
ulaganja. U analizi izdvajamo slijedeće:
a) Na području općine Kalesija u periodu od 1970. do 1989. godine u privredne
djelatnosti ukupno je investirano 114,67 mil. DEM. U prvom petogodišnjem periodu
(1970. do 1975.) investirano je 8,18 mil. DEM ili 7,13%, zatim od 1976. do 1980.
godine 24,46 mil. DEM ili 21,33%, u razdoblju 1981. do 1985. godine 53,97 mil. DEM
ili 47,06%, te u posljednjem periodu od 1986. do 1990. godine 28,04 DEM ili 24,48%.
U privrednim investicijama općina Kalesija je participirala u visini 1,90% investicija
Tuzlanskog kantona, ili 1,06% Regije sjeveroistočna Bosna, odnosno samo 0,22%
investicija privrede Bosne i Hercegovine. Odnos realizovanih investicija i broja
stanovnika ukazuje na značajne razlike između ove općine i regionalnog centra. Ukupno
realizovana godišnja investiciona ulaganja po stanovniku u općini Kalesija iznose 161,7
DEM, a za općinu Tuzla ona su bila znatno veća: tj. oko 8 puta ili 1.270 DEM. 1
b) Najveća investiciona ulaganja na području općine Kalesija zabilježena su u
periodu od 1981. do 1990. godine (ukupno realizovano 71,5% investicija). Učešće
općine Kalesija u privrednim investicijama Tuzlanskog kantona imalo je rastući trend u
periodu 1970. do 1986. godine i to od 0,72% do 3,0%, odnosno opadajući sa 3,0% u
1986. godini na 2,51% u 1990. godini. Takođe, trend rasta općina Kalesija je bilježila i
kod učešća u ukupnim investicijama Regije sjeveroistočna Bosna (od 0,52% u 1970. do
1,58% 1990.) i Bosne i Hercegovine (od 0,08% u 1970. do 0,32% 1990. godine). 2
(tabela 1)
Tabela 1: Kalesija u investicijama Kantona, Regije SIB i BIH od 1970. do 1990. godine
Period Ukupno investirano Učešće Kalesije u investicijama
Milion DM % TK SI Bosne BiH
1970.-1975. 8,187 7,13 0,72 0,52 0,08
1976.-1980. 24,462 21,33 1,40 0,59 0,13
1981.-1985. 53,971 47,06 3,00 1,57 0,31
1986.-1990. 28,047 24,48 2,51 1,58 0,36
UKUPNO: 114,667 100,0 1,90 1,06 0,22
Izvor: Statistički bilten "Investicije", razna godišta, Statistički godišnjak BiH, Zavod za
statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo
1
Statistički bilten "Investicije", razna godišta, Statistički godišnjak BiH, Zavod za statistiku
Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Dinarske vrijednosti preračunate su u njemačku marku, prema
vremenu važenja dinarskih iznosa po kursu za (1 DEM) kako slijedi: 1970.g. – 3,42; 1971. –
4,69; 1972. – 5,23; 1973. – 5,58; 1974. – 6,23; 1975. – 6,95; 1976. – 7,31; 1977. – 8,16; 1978.
– 9,19; 1979. – 11,00; 1980. – 13,67; 1981. – 16,21; 1982. – 21, 00; 1983. – 37,12; 1984. –
55,01; 1985. – 97,31; 1986. – 182,36; 1987. – 437,00; 1988. – 1525,10; 1989. – 18284,00;
1990. – 7,00.
2
Sjeveroistočna Bosna je ekonomsko-geografska regija koja obuhvata 19 općina: Bijeljina,
Banovići, Bratunac, Brčko, Gračanica, Gradačac, Kalesija, Kladanj, Lopare, Lukavac, Orašje,
Srebrenica, Srebrenik, Šekovići, Tuzla, Ugljevik, Vlasenica, Zvornik i Živinice. Tuzlanski
kanton se nalazi u Federaciji BiH i čini ga 13 općina: Tuzla, Živinice, Gračanica, Gradačac,
Srebrenik, Kalesija, Doboj Istok, Kladanj, Lukavac, Banovići, Čelić, Sapna i Teočak.
44
Obim, dinamika i struktura investicija na području općine Kalesija u periodu od 1970. do
2005. godine
c) U sektorima privrede najveći udio odstvarenih investicija bilježi sekundarni
sektor 58,61% (samo u industriji 51,04%), zatim tercijarni 25,25% i primarni sektor
23,64% (od toga u poljoprivredi 19,6%).
Grafikon 1: Kalesija u privrednim investicijama u periodu 1970. do 1990. godine

60
53,971
50
40
miliona DM
30
28,047
24,462
20
10 8,187
0
1970.-1975. 1976.-1980. 1981.-1985. 1986.-1990.
Grafikon 2: Kalesija u privrednim investicijama Kantona, Regije SIB i BIH od 1970. do

1990. godine
3,5
3 3
2,5 2,51
2 1,9
u%
1,5 1,57 1,58

1,4
1 1,06
0,72
0,5 0,59
0,52 0,31 0,36
0,13 0,22
0 0,08
1970.-1975. 1976.-1980. 1981.-1985. 1986.-1990. UKUPNO:
Tuzlanskog kantona Sjeveroistočne Bosne Bosne i Hercegovine
d) Posebno je značajan podatak (tabela 2) o sumi ulaganja po novozaposlenom

radniku u općini Kalesija (82.613 DEM) koja je za 43,2% manja od Tuzle (153.000
DEM), zatim 29,9% manja od regionalnog (134.000 DEM), odnosno za 25,5% od
prosjeka privrede BiH (111.000 DEM).
Tabela 2: Suma ulaganja po novozaposlenom radniku za razdoblje od 1970. do 1989.

godine u općini Kalesija, Tuzla, Regiji SIB i BiH
Područje Ulaganja po novozaposlenom u Ulaganja po novozaposlenom u
privredi privredi + vanprivredne djelatnosti
Kalesija 82.613 …
Tuzla 153.000 167.000
Regija SIB 134.800 148.000
BiH 111.000 122.000
Izvor: Statistički bilten "Investicije", razna godišta, Statistički godišnjak BiH, Zavod za
statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo i Klapić, M.: Tuzla kao razvojni centar
Sjeveroistočne Bosne, Ekonomski institut, Tuzla, 2002., str. 192.
45
DŽ. Mešanović
Analizirajući pokazatelje o dinamici investicija u pojedinačnim privrednim

djelatnostima možemo zaključiti sljedeće 3 :
1. Ukupno realizovane investicije u osnovna sredstva proizvodnih djelatnosti
privrede društvenog sektora u općina Kalesija za period od 1970. do 1989. godine su
iznosile 114,6 mil. DEM, što je činilo 1,1 % od ukupno realizovanih investicija u Regiji
sjeveroistočna Bosna odnosno samo 0,2% u Bosni i Hercegovini. U periodu od 1981. do
1985. godine u općini Kalesija realizovano je najviše investicija u vrijednosti od 53,9
mil. DEM ili 47,0% od ukupnih investicija realizovanih u periodu od 1970. do 1989.
godine.
2. Na području općine Kalesija u industrijske djelatnosti u periodu od 1970. do
1989. godine ukupno realizovane investicije su iznosile 58,5 mil. DEM ili 51,0% od
ukupno realizovanih investicija u cjelokupne privredne djelatnosti. Učešće općine
Kalesija u ukupno realizovanim investicijama za isti period u industriji Regije
sjeveroistočna Bosna iznosilo je 0,73%, odnosno 0,17% kod Bosne i Hercegovine.
Najveća investicijska aktivnost u industriji Općine zabilježena je u periodu od 1981. do
1985. godine, kada je investirano 36,9 mil. DEM ili 63,1% ukupnih investicija za period
od 1970. do 1989.
3. Ukupno realizovane investicije u poljoprivredi općine Kalesija u
dvijedecenijskom periodu imale su vrijednost od 22,5 mil. DEM, što čini 19,6% od
ukupno realizovanih investicija u proizvodne djelatnosti privrede, odnosno 8,2% od
svih realizovanih investicija u poljoprivredu Regije sjeveroistočna Bosna i 1,45% u
Bosni i Hercegovini. Značajna investicijska aktivnost bila je prisutna u periodu od 1976.
do 1980. godine kada je u poljoprivredu ukupno investirano 11,9 mil. DEM ili 53,0%
od ukupnih investicija u periodu od 1970. do 1989. godine.
4. U šumarstvu općine Kalesija su zabilježena veoma skromna investicijska
ulaganja. U periodu od 1970. do 1989. godine u ovu oblast je samo uloženo 0,22 mil.
DEM odnosno 1,9 % od ukupno realizovanih investicija u privredne djelatnosti. U
periodu od 1970. do 1985. godine u razvoj šumarstva u Općini nije bilo investicija. U
ukupno realizovanim investicijama u ovoj oblasti perioda 1970.-1989. godina općina
Kalesija je participirala sa samo 0,2% na nivou Regije sjeveroistočna Bosna, odnosno
0,02% Bosne i Hercegovine.
5. Na području općine Kalesija u periodima od 1970. do 1980. godine i od 1986.
do 1989. godine u vodoprivredu nije bilo investicijskih aktivnosti, odnosno u periodu od
1981. do 1985. godine došlo je do realizacije investicija u vrijednosti od 4,4 mil. DEM.
U ukupno realizovanim investicijama u vodoprivredi za period 1970. -1989. godina,
općina Kalesija je participirala sa 2,8% u Regiji sjeveroistočna Bosna i 1,2% investicija
Bosne i Hercegovine.
6. Najniža investicijska ulaganja na području općine Kalesija zabilježena su u
građevinarstvu. Ukupno realizovane investicije u ovu djelatnost u periodu 1970. do
1989. godine imale su vrijednost od samo 84.000 DEM ili 0,07% od ukupno
realizovanih investicija u Općini, što čini 0,03% od ukupnih investicija u istoj oblasti
Regije sjeveroistočna Bosna i 0,004% u Bosni i Hercegovini.
7. U saobraćajnu djelatnost ulagana su relativno značajna sredstva. Ukupno
realizovane investicije u ovu djelatnost u periodu od 1970. do 1989. godine iznose 7,45
mil. DEM ili 6,5% od ukupnih investicija na području općine Kalesija. Općina Kalesija
3
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
46
2005. godine
je u posmatranom periodu partcipirala sa samo 0,91% investicija iste djelatnosti Regije
sjeveroistočna Bosna i 0,09% Bosne i Hercegovine. Značajno je napomenuti da je samo
u periodu od 1985. do 1989. godine realizovano investicija u vrijednosti od 4,36 mil.
DEM, što je 58,5% od ukupno realizovanih investicija u periodu 1970. do 1989. godine.
8. Investicijska aktivnosti u trgovinu općine Kalesija najznačajnija je u periodu od
1981. do 1985. godine. Realizovano je 3,9 mil. DEM ili 54,3% od ukupno realizovanih
investicija u ovu djelatnost u periodu od 1970. do 1989. godine, odnosno u
dvijedecenijskom razdoblju u trgovinu je uloženo 7,2 mil. DEM ili 6,3% od svih
investicija u privredne djelatnosti Općine. Skromna investicijska aktivnost u trgovinskoj
djelatnosti zabilježena je u periodu od 1985. do 1989. godine, kada je investirano samo
0,73 mil. DEM ili 10,0% od svih investija posmatranog dvijedecenijskog razdoblja. U
posmatranom periodu učešće trgovine općine Kalesija u istoj oblasti u investicijama
Regije sjeveroistočna Bosna je 1,8%, odnosno 0,32% u istoj djelatnosti Bosne i
Hercegovine.
9. U ugostiteljstvo i turizmu zabilježena su vrlo skromna investicijska ulaganja. U
ove djelatnosti općine Kalesija u periodima od 1970. do 1975. godine i od 1981. do
1985. godine nije bilo investicijskih aktivnosti, odnosno u periodu od 1976. do 1980.
godine i od 1986. do 1989. godine ukupno je investirano je 0,16 mil. DEM, što čini
samo 0,14% od ukupno realizovanih investicija u privredu općine Kalesija.
10. Ukupno realizovane investicije u zanatstvu u periodu 1970-1989. godine
iznose 10,2 mil. DEM ili 8,9% od realizovanih investicija u cjelokupnoj privredi.
Učešće općine Kalesija u ukupno realizovanim investicijama za isti period u zanatstvu
Regije se kretalo 8,2% odnosno 2,1% kod Bosne i Hercegovine.
11. Ukupno realizovane investicije u komunalne djelatnosti općine Kalesija u
dvijedecenijskom periodu imale su vrijednost od 2,68 mil. DEM, što čini 2,3% od
ukupno realizovanih investicija u privredne djelatnosti, odnosno 0,6% od svih
realizovanih investicija u istoj oblasti Regije sjeveroistočna Bosna i 0,01% u Bosni i
Hercegovini. Značajna investicijska aktivnost bila je prisutna u periodu od 1970. do
1975. godine kada je u ovu djelatnost ukupno investirano 1,29 mil. DEM ili 48,0% od
ukupnih investicija u periodu od 1970. do 1989. godine.
12. Na području općine Kalesija u periodima od 1970. do 1975. godine i od 1976.
do 1980. godine u ostale privredne djelatnosti nije bilo investicijskih aktivnosti,
odnosno u periodima od 1981. do 1985. godine i od 1986. do 1989. godine došlo je do
realizacije investicija u vrijednosti od 0,33 mil. DEM ili 0,29% od ukupno realizovanih
investicija u posmatranom dvijedecenijskom razdoblju.
Investicijska aktivnost u periodu od 1994. do 2005. godine

U postratnom periodu cjelokupna bosanskohercegovačka privreda (uključujući i
privredu Kalesije) se suočila sa mnogobrojnim razvojnim problemima kao što su:
nedostatak inicijalnih sredstava za rad, zastarjelost opreme, izgubljene tržišne i poslovne
veze, osiromašeni fondovi, slaba saobraćajna povezanost i dr.
Navedena i druga ograničenja su usporavala postratnu obnovu zemlje, što je i
danas aktuelno. Značajan podstrijek početnom oživljavanju privrede dala su donatorska
i kreditna sredstva.
47
DŽ. Mešanović
Tabela 3: Ostvarene investicije u općini Kalesija i Tuzlanskom kantonu za period od

1994.-2000. godine u hiljadama KM
Godina Općina Kalesija Tuzlanski kanton
Kumulativ 1994.-2000. 71.484 765.308
Udio u (%) 9,3 100,0
Pros. god. iznos, u hilj. KM 10.212 10.933
Po stanovniku godišnje KM 297 216
Izvor: (1) Podaci Federalnog zavoda za statistiku, Sarajevo, za godine 1998-2000., (2)
Dokumentacija Ministarstva za obnovu, razvoj i poduzetništvo u Vladi TK, Tuzla, za
period 1994.-1997. godine.
Tabela 4: Izvršene isplate za investicije u općini Kalesija i Tuzlanskom kantonu za

period 1994.-2000. godine u hiljadama KM
Godina Općina Kalesija Tuzlanski kanton
1994.-1997. 56.567 239.436
1998. 1.876 141.232*
1999. 3.039 112.380*
2000. 2.212 109.610
Kumulativ 1994.-2000. 63.694 602.658
Udio u (%) 10,6 100,0
Godišnji prosjek 9.099 86.094
Po stanovniku godišnje KM 265 170
Izvor: Podaci Federalnog zavoda za statistiku, Sarajevo, za godine 1998-2000.,
Dokumentacija Ministarstva za obnovu, razvoj i poduzetništvo u Vladi TK, Tuzla, za
period 1994.-1997. godine. *Uključena općina Brčko
Analizirajući tabele 3 i 4 možemo zaključiti sljedeće:

1. U periodu od 1994. do 2000. godine ostvarene investicije u općini Kalesija
iznosile su 71,48 miliona KM, a izvršene isplate za investicije 63,68 mil. KM. Učešće
općine Kalesija u ukupno ostvarenim investicijama Tuzlanskog kantona je 9,34 %, a
kod izvršenih isplata za investicije 10,57 %.
2. Na području općine Kalesija prosječni godišnji nivo ostvarenih investicija po
stanovniku u periodu 1994. do 2000. godine je iznosio 297 KM, što je veći iznos od
prosjeka za TK (216 KM). Izvršene isplate za investicije po stanovniku godišnje
iznosile su 265 KM i imale su, takođe, veću vrijednost od prosjeka Kantona (170 KM).
Općina Kalesija je u periodu od 1996.-1999. godine primila pomoć za
rekonstrukciju u vrijednosti od 30,2 mil. DM. Od ovih sredstava najviše je uloženo u
stambeni fond 13,6 mil. DM ili 45,2%, zatim elektroenergetsku infrastrukturu 7,4 mil.
DM ili 24,5%, obrazovanje 3,6 mil. DM ili 12,0% i td. (tabela 5)
48
2005. godine
Tabela 5: Pomoć za rekonstrukciju u općini Kalesija u periodu od 1996.-1999. godine
Sektor Pomoć u hiljadama DM (u %)
Poljoprivreda 960 3,2
Obrazovanje 3.635 12,0
Električna energija 7.414 24,5
Zdravstvo 1.402 4,6
Stanovanje 13.662 45,2
Općinska zgrada 192 0,6
Socijalni sektor 557 1,8
Telekomunikacije 103 0,3
Transport 1.661 5,5
Voda 626 2,1
UKUPNO 30.212 100
Izvor: www.esiweb.org-esiweb@t-online.de (Stvarna priča o rastu privatnog sektora u
BiH, Priština, 2002.)
Od 1995. godine na području Tuzlanskog kantona (uključujući i općinu Kalesija)
otpočeo je proces obnove devastiranih građevinskih objekata ulaganjem finansijskih
sredstava. Nekoliko međunarodnih humanitarnih organizacija, Vlada Tuzlanskog
kantona i dr. finansirale su proces obnove. Međutim, i pored do sada uloženih sredstava
proces obnove još nije završen. Prema podacima Ministarstva za obnovu i razvoj
Tuzlanskog kantona u posljednjih pet godina (2001-2005.) za obnovu devastiranih
stambenih objekata uloženo je 1.444.670 KM, od toga u općinu Kalesija 224.186 KM 4
ili 19,6%.
Tabela 6: Ulaganja sredstava za obnovu stambenih objekata na području Tuzlanskog

kantona u periodu 2001-2005. godine
Općina Broj donacija Iznos u KM
Tuzla 31 230.071,30
Lukavac 29 255.421,76
Srebrenik 16 109.447,88
Sapna 23 188.665,88
Banovići 6 77.470,02
Teočak 7 65.140,80
Živinice 13 79.801,14
Čelić 9 81.498,14
Kalesija 28 224.186,85
Kladanj 13 94.993,49
Gradačac 1 12.488,98
Gračanica 2 25.484,25
UKUPNO 178 1.144,670,15
Izvor: A. Kadušić, S. Smajić, Devastacija urbanih sadržaja na području Tuzlanskog
kantona u periodu agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornih radova PMF, Svezak
Geografija, Tuzla, 2005., str. 58.
4
Kadušić A., Smajić S.: Devastacija urbanih sadržaja na području Tuzlanskog kantona u periodu
agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornik radova PMF, Svezak Geografija, Tuzla, 2005.,
str. 57 i 58.
49
DŽ. Mešanović
Zaključak
Na području općine Kalesija u periodu od 1970. do 1989. godine ukupno je
investirano 114,67 mil. DEM. Najveći udio investicija zabilježen je u sekundarnom
sektoru 51,1 %, zatim tercijarnom 25,3 % i primarnom sektoru 23,6 %. Općina Kalesija
je od 1996.-1999. godine za rekonstrukciju primila 30,2 mil. DM. Od ovih sredstava
najviše je uloženo u stambeni fond 13,6 mil. DM ili 45,2%, zatim elektroenergetsku
infrastrukturu 7,4 mil. DM ili 24,5%, obrazovanje 3,6 mil. DM ili 12,0% i td. U periodu
od 1994. do 2000. godine ostvarene investicije u općini Kalesija iznose 71,48 miliona
KM. U periodu 2001-2005. godine za obnovu devastiranih stambenih objekata uloženo
je ukupno 224.186 KM.
Literatura
1. M. Klapić: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistočne Bosne, Ekonomski institut,
Tuzla, 2002.
2. A. Kadušić, S. Smajić, Devastacija urbanih sadržaja na području Tuzlanskog kantona
u periodu agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornih radova PMF, Svezak
Geografija, Tuzla, 2005.
3. Statistički bilten "Investicije", razna godišta, Statistički godišnjak BiH, Zavod za
4. www.esiweb.org-esiweb@t-online.de (Stvarna priča o rastu privatnog sektora u BiH,
Priština, 2002.)
5. Dokumentacija Ministarstva za obnovu, razvoj i poduzetništvo u Vladi TK, Tuzla, za
period 1994.-1997. godine.
50
PROMJENE U NIVOU (I OCJENA) PRIVREDNE RAZVIJENOSTI I

DINAMIKA RASTA DRUŠTVENOG PROIZVODA OPĆINE KALESIJA U
PERIODU OD 1970. DO 2002. GODINE
CHANGES IN THE LEVEL (AND ASSESSMENT) OF ECONOMIC

DEVELOPMENT AND THE DYNAMICS OF GROWTH OF DOMESTIC
PRODUCT OF KALESIJA MUNICIPALITY IN THE PERIOD FROM 1970 TO
2002
Mr. sc. Dževad Mešanović, viši asistent, Prirodno-matematički fakultet,

Univerzitet u Tuzli
Sažetak
Ocjena nivoa razvijenosti (i promjene u tom pogledu) općine Kalesija zasniva se
na pokazatelju koji na sintetičan način izražava efekte djelovanja proizvodnih faktora u
tom trenutku. To je društveni (bruto domaći) proizvod po stanovniku. Promjene u nivou
razvijenosti sagledavamo u dugom vremenskom periodu (oko tri decenije), kao i u
odnosu na uže (Tuzlanski kanton) i šire regionalno okruženje (Regija sjeveroistočna
Bosna i Bosna i Hercegovina). Dinamiku rasta društvenog proizvoda na području
općine Kalesija analiziraćemo kroz stope rasta društvenog proizvoda i procentualno
učešće u društvenom proizvodu Tuzlanskog kantona, Regije sjeveroistočna Bosna i
Bosne i Hercegovine.
Ključne riječi: Društveni proizvod, osnovna sredstva, narodni dohodak, općina
Kalesija
Abstract
The assessment of the level of development (and related changes) of Kalesija
Municipality is based on an indicator which, in a synthetic way, shows the effects of
production factors in that particular moment. That is domestic (gross domestic) product
per capita. Changes in the level of development are analyzed through a long period of
time (around 3 decades) as well as with regard to the immediate surrounding (Tuzla
Canton) and wider regional surrounding (region north-east Bosnia and Bosnia and
Herzegovina). The dynamics of the growth of domestic product on the territory of
Kalesija municipality will be analyzed through the growth rate of domestic product and
its percentage in the domestic product of Tuzla Canton, Region North-East Bosnia and
Bosnia and Herzegovina.
Key words: Domestic product, capital assets, national income, Kalesija
Municipality
DŽ. Mešanović
Promjene u nivou (i ocjena) privredne razvijenosti

Promjene u nivou razvijenosti analizirane su u periodu od 1970. do 1990. godine,
kao i u odnosu na uže (TK) 1 i šire regionalno okruženje (Regija SIB 2 i BiH). Osnovne
karakteristike privredne razvijenosti Kalesije u ovom periodu ogledaju se u sljedećem:
1. Analizirajući podatke u tabelama 1 i 2 vidimo da je prisutan rastući trend
društvenog proizvoda po stanovniku u općini Kalesija u periodu 1970. do 1981. godine,
a zatim pad od 1981. do 1985. godine te ponovni rast do početka 90-tih godina. U
periodu od 1970. do 1981. godine društveni proizvod p.c. povećan je od 373 DM na 978
DEM ili 2,6 puta. Intenzivan rast društvenog proizvoda podstaknut je investicionim
ulaganjima, naročito u industriji i poljoprivredi: realizovano 81,1 mil. DEM ili 85,4%
ukupnih privrednih investicija 1970. do 1989. godine. 3 Tokom 80-tih godina pada
investiciona aktivnost i usljed toga opada i društveni proizvod p.c. i to od 978 DEM u
1981. (maksimalni d.p.p.c. u periodu 1970.-1990.) na 857 DEM u 1990. godini.
Tabela 1: Društveni proizvod per capita u općini Kalesija, Tuzlanskog kantonu, Regiji
sjeveroistočna Bosna i Bosni i Hercegovini od 1970. do 1990. godine
Godina Kalesija Tuzla TK Regija SIB BiH
1970. 384 2.399 1.410 1.158 1.514
1971. 373 2.408 1.376 1.124 1.411
1972. 451 2.525 1.488 1.200 1.530
1973. 539 2.832 1.725 1.425 1.739
1974. 563 3.636 2.119 1.709 2.074
1975. 618 4.521 2.512 1.997 2.374
1976. 644 5.237 2.859 2.240 2.563
1977. 715 5.310 2.985 2.459 2.840
1978. 667 5.353 3.062 2.548 3.105
1979. 770 5.894 3.297 2.717 3.270
1980. 767 5.887 3.390 2.878 3.480
1981. 978 7.011 4.061 3.450 4.199
1982. 951 7.008 4.347 3.803 4.565
1983. 871 5.386 3.333 2.976 3.576
1984. 835 5.460 3.540 3.136 3.711
1985. 783 5.545 3.493 3.105 3.658
1986. 718 6.225 3.711 3.284 3.908
1987. 766 5.816 3.342 2.930 3.491
1988. 655 4.662 2.677 2.519 2.810
1989. 559 5.626 3.294 3.752 3.521
1990. 857 6.321 3.683 3.587 3.902
Izvor: Statistički bilten "Društveni proizvod, narodni dohodak…", razna godišta,
Statistički godišnjak BiH, Zavod za statistiku BiH, Sarajevo.
1
Tuzlanski kanton (prvobitno kao Tuzlansko-podrinjski kanton), nastao je administrativno-
političkim putem u procesu kantonizacije Federacije BiH i tvorevina je Dejtonskog sporazuma.
Čine ga 13 općina: Tuzla, Živinice, Gračanica, Gradačac, Srebrenik, Kalesija, Doboj Istok,
Kladanj, Lukavac, Banovići, Čelić, Sapna i Teočak. U regionalnom smislu, Tuzlanski kanton je
subregija ekonomsko-geografske Regije sjeveroistočna Bosna.
2
Sjeveroistočna Bosna je ekonomsko-geografska regija koja obuhvata 19 općina: Bijeljina,
Banovići, Bratunac, Brčko, Gračanica, Gradačac, Kalesija, Kladanj, Lopare, Lukavac, Orašje,
Srebrenica, Srebrenik, Šekovići, Tuzla, Ugljevik, Vlasenica, Zvornik i Živinice.
3
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
52
Promjene u nivou (i ocjena) privredne razvijenosti i dinamika rasta društvenog
proizvoda općine Kalesija u periodu od 1970. do 2002. godine
2. Društveni proizvod p.c. općine Kalesija je u odnosu na nivo Kantona, Regije i
BiH znatno smanjen:
- u odnosu na Tuzlanski kanton od 26,4% u 1970. godini na 23,2% u 1990. godini;
- u odnosu na Regiju sjeveroistočna Bosna, u istom periodu, od 33,2% na 23,9%;
- u odnosu na Bosnu i Hercegovinu od 26,4% na 21,9%.
Tabela 2: Promjene u relativnom nivou razvijenosti Kalesije u odnosu na društveni

proizvod p.c. Tuzlanskog kantona, Regije sjeveroistočna Bosna i Bosne i Hercegovine
Društveni proizvod p.c. (DEM) Nivo d.p. p.c. Kalesije u odnosu na:
God.
Kalesija TK SIB BIH TK=(100) SIB=(100) BIH(=100)
1971. 373 1.376 1.124 1.411 26,4 33,2 26,4
1976. 644 2.859 2.240 2.563 22,5 28,7 25,1
1981. 978 4.061 3.450 4.199 24,1 28,3 23,3
1986. 718 3.711 3.284 3.908 19,3 21,8 18,3
1990. 857 3.683 3.587 3.902 23,2 23,9 21,9
3. Posebnu pažnju zaslužuje uporedba Kalesije u nivou razvijenosti sa drugim
općinama u Regiji. Pored društvenog proizvoda p.c. kompariranje nivoa razvijenosti
vršeno je i po vrijednosti osnovnih sredstava po zaposlenom i narodnom dohotku po
stanovniku.
a) Evidentne su vrlo izražene i produbljene disproporcije u nivou razvijenosti
između općine sa najvećim per capita GDP u Regiji (općina Tuzla 6.321 KM u 1990. g.
i općine Kalesija 857 KM). Podaci pokazuju da je omjer GDP per capita općina Tuzla i
Kalesija početkom 70-tih godina iznosio 6,1:1 da bi u 1990. godini bio još veći (7,4:1).
Grafikon 1: Društveni proizvod per capita u općini Kalesija, Tuzla, Tuzlanskom

kantonu, Regiji sjeveroistočna Bosna i Bosni i Hercegovini od 1970. do 1990. godine
8000
7000
6000
D.P. p.c. DM
5000
4000
3000
2000
1000
0
1970. 1972. 1974. 1976. 1978. 1980. 1982. 1984. 1986. 1988. 1990.
Kalesija Tuzla Tuzlanski kanton Sjeveroistočna Bosna Bosna i Hercegovina
b) Tako je i kod vrijednosti osnovnih sredstava (nabavna i sadašnja vrijednost) u

1990. godini Kalesija rangirana na posljednjem 19 mjestu od svih općina u Regiji.
Prema pokazateljima (tabela 3), omjer kod nabavne vrijednosti po stanovniku između
Ugljevika i Kalesije iznosi 26,6:1, a kod sadašnje vrijednosti 30:1.
c) Identičan je omjer najvećeg i najnižeg iznosa narodnog dohotka po stanovniku
u 1990. godini općine Banovići (5.734 DM) i Kalesija (719 DM). (tabela 3)
53
DŽ. Mešanović
Tabela 3:Vrijednost osnovnih sredstava i narodni dohodak po stanovniku DM, 1990. g.

Nabavna vrijednost Sadašnja vrijednost Nar. doh. po st.
Banovići 15.614 5.107 5.734
Bijeljina 6.294 3.490 2.706
Bratunac 3.373 1.774 1.605
Brčko 6.356 3.219 2.953
Gračanica 3.751 2.132 2.518
Gradačac 2.686 1.584 2.663
Kalesija 1616 877 719
Kladanj 5.512 2.725 2.150
Lopare 3.100 1.923 1.623
Lukavac 13.688 3.795 3.006
Orašje 4.195 2.400 2.479
Srebrenica 7.185 3.845 2.352
Srebrenik 2.339 1.111 1.435
Šekovići 3.825 2.030 1.849
Tuzla 20.214 8.774 5.268
Ugljevik 43.081 26.663 3.394
Vlasenica 7.781 4.531 3.523
Zvornik 14.856 7.840 3.959
Živinice 5.171 2.141 2.451
Regija SI Bosna 9618 4642 3055
Bosna i Hercegovina 13150 6455 3312
Izvor: S. Babović, M. Klapić: Stanje, problemi, strateški ciljevi i globalni pravci razvoja
privrede TPK, u Zborniku "Strategija privrednog razvoja TPK", Ekonomski institut,
Tuzla, 1996., str. 184.
Dinamika rasta društvenog proizvoda u periodu od 1970. do 1990. godine

Dinamiku rasta društvenog proizvoda na području općine Kalesija analiziraćemo
kroz stope rasta društvenog proizvoda i njeno ušešće u društvenom proizvodu u
uporedbi sa Tuzlanskim kantonom, Regijom sjeveroistočna Bosna i Bosnom i
Hercegovinom. U privrednim djelatnostima općine Kalesija u periodu od 1970. do
1990. godine ostvareno je 541,4 mil. DEM društvenog proizvoda, što čini 1,95%
društvenog proizvoda Tuzlanskog kantona, 1,14% Regije sjeveroistočna Bosna i 0,23%
Bosne i Hercegovine. 4
Tabela 4: Stope rasta d.p. u općini Kalesija, Tuzlanskom kantonu, Regiji sjeveroistočna
Bosna i Bosni i Hercegovini u periodu 1970.-1990. godine
Period
Područje
1970.-1975. 1975.-1980. 1980.-1985. 1985.-1990. 1970.-1990.
Kalesija 12,6 5,6 2,3 2,4 5,7
TK 13,2 9,8 0,6 1,0 6,2
SIB 12,0 9,6 3,2 3,5 7,0
BIH 10,5 9,0 1,6 1,9 5,7
4
Statistički bilten "Društveni proizvod, narodni dohodak…", razna godišta, Statistički godišnjak
BiH, Zavod za statistiku BiH, Sarajevo.
54
Na osnovu podataka (tabela 4) možemo zaključiti da je stopa rasta društvenog

proizvoda u općini Kalesija u periodu 1970. do 1990. godine iznosila 5,7% i kretala se u
nivou stope rasta BiH (5,7%), ali je bila niža u odnosu na TK (6,2%) i Regiju SIB
(7,0%).
Grafikon 2: Relativni nivoi društvenog proizvoda po stanovniku općine Kalesija (Regija

sjeveroistočna Bosna=100) u periodu 1970.-1990. godine
35
33
30
29 28
25 24
22
20
indeks
15
10
0
1970. 1975. 1981. 1985. 1990.
Tabela 5: Kalesija u Kantonu, Regiji SIB i BIH od 1970. do 1990. prema učešću u
društvenom proizvodu
Učešće Kalesije u društvenom proizvodu
Godina Regije Bosne i
Tuzlanskog kantona
sjeveroistočnaBosna Hercegovine
1970. 2,26 1,35 0,23
1975. 1,77 1,27 0,21
1980. 1,56 1,12 0,24
1985. 1,81 0,82 0,18
1990. 1,96 1,03 0,20
Ako analiziramo podatke (tabela 5) vidimo da je učešće Kalesije u društvenom
proizvodu Tuzlanskog kantona u opadanju od 1970. do 1980. godine sa 2,26% na 1,56
%, zatim u padu u odnosu na Regiju sjeveroistočna Bosna sa 1,35% u 1970. na 0,85% u
1985. godini i Bosnu i Hercegovinu sa 0,23% u 1970. na 0,21% u 1975. godini i od
0,24% u 1980. na 0,18% u 1985. godini. U periodu od 1985. do 1990. godine općina
Kalesija bilježi porast u učešću u društvenom proizvodu Tuzlanskog kantona sa 1,81%
na 1,96%, u društvenom proizvodu Regije SIB rast od 0,82% u 1985. do 1,03% u 1990.
te u D.P. Bosne i Hercegovine porast od 0,21% u 1975. na 0,24% u 1980. godini i u
periodu 1985. do 1990. godine od 0,18% na 0,20%.
Postavlja se pitanje koje su privredne oblasti u značajnijoj mjeri doprinosile
ostvarenju društvenog proizvoda? Zaključci u vezi sa postignutim efektima su sljedeći:
1. Oko jedne polovine (49,7%) društvenog proizvoda ukupne privrede općine
Kalesija ostvarenog u razdoblju od 1970. do 1990. godine, realizovano je u
djelatnostima primarnog sektora. Tome je najviše doprinijelo visoko učešće
poljoprivrede u društvenom proizvodu ukupne privrede (49,5%).
55
DŽ. Mešanović
2. Tercijarni sektor participirao je sa nešto više od jedne četvrtine (26,5%) u

ukupno ostvarenom društvenom proizvodu (kumulativ 1970.-1990.) općine Kalesija.
Tako je samo u trgovini u posmatranom razdoblju realizovano 19,8% d.p. ukupne
privrede.
3. U djelatnostima sekundarnog sektora realizovano je 23,7% (u industriji 15,0%)
društvenog proizvoda od 1970. do 1990. godine.
Tabela 6: Drustveni proizvod u (mil. KM) na području općine Kalesija u periodu od

1970. do 1990. godine
Ind. Polj. Saob. Ug. Stamb.
Ost.
God. Uk. i i Šum. Vodopr. Građ. i Trg. i Zanat. kom.
djel.
rud. rib. veze tur. dj.
1970. 12,3 ... 9,4 ... ... 0,9 ... 1,7 ... 0,3 ... ...
1971. 12,1 ... 9,1 ... ... 1,2 ... 1,6 ... 0,2 ... ...
1972. 14,9 0,2 10,1 ... ... 2,1 ... 2,1 ... 0,4 ... ...
1973. 18,0 0,2 11,7 ... ... 2,7 ... 2,8 0,2 0,4 ... ...
1974. 19,2 0,2 12,5 ... ... 2,5 0,3 3,3 0,2 0,3 ... ...
1975. 21,4 0,7 12,9 ... ... 3,6 0,6 2,9 0,4 0,1 ... 0,1
1976. 22,7 0,8 14,1 0,5 ... 2,2 0,5 4,0 0,3 0,3 ... ...
1977. 25,6 0,4 16,6 ... ... 2,3 0,8 4,7 0,4 0,3 ... ...
1978. 24,3 0,9 13,5 0,3 ... 2,7 0,5 5,5 0,6 0,3 ... ...
1979. 28,5 2,6 15,0 ... ... 2,5 0,7 6,7 0,6 0,4 ... ...
1980. 28,6 4,4 13,8 ... ... 2,0 0,9 6,6 0,4 0,3 0,1 0,1
1981. 36,9 4,4 20,1 ... ... 2,9 0,9 7,6 0,6 0,3 ... ...
1982. 36,2 4,7 17,6 ... ... 2,3 1,3 8,4 0,8 0,6 0,1 0,4
1983. 33,6 4,4 16,5 ... ... 3,0 1,1 7,0 1,1 0,4 0,1 ...
1984. 32,6 7,3 14,7 ... ... 2,5 0,5 6,5 0,5 0,5 0,1 ...
1985. 30,9 10,1 12,6 ... ... 1,8 0,5 6,0 0,5 0,4 0,1 0,1
1986. 28,6 5,9 12,5 ... ... 1,8 0,7 6,9 0,6 0,7 0,1 0,1
1987. 30,9 8,4 10,6 ... ... 1,9 2,5 6,1 0,5 0,6 0,1 0,2
1988. 26,7 9,3 8,9 ... ... 1,3 1,8 3,9 0,5 0,8 0,1 0,1
1989. 22,7 7,8 5,2 ... ... 2,2 1,4 5,3 0,4 0,3 0,1 ...
1990. 34,7 8,6 10,7 ... ... 2,5 3,3 7,5 0,5 1,0 0,3 0,3
Nivo društvenog proizvoda per capita u periodu 2001-2002. godina

Gdje je Kalesija danas (u odnosu na ostale općine TK, TK, Regiju SIB i BiH i
predratni period), kada je u pitanju nivo razvijenosti?
1. U općini Kalesija u 2002. godini ostvareno je 21,2 mil. KM društvenog
proizvoda, što je činilo 2,0% društvenog proizvoda Tuzlanskog kantona (3,8% d.p.
Tuzle), zatim 1,1% Regije sjeveroistočna Bosna i 0,2% Bosne i Hercegovine. U odnosu
na 1990. godinu vrijednost GDP se smanjio za 8,88 mil. KM ili 29,5%.
2. Društveni proizvod p.c. općine Kalesija je u periodu 1990-2002. godine u
odnosu na nivo Kantona, Regije i BiH nešto povećan:
- u odnosu na Tuzlanski kanton od 23,2% u 1990. godini na 34,0% u 2002. godini;
- u odnosu na Regiju sjeveroistočna Bosna, u istom periodu, od 23,9% na 34,9%;
- u odnosu na Bosnu i Hercegovinu od 21,9% na 23,7%.
56
Tabela 7: Bruto društveni proizvod (GDP) u općinama Tuzlanskog kantona i BiH

1990., 2001. i 2002. godine u (000 KM)
1990. 2001. 2002. Index
Općina
Iznos % Iznos % Iznos % 2002/1990
Banovići 180.224 10,6 70.561 7,3 82.171 7,6 45,6
Čelić 22.000 1,3 5.042 0,5 5.706 0,5 25,9
D. Istok 21.100 1,2 5.200 0,6 5.900 0,6 24,6
Gračanica 146.350 8,6 55.441 5,8 66.193 6,1 45,2
Gradačac 154.601 9,1 60.481 6,3 75.323 7,0 70,5
Kalesija 30.084 1,8 21.168 2,2 21.200 2,0 48,5
Kladanj 40.379 2,4 19.152 2,0 21.684 2,1 53,8
Lukavac 201.113 11,8 80.643 8,4 90.160 8,3 45,4
Sapna 34.917 2,0 15.120 1,6 14.550 1,3 44,7
Srebrenik 64.049 3,8 35.281 3,7 43.370 4,0 76,8
Teočak 16.357 1,0 5.040 0,5 4.430 0,4 79,3
Tuzla 842.658 49,4 514.090 53,4 563.784 52,2 66,9
Živinice 151.457 8,9 75.520 7,2 86.460 8,0 56,9
TK 1.705.269 100 962.739 100 1.080.931 100 63,4
SIB 3.390.050 100 … … 2.050.000 100 60,5
BiH 17.225.500 100 9.611.000 100 11.651.119 100 67,3
Izvor: Analiza ekonomskog stanja na Tuzlanskom kantonu, Uloga Univerziteta u
razvoju poduzetništva i opravdanost upravljanja biznis centra na Univerzitetu u Tuzli,
Tuzla, maj 2004.; www.eured-bih.org., Socioekonomski pregled i SWOT analiza
Ekonomske regije "Sjeveroistočna BiH", EURED Projekt Evropske unije za regionalni
ekonomski razvoj u BiH,Tuzla,2004., str. 29
Tabela 8: Bruto društveni proizvod (GDP) po stanovniku i nivo razvijenosti u općinama

Tuzlanskog kantona i BiH 1990., 2001. i 2002. godine
GDP per capita u KM Nivo
Općina razvijenosti
1990. 2001. 2002.
(TK=100)
Banovići 6.788 2.584 2.860 134,9
Čelić 1.972 341 380 17,9
Doboj Istok 1.750 852 890 42,0
Gračanica 3.088 1.122 1.250 58,9
Gradačac 3.701 1.440 1.600 75,5
Kalesija 857 633 720 34,0
Kladanj 2.577 1.197 1.380 65,1
Lukavac 3.565 1.599 1.750 82,6
Sapna 2.566 954 880 41,5
Srebrenik 1.566 934 1.040 49,0
Teočak 2.074 743 490 23,1
Tuzla 6.407 3.851 4.152 195,8
Živinice 2.765 1.320 1.453 68,5
TK 3.683 2.050 2.120 100,0
SIB 3.570 ... 2.063 97,2
BiH 3.935 2.755 3.040 69,7
Izvor: Analiza ekonomskog stanja na Tuzlanskom kantonu, Uloga Univerziteta u
razvoju poduzetništva i opravdanost upravljanja biznis centra na Univerzitetu u Tuzli,
Tuzla, maj 2004.; www.eured-bih.org., Socioekonomski pregled i SWOT analiza
Ekonomske regije "Sjeveroistočna BiH", EURED Projekt Evropske unije za regionalni
ekonomski razvoj u BiH, Tuzla, 2004., str. 29.
57
DŽ. Mešanović
Zaključak
U privredi općine Kalesija u razdoblju od 1970. do 1990. godine ostvareno je
541,4 mil. DEM društvenog proizvoda, što je činilo 1,95% društvenog proizvoda
Tuzlanskog kantona (4,3% d.p. Tuzle), zatim 1,14 % Regije sjeveroistočna Bosna i
0,23% Bosne i Hercegovine. Društveni proizvod p.c. povećan je sa 450 DEM u 1970.
godini na 857 DEM u 1990. godini ili za 3,2 puta.
Današnji GDP per capita općine Kalesija (oko 800 KM) u nivou je tek 20%
prosjeka Bosne i Hercegovine ili 1,6% prosjeka Evropske unije, odnosno samo 0,6%
Luksemburga, zemlje sa najvećim GDP per capita. Tokom 70-tih i 80- tih godina
prošlog stoljeća, sa per capita GDP u nivou od 650 do 800 KM, općina Kalesija je u
kontinuitetu od oko dvije decenije svrstavana u skupinu izrazito nerazvijenih bosansko-
hercegovačkih općina. Značajniji pomak u nivou razvijenosti ove općine nije se ni
mogao postići ima li se u vidu činjenica da je u ukupnim privrednim investicijama
realiziranim na području Regije sjeveroistočna Bosna u dvijedecenijskom razdoblju
(1970.-1990. godina) općina Kalesija participirala sa samo 1,9 % ili 114,6 mil. KM, što
je znatno ispod učešća u stanovništvu (4,4 %). Evidentne su vrlo izražene i produbljene
disproporcije u nivou razvijenosti između općine sa najvećim GDP per capita u Regiji
(općina Tuzla 6.321 KM u 1990. g. i općine Kalesija 857 KM). Podaci pokazuju da je
omjer GDP per capita općina Tuzla i Kalesija početkom 70-tih godina iznosio 6,1:1 da
bi u 1990. godini razlika u nivou razvijenosti ovih općina bila još veća (7,4:1).
Literatura
1. S. Babović, M. Klapić: Stanje, problemi, strateški ciljevi i globalni pravci razvoja
privrede Tuzlansko-podrinjskog kantona, u Zborniku "Strategija privrednog razvoja
Tuzlansko-podrinjskog kantona", Ekonomski institut, Tuzla, 1996.
2. Analiza ekonomskog stanja na Tuzlanskom kantonu, Uloga Univerziteta u razvoju
poduzetništva i opravdanost upravljanja biznis centra na Univerzitetu u Tuzli, Tuzla,
maj 2004.
3. Statistički bilten "Društveni proizvod, narodni dohodak…", razna godišta, Statistički
godišnjak BiH, Zavod za statistiku BiH, Sarajevo.
4. Statistički bilten "Investicije", razna godišta, Statistički godišnjak BiH, Zavod za
5. www.eured-bih.org., Socioekonomski pregled i SWOT analiza Ekonomske regije
"Sjeveroistočna BiH", EURED Projekt Evropske unije za regionalni ekonomski razvoj
u BiH, Tuzla, juli 2004.
58
STVARANJE POSLIJERATNOG IDENTITETA GRADOVA U BOSNI I

HERCEGOVINI - NOVI TRENDOVI ILI NOVI URBICID
THE CREATION OF AFTER WAR CITY’S IDENTITY IN BOSNIA AND

HERZEGOVINA - NEW TRENDS OR NEW URBICIDE
Doc. dr. Nusret Mujagić, dipl. ing. arh., RGGF, Univerzitet u Tuzli
Abstrakt
Najstariji bosanskohercegovački gradovi pojavili su se u srednjovjekovnoj Bosni,
a mnogi su sačuvani i do današnjih dana. Građeni su na uzvišenjima , utvrđeni
debelim zidinama i sa svojim visokim kulama i svojom ljepotom plijenili su pažnju
evropskih putnika. U kasnijim vjekovima pod turskom upravom sagrađeni su novi
gradovi u kotlinama pored rijeka te su svojim orijentalnim izgledom, vitkim munarama i
zbijenim mahalama i čaršijama u obilju zelenila pružali ugodnu sliku putopiscima i sa
istoka i sa zapada.
Pod austrougarskom upravom izgrađeni su brojni javni objekti koji su promijenili
izgled svih gradova a po svojoj ljepoti nisu zaostajali za najljepšim gradovima
austrougarske monarhije. Arhitektonski izraz je tražen u simbiozi evropske arhitekture i
orijentalnog podneblja tako da je postepeno nestajao tradicionalni orijentalni izgled u
mnogim gradovima koji su sve više poprimali siluete evropskih gradova. Sa stvaranjem
stare Jugoslavije ovi procesi su nastavljeni sporijim tempom a fabrički dimnjaci su
zamijenili visoke munare i crkvene tornjeve.
Nastajala je nova panorama bosanskih gradova prepuna radničkih „kolona“ i
fabrika. U novoj Jugoslaviji procesi industrijalizacije i urbanizacije su pospješili rast
gradova a pored starih čaršija nikla su nova stambena naselja sa stambenim blokovima i
soliterima. Gradovi su poprimili sadašnji izgled a u to vrijeme nisu odudarali od bilo
kojeg evropskog grada. Regionalne i tradicionalne komponente bile su potpuno
zanemarene a arhitektura u tim gradovima je bila anacionalna i u duhu Atinske povelje.
Nakon zadnjih ratnih sukoba i disolucije Jugoslavije razvoj gradova je krenuo
neujednačenim tokom poprimajući uglavnom nacionalna i vjerska obilježja. Rijetki od
njih su prihvatili evropske principe redizajna i razvoja gradskih formi, drugi su zapali u
dekadenciju, ideološku i vjersku ikonografiju i simboliku dok su preostali gradovi
razrušeni i zaboravljeni. Taj fenomen je i predmet proučavanja ovog rada.
Ključne riječi: bosanskohercegovački gradovi, identitet, urbani dizajn, urbana
forma, trend, urbicid, ikonografija, simbolika
Abstract
The earliest cities of Bosnia and Herzegovina first appeared in the medieval period
many of which have remained until today. Cities have often been cited on hilltops,
protected by city walls but the beauty of monumental castles was eye-caching for
European travelers. In the following centuries, under Turkish rule, new towns were
developed in the valleys along the rivers. Oriental type of towns with colossal minarets
N. Mujagić
and clustered urban areas and building blocks surrounded by grazing land were
noticeable for essayist from the west and the east.
Numerous of governmental buildings were built during the Austro- Hungarian
ruling which have changed the shape of urban space and made cities similar to the most
beautiful cities in the empire. Architectonic appearance was found in symbioses
European and Oriental architecture gradually loosing traditional Oriental and getting
European character. This process slowly continued with the establishment of Old
Yugoslavia replacing minarets and church towers with factory chimneys. New
panorama, filled with factories and worker’s barracks called "kolona", was also
established in Bosnian cities.
As a result of rapid urban growth and industrialization New Yugoslavia initiated
building of new urban complexes and buildings next to old cities with high-rise
apartment buildings and skyscrapers. Cities were getting today’s look and did not differ
from other European cities. Regional and traditional components were excluded,
completely, with architecture that was not nationally controlled and it was based on
Athena treaty.
After recent conflicts and dissolution of Yugoslavia development of the cities was
uneven with large national and religious influences. European principals of redesign and
urban form of developments are rarely accepted. Many cities are in decadence with
ideological, religious iconography and symbolism, while the other cities are devastated
and forgotten. Such phenomenon is subject of examination in this study.
Key words: Cities of Bosnia and Herzegovina, identity, urban design, urban form,
trend, urbicide, iconography, symbolism
Uvod
Na nastanak svakog grada utiču prirodni i stvoreni uslovi. Prirodne uslove čini
geografija (geografski položaj, oblik zemljišta, planine, ravnice ...), topografija (reljef,
konfiguracija terena ...) hidrografija (vode, rijeka, jezera, izvorišta, podzemne vode ...)
geologija (sastav zemljišta i površinskog sloja, nosivost tla i pogodnost za gradnju ...)
klimatologija (vjetrovi, padavine, temperature, magle, osunčanje, oblačnost,
mikroklima...) prirodne pojave (elementarne nepogode, suše, poplave, trusni pokreti..) i
na kraju prirodna bogatstva. Stvorene uslove čini demografija, politika, ekonomija,
društveni odnosi, istorija, kultura, religija, razne funkcije, fizičke strukture i na kraju
ekologija.
U prošlosti su prirodni uslovi bili dominantni u izboru mjesta nastanka i razvoja
grada dok su u novijoj istoriji preovlađujući stvoreni uslovi. Identitet prvih gradova
stvaran je u interakciji prirode i arhitekture, a tamo gdje je prihvaćena posebnost
ambijenta („genius loci“ – duh mjesta) nastali su gradovi koji svojom formom, urbanom
morfologijom i urbanim pejzažom i danas plijene svojom ljepotom i neprolaznošću.
(Počitelj, stari Mostar, Ostrožac ...) Stari gradovi su nastali u usaglašenosti
prirodnog ambijenta i fizičke strukture grada gdje su pojedini gradski oblici izrasli iz
prirodnog terena dok su noviji gradovi nastali u kontrastu prirode pri čemu se naglašava
ili izgrađena forma ili dominantno obilježje lokacije.
Identitet grada prema Linču (10 ) mora imati sljedeće elemente :
– posebnost slike grada
– jednostavnost oblika
– kontinuitet
60
Stvaranje poslijeratnog identiteta gradova u Bosni i Hercegovini - novi trendovi ili novi
urbicid
– dominantnost jednog dijela nad cjelinom
– jasnoću veza
– diferencijaciju po usmjerenju
– vizuelni cilj
– kretanje kroz prostor
– vremenske sekvence
– nazive i značenja koji naglašavaju gradske elemente
Ranko Radović (11) i drugi moderni urbanisti preporučuju još i :
 dostupnost
 lakoću kretanja i snalaženje
 osjećanje bezbjednosti i opuštenosti
 identifikaciju sa ambijentom
 čitljivost plana i organizacije grada
 autentičnost
 urbani mobilijar i detalje
Po njemu fizička struktura grada ne smije se shvatiti kao puko grupisanje i
raspored objekata i ulica već kao cjelovit izgrađen ambijent koncipiran i oformljen kao
životna sredina urbanizovane ljudske zajednice. Urbanisti moraju otkriti zakonitosti
nastanka i promjene urbane forme i pejzaža konstantno proučavajući uzroke njihovih
nastajanja, duh njihovih oblika ,suštinu gradskih sadržaja i struktura, funkciju prostora
i međuzavisnost prirodnih i društvenih sila koje utiču na formiranje forme grada.
Bublin (1) kaže da postoje određene bitne stvari koje treba uzeti u obzir kod bilo
kakvih vizionarskih ideja o izgledu naših gradova i moraju se bazirati na potpunom
razumijevanju svih čovjekovih potreba, a ne da nad njima dominira jedna
ograničavajuća ideja ma koliko ona bila dramatična.
Delalle (3) i drugi postmodernisti u stvaranju identiteta savremenom gradu
preporučuju i:
 mogućnost akcije u prostoru– sudjelovanje u životu grada različito za
stanovnike a različito za posjetioce – turiste
 mogućnost avanture – gradski prostor kao mjesto lutanja,otkrića i traganja
 ambijentalni doživljaj– raznovrsnost sadržaja ,intimnost, mogućnost izbora ...
 rasvjeta– izdvajanje karakterističnih objekata i detalja, večernji ugođaj, ugođaj
noćnih ulica ...
 boja – odabir boje prema funkciji ili vremenu nastanka neke urbane forme
 komunikativnost arhitektonskih oblika– bogatstvo oblika, raznovrsna urbana
morfologija, veza starog i novog …
 poetika prostora– detalji objekata i prostora specifični za podneblje ili istoriju
Svi ovi principi su univerzalni, poznati svakom urbanisti i ugrađeni u svaku
evropsku i svjetsku povelju o urbanizmu ali je očito da su nakon zadnjih ratnih sukoba i
velikih emocionalnih naboja stavljeni u drugi plan zarad ograničenih nacionalnih
ideologija. Vraćajući se u davnu prošlost i tražeći uzore u njoj te ideologije vrše
iskrivljivanje istorije kroz izgradnju arhitektonskih formi i urbanističkih kompleksa koji
sa istorijom tih gradova nemaju nikakve veze. Zbog toga je potrebno podsjetiti se prvih
bosanskohercegovačkih gradova, uslova na kojima su ponikli, razvijali se i nestajali
kako bi se izvukle pouke za budućnost.
61
N. Mujagić
1. Identitet bosanskohercegovačkih gradova u prošlosti

Iz perioda prije dolaska Slavena ostalo je malo materijalnih dokaza da bi se
mogao rekonstruisati izgled gradova iz tog perioda . Najpoznatiji su ilirski grad
Daorson (kod Stolca) i Domavija (kod Sreberenice), Tutnjevci (između Bijeljine i
Koraja), Broca (kod Bijeljine i sl.) sagrađeni nakon dolaska Rimljana. Ostaci ovih
naselja nisu nikada do kraja istraženi i zaštićeni.
U periodu Bosanske srednjovjekovne države postojale su četiri vrste naselja:
gradska naselja, utvrđeni gradovi, varoši ili zbijena naselja i sela. Postojale su još i
kolonije rudara Sasa, zanatlija iz Njemačke i Ugarske i Dubrovnika. Katoličko
stanovništvo je uglavnom živjelo u utvrđenim gradovima dok je pravoslavno i
bogumilsko stanovništvo uglavnom živjelo po selima.
Opšte karakteristike gradskih naselja iz tog perioda ogledale su se u postojanju
zajedničkog prostora (trg, pijaca, borgo) oko kojeg su bile formirane ulice, i sakralnog
objekta (crkva ili manastir).
Ostali gradski sadržaji u vidu radnji i kuća trgovaca koncentrisanih oko trga,
svratišta za putnike, gostionice, carinarnice i sl. razlikovala su se od naselja do naselja.
Vlastelinski dvorovi su se gradili u utvrđenim gradovima po uzoru na zapadne
dvorove. Podgrađa ispod utvrđenih gradova imala su takođe trgove i pijace. Utvrđeni
gradovi su građeni na brdima odakle se pružao pogled na cjelokupan posjed vlastelina.
Građeni su od kamena sa jakim bedemima i kulama na lako branjenim uzvišenjima.
Mada je u to vrijeme bosanska država bila najrazvijenija na Balkanu ovi gradovi nisu
imali više od 2.000 stanovnika što je bilo u rangu evropskih srednjih gradova. Većina
tih gradova je do danas sačuvana i pretvorena u turističke destinacije a najpoznatiji su:
Ostrožac, Srebrnik, Kula Grad, Počitelj, Jajce, Soko i dr.
U turskom periodu većina utvrđenih gradova je porušena a sačuvani su samo oni
koji su im bili potrebni iz vojno-strateških razloga. Pretvoreni su u tvrđave i u njima su
se sagradile prve džamije. Nova gradska naselja su poprimila tursko-orijentalni izgled.
Najpoznatiji gradovi iz tog perioda su Sarajevo, Travnik, Zvornik, Banja Luka, Tešanj,
Gradačac i sl.
Orijentalni izgled ovim gradovima su pored mnogobrojnih džamija sa vitkim
minaretima davale i zbijene čaršije sa uskim i krivudavim uličicama. Čaršiju su činili
mali drveni dućani dok su dvospratne kuće (čardaklije) bile građene po okolnim
padinama u vidu zbijenih mahala. Pored Čaršije u centru naselja su bili i drugi objekti
zadužbina kao što su džamije, medrese, mektebi, hamami, tekije, bezistani, hanovi i sl.
Kroz naselja su tekli bistri potoci, na sve strane su žuborile česme, dvorišta su bila
zatvorena tarabom ali puna raznog cvijeća i voća, ulice su bile kaldrmisane ili
popločane kamenim oblutkom ili kamenim pločama. Ezani sa munara, zvona sa
crkvenih tornjeva , vika trgovaca , žubor vode i zveka točkova po kaldrmisanim ulicama
davali su poseban ritam životu u gradu koji je prestajao sa prvim mrakom. Tada bi se
Čaršija zatvarala i sve bi brzo utonulo u tišinu a trgovci i zanatlije bi odlazili u kuće na
periferiji. Izuzetak je bila Čaršija u Srebrenici gdje su dubrovački trgovci stanovali na
spratovima svojih dućana. Pravoslavno i katoličko stanovništvo je stanovalo u
izdvojenim mahalama. Za razliku od muslimanskih, njihove su kuće uglavnom bile
prizemne.
Dolaskom austrougarske uprave u BiH 1878 godine počinje intenzivna izgradnja
mnogih javnih objekata, a nedugo zatim i ostalih stambenih ,sakralnih, zdravstvenih i
industrijskih objekata. Mada se austrougarska vlast nije upuštala u veće urbane zahvate
62
urbicid
u gradu zbog poštivanja zatečenog privatnog vlasništva, izgradnjom novih objekata
uprave, zgrada sudova, banaka, bolnica itd. gradovi postepeno gube orijentalni izgled i
sve više poprimaju evropski izgled. Najveće transformacije se vide u Bijeljini, Brčkom,
Tuzli, Lukavcu, Banjaluci, Zenici, Zvorniku, Doboju i sl.
Sve važnije objektu projektuju eminentni evropski arhitekti do kraja poštujući
zatečeni ambijent kombinovan sa modernom evropskom arhitekturom. Sagrađeni
objekti su među najljepšim u Evropi. To su: hotel Bristol u Tuzli, Gradska vijećnica u
Sarajevu, Gradske vijećnice u svim bosansko-hercegovačkim gradovima, zgrada Pošte
u Sarajevu, Zemaljski muzej u Sarajevu, hotel Neretva u Mostaru, zgrada Likovne
akademije u Sarajevu, hotel Evropa u Sarajevu i sl. Grade se mostovi, pruge, ceste, a u
Sarajevu, Tuzli, Lukavcu, Zenici i dr. koksare, sodare, fabrike za preradu drveta,
kožare, krečane a uz njih i radnička naselja tzv. „kolone“.
Umjesto minareta i crkvenih tornjeva panoramu bosanskohercegovačkih gradova
čine fabrički dimnjaci, velike fabričke zgrade, vodotornjevi, a pisak lokomotiva, buka
tramvaja i buka iz obližnjih tvornica nadjačava viku trgovaca i zanatlija u Čaršijama.
Gradovi ubrzano mijenjaju svoju fizionomiju i poprimaju siluetu evropskih gradova dok
se orijentalni oblici sažimaju u malim Čaršijama i na periferiji grada. Nakon stvaranja
Kraljevine Jugoslavije ovaj rast gradova je usporen, a objekti nemaju više onaj kitnjasti
izgled. Objekti se grade bez ikakvih dekoracija u tzv. internacionalnom stilu.
Sl. 1 Ostrožac kod Bihaća Sl. 2 Stari grad Srebrnik
Sl. 3 Ulica pored Drine u Zvorniku – Sl. 4 Stari grad Jajce sa istoimenom
turski period srednjovjekovnom tvrđavom na
uzvišenju – turski period
63
N. Mujagić
Sl. 5 Centar Gračanice razvijen u Sl. 6 Stara čaršija u Tuzli iz

austrougarskom periodu. Ostao je austrogarskog perioda. Očuvana do
nepromijenjen do danas. danas
2. Identitet bosanskohercegovačkih gradova u socijalističkoj Jugoslaviji

Nakon 1950. godine dolazi do jačanja privrede a samim tim i do izgradnje novih
industrijskih centara, novih gradova i gradskih četvrti, saobraćajne infrastrukture,
termoelektrana, brana i vještačkih jezera za njihove potrebe i uopšte sve do izbijanja
ratnih sukoba 1992 godine zemlja je zahvaćena snažnim procesima industrijalizacije i
urbanizacije. U kreiranju kompleksa i naselja učestvuju najeminentniji domaći arhitekti
i urbanisti a izgrađeni objekti ne zaostaju za najuspješnijim evropskim građevinama.
Novi gradovi (Banovići, Ugljevik, Kalesija...) kao i nove gradske četvrti nisu u
stanju da pariraju starim gradskim jezgrima koja postaju sve više zatrpana raznim
sadržajima dok sa druge strane nove četvrti postaju spavaonice bez ikakavih društvenih
sadržaja kao što su Sjenjak i Stupine u Tuzli, Alipašino polje i Nedžarići u Sarajevu,
Novi Travnik i sl. Izgradnjom novih gradskih sadržaja ,novim nazivima i novom
ikonografijom pokušava se zaboraviti prošlost da bi se lakše izgradilo novo društvo. U
tom smislu neki gradovi mijenjaju imena za imena poznatih partijskih funkcionera
(Pucarevo, Kardeljevo, Titov Drvar i sl.) dok svi javni objekti i ulice dobivaju imena po
poznatim revolucionarima koji u većini slučajeva sa određenim gradovima i ulicama
nisu imali nikakve veze.
Zadržavaju su postojeći sakralni objekti dok se strogo kontroliše izgradnja novih
sakralnih objekata i uglavnom usmjerava prema gradskim periferijama. Ukoliko se takvi
objekti grade u gradskim centrima onda oni imaju savremeni izgled i skromne dimenzije
( Katolička crkva u Tuzli, džamija u Visokom ...)
Značajnije promjene gradskog ambijenta dešavaju se periodično u raznim
akcijama tzv. petogodišnjih planova. U nekoliko godina izgradilo bi se na hiljade škola,
u sljedećem periodu domovi kulture ,pa robne kuće, pa zgrade PTT-a ,pa sportsko-
rekreativni centri (Mejdan, Skenderija, Zetra ..), pa stambene četvrti, pa stadioni ... U
većini slučajeva se radilo o tipskim projektima ili o projektima koje su radile najveće
projektne kuće u BiH tako da gradovi počinju sve više da liče jedni na druge a koncept
univerzalizma i internacionalizma dobija sve više pobornika i u krugovima urbanista i
prostornih planera.
Moderne i velike robne kuće postaju svjetionici potrošačkog društva i
prepoznatljivi centar grada i dobivaju imena po gradovima u kojima su sagrađene
64
urbicid
(Tuzlanka, Sarajka, Zeničanka itd.) a oko njih se počinju graditi i prvi trgovi i uređeni
parkovi. Domovi zdravlja, zgrade Pošte, srednjoškolski centri, univerzitetske zgrade ...
sa stambenim blokovima i soliterima upotpunjuju centralne zone gradova i postaju
nukleus oko kojeg se koncentrično šire i drugi razni javni, stambeni, sportski i
industrijski objekti.
Siluete gradova se mijenjaju a vertikale naglašavaju stambenim ili poslovnim
soliterima (Kula u Kladnju, Zvijezda u Banovićima i Tuzli, soliteri UNISA u Sarajevu
itd.) a njihova koncentracija je uglavnom uz važne putne pravce. Ulice postaju
saobraćajne prometnice a pješačke zone se sažimaju u uskim pojasima uz ove
saobraćajnice. Građanin kao kategorija i stvarni korisnik prostora ne postoji a umjesto
njega postoji radni čovjek i njegove fabrike čijim se sredstvima grad gradi i razvija.
Predstavnici radničke klase su u vlasti i u svim porama društva tako da se svaki pokušaj
tradicionalizma i regionalizma u urbanizmu i arhitekturi mora pažljivo odvagati jer se
takvi napori tretiraju kao retrogradni i nepotrebni. Zbog toga svi gradovi počinju da liče
jedan na drugi uljuljkani u okrilju zamornog univerzalizma. Potražnja stanova je veće
od ponude tako da građevinske firme jedva uspijevaju obezbijediti neophodan broj
stanova bez obzira na jaku privredu i stambene fondove. Za uređenje stambenih naselja
nema sredstava ni vremena ali se ostavljaju velike slobodne površine između zgrada za
buduće društvene sadržaje. Upravo će te slobodne površine zadnjih godina postati
mjesta najvećih sukoba između stanara koji žele da ih sačuvaju kao zelene površine i
novog sloja moćnih investitora koji nakon privatizacije privrednih kompleksa i nagle
liberalizacije tržišta na ovim površinama žele izgraditi sadržaje koji bi im omogućili
brzu i laku zaradu.
Sl.7 Banovići – nastali 1946 godine. Sl.8 Lukavac –stambena četvrt

Nepromijenjen nepromijenjena od 1992 godine.
Izgled od 1992 godine.
Sl.9 Tuzla – blokovska izgradnja na Sl.10. Zvornik – stambeni soliteri u

Slatini centru
65
N. Mujagić
3. Poslijeratni identitet gradova

Sprega tajkuna i moćnih političara je jača od zakona koji je još uvijek na strani
građana tako da se stavljaju van snage regulacioni planovi, raspuštaju urbanistički
zavodi, ukidaju stambeni fondovi i fondovi solidarnosti i otvara prostor za razne
malverzacije i zloupotrebu gradskog prostora. U prodaji atraktivnih lokacija općine
nalaze siguran izvor prihoda jer su privredni subjekti uništeni. Razni domaći i susjedni
moćni investitori obogaćeni sumnjivim privatizacijama koriste takvu situaciju da bi u
starim gradskim centrima sagradili ogromne šoping centre i ugostiteljske objekte.
Domovi kulture, bioskopi i sportski centri su zamijenjeni bezbrojnim kafeima a gradski
trotoari i pločnici pretvoreni u kafanske bašte i parkinge za automobile. Pješak je
protjeran i sa onih uskih traka uz saobraćajnice koje im je raniji sistem ostavio.
Ostavljeni bez svojih fabrika, domova kulture, bioskopa i svojih šetališta prepušteni su
parkovima koji su toliko zapušteni i ruinirani da su u njima ostale još samo rijetke i
najotpornije biljne vrste. Na periferiji gradova, po uzoru na Potemkina, formiraju se
poslovne zone u kojima dominiraju Merkatori, Roboti, Interexi, Konzumi, Obiji,
Merkuri i drugi potrošački lanci ....
Na ulazu u gradove je vidljivo istaknut grb grada sa vjerskim i nacionalnim
simbolima a negdje je dodatno zakićen i ponekom zastavom susjedne zemlje, kamenim
ili metalnim a negdje i neonskim krstom (Vitez, Počitelj, Tuzla...). Ako se nema
sredstava za izgradnju male džamije ili crkve na ulazu onda se na okolna brda
postavljaju džinovski krstovi (Mostar, Stolac ...). Ukoliko se džamija ili crkva postavlja
u kotlini onda mora biti visoka desetinama pa i stotinu metara kako bi nadvisila sve
građevine u gradu.
Na prvom bilboardu se postavlja plan grada čiji su trgovi i ulice dobili imena po
novim ratnicima i starim kraljevima a ponegdje i po fašistima iz predzadnjeg rata.
Turista će uzalud tražiti ulicu nekog pjesnika, književnika ili slikara ili nekog drugog
znamenitog čovjeka. Memorija grada je izbrisana, istorija zaboravljena a stvorena nova
od 15 ratnih i poratnih godina. Općinska vijeća mijenjaju ulice a referendumi i ostala
učešća građana u ovim važnim pitanjima proglašavaju se tekovinama komunizma.
Trgovi mladosti su pretvoreni u trgove šehida ili nacionalnih heroja, aleje poznatih
pjesnika u aleje ljutih ratnika, a svaki glavni trg i svaka glavna ulica dobili su imena
onih koji su svoje narode poveli u rat.
Gradske džamije su zamijenili Islamski centri, medrese i koledži, crkve su
zamijenili katolički centri i manastiri a bolnice, škole i obdaništa su dobili imena po
raznim svecima i spasiocima. U takvoj zbrci naziva teško se mogu snaći i stariji građani
a kamoli mnogobrojne izbjeglice, prognanici ili turisti.
Takva ikonografija predstavlja najniži oblik identiteta koji vodi porijeklo od
grupe, horde, zajedničke krvi i tla a što nije svojstveno gradovima Evrope i niukom
slučaju ne može predstavljati novi identitet naših gradova već novi urbicid, opasniji i
pogubniji od onog iz četiri ratne godine.
Nakon NOR-a izgrađena su partizanska groblja u vidu monumentalnih
spomeničkih komleksa (Mostar, Vrace u Sarajevu ..), u vidu spomen kosturnica i
spomen obilježja na mjestima velikih bitaka. Takvi su spomenici na Šehitlucima kod
Banjaluke,Tjentište, Jablanica i sl.
Izuzev veoma dobro koncipiranih memorijalnih centara u Potočarima i na
Kovačima, sva ostala groblja i obilježja su uglavnom locirana u gradskim prostorima sa
puno kiča. Takva su i spomen obilježja u gotovo svim gradskim centrima sagrađena u
66
urbicid
parkovima i na pločnicima i bez ikakve umjetničke vrijednosti i sa suhoparnom
vjerskom simbolikom u obliku stilizovanog krsta ili ljiljana (Brčko, Bijeljina, Stupari,
Čelić, Zvornik..). Dok su spomenike iz NOR-a radili eminentni jugoslovenski i svjetski
arhitekti i vajari, ova spomen obilježja su radili ili domaći samouki umjetnici ili lokalni
arhitekti podložni uticajima političkih moćnika. Dobar primjer spomen obilježja je
svakako Kapija u Tuzli gdje mermerni pločnik i natpis na zidu, skromno i bez
nepotrebne ikonografije najrječitije svjedoči o ratnim strahotama istovremeno
korespondirajući sa ambijentom stare čaršije.
Naravno da postoje i primjeri pozitivnih promjena gdje naši gradovi poprimaju
obrise novijih evropskih gradova a svojim novim sadržajima privlače turiste iz cijelog
svijeta istovremeno čuvajući svoje ambijentalne vrijednosti i istorijsko naslijeđe. Tuzla
to postiže izgradnjom Panonskih jezera u centru grada sa sojeničkim naseljem, kućom
plamena mira, Sonim trgom sa muzejom soli, Kosim staklenim tornjem i brojnim
fontanama po gradskim trgovima.
Zenica slijedi primjer Tuzle te uklanjanjem starih fabričkih dimnjaka u Željezari i
izgradnjom savremenog kompleksa sa hotelom, tržnim centrom i sportskom dvoranom
na Kamberovića polju stvara novi imidž grada pun lijepih parkova i čiste rijeke. Između
robne kuće i stare čaršije u toku je izgradnja modernog trga koji je uokviren velikim
parkovskim površinama. Banjaluka je izgradila moderan administrativni kompleks u
centru grada i bez obzira na političke motive i konotacije ovaj kompleks je dao novi
imidž gradu.
Brčko vraća svoj nekadašnji sjaj i izgradnjom modernih objekata u centru (uz
istovremenu revitalizaciju starih ) i izgradnjom pješačkih zona i trga predstavlja primjer
za sve ostale gradove u BiH na koji način mogu izgraditi svoj identitet i prepoznatljivu
formu. Ugljevik nema sredstava da završi započeti grad ali zato ljubomorno čuva svoj
urbani standard sa velikim trgom i zelenim površinama za neka bolja vremena.
Bilo je pokušaja da se na mjestima srušenih džamija u mnogim gradovima RS-e
(Ferhadija u Banjaluci, Aladža džamija u Foči , džamija u Prnjavoru ...) izgrade moderni
trgovi i objekti čime bi se promijenila slika grada i izbrisala njegova memorija i tu su
ideju podržali i nadležni urbanisti kroz izradu novih regulacionih planova i urbanističkih
projekata. Do realizacije takvih ideja nije došlo zbog pritiska međunarodnih
organizacija.
S druge strane mnogi gradovi u FBiH pokušavaju vratiti stari orijentalni izgled
izgradnjom objekata islamske arhitekture ali i objekata svih drugih namjena u
tradicionalnom ili orijentalnom stilu. U tome prednjače Sarajevo, istočni Mostar,
Travnik i Kalesija. Sarajevo je puno paradoksa jer dok se sa jedne strane unutar
stambenih blokova grade džamije i islamski centri u turskom i arapskom stilu sa druge
strane se obnavljaju i grade poslovni i stambeni tornjevi koji svojom ljepotom ne
zaostaju za najljepšim zgradama svijeta i stvaraju novu i modernu siluetu grada
(Avazovi tornjevi, Bosmal centar ...).
Siluete bosanskohercegovačkih gradova (bez obzira na velika razaranja iz ratnih
godina) i bez obzira na vjersko-nacionalnu ikonografiju neće brzo promijeniti ni svoju
sliku, ni formu niti identitet sve dok građani tih gradova ne preuzmu na sebe
odgovornost za njihov razvoj u skladu sa evropskim urbanističkim poveljama. Za
početak bit će dovoljno da adekvatno označe i riješe ulaze u svoje gradove ,zelene
površine urede po uzoru na Metković, raskrsnice i zaobilaznice osvijetle, riješe
stacionarni saobraćaj a trotoare i ulice vrate pješacima, zaštite i ožive stara gradska
jezgra itd.
67
N. Mujagić
Sl.11 Bijeljina- izuzev spomenika Sl.12 Čelić- centar sa spomen

centar je ostao isti obilježjem
Sl.13-Ulaz u Tuzlu na Husinu-spomen Sl.14 Srebrenica –grad kome su

obilježje pobili stanovnike
4. Novi identitet evropskih gradova i neophodnost usklađivanja naših gradova sa

evropskim urbanističkim poveljama i NUTS standardima
Izgradnjom Milenijumske kupole London je svijetu poslao novu sliku o sebi u
kojoj više ne dominira toranj Big Ben i most na Temzi; Minhen je zadivio svijet svojim
rotirajućim tornjem i natkrivenim stadionom izgrađenim za potrebe Olimpijade 1972
godine, Pariz je izgradnjom centra Pompidu na Konkordu i drugim savremenim
objektima ponudio novu sliku grada kojom ne dominira Ajfelov toranj i Luvr. I u
ostalim evropskim gradovima dominiraju nove građevine koje svojom veličinom i
ljepotom nadmašuju stare srednjovjekovne zamke i tvrđave. U Evropi su odavno
srušene granice između država i nacija a urbanizam je postao kosmopolitski, osmišljen i
izrastao iz najboljeg što je određeno podneblje i društvena zajednica mogla pružiti.
Ukoliko BiH želi da postane članica Evropske unije onda mora promijeniti i
formu svojih gradova u skladu sa mnogobrojnim poveljama Ujedinjenih nacija i
Evropske unije. Izgradnja naših gradova u periodu između dva svjetska rata bila je pod
uticajem Građevinskog zakona iz 1931. godine a izgradnja tih gradova u socijalističkoj
Jugoslaviji pod uticajem krute Atinske povelje iz 1933 godine. Povelja iz Machu Pichu
1973 godine nije puno promijenila koncept razvoja gradova na našim prostorima jer je
ova povelja zagovarala veći uticaj tradicionalizma i regionalizma u urbanizmu što je
68
urbicid
bilo protivrječno tadašnjem sistemu koji je zagovarao stvaranje novog svijeta bez
nacionalnih i regionalnih ograničenja.
Evropska urbanistička povelja iz 1992 godine (Strazbur) kod nas je prošla
nezapaženo zbog tek otpočetih ratnih dejstava a najnovija Atinska povelja iz 1998
godine koju je utvrdio Evropski savjet urbanista pod nazivom „Preporuke za prostorno
uređenje gradova“ je za nas mnogo interesantnija jer definiše strateške ciljeve koje
moraju usvojiti svi evropski gradovi . To su :
 Program trajnog prostornog uređenja u gradovima i njihovoj okolini;
 Uloga urbanizma u ostvarivanju programa održivog prostornog uređenja;
 Preporuke koje će voditi stručnjake i one koji odlučuju na svim nivoima a koji
se baziraju na principima nove ,univerzalne ideje održivog razvoja.
U kratkim crtama ove preporuke se ogledaju u premisama: grad za sve, istinsko
učešće građana, grad kao mjesto društvenog života, očuvanje karaktera grada, upotreba
novih tehnologija,održivi razvoj, okvir ekonomskog razvoja, afirmacija i porast
kretanja, manje kontrole, više raznovrsnosti i raznolikosti, garantiranje bezbjednosti i
zaštite zdravlja.
Kod ostvarivanja ideje održivog razvoja misli se na :očuvanje čovjekove okoline,
zaštitu i unapređenje graditeljske i kulturne baštine, zaštita i unapređenje javnih
prostora, regeneraciji originalnog građevinskog fonda, savremenom arhitektonskom
oblikovanju prostora i objekata, aktivnom učešću svakog pojedinca, multikulturalnoj
integraciji svih socijalnih grupa i zajednica, urbanoj bezbjednosti, afirmaciji i
bezbjednosti kretanja i povezanosti i prožimanju funkcija u prostoru.
U susjednim zemljama kod planiranja naselja i gradova već se primjenjuje NUTS
sistem nomenklature prostornih jedinica za statistiku a koji se odnosi na teritorijalnu
organizaciju naselja po broju stanovnika i veličini teritorijalne jedinice prema
kriterijima EUROSTATA-a a utvrđuje ravnopravni kriterij za određivanje jedne od pet
kategorija i opremljenost javnim službama.
Sl.15 Kalesija-stvaranje identiteta Sl.16 Zenica- evropski stil gradnje

mavarskim stilom

69
N. Mujagić
Sl.17 Tuzla- Panonsko jezero sa slanim Sl.18 .Bijeljina – poslovna zona na

bunarom i staklenom kulom u pozadini. ulazu

Zaključak
Bez obzira na mnogobrojne evropske povelje, preporuke i agende koje nude
rješenja i smjernice za idealne gradove i koje su u praksi primijenili mnogobrojni
evropski gradovi, redizajn i obnova naših gradova teći će nekim svojim tokovima,
skokovito i različito od regije do regije. Prihvaćajući pojedine evropske vrijednosti od
nas se ne traži i prihvatanje njihovih urbanih formi već da sami izgradimo te svoje
urbane forme u interakciji prirodnih i društvenih činilaca. Ta forma ne smije biti plod
neke ideologije i ikonografije već osmišljeni izraz onog najboljeg što ti činioci pružaju.
Ne treba težiti pukom amorfnom širenju grada izgradnjom industrijskih zona i
naselja na periferijama gradova jer na to upozorava i „Lokalna agenda 21“ u konceptu
održivog razvoja i očuvanja obnovljivih resursa za buduće generacije. Industrijske zone
sa nedovršenim ili ruiniranim starim kompleksima su najčešća slika na ulazu mnogih
naših gradova čime se ne postiže ni lijepa slika a ni lijepa forma ovih gradova.
Stara gradska jezgra su uglavnom zapuštena bez iole ozbiljnijih pokušaja njihove
revitalizacije. Izuzev Tešnja i Gradačca malo je gradova koji su uspjeli riješiti ovaj
problem. U redizajnu i renoviranju ovih starih gradskih jezgra sa otvaranjem pješačkih
komunikacija, ugradnjom uličnog mobilijara (klupe, lampe, fontane ...), postavljanjem
skluptura u prostoru, hortikulturnim uređenjem zapuštenih zelenih površina i
ubacivanjem privlačnih sadržaja u vidu bioskopa, scena na otvorenom, muzeja, raznih
zanatskih i ugostiteljskih sadržaja nova središta urbanog života sa perifernih tržnih
centara ponovo bi se vratila središtu grada a grad bi povratio izgubljeni identitet.
Primjenom preporuka evropskih urbanističkih povelja i standarda naši gradovi bi
postepeno dobili novi identitet u simbiozi prirodnih i društvenih vrijednosti sa svim
ambijentalnim, regionalnim i pejzažnim vrijednostima po kojima su bili poznati u
starijoj istoriji.
70
urbicid
Conclusion
Regardless of large number of European treaties, suggestions and agendas that
provide solutions and guidance for ideal cities, which have a practical use in some
places around Europe, redesign and rebuilding of our cities will have specific
developments, gradual and different in different regions. Accepting some of these
values does not mean accepting European urban forms, it means making our own urban
forms respecting natural and social element. That form can not be result of ideology and
iconography. It has to be premeditating approach using the best elements. Simple
amphoral spreading of the cities with industrial and urban zones in suburbs should not
be an aspiration, advice from “Local agenda 21” for durable development saving
resources for the future generations. Industrial zones with unfinished or ruined, old
complexes are scenes that can be seen entering many suburbs which creates unattractive
forms of the cities.
Old city parts are usually ruined with no revitalization endeavors. With exception
of Tešanj and Gračanica there are only a few cities that have solved this problem
successfully. Redesign and renovation of these parts of the cities by building pedestrian
walkways, installing street accessories (benches, lamps, fountains), placing sculptures,
horticultural landscapes, installing attractive elements such as cinemas, open theaters,
museums, different vendor’s and catering places in city centers would bring back loosen
identity.
Implementing suggestions of European urban treaties and standards our cities
would gradually gain new identity in symbiosis of natural and social values with
ambient of regional scenes which were recognizable throughout the history.
Literatura

1. Bublin Mehmed: "Rehabilitacija gradova Bosne i Hercegovine", Buybook-
Sarajevo 2004 godine
2. Castex Jean: Depaule Charles i Panerai Philippe: "Urbane forme", Građevinska
knjiga, Beograd
3. Delalle Radovan: "Traganje za identitetom grada" Izdavački centar Rijeka,
1997 godine
4. Društvo urbanista Beograda: "Urbani dizajn" ,Zbornik radova –Beograd 2006
godine
5. mr.Milica Grozdanić: "Savremeni koncept urbanog razvoja i kontekst" str.23-
31
6. Dina Krunić i Studio Simbiosis: "Mikro urbanizam kao inicijator razvoja na
primjeru projekta beogradska simbioza" ..str.157-167
7. European Spatial Devolopment Perspective (RSDP). Towards Balanced and
Sustainable Devolopment of the Teritory of the EU; Committee of Spatial
Devolopment, Potsdam, 1999.
8. European Spatial Planning Observation Network-Study Programme on
European Spatial Planning (ESPON)
9. Hrvatsko društvo za sustave: "Grad kao složen sustav", Zbornik radova,
Nakladni zavod matice Hrvatske, Zagreb 1996/97 godine
10. Krier Rob: "Gradski prostor-u teoriji i praksi", Građevinska knjiga –Beograd
1999 godine
71
N. Mujagić
11. Krunić Jovan: "Baština gradova srednjeg Balkana", Republički zavod za

zaštitu spomenika kulture, Beograd, 1996. godine
12. Linč Kevin "Slika jednog grada ", Beograd , Građevinska knjiga 1974) str.10
13. Pušić Ljubinko: "Čitanje grada-između duha i materije", Prometej-Novi Sad
1995 godine
14. Ranko Radović: "Forma grada-osnove,teorija i praksa", Stylos -Novi Sad 2003
godine
15. Serdarević Mevlida: "Pravna zaštita kulturno-historijeskog naslijeđa BiH –
nastajanje, očuvanje, destrukcija", Međunarodni centar za mir, Sarajevo 1997.
godine
16. Tošković Dobrivoje: "Urbani dizajn", Urbanistički zavod Republike Srpske,
Banjaluka 2000 godine
17. Urbanistički zavod RS a.d. Banja Luka - Prostorni, urbanistički i regulacioni
planovi RS, 2005 god.
18. Udruženje hrvatskih arhitekata "Regionalizam i globalizacija", Časopis
Arhitektura br.1 (215), Zagreb 2003. godine
19. Vaništa-Lazarević Eva: "Obnova gradova u novom mileniju", Classic map
studio, Beograd 2003. godine
20. Vresk Milan: "Razvoj urbanih sistema u svijetu", Školska knjiga, Zagreb,
2002. god.

72
OSVRT NA TERITORIJALNI I POPULACIONI RAZVOJ GRADA TUZLE
REVIEW OF THE TERRITORIAL AND POPULATION DEVELOPMENT

OF THE CITY OF TUZLA
Mr. sc. Damir Džafić, prof. geografije, OŠ „Sjenjak“ Tuzla
Sažetak
Teritorijalni i populacioni razvoj gradova uopće, pa samim time i Tuzle stoje u
uzročno – posljedičnoj vezi, te ih tako treba analizirati i proučavati. Ovaj rad ukazuje
na osnovne faze teritorijalnog i populacionog razvoja današnjeg grada Tuzle kroz koje
je on prošao do kraja 20. stoljeća.
Ukupno je prikazano šest faza razvoja koje se vremenski ne podudaraju sa
historijskim periodima kroz koje je prošla naša zemlja. Tako su svi historijski periodi do
15. stoljeća prikazani kroz jednu fazu razvoja, u periodu osmanske uprave Tuzla je
prošla kroz tri faze, u vrijeme austrougarske uprave kroz jednu fazu i u socijalističkom
periodu kroz posljednju, šestu fazu svog teritorijalnog i populacionog razvoja.
Ključne riječi: grad, faza razvoja, teritorijalno širenje, broj stanovnika
Abstract
Territorial and population development of cities in general, including Tuzla,
are connected, so they should be studied in such a way. This paper points out the basic
stages of the territorial and the population development of the city of Tuzla since it was
settled and until the end of the 20th century.
Six stages have been identified in total, which do not coincide with the historical
periods in our country. Namely, all the historical periods up to 15th century are shown in
a single stage of development, during the period of the Turkish Empire Tuzla went
through three stages, during the Austro-Hungarian period there was one stage, and in
the Socialist period it went through the last stage of its territorial and population
development.
Key words: city, development stage, territorial expansion, population
D. Džafić
Uvod
Grad Tuzla se nalazi u Sjeveroistočnoj Bosni, odnosno u Tuzlanskom kantonu, čiji
je glavni administrativni, obrazovni, kulturni, privredni i sportski centar, te najveće
urbano naselje.
1
Gradsko područje zahvata površinu od 4 842,29 ha ili oko 48 km2 , sa blizu 100
000 stanovnika, a smješteno je u dolini rijeka Jale, desne pritoke Spreče. Područje
današnjeg grada Tuzle naseljeno je još od prethistorije, a u izvorima se prvi puta
pominje pod nazivom Soli u srednjem vijeku, odnosno sredinom 10. stoljeća. Današnji
naziv grada je turskog porijekla, od riječi tuz – so.
Kroz svoju dugu povijest, Tuzla je od malog naselja sojeničkog tipa izrasla u
jedno od najvećih urbanih naselja naše zemlje. Njena teritorija vremenom se širila, broj
stanovnika je rastao, a zanimanje stanovništva ovisilo je o prirodnim bogatstvima ovog
područja. Od tih bogatstava na prvom mjestu je so, zbog koje se oduvijek ovdje živjelo,
gradilo, rušilo, popravljalo...
Sl. 1. Tuzla i njena okolina
Područje današnjeg grada Tuzle u doturskom periodu

Život ljudi na prostoru današnjeg grada Tuzle započeo je u razdoblju mlađeg
kamenog doba (neolita) o čemu govore sačuvani historijski izvori među kojima sve do
srednjeg vijeka preovladavaju ostaci materijalne kulture, a od tada pisani historijski
izvori. Neolitsko naselje je bilo sojeničkog tipa, a sva saznanja o ovom naselju, koja su
oskudna, dobijena su na osnovu slučajnih nalaza pronađenih prilikom većih ili manjih
građevinskih radova. Naselje se nalazilo između današnjeg kina Mladost na zapadu,
1
Prostorni plan za područje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025., Službene novine
Tuzlanskog kantona, godina 13, broj 9, Tuzla septembar 2006., str. 799.
74
Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Tuzle
Čaršijske džamije na istoku, rijeke Jale na jugu i Muzičke škole na sjeveru, a centar tog
naselja bio je prostor na kome se danas nalazi Šarena džamija. 2
Kontinuitet života na području današnje Tuzle nastavljen je i tokom metalnog
doba. Sudeći prema materijalnim nalazima, omiljeno mjesto za život čovjeka tokom
metalnog doba na ovom području bila je dolina rijeke Soline, desne pritoke Jale. Tu se
3
nalazi lokalitet Gradovrh, na kome je pronađen najveći broj nalaza iz metalnog doba.
Iz perioda vladavine Rimljana na prostoru Tuzle nema materijalnih dokaza o
postojanju naselja, što ne mora da znači da se kontinuitet života na ovom prostoru nije
nastavio. Naime, “rječica Solina i samo naselje (Ad Salines – grad Solana) dobili su
4
ime za njihovog vremena”. Što se tiče same lokacije naselja Ad Salines, kao jednog od
naselja u rimskoj urbanoj mreži, nema sumnje da se nalazilo na području današnje
5
Tuzle, što potvrđuju je i neki inostrani naučnici.
Nakon Rimljana, u krajeve oko današnje Tuzle prodiru Germani i Mongoli, a u 7.
stoljeću najveći dio Balkanskog poluotoka stalno nastanjuju Slaveni. Dolaskom Slavena
iščezao je u unutrašnjosti Balkana čitav niz antičkih i još starijih gradova koji su se
razvili na mjestima pogodnim u geografskom, vojnom i ekonomskom pogledu. Podaci
iz pisanih izvora, kao i arheološki nalazi potvrđuju da je u unutrašnjosti Balkana život
gradova nasilno prekinut krajem prvog i početkom drugog desetljeća 7. stoljeća. Prošlo
je više stoljeća prije nego što su neki od njih u novijim, izmijenjenim uslovima uspjeli
da povrate staru slavu. Po svemu izgleda da su od ranijih naselja Slaveni jadino
upotrebljavali gradine. To potvrđuje ne samo naziv “gradina” koji je slavenskog
porijekla, već i fragmenti slavenske keramike, na koju se često nailazi prilikom
istraživanja prethistorijskih gradina. Mnogi bosanski srednjovjekovni gradovi, podignuti
na nekadašnjim gradinama, takođe ukazuju na važnost uloge koju su gradine odigrale u
prvim stoljećima slavenske historije na ovim prostorima. Pored gradina, Slaveni su
6
upotrebljavali utvrde ili gradišća, obično smještena u nizini i u močvarnim predjelima.
Iz sredine 10. stoljeća potiče i prvi pisani spomen Tuzle. Naime, 950. godine je
bizantijski car i historičar Konstantin Porfirogenit u svom djelu “De administrando
imperio”, pomenuo neke gradove koji se nalaze na području Bosne (Kotor i Desnik),
7
kao i neke koji će kasnije ući u sastav bosanske države, a između njih i Salines. “Nema
nikakve sumnje da je to današnja Soli ili Tuzla (slav. sol, turski tuz, so), jer osim ovog
mjesta nema (barem sada ne) na čitavom području od Adrije do Crnog mora niti sonog
8
izvora niti kamene soli; sve te zemlje dobijaju so ili sa morskih obala ili iz Karpata.”
2
V. Milić, Praistorijska naselja na području Tuzle, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istočne
Bosne, Tuzla, 1985., str. 10 – 11.
3
V. Milić, Praistorijska naselja na području Tuzle, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istočne
Bosne, Tuzla, 1985., str. 12.
4
M. Klapić, Privredni razvoj Tuzle od prethistorije do II svjetskog rata, Stav, časopis za
društvena pitanja, kulturu i umjetnost, Narodna i univerzitetska biblioteka “Derviš Sušić”
Tuzla, Tuzla, 2003., str. 69.
5
B. Milić, Razvoj grada kroz stoljeća, II, srednji vijek, Školska knjiga, Zagreb, 1995., str. 252.
6
D. Kovačević – Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Veselin Masleša,
Sarajevo, 1978., str. 18.
7
Ibid., str.19.
8
J. Jiriček, Trgovački drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku, Svjetlost, Sarajevo,
1951., str. 51.
75
D. Džafić
I naziv srednjovjekovne bosanske župe Soli vezan je za sona nalazišta, a područje

9
ove župe, u kojoj se nalazio grad Salines, zahvatalo je dolinu Jale i gornji tok Spreče.
Pretpostavlja se da su gradovi koje spominje Porfirogenit “bili utvrđenja, vojna i
10
upravna sjedišta, a neki od njih su mogli imati i izvjesnu ekonomsku funkciju”. Ta
utvrđenja su se sastojala samo od “poneke zidane kule i obzidanog dvorišta, a sve ostalo
11
je bilo od drveta”.
Ono što je bitno napomenuti jeste i činjenica da su urbana naselja u
srednjovjekovnoj Bosni, i pored svojih određenih funkcija, daleko bila od toga da im se
12
mogu dati obilježja pravih centralnih naselja. To važi i za današnju Tuzlu koja je
prije dolaska Turaka bila varošica. Iako je bila najveće naselje koje su Turci zatekli u
ovom kraju, ipak se radi samo o malom trgu koji nije imao veći privredni značaj.
Izgleda da se u doba bosanske srednjovjekovne države slani izvori nisu obimnije
13
iskorištavali, a ukoliko je i bilo proizvodnje soli, ona je imala samo lokalni značaj.
Kraj srednjeg vijeka Tuzla je dočekala kao naselje koje je najvećim dijelom bilo
sagrađeno od drveta, pa je zbog toga od Turaka i nazvano Drvenim gradom, a u osmoj
deceniji 15. stoljeća Agac Tuzla što doslovno znači Drvena solana, odnosno Solana na
14
drvo, dok će se u 16. stoljeću za Tuzlu upotrebljavati naziv Memleha-i-zir. Drveni
grad se nalazio na prostoru današnje Atik ili Šarene džamije i okolo nje. To naselje je u
proljeće 1463. godine spalio bosanski kralj Stjepan Tomašević, a definitivnim
15
zaposijedanjem ovog područja uništeno naselje Turci više nisu obnavljali.
Oko 1478. godine u tadašnjem naselju Donja Tuzla bile su 74 kuće (domaćinstva)
sa oko 300 – 400 stanovnika, 16 iako to ne mora značiti da grad stoljeće ranije nije
mogao imati i više stanovnika ako se imaju u vidu posljedice koje je na evropsko
stanovništvo ostavila kuga u drugoj polovini 14. stoljeća. 17
I pored toga što će Turci kasnije izgraditi novo naselje, po svemu drugačije od
srednjovjekovnog, možemo kazati da srednjovjekovni “Drveni grad” ipak predstavlja
prvu, početnu fazu u razvoju Tuzle kao gradskog naselja.
9
Đ. Basler, Župa i grad Soli u srednjem vijeku, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istočne
Bosne, Tuzla 1985.,
str. 17.
10
D. Kovačević – Kojić, Op. cit., str.,19.
11
A. Benac, Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Narodna prosvjeta, Sarajevo, 1955., str. 119.
12
S. Bakaršić, Specifičnost urbanog fenomena Bosne i Hercegovine, Geographica Slovenica 10,
Inštitut za geografijo Universe v Ljubljani, 1980, str. 79.
13
D. Kovačević – Kojić, Op. cit., str. 84.
14
A. Handžić, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975., str. 166.
15
Ibid., str. 35.
16
M. Klapić, Op. cit., str. 70.
17
Tom prilikom su najviše stradali gradovi, naročito oni najveći i najrazvijeniji. Tako je npr.
Firenca izgubila više od polovine stanovništva, a Venecija, Hamburg, Bremen i dr. više od
dvije trećine. (O tome vidi šire u: B. Milić, Op. cit., str. 47).
76
Urbani i teritorijalni razvoj Tuzle u osmansko doba

Uspostavom turske uprave u našim krajevima dolazi do osnivanja novih i razvoja
zatečenih urbanih središta. 18 Od gradskih naselja koja su Turci zatekli posebno se
razvijaju ona koja su bila na putevima koji su povezivali ove prostore sa vrlo
frekventnim Carigradskim drumom ili sa morem prema Dubrovniku i Splitu. Posebno
napreduju gradovi preko kojih su vodili putevi prema sjeveru i sjeverozapadu, glavnim
pravcima turskog prodiranja u Evropu. Ostali gradovi ili stagniraju ili propadaju jer u
većini slučajeva nisu bili na pravcu prodiranja Turaka i u duhu s novim privrednim
tendencijama toga vremena. 19
Ipak, potrebno je naglasiti da je urbanizacija Bosne i Hercegovine u tursko doba
posljedica kompleksnog djelovanja brojnih faktora. Što je posebno važno “ona se ovdje
ne pojavljuje toliko kao posljedica onog osnovnog faktora – razvijenijih proizvodnih
snaga zemlje, jer u općoj ekonomskoj strukturi za turskog vremena nije došlo do bitnih
promjena, koliko kao posljedica pojava koje proizilaze iz političke i društvene strukture
Turske Carevine, odnosno iz orijentalne kulture ili, tačnije, kulture islama”. 20
Nakon dolaska Turaka, Tuzla je neko vrijeme bila otvoreno gradsko naselje jer je
srednjovjekovni Drveni grad spaljen u borbama 1463. godine. Upravo će na tom
prostoru, nešto poslije 1533. godine nastati prva muslimanska mahala, Atik mahala sa
džamijom. Razvijanjem naselja, Turci su odmah prišli i njegovom utvrđivanju pa su
cijelo naselje opasali jakim zidom sa četiri kapije koje su opet same za sebe
predstavljale mala utvrđenja. Na sjeverozapadnoj strani nalazila se Stara kapija, pokraj
koje je nastala i prva džamija; Poljska kapija se nalazila nasuprot stare kapije tj. na
jugoistočnoj strani, blizu slanih bunareva, današnjeg Sonog trga, Jalska kapija se
nalazila na južnoj strani i predstavljala izlaz na Jalu, i na sjevernoj strani bila je
Džindićka kapija. Kako je u zidove trebalo zatvoriti i naselje i slane bunare i
istovremeno imati prilaz Jali, sama razdaljina između Atik mahale, slanih bunara i Jale
je i odredila okvir zidova koji su zatvarali približno okrugao prostor čija je dijagonala
iznosila oko 400 metara. Tako je, nešto prije 1548. godine, stvorena palanka oko Tuzle.
Zidovi palanke bili su visoki 8 – 9 stopa, izgrađeni od drveta, a na svakih 60 koraka tj.
na prijelomnim linijama zidova postojali su grudobrani, polukružne kule nabijene
zemljom. Oko zidova palanke bili su ozidani opkopi duboki 5 – 6 stopa, a široki 12
stopa, spojeni sa Jalom. Pošto je voda iz Jale samo u nižem dijelu palanke mogla ulaziti
u opkope, njima je sa sjevera tekla voda potoka s okolnih brda koja je ovuda usmjerena.
Prilaze do kapija omogućavali su mostovi, vjerovatno pokretni, a Stara i Poljska kapija
predstavljale su ujedno glavne ulaze u palanku. U sredini palanke postojala je čaršija, a
od nje su prema svakoj kapiji vodili sokaci koji su ujedno predstavljali i glavne
komunikacije kroz središta mahala, grupisanih prema kapijama sa unutrašnje strane. 21 U
periodu od formiranja prve muslimanske mahale pa do izgradnje palanke, tj. od oko
1533. do oko 1548. godine, osim što je došlo do krupnih građevinskih promjena, grad se
znatno teritorijalno proširio u odnosu na srednjovjekovne okvire, a s tim u vezi znatno
se uvećalo i stanovništvo. Tako je Tuzla od varošice izrasla, već u prvoj polovini 16.
stoljeća, u naselje sa šest mahala od kojih su četiri bile u okviru palanke (Džamijska
18
S. Bakaršić, Op. cit., str. 80.
19
N. Mastilo, Kasaba kao vrsta naselja, Geografski pregled, III, Sarajevo, 1959., str. 103.
20
S. Bakaršić, Još jednom o procesu urbanizacije za turskog doba u Bosni i Hercegovini,
Geografski pregled,
XIV – XV, Sarajevo, 1973., str. 218.
21
A. Handžić, Op. cit., str. 174 – 176.
77
D. Džafić
mahala, Timur–hodžina, Isa–begova, Mahala hisarije Ferhada, sina Ahmedova), a dvije

izvan (Mahala subaše Alije i Kršćanska varoš).
Broj kuća je 1533. godine iznosio 57, da bi 1548. godine grad imao 406 kuća. Pri
tome je broj muslimanskih kuća porastao sa 7 na 283, a broj hrišćanskih kuća sa 50 na
123 kuće. 22 Na porast broja kuća, odnosno stanovništva uticalo je imigriranje seoskog
stanovništva u grad Tuzlu, pri čemu istovremeno u okolnim seoskim naseljima dolazi
do smanjenja broja stanovnika. 23
Do kraja prve polovine 16. stoljeća Tuzla je dobila status kasabe koji je zadržala
kroz cijeli period osmanske vladavine.
Sl. 2. Položaj mahala unutar palanke u prvoj polovini 16.stoljeća

Legenda: 1. Stara kapija; 2. Džindićka kapija; 3. Poljska kapija; 4. Jalska kapija
Sticanje naziva kasaba predstavljalo je krupan događaj u razvitku jednog naselja.
Priznavanje takvog statusa potvrđivano je posebnim pravnim aktom, a time se mijenjao
i pravni položaj gradskog stanovništva. Da jedno naselje dobije status kasabe, ono je
moralo imati ne samo svoju teritoriju i granice, nego bar jednu džamiju, mekteb,
eventualno hamam, imaret, tekiju, han ili karavan-saraj, niz dućana i druge ustanove u
čaršiji koje mu daju obilježje gradskog naselja. Kasabe su obično bile administrativni
centri kadiluka ili bar nahije. 24
Svaka kasaba je imala čaršiju, središte zanatstva, trgovine i prometa, te mahale,
stambene površine grada. Čaršija se obično nalazila u središtu kasabe, kroz koju je
vodila glavna saobraćajnica i gdje su se sastajali putevi sa svih strana. Najčešće se
prostirala duž glavne saobraćajnice. Dućani u kasabama su bili mali, obično građeni od
drveta, a iza njih su se nalazile magaze, sagrađene od čvršće građe, uglavnom od
kamena. Od objekata društvenog značaja u čaršiji najčešći su bili hanovi koji su služili
za odmor i prenoćište, a često se u njima i trgovalo. U čaršiji se obavezno nalazila i
džamija. Mahale su bile smještene neposredno uz čaršiju i na padinama obližnjih brda,
22
A. Handžić, Op. cit., str. 172 – 174.
23
S. Kulenović, Prirodni i društveno-istorijski uslovi kao osnova demografskog i urbanog
razvoja Tuzle i okoline, Etnologija sjeveroistočne Bosne, rasprave-studije-članci, knj. 2, Muzej
istočne Bosne, Tuzla, 1995., str. 9.
24
E. Čelebi, Putopis, Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1996.,
str. 636.
78
uglavnom izvan najvažnijih komunikacija. Kroz njih je prolazilo više sokaka. Jedan je
bio glavni a od njega su se odvajali mnogobrojni ćorsokaci. Glavni sokak bio je obično
krivudav, tijesan i kaldrmisan. Gotovo svaka kuća u mahali imala je bašču i manji
voćnjak. Oko kuća bili su visoki zidovi, a prozori su redovno bili okrenuti u avliju.
Pored stambenih zgrada, u mahali se nalazila bar po jedna džamija ili mesdžid, zatim
mekteb, a ponegdje i tekija. 25 Ovakvom organizacijom postizao se dvostruki učinak:
tišina u stambenim četvrtima i istovremeno manje gužve u čaršiji. 26
U drugoj polovici 16. stoljeća Tuzla se razvija u širokom prostoru izvan palanke,
na obje obale Jale. Od opisanih mahala koje su se u prvoj polovici 16. stoljeća nalazile u
okviru palanke, samo je Džamijska (Atik) mahala zadržala svoje ranije ime i nalazila se
sigurno u okviru palanke, iako ni ona po popisu iz 1600. godine (42 kuće) nije imala ni
polovinu od ranijeg broja kuća (1548. godine – 97 kuća). Najvjerovatnije je poslije
1548. godine požar uništio najveći dio naselja uključujući i veću polovinu Atik mahale,
jer kako je poznato, požari su bili česta pojava u starim kasabama. Može se reći da je u
drugoj polovici 16. stoljeća “već vladao princip da se naselje ne zbija u palanku”, 27 pa
su zbog toga mahale nastajale izvan zidova i to teritorijalno prilično razmaknute jedna
od druge. Do kraja 16. stoljeća u kasabi se nalazilo 9 muslimanskih mahala, te
Kršćanska varoš. Kasaba se širila na sve strane od kapija i odmah se počela širiti na
lijevu obalu Jale. Veći dio naselja razvio se ipak na desnoj obali Jale tj. oko palanke. Na
desnoj obali Jale bile su: Atik mahala (na istom mjestu kao u prvoj polovici 16.
stoljeća); Hadži Hasanova mahala (čaršijska) na mjestu nekadašnje Isa–begove mahale i
izvan palanke; Mahala sagrakčije Murge (na zapadnoj strani palanke, naslanjajući se na
Atik mahalu); Turali–begova mahala (razvila se na relativno udaljenom ravnom terenu
u pravcu poljske kapije, pa se naziva još i Poljska mahala); Mahala Malkoča džindije
(oko današnje zgrade pozorišta, omeđena Jalom, glavnom ulicom i palankom); Mahala
Mustafe džindije (na sjevernoj strani palanke, nasuprot Džindijske kapije) i Kršćanska
varoš (razvila se na sjeveroistočnoj strani, naslanjajući se na Turali–begovu i Mahalu
Mustafe džindije).
Na lijevoj obali Jale do kraja 16. stoljeća razvile su se tri mahale i to: Mehmed–
agina mahala (razvila se na mjestu nekadašnje Timur–hodžine mahale, ali i s druge
strane palanke, odnosno na lijevoj obali Jale gdje je bila džamija, današnja Jalska
džamija); Mahala Osmana ćehaje (iznad Mehmed–agine mahale, današnja mahala
Donje brdo) i Mahala Mosnik (nazvana kasnije Potočka mahala, nalazila se zapadno od
Mahale Osmana ćehaje).
Širenjem grada izvan zidova palanke, ona je postepeno gubila svoj značaj, iako je
tokom vremena učvršćivana. U njenom okviru sve se više razvijaju javne ustanove i trg,
a manje stambeno naselje. Razvitkom naselja sve se više širila i čaršija, a njenom
razvitku veoma su doprinijeli vakufi. 28 Od brojnih vakufa, posebno je značajan
Turalibegov, zbog čega samom legatoru i pripadaju “glavne zasluge za izuzetno brz
urbani razvoj Tuzle sredinom XVI stoljeća”. 29
25
N. Mastilo, Op. cit., str. 111 – 112.
26
A. Benac, Op. cit., str. 146.
27
A. Handžić, Op. cit., str. 180.
28
Ibidem.
29
R. Djedović, Uloga i značaj Turalibegovog vakufa u urbanom razvoju grada Tuzle, Stav,
Časopis za društvena pitanja, kulturu i umjetnost, Narodna i univerzitetska biblioteka “Derviš
Sušić” Tuzla, Tuzla, 2003., str. 60.
79
D. Džafić
Pošto su legatori i osnivači mahala prethodno najvjerovatnije predstavljali organe

u proizvodnji soli ili zakupnike, a ta proizvodnja je u 16. stoljeću veoma porasla, može
se reći da je proivodnja soli više od svih drugih faktora doprinijela razvoju Tuzle u
osmanskom periodu. 30
Iako je do kraja 16. stoljeća granica Tuzle kao kasabe bila znatno proširena, to ni
blizu nije bila završna faza njenog teritorijalnog širenja i građevinskog razvoja za
vrijeme turske vladavine. U 17. stoljeću teritorijalno širenje ovog grada je nastavljeno, a
vršene su i određene rekonstrukcije postojećih mahala. Tako je prvo obnovljena
Čaršijska mahala, a zatim su nastale još četiri manje mahale od kojih na lijevoj obali
Jale tri, a na desnoj jedna mahala.
Na lijevoj obali Jale razvile su se: Dželalina ili Mejdanska mahala (nastala u prvoj
polovici 17. stoljeća, nastavljajući se na Mehmed–aginu i Mahalu Osmana ćehaje);
Kosundže Osman–begova mahala (nastala poslije 1600. godine na prostoru današnje
mahale Gornje brdo) i Arslan–agina mahala (razvila se u prvoj polovici 17. stoljeća na
tzv. Vikalju, pa se nazivala i Vikaljska mahala). Na desnoj obali Jale razvila se
Tušanjska mahala (sjeverozapadno od palanke, a nazvana po nekadašnjem selu Tušnju
koje je činilo periferiju srednjovjekovne varoši Donje soli). 31
Uporedo sa teritorijalnim širenjem, u 17. stoljeću povećavao se i broj kuća, a
samim time i broj stanovnika. Tako je Tuzla oko 1620. godine imala 500 kuća, ili oko
2500 stanovnika. Do sredine stoljeća (oko 1655. godine) broj kuća je povećan na 550, a
1674. godine u Tuzli je bilo više od 800 kuća, 32 i oko 4000 stanovnika. Dakle, u 17.
stoljeću Tuzla se širila prema sjeverozapadu (Tušanjska mahala), jugoistoku (Osman–
begova mahala) i jugozapadu (Vikaljska mahala), te unutar već postojeće ali
neizgrađene urbane strukture (Mejdanska mahala). Tuzla će u ovim granicama i sa
navedenim urbanim sadržajima uglavnom dočekati 20. stoljeće.
Sl. 3. Položaj tuzlanskih mahala od druge polovine 16. stoljeća

Legenda: 1. Stara kapija; 2. Džindićka kapija; 3. Poljska kapija; 4. Jalska kapija;
30
A. Handžić, Tuzlanski slani izvori i proizvodnja soli od XV do XVII stoljeća, 100 godina
Fabrike soli Tuzla, Muzej istočne Bosne, Tuzla 1985., str. 34.
31
A. Handžić, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975., str. 187 – 188.
32
80
Slabljenje Osmanskog Carstva i povlačenje granica na Savu krajem 17. stoljeća

odrazilo se direktno i na razvoj gradova u Bosni i Hercegovini i mijenjanje njihove
fizionomije i značaja kroz naredna stoljeća; gradovi dobijaju veći vojni značaj i imaju
odbrambenu ulogu. S tim u vezi osnivaju se kapetanije, a među njima i Tuzlanska koja
je osnovana između 1717. i 1730. godine.
Kapetanije su bile manje, tačno određene teritorije, u prvo vrijeme samo duž
granica koje su dijelile Osmansko Carstvo od hrvatskih zemalja, a od 18. stoljeća bilo ih
je i u unutrašnjosti i to uz glavne drumove koji su vodili u srednju Bosnu. One su bile
vojnički organizovane, a svaki vojnik je bio plaćen za vojnu službu. Čuvati granice od
neprijatelja i puteve od hajduka i razbojnika bila je glavna zadaća kapetanija. Kapetanije
su se službeno zvale imenom glavnog grada (utvrde). 33
Tuzlanska kapetanija se prostirala između Zvorničke i Gradačačke, obuhvatala je
obje Tuzle, kao i teritoriju s druge strane Majevice i izlazila na Savu kod Brčkog.
Formiranjem Tuzlanske kapetanije palanka nije mogla imati vojno odbrambenu
funkciju pa se 1760. godine pristupilo izgradnji kamene utvrde, u sredini palanke,
tačnije na sredini trga ispred nekadašnje zgrade Općine. Kamena utvrda je izgrađena u
periodu od 1760. – 1768. godine, u vrijeme kapetana Derviš Hasana, 34 i kao takva
sačuvana je sve do dolaska Austrije, da bi definitivno bila porušena 1895. godine.
Sagrađena u obliku četverougaonika, od kamena, utvrda je po svojoj arhitekturi bila
slična srednjovjekovnim gradovima. 35
Ako imamo u vidu da je stanovništvo Tuzle u 18. stoljeću živjelo u veoma teškim
uslovima koji su proisticali iz velikih obaveza u izgradnji tvrđave, davanju raznih taksi,
raznih zloupotreba vlasti, bolesti i elemementarnih nepogoda, a sve je to bilo popraćeno
učestalim pobunama, onda možemo zaključiti da je kamena tvrđava najznačajnije, ako
ne i jedino značajno urbanističko ostvarenje u Tuzli, od početka 18. stoljeća pa do
dolaska Austro – Ugarske 1878. godine.
Iako od početka 19. stoljeća započinje tzv. industrijski period u razvoju gradova, 36
Tuzla sve do dolaska Austro – Ugarske ostaje na onom stepenu svog razvoja koji je
dostigla u 16. i 17.
stoljeću, odnosno daleko od industrijske faze urbanizacije. Ono što je obilježilo
period od 1800. do 1878. godine jesu česti požari (1848., 1870., 1871.), kao i epidemije
kolere (1846., 1855., 1866.,), sa brojnim posljedicama. 37
Ako se požarima i epidemijama dodaju nepovoljne prilike u okruženju, a koje su
vezane za slabljenje Osmanskog carstva, onda možemo kazati da nije bilo nikakvih
povoljnih preduslova koji bi uticali na teritorijalni i populacioni rast Tuzle od početka
19. stoljeća pa do 1878. godine.
33
H. Kreševljaković, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Narodna štamparija, Sarajevo, 1954., str.
13.
34
Ibid., str. 213.
35
A. Handžić, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975., str. 167.
36
M. Vresk, Osnove urbane geografije, Školska knjiga, Zagreb, 1990., str. 7.
37
Dž. Ćilimković, Tuzla u osmansko doba, Regionalni istorijski arhiv, Tuzla, 1996., str. 144 –
146.
81
D. Džafić
Period 1878 – 1945. godine

Period austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini za Tuzlu i okolinu
karakterističan je po započinjanju industrijalizacije. Prirodna bogatstva kojima je Tuzla
sa okolinom raspolagala (so, ugalj, šumsko bogatstvo), odnosno njihova eksploatacija
bila su ključni motiv stranih ulagača. 38
Do austrougarske uprave so se proizvodila na tradicionalan i zastarjeli način. 39
Godine 1880. uveden je monopol nad sonim resursima, a 1884. godine u Simin Hanu
podignuta je prva moderna solana. Druga, mnogo veća solana od one u Simin Hanu
izgrađena je u Kreki 1892. godine.
Godine 1885. otvoren je rudnik uglja Kreka. Izgradnjom uskotračne željezničke
pruge Doboj – Simin Han koja je puštena u saobraćaj 1886. godine, tuzlanski bazen je
povezan sa željezničkom prugom u dolini rijeke Bosne, a preko nje i sa ostalim
dijelovima Monarhije.
Austrougarska vlast u Tuzli je izgradila i prvu fabriku špirita, fabriku piva, parni
mlin, dvije manje električne centrale koje su podmirivale preduzeća i grad električnom
energijom itd. 40
Takođe, na istočnom i zapadnom dijelu grada podižu se vojni logori, a za
zaposlenike u upravi, privredi i vojsci grade se stambeni objekti. Zatim se gradi mreža
vodovoda i kanalizacije, a postojeći putevi se rekonstruišu i modernizuju. U čaršiji se
grade javni objekti koji se odlikuju grandioznošću, a građeni su u raznim stilovima. I
pored velikih građevinskih zahvata, u austrougarskom periodu grad nije podizan
planski. 41
U teritorijalnom pogledu, Tuzla se u ovom periodu ne širi izvan onih granica iz
17. stoljeća, osim možda malog pomaka na istok i zapad. 42
U populacionom pogledu Tuzla je austrougarsku okupaciju dočekala kao mali
grad koji je imao oko 5000 stanovnika. Za vrijeme austrougarske uprave stanovništvo
Tuzle je poraslo za 6 946 stanovnika ili za 131,69 % (graf. 1).
38
39
O tradicionalnim načinima i spravama za proizvodnju soli u Tuzli vidi šire u: S. Kulenović,
Tradicionalni načini i sprave za proizvodnju soli u Tuzli, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej
istočne Bosne, Tuzla 1985., str. 37-45.
40
Dž. Pašić, Zemlja između istoka i zapada, Bosnia ars, Tuzla, 1996., str. 54-57.
41
S. Kulenović, Prirodni i društveno-istorijski uslovi kao osnova demografskog i urbanog
razvoja Tuzle i okoline,
Ibid., str. 10.
42
Vidi o tome Stadt Dolnja Tuzla 1884., Publikovao i štampao GAUSS d.o.o., Tuzla, R=1:1250
82
Grafikon 1. Porast broja stanovnika Tuzle po austrougarskim popisima stanovništva

(u hiljadama)
14
12,1
12
10,2
10
8 7,2
6 5,1
0
1879 1885 1895 1910
Izvor: Popisi stanovništva BiH
Usljed privremenog razvoja, osim porasta broja stanovnika dolazi i do promjena u

strukturi stanovništva, što se najbolje vidi na primjeru vjerske strukture (tab. 1).
Tabela 1. Vjerska struktura stanovništva Tuzle za vrijeme austrougarske uprave

God. Muslim. % Pravosl. % Katolici % Jevreji % Ostali %
1879 3918 76,54 947 18,50 237 4,63 17 0,33 / /
1885 5171 71,93 1072 14,91 795 11,06 134 1,86 17 0,24
1895 5984 58,51 1447 14,15 2358 23,06 360 3,52 78 0,76
1910 5859 48,57 1976 16,38 3839 31,82 349 2,89 42 0,34
Izvor: preuzeto iz: Dž. Pašić, Op. cit., str. 57.
Prema podacima iz tabele 1 vidimo da se u periodu 1879–1910 godine najviše
povećalo katoličko stanovništvo zbog doseljavanja iz raznih dijelova Monarhije, a među
tim doseljenicima bio je veliki broj radnika, zanatlija, vojnih lica itd. U to vrijeme jedan
broj tradicionalnih zanata se gasi, a istovremeno se razvijaju proizvodni. 43
Period između dva svjetska rata je doba stagnacije kada je riječ o privrednom
razvoju grada Tuzle. Stagnacija u privredi odrazila se i na demografska kretanja i razvoj
naselja. “Za čitavo vrijeme postojanja Kraljevine Jugoslavije u gradu su izgrađene dvije
manje ljevaonice željeza, zatim velepecara šljivovice sa modernim instalacijama i jedna
manja tvornica cikorije”. 44
Prema popisima stanovništva između dva svjetska rata, broj stanovnika Tuzle je
porastao sa 14 036 (1921. godine) na 16 708 stanovnika (1931. godine). U gradu je bilo
2 700 kuća, odnosno 3 401 domaćinstvo. 45
43
M. Klapić, Op. cit., str.75.
44
Dž. Pašić, Op. cit., str. 73.
45
Ibidem.
83
D. Džafić
Period socijalističke izgradnje

Period intenzivnije izgradnje u gradu Tuzli nakon drugog svjetskog rata
obilježen je teritorijalnim širenjem uglavnom prema istoku i zapadu, a centar grada je
zahvaćen slijeganjem zbog eksploatacije slane vode za potrebe Fabrike soli u Tuzli,
kasnije i hemijske industrije.
Na zemljištu zahvaćenim slijeganjem, koje ima oblik elipse, srušen je veliki broj
objekata iz austrougarskog, ali i kasnijih perioda. 46 Od porušenih javnih objekata treba
istaći Gimnaziju, Poštu, Kameni sud, Hotel „Bristol“, Robnu kuću, Medresu, Samostan,
Dom Armije, zgradu „Barok“ itd. Takođe, porušeni su i brojni individualni i kolektivni
stanbeni objekti, a u njima je živjelo više od 10 000 stanovnika. 47
Razvoj Tuzle poslije drugog svjetskog rata u prvom redu je odredila industrija.
Tako je npr. 1983. godine u sekundarnom sektoru na prostoru Općine bilo zaposleno 28
128 radnika ili oko
66 % od ukupnog broja zaposlenih. Na području Općine bilo je zastupljeno 18
industrijskih grana. Od ukupne površine općinske teritorije na industriju je otpadalo
198,5 ha ili 0,65 %. 48
U vezi s intenzivnom industrijalizacijom kao i sveukupnim privrednim razvojem,
intenzivna je bila i stambena izgradnja. Periodi najintenzivnije stambene izgradnje bili
su između 1960. i 1970. godine kada je prosječno godišnje građeno 1120 stanova u
Općini, te period između 1971. i 1980. godine kada je prosječno godišnje građeno 1129
stanova. Najveći broj stanova izgrađen je u gradu Tuzli gdje je 1986. godine bilo
ukupno 19 420 stanova. 49
Početkom 70-ih godina prošlog stoljeća organizirana stambena izgradnja najviše
je došla do izražaja na desnoj obali Jale. Tako je između naselja Brčanske Malte i Soline
izgrađeno veliko stambeno naselje – Nova Solina. Zatim je, na 40 ha zemljišta, počela
izgradnja najvećeg stambenog područja u gradu, na Sjenjaku. Gradnja, kojom se dobilo
preko 6000 stanova, odvijala se u više faza. Zatim je u ulici Maršala Tita izgrađeno pet
sedmospratnica. Sve je to bilo popraćeno i izgradnjom velikog broja privatnih
porodičnih kuća. Krajem sedamdesetih godina grad se teritorijalno proširio sjeverno do
Doknja, a istočno do Slavinovića.
U periodu od 1981. do 1991. godine grad se teritorijalno širio gotovo podjednako
u svim pravcima. Najznačajniji poduhvat u ovom periodu je izgradnja naselja Stupine u
jugoistočnom dijelu grada od 10 stambenih blokova, sa oko 1200 stanova. Usljed
rušenja brojnih stanbenih i javnih objekata u zoni slijeganja i prerazmještaja
stanovništva unutar grada, te zbog doseljavanja velikog broja stanovnika koje se
zapošljavalo u industriji, došlo je do „neplanirane hiperurbanizacije gradskih zona koje
se nalaze zapadno i istočno od centra.“ 50 Tako je grad Tuzla u socijalističkom periodu
zahvatio prostor od 3092,2 ha obuhvatajući mjesne zajednice: Batva, Brčanska malta,
Centar, Jala, Kreka, Kula, Mejdan, Mosnik, Novi Grad I, Novi Grad II, Sjenjak, Slatina,
Solana, Stari Grad, Ši selo i Tušanj (bez naselja Rasovac). Pored ovoga urbanom
46
E. Mandžić, Fenomen fenomena tonjenja Tuzle, Stav, Narodna i univerzitetska biblioteka
“Derviš Sušić”, Tuzla, 2003, str. 18.
47
D. Igić – Muntić, Prisilne urbane promjene u centralnom dijelu Tuzle, 100 godina Fabrike soli
Tuzla, Muzej istočne Bosne, Tuzla 1985., str. 250-251.
48
Prostorni plan opštine Tuzla za period 1986-2000/2005., Nacrt, Tuzla, 1986., str. 60-62.
49
Ibid., str. 50.
50
D. Igić – Muntić, Op. cit., str. 257.
84
području pripadali su su i dijelovi naselja Brđani, Grabovica Donja, Husino, Orašje,

Vršani, Dolovi, Križani, Slavinovići i Solina. 51 Uporedo s industrijalizacijom,
stambenom izgradnjom, privrednim razvojem i dr. došlo je do kontinuiranog rasta broja
stanovnika grada Tuzle. Tako je stanovništvo ovog grada 1948. godine imalo 20 815
odnosno 41,78 % stanovnika Općine. Godine 1991. Tuzla je imala 84 244 stanovnika,
što čini 63,88 % ukupnog općinskog stanovništva (graf. 2).
Grafikon 2. Porast broja stanovnika grada i općine Tuzla u periodu 1948 – 1991.
godine (u hiljadama)
140 131,8
grad 121,7
120 107,3
općina
100 82,4 84,2
80 65
60
54
60 49,8
38,4
40 25,3
20,8
20
0
1948 1953 1961 1971 1981 1991
Izvor: Popisi stanovništva BiH
Zaključak
Prirodna bogatstva i povoljan geografski položaj šireg tuzlanskog područja
odlučujuće su uticali na veoma rano formiranje naselja na ovom području, a jedno od
njih je i današnja Tuzla.
Teritorijalni i populacioni obuhvat naselja je dosta nepoznat sve do dolaska
Osmanlija, kada naselje stiče status grada (kasabe), te poprima karakteristike orjentalno
– islamskih gradova.
U vrijeme austrougarske uprave urbani sadržaji u gradu Tuzli poprimaju
karakteristike srednjoevropskih gradova, a osim prožimanja stilova gradnje dolazi i do
prožimanja istočne i zapadne kulture, običaja, religije itd.
Proces industrijalizacije koji je značajnije zahvatio Tuzlu u socijalističkom
periodu, doveo je do naglog teritorijalnog i populacionog razvoja grada. I pored toga što
se teritorijalno širenje odvijalo u svim pravcima, ipak je uska dolina Jale odlučujuće
uticala da se gradsko područje značajnije razvija u pravcu istok – zapad.
51
Prostorni plan opštine Tuzla za period 1986-2000/2005., Nacrt, Tuzla, 1986.
85
D. Džafić
Literatura
1. Bakaršić S., Još jednom o procesu urbanizacije za turskog doba u Bosni i
Hercegovini, Geografski pregled, XIV – XV, Sarajevo, 1973.
2. Bakaršić S., Specifičnost urbanog fenomena Bosne i Hercegovine,
Geographica Slovenica 10, Inštitut za geografija Universe v Ljubljani, 1980.
3. Basler Đ., Župa i grad Soli u srednjem vijeku, 100 godina Fabrike soli Tuzla,
Muzej istočne Bosne, Tuzla 1985.
4. Benac A., Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Narodna prosvjeta, Sarajevo,
1955.
5. Čelebi E., Putopis, Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo-Publishing,
Sarajevo, 1996.
6. Ćilimković Dž., Tuzla u osmansko doba, Regionalni istorijski arhiv, Tuzla,
1996.
7. Djedović R., Uloga i značaj Turalibegovog vakufa u urbanom razvoju grada
Tuzle, Stav, Časopis za društvena pitanja, kulturu i umjetnost, Narodna i
univerzitetska biblioteka “Derviš Sušić” Tuzla, Tuzla, 2003.
8. Handžić A., Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975.
9. Handžić A., Tuzlanski slani izvori i proizvodnja soli od XV do XVII stoljeća,
100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istočne Bosne, Tuzla, 1985.
10. Igić – Muntić D., Prisilne urbane promjene u centralnom dijelu Tuzle, 100
godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istočne Bosne, Tuzla, 1985.
11. Jiriček J., Trgovački drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku,
Svjetlost, Sarajevo, 1951.
12. Klapić M., Privredni razvoj Tuzle od prethistorije do II svjetskog rata, Stav,
Časopis za društvena pitanja, kulturu i umjetnost, Narodna i univerzitetska
biblioteka “Derviš Sušić” Tuzla, Tuzla, 2003.
13. Kovačević – Kojić D., Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države,
Veselin Masleša, Sarajevo, 1978.
14. Kreševljaković H., Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Narodna štamparija,
Sarajevo, 1954.
15. Kulenović S., Prirodni i društveno-istorijski uslovi kao osnova demografskog i
urbanog razvoja Tuzle i okoline, Etnologija sjeveroistočne Bosne, rasprave-
studije-članci, knj. 2, Muzej istočne Bosne, Tuzla, 1995.
16. Kulenović S., Tradicionalni načini i sprave za proizvodnju soli u Tuzli, 100
godina Fabrike soli Tuzla, Muzej istočne Bosne, Tuzla, 1985.
17. Mandžić E., Fenomen fenomena tonjenja Tuzle, Stav, Narodna i
univerzitetska biblioteka “Derviš Sušić”, Tuzla, 2003.
18. Mastilo N., Kasaba kao vrsta naselja, Geografski pregled, III, Sarajevo, 1959.
19. Milić B., Razvoj grada kroz stoljeća, II, srednji vijek, Školska knjiga, Zagreb,
1995.
20. Milić V., Praistorijska naselja na području Tuzle, 100 godina Fabrike soli
Tuzla, Muzej istočne Bosne, Tuzla, 1985.
21. Pašić Dž., Zemlja između istoka i zapada, Bosnia ars, Tuzla, 1996.
22. Prostorni plan opštine Tuzla za period 1986-2000/2005, Nacrt, Tuzla, 1986.
23. Prostorni plan za područje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025.,
Službene novine Tuzlanskog kantona, Godina 13, broj 9, Tuzla septembar
2006.
24. Vresk M., Osnove urbane geografije, Školska knjiga, Zagreb, 1990.
86
URBANOGEOGRAFSKI RAZVOJ GRADA TEŠNJA
URBAN-GEOGRAPHICAL DEVELOPMENT OF CITY TEŠANJ
Mr. Alma Kadušić, viši asistent, Mr. Fadila Kudumović, viši asistent, Dr. Salih
Kulenović, redovni profesor, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Tuzli
Abstrakt
Grad Tešanj sa oko 6 500 stanovnika je najveće naselje općine Tešanj čiji
postanak i razvoj možemo pratiti još od prahistorije. Različiti faktori u različitim
historijskim periodima uslovili su specifičan urbanogeografski razvoj ovog naselja.
Smjena različitih društveno-političkih sistema na ovom području odrazila se na
demografski, privredni pa samim tim i na urbanogeografski razvoj Tešnja. Navedeni
faktori su uticali na teritorijalno širenje grada, na njegovu prostornu strukturu, funkcije,
socijalnu topografiju, značaj u prostoru i druge urbanogeografske procese. Rezultati
ovog istraživanja pokazuju veoma dugi i dinamičan urbanogeografski razvoj naselja
Tešanj. Posebnu pažnju obratili smo na period nakon Drugog svjetskog rata, te
savremeno stanje koje je karakteristično po intenzivnom procesu industrijalizacije koji
se značajno odražava na urbani razvoj i teritorijalno širenje grada Tešnja.
Ključne riječi: Tešanj, urbani centar, urbano-geografski razvoj, industrijska
urbanizacija.
Abstract
With around 6,500 inhabitants Tešanj city is the biggest settlement of municipality
Tešanj which development can be followed since prehistory. Different factors in
different historical periods caused specific urban-geographical development of this
settlement. Relieves of different social and political systems in this area reflected on
demographic, economic and urban-geographical development. Mentioned factors
influenced on territorial expansion of this city, its spatial structure, functions, social
topography, its significance in area and other urban-geographical processes. Results of
this research are showing very long and dynamic urban-geographical development of
settlement Tešanj. We gave special attentions to the period after Second World War and
contemporary situation which is characterized by intensive process of industrialisation
and this process is significantly influencing on urban development and territorial
expansion of Tešanj city.
Key words: Tešanj, urban centre, urban-geographical development, industrial
urbanisation.
A. Kadušić, F. Kudumović, S. Kulenović
1. Uvod
Grad Tešanj predstavlja najveći urbani centar istoimene općine. Čini ga specifično
urbanogeografsko područje čiji postanak i razvoj možemo pratiti još od prahistorije.
Međutim, značajniji urbanogeografski razvoj naselja Tešanj počinje u periodu turske
uprave. U ovom periodu grad Tešanj postaje značajan privredni, politički i upravni
centar šire okoline. Stara gradska jezgra grada Tešnja je dobila svoj današnji izgled i
fizionomiju. Zahvaljujući gradnji mnogobrojnih urbanih sadržaja Tešanj u vrijeme
turske uprave stiče status kasabe. Nakon uspostave austrougarske vlasti nastavlja se
izgradnja urbanih sadržaja ovog grada, te se mijenja njegova prostorna struktura i
funkcije. Međutim, Tešanj u ovom periodu gubi na svom privrednom značaju, a
posebno slabi njegova trgovačka funkcija. U periodu Kraljevine Jugoslavije počinje
stagnacija privrednog i urbanog razvoja Tešnja, te ovaj grad prestaje da postoji kao
privredni, kulturni i politički centar. Tek nakon Drugog svjetskog rata, pod uticajem
intenzivnog procesa industrijalizacije, Tešanj zahvata industrijska urbanizacija koja je
dovela do teritorijalnog širenja i savremenog urbanog razvoja grada Tešnja. Prema
popisu stanovništva 1991. godine Tešanj se rasprostirao na 5,9 km2 površine gdje je
živjelo 5 644 stanovnika. 1 U periodu od 1992-1995. godine urbani sadržaji grada Tešnja
pretrpjeli su značajna oštećenja. Nakon završetka rata počela je obnova porušenih i
starih, te gradnja novih urbanih objekata.
2. Teritorijalni razvoj grada Tešnja

Iako je Tešanj od svog postanka
u raznim vremenima ponekad bio i
izvan glavnih putnih komunikacija
njegov povoljan geografski položaj
na prelazu između planinskog i
ravničarskog područja kao i njegov
topografski položaj zahtijevali su da
ovo naselje postane veliko
fortifikacijsko utvrđenje i uporište
koje će odolijevati napadima
neprijatelja. Upravo ta činjenica je
uticala na razvoj Tešnja kao
odbrambenog grada, a i gradskog
naselja i centra šire okoline.
Staru jezgru grada Tešnja
predstavlja Stari grad ili Gradina čije
su temelje izgradili Iliri, a nastavili i
dogradili Rimljani. Gradina je znatno
oštećena prodorom Slavena u ove
krajeve u VI i VII vijeku, a
formiranjem srednjovjekovne
bosanske države značajno je
obnovljena i dograđena. Tešanjska
gradina je ponovo obnovljena i
Slika 1. Tešanjska gradina
1
Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti i površina naselja, Savezni zavod za statistiku,
Beograd, 1991. godine, str. 135-136
88
Urbanogeografski razvoj grada Tešnja.
dograđena 1745. godine za vrijeme turske vladavine. Takođe je u vrijeme turske uprave
izgrađena i Sahat-kula visine 18,5 metara koja je pokazivala "alaturka" vrijeme sve do
1890. godine kada je iz Beča donesen sat koji pokazuje evropsko vrijeme. Tom prilikom
gradina je dobila današnji izgled i fizionomiju. 2
U pisanim izvorima Tešanj se prvi put spominje u povelji bosanskog kralja
Stjepana Tomaševića 1461. godine koji svom stricu Radivoju Krstiću daruje "na Usori
grad Tešanj". 3
U vrijeme turske ekspanzije na ovom području Tešanj se nalazio u sastavu
Srednjovjekovne bosanske države. Pretpostavlja se da je bio središte oblasti koja se
nalazila između ugarskih banovina (jajačke i srebreničke). Situacija se značajno
promijenila 1476. godine kada na ovo područje dolaze Turci, kada osim Maglaja i
Doboja zauzimaju i grad Tešanj. Međutim, Tešanj u početku nije ostao dugo pod
turskom vlašću jer su ga Mađari ponovo osvojili i pod njihovom vlašću ostaje sve do
pada srebreničke banovnine 1512. godine. Početkom turske uprave Tešanj u sklopu
nove administrativne podjele postaje administrativno i privredno središte šire okoline.
Grad postoje središte Tešanjske nahije koja je obuhvatala prostor veći od onog koji
općina danas zauzima.
U turskim defterima iz 1570 i 1604. godine Tešanj je upisan kao kasaba (varoško
naselje). 4 U drugoj polovini XVI vijeka Tešanj postaje središte sudske vlasti za više
nahija i to u rangu kadiluka. Polovinom devetnaestog vijeka nastale su krupne promjene
u podjeli bosanskog pašaluka. Po toj novoj podjeli Tešanj je bio u rangu mudirluka
(sreza), a u sklopu banjalučkog kajmakamluka. Pripadali su mu Doboj i Žepče. Godine
1868. ponovo dolazi do administrativnih promjena; u to vrijeme Tešanj je predstavljao
kazu 5 u okviru banjalučkog sandžaka. 6 Za vrijeme austrougarske uprave Tešanj
predstavlja srez u okviru okružja Banjaluka. 7
Za urbani razvoj grada Tešnja posebno veliku ulogu je odigrao Ferhad-beg i turska
vlast. Na osnovu podataka u turskim defterima možemo zaključiti da je grad Tešanj za
vrijeme osmanske uprave predstavljao najznačajnije urbano središte šireg područja. Da
bi ovaj grad prerastao u kasabu 8 , grad sa orijentalno-muslimanskom fizionomijom, bilo
je potrebno da se steknu određeni uslovi. Osnovni uslovi da bi jedan grad prerastao u
kasabu bili su da ima muslimanski vjerski objekat (džamiju, trg), određen broj dućana 9 ,
2
Tešanj-kulturno-privredni informator, Narodna bibilioteka Tešanj, Planjax, Tešanj, 1995., str. 8-
10
3
Katalog tešanjske privrede 1998-1999., Bibilioteka-Posebna izdanja, Planjax, 1998.
4
Handžić, A.: Gazi-Husrev-begovi vakufi u tešanjskoj nahiji u XVI stoljeću, Anali Gazi Husrev-
begove bibilioteke u Sarajevu, Sarajevo, 1974., str. 141-166
5
Kaza (ar.) - srez, područje jednog kadije. O značenju te riječi vidjeti: Škaljić, A.: Turcizmi u
srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 403
6
Šabanović, H.: Bosanski pašaluk, Naučno društvo NR BiH, Djela XIV, Odjeljenje istorijsko-
filoloških nauka, Sarajevo, 1959., str. 184-233
7
Štatistika miesta i žiteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885. godine,
Sarajevo, 1886.
8
Kasaba (ar.) - varoš, manji provincijski grad. O značenju te riječi vidjeti: Škaljić, A.: Turcizmi u
srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 398
9
Dućan (ar.) - trgovačka radnja. O značenju te riječi vidjeti: Škaljić, A.: Turcizmi u srpsko-
hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 225-226
89
karavan-saraj 10 i još neke ustanove koje bi gradu davale obilježje muslimanskog

gradskog naselja. Status kasabe obezbjeđivao je njenim stanovnicima različite
povlastice.
Ferhad-beg je u Tešnju do 1559. godine izgradio džamiju, medresu 11 , han 12 , a za
potrebe održavanja i obavljanja funkcija ovih objekata pored gotovog novca uvakufio je
i prihode koji su ubirani sa njegovih posjeda. 13 Za vrijeme turske uprave u Tešnju su
osnovane dvije medrese, te izgrađene tri džamije (Sultan Selimova, Gazi Ferhad-begova
i Hadži Omerova). 14 Gazi Ferhad-begovu ili Ferhadiju, odnosno čaršijsku džamiju
Ferhad-beg je izgradio prije 1559. godine, a njeno detaljno renoviranje trajalo je od
1786. do 1787. godine. Za svog života Ferhad-beg se odlučio na izgradnju mekteba 15 i
medrese. Pored toga izgradio je 32 dućana, mlinove, hanove itd. Navedeni urbani
sadržaji pokazuju da je Tešanj u XVI vijeku bio urbano naselje orijentalnog tipa. O
tome više doznajemo iz turskog deftera iz 1604. godine u kome se Tešanj vodi kao
kasaba koja se sastoji iz dvije
mahale 16 u kojima su bile 224
muslimanske kuće. Mahale iz
ovog perioda nosile su naziv
Nova mahala, te Mahala
džamije Ferhadije. 17 Godine
1665. godini Tešanj je imao
300 kuća. 18
Tešanj je i pored
sticanja statusa kasabe i
njegovog zapaženog razvoja
na početku turske uprave,
turskim nadiranjem prema
sjeveru i zapadu počeo
stagnirati zato što je ostao u
pozadini i zato je početkom Slika 2. Ferhadija džmija i stari grad
10
Karavan (pers.) - povorka robom natovarenih kola, konja, deva i dr.; Saraj (pers.) - dvor,
palača. O značenju te riječi vidjeti: Škaljić, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost,
Sarajevo, 1966., str. 397, 550
11
Medresa (ar.) - muslimanska vjerska škola u koju se stupa po završenom mektebu ili ruždiji. O
značenju te riječi vidjeti: Škaljić, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo,
1966., str. 451-452
12
Han (pers.) - Zgrada (kuća) koja služi za svratište i prenoćište putnika. Hanovi su se nalazili u
gradovima i na drumovima. O značenju te riječi vidjeti: Škaljić, A.: Turcizmi u srpsko-
hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 309
13
Handžić, A.: Gazi-Husrev-begovi vakufi u tešanjskoj nahiji u XVI stoljeću, Anali Gazi Husrev-
begove bibilioteke u Sarajevu, Sarajevo, 1974., str. 138
14
Alić, A., Brkić, R.: Tešanj-grad kome se rado vraćam, Planjax, Tešanj, 1999., str. 20
15
Mekteb, mektep, mejtef, mehtef (ar.) - muslimanska osnovna vjerska škola. O značenju te riječi
vidjeti: Škaljić, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 455
16
Mahala (ar.) - dio grada ili sela, gradska četvrt, zaselak. O značenju te riječi vidjeti: Škaljić, A.:
Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 439-440
17
Prema nekim izvorima u turskom popisnom defteru iz 1604. godine kasaba Tešanj imala je tri
mahale i to: Mahalu džamije umrlog Ferhad-bega, Novu mahalu i Mahalu raje. O tome
detaljnije vidjeti: Ćeman, M., H.: Urbana antropologija Tešnja (1461-1878.), Centar za
kulturu i obrazovanje, Tešanj, 2006., str. 14
18
90
XVII vijeka i došlo do stagnacije u urbanom razvoju grada Tešnja. Tek krajem XVII
vijeka položaj Tešnja ponovo dobija na značaju u odbrani granica turske carevine.
Gradsko utvrđenje i urbano središte grada se tada renoviraju. Svrsishodnost utvrđivanja
tešanjske tvrđave pokazala se opravdanom veoma brzo. Princ Eugen Savojski je 1687.
godine u svom osvajačkom pohodu napao i Tešanj ali ga nije uspio osvojiti. Međutim,
zbog doživljenog poraza naredio je da se čaršija spali i uništi. Tom prilikom devastirana
je stara urbana jezgra. 19
Vremenom Tešanj pored strateškog značenja dobija i ekonomski značaj. Grad
postaje trgovački centar gdje se vrši razmjena dobara između okolnih područja i
prekosavskih krajeva. Ovo je vrijeme ubrzanog urbanog razvoja; grad se teritorijalno
širi, te pred kraj XVIII vijeka ima sedam mahala. 20 Ovakva situacija trajala je do
austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine.
Za vrijeme austrougarske uprave javljaju se prvi znaci stagnacije ovog područja, a
posebno u pogledu slabljenja trgovačke funkcije Tešnja. Međutim i za vrijeme
austrougarske uprave grade
se određeni urbani sadržaji.
Tako je naprimjer već 1881.
godine u Tešnju osnovana
poštanska služba, a 1884.
godine počela je
modernizacija puta Teslić-
Banjaluka. Iste godine
osnovana je i prva apoteka, a
1885. godine izgrađena je
prva ambulanta. 21 U 1885.
godini sagrađena je zgrada
kotara ili zgrada općine
Tešanj. 22 Godine 1886.
godine osnovana je Opća
škola u Tešnju. Godine
Slika 3. Zgrada općine izgrađena 1885. godine
1897. u Tešnju je izgrađen
hotel "Angelius" sa pet ležaja, a slijedeće 1898. godine u Tešnju je izgrađena još jedna
veoma važna institucija. Te godine u Tešnju je izgrađena Muslimanska djevojačka
škola, a iste godine osnovana je i vatrogasna služba. Krajem devetnaestog stoljeća
Tešanj ima tri medrese. 23 Na osnovu urbanističkog plana grada Tešnja iz 1882. godine
možemo vidjeti da je grad Tešanj imao osam mahala. (Prilog 1). Prema austrougarskom
popisu iz 1910. godine u Tešnju je živjelo oko 3 068 stanovnika, od čega 2 295
19
20
Tešanjske mahale u ovom periodu su se razvijale oko izgrađenih džamija, te su obično ove
mahale nosile i imena džamija. Radilo se o slijedećim džamijama: Čaršijska ili Ferhad-begova
džamija, Tabačka, Riječka džamija ili Donječaršijska džamija, Hamzabegova džamija, Serava i
Kapa džamija, Ciganlučka ili Mustafa-pašina džamija, te Gumanjska ili Hasanbegovića
džamija. O tome detaljnije vidjeti: Ćeman, M., H.: Urbana antropologija Tešnja (1461-1878.),
Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj, 2006., str. 25-35
21
Prvi ljekar u Tešnju bio je Hadži Aljo Mešić, a spominje se još 1864. godine. O tome detaljnije
vidjeti: Tešanj-kulturno-privredni informator, Narodna biblioteka Tešanj, Planjax, Tešanj,
1995., str. 12
22
23
Katalog tešanjske privrede 1998-1999., Biblioteka-Posebna izdanja, Planjax, 1998.
91
muslimana, 265 pravoslavnih stanovnika, 153 rimo-katolika, jedan grko-katolik, 52

jevreja i dva evangelca.
Početkom dvadesetog vijeka počinje stagnacija Tešnja. Susjedni gradovi poput
Doboja, Maglaja i Teslića našli su se na boljem geoprometnom položaju dok je Tešanj
ostao izolovan od glavnih putnih komunikacija tog perioda (Bosanski Brod-Sarajevo).
Nakon Prvog svjetskog rata Bosna i Hercegovina ulazi u sastav Kraljevine
Jugoslavije. U ovom periodu dolazi do privrednog, komunikacijskog i urbanog zastoja,
te Tešanj prestaje postojati kao kulturni, prosvjetni, administrativni i politički centar, a
te funkcije preuzimaju susjedni kotari Doboj, Teslić i Maglaj. Tek pred Drugi svjetski
rat Tešanj ponovo postaje sjedište kotara.
Do Drugog svjetskog rata u Tešnju su bile najznačajnije poljoprivredna i zanatska
funkcija. Nakon Drugog svjetskog rata ove dvije djelatnosti i dalje imaju primat. Tek
pedesetih godina XX vijeka nakon elektrifikacije ovog područja dolazi do znatnijeg
razvoja industrije; u predgrađu Tešnja u naselju Bukva, a i drugim njegovim dijelovima
razvija se tekstilna, metalna i mašinska industrija što je značajno uticalo na dalji urbani
razvoj grada, na njegovu prostornu strukturu, njegove funkcije i značaj u prostoru.
Neposredno nakon završetka Drugog svjetskog rata započelo se sa izgradnjom
urbanih sadržaja u Tešnju. Od najznačajnijih treba spomenuti Dječji dom za ratnu
siročad osnovan 1946. godine. Iste godine osnovana je Narodna biblioteka u Tešnju, te
se počelo sa izgradnjom Doma kulture. U 1949. godini osnovana je škola učenika u
privredi, te niža realna gimnazija. Godine 1951. godini u Tešnju je u neposrednoj blizini
Gradine izgrađena moderna pijaca. Godine 1968. pušten je u rad gradski vodovod u
Tešnju, 1972. izgrađen je hotel "B" kategorije, a 1980. počeo je sa radom Dom kulture
itd. 24 Još za vrijeme turske uprave postojala je kanalizacija grada Tešnja, a njena
modernizacija je izvršena sedamdesetih godina XX vijeka. 25
Dakle, odmah nakon završetka Drugog svjetskog rata uspostavljen je novi
socijalistički sistem sa dominantnom ulogom državnih organa i centralističkim
planiranjem u privredi. Već pedesetih godina prošlog vijeka dolazi do izgradnje prvih
stambenih i privrednih objekata ali do intenzivnije urbane izgradnje dolazi tek sredinom
šezdesetih godina XX vijeka. Tada se u Tešnju osnivaju velika privredna preduzeća
zbog čega se formira industrijska zona u Tešnju (u prigradskom naselju Bukva) što se
značajno odrazilo na dalji tok urbanog razvoja grada Tešnja. Naime, uporedo sa
industrijskim razvojem dolazi do intenzivnijeg procesa urbanizacije što se odrazilo na
prostornu i funkcionalnu strukturu grada Tešnja. 26 Tešanj je pod uticajem razvoja
sekundarnih djelatnosti, a posebno industrije, zahvatio proces industrijske
urbanizacije. 27
Na urbani razvoj grada Tešnja značajnu ulogu odigrao je i razvoj saobraćaja. Do
razvoja značajnijih i modernijih saobraćajnica u općini Tešanj došlo je tek šezdesetih i
sedamdesetih godina XX vijeka kada se pristupilo izgradnji modernog asfaltnog puta
Doboj-Teslić, a zatim i Jelah-Tešanj, te Tešanj-Tešanjka. Godine 1971. u Tešnju je
24
Alić, A., Brkić, R.: Tešanj-grad kome se rado vraćam, Planjax, Tešanj, 1999., str. 67-75
25
Strategija razvoja općine do 2000. godine, Općina Tešanj, Tešanj, 1996., str. 173
26
Pod funkcionalno-prostornom strukturom grada podrazumijevamo prostorni raspored i
prostorno različite koncentracije i kombinacije gradskih djelatnosti, odnosno način korištenja
zemljišta. O tome detaljnije vidjeti: Vresk, M.: Osnovi urbane geografije, Školska knjiga,
Zagreb, 1990., str. 59-100
27
Vresk, M.: Osnovi urbane geografije, Školska knjiga, Zagreb, 1990., str. 18-19
92
izgrađena nova pošta i automatska telefonska centrala koja je povezala Tešanj sa drugim
djelovima općine, BiH i svijeta, te na taj način poboljšala prilično nepovoljan
saobraćajno-geografski položaj Tešnja. 28
Pred agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu grad Tešanj zahvatao je površinu
od 5,9 km2 i tu je živilo ukupno oko 5 644 stanovnika, od čega 4 696 Muslimana, 295
Srba, 214 Hrvata, 390 Jugoslovena i 69 ostalih. Tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu
u periodu 1992-1995. godine grad Tešanj je pretrpio znatan urbicid. 29 Velika oštećenja
u gradu pretrpjeli su stambeni, privredni i drugi objekti. Po okončanju agresije došlo je
do obnove starih i gradnje novih objekata.
3. Razvoj prostorne strukture grada Tešnja

Prostorna struktura obuhvata prostorni raspored, te sistem veza i odnosa između
elemenata pojedinih fenomena u gradu. Budući da je grad smješten u prostoru koji je
izgrađen urbanim sadržajem onda taj isti prostor možemo proučavati s aspekta njegove
funkcionalne, populacijsko-demografske i morfološke strukture. 30 Na prostornu
strukturu i teritorijalni razmještaj urbanih sadržaja Tešnja značajno je uticala prirodna
osnova. Tešanj je lociran u dolini rijeke Tešanjke koja izvire u Crnom Vrhu i korito
vodotoka kroz grad se pruža u pravcu jugozapad-sjeveroistok. U geomorfološkom
pogledu radi se o uskoj kotlini koja se nalazi na oko 230 m nadmorske visine.
3. 1. Funkcionalno-prostorna struktura
Funkcionalna struktura grada Tešnja rezultat je nekoliko faktora od kojih su
najvažniji korištenje pojedinih djelatnosti gradskim prostorom, prirodna osnova grada
ili njegov topografski
smještaj, te uticaj različitih
društveno-ekonomskih i
kulturnih elemenata kroz
duži vremenski period. Pod
funkcionalno-prostornom
strukturom grada
podrazumijeva se prostorni
raspored i prostorno različite
koncentracije i kombinacije
gradskih djelatnosti,
odnosno način korištenja
zemljišta. Pri tome se
najveća pažnja posvećuje
stambenim i poslovnim
zonama, te saobraćaju u
gradu. 31 Slika 4. Panorama stare urbane jezgre Tešnja
28
29
Pojam urbicid označava uništavanje svega što je gradsko. O tome detaljnije vidjeti: Kadušić,
A., Smajić, S.: Devastacija urbanih sadržaja na području Tuzlanskog kantona u periodu
agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornik radova Prirodno-matematičkog fakulteta
Univerziteta u Tuzli, Svezak Geografija, Godina II, Br. 2, Tuzla, 2005., str. 53-59
30
Vresk, M.: Osnove urbane geografije, Školska knjiga, Zagreb, 1990., str. 51
31
Ibid., str. 59-61
93
Stambene zone u gradu Tešnju zauzimaju preko 50 % ukupne površine grada. U

užem centru grada dominiraju starije i niske zgrade iz turskog i austrougarskog perioda.
Od stare čaršije, prema sjeveru i jugu urbani sadržaji su građeni uglavnom nakon
Drugog svjetskog rata, a u njima je primjetan evropski način gradnje. Prema tome, stara
se gradska jezgra Tešnja može podijeliti na tursku jezgru (Gornja čaršija) i
austrougarsku jezgru (Donja čaršija). U turskoj jezgri preovladavaju jednospratne i
dvospratne stambene jedinice u čijoj je gradnji primjetan orijentalni stil. U Donjoj
čaršiji stambene jedinice imaju tradicionalne bosanske elemente ali se tu vidi i
srednjoevropski uticaj. Zbog toga je grad Tešanj, kao i neki drugi gradovi Bosne i
Hercegovine, specifičan po tome što ima dvojnu urbanu strukturu, odnosno staru jezgru
iz turskog perioda, te noviji evropski dio grada.
Novije stambene zone uglavnom se grade na periferiji grada. Radi se uglavnom o
bosanskim kućama koje su pod evropskim uticajem poprimile moderniji arhitektonski
oblik. Za grad Tešanj nisu karakteristične višespratnice. Za vrijeme bivše Jugoslavije
izgrađene su dvije višespratnice (sa 5 spratova) u Donjoj čaršiji, zatim stambeno naselje
"Simetrale" u južnom dijelu grada i stambeno naselje "Krndija" u sjeverozapadnom
dijelu grada. (Prilog 2).
Gradsko zemljište namijenjeno objektima za privredne djelatnosti zauzima malu
površinu. U samom centru grada nalazi se poslovna zona u kojoj je koncentrisana
većina poslovnih djelatnosti (banke, trgovine, ugostiteljski objekti i dr. djelatnosti
tercijarnog sektora). Takođe, na sjevernoj periferiji grada, u predgrađu naselja Bukva,
izgrađena je industrijska zona grada Tešnja koja zapošljava najveći broj radnika
sekundarnog sektora.
Orijentalni uticaj odrazio se na raspored saobraćajnica u gradu Tešnju. Kao i kod
drugih gradova svijeta koji su bili pod orijentalnim uticajem prostorna struktura odlikuje
se nepravilnom mrežom ulica (uske i nepravilne ulice s velikim brojem slijepih ulica).
U saobraćajno - geografskom pogledu grad Tešanj se nalazi na regionalnom
putnom pravcu Jelah - Tešanj - Novi Šeher. Pored ovog putnog pravca značajno je
pomenuti i putni pravac koji Tešanj povezuje sa Tešanjkom. Obje saobraćajnice
povezuju grad Tešanj sa magistralnim putnim pravcem Doboj - Banjaluka. Grad Tešanj
ima ulogu općinskog centra. Gravitira mu 39 seoskih naselja istoimene općine, te
određeni broj naselja općina Usora, Doboj - jug, Maglaj i Teslić. Osim toga Tešanj
nema jače izražen nodalni značaj za širi prostor BiH
Na kraju dakle možemo zaključiti da je u gradu Tešnju izražen određen
funkcionalni zoning (poslovna zona u centru grada, stambene zone koje se nastavljaju
na poslovnu zonu, te industrijska zona na periferiji grada itd.).
3.2. Populacijsko-demografska struktura grada Tešnja

Populacijsko-demografska struktura grada određena je sa nekoliko varijabli od
kojih su najbitnije gustoća stanovništva i socijalna topografija grada. 32 Grad Tešanj
1991. godine bio je najgušće naseljeno područje općine Tešanj. Na površini od 5,9 km2
živilo je oko 5 664 stanovnika, te je prosječna gustoća naseljenosti iznosila 960 st/km2.
U 2004. godini prosječna gustoća naseljenosti povećala se na 1 108,9 st/km2. Najveća
gustina naseljenosti je u centru grada, tj. užoj gradskoj jezgri, a zatim opada prema
periferiji.
32
Vresk, M.: Osnove urbane geografije, Školska knjiga, Zagreb, 1990., str. 101-122
94
Takođe u gradu Tešnju danas postoji, a i u prošlosti je postojao socijalni zoning ili
socijalna topografija stanovništva. 33 Tako su se naprimjer na području kasabe Tešanj
najvredniji i najkvalitetniji stambeni objekti nalazili u mahalama uz Gornju čaršiju i
sjeverno od nje. Na ovom prostoru kuće su gradile samo begovske porodice (Eminagići,
Smailbegovići, Kapetanovići i dr.).
3.3. Morfološka struktura grada

Pod pojmom morfološke strukture grada podrazumijevamo prostorni raspored i
međusobne odnose morfoloških elemenata u gradskom prostoru. Morfološki elementi
su ulice, trgovi, parcele, javne površine, blokovi zgrada itd. Takođe treba naglasiti da se
pri morfološkoj analizi grada posebna pažnja pridaje tipovima zgrada, njihovoj starosti i
visini itd. 34
Najdominantnija tačka u gradu je kota na kojoj je izgrađena Gradina. Ona
predstavlja urbani nukleus Tešnja, a oko stare urbane jezgre dalje se na lijevoj i desnoj
obali rijeke Tešanjke teritorijalno širio i razvijao grad Tešanj. Tako se naprimjer,
orijentalni dio grada, sa pojedinačnim zgradama iz austrougarskog perioda razvijao i
širio oko Starog grada, odnosno Tvrđave ili Gradine kako je zovu stanovnici Tešnja.
Lijeva obala rijeke Tešanjke je bila povoljnija za izgradnju tako da se veći broj urbanih
sadržaja gradio u ovom dijelu.
Najveći procent stambenih jedinica predstavljen je jednospratnim i dvospratnim
porodičnim kućama, a samo mali procent otpada na stambene blokove sa
višespratnicama. Dok u većini gradova svijeta visina zgrada opada od centra ka
periferiji u gradu Tešnju ovaj proces je obrnut. Visoke zgrade koje su izgrađene u
stambenim naseljima "Simetrale" i "Krndija" nalaze se na periferiji grada Tešnja.
Najstariji objekti u gradu Tešnju nalaze se u užoj gradskoj jezgri. Ti objekti su
uglavnom rađeni u turskom periodu, a zatim slijede zgrade iz austrougarskog perioda.
Novije zgrade grade se na periferiji. Budući da gustoća stanovništva opada od centra ka
periferiji onda je logično što većina kuća na periferiji grada obično ima i okućnicu.
Danas se grad Tešanj teritorijalno širi prema sjeveru (prigradsko naselje Bukva u
kojem je smještena i industrijska zona) i prema zapadu, odnosno prema naselju Jelah.
Takođe, određeni urbani sadržaji se grade u južnom dijelu grada u kojem je naprimjer
smješten Srednjoškolski centar, nogometni stadion, zgrada MUP-a, stambeno naselje
''Simetrale'' itd.
33
Po socijalnim obilježjima stanovništva grad ne mora biti homogen prostor. Po svojoj prostornoj
diferenciranosti, kao i po socio-ekonomskim, etničkim, vjerskim, jezičkim i dr.
karakteristikama može imati karakter mozaika. Grad je odraz određenih zakonitosti nastalih
pod uticajem različitih faktora. S obzirom da se gradovi u svijetu razvijaju pod različitim
društveno-ekonomskim i drugim faktorima onda možemo govoriti o različitim tipovima
socijalno-prostorne strukture grada ili različitoj socijalnoj topografiji gradova. O tome detaljnije
vidjeti: Vresk, M.: Osnovi urbane geografije, Školska knjiga, Zagreb, 1990., str. 105-120
34
Vresk, M.: Osnove urbane geografije, Školska knjiga, Zagreb, 1990. str. 123
95
4. Zaključak
Područje općine Tešanj naseljeno je još od paleolita ali je tek u vrijeme turske
vlasti, oko polovine XVI vijeka, ovdje osnovano gradsko naselje, odnosno kasaba
Tešanj. Za vrijeme osmanske uprave Tešanj je poprimio karakteristike orijentalnog
grada sa specifičnom prostornom i funkcionalnom strukturom. U vrijeme turske uprave
kasaba Tešanj predstavljala je značajan administrativni, politički, trgovački, prosvjetni i
kulturni centar šire okoline. Za vrijeme austrougarske uprave i Kraljevine Jugoslavije
nije došlo do značajnijih promjena u urbanoj strukturi grada ali su značajno oslabile
funkcije koje je ovaj grad imao do tada. Značajan urbani razvoj Tešnja započeo je
šezdesetih godina XX vijeka uslijed snažnog procesa industrijalizacije koji je zahvatio
ovo područje. Grad se dalje razvijao pod uticajem razvoja industrije. Danas je grad
Tešanj općinski centar što znači da mu gravitira stanovništvo ruralnog područja općine
Tešanj, a i određen broj stanovnika iz susjednih općina Maglaja, Teslića i Doboja. Osim
toga, Tešanj nema jače izražen nodalni značaj.
4. Conclusion
The municipality Tešanj’s area has been settled since Palaeolithic but only in the
period of Turkish government, which is in the middle of 16th century the Tešanj city is
established. In the period of Turkish government Tešanj acquired characteristics of
oriental city with specific spatial and functional structure. Tešanj city represented
significant administrative, political, commercial, educational and cultural centre of
wider area in the period of Turkish government. In the period of Austro-Hungarian
government and period of Kingdom of Yugoslavia it has not come to the significant
urban changes but functions which this city had had until that period have significantly
weaken. Significant urban development of Tešanj began in the sixties of twentieth
century and it is caused by intensive process of industrialisation which seized this area.
City has further developed under the influence of industry development. Tešanj is today
centre of municipality. To this city are gravitating inhabitants of municipality Tešanj’s
rural settlements and certain population from neighbouring municipalities Maglaj,
Doboj and Teslić. Except that Tešanj doesn`t have stronger nodal importance.
5. Literatura i izvori
1. Alić, A., Brkić, R.: Tešanj-grad kome se rado vraćam, Planjax, Tešanj, 1999.
2. Ćeman, M., H.: Urbana antropologija Tešnja (1461-1878.), Centar za kulturu
i obrazovanje, Tešanj, 2006.
3. Friganović, M.: Demogeografija-stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb,
1990.
4. Handžić, A.: Gazi-Husrev-begovi vakufi u tešanjskoj nahiji u XVI stoljeću,
Anali Gazi Husrev-begove bibilioteke u Sarajevu, Sarajevo, 1974.
5. Kadušić, A., Smajić, S.: Devastacija urbanih sadržaja na području Tuzlanskog
kantona u periodu agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornik radova
Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Svezak Geografija,
Godina II, Br. 2, Tuzla, 2005.
6. Maretić, M.: Gradski centri, Školska knjiga, Zagreb, 1996.
7. Šabanović, H.: Bosanski pašaluk, Naučno društvo NR BiH, Djela XIV,
Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, Sarajevo, 1959.
8. Škaljić, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966.
96
9. Vresk, M.: Osnovi urbane geografije, Školska knjiga, Zagreb, 1990.

10. Vresk, M.: Grad i urbanizacija, Školska knjiga, Zagreb, 2002.
11. Glavni rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895.,
Sarajevo, 1896.
12. Broj stanovnika po mjesnim zajednicama sa pripadajućim naseljenim
mjestima, Služba općine Tešanj, 2004.
13. Katalog tešanjske privrede 1998-1999., Bibilioteka-Posebna izdanja, Planjax,
1998.
14. Prethodni rezultati popisa stanovništva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca
31. januara 1921. godine, Državna štamparija, Sarajevo, 1924.
15. Popis stanovništva 1953. godine, Osnovni podaci o stanovništvu - podaci za
naselja prema upravnoj podjeli u 1953. godini, Knjiga XIV, Savezni zavod za
statistiku, Beograd, 1958.
16. Popis stanovništva 1961., Knjiga VII, Savezni zavod za statistiku, Beograd
1965.
17. Popis stanovništva i stanova 1971., Stanovništvo (etnička, prosvetna i
ekonomska obeležja stanovništva i domaćinstva prema broju članova),
Rezultati po opštinama, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1974.
18. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 1981., Opšta i metodološka
objašnjenja, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1983.
19. Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910.,
Sarajevo, 1912.
20. Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti i površina naselja, Savezni zavod
za statistiku, Beograd, 1991.
21. Statistički godišnjak Bosne i Hercegovine 1972., 1982., 1991. godine,
Republički zavod za statistiku, Sarajevo.
22. Strategija razvoja općine do 2000. godine, Općina Tešanj, Tešanj, 1996.
23. Strategija razvoja općine Tešanj od 2007. do 2015. godine (Integracija stanja-
nacrt), Komisija za planiranje općinskog razvoja, Općina Tešanj, 2007., str. 38.
Preuzeto sa: http://www.opcina-tesanj.ba/admin/slike/doc/Strategija-Tesanj-
nacrt.pdf (21.09.07.)
24. Štatistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1880., (Popis
1879.)
25. Štatistika miesta i žiteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja
1885. godine, Sarajevo, 1886.
26. Tešanj-kulturno-privredni informator, Narodna bibilioteka Tešanj, Planjax,
Tešanj, 1995.
97
98
99
RAZVOJ SEOSKIH NASELJA OPĆINE TEŠANJ
DEVELOPMENT OF RURAL SETTLEMENTS OF MUNICIPALITY TEŠANJ
Mr. Alma Kadušić, viši asistent, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Tuzli
Abstrakt
Područje općine Tešanj je kroz dug vremenski period bilo poprište burnih
društvenih promjena što se odražavalo na njen teritorijalni razvoj, broj i veličinu naselja,
odnosno na njen prostorni obuhvat. Kroz različite historijske periode u sastavu ove
općine bio je različit broj naselja. Fizionomija seoskih naselja tešanjske općine odraz je
prirodno-geografskih, kulturno-historijskih, ekonomskih i političkih uslova. Ova naselja
uglavnom su nastajala spontano i razvijala se neplanski što se značajno odrazilo na
njihov oblik i fizionomiju. Zbog toga se sva tešanjska naselja mogu razvrstati u
određene skupine koje su karakteristične po specifičnoj genezi, veličini, rasporedu kuća
itd.
Ključne riječi: Tešanj, seoska naselja, razvoj, tipologija.
Abstract
During a long period of time area of municipality Tešanj was a scene of
tumultuous social changes which effected on Tešanj’s territorial development, number
and size of settlements, that is on its spatial scope. Through different historical periods
this municipality had different number of settlements. Physiognomy of rural settlements
of municipality Tešanj is a reflection of physical - geographic, cultural - historic,
economic and political conditions. These settlements mostly appeared spontaneous and
developed without planning which significantly reflected on settlement’s form and
physiognomy. Because of that all Tešanj’s settlements can be classified into certain
groups which are characterized by specific genesis, size, the houses arrangement etc.
Key words: Tešanj, rural settlements, development, typology.
A. Kadušić
1. Uvod
Općina Tešanj nalazi se u sjevernoj Bosni, na kontaktu panonske Bosne i
srednjobosanskih planina. Smještena je u slivu rijeke Bosne i Usore. Povoljne prirodno-
geografske karakteristike područja općine Tešanj omogućile su stalnu naseljenost još od
prahistorije o čemu nam svjedoče arheološki nalazi pronađeni na području Tešnja (u
naseljima Kalošević, Bobare, Vukovo, Trepče itd.).
Međutim, na prve podatke o tešanjskim naseljima nailazimo tek u dokumentima iz
turskog perioda. Nakon potpadanja pod tursku vlast tešanjsko područje organizovano je
kao nahija koja je obuhvatala teritoriju veću od današnje površine općine. Prema
turskim defterima iz 1570. i 1604. godine na području tešanjske nahije nalazila su se
dva gradska naselja (kasabe Tešanj i Doboj), četrdeset i jedno seosko naselje, sedam
mezri 1 , pet čifluka 2 i šest zemina. 3 U turskim defterima pominju se sljedeća tešanjska
naselja: Čagljići (Čaglići), Jablanica, Ripna, Tugavica (Tugavić), Plane (Planje), Gornja
Modriča (Kalošević), Mriotić (Mrkotić), Trepče, Šije, Lepenica, Hrvatin (Hrvatinići),
Kraševo, Dobro Polje (Dobropolje), Mekiš, Raduša i Vukovo. 4
U sidžilima Tešanjskog kadiluka od 1639-1642. godine pominju se neka naselja
koja do tada nisu bila evidentirana. To su naselja Bukva, Drinčići, Ljetinić, Novo Selo,
Piljužići, Karadaglije, Ravne i Žabljak. 5 U sidžilu Tešanjskog kadiluka iz 1740-1752.
godine ni jedno tešanjsko naselje nije imalo najviši stepen naselja (šeher). Status srednje
razvijenog naselja imao je jedino Tešanj. 6
Godine 1877. u turskim dokumentima spominju se imena još nekih tešanjskih
naselja kao što su Miljanovci, Cerovac, Čifluk, Jelah, Potočani, Rakovica, Rosulje itd. 7
Prvim austrougarskim popisom stanovništva provedenim 1879. godine na
području Bosne i Hercegovine obuhvaćena su slijedeća tešanjska naselja: Blaževci,
Bobare, Drinčići, Džemilić Planje, Jablanica, Kraševo, Lepenica, Lončari, Ljetinić,
Miljanovci, Mrkotić, Novo Selo, Orašje Planje, Piljužići, Ripna, Šije, Tešanj, Trepče i
Vrela. 8
1
Mezra-doslovno znači ziratno zemljište, sijalište, polje, a kao turski agrarno-pravni termin znači
staro selište, napušteno ili raseljeno selo. Da bi se jedno mjesto moglo smatrati ili proglasiti
mezrom, ono je moralo imati svoju teritoriju, granice, odnosno manje ili više jasne tragove
ranijeg naselja (groblje, bunar, česma, voćnjaci i sl.). O značenju te riječi vidjeti: Evlija Čelebi:
Putopis-Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, 1996., str. 642
2
Čifluk, čiftluk, čitluk (čivlak) m (pers.tur.) - vrsta feudalnog posjeda koji gospodar obrađuje sam
ili preko čifčije. O značenju te riječi vidjeti: Škaljić, A.: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku,
Svjetlost, Sarajevo, 1966., str. 174
3
Zemin-veći kompleks obradivog zemljišta koji nema status čifluka niti baštine. O značenju te
riječi vidjeti: Evlija Čelebi: Putopis-Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, 1996., str.
667
4
Niškanović, M.: Porijeklo stanovništva tešanjskog kraja, Etnologija tešanjskog kraja, Glasnik
Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987., str.
1-23
5
Ibid., str. 1-23
6
Sidžil Tešanjskog kadiluka (1740-1752.), Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 2005. str. XII
7
1-23
8
"Štatistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine. Sarajevo 1880". (Popis 1879.), str. 41-43
102
Razvoj seoskih naselja općine Tešanj
Prema popisu stanovništva 1910. godine kojeg je provela austro-ugarska uprava

u sastav tešanjske općine ulazila su sljedeća naselja: Blaževci, Bobare, Drinčić,
Džemilić, Jablanica, Jelah, Kaloševići, Karadaglije, Koprivci, Kraševo, Lepenica,
Lončari, Ljetinići, Medakovo, Miljanovci, Mrkotići, Novo Selo, Orašje-Planje,
Piljužići, Raduša, Ripna, Šije, Tešanj (grad), Trepče i Vukovo. 9
Danas se u sastavu općine Tešanj nalazi 25 mjesnih zajednica sa trideset i devet
seoskih i jednim gradskim naseljem. Općinski centar je grad Tešanj, a osim njega općini
pripadaju seoska naselja Bobare, Drinčići, Blaževci, Bukva, Logobare, Čifluk,
Dobropolje, Mekiš, Jablanica, Čaglići, Ripna, Jelah, Cerovac, Jelah-polje, Potočani,
Jevadžije, Kalošević, Putešić, Karadaglije, Koprivci, Kraševo, Ljetinić, Medakovo,
Miljanovci, Lončari, Mrkotić, Novi Miljanovci, Novo Selo, Orašje Planje, Piljužići,
Raduša, Rosulje, Šije, Tugavići, Tešanjka, Lepenica, Trepče i Vukovo. 10
2. Razvoj seoskih naselja općine Tešanj

Područje općine Tešanj naseljeno je još od prahistorije. Određena seoska naselja
općine Tešanj starijeg su postanka, a neka novijeg. Pored toga, neka naselja nisu nosila
imena koja nose danas. Zbog toga ćemo u ovom poglavlju obraditi evolutivni razvoj
seoskih naselja općine Tešanj, odnosno njihov postanak i razvoj kroz određeni
historijski period.
Prve pouzdane podatke o naseljima općine Tešanj možemo pronaći u turskim
defterima iz 1570. i 1604. godine. U ovim dokumentima pominju se tri tešanjska naselja
i to Planje, Mrkotić i Kalošević. Prema turskom defteru iz 1570. godine naselje Planje
imalo je 39 kuća, Mrkotić 20 kuća i Kalošević 45 kuća. Prema defteru iz 1604. godine u
Planjama je bilo 75 kuća, Mrkotiću 29 kuća i Kaloševiću 49 kuća.
U turskim defterima iz XVI vijeka pominju se još neka tešanjska naselja. To su
Čagljići (Čaglići), Jablanica, Ripna, Tugavica (Tugavić), Plane (Planje), Gornja
Modriča (Kalošević), Mriotić (Mrkotić), Trepče, Šije, Lepenica, Hrvatin (Hrvatinići),
Kraševo, Dobro Polje (Dobropolje), Mekiš, Raduša i Vukovo. U sidžilima Tešanjskog
kadiluka od 1639-1642. godine pominju se neka naselja koja nisu bila evidentirana u
turskim defterima iz 1570. i 1604. godine. To su naselja Bukva, Drinčići, Ljetinić, Novo
Selo, Piljužići, Karadaglije i dr. 11 Krajem osmanske uprave, odnosno 1877. u turskim
zapisima sreću se imena još nekih tešanjskih naselja kao što su Miljanovci, Cerovac,
Čifluk, Jelah, Potočani, Rakovica, Rosulje itd. 12
Na osnovu prezentiranih podataka možemo zaključiti da je na području tešanjske
općine u osmanskom periodu došlo do značajnih etničkih promjena. Te promjene se
ogledaju prije svega u izmijenjenoj etničkoj strukturi, porastu broja stanovnika, te
postanku novih i razvoju starih naselja (kako po broju stanovnika i kuća tako i
prostorno). Naime, usljed dugotrajnog naseljavanja Vlaha iz Srbije i Crne Gore od
strane Osmanlija značajno se povećao broj stanovnika u ovom području. Vlasi su se
9
Die ergebnisse der Volkszählung in Bosnien und Hercegovina von 10. Oktober 1910.,
Statistischen Depertment der Landesregierung, Sarajevo, 1912., str. 210-223
10
Broj stanovnika po mjesnim zajednicama sa pripadajućim naseljenim mjestima, Služba Općine
Tešanj, Tešanj, 2004.
11
1-23
12
Ibid., str. 1-23
103
A. Kadušić
naseljavali uglavnom u istočne i južne dijelove općine, a na tešanjsko područje su došli

iz susjednih nahija Maglaja, Trebetina i Ozrena. Već 1600. godine stanovništvo ovog
kraja dobrovoljno je prešlo na Islam i vjerski se konsolidovalo. 13 Osim toga zbog
stalnih austrijsko-turskih sukoba u kojima su Osmanlije gubile teritorije sjeverno od
Save, bile su prisutne stalne emigracije stanovništva sa tog prostora koje se naseljavalo
u područje sjeverne Bosne. 14
Početkom austrougarske uprave proveden je prvi popis stanovništva u Bosni i
Hercegovini koji je obuhvatio i naselja tešanjskog kraja. Tako se u popisu stanovništva
iz 1879. godine pominju slijedeća tešanjska naselja: Blaževci sa 83 stanovnika, Bobare
177 stanovnika, Drinčići 42 stanovnika, Djemilić (Džemilić Planje) sa 228 stanovnika,
Jablanica sa 371 stanovnikom, Koprivci sa 96 stanovnika, Kraševo sa 227 stanovnika,
Lepenica sa 259 stanovnika, Lončari sa 84 stanovnika, Ljetinić sa 81 stanovnikom,
Miljanovci sa 554 stanovnika, Mrkotić sa 271 stanovnikom, Novoselo (Novo Selo) sa
176 stanovnika, Orašje Planje sa 165 stanovnika, Piljužići sa 351 stanovnikom, Ripna sa
73 stanovnika, Šije sa 365 stanovnika i Trevče (Trepče) sa 364 stanovnika. Osim
osnovnih podataka o broju stanovnika u austrougarskim popisima sadržani su i podaci o
etničkoj strukturi stanovništva iz koje se vidi da su u većini naselja tešanjske općine
Muslimani, odnosno Bošnjaci činili većinu. Samo u Blaževcima i Lončarima nije bilo
muslimanskog stanovništva. U tim naseljima su živjeli katolici. Katolika je bilo još i u
Džemilić Planjama, Bobarama, Miljanovcima, Orašje Planjama, Piljužićima, Šijama i
Trepču. Pravoslavno stanovništvo činilo je manjinu u slijedećim naseljima: Džemilić
Planjama i Lepenici sa po 4 stanovnika. Značajniji broj stanovnika pravoslavne
vjeroispovijesti živio je jedino u naselju Bobare (63 stanovnika). 15
Do drugog popisa kojeg su austrougarske vlasti provele 1885. godine nije došlo do
značajnijih promjena u pogledu nastanka novih naselja. Jedino novo naselje
evidentirano u ovom popisu je naselje Kalošević u kojem je živjelo oko 353 stanovnika.
Međutim, ovaj popis nam pokazuje da je došlo do određenog porasta u ukupnom broju
stanovnika po pojedinim naseljima. Prema ovom popisu na tešanjskoj općini je živjelo
ukupno oko 10 582 stanovnika, a od toga u naselju Blaževci živjelo je oko 99
stanovnika, Bobarama 189 stanovnika, Drinčićima 53 stanovnika, Džemilić Planjama
(Džemilić) 253 stanovnika, Jablanici 424 stanovnika, Koprivcima 90 stanovnika,
Kraševu 254 stanovnika, Lepenici 283 stanovnika, Ljetiniću 89 stanovnika, Lončarima
119 stanovnika, Miljanovcima (Miljanovce) 582 stanovnika, Mrkotiću 302 stanovnika,
Novom Selu (Novoselo) 172 stanovnika, Orašje Planjama (Orašje) 190 stanovnika,
Piljužićima 399 stanovnika, Ripni 82 stanovnika, Šijama 431 stanovnik i Trepču
(Trebče) 411 stanovnika. 16
Blagi porast stanovništva i broja kuća u naseljima općine Tešanj nastavljen je i u
narednim godinama što se može vidjeti iz podataka objavljenih u popisu iz 1895.
godine. U periodu od 1885-1895. godine broj stanovnika u općini Tešanj povećao se sa
13
1-23
14
Imamović, E.: Porijeklo i pripadnost stanovništva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1998., str.
24
15
"Štatistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1880". (Popis 1879.), str. 41-43
16
Štatistika miesta i žiteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885. godine,
Sarajevo, 1886.
104
10 582 na 12 265 stanovnika, a broj kuća sa 1 987 na 2 187. Takođe, prema popisu iz
1895. godine vidi se da nije nastalo ni jedno novo naselje. 17
U slijedećih petnaest godina, odnosno do popisa stanovništva provedenog 1910.
godine nije došlo do značajnijih promjena u pogledu porasta broja stanovnika. Broj
stanovnika općine Tešanj se prema popisu 1910. godine povećao na 13 591, a broj kuća
na 2 638. Međutim, u ovom popisu prvi put su evidentirana naselja koja se nisu
pominjala u prethodnim austrougarskim popisima, a to su Jelah, Karadaglije,
Medakovo, Raduša i Vukovo. 18 Pretpostavlja se da su se navedena naselja sve do
popisa stanovništva iz 1910. godine razvijala u okviru većih susjednih naselja
tešanjskog područja.
U periodu između dva svjetska rata za vrijeme Kraljevine Jugoslavije dolazi do
stagnacije broja stanovnika, a samim tim i širenja starih i nastanka novih naselja. Prema
popisu stanovništva iz 1921. godine u naseljima općine Tešanj živjelo je oko 12 704
stanovnika. 19 Do slijedećeg popisa stanovništva koji je proveden 1931. godine takođe
za vrijeme Kraljevine Jugoslavije, Tešanj je izgubio status sreza, a njegova teritorija je
podijeljena Maglaju, Tesliću i Doboju. Iz tog razloga ne raspolažemo podacima o broju
stanovnika po naseljima općine Tešanj u tom periodu.
U periodu od 1948. do 1991. godine u bivšoj SFR Jugoslaviji stanovništvo općine
Tešanj se povećalo sa 34 508 stanovnika koliko je bilo 1948. godine na 48 480
stanovnika 1991. godine. U ovom periodu prostorno su se širila postojeća naselja, a
usljed tog procesa su se razvila i neka nova koja su prije bila u sastavu već postojećih
naselja. To su naprimjer naselja Bejići, Cerovac, Dobropolje, Jelah-polje, Jevadžije,
Logobare, Novi Miljanovci, Omanjska, Putešić, Sivša, Vrela, Žabljak itd.
Općina Tešanj je prema popisu iz 1991. godine imala 49 seoskih naselja, a to su:
Bejići (300 ha), Blaževci (725 ha), Bobare (300 ha), Bukva (85 ha), Cerovac (250 ha),
Čaglići (214 ha), Čifluk (675 ha), Dobropolje (600 ha), Drinčići (106 ha), Džemilić
Planje (500 ha), Jablanica (488 ha),
Jelah (325 ha), Jelah-polje (308
ha), Jevadžije (250 ha), Kalošević
(960 ha), Karadaglije (1000 ha),
Koprivci (198 ha), Kraševo (195
ha), Lepenica (305 ha), Logobare
(225 ha), Lončari (331 ha), Ljetinić
(275 ha), Medakovo (450 ha),
Mekiš (75 ha), Miljanovci (1280
ha), Mrkotić (610 ha), Novi
Miljanovci (308 ha), Novo Selo
(204 ha), Omanjska (650 ha),
Orašje Planje (575 ha), Piljužići
(560 ha), Potočani (225 ha), Putešić Slika 1. Tradicionalni način stambene gradnje
(265 ha), Raduša (1575 ha), Ripna
17
Glavni rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895., Sarajevo, 1896.
18
Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910., Sarajevo, 1912.
19
Popis stanovništva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 31. Januara 1921. godine, Izdanje
direkcije državne statistike u Beogradu, Sarajevo, 1924., str. 115-117
105
A. Kadušić
(375 ha), Rosulje (350 ha), Sivša (925 ha), Srednja Omanjska (350 ha), Šije (800 ha),
Tešanjka (433 ha), Trepče (850 ha), Tugovići (300 ha), Vitkovci (1250 ha), Vrela (650
ha), Vukovo (200 ha) i Žabljak (285 ha). 20
Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma i osnivanjem općine Usora površina
općine Tešanj je reducirana sa 223 km2 na 163 km2. Naselja Bejići, Putešić, Vitkovci i
Vrela pripala su općini Teslić u Republici Srpskoj, a naselja Omanjska, Srednja
Omanjska i Žabljak novoosnovanoj općini Usora.
U 2004. godini općina Tešanj zauzimala je površinu od 163 km2 sa 25 mjesnih
zajednica i trideset i devet seoskih naselja u kojima je živjelo oko 49 000 stanovnika
(Bobare su imale 750 stanovnika, Drinčići 282, Blaževci 80, Bukva 831, Logobare 370,
Čifluk 249, Dobropolje 819,
Mekiš 369, Jablanica 1 130,
Čaglići 428, Ripna 124, Jelah 3
833, Cerovac 520, Jelah-polje
680, Potočani 1 193, Jevadžije
510, Kalošević 806, Putešić 286,
Karadaglije 746, Koprivci 470,
Kraševo 1177, Ljetinić 875,
Medakovo 1 083, Miljanovci 1
042, Lončari 125, Mrkotić 1 475,
Novi Miljanovci 1 988, Novo
Selo 1 165, Orašje Planje 1 050,
Piljužići 1 785, Raduša 2 597,
Rosulje 849, Šije 2 800, Tugavići
296, Tešanjka 868, Lepenica
1293, Trepče 2 379 i Vukovo Slika 2. Primjer tradicionalne bosanske arhitekture
1169 stanovnika). 21 (Srednjobosanski tip kuće ili tip čardaklije s
prepustom)
Uporedo sa povećanjem
broja stanovnika, teritorijalnim
širenjem i prostornom
organizacijom seoskih naselja
razvijala se izgradnja seoskih
stambenih i dr. objekata koja na
sebi nosi pečat vremena kroz
koja je prolazila. Od kraja XIX
vijeka pa do danas stambena
gradnja u tešanjskom području
prošla je kroz nekoliko faza. Na
osnovu materijalnih dokaza i
pisanih izvora možemo zaključiti
da je stambena gradnja u
tešanjskom kraju prošla kroz tri
osnovna perioda u kojima su Slika 3. Savremena stambena gradnja
politički, društveno - ekonomski,
20
Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti i površina naselja, Savezni zavod za statistiku,
Beograd, 1991., str. 135-136
21
Broj stanovnika po mjesnim zajednicama sa pripadajućim naseljenim mjestima, Služba Općine
Tešanj, Tešanj, 2004.
106
kulturni i drugi faktori uticali na stvaranje specifičnih obilježja stambenih objekata u

ovom području.
Stambeni objekti izgrađeni krajem XIX i početkom XX vijeka bili su
karakteristični po tradicionalnom načinu gradnje. U ovom periodu posebno je bila
značajna institucija porodične zadruge koja je dala posebno obilježje u obliku načina
života kao i kulturi stanovanja u ovom periodu. Naredne tri ili četiri decenije u kojima je
došlo do značajnih političkih, društveno-ekonomskih i drugih promjena mogu se
okarakterisati kao prijelazni period gradnje stambenih objekata. Stanovništvo je u ovom
periodu još uvijek bilo orijentisano na poljoprivredu te je mijenjalo oblik i način života.
Postepenim ekonomskim i društvenim razvojem napuštaju se tradicionalni oblici i način
gradnje stambenih objekata.
Do značajnijih promjena u ovoj sferi dolazi krajem šezdesetih i početkom
sedamdesetih godina XX vijeka. Naime, uključivanjem aktivnog stanovništva u
vanpoljoprivredne djelatnosti, a posebno odlaskom određenog broja stanovnika na rad u
inostranstvo, stvoreni su uslovi za intenzivniju urbanizaciju koja je dovela do napretka
na polju stambene gradnje i kulture stanovanja. 22
3. Tipologija seoskih naselja općine Tešanj

Naselja su najvažniji plod ljudskog djelovanja. U njima se ogleda prirodna
osnova, način korištenja zemljišta i stepen opće razvijenosti. Ona su ishodišta i žarišta
ljudskog rada i djelovanja, a njihov značaj se očituje u veličini (broju stanovnika) i
izgledu. 23 Pri tipologiji naselja uglavnom polazimo od njihove osnovne podjele na
seoska i gradska naselja, a svako od ova dva tipa ima niz podtipova, kategorija,
varijeteta itd. Takođe, postoje i prijelazne forme naselja u kojima su sadržana svojstva
seoskih i gradskih naselja. Ta naselja nazivamo prijelaznim ili mješovitim naseljima.
Zbog toga susrećemo različite definicije i kriterije tipologije seoskih i gradskih
naselja. 24
Definisanje seoskih i gradskih naselja stvar je konvencije. Definisanje sela
naprimjer može se zasnivati na njegovom razlikovanju od grada pri čemu se
kombiniraju historijski, pravni, administrativni i dr. kriteriji, kriteriji broja stanovnika,
veličine i socijalne organizacije prostora itd. Mnogo češće se definiše gradsko naselje pa
se seoskim naseljima smatraju sva ona koja ne ispunjavaju određene kriterije. 25 Grad se
može definisati kao kompaktno izgrađeno veće naselje u čijim sekundarnim i
tercijarnim djelatnostima radi veći dio aktivnog stanovništva, i to ne samo za vlastite
potrebe nego i za potrebe stanovništva šireg prostora. 26
22
Bugarski, A.: Seoske stambene zgrade i kultura stanovanja u tešanjskom kraju, Etnologija
tešanjskog kraja, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42, Zemaljski muzej Bosne i
Hercegovine, Sarajevo, 1987., str. 91-134
23
Nejašmić, I.: Osnove opće geografije, Educa, Zagreb, 1997., str. 323
24
Prema popisu stanovništva i stanova 1961. i 1971. godine u bivšoj Jugoslaviji sva naselja su
klasificirana u tri osnovna tipa i to na seoska, gradska i mješovita, a na osnovu kombiniranja
kriterija broja stanovnika i udjela poljoprivrednog u ukupnom broju stanovnika. O tome
detaljnije vidjeti: Crkvenčić, I., Malić, A.: Agrarna geografija, Školska knjiga, Zagreb, 1988.,
str. 28
25
Simonović, Đ., Ribar, M.: Uređenje seoskih teritorija i naselja, Univerzitet u Beogradu,
Arhitektonski fakultet, Beograd, 1993., str. 118
26
Vresk, M.: Grad i urbanizacija, Školska knjiga, Zagreb, 2002., str. 7
107
A. Kadušić
Na području općine Tešanj danas se izdvaja trideset i devet seoskih naselja, a to

su: Bobare, Drinčići, Blaževci, Bukva, Logobare, Čifluk, Dobropolje, Mekiš, Jablanica,
Čaglići, Ripna, Jelah, Cerovac, Jelah-polje, Potočani, Jevadžije, Kalošević, Putešić,
Karadaglije, Koprivci, Kraševo, Ljetinić, Medakovo, Miljanovci, Lončari, Mrkotić,
Novi Miljanovci, Novo Selo, Orašje Planje, Piljužići, Raduša, Rosulje, Šije, Tugavići,
Tešanjka, Lepenica, Trepče i Vukovo.
Seoska naselja mogu biti raznovrsna po svome tipu. Ta raznovrsnost posljedica je
fizičko-geografskih, kulturno-historijskih i ekonomskih uslova područja u kome nastaje
i razvija se određeno seosko naselje. Da li je neko naselje kompaktno ili razbijeno zavisi
u prvom redu od geografskog položaja, zatim od ekonomije, odnosno od načina
iskorištavanja zemljišta koje ne zahvata samo poljoprivredne površine već i stambene
objekte. Prema tome raspored kuća i plan naselja zavisi prije svega od agrarne strukture
ali i od reljefa i drugih elemenata prirodne osnove. 27
Postoje različite tipologije seoskih naselja od različitih autora koji su se prilikom
podjele takvih naselja koristili različitim kriterijima. Tako naprimjer seoska naselja
možemo izdvajati prema njihovoj genezi na: planska, ušorena i spontano nastala
naselja. 28 Prema ovoj tipologiji naselja općine Tešanj se uglavnom svrstavaju u
spontano nastala seoska naselja. To znači da su postala spontano tj. slobodno bez bilo
kakvih spoljnih uticaja. Osnovna karakteristika tešanjskih naselja je to što imaju
nepravilnu prostornu strukturu sa nepravilnom mrežom puteva i ulica.
Prvu sistematsku tipologiju seoskih naselja na Balkanskom poluostrvu izvršio je
Jovan Cvijić koji je sva seoska naselja podijelio na sela razbijenog i zbijenog tipa.
Naselja razbijenog tipa Cvijić je klasifikovao na seoska naselja starovlaškog tipa (sa
šumadijskim, mačvanskim i jaseničkim varijetetom), naselja karstnog tipa i naselja
ibarskog (džematskog) tipa, a sela zbijenog tipa razvrstao je u pet grupa i to timočki,
čitlučki, mediteranski, tursko-istočnjački i sela mješovite vrste. 29
Prema Cvijićevoj
tipologiji veći broj seoskih
naselja općine Tešanj može se
svrstati u naselja razbijenog
tipa. Ova naselja zahvataju
veliko prostranstvo, ponekad i
prostor dužine 5-6 km, a dijele
se na zaseoke ili mahale koji su
jedan od drugog udaljeni od 1-2
km. Najčešće se nazivaju po
patronimu, odnosno prezimenu
porodice koja je tu najbrojnija
ili najduže živi u tom području.
Ponekad zaseok nosi ime po
nekom hidronimu, oronimu itd.
Kuće su obično raspoređene na Slika 4. Naselje Šije u dolini rijeke Bosne
(razbijeno-grupasto seosko naselje).
27
Đurić, V.: Prilog poznavanju tipologije seoskih naselja, Zbornik radova Geografskog zavoda
Prirodno-matematičkog fakulteta Beograd, Sv. XV, Beograd, 1968., str. 153
28
Simonović, Đ., Ribar, M.: Uređenje seoskih teritorija i naselja, Univerzitet u Beogradu,
Arhitektonski fakultet, Beograd, 1993., str. 150
29
Cvijić, J.: Balkansko poluostrvo i južnoslavenske zemlje, Knjiga prva i druga, Zavod za
izdavanje udžbenika SRS, Beograd, 1966., str. 250-276
108
više brda između kojih protiču potoci ili rijeke. Starovlaška naselja obično imaju više
grobalja i gotovo su sva osnovana na krčevinama. Vide se pojedini šumski kompleksi
koji su međusobno povezani, između njih su iskrčeni proplanci sa seoskim kućama,
baštama, njivama itd. 30 Tipični predstavnici starovlaškog tipa seoskih naselja na
području općine Tešanj su seoske zajednice koje su locirane u brdsko-planinskom
južnom, jugozapadnom i jugoistočnom dijelu općine. To su naselja Lepenica, Šije,
Trepče, Jablanica, Ripna, Koprivci, Karadaglije, Orašje Planje, Džemilić Planje, Mekiš
itd. Danas navedena seoska naselja zbog porasta stanovništva, te razvoja saobraćaja i dr.
infrastrukturnih sadržaja imaju tendenciju zbijanja i postepeno prelaze u džematski tip
naselja. Zbog toga se ova naselja danas mogu okarakterisati kao prijelazni tip između
okupljenih i disperznih seoskih naselja.
Na osnovu morfološko-fizionomskih karakteristika prof. Vladimir Đurić je sva
seoska naselja u bivšoj Jugoslaviji svrstao u skupine usamljenih i skupinskih naselja (sa
podtipovima). Glavni podtipovi usamljenih naselja su farme, ekonomije i salaši, a
podtipovi skupinskih naselja su zaseoci, razrijeđena, razbijeno-grupasta, gomilasta,
nizna, drumska, ušorena krstasta i zvjezdasta kao i ušorena ortogonalna sela kvadratnog
ili pravougaonog oblika. 31 Prema ovoj tipologiji seoska naselja općine Tešanj koja su
smještena u dolini rijeke Usore u zapadnom dijelu općine (Potočani, Kalošević,
Vukovo, Cerovac, Ljetinić, Rosulje, Tešanjka i dr.) mogu se svrstati u razrijeđena
skupinska naselja.
Skupinska razrijeđena naselja predstavljaju veće skupine kuća koje su nastale
unutrašnjim približavanjem razbijenih zaseoka i pojedinačnih kuća. Sela ovog tipa
dvojako se razvijaju. 32 Skupinska razrijeđena seoska naselja općine Tešanj razvijaju se
na taj način da se koncentracija novih kuća vrši u središtu sela ili kraj puta koji vodi
kroz selo, a istovremeno se vrši i izmještanje kuća na glavnu prometnu komunikaciju
Doboj-Banja Luka. Ova seoska naselja zbog navedenih procesa narastanja i urastanja u
posljednjih nekoliko godina bilježe znatno širenje te već pokazuju tendenciju prelaska u
drumski tip razrijeđenih seoskih naselja.
Slika 5. Naselja Kalošević i Putešić u dolini rijeke Usore
30
Ibid., str. 250-276
31
Đurić, V.: Prilog poznavanju tipologije seoskih naselja, Zbornik radova Geografskog zavoda
Prirodno-matematičkog fakulteta Beograd, Sv. XV, Beograd, 1968., str. 154-155
32
Ibid., str. 154
109
A. Kadušić
Ostala naselja općine Tešanj (Novo Selo, Medakovo, Lepenica, Šije, Trepče,
Jablanica, Karadaglije, Mekiš, Orašje i Džemilić Planje itd.) pripadaju razbijeno -
grupastim skupinskim naseljima kod kojih su kuće zbijene u zaseocima ali je rastojanje
između pojedinih mahala znatno. Neka od ovih naselja imaju tendenciju izmještanja
kuća na glavnu saobraćajnicu koja prolazi kroz naselje. Naselja Tešanjka i Jelah mogu
se svrstati u skupinska naselja, a zapravo predstavljaju prijelazne tipove naselja jer je u
njima izražena velika koncentracija stanovništva na malom prostoru. Međutim, ova
naselja još uvijek nemaju potrebnu infrastrukturu da bi se proglasila gradskim
naseljima.
Takođe, seoska naselja tešanjske općine mogu se podijeliti u različite skupine ako
se kao kriterij za njihovo izdvajanje uzme prirodna osnova, prije svega reljef ovog
područja, koji je značajno uticao na njihov prostorni razmještaj. Zbog toga seoska
naselja na području općine Tešanj nisu ravnomjerno raspoređena. U pojedinim
dijelovima općine postoji veća koncentracija stanovništva, odnosno više seoskih naselja,
a u drugim dijelovima mreža naselja je znatno rjeđa. Tačnije, jugoistočni dio općine ima
znatno rjeđu mrežu naselja za razliku od drugih dijelova općine. S obzirom na tu
činjenicu na području općine Tešanj možemo izdvojiti tri mreže naselja i to: mrežu
naselja na sjeverozapadu smještenu u dolini rijeke Usore, središnju u kojoj se nalazi
grad Tešanj i koja
predstavlja najgušće
naseljen prostor, te
mrežu naselja na
jugoistoku smještenu u
brdsko-planinskom
dijelu općine sa
relativno manjom
gustinom naseljenosti.
U mreži naselja na
sjeverozapadu nalaze
se: Novi Miljanovci,
Miljanovci, Lončari,
Blaževci, Piljužići,
Drinčići, Kalošević,
Putešić, Mrkotić, Slika 6. Centar naselja Jelah
Bobare, Oraš Planje i Džemilić Planje. Naselja Tešanjka, Kraševo, Lepenica, Novo
Selo, Medakovo, Logobare, Čifluk, Bukva, Tešanj, Dobropolje, Raduša, Cerovac,
Jevadžije, Vukovo, Rosulje, Ljetinić, Jelah-polje, Jelah i Potočani pripadaju središnjoj
mreži naselja. U jugoistočnom dijelu općine mrežu naselja čine Šije, Trepče, Tugavići,
Čaglići, Jablanica, Ripna, Koprivci, Karadaglije i Mekiš. (Prilog 1).
S obzirom na broj stanovnika seoska naselja se mogu podijeliti na sitna (do 199
stanovnika), mala (200-499 stanovnika), srednja (500-999 stanovnika) i velika seoska
naselja (1000 i više stanovnika). 33
33
Nejašmić, I.: Osnove opće geografije, Educa, Zagreb, 1997., str. 325
110
Tabela 1. Tipologija seoskih naselja općine Tešanj po veličini

Tip seoskog naselja
Sitna Mala Srednja Velika
(do 199 st.) (200-499 st.) (500-999 st.) (> od 1000 st.)
Džemilić Planje
Jablanica
Jelah
Bobare Potočani
Bukva Kraševo
Drinčići
Dobropolje Medakovo
Naziv seoskog naselja
Logobare
Cerovac Miljanovci
Čifluk
Blaževci Jelah-polje Mrkotić
Mekiš
Ripna Jevadžije Novi Miljanovci
Čaglići
Lončari Kalošević Novo Selo
Putešić
Karadaglije Orašje Planje
Koprivci
Ljetinić Piljužići
Tugavići
Rosulje Raduša
Tešanjka Šije
Lepenica
Trepče
Vukovo
Uk. 3 8 11 17
Izvor: Broj stanovnika po mjesnim zajednicama sa pripadajućim naseljenim mjestima,
Služba Općine Tešanj, Tešanj, 2004.
Na osnovu prezentiranih podataka u tabeli 1. možemo zaključiti da su u općini
Tešanj 2004. godine postojala tri seoska naselja koja pripadaju grupi sitnih seoskih
naselja, a u grupi malih seoskih naselja bilo je osam sela. Oko jedanaest seoskih naselja
je bilo u grupi srednje veličine, a sedamnaest naselja imalo je preko 1000 stanovnika, te
su svrstana u grupu velikih seoskih naselja. (Prilog 2).
Naselja koja pripadaju određenim grupama nisu jednaka po broju stanovnika.
Tako naprimjer u grupi sitnih seoskih naselja najmanje stanovnika imalo je selo
Blaževci sa oko 80 stanovnika, a najviše naselje Lončari sa 125 stanovnika. U okviru
grupe malih seoskih naselja najmanji broj stanovnika imalo je naselje Čifluk u kome je
bilo 249 stanovnika, a najbrojnije je bilo naselje Koprivci sa 470 stanovnika. U grupi
naselja srednje veličine najmanji broj stanovnika imalo je naselje Jevadžije sa oko 510
stanovnika, a najbrojnije je bilo naselje Tešanjka sa 868 stanovnika. U skupini velikih
seoskih naselja po veličini se isticalo naselje Jelah sa 3 833 stanovnika dok je najmanji
broj stanovnika u ovoj grupi imalo seosko naselje Miljanovci u kojem je živilo 1 042
stanovnika.
4. Zaključak
Neka seoska naselja današnje općine Tešanj pominju se još u vrijeme turske
uprave. Tačnije, u turskim defterima iz 1570., 1604. i 1877., te sidžilima Tešanjskog
kadiluka iz 1639-1642., te od 1740-1752. godine pominju se slijedeća tešanjska naselja:
Čaglići, Jablanica, Ripna, Tugavići, Planje, Kalošević, Mrkotić, Trepče, Šije, Lepenica,
Hrvatanovići, Kraševo, Dobropolje, Mekiš, Raduša, Vukovo, Bukva, Drinčići, Ljetinić,
Novo Selo, Piljužići, Karadaglije, Miljanovci, Cerovac, Čifluk, Jelah, Potočani,
Rakovica i Rosulje. U austrougarskim popisima možemo pronaći gotovo sva seoska
111
A. Kadušić
naselja koja danas egzistiraju na prostoru općine. Prema podacima prvog

austrougarskog popisa stanovništva Bosne i Hercegovine u općini Tešanj nalazilo se 17
seoskih naselja u kojima je živilo oko 9 000 stanovnika. Prema popisu iz 1910. godine
na području tešanjske općine egzistirala su 24 seoska naselja u kojima je živilo oko
13000 stanovnika. Prema popisu stanovništva 1991. godine u općini Tešanj bilo je 49
seoskih naselja, a danas u ovom području egzistira trideset i devet takvih naselja.
Razvoj seoskih naselja u tešanjskom području odvijao se u uvjetima složenih
političkih i ekonomskih prilika. Seoska naselja općine Tešanj nastajala su spontano i
razvijala se neplanski što se značajno odrazilo na njihovu fizionomiju, oblik, veličinu
itd. Na području tešanjske općine u osnovi se mogu izdvojiti dvije skupine seoskih
naselja. Prvu skupinu čine skupinska razrijeđena naselja koja čine veće skupine kuća
koje su nastale unutrašnjim približavanjem razbijenih zaseoka i pojedinačnih kuća, a
istovremeno se vrši izmještanje kuća uz značajne prometne komunikacije. Ovaj tip
naselja na području tešanjske općine rasprostranjen je u predjelima sa 150-300 m
nadmorske visine. Drugu skupinu sela čine razbijeno-grupasta skupinska naselja koja su
se razvila u brdsko-planinskom južnom, jugozapadnom i jugoistočnom dijelu općine
Tešanj. U ovim naseljima kuće su zbijene u zaseocima ali je rastojanje između njih
znatno. Međutim, veći broj sela općine Tešanj ima tendenciju zbijanja i postupno ova
sela prelaze u zbijeni ili džematski tip naselja.
4. Conclusion
Some rural settlements of municipality Tešanj are mentioned in the period of
Turkish government. In Turkish defters from 1570, 1604 and 1877, and sidžils of
Tešanj`s kadiluk from 1639 to 1642 and from 1740 to 1752 these settlements are
mentioned: Čaglići, Jablanica, Ripna, Tugavići, Planje, Kalošević, Mrkotić, Trepče,
Šije, Lepenica, Hrvatanovići, Kraševo, Dobropolje, Mekiš, Raduša, Vukovo, Bukva,
Drinčići, Ljetinić, Novo Selo, Piljužići, Karadaglije, Miljanovci, Cerovac, Čifluk, Jelah,
Potočani, Rakovica i Rosulje. In Austro-Hungarian censuses we can find almost all
rural settlements which today exist on area of this municipality. Toward data’s from
first Austro-Hungarian census in Bosnia and Herzegovina municipality Tešanj had
seventeen rural settlements in which lived around 9,000 inhabitants. Toward census
from 1910 on area of municipality Tešanj existed 24 rural settlements in which lived
around 13,000 inhabitants. Toward census from 1991 municipality Tešanj had 49 rural
settlements, and today this municipality has 39 rural settlements.
Development of rural settlements in Tešanj`s area unscrew in the condition of
complex political and economic opportunities. Rural settlements of municipality Tešanj
appeared spontaneous and developed without planning which significantly reflected on
settlement’s physiognomy, form, size etc. On area of municipality Tešanj it is possible
to single out two groups of rural settlements. First group are grouped settlements which
originate as a consequence of compaction of less grouped villages and with house
contraction. In the same time this houses are moving toward roads. This type of
settlements on area of municipality Tešanj is placed in area from 150 to 300 metres.
Second group of settlements are less populated settlements which are developed in
southern, south western and south eastern part of Tešanj. In these settlements houses are
grouped in small villages but distance between villages is significant. However, a large
number of rural settlements of municipality Tešanj has tendency of compaction and
these villages slowly becoming grouped type of settlements.
112
5. Literatura i izvori
1. Bugarski, A.: Seoske stambene zgrade i kultura stanovanja u tešanjskom
kraju, Etnologija tešanjskog kraja, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42,
Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987.
2. Cvijić, J.: Balkansko poluostrvo i južnoslavenske zemlje, Knjiga prva i druga,
Zavod za izdavanje udžbenika SRS, Beograd, 1966.
3. Crkvenčić, I., Malić, A.: Agrarna geografija, Školska knjiga, Zagreb, 1988.
4. Đurić, V.: Prilog poznavanju tipologije seoskih naselja, Zbornik radova
Geografskog zavoda Prirodno-matematičkog fakulteta Beograd, Sv. XV,
Beograd, 1968.
5. Evlija Čelebi: Putopis-Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, 1996.
6. Imamović, E.: Porijeklo i pripadnost stanovništva Bosne i Hercegovine,
Sarajevo, 1998.
7. Nejašmić, I.: Osnove opće geografije, Educa, Zagreb, 1997.
8. Niškanović, M.: Porijeklo stanovništva tešanjskog kraja, Etnologija tešanjskog
kraja, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sveska 41/42, Zemaljski muzej Bosne i
9. Simonović, Đ., Ribar, M.: Uređenje seoskih teritorija i naselja, Univerzitet u
Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, 1993.
10. Škaljić, A.: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966.
11. Vresk, M.: Grad i urbanizacija, Školska knjiga, Zagreb, 2002.
12. Broj stanovnika po mjesnim zajednicama sa pripadajućim naseljenim
mjestima, Služba Općine Tešanj, Tešanj, 2004.
13. Die ergebnisse der Volkszählung in Bosnien und Hercegovina von 10. Oktober
1910., Statistischen Depertment der Landesregierung, Sarajevo, 1912.
14. Glavni rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895.,
Sarajevo, 1896.
15. Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti i površina naselja, Savezni zavod
za statistiku, Beograd, 1991.
16. "Štatistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine. Sarajevo 1880". (Popis
1879.).
17. Štatistika miesta i žiteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja
1885. godine, Sarajevo, 1886.
18. Popis stanovništva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 31. Januara 1921.
godine, Izdanje direkcije državne statistike u Beogradu, Sarajevo, 1924.
19. Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910.,
Sarajevo, 1912.
113
A. Kadušić
114
115
NEKE KARAKTERISTIKE DEMOGRAFSKOG RAZVOJA PERIPANONSKE

MAKROREGIJE BOSNE I HERCEGOVINE
U PERIODU OD 1991-2003. GODINE
SOME CHARACTERISTICS OF DEMOGRAPHICAL DEVELOPMENT

PERIPANONIC MACROREGION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN
PERIOD 1991-2003. YEAR
Mr. sc. Fadila Kudumović vš. ass., mr. sc. Alma Kadušić, vš. ass.,
Odsjek za geografiju, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Tuzli
Abstrakt
Negativan demografski razvoj najveće bosanskohercegovačke prirodno-
geografske regije u vremenu nakon 1991. godine je evidentan i predstavlja veliku
prepreku ukupnom razvoju peripanonskog prostora. Navedena regija je u periodu od
1991. do 2003. godine doživjela najizraženije promjene u pogledu ukupnog kretanja
stanovništva u okviru Bosne i Hercegovine. U radu su, analizom i uspoređivanjem
demografskih pokazatelja (kretanje ukupnog broja stanovnika, prirodno kretanje
stanovništva i razmještaj i gustinu naseljenosti stanovništva) ovog prostora za 1991. i
poslijeratne godine, prikazane promjene koje su nastale u demografskom razvoju
Peripanonske makroregije, mezoregija u okviru nje, te općina koje su karakteristične po
izrazito slaboj, odnosno jačoj dinamici demografskog razvoja.
Ključne riječi: Peripanonska makroregija, negativan demografski razvoj,
regionalni razvoj, Bosna i Hercegovina.
Abstract
Negative demographical development of the biggest physical region in Bosnia and

Herzegovina in period after 1991 is evident and represents a big barrier for total
development of Peripanonic area. Quoted region experienced in the period from 1991 to
2003 the most expressive changes in population growth in Bosnia and Herzegovina. In
this paper, through analysis and comparison of demographical indicators (change in
total population number, natural population growth and density of population) of this
area for 1991 and years after war, changes in demographical development in
Peripanonic macro-region, her mezzo-regions and municipalities which are
characteristic by expressive weak or stronger demographical development dynamics.
Key words: Peripanonic macro region, negative demographical development,
regional development, Bosnia and Herzegovina.
F. Kudumović, A. Kadušić
1. Uvod
Peripanonski prostor Bosne i Hercegovine je teritorijalno i demografski najveća
regionalno-geografska cjelina Bosne i Hercegovine. Zahvata sjeverni - peripanonski dio
Bosne i Hercegovine čija granica na jugu dopire do planina: Grmeč, Srnetica, Manjača,
Čemernica, Vlašić, Konjuh i Javor. Obuhvata prostor od 21 860 km2, odnosno 42,7 %
teritorije Bosne i Hercegovine. Ističe se izrazito povoljnim geografskim položajem.
Gusta naseljenost ove regije (preko 100 st./km2) je posljedica izuzetno povoljnih
prirodnih uslova za naseljavanje (reljef, klima, vode, tlo), a takođe i bogatstva prirodnim
resursima neophodnim za razvoj privrednih djelatnosti na ovom prostoru. Rat u Bosni i
Hercegovini (u periodu od 1992. do 1995. godine) i snažni emigracijski procesi u
poslijeratnom periodu uzrokovali su snažne promjene u stanovništvu ovog prostora
koje su se očitovale kroz izrazit pad ukupnog broja stanovnika, pad stope nataliteta i
prirodnog priraštaja, te sve jaču demografsku polarizaciju, odnosno koncentrisanje
stanovništva u velikim urbanim centrima što ima za posljedicu pražnjenje perifernih,
ekonomski slabije razvijenih općina.
2. Regionalno-geografska i administrativno-teritorijalna podjela Peripanonske

makroregije
U regionalno - geografskom pogledu na prostoru Peripanonske makroregije mogu
se izdvojiti tri homogene mezoregionalne cjeline koje su specifične po prirodno-
geografskim i društveno-geografskim obilježjima, a takođe su imale i različit tok
demografskog razvoja u naznačenom periodu.
Unsko - sanska mezoregija, zahvata zapadni dio makroregije i teritorijalno se
podudara sa peripanonskim dijelom Bihaćke krajine i prijedorskim subregionom. 1 Ima
najmanju površinu u okviru Peripanonske makroregije od 5 867 km2, odnosno njen udio
u ukupnoj površini makroregije iznosi 26,9 %;
Posavsko – donjovrbasko - donjobosanska mezoregija, obuhvata dolinska
proširenja donjih tokova Vrbasa i Bosne, te njihovih pritoka Vrbanje, Usore i Spreče.
Teritorijalno je najveća mezoregija Peripanonske makroregije sa 8 460 km2, a njen udio
u ukupnoj površini makroregije iznosi 38,7 %.
Posavsko – sprečko – majevičko - donjodrinska mezoregija, obuhvata Tuzlansku
kotlinu, Semberiju, dio bosanske Posavine i dijelove Podrinja. Ima površinu od
7 529 km2, tj. 34,4 % ukupne površine Peripanonske makroregije.
U administrativno - teritorijalnom pogledu 1991. godine Peripanonsku
makroregiju činilo je 47 općinskih područja, od kojih je prostorno najveća općina
Banja Luka sa 1 239 km2 površine. Uspostavom međuentitetske linije razgraničenja,
Dejtonskim mirovnim sporazumom potpisanim 1995. godine, Peripanonska makroregija
je podijeljena na područja koja pripadaju Republici Srpskoj i područja koja pripadaju
Federaciji Bosne i Hercegovine. Na prostor Republike Srpske otpada 63, 1 %
(13 793 km2), a na prostor Federacije 36,9 % (8 063 km2) površine Peripanonske
makroregije.
1
Smlatić, S.; Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Republiku Bosnu i Hercegovinu, JLZ,
Zagreb,1982., str. 63.
118
Neke karakteristike demografskog razvoja Peripanonske makroregije Bosne i
Hercegovine u periodu od 1991-2003. godine
Ovakvom podjelom Peripanonska makroregija je dobila još 18 novih općina 2
(karta br.1) koje, uglavnom, imaju male teritorije, a odlikuju se demografskom
ispražnjenošću i ekonomskom neodrživošću.
Karta br. 1: Administrativno-teritorijalna i regionalna podjela

Peripanonske makroregije
Izvor: Atlas svijeta, Administrativna karta Bosne i Hercegovine, Sejtarija, 1998.; Atlas svijeta,
Geografske regije Bosne i Hercegovine, Sejtarija, 1998.
3. Karakteristike demografskog razvoja Peripanonske makroregije

3.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika
Na prostoru Peripanonske makroregije (21 856 km2), na 42,7 % državne teritorije,
prema posljednjem popisu stanovništva živjelo je 2 432 723 stanovnika, odnosno
55,6 % od ukupnog stanovništva Bosne i Hercegovine. U ratnom i poslijeratnom
periodu, pod uticajem brojnih i različitih veoma nepovoljnih faktora, ukupan broj
stanovnika se smanjivao, a najizraženije smanjenje se desilo za vrijeme agresije na
Republiku Bosnu i Hercegovinu od 1992. do 1995. godine.
Analizirajući procjene o ukupnom broju stanovnika po entitetskim područjima u
okviru Peripanonske makroregije može se zaključiti da je, od ukupnog broja stanovnika
makroregije u 1996. godini, 51,6 %, odnosno 1 104 164 stanovnika živjelo na
prostoru Republike Srpske, a 48,4 %, odnosno 1 037 745 na prostoru Federacije BiH. U
2
Novonastale općine Peripanonske makroregije na području Republike Srpske su: Krupa na Uni
(dio općine Bosanska Krupa), Oštra Luka (dio općine Sanski Most), Ribnik (dio općine Ključ),
Petrovo (dio općine Gračanica), Pelagićevo (dio općine Gradačac), Osmaci (dio općine
Kalesija), Milići (dio općine Vlasenica), Donji Žabar (dio općine Orašje), Vukosavlje (dio
općine Odžak) i Kostajnica (dio općine Bosanska Dubica), a na području Federacije BIH su:
Usora (dio općine Tešanj), Dobretići (dio općine Skender Vakuf), Doboj –istok (dio općine
Doboj), Doboj jug (dio općine Doboj), Sapna (dio općine Zvornik) , Teočak (dio općine
Ugljevik), Šamac-Domaljevac (dio općine Bosanski Šamac) i Čelić (dio općine Lopare).
119
periodu poslije 1996. godine stanovništvo ovog dijela Republike Srpske bilježilo je
stalan porast, a prema podacima za 2003. godinu 52,6 % stanovnika makroregije živjelo
je na području ovog dijela manjeg entiteta.
Prema procjenama entitetskih zavoda za statistiku, u periodu 1991 - 1996. godine
smanjenje ukupnog broja stanovnika Peripanonske makroregije iznosilo je - 290 814
stanovnika, tj. -12 % u odnosu na stanje iz 1991. godine. Prema podacima za 1996.
godinu na prostoru Peripanonske makroregije je živjelo ukupno 2 141 909, a
2000. godine 2 183 974 stanovnika. U 2003. godini zabilježen je blagi porast
apsolutnog broja stanovnika makroregije, ali je on još uvijek bio znatno manji
(-176 288) u odnosu na predratni ukupni broj stanovnika.
Smanjenje apsolutnog broja stanovnika Peripanonske makroregije nije značajno
uticalo na njen udio u ukupnom stanovništvu Bosne i Hercegovine. Naime, udio
stanovništva Peripanonske makroregije u ukupnom u promatranom periodu se povećao
sa 55,6 % 1991. na 58,5 % 2003. godine. Razlog je intenzivna emigracija stanovništva
u toku i nakon rata iz drugih područja Bosne i Hercegovine na prostor Peripanonske
makroregije. Najveći broj stanovnika ove makroregije skoncentrisan je u njenom
istočnom dijelu, odnosno na prostoru Posavsko – sprečko – majevičko - donjodrinske
mezoregije, u kojoj je u analiziranom periodu, živjelo više od 40 % stanovnika
makroregije, dok je u ostale dvije mezoregije živjelo manje od 60 % stanovnika.
(Grafikon br. 2)
Tabela br. 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama u 1991., 1996., 2000. i 2003.
godini i njihov udio u ukupnom stanovništvu Peripanonske makroregije
Površina 1991. 1996 2000 2003
PERIPANONSKA
u Uk. br. Uk. br. Uk. br. Uk. br.
MAKROREGIJA % % % %
km2 stanovnika stanovnika stanovnika stanovnika
Unsko-sanska
5 867 528 881 21,7 434 799 20,3 465 707 21,3 473 943 21,0
mezoregija
Posavsko-
donjovrbaska- 8 460 854 405 35,2 762 535 35,6 786 586 36,0 803 299 35,6
donjobosanska
Posavsko-sprečko-
majevičko- 7 529 1 049 437 43,1 944 575 44,1 931 681 42,7 979 193 43,4
donjodrinska
UKUPNO 21 856 2 432 723 100 2 141 909 100 2 183 974 100 2 256 435 100
Izvori: Statistički godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Državni zavod za statistiku,
Sarajevo, 1994.; Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod
za statistiku, Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.;
Demografska statistika, Statistički bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republički
zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.; Politika razvoja stanovništva Republike Srpske (Projekat),
Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.
Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama Peripanonske makroregije je

bilo relativno ujednačeno što se može vidjeti iz podataka sadržanih u tabeli 1 i grafikonu
1. Naime, u prvom periodu (1991 - 1996.) sve tri mezoregije bilježile su pad u ukupnom
broju stanovnika za više od 10 %, u periodu 1996-2003. godina Unsko - sanska i
Posavsko – donjovrbaska - donjobosanska mezoregija zabilježile su porast ukupnog
broja stanovnika od 7,1 %, odnosno 3,2 %, dok je Posavsko - sprečko – majevičko -
donjodrinska mezoregija bilježila pad od 1,4 %.
U periodu od 2000 - 2003. godine u svim mezoregijama je evidentan porast broja
stanovnika, a najznačajniji je bio u istočnom dijelu Peripanonske makroregije (5,1 %).
120
Grafikon br. 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika po Grafikon br. 2: Udio broja stanovnika mezoregija u
mezoregijama Peripanonske makroregije % ukupnom stanovništvu Peripanonske makroregije
(1991., 1996., 2000. i 2003.) (1991., 1996., 2000. i 2003.)
50
1200000 40
1000000
30
800000
600000 20
400000
10
200000
0 0
1991 1996 2000 2003 1991 1996 2000 2003
Unsko-sanska mezoregija Unsko-sanska mezoregija

Posavsko-donjovrbaska- donjobosanska Posavsko-donjovrbaska- donjobosanska
Posavsko-sprečko-majevičko-donjodrinska Posavsko-sprečko-majevičko-donjodrinska
3.2. Prirodno kretanje stanovništva

Peripanonski prostor Bosne i Hercegovine u prijeratnom periodu se isticao
izrazitom dinamikom prirodnog kretanja stanovništva što je bio rezultat, u prvom redu,
visoke stope prirodnog priraštaja, dok je uticaj unutrašnjih i vanjskih migracija na
prirodno kretanje stanovništva bio zanemarljiv. U poređenju sa komponentama
prirodnog kretanja stanovništva Bosne i Hercegovine u cjelosti u 1991. godini (natalitet
14,6 ‰, mortalitet 7,3 ‰ i prirodni priraštaj 7,3 ‰) Peripanonska makroregija bilježila
je nadprosječne vrijednosti. Naime, na prostoru ove makroregije 1991. godine
evidentirana je viša stopa nataliteta (15,3 ‰) i umjerena stopa mortaliteta (7,3 ‰) što je
rezultiralo umjerenim prirodnim priraštajem (8,0 ‰).3 Nakon 1991. godine, usljed
ratnih dešavanja i negativnih demografskih procesa došlo je do značajnog pada stope
nataliteta, povećanja stope mortaliteta i kontinuiranog opadanja stope prirodnog
priraštaja stanovništva Peripanonske makroregije. Tako je u prvoj poslijeratnoj godini
(1996.) evidentiran pad prirodnog priraštaja na 3,7 ‰, a taj trend je nastavljen i dalje
tako da je u 2003. godini u ovom području rođeno duplo manje djece (19 380) u odnosu
na 1991. godinu. Smrtnost je bila najizraženija u periodu od 1991. do 1996. godine kada
je evidentiran porast sa 7,3 ‰ na 8,2 ‰, tj. za 1,1 ‰ više u odnosu na stanje iz 1991.
godine. Nakon 1996. godine, paralelno sa opadanjem stope nataliteta, kontinuirano je
rasla stopa mortaliteta da bi u 2003. broj umrlih bio veći za oko 4 000 u odnosu na
stanje iz 1996. godine.4 (Tabela br. 2.)
3
Statistički godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Pregled po općinama, Državni
zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.
4
Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku,
Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.;
Demografska statistika, Statistički bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska,
Republički zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.; Politika razvoja stanovništva Republike
Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.
121
Tabela br. 2: Prirodno kretanje stanovništva Peripanonske makroregije
1991., 1996., 2000. i 2003. godine
Peripanonska makroregija
Godina Prirodni
Natalitet ‰ Mortalitet ‰ ‰
priraštaj
1991. 36 697 15,3 17 442 7,3 19 228 8,0
1996. 24 094 11,9 13 873 8,2 10 221 3,7
2000. 23 098 11,0 16 900 8,0 6 198 3,0
2003. 19 380 8,6 17 797 7,9 1 583 0,7
Izvor: Isto kao za tabelu br.1.
Grafikon br. 4: Kretanje stopa prirodnog priraštaja po

Grafikon br. 3: Prirodno kretanje stanovništva
mezoregijama Peripanonske makroregije
Peripanonske makroregije 1991., 1996., 2000. i 2003.
(1991., 1996., 2000. i 2003.)
‰
%
35 10
9
30 8
7
25 6
5
20
4
15 3
2
10 1
0
5 1991 1996 2000 2003
0
1991. 1996. 2000. 2003. Unsko-sanska
Posavsko-donjovrbaska -donjobosanska
Natalitet Mortalitet Prirodni priraštaj
Posavsko-sprečko-majevičko-donjodrinska
Na osnovu prikazanih podataka u tabeli br. 2 i grafikonu br. 3 možemo

konstatovati da je prostor Peripanonske makroregije, nakon 1991. godine, prešao sa
srednje natalitetnog na nisko natalitetni tip (stopa nataliteta ispod 15 ‰).
Analizom komponenata prirodnog kretanja stanovništva 1991., 1996., 2000 i
2003. godine po mezoregionalnim područjima utvrdili smo da su se u sve tri mezoregije
odvijali negativni procesi u pogledu prirodne dinamike stanovništva, pri čemu se
Posavsko – sprečko – majevičko - donjodrinska mezoregija može izdvojiti kao područje
sa najvećim promjenama. Negativnu stopu prirodnog priraštaja u 2003. godini, pored
Posavsko – sprečko – majevičko – donjodrinske mezoregije (-0,5 ‰), bilježila je i
Unsko – sanska mezoregija sa -1,1 ‰. (Tabela br. 3)
Veličinu promjena najbolje pokazuje broj općina sa negativnim prirodnim
priraštajem u istočnom dijelu Peripanonske makroregije. Naime, 1996. godine na
području Posavsko – sprečko – majevičko – donjodrinske mezoregije evidentirano je
10 općina sa negativnim prirodnim priraštajem, a 2003. godine čak 17 općina (od
ukupno 32) imalo je negativan prirodni priraštaj. Ovo se najvećim dijelom odnosi na
novonastala općinska područja čije su se stope prirodnog priraštaja kretale od -9,7 ‰
(Donji Žabar) do 3,7 ‰ (Sapna).
122
Tabela br. 3: Prirodno kretanje stanovništva po mezoregijama Peripanonske makroregije

Uk. broj Prirodni
Unsko-sanska Natalitet ‰ Mortalitet ‰ ‰
stanovnika priraštaj
1991. 528881 8433 15,9 4153 8 4280 7,9
1996. 434799 5896 13,3 3193 10,5 2703 2,8
2000. 465707 5058 11,9 3659 8,6 1399 3,3
2003. 473943 4164 9,0 3735 10,1 449 -1,1
Posavsko-
donjovrbaska Uk. broj Prirodni
- stanovnika priraštaj
donjobosanska
1991. 854405 12188 14,7 6579 7,6 5582 7,2
1996. 762535 8873 13,1 5425 7,7 3448 5,4
2000. 786586 8567 11,4 6653 8,0 1914 3,5
2003. 803299 6704 8,9 6510 7,6 239,9 1,3
Posavsko-
sprečko- Uk. broj Prirodni
majevičko- stanovnika priraštaj
donjodrinska
1991. 1049437 16076 15,4 6710 6,3 9366 9,1
1996. 944575 9325 9,2 5255 6,4 4070 2,5
2000. 931681 9473 9,6 6588 7,4 2885 2,2
2003. 979193 8512 7,4 7552 7,9 960 -0,5
Izvor: Isto kao za tabelu br. 2.
Najveći prirodni priraštaj u 2003. godini zabilježen je u općinama Živinice

(8,1 ‰) i Kalesija (6,2 ‰). U okviru Posavsko – donjovrbasko - donjobosanske
mezoregije od ukupno 20 općina polovina je u 2003. godini imala negativan prirodni
priraštaj koji se kretao se od -0,3 ‰ u Banja Luci do -2,5 ‰ u općinama Dobretići i
Gradiška. Najveći prirodni priraštaj imale su općine Doboj Jug (8,4 ‰), Doboj Istok
(6,3 ‰), Usora (5,4 ‰) i Tešanj (4,7 ‰). U isto vrijeme na području Unsko - sanske
mezoregije evidentirano je 7 općina (od ukupno 13) sa negativnim prirodnim
priraštajem, pri čemu se izdvaja novonastala općina Krupa na Uni sa -17,5 ‰. Općina
Bužim je u 2003. godini zabilježila najveći prirodni priraštaj koji je iznosio 10,0 ‰.
3.3. Razmještaj stanovništva i gustina naseljenosti
Gustina naseljenosti i razmještaj stanovništva Peripanonske makroregije

odlikuje se određenim specifičnostima u odnosu na ostale regije Bosne i Hercegovine.
Naime, Peripanonska makroregija je najgušće i najravnomjernije naseljena oblast Bosne
i Hercegovine sa prosječnom gustinom naseljenosti od 111,3 st./km2 u 1991. godini.
Smanjenjem ukupnog broja stanovnika nakon 1991. godine smanjivala se i gustina
naseljenosti (sa 111,3 u 1991. na 98,0 st./km2 u 1996. godini), ali je u 2003. godini
skoro dostigla prijeratno stanje i iznosila je ponovo iznad 100 st./km2.
Stanovništvo Peripanonske makroregije je dosta ravnomjerno raspoređeno po pojedinim
mezoregijama, što potvrđuju podaci u tabeli 4 i grafikonu 5. Naime, sve tri mezoregije u
1991. godini su imale gustu naseljenost, odnosno naseljenost veću od
bosanskohercegovačkog prosjeka (85,5 st./km2). Najveću gustinu naseljenosti imala je
Posavsko – sprečko – majevičko - donjodrinska mezoregija sa 139,4 st./km2, a najmanju
Unsko-sanska sa 90,1 st./km2.
123
Tabela br. 4: Kretanje gustine naseljenosti po mezoregijamaPeripanonske makroregije
1991., 1996., 2000 i 2003. godine
1991. 1996. 2000. 2003.
PERIPANONSKA km2
MAKROREGIJA Uk. br.st. st/km2 Uk. br. st. st/km2 Uk. br. st. st/km2 Uk. br. st. st/km2
Unsko-sanska
5867 528881 90,1 434799 74,1 465707 79,4 473943 80,8
mezoregija
Posavsko-
donjovrbaska- 8460 854405 100,1 762535 90,1 786586 93,0 803299 95,0
donjobosanska
Posavsko-sprečko-
majevičko- 7529 1049437 139,4 944575 125,5 931681 123,7 979193 130,1
donjodrinska
UKUPNO 21856 2432723 111,3 2141909 98,0 2183974 99,9 2256435 103,2
Izvori: isto kao za tabelu br. 3.
Grafikon br. 5: Kretanje gustine naseljenosti po

mezoregijama Peripanonske makroregije
(1991., 1996., 2000. i 2003.)
2003
2000
1996
1991
0 50 100 150 200

st./km2
Posavsko-sprečko-majevičko-donjodrinska
Posavsko-donjovrbaska- donjobosanska
Unsko-sanska mezoregija
Promjene u gustini naseljenosti koje su se desile u ratnom i poslijeratnom periodu

po mezoregijama Peripanonske makroregije su bile dosta slične (pad u periodu 1991 -
1996., a zatim kontinuiran i umjeren porast gustine naseljenosti nakon 1996. godine).
Najznačajnije smanjenje gustine naseljenosti imala je Unsko - sanska mezoregija u
periodu od 1991. do 1996. godine, sa 104,2 na 74,1 st./km2, dok su u druge dvije
mezoregije te promjene bile nešto slabijeg intenziteta. Godine 2003. najgušća
naseljenost je bila u Posavsko – sprečko – majevičko - donjodrinskoj
mezoregiji (130,1 st/km2), a najslabija u Unsko - sanskoj (80,8 st/km2).
Općine Peripanonske makroregije koje se ističu po izrazitoj gustini naseljenosti su
Prijedor, Cazin, Velika Kladuša, Bužim, Banja Luka, Doboj, Tešanj, Brod, Laktaši,
Žepče, Tuzla, Bijeljina, Zvornik, Gračanica, Lukavac, Gradačac, Kalesija, Živinice,
Banovići, Srebrenik, Orašje i Odžak. Ove općine imaju naseljenost preko 100 st./km2.
Nasuprot njima su općine sa vrlo slabom naseljenošću i to su uglavnom one koje su
nastale diobom prijeratnih općina kao što su: Oštra Luka (16,3), Ribnik (18,6), Krupa na
Uni (20,8), Pelagićevo (33,9) i dr.
124
Zaključak
Zadatak ovog istraživanja bio je, prije svega, da se ukaže na složenost
problema demografskog razvoja Bosne i Hercegovine u periodu nakon 1991. godine na
primjeru njene najveće regionalno-geografske cjeline, Peripanonske makroregije.
Stanovništvo, kao osnovni i najvažniji segment države, bilo je izloženo najjačim
promjenama i destrukciji o čemu najbolje govore statistički podaci-procjene za period
nakon 1991. godine. Peripanonska makroregija je, u periodu od 1991. do 2003. godine,
izgubila veliki broj stanovnika koji se procjenjuje na oko 176 288 stanovnika, odnosno
za 7,2 % manje u odnosu na predratno stanje. Ovako drastično smanjenje rezultat je
agresije i rata u Bosni i Hercegovini, ali i intenzivnih postratnih negativnih
demografskih trendova, posebno prirodnog kretanja stanovništva i migracija.
Konstantno opadanje stopa nataliteta i rast stopa mortaliteta rezultirali su negativnom
stopom prirodnog priraštaja i starenjem stanovništva. Ipak, Peripanonska makroregija je
najgušće i najravnomjernije naseljen prostor Bosne i Hercegovine sa više od 100 st/km2.
Ono što predstavlja problem razvoja i na čemu je potrebno intenzivno raditi je
povratak izbjeglih i raseljenih na prijeratna mjesta boravka kako bi se, barem
djelimično, ublažio proces etničke homogenizacije entiteta. Takođe, regionalne razvojne
agencije su mehanizmi koji trebaju raditi na jačanju lokalne samouprave, posebno
perifernih nerazvijenih i novonastalih općina, radi harmonizacije ovog prostora kako na
demografskom tako i na ekonomskom planu.
Conclusion
The aim of this research was, before all, to point at complexity of problem of
demographical development of Bosnia and Herzegovina in the period after 1991 on the
example of its biggest regional-geographic region, which is Peripanonic macro region.
Its population, as the most important sate segment, was exposed to the most intensive
changes and destructions and the best prove for those are statistical data’s-evaluations
for period after 1991. In the period from 1991 to 2003 Peripanonic macro region lost a
large number of inhabitants which is evaluated at around 173,288 that are for 7.2 % less
in the comparison to pre-war condition. This drastic decrease is a result of aggression
and war in Bosnia and Herzegovina, but also it is a result of intensive post-war negative
demographical trends, especially natural growth rates and migrations. Constant
reduction of natural growth and increases of death rates resulted with negative natural
growth rates and the population is growing old. However, Peripanonic macro region is
the most intensive and most even populated area of Bosnia and Herzegovina with more
than 100 inhabitants per square kilometre.
The problem is and the problem on which is necessary to work intensively is
returning of displaced and refugees to pre-war place of living so that we could, at least
partially, mitigate process of ethnical homogenisation of entities. Moreover, regional
developmental agencies are mechanisms which should work on reinforcement of local
government, especially peripheral undeveloped and new-created municipalities because
of harmonisation of this area on demographical and economic planning.
125
Literatura
1. Friganović, M.; Demogeografija-Stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb,
1990.
2. Ibreljić, I., Kulenović, S.; Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski
trendovi u jugoistočnoj Evropi (sa posebnim osvrtom na Bosnu i
Hercegovinu), Centar za ekonomsko održivi i regionalni razvoj Tuzla, Tuzla,
2005.
3. Kulenović, S., Ibreljić, I.; Some aspects of Balkan economic and demographic
changes in the nineties and demographic trends in the first decades of the third
millenium, Changes in the 1990 s and the Demographic Future of the Balkans,
Conférence internationale, Sarajevo, 2000.
4. Kudumović, F.; Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i
gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine,
Zbornik radova Prirodno-matematičkog fakulteta u Tuzli, Sv. Geografija,
Godina III, Br. 3, Tuzla, 2006.
5. Markotić, A.; Osnovna obilježja demografskog razvitka u Bosni i Hercegovini
u periodu nakon drugog svjetskog rata, Geografski pregled, Sveska 26-27,
Sarajevo, 1984.
6. Smlatić, S.; Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Republiku Bosnu i
Hercegovinu, JLZ, Zagreb,1982.
7. Geografski atlas Bosne i Hercegovine, J.P. Geodetski zavod BiH, Sarajevo,
1998.
8. Statistički godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Pregled po
općinama, Državni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.
9. Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod
za statistiku, Sarajevo, 2005.
10. Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.
11. Demografska statistika, Statistički bilten Republike Srpske br. VIII,
Republika Srpska, Republički zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.
12. Politika razvoja stanovništva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike
Srpske, Banja Luka, 2005.
126
PROMJENE U DEMOGRAFSKOM RAZVOJU PLANINSKO-KOTLINSKE

MAKROREGIJE BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 1991-2003.
GODINE
CHANGES IN DEMOGRAPHICAL DEVELOPMENT OF MOUNTAIN-

WALLEY MACROREGION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN PERIOD
1991-2003. YEAR
Mr. sc. Fadila Kudumović, vš. ass.,

Abstrakt
U radu su analizirane promjene u demografskom razvoju prostora
bosanskohercegovačke Planinsko-kotlinske makroregije nastale u posljednjem
desetljeću XX i na početku XXI vijeka. U ovom periodu najsnažnije promjene u
stanovništvu Bosne i Hercegovine pa i navedene regije desile su se u periodu rata
(1992-1995.) kada je značajno smanjen ukupan broj stanovnika i gustina naseljenosti.
Demografska destrukcija planinsko-kotlinskog prostora je, u najvećoj mjeri, posljedica
nepovoljnog prirodnog kretanja stanovništva koje se očituje kroz pad stope nataliteta i
povećanje stope mortaliteta što je rezultiralo jako niskim vrijednostima prirodnog
priraštaja. Pored navedenog, jedna od osnovnih demografskih karakteristika ovog
prostora je izrazita neravnomjernost u demografskom razvoju mezoregionalnih
područja, ali i jaka polarizacija stanovništva, posebno u velikim urbanim centrima:
Sarajevu i Zenici.
Ključne riječi: Planinsko-kotlinska makroregija, regionalni razvoj, neravnomjeran
demografski razvoj, Bosna i Hercegovina.
Abstract
In this paper are analyzed changes in demographical development in Mountain-

valley macro region of Bosnia and Herzegovina which appeared in the last 10 years of
20th century and in the beginning of 21st century. The most intensive changes in
population of Bosnia and Herzegovina and quoted region happened during the period of
war (1992-1995) when total inhabitants number and population density were
significantly reduced. Demographical destruction of mountain-valley area is, in the
greatest, connected with unfavorable natural growth of population which is seen trough
decreases of birthrate and increases of death-rate. This resulted with very low values of
natural population growth rate. Besides quoted, one of the basic demographical
characteristic of this area is expressive asymmetry in demographical development of
mezzo-regional areas but strong polarization of population, especially in the bigger
urban centers: Sarajevo and Zenica, which is the whole area of Sarajevo-zenica valley.
Key words: Mountain-valley macro region, regional development, unbalanced
demographical development, Bosnia and Herzegovina.
F. Kudumović
1. Uvod
Planinsko-kotlinska makroregija zahvata središnji planinsko-kotlinski dio Bosne i
Hercegovine i ima površinu od 12 882 km2 što čini 25,2 % državne teritorije. Nalazi se
na drugom mjestu po površini i po broju stanovnika (iza Peripanonske makroregije).
Smještena je između Peripanonske oblasti na sjeveru i područja
Bosanskohercegovačkog visokog krša na jugu. Granicu prema sjeveru čine planinski
vijenci Dimitor – Manjača – Čemernica – Vlašić – Konjuh - Javor, a od
Bosanskohercegovačkog visokog krša razdvajaju je planinski masivi Lisina – Vitorog –
Raduša – Bitovnja – Bjelašnica – Treskavica - Zelengora. Središnji planinski prostor
Bosne i Hercegovine oduvijek je predstavljao važnu raskrsnicu magistralnih putnih
pravaca i tranzitno područje između prostora peripanonske Bosne i jadranskog primorja.
Zastoj u demografskom razvoju središnjeg dijela Bosne i Hercegovine nakon
1991. godine uslovljen je specifičnim tokom političkog, ekonomskog i socijalnog
razvoja zemlje u cjelosti. U Bosni i Hercegovini je, u periodu 1991-2003. g., evidentiran
pad ukupnog broja stanovnika za čak 523 110 osoba, odnosno za 11,9 % manje
stanovnika u 2003. u odnosu na stanje iz 1991. godine. U navedenom ukupnom
smanjenju Planinsko-kotlinska makroregija je imala udio od 51,2 %, tj. smanjenje
ukupnog broja stanovnika ove regije je iznosilo 255 098 stanovnika. Paralelno sa
padom ukupnog broja stanovnika opadala je i prosječna gustina naseljenosti regije pa je
u 2003. godini iznosila 86,9 st./km2. Nepovoljnost prirodnog kretanja stanovništva
očituje se kroz pad stope nataliteta i povećanje stope mortaliteta što je rezultiralo niskim
vrijednostima prirodnog priraštaja (0,5 ‰ u 2003. godini), a na području istočnog dijela
makroregije (Gornjodrinska mezoregija) u 2003. godini stopa prirodnog priraštaja bila
je negativna i iznosila je -2,7 ‰.
2. Regionalna i administrativno-teritorijalna podjela

Planinsko-kotlinske makroregije
Posmatrano regionalno - geografski Planinsko - kotlinsku makroregiju čine
tri mezoregionalne cjeline 1 i to:
1. Gornjovrbasko - plivska mezoregija, smještena u zapadnom dijelu Planinsko –
kotlinske makroregije, a zahvata područje gornjih tokova rijeka Vrbasa i Plive. Ima
površinu od 2 655 km2 (20,6 % makroregionalnog teritorija) što je čini najmanjom
mezoregijom ovog područja.
2. Gornjobosansko - lašvanska mezoregija, ima središnji položaj u okviru
makroregije, a obuhvata široko područje Sarajevsko – zeničke kotline smještene u dolini
gornjeg toka rijeke Bosne i lašvanske kotline u dolini rijeke Lašve. Predstavlja
prostorno najveću mezoregiju sa površinom od 5 821 km2 (45,2 % površine Planinsko -
kotlinske makroregije).
3. Gornjodrinska mezoregija, smještena je na istoku makroregije, a obuhvata
područje gornjeg toka rijeke Drine i njenih pritoka Sutjeske, Ćehotine, Prače, Lima,
Rzava i drugih manjih tokova. Ima površinu od 4 408 km2 što čini 34,2 % u ukupnoj
teritoriji makroregije. (Karta br. 1)
1
Nurković S., Mirić R., Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski
radovi br. 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005., str. 82-85.
128
Promjene u demografskom razvoju Planinsko-kotlinske makroregije Bosne i Hercegovine
u periodu od 1991-2003. godine
Prema komunalnoj strukturi Bosne i Hercegovine iz 1991. godine Planinsko -
kotlinska makroregija bila je podijeljena na 37 općinskih područja raspoređenih na
površini od 12 884 km2. Prostorno najveća općina ove regije 1991. godine bila
je Foča sa 1 121 km2, a najmanja je bila općina Sarajevo - Centar sa 33 km2 površine.
Međuentitetskom linijom razdvajanja prostor Planinsko - kotlinske makroregije je
podijeljen između dva entiteta pri čemu veći dio pripada Federaciji Bosne i
Hercegovine 6 970 km2 (54,1 %), a manji Republici Srpskoj 5 914 km2 (45,9 %).
Ovakva podjela je uzrokovala destrukciju prijeratnog komunalnog sistema regije koja se
ogleda u uspostavi novih općinskih područja bez utemeljenja kako u teritorijalnom,
tako i u demografskom i funkcionalnom smislu. U 2003. godini na području Planinsko -
kotlinske makroregije evidentirane su 44 općine, odnosno formirano je sedam novih
općina. 2
Iz karte br. 1 može se vidjeti da je najsnažnija destrukcija međuentitetskom
linijom razgraničenja izvršena na području grada Sarajeva pri čemu je došlo do
potpunog destruiranja urbane zone, te su na taj način, od prijeratnih osam sarajevskih
općina, nastale još četiri nove.
Karta 1: Regionalna i administrativno-teritorijalna podjela

Izvor: Atlas svijeta, Administrativna karta Bosne i Hercegovine, Sejtarija, 1998.; Atlas
svijeta, Geografske regije Bosne i Hercegovine, Sejtarija, 1998.
3. Karakteristike demografskog razvoja Planinsko - kotlinske makroregije

3.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika
Koncentrisanje stanovništva na prostoru Planinsko - kotlinske makroregije vezano
je isključivo za dolinsko - kotlinske predjele koji, u prirodno - geografskom pogledu,
2
Novonastale općine Planinsko - kotlinske makroregije u Republici Srpskoj su: Jezero (dio
općine Jajce), Ilidža (dio općine Ilidža), Novo Sarajevo (dio općine Novo Sarajevo), Stari
Grad (dio općine Stari Grad), Pale (dio općine Pale), Ustiprača (dio općine Goražde), a u
Federaciji BiH: Foča - Ustikolina (dio općine Foča). općine Pale), Ustiprača (dio općine
Goražde), a u Federaciji BiH: Foča - Ustikolina (dio općine Foča).
129
F. Kudumović
pružaju najpogodnije uslove za naseljavanje. U društveno - geografskom smislu na

ubrzano naseljavanje ovog prostora, u periodu nakon Drugog svjetskog rata, uticalo je
nekoliko procesa, a najznačajniji su urbanizacija i ubrzana industrijalizacija Planinsko -
kotlinske makroregije. Izgradnja najznačajnijih saobraćajnica u dolinama velikih
bosanskohercegovačkih rijeka, koncentrisanje privrednih djelatnosti i industrijskih
kapaciteta uticalo je na slijevanje stanovništva iz udaljenijih planinskih seoskih naselja
prema dolinama, krupnim privrednim objektima i gradovima posebno. 3
Ovdje se prije svega misli na prostor Sarajevsko - zeničke kotline 4 koja se po
industrijskom razvoju izdvajala kako u Bosni i Hercegovini tako i u bivšoj Jugoslaviji.
Navedena kotlina, zajedno sa lašvanskom dolinom, bila je središte razvoja crne
metalurgije (Zenica, Vareš i Ilijaš) kao i više grana prerađivačke industrije (metalne,
drvne, prehrambene, tekstilne i dr.) u Sarajevu i drugim manjim centrima. 5
Prema popisu stanovništva 1991. godine 6 na prostoru Planinsko – kotlinske
makroregije živjelo je 1 374 157 stanovnika, odnosno 31,4 % ukupnog stanovništva
Bosne i Hercegovine bilo je koncentrisano na 25,2 % državnog teritorija. 7 Prema
procjenama za 1996. godinu ukupan broj stanovnika Planinsko - kotlinske makroregije
smanjio se za 22,8 % (-313 690), da bi u u periodu od 1996. do 2000. godine došlo do
neznatnog porasta od tek 0,8 %. U periodu od 2000. do 2003. godine zabilježen je
značajniji porast ukupnog broja stanovnika (4,7 %). 8
Analizom podataka o učešću broja stanovnika entitetskih područja u ukupnom
stanovništvu Planinsko – kotlinske makroregije može se zaključiti da je, kroz cijeli
posmatrani period, najveći broj stanovnika ove regije živio na području Federacije BiH.
U 1996. godini na području Federacije živjelo je čak 84 % stanovništva regije, 2000.
godine 82,8 % i 2003. godine 83 %.
U mezoregionalnom pogledu najveći udio u ukupnom stanovništvu Planinsko -
kotlinske makroregije imala je Gornjobosansko - lašvanska mezoregija, što je i
očekivano s obzirom na činjenicu da su na ovom prostoru smješteni značajni
administrativni, industrijski i urbani centri Bosne i Hercegovine kao što su Sarajevo,
Zenica, Travnik, te drugi manji gradski centri. (Tabela br. 1, grafikon br.1)
3
Bjelovitić, M.; Promjene u prostornom rasporedu stanovništva Srednjebosanske regije,
Geografski pregled XIV- XV, Sarajevo, 1973., str. 25.
4 Sarajevsko - zenička kotlina ima površinu od 990 km2, dužinu oko 80 km i širinu 20 - 25 km.
Zauzima središnji dio Bosne i Hercegovine, a sastoji se od Sarajevskog, Visočkog, Kakanjskog
i Zeničkog polja. (Opširnije vidjeti u: Ćehajić, J.; Sarajevo - društvenogeografski pregled,
Geografski pregled 26-27, Sarajevo, 1982/1983., str. 209.)
5 Smlatić, S.; Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Republiku Bosnu i Hercegovinu, JLZ,
Zagreb, 1982, str. 69.
6 Statistički godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Državni zavod za statistiku,
Sarajevo, 1994.
7 Ibid
8 Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku,
Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.;
Demografska statistika, Statistički bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska,
Republički zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.
130
Tabela br. 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama 1991., 1996., 2000. i 2003.
godine i njihov udio u ukupnom stanovništvu Planinsko - kotlinske makroregije
PLANINSKO- 1991. 1996 2000 2003
Površina
KOTLINSKA % Uk. br. Uk. br. Uk. br. Uk. br.
% % % %
MAKROREGIJA stanovnika stanovnika stanovnika stanovnika
Gornjovrbasko-
plivska 2 655 20,6 184 595 13,4 951 80 9,0 117 556 11,0 126 218 11,3
mezoregija
Gornjobosansko-
lašvanska 5 821 45,2 1 026 541 74,7 822 669 77,6 820 527 76,8 859 202 76,8
mezoregija
Gornjodrinska
4 408 34,2 163 021 11,9 142 618 13,4 130 516 12,2 133 639 11,9
mezoregija
UKUPNO 12 884 100 1 374 157 100 1 060 467 100 1 068 599 100 1 119 059 100
Izvori: Statistički godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Državni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.;
Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.;
Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistički bilten
Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republički zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.; Politika razvoja
stanovništva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.
Grafikon br. 1: Kretanje ukupnog Grafikon br. 2: Udio broja stanovnika mezoregija u
ukupnom stanovništvu Planinsko-kotlinske makroregije
broja stanovnika po mezoregijama (1991., 1996., 2000 i 2003.)
(1991., 1996., 2000 i 2003.) %
100
1500000 80
60
1000000
40
500000 20
0
0
1991 1996 2000 2003
1991 1996 2000 2003
Gornjovrbasko-plivska mezoregija
Gornjovrbasko-plivska mezoregija
Gornjobosansko-lašvanska mezoregija
Gornjobosansko-lašvanska mezoregija
Gornjodrinska mezoregija Gornjodrinska mezoregija
Godine 1991. na prostoru Gornjobosansko - lašvanske mezoregije živjelo je više

od milion ljudi, odnosno oko 75 % ukupnog stanovništva Planinsko - kotlinske
makroregije. To istovremeno znači da je na ovom prostoru živjelo 23,5 % ukupnog
bosanskohercegovačkog stanovništva. U ostale dvije mezoregije, Gornjovrbasko -
plivskoj i Gornjodrinskoj, na oko 55 % površine, živjelo je tek oko 25 % stanovnika
makroregije. Ovi podaci upućuju na to da je jako izražena neravnomjernost u ukupnom
broju stanovnika po mezoregijama Planinsko - kotlinske makroregije bila prisutna i u
prijeratnom periodu.
U periodu nakon 1991. godine demografski odnosi u okviru makroregije se nisu
značajno izmijenili. Naime, i u poslijeratnom periodu većina stanovništva (oko 77
%) živila je u Gornjobosansko - lašvanskoj mezoregiji. Budući da je privredni i
ekonomski razvitak makroregije poticao, uglavnom, sa sarajevskog i zeničkog područja
i najveći broj seoskog stanovništva pod uticajem jake industrijalizacije preselio se
upravo na područja navedenih općina. Na području osam sarajevskih općina u 1991.
godini živilo je čak 38,4 % stanovništva makroregije, odnosno 12 % stanovništva
Bosne i Hercegovine. Kada se ovom području doda i područje općine Zenica onda se
može vidjeti da je skoro polovina (48,9 %) stanovništva Planinsko - kotlinskog prostora
živilo na 2 600 km2, odnosno na 20,2 % makroregionalnog prostora.
131
F. Kudumović
3.2. Prirodno kretanje stanovništva

Prirodno kretanje stanovništva Planinsko - kotlinskog područja Bosne i
Hercegovine u 1991., 1996., 2000. i 2003. godini karakteristično je po naglom padu
nataliteta i povećanom mortalitetu što je rezultiralo sa jako niskim prirodnim
priraštajem koji je 2003. godine u ovoj makroregiji iznosio 0,9 ‰.
Tabela br. 2: Prirodno kretanje stanovništva Planinsko - kotlinske makroregije

1991., 1996. 2000. i 2003. godine
Planinsko – kotlinska makroregija
Godina Uk. broj Prirodni
1991. 1 374 157 20 945 14,9 9 642 7,6 11 379 7,2
1996. 1 060 467 14 265 13,5 7 005 6,6 7 260 6,9
2000. 1 068 599 11 871 11,1 9 504 8,9 2 367 2,2
2003. 1 119 059 10 677 9,5 9 612 8,6 1 065 0,9
Izvori: Isto kao za tabelu br. 1.
Grafikon br. 3: Prirodno kretanje stanovništva Planinsko-

kotlinske makroregije
‰ (1991., 1996., 2000. i 2003.)
35
30
25
20
15
10
5
0
1991. 1996. 2000. 2003.
Natalitet Mortalitet Prirodni priraštaj
Naime, opšta stopa nataliteta na ovom prostoru u 1991. godini iznosila je

14,9 ‰, a prema procjenama Zavoda za statistiku Federacije Bosne i Hercegovine i
Republike Srpske u 1996. godini smanjila se na 13,5 ‰. Prema podacima istih izvora u
2000. i 2003. godini nastavljene su negativne tendencije u reprodukciji stanovništva ove
makroregije. Tako je za period od tri godine (2000 - 2003.) stopa nataliteta opala čak za
1,6 ‰ što je više u odnosu na pad u toku ratnog perioda (1,4 ‰). Podaci o stopi
mortaliteta, za period od 1991. do 2003. godine, ukazuju na izražen trend rasta smrtnosti
stanovništva. Usljed takvog trenda, stopa smrtnosti stanovništva od 1996. do 2000.
godine povećala se za 2,3 ‰, a nakon 2000. godine stope smrtnosti se neznatno
smanjuju.
Stope nataliteta po mezoregijama Planinsko - kotlinske makroregije u prvoj
poslijeratnoj godini kretale su se u razmaku od 6,5 ‰ (Gornjodrinska mezoregija) do
17,9 ‰ (Gornjovrbasko - plivska mezoregija). U periodu od 1996. do 2003. godine
jedino je Gornjodrinska mezoregija zabilježila blagi porast stope nataliteta od 0,7 ‰ i to
u periodu od 1996. do 2000. godine, nakon čega je nastupilo konstantno opadanje zbog
čega je u 2003. godini ova mezoregija imala najnižu stopu nataliteta (5,7 ‰). (Vidjeti
tabelu br. 3)
132
Tabela br. 3: Prirodno kretanje stanovništva po mezoregijama

Gornjovrbasko- Uk. broj Prirodni
plivska mezoregija stanovnika priraštaj
1991. 184595 2984 16,0 1266 7,1 1718 8,9
1996. 95180 1701 17,9 694 7,3 1007 10,6
2000. 117556 1438 12,2 950 8,1 488 4,1
2003. 126218 1388 11,0 1029 8,2 379 2,8
Gornjobosansko-
Uk. broj Prirodni
lašvanska Natalitet ‰ Mortalitet ‰ ‰
mezoregija
1991. 1 026761 15895 15,5 6974 7,1 8921 8,4
1996. 840622 11643 13,9 5589 6,6 6054 7,3
2000. 844842 9497 11,2 7480 8,9 2017 2,3
2003. 859202 8525 9,9 7465 8,7 1060 1,2
Gornjodrinska Uk. broj Prirodni
mezoregija stanovnika priraštaj
1991. 163021 2066 13,1 1402 8,7 740 4,4
1996. 142618 921 6,5 722 5,1 199 1,4
2000. 130516 936 7,2 1074 8,2 -138 -1,0
2003. 133639 764 5,7 1118 8,4 -354 -2,7
Ukupno pet općina Gornjodrinske mezoregije u 1996. godini imalo je negativan

prirodni priraštaj (Rudo, Han Pijesak, Sokolac, Višegrad i Čajniče), a u 2000. i 2003.
godini negativan prirodni priraštaj zabilježen je u svim općinama te mezoregije i kretao
se od -5,5 ‰ (Goražde - Ustiprača) do -1,3 ‰ (Goražde). Najviše stope prirodnog
priraštaja bilježila je Gornjovrbasko - plivska mezoregija (10,6 ‰ u 1996., 4,1 ‰ u
2000. i 2,8 ‰ u 2003. godini). Gornjobosansko - lašvanska mezoregija je, s obzirom na
najveći broj stanovnika, imala i najveći ukupan broj rođenih u poslijeratnom periodu.
Kada je riječ o stopama smrtnosti po mezoregionalnim područjima, one su se u
1996. godini kretale u razmaku od 5,1 ‰ (Gornjodrinska mezoregija) do 7,3 ‰
(Gornjovrbasko - plivska mezoregija). Najviša zabilježena stopa smrtnosti u
posmatranim godinama vezana je za Gornjobosansko - lašvansku mezoregiju (8,9 ‰), u
kojoj je 2000. godine umrlo ukupno 7 480 stanovnika. (Vidjeti tabelu br. 3)
3.3. Razmještaj stanovništva i gustina naseljenosti

Kao što je prisutna velika razlika u prirodnom kretanju stanovništva po pojedinim
dijelovima Planinsko – kotlinske makroregije tako je i kada se posmatra razmještaj
stanovništva i gustina njegove naseljenosti na ovom prostoru. Prosječna gustina
naseljenosti na prostoru Planinsko - kotlinske makroregije u 1991. godini iznosila je
106,7 st/km2, što je ovu regiju svrstavalo u gusto naseljene prostore. Sa opadanjem
ukupnog broja stanovnika, nakon 1992. godine, opadala je i gustina naseljenosti tako
da je, prema procjenama, u 2003. godini gustina naseljenosti iznosila 86,9 st/km2.
Najgušće je naseljena Gornjobosansko - lašvanska mezoregija sa gustinom
naseljenosti od 176,4 st/km2 u 1991. i 147,6 st/km2 u 2003. godini. Ova mezoregija je
najnaseljenija regionalna cjelina Bosne i Hercegovine sa čak dvostruko većom gustinom
naseljenosti od prosječne gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine (85,5 st/km2 u 1991.,
odnosno 75,3 st/km2 u 2003.godini). (Vidjeti tabelu br. 4)
133
F. Kudumović
Tabela br. 4: Kretanje gustine naseljenosti po mezoregijama Planinsko-kotlinske
makroregije 1991., 1996., 2000. i 2003. godine
PLANINSKO- Površina 1991. 1996 2000 2003
KOTLINSKA u Uk. br. Uk. br. Uk. br. Uk. br.
MAKROREGIJA km2 st/km st/km st/km st/km
stanovnika stanovnika stanovnika stanovnika
Gornjovrbasko-
plivska 2655 184595 75,1 95180 35,8 117556 44,3 126218 47,5
mezoregija
Gornjobosansko-
lašvanska 5821 1026541 176,4 822669 141,3 820527 141,0 859202 147,6
mezoregija
Gornjodrinska
4408 163021 37,0 142618 32,4 130516 29,6 133639 30,3
mezoregija
UKUPNO 12884 1374157 106,7 1060467 82,3 1068599 82,9 1119059 86,9
Gustina naseljenosti mezoregija Planinsko - kotlinske makroregije je vrlo

neujednačena. Dinamika kretanja gustine naseljenosti u sve tri mezoregije ogleda se u
smanjenju u 1996. godini i laganom i neujednačenom rastu gustine naseljenosti u 2000.
i 2003. godini. Najmanja gustina naseljenosti je zabilježena u 1996. godini kada se u
pojedinim područjima ove makroregije dvostruko smanjila kao na primjer u
Gornjovrbasko-plivskoj mezoregiji. Promatranjem po općinama uočava se još veća
nesrazmjera u pogledu naseljenosti. Tako npr. vrlo slabo naseljene općine u 2003.
godini bile su: Trnovo (2,5 st/km2), Foča-Ustikolina (13,6 st/km2), Han Pijesak
(14,3 st/km2) i Čajniče (19,2 st/km2), a nasuprot njima su vrlo gusto naseljene općine:
Sarajevo, Zenica, Breza, Visoko, Vitez, Goražde, Bugojno i dr.
Zaključak
Demografski razvoj bosanskohercegovačke Planinsko – kotlinske makroregije, u
posljednjih deset godina prošlog i na početku ovog stoljeća, je stagnirao i imao
negativan trend u odnosu na prethodni period. Apsolutni broj stanovnika ove regije
Bosne i Hercegovine u analiziranom vremenu se smanjio za čak 18,6 %, odnosno za
255 098 stanovnika. Najveće smanjenje ukupnog broja stanovnika u okviru ove
makroregije, a i cijele države evidentiran je u Gornjovrbasko – plivskoj mezoregiji za
čak 31, 6 %, tj. za 58 377 prijeratnih stanovnika ove mezoregije. Smanjenje ukupnog
broja stanovnika najočitije se reflektovalo na gustinu naseljenosti koja je na području
makroregije u 1991. godini iznosila 106,7 st./km2, a 86,9 st./km2 u 2003. godini. Osim
navedenog ovdje je prisutan i izrazit disparitet u naseljenosti po mezoregijama što
potvrđuje činjenica da je Gornjobosansko – lašvanska mezoregija imala neuporedivo
veću gustinu naseljenosti u odnosu na druge dvije mezoregije planinsko – kotlinskog
područja (176, 4 u 1991. i 147,6 st./km2 u 2003.), ali i drugih dijelova zemlje. Trend
prirodnog kretanja stanovništva je bio izrazito nepovoljan, a ogleda se u niskoj stopi
prirodnog priraštaja (0,5 ‰) koja će, sudeći prema dostupnim podacima, i dalje opadati.
Conclusion
Demographical development of Bosnia and Herzegovina’s Mountain-valley

macro region in the last ten years of the last century and at the beginning of this century
stagnated and had negative trend in comparison to previous period. Absolute number of
inhabitants of this region of Bosnia and Herzegovina decreased for 18.6 % or 255,098
134
inhabitants in analyzed period. The biggest decrease in total number of inhabitants in
this macro region and the whole Bosnia and Herzegovina is in Upper Vrbas-Pliva
mezzo region for 31.6 %, which are 58,377 pre-war inhabitants of this mezzo region.
Reduction of total number of inhabitants reflected on population density which in the
area of this macro region was 106.7 inhabitants per square kilometer in 1991 to 86.9
inhabitants per square kilometer in 2003. Except mentioned here is present expressive
disparity in population density through mezzo regions which can be conformed with
fact that Upper Bosnian-Lašva’s mezzo region had incomparable bigger population
density in comparision to other two regions of mountain-valley area (176.4 in 1991 and
147.6 inhabitants per square kilometer in 2003) but other parts of country too. Trend of
natural population growth was highly unfavorable and it is reflecting at low natural
population growth rate (0.5 %) which will continue to decrease.
Literatura
1. Breznik, D.; Demografija, Analiza, metodi i modeli, Drugo izdanje, Naučna
knjiga, Beograd, 1980.
2. Friganović, M.; Demogeografija-Stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb,
1990.
3. Ibreljić, I., Kulenović, S.; Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski
trendovi u jugoistočnoj Evropi (sa posebnim osvrtom na Bosnu i
Hercegovinu), Centar za ekonomsko održivi i regionalni razvoj Tuzla, Tuzla,
2005.
4. Bjelovitić, M.; Promjene u prostornom rasporedu stanovništva
Srednjebosanske regije, Geografski pregled XIV- XV, Sarajevo, 1973.
5. Ćehajić, J.; Sarajevo - društvenogeografski pregled, Geografski pregled 26-27,
Sarajevo, 1982/1983.
6. Ibreljić, I.: Regionalizacija i regionalni razvoj – ekonomski procesi i
tendencije u svijetu, Ekonomski fakultet Tuzla, Tuzla, 1994.
7. Kulenović, S., Ibreljić, I.; Some aspects of Balkan economic and demographic
changes in the nineties and demographic trends in the first decades of the third
millenium, Changes in the 1990 s and the Demographic Future of the Balkans,
Conférence internationale, Sarajevo, 2000.
8. Nurković S., Mirić R.; Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i
Hercegovine, Geografski radovi br. 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005.
9. Kudumović, F.; Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i
gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine,
Zbornik radova Prirodno-matematičkog fakulteta u Tuzli, Sv. Geografija,
Godina III, Br. 3, Tuzla, 2006.
10. Markotić, A.; Osnovna obilježja demografskog razvitka u Bosni i Hercegovini
u periodu nakon drugog svjetskog rata, Geografski pregled, Sveska 26-27,
Sarajevo, 1984.
11. Smlatić, S.; Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Republiku Bosnu i
Hercegovinu, JLZ, Zagreb,1982.
135
F. Kudumović
12. Geografski atlas Bosne i Hercegovine, J.P. Geodetski zavod BiH, Sarajevo,
1998.
13. Statistički godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Pregled po
općinama, Državni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.
14. Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod
za statistiku, Sarajevo, 2005.
15. Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.
16. Demografska statistika, Statistički bilten Republike Srpske br. VIII,
Republika Srpska, Republički zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.
17. Politika razvoja stanovništva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike
Srpske, Banja Luka, 2005.
136
STANOVNIŠTVO OPĆINE GRAČANICA
POPULATION OF THE GRAČANICA MUNICIPALITY
Dr. sc. Salih Kulenović, redovni profesor, Prirodno – matematički fakultet,

Univerzitet u Tuzli, Mr. sc. Damir Džafić, profesor geografije, OŠ „Sjenjak“ Tuzla,
Azra Zaimović, profesor geografije, Prirodno – matematički fakultet, Univerzitet u
Tuzli
Sažetak
Naša zemlja u cjelini, a samim time i gračanička općina kao njen sastavni dio, još
od 60-ih godina prošlog stoljeća doživljavaju značajne demografske promjene. One su
posebno izražene od početka zadnje decenije prošlog stoljeća.
U ovom radu se analiziraju promjene ukupnog broja stanovnika, gustine
naseljenosti, komponenata prirodnog i mehaničkog kretanja stanovništva, te strukture
stanovništva gračaničke općine u drugoj polovini 20. i početkom 21. stoljeća.
Ključne riječi: gračanička općina, stanovništvo, promjene
Summary
Our country as a whole, therefore including Gračanica as its part, has
undergone significant demographic changes since the 1960ies. The changes have
especially been pronounced since the last decade of the last century.
This paper it analyzes the changes in the population, its density, the components
of the natural and mechanical movement of the population, and the structure of the
inhabitants of the Gračanica municipality in the second half of 20th and the beginning of
21st century.
Key words: Gračanica municipality, population, changes

S. Kulenović, D. Džafić, A. Zaimović
Uvod
Među brojnim problemima koji opterećuju tranzicijske zemlje, veoma značajno
mjesto zauzimaju i demografske promjene koje se znaju višestruko negativno odraziti
na sveukupan razvoj tih zemalja ukoliko se blagovremeno ne reaguje i ne iznađu
adekvatna rješenja.
Obzirom na trenutnu društveno – političku situaciju u našoj zemlji, opterećenoj
brojnim problemima (nezaposlenost, poskupljenja, korupcija itd.), demografski razvoj
se uglavnom stavlja u drugi plan što će se neminovno negativno odraziti na ukupni
društveno – ekonomski razvoj.
Bez obzira na to, zadatak nas geografa jeste da ukazujemo na demografske
promjene koje se dešavaju u našoj zemlji kao i na njihove uzroke i posljedice i to kako
na makro planu (regije, država u cjelini) tako i na mikro planu (sela, gradovi, općine). U
ovom radu je učinjen jedan takav pokušaj na primjeru općine Gračanica.
Kretanje ukupnog broja stanovnika

Pod ukupnim kretanjem stanovništva smatraju se promjene koje nastaju u broju
stanovnika jednog područja pod uticajem različitih faktora: nataliteta, mortaliteta,
imigracije, emigracije itd. Stoga je stanovništvo vrlo promjenljiva veličina jer se pod
uticajem varijacija u broju rođenih i umrlih, s jedne strane, te u migracijama
stanovništva između pojedinih područja i zemalja, s druge strane, stalno mijenja ukupan
1
broj stanovnika. Osnovno obilježje kretanja ukupnog broja stanovništva u gradu
Gračanici u periodu 1961 – 2004. godine jest konstantno povećanje tog broja. S druge
strane, ukupan broj općinskog stanovništva je bilježio porast do 1991. godine, a nakon
toga dolazi do smanjenja broja stanovnika u Općini, što stoji u vezi sa promjenama
općinskih granica (tab. 1). Međutim, kada usporedimo broj stanovnika onih naselja koja
su danas u sastavu općine Gračanica prije i nakon agresije na BiH vidimo znatno
drugačije stanje. Naime, u naseljima današnje općine Gračanica je 1991. godine živjelo
2
47 840 stanovnika, da bi već u ratnim godinama taj broj premašio 50 000, što je u vezi
sa imigriranjem velikog broja prognanika na područje općine Gračanica, o čemu ćemo
kasnije nešto više reći.
Tabela. 1. Kretanje ukupnog broja stanovnika grada i općine Gračanica u periodu

1961-2004. godine
GODINA GRAD OPĆINA
1961. 7 656 40 695
1971. 9 477 46 950
1981. 12 077 54 311
1991. 12 711 59 050
2004. 17 140 52 364
Izvor: Zvanični popisni podaci i podaci FZS (za 2004.)
1
A. W. Baletić, Demografija, Stanovništvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb 1982, str.
133.
2
Prostorni plan općine Gračanica 2001-2021, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno
planiranje, Sarajevo, 2001, str. 37.
138
Stanovništvo općine Gračanica
Prema podacima iz tabele 1 vidimo da se stanovništvo grada Gračanice u periodu

1961-2004. godine uvećalo za 9 484 stanovnika ili 124 %, a stanovništvo općine
Gračanica za 11 669 stanovnika ili 29 %.
Opća gustoća naseljenosti

Uporedo sa povećanjem ukupnog broja stanovnika povećavala se i opća ili
aritmetička gustoća naseljenosti u općini Gračanica (graf. 1).
Grafikon 1. Opća gustoća naseljenosti općine Gračanica u periodu 1961-2004. godine

(u st/km2)
300
250 243,6
200
140,3 152,6
150
105,2 121,3
100
50
0
1961 1971 1981 1991 2004
Izvor: Izračunavanja na osnovu podataka iz tabele 1
Ako prihvatimo podjelu prostora prema gustoći naseljenosti na: rijetko naseljene
(do 10 st/km2), srednje naseljene (10-50 st/km2), gusto naseljene (51-100 st/km2) i
prenaseljene (više od 100 st/km2) 3 , onda možemo konstatovati da je općina Gračanica
još početkom posmatranog perioda ušla u red prenaseljenih područja.
Usporedimo li gustoću naseljenosti gračaničke općine sa zemljama koje se nalaze
u regiji Jugoistočne Evrope uočit ćemo da je ona u gračaničkoj općini znatno veća, kako
od prosjeka Regije tako i od svake zemlje pojedinačno. 4
Prirodno kretanje stanovništva općine Gračanica

Kretanje ukupnog broja stanovništva bilo kojeg područja u određenom periodu
nemože nam pokazati sve karakteristike populacije. Stoga je neophodno analizirati
komponente prirodnog i mehaničkog kretanja stanovništva.
3
M. Friganović, Demografija, Stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb 1990, str. 22-24.
4
Prosječna gustoća naseljenosti u Jugoistočnoj Evropi iznosi 86,7 st/km.2 Najveću gustoću
naseljenosti ima Albanija (123 st/km2), a zatim slijede: Srbija (110 st/km2), Rumunija (91
st/km2), Grčka (81 st/km2), Makedonija (81 st/km2) itd.
(R. Mirić, N. Drešković, Jugoistočna Evropa, Seminar geografa, Neum 2004, str. 8.)
139
“Osnovne komponente prirodnog kretanja stanovništva su natalitet (rodnost) i

mortalitet (smrtnost) stanovništva, a njihova je rezultanta u pravilu prirodni prirast
5
(višak rođenih nad brojem umrlih).”
Natalitet je najvažniji faktor porasta stanovništva, a iskustvo u mnogim zemljama
6
svijeta pokazuje da sa društveno-ekonomskim razvojem dolazi do njegovog opadanja.
Broj rođenih, odnosno stopa nataliteta na području gračaničke općine je u periodu 1961-
2004. godine konstantno opadala (grafikon 2).
Grafikon 2. Kretanje stopa nataliteta, mortaliteta i prirodnog priraštaja na području
gračaničke općine u periodu 1961 – 2004. godine
40
36,2 natalitet
35 mortalitet
prirodni priraštaj
30
26,7
25 23
20 18,5
16,5 16,4
15 13,1
9,5 9,5 9,6

10
6,5 6,9
5,4 6,4
5
3,2
0
1961 1971 1981 1991 2004
Stope nataliteta u svijetu se kreću od oko 10 do oko 50 ‰ godišnje, a u vezi s

tim izdvajaju se tri tipa nataliteta: niski (do 15 ‰), srednji (16-25 ‰) i visoki (više od
25 ‰ godišnje). 7 Obzirom na ovu podjelu, a prema podacima iz grafikona 2, uočavamo
da je do 1971. godine općina Gračanica imala visoke stope nataliteta, a do 1991. godine
one su prešle u srednje, a nakon toga u niske stope. Gračanička općina naprimjer ima
veće stope nataliteta od Slovenije (8,8 ‰), Hrvatske (9,2 ‰), Bugarske (8,3 ‰), a niže
nego što su u Albaniji (17,9 ‰), Makedoniji (11,4 ‰) itd. 8
Mortalitet je negativna komponenta prirodnog i ukupnog kretanja stanovništva
koja djeluje na smanjenje ukupnog broja stanovnika. Nivo mortaliteta u jednoj zemlji
izraz je komplesnog djelovanja bioloških, ekonomskih i socijalnih faktora, tako da je
nivo mortaliteta uopće, a posebno mortaliteta dojenčadi značajan pokazatelj postojećeg
životnog standarda. 9
Stope mortaliteta gračaničke općine su u periodu 1961-1981. godine opadale, a
nakon toga one su se povećavale (grafikon 2).
5
A. W. Baletić, Op. cit., str. 138.
6
K. Papić, Položaj i stanovništvo gornjeg Podrinja, Geografski pregled, XXIII, Sarajevo 1979,
str. 97.
7
M. Friganović, Op. cit., str. 76.
8
K. Natek, M. Natek, Države sveta, Mladinska knjiga, Beograd 2005.
9
140
Prosječne godišnje stope mortaliteta u svijetu kreću se od 7 ‰ do 30 ‰.

Zabilježene su i stope mortaliteta veće od 30 ‰ što je posljedica prirodnih katastrofa,
ratova, epidemija bolesti i sl. 10 Na osnovu podataka iz grafikona 2 možemo konstatovati
da su stope mortaliteta u gračaničkoj općini tokom posmatranog perioda bile uz donju
granicu svjetskih okvira, odnosno da su bile niske. Primjera radi, stopa mortaliteta
početkom ovog stoljeća u Bugarskoj je iznosila 14,4 ‰, Rumuniji 12 ‰, Hrvatskoj 9,7
‰, Sloveniji i Grčkoj 9,3 ‰ itd. 11
Smrtnost dojenčadi je sve do kraja 19. stoljeća u svim zemljama svijeta
predstavljala nedaću težu od ma koje epidemije zaraznih bolesti koje su satirale
čovječanstvo. 12 Stoga je stopa smrtnosti dojenčadi “prilično pouzdan odraz socijalno-
ekonomskih i higijensko-medicinskih uvjeta opstojanja stanovništva”. 13
Stope smrtnosti dojenčadi u gračaničkoj općini su u periodu 1961-2004. godine
konstantno opadale (graf. 3).
Grafikon 3. Kretanje stopa smrtnosti dojenčadi u općini Gračanica

u periodu 1961 - 2004. godine
120
100 95,3
80
59
60
40
22,8
17,5
20
9,9
0
1961 1971 1981 1991 2004
Obzirom da se stope smrtnosti dojenčadi u razvijenim zemljama Evrope kreću od

4 do 10 ‰, možemo konstatovati, na osnovu podataka iz grafikona 3, da je općina
Gračanica početkom 21. stoljeća ušla unutar evropskih okvira kada je u pitanju smrtnost
dojenčadi. Međutim, u velikom broju razvijenih evropskih zemalja smrtnost dojenčadi
se kreće uz donju granicu ovih okvira, a takve su npr. Austrija (4,1 ‰), Belgija (4,2 ‰),
Danska (4 ‰), Francuska (4,8 ‰) itd. 14
10
11
12
S. Kulenović, Struktura stanovništva Tuzle i njena izmjena pod uticajem novijeg privrednog
razvoja, magistarski rad, Beograd 1980, str. 26.
13
14
141
Prirodni priraštaj je rezultat nataliteta i mortaliteta. On je vrlo važan pokazatelj

koji služi kao osnova u cilju rješavanja važnih društveno-ekonomskih problema,
posebno onih vezanih za planiranje. 15
Stope prirodnog priraštaja na prostoru gračaničke općine su u periodu 1961-1991.
godine konstantno opadale, krećući se u rasponu od 26,7 ‰ do 3,2 ‰ (grafikon 2).
Prihvatajući podjelu prirodnog priraštaja na četiri tipa i to: vrlo visoki (više od 20
‰), visoki (15-20 ‰), umjereni (5-14 ‰) i niski (manje od 5 ‰ godišnje) 16 , možemo
konstatovati da je općina Gračanica 1961. godine imala vrlo visoke stope prirodnog
priraštaja, 1971. godine te stope su visoke, a nakon toga, do kraja stoljeća su umjerene,
da bi početkom 21. stoljeća one postale niske, što su očigledni pokazatelji demografske
tranzicije.
Pad stopa prirodnog priraštaja mogao bi uskoro dovesti do prirodnog pada
stanovništva u općini Gračanica, što je slučaj sa čak 17 evropskih zemalja među kojima
su: Hrvatska, Njemačka, Bugarska, Mađarska, Slovenija, Grčka, Italija, Rumunija,
Ukrajina i dr. 17
Mehaničko kretanje stanovništva

Kretanje broja stanovnika nije posljedica samo prirodnog kretanja, nego u mnogo
čemu ovisi i o mehaničkom kretanju ili migracijama. 18
Iako je osnovna determinanta ukupnog kretanja stanovništva u većini zemalja
svijeta prirodno kretanje stanovništva, ipak u pojedinim manjim područjima unutar
državnih granica jedne zemlje, dominantan uticaj na ukupno kretanje stanovništva može
imati mehaničko kretanje stanovništva. 19
Međutim, promjene koje nastaju u ukupnom kretanju stanovništva mogu uslijediti
pod pretežnim uticajem bilo prirodnog kretanja, bilo migracije. Stoga je u demografskoj
literaturi uobičajeno raščlaniti ukupan porast stanovništva na prirodni prirast i
migracioni saldo, kao njegove sastavne dijelove, međusobno ih usporediti i utvrditi koji
ima veći uticaj na promjene broja stanovnika. 20 Tako je u periodu 1961 – 1991. godine
prirodni priraštaj imao dominantan uticaj na porast broja stanovnika gračaničke općine,
dok je migraciona komponenta imala negativan uticaj, tj. usporavala porast broja
stanovnika (tab. 2).
15
K. Papić, Položaj i stanovništvo gornjeg Podrinja, Geografski pregled, XXIII, Sarajevo 1979,
str. 99.
16
17
V. Puljiz, Pokazatelji o prirodnom kretanju stanovništva, strukturi kućanstava i obitelji u
Hrvatskoj, www. revija-socijalna politika. com, str. 2.
18
19
20
Ibid., str. 186.
142
Tabela 2. Ukupan porast, prirodni prirast i saldo migracije stanovništva općine

Gračanica u periodu 1961-1991. godine
PERIOD UKUPAN PORAST PRIRODNI PRIRAST SALDO MIGRACIJE
1961-1971. 6 255 10 365 -4 380
1971-1981. 7 361 7 249 112
1981-1991. 4 739 7 072 -2 333
1961-1991. 18 355 24 686 -6 601
Izvor: Zvanični popisni podaci
Na osnovu podataka prezentiranih u tabeli 2 možemo zaključiti da je općina

Gračanica u analiziranom periodu, izuzev perioda 1971-1981. godine, bila emigracijsko
područje. Najveći broj emigranata zabilježen je u periodu 1961-1971. godine, a zbog
nerazvijenosti gračaničke privrede u tom periodu, dok je pozitivan migracioni saldo
zabilježen u periodu 1971-1981. godine, kada se otvaraju novi i proširuju postojeći
industrijski pogoni. 21
Migraciona komponenta imala je presudan značaj u promjeni ukupnog broja
stanovnika općine Gračanica, prije svega tokom agresije na RBiH, a i nakon toga, tj. sve
do danas. Naime, od 1992. do 1995. godine na prostor gračaničke općine je imigrirao
veliki broj stanovnika kako iz susjednih općina, tako i iz cijele BiH, a posebno iz
bosanskog Podrinja. Obzirom na kriterij voljnosti, te migracije bile su prisilne. 22 Ovaj
tip migracija novijeg je postanka, a javlja se s jačanjem nacionalizma od početka 19.
stoljeća s ciljem “premještanja čitavih etničkih manjina, sličnih zajednica i čak naroda
zbog geopolitičkih promjena.” 23
Prema podacima općinskih službi, krajem 1999. godine na prostoru općine
Gračanica živjelo je 7291 prognano lice. Prognanici su se nastanjivali gotovo u svim
mjesnim zajednicama gračaničke općine, a oko 50 % od ukupnog broja prognanih
naselilo se u gradu Gračanici, što je jedan od uzroka naglog porasta gradskog
stanovništva. Najveći broj prognanika u općinu Gračanica imigrirao je iz susjednog
Doboja (3166), a zatim slijede podrinjske općine: Srebrenica (516), Bratunac (360),
Vlasenica (295), Zvornik (201), Bijeljina (82) itd. 24 Broj prognanika tokom agresije bio
je znatno veći, o čemu svjedoči primjer prognaničkog naselja u selu Doborovcima, u
kome je 1995. godine živjelo oko 1000 stanovnika, a 1999. godine 612 stanovnika. Taj
broj se smanjio na 289 stanovnika u 2002. godini. 25
21
S. Kulenović, Gračanica i okolina, antropogeografske i etnološke odlike, Muzej istočne Bosne,
Tuzla 1994, str. 171.
22
O tipovima migracija vidi šire A. W. Baletić, Op. cit., str. 196-197.
23
24
Statistika općine Gračanica
25
Najviše prognanih porodica je sa područja općine Srebrenica i to iz sela: Trubari, Osmače,
Šljivice, Osatice, Sulice, Liješće, Rađenovići, G. Potočari, Dobrak, Karačići, Pribidoli, Sase i
dr., a osim njih u Doborovcima su se naselili i prognanici sa područja Vlasenice (sela: Skugrići,
Sebiočina, Cerska, Nurići, Neđeljišta, Buljevići i Džambići), Bratunca (sela: Urkovići, Pobrđe,
Hrnčići, Glogova i Konjević), Zvornika (sela: Glodi, Kamenica, Kostrijevo i Drinjača), dok oko
2 % od ukupnog broja otpada na prognaničku populaciju iz ostalih dijelova BiH. (O bližem
porijeklu prognanika u Doborovcima vidi: D. Džafić, Narodni život i običaji prognanika u
Doborovcima, seminarski rad, Tuzla 2002, str. 3.)
143
Sl. 2. Područja najveće imigracije u gračaničku općinu u periodu 1992-1995.

godine
Struktura stanovništva
Struktura stanovništva se formira pod uticajem bioloških, socijalnih, kulturnih i
drugih faktora, a promjene u strukturi stanovništva odraz su promjena tih faktora.
Između strukture stanovništva i njegovog ukupnog kretanja postoji, dakle,
uzročno-posljedična veza. Zbog toga “struktura stanovništva predstavlja važnu i
složenu problematiku čije proučavanje omogućuje da se uoče karakteristike i izvuku
zaključci o sadašnjem stanju i potencijalnim mogućnostima stanovništva u ekonomskom
razvoju.” 26
Spolna struktura je u znatnoj mjeri određena karakteristika fiziološkog okvira
demografske mase, jer sredina u kojoj preovladavaju muški ima drugačiji okvir nego
sredina u kojoj preovladavaju žene. Neujednačenost spolne strukture nepovoljno utiče
na nupcijalitet, a time i na natalitet, fertilitet i u krajnjoj liniji na prirodni priraštaj.
Neravnoteža spolne strukture uglavnom je posljedica nenormalnih društvenih zbivanja,
rata, iseljavanja muškaraca iz ekonomski pasivnih krajeva i njihovo useljavanje u
ekonomski aktivne krajeve i dr. 27
26
K. Papić, Op. cit., str. 104.
27
144
Grafikon 4. Spolna struktura stanovništva općine Gračanica u periodu 1971 - 2000.

53 52,6
51,9
52
51 50,7
50 49,9 50,1
49,3
49
48,1
48
47,4
47
46
45 muško
žensko
44
1971 1981 1991 2000
Izvor: Zvanični popisni podaci i općinska služba za statistiku
Prezentirani podaci u grafikonu 4 nam pokazuju da je u periodu 1971-1991.

godine, veće učešće u ukupnom stanovništvu imalo žensko stanovništvo. Učešće
ženskog u ukupnom stanovništvu bilo je najveće krajem (52,6 %) i na početku
posmatranog perioda (51,9 %), a što je u uskoj vezi sa biološkim i društvenim
faktorima. Iz grafikona vidimo i to da je spolna struktura ujednačena tek 1991. godine.
Starosna (dobna) struktura stanovništva izraz je zajedničkog dugoročnog
djelovanja svih onih faktora koji određuju ukupno kretanje stanovništva, ali
istovremeno i ona sama određuje natalitet, mortalitet i stopu rasta stanovništva. 28
Dobnom strukturom uočava se mladost, zrelost ili starost određene demografske
mase. Postoje različiti načini povlačenja granica između tih skupina. 29 Mi ćemo se
ovom prilikom služiti podjelom stanovništva prema radnim kontingentima (0-14
godina, 15-64 godina i 65 i više godina).
Tabela 3. Starosna struktura stanovništva općine Gračanica u periodu 1971-2004.

Starosna 1971. 1981 1991. 2004.
skupina broj % broj % broj % broj %
0 – 14 17 251 36,9 15 499 28,6 14 439 24,4 9 798 18,7
15 – 64 27 553 58,9 35 952 66,3 40 180 67,9 38 116 72,8
65 i više 1 950 4,2 2 776 5,1 4 515 7,7 4 450 8,5
Podaci iz tabele 3 nam pokazuju da je gračanička općina tokom cijelog perioda

imala najveće učešće zrelog stanovništva. Procentualno učešće zrelog, kao i učešće
starog stanovništva konstantno je raslo. Istovremeno je došlo do smanjenja
procentualnog učešća mladog stanovništva u ukupnom.
28
29
Vidi o tome: M. Friganović, Op. cit., str. 111. i A. W. Baletić, Op. cit., str. 231.
145
Ukoliko usporedimo učešće mladog u ukupnom stanovništvu gračaničke općine sa

zemljama u okruženju vidimo da gračanička općina ima veći procenat mladog
stanovništva od Grčke (15,1 %), Bugarske (15 %), Rumunije (18,4 %), Hrvatske (16,7
%), Slovenije (16,1 %) i dr., dok neke zemlje, kao što su: Makedonija (22,9 %),
Albanija (28,2 %) i dr. imaju veće učešće mladog u ukupnom stanovništvu od
gračaničke općine. 30
Polaznu osnovu za proučavanje ekonomske strukture ukupnog stanovništva čini
ekonomska struktura aktivnog stanovništva, odnosno radne snage, jer je radna snaga
„osnovni subjektivni činilac i pokretač procesa proizvodnje, osnovna dinamička
komponenta razvitka proizvodnih snaga društva“ 31
Upoređujući ukupnu radnu snagu na području gračaničke općine danas sa stanjem
iz 1991. godine uočavamo neznatne razlike. Međutim, stanje je znatno drugačije ako
usporedimo brojeve zaposlenih i nezaposlenih (tab.4).
Tabela 4. Radna snaga općine Gračanica 1991. godine i u periodu 2001-2004.

Radna snaga
Razlika
(zaposleni + 1991. 2001. 2002. 2003. 2004.
2004./1991.
nezaposleni)
Radna snaga 16 185 14 624 15 475 15 863 16 226 + 41
Broj
11 363 6 367 6 834 7 399 7 758 - 3 605
zaposlenih
Broj
4 822 8 257 8 641 8 464 8 468 + 3646
nezaposlenih
Izvor: Strategija ekonomskog razvoja općine Gračanica 2005-2010, Nacrt,
Gračanica, novembar 2005, str. 13.
Prezentirani podaci u tabeli 4 nam pokazuju da je, i pored približno istog broja
radne snage 1991. i 2004. godine, u 2004. godini broj zaposlenih u općini Gračanica
manji za 3605 lica u odnosu na stanje iz 1991. godine, te da je istovremeno broj
nezaposlenih veći za 3646 lica.
Iako je od 1996. godine evidentno postepeno povećanje broja zaposlenih, možemo
uočiti da je intenzitet porasta tog broja nedovoljan zbog toga što je iz godine u godinu
daleko veći priliv onih koji traže posao u odnosu na otvaranje novih radnih mjesta.
Ukupan broj nezaposlenih osoba od 8484 predstavlja jedan od većih problema
gračaničke općine. Taj broj čini 52,2 % ukupne radne snage. Ovaj problem je još veći
ukoliko podatke o broju nezaposlenih u 2004. godini uporedimo sa podacima iz 1996.
godine tj, neposredno nakon zaustavljanja rata kada je broj nezaposlenih iznosio 7200
lica.
Osnovna dioba aktivnog stanovništva obavlja se po granama djelatnosti, kojih je
mnogo, ili po glavnim sektorima djelatnosti, kojih je tri ili četiri, zavisno od kriterija
koji je primijenjen. 32
30
K. Natek, M. Natek, Države sveta, Mladinska knjiga, Beograd, 2005.
31
32
146
Posmatrajući učešće privrednih djelatnosti u ukupnom broju zaposlenih na općini

Gračanica, uočavamo da najveće učešće otpada na prerađivačku industriju.
Prerađivačku industriju slijede: građevinarstvo, poljoprivreda, trgovina na malo itd.
(tab. 5)
Tabela 5. Učešće privrednih djelatnosti u ukupnom broju zaposlenih u općini

Gračanica 2004. godine (u %)
Privredna djelatnost Učešće u broju zaposlenih
Prerađivačka industrija 61,27
Trgovina na veliko i posredništvo 5,10
Građevinarstvo 9,60
Trgovina na malo 6,44
Poljoprivreda 7,08
Saobraćaj 5,83
Trgovina motornim vozilima 1,22
Ostalo 3,46
Izvor: Strategija ekonomskog razvoja općine Gračanica, Ibid., str. 24.
Nacionalni sastav stanovništva gračaničke općine pukazuje da je ona

multietničko, multinacionalno i multikulturalno područje. 33
U periodu 1961-1991. godine većinsko stanovništvo činili su Bošnjaci
(Muslimani), a pored njih tu su živjeli i Srbi, Hrvati, Jugosloveni i mnogi drugi (tab. 6).
Tabela 6. Nacionalni sastav stanovništva općine Gračanica u periodu 1961-1991.

1961. 1971. 1981. 1991.
NARODNOST Broj % Broj % Broj % Broj %
MUSLIMANI 27 072 66,5 33 135 70,6 38 189 70,3 42 599 72,1
SRBI 12 470 30,6 13,135 28,0 13 226 24,4 13 588 23,0
HRVATI 200 0,5 199 0,4 135 0,2 132 0,2
JUGOSLOVENI 837 2,1 184 0,4 2 047 3,8 1530 2,6
OSTALI 116 0,3 297 0,6 714 1,3 1201 2,1
UKUPNO 40 695 100 46 950 100 54 311 100 59 050 100
Izvor: Zvanični popisni podaci
Podaci iz tabele 6 pokazuju da su većinu stanovništva općine Gračanica u

navedenom periodu činili Muslimani (Bošnjaci) i Srbi na koje je zajedno 1991. godine
otpadalo 95,1 % (56 187 stanovnika) od ukupnog broja stanovnika. Od ukupnog broja
stanovnika 1991. godine, 72,1 % činili su Bošnjaci, a njihovo procentualno učešće
poraslo je sa 66,5 % (u 1961. godini) na 72,1 % u 1991. godini. Procentualno učešće
Srba u ukupnom stanovništvu je u navedenom periodu smanjeno sa 30,6 % (1961.
godine) na 23 % (1991. godine). Broj hrvatskog stanovništva u navedenom periodu je
smanjen kako u apsolutnom iznosu (sa 200 na 132 stanovnika), tako i u procentualnom
učešću u ukupnom stanovništvu (sa 0,5 na 0,2 %). U svim popisima od 1961. do 1991.
33
Vidi šire: S. Kulenović, Etničke prilike u prošlosti Gračanice i okoline, Etnologija
sjeveroistočne Bosne, rasprave-studije-članci, knj. 2, Muzej istočne Bosne, Tuzla 1995, str. 15-
33.
147
godine u općini Gračanica bio je veliki broj onih koji su se izjašnjavali kao Jugosloveni;
1981. godine njihov broj dostigao je 2047, odnosno 3,8 % ukupnog stanovništva, a
1991. godine taj broj se smanjio na 1530 (2,6 % ukupnog stanovništva).
Multinacionalnost gračaničke općine zadržana je i do danas, s tim
što se nakon 1991. godine znatno promijenilo procentualno učešće
konstitutivnih naroda BiH u ukupnom stanovništvu općine Gračanica
(grafikon 5).
Grafikon 5. Nacionalni sastav stanovništva gračaničke općine 2005. godine (u %)
97,1
100
90
80
70
60
50
40
30
20
0,6 0,3 2
10
0
Bošnjaci Srbi Hrvati Ostali
Izvor: Lična karta općine Gračanica za 2005. godinu
Prema podacima prezentiranim u grafikonu 5 vidimo da je od 1991. do 2005.

godine, procentualno učešće Bošnjaka u ukupnom stanovništvu općine Gračanica
poraslo sa 72,1 % na 97,1 %, a Hrvata sa 0,2 % na 0,3 %. Istovremeno je došlo do
procentualnog smanjenja udjela Srba (sa 23 % na 0,6 %), Jugoslovena (sa 2,6 % na 0
%) i ostalih (sa 2,1 % na 2 %) u ukupnom stanovništvu općine Gračanica. Razloge ovih
promjena možemo objasniti sljedećim činjenicama:
 promjena općinskih granica Dejtonskim sporazumom, kojom prilikom su naselja sa
većinskim stanovništvom srpske nacionalnosti pripala entitetu Republika Srpska;
 imigriranje prognanika bošnjačke nacionalnosti na prostor gračaničke općine tokom
agresije na RBiH;
 izjašnjavanje Bošnjaka nacionalnom kategorijom „Jugosloveni“ po popisu 1991.
godine;
 emigriranje manjeg broja stanovnika srpske nacionalnosti iz naselja sa većinskim
bošnjačkim stanovništvom.
148
Zaključak
Povoljnosti geografskog i prometnog položaja gračaničke općine nisu mogle
odlučujuće uticati na proces demografske tranzicije koji je već odavno zahvatio ovo
područje. Ovaj proces se u prvom redu manifestuje kroz permanentno smanjenje stope
prirodnog priraštaja, koja je rezultat naglog smanjenja stope nataliteta i umjerenog
smanjenja stope mortaliteta s jedne strane, te sve manji broj mladog stanovništva,
odnosno povećanje broja starijeg stanovništva s druge strane.
Osim toga, društveno – historijski uslovi, u prvom redu agresija na BiH, doveli su
do: promjene općinskih granica, smanjenja ukupnog broja stanovnika, povećanja opće
gustoće naseljenosti, imigriranja prognaničkog stanovništva u gračaničku općinu,
izmjene spolne strukture, odnosno smanjenja broja muškog u ukupnom stanovništvu,
porasta broja nezaposlenih, povećanja broja bošnjačkog, a smanjenja broja stanovnika
srpske nacionalnosti itd.
Izvori i literatura:
1. Baletić A., Demografija, Stanovništvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb
1982.
2. Džafić D., Narodni život i običaji prognanika u Doborovcima, seminarski rad,
Tuzla 2002.
3. Federalni zavod za statistiku, Tuzlanski kanton u brojkama, Sarajevo 2004.
4. Natek K., Natek M., Države sveta, Mladinska knjiga, Beograd 2005.
5. Papić K., Položaj i stanovništvo gornjeg Podrinja, Geografski pregled, XXIII,
Sarajevo 1979.
6. Friganović M., Demografija, Stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb 1990.
7. Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Prostorni plan
općine Gračanica 2001-2021, Sarajevo 2000.
8. Mirić R., Drešković N., Jugoistočna Evropa, Seminar geografa, Neum 2004.
9. Kulenović S., Etničke prilike u prošlosti Gračanice i okoline, Etnologija
sjeveroistočne Bosne, rasprave-studije-članci, knj. 2, Muzej istočne Bosne, Tuzla
1995.
10. Kulenović S., Gračanica i okolina, antropogeografske i etnološke odlike, Muzej
istočne Bosne, Tuzla 1994.
11. Kulenović S., Struktura stanovništva Tuzle i njena izmjena pod uticajem novijeg
privrednog razvoja, magistarski rad, Beograd 1980.
12. Strategija ekonomskog razvoja općine Gračanica 2005-2010, Nacrt, Gračanica
2005
13. Puljiz V., Pokazatelji o prirodnom kretanju stanovništva, strukturi kućanstava i
obitelji u Hrvatskoj, www. revija-socijalna politika. com
149
Zbornik radova PMF 4 i 5, 151-160 (2007-2008) Originalni naučni rad
DOBNA STRUKTURA STANOVNIŠTVA OPĆINE TUZLA U PERIODU 1953-

1991. GODINE
AGE STRUCTURE OF TUZLA MUNICIPALITY POPULATION IN PERIOD

1953-1991.
Dr. sc. Salih Kulenović, redovni profesor, Mr. sc. Edin Jahić, viši asistent, Prirodno-
matematički fakultet, Univerzitet u Tuzli
SAŽETAK
Dobna struktura stanovništva u općini Tuzla u periodu od 1953. godine do 1991.
godine znatno se izmijenila, jer je stanovništvo prešlo put od mladog do zrelog tipa
stanovništva. U posmatranom periodu došlo je do porasta starijeg i zrelog stanovništva,
a konstantno je opadao udio mladog stanovništva. Osnovni uzrok demografskog procesa
starenja stanovništva je opadanje nataliteta i fertiliteta.
Ključne riječi: demogeografija, stanovništvo, dob, struktura, spol, Tuzla.
ABSTRACT
Age strukture of Tuzla municipality population in period 1953-1991. substantial
changed. There was change from young to old composition. In this observation period
ther is increase of old age population and decrease in young population. The main cause
of demographic process of population growing old is decrease in birth rate and fertility
Key words: demogeography, population, age, structure, gender, Tuzla.

S. Kulenović, E. Jahić
Uvod
Dobna struktura je jedna od najznačajnijih struktura stanovništva određenog
područja. Od nje u najvećoj mjeri zavisi i reprodukcija stanovništva, zatim pokazuje
broj stanovnika u pojedinim dobnim grupama, a samim time indicira i sve potrebe
društva (gradnje obrazovnih i zdravstvenih institucija, otvaranje novih radnih mjesta za
generacije koje pristižu itd.)
O značaju dobne strukture Friganovič M. (1990.) piše: "Struktura po dobi je
temeljna osobina sastava stanovništva jer pokazuje potencijalnu vitalnost i biodinamiku
stanovništva nekog prostora. Kada je dana uz spolnu i po petogodišnjim skupinama,
dobna je struktura osnov opće dijagnoze stanovništva. Iz nje se vidi prošlost, čita
sadašnjost i nazire budućnost kretanja stanovništva. "
Na osnovu dobno-spolnog sastava stanovništva, kao ogledala odgovarajućih
demografskih procesa, osobito fertiliteta i prosječnog trajanja života, stanovništvo se
klasificira u tri osnovna tipa:
- 0-19. mlado (ekspanzivno ili progresivno)
- 20-59. zrelo (stacionirano ili stagnantno)
- 60. i dalje staro (konstriktivno ili regresivno)
Mladim stanovništvom smatra se ono u kojem skupina od 0. do 19. godina čini
više od 35 % ukupne populacije, dok se starim smatra ono stanovništvo u kojem dobna
skupina od 60. i više godina čini više od 12 % ukupnog stanovništva. Zrela populacija je
ona koja nema izrazito zastupljeno ni mlado ni staro stanovništvo u spomenutom
omjeru.
U ovom radu prezentira se ukupno kretanje dobne strukture stanovništva Tuzle od
1953. do 1991. godine kao i faktori koji su uslovili promjene te strukture, s obzirom da
je stanovništvo sa područja ove općine u navedenom periodu prošlo put od mladog do
zrelog tipa stanovništva.
Dobna struktura stanovništva općine Tuzla

Prema popisu stanovništva iz 1953. možemo vidjeti da u općini Tuzla u spolnoj
strukturi prevladava žensko stanovništvo (50,80 %). U dobnoj strukturi po
petogodištima muško stanovništvo brojnije je u dobi od 0-24. godina, dok je u svim
ostalim dobnim grupama brojnije žensko stanovništvo, izuzimajući petogodišnju dobnu
grupu od 45-49. godina. Koeficijent maskuliniteta u općini Tuzla je u dobi 0-24. godina
bio iznad 1.000, dok je koeficijent feminiteta bio iznad 1.000 u dobi 25-65. i više
godina, sa izuzetkom dobne grupe 45-49. (vidjeti prilog br. 3.) Najbrojnija dobna grupa
stanovništva općine Tuzla bila je u dobi 0-4. (15,69%) i 15-19. godina (11,92% od
ukupnog stanovništva), dok su najmanje bile grupe u dobi od 60-64. (1,95%) i 55-59.
godina (2,62 % od ukupnog stanovništva). (vidjeti prilog br. 2.) Također i grafički
prikaz (starosna piramida) nam ovo potvrđuje, a slična situacija je bila i u BiH. (vidjeti
grafikon br. 1. i br. 3.)
Prema popisu stanovništva 1961. godine žensko stanovništvo Tuzle činilo je 50,09
%, a muško 49,91 %. Višak muškog stanovništva javlja se u svim starosnim grupama od
0-34. godine, izuzimajući starosnu grupu 20-24. godine. Od 35-te godine starosti veći je
udio ženskog stanovništva. Specifični koeficijent maskuliniteta od 0-34. godine bio je
152
Dobna struktura stanovništva općine Tuzla u periodu 1953-1991. godine
iznad 1.000, sa izuzetkom dobne grupe 20–24. godine, kada je iznosio 937. Specifični
koeficijenti feminiteta bili su od 35. godine starosti iznad 1.000. O tome pišu Kulenović
S. i Suljić A. (2004.): "Ovakve varijacije u veličini stope maskuliniteta mogu se donekle
objasniti faktorima rađanja i diferencijalnog mortaliteta prema polu, a i uticajem
migracionog faktora i njegovog djelovanja na spolnu strukturu, jer treba imati u vidu da
je na području općine Tuzla 1961. godine bilo svega 64,1% domicilnog stanovništva. "
Najbrojnije petogodišnje dobne grupe bile su od 0-4. (14,38%) i 5-9. godina (13,48%), a
najmanje 60-64. (2,62%) i 65 i više godina (2,62% od ukupnog stanovništva općine).
Popisom stanovništva 1971. godine žensko stanovištvo Tuzle činilo je 50,70 %, a
muško 49,30 %. U dobnoj strukturi po petogodištima muško stanovništvo je brojnije u
dobi od 0-19. godina, dok je u svim ostalim petogodišnjim dobnim grupama brojnije
žensko stanovništvo, izuzimajući petogodišnje dobne grupe 35-39. i 40-44. godine.
Specifični koeficijent maskuliniteta od 0-19. godine starosti bio je iznad 1.000.
Specifični koeficijenti feminiteta su bili od 20. godine starosti iznad 1.000, izuzimajući
dobne grupe 35-39. (943,35) i 40-44. godine (952,74). Najbrojnije petogodišnje dobne
grupe bile su od 10-14. (11,90%) i 5-9. godina (11,81% od ukupnog stanovništva), dok
je najmanje bilo u dobnoj grupi od 60-64. (2, 28%) i 50-54. (2,57%). Bitno se smanjio
procenat stanovništva od 0-4. godine zbog smanjenog nataliteta, dok se povećao
procenat ostalih petogodišnjih dobnih grupa u odnosu na prethodne popise.
Veći broj ženskog nad muškim stanovništvom općine Tuzla ustanovljen je i
popisom stanovništva 1981. godine (61.642 ili 50,64% ženskog i 60.075 ili 49,36%
muškog stanovništva). Prema ovom popisu višak muškog stanovništva javlja se u svim
petogodišnjim dobnim grupama do 29. godine, dok od 30-te godine prevladava žensko
stanovništvo, izuzev petogodišnje dobne grupe 45-49. godina u kojoj prevladava muško
stanovništvo. Specifični koeficijent maskuliniteta od 0-29. godine starosti bio je iznad
1.000, dok su specifični koeficijenti feminiteta bili od 30. godine starosti iznad 1.000,
izuzimajući dobne grupe 45-49. godina starosti. Najbrojnije petogodišnje dobne grupe
bile su od 15-19. (10,59%) i 20-24. (10,40%), a najmanje su bile 60-64. (1,96%) i 55-
59. (3,83%).
Veći broj ženskog u odnosu na muško stanovništvo općine Tuzla zabilježen je i
popisom iz 1991. godine (66.804 ili 50,76% ženskog i 64.814 ili 49 24 % muškog
stanovništva). Muško stanovništvo je bilo u većini u svim petogodišnjim dobnim
grupama do 24. godine, dok je žensko stanovništvo bilo brojnije u dobnim grupama od
25. godina, izuzev dobnih grupa 30-34. i 35-39. godine starosti, kada je broj muškog
stanovništva bio veći. Specifični koeficijent maskuliniteta od 0-24. godine starosti bio je
iznad 1.000, dok su specifični koeficijenti feminiteta bili od 25. godine starosti iznad
1.000, izuzimajući dobne grupe od 30-34. (993,17) i 35-39 godine (991,83). Najbrojnije
grupe po petogodištima bile su od 25-29. godina (9,04%) i 30-34. (8,87%), a najmanje
su bile 60-64. (4,51%) i 45-49. (5,24%). (vidjeti grafikon br. 2.) Slična situacija je bila i
u ukupnom stanovništvu BiH. (vidjeti grafikon br. 4.)
153
Grafikon br. 1.: Spolno-dobna struktura stanovništva općine Tuzla 1953. godine u
procentima (%)
60-64
50-54.
40-44.
30-34.
20-24.
10-14.
0-4.
8 6 4 2 0 2 4 6 8
muško žensko
Grafikon br. 2.: Spolno-dobna struktura stanovništva općine Tuzla 1991. godine u
procentima (%)
60-64
50-54.
40-44.
30-34.
20-24.
10-14.
0-4.
6 4 2 0 2 4 6
muško žensko
Grafikon br. 3.: Spolno-dobna struktura stanovništva Bosne i Hercegovine 1953. godine
u procentima (%)
75 i
60-64.
45-49.
30-34.
15-19.
0-4.
10 5 0 5 10
muško žensko
154
Grafikon br. 4.: Spolno-dobna struktura stanovništva Bosne i Hercegovine 1991. godine
u procentima (%)
70-74.
55-59.
40-44.
25-29.
10-14.
6 4 2 0 2 4 6
muško žensko
U okviru dobne strukture stanovništva analizirani su važniji tipovi dobne strukture

stanovništva općine Tuzla i Bosne i Hercegovine u periodu 1953-1991. godine. (vidjeti
tabelu br. 1. i br. 2.) Kontingentu mladog stanovništva općine Tuzla prema popisu
stanovništva iz 1953. godine, pripadalo 48,84% stanovništva (u BiH 50,2%). Zrelo
stanovništvo je obuhvatalo 46,31% od ukupnog stanovništva (u BiH 44,54%), a staro
4,83% (u BiH 5,22%). Popis 1961. godine pokazuje je da je kontingent mladog
stanovništva u općini Tuzla smanjen na 45,95% (u BiH 46,65%), dok je kontingent
zrelog stanovništva povećan i iznosio je 49,19% (u BiH 47,32%). Popis 1971. godine ne
pokazuje značajnije promjene u dobnoj strukturi stanovništva: mlado 44,09% (u BiH
45,42%), zrelo 49,77 % (u BiH 46,49%) i staro 5,64% (u BiH 7,72%). Popisom 1981.
godine utvrđene su značajne promjene koje pokazuju smanjenje mladog stanovništva na
35,01% (u BiH 38,1%), a povećanje kontingenta zrelog stanovništva na 58,31 % (u BiH
53,48%) i starog stanovništva na 6,34% (u BiH 8,26%). Tendencija starenja
stanovništva je nastavljena, što pokazuju podaci popisa 1991. godine. Tada je mlado
stanovništvo obuhvatalo svega 28,99% od ukupnog stanovništva općine (u BiH
31,69%), dok je zrelo obuhvatalo 58,19% (u BiH 54,93%), a staro 10,13% (u BiH
11,04%) od ukupnog stanovništva. (vidjeti grafikon br. 5. i br. 6.) Prema raspoloživim
podacima Federalnog zavoda za statistiku, stanje 31.12.2004. godine dobna struktura
stanovništva općine Tuzla izgleda ovako: 0-14.: 19.688 ili 14,9%, 15-64.: 98.440 ili
74,6% i preko 65 godina 13.791 ili 10,5% (ukupno 131.919).
Tabela br. 1.: Promjene u veličini glavnih dobnih grupa stanovništva općine Tuzla u
periodu 1953-1991. godine
Godine 1953. 1961 1971 1981 1991
Ukupno 62.525 82.439 107.293 121.717 131.618
% 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00
0-19 30.538 37.879 47.304 42.618 38.156
% 48,84 45,95 44,09 35,01 28,99
20-59 28.961 40.549 53.403 70.973 76.584
% 46,31 49,19 49,77 58,31 58,19
60 i više 3.026 3.944 6.056 7.722 13.331
% 4,83 4,78 5,64 6,34 10,13
nepoznato … 67 530 404 3.547
% … 0,08 0,49 0,33 2,69
155
Tabela br. 2.: Promjene u veličini glavnih dobnih grupa stanovništva Bosne i
Hercegovine u periodu 1953-1991. godine
Godine 1953. 1961 1971 1981 1991
Ukupno 2.847.459 3277948 3746111 4124256 4377033
% 100 100 100 100 100
0-19 1.429.541 1529011 1701756 1567425 1387399
% 50,2 46,65 45,42 38,01 31,69
20-59 1.268.332 1812870 2030872 2500931 2766014
% 44,54 47,32 46,49 53,48 54,93
60 i više 148.855 196050 289070 340497 483012
% 5,22 5,98 7,72 8,26 11,04
nepoznato 11 2066 14223 9907 102462
% 0 0,06 0,38 0,24 2,34
Grafikon br. 5.: Promjene u veličini glavnih dobnih grupa stanovništva općine Tuzla u
periodu 1953-1991. godine u procentima (%)
70 58,3 58,2
60 49,8
48,846,3 4649,2 44,1
50
40 35
29
30
20 10,1
4,8 4,8 5,6 6,3
10
0
1953. 1961 1971 1981 1991
0-19 20-59 60 i više
Grafikon br. 6.: Promjene u veličini glavnih dobnih grupa stanovništva Bosne i
Hercegovine u periodu 1953-1991. godine u procentima (%)
60 54,9
53,5
50,2
50 46,747,3 45,4 46,5
44,5
38
40
31,7
30
20
11
7,7 8,3
10 5,2 5,9
0
1953. 1961 1971 1981 1991
0-19 20-59 60 i više
156
Zaključak
Na osnovu navedenih podataka možemo reći da je stanovništvo općine Tuzla i
BiH u periodu 1953-1991. godine prešlo put od mladog (ekspanzivnog ili progresivnog)
tipa stanovništva u 1953. godini do zrelog (stacioniranog ili stagnantnog) tipa
stanovništva u 1991. godini. Ovo se najbolje može vidjeti po udjelu velikih starosnih
grupa u ukupnom stanovništvu općine u promatranom periodu. Došlo je do porasta
starijeg (60 i više godina) i zrelog stanovništva (20-59. godina), a opadanje udjela
mladog (0-19.) stanovništva. Na osnovu ovih podataka možemo zaključiti da su se
desile velike promjene u starosnoj strukturi stanovništva u odnosu na 1991. godinu.
Osnovni uzrok demografskog procesa starenja stanovništva je opadanje nataliteta i
fertiliteta, a i mortalitet neposredno utiče na proces starenja stanovništva.
Literatura i izvori:
Literatura:
1. Breznik Dušan: Demografija – Analiza, metodi i modeli, Naučna knjiga,

Beograd, 1980.
2. Breznik Dušan, Rašević Miroslav: Razmatranja o populacionoj politici u
Jugoslaviji, Stanovništvo, Broj 1-2., Godina X, Beograd, 1972., str. 5-13.
3. Friganović Mladen: Demogeografija – Stanovništvo svijeta, Školska knjiga,
Zagreb, 1990.
4. Kulenović Salih, Suljić Alija: Spolno-dobna struktura stanovništva općine
Tuzla u periodu 1961.-1991. godine, Zbornik radova Prirodno-matematičkog
fakulteta, Godina I, Broj 1., Univerzitet u Tuzli, “Selimpex” Srebrenik, 2004.,
str.163-172.
5. Wertheimer – Baletić Alica: Demografija – Stanovništvo i ekonomski razvitak,
Zagreb, 1982.
Izvori:
1. Popis stanovništva 1953., Starost, pismenost i narodnost, Podaci za opštine

prema upravnoj podeli u 1953. godini, Knjiga XI, SZS, Beograd, 1960.
2. Popis stanovništva 1953., Vitalna i etnička obeležja, Knjiga I, SZS, Beograd,
1959.
3. Popis stanovništva 1961., Pol i starost, Rezultati za naselja, Knjiga XI, SZS,
Beograd, 1965.
4. Popis stanovništva 1961., Vitalna, etnička i migraciona obeležja, Rezultati za
opštine, Knjiga VI, SZS, Beograd, 1967.
5. Popis stanovništva i stanova 1971., Stanovništvo, Pol i starost, 1 Deo, Rezultati
po naseljima i opštinama, SZS, Beograd, 1973.
6. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 1981., Stanovništvo po naseljenim
mjestima, Statistički bilten, br. 111., RSZ, Sarajevo, 1983.
7. Popis stanovništva, domaćinstava/kućanstava, stanova i poljoprivrednih
gazdinstava 1991., Stanovništvo po naseljenim mjestima, Statistički bilten, br.
257., FZS, Sarajevo, 1998.
8. Kanton u brojkama, FZS, Sarajevo, 2005.
9. Jahić Edin: Demogeografske promjene u općini Tuzla od 1879. do 2005.
godine, Magistarski rad, Univerzitet u Tuzli, Prirodno-matematički fakultet,
Odsjek za geografiju, Tuzla, 2006.
157
Prilog br. 1.
Tabela br. 3.: Spolno-dobna struktura stanovništva općine Tuzla po petogodištima prema popisima 1953., 1961., 1971., 1981., 1991. godine
Godina 1953. 1961. 1971. 1981. 1991.

Starost svega muško žensko svega muško žensko Svega muško žensko svega muško žensko svega muško žensko
0-4 9.814 4.981 4.833 11.857 6.052 5.805 9.659 4.926 4.733 10.161 5.212 4.949 8.875 4.560 4.315
5-9. 6.563 3.303. 3.260. 11.111 5.696 5.416 12.675 6.436 6.239 9.682 4.873 4.809 9.846 5.037 4.809
10-14. 6.705 3.408. 3.297. 8.627 4.352 4.275 12.771 6.522 6.249 9.880 5.050 4.830 9.863 5.067 4.796
15-19. 7.456 3.875 3.581. 6.284 3.166 3.118 12.199 6.143 6.056 12.895 6.566 6.329 9.572 4.843 4.729
20-24. 7.059 3.533 3.526 8.073 3.907 4.166 9.420 4.617 4.803 12.657 6.401 6.256 9.390 4.756 4.634
25-29. 5.809 2.689 3.120 8.782 4.589 4.193 7.222 3.394 3.828 11.807 5.925 5.882 11.898 5.931 5.967
30-34. 3.679 1.652 2.027 7.584 4.009 3.575 9.404 4.585 4.819 9.434 4.650 4.784 11.668 5.854 5.814
35-39. 2.615 1.191 1.424 5.214 2.458 2.756 9.188 4.727 4.461 7.378 3.539 3.839 11.461 5.754 5.707
40-44. 3.108 1.541 1.567 2.802 1.333 1.469 7.561 3.872 3.689 9.182 4.454 4.728 9.023 4.403 4.620
45-49. 2.771 1.402 1.369 3.002 1.402 1.600 5.057 2.313 2.744 8.781 4.477 4.304 6.905 3.280 3.625
50-54. 2.281 1.132 1.149 2.771 1.363 1.408 2.756 1.208 1.548 7.070 3.528 3.542 8.386 4.004 4.382
55-59. 1.639 792. 847. 2.321 1.124 1.197 2.795 1.236 1.559 4.664 2.043 2.621 7.853 3.877 3.976
60-64. 1.225 552. 673. 1.785 803. 982. 2.448 1.128 1.320 2.389 977. 1.412 5.937 2.827 3.110
65 i više 1.801 711. 1.090 2.159 858. 1.301 3.608 1491 2.117 5.333 2.171 3.162 7.394 2.845 4.594
Nepoznato … … … 67. 35. 32. 530. 276. 254. 404. 209. 195. 3.547 1.776 1.771
UKUPNO 62.525 30.762 31.763 82.439 41.146 41.293 107.293 52.874 54.419 121.717 60.075 61.642 131.618 64.814 66.804
Izvor: Popis stanovništva 1953., Starost, pismenost i narodnost, Podaci za opštine prema upravnoj podeli u 1953. godini, Knjiga XI, SZS, Beograd,
1960., Popis stanovništva 1953., Vitalna i etnička obeležja, Knjiga I, SZS, Beograd, 1959., Popis stanovništva 1961., Pol i starost, Rezultati za
naselja, Knjiga XI, SZS, Beograd, 1965., Popis stanovništva 1961., Vitalna, etnička i migraciona obeležja, Rezultati za opštine, Knjiga VI, SZS,
Beograd, 1967.,Popis stanovništva i stanova 1971., Stanovništvo, Pol i starost, 1 Deo, Rezultati po naseljima i opštinama, SZS, Beograd, 1973.,
Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 1981., Stanovništvo po naseljenim mjestima, Statistički bilten, br. 111., RSZ, Sarajevo, 1983., Popis
stanovništva, domaćinstava/kućanstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991., Stanovništvo po naseljenim mjestima, Statistički bilten, br.
257., FZS, Sarajevo, 1998.
Prilog br. 2.
Tabela br. 4.: Spolno-dobna struktura stanovništva općine Tuzla po petogodištima prema popisima 1953., 1961., 1971., 1981., 1991. godine u
procentima
Godina 1953 1961. 1971. 1981. 1991.

Starost svega muško žensko svega muško žensko svega muško žensko svega muško žensko svega muško žensko
0-4. 15,69 7,96 7,72 14,38 7,34 7,04 9,00 4,59 4,41 8,35 4,28 4,07 6,74 3,46 3,28
5-9. 10,49 5,28 5,21 13,48 6,91 6,57 11,81 6,00 5,81 7,95 4,00 3,95 7,48 3,83 3,65
10-14. 10,72 5,45 5,27 10,47 5,28 5,19 11,90 6,08 5,82 8,12 4,15 3,97 7,49 3,85 3,64
15-19. 11,92 6,19 5,72 7,62 3,84 3,78 11,37 5,73 5,64 10,59 5,39 5,20 7,27 3,68 3,59
20-24. 11,28 5,65 5,63 9,79 4,74 5,05 8,80 4,30 4,50 10,40 5,26 5,14 7,13 3,61 3,52
25-29. 9,29 4,30 4,99 10,66 5,57 5,09 6,73 3,16 3,57 9,70 4,87 4,83 9,04 4,51 4,53
30-34. 5,88 2,64 3,24 9,20 4,86 4,30 8,80 4,30 4,50 7,75 3,82 3,93 8,87 4,45 4,42
35-39. 4,18 1,90 2,27 6,32 2,98 3,34 8,60 4,41 4,16 6,06 2,91 3,15 8,71 4,37 4,34
40-44. 4,97 2,46 2,50 3,40 1,62 1,78 7,04 3,60 3,44 7,54 3,66 3,88 6,86 3,35 3,51
45-49. 4,43 2,24 2,18 3,64 1,70 1,94 4,72 2,16 2,56 7,22 3,68 3,54 5,24 2,49 2,75
50-54. 3,64 1,81 1,83 3,36 1,65 1,71 2,57 1,13 1,44 5,81 2,90 2,91 6,37 3,04 3,33
55-59. 2,62 1,26 1,35 2,81 1,36 1,45 2,60 1,15 1,45 3,83 1,68 2,15 5,97 2,95 3,02
60-64 1,95 0,88 1,07 2,16 0,97 1,19 2,28 1,05 1,23 1,96 0,80 1,16 4,51 2,15 2,36
65 i više 2,88 1,13 1,74 2,62 1,04 1,58 3,40 1,39 1,97 4,38 1,78 2,60 5,62 2,16 3,46
Nepoznato … … … 0,08 0,04 0,04 0,50 0,26 0,24 0,33 0,17 0,16 2,70 1,35 1,35
UKUPNO 100,00 49,19 50,80 100,00 49,91 50,09 100,00 49,30 50.70 100,00 49,36 50,64 100,00 49,24 50,76
Izvor: Samostalna izračunavanja na bazi popisnih podataka
Prilog br. 3.
Tabela br. 5.: Specifični koeficijenti maskuliniteta i feminiteta, po petogodištima, u općini Tuzla prema popisima 1953., 1961., 1971., 1981., 1991.
godine
Godina 1953. 1961. 1971. 1981. 1991.

Maskulinitet Feminitet Maskulinitet Feminitet Maskulinitet Feminitet Maskulinitet Feminitet Maskulinitet Feminitet
Ukupno 966,12 1035,05 996,44 1003,6 971,61 1029,2 974,58 1026,1 970,21 1030,7
0-4. 1030,62 970,28 1042,5 959,19 1040,8 960,82 1053,1 949,54 1056,8 946,27
5-9. 1013,19. 986.98 1051,5 951,01 1031,6 969,39 1013,3 986,87 1047,4 954,73
10-14. 1033,66. 967,42. 1018,0 982,31 1043,7 958,14 1045,5 956,44 1056,5 946,52
15-19. 1082,09 924,12 1015,4 984,84 1014,4 958,84 1037,4 963,9 1024,1 976,46
20-24. 1001,98 998,01 937,83 1066,3 961,27 1040,3 1023,2 977,35 1026,3 974,35
25-29. 861,85 1160,28 1094,4 913,71 886,62 1127,9 1007,3 992,74 993,97 1006,1
30-34. 814,99 1226,99 1121,4 891,74 951,44 1051,0 971,99 1028,8 1006,9 993,17
35-39. 836,37 1195,63 891,87 1121,2 1059,6 943,73 921,85 1084,8 1008,2 991,83
40-44. 983,4 1016,87 907,42 1102,0 1049,6 952,74 942,05 1061,5 953,03 1049,3
45-49. 1024,1 976,46 876,25 1141,2 842,93 1186,3 1040,2 961,36 904,84 1105,2
50-54. 985,2 1015,01 968,04 1033,0 780,36 1281,5 996,05 1004,0 913,74 1094,4
55-59. 935,06 1069,44 939,01 1064,9 792,82 1261,3 779,47 1292,9 975,1 1025,5
60-64. 820,2 1219,2 817,72 1222,9 854,55 1170,2 691,93 1445,2 909,0 1100,1
65 i više 652,19 1522,05 656,49 1516,3 704,3 1419,9 686,59 1456,5 625,41 1598,9
Izvor: Samostalna izračunavanja na bazi popisnih podataka
NEKE ANTROPOGEOGRAFSKE ODLIKE NASELJA URISIĆI
SOME ANTHROPOGEOGRAPHICAL FEATURES OF URISIĆI SETTLEMENT
Dr. Alija Suljić, docent, Prirodno - matematički fakultet, Univerzitet u Tuzli
Abstrakt
U ovom radu prikazane su osnovne geografske, prije svega, antropogeografske
karakteristike naselja Urisići. U prvom dijelu ovog rada analiziran je geografski,
odnosno topografski položaj naselja, zatim razvoj naseljenosti u srednjem vijeku
(nekropole stećaka), kao i razvoj stanovništva ovog naselja krajem 19. i početkom 20.
vijeka. U drugom dijelu rada prikazane su familije, broj porodica i broj domaćinstava,
koje su živjele u ovom naselju do 1991. godine, kao i stradanje osoba, članova pojedinih
familija, u toku agresije i genocida u Srebrenici, jula 1995. godine.
Ključne riječi: Srebrenica, Urisići, historijski razvoj, antropogeografski razvoj,
Bošnjaci, rat, agresija, genocid, porodice, hudovice, djeca siročad, raseljena i prognana
lica, povratak.
Abstract
In this paper are presented basic geographical, before all, anthropogeographical
characteristics of Urisići settlement. In the first part of this paper is analyzed
geographical, that is topographical site of settlement, development of population density
in middle age (necropolis of tomb-stones) and population development of this
settlement at the end of 19th and the beginning of the 20th century. In the second part of
paper are showed families, number of families and number of family members who
lived in this settlement until 1991 and sufferings of people, members of family during
the aggression and genocide in Srebrenica in July 1995.
Key words: Srebrenica, Urisići, historical development, anthropogeographical
development, war, aggression, genocide, families, widows, orphans, displaced and
persecuted persons, the return.
A. Suljić
1. Opće geografske karakteristike

Naselje Urisići smješteno je u južnom dijelu općine Srebrenica, nedaleko od
vodne akumulacije jezera Perućac na rijeci Drini. Od grada Srebrenice udaljeno je oko
27 kilometara. Glavni dio ovog naselja, topografski gledano, smješten je u donjem
dijelu istočne padine gorske kose Glize, odnosno na pedimentima ove gore (oko 420
m.n.v.). S obzirom da se radi o naselju razbijenog tipa u čiji sastav ulaze i zaseoci:
Porobići (450 m.n.v.), Mujići (620 m.n.v.) i Greben (720 m.n.v.), možemo konstatirati
da je ovo naselje, u odnosu na hipsometrijske i orografske karakteristike - brdsko-
planinskog tipa. Relativna visina između najnižih i najviših dijelova naselja kreće se
između 170 i 270 metara.
Površinska hidrografija slabo je razvijena, što je uvjetovano općim klimatskih
karakteristikama koje vladaju nad ovim područjem – manje od 800 mm kišnog taloga u
toku godine, kao i geološko-geomorfološkim sklopom terena. U blizini naselja nalazi se
manji vodotok po imenu Rijeka u koji se slijevaju sve vode sa okolnog terena, kao i
manji broj potočića bujičarskog karaktera. U okolini naselja postoji veći broj izvora
pitke vode, male izdašnosti, koje je stanovništvo koristilo za vodosnabdijevanje .
Površina katastarske općine Urisići iznosi oko 2,9 km2, a od toga je 74,4%
privatno vlasništvo. Poljoprivredno zemljište zahvata 59%, a obradivo 46,7% od ukupne
površine katastarske općine. Oko 41% površine katastarske općine bilo je pokriveno
šumom, od toga je 52% privatno vlasništvo. Gustina naseljenosti na području
katastarske općine Urisići iznosila je u 1991. godini 115 stan./ km2, što je iznad
općinskog prosjeka. 1
Urisići, 2006. Glavni dio naselja
Nema podataka o naselju Urisići u starijim historijskim izvorima, tako da nam i

sam toponim (domicilionim – ime naselja) nije poznat. Vjerovatno je ime naselja
1
FAO projekat, općina Srebrenica, 2004.
162
Neke antropogeografske odlike naselja Urisići
nastalo od turske riječi urija. 2 Ovo ime davalo se uglavnom livadama ili pašnjacima koji
su se nalazila blizu rijeke, što je slučaj i sa Urisićima.
U ovom se naselju nalaze nekropole
sa više od 200 stećaka 3 (u blizini Urisića i
Grebena) koje su nastale u srednjem
vijeku, najkasnije u 15 stoljeću, iz čega
možemo zaključiti da je područje ovog
naselja bilo nastanjeno u srednjem vijeku,
ili još i prije. 4 Veća nekropola (preko 100
stećaka) nalazi se u dolini Rijeke na
njenoj lijevoj obali. U blizini te nekropole
stećaka smješteno je lokalno muslimansko
mezarlje u kojem su, dijelom, očuvani
nadgrobni spomenici koji potiču još iz 16.
vijeka. Druga nekropola, sa oko 15
stećaka, uglavnom sanduka, nalazi se na
lokalitetu Liješće, južno od Urisića na
udaljenosti od 400 metara. To nam
svakako govori da je tu živjelo bošnjačko
stanovništvo koje je pripadalo Bosanskoj
crkvi (Bogumilima), a koje je već na
početku osmanske okupacije Bosne
prihvatilo vjeru osvajača - islam. Treća
nekropola (79 stećaka) nalazi se
sjeveroistočno od Urisića, u zaseoku Rimska stela - Urisići, 2008.
Greben.
Nekropola stećaka u Urisićima, 2006.
2
Örü, ùrija – pašnjak, livada ili mera, meraja. Vidi: Škaljić, A.: Turcizmi u srpsko-hrvatskom
jeziku, „Svjetlost“, Sarajevo, 1966.,str. 633.
3
Dio stećaka u selu Urisići koji se nalaze neposredno uz lokalni vodotok Rijeka, zatim u Liješću
i Zobištu, nisu evidentirani u djelu Š. Bešlagića: „Stećci - kataloško topografski pregled...“
Najčešći oblik stećka je sanduk.
4
Na lokalitetu Ravne, sjeverno od naselja Urisići, nađena je stela sa uklesanom glavom Rimskog
plemića. Djelimično je oštećena jer su je mještani prije agresije na RBiH koristili kao menjik.
163
A. Suljić
2. Stanovništvo Urisića u periodu 1879.-1991. godine.

Stanovništvo naselja Urisići u periodu 1879.-1991. godine je ukupno poraslo za
209%, što je manje od ukupnog rasta stanovništva općine Srebrenica (272,7%), u istom
periodu. 5 Naselje je bilo bošnjačko. U periodu 1895.-1991. godine broj domaćinstava
ovog naselja povećao se za 214%, a prosječna veličina domaćinstava neznatno se
povećala, tj. sa 5,0 članova (u 1895. g.) na 5,3 člana (u 1991. g.). Ukupan broju kuća
(stanova) u periodu 1879.-1991. godine, povećao se za 295,8%, tj. gotovo 3 puta (tabela
1), (Suljić, 2006:319).
Poljoprivredno obilježje zadržala je većina stanovništva Urisića sve do 80-ih
godina 20. vijeka. Tako je, na primjer, prema popisu stanovništva 1981. godine, u ovom
naselju udio poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu iznosio 51%, a udio aktivnog
poljoprivrednog u ukupnom aktivnom stanovništvu iznosio je 58% (Suljić, 2006:320).
Nakon deset godina, tj. 1991. godine, došlo je do značajne promjene u ekonomskoj
strukturi stanovništva ovog naselja. Od ukupno 71. privredno aktivne osobe,
poljoprivredom su se bavile 23 osobe, ili 32,4% od ukupnog aktivnog stanovništva
Urisića. Ostalo aktivno stanovništvo bilo je uposleno u sljedećim djelatnostima:
građevinarstvo – 29 osoba, industrija i rudarstvo – 11 osoba, šumarstvo – 5 osoba,
saobraćaj – 1 osoba i trgovina, takođe 1 osoba. Kod jedne privredno aktivne osobe iz
ovog naselja nije bila poznata djelatnost. 6
Tabela 1. Kretanje broja stanovnika, domaćinstava i kuća (stanova) u naselju Urisići u periodu
1879.-1991. godine.
Broj
Nacionalnost Domaćinstva
Godina stanovnika Indeks rasta Broj kuća
popisa (1879=100) (stanova) prosječna
svega muški Bošnjaci Srbi Ostali broj
veličina
1879. 156 85 100 156 – – 24 – –
1885. 175 86 112,2 175 – – 31 – –
1895. 145 72 92,9 145 – – 23 29 5,0
1910. 121 72 77,6 121 – – 26 24 5,0
1921. 105 54 67,3 105 – – – 22 4,8
1948. 185 94 118,6 – – – – 31 6,0
1953. 206 104 132,1 – – – – 31 6,6
1961. 226 119 144,9 224 1 1 – 39 5,8
1971. 253 141 162,2 252 – 1 42 42 6,0
1981. 297 166 190,4 291 – 6 60 56 5,3
1991. 327 185 209,6 327 – – 71 62 5,3
Izvor: Popisi stanovništva BiH (1879., 1885., 1895., 1910., 1921., 1948., 1953., 1961., 1971., 1981. i
1991. godine).
Stepen pismenosti i obrazovanosti stanovništva naselja Urisići stalno se

povećavao poslije Drugog svjetskog rata. Tako je, na primjer, u 1953. godini bilo 70%
nepismenog stanovništva u ukupnom stanovništvu starijem od 10 godina 7 , a 38 godina
5
Napominjemo da su metodološka načela popisa stanovništva BiH za vrijeme austrougarske
uprave, Kraljevine Jugoslavije i socijalističke Jugoslavije bila različita. To se posebno odnosi
na načelo prisutnog (austrougarski i popis u K. Jugoslaviji) i stalnog stanovništva (svi popisi u
bivšoj SFRJ). I pored toga podaci se mogu uslovno upoređivati jer je ovo naselje bilo gotovo
stoprocentno agrarno, do 60.-tih godina 20. vijeka, tako da nije bilo privremenog ili sezonskog
napuštanja ovog naselja od strane privredno aktivnog stanovništva.
6
Popis 1991. Dokumentacija FZS, Sarajevo, 2008.
7
Popis 1953., knjiga XIV, str. 457.
164
kasnije, tj. 1991. godine, bilo je 15,6% nepismeni osoba, uglavnom žena, u stanovništvu
starom 10 i više godina. 8
Pored pismenosti, rastao je i stepen obrazovanosti stanovništva Urisića. Primjera
radi, navest ćemo, odnosno uporedit ćemo, uslovno, podatke o obrazovanosti
stanovništva ovog naselja iz popisa 1961. i 1991. godine. U 1961. godini bilo je 150
osoba starih 10 i više godina, među kojima i 36 osoba koje su završile četverogodišnju
osnovnu školu (ili 24%), kao i 1 osoba koja je završila osmogodišnju osnovnu školu.
Trideset godina kasnije, tj. 1991. godine, u naselju je bilo ukupno 256 osoba starih 10 i
više godina, među kojima i 56 osoba koje su završile osmogodišnju osnovnu školu (ili
21,9%). Neku od srednji škola završilo je 18 osoba iz ovog naselja. Istina, radi različite
metodologije ova dva popisa stanovništva u bivšoj Jugoslaviji, rezultate popisa moguće
je samo djelimično upoređivati. 9
3. Bošnjačke familije Urisića, njihovo porijeklo i stradanje tokom agresije i

genocida 1992-1995. godine.
Prema posljednjem popisu stanovništva u ex-Jugoslaviji, tj. 1991. godine, u ovom
naselju bilo je 327 stanovnika (od toga 185 osoba muškog spola), što je za 10% više u
odnosu na popis 1981. godine. Svi stanovnici ovog naselja, uključujući i jednu osobu
koja se izjasnila kao Jugosloven, bili su bošnjačke nacionalnosti. Stanovništvo naselja
Urisići u periodu 1948.-1991. godine poraslo je za 77,0%. Broj domaćinstava povećao
se na 62 ili za 10,7% više u odnosu na prethodni popis. Prosječna veličina domaćinstva
iznosila je 5,3 člana. U naselju je bila 71 kuća (stan) koje su uništene u toku srpsko-
crnogorske agresije na BiH. Većina stanovništva ovog naselja bila je muškog spola,
odnosno koeficijent maskuliniteta iznosio je 130,3. Mladom stanovništvu pridalo je
45,9%, mlađem sredovječnom – 25,4%, starijem sredovječnom – 17,4%, a starom
stanovništvu pripadalo je 11,3% od ukupnog stanovništva Urisića. Dakle, stanovništvo
ovog naselja s obzirom na dobnu strukturu pripadalo je mladoj, progresivnoj, populaciji.
Prosječna starost stanovništva ovog naselja 1991. godine iznosila je 28,6 godina.
Na području naselja Urisići, prema popisu stanovništva 1991. godine, živjelo je
ukupno 14 familija koje su bile grupisane u 62 domaćinstva, među kojima i 3
neporodična (samačka) domaćinstva. To su sljedeće familije: Efendići, Hrustići,
Ibiševići, Ibrahimovići, Karamehmedovići, Mehmedovići, Memiševići, Mujčići, Mujići,
Porobići, Sinanovići, Siručići, Suljići i Zukići.
U narednom dijelu rada prikazat ćemo stradanje porodica i njihovih članova po
pojedinim familijama.
Efendići – porijeklom su iz Srebrenice, a živjeli su u zaseoku Greben. Bilo je
samo jedno porodično, šesteročlano, domaćinstvo. U toku zločina genocida ubijene su
dvije osobe iz ove porodice – otac (r. 1949.) i sin (r. 1976. g.). Kao posljedica ubistva
8
Popis 1991. Dokumentacija FZS, Sarajevo, 2008.
9
S obzirom da raspolažemo podacima o starosti svakog stanovnika naselja Urisići, pojedinačno prema popisu
1991. godine, mi smo izdvojili kontingent stanovništva koje bio star 10 i više godina. Tako smo,
djelimično, ublažili metodološku razliku između popisa stanovništva iz 1961. i 1991. godine; u prvom
slučaju (popis 1961.) u obzir je uzimana pismenost i školska sprema stanovništva starog 10 i više godina, a
u drugom slučaju (popis 1991. g.) u obzir je uzimana starost 10 i više godina kod nepismenog, odnosno
starost 15 i više godina kod pismenog i obrazovanog stanovništva. Prema popisu stanovništva 1991. godine
u ovom naselju su bile i 74 osobe koje su završile 1-7 razreda osnovne škole; od toga je 67 osoba završilo
4-7 razreda osnovne škole. U obzir je uzeto samo stanovništvo koje je u vrijeme popisa 1991. godine bilo
staro 15 i više godina.
165
A. Suljić
nosioca domaćinstva (glava domaćinstva), jedna žena je ostala hudovica, a jedno dijete
siroče.
Preživjeli članovi ove porodice danas žive u SAD-u (2 člana), Njemačkoj (1 član)
i BiH, općina Lukavac (1 član).
Hrustići – živjeli su u Urisićima, a bila su dva domaćinstva, jedno samačko, koja
su ukupno imala 9 članova. U toku genocida ubijen je nosilac porodičnog domaćinstva
(otac, suprug), rođen 1956. godine, a iza njega je ostala hudovica sa četvero siročadi –
prosječne starosti 12,3 godine.
Preživjeli članovi ove porodice nastanili su se u općinama Federacije Bosne i
Hercegovine, a neki su se iselili u SAD-e.
Ibiševići – porijeklom su iz Višegrada (rodonačelnik doselio u toku II Svjetskog
rata, bježeći ispred četnika), a živjeli su u glavnom dijelu naselja, Urisićima. U toku
genocida ubijen je osnivač ove familije, rođen 1928. godine.
Preživjeli iz ove porodice nastanili su se u Federaciji BiH, jedna osoba se vratila u
Srebrenicu, a neki članovi su u inostranstvu.
Ibrahimovići – živjeli su u Urisićima, a bila su četiri porodična domaćinstva koja
su ukupno brojala 18 članova. Domaćinstva su osnovala tri brata i srednji sin od
najstarijeg brata. Tokom agresije na RBiH, tj. 1993. godine, ubijene su dvije osobe iz
ove familije, amidžić i amidžična. Starija ubijena osoba muškog spola, rođena 1957.
godine, bila je oženjena i imala je troje malodobne djece, prosječne starosti 11,0 godina.
U toku genocida ubijene su dvije osobe muškog spola, dva brata (r. 1974. i 1977. g.),
koji su također braća ranije ubijene ženske osobe. To znači da su iz jedne porodice,
domaćinstvo najmlađeg od tri brata, ubijene tri osobe, tj. dva brata i sestra. Dakle,
ukupno su ubijene 4 osobe iz ove familije, među kojima i jedna djevojka.
Dio preživjelih članova iz ove familije naselio se u općinama FBiH, a dio se iselio
u inostranstvo (Holandija i Irska).
Karamehmedovići – živjeli su u Urisićima, a porijeklom su iz Grujčića, zaseok
Prohića. Bilo je samo jedno porodično domaćinstvo sa šest članova. Tokom agresije na
RBiH niko nije stradao iz ove porodice. Svi članovi ove porodice vratili su se u Urisiće,
poslije 2002. godine.
Mehmedovići – živjeli su u Urisićima, a porijeklom su iz Gladovića (općina
Srebrenica). Bilo je samo jedno porodično domaćinstvo sa dva člana (stariji
supružnici). 10 U toku agresije na BiH (1993.) ubijen je nosilac (suprug) ovog
domaćinstva, a u genocidu ubijen je sin (jedinac) koji je živio u Srebrenici.
Memiševići - živjeli su u Urisićima, a porijeklom su, vjerovatno, iz okoline Užica.
Ova familija brojala je sedam porodičnih domaćinstava koja su ukupno imala 36
članova. Na početku agresije na RBIH ubijena je jedna maloljetna osoba muškog spola,
rođena 1978. godine. U toku genocida ubijene su tri osobe muškog spola, među kojima
otac i sin, prosječne starosti 45,7 godina. Iza ubijenih ostale su tri hudovice i šestero
djece siročadi – prosječne starosti 9,3 godine; jedna hudovica sa četvero, a druga sa
dvoje djece siročadi.
10
Mehmedović (Mehmed) Bajro, r. 1936. godine u Gladovićima, je usvojen od strane daidže –
Hrustić Muje, koji je bio vojni penzioner Austrije, kao pripadnik vojske Austrougarske
monarhije i nije imao djece. Ubijen je 1993. godine u četničkoj zasjedi, na putu prema
Srebrenici.
166
Dio preživjelih iz ove familije (3 osobe) vratio se u Urisiće, a jedan dio se naselio
u općinama FBiH, a ostali su se iselili u neke evropske (Švedska) i prekomorske zemlje
(SAD-e).
Mujčići - živjeli su u Urisićima, a porijeklom su iz Osmača. Bila su četiri
domaćinstva, jedno samačko i tri porodična, sa ukupno 16 članova. U toku genocida
ubijena je jedna mlađa osoba muškog spola (r. 1972. g.), član peteročlanog
domaćinstva. Preživjeli članovi ove familije naselili su se u Lukavcu (FBiH), a neki su
se iselili u SAD-e.
Mujići - živjeli su u zaseocima Mujići i Greben, a bilo je osam porodičnih
domaćinstava koja su ukupno brojala 52 člana. Tokom agresije na RBiH, tj. 1993.
godine, ubijene su dvije osobe iz ove familije; starija muška osoba, r. 1904. i
sredovječna ženska osoba, majka troje malodobne djece, rođena 1948. godine. U toku
genocida ubijeno je 11 osoba muškog spola, iz familije Mujić, prosječne starosti 42,5
godina. Kao posljedica genocida, odnosno masovnog ubijanja muškog stanovništva,
ostalo je 5 žena hudovica (jedna hudovica sa četvero, a druga sa dvoje siročadi) i 9.
djece siročadi, među kojima i troje djece bez oba roditelja. Prosječna starost djece
siročadi bila je 10,4 godine.
Preživjeli članovi porodica iz familije Mujić naselili su se, uglavnom, u općini
Srebrenik, nešto manje u općini Ilijaš i Gračanica, a dio njih iselio se u Austriju,
Francusku, Njemačku i SAD-e. U zaseok Greben vratile su se samo dvije porodice.
Porobići – živjeli su u zaseoku Porobići, a porijeklom su iz okoline gradskog
naselja Dervente. U zaseok Porobići, koji je po njima dobio i ime (antroponim), doselili
su se u drugoj polovini 19. stoljeća. Bilo je 6 porodičnih domaćinstava koja su ukupno
brojala 28 članova. Na početku agresije na RBiH ubijena je mlađa osoba muškog spola,
rođena 1966. godine, a 1994. godine ubijena je starija osoba muškog spola (amidža od
ranije ubijene osobe), rođena 1926. godine. Iza ubijenih ostale su dvije hudovice i dvoje
djece siročadi; djeca od mlađe ubijene osobe. U toku genocida, jula 1995. godine,
ubijeno je 8 osoba muškog spola iz ove familije, među kojima i jedno dijete, prosječne
starosti 40,4 godine. Iza žrtava genocida ostalo je 6 hudovica i 5. djece siročadi –
prosječne starosti 6,0 godina.
Većina preživjelih iz ove familije naselila se na područje Federacije Bosne i
Hercegovine, a dio njih se iselio i izvan granica Bosne i Hercegovine.
Sinanovići – živjeli su u Urisićima, a porijeklom su iz okoline Užica iz kojega su
protjerani tokom 19. stoljeća. Bilo je samo jedno porodično domaćinstvo sa ukupno
devet članova. U toku genocida ubijene su tri osobe muškog spola iz ove porodice (otac
i dva sina), a jedna žena (supruga od nosioca domaćinstva) ostala je hudovica sa jednim
djetetom-siročetom. Samo jedan član iz ove familije, u postratnom periodu zasnovao
vlastitu porodicu, vratio se sa porodicom u ovo naselje, a drugi član iz ove familije,
najstariji sin, iselio se u Austriju.
Siručići – živjeli su u zaseoku Porobići, a porijeklom su iz Voljavice (općina
Bratunac) iz koje su se doselili u prvoj polovini 20. stoljeća. Bilo je jedno porodično
domaćinstvo sa ukupno tri člana. U toku genocida, jula 1995. godine, ubijen je nosilac
domaćinstva (suprug, r. 1940.), a supruga je ostala hudovica.
Suljići - živjeli su u Urisićima, a porijeklom su iz okoline Zenice iz koje su se
doselili sredinom 19. vijeka. Ova familija brojala je 21 domaćinstvo, među kojima i
jedno samačko, koja su ukupno imala 108 članova. Porodice sa ovim prezimenom bile
su najbrojnije i činile su oko 1/3 od ukupno stanovništva naselja Urisići. Tokom agresije
167
A. Suljić
na RBiH ubijeno je 8 osoba iz ove familije, prosječne starosti 24,4 godine, među kojima
i jedna djevojčica i jedan dječak. Iza žrtava agresije ostale su 3 hudovice i 5. djece
siročadi – prosječne starosti 6,4 godine.
U toku genocida ubijena je 21 osoba muškog spola iz ove familije, prosječne
starosti 36,5 godina, među kojima i dvije maloljetne osobe. Kao posljedica masovnog
ubijanja muškog, uglavnom oženjenog stanovništva, ostalo je 15 hudovica i 22 djeteta
siročeta – prosječne starosti 8,7 godina.
Jedna dio porodica iz familije Suljić vratio se u Urisiće, oko 6 porodica sa ukupno
20 članova, a veći dio naselio se u općinama FBiH, kao što su: Ilijaš, Lukavac,
Srebrenik, Sarajevo, Tuzla, Živinice i dr. Dio porodica živi u Brčkom, distriktu BiH, a
dio u općini Bratunac i gradu Srebrenici. Neki od članova ove familije iselili su se iz
Bosne i Hercegovine i nastanili se u Danskoj, Kanadi, SAD-a i dr.
Zukići - živjeli su u zaseoku Greben, a porijeklom su iz susjednog sela Karačići, u
koje su doselili iz Crne Gore. Ova familija brojala je 5 porodičnih domaćinstava koja su
ukupno imala 32 člana. U toku genocida ubijeno je 11 osoba muškog spola iz ove
familije, prosječne starosti 31,2 godine, među kojima i tri maloljetne osobe. Kao
posljedica genocida, odnosno masovnog ubistva osoba muškog spola, uglavnom
oženjenih, ostalo je 7 hudovica i 8. djece siročadi – prosječne starosti 5,0 godina.
U zaseok Greben vratile su se samo tri osobe iz ove familije; dva domaćinstva,
jedno samačko. Ostali preživjeli članovi porodica iz familije Zukić nastanili su se,
većim dijelom, na području općina Federacije BiH (Ilidža, Ilijaš. Sarajevo, Zavidovići i
dr.), a neki su se iselili izvan BiH; Njemačka, SAD-e i dr.
Zaključak
Prema popisu stanovništva 1991. godine u naselju Urisići živjelo je ukupno 14
familija koje su bile grupisane u 62 domaćinstva (3 samačka) koja su ukupno imala 327
članova. To su sljedeće familije: Efendići, Hrustići, Ibiševići, Ibrahimovići,
Karamehmedovići, Mehmedovići, Memiševići, Mujčići, Mujići, Porobići, Sinanovići,
Siručići, Suljići i Zukići.
Tokom agresije na RBiH, u periodu 1992-1993. godine, ubijeno je ukupno 16
osoba iz ovog naselja, prosječne starosti 34,3 godine, među kojima i tri osobe ženskog
spola, kao i tri maloljetne osobe. Iza ubijenih, odnosno žrtava agresije, ostalo je 7
hudovica i 10. djece siročadi – prosječne starosti 7,0 godina.
U toku genocida u „zaštićenoj zoni UN Srebrenica“, jula 1995. godine, ubijeno je
ukupno 65 osoba muškog spola iz ovog naselja, prosječne starosti 37,3 godine, među
kojima i 7 maloljetnih osoba – djece. Kao posljedica masovnog ubistva muškog
stanovništva u toku genocida, ostalo je 40 žena hudovica i 55. djece siročadi – prosječne
starosti 8,7 godina. Dakle, tokom agresije i genocida ukupno je ubijena 81 osoba iz
ovog naselja, ili 25 % od ukupnog prijeratnog stanovništva.
U periodu 2002.–2005 godine, uz pomoć vlade Federacije BiH, kao i drugih
organizacija, obnovljeno je 19 kuća, tj. izgrađene su nove kuće. Do kraja 2005. godine u
naselje Urisići se vratilo 14 domaćinstava koja ukupno broje 40 članova. Više od 70
osoba iz ovog naselja živi izvan Bosne i Hercegovine, uglavnom u SAD-a i zapadnoj
Evropi, a ostali preživjeli iz ovog naselja naselili su se u općinama FBiH.
168
Izvori i literatura
1. Tabela praćenja povratka, urađenih objekata i infrastrukture po MZ, naseljima,
kao i naziv organizacije koje su donirale sredstva, Služba za povratak opštine
Srebrenica, 2006.;
2. FAO projekat, «Inventar stanja zemljišnih resursa u Bosni i Hercegovini u
poslijeratnom periodu» Opština Srebrenica, 2004. (CD-ROM);
3. Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica. Baza podataka o raseljenim
osobama i izbjeglicama, Sarajevo, 2005. (CD-ROM);
4. Odjeljenje za privredu i društvene djelatnosti, općina Srebrenica, 2005. (CD-
ROM);
5. Odsjek za rekonstrukciju i povratak, općina Srebrenica, 2006. (CD-ROM);
6. Popis stanovništva, domaćinstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991.
godine, (dio podataka na CD-ROM-u za općinu Srebrenica);
7. Baza poginuli i nestalih Srebreničana, žrtava agresije i genocida, 1992-1995.
godine (CD-ROM);
8. Razna dokumentacija Federalnog zavoda za statistiku o podacima popisa
stanovništva Bosne i Hercegovine u periodu 1879.-1991. godine;
9. Suljić, A. (2006.): Stanovništvo i naselja općine Srebrenica, Univerzitet u Tuzli,
(doktorska disertacija).
Podaci sa Interneta:
1. Preliminarni spisak nestalih i ubijenih osoba u Srebrenici 1995. godine.

Preuzeto: http://www.srebrenica-zepa.ba/srebrenica/spisak.htm (13.04.2006.)
2. http://www.un.org/icty/bhs/latest/reports.htm (3.3.2006.)
3. Udruženje žena Srebrenice i Žepe, Preliminarni spisak nestalih i ubijenih osoba
u Srebrenici 1995. godine. http://www.srebrenica-
zepa.ba/srebrenica/spisak.htm (22.08.2006.),
4. Vlada RS, Dodataka izvještaju od 11. juna 2004. godine o događajima u i oko
Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. godine,
http://www.vladars.net/pdf/srebr_final_s_l.pdf (22.08.2006.)
169
PRIHVAT BOŠNJAČKIH PROGNANIKA I IZBJEGLICA U TUZLU ZA

VRIJEME RATA 1992.-1995. GODINE – PRILOG PROUČAVANJU PRISILNIH
MIGRACIJA
BOSNIAK REFUGEES AND DISPLACED PERSONS HOSTED IN TUZLA

DURING THE WAR 1992-1995. - ADDITION TO EXAMINATION ON FORCED
MIGRATIONS
Dr. Adib Đozić, vanredni profesor, Filozofski fakultet Univerzitet u Tuzli, Dr. Alija
Suljić, docent, Prirodno-matematički fakultet Univerzitet u Tuzli
Abstrakt
Jedna od najizraženijih posljedica rata protiv bosansko-hercegovačkog
društva i države jeste i problem prognanih i izbjeglih lica. Ova destruktivna posljedica
rata, iako prisutna na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine, najizraženija je bila u
područjima gdje je vršeno etničko čišćenje bošnjačkog stanovništva (područja:
Bosanske Krajine, istočne Hercegovine, Bosanske Posavine, Bosanskog Podrinja i dr.) i
na kraju 1995. g izvršen genocid (Srebrenica).
U proljeće 1992. g. u Tuzlu pristiže veliki broj prognanika i izbjeglica iz svih
krajeva Bosne i Hercegovine. Krajem 1992. g u Tuzli je već boravilo i bilo zbrinuto
50.615 prognanih i izbjeglih lica. Broj prognanih i izbjeglih u Tuzli se svake ratne
godine povećavao, da bi krajem 1995. godine dostigao cifru od 68.349 prognanih i
izbjeglih lica. Od toga u privatnim individualnim objektima bilo je smješteno 62.530 i
objektima kolektivnog smještaja 5.819 lica. Do povećanja broja prognanih u odnosu na
kraj 1994. g dolazi, zbog počinjenog zločina genocida nad Bošnjacima u Srebrenici jula
1995. g.
Ključne riječi: Prognanik, izbjeglica, raseljena osoba, prihvat prognanika, rat,
Tuzla, Bosna i Hercegovina.
Abstract
One of most expressive consequence of the war against BiH society and the state
is the problem of refugees and displaced persons. This destructive consequence of the
war, although visible at the whole area of Bosnia and Herzegovina, is significant at the
areas where ethnical cleaning of Bosnian population has been done (Bosanska Krajina,
Eats Herzegovina, Bosanska Posavina, Bosansko Podrinje ...etc) and finalized with the
genocide in Srebrenica in 1995.
In the spring in 1992 in Tuzle came significant number of refugees and displaced
persons from all the parts of Bosnia and Herzegovina. By the end of 1992. in Tuzla
already have been settled 50.615 refugees and displaced persons. Number of refugees
and displaced persons in Tuzla increased and by the end of 1995 was 68.349. From that
number 62.530 person were settled in private houses and 5.819 persons in collective
capacities. Increasing of the number of refugees and displaced persons was noted by the
end of 1994. and min reason was the genocide at the Bosnian in Srebrenica in July
1995.
Key words: Refugees, displaced person, shelter of refugees and displaced persons,
war, Tuzla, Bosnia i Herzegovina.
A. Đozić, A. Suljić
Uvod
Rat koji je vođen protiv bosansko-hercegovačkog društva i države 1992.-1995.
godine, karakterizira nekoliko specifičnih društveno-historijskih uzroka i društveno-
praktičnih posljedica. Jedna od najizraženijih posljedica rata protiv bosansko-
hercegovačkog društva i države jeste i problem prognanih i izbjeglih lica. Ova
destruktivna posljedica rata, iako prisutna na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine,
najizraženija je bila u područjima gdje je vršeno etničko čišćenje bošnjačkog
stanovništva (područja: Bosanske Krajine, istočne Hercegovine, Bosanske Posavine,
Bosanskog Podrinja i dr.) i na kraju 1995. g izvršen genocid (Srebrenica). Najveći broj
ovih prognanika i izbjeglica, i ne samo njih, svoje privremeno boravište našao je u Tuzli
i okolnim gradovima. Mi ćemo u ovom radu prezentirati najznačajnije podatke o
prihvatu bošnjačkih prognanika i izbjeglica u Tuzlu, ali i ukazati na njihov razmještaj na
području cijelog Tuzlanskog kantona. To je neophodno iz razloga što se slučaj Tuzle ne
može posmatrati izolovano od njezinog prirodnog i kulturno-tradicijskog okruženja.
Istaći ćemo i neke osnovne karakteristike društvene sadržajnosti načina i uslova života
prognanih i izbjeglih u Tuzli. Da bi smo u potpunosti mogli razumjeti cjelokupnost
fenomenologije postavljenog problema, neophodno se prethodno upoznati sa
prijeratnom demografsko-etničkom strukturom stanovništva Sjeveroistočne Bosne, čiji
je administrativni i privredni centar bila, upravo, Tuzla.
I Demografsko-etnička sadržajnost regije sjeveroistočna Bosna 1991. godine

Bosna i Hercegovina
tokom hiljadugodišnje povijesti,
izuzimajući kratkotrajne periode
izvan bosanskih uticaja, kao što
su agresije, razvijala se kao
«prirodna» i skladna, ekonomski,
kulturno, etnički i politički
povezana cjelina vlastitih regija.
S druge strane, pojedinačni
razvoj bosanskohercegovačkih
regija bitno je zavisio od razvoja
Bosne i Hercegovine kao
«organske» cjeline. Regija
sjeveroistočne Bosne (Prilog 1),
ne predstavlja nikakav izuzetak,
naprotiv, predstavlja samo jednu
od bosanskohercegovačkih
regija, čiji je razvoj bitno
uslovljen, između ostalog,
demografskim, ekonomskim,
teritorijalnim i administrativno–upravnim ustrojstvom regije u svim segmentima
organiziranja društva i države.
Sjeveroistočna Bosna je prostor veličine 6820 km2 i čini 13,3% površine Bosne i
Hercegovine. Prema popisu stanovnika 1991. god. ovdje je u 19 opština živjelo 950.808
stanovnika što je činilo 21,8% ukupnog stanovništva Bosne i Hercegovine (tabela 1).
172
Prihvat bošnjačkih prognanika i izbjeglica u Tuzlu za vrijeme rata 1992-1995. godine
Tabela 1. Nacionalna Struktura Stanovništva regije sjeveroistočne Bosne 1991. god. 1

Hrvati Bošnjaci Srbi Jugosloveni Ostali
Opština ukupno
svega % svega % svega % svega % svega %
Bijeljina 33619 40 0,1 21535 64,1 11475 34,1 223 0,7 346 1
Bratunac 96988 492 0,5 30229 31,2 57389 59,2 4426 4,6 4452 4,6
Brčko 87627 22252 25,4 38617 44,1 18128 20,7 5731 6,5 2899 3,3
Gračanica 59134 132 0,2 42599 72 13558 22,9 1530 2,6 1315 2,2
Gradačac 56581 8613 15,2 33856 59,8 11221 19,8 1436 2,5 1455 2,6
Kalesija 41809 35 0,1 33137 79,3 7659 18,3 275 0,7 703 1,7
Kladanj 16070 36 0,2 11621 72,3 3952 34,6 277 1,7 184 1,1
Lopare 32537 1263 3,9 11990 36,9 18243 56,1 583 1,8 458 1,4
Lukavac 57070 2159 3,8 38080 66,7 12169 21,3 3424 6 1238 2,2
Orašje 28367 21308 75,1 1893 6,7 4235 14,9 626 2,2 305 1,1
Srebrenica 36666 38 0,1 27572 75,2 8315 22,7 380 1 361 1
Srebrenik 40896 2752 6,7 30528 74,6 5308 13 1203 2,9 1105 2,7
Šekovići 9629 10 0,1 326 3,4 9030 93,8 129 1,3 134 1,4
Tuzla 131618 20398 15,5 62669 47,6 20271 15,4 21995 16,7 6285 4,8
Ugljevik 25587 56 0,2 10241 40 14468 56,5 290 1,1 532 2,1
Vlasenica 33942 39 0,1 18727 55,2 14359 423 340 1 477 1,4
Zvornik 81295 122 0,2 48102 59,2 30863 38 1248 1,5 960 1,2
Živinice 54783 3976 7,3 44017 80,3 3525 6,4 2130 3,9 1135 2,1
Banovići 26590 550 2,1 19162 72,1 4514 17 1928 7,3 436 1,6
Ukupno 950808 84271 8.9% 524901 55% 268682 28.5% 48174 5% 24780 2.6%
Kompariranjem ovih pokazatelja uočavamo nekoliko značajnih demografskih

karakteristika regije:
 multinacionalna i multikonfesionalna sadržajnost regije odražava multinacionalnu
sadržajnost bosanskohercegovačke države i rezultat je ukupnog društveno –
historijskog razvoja bosanskohercegovačkog društva;
 ova regija je najnaseljenije područje u Bosni i Hercegovini;
 gustoća naseljenosti je neujednačena i kreće se od 49 stan./km2, u općinama
Kladanj i Šekovići do 430 stan./km2, u općini Tuzla;
 regija sjeveroistočne Bosne u odnosu na Bosnu i Hercegovinu u prijeratnom
periodu imala je natprosječnu stopu rasta stanovništva 2 ;
 značajne su razlike u tempu rasta stanovništva među opštinama regije od 0,4% u
Loparama i Šekovićima do 13,9% u Tuzli. Ovako visok tempo rasta Tuzle je
uslovljen prije svega doseljavanjem iz okolnih opština zbog uloge Tuzle kao
privrednog, kulturnog, univerzitetskog, zdravstvenog i administrativnog centra
regije;
 u prijeratnom periodu, pa do 1992. god. regija sjeveroistočne Bosne je emigraciono
područje. Negativni migracioni saldo ove regije zabilježen je u svim međupopisnim
razdobljima od 1953. do 1991. godine. U tom, gotovo četiri decenije dugom
razdoblju, sa područja sjeveroistočne Bosne iselilo se gotovo 135.000 stanovnika.
Najveći negativni saldo migracija, kao posljedica, prije svega privredne
nerazvijenosti i vrlo nepovoljne industrijske strukture, zabilježen je u posljednjem
međupopisnom razdoblju (1981. do 1991. godine ) i to u nivou od 42.189
stanovnika, što predstavlja odliv 42% prirodnog prirasta u tom periodu.» 3
1
Stanovništvo Bosne i Hercegovine. - Nacionalni sastav po naseljima, Državni zavod za
statistiku, Zagreb, 1995.
2
Odnos prosječne stope rasta bosanskohercegovačkog stanovništva i stanovništva regije
sjeveroistočne Bosne u periodu 1948-1961. godine: Sjeveroistočna Bosna – 2,25, Bosna i
Hercegovina – 1,95. Izvor: Popisi stanovništva, SZS, Beograd.
3
M. Klapić: Tuzla kao razvojni centar sjeveroistočne Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla,
2002 god. str. 103.
173
Ovaj «prirodno» uspostavljeni (sedimentirani) sklad međuzavisnosti razvojnih

činilaca prirodnih resursa i predratne društveno - ekonomske, etničko – kulturne,
religijske, socijalne, spolne i starosne strukture stanovništva regije sjeveroistočne Bosne
narušen je ratom protiv bosansko-hercegovačkog društva i države 1992.-1995. godine.
II Progon (etničko čišćenje) nesrpskog stanovništva iz Bosanskog Podrinja i

Bosanske Posavine 1992.-1995. godine
Zbog sve prisutnijih, nekada otvorenih, ali u pravilu perfidno prikrivenih,
pokušaja stereotipnog prikazivanja karaktera rata protiv bosansko-hercegovačkog
društva i države, neophodno je istaći uzroke «dolaska», adekvatniji je izraz bijega od
nasilne smrti prognanih i izbjeglih 4 Bošnjaka u Tuzlu i ostale gradove i sela pod
kontrolom Armije Bosne i Hercegovine. Subjekti izvanbosanskih velikodržavnih
projekata (države, armije, paramilitarne formacije, policije i parapolicijske formacije),
rukovođeni ideologijom „jedna nacija jedna država“ projektirale su, isplanirale,
organizirale i izvele rat protiv bosansko-hercegovačkog društva i države 5 , kako bi
realizirali svoje političke i ideološke ciljeve. Doista, rijetki su živi narodi na planeti koji
su dulje i bezobzirnije «osporavani» u nacionalnom smislu, dezavuirani, kriptoizirana
njihova historija, te zbog toga proganjani i ubijani, kao što je to slučaj sa Bošnjacima.
Nadamo se da će neumoljive društvene činjenice iznesene u ovom radu doprinijeti
dekriptoiziranju, odnosno reafirmaciji znanstvenih činjenica o događajima u Bosni i
Hercegovini, a time i o Tuzli u periodu 1992-1995. godine. Izvanbosanski subjekti
destrukcije bosansko-hercegovačkog društva u proljeće 1992. g. počeli su sa
programima zla (zastrašivanja, progona, ubijanja, klanja, rušenja, paljenja i sl.). »U toku
31. marta/1. aprila 1992. u Bijeljinu je, radeći blisko sa srbijanskim MUP-om, stigao
Arkan sa grupom uniformisanih i dobro opremljenih snaga i počeo sa ubijanjem
bošnjačkih civila.» 6 Počelo je u Bijeljini, a onda su redom, po istom scenariju
nastavljeni progoni i ubijanja i u drugim, ne samo gradovima sjeveroistočne Bosne, već
širom Bosne i Hercegovine. Napadane su po pravilu općine sa većinskim bošnjačkim
4
U kategoriji prinudno migriralog stanovništva neophodno je razlikovati dvije kategorije.
Kriterij za ovakvo klasificiranje jeste razlog (uzrok) zbog koga pojedinac ili grupa napušta,
bježi ili pak biva prognana iz mjesta svog življenja. Izbjeglice su ona kategorija ljudi koji su
svoje mjesto življenja napustili prije izbijanja ratnih sukoba.. U tu kategoriju spadaju i oni
pojedinci i grupe koji su svoja mjesta življenja napustili a da u njima i nije bilo neposrednih
ratnih dejstava. Prognanici su ona kategorija građana koji su ratnim operacijama nasilno
protjerani iz svojih domova, jer su im ono bili porušeni ili zapaljeni tokom ratnih dejstava.
5
O agresiji na Bosnu i Hercegovinu opširnije pogledati u: S. Čekić, Agresija na Republiku Bosnu
i Hercegovinu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava,
Sarajevo, 2004.
6
“Grupe Arkanovaca su zajedno sa Šešeljevcima i pripadnicima JNA, 2. aprila 1992. nastavile sa
zločinima nad Bošnjacima Bijeljine. Tada su Arkanove oružane formacije, nakon izlaska
muslimanskih vjernika iz Sulejmanije džamije, zaklale dva lica naočigled prisutnih, a kad su se
ostali povukli u džamiju za njima je bačeno više bombi, od kojih su svi nastradali. Vođa
Arkanovaca, Željko Ražnatović - Arkan, međunarodni kriminalac, predao je raport komandantu
bijeljinskog garnizona, generalu Praščeviću (koji je na Arkanov raport vojnički uzvratio).
Arkan se grlio sa Biljnom Plavšić dok su sa strane, po ulicama, ležali leševi ubijenih Bošnjaka,
što su zabilježile i TV kamere. Početkom aprila 1992. godine Arkanovi Tigrovi su stigli u
Zvornik, među njima je bio i Arkan.(…). U zauzimanju Zvornika (8.-11. maja); zatim Brčkog
(početkom maja 1992.) i drugih mjesta, gdje Srbi nisu imali većinu, pored jedinica JNA, srpske
Teritorijalne odbrane i drugih srpskih formacija, uključujući i Šešeljevce, učestvovale su i
Arkanove jedinice i ubile mnogo civila.”(S. Čekić, isto, str. 287-288.)
174
stanovništvom, upravo da bi se izvršilo etničko čišćenje 7 prostora od nesrpskog življa.

Nakon pokolja i ubijanja u Bijeljini i Zvorniku, nastavljeno je istim metodama i
sredstvima u Bratuncu, Vlasenici, Srebrenici, Rogatici, Foči, Višegradu i drugim
gradovima. U većini operacija etničkog čišćenja bošnjačkog življa učestvovali su
zajedno JNA (posebno Užički korpus), te razne parapolicijske i paramilitarne grupe 8 ,
koje su također, bile organizirane i opremljene od JNA. Goloruko civilno stanovništvo
nije imalo drugog izbora nego bježati i potražiti utočište u Tuzli i drugim slobodnim
gradovima (prilog 2).
III Prihvat bošnjačkih prognanika i izbjeglica u Tuzlu

Općina Tuzla je jedna od 13 općina Tuzlanskog kantona, konstituisanog u
procesu kantonizacije Federacije Bosne i Hercegovine 1994. godine. Od predratnih 307
km2 površine, današnja površina općine je nešto manja i iznosi 294 km2. Tuzla
predstavlja administrativno sjedište Tuzlanskog Kantona. Pored toga što je
administrativno sjedište kantona, Tuzla je njegov i privredni, kulturni i naučno-
obrazovni centar. Tuzlanski kanton, kome općina Tuzla institucionalno pripada,
obuhvaća 39% teritorije regiona Sjeveroistočna Bosna. Ova činjenica nepovoljno utiče
na razvoj, ne samo grada Tuzle, Tuzlanskog Kantona, već i cijele regije Sjeveroistočne
Bosne. Od strane UNHCR 1998. godine Tuzla je proglašena “Otvorenim gradom “ što
7
Etničko čišćenje je posebna vrsta (ratnog) zločina kažnjivog prema Konvenciji o sprečavanju i
kažnjavanju ratnog zločina genocida(Rezolucija UN 260A, III,9. decembra 1948. godine).
Nažalost, termin etničko čišćenje se koristi i kao eufemizam za genocid. Dakle, upozoravamo
na razlikovanje pojmova etničko čišćenje i genocid.
8
“Na osnovu raspoloživih podataka može se utvrditi da su u agresiji i drugim zločinima u
Republici Bosni i Hercegovini sa teritorije Srbije i Crne Gore učestvovale sljedeće oružane
formacije i grupe: Arkanovci, Šešeljevci, Beli orlovi, Rojalisti, Srpska garda, Vukovarci,
specijalci Saveznog sekretarijata za unutrašnje poslove, specijalci Ministarstva unutrašnjih
poslova Republike Srbije, Martićevci, Žute ose i dr.(Isto, str. 872.)
175
potvrđuje kontinuitet ovog grada u čuvanju tradicije otvorenosti za drugo i drugačije i

uvažavanja drugog i drugačijeg.
Poznato je da je rat u Sloveniji i Hrvatskoj počeo prije rata protiv Bosne i
Hercegovine i da prve izbjeglice u Tuzlu stižu upravo iz Slovenije i Hrvatske. Uviđajući
taj problem, Ratno predsjedništvo općine Tuzla formira „Štab za izbjeglice“ u avgustu
1991. godine. Upravo u to vrijeme pristižu u Tuzlu prvi prognanici i izbjeglice ratom
zahvaćenih područja bivše Jugoslavije. Sastav štaba je bio multietnički. U njegov rad
aktivno su bili uključeni predstavnici Civilne i Socijalne zaštite, te predstavnici Crvenog
krsta i Teritorijalne odbrane Skupštine općine. Ovaj organ je otvorio prve kolektivne
centre za smještaj prognanika i izbjeglica, vodio brigu o ishrani i ostalim potrebama
raseljenog stanovništva.
Zbog, kako smo već istakli, agresije na Bosnu i Hercegovinu, prije svega na
područje Bosanskog Podrinja (Bijeljinu, Zvornik, Bratunac, Vlasenicu i druge gradove)
i zločina koji su vršeni nad civilnim stanovništvom (rušenje i paljenje kuća, progono i
ubijanja, sijanje straha i drugih oblika represije) u Tuzlu pristiže sve veći broj
prognanika iz svih krajeva Bosne i Hercegovine. Iz tih razloga Predsjedništvo Skupštine
općine Tuzla 19. decembra 1992. godine donosi odluku o osnivanju Opštinskog centra
za raseljena lica, prognanike i izbjeglice. Sjedišta Centra locirano je u objektu
obdaništa “Bambi” u ulici Maršala Tita br. 149 u Tuzli. Osnovni i najveći problemi bili
su: smještaj i ishrana prognanih i izbjeglih. Manji dio prognanika uspio se smjestiti kod
rodbine i preijatelj, dok je veći dio bio na brizi Općinskom centru za raseljena lica 9 ,
prognanike i izbjeglice. Prognanici i izbjeglice su smješteni u objekte osnovnih i
srednjih škola, u KSC “Mejdan”, Univerzitetsku dvoranu, studentske i đačke domove,
Hotel “Tehnograd” i Dom penzionera. Na području općine Tuzla ukupno su bila 32
objekata koja su služila kao kolektivni centri za prihvat izbjeglih i prognanih lica.
Centar je prognanim i raseljenim licima i izbjeglicama pružao kompletnu podršku
u hrani, odjeći, obući, dušecima, prekrivačima, pećima, posuđem i slično. Ukupno je na
svim poslovima angažirano više od 200 volontera entuzijasta, uključujući tu, pored
angažiranih osoba operativaca iz Centra, Službe za evidencije magacina, prodavnica, još
i povjerenike kolektivnih punktova i povjerenike 39 mjesnih zajednica. U svom radu
Centar za raseljena lica i izbjeglice, je još prije formiranja Tuzlanskog okruga, zatim
Tuzlansko-podrinjskog kantona i Ministarstva za rad, socijalnu politiku i izbjeglice,
prihvatio u općini Tuzla najveći broj raseljenih lica i izbjeglica iz Sjeveroistočne Bosne.
Pretpostavlja se da je kroz Tuzlu prošlo preko 260.000 raseljenih lica i izbjeglica. Od
01.01.1995. godine pa sve do 01.07.1998. godine. Centar za raseljena lica i izbjeglice
organizira se kao općinski organ uprave pod nazivom Sekretarijat za raseljena lica i
izbjeglice, sa sjedištem u Tuzli, ulica Džafer Mahala broj 70. Reorganizacijom
općinskih uprava Sekretarijat se od 01.07.1998. godine transformiše u Službu za
raseljena lica i izbjeglice. Prognanici, izbjeglice i raseljena lica stambeno su zbrinjavani
na raznovrsne načine. Najčešći oblici stambenog zbrinjavanja bili su:
a) u napuštenim privatnim kućama, 10
9
Kategorijom raseljenih lica definiraju se oni građani koji su stanovnici općine Tuzla, a koji su
bili u nemogućnosti ,zbog ratnih aktivnosti stanovati u svojim kućama ili stanovima.
10
Nije bilo slučajeva da je neko nasilno istjeran iz privatne kuće da bi se uselili prognanici.
Navodimo ovaj primjer , vrijedan pažnje, kao suprotnost onome što se dešavalo u Bijeljini. U
Bijeljini su zabilježeni, ne rijetki, slučajevi, izgona Bošnjaka iz njihovih privatnih kuća na
ulicu, kako bi se uselile srpske izbjeglice u Bijeljinu. U Tuzli, ali i u drugim gradovima pod
kontrolom Armije BiH, manjine (drugi i drugačiji - Srbi, Hrvati, Jevreji i ostali ) stanovali su u
svojim kućama.
176
b) u napuštenim stanovima nosilaca stanarskog prava,

c) u kolektivnim centrima,
d) u kolektivnim naseljima, 11
e) u adaptiranim, obnovljenim nedovršenim ili oštećenim kućama domicilnog
stanovništva. 12
f) u Dom za djecu bez roditeljskog staranja, smještana su djeca prognanika i
izbjeglica bez oba roditelja.
Na području općine Tuzla u 1992. g. ukupno je bilo zbrinuto 50.615
prognanika i izbjeglica (tabela 2).
Tabela 2 . Broj raseljenih lica prema spolu i starosnoj dobi u Tuzli 1992. godine.
djeca do 1 godine starosti 651
djeca od 1 do 7 godina starosti 6.946
Djeca (0-18 godina
djeca starosti od 7 do 14 godina 8.200
starosti)
djeca starosti od 14 do 18 godina 2.150
Ukupno djece od 0 do 18 godina 17.947
Starije osobe (žene iznad Žene 3.238
55 godina, muškarci iznad Muškarci 1.950
60 godina) Ukupno stare osobe 5.188
Žene od 18 do 60 godina 20.630
Broj radno sposobnih lica Muškarci od 18 do 65 godina 1.034
Ukupno radno sposobnih lica: 21.664
Broj ranjenih, iznemoglih i invalidnih osoba 186
Broj raseljenih lica u kolektivnom smještaju 5.630
Primjećujemo iz ovih podataka izuzetno mali broj muškaraca životne dobi od 18

do 65 godina. Razlog su masovna ubistva i odvođenja u logore, te na radnu obavezu u
Vojsci Republike Srpske. Od ukupnog broja prognanih i izbjeglih, njih 44.985 bilo je
smješteno u privatnim individualnim objektima, a za 5.630 smještaj je bio obezbijeđen
u kolektivnim boravištima. 13
Kolektivni smještaj raseljenih lica organiziran je u 10 osnovnih škola, 4
srednje škole, dva obdaništa, dva studentska doma, srednjoškolskom domu, jednom
samačkom hotelu, dvije sportske hale, Nastavnom centru civilne zaštite Dubrave i
11
Kolektivni centri i kolektivna naselja građeni su i opremani uz pomoć međunarodnih
humanitarnih organizacija. Npr., uz pomoć međunarodne humanitarne organizacije NPA
izgrađeno je nekoliko faza naselja u Mihatovićima sa 57 kuća sa po dva apartmana. Uz naselje
je uređena potpuna infrastruktura: struja, voda, put, ambulanta, obdanište i osmogodišnja
osnovna škola. Ukupno na području općine Tuzla otvorena su 32 kolektivna centra za smještaj
raseljenih lica.
12
U obnovljene kuće domicilnog stanovništva raseljena lica, prognanici i izbjeglice smještani su
na rok od 2,5 godina. U rekonstrukciji, obnovi i dogradnji ovih kuća učestvovale su putem
donacija međunarodne humanitarne organizacije: NRC, Caritas, GTZ, Intersos i AMG.
13
U 1992. godini otvoreni su sljedeći punktovi za kolektivni smještaj raseljenih lica: Nastavni
centar u Dubravama (600 osoba), Privredno sportski centar “Mejdan” (1500 osoba),
Univerzitetska sportska dvorana (320 osoba), Osnovna škola “2 Oktobar” Kiseljak (730
osoba), OŠ “Tomislav Ramljak” Miladije (450 osoba), OŠ “Tomislav Ramljak” podr.odjelj.
Solana (250 osoba), OŠ “Rudolf Vikić” Miladije (180 osoba), OŠ “Franjo Rezač” Kreka (180
osoba), OŠ “Jusuf jakubović” Tušanj (320 osoba), OŠ “Džemal Mandžić” Pazar (200 osoba),
OŠ “7 Sekretara SKOJ-a” (300 osoba), OŠ “Petar Kočić” Solina (500 osoba) i Građ.škol.
centar-sport. sala (100 osoba). U ovim kolektivnim centrima bilo je smješteno ukupno 5.630
raseljenih osoba. Izvor: Općinski sekretarijata za raseljena lica, Tuzla, 2008.
177
Domu penzionera (djelimično). Sportski centar “Mejdan” i Univerzitetska dvorana

služile su za prihvat raseljenih lica. Tu se vršila trijaža raseljenih lica po kategorijama i
broju, a neki su upućivani i u druge općine. Uslovi smještaja nisu u svim objektima bili
isti. Većina objekata nije pružala povoljne uslove boravka (posebno školski objekti). O
smještaju majki sa djecom do 1 godine, starim i iznemoglim i invalidnim licima vođena
je posebna briga prilikom smještaja.
U 1993. godini ukupan broj prognanih, izbjeglih i raseljenih lica na području
općine Tuzla se povećao i iznosio je 58.000 lica. U individualnim, privatnim objektima
bilo je smješteno 50.470 lica, dok je 7.530 prognanika smješteno u 19 objekata
kolektivnog tipa. Povećanje broja prognanika uzrokovan je, prije svega, progonom
Bošnjaka iz Konjević Polja, općina Bratunac i Cerske, općina Vlasenica.
Iz sljedećeg tabelarnog pregleda broja prognanika sa smještajem u privatnim
individualnim objektima u Tuzli jasno možemo da vidimo regionalnu pripadnost
prognanih, odnosno, njihovu pripadnost po općinama prijeratnog življenja. Najveći broj
prognanih je iz općina :Zvornik, Vlasenica, Bratunac i Brčko (tabela 3).
Tabela 3. Broj raseljenih porodica prema broju članova smještenih u općini

Tuzla 1992-1995. godine.
Broj nosilaca
R. br. Općina iz koje je prognan izbjegličkih Ukupan broj lica
kartona
Zvornik sa Kamenicom,
1.
Vitinicom, Sapnom i Snagovom 4580 19229
2. Vlasenica 1226 4575
3. Bratunac 1114 4247
4. Brčko 905 2683
5. Ugljevik 645 2676
6. Lopare, Koraj, Čelić 589 1945
7. Gradačac 479 1556
8. Srebrenica 459 1609
9. Doboj 222 608
10. Sarajevo 192 428
11. Bijeljina 133 326
12. Derventa 77 215
13. Modriča 64 171
14. Foča 40 113
15. Bosanski Brod 38 83
16. Rogatica 27 90
17. Olovo 29 81
18. Jajce 31 87
19. Sanski most 20 20
20. Orašje 19 49
21. Odžak 18 46
22. Prijedor 6 13
23. Ostale opštine 3104 9620
UKUPNO 14.017 50.470
Kako smo već i istakli o prognanicima i izbjeglicama, nije vođena samo briga za
smještaj i hranu, veći drugi oblici zaštite, među kojima je izuzetno bila važna
higijensko-epidemiološka zaštita. Higijensko-epidemiološku zaštitu od samog početka
dolaska prognanih i raseljenih lica sprovodili su Zavod za zdravstvenu zaštitu i
178
Higijensko- epidemiološka služba Doma zdravlja. Svakodnevno je na objektima gdje su

bili smješteni prognanici provođena dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija. Rađena je
kompletna depedikulacija (otklanjanje vašljivosti). Zdravstvena zaštita prognanih lica
ostvarivala se putem Medicinskog centra “dr. Mustafa Mujbegović” na osnovu
odgovarajućih kartona prognanika. Na osnovu izvještaja Doma zdravlja u 1993. godini
izvršeno je pregleda – 2585; pruženo usluga – 4383; vakcina - 94; usluge socijalnog
rada – 19; stacioniran broj bolesnika –191; broj BI dana – 4200.
Situacija sa prehranom, ne samo prognanika i izbjeglica, bila je izuzetno
teška. Ta situacija se dramatično pogoršala u zimu 1993/1994. godine zbog sukoba
Armije RBiH i postrojbi HVO. Tada se prostor današnjeg Tuzlanskog Kantona našao u
potpunoj blokadi i izolaciji. U istoj su situaciji bili svi prostori Bosne i Hercegovine pod
kontrolom Armije RBiH. Bio je to vojni pokušaj realizacije dogovora Tuđmana i
Miloševića iz Karađorđeva 14 za definitivnom podjelom Bosne i Hercegovine i
uspostavom paradržavnih tvorevina (srpske i hrvatske) na državnom teritoriju Bosne i
Hercegovine. Iz tih razloga značajno je pogledati način i strukturu prehrane prognanog i
izbjeglog stanovništva. Spremanje hrane organizovano je u 8 objekata i obezbijeđen je
jedan topli obrok za sva lica smještena u kolektivnim boravcima. Pored toga na svim
punktovima omogućeno je pripremanje hrane za djecu do 1 godine starosti. Zbog
drastično smanjenih količina prehrambenih artikala, prognanici, izbjeglice i raseljena
lica u kolektivnim centrima dobijala su samo dva obroka- jedan topli i jedan suhi.
Raseljena lica smještena u privatnim objektima dobijala su pomoć u osnovnim
životnim namirnicama zavisno od broja članova domaćinstva. Treba istaći da bez
pomoći Crvenog krsta i humanitarnih organizacija (međunarodnih i domaćih) bošnjačko
stanovništvo ne bi moglo preživjeti namijenjenu mu sudbinu umiranja od gladi. Ukupan
broj prognanika koji su hranu dobijali u kolektivnom smještaju je 6.530. Za njih se
dnevno spremalo 12.314 toplih obroka i 6.905 suhih obroka. Distribucija hrane se vršila
po punktovima svakih sedam dana. U Studentskom restoranu hrana se pripremala za 12
objekata.
U 1994. godini prema podacima UNHCR-a u općini Tuzla bilo je zbrinuto 61.900
prognanika i izbjeglica. Od toga u objektima individualnog smještaja 57.053 lica i u
kolektivnom smještaju 4.847 lica. Prognanici su bili iz istih mjesta prijeratnog življenja
kao i 1993. g. Starosna struktura prognanika u 1994. godini prikazana je u tabeli br. 4.
Zapažamo znatno smanjen broj prognanika i izbjeglica u objektima kolektivnog
smještaja, a povećan broj smještenih u individualne objekte. To se desilo iz razloga što
je jedna od osnovnih aktivnosti u 1994. godini bila usmjerena na iseljavanje kolektivnih
objekata, s ciljem obezbjeđivanja humanijih uslova života prognanika koji su više od
dvije godine bili smješteni u objektima nepripremljenim za ovu namjenu. U toku 1994.
godine iseljeni su sljedeći objekti kolektivnog smještaja: SC “Mejdan, Univerzitetska
dvorana, Nastavni centar “Dubrave”, Osnovne škole “Mosnik”, ”Kiseljak”, ”Kreka”,
“Pazar”, i “Tomislav Ramljak”, Srednje škole: Građevinska, Elektro-tehnička i
Mašinska i Dio Stacionara “Enver Šiljak”.
Tabela 4. Spolno-dobna struktura prognanika u općini Tula 1994. godine.

Starost prognanika 14-45 45-65 14-65 žene muški
0,5 0,5-1 1-3 3-7 7-14 >65
(u godinama) žene žene muški % %
Broj prognanika 112 204 3.404 5.633 5.881 9.471 15.282 17.951 3.962 59.13 40.87
14
Opširnije o dogovorima Miloševića i Tuđmana o podjeli Bosne i Hercegovine vidjeti u: S.
Omeragić, Dogovoreni rat, Proton, Sarajevo, 2000.
179
Prognanici su iz kolektivnih objekata iseljeni u 119 kuća koje je za ove potrebe

adaptirala Humanitarna organizacija NRC. Ista organizacija adaptirala je Osnovnu školu
u Tušnju, Mosniku i Miladijama, kao i Elektro-tehničku i Građevinsku školu.
Adaptaciju osnovne škole u Kreki finansirala je Humanitarna organizacija CAP
ANAMUR. Stacionar “Enver Šiljak” po strukturi prognanika koji su u njemu smješteni
predstavlja specifičan kolektivni centar. Adaptaciju ovog objekta finansirala je
Humanitarna organizacija IRC. Kroz različite programe i akcije, te uz pomoć nadležnih
organa privrednih organizacija grada i opštine svakodnevno su se poboljšavali uslovi
života prognanicima smještenim kako u kolektivnim centrima, tako i u privatnim
kućama i stanovima.
Tabela 5. Pregled prehrambenih artikala za kolektivni i

individualni smještaj u općini Tuzla, 1994. godine.
R. br. Artikli Kolektivni Individualni
smještaj smještaj
1 Ulje 650 l 1750 l
2 Brašno 700 kg 16.300 kg
3 Šećer 600 kg 1750 kg
4 Grah 2500 kg -
5 Leća 1500 kg 1500 kg
6 Mesni narezak 2000 kom -
7 Sir “feta” 2000 kom -
8 Riba 425 gr 1800 kom -
9 Porodični paketi - 30 kom
10 Tomato sos 200 kom -
11 Dječija hrana 500 kom -
12 Laktovit - 275 kom
13 Mlijeko u prahu 500 kg 400 kg
14 Deterdžent 330 kg 750kg
15 Sapuni 500 kg 1000 kg
16 So 250 kartona -
Obrazovanje prognanika odvijalo se u okviru institucije sistema. Posebna pažnja u

ovoj oblasti poklanjala se realizaciji programa socijalne adaptacije raseljenih i
prognanih lica. Edukacija odraslih vršena je putem predavanja i javnih tribina. Kroz rad
dva društvena centra (jedan na Tehnološkom fakultetu, a drugi u Samačkom hotelu
“Tehnograd”). U organizaciji Danskog komiteta za izbjeglice (DRC) veliki broj djece
bio je uključen u različite društvene aktivnosti. Udruženje žena Tuzla organiziralo je
nekoliko zajedničkih druženja sa ženama prognanicama, u čemu je sveukupnu podršku
davao i Opštinski Centar za raseljena i prognana lica Tuzla.
U 1994. godini Opštinski Centar za raseljena i prognana lica Tuzla u saradnji
sa Domom zdravlja Tuzla, Zavodom za zdravstvenu zaštitu i Kliničkim centrom,
zdravstveno je zbrinuo sve pristigle prognanike u Tuzlu. Svim prognanim i raseljenim
licima obezbjeđena je zdravstvena zaštita. Istovremeno realiziran je program dodatne
ishrane teškim bolesnicima kojima je zbog zdravstvenog stanja bila potrebna dodatna
ishrana (mlijeko u prahu, proteinski keks i dodatni obrok).
Krajem 1995. godine u Tuzli je bilo smješteno 68.349 prognanih i izbjeglih lica.
Od toga u privatnim individualnim objektima 62.530 i objektima kolektivnog smještaja
5.819 lica. Do povećanja broja prognanih u odnosu na kraj 1994. g dolazi, zbog
počinjenog zločina genocida nad Bošnjacima u Srebrenici jula 1995. g. Manji dio
muškog stanovništva je uspio da pobjegne, a žene i djeca su protjerani. Radi što jasnijeg
180
razumijevanja ovog rijetkog fenomena na tlu Evrope nakon Drugog svjetskog rata,
prezentiraćemo zbirni presjek dinamike prihvata prognanika i izbjeglica u Tuzli od
1992. do 31. decembra 2007. godine (tabela 6).
Tabela 6. Broj prognanih i izbjeglih lica na području općine Tuzla od 1992. do 2007.
g., prema vrsti smještaja
Rb. Mjesec i godina Kolektivni smještaj Individualni smještaj Ukupno
1. Decembar 1992. 5.630 44.985 50.615
2. Decembar 1993. 7.530 50.470 58.000
3. Decembar 1994. 4.847 57.053 61.900
4. Decembar 1995. 5.819 62.530 68.349
5. Decembar 1996. 2.385 42.235 44.620
6. Decembar 1997. 2.372 38.845 41.217
7. Decembar 1998. 2.071 39.809 41.880
8. Decembar 1999. 1.927 38.272 40.199
9. Decembar 2000. 1.836 21.408 23.244
10. Decembar 2001. 1.666 21.841 23.507
11. Decembar 2002. 1.319 17.561 18.880
12. Decembar 2003. 1.161 14.997 16.158
13. Decembar 2004. 1.046 12.133 13.179
14. Decembar 2005. 1.017 6.065 7.082
15. Decembar 2006. 1.023 5.242 6.265
16. Decembar 2007. 1.158 4.954 6.112
Kada je u pitanju teritorijalna pripadnost prognanih i izbjeglih lica, koja su u toku

rata potražila i našla utočište u Tuzli, sa sigurnošću se može konstatovati da ih je bilo iz
svih krajeva Bosne i Hercegovine. Ipak, najviše prognanika je iz Bosanskog Podrinja i
Bosanske Posavine. Po općinama najviše ih je iz Zvornika, Bijeljine, Srebrenice,
Bratunca i Vlasenice. Kako smo već naprijed prezentirali podatke o pokretljivosti i
ukupnom društvenom dinamizmu prognanih i izbjeglih lica na području općine Tuzla,
te osnovnim karakteristikama njihovog prihvata i zbrinjavanja, radi što autentičnijeg
sagledavanja i razumijevanja cjeline ovog, zaista, složenog društvenog fenomena,
pogledajmo sada regionalnu zastupljenost prognanika i izbjeglica u Tuzli u periodu od
1996. g. do 31.12.2007. godine.
Tabela 7. Prognanici i izbjeglice u Tuzli od 1996. do 2007. g. prema općini predratnog

prebivališta
Općina 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.
Zvornik 14256 12573 12573 11125 9187 9377 7575 6804 5743 3573 3159 3134
Srebrenica 4641 4641 4641 4864 1943 1957 1675 1318 1263 798 714 699
Bijeljina 5143 4660 4971 5235 4518 4653 3381 2736 1149 488 372 388
Bratunac 3909 3909 3909 4111 2412 2361 2083 1726 1543 967 816 758
Vlasnica 3497 3497 3497 3555 1921 1915 1616 1352 1233 548 493 477
Ugljevik 2433 2433 2433 2433 786 766 767 638 618 193 183 183
Brčko 2216 2216 2216 2216 851 845 635 511 466 69 65 70
Doboj 1378 1378 1378 1378 350 284 145 128 128 21 21 16
Kalesija 731 731 731 73 86 84 66 64 64 10 10 14
Lopare 582 582 582 582 330 330 - 149 149 111 113 112
B. Luka 154 154 154 154 39 23 - - - 5 3 5
Modriča 119 119 119 119 53 56 33 22 22 5 5
Prijedor 121 121 121 121 36 - 31 31 31 7 7 4
Nastavak tabele na sljedećoj stranici
181
Goražde 118 118 118 118 3 3 - - - -
Gacko 149 149 149 149 10 - - - - -
Foča 130 130 130 130 40 40 30 29 29 - 14 16
Rogatica 97 97 97 97 36 36 25 25 25 17 17 17
Višegrad 149 149 149 149 33 33 20 20 20 6 5 2
Glamoč 127 127 127 127 13 23 10 10 10 -
Jajce 79 79 79 79 20 13 6 6 3 5 5 5
Derventa - - - - 132 135 90 80 80 30 27 28
Ost. FBiH 2416 1178 1719 1208 154 194 142 142 142 54 60 50
Ostali RS - - - - 291 361 99 166 166 46 56 20
Čelić 1366 1366 1366 1366
Odžak 116 116 116 116
Stolac 105 105 105 105
B. Brod 16 16 16 16
Olovo 44 44 44 44
Ilijaš 36 36 36 36
Gradačac 372 372 372 372
S. Most 108 108 108 108
Trebinje 12 12 13 13
Z. Mostar - - - 18 11 11 11
Milići 41 44 44 56 56 52
Osmaci 35 23 17 16 15 15
Šekovići 28 28 28 21 24 25
Han Pij. 26 26 26 10 13 10
Srbinje 19 19 19 14
Teočak 28 28 28 -
Sapna 25 22 22 12 12 12
Ukupno: 44620 41217 41880 40199 23244 23507 18880 16158 13179 7082 6265 6112
IV U cijelom Tuzlanskom kantonu isto kao i u Tuzli

Ako se želimo držati jednog od osnovnih znanstveno-metodoloških principa
(princip cjeline) neophodno je fenomenologiju prihvata i zbrinjavanja prognanih i
izbjeglih lica u Tuzli uporediti sa njezinim neposrednim okruženjem, tj. sa drugim
općinama u Tuzlanskom kantonu. Iz tih razloga prezentiraćemo osnovne pokazatelje
broja prognanih i izbjeglih lica u drugom općinama Tuzlanskog kantona. Također, ćemo
prezentirati starosnu, polnu i nacionalnu strukturu prognanog i izbjeglog stanovništva na
području cijelog Tuzlanskog kantona. Zbog ratnih uslova života, prevelikog dinamizma
nasilnog migriranja stanovništva, bilo je jako teško u ratnim godinama voditi precizne
pokazatelje o broju prognanih i izbjeglih lica. Procjenjuje se da je u raznim vremenskim
intervalima, u toku rata, u Tuzlanskom kantonu, privremeni smještaj zatražilo cca
300.000 stanovnika. Ovom prilikom iznijećemo podatke sa stanjem 31.12.1997. g., jer
su to prvi potpuno tačni podaci za cijeli Kanton.
Krajem 1997. g. kao rezultat etničkog čišćenja i zločina genocida nad Bošnjacima,
na prostoru današnjeg Tuzlanskog kantona prinudno migriralog stanovništva bilo je
146.137 osoba, iz 70 i više opština sa cijelog prostora Bosne i Hercegovine. 15 Dodamo
li ovom broju 468550 «domicilnog» stanovništva, vidimo da je na području Kantona
ukupan broj stanovnika krajem 1997. godine iznosio 614.687. Procentualno, domicilno
stanovništvo činilo je 76.2% a, raseljena lica 23.8%. Zbog nedostatka stambenog
prostora, u 1997. godini 6258 raseljenih lica smješteno je u 11 kolektivnih naselja, a u
12 kolektivnih centara 766 lica. Svojom ukupnom sadržajnošću ova naselja
15
Prezentiramo podatke sa stanjem 31.12.1997. god. iz razloga što u prvoj godini postratnog
perioda i u toku rata, zbog velike društvene pokretljivosti raseljenih osoba nije bila ustrojena
precizna statistička baza podataka.
182
predstavljala su istinske «socijalne rane », na i onako demografski destruiranoj strukturi

regije.
Tabela 8. Starosna, polna i nacionalna struktura prognanog i izbjeglog

stanovništva na području Tuzlanskog Kantona (stanje 31.12.1997). 16
Ukupan Starosna struktura (u godinama) Pol (u %) Nacionalna struktura (u %)
Opština
broj 0-1 1-3 3-7 7-14 14-65 >65 Ž M Bošnjaci Hrvati Srbi Ostali
Banovići 5623 265 264 515 796 3510 273 45 55 99 0 1 0
Brčko 15063 62 336 550 1905 10672 1538 51 49 97 2 0.5 0.5
Čelić 4854 54 93 155 674 3093 785 58 42 99.8 0.05 0,15 0
Doboj Istok 8345 281 1110 896 2449 2754 855 56 44 99.8 0.04 0.06 0.012
Gračanica 7242 399 647 833 1490 3462 411 54 46 99.99 0,01 0 0
Gradačac 4422 36 93 256 567 2990 480 54 46 99.4 0.55 0.05 0
Kalesija 5434 297 403 756 1285 2668 25 52 48 99,8 0,2
Kladanj 6077 31 52 103 400 4980 511 55 45 99.9 0.05 0.05 0
Lukavac 7518 173 525 654 1237 4421 508 99.56 0.37 0.07 0
Srebrenik 12639 665 980 1093 1672 7065 1164 63 37 85 14 1 0
Teočak 3593 133 138 230 352 2467 273 99,9 0,01
Tuzla 41217 159 2206 4176 6171 23343 5162 54,5 45,5 99.2 0.3 0.26 0.24
Živinice 19692 245 418 2341 2981 11626 2081 69 31 98.5 0.8 0.2 0.5
Zvornik 4418 58 332 691 846 1933 558 60 40 100
Ukupno 146137 2858 7597 13249 22825 84984 14624
Izneseni podaci pokazuju da je prognano i izbjeglo stanovništvo na područje

Tuzlanskog kantona, bilo, skoro isključivo bošnjačke nacionalnosti. Migriranje,
uzrokovano nasilnim protjerivanjem bilo je potpuno, jer su migrirale sve starosne dobi i
osobe oba pola. Upečatljiv je primjer velikog stradanja muškaraca, na što ukazuju
podaci «degradirane» polne strukture, na štetu muškog pola. Najviše stradanja
doživjelo je muško stanovništvo od 15 do 65 godina, dakle, radno sposobno
stanovništvo, što pored ostalih uslova, još više negativno utiče, ne samo na
demografski, već i na ukupan društveni razvoj.
V Političko-administrativna razdrobljenost (podijeljenost) regije sjeveroistočna

Bosna danas
Rat protiv Bosne i Hercegovine 1992-1995 godine uzrokovao je velika stradanja i
prinudne migracije stanovništva. Primjenom nasilja, ugrožavanjem života i razaranjem
materijalnih dobara došlo je do nacionalnog preoblikovanja demografske strukture
sjeveroistočne Bosne, kao u ostalom i ostalih dijelova Bosne i Hercegovine. Bošnjačko
stanovništvo iz Bosanskog Podrinja cjelokupno je, izuzimajući grad Goražde sa
najužom okolinom, nasilno protjerano prema regionalnim centrima Sarajevu i Tuzli, te
ostalim gradovima i naseljima u njihovom okruženju . S druge strane, ne na isti način,
stanovništvo srpske nacionalnosti doselilo se u gradove i naselja u Bosanskom Podrinju
u kojima je prije rata, živjelo većinsko bošnjačko stanovništvo. 17 Na ovaj je način bitno
16
Pod opštinom Zvornik imenovana je današnja teritorija opštine Sapna, isto tako naseljena
mjesta Rahić, Maoča i dr. pod kontrolom Armije RBiH administrativno su vođena kao opština
Brčko. Izvor podataka su opštinske službe za raseljena lica i izbjeglice.
17
Vrlo bitno je istaći činjenicu da Bošnjaci ,nisu predstavljali samo demografsku većinu
stanovništva bosanskog Podrinja(57%),već su oni istovremeno bili i većinski vlasnici nad
zemljom(61,5%).Opširnije pogledati u: A. Đozić, Bošnjačka vertikala vlasništva nad zemljom u
bosanskom Podrinju, Zbornik radova, Filozofski fakultet, Tuzla, 2002. g. str. 135-143.
183
narušena, prijeratna, milenijski sedimentirana, ne samo etnička, već i socijalno-

demografska, kulturna, ekonomska i komunikacijska struktura sjeveroistočne Bosne.
Demografska narušenost i izobličenost, u odnosu na prijeratno stanje, sjeveroistočne
Bosne, ne ogleda se samo u etničkoj, polnoj i starosnoj strukturi, već i u socijalno-
kulturnoj i administrativno-političkoj. Pogledajmo vizuelno tu iracionalnu, neprirodnu,
nehistorijsku, nemoralnu i nadasve, necivilizacijsku, ratom i nasiljem uspostavljenu
današnju političko-administrativnu podjelu regije sjeveroistočne Bosne. Prije rata, i dugi
niz stoljeća, jedinstvena ekonomska, društvena, komunikacijska, prirodna, regija
sjeveroistočne Bosne,
Dejtonskim mirovnim
sporazumom je podijeljena na
pet administrativno-političke
cjeline, što, uistinu, predstavlja
osnovni faktor zapreke bržem
društveno-ekonomskom
razvoju cijele regije. Tih pet
političko-administrativnih,
odvojenih, parcijaliteta su:
Tuzlanski kanton, površine
2.649 km2, Distrikt Brčko,
površine 493 km2, Kanton
Orašje, sastavljen od dvije
odvojene enklave, Okrug
Bijeljina i dio koji pripada
Okrugu Doboj. I Okrug
Bijeljina i Okrug Doboj
pripadaju Republici Srpskoj
(prilog 3).
Zaključak
Rat protiv Bosne i Hercegovine 1992-1995 godine uzrokovao je velika
stradanja i prinudne migracije stanovništva. Već u avgustu 1991. godine u Tuzlu stižu
prvi prognanici i izbjeglice iz ratom zahvaćenih područja bivše Jugoslavije. Zbog
agresije na Bosnu i Hercegovinu, prije svega na područje Bosanskog
Podrinja,(Bijeljinu, Zvornik, Bratunac, Vlasenicu, Višegrad, Foču i druge gradove)i
zločina koji su vršeni nad civilnim stanovništvom(rušenje i paljenje kuća, progon i
ubijanja,»sijanje» straha i drugih oblika represije) u proljeće 1992. g. u Tuzlu pristiže
veliki broj prognanika i izbjeglica iz svih krajeva Bosne i Hercegovine.
Krajem 1992. g u Tuzli je već boravilo i bilo zbrinuto 50.615 prognanih i izbjeglih
lica. Broj prognanih i izbjeglih u Tuzli se svake ratne godine povećavao, da bi krajem
1995. godine dostigao cifru od 68.349 prognanih i izbjeglih lica. Od toga u privatnim
individualnim objektima bilo je smješteno 62.530 i objektima kolektivnog smještaja
5.819 lica. Do povećanja broja prognanih u odnosu na kraj 1994. g dolazi, zbog
počinjenog zločina genocida nad Bošnjacima u Srebrenici jula 1995. g. Prognanici,
izbjeglice i raseljena lica stambeno su zbrinjavani na raznovrsne načine. Najčešći oblici
stambenog zbrinjavanja bili su: u napuštenim privatnim kućama, napuštenim stanovima
nosilaca stanarskog prava, u kolektivnim centrima, kolektivnim naseljima, u
adaptiranim, obnovljenim, nedovršenim ili oštećenim kućama domicilnog stanovništva.
u Dom za djecu bez roditeljskog staranja, smještana su djeca prognanika i izbjeglica bez
oba roditelja.
184
Organi općine Tuzla prognanim i raseljenim licima i izbjeglicama pružali su

kompletnu socijalnu podršku. Ta podrška, osim u stambenom zbrinjavanju, pružana je i
u hrani, odjeći, obući, pećima, posuđu i drugim kućnim i sanitarnim potrebama.
Prognanicima i izbjeglicama pružana je i zdravstvena zaštita. Neophodno je istaći da su
u ovom procesu učestvovale i međunarodne i domaće humanitarne organizacije. Bez
njihove pomoći sama općina ne bi mogla izvršiti potpuno zbrinjavanje prognanih i
izbjeglih lica. Koordinator i glavni rukovodilac ovog složenog procesa bio je općinski
organ zadužen za prognana i izbjegla lica.
Kada je u pitanju teritorijalna pripadnost prognanih i izbjeglih lica, koja su u toku
rata potražila i našla utočište u Tuzli, sa sigurnošću se može konstatovati da ih je bilo iz
svih krajeva Bosne i Hercegovine. Ipak, najviše prognanika je iz Bosanskog Podrinja i
Bosanske Posavine. Po općinama najviše ih je iz Zvornika Bijeljine, Srebrenice,
Bratunca i Vlasenice. Tuzla i do danas(kraj 2007. g i početak 2008. g)pruža utočište za
6.112 izbjeglih i raseljenih lica, koji se nisu uspjeli vratiti u mjesta svog prijeratnog
življenja.
Literatura:
1. Bošnjević Ilijas, Regije i centri društveno-ekonomskog razvoja BiH,

Ekonomski institut, Sarajevo 1969.
2. Bošnjević Ilijas, Regionalizacija Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1992 godine.
3. Đozić Adib, Prinudne migracije i problemi razvoja regije sjeveroistočne
Bosne, Zbornik radova: Regionalno razvojna problematika BiH i susjednih
zemalja u procesu približavanja Evropskoj uniji, Univerzitet u Tuzli, 2003.
4. Đozić Adib, Bošnjačka vertikala vlasništva nad zemljom u bosanskom
Podrinju, Zbornik radova, Filozofski fakultet, Tuzla, 2001.
5. Đozić Adib, Društveno-historijska situiranost Bošnjaka u Srebrenici, Pogledi,
br. 8. Tuzla, 2001.
6. Hodžić Kadrija, Klapić Muharem, Socioekonomski pregled Tuzlanskog
kantona, Ekonomski institut Tuzla, 2001.
7. Kikanović Mirsad, Postratne demografske prilike Tuzlanskog kantona,
Pogledi, br.8. Tuzla, 2001.
8. Klaić Vjekoslav, Povijest Bosne, Fototip izdanja iz 1882 godine, Svjetlost,
Sarajevo, 1990.
9. Klapić Muharem, Tuzla kao razvojni centar sjeveroistočne Bosne, Ekonomski
institut Tuzla, Tuzla, 2002 god.
10. Petrić Mario, O migracijama stanovništva u Bosni i Hercegovini, GZM,
Sarajevo, 1963. Sv. XVIII.
11. Stanovništvo Bosne i Hercegovine. - Narodnosni sastav po naseljima, Državni
zavod za statistiku, Zagreb, 1995 godine.
12. Podaci (izvještaj) Ministarstva za rad socijalnu politiku i izbjeglice u Vladi
T.K-a, za 1997 god.
13. Podaci (izvještaj) Ministarstva za obnovu razvoj i povratak u Vladi T.K-a za
2002 godinu.
14. Podaci UNHCR-a: Minority Return Statistics fot Municiapalities in SonBiH
AOR period January 1996-December 2002.
15. Žiga Jusuf, Tradicija Bosne koju su izdali, VKBI, Sarajevo, 2001 godine
185
KLIMA U SLIVU RIJEKE SPREČE I NJENE SPECIFIČNOSTI
CLIMATE IN THE SPREČA RIVER BASIN AND ITS COMMON

CARACTERISTICS
Mr. sc. Sabahudin Smajić, viši asistent, Mr. sc. Semir Ahmetbegović, viši asistent,
Abstrakt
U radu su analizirani osnovni klimatski parametri u slivu rijeke Spreče i njihove
specifičnosti. Istraživanje obuhvata tridesetogodišnji period odnosno standardno
razdoblje 1961-1990. godine. Za analizu klimatskih parametara korišteni su podaci sa
meteoroloških stanica u Zvorniku, Kladnju, Tuzli, Gračanici i Doboju. Na osnovu tih
podataka dobijene su srednje temperaturne vrijednosti (mjesečne, godišnje, za godišnja
doba, te za vegetacioni period), srednja relativna vlažnost zraka, oblačnost, insolacija,
padavine i drugi klimatski elementi i pojave, a na osnovu istih interpretirana su osnovna
obilježja klime ovog područja i njene specifičnosti.
Ključne riječi: Klima, klimatski faktori, klimatski elementi i pojave, termički
režim, izoterme, pluviometrijski režim, izohijete, klimatske specifičnosti, sliv, rijeka
Spreča.
Abstract
This study analyzes basic climate parameters in Spreča river basin with common
characteristics. This research focuses on 30 year period or standard term from 1961 to
1990. In order to analyze climate parameters we use data from meteorological observing
points Zvornik, Kladanj, Tuzla, Gračanica and Doboj. According to these data we have
average temperatures (monthly, annually, seasonally and for vegetation period), average
humidity, clouds, isolations, precipitation as well as other climate elements all of which
was used to define basic climate characteristics of this area with all the specifics.
Key words: Climate, climate factors, climate elements and forms, temperature
regime, isotherms, pluviometer regime, isohyets climate specifics, basin, Spreča River.
S. Smajić, S. Ahmetbegović
Uvod
O klimi Sprečko-majevičkog kraja i njenim specifičnostima do sada nije bilo
stručnih i naučnih radova, a malo se pisalo i o klimatskim elementima i pojavama ovog
prostora. Stoga ovaj rad ima za cilj sagledavanje klimatskih elemenata i pojava kroz
tridesetogodišnji period i u vezi s tim determiniranje klime ovog prostora. Inače, sliv
rijeke Spreče je veoma interesantno za klimatska, hidrografska kao i za druga
fizičkogeografska proučavanja.
U geografskom pogledu jedan od značajnijih klimatskih faktora ovog prostora je
geografski položaj. Sliv rijeke Spreče smješten je u sjeveroistočnoj Bosni između
Panonske nizije na sjeveru i Dinarskog planinskog masiva na jugu. U matematičko-
geografskom pogledu sliv se nalazi između 440 18' s.g.š. (Konjuh) i 440 33' s.g.š. (Banj
Brdo) i između 180 06' i.g.d. (ušće Spreče u Bosnu) i 190 03' i.g.d. (Velja glava). Sliv
ima nepravilan oblik; duža osa se pruža pravcem jugoistok-sjeverozapad u dužini 83,6
km, a kraća osa pravcem jugozapad-sjeveroistok u dužini 42,6 km.
U regionalnogeografskom pogledu sliv pripada regiji Sjeverne Bosne, odnosno
subregiji Sprečko-majevičkog kraja. Geomorfološki, ovaj sliv smješten je u
Unutrašnjim Dinaridima između planine Trebave (692 m) na sjeverozapadu, Ozrena
(918 m) na zapadu, Konjuha (1327 m) i Javornika (1019 m) na jugu i jugoistoku, te
Majevice (915 m) na sjeveru i sjeveroistoku. Ovako planinsko okruženje ima veliku
ulogu u formiranju lokalnih klimatskih uslova, koji se manifestiraju u slaboj
provjetrenosti, u nastanku lokalnih depresija, termičkih inverzija, veće maglovitosti,
naročito u hladnijoj polovini godine po čemu je ovo područje prepoznatljivo u okolini
(9,72). Površina sliva rijeke Spreče iznosi 1947,7 km2.
Na vremenska stanja u slivu Spreče i Bosni i Hercegovini u cjelini značajan uticaj
imaju stacionarni i sezonski akcijski centri atmosfere. Od stacionarnih aktivnih
akcijskih centara najvažniji su azorski anticiklon i islandska depresija, a od sezonskih
sibirska anticiklona, tokom zime i arabijska ili karači depresija, tokom ljeta. Ovi aktivni
akcijski centri raspoređeni su u obliku šahovskog polja i tokom godine čine baričko
deformaciono polje na našem kontinentu (11,84).
Dinarski planinski sistem u velikoj mjeri sprečava uticaj vlažnih zračnih masa sa
Mediterana. Od Sredozemlja je prostor sliva Spreče udaljen oko 800 km zračne linije,
značajniji vremenski uticaj zračne mase vrše tokom ljeta kada donose veoma toplo i
suho vrijeme. Najznačajniji uticaj ostvaruje sibirska zračna oblast (iako udaljena oko 2
000 km), odnosno sibirski anticiklon, koji zimi vrši najznačajniji uticaj na vrijeme i
klimu u slivu Spreče. Atlantska izvorišna oblast, udaljena oko 1 400 km, dominantan
uticaj ima u toplijem dijelu godine, kada je prostor sliva pod uticajem azorskog
anticiklona.
U prezentiranom radu objekat istraživanja je klima datog prostora a predmet
analize su klimatski elementi i pojave. Tokom izrade navedenog rada korištene su
uglavnom metoda analize i sinteze, statistička metoda, komparativna metoda,
kartografska metoda, te metoda terenskog istraživanja. Rad ima za cilj da na osnovu
analize klimatskih elemenata i pojava determinira klimu u slivu rijeke Spreče i utvrdi
njene specifičnosti.
188
Klima u slivu rijeke Spreče i njene specifičnosti
ANALIZA KLIMATSKIH ELEMENATA I POJAVA U SLIVU SPREČE

Termički režim
Na osnovu podataka o prosječnim mjesečnim i godišnjim temperaturama zraka
prezentiranim u tabeli 1. vidi se da prosječna godišnja temperatura zraka u slivnom
području rijeke Spreče, u analiziranom periodu, iznosi 10,1°C. One se u ovom području
povećavaju od zapada prema istoku, a opadaju prema jugu zbog povećanja nadmorske
visine. Upravo zbog toga, predjeli koji gravitiraju okolnim planinama (preko 400 m
nadmorske visine) pripadaju pojasu umjereno kontinentalne klime predplaninskog tipa,
dok najviši predjeli Ozrena, Konjuha i Majevice imaju odlike planinske klime. Zvornik
(10,7°C) i Doboj (10,6°C) imaju nešto više godišnje temperature zraka od Tuzle (10°C)
i Gračanice (10°C) i znatno više od Kladnja (9,2°C). Temperaturne razlike su
vjerovatno posljedica nešto jačih kontinentalnih uticaja sa sjevera i sjeverozapada i
reljefnih odlika ovog područja. U tabeli 1. su prezentirane prosječne vrijednosti
temperature zraka u slivnom području rijeke Spreče.
Tabela 1. Srednje mjesečne, apsolutne maksimalne i minimalne te srednje maksimalne i
minimalne temperature zraka u slivu rijeke Spreče u periodu 1961-1990.
Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.
T °C -0,9 1,6 5,7 10,3 14,9 17,9 19,6 19,2 15,7 10,9 5,6 1 10,1
T max °C 20 23 29 30 36,5 39,5 40 39,5 36,3 30,6 26,6 23,5 40
T min °C -32,2 -25,4 -18,2 -12,4 -1 1 5 -1 -3,6 -11 -16 -20,8 -32,2
╤
max °C 3,3 6,8 11,9 17,1 21,8 24,7 26,9 26,8 23,3 17,9 11,1 5 16,4
╤
min °C -4,1 -2 1,1 5,2 9,6 12,7 14 13,6 10,5 6,2 1,9 -2,1 5,5
Izvor podataka: Meteorološki godišnjaci, S HMZ, Beograd.
Iz prezentiranih podataka vidi se da je najhladniji mjesec u ovom području januar
sa prosjekom od -0,9°C, a najtopliji juli sa prosjekom od 19,6°C. U temperaturnom
bilansu najtopliji mjeseci juli i avgust gotovo su izjednačeni, a razlika je svega 0,4°C.
Godišnja amplituda temperature zraka u ovom području iznosi 20,5°C i prilično je
ujednačena za sve meteorološke stanice. (Slika 1.)
Termički režim po godišnjim dobima pokazuje da je ljeto (jun-avgust) najtoplije
godišnje doba u slivnom području rijeke Spreče sa srednjom temperaturom 18,9°C.
Godišnji prosjek jeseni (septembar-novembar) iznosi 10,7°C, zime (decembar-februar)
0,6°C i proljeća (mart-maj) 10,3°C. Novembar (5,6°C) i mart (5,7°C) imaju skoro
jednake temperature, oktobar (10,9°C) je topliji od aprila (10,3°C) za 0,6°C, a
septembar (15,7°C) je topliji od maja (14,9°C) za prosječno 0,8 °C. Kao što se vidi
prosječne jesenje temperature su više od proljetnih, a to se pozitivno odražava na
sazrijevanje poznih agrokultura. U ovom području jeseni su toplije od proljeća zbog
toga što zemljište tokom ljeta akumulira veću količinu toplote u odnosu na zimu.
Temperaturni prijelaz od ljeta ka zimi je nešto brži nego prijelaz od zime ka ljetu, jer je
smanjenje od septembra do novembra 10,1°C, a povećanje od marta do maja 9,2°C. Na
osnovu termičkog režima može se zaključiti da su ljeta u analiziranom području
umjereno topla, a zime umjereno hladne.
Najviše srednje mjesečne temperature zraka u slivnom području rijeke Spreče
zabilježene su u julu i avgustu, prosječno 26,9 oC (Zvornik 27,3 oC u julu, Tuzla 26,4 oC
u avgustu i Doboj 27 oC u julu). Srednje maksimalne godišnje temperature u ovom slivu
približno su iste za sva navedena mjesta i iznose 16,4 oC. Najniže srednje maksimalne
temperature ovdje izmjerene su u januaru, prosječno 3,3 oC (Zvornik 3,3 oC, Tuzla 3,6
o
C i Doboj 3,1 oC). U vegetacionom periodu srednji maksimum temperatura je 23,4 oC,
sa sporijim temperaturnim prelazom od zime ka ljetu, u odnosu na temperaturni prijelaz
189
od ljeta ka zimi. Naime, temperaturno povećanje od marta do maja je 9,9 oC, dok je
opadanje od septembra do novembra 12,2 oC. Prosječna amplituda srednjeg
temperaturnog maksimuma u ovom području iznosi 23,6 oC (Zvornik 24 oC, Tuzla 22,8
o
C i Doboj 23,9 oC). Prosječna srednja minimalna temperatura zraka u ovom području
iznosi 5,5 oC (Zvornik -3,8 oC, Tuzla -4,5 oC i Doboj -4 oC). Najviše prosječne srednje
minimalne temperature ovdje su zabilježene u julu (14 oC), dok su najniže evidentirane
u januaru, prosjek -4,1 oC. U vegetacionom periodu srednji temperaturni minimum
iznosi 10,9 oC, sa sporijim porastom od zime ka ljetu (8,5 oC) u odnosu na temperaturni
prijelaz od ljeta ka zimi (8,6 oC). Najviša apsolutno maksimalna temperatura u ovom
području zabilježena je u Doboju (40 oC), zatim Tuzli i Zvorniku (39,5 oC). Maksimalne
temperature javljaju se najčešće u julu i avgustu, ali su i u maju, junu i septembru
mjesečni maksimumi najčešće preko 30 oC. Najhladniji mjesec u ovom području
(januar) ima apsolutne maksimume između 18,8 oC u Tuzli i 20 oC u Gračanici. Najniža
apsolutno maksimalna temperatura u ovom području zabilježena je u Doboju -32,2 oC
(januar) i Zvorniku -30 oC (februar). Apsolutno kolebanje temperature zraka u slivnom
području rijeke Spreče iznosi 72,2 oC.
Tabela 2. Srednji broj mraznih, ledenih, ljetnih i tropskih dana u slivu rijeke Spreče u
periodu 1961-1990.
Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. Σ
T min ≤ 0 0C 24 18,3 10,9 1,6 0,1 0 0 0 0,1 1,8 9 19,9 85,7
T max ≤ 0 0C 8,9 3,5 1 0 0 0 0 0 0 0 0,4 5,4 19
T max ≥ 25 0C 0 0 1,2 4,8 11,3 17,3 20,9 17,6 8,9 2,1 0,1 0 84
T max ≥ 30 0C 0 0 0 0 0,9 3,6 7,8 7,8 2,4 0,1 0 0 22,7
Za neposredno slivno područje rijeke Spreče karakteristični su rani jesenji i kasni
proljetni mrazevi koji mogu imati negativne posljedice po povrće, voće i žitarice u toku
njihovog vegetacionog perioda. Mrazni dani se u ovom području javljaju od septembra
do maja, a najviše ih je u januaru (24 dana) i decembru (19,9 dana). Nerijetko se
mrazevi ovdje javljaju i u aprilu, prosječno 1,6 dana. Prosječna godišnja zastupljenost
mraznih dana u ovom području iznosi 85,7 dana. Ledeni dani se ovdje javljaju od
novembra (0,4 dana) do marta (1 dana), a najviše ih je u januaru (8,9 dana) i decembru
(5,4 dana). Oni su u ovom području znatno manje zastupljeni od mraznih dana i njihov
godišnji prosjek iznosi 19 dana. Godišnja učestalost ovih dana kreće se od 18 dana u
Zvorniku i Doboju do 21 dan u Tuzli. Ledeni dani se ovdje ne javljaju tokom
vegetacionog perioda pa ne predstavljaju opasnost po agrokulture. Ljeti temperatura
zraka može prilično porasti tako da u ovom području više od polovine dana u svakom
ljetnom mjesecu ima temperaturu veću ili jednaku 25 °C. Prosječna godišnja
zastupljenost ljetnih dana kreće se od 79 u Tuzli do 87 u Doboju, a prosjek za sliv iznosi
85 dana. Period javljanja ovih dana je od marta do novembra, sa najvećom prosječnom
učestalošću u julu (20,9 dana) i avgustu (17,6 dana). Ovdje se u proljeće (prosječno 17
dana) javlja više ljetnih dana nego u jesen (prosječno 11 dana), a najveća učestalost je
tokom ljeta i iznosi 55,8 dana ili 66,4 od ukupnog broja ljetnih dana. Tropski dani su u
ovom području zastupljeni manjim brojem dana u odnosu na ljetne dane. Javljaju se od
maja (0,9 dana) do oktobra (0,1 dana), a najviše ih je u avgustu i julu (8 dana). Najviše
tropskih dana javlja se u Zvorniku (25 dana), zatim u Doboju (24 dana) i Tuzli (19
dana). Prosječan godišnji broj tropskih dana za bazen iznosi 22,7 dana i gotovo svi se
javljaju u vegetacionom periodu. Zastupljenost ovih dana u analiziranom periodu manja
je u odnosu na ljetne dane za 3,7 puta.
190
Slika 1. Sliv rijeke Spreče - prosječna godišnja temperatura zraka
191
Relativna vlažnost zraka

Najbolji pokazatelj vlažnosti zraka je njegova relativna vlažnost. Prema skali za
ocjenu veličine relativne vlažnosti neposredno slivno područje rijeke Spreče ima
povećanu relativnu vlažnost zraka, koja u analiziranom periodu iznosi 79,2 % (Zvornik i
Tuzla 78 %, Kladanj 77 %, Gračanica 82 % i Doboj 81 %). Po godišnjem hodu relativne
vlage ovo područje pripada kontinentalnom tipu godišnje raspodjele relativne vlažnosti.
Tabela 3. Srednja mjesečna relativna vlažnost zraka u slivnom području rijeke Spreče
u periodu 1961-1990.
Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.
% 86 82,2 77,2 74,2 74,6 75,2 73,2 75,8 79,6 81,6 83,8 87,2 79,2
Grafik on 1. Godišnji tok temperature, oblačnosti
i relativne vlažnosti zrak a u slivu rijek e Spreče
u periodu 1961-1990.
100 20
% °C
80 15
60 10
40 5
20 0
0 -5
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
oblačnost relativna vlažnost temperatura
Nešto veću od prosječne vlažnosti imaju dijelovi Kalesije, Živinica i Gračanice

(oko 82 %), koji se nalaze neposredno uz tok rijeke Spreče pa se oni odlikuju i
povećanom maglovitošću. Odnos srednje relativne vlažnosti zraka, oblačnosti i srednjih
mjesečnih temperatura zraka u slivu Spreče prezentiran je na grafikonu 1. Iz
prezentiranih podataka se vidi da se godišnji maksimum i minimum relativne vlažnosti
zraka u slivu rijeke Spreče javlja približno u isto vrijeme kada i maksimum i minimum
oblačnosti i temperature zraka. Najveću relativnu vlažnost zraka navedeno slivno
područje ima u decembru (87,2 %), a najmanju u julu (73,2 %). Iz podataka se također
vidi da relativna vlažnost zraka u ovom području opada od decembra do maja, a od tada
ponovo raste do decembra. Izuzetak je samo mjesec juli sa 73,2 % relativne vlažnosti
zraka. Ovakvo stanje u slivu uvjetovano je prolaskom barometarskih depresija preko
ovog područja, a to je opet u uskoj vezi sa pojavom kišovitosti. Povećana relativna
vlažnost zraka u ovom području, naročito u ljetnim mjesecima, ublažava donekle suše.
Oblačnost
Dugogodišnja promatranja oblačnosti pokazuju da je slivno područje rijeke Spreče
veoma oblačno područje. Upoređivanjem podataka iz tabele 3. i 4. vidi se da je
dugogodišnji hod srednje mjesečne oblačnosti u ovom području analogan
dugogodišnjem hodu srednje mjesečne relativne vlažnosti zraka.
192
Tabela 4. Srednja mjesečna oblačnost i broj vedrih i oblačnih dana u slivu rijeke
Spreče u periodu 1961-1990.
Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. / Σ
% 71 69 63 64 57 53 43 42 49 56 68 74 59
O≤2 2,7 3,0 4,3 4,3 5,3 5,7 10,7 10,0 7,3 5,7 3,3 2,3 64,7
O≥8 15,3 13,7 12,3 10,3 8,7 7,7 5,0 5,0 6,7 9,0 13,7 16,7 124,0
Prema podacima iz tabele 4. i grafikona 3. vidi se da srednja vrijednost oblačnosti
u slivu Spreče opada od zimskih prema ljetnim, a zatim opet raste prema zimskim
mjesecima. Maksimalna oblačnost je u decembru (74 %), kada je najveća i relativna
vlažnost zraka, a minimalna u avgustu (42 %), kada je približno najmanja i relativna
vlažnost zraka. Zima je u ovom području najoblačnije godišnje doba sa 71 %
oblačnosti, a najvedrije je ljeto sa 46 % oblačnosti. Proljeće je oblačnije (61 %) od
jeseni (58 %) za oko 3 %. Kako srednja oblačnost u navedenom periodu iznosi 59 % to
se može zaključiti da slivno područje rijeke Spreče ima obilježje oblačnog područja.
Prosječna oblačnost u Zvorniku iznosi 58 %, Tuzli 59 %, a Doboju 60 %. Zimi su pri
velikoj relativnoj vlažnosti i niskim temperaturama u slivu optimalni uslovi za stvaranje
magle i oblaka stratusa, jer je ovdje u ovo doba godine prisutna anticiklonska aktivnost.
Ljeti, naprotiv, nastaju povoljni uslovi za uzlazna kretanja zraka koji stvaraju oblake
kumuluse. Oni stvaraju manju oblačnost, a daju veću količinu padavina u slivu (9,77).
Najviše vedrih dana u ovom području je u julu (10,7 dana) i avgustu (10 dana).
Ovi mjeseci se mogu smatrati vedrim, jer je srednja oblačnost manja od 50 %. Od jula
(10,7 dana) broj vedrih dana opada do decembra (2,3 dana). Opadanje vedrih dana od
ljetnih ka jesenjim i zimskim mjesecima je u vezi sa porastom oblačnosti i srednje
mjesečne relativne vlažnosti zraka. U ovom području se prosječno godišnje javlja 64,7
vedrih dana, u Zvorniku 72 dana, Tuzli 64 dana i Doboju 58 dana. Najveći broj oblačnih
dana imaju zimski mjeseci: decembar (16,7 dana), januar (15,3 dana) i februar (13,7
dana). Od decembra broj oblačnih dana opada, a najmanji je u julu i avgustu (5 dana). U
slivnom području rijeke Spreče se godišnje u prosjeku javljaju 124 oblačna dana (u
Zvorniku 121, Tuzli 126 i Doboju 125 dana. Trajanje preovlađujućeg vedrog i oblačnog
perioda u ovom području ima veliki značaj u turizmu, zdravstvu, a posebno u
poljoprivredi. Ljetne vedrine u julu i avgustu su od izuzetnog značaja za koševinu,
sušenje sijena, žetvu pšenice i drugih strnih žitarica i obavljanje drugih poljoprivrednih
radova koji zahtijevaju vedro vrijeme (9,77).
Magla
Slivno područje rijeke Spreče je veoma maglovito područje jer svi mjeseci tokom
godine imaju određen broj dana sa maglom. U narednoj tabeli je prezentirana prosječna
maglovitost u slivu rijeke Spreče u periodu 1961-1990. godine.
Tabela 5. Srednja mjesečna maglovitost u slivu rijeke Spreče u periodu 1961-1990.
Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. Σ
Dani 8 6 4,5 2,5 3,5 2,5 3 6,5 10 12 8,5 8,5 75,5
Iz tabele 5. vidi se da najviše magle u ovom području ima u hladnijem dijelu
godine, naročito od septembra do januara, kada se i javlja maksimum. Za razliku od
zimskih, magle u ostalom dijelu godine, posebno noću, sprečavaju dugotalasnu
radijaciju i donekle su izvor atmosferske vlažnosti u bazenu. U ovom području su
193
septembar (10 dana) i oktobar (12 dana) najmaglovitiji mjeseci. U toplijem dijelu
godine pojava magle je znatno manja i najmanja je u junu (2,5 dana). U slivnom
području rijeke Spreče se godišnje u prosjeku javlja 75,5 dana sa maglom (Tuzla 64
dana, Doboj 87 dana idr.). S obzirom da je riječ o morfološkoj depresiji najveća pojava
magle ovdje javlja se još u oktobru. Ova pojava je u vezi sa naglim promjenama
temperature, koja prelazi iz ljetnih u jesenje uslove kao i zbog prodora hladnih zračnih
masa na još relativno toplo tlo. Kotlinski smještaj, slaba provjetrenost, te opterećenost
atmosfere iznad ovog područja aeropolutantima, naročito u hladnijem periodu godine,
su mogući uzročnici takvog stanja.
Insolacija
Godišnji tok sunčeva sjaja u slivnom području rijeke Spreče odgovara godišnjem
toku temperature zraka i u obrnutom je odnosu sa oblačnošću. U narednoj tabeli je
prezentirana prosječna insolacija u slivu rijeke Spreče u periodu 1961-1990.
Tabela 6. Srednji broj sunčanih sati u slivu rijeke Spreče u periodu 1961-1990.
Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Σ
Sati 56,5 75,4 122,6 149,9 178,2 187,6 230,2 218,5 167,6 126,2 71,8 47,6 1632,2
Grafik on 2. Godišnji hod insolacije, vedrih i oblačnih
dana u slivu rijek e Spreče u periodu 1961-1990.
20 250
dani sati
16 200
12 150
8 100
4 50
0 0
vedri dani oblačni dani insolacija
Iz podataka u tabeli 6. vidi se da je najviše sunčanih sati u slivnom području rijeke

Spreče u julu (230,2), a najmanje u decembru (47,6). Insolacija u ovom području ima
dosta pravilan godišnji hod, a ukupan broj sunčanih sati iznosi 1632,2 godišnje (Tuzla
1755, Gračanica 1559, a Doboj 1583 sati). Pri određivanju dužine trajanja sunčeva sjaja
u ovom području potrebno je uzeti u obzir i relativno trajanje sunčeva sjaja, te srednji
broj sati sa sunčevim sjajem na jedan dan.
Tabela 7. Relativno trajanje sunčeva sjaja i srednji broj sati sa sunčevim sjajem na
jedan dan u slivu rijeke Spreče u periodu 1961-1990.
Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
% 20 26 33 37 39 40 49 50 45 37 25 17
Sati/dan 1,8 2,7 4 5 5,7 6,2 7,4 7 5,6 4 2,4 1,5
194
Najduže trajanje relativne insolacije u slivnom području rijeke Spreče imaju ljetni
mjeseci juli (49 %) i august (50 %) kada je najmanja oblačnost, a najkraća insolacija je
u novembru (25 %) i u zimskim mjesecima (17-26 %), kada je i najveća oblačnost. Ljeti
je insolacija nešto više od dva puta duža nego zimi. Iz ovih podataka se vidi da je
relativno trajanje sunčeva sjaja ovdje 49 % odnosno 50 % od mogućeg trajanja samo u
najvedrijim mjesecima, julu i avgustu, dok je u najoblačnijem mjesecu decembru samo
17 %. Insolacija raste od decembra (19 %) do jula (55 %), a od jula do decembra opada.
Iz tabele se takođe vidi da Sunce u toku dana, u slivu, najviše sati sija u julu (7,4 sata), a
najmanje u decembru (1,5 sati). Ovi podaci jasno ukazuju da dužina trajanja sunčeva
sjaja zavisi kako od dužine dana tako i od oblačnosti.
Pluviometrijski režim
Obzirom da se maksimalna količina padavina u slivu izlučuje u toplijem periodu
godine, ovo područje ima statički ili inverzivni tip padavina. Nešto veće količine
padavina se izlučuju u južnom, jugoistočnom, sjeveroistočnom i sjeverozapadnom
dijelu sliva tj. njegovom obodu gdje su uglavnom smještene i najveće planinske
morfostrukture ovog područja. Taj dio sliva se nalazi unutar godišnjih izohijeta od 1000
- 1250 mm. Centralni, kotlinski dio, se nalazi unutar godišnjih izohijeta od 900 - 1000
mm. (Slika 2.) U tabeli 8. su prezentirane srednje mjesečne, maksimalne dnevne
količine padavina i broj dana sa dnevnom količinom padavina ≥1 mm u slivnom
području rijeke Spreče u periodu 1961-1990. godine.
Tabela 8. Srednje mjesečne, maksimalne dnevne količine padavina i broj dana sa
dnevnom količinom padavina ≥1 mm u u slivu rijeke Spreče u periodu 1961-1990.
R (mm) 63,0 59,8 64,0 79,7 96,5 107,5 89,8 83,2 69,3 60,5 77,7 76,0 927,0
Rmax 40,5 43,5 43,5 43 60,5 58,5 80 52 58 44 44,5 46,5 80
R ≥1 mm 9 8,5 9,5 10,3 10,5 10,5 8,0 8,0 8,0 7,3 9,0 9,8 108,3
Grafik on 3. Histogram temperatura i padavina u
slivu rijek e Spreče za period 1961-1990.
125 25
mm °C
mm
100 °C 20
75 15
50 10
25 5
0 0
-25 -5
Padavine u ovom području počinju rasti od februara do juna, kada dostižu

maksimalnu vrijednost, a zatim se smanjuju idući prema hladnijem dijelu godine
195
(grafikon 3). Najmanja visina padavina je u februaru 59,8 i oktobru 60,5 mm. Mjeseci
sa najvećom količinom padavina su maj (96,5 mm) i juni (107,5 mm). Iz prezentiranog
se vidi da je glavni maksimum padavina u ovom području u junu, a minimum u
februaru. Sekundarni maksimum se ovdje javlja u novembru, a minimum u oktobru.
Maksimum padavina u junu posljedica je ciklonske aktivnosti i čestih grmljavinskih
pljuskova. Slivno područje rijeke Spreče u prosjeku dobija 927 mm padavina godišnje
(Zvornik 919 mm, Tuzla 895 mm, Kladanj 1103 mm, Banovići 920 mm, Gračanica 838
mm te Doboj 887 mm). U toplijem dijelu godine (april-septembar) izluči se oko 56,7 %
godišnje količine padavina. Svaki mjesec toplijeg dijela godine u prosjeku prima 88 mm
padavina, dok za mjesece hladnijeg dijela godine ta količina iznosi 67 mm. Prema tome,
preovladavaju padavine u toplijem dijelu godine, pa je pluviometrijski režim
kontinentalni. Mjesečni prosjek padavina u analiziranom periodu iznosi 77 mm.
Padavine su u ovom području uglavnom ravnomjerno raspoređene tokom godine sa
relativnim kolebanjem od 5 %.
Na osnovu prezentiranih pokazatelja o ukupnoj količini padavina u slivu
zaključujemo da ona nije mala što ovo područje u cjelini čini vlažnim. Najveća količina
padavina se izluči u ljeto (281 mm ili 30,3 %), kada su za vegetaciju i čovjeka
najpotrebnije i obrnuto, najmanje u zimu (198,8 mm ili 21,4 %) kada su potrebe za
njima mnogo manje. U vegetacionom periodu, kada biljke klijaju, cvjetaju i sazrijevaju,
padne 590 mm ili 63,6 % svih godišnjih količina padavina. Problem je u tome što se
znatne količine padavina izlučuju u pljuskovima, te se nepovoljno odražavaju na biljni
svijet tokom vegetacionog perioda. Veliki značaj za biljke tokom vegetacionog perioda
ima relativna vlažnost koja u ovom periodu iznosi 76,4 %, te srednja temperatura zraka
od 14,3 0C.
Tabela 9. Maksimalna visina sniježnog pokrivača i srednji broj dana sa sniježnim
pokrivačem ≥ 10, 30 i 50 cm u slivu rijeke Spreče u periodu 1961-1990.
Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. Σ
cm 69,7 99,3 54,7 26,7 3,0 7,7 41,7 68,7 99,3
≥10 cm 9,7 6,5 2,7 0,4 0,2 1,7 6,7 27,7
≥30 cm 3,4 1,9 0,6 0,1 0,5 1,8 8,0
≥50 cm 0,1 0,3 0,5 0,7
Sniježni pokrivač se u ovom području najduže zadržava u decembru i januaru, a
najmanje u oktobru. Od 90 zimskih dana, 43 dana su sa sniježnim pokrivačem.
Prosječan broj dana sa sniježnim pokrivačem tokom godine ovdje iznosi 58 dana, a
debljina snježnog pokrivača može biti i preko 1 metar. Maksimalna visina sniježnog
pokrivača ovdje je u februaru i iznosi 99,3 cm (Tuzla 97 cm, Kladanj 129 cm i Doboj 72
cm). U ovom području prosječno godišnje 28 dana ima visinu snježnog pokrivača veću
od 10 cm, 8 dana veću od 30 i svega 1 dan veću od 50 cm. Najviše dana sa visinom
sniježnog pokrivača većom od 10 cm imaju decembar i januar, u prosjeku po 8 dana. Na
višim nadmorskim visinama u slivu snijeg se duže zadržava i njegova prosječna visina
se kreće između 30 i 40 cm a na planinama i preko 50 cm.
Obzirom da snijeg ima visoku sposobnost odbijanja sunčevih zraka to je
temperatura sniježnih površina obično niža od temperatura tla bez snijega i utiče na
godišnji tok temperature zraka, oblačnost, vlažnost i druge klimatske elemente i pojave
u ovom području (9,81).
196
Slika 2. Sliv rijeke Spreče - prosječna godišnja količina padavina
197
Vjetar
Osobine zračnih masa i njihova kretanja uvjetuju vremenske prilike u slivnom
području rijeke Spreče. Pored opšte cirkulacije atmosfere na režim vjetrova u ovom
području veliki uticaj ima i reljef. Zbog toga su ovdje najčešći vjetrovi iz pravca sjevera,
sjeveroistoka, juga i zapada. Oni su u ovom području uglavnom slabi i javljaju se sa
svih strana. Zimi preovladavaju vjetrovi iz sjevernog kvadranta, pošto se niski pritisci
nalaze iznad Sredozemnog mora i njihovih ogranaka. Hladne vjetrove uzrokuju prodori
hladnih zračnih masa sa sjevera. Najvjetrovitije godišnje doba u ovom području je
proljeće. Ljeti se zračni pritisak iznad naše zemlje smanjuje od sjeverozapada ka
jugoistoku, pa zbog toga i vjetrovi uglavnom imaju takav pravac.
Tabela 10. Čestine i srednje brzine pojedinih pravaca vjetra u slivu
rijeke Spreče
Pravac N NE E SE S SW W NW C
% 14,7 7,0 4,2 5,1 9,8 6,1 9,1 3,3 40,9
m/s 1,8 1,9 1,5 1,9 1,9 1,9 1,6 1,6
Grafikon 4a. Čest ine i srednje brzine Grafikon 4b. Čest ine i srednje brzine
pojedinih pravaca vjet ra u slivu Spreče pojedinih pravaca vjet ra u T uzli
N N
16,0 18
14,0 16
12,0 NW 14 NE
NW NE 12
10,0 10
8,0 8
6,0 6
4,0 4
2,0 2
W 0,0 E W 0 E
SW SE SW SE
S S
čest ina vjet ra (%) čest ina vjet ra (%)
srednja brzina (m/s) srednja brzina (m/s)
Prema vrijednostima čestina i tišina, najveću učestalost imaju vjetrovi iz sjevernog

(14,7 %), a najmanju iz sjeverozapadnog pravca (3,3 %). Najveća srednja brzina vjetra
u slivu izmjerena je kod vjetrova koji pušu sa jugozapada, juga i sjeveroistoka (1,9 m/s),
a najmanja kod istočnih (1,3 m/s), sjeverozapadnih i zapadnih (1,6 m/s) vjetrova.
(Tabela 10 ., grafikon 4a.) Zbog položaja, veličine sliva i njegove raščlanjenosti ovdje
se javljaju značajne oscilacije u pogledu režima vjetrova. Tako naprimjer u Doboju
najveću učestalost imaju vjetrovi iz sjevernog (12,6 %), Gračanici iz zapadnog (19,5
%), Tuzli iz sjeveroistočnog (17,2 %), a Kladnju iz sjevernog (31,8 %) pravca. Najveću
srednju brzinu u Doboju imaju sjeverni (2,7 m/s), Gračanici jugoistočni (2,1 m/s), Tuzli
jugozapadni (1,9 m/s), a Kladnju sjeveroistočni (2,2 m/s) vjetrovi. Najmanje tišina u
ovom području je zabilježeno u Kladnju (23,6 %) i Tuzli (31,4 %), a najviše u Gračanici
(64,4 %) i Doboju (44,2 %). (Slika 2.)
198
Zaključak
Pored općih faktora koji utiču na klimatske odlike u slivu rijeke Spreče i Bosne i
Hercegovine u cjelini od posebnog značaja su njegov geografski položaj i osobine
reljefa. Geografski položaj i reljefni sklop su uslovili da prezentirani prostor svojim
najvećim dijelom pripada umjereno kontinentalnom klimatu sa relativno blagim zimama
i primjetnim prelazima između godišnjih doba, a planinske morfostrukture oboda
predplaninskom umjereno kontinentalnom klimatu. Prosječna godišnja temperatura
zraka u slivu rijeke Spreče iznosi 10,1°C. Zvornik (10,7°C) i Doboj (10,6°C) imaju
nešto više godišnje temperature zraka od Tuzle (10°C) i Gračanice (10°C) i znatno više
od Kladnja (9,2°C). Temperaturne razlike su vjerovatno posljedica nešto jačih
kontinentalnih uticaja sa sjevera i sjeverozapada, promjenjivosti vertikalnog termičkog
gradijenta i reljefnih odlika ovog prostora. Godišnja amplituda temperature zraka u
prezentiranom slivu iznosi 20,5°C i prilično je ujednačena za sve meteorološke stanice.
Prosječna godišnja količina padavina u slivu rijeke Spreče iznosi 927 mm i
najveća je u njegovom planinskom području (Zvornik 919 mm, Tuzla 895 mm, Kladanj
1103 mm, Banovići 920 mm, Gračanica 838 mm i Doboj 887 mm). Padavine su
uglavnom ravnomjerno raspoređene tokom godine sa relativnim kolebanjem od 5 %.
Najviši dijelovi planine Majevice (915 m) i Konjuha (1327 m) po temperaturnim i
pluviometrijskim karakteristikama pripadaju planinskom umjereno kontinentalnom
klimatu. U kotlinskim dijelovima, koji zahvataju veću površinu sliva, preovladavaju
kopneni zračni uticaji. Takve su odlike uslovile planinske strukture koje su pridonijele
morfološkoj zatvorenosti. Količina padavina je manja u odnosu na obod, ljeta su duža i
toplija a zime kraće i blaže. Preovladava umjereno kontinentalni klimatski tip,
klasificiran po Köppenu kao Cfb klimat. Planinski lanci su modificirali klimatske uticaje
i doprinijeli da u području planina koje čine obod sliva rijeke Spreče preovladava
predplaninski klimatski tip. Ovakav klimatski tip se odlikuje nešto kraćim ljetima i
nešto dužim zimskim periodima s više sniježnih padavina. Prema Gradačcu i Modriči
postepeno preovlađuje uticaj kontinentalne klime, karakteristične za južne dijelove
Panonske nizije.
Conclusion
Beside basic factors that form climate specifics in the Spreča River valley and
Bosnia and Herzegovina as a whole geographic position and relief specifics have
essential role. These characteristics shape med-continental climate with relatively mild
winters and noticeable season changes with morph-structural mountains hilly mid-
continental climate. Average annual air temperature in the Spreca valley is 10,1 degrees
Celsius. Zvornik 10,7 Doboj 10,6 which is little higher than temperature in Tuzla and
Gracanica 10 and slightly higher then Kladanj with 9,2 degrees Celsius. Differences in
temperature may be caused by stronger continenttal influence from the north and north-
west, changes in vertical thermod gradient and relief characteristics of this area. Annual
amplitude of air temperature in the presented valley is 20,5 degree Celsius and relatively
similar for all meteorological observing points.
Average annual precipitation in Spreca valley is 927mm with highest amount in
mountains (Zvornik 919mm, Tuzla 895mm, Kladanj 1103mm, Banovici 920mm,
Gracanica 838mm and Doboj with 887mm). Presipation is mostly even throughout the
year with relative oscillation of 5%. Highest hilltops of mountains Majevica (915
meters) and Konjuh (1327 meters) belong to mountain mid-continental climate
according to temperature and pluviometer characteristics. Valleys have larger water
capacities and this creates continental air conditions. These characteristics have created
199
mountain structures that make morphological closure. Amount of precipitations is lower

then in the mountains with longer summer seasons and mild and short winters. Mid-
continental climate is dominating and it is classified by Köppen as a Cfb climate.
Mountain complex have modified climate forms and created sub mountain climate type
in Spreča River valley. Specifics of this climate type are shorter summers and longer
winters with more snowfall. Area around Gradačac and Modriča has continental climate
which is characteristic of south parts of Panon valley.
Literatura i izvori
1. Dukić, D.: Klimatologija, Geografski fakultet, Beograd, 1998.
2. Filipčić, A.: Klimatske promjene, Geografski horizont, Hrvatsko geografsko
društvo, Zagreb, 1998., str. 7-17.
3. Milosavljević, M.: Klimatologija, Naučna Knjiga, Beograd, 1990.
4. Milosavljević, R.: Klima Bosne i Hercegovine, Doktorska disertacija,
Sarajevo, 1973.
5. Marković, J.: Fizička geografija Jugoslavije, Naučna Knjiga, Beograd, 1963.
6. Marković, M.: Osnovi primjenjene geomorfologije, Geoinstitut, Beograd,
1983.
7. Paunković, Đ.: Spreča, Glasnik Geografskog društva, Sv. XX i XXI, Beograd,
1934-35.
8. Penzar, I., Penzar, B.: Agrometeorologija, Školska knjiga, Zagreb, 2000.
9. Smajić S.: Klimatske karakteristike Tuzle, Zbornik radova Prirodno-
matematičkog fakulteta, Svezak Geografija, Godina II, Broj 2, Tuzla, 2005.,
str. 71-82.
10. Spahić, M.: Opća klimatologija, Geografsko društvo Federacije Bosne i
11. Spahić, M., Mirić, R., Drešković, N.: Fluktuacija nekih hidroklimatskih
parametara u Bosni i Hercegovini, Zbornik radova I kongresa geografa Bosne
i Hercegovine, Geografsko društvo Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
2005., str. 78-107.
12. Suljić, A.: Režim padavina na području Tuzle, Zbornik radova, Godina 2. broj
2., Filozofski fakultet, Tuzla, 2000.
13. Zubić, N.: Klima kupreškog kraja, Geografski pregled, XXIII, Sarajevo, 1979.
14. Šegota, T., Filipčić, A.: Klimatologija, Školska knjiga, Zagreb, 1993.
15. Meteorološki godišnjaci (1961-1990), S HMZ, Beograd.
200
PROBLEM VISOKIH VODA NA PROSTORU GORNJE SPREČE
COMMON PROBLEMS WITH OVERFLOW IN THE GORNJA SPREČA AREA
Mr. sc. Semir Ahmetbegović, viši asisent, Mr. sc. Sabahudin Smajić, viši asistent,
Abstrakt
U radu se prezentira problem visokih voda na prostoru Gornje Spreče. Gornja
Spreča je tektonska depresija smještena na prostoru sjeveroistočne Bosne koju
karakteriše relativno gusta riječna mreža i razvijen riječni sistem. U periodu otapanja
snijega i povećane količine padavina, s obzirom na geološku građu, konfiguraciju terena
i plitka riječna korita, voda plavi aluvijalnu ravan rijeke Spreče i njenih pritoka.
Značajan problem predstavljaju i podzemne vode koje se nalaze blizu topografske
površine, a u direktnoj su vezi sa vodostajem rijeke Spreče. Izrada ovog rada inicirana je
stalnim poplavama koje uzrokuju značajne probleme na prostoru Gornje Spreče, tim
više što je pored poljoprivredne proizvodnje, intenzivirana izgradnja industrijskih
kapaciteta i individualnih stambenih objekata u inundacionom području rijeke Spreče i
njenih pritoka.
Ključne riječi: Hidrografija, uzdužni profil, riječni režim, vodostaj, proticaj,
visoke vode, poplave, Gornja Spreča.
Abstract
This study presents problem of overflow of the Spreca River in the upper part.
This area is tectonic depression placed in the north-eastern part of Bosnia and
Herzegovina with relatively big number of tributaries with big accumulation of water.
After the snow melts and precipitations increases, with geological structure and terrain
configuration and water depth, water is flooding alluvial area around Spreca and its
tributaries. Another problem is underground water that stays close to surface impacted
directly by water level of Spreca River. This study was initiated by constant flooding
problem in upper part of the Spreca River is damaging not only agricultural production
but also industrial capacities as well as individual houses in the area of inundation.
Key words: Hydrography, diamete, water regime, water capacity, flow, high
water, floodings, Gornja Spreča.
S. Ahmetbegović, S. Smajić
Uvod
Gornja Spreča je tektonska depresija dinarskog pravca pružanja, smještena na
prostoru sjeveroistočne Bosne, između planinskih morfostruktura Majevice na sjeveru,
Javornika i Konjuha na jugu te Ozrena na zapadu. Gornja Spreča zahvata prostor od
izvorišne čelenke rijeke Spreče (Velja glava) jugozapadno od Zvornika do Modraca i
razvođa rijeke Turije na planini Ozren. Gornja Spreča, posmatrana u navedenim
granicama, duga je oko 68 km (NW-SE) sa prosječnom širinom od oko 15 km
(maksimalna širina iznosi oko 38 km) i zahvata površinu od 1208,88 km2. (Topografska
karta 1:200000)
Najveći vodotok na prostoru Gornje Spreče je rijeka Spreča koja ovim tektonskim
rovom protiče meandarski u dužini od oko 60 km (do ušća u Modračko jezero). Najveće
i najznačajnije pritoke rijeke Spreče na ovom prostoru su rijeka Oskova sa Gosteljom i
Turija. Gornja Spreča se odlikuje relativno gustom riječnom mrežom dendroidnog tipa
i razvijenim riječnim sistemom. Geotektonske karakteristike i petrografski sastav
Gornje Spreče su uslovili da rijeka Spreča na ovom prostoru ima asimetričan sliv sa
znatno razvijenijom lijevom slivnom površinom.
Poseban problem na prostoru Gornje Spreče predstavljaju česte poplave. U
periodu otapanja snijega i povećane količine padavina, s obzirom na konfiguraciju
terena i plitka riječna korita vodotoci plave značajne površine zemljišta. Problem
predstavlja i visok nivo podzemnih voda (freatske izdani) koje izbijaju na topografsku
površinu i plave aluvijalnu ravan rijeke Spreče i njenih pritoka. Visok nivo podzemnih
voda vezan je uglavnom za prostor Sprečkog polja i direktno je povezan sa vodostajima
rijeka koje teku ovim poljem.
Izrada ovog rada podrazumijevala je analizu dostupnih izvora te anketiranje
stanovništva i stručnih lica. U istraživanju su korišteni i statistički pokazatelji, odnosno
korištena je statistička metoda kao nezaobilazna naučna metoda u geografiji. Također,
korišten je i kartografski metoda jer su rezultati analize navedenog problema
prezentirani na izrađenoj hidrografskoj karti Gornje Spreče.
Hidrografske karakteristike Gornje Spreče

Najveći vodotok Gornje Spreče je rijeka Spreča čija se izvorišna čelenka nalazi na
sjevernim padinama Velje Glave (najvažniji izvor u izvorišnoj čelenki je na nadmorskoj
visini 453 m), a ušće u rijeku Bosnu istočno od Doboja na nadmorskoj visini od 149 m.
Ukupna dužinu ovog vodotoka iznosi 115,4 km, a površinu sliva 1947,7 km2. Tok rijeke
Spreče se odlikuju meandrima odnosno laktastim skretanjima, što je uzrokovano malim
padom po uzdužnom profilu i akumuliranjem značajne količine riječnog nanosa kojeg u
aluvijalne ravni dopremaju pritoke.
U gornjem dijelu toka rijeke Spreče od izvorišta do Capardi na kratkom sektoru od
oko 7 km uzdužni profil se odlikuje padom od oko 23 ‰. Nizvodno od naselja Capardi
pa do ušća u Modračko jezero pad je znatno umjereniji i iznosi svega 1,85 ‰. Ukupan
pad od izvora do ušća u Modračko jezero iznosi oko 4,22 ‰, dok ukupan pad rijeke
Spreče na uzdužnom profilu iznosi 304,3 m odnosno 2,63 ‰. Rijeka Spreča po
uzdužnom profilu od ušća Male Spreče ima izrazit ravničarski karakter jer ukupan pad
iznosi svega 0,92 ‰ (0,92 m/km).
202
Problem visokih voda na prostoru Gornje Spreče
Slika 1. Geografski položaj Gornje Spreče
Slika 2. Uzdužni profil rijeke Spreče od izvorišta do Modračkog jezera

Rijeka Spreča je bogata vodom, a za nju kao i za sve njene pritoke karakterističan
je nivalno-pluvijalni režim. O režimu rijeke Spreče na prostoru Gornje Spreče, možemo
govoriti na osnovu podataka sa vodomjerne stanice "Modrac" kao i podataka vezanih za
padavine na ovom prostoru izmjerene na meteorološkoj stanici u Tuzli.
Tabela 1. Odnos padavina i proticaja na prostoru Gornje Spreče za period 1961-1990.

(mm) 59 55 61 76 92 111 94 84 64 58 71 72 75
3
(m /s) 29,82 33,13 30,25 24,3 20,32 13,98 13,19 9,23 6,84 7,63 9,37 18,71 18,6
Izvor podataka: HMZ Sarajevo
Iz prezentiranih podataka u tabeli 1 vidljivo je da se najviši proticaji ovdje javljaju
u januaru, februaru i martu, a najniži u septembru i oktobru. Maksimalnom srednjem
februarskom proticaju (33,13m³/s) ne odgovara maksimalna količina padavina koja se
na ovom prostoru javlja u junu (108 mm/m²) jer u februarskom maksimalnom protoku
učestvuju otopljene snježne padavine. Povišeni proticaji se nastavljaju u martu i aprilu,
ali sa tendencijom pada ka minimalnom protoku, koji se javljaju u septembru (6,84
203
m³/s). Prosječan godišnji proticaj rijeke Spreče izmjeren na vodomjernoj stanici

"Modrac" iznosi 18,6 m³/s. Prema podacima prikupljenim na navedenoj vodomjernoj
stanici za period 1967-1990. godine prosječan godišnji vodostaj iznosi 115 cm. Ovakva
neusaglašenost se može objasniti i time što veći dio Gornje Spreče pripada planinskim
morfostrukturama što uvjetuje da se u hladnijem dijalu godine uglavnom izlučuju
snježne padavine. Snježne padavine se ne javljaju odmah u hidrosistemu već se u slivu
zadržavaju duži period te učestvuju u režimu rijeke Spreče početkom proljetnog
hidrološkog razdoblja. Dakle, ne postoji potpuna usaglašenost između godišnje
raspodjele količine padavina i kategorija režima, posebno kada je riječ o visini
vodostaja i količini proticaja odnosno nema podudaranja između maksimalne količine
padavina sa maksimalnim proticajima. (Grafikon 1)
Grafikon 1. Odnos padavina i proticaja u slivu Spreče

mm m 3 /s
(Gornja Spreča) 1961-1990.
120 35
Padavine
Proticaj
100 30
25
80
20
60
15
40
10
20 5
0 0
Na prostoru Gornje Spreče koja obiluje vodom rijeku Spreču obogaćuju njene
najznačajnije pritoke: Gribaja, Oskova sa Gosteljom i Turija. Lijeva strana sliva rijeke
Spreče na prostoru Gornje Spreče ja znatno razvijenija, pa sa ove strane ima i veći broj
pritoka. U analizi koja slijedi dat ćemo osnovne hidrografske karakteristike pritoka
Spreče od izvorišta do Modraca. Prva pritoka rijeke Spreče duga 6,3 km je Ljeskovica.
Ona je desna pritoka rijeke Spreče čiji je sliv smješten u rejonu Glumine, Klanca i
Crnog Vrha. Slijedeća pritoka Spreče je Paprača. Paprača je lijeva pritoka od čijeg ušća
Spreča poprima sva obilježja ravničarske rijeke, malog pada uz karakteristično
meandriranje. Desna pritoka rijeke Spreče (na području općine Kalesija) je rijeka
Gribaja koja izvire ispod Banj Brda (700 m), a ušće joj je južno od naselja Donje
Vukovije. Nizvodno sljedeća lijeva pritoka Spreče je rijeka Mala Spreča koja izvire
ispod Bišine. Pritoke Male Spreče su Repuški potok, Culjaga i Gračanička rijeka. Rijeka
Krivača kao lijeva pritoka izvire na lokalitetu Džebari i do ulijevanja u rijeku Spreču
teče dužinom od 9,5 km. Najveća i najznačajnija lijeva pritoka rijeke Spreče je Oskova
sa Gosteljom. Rijeka Oskova nastaje na području općine Banovići odnosno na
sjevernim padinama planine Konjuh i ima dužinu toka 32 km. Ona se ulijeva u rijeku
Spreču sjeverozapadno od gradskog naselja Živinice. Rijeka Gostelja izvire na području
općine Kladanj, a ulijeva se u rijeku Oskovu jugozapadno od Živinica. Rijeka Oskova
zajedno sa Gosteljom ima površinu sliva od 342 km², što čini oko 17 % sliva rijeke
Spreče. Sa zapadnog dijela oboda Gornje Spreče lijevu pritoku čini rijeka Turija. Turija
je 22 km duga pritoka Spreče, koja zajedno sa lijevom pritokom Bukovicom odvodi
vode sa istočnih i jugoistočnih padina Ozrena. Danas se njenom vodom snabdijeva
akumulativno jezero Modrac, koje je za potrebe privrede izgrađeno 1964 godine.
204
Gornja Spreča je ispresjecana i drugim manjim rječicama i potocima koji se

direktno ulivaju u rijeku Spreču. Najznačajniji od njih su: Mramorak, Sajatovica,
Krivača i Brod sa lijeve te Bukovica, Dubnica, Bjelova, Krivača, Krivačnjak, Lješnica,
Brestovik sa desne slivne površine.
Rijeku Spreču i njene pritoke na prostoru Gornje Spreče karakterišu česte poplave.
Poplave se na ovom prostoru javljaju najmanje jednom u toku godine.
Karakteristike visokih voda Gornje Spreče

Vodni režim rijeke Spreče kao najvećeg vodotoka Gornje Spreče i njenih pritoka
karakterišu dugotrajne niske vode te brzo nadolaženje i veoma kratko trajanje visokih
voda. Ove karakteristike su u vezi sa veličinom vodotoka i izraženije su kod manjih
tokova. Visoke vode na pritokama, sa malom površinom sliva, vode porijeklo od ljetnih
pljuskova jer se ovaj period odlikuje velikim intenzitetom kišnih padavina koje se
izlučuju u slivu.
Prosječni pad doline Spreče u zoni akumulacije Modračkog jezera je veoma mali i
iznosi oko 1,5 ‰. Uslijed toga je područje ušća rijeke Spreče u akumulaciju podložno
plavljenju. Kako na ušću nema prirodnih i vještačkih prepreka često se dešava to da
inundaciono područje rijeke Spreče pri tečenju služi kao manje korito. Kota uspora u
akumulaciji se nalazi na nadmorskoj visini 200 m. Modračko jezero sa pritokama
obezbjeđuje zapreminu akumulacije od 100 miliona m3 vode, odnosno 7,0 m3/s vode,
od čega na raspolaganju industriji stoji 2,3 m3/s, dok se 4,7 m3/s ispušta kao biološki
minimum. Ovaj nivo vode u akumulaciji nema značajnog uticaja na veličinu plavljenih
površina u zoni rijeke Spreče. Dakle, plavljene površine su rezultat visokih voda rijeke
Spreče i njenih pritoka.
Površine koje plave vodotoci Gornje Spreče su poljoprivredno i građevinsko
zemljište te dijelovi nekih saobraćajnica. Samo na prostoru općine Živinice rijeka
Spreča plavi oko 200 ha poljoprivrednog zemljišta i preko 100 stambenih objekata,
rijeka Oskova oko 10 ha poljoprivrednog zemljišta i oko 30 stambenih objekata, a rijeka
Gostelja oko 5 ha poljoprivrednog zemljišta i oko 20 stambenih objekata. Ukupna
površina općine Živinice zahvaćena poplavama iznosi oko 220 ha, što je oko 0,8 % od
ukupne površine ove općine. (Služba civilne zaštite Općine Živinice)
Na prostoru općine Kalesija i dijela općine Lukavac koji pripada prostoru Gornje
Spreče plavljene površine su znatno manje. Uglavnom je to poljoprivredno zemljište uz
same riječne tokove.
Zbog čestih poplava značajno je utvrditi širinu inundacije s pojavom visokih voda.
Neke zaključke o širini inundacije i površinama koje se plave visokim vodama dobili
smo iz "Hidrološke analize o mogućnostima uređenja korita rijeke Spreče" na potezu
od mosta na magistralnom putu Sarajevo-Županja do mosta na regionalnom putu
Živinice-Kalesija, rađene 2001. godine na osnovu kojih možemo utvrditi maksimalnu
širinu plavnog vala. Plavni val (prirodno stanje) za stogodišnje vode (Q1/100) u naselju
Strašanj uz magistralni put Sarajevo-Županja ima širinu preko 1500 m. Uzvodno uz
rijeku Spreču poplavna površina se kontinuirano smanjuje tako da nizvodno od mosta
na regionalnom putu Živinice-Kalesija njena širina iznosi oko 400 m. Nizvodno od
mosta na magistralnom putu Sarajevo-Županja do ušća u Modračko jezero širina
plavnog vala iznosi 500-700 m.
Pored osnovnih hidrografskih karakteristika rijeke Spreče prezentiranih u radu
neophodno je prikazati i osnovne karakteristike visokih voda (Q1/l0, Q1/25, Q1/l00). U
205
tabeli 2 koja slijedi prezentirani su podaci o visokim vodama rijeke Spreče i njenih
pritokama na prostoru Gornje Spreče do ušća u hidroakumulaciju Modrac. Zbog
nedostupnosti potpunih podataka u analizi koja slijedi nije prezentirana rijeka Turija.
Tabela 2. Karakteristike visokih voda rijeke Spreče sa pritokama na prostoru Gornje
Spreče
Karakteristike pritoka Rijeka Spreča sa pritokama
Površina Mjerodavni proticaj Površina Mjerodavni proticaj
Pritoke sliva, (m3/s) sliva, (m3/s)
2 2
km Q1/l00 Q1/25 Q1/l0 km Q1/l00 Q1/25 Q1/l0
M. Spreča 76,3 92 63 46 301 250 - -
Krivača 16,4 49 35 28 318,4 318 248 204
Gribaja 77,6 135 87 63 396,0 362 286 239
Močionica 27,9 68 48 40 423,9 373 295 246
Brnjak 17,6 51 36 20 441,5 380 300 252
Rijeka 25 66 45 37 470,9 396 313 261
Lješnica 35 78 56 45 513,7 410 324 270
Oskova sa * *
342 540 456 348 848 690 590 460
Gosteljom
Izvor: Vodoprivredno preduzeće d.d. "Spreča", Tuzla, Tehnički projekat 543 A i 492
Analizirajući podatke iz tabele 2 uočljivo je da su neuporedive razlike između
srednjih mjes ečni i srednjih godišnjih proticaja sa onima koju se odnose na visoke
vode. Rijeka Sprečana ušću u Modračko jezero ima srednji godišnji proticaj 18,6 m3/s,
a kod visokih voda vrijednost proticaja iznosi Q1/l0 = 460 m3/s, Q1/250 = 590 m3/s,
Q1/l00 = 690 m3/s. U ovakvim uslovima rijeka Spreče sa svojim pritokama (u donjem
dijelu toka) široko plavi aluvijalne ravni sa inundacijom od nekoliko desetina pa i
stotina metara.
Minimalni proticaji vode su mjereni i analizirani jedino na rijeci Oskovi
vodomjerna stanica "Višća" i na brani "Modrac". Minimalni proticaj na rijeci Oskovi je
izmjeren u augustu 1971. godine i iznosio je 170 l/s. Analizom je utvrđeno da ova sušna
godina odgovara povratnom periodu od oko 20 godina. Hidrološkom analizom podataka
sa vodomjerne stanice na brani "Modrac" došlo se do rezultata za istu vjerovatnoću
pojave, odnosno minimalni proticaj od 824 l/s, za rijeku Spreču sa Turijom.
U negativne hidroekološke probleme ubrajaju se i učestale poplave riječnih tokova
izazvane antropogenim faktorima. To su posredni nenamjerni uticaji, a prije svega se
odnose na odlaganje krutog otpada u korita rijeka. Rijeka Spreča po uzdužnom profilu,
pogotovu kroz općinu Živinice, ima izrazit ravničarski karakter jer ukupan pad iznosi
svega 0,92 ‰ (0,92 m/km), pa ova negativna pojava (odlaganje otpada) značajno remeti
prirodno usaglašavanje uzdužnog profila rijeke (prirodno produbljivanje korita).
Usaglašavanje uzdužnih riječnih profila ka ravnotežnom, vrši se od ušća prema
izvorištu. Erozija se vrši unazadno, počevši od donje erozivne baze. Ova pojava naziva
se unazadna ili regresivna erozija. (13, 201) Prirodno je da se erozija vrši istovremeno
na cijelom uzdužnom profilu.
*
Q1/50
206
Kada je u pitanju tok rijeke

Spreče kroz Gornju Spreču, donju
erozionu bazu predstavlja
Modračko jezero. Na mjestima gdje
dođe do odlaganja otpada (npr.
školjke automobila, dijelova
automobila, bijela tehnika i sl.)
značajno se mijenja prirodno
usaglašavanje uzdužnog profila
rijeke, odnosno smanjuje se brzina
vode u riječnom toku. Smanjenjem
brzine vode u riječnom koritu
opada kinetička erozivna energija. 1
Ova pojava se manifestira na
slijedeći način. Ukoliko se čvrsti Slika 3. Poplave u dolini rijeke Spreče,
otpad odloži u koritu na tom dijelu magistralni put Sarajevo-Orašje, juni 2001.
uzdužnog profila stvara se nova Foto: CZ općine Živinice
donja (lokalna) erozivna baza. Na
tom dijelu uzdužnog profila
zaustavlja se regresivna erozija,
odnosno, zaustavlja se proces
prirodnog produbljivanja riječnog
korita. Otpad stvara zagat koji
usporava oticanje vode u riječnom
koritu. Voda gubi erozivnu i
transportnu moć i započinje proces
odlaganja vučenog materijala
(šljunak) i suspendovanih čestica
(pijesak i milj) u riječnom koritu
što dovodi do izdizanja dna
riječnog korta. Pošto voda rijeke
Spreče i njenih pritoka nosi veliku Slika 4. Poplave u dolini rijeke Spreče,
količinu suspendovanog materijala, naselje Maline, juni 2001. Foto: CZ općine
brzina zapunjavanja dna riječnog Živinice
korita je vrlo izražena. Povećana
količina suspendovanog materijala u vodi riječnih tokova uslovljena je i geološkom
građom terena (značajno je učešće mekših i rastresitih stijena koje čine geološku građu
sliva rijeke Spreče i njenih pritoka). Također, povećana količina suspendovanog
materijala u riječnim tokovima izazvana je erozijom površina koje pripadaju
površinskim kopovima i njihovim odlagalištima. Ova negativna pojava se manifestira
izdizanjem dna riječnih korita, te poplave izazivaju i manje količine kišnih padavina.
Da bi se ublažio problem poplava izvode se radovi koji se ogledaju u čišćenju i
produbljivanju korita rijeke Spreče i njenih pritoka. Zadnje uređenje korita rijeke Spreče
obavljeno je u proljeće 2007. godine od Modračkog jezera do mosta na magistralnom
putu Sarajevo-Županja u naselju Maline, a izvršeno je i ispravljanje korita rijeke Spreče
uzvodno od mosta na ovom magistralnom putu.
2
Qv
1
Kinetička erozvina energija energija izražava se općom formulom: E  u
2
kojoj je Q proticaj, a v brzina riječnog toka.
207
Zaključak
Riječni režim Gornje Spreče karakterišu dugotrajne niske vode te brzo
nadolaženje i kratko trajanje visokih voda. Ova pojava je u vezi sa geološkim,
geotektonskim, geomorfološkim, klimatskim i dr. karakteristikama navedenog prostora.
Znatan dio Gornje Spreče pripada planinskim morfostrukturama gdje se u hladnijem
dijalu godine uglavnom izlučuju snježne padavine. Snježne padavine se ne javljaju
odmah u hidrosistemu, nego u slivu ostaju duži period. Ove vode učestvuju u riječnom
režimu rijeke Spreče početkom proljeća kada se javlja povećava količina kišnih
padavina koja dostiže svoj maksimum početkom ljeta (juni). Zbog ovih karakteristika u
slivnom području Gornje Spreče česte su poplave u proljeće i početkom ljeta. Površine
koje plave vodotoci Gornje Spreče su poljoprivredno i građevinsko zemljište te dijelovi
nekih saobraćajnica što uzrokuje značajne materijalne štete. Problem poplava je u
posljednjih nekoliko godina sve izraženiji jer je plavno područje Spreče i njenih pritoka,
pored agrarne osvojenosti, postalo prostorom intenzivne gradnje naselja i industrijskih
objekata. Ovoj problema se rješava čišćenjem i produbljivanjem riječnih korita te
izgradnjom nasipa. Ipak, mora se imati u vidu da se navedenim radnjama može narušiti
hidrološki režim na brani Modračkog jezera i nizvodno.
Conclusion
Water flow in the upper part of the Spreča River specifics are low water level in
the long term and quick and short term of increased water flow with high water level.
This is related with geological, geo-tectonic, geo-morphologic, climate and other
characteristics of the area. Large part of this area belongs to mountain morphologic
structure with large amount of snow during cold months. Snow does not appear in the
hydro system immediately but stays in the basin for a long time. This water gets into the
system during the spring when precipitants are also increased and reaches its maximum
amount at a beginning of summer (June). Because of these characteristics in Spreca
river basin flooding is taking place during spring and beginning of summer. Flooded
areas are agricultural and urban areas as well as some communications which causes lot
of damage. This problem is more intensive in recent years with flooding of surrounding
rivers and also caused by agricultural occupation and intensive constructing of living
and industrial buildings. This problem could be solved by cleaning and deepening rivers
and building levees. Nonetheless, we still have to have in mind that this can interrupt
hydro regime at water dam on the Modrac Lake and in the lower part of the river.
Literatura i izvori
1. Ahmetbegović, S., Smajić, S. (2006): Neki geoekološki problemi općine
Živinice, Zbornik radova Prirodno-matematičkog fakulteta, Svezak Geografija,
Godina III, Broj III, Tuzla.
2. Anđelković, M. (1978): Tektonska rejonizacija Jugoslavije, Zbornik radova, IX
Kongres geologa Jugoslavije, Sarajevo.
3. Arnautalić, Z. (1997): Stanje zagađenja površinskih voda i devastiranog
zemljišta u TPK, Zbornik radova, Stručni skup "Zaštita okolice - Tuzla",
Ministarstvo za urbanizam, prostorno uređenje i zaštitu okolice, Tuzla.
4. Čičić, S. (2002): Geološki sastav i tektonika Bosne i Hercegovine.
Monografija, Earth Science Institute, Sarajevo.
5. Dukić, D., Gavrilović, Lj. (2006): Hidrologija, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Beograd.
208
6. Fazlić, S. (2003): Rijeka Spreča - fizičkogeografske karakteristike, Geografski

list, broj 79, Geografsko društvo federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
7. Oberman, T. (1978): Studija osnovnih vodoprivrednih elemenata za potrebe
prostornog plana opštine Lukavac, Sarajevo. (separat)
8. Grupa autora: Vodoprivredna osnova rijeke Spreče. Fond stručne
dokumentacije općine Lukavac, Tuzla 1999.
9. Marković, J. (1963): Fizička geografija Jugoslavije, Naučna Knjiga, Beograd.
10. Prostorni plan opštine Živinice, Opštinski zavod za urbanizam Tuzla, 1987.
11. Prostorni plan za područje Tuzlanskog kantona 2005-2025, Zavod za
urbanizam, Tuzla, 2006.
12. Paunković, Đ. (1934-35): Spreča, Glasnik Geografskog društva, Sv. XX i XXI,
Beograd.
13. Petrović, D. (1982): Geomorfologija, Treće izdanje, Građevinska knjiga,
Beograd.
14. Smajić, S. (2006): Klimatske karakteristike Tuzle, Zbornik radova, Prirodno-
matematički fakultet, Tuzla.
15. Spahić, M. (2002): Opća klimatologija, Harfo-Graf, Tuzla.
16. Šegota, T., Filipčić, A. (1993): Klimatologija, Školska knjiga, Zagreb.
17. Udruženje “ Kontakt plus“: Lokalni ekološki akcioni plan općine Živinice.
18. Tehnički projekat regulacije rijeke Spreče, potoka Lješnica i sjevernog
obodnog kanala, Vodoprivredno preduzeće „Spreča“, 1983.
19. Hidraulička analiza o mogućnostima uređenja korita rijeke Spreče na potezu od
mosta na putu sarajevo-Županja do mosta na putu Živinice-Dubrave,
Vodoprivredno preduzeće „Spreča“, 2001.
20. Topografska karta 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000, Vojnogeografski
institut, Beograd.
21. Osnovna geološka karta 1:100 000, list Tuzla OGK L-32, Geološki zavod,
Beograd, 1990.
22. Google Map Satelite, 2007.
23. HMZ Sarajevo, 2007.
24. Služba civilne zaštite općine Živinice.
25. Služba za zaštitu okoliša općine Živinice.
26. Služba za poslove planiranja i razvoja općine Živinice.
27. www.zivinice.com
28. www.vladatk.kim.ba
209
210
Slika 5. Hidrografska karta Gornje Spreče

Zbornik radova PMF 4 i 5, 211 –218 (2007-2008) Originalni naučni rad
MORFOSTRUKTURNE ODLIKE SLIVA RIJEKE SOLINE
MORPHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF SOLINA RIVER BASIN
Edin Hadžimustafić, asistent, Dr. Alija Suljić, docent, Prirodno-matematički fakultet,

Univerzitet u Tuzli, dr. sc. Amir Baraković, vanr. prof. RGGF-a Univerziteta u Tuzli
Abstrakt
U ovom radu prezentiramo morfostrukturne odlike slivnog područja Soline koji
predstavljaju osnovu za dalja geomorfološka proučavanja, a takođe i za kompleksna
fizičko-geografska istraživanja. Tektonski pokreti u slivu rijeke Soline, primarno utiču
na formiranje osnovnih crta reljefa. U oblikovanju recentnog morfološkog sklopa sliva
Soline primarni značaj imali su tangencijalni neotektonski pokreti. Djelovanjem
radijalnih tektonskih pokreta nastala je planinska morfostruktura Majevica. Na južnim
padinama Majevice se nalazi sliv rijeke Soline. Majevica u morfološkom i strukturno-
tektonskom pogledu predstavlja horst-antiklinorij. Sliv Soline ima meridijanski pravac
pružanja. Reljefne morfostrukture se pružaju laterarno na riječni tok i sliv u cjelini. Na
posmatranom području uočene su četri tektonske jedinice koje su zapravo dijelovi
krupnijih formi dinarskog pravca pružanja. Navedene jedinice predisponirale su
formiranje tri morfološke cjeline u slivu rijeke Soline.
Ključne riječi: tektonski pokreti, sliv, geomorfologija, horst, geografija, fizička
geografija
Abstract
This paper analyzes the morphological characteristics of the Solina river basin,
which are the basis for further geomorphological research as well as for complex
physical geography research. Tectonic movements in the Solina river basin have an
influence on the formation of the basic relief elements. Tangential neo-tectonic
movements were mainly significant for the formation of the recent morphological
structure of the Solina river basin. The morphological structure of the mountain
Majevica was formed with the radial tectonic movements. The Solina river basin lies on
the southern slopes of Majevica. In terms of morphological and structural-tectonic
characteristics, Majevica represents a horst. The Solina river basin has a meridian flow
direction. Relief morphology spreads laterally over the whole river basin and its flow.
There are four tectonic units evident in the observed area, which are actually parts of the
larger structures of the Dinaric extending. The above-mentioned units had an effect on
the formation of three morphological units in the Solina river basin.
Key words: tectonic movement, river basin, geomorphology, horst, physical

geography
E. Hadžimustafić, A. Suljić, A. Baraković
Uvod
Jedna od najvažnijih komponenti u sklopu geonauka je poznavanje geneze i
morfološke evolucije reljefa planete Zemlje a poseban akcenat se treba staviti na
proučavanje reljefnih oblika u neposrednom okruženju. Oblici nastali u reljefu Zemljine
površine primarno nastaju kao posljedica djelovanja tektonskih pokreta. Zbog toga smo
za istraživano područje sliva rijeke Soline odlučili da determinišemo djelovanje
tektonskih pokreta, čija je direktna posljedica formiranje u reljefu krupnih
morfostrukturnih oblika. Cilj nam je da istaknemo distinkciju između tektonskih pokreta
i morfostrukturnih oblika, a takođe i da ukažemo na kauzalni odnos u kojem se nalaze u
slivu rijeke Soline.
U toku pripreme rada primjenili smo prvenstveno kabinetsku metodu
(konsultiranje dostupne literature, topografskih i geoloških karata, te drugog materijala).
Izrađena kabinetska koncepcija bila je osnov za početak neposrednih terenskih analiza,
što je u konačnici rezultiralo analizom naučnog materijala i formiranje zaključaka.
Geografski položaj sliva rijeke Soline

Sliv rijeke Soline se prostire u sjeveroistočnom dijelu općine Tuzla i na ukupnoj
površini od 47,4 km² što predstavlja 16,12% od ukupne površine općine Tuzla. (Sl.1).
Sjeveroistočna vododjelnica sliva ujedno predstavlja i granicu između općine Tuzla i
općine Čelić. Sliv Soline ima karakterističan oblik koji podsjeća na Afrički kontinent.
Matematičko-geografske koordinate krajnjih tačaka sliva Soline su: 44°37´53˝ s.g.š,
44°31´50˝ s.g.š, 18°45´29˝ i.g.d i 18°38´16˝ i.g.d. (DMRS, CD-rom,). Geoprometni
položaj područja sliva Soline određuje regionalno saobraćajni pravac R-459 Tuzla –
Dokanj – Šibošnica - Čelić, kojim je ovaj prostor povezan sa magistralnim pravcem M-
4 Doboj – Tuzla – Zvornik. U samom slivu putna mreža nije dovoljno razvijena tako da
se prometna povezanost ostvaruje kategorisanim lokalnim putevima Obodnica Donja –
Dokanj i Tetima – Kosci – Solina i mrežom nekategorisanih lokalnih i pristupnih
puteva.
U geotektonsko-geomorfološkom smislu sliv Soline pripada Unutrašnjim
Dinaridima, odnosno leži na kontaktnoj zoni bosanskohercegovačkih Dinarida sa
Panonskom nizijom.
Klima ovoga područja je umjereno-kontinentalna, koja se uz ostale fizičko-
geografske uvjete pozitivno odrazila na razvoj biljnog i životinjskog svijeta koji
predstavlja konglomerat panonske i planinske florno-faunističke oblasti.
212
Morfostrukturne odlike sliva rijeke Jale
Sl. 1. Topografski položaj sliva Soline

Geološka građa u slivu rijeke Soline
Područje sliva rijeke Soline pripada zoni unutrašnjih Dinarida i odlikuje se
heterogenom geološkom građom. Međutim, u užem smislu pripada Tuzlanskom bazenu
koji se nalazi na prelazu između planinske ofiolitske zone i obodnog dijela Panonske
oblasti (ravničarski dio). Istraživano područje izgrađeno je uglavnom od neogenih
sedimenata. Stratigrafskim raščlanjivanjem dolazi se do zaključka da se slivno područje
Soline sastoji iz više geoloških cjelina koje se razlikuju kako po vremenu tako i po
samom načinu postanka. Složeni litološki sastav čine prije svega krečnjaci, dolomiti i
laporci, klastiti, pješčari, pijesak i pjeskovite gline, sitnozrni šljunak, pijesak, alevroliti i
gline itd, različite starosti. (Sl.2).
Neotektonske osobenosti istraživanog područja

Proučavanje tektonskih karakteristika terena predstavlja fundament za dalja
istraživanja određenog područja. Tektonski pokreti koji su se odvijali u širem području
Tuzlanske kotline imali su veliki uticaj na genezu i morfološku evoluciju reljefa sliva
Soline. Tektonski pokreti se ogledaju u formiranju osnovnih morfoloških crta reljefa, i u
određivanju intenziteta, pravca i smisla djelovanja erozijskih sila. (Ahmetaj, 1994., 18)
Slivno područje rijeke Soline pripada neotektonskoj jedinici Tuzlanski bazen koji
se nalazi između dvije veće strukturno-tektonske jedinice, Kredno-paleogeni klastiti
(Greben Majevica) na sjeveru i neotektonske jedinice Sprečanska depresija na jugu.
Pravac pružanja ovih tektonskih jedinica je dinarski, odnosno sjeverozapad-jugoistok.
213
Potrebno je naglasiti da u cijelom slivnom području neogeni sedimenti su

maskirali raniji veoma složeni tektonski sklop što znatno otežava rekonstrukciju
primarnih odnosa u podlozi neogena. (S. Čičić i ostali, 1991., 50)
Tuzlanski bazen čini nekoliko tektonskih jedinica nižeg reda. Tektonske jedinice
koje grade sliv Soline imaju pravac pružanja paralelan pružanju naboranih gorja
Majevice (jugoistok-sjeverozapad). Slivnom području Soline pripadaju dijelovi 4
nezavisne tektonske cjeline koje idući od juga prema sjeveru imaju sljedeći raspored:
Tuzlanski ubrani plato; je
zahvaćen snažnim procesom
izdizanja od neogena (pliocen) pa sve
do danas. Obrazovao se, tačnije,
krajem miocena. Tuzlanski ubrani
plato se prostire na velikoj površini
između dokanjskog bazena i janjskog
sinklinorija na sjeveru, južne
Majevice na istoku i Moluškog
rasjeda na jugozapadu. Zapadnim
dijelom platoa dominira antiklinala
Dolovi, koja se nalazi i u zapadnom
dijelu sliva Soline. Antiklinala
Dolovi se nalazi u slivu Dolovskog
potoka (desna pritoka rijeke Soline).
Ova antiklinala se proteže od
Grabovičkog potoka na istoku do
Dobrnjske rijeke na zapadu. Oba
Sl. 2. Geološka karta sliva Soline
krila antiklinale Dolovi su omeđena
rasjedima. ( Soklić, 1964., 17)
Dokanjski bazen; Posmatrajući u cjelini, Dokanjski bazen se proteže od naselja
Avdibašići na zapadu do lokaliteta Busija na istoku. Idući dalje ka istoku zalazi u
sinklinorijum Janje. U slivu rijeke Soline, Dokanjski bazen se pruža od Dulera na istoku
do Obodnice Donje na zapadu. U panonu je Dokanjski bazen preko područja današnjeg
naselja Breške bio u vezi sa Krekanskim bazenom. Radijalnim tektonskim pokretima i
ubiranjem horsta srednje Majevice u pontu, nastale su naborane strukture u starom
predmajevičkom bazenu. Djelovanjem tangencijalnih pokreta Dokanjski bazen je
strukturno, okružen i zatvoren naborima.
Pored tangencijalnih pokreta koji su uslovili nastanak ovih nabora, javljaju se i
znatni radijalni pokreti pomjeranja duž rasjeda. Radijalnim neotektonskim pokreti
nastala je fleksura koja u zapadnom dijelu prelazi u krljušasto navlačenje Kika. Pored
toga, na fleksuri se javljaju gravitacioni nabori od kojih je najduži nabor Dulerka.
(Soklić, 1964., 18)
Kraljušt Kik: podilazi pod timor srednje Majevice na sjeveru duž linije Gornja
Obodnica-Kicelj. Posljedice tih pokreta su sabijene, a djelomično i potpuno prekrivene
naslage oligocena i donjeg odnosno srednjeg miocena. (Soklić, 1964., 18)
Sinklinala Podorašje: izolovani položaj zapadnog dijela podmajevičke depresije
daje mu sve karakteristike bazena. Bazen se zavlačio između krljušti srednje Majevice
na istoku i krljušti Kik na jugu. Manjim dijelom se nalazi na prostoru sliva rijeke Soline
i to u njegovom sjeverozapadnom dijelu. (Soklić, 1964., 19)
214
Morfotektonske odlike prostora

Reljef sliva rijeke Soline je pretežno brdsko-brežuljkastog karaktera. Istaknuti
reljefni oblici, ujedno i sa najvećim nadmorskim visinama, ograničavaju sliv sa
sjeverne, sjeveroistočne i sjeverozapadne strane. Najviši vrh u slivu Soline, koji se
nalazi na sjeveroistoku sliva, je Greda (803 m.n.v). Svojom nadmorskom visinom može
se ubrojati u red srednjevisokih planina. Najniža tačka sliva se nalazi na ušću Soline u
Jalu, na nadmorskoj visini od oko 228 m. Maksimalna visinska razlika u slivu Soline
iznosi 575 m dok je prosječna nadmorska visina oko 480 m.
Morfogeneza tektonskog reljefa sliva rijeke Soline uvjetovana je sukcesivnim
smjenjivanjem orogenih faza alpske orogeneze, posebno tokom neogena, od eocena do
danas. Djelovanjem orogenih faza došlo je do radijalnih tektonskih pokreta izdizanja
(horsta Majevice) u sjevernom djelu sliva i do pokreta nabiranja i izdizanja u južnom
djelu (Tuzlanski ubrani plato). Navedeni tektonski pokreti nastavljaju se i danas s tim
što je izdizanje mnogo intenzivnije u prostoru Majevice, nego u prostoru Tuzlanskog
ubranog platoa dok za područje Dokanjskog bazena prije bi se moglo reći da stagnira u
tektonskom smislu, nego da tone. Uzdužni profil vodotoka reaguje na svaki pokret
zemljine kore i na osnovu njegovog izgleda moguće je konstatovati iznos neotektonskih
pokreta koji iniciraju morfotektonske oblike u slivu Soline.
Najveći pad korita je u izvorištu, 80,2‰ (prostor Majevice) a najmanji u srednjem
djelu sliva 19,5‰ (Dokanjski bazen). U donjem djelu toka Soline pad korita se
povećava, što indicira na savremene pokrete izdizanja u tom djelu. Povećan pad korita u
donjem toku Soline donekle je i pojačan i spuštanjem donje erozivne baze, (Sl.5),
uslijed usijecanja rijeke Jale. Razlamanje i ugibanje u slivu Soline, inicirano
neotektonskim pokretima formirali su i osnovne crte reljefa sa izdvojenim
morfostrukturama.
Na osnovu izgleda uzdužnog profila (Sl.3) u stanju smo izdvojiti tri
morfotektonske jedinice, koje se djelimično poklapaju sa tektonskim oblicima nastalim
radom endogenih sila.
Sl. 3. Uzdužni profil rijeke Soline
215
U reljefu sliva mogu se izdvojiti tri morfotektonske jedinice;

 Planina Majevica –gornji dio sliva
 Dokanjski bazen –centralni dio sliva
 Tuzlanski ubrani plato –donji dio sliva
Dokanjski bazen i Tuzlanski ubrani plato, kao morfotektonske jedinice, pripadaju
Tuzlanskom neogenom bazenu, strukturno facijalnoj jedinici višeg reda. Međutim, zbog
prethodno opisanih neotektonskih pokreta u slivu Soline, oni su izdvojeni u zasebne
morfotektonske jedinice. Sve pomenute neotektonske strukture izuzev Dokanjskog
bazena ulaze u prostor sliva tek svojim manjim djelom.
Planina Majevica, odnosno južne padine Majevice (sl.4), obuhvataju sjeverni i
sjeveroistočni dio sliva, tako da najviši vrhovi u centralnom djelu grebena Majevice
čine razvođe između slivova rijeka Soline i Gnjice. U prostor sliva ulazi, manji,
središnji dio jugozapadnih padina grebena planine, sa dominantnim vrhovima Kapljevac
(745 m.n.v.), Greda (803 m.n.v), Gavranić (720 m.n.v), Kicelj (673 m.n.v.), i Ravni
bukvik (739 m.n.v.). Navedeni vrhovi su dinarskog pravca pružanja (SZ-JI) i čine
sjeveroistočnu granicu sliva u dužini od oko 8 km. To je hipsometrijski najviši dio sliva,
građen uglavnom od eocenskih kvarcnih pješčara, pjeskovitih krečnjaka i laporaca sa
krednim sedimentima u podini. Kreda se pojavljuje na topografskoj površini
mjestimično u području Velikih njiva. (Osnovna geološka karta 1:100 000, 1991.)
Uslijed snažnih tektonskih pokreta izdizanja majevičkog horst-antiklinorija,
gornji tokovi Soline i njenih pritoka; Dulerke, Andrića potoka, Račetinog potoka i
drugih manjih, su formirali duboke doline sa poprečnim profilima u obliku slova ˝V˝,
što upućuje na jak proces vertikalne erozije uslovljen tektonskim izdizanjem, i gledano
u cjelini ovaj dio sliva ima izgled jako diseciranog terena.
U sjevernom dijelu sliva rijeke Soline, na lokalitetu Kamenita kosa – Kik - Mali
kik, evidentna je intenzivna tektonska aktivnost. Greben Majevice odnosno tektonski
horst, se nalazi između sjevernog i južnog rasjeda. Južni rasjed se većim dijelom nalazi
na prostoru sliva rijeke Soline. Rasjed je uzrokovao i povećan pad topografske površine
u tom dijelu sliva. (Geološka karta 1:100 000).
Sl. 4. Južni obronci planine Majevice Sl. 5. Rijeka Solina - ušće u rijeku Jalu
Dokanjski bazen (podmajevička depresija) zauzima središnji dio sliva pruža se

pravcem jugoistok-sjeverozapad između planine Majevice na sjeveru i Tuzlanskog
ubranog platoa na jugu. Predisponiran je Dokanjskom sinklinalom unutar Tuzlanskog
neogenog basena. Tektonsko izdizanje horsta Majevice, koje je počelo sredinom
216
miocena uzrokovalo je kao sekundarnu posljedicu, jak tangencijalni pritisak u pravcu

jugozapada na sedimente Tuzlanskog basena, što je uzrokovalo nastanak bora upravnih
na pravac potiska. Sinklinala Dokanj i antiklinala Dolovi i Grabovica (koje čine
Tuzlanski ubrani plato) su elementi nabranih struktura izraženi u slivu Soline. Pomenuti
tektonski proces je prisutan i u savremenom dobu, koji se u kombinaciji sa regionalnim
tektonskim pokretima izražava u neujednačenom tektonskom izdizanju cijelog sliva.
Dokanjski bazen ima izgled blago zatalasane predgorske depresije. Njegova
dužina je 5km a maksimalna širina 7 km. ( S. Čičić i ostali, 1991., 56)
Tuzlanski ubrani plato zauzima donji dio sliva rijeke Soline. Na pomenuto
područje plato prodire svojim manjim djelom, tačnije antiklinalom Dolovi. Sinklinala
Dokanj i antiklinala Dolovi (koje čine dio Tuzlanskog ubranog platoa) su elementi
nabranih struktura istaknuti u slivu Soline. Tuzlanski ubrani plato je po genezi
istovjetan sa Dokanjskim basenom a odlikuju ga savremeni pokreti tektonskog
izdizanja. U prostoru sliva ovaj plato ima izgled izdignute, jako raščlanjene zaravni. Na
tektonski proces izdizanja ukazuje i izgled uzdužnog riječnog profila Soline koja u
svom donjem toku ima veći pad korita u odnosu na srednji tok. Također na isti
zaključak upućuje i postojanje inversne terase u donjem djelu sliva (sektor Gradina).
Pored fluvijalnih oblika izraženi su i procesi erozije tla, denudacije i kliženje tla i nešto
manje kraški oblici u prostoru ovog platoa. Jedina veća pritoka Soline u ovom dijelu je,
desna pritoka, potok Dolovi. Dominantan položaj na platou zauzima u zapadnom dijelu
antiklinala Dolovi. Oblik antiklinale je prizmatičan, tj. oba krila su omeđena
rasjedima.Na zapadnom obodu antiklinale Dolovi (299m), nalazi se i jedan termalni
izvor. Prosječna nadmorska visina kreće se od 300 do 400m sa nešto izraženijim
padovima. Značajne morfološke forme predstavljene su sa; Gradovrh (416 m.),
Kozlovac (435 m.), Parlog (399 m.), Plane, Gradina (300 m.) koje uokviruju ovaj dio
sliva.
Zaključak
Prostor sliva rijeke Soline ima prilično ujednačenu geološku građu u kojoj
dominiraju miocenski sedimenti. Tektonski sklop je složen i predisponiran je
sukcesivnim i snažnim pokretima koji su najizraženiji bili u paleogenu, nastavili su se u
neogenu i sa sigurnošću možemo tvrditi da traju i danas. Djelovanjem tih pokreta u
slivnom području Solina diferencirale su se četiri nezavisne neotektonske jedinice, koje
u potpunosti ili manjim dijelom ulaze u tektonski sklop područja. Tu spadaju: Tuzlanski
ubrani plato, Dokanjski bazen, krljušt Kik i sinklinala Podorašje. Nabrojane
neotektonske jedinice nalaze se u sastavu Tuzlanskog bazena, koji se u užem smislu
proteže između grebena Majevice na sjeveru i sprečke depresije na jugu. Na osnovu
izdvojene tektonske rejonizacije, pristupili smo morfostrukturnoj interpretaciji
specifičnosti sliva rijeke Soline. Sa geomorfološkog aspekta smo objasnili formiranje
inicijalnog reljefa u slivu rijeke Soline, koji nastaje kao posljedica djelovanja tektonskih
pokreta. Utvrdili smo da se na području sliva rijeke Soline izdvajaju, kao posljedica
djelovanja pretežno radijalnih tektonskih pokreta, tri morfostrukturne jedinice. Tu
spadaju: Planina Majevica, Dokanjski bazen i Tuzlanski ubrani plato.
Navedeni zaključci impliciraju nužnost daljeg i sistematičnijeg istraživanja
područja, naročito ako imamo u vidu činjenicu da je ovo jedno od najnaseljenijih
područja općine Tuzla i da će se u budućnosti urbani razvoj intenzivirati dolinom rijeke
Soline.
217
Istraživanja ove vrste predstavljaju dobru osnovu za dalja fizičkogeografska

proučavanja i zbog toga smatramo da ovaj rad predstavlja vrijedan i značajan doprinos
geografskoj nauci a također i ostalim geonaukama.
Literatura i izvori
1. Baraković, A., 2007.: Opća geologija. Univerzitetski udžbenik, RGGF-a

Univerziteta u Tuzli, 374, Tuzla.
2. Baraković, A., 2008.: Geomorfologija. Univerzitetski udžbenik, RGGF-a,
Univerzitet u Tuli, 269, Tuzla.
3. Dr.Ibrahim Bušatlija, Morfostrukturne i morfosklupturne karakteristike reljefa
Bosne i Hercegovine, IX kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1972god.;
4. Dr.Dragutin Petrović, Geomorfologija, Građevinska knjiga, Beograd, 1982 god.;
5. Ibrahim Ahmetaj, Geomorfologija porječja Miruše, Priština, 1994. godine;
6. Dr. Kosta Petković, Osnovi opšte geologije-egzodinamike, Beograd, 1965 god.;
7. Dr. Miroslav Marković, Osnovi primjenjene geomorfologije, Geoinstitut, Beograd,
1983 god.;
8. Dr. Milovanović B, Opšta geologija, Beograd, 1949 god.;
9. Dr. Marković Jovan, Fizička geografija Jugoslavije, Naučna knjiga, Beograd 1963
god.;
10. Soklić Ivan, Postanak i struktura tuzlanskog bazena, Geološki glasnik, Sarajevo,
1964 god.;
11. Dr. Tajder M i Dr.Herak M, Petrologija i geologija, Školska knjiga, Zagreb, 1972
god.;
12. Osnovna geološka karta, R 1:100 000, (L34-132), Beograd, 1991god.;
13. Osnovna geološka karta, R 1:100 000, Tumač za list Tuzla (L34-132), Beograd,
1991god.;
14. Topografska Karta 1:50 000, Vojnogeografski institut, Beograd 1985.g., list Tuzla
426-3;
15. Topografska Karta 1:25 000, Vojnogeografski institut, Beograd 1976.g., list Tuzla
426-3-4;
16. Geomorfološka karta Jugoslavije, R 1:500 000, Savez geografskih društava,
Geokarta, Beograd, 1992. godine.
218
FIZIONOMSKA DIFERENCIJACIJA SLIVA RIJEKE JALE
PHYSIOGNOMIC DIFFERENTIATION OF THE JALA RIVER BASIN
Mr. sc. Sabahudin Smajić, viši asistent, Mr. sc. Semir Ahmetbegović, viši asistent,
Abstrakt
U radu je prezentirana diferencijacija sliva rijeke Jale na fizionomske cjeline.
Fizičkogeografske karakteristike prezentiranog sliva rezultat su interakcijskih odnosa
više fizičkogeografskih faktora, naročito geološko-geotektonskih, geomorfoloških,
klimatskih, vegetacijskih, pedoloških, kao i antropogenih djelovanja tokom vremena.
Svaki od navedenih faktora u postupku fizičkogeografske diferencijacije prostora može
imati ulogu vodećeg faktora. U postupku diferencijacije sliva rijeke Jale na cjeline kao
vodeći faktori uzeti su geološka građa i reljef sliva. Navedeni faktori u interakciji imaju
značajnu ulogu u formiranju klimatskih, vegetacijskih, pedoloških i dr. odlika
navedenog područja, a na osnovu atributivnih svojstava navedenih elemenata izdvajaju
se područja kao povoljna ili nepovoljna za određenu vrstu namjene. Na osnovu
kompleksne analize oleata fizičkogeografskih elemenata poštujući princip geografske
homogenosti u slivu rijeke Jale izdvojene su tri landšaftne cjeline: landšaft
mezohigrofilnih šuma sa lužnjakom, landšaft mezofilnih šuma kitnjaka i običnog graba
i landšaft montanih bukovih i bukovo-jelovih šuma.
Ključne riječi: Fizičkogeografski faktori, fizionomska diferencijacija, landšaftne
cjeline, prostorno planiranje, sliv, rijeka Jala.
Abstract
This study presents differentiation of the Jala River basin in physiognomic
component. Physical-geographic characteristics of presented basin is direct result of
interactions between several physical-geographic factors especially geological-
geotechnical, geo-morphological, climate, vegetation, pedology as well as
anthropogenic influence throughout the time. All of the mention factors could play vital
role in defining physical-geographic differentiation. For the process of differentiation
of Jala River basin components important factors are geological structure and relief.
These factors in its interactions have vital role in forming climate, vegetation,
pedological and other characteristics of the area and according to attributive
distinctiveness of these elements which separates favorable from unfavorable area.
Based on complex analyzes of olaet physical-geographic elements using geographic
homogeny principals Jala River basin was separated in three land shaft components:
land shaft of mezohigrifile forests with oak trees, land shaft of mezofile forest with
hornbeam and land shaft with beech forests.
Key words: Physio-geographic factors, physionomic diferentation, landshaft
parts, enviromental planing, basin, Jala River
Uvod
Sliv rijeke Jale se nalazi u sjeveroistočnoj Bosni između Panonske nizije na
sjeveru i Dinarskog planinskog masiva na jugu. U regionalnogeografskom pogledu
navedeni sliv pripada regiji Sjeverne Bosne, odnosno subregiji Sprečko-majevičkog
kraja. Površina sliva rijeke Jale iznosi 237,9 km2.
Prezentirani sliv je izgrađen uglavnom od vodonepropusnih stijena pa su
orografska razvođa ujedno i vododjelnice. Najstarije su naslage fliša iz gornjeg eocena i
donjeg oligocena preko kojih kontinualno leže slatkovodni sedimenti donjeg i srednjeg
miocena sa ležištima kamene soli, zatim raznovrsni tortonski, sarmatski, panonski,
pontijski i pliokvartarni sedimenti.
Složena geološka građa i tektonska struktura praćena brojnim egzogenim
uticajima uvjetovali su reljefni sadrža u slivu koji karakteriše veoma uska zaobljena
aluvijalna ravan sa riječnim terasama rijeke Jale i rijeke Soline i prostrani tuzlanski
plato. Njega predstavljaju brojna morfološka uzvišenja koja se strmo izdiži iznad
aluvijalne ravni navedenih vodotoka. Aluvijalna ravan je široka oko 2 km i naglo
prelazi u strma brda. Područje je uglavnom izdignuto u pravcu zapad-istok (220-240
m), blago je nagnuto prema jugu, a čini ga nekoliko dugačkih poprečnih potočnih dolina
i kosa koje završavaju u dolini rijeke Jale. Geološka građa, reljefni sklop i
geomorfološka evolucija su u interakcijskom odnosu omogućili formiranje normalne
riječne doline na ovom prostoru.
Sliv rijeke Jale pripada umjereno toplom vlažnom klimatu sa toplim ljetom (Cfb
klimat) čija prosječna godišnja temperatura zraka iznosi 10 0C, a prosječnom
temperaturom najtoplijeg mjeseca 19,3 0C. Sliv rijeke Jale je asimetričan i odlikuje se
prilično gustom riječnom mrežom.
Riječni režim rijeke Jale je pluvijalno-nivalni. Maksimalni vodostaji i proticaji se
redovito javljaju u proljetnom periodu, a minimalni u ljetnjem i rano jesenjem periodu.
Minimalni vodostaji i proticaji se najčešće javljaju tokom avgusta i septembra.
Automorfna tla su rasprostranjena u sjeveroistočnom i jugozapadnom dijelu sliva, dok
se hidromorfna tla javljaju neposredno uz vodotoke. Usljed uticaja različitih
fizičkogeografskih uslova slivno područje Jale pripada peripanonskom biljno-
vegetacijskom pojasu.
U prvom dijelu rada su prezentirane fizičkogeografske odlike sliva rijeke Jale, a u
drugom dijelu fizionomske cjeline. Obrađena tema je prezentirana komponentno a
korišten je induktivni metod fizičkogeografskog prikaza datog prostora. Zbog potpunije
analize navedenog problema urađeno je nekoliko tematskih karata sliva rijeke Jale i to:
geološka, hipsometrijska, karta nagiba, ekspozicija i energije reljefa, karta digitalnog
modela reljefa, hidrografska, pedološka i vegetacijska karta, a u radu su prezentirane
četiri najznačajnije. Preklapanjem oleata navedenih elemenata izvršena je diferencijacija
neposrednog područja sliva rijeke Jale na cjeline.
Tokom izrade navedenog rada korištene su uglavnom metoda analize i sinteze,
statistička metoda, komparativna metoda, kartografska metoda, te metoda terenskog
istraživanja. Rad ima za cilj da na osnovu kompleksne analize fizičkogeografskih
komponenata, poštujući princip geografske homogenosti, determinira landšaftne cjeline
u slivu rijeke Jale.
220
Fizionomska diferencijacija sliva rijeke Jale
Fizičkogeografske karakteristike
Sliv rijeke Jale pripada regiji sjeverne Bosne, odnosno subregiji Sprečko-
majevičkog kraja. Navedeni sliv zahvata središnji prostor sjeveroistočnog dijela Bosne i
Hercegovine i pripada hidrografskom sistemu rijeke Bosne. Smješteno je između
riječnih sistema Tinje, Šibošnice i Lukavca na sjeveru, Janje na istoku, Gribaje na
jugoistoku te Spreče na jugu. Sliv ove tekućice je građen uglavnom od stijena koje čine
hidrološki izolatori pa su orografska razvođa ujedno i vododijelnice. Cijela slivna
površina je smještena između planinske morfostrukture Majevice na sjeveroistoku i
Sprečkog polja na jugu.
Sliv rijeke Jale se nalazi na kontaktu Panonske nizije sa sjevera i Dinarskog
planinskog masiva sa juga. Ova rijeka je usjekla Tuzlansku kotlinu i njeno slivno
područje se nalazi na južno eksponiranim padinama Majevice. Ova morfostruktura
predstavlja horst između Sprečkog polja na južnoj i Posavine na sjevernoj strani.
Slika 1. Geološka karta sliva rijeke Jale

U geološkoj građi sliva rijeke Jale dominiraju tercijarne tvorevine, pretežno
miocene i pliocene starosti. Dio toka od izvorišta do gradskog dijela Tuzle čine mioceni
sedimenti, uglavnom konglomerati, pješčari, breče, tufovi, "tuzlanski krečnjaci" i dr.
Središnji dio toka, prostor Tušnja, Moluha, Kreke, Bukinja, Šićkog Broda, usjekao se u
pliocene naslage predstavljene kvarcnim pijeskom, alevritima, glinama i ugljonosnim
naslagama. Donji dio toka se takođe usjekao u pliocene naslage, glina i pijesak, dok pri
samom ušću rijeke Jale u rijeku Spreču kod Lukavca preovladavaju kvartarni sedimenti,
šljunak, pijesak, alevriti kroz koje mjestimice probija proluvijalni nanos. (Slika 1)
U geomorfološkom pogledu najveći dio sliva pripada zoni rudnih i flišnih planina
Bosne i Hercegovine. Reljef se odlikuje umjerenom raščlanjenošću sa nadmorskim
visinama od 181-915 m. Uzana potolina koja se pruža pravcem istok-jugoistok, zapad-
sjeverozapad, a prostire se od podnožja Majevice i Banj Brda, preko Gornje Tuzle i
Tuzle, do Lukavca zove se Tuzlanska kotlina. U njoj se nalazi dolina rijeke Jale i čine je
221
dva dijela. Gornji dio doline se prostire od podnožja planine Majevice do linije Moluhe-
Miladije u dužini oko 10 km. Drugi prostraniji dio doline se nalazi između Bistarca na
desnoj te Bokavića na lijevoj obali rijeke Jale u dužini oko 12 km. Ovdje se Tuzlanska
kotlina spaja sa Sprečkim poljem.
Sliv rijeke Jale predstavlja najvećim dijelom uravnjen, blago zatalasan i brdovit
prostor sa nadmorskim visinama do 500 m. Ovaj hipsometrijski pojas zahvata 169,19
km2 ili 71,12 % teritorije prezentiranog sliva, a od toga veći dio sliva ima nadmorsku
visinu od 400 do 500 m (97,48 km2 ili 40,98 %). Hipsometrijski pojas od 500 do 1000
m ili pojas brdskog i nisko-planinskog reljefa zahvata 68,71 km2 ili 28,88 % površine
sliva. (Tabela 1, slika 2)
Tabela 1. Hipsometrijske karakteristike sliva rijeke Jale
Nadmorska Površina Nadmorska Površina
visina (m) (km2) % visina (m) (km2) %
100-200 3,46 1,46 500-600 30,74 12,92
200-300 41,31 17,37 600-700 32,76 13,77
300-400 26,93 11,32 700-800 5,13 2,16
400-500 97,48 40,98 800-900 0,07 0,03
Ukupno 237,90 100,00
Izvor: Podaci dobiveni planimetrisanjem sa Topografske karte 1:200 000,
Vojnogeografski institut, Beograd, 1972.
Slika 2. Hipsometrijska karta sliva rijeke Jale

Analizom vrijednosti uglova nagiba reljefa sliva rijeke Jale prezentiranih u tabeli
2, utvrđeno je da su uglovi nagiba do 5° rasprostranjeni na 97.50 km2 ili 41 %
teritorije, nagibi od 5-10° na 70.35 km2 ili 29.57 % , nagibi od 10-15° na 37,63 km2 ili
15,82 %, dok na nagibe od 15-20° otpada 20,63 km2 ili 8,67 % slivne površine. Iz
prezentiranih podataka uočljvo je i to da se na nagibu većem od 20° nalazi svega 11.79
km2 ili 4,96 % teritorije sliva. Zbog ovakvih uglova nagiba terena ovaj dio sliva odlikuje
veoma snažna erozija, pojačano spiranje i odnošenje materijala. (Tabela 2 i slika 3)
222
Tabela 2. Nagibi padina u slivu rijeke Jale

Uglovi Površina Uglovi Površina
nagiba (km2) % nagiba (km2) %
0-5° 97,50 40,98 15-20° 20,63 8,67
5-10° 70,35 29,57 20° i više 11,79 4,96
10-15° 37,63 15,82 Ukupno 237,9 100
Izvor: Podaci dobiveni planimetrisanjem sa Topografske karte 1:200 000,
Vojnogeografski institut, Beograd, 1972.
Slika 3. Karta uglova nagiba reljefa sliva Jale

Prema Kepenovoj klasifikaciji klime sliv rijeke Jale pripada Cfb klimatu sa
prosječnom godišnjom izotermom od 100C i prosječnom temperaturom najtoplijeg
mjeseca ispod 22 0C. Najhladniji mjesec je januar sa prosjekom od -0,8°C, dok je
najtopliji juli sa 19,3°C. U temperaturnom bilansu najtopliji mjeseci juli i avgust gotovo
su izjednačeni, a razlika je svega 0,4°C. Godišnja amplituda temperature zraka ovdje
iznosi 20,1°C. Sliv rijeke Jale se odlikuje ravnomjerno raspoređenim padavinama
tokom cijele godine sa relativnim kolebanjem od 6,2 %. Godišnja količina padavina
varira od 900 - 1000 mm, a većom količinom se odlikuje sjeveroistočno i
sjeverozapadno područje prezentiranog sliva.
Rijeka Jala je desna pritoka rijeke Spreče i drugi je vodotok po značaju u
Tuzlanskom basenu. Ona je pritoka prvog reda i ujedno najduža pritoka rijeke Spreče.
Izvire u podnožju planine Majevice na nadmorskoj visini 728 m. Ovaj vodotok protiče
kroz naselje Gornja Tuzla i Simin Han gdje se spaja sa Požarnicom, a zatim teče prema
zapad kroz široku dolinu, kroz gradski dio i tuzlansku industrijsku zonu. U neposrednoj
blizini industrijskog kombinata Lukavac rijeka Jala se ulijeva u rijeku Spreču na
nadmorskoj visini 181 m. Površina sliva rijeke Jale iznosi 237,9 km2. Dužina glavnog
toka od izvorišta do ušća iznosi 37 km, a dužina slivnog područja 88 km. Slivno
područje rijeke Jale odlikuje veoma izražen reljef sa razvijenom hidrografskom mrežom
223
i visinskim razlikama između 181 m - 728 m. Geotektonske odlike i petrografski sastav

su omogućili da ovaj vodotok formira asimetrično porječje sa razvijenijom desnom
stranom i riječnu mrežu pravouglog tipa. Sve važnije pritoke ulijevaju se u rijeku Jalu sa
desne strane. Jedina veća pritoka sa lijeve strane, rijeka Požarnica sa Kovačicom,
ulijevaju se u izvorišnom dijelu. Najveće njene pritoke sa desne strane su: Solina,
Grabovac, Joševica i Mramorska. Riječni režim Jale i njenih pritoka je pluvijalno-
nivalni. I pored većeg broja pritoka Jala je mali vodotok, naročito u sušnom periodu
godine. Uz to ima veoma izražen bujični karakter. Tako je na profilu Tuzla u
tridesetogodišnjem periodu izmjeren minimalni proticaj od 0,06 m3/s i maksimalni od
268 m3/s. Ovakve oscilacije, pored ostalog, gradu Tuzli čine i znatne ekološke
probleme. Jala ima normalnu dolinu i njene strane se odlikuju malim padovima,
prostranim dnom i plitkim usjecima. Najviše vodostaje ovaj vodotok ima u periodu od
novembra do maja sa maksimumom u aprilu, a najniže od juna do oktobra sa
minimumom u augustu i septembru.
Pedo i biodiverzitet neposrednog područja ovog sliva u značajnoj mjeri je odraz
svih fizičkogeografskih činilaca. Složen petrografski sastav uz ostale uvjete u slivu
omogučio je obrazovanje više vrsta automorfnih i hidromorfnih tala kao što su smonice,
žutosmeđa tla na pijescima, smeđa degradirana tla na glinama, ilovačama, siva
karbonatna i beskarbonatna tla, sivosmeđa karbonatna tla, smeđa beskarbonatna tla i dr.
Procentualno je veća pokrivenost šumskim fitocenozama sjevernog i sjeveroistočnog u
odnosu na južni dio sliva. Područje uz neposredni tok rijeke Jale pripada biomu
umjereno vlažnih šuma vrbe, johe, lijeske, topole i hrasta lužnjaka, a dolinske strane su
pod mezofilnim šumama hrasta kitnjaka i običnog graba koje u višim zonama prelaze u
biom bukovih i bukovo jelovih šuma.
Fizičkogeografske cjeline
Fizičkogeografske karakteristike sliva rijeke Jale su rezultat interakcijskih odnosa
više fizičkogeografskih faktora, naročito geološko-geotektonskih, geomorfoloških,
klimatskih, vegetacijskih, pedoloških, kao i antropogenih djelovanja tokom vremena.
Svaki od navedenih faktora u postupku fizičkogeografske diferencijacije prostora može
imati ulogu vodećeg faktora a to ovisi prije svega od svrhe ovog postupka,
hijerarhičnosti, taksonomatičnosti i dr.
Fizičkogeografska diferencijacija se može provesti i u postupku smjene vodećih
faktora gdje se na jednom nivo jedan faktor uzima kao vodeći, na drugom drugi itd. U
postupku diferencijacije sliva rijeke Jale na cjeline kao vodeći faktori uzeti su geološka
građa i reljef sliva. Navedeni faktori u interakciji imaju značajnu ulogu u formiranju
klimatskih, vegetacijskih, pedoloških i dr. odlika navedenog područja, a na osnovu
atributivnih svojstava navedenih elemenata izdvajaju se područja kao povoljna ili
nepovoljna za određenu vrstu namjene.
Na osnovu kompleksne analize oleata fizičkogeografskih elemenata poštujući
princip geografske homogenosti moguće je u slivnom području rijeke Jale izdvojiti
slijedeće landšaftne cjeline i to:
1. Landšaft mezohigrofilnih šuma sa lužnjakom,
2. Landšaft mezofilnih šuma kitnjaka i običnog graba i
3. Landšaft montanih bukovih i bukovo-jelovih šuma.
Landšaft mezohigrofilnih šuma sa lužnjakom zahvata najniže hipsometrijske nivoe
u slivnom području Jale. U ovom dijelu sliva nadmorske visine ne premašuju 300 m,
energija reljefa nije veća od 100 m, a padovi se kreću u intervalu od 0-50. U područjima
224
ovog landšafta (aluvijalna ravan) gdje nagibi reljefa ne premašuju 20 nema vidljivih
tragova kretanja masa pa je površinsko spiranje svedeno na minimum. Obodni dijelovi
ove cjeline imaju padove do 50 pa su tu vidljive pojave kretanja, izraženo je spiranje i
kliženje terena. Postranstvo ove cjeline pripada prvom i drugom razredu energije reljefa
(0-50 m i 50-120 m) što znači da se ova lanšaftna cjelina rasprostire na prilično
uravnjenom terenu čiji su periferni dijelovi znatno zatalasani te naglo prelaze u padine
hipsometrijski viših brdovitih formi. Površina ove landšaftne cjeline iznosi 45 km2 što
predstavlja 19 % ukupne površine sliva Jale.
U geološkoj građi ovog landšafta dominiraju tercijarne i kvartarne tvorevine. Po
obimu su najzastupljenije tvorevine miocene i pliocene, rjeđe oligocena. Dio cjeline koji
se prostire neposredno uz tok Jale i njenih pritoka odlikuje se velikom količinom
aluvijuma kroz koji mjestimice izbija proluvijalni nanos. Jugozapadni dio ove cjeline
situiran je od ofiolita, uglavnom serpentina sa naslagama kvartarnih sedimenata. Ovo
područje ima odlike umjereno tople i vlažne klime sa toplim ljetom klasificirane po
Kepenu kao Cfb klimat. Srednja godišnja temperatura zraka u ovoj landšaftnoj cjelini
iznosi oko 10 0C, a prosječna godišnja količina padavina 897 mm. Prosječna relativna
vlažnost zraka ovdje iznosi 80 %, a najčešći vjetrovi su iz sjeveroistočnog i
jugozapadnog pravca čija srednja brzina iznosi svega 1,5 m/s. Pedološki pokrov ove
landšaftne cjeline čini nekoliko vrsta dolinskih tala neposredno uz tokove Jale i Soline
dok su uske doline pritoka Jale i periferni dijelovi ovog landšafta pokriveni tlima koja
su svoj puni razvitak ostvarila na višim nadmorskim visinama u skladu sa
dominirajućim pedogenetskim faktorima tj. u landšaftu mezohigtofilnih šuma kitnjaka i
običnog graba. U vegetacijskom pogledu u ovoj cjelini dominiraju poplavne šume,
uglavnom vrbe, johe, lijeske i topole na koju se u višim hipsometrijskim nivoima ovog
landšafta nastavlja formacija hrasta lužnjaka.
Landšaft mezofilnih šuma kitnjaka i običnog graba u slivu Jale zahvata
hipsometrijske nivoe između 300 m i 500 m i kontaktna je zona između landšafta
mezohigrofilnih šuma sa lužnjakom na jugu i landšafta montanih bukovih i bukovo-
jelovih šuma na sjeveru. Energija reljefa u ovom dijelu sliva je mnogo veća nego u
prethodnom landšaftu i kreće se u intervalima drugog i trećeg razreda energije reljefa
(50-120 m i 120-170 m). Nagibi padina su u ovom landšaftu mnogo veći u odnosu na
prethodnu cjelinu i kreću se u intervalu od 5 do 200. U ovom dijelu sliva prisutna je
snažna erozija, intenzivno spiranje i pokreti masa što predstavlja veliki problem u
pogledu stabilnosti terena, obrazovanja i očuvanja pedološkog pokrova na navedenim
terenima i dr. Zbog ovih i niza drugih atributa navedena cjelina se manjim dijelom
odlikuje blago zatalasanim (brežuljkastim) reljefom dok je veći dio terena izrazito
brdovitog karaktera. Površina ovog areala iznosi 124 km2 ili 52 % ukupne površine sliva
Jale i predstavlja najprostraniju landšaftnu cjelinu u analiziranom slivu.
U geološkoj građi ovog landšafta dominiraju uglavnom tvorevine miocene i
pliocene starosti. Ovaj landšaft je nešto hladniji, manje vlažniji i ima neznatno veću
količinu padavina u odnosu na prethodni što je direktna posljedica razlike u
nadmorskim visinama između navedenih cjelina. Srednja godišnja temperatura zraka
iznosi oko 9,5 0C. Cjelina se odlikuje veoma složenim pedološkim pokrivače kojeg čine
najvećim dijelom smeđe degradirana tla na glinama i ilovačama, smonice, žuto-smeđa
tla na pijescima, smeđa srednje duboka i duboka tla na karbonatnoj trošini, siva
karbonatna i beskarbonatna tla na škriljcima, smeđa beskarbonatna tla na trošnim
krečnjacima, litohromatogena crvena i ljubičasta tla, pelosoli i dr. S obzirom na
geološku građu, reljef, klimatske, hidrografske i pedološke karakteristike ova cjelina
predstavlja pogodno stanište za razvoj hrasta kitnjaka i običnog graba, a zbog
ekspozicionih odnosa u navedenom landšaftu i bukovih formacija. Naime, zbog
225
termičkih razlika u južnom dijelu ovog landšafta ispod hrastovih formacija javlja se
inverziona bukva iako je ona karakteristična za više nadmorske visine. Dakle, radi se o
smjeni sjevernih i južnih ekspozicija u navedenom dijelu ovog landšafta.
Landšaft montanih bukovih i bukovo-jelovih šuma zahvata najviše hipsometrijske
nivoe u slivnom području Jale. U ovom dijelu sliva nadmorske visine se kreću od 500
do 800 m, a nagib padina se bitnije ne razlikuje u odnosu na prethodnu cjelinu. Reljef se
odlikuje kontinuirano velikim padovima koji u krajnjem sjeveroistočnom dijelu ove
cjeline znatno premašuju 200. Zbog navedenih nagiba ovaj dio sliva karakteriše veoma
snažna erozija, pojačano spiranje i odnošenje materijala što svakako umanjuje kvalitet
životnog prostora u navedenom landšaftu. Energija reljefa je također izražena, a
dominira treći, četvrti i manjim arealom peti razred energije reljefa (120-170 m, 170-
230 m i preko 240 m). Iz prezentiranog se vidi da navedeni landšaft ima u cijelosti
brdovit i značajno raščlanjen reljef predstavljen uglavnom južnim obroncima planine
Majevice. Površina navedenog landšafta iznosi 69 km2 ili 29 % ukupne površine
analiziranog područja.
U geološkoj građi ovog landšafta učestvuju manjim arealom kredne, eocene,
oligocene i miocene tvorevine. Uglavnom su to pločasti krečnjaci, laporci, rijeđe
laporoviti krečnjaci (K 2 ), bankoviti kvarcni pješčari, pjeskoviti krečnjaci i laporci (E 2,3 ),
laporci, glinci i pješčari, listasti glinjci, rijeđe konglomerati (Ol), pješčari, tufovi,
andeziti (M 1,2 ) i dr. Ovaj landšaft je znatno hladniji u odnosu na dva prethodna. Srednja
godišnja temperatura zraka je niža za oko 1 0C u odnosu na landšaft mezohigrofilnih
šuma sa lužnjakom i iznosi oko 9 0C. Prosječna količina padavina se kreće u intervalu
od 900-1000 mm. Zbog složenih fizičkogeografskih uvjeta koji vladaju u slivu navedeni
landšaft predstavlja pogodnu sredinu za razvoj bukve, u nižim, i bukve u kombinaciji sa
jelom, na višim hipsometrijskim nivoima ovog landšaft. (Slika 4)
Slika 4. Landšaftne cjeline u slivu rijeke Jale
226
Zaključak
Rezultati analize tematskih karata i brojnih mjerenja pokazali su da se
najpovoljnija područja za gradnju u prezentiranom slivu nalaze u dolini rijeke Jale i
Soline, dok su ostala područja uslovno stabilna ili nestabilna. Problem predstavlja to što
su površine povoljne za gradnju već urbanizirane ili neplanski uzurpirane za druge
namjene. Grad se ne može širiti u pravcu istoka jer je raspoloživa površina uglavnom
urbanizirana, a u zapadnom dijelu gdje su uvjeti za gradnju znatno povoljniji izgrađena
su brojna industrijska postrojenja i privredni objekti. Zbog nepostojanja politike
prostornog razvoja i nekonsultiranja struke danas je u ovom području industrija
smještena na najpovoljnijem građevinskom zemljištu, pa je stanovništvo prisiljeno da se
naseljava u istočni dio grada koji je i onako prebukiran. Zbog ovih i niza drugih
problema ovo područje se odlikuje brojnim geoekološkim problemima, a odnose se
prije svega na zagađenost životnog prostora (zraka, vode, tla i dr). Dijelovi sliva rijeke
Jale sa višim nadmorskim visinama su također izgrađeni stambenim objektima ali zbog
velikih inklinacija javljaju se klizišta koja uvjetuju brojne probleme. To su uslovno
stabilni i nestabilni tereni pa je prije gradnje bilo kakvog objekta potrebno uraditi
geomehaničku analizu terena da bi se eventualno izbjegle neželjene posljedice. Rješenja
ovakve kompleksne situacije moguće je potražiti u budućem kvalitetnom prostornom
planiranju čiji će primarni cilj biti kvalitetna organizacija životnog prostora, a ona bi
zasigurno dala pozitivne rezultate i sa ekonomskog aspekta.
Conclusion
Analyze results of thermal maps and numerous of measuring have shown that the
most favorable areas for constructions in the presented basin are in valleys of Jala and
Solina Rivers, unlike the other areas there are conditionally stable or unstable. Main
problem is that favorable areas are already urbanized and occupied without planning for
other purposes. The city can not expanded towards east because of urbanized areas and
western part is occupied by industrial zone. As a direct result of lack of environmental
policy plan and not consulting experts we end up occupying western part of the city by
industry complex and have large number of people moving to the eastern part that is
already crowded. Because of these and some other reasons this area has many
geological problems such is environmental pollution (air, water, ground etc). Parts of
Jala basin in higher elevation are also packed with large number of houses causing dirt
slide because of big inclination. This area is partly stable but some parts are unstable so
it requires geo-mechanic analyze of terrain to avoid possible unwished consequences.
Salvation of this very complex situation can be resolved by organizing qualitative
environmental planning with main focus on better quality of living space which would
also provide better results in economical aspects.
Literatura i izvori
1. Anđelković, M.: Tektonska rejonizacija Jugoslavije, Zbornik radova, IX
Kongres geologa Jugoslavije, Sarajevo, 1978.
2. Bušatlija, I.: Morfostrukturne i morfosklupturne karakteristike reljefa Bosne i
Hercegovine, IX kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1972.
3. Čičić, S., Jovanović, Č.: Prilog poznavanju geološke građe, geneze, evolucije
i tektonike tuzlanskog bazena, sa širim osvrtom na prilike u slivu Jale i Soline,
Geološki glasnik br. 30. Sarajevo, 1987.
4. Dukić, D.: Hidrologija kopna, Naučna knjiga, Beograd, 1984.
227
5. Jovanović, Č.: Geološko tektonske karakteristike Sjeverne Bosne,

Geoinžinjering, Sarajevo, 1979.
6. Katzer, F.: Geologija Bosne i Hercegovine, Knj. I, Sarajevo, 1926.
7. Lakušić, R.: Klimatogeni ekosistemi Bosne I Hercegovine, Geografski pregled
sv. 25, Sarajevo, 1981, str. 41-65.
8. Marković, Đ. J.: Fizička geografija Jugoslavije, Naučna knjiga, Beograd,
1963.
9. Marković, M.: Osnovi primjenjene geomorfologije, Geoinstitut, Beograd,
1983.
10. Matvejev, S.: Biogeografija Jugoslavije, Beograd, 1981.
11. Paunković, Đ.: Spreča, GGD, XX i XXI, Beograd, 1934-1935.
12. Petrović, D., Manojlović, P.: Geomorfologija, Geografski fakultet, Beograd,
2003.
13. Smajić, S.: Klimatske karakteristike Tuzle, Zbornik radova Prirodno-
matematičkog fakulteta, Svezak Geografija, Godina II, Broj 2, Tuzla, 2005.
14. Soklić, I.: Postanak i struktura tuzlanskog bazena, Geološki glasnik, Knj. 10,
Sarajevo, 1964.
15. Spahić, M.: Rijeka Krivaja – Potamološka razmatranja, Geografski pregled,
33-34, Sarajevo, 1990. str. 38-49.
16. Šegota, T., Filipčić, A.: Klimatologija, Školska knjiga, Zagreb, 1993.
17. Vidović, M.: Geotektonsko poznavanje terena BiH, IX kongres geologa
Jugoslavije, Sarajevo, 1978.
228
ORGANIZACIJA PROFESIONALNOG RAZVOJA NASTAVNIKA

GEOGRAFIJE U ZEMLJAMA EVROPE 1
ORGANIZATION FOR PROFESSIONAL DEVELOPMENT OF GEOGRAPHY

TEACHERS IN THE EUROPEAN COUNTRIES
Dr. Đurđica Komlenović, Mr. Dušica Malinić,

Institut za pedagoška istraživanja, Beograd
Sažetak
U radu se govori o profesionalnom razvoju nastavnika geografije kao
kontinuiranom i doživotnom procesu koji predstavlja ličnu obavezu svakog nastavnika.
Rad je tematski podeljen u tri celine. U prvom delu razmatra se inicijalno obrazovanje
nastavnika geografije u zemljama Evrope, sa posebnim osvtrom na osnovno
obrazovanje nastavnika geografije u zemljama jugoistočne Evrope. Drugi deo rada
posvećen je postinicijalnom profesionalnom razvoju nastavnika geografije, odnosno
njihovom usavršavanju kroz neposredan rad, dok se treći deo rada odnosi na sadržaje i
metode stučnog usavršavanja nastavnika geografije u Evropi.
Ključne reči: nastavnik geografije, obrazovanje, profesionalni razvoj.
Summary
This paper is about geography teachers’ professional development as a sustained
and lifelong process that portrays a personal commitment for each teacher alone. The
paper is divided in three thematic parts. The first part considers initial education of
geography teachers in European countries, with special reference to their elementary
education in the countries of South-East Europe. The second part is dedicated to post-
initial professional development of geography teachers, in regard to their advanced
training through direct work, while the third part refers to contents and methods of
advanced training for geography teachers in Europe.
Key words: geography teacher, education, professional development.
1
Napomena. Članak predstavlja rezultat rada na projektu »Obrazovanje za društvo znanja«, broj
149001 (2006-2010), čiju realizaciju finansira Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine
Republike Srbije.
Đ.Komlenović, D. Malinić
Inicijalno obrazovanje nastavnika geografije u evropskim univerzitetskim

centrima
Nastava zauzima centralno mesto u školi i predstavlja složen i dinamički odnos u
kome se dolazi do određenih rezultata. Jedno od najvažnijih pitanja školske prakse je
kako nastavu učiniti što efikasnijom. Istraživanja su pokazala da na efikasnost nastave
utiču brojni faktori, a posebno: način organizovanja procesa nastave, obrazovni sadržaji,
ličnost nastavnika, individualne karakteristike učenika, podrška učenikove porodice
(Малинић, 2006). Različiti modeli nastave zalažu se za različite ciljeve školovanja, ali
je ključno pitanje kako doći do kvalitetne nastave koja obezbeđuje veću uspešnost
učenika u školskom radu. Kreatori obrazovne politike kvalitet škole najčešće
sagledavaju kroz ostvarenost postavljenih obrazovnih ciljeva i ishoda u nastavi,
uzimajući u obzir kvalitet onih koji pomažu i podržavaju proces učenja. Posebno
značajnu ulogu imaju nastavnici, koji svojim stručnim i didaktičko-metodičkim
kompetencijama direktno utiču na efikasnost obrazovanja. Pod nastavničkim
kompetencijama najčešće se podrazumevaju: stručnost, pedagoške veštine, poznavanje i
korišćenje savremenih nastavnih metoda, aktivnih oblika rada i savremene obrazovne
tehnologije, fleksibilnost u radu i otvorenost za promene. Neosporno je da se poželjne
nastavničke kompetencije stiču, razvijaju i usavršavaju u procesu inicijalnog i
postinicijalnog/doživotnog obrazovanja.
U državama Evrope, inicijalno obrazovanje budućih nastavnika geografije
najčešće traje od 4 do 5 godina, osim u Nemačkoj, gde traje 6,5 godina. Pored
inicijalnog obrazovanja od četiri i po godine, nastavnici geografije u Nemačkoj na
akademskim studijama imaju obavezne i dve godine pripravničkog staža. U većini
evropskih univerzitetskih centara, nastava se realizuje kroz klasične oblike rada
(predavanja) i teorijske vežbe, uz dominatno izučavanje akademskih geografskih
disciplina. Sadržaji geografske nauke u nastavi, prezentuju se teorijski i praktično i
obuhvataju od 70% do 96% nastavnog vremena, dok je ostatak vremena namenjeno
psihološko-pedagoškim sadržajima. Ovaj podatak ukazuje da se budući nastavnici
školuju kao predmetni specijalisti, dok je osposobljavanje za raznovrsne nastavničke
uloge i zadatke marginalizovano (Klašnja, 2007). Važno je napomenuti da u
univerzitetskoj nastavi dominiraju verbalne metode rada, odnosno predavanja i
tumačenja nastavnika, dok je problemski pristup, istraživački, praktični ili
eksperimentalni stručni rad sa studentima u značajnoj meri je zapostavljen. Na većini
univerziteta čak su i vežbanja iz psihološko-pedagoške i metodičke grupe predmeta
teorijskog karaktera, to znači da budući studenti, uglavnom, slušaju predavanja o
nastavnim principima, tradicionalnim nastavnim metodama i oblicima nastavnog rada, a
osposobljavanje za njihovu primenu u nastavnom procesu je zapostavljeno. Dakle, u
inicijalnom obrazovanju studenti se ne osposobljavaju da koriste aktivne nastavne
metode i savremenu nastavnu tehnologiju, već te veštine stiču i razvijaju u praksi
odnosno, u učionici.
Organizacija studentske metodičke prakse (hospitovanja) u zemljama Evrope
veoma se razlikuje. Najčešće je organizovana u semestru koji sledi nakon izučavanja
pedagoške grupe predmeta ili po okončanju akademskih studija i traje od nekoliko sati
(zemlje jugoistočne Evrope) do nekoliko nedelja ili duže (Nemačka). U svim zemljama
strukturu u studentske metodičke prakse čine dva dela: (1) poseta školi i prisustvo
časovima geografije i (2) praktični rad u učionici. Prilikom boravka u školi studenti se
upoznaju sa školskom zakonskom regulativom, pedagoškom dokumentacijom, oblicima
organizovanja nastavnog i vannastavnog rada, a najveći deo vremena provode na
časovima gde ih iskusni nastavnici upoznaju sa budućim zanimanjem. Drugi deo prakse
230
Organizacija profesionalnog razvoja nastavnika geografije u zemljama Evrope
odnosi se na neposredan rad studenata u školi, odnosno, uz mentorski nadzor oni

pripremaju i izvode nastavni čas geografije. Po obavljenom praktičnom radu/praksi,
studentima se izdaje potvrda koja ne sadrži ni jedan kvalitativni pokazatelj njihovog
rada. Otuda je ovakav vid organizovanja metodičke prakse formalnog karaktera i može
se smatrati ne odgovarajućim, budući da ne doprinosi didaktično-metodičkom
obrazovanju i modernizaciji nastave geografije, kao ni podizanju opšte i pedagoške
kulture budućih nastavnika. Sve ovo ukazuje da institucije koje obrazuju buduće
nastavnike geografije nemaju dovoljno interesovanja za osnaživanje inicijalnog
didaktičko-metodičkog obrazovanja koje je neophodno budućim nastavnicima.
Inicijalno obrazovanje nastavnika u zemljama jugoistočne Evrope. U zemljama
jugoistočne Evrope, inicijalno obrazovanje nastavnika geografije najčešće traje 4
godine i nije se menjalo niti usaglašavalo sa savremenim promenama i potrebama
nastavničke profesije. U bazičnom obrazovanju nastavnika dominiraju sadržaji
geografske nauke, dok sadržaji predmeta pedagogija, psihologija i metodika nastave
nisu usaglašeni i obuhvataju od 4-10 % nastavnog vremena. Nastavna praksa ili
hospitovanje studenata je formalnog karaktera. Važno je napomenuti da metodiku
nastave geografije, najčešće, izvode profesori različitih užih (geografskih) specijalnosti
koji nisu imali neposredan nastavnički kontakt sa školom i koji se nisu bavili bazičnim
(obaveznim) i srednjim obrazovanjem, kao i nastavom na tim nivoima. Ovakvo stanje u
akademskom obrazovanju nastavnika ne može da doprinese savremenim potrebama
obrazovanja i društva u celini. Naime, od nastavnika se očekuje da unapređuje kvalitet i
efikasnost obrazovanja, da prati naučna i tehnička dostignuća, da ih primenjuje u svom
radu i da prihvata inovacije u nastavnom procesu (Рудић, 2007). Zato je neophodno, pre
svega, inoviranje kurikuluma za obrazovanje nastavnika, koji mora da bude usmeren ka
profesionalnom razvoju akademskih znanja i veština potrebnih za obavljanje
nastavničkog poziva. Pogotovu što se od nastavnika očekuje da bude nosilac promena u
obrazovnom sistemu (Станковић и Павловић, 2007).
U zemljama jugoistočne Evrope pripravništvo nije sastavni deo inicijalnog
obrazovanja. Zasnivanjem radnog odnosa u školama, svršeni diplomci počinju
pripravnički staž, koji traje od 6 do 12 meseci, a koji bi trebalo da bude pod
mentorskim nadzorom iskusnog nastavnika geografije, pedagoga i/ili psihologa. U toku
ovog perioda, predviđeno je da mladi nastavnici stiču znanja i iskustva o nastavničkoj
profesiji, nakon čega uz preporuku mentorskog tima oni polažu pripravnički ispit
(Рудић, 2007) ili ispit za nastavničku licencu. Ne treba zaboraviti da u ovom periodu
pripravnici retko kada dobijaju adekvatnu pomoć, savet ili uputstva od iskusnih
nastavnika ili stručne službe u školi, pa zato često u radu pripravnika postoji šarenilo u
primeni metoda i oblika rada, koji najčešće nisu adekvatni predviđenim ciljevima i
ishodima nastave. Usled nedostatka primera dobre prakse značajno opada i kvalitet
same nastave i ne razvija se dobra osnova za dalje stručno usavršavanje nastavnika.
Nesumnjivo je da ovakva organizacija inicijalnog obrazovanja ne odgovara
savremenim potrebama društva. Nastavna sekcija Internacionalne geografske unije dala
je preporuke koje se odnose na modernizaciju i unapređivanje kvaliteta inicijalnog
obrazovanja i uvođenja u rad nastavnika geografije. Potencira se nužnost osnaživanja i
inoviranja načina i oblika usavršavanja uz rad, uspostavljanja sistema praćenja,
vrednovanja rada i profesionalnog napredovanja nastavnika koji treba da odgovore svim
savremenim profesionalnim izazovima (Rawling, 1995/96). Dakle, sve je jasniji
zahtev za modifikovanjem i osavremenjivanjem pedagoških, psiholoških i metodičkih
znanja i veština, što se može smatrati i imperativom savremenog obrazovanja. Zbog
toga je važno podsticanje interdisciplinarnosti i kooperativnosti u radu, razvoj timskog
231
rada, uvođenje inovacijskih metoda i oblika rada, kao i osnaživanje socio-psiholoških

komponenti nastavničkih veština
Nova obrazovna politika koja se odnosi na inicijalno obrazovanje nastavnika
prisutna je u gotovo svim zemljama Evrope. Istraživanja ukazuju da inicijalno
obrazovanje ne može da bude dovoljno za celokupnu nastavničku karijeru, naročito
zbog velike šarolikosti u kvalitetu stručnog i pedagoškog obrazovanja (Комленовић,
2004).
Usavršavanje nastavnika geografije uz rad

Usavršavanje nastavnika u toku rada je kontinuirani proces i predstavlja ličnu
obavezu svakog pojedinca. To je otvoren, dinamičan i trajan proces učenja, praktičnog
rada i istraživačkih delatnosti u kome se dopunjuju znanja, razvijaju veštine i
sposobnosti koje treba da odgovore bržim promenama i izazovima sve zahtevnijeg
društva. Oblici i načini organizovanja ovog vida profesionalnog razvoja planiraju se u
svim državama Evrope i na svim nivoima, počev od lokalnog do centralnog (državnog)
nivoa.
Međutim, u mnogim zemljama Evrope prisutno je tradicionalno shvatanje
profesionalnog razvoja nastavnika koje karakteriše: (1) kratak period inicijalnog
obrazovanja; (2) marginalizovan značaj kontinuiranog razvoja nastavnika; (3)
nedovoljna povezanost inicijalnog obrazovanje i profesionalnog razvoja nastavnika i (4)
nepostojanje sitemske veze između inicijalnog obrazovanja nastavnika, istraživanja i
unapređivanja škola i sistema obrazovanja uopšte (Klašnja, 2007).
Profesionalni razvoj nastavnika geografije, u zemljama Evrope, veoma se
razlikuje. Najčešće se odvija u vanuniverzitetskim ustanovama, kao što su Pedagoški i
drugi instituti u Rusiji i u zemljama Istočne Evrope ili nastavničke asocijacije i
organizacije, odnosno, nastavnički centri u Velikoj Britaniji, Španiji, Italiji, Francuskoj.
Kontinuirano, vrlo uspešno stručno usavršavanje za nastavnike geografije osnovnih,
srednjih i učiteljskih škola realizuje Kraljevska škola za pedagoške studije u Danskoj
(Усавршавање наставника у европским земљама, 2000). Udruženja geografa na
regionalnom, evropskom i svetskom nivou (kongresi, simpzijumi, literatura)
omogućavaju nastavnicima geografije da saznaju novine u nauci, dok didaktičko-
metodička pitanja nisu u sferi interesovanja ovih asocijacija. U novije vreme,
usavršavanjem nastavnika geografije bave se razne profitabilne i neprofitabilne
organizacije, vladine i nevladine agencije i mediji. Negde se formiraju posebni,
namenski projekti nacionalnih ili međunarodnih organizacija u koje se uključuju
pojedinci ili ekipe nastavnika i školske ustanove u saradnji sa lokalnim institucijama. U
manjem broju zemalja (Nemačka, Francuska, Portugalija) stručno usavršavanje se
organizuje na matičnom fakultetu, čime se uspostavlja kontinuitet sa inicijalnim
obrazovanjem. Na ovaj način, nastavnici zadovoljavaju potrebu za akademskim
sadržajem obrazovanja i ujedno se praktično obučavaju.
U većini zemalja Evrope profesionalni razvoj nastavnika geografije odvija se na
nekoliko načina:
 Cascade training – kaskadno usavršavanje. Male grupe eksperata obučavaju
veće grupe savetnika, nadzornika i predavača u školama na regionalnom ili
lokalnom nivou.
 Mobil teacher training – mobilno usavršavanje. Organizovane su ekipe
instruktora koje edukuje veće grupe nastavnika na lokalnom nivou.
232
 Modular training – modularno usavršavanje. Nastavniku se ponuđeni moduli

sa sadržajima koji su diferencirani po nivou složenosti i sa očekivanim
ishodima. Ovaj način stručnog usavršavanja podrazumeva evaluaciju i
kriterijume za napredovanje nastavnika.
 Distance training - obrazovanje na daljinu. Ovakav vid usavršavanja ima za
cilj da se nastavnici redovno informišu o novinama u: školskom
zakonodavstvu, nastavnim planovima i programima, nastavnim sadržajima,
evaluacijom učeničkih postignuća. Za ovaj vid usavršavanja koriste se razni
mediji, pedagoški časopisi i listovi, audio i video kasete, diskovi, računari,
satelitske komunikacije.
 In-service further training – dalje obrazovanje, podrazumeva program za
proširivanje i dopunjavanje znanja iz geografije. Ovakvi programi sadrže
didaktičke inovacije, nove metode i oblike rada, nove nastavne programe kao i
novine iz geografske nauke.
 Continuing education – kontinuirano obrazovanje koje se ostvaruje preko
kurseva i seminara. U pojedinim zemljama ovakav vid stručnog usavršavanja
je regulisan zakonskom regulativom i obavezan je za nastavnike.
Kontinuiranim obrazovanjem nastavnici stiču nova znanja i veštine, mogu da
steknu diplomu višeg nivoa. Ovaj način usavršavanja najprisutniji je u Velikoj
Britaniji. U nekim zemljama Evrope ovakav vid stručnog usavršavanja, kao i
ostali vidovi, prepušteno je slobodnom izboru nastavnika (Комленовић,
2004).
Mišljenja eksperata koji se bave obrazovanjem i iskustva nastavnika potvrđuju da

su najkvalitetniji oni vidovi stručnog usavršavanja koji objedinjuju teorijske sadržaje i
praktičnu obuku uz aktivno učešće nastavnika. Činjenica je da stručno usavršavanje
treba da bude u skladu sa: strategijom obrazovanja, finansijskom situacijom zemlje i
škole, potrebom i vrstom škole, inicijalnim obrazovanjem i ličnim afinitetima
nastavnika. S tim u vezi zemlje Evropske unije usvojile su 2001. godine tri strateška
cilja obrazovanja i obuke nastavnika koje je potrebno realizovati do 2007. godine. Ovi
strateški ciljevi podrazumevaju: (1) unapređivanje kvaliteta i efikasnosti sistema
obrazovanja i obuke u zemljama EU; (2) olakšan pristup svim sistemima i (3) otvaranje
sistema ka spoljnom svetu (The concrete future objectives of education and training
systems, 2001). Ostvarenost ovih ciljeva evaluiraće se definisanim kvantitativnim i
kvalitativnim indikatorima koji treba da posluže većini zemalja da izrade sveobuhvatne
strategije profesionalnog razvoja nastavnika (Klašnja, 2007).
Sadržaji i metode profesionalnog razvoja nastavnika geografije

Jedan od apostrofiranih problema u obrazovanju, ujedno i potreba, svakako je i
stručno usavršavanje nastavnika koje je često neadekvatno, ograničeno ili je
zanemareno duži vremenski period. Najčešći razlozi su: mišljenje ili volje direktora
škole, problemi kod obezbeđenja zamene časova (u vreme nastavnih dana) i nedostatak
finansijskih sredstava. Posebno je značajno naglasiti da, prema nalazima nekih
istraživanja, nastavnici imaju izraženu potrebu za profesionalnim razvojem kao
kontinuiranim procesom, koji je dostupan svima i koji je usklađen sa savremenim
dostignućima (Станковић, Д и Б. Павловић, 2007).
233
U novije vreme, u zemljama Evrope daje se veći značaj obrazovanju, položaju

škole u društvu i razvoju nastavničkog poziva. Svakako, postoje razlike u obliku i
kvalitetu nastave u inicijalnom obrazovanju i u načinu prenošenja znanja i veština
budućim nastavnicima geografije. Stručno usavršavanje nastavnika geografije u
zemljama Evrope najčešće je organizovano putem tribina i seminara koji su namenjeni
različitim ciljnim grupama: pripravnicima, nastavnicima sa značajnim radnim
iskustvom, nastavnicima za dodatnu kvalifikaciju i nastavnicima različitog nivoa
obrazovanja (Komlenović, 2003). Tribine su najčešće tematskog i teorijskog karaktera,
organizuju ih stručna udruženja i namenjene su ne samo nastavnicima geografije, već i
široj zainteresovanoj javnosti. Većina seminara se sastoji od teorijskog i praktičnog,
radioničarskog dela gde se teorijska znanja i veštine osnažuju ili dopunjuju. Seminari su
najčešće tematski organizovani i obuhvataju sadržaje i aktivnosti iz sledećih oblasti:
1. Predmetni kurikulum (struktura, sadržaj)
2. Didaktika i metodika geografske nastave (ocenjivanje, odnos nastavnik-učenik,
oblici učenja, interaktivne nastavne metode i savremeni oblici rada, nove
tehnologije, uključujući i kompjutere)
3. Izrada nastavnih sredstava
4. Obrazovna i psihološka problematika (deca sa posebnim potrebama, rad sa
obdarenom decom, problemska nastava, individualna i grupna nastava za
učenje na osnovu sposobnosti učenika)
5. Očuvanje prirodnog okruženja i zdravlja
6. Posebne specijalizacije iz geografskih disciplina
7. Multikulturalizam i evropska dimenzija u obrazovanju
8. Vaspitno usmeravanje i profesionalna orijentacija
9. Saradnja na relaciji nastavnik-roditelj: (Комленовић, 2004).
U većini zemalja Evrope prioritet se daje saminarima koji su direktno vezani za

inovacije u nastavnom procesu (stavke: 1, 2 i 3). Seminare organizuju ustanove koje se
razvijaju i usavršavaju u skladu sa državnom politikom i njenim odnosom prema
obrazovanju. Najčešće su to centri ili pedagoški zavodi za stručno usavršavanje,
određene organizacione jedinice pri ministarstvima prosvete, nastavnička udruženja,
nevladine organizacije i asocijacije. Sve ove institucije najčešće angažuju predavače i
edukatore iz svoje ili drugih sredine. Geografi koji su stalno zaposleni u centrima ili
zavodima za stručno usavršavanje poseduju veliko i kvalitetno iskustvo u nastavi i
dodatno su specijalizovani za stručno usavršavanje. Obično su angažovani za
organizacione i tehničke poslove na seminaru. U ulozi predvača su najčešće nastavnici i
predavači sa institucija na kojima se stiče inicijalno obrazovanje. Na ovaj način,
nastavnici dobijaju nova znanja iz sveta nauke, dok iskusni nastavnici iz škola osnažuju
didaktička i metodička iskustva polaznicima seminara. Zbog angažmana u
specijalizovanim ustanovama za stručno usavršavanje, nastavnici-edukatori u svojim
školama imaju smanjen obim nastavnih i vannastavnih aktivnosti. U stručnom
usavršavanju učestvuju: inspektori, savetnici, nadzornici, direktori škola i stručni
saradnici. Oni su nadležni za usavršavanje vezano za obrazovnu politiku i novine u
obrazovanju. Seminare za nastavnike u srednjim stručnim školama mogu organizovati
institucije iz lokalne sredine koje su direktno zainteresovane za određeno područje rada
(Усавршавање наставника у европским земљама, 2000).
Evaluaciji programa stručnog usavršavanja daje se veliki značaj. U nekim
zemljama, evaluacija se vrši interno, radom ekstertnih timova ili u formi inspekcije.
Seminari se najčešće evaluiraju na osnovu upitnika koji popunjavaju polaznici u toku ili
na kraju seminara. Organizator seminara obrađuje podatke, objavljuje ih i na osnovu
234
rezultata procenjuje da li je ostvaren postavljen cilj, na osnovu čega može da se utiče na

poboljšanje kvaliteta budućih seminara. Evaluacioni listi najčešće sadrži pitanja koja se
odnose na: očekivane ishode, vrednovanje pojedinačnih predavanja ili radionica,
potrebe nastavnika, predlog novih tema, radionica i slično. Problem kod ovakvog tipa
evaluacije može predstavljati neadekvatna kritičnost nastavnika (preterano blag ili strog
kriterijum vrednovanja), što može dovesti do nerealnih zaključaka o kvalitetu seminara
u celini ili nekih njegovih delova Polaznicima seminara poseban problem stvara
samoevaluacija odnosno, polaganje testa nakon završetka seminara. i za ovakve
seminare prijavljuje se mali broj polaznika, iako po njegovom završetku nastavnici
dobijaju sertifikat koji ima određenu težinu, a u nekim državama utiče na lično
profesionalno napredovanje. Važno je napomenuti, da je proces evaluacije seminara
veoma kompleksan segment strategije unapređivanja rada nastavnika, pogotovu ako se
ima u vidu da je njegova metodologija nedovoljno razrađena.
Usavršavanje nastavnika geografije potrebno je internacionalizovati i u njega
ugraditi evropsku dimenziju (Komlenović, 2005). Zato je neophodno osmisliti programe
za razmenu nastavnika, programe za studijske boravke i putovanja u matičnoj zemlji, u
okruženju i na širem prostoru. Ovakav način stručnog usavršavanja može značajno
doprineti jačanju međunarodne saradnje, razumevanju, solidarnosti i širenju
geografskog horizonta. Za ovakav vid stručnog usavršavanja neophodna je finansijska
podrška škole, lokalne zajednice i drugih organizacija. Za sada, postoje namenske
stipendije međunarodnih organizacija (Evropski savet, Svetska banka, UNESKO) i
instituta,čiji su korisnici nastavnici geografije iz osnovnih i srednjih škola (najbrojniji
su nastavnici iz Austrije, Holandije i Norveške), a koji prijavom na konkurs ostvaruju
učešće na projektima tih organizacija. Poseban vid usavršavanja nastavnika obuhvata
praćenje naučne i stručne literature. U razvijenim zemljama, obrazovne institucije imaju
razvijenu izdavačku delatnost i preko praktikuma, zbornika radova, časopisa, medija i
informatičke mreže novine iz nauke i nastave prenose daljim korisnicima.
Zaključak
Profesionalni razvoj nastavnika, odnosno, doživotno usavršavanje je zakonom
regulisano pravo i obaveza svakog pojedinca i pokriva sve oblasti institucionalnog i
vaninstitucionalnog obrazovanja, počev od osnovnog/inicijalnog, pripravništva ili
uvođenja u rad, usavršavanja uz rad do profesionalnog napredovanja nastavnika.
Inicijalno obrazovanje nastavnika organizovano je na univerzitetskim institucijama,
koje pružaju veoma stručna, geografska znanja i oskudna psihološko-pedagoška i
metodička znanja i veštine. Postinicijalno obrazovanje i usavršavanje vezuje se za
institute, zavode, stručna udruženja nastavnika, razne nevladine asocijacije i
organizacije, a najčešće se odvija preko tribina, seminara, radionica, studijskih
putovanja i razmene nastavnika. Edukatori su eksperti iz nauke, iskusni nastavnici iz
škola ili stručnjaci iz ostalih sfera društvenog života koji su zainteresovani za
obrazovanje i usavršavanje nastavnika. Znanja i iskustva koja nastavnici stiču u procesu
stručnog usavršavanja vrednuju se na način na koji ih nastavnik primenjuje u nastavi i
mogu da utiču na profesionalno napredovanje pojedinaca.
Na evropskom nivou, usvojeni su strateški ciljevi obrazovanja i obuke
nastavnika svih profila koji treba da doprinesu kvalitetu i efikasnosti sistema
obrazovanja na nivou Evrope i u pojedinačnim zemljama. Međutim, za sada ne postoji
konsenzus oko koncepcije i strukture stručnog usavršavanja nastavnika geografije. Na
organizaciju, oblike i načine stručnog usavršavanja najčešće utiču državna politika u
oblasti obrazovnog sistema, finansijska orijentacija škole, lokalne sredine, kao i lična
235
motivacija nastavnika. Ne sme se zaboraviti činjenica da kvalitetan obrazovni sistem

zahteva visoko obrazovane nastavnike koji podržavaju socijalne i kulturne dimenzije
obrazovanja, kao i razvoj učeničkog potencijala.
Literatura
1. Klašnja, S. (2007): Profesionalni razvoj nastavnika u evropskim zemljama u
VanBalkom, D. i S. Mijatović (prir): Stručno usavršavanje: iskustva edukatora
za edukatore (19-37 ) , Beograd: EDP i CIDA.
2. Komlenović, Đ. (2003): Organizacija geografske nastave u školskim
kurikulumima u svetu i primena iskustava u nastavi geografije Srbije,
doktorska disertacija, Novi Sad: Prirodno-matematički fakultet.
3. Комленовић, Ђ. (2004): Професионални развој наставника, Глобус, бр.
29., стр. 129 -134.
4. Комленовић, Ђ. (2005): Европска димензија у настави географије у
Стаменковић, С. и М. Грчић, (прир): Србија и савремени процеси у
Европи и свету (177-188): Београд: Географски факултет.
5. Малинић, Д. (2006): Узроци школског неуспеха, у С. Крњајић (прир):
Претпоставке успешне наставе (229-254). Београд: Институт за
педагошка истраживања.
6. Rawling, M. E.. (1995/96): A School Geography for the Twentry-First
Century? The Experience
7. of the Nacional Curriculum in England and Wales; The International
Journal of Social Education, Vol. 10, Number 2, pp. (12-32).
8. Рудић, В. (2007): Развој наставе географије у Србији. Београд: Завод за
унапређивање образовања и васпитања и Интерсистем.
9. Станковић, Д и Б. Павловић (2007): Нове улоге и професионални развој
наставника у времену промена у Гашић-'Павишић С. и С. Максић (прир.):
На путу ка друштву знања (119-132). Београд: Институт за педагошка
истраживања.
10. The concrete future objectives of education and training systems (2001):
Brisel: Savet evropske zajednice.
11. Усавршавање наставника у европским земљама (2000) Београд:
Министарство просвете.
236
INOVATIVNI NAČINI IZVOĐENJA NASTAVE IZVAN UNIVERZITETSKIH

UČIONICA: "ISKUSTVENO UČENJE" KAO NASTAVNI METOD U VISOKOM
OBRAZOVANJU I NAČIN PODRŠKE LOKALNIM ZAJEDNICAMA KOJE SU
PREŽIVJELE GENOCID U BIH
TAKING HIGHER EDUCATION BEYOND THE CLASS ROOM:

EXPERIENTIAL LEARNING IN HIGHER EDUCATION AND CAPACITY
BUILDING IN POST-GENOCIDE COMMUNITIES IN BIH
Hariz Halilović, School of Philosophy, Anthropology and Social Inquiry The University
of Melbourne Victoria 3010 Australia
Abstrakt
Prošloga ljeta, autor ovog rada je, zajedno sa svojim kolegom prof. Ron
Adamsom, kreirao i uspješno realizirao istraživačko-obrazovni projekat/predmet iz
socijalne antropologije namijenjen grupi studenata iz Australije. Projekat je imao za
cilj, iz prve ruke tj. iskustvenim učenjem (experiential learning) i terenskim
istraživanjem, upoznati studente s devastirajućim efektima genocida na lokalne
zajednice u BiH. Etnografsko istraživanje, elaborirano u radu, je vezano za jedno,
potpuno uništeno, podrinjsko selo, koje je prošloga ljeta bilo lokacija desetodnevnog
boravka i terenskog istraživanja australskih studenata i njihovih predavača. Ova
najavljena, kratkoročna posjeta malobrojnim povratnicima, u ovo nekad živopisno selo
na Drini, rezultirala je nizom plodotvornih aktivnosti za vrijeme i nakon boravka u selu.
Kroz kritički osvrt na iskustveno učenje, kao popularni, inovativni nastavni metod u
visokom obrazovanju, cilj ovog rada je ukazati na stvarni potencijal koje iskustveno
učenje i etnografsko-istraživački rad mogu imati na iniciranje pozitivnih promjena u
lokalnim zajednicama afektiranim genocidom, a koje se pokušavaju rekonsturirati,
„pronaći“ i održati u novim društveno-političkim okolnostima. Bez obzira na
geografsku udaljenost i kulturološke različitosti, 25 „stranaca“, mladih ljudi povezanih
uzajamnim osjećajem univerzalne odgovornosti - po onoj „Misli globalno - djeluj
lokalno!“ - postali su aktivisti i zastupnici jedne „nevidljive“, demografski devastirane i
socijalno marginalizirane lokalne zajednice u dalekoj istočnoj Bosni. U zaključku, autor
nudi ideje i konkretne prijedloge kako se slične inicijative - bazirane na kreiranju i
ispitivanju znanja u praksi - mogu upotrijebiti kao nastavni metod ali istovremeno i
način podrške i jačanja lokalnih zajednica koje su predmet izučavanja.
Ključne riječi: iskustveno učenje, etnografsko istraživanje, jačanje lokalnih
zajednica
Abstract
Last year, the author of this paper, together with his colleague Prof. Ron Adams,
developed and successfully implemented a research/educational project as a subject for
a group of Australian university students studying social anthropology. The aim of the
project was to enable the students to learn about devastating effects of genocide on the
local communities in BiH through ‘experiential learning’, i.e. learning based on their
first-hand experiences while conducting fieldwork in those communities. The
ethnographic research elaborated on in the paper relates to a destroyed village in
Podrinje, which was location of a ten-day-long fieldwork conducted by the students and
H. Halilović
their teachers. This short-term visit to the once vibrant and picturesque village in Drina
Valley has resulted in many positive outcomes during and after the visit. By critically
reflecting on experiential learning as an increasingly popular teaching method in higher
education, the aim of this paper is to point out to the real potential that experiential
learning and ethnographic research can have on fostering a positive change in post-
genocide communities trying to reconstruct, ‘re-discover’ and sustain themselves in the
new socio-political realities. Despite the geographical distance and cultural differences,
25 ‘foreigners’, young people sharing mutual commitment to universal responsibility -
as per ‘Think global - act local! – have become activists and advocates of an ‘invisible’,
demographically decimated and socially marginalised local community in faraway
eastern Bosnia. In conclusion, the author offers some ideas how similar initiatives –
based on creating and testing knowledge in practice – could be applied as both teaching
method and a way to empower local communities.
Key words: experiential learning, ethnographic research, empowerment of local
communities
Uvod
Ovaj rad predstavlja sintezu teorije iskustvenog učenja i personalnog narativa o
jednom studijskom putovanju u Bosnu i Hercegovinu (BiH). Uz kritički osvrt na neke
bitne aspekte vezane za iskustveno učenje i etnografsko istraživanje, cilj ovoga rada je
da ukaže na stvarni potencijal koji znanstveno-istraživački i obrazovni rad imaju na
iniciranje pozitivnih promjena u lokalnim zajednicama nakon genocida.
U uvodu ovoga rada najprije će biti sažeto predstavljena teorijska podloga tj.
pedagoški pristup ovom projektu baziranog na iskustvenom učenju (experiential
learning). Experiential learning ili learning by doing – tj. iskustveno učenje – je sigurno
najstariji pedagoški metod. Jedna Konfučijeva izreka, koja datira oko 450 godina p.n.e.,
kaže: „Čujem i zaboravim. Vidim i sjetim se. Uradim i razumijem“. 1 Uzimajući ovu
jednostavnu mudrost kao idejnu platformu te oslanjajući se na ideje John Dewey-a 2 ,
Jean Piaget-a 3 i Kurt Lewin-a 4 , David Kolb (1984; 1995; 2001), američki teoretičar
pedagogije, razvio je pedagoški model tj. teoriju učenja zasnovanu na direktnom
iskustvu. Zahvaljujući njegovom radu, kao i radu drugih suvremenih teoretičara iz ove
oblasti, poput Graham Gibbs-a (1987) i Peter Jarvis-a (1987), iskustveno učenje je
1
Prevedeno s engleskog: I hear and I forget, I see and I remember, I do and I understand.
Confucius c. 450 BC.)
2
John Dewey (1859 –1952) je bio lider progresivnog obrazovanja u SAD početkom XX stoljeća.
Poznat je po svom radu iz oblasti filozofije te jedan od utemeljitelja filozofske škole
pragmatizma. Više o radu John Dewey-a može se naći na web stranici The Center for Dewey
Studies: http://www.siu.edu/~deweyctr/. Neki od radova ovog istaknutog filozofa obrazovanja
poput ‘Democracy and Education: an introduction to the philosophy of education’ i ‘Moral
Principles in Education’ su dostupni na webstranici Project Gutenberg:
http://www.gutenberg.org/browse/authors/d#a446.
3
Jean Piaget 1896 –1980), švicarski filozof, poznat po svojim teorijama o učenju i znanju, je autor
niza publikacija iz oblasti epistemologije, teorije kognitivnog razvoja i konstruktivne teorije
znanja. Više o idejama ovog utjecajnog filozofa može se naći na webstranici The Jean Piaget
Society: http://www.piaget.org/.
4
Kurt Zadek Lewin (1890 - 1947), utemeljitelj socijalne psihologije, je poznat po istraživačkom
radu iz oblasti grupne dinamike i organizacijskog razvoja. Više o idejama ovog znanstvenika
može biti nađeno na oficijelnoj webstranici The Kurt Lewin Center for Psychological Research
(http://www.lewincenter.ukw.edu.pl/index.php) ili na linku.http://www.infed.org/thinkers/et-
lewin.htm.
238
Inovativni načini izvođenja nastave izvan univerzitetskih učionica
ponovo „otkriveno“ i popularizirano i sve više se primjenjuje u visokom obrazovanju,

ne samo u tehničkim i prirodno-znanstvenim disciplinama (sciences) nego i u
društvenim oblastima (arts) koje su tradicionalno vezane za konzvervativne metode
učenja (knjige, kabinetska predavanja i sl.).
David Kolb definira iskustveno učenje kao „filozofiju i metodologiju kojima se
pedagozi ciljano tj. planski uključuju u direktna iskustva i fokusiranu reflesivnost sa
studentima s ciljem sticanja i testiranja znanja ili učenja konkretnih vještina“ 5 .
Iskustveno učenje, dakle, uključuje direktan kontakt sa fenomenima koji su predmet
izučavanja. Iskustveno učenje zahtijeva od učesnika holistički pristup tj. primjenu
raznih perspektiva i znanja. Uloga pedagoga je da osmisli, organizira i rukovodi
direktnim iskustvima čiji cilj je da dovede do istinskog, svrsishodnog i dugoročnog
učenja. Ovo često zahtijeva temeljite pripreme i refleksivnost odnosno evaluaciju i
artikuliranje direktnog iskustva u tzv. teoretsko znanje, znanje od opće i univerzalne
primjenjivosti i relevantnosti.
Graham Gibbs (1987) ističe da iskustveno učenje nije pasivna praksa nego aktivno
izučavanje, testiranje ideja i pretpostavki u praksi. On također smatra da iskustveno
učenje nije otkrivačko učenje (discovery learning) jer sve aktivnosti moraju biti pažljivo
dizajnirane od strane predavača a studenti trebaju „obraditi“ svoje iskustvo na kritički
način.
Kolb (1984) dijeli iskustveno učenje u četiri uzajamno povezane faze: 1)
konkretno iskustvo, 2) promatranje i „refleksiju“ (kritički/analitički osvrt) na dato
iskustvo, 3) formuliranje apstraktnih koncepata i teorija nakon „refleksije“ i 4) testiranje
(provjera) novih koncepata (kroz ponavljanje).
Sintetizirajući koncepte razvijene od strane ova dva suvremena teoretičara

iskustvenog učenja, Kolb-a (1984; 1995; 2001) i Gibbs-a (1987), može se dobiti
„recept“ za iskustveno učenje koji se sastoji od nekoliko bitnih elemenata.
Planiranje iskustva treba uključiti bitne stavke kao što su: akcioni plan (kako
primijeniti teoriju i opće znanstvene principe na terenu); odrediti ciljeve; formulirati
probleme (dozvoliti studentima da formuliraju probleme kao i načine kako da ih riješe);
lista zapažanja (usmjeriti studente da ciljano istražuju); razviti jasne kriterije koji će se
koristi za evaluiranje rezultata; i ugovor o učenju (uključiti sve bitne nabrojane elemente
kao što su akcioni plan, ciljevi i kriteriji i taj dokument treba da služi kao ugovor
između studenta ili grupe studenata i nastavnika/vođa putovanja).
5
Vidi Kolb, D (1984; 2001) i Kolb et al. (1995).
239
H. Halilović
Povećanje pažnje i usredsređenost na unaprijed definirane ciljeve, za vrijeme

iskustvenog učenja, se ostvaruje kroz niz praktičnih aktivnosti kao što su: vođenje
zabilješki, vježbe aktivnog slušanja, postavljanje i formuliranje „pravih“ pitanja,
prepoznavanje i svjesnost sopstvenih emocija, non-verbalna komunikacija i uloga
govornih pauza te pozitivan doprinos grupnoj dinamici. Sama grupna dinamika i život i
rad u grupi su sastavni dio iskustvenog učenja. U zavisnosti od veličine grupe i vrste
iskustvenih aktivnosti, u nekim slučajevima je preporučljivo - ako ne i nužno -
unaprijed dogovoriti i definirati uloge članova grupe. Rotacija uloga je poželjna.
Razmatranje i refleksije iskustva se mogu ostvariti kroz niz konkretnih
aktivnosti kao što su: pisanje dnevnika; korištenje audio i video snimaka, ocjenjivanje
pojedinaca od strane grupe, strukturirane diskusije; strukturirane de-briefing sesije;
samoocjenjivanje, diskusije o upitnicima, pitanjima, odgovorima i listama zapažanja;
razmjena prikupljenih informacija; uzajamno intervjuiranje učesnika te pisanje
pojedinačnih i grupnih izvještaja.
Simuliranje iskustva je također bitan element iskustvenog učenja. Postoji niz
nastavnih metoda koji se mogu primijeniti za „simuliranje“ tj. učenje u kontroliranim,
pokusnim uvjetima. Neki od njih su rad na opisanim stvarnim ili izmišljenim
slučajevima (case studies) na teme za koje je iskustveno učenje vezano. Dobar primjer
studijskog slučaja, tj. rad na slučaju, treba uključiti razumijevanje situacije, dijagnozu
problema, kreiranje alternativnih rješenja, predviđanje rezultata, biranje između
alternativnih rješenja te formuliranje rezultata i analizu. Ostale metode vezane za
simuliranje stvarne situacije iskustvenog učenja obuhvaćaju igrokaze, reprezentacije
stvarnih događaja te korištenje i analizu relevantnih materijala kao što su dokumentarci,
filmovi, fotografije, članci itd. U simuliranje treba također uključiti i ocjenjivanje.
Studijska putovanja kao vid iskustvenog učenja

Bez obzira na teoretsku podlogu i empirijsku potvrdu o pozitivnom doprinosu
iskustvenog učenja profesionalnom i personalnom razvoju studenata, poznata je
činjenica da u oblasti visokog obrazovanja diljem svijeta još uvijek preovladava
klasično tj. akademsko učenje, bazirano na akumuliranju informacija vezanih za
određeni predmet bez direktnog iskustva vezanog za temu studiranja. Međutim, pored
tradicionalnih predavanja u učionicama, mnogi univerziteti sve više prakticiraju redovna
ili sporadična odstupanja od ovog dominantnog obrazovnog metoda. Studijska
putovanja su vjerovatno najpopularniji vid iskustvenog učenja za mnoge studente. Ovaj
vid iskustvenog učenja kombinira putovanje i obrazovanje kroz fleksibilne načine
izvođenja nastave i učenje u stvarnim situacijama. Hutchings K et al. (2002) ističu da
studijska putovanja, zbog svoje kompleksnosti i niza direktnih, face-to-face, iskustava,
imaju podjednaku važnost za osobni i za profesionalni razvoj studenata. U skladu s
Kolbovim konceptom o iskustvenom učenju Porth (1997) smatra da studijska putovanja
moraju uključiti tri osnovna elementa: 1) pripremni program, 2) izvođenje studijskog
putovanja i 3) obrada, analiza i evaluacija nakon završetka putovanja.
Bosnian Study Tour

U predstojećem dijelu ovoga rada opisana su iskustva „iz prve ruke“ vezana za
studijsko putovanje kao vrstu iskustvenog učenja. Prošloga ljeta (juli-avgust 2007.),
zajedno sa svojim kolegom Ron Adams-om, autor ovog rada je koncipirao i realizirao
istraživačko-obrazovni projekat/predmet za grupu australskih studenata. Predmet pod
nazivom “Posljedice genocida i prisilnog raseljavanja – Studijsko putovanje u Bosnu i
240
Hercegovinu“ (Bosnian Study Tour 2007 – BST) je izazvao veliku zainteresiranost

australskih studenata i akademskih kolega. Nakon temeljnih priprema u Australiji,
jednomjesečno studijsko putovanje je uključilo niz aktivnosti koje su bile dio
iskustvenog učenja - od učešća na seminarima i međunarodnim konferencijama, najprije
u Grazu, a potom u Sarajevu, do prisustvovanja komemoraciji 12. godišnjice genocida u
Potočarima - te kulminiralo terenskim istraživačkim radom (fieldwork) i desetodnevnim
boravkom u jednom „zaboravljenom“ i „etnički očišćenom“ selu u istočnoj Bosni,
danas u okviru Republike Srpske (RS).
Kroz „putovanje“ u narativ, koji počinje na ovom mjestu, namjera autora je
povesti zainteresiranog čitatelja na zamišljeni put u to zaboravljeno istočno-bosansko
selo, u jednu posebnu priču o običnim ljudima i njihovim (ne)običnim životima, ili
onome što je od tih života još ostalo. U ovoj želji, preuzimajući ulogu naratora u prvom
licu, autor se ne razlikuje od ostalih kolega antropologa koji svjesno koriste narativni
metod kako bi ono o čemu istražuju i pišu što bliže približili svojoj publici. Konačno,
cilj svakog antropologa jeste da što bliže doživi, zabilježi i prenese (ne)obične ljudske
priče te da razotkrije neke „zakone“ po kojima se socijalne grupacije - bilo da se radi o
lokalnim plemenskim zajednicama bilo o pripadnicima globalnih elita - održavaju i
konstruiraju svoj grupni identitet. Na primjeru specifičnih, lokalnih grupa, koje su
predmet istraživanja, antropolozi nastoje izvući neke univerzalne pouke i razviti
teoretske koncepte te doprinijeti razumijevanju socio-kulturoloških posebnosti i
fenomena koji prevazilaze okvire lokalnih zajednica (Eriksen 2001).
Da bi se razotkrili ti suptilni, nepisani „zakoni“, običaji, socijalne veze, norme,
kodovi i pravila po kojima lokalne grupacije (pre)žive, održavaju se i (re)konsturiraju
svoj identitet, nužno je „zaviriti ispod površine“ te se što više približiti svojim
ispitanicima, promatrati ih, participirati u njihovom svakodnevnom životu, živjeti sa
njima; ukratko postati insider, ali istovremeno zadržati svoj istraživački fokus i
profesionalnu distancu, što ponekad nije jednostavno izbalansirati Ovaj način ili metod
kvalitativnog istraživanja, nazvan etnografija, iziskuje vrijeme, strpljivost,
usredsređenost i studiozno proučavanje lokalne kulture ispitanika.
Etnografski rad norveške antropologinje Tone Bringa i njeni pisani i filmski zapisi
o „njenom selu“ Dolina, negdje u centralnoj Bosni 6 , su primjer briljantne etnografije
jedne semi-ruralne sredine u BiH. Moj etnografski rad je također vezan za nekoliko
lokalnih sredina u Bosni i Hercegovini (i drugim dijelovima svijeta), a teme koje
istražujem su skoro identične nazivu studijskog putovanja; utjecaj nasilja na lokalne
zajednice. Ustvari, ja sam svoj etnografski projekt prilagodio tj. proširio istraživačko-
edukativnim boravkom grupe australskih studenata u „etnički očišćenom“, tj.
genocidom devastiranom selu u istočnoj Bosni, koje je predmet mog dugoročnog
istraživanja. Za razliku od Tone Bringa, ja sam za Bosnu, pogotovo za njen istočni dio,
tj. Podrinje, vrlo personalno i porodično vezan, pa sam možda baš stoga želio svoju
subjektivnost izbalansirati neutralnošću kolega i studenata s drugog kraja svijeta koji sa
Bosnom i Podrinjem nisu imali nikakve veze.
Bitno je naglasiti da jednomjesečno putovanje australskih studenata iz dalekog
Melbourne-a nije bilo turistička ekskurzija niti tzv. disaster tourism nego dio
akreditiranog predmeta koji je uključio sve bitne aspekte iskustvenog učenja, od
priprema kroz teoretsku nastavu, preko terenskog istraživanja (fieldwork), vođenje
6
Jedan od važnih etičkih postulata etnografskog istraživanja, kao i bilo kojeg drugog znanstvenog
istraživanja, jeste zaštita identiteta ispitanika ukoliko bi isti bili izloženi bilo kakvom riziku ili
šteti. Stoga i Dolina nije stvarno ime sela koje je bilo predmet istraživanja Tone Bringa.
241
H. Halilović
dnevnika i zabilješki (fieldnotes) do pisanja akademskih eseja baziranih na

pojedinačnim opservacijama, razgovorima, utiscima i sopstvenom iskustvu.
Prije polaska
Iako smo kolega Adams i ja razvili jasne kriterije za prospektivne učesnike na
studijskom putovanju u BiH te pored činjenice da su studenti snosili najveći dio
troškova puta, zainteresiranost studenata je bila iznad svih naših očekivanja. Namjera
nam je bila povesti grupu od 15 studenata, međutim, od pedesetak prijavljenih
kandidata, odabrali smo 23 najentuzijastičnija i akademski najkompetentnija studenta
koji su nas svojim pismenim prijavama i u pojedinačnim usmenim intervjuima ubijedili
da su adekvatni kandidati za učestvovanje u jednom ovakvom projektu. Starosni prosjek
studenata je bio oko 21 godinu, oko 2/3 su bile djevojke i 1/3 mladići (što je otprilike
struktura studentske populacije na fakultetima društvenih znanosti u Australiji), dok su
fakulteti, tj. uže specijalizacije (majors) koje su studenti studirali uključili antropologiju,
političke nauke, međunarodne odnose, ljudska prava, socijalni rad i žurnalizam.
Putovanje je bilo planirano za početak jula 2007. g., a seminari, koji su pokrili teorijski
dio predmeta i važne logističke detalje, su počeli početkom marta.
Na trosatnim seminarima, studenti su, pored ostalog, bili upoznati sa konceptima i
temama kao što su genocid, etničko čišćenje, ICTY (Haag Tribunal), izbjeglice,
raseljena lica (IDPs), socijalne, kulturne i političke posljedice rata u BiH te o bitnim
aspektima kulture i historije BiH i regiona. Štaviše, studenti su i naučili neke bitne
riječi, pozdrave i fraze na našem jeziku. Nakon cjelodnevnog Bosnian Film and
Cultural Festival-a, na kome su prikazani odabrani filmovi bh autora - i po prvi put se
okusila zeljanica, sirnica i ćevapi - sve je bilo spremno za pokret.
U Austriji
Prije dolaska u Sarajevo, Bosnian Study Tour je boravila tri dana u Grazu, u
Austriji, kao gosti Word University Service-a (WUS) i European Center for Teaching
and Research in Human Rights (ETC) pri Graz univerzitetu. U Grazu su studenti
učestvovali na predavanjima na kojima je govoreno o mjestu i ulozi BiH u europskim
integracijama te saznali o stanju ljudskih prava u regionu viđenih iz perspektive
austrijskih stručnjaka. Također smo imali prijem kod Gradonačelnika grada Graza.
U BiH
Za vrijeme boravka u Sarajevu, od 7. do 14. jula, studenti su učestvovali na
Međunarodnoj konferenciji o genocidu i prevenciji genocida. 7 Na konferenciji su, pored
slušanja izlaganja vodećih svjetskih i lokalnih eksperata iz područja genocida i
političkog nasilja, studenti također prezentirali svoj vlastiti workshop na kojem su
izložili svoje ideje o ulozi studenata i visokog obrazovanja u sprječavanju genocida i
tretiranju posljedica genocida. Uz to, australski studenti su učestvovali u programu
ljetne škole „Zločini protiv čovječnosti i međunarodno humanitarno pravo“ organizirane
od strane Studentske asocijacije Pravnog fakulteta. Iako neočekivano, Australija je bila
najbrojnije zastupljena zemlja, a pored domaćih studenata ljetnu školu su pohađale i
grupe studenata iz regiona, europskih zemalja i Sjeverne Amerike.
7
Naši domaćini u Sarajevu su bili Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava i Međunarodna asocijacija istraživača genocida (International Association
of Genocide Scholars) , čiji su studenti prethodno postali članovi
242
Zajedno sa ostalim delegatima konferencije studenti su učestvovali na

komemoraciji 12. godišnjice genocida u Potočarima. To je bilo prilično potresno
iskustvo za sve studente, a odlazak na komemoraciju i dženazu u Potočarima 11. jula
2007. je bio dobrovoljan. Osim dva studenta za koje je prisustvovanje ovom tužnom
događaju predstavljao preveliki psihički i emotivni napor te su odlučili ostati u
Sarajevu, svi ostali su svojim prisustvom komemoraciji željeli iskazati svoje poštovanje
žrtvama genocida i solidarnost sa preživjelima.
Od kulturnih znamenitosti studenti su upoznali kulturno-historijske spomenike i
institucije u Sarajevu, posjetili Mostar, Blagaj na Buni, Počitelj i Međugorje. U
Sarajevu su studenti uspostavili kontakte sa lokalnim i međunarodnim vladinim i
nevladinim organizacijama te se povezali sa lokalnim i stranim studentima. Također,
nekoliko studenata je razgovaralo o mogućnosti volontiranja u lokalnim nevladinim
organizacijama u BiH.
Klotjevac
Odlazak u selo Klotjevac 8 , duboko u Podrinju, je bio završni dio jednomjesečnog
putovanja. Studenti su bili nekoliko mjeseci unaprijed najavljeni i naš dolazak očekivan.
Međutim, kao po pravilu „očekuj neočekivano“, mnoge neočekivane prepreke su se
pojavile, a i rješenja iznađena, u zadnjem trenutku.
Nakon prilično lagodnog i ugodnog boravka u Sarajevu uslijedilo je višesatno
putovanje regularnom autobusnom linijom, s polaskom u 7 ujutro iz Sarajeva do
Srebrenice, a onda „prebacivanje“ do Klotijevca. Prijevoz koji su nam lokalni
predstavnici vlasti u Srebrenici bili obezbjedili je bio jedan mali kombi, premali da bi u
njega mogla stati i trećina studenata, a kamoli mnogobrojni prtljag. Uz to, zbog vikenda
i drugih obaveza naše „kontakt osobe“ nisu bile u Srebrenici, pa smo se morali sami
snaći za prijevoz. Srećom, sticajem sretnih okolnosti i nakon dogovora sa vozačem
autobusa koji je „slučajno“ zastao ispred nekadašnje robne kuće u Srebrenici, gdje smo
čekali da se nešto desi, konačno smo, kasno poslijepodne, bili na putu prema našoj
krajnjoj destinaciji. Vozač je, kako nam je sam otkrio, bio „pošteni Srbin“ i nekada je
bio jedan od vozača koji su redovno vozili na relaciji Srebrenica-Klotjevac, a bio je
zadnji koji je vozio za Klotjevac u proljeće 1992. Nakon toga, do tog dana jula 2007. g.
autobus nikada više nije vozio za Klotjevac; niti je bilo putnika za Klotjevac niti se put
smatrao dovoljno sigurnim. Znači, grupa studenta iz Australije, njih pun autobus, su bili
prvi putnici u prvom autobusu koji se nakon rata uputio za ovo uništeno selo, nekada
popularnu turističku destinaciju u srebreničkoj općini.
Rekonstrukcja uništene lokalne zajednice

Ovdje bih napravio malu digresiju i predstavio Klotjevac, onakav kakav je nekad
bio. Prije nego što je potpuno uništen kao ljudska nastamba, u 1992-95. agresiji na BiH,
Klotjevac je bio poznat po ljepoti drinskog jezera i oštrom vjetru zvanom Sopur, koji je
s jeseni puhao iz kanjona Drine, prema Višegradu. Smješten na lijevoj obali Drine, na
samoj granici sa Srbijom, udaljen 28 km od Srebrenice i 48 km od Višegrada, Klotjevac
je tradicionalno bio poznat po svojim hrabrim splavarima i živopisnim slapovima.
Tradicija splavarenja je prekinuta izgradnjom hidro-elektrane Perućac i formiranjem 56
km dugog akumulacionog jezera između Bajine Bašte i Višegrada, sredinom 1960-tih.
8
Klotjevac je također ponekad pisan i izgovaran kao Klotivac i Klotijevac.
243
H. Halilović
Smješteno između planina Sušice, na bosanskoj, i planina Zvijezde i Tare, na

srbijanskoj strani, na nadmorskoj visini od 280 metara, jezero je duboko 90 metara, a 24
km dug kanjon Drine između Klotjevca i Žepe, dubok između 700 i 1000 metara, se
smatra ne samo najživopisnijim i najljepšim dijelom toka Drine nego predstavlja i treći
kanjon po dubini u svijetu (nakon Colorado kanjona u US i Tara kanjona u CG) 9 .
Zbog toga ne čudi da su Klotjevac i okolna sela uz Drinu bili popularna turistička
destinacija tokom ljetnih mjeseci. Pred sami rat broj vikednica u Klotjevcu se
približavao broju kuća strarosjedilačkog stanovništva. „Vikendaši“ su dolazili s obje
strane Drine (Srbije i BiH), a tu se nalazio i ljetni kamp studenata fakulteta fizičke
kulture (DIF) s Beogradskog univerziteta.
Iako malo poznat izvan Podrinjskog regiona, Klotijevac ima dugu historiju o čemu
svjedoče ostaci ilirske, keltske, rimske, slavenske i otomanske kulture. U samom selu i
u njegovoj okolici nalazi se više desetina dobro očuvanih stećaka. U periodu izmedju
dva zadnja rata, mnogi stećci su potopljeni prilikom punjenja akumulacionog jezera, a
neki su uništeni proširenjem puta i općom nebrigom vlasti. Ostaci Starog grada tj.
srednjovjekovne tvrđave povrh Klotijevca i legenda o njegovoj gospodarici Jerinji su
dio usmenog predanja stanovnika Klotijevca koje je zabilježio i pokojni Vlajko
Palavestra, poznati bosanski etnolog i vjerovatno najveći skupljač narodnih predanja u
BiH. Klotjevac se također spominje u radovima britanskog historičara John J. Wilkesa
koji je istraživao ostatke ilirske kulture u BiH i koji tvrdi da je Klotjevac bio razvijeno
ilirsko naselje još u 2. stoljeću p.n.e. Klotjevac između I i II svjetskog rata je opisan u
monografiji iz 1939. autora Jovana Deroka. Skoro da je vrlo izvjesno da su se neki
običaji iz tadašnjeg Klotijevca našli i u antologijskoj studiji Vere Erlich (1964)
Porodica u Trasnformaciji. 10
Bogata kulturna historija Klotijevca je rezultirala u specifičnoj lokalnoj kulturi u
kojoj su predislamska vjerovanja (paganska, bogumilska i kršćanska) bila potpuno
integrirana u vjerske i narodne običaje muslimana Klotijevca koji su činili stopostotno,
autohtono stanovništvo sela do 1992. godine. Npr. za vrijeme sušnih godina učile su se
„kišne dove“ i poljevali vodom stećci, a mala djeca su poticana na plač za vrijeme
obreda kako bi se Bog (ili bogovi?) smilovao i prekinuo sušu. 11 Bez obzira na
poštovanje i održavanje svoje predislamske duhovne i materijalne tradicije, Klotivljani,
žitelji Klotijevca, su bili poznati po svojoj bijeloj džamiji, koja je više puta iznova
građena i dograđivana, i u kojoj su se redovno održavali vjerski obredi, a džamija je
služila kao centar duhovnog i socijalnog života sela, pogotovo petkom kada bi na
džumu namaz dolazili muškarci iz Klotijevca i okolnih sela, razgovarali, dijelili
informacije, ugovarali poslove.
9
Prema informacijama Zavoda za turizam Bajina Bašta, Bajina Bašta Portal na
www.bajinaBašta.com/bbportal/main/river/facts/river_facts_e.html ili
http://www.tara.org.yu/indexeng.html.
10
U obimnoj studiji, koja je obuhvatila 300 sela u raznim dijelovima Jugoslavije krajem tridesetih
godina XX stoljeća, Vera Erlich opisuje porodične i druge običaje u više sela u Bosni i
Hercegovini, uključujući i mnoge detalje iz muslimanskih sela u Podrinju. Nažalost, zbog
anonimnosti studije, imena sela nisu navedena ali postoje indicije da je dobar dio opisanih
običaja mogao upravo biti iz Klotjevac i okolnih sela.
11
U svom dokumuternom-istraživačkom filmu o stećcima Zehrudin Isaković je zabilježio
identičan obred u hercegovačkom selu Jezero kod Uloga. Osim ovakvih i sličnih rituala
lokalnog stanovništva u Klotijevcu, brojni dani u godini, tzv. „godovi“ kao „Vodena Marija“ i
„Ognjena Marija“ su bili dani na kojima se određeni poslovi nisu radili, npr. poslovi koji
uključuju kopanje zemlje ili mućenje vode.
244
Stanovnici Klotjevca su zaposlenje nalazili u industriji u općinama Srebrenica i

Bratunac, ali i preko Drine, u Srbiji, u Bajinoj Bašti, Užicu, Beogradu i drugim
mjestima tadašnje Jugoslavije, kao i „na privremenom radu“ u Austriji i Njemačkoj.
Mnogi Klotivljani, pogotovo generacija nakon drugog svjetskog rata, su završili srednje,
više i visoke škole, a nemali broj njih su bili na istaknutim pozicijama u privredi,
obrazovanju i politici kako u lokalnoj regiji tako i diljem zemlje. Po zadnjem popisu iz
1991. g. Klotijevac je - zajedno sa okolnim, gravitirajućim selima Prohići i Urisići -
ukupno imao 1047 stanovnika, od kojih su, osim 14 Srba, svi bili Bošnjaci. Sam
Klotijevac je imao nešto preko trećine stanovnika, a služio je kao centar za okolna sela
jer se u Klotijevcu nalazila osnovna škola (do 5. razreda), ambulanta, otkupna stanica,
prodavnice, autobusna stanica, riječna luka…
U toku rata svi žitelji iz ovog područja su protjerani, mnogi pobijeni, sve kuće i
građevine srušene i spaljene, a sva pokretna imovina opljačkana. Dok su malobrojni
Srbi područje napustili neposredno pred rat i utočiste našli u Srbiji, većinsko bošnjačko
stanovništvo je, zajedno sa hiljadama protjeranih Podrinjaca, spas potražilo u
Srebrenici. Kulminacija tragedije Klotijevca se desila u julu 1995. u Srebreničkom
genocidu. Oko 90% muške populacije Klotijevca je pobijeno, među njima i svi muški
članovi mnogih porodica, često pripadnici tri generacije.
Boravak australskih studenata u Klotijevcu

Sam dolazak u Klotjevac, kao i putovanje kroz mjesta gdje su nekada bila sela, na
putu od Srebrenice do Klotijevca, je bilo posebno emocionalno iskustvo i konfrontacija
sa obimom tragedije kroz koje je ovaj dio BiH prošao. Sve je izgledalo kao da je rat tek
stao, ili još uvijek u toku. Na mjestima nekadašnjih sela stajala su zgarišta, zarasle
ruševine nekadašnjih domova uz tek poneki trag života. U mnoga od ovih sela niko se
nije vratio ili imao vratiti. Onih nekoliko starijih osoba, povratnika na koje smo naišli,
su s čuđenjem gledali autobus pun mladih ljudi. Takvu sliku nisu vidjeli već duže od 15
godina i sigurno ih je podsjetilo na vremena kada su ovim selima redovno, u više
navrata dnevno, prolazili đački, radnički i putnički autobusi.
Zapuštena cesta je završavala na našoj krajnjoj odrednici, u Klotijevcu. Klotjevac
je izgledao nadrealno; prirodna harmonija, satkana u mozaiku od plavozelene vode
jezera, zelenila drveća, svježeg zraka i veličanstvenog kanjona, je bila u potpunom
kontrastu i kontradikciji sa ruševinama kuća, koje su zjapile tugom i odsustvom života i
opominjale da se nešto strašno ovdje desilo. Ovo je bila slika genocida; pred nama je
bila stvarnost jedne ubijene lokalne zajednice; uništeni nečiji domovi i životi... Ovako
dakle izgleda (još) jedan „lokalni genocid'', kako se hipokritički reducira genocid
počinjen u BiH.
Ipak, dočekani smo uz osmijehe i zagrljaje kao najbliži rod; cijelo selo - koje sada
čine povratnici iz četiri porodice, odnosno ono što je od tih porodica ostalo, svih 12
osoba - je bilo na okupu da nam zaželi dobrodošlicu. Pored stalnih povratnika, u selu su
još bili i preživjeli iz tri porodice koji sada žive svoje izbjegličke živote u Njemačkoj i
Holandiji, a u toku našeg boravka došlo je još nekoliko „bivših“ Klotivljana, danas
nastanjenih u Tuzli, Vogošći, Hadžićima... Smješteni smo u dvije popravljene kuće, na
kojima su rupe od granata i tragovi paljevine još bili jasno vidljivi. Međutim, u
poređenju sa desetinama do temelja srušenih i spaljenih kuća svuda oko nas, znaci rata i
uništenja u kućama u kojima smo se smjestili su bili gotovo bezazleni. U narednih deset
dana dijelili smo životne uvjete u kojima i povratnici, naši domaćini, već godinama
žive.
245
H. Halilović
Svaki dan je bio strukturiran i uključivao je predavanja na otvorenom, istraživački

rad baziran na posmatranju i razgovorima s povratnicima i posjetiteljima, socijalne
aktivnosti te učestvovanje u svakodnevici povratnika što je npr. uključilo i cjelodnevno
kupljenje sijena na jednoj, učinilo nam se beskrajnoj livadi, ponad sela. Kupanje u
jezeru, druženja i aktivnosti na vodi su ponekad odavali utisak kao da se radi o grupi
bezbrižnih turista. U toku tih deset dana snimljeno je 16 sati dokumentarnog materijala,
napravljeno više stotina fotografija, ispisane stranice zabilješki i dnevnika,
rekonstruirana mapa sela na osnovu ruševina i razgovora sa preživjelima. Svaka
ruševina je dobila ime, ime porodica koje su činile Klotjevac onim što je nekad bio.
Ljudska povezanost i želja da se ostvari kontakt su vrlo brzo oborili sve jezičke i
kulturološke barijere između gostiju i domaćina. U više navrata sam vidio studente i
domaćine udubljene u razgovore iako nisu govorili istim jezikom. Moj kolega Ron je
redovno, do kasno u noć, uz domaću šljivovicu, „razgovarao“ sa Duletom, Mirsom i
Ekremom. U Klotijevcu se nikada poslije rata nije toliko razgovaralo i tako od srca
smijalo kao tih desetak dana.
Tri domaćice - Zlatija, Sabina i Sadeta - su se trudile da naprave dovoljno pita i
somuna, a domaćin Dule je bio zadužen za spremanje i okretanje ražnjeva. Duletovo
stado od stotinjak je umanjeno za deset brava tih dana. Improvizirana prodavnica u kući
jedinog povratnika u zaseoku Sejdinovići je redovna pražnjena do zadnje namirnice,
zadnje lubenice i zadnje pivske flaše. Duletov sin Huso, koji je kao dječak preživio
Marš smrti, jula 1995., je obezbjeđivao frišku ribu iz jezera. Zajednički ručkovi i večere
su bili prilika da se domaćini i gosti još više zbliže i postanu doživotni prijatelji.
Ocjena, refleskija i evaluacija BST-a

Studijsko putovanje Bosnian Study Tour 2007 kao vid iskustvenog učenja je
prevazišlo sva planirana pedagoška očekivanja. Pored toga što je bilo poučno i korisno
iskustvo za studente i predavače također je pozitivno utjecalo i na lokalne domaćine, a
eho studijskog putovanja je još uvijek prisutan kako u dalekom Melbourne-u i u
Klotijevcu tako i u mnogim drugim mjestima diljem planete. Zbog toga refleksija na
studijsko putovanje i evaluacija istog mora obuhvatiti i neke druge aspekte osim opisa
kriterija po kojima su studentski radovi, eseji i izvještaji ocijenjeni.
Šta je BST značio studentima?

U svom eseju studentica Anna Lockhard, jedna od učesnica BST, je napisala:
„Privilegija koja nam je ukazana za vrijeme boravka u Bosni je bio jedan fundamentalni
akt prema našoj odgovornosti kao ljudska bića. Uz to, ovo putovanje nas je povezalo sa
ostalim članovima globalne zajednice, što vodi ka razvijanju konkretnog osjećaja
međunarodne odgovornosti. U Klotijevcu smo vidjeli nesvakidašnje prirodne ljepote
koje je skoro nemoguće spojiti sa zlom i nasiljem kojem je bilo izloženo ovo pitomo
mjesto. Živjeli smo u sredini gdje je bilo nemoguće mimoići stalna podsjećanja na taj
period zla, bilo kroz ruševine nekadašnjih domova bilo kroz saznanje da su nekadašnja
sela u okolici sada potpuno pusta. .... Zlo je ovdje bilo ovladalo dobrim zahvaljujući i
pasivnosti globalne zajednice, našoj pasivnosti. Sada je konačno vrijeme za akciju.
Upravo sada, jer smo postali svjesni posljedica pasivnog posmatranja zla kroz koje je
Bosna prošla. To dugujemo globalnoj zajednici, to dugujemo Bosni i našim prijateljima
u Klotijevcu.“ Po povratku u Australiju studenti su formirali udruženje Friends of
Klotjevac s ciljem pomaganja povratnicima u Klotjevac. Jedna od prvih inicijativa je
bilo prikupljanje novčanih sredstava za izgradnju spomenika žrtvama Klotijevca koji su
pobijeni u ratu. Na osnovu razgovora i opservacija studenti su producirali mape sela
246
kako izgleda sada i kako je izgledalo nekada. To je prvi put da je ovakav dokument
kreiran. Studenti su svojim iskustvom uvidjeli aspekte i konzekvence genocida po
lokalne zajednice i obične ljude i upoznali se sa problemima preživjelih povratnika.
Većina studenta je napisala izuzetno kvalitetne eseje na osnovu kojih su dobili dobre
ocjene. Dva studentska rada su objavljena kao novinski i magazinski članci. Svi su
dijelili osjećaj da su na najbolji način spojili ugodno sa korisnim. Kažu da su postali
bolji ljudi, spremni da se založe za druge i zahvalni su što im je data mogućnost da
urade nešto konkretno. Studenti su postali glas Klotijevca koji se čuje čak na drugoj
strani planete. Mnogi su izjavili da je boravak u Klotijevcu bio turning point u njihovim
životima tj. nešto što je promijenilo njihov pogled na život. Neki već planiraju povratak
u Bosnu i Klotjevac, a dvije studentice, inspirirane iskustvom u Klotijevcu i BiH su već
na novim mjestima koja su bila afektirana nasiljem, gdje žele utjecati na pozitivne
promjene; Lucy Kawal je već nekoliko mjeseci na Istočnom Timoru gdje radi sa
traumatiziranom djecom i omladinom, dok je Laura Tracy na jednogodišnjem boravku u
Kambodži kao UN Ambasador za mlade. Njihov kolega Tom Quinn je dobio posao u
Vladi Australije.
Šta je boravak studenata značio domaćinima?

Najvažniji aspekt ove posjete, iz perspektive povratnika, jeste praktična
solidarnost koju su osjetili i potvrda da Klotjevac nije potpuno zaboravljen i „otpisan“.
Dolazak prvog autobusa u 15 godina je za njih simbolično značio povratak života u
njihovo ubijeno selo. 25 putnika namjernika s drugog kraja svijeta, uglavnom mladih
ljudi, sa sobom su donijeli veselje, radost, dobroćudnost i povjerenje, sve one
vrijednosti koje su ubijene genocidom u Klotijevcu. Njihov boravak je, bar donekle, kod
povratnika vratio povjerenje u ljude i humanost koju svi dijelimo. Istovremeno je po
prvi put pružena mogućnost povratnicima da budu domaćini, kao što su to nekada bili, i
ukažu gostoprimstvo svojim gostima iz daleka. Suze na rastanku su bili najočitiji izraz
non-verbalne komunikacije o tome koje je značenje imala ova posjeta povratnicima u
Klotjevac. Klotjevac više nije samo ubijeno i zaboravljeno selo negdje na istoku gdje
Bosna počinje (ili je počinjala?) nego je ponovo postao mjesto u koje se dolazi i koje
ima svoje prijatelje i zaljubljenike daleko od Drine i daleko od Bosne, pa i Europe.
Klotijevcu su bile posvećene izložbe, filmske predstave, referati, članci i eseji u dalekoj
Australiji. O tome znaju i pričaju i malobrojni preživjeli Klotivljani.
S ekonomskog i materijalnog aspekta posjeta Klotijevcu je također bila
opravdana. Svi povratnici tj. sva četiri domaćinstva su bila uključena u pružanje usluga,
hrane i spavanja za australsku goste. Za svoje usluge bili su plaćeni po komercijalnim
cijenama usluga u većim gradovima u BiH. To je za njih bio značajan novčani iznos i u
početku su se osjećali nelagodno, ali smo Ron i ja bili neumoljivi i držali smo se ranijih
proračuna i planiranog budžeta. Pekle su se pite, domaći somuni, okretali janjci na
ražnju, roštiljale ribe iz jezera, a svi povratnici su bili istovremeno i naši domaćini i naši
gosti na zajedničkim ručkovima, večerama i sijelima.
Priča koju nam je ispričao Dule Mešanović je jedna od mnogih koje ilustriraju
kako RS vlasti nastavljaju diskriminaciju povratnika i onemogućavaju im egzistenciju
baziranu na njihovom sopstvenom radu. Dule ima 100 ovaca ali mu RS vlasti ne
dozvoljavaju izvoz u Federaciju niti Duletove „muslimanske“ ovce imaju kupce u RS-
u. Srbija, udaljena na puškomet kako su to na svojim životima već osjetili žitelji
Klotijevca, je također nedostižno tržište za Duletove ovce. Kako nam je rekao, iako je
već platio i obavio veterinarski pregled za svoje stado, Dule čeka već duže od godinu
dana da mu RS vlasti izdaju potrebnu dozvolu kako bi mogao prodati ovce u Federaciji.
247
H. Halilović
I ovdje smo direktno „intervenirali“; za vrijeme našeg boravka u selu od Duleta je

kupljeno osam ovaca, a Dule je počastio goste tako što je donirao i ispekao dvoje
janjadi.
Ovo je bio prvi put nakon rata da su povratnici imali mogućnost zaraditi novac
svojim radom u svom selu. Pored konkretne ekonomske to je također pružilo i veliku
moralnu satisfakciju povratnicima, a dalo im i ideju da se preorijentiraju na seoski
turizam. Ono što priroda u Klotijevcu ima za ponuditi sigurno bi zadovoljilo prohtjeve i
najrafiniranijih eko-turista. Kako nam naši domaćini u Klotijevcu rekoše, bilo bi im
dovoljno jedno ovako „sezonsko uposlenje“ godišnje pa da mogu preživjeti od
zarađenog cijelu godinu. Naravno, ovdje se ne radi o nekakvim basnoslovnim novcima
ali onima koji nemaju skoro nikakva primanja ovakav nenadani prihod je svakako puno
značio.
Iz budžeta smo također donirali novac za nabavku električne pumpe kako bi sve
kuće imale nesmetano snadbijevanje vodom. Čak i ono što je studentima bilo
interesantno i zabavno iskustvo bilo je od praktične koristi za domaćine. Tu prije svega
mislim na kupljenje sijena, jer za ono posla što smo zajedno uradili za jedan dan trebalo
bi povratnicima bar nekoliko dana. U roku od nepune godine dana, studenti su, u
koordinaciji sa preživjelim Klotivljanima rasutim diljem planete, kroz razne vidove
donacija, već sakupili dovoljno novčanih sredstava za otpočinjanje prve faze izgradnje
spomenika žrtvama genocida u Klotijevcu. Radovi na spomeniku su već započeli, a
zvanično otvorenje je planirano 15. juli 2009. g. Na spomeniku će se po prvi put na
jednom mjestu naći imena 110 Klotivljana, žrtava agresije i genocida. Bit će to njihov
simboličan povratak u svoje selo, svojim preživjelim rođacima i komšijama.
Informacije o selu proslijeđene su potencijalnim donatorima, tj. međunarodnim
nevladinim organizacijama (NVO). Dva mjeseca nakon našeg boravka u selu Dule je
dobio traktor. Nekako u isto vrijeme, TV Hayat je snimio emisiju o Klotijevcu, koja je
putem satelita bila gledana diljem svijeta. Akademske kolege iz Sarajeva, Austrije i US
su pokazali zanimanje za posjetu Klotijevcu sa svojim studentima.
Planovi za budući angažman u Klotijevcu obuhvaćaju organiziranje ljetne škole za
djecu iz Klotijevca (trenutno ih ima dvoje) i okoline (oko desetak), koja su potpuno
lišena obrazovanja. Program ljetne škole bi uključio studente pedagoških akademija iz
Sarajeva i Tuzle. Njima bi to bila korisna praksa, a udruženje Friends of Klotjevac bi
platilo troškove boravka i simboličnu plaću za rad. Također, sa kolegama iz Australije,
Austrije i US-a razmatramo ideju o izgradnji Learning Centre (Obrazovnog centra) u
Klotijevcu koji bi služio za organiziranje seminara, predavanja i etnografskog
istraživanja. Razmatra se i šira inicijativa Universities adopting Communities, koja bi
povezala univerzitete, tj. studente i akademske radnike, iz raznih dijelova svijeta sa
lokalnim zajednicama u BiH poput Klotijevca.
Širi ili „društveno-politički“ aspekti boravka u Klotijevcu?

Studenstka posjeta Klotijevcu je, pred navedenog, također ukazala lokalnim
dobronamjernim - ali i indiferentnim i zlonamjernim - političarima i birokratama da
Klotjevac neće više biti nevidljiv i zaboravljen. Klotijevac je dobio svoje advokate,
buduće pravnike, diplomate, istraživače. Naš boravak u selu je pružao kontekst u kome
su se po prvi put sreli poznanici od prije rata koji su završili na različitim stranama
sukoba. Npr. našim domaćinima je bila poznata činjenica da vozač koji nas je dovezao u
njihovo selo, njihov nekadašnji komšija iz susjednog sela, nije bio baš previše „pošten i
neutralan“ kako nam se predstavljao. Po njihovim svjedočenjima, on je bio jedan od
onih koji su služili kao vodiči srbijanskim paravojskama i vojskama koje su nanijele
248
ogromno zlo Klotijevcu i njegovoj okolini. Postoje svjedoci koji su potvrdili da je „naš
vozač“ učestvovao u zasjedama u kojima su ubijani Klotivljani. Također se zna da je isti
vozač, u aprilu 1992., bio u srpskoj delegaciji koja je žiteljima Klotijevca dala
ultimatum za predaju. Stoga ne iznenađuje da su neki od naših domaćina bili rezervirani
prema njemu. I pored toga, neki od Klotivljana su se rukovali sa njim, dok su drugi
izbjegli svaki direktan kontakt.
Drugi „lokalni“ Srbin, prof. Dragan Otašević, Beograđanin s manje-više stalnim
boravkom u svojoj vikendici u Klotijevcu, očito zaintrigiran našom posjetom selu, je
bio gostoljubiv. Insistirao je, na primjer, da nas provoza u svom čamcu uz kanjon Drine
te pozvao svoje kolege sa srbijanske strane da mu ustupe još jedan motorni čamac pošto
nismo svi mogli stati u jedan. Naš boravak je otvorio proces komunikacije između
Dragana i povratnika u selo, koji su do tada bili prilično hladni i distancirani. Na
trenutak je nastupila suspenzija nepovjerenja i svi su željeli biti dobri domaćini svojim
gostima izdaleka. Po prvi put poslije rata moglo se primijetiti nešto kao otpočinjanje
procesa pomirenja, bar između onih koji u zločine nisu bili direktno umiješani. Npr.
Dragan je govorio o tuzi koju osjeća kad vidi ruševine kuća svojih nekadašnjih prijatelja
Bošnjaka kojih više nema. Također jer rekao da je znao šta se ovdje dešavalo pokušao
bi nešto učiniti. On ipak za sve krivi „prokleti rat“ i međunarodnu zavjeru, iako su i
njemu i žrtve i zločinci, bar u Klotijevcu, potpuno poznati.
Zaključak
Genocid, kao „sistematski zločin usmjeren ka potpunom ili djelimičnom uništenju
određene socijalne grupacije“ 12 , je devastirao Klotjevac u demografskom, kulturnom,
ekonomskom, političkom i svakom drugom pogledu. Jasno je da Klotjevac nikad neće
biti onakav kakav je nekad bio. Biološka i socijalna supstanca, dakle ljudi, koji su i bili
primarni cilj genocida, se ne može nadoknaditi, a bez ljudi selo će vremenom postati
samo puki geografski pojam. Kao što Feld i Baso (1996) pišu „Mjesto čine ljudi a ne
prostor“. Zbog toga, pomoć dobronamjernih „outsajdera“, pored moralne i materijalne
podrške, također treba uključiti i ljudsku komponentu tj. posjete mjestima kao što su
Klotjevac, bilo da se radi o eko-turizmu bilo o obrazovno-istraživačkim boravcima
studenata iz BiH i cijeloga svijeta. Pilot projekat Bosnian Study Tour, kao realizacija
ideje zasnovane na konceptu iskustvenog učenja, se po mnogo čemu pokazao
adekvatnim modelom podrške lokalnim zajednicama nakon genocida i isti se može
primijeniti na druge slične lokalne zajednice u BiH i šire.
Michel Foucault je vjerovatno u široj javnosti najviše poznat po svojim idejama o
povezanosti znanja, moći i diskursa. „Znanje je moć.“ – svojevremeno je proklamirao
jedan od najvećih filozofa XX stoljeća. Po njemu, oni (vlastodršci) koji imaju moć
kontroliraju znanje i preuzimaju autoritet istine tj. njihova moć postaje istina i zvanično
znanje. Držanjem dominiranih masa u podčinjenom položaju se odvija i kroz njihovo
onemogućavanje i pristup znanju i kreiranju znanja, dakle istine. S druge strane,
Foucault, poput Marxove ideje o klasnoj svijesti, vjeruje da ugnjetavani i dominirani
jedino kroz znanje mogu promijeniti svoj društveni položaj. Bez ulaska u dublju
interpretaciju Foucautovim ideja - koje su puno šire i kompleksnije od ove, donekle,
pojednostavljene interpretacije odnosa znanja i moći, a i od namjere ovoga rada - želio
bih upravo završiti ovaj članak ehoom Foucault-ove poznate teze. U slučaju iskustvenog
učenja i opisanog studijskog putovanja, znanje kao moć nije samo vezano za one koji
12
Iz originalne definicije genocida Raphaela Lemkina koja je također prihvaćena kao zvanična
definicija genocida u UN Konvenciji o genocidu. Vidi Lemkin 2002: 27-53.
249
H. Halilović
su nešto naučili, dakle studente koji su iskustvenim učenjem naučili o posljedicama

genocida na lokalne zajednice. Također, (sa)znanje o Klotijevcu i njegovim
malobrojnim žiteljima koji su preživjeli genocid, je „omoćalo“, ojačalo i ohrabrilo same
povratnike u Klotjevac. O njima se sada zna i oni nisu više nevidljivi i bespomoćni, iako
su još uvijek predmet diskriminacije i ignorantskog odnosa od strane RS vlasti. Možda
je najveći uspjeh ovog istraživačko-obrazovnog projekta upravo u tome što smo
napravili ove ljude ponovo „vidljivima“, saznali njihovu istinu i time doprinijeli da se
posljedice genocida, kao i nastavak genocida drugim, birokratskim sredstvima, bar
donekle ublaže.
Literatura
1. Bringa, T. 1995, Being Muslim the Bosnian Way: Identity and Community in a
Central Bosnian Village, Princeton University Press, Princeton.
2. Deroko, D.J, 1939, ‘Drina: geografsko-turistička monografija’,
Izdanje društva Fruška Gora, Novi Sad.
3. Eriksen, T.H. 2001, Small Places, Large Issues: An Introduction to Social and
Cultural Anthropology, Pluto Press, London.
4. Erlich, V. 1964, Porodica u Transformaciji, Naprijed, Zagreb.
5. Feld S. & Basso K.H.1996, Senses of place, University of Washington
Press, Seattle.
6. Gibbs, G. 1987, Learning by doing: A guide to teaching and learning methods,
FEU Birmingham Polytechnic, Birmingham.
7. Hutchings, K., Jackson, P. and McEllister, R. 2002, ‘Exploiting the Links
between Theory and Practice: Developing Students' Cross-cultural
Understanding through an International Study Tour to China’, Higher
Education Research & Development, 21, pp. 55-71.
8. Isaković, Z. 2008, Stećak – the Last Bosnian Mystery, TVSA, Sarajevo.
9. Jarvis P. 1995, Adult and Continuing Education. Theory and practice 2e,
Routledge, London.
10. Kolb D. 1984, Experiential Learning: The experience as the source of learning
and development, Prentice Hill, New Jersey.
11. Kolb, A. and Kolb D. A. 2001, Experiential Learning Theory Bibliography
1971-2001, Ma.: McBer and Co, Boston.
12. Kolb, D. A., Osland, J. & Rubin I. 1995, The Organizational Behavior Reader
6e, Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ.
13. Lemkin, R. 2002, ‘Genocide', in Hinton, A. (ed.) Genocide: An
Anthropological Reader, Blackwell Publishers, Oxford, pp. 27-53.
14. McCarthy, B 1987, The 4MAT system. IL: Excel Inc.
15. Palavestra, V. 2004, Historijska usmena predanja iz Bosne i Hercegovine,
Baybook-Mostart, Sarajevo-Zemun.
16. Porth, S. J. 1997, ‘Management education goes international: A model for
designing and teaching a study tour course’, Journal of Management
Education, 21, 190-200.
17. Wilkes, J.J. 2003, ‘Cultural identities in the Illyrian provinces (2nd century BC
to 3rd century AD): old problems re-examined’,Dall'Adriatico al Danubio.
L'Illirico nell'età greca e romana (Cividale del Friuli, 25-27 settembre
2003), Fondazione Niccolò Canussio, Convegno.
250
PLANIRANJE I PRIPREMANJE NASTAVNIKA GEOGRAFIJE ZA

IZVOĐENJE NASTAVE
LESSON PLANNING AND PREPARATION OF A GEOGRAPHY TEACHER IN

ORDER TO DELIVER A LESSON
Mr. sc. Edin Jahić, viši asistent, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Tuzli
Abstrakt
Planiranje i pripremanje nastavnika geografije za izvođenje nastave permanentan
je proces i radna obaveza svakog nastavnika. Planiranje i pripremanje za nastavu
geografije i izvođenje nastave čine nedjeljivu cjelinu. Uspješno ostvarivanje ovih
zadataka traži stvaralački čin nastavnika, niz didaktičkih postupaka u njihovom
formiranju u jedno. Za pripremanje nastave potrebno je izvršiti predradnje spoznajnog,
psihološkog, materijalno-tehničkog i metodičkog karaktera. Planiranje i pripremanje
nastavnika za izvođenje nastave ne bi bilo potpuno kad u njemu ne bi bile planirane
aktivnosti učenika na realizaciji odgojno-obrazovnih sadržaja koje će ga staviti u
poziciju subjekta i nastavnikvog saradnika u pripremanju, obradi i valorizaciji rada.
Planiranje i pripremanje nastavnika ima značajan odgojni uticaj na učenike. Za uspješno
pripremanje nastavnika za izvođenje nastave geografije neophodna je opremljenost
škole savremenom nastavnom tehnikom, pa je nužno tom pitanju posvetiti punu pažnju,
ali i uspješnijem korištenju onih sredstava i pomagala koje škole posjeduju.
Ključne riječi: geografija, planiranje, pripremanje, učenik, nastavnik.
Abstract
Lesson planning and preparation of a Geography teacher in order to deliver a
lesson is a permanent process and job responsibility of all teachers. Lesson planning and
preparation of a Geography lesson and delivery of a lesson are inseparable entities. In
order to achieve them successfully, a teacher is required to be creative and to possess
series of didactic methods in order to unify everything in one. To plan a lesson, it is
necessary to complete a preliminary work that contains a cognitive, psyhological,
material-technical and methodical character.Planning and preparation of a teacher to
deliver a lesson would not be complete if it was not a student activities plan in order to
fulfill educative-pedagogical topic to place a student on a subject position and a
teacher's assistant who assists in preparing, analyzing and assessment of a
lesson.Preparing and planning of a teacher have a significant importance on student's
education. In oreder to be prepared successfully for Geography lesson, it is necessary
for a school to be equipped with contemporary technical equipment, so it is important to
be focused on that issue as well as to use effectively the equipment that already exist in
school.
Key words: Geography, planning, preparation, student, teacher.
E. Jahić
Uvod
Planiranje (lat. planum – praviti plan rada, smišljati program rada) je bitna
pretpostavka osmišljene polivalentne aktivnosti na usvajanju nastavnih sadržaja. Ovo je
prvo polje rada svakog nastavnika prije početka školske godine, ali i u samom procesu
realizacije, kao i nakon toga, kako bi se izvršila analiza planiranog i sačinili bolji
planovi za narednu školsku godinu. Nastavnik svake godine izrađuje nove planove
uvažavajući svoje iskustvo kao praktičar, zatim uzimajući u obzir teorijska dostignuća,
promjene u nastavnim planovima, programima i udžbenicima, prihvatanje novih uputa
od nadležnih prosvjetnih i školskih organa. Uz ovo sagledava se materijalna strana
nastave, nabavka novih učila, poboljšanje tehnologije rada, veća povezanost sa
društvenom sredinom, programsko uključivanje roditelja u pojedine aktivnosti i dr.
(Stevanović, 1998.).
Nastavnik se samostalno priprema za nastavu. Planiranje i pripremanje za nastavu
je dio nastavničkog stručnog rada i o tome zavisi njegov rad i kvalitet tog rada. Bez
dobro organizovane pripreme za nastavu nije moguće ostvariti ciljeve i zadatke nastave
geografije. Kada se nastavnik geografije priprema za rad u novoj školskoj godini,
imajući u vidu obrazovne i odgojne zadatke svog predmeta, on razmišlja o tome kako da
organizuje rad u razredima u kojima će predavati. Pri tome, naročito, mora da misli
kako maksimalno da aktivira učenike i, s obzirom da je geografija predmet vezan sa
samostalnim i praktičnim radom, kako da razvija kulturu rada učenika. Planiranje i
pripremanje nastavnika nije povremeni posao, već permanentan i kontinuiran proces
koji se obavlja neposredno prije izvođenja nastave i uporedo sa izvođenjem nastave. Po
riječima Hodžić T. nastavnik započinje sa pripremama već samim početkom rada sa
učenicima i to traje sve do okončanja njegove nastavničke karijere (Hodžić, 1999.).
Sve prirodne nauke, pa prema tome i geografija, u dobro organizovanoj, raznolikoj
i bogatoj nastavi, po svojim sadržajima i aktuelnosti pružaju velike mogućnosti za
intelektualan rad i odgoj učenika. Ali da bi se zaista postigao cilj, nije dovoljno da se
gradivo samo predaje, nego je potrebno da se ono izučava neposredno onako kako nam
pruža priroda. Zbog toga savremena škola zahtjeva da se nastavni rad ne obavlja samo u
učionici. Taj rad se treba izvoditi i van učionica u prirodi, u proizvodnim i drugim
preduzećima, u naseljima itd., jer je u savremenoj nastavi geografije jako naglašen
zahtjev da se nastava zasniva na posmatranju. Za to nisu dovoljne demonstracije
nastavnika. Pored njih nužno je organizovati rad učenika, grupni i individualni, ali u
skladu sa prirodom nastavnih jedinica koje se obrađuju. Pretežno frontalna i pretežno
verbalna nastava postaje u današnje vrijeme sve više neadekvatna savremenim
procesima u nastavi, ali i samim učenicima. Škola mora u savremenim uslovima života
pružati sve više učenicima, ali i zahtjevati od njih sve više. Od nastavnika se zahtjeva da
u procesu nastave podstiče učenike na diskusiju, da vodi brigu o bržem razvoju i
zadovoljenju radoznalosti darovitijih učenika, da razvija osjećanje kolektivne brige
prema napredovanju slabijih učenika, da stvara uslove i povoljnu klimu za samostalan
rad učenika u naučnim grupama, prilikom posjete prirodnim i kulturnim znamenostima,
proizvodnim preduzećima, gradilištima, poljoprivrednim dobrima itd. Obrađivati
gradivo nastavnog programa nije jednolično i monotono prelaženje gradiva, već
isticanje bitnih momenata i produbljivanje znanja vježbama i radovima učenika. Svaki
nastavnik geografije mora u svom radu dati slobodu učenicima da oni mogu slobodno
koristiti nastavna sredstva i da sami rade, posmatraju, tj. da aktivno učestvuju u sticanju
i proširivanju znanja. Jer, realizacija nastavnog programa ne znači samo predavanje
nastavnih tema i njihovo ponavljanje na časovima ponavljanja i utvrđivanja, već
252
Planiranje i pripremanje nastavnika geografije za izvođenje nastave
povezivanje nastavnikovog izlaganja sa praktičnim znanjem učenika, a to su ona znanja

koja će učenicima koristiti cijeli život.
Pripremanje za nastavu mora biti stvaralački rad nastavnika u kojem su sadržane
njegove teorijske spoznaje i praktično iskustvo. Solidna, studijska priprema nastavnika
za izvođenje odojno-obrazovnog rada bitna je pretpostavka da će se u nastavi ostvariti
odgojno-obrazovni ciljevi i zadaci. Samo dobro provedena priprema može dati solidne
rezultate, a ostvarivanje odgojno-obrazovnih zadataka bez pripreme je slučajnost koja
ne može dati trajnije rezultate. Dobro izveden plan za izvođenje odgojno-obrazovnog
procesa čini osnovu za njegovo uspješno ostvarivanje. Pripremanje nastavnika za
nastavu predstavlja vrlo odgovoran, smišljen, planski i sistematski rad, a to znači da u
ovom radu nikako ne smije biti stihijnosti, improvizacija i povremenog rada. Neplansko
izvođenje nastave ne bi imalo samo negativan uticaj na kvalitet obrazovnog rada, već bi
došlo u pitanje i ostvarivanje odgojnih zadataka.
Prema svemu naprijed rečenom vidimo je pripremanje nastavnika za neposredan
odgojno-obrazovni rad vrlo složen posao i zahtjeva temeljite pripreme. Pripreme
obuhvataju stalno stručno, metodičko, pedagoško, psihološko i drugo obrazovanje
nastavnika, upoznavanje sa novom tehnologijom i tehnikom nastavnog procesa,
neposredno pripremanje za nastavni rad i druge postupke koji doprinose realizaciji
programskih sadržaja geografije (Rudić, 1998.). Pripremanje nastavnika ne počinje i ne
završava pisanjem dnevnih priprema, već počinje onog dana kada se nastavnik prihvati
obaveze i radnih zadataka za tekuću godinu. Zbog toga bi svaki nastavnik na kraju
školske godine trebao provesti samokritičku analizu načina pripremanja za nastavu.
Nakon toga vidjet će dobre i loše strane pripremanja, a to će mu za daljnji tok njegovog
rada biti glavna orijentacija. U ovom radu su obrađene najvažnije etape u planiranju
nastave i date njegove karakteristike.
U planiranju nastave postoje dvije razine:
 globalna razrada osnovnog programa u okviru predviđenog vremena
(školska godina, broj sati) za određeni razred,
 planiranje nastavnog učenja na razini jedne nastavne jedinice. (Jelavić,
2003.)
Godišnje (globalno) planiranje nastavnika geografije

Temeljito i svestrano planiranje i pripremanje nastavnika za neposredan odgojno-
obrazovni rad je osnovna pretpostavka uspješnog rada u nastavi geografije. Svaki
nastavnik geografije na početku školske godine mora upoznati stručnu i metodičku
literaturu. To znači, detaljno upoznavanje sa udžbenicima, priručnicima, dopunskom
literaturom, didaktičkim materijalom i svim onim što će mu biti potrebno u radu. Sve
ono što je svaki nastavnik radio u toku školovanja, u toku studija i ono što je pročitao u
svom radnom vijeku, dobro će mu doći prije planiranja. U nastavnikovom radu veoma
značajno mjesto zauzimaju bilješke koje su dragocjen materijal, koji će mu koristiti na
samo kod planiranja i programiranja, već u toku rada cijele školske godine. Tek kada
nastavnik geografije prouči literaturu, može prići globalnom planiranju i programiranju.
Prije globalnog planiranja i programiranja treba proučiti nastavni program.
Globalno planiranje i programiranje obuhvata razradu nastavnih sadržaja i
vremensko dimenzioniranje trajanja pojedinih glavnih etapa nastavne. Pri tome
najvažniji kriterijum mora da bude princip postupnosti i sistematičnosti. Planiranjem se
projektira rad kojeg ćemo kasnije izvoditi. Ono zahtjeva visok stepen misaone
253
E. Jahić
aktivnosti i ne može se mehanički obaviti. Da bi nastavnik uspješno mogao planirati

nastavno gradivo geografije potrebno je da dobro poznaje zahtjeve nastavnog programa.
Zato je neophodno da svaki nastavnik studijski proučava nastavni program.
Programiranje je vezano uz nastavne programe, koji su nastavnicima već dati u
službenim dokumentima. Dimenzioniranje nastavnog sadržaja nastavnik će provoditi
kasnije, ali u saradnji sa svim ostalim faktorima koji sudjeluju u nastavi. Nastavni
programi trebali bi biti izrađeni prije početka nastave, kako bi bez poteškoća nastavnik
odmah mogao početi sa odgojno-obrazovnim radom.
Zbog svog globalnog karaktera godišnji plan je samo predradnja, samo jedna faza
nastavnikovog rada, preduslov za dalju i detaljniju razradu, za detaljnije planove:
mjesečne i dnevne. On, dakle, bitno utiče na cjelokupni nastavnikov rad, uslovljava,
usmjerava i determiniše mjesečne planove, sedmične i dnevne pripreme (a ovi kasnije
utiču na njegovu eventualnu korekciju), jer mjesečni planovi i sedmične i dnevne
pripreme moraju proizilaziti iz godišnjeg plana, moraju biti međusobno usklađeni. Bez
te međusobne povezanosti, uslovljenosti i usklađenosti od godišnjeg plana do dnevnih
priprema, bez uzajamnog prožimanja globalnih i detaljnih planova, bez potpunog
usklađivanja sitnih ciljeva svakog pojedinog časa sa krajnjim ciljem koji treba postići u
toku jedne godine, nema smišljenog procesa, nema uspješne i organizovane nastave
geografije. To znači da od kvaliteta i usmjerenosti godišnjeg plana u velikoj mjeri zavisi
kvalitet i usmjerenost nastavnikovog rada.
Pripremanje nastavnika geografije za čas

Uspješna realizacija odgojno-obrazovnih zadataka nastave geografije u školi
moguća je samo pod uslovom da se nastavnik kvalitetno pripremi za čas. Za nastavu
geografije važno je znati šta je glavna vodeća misao nastavnog časa, šta su osnovna
pitanja i koje probleme treba postaviti i izdvojiti na času geografije (Zgonik, 1967.). Jer,
svaki čas geografije je jedan korak u proširivanju geografskih znanja. Bilo kakva
neadekvatna priprema nastavnika za čas povlači za sobom velike posljedice, koje će
trpiti učenici. Jer ako čas nije pravilno pripremljen ne može biti ni kvalitetno realizovan.
Dobar čas geografije je, prije svega, takav čas na kojem učenici stiču kvalitetna znanja.
Nastavnik može osigurati sprovođenje takvih kvalitetnih časova samo svojom
svestranom pripremom. Loše je kad nastavnik odlazi na čas, a sam jedva poznaje
problematiku nastavne jedinice. Naravno, znanje je nešto što se može steći. Svaki
nastavnik može savladati nova znanja iz geografije, ali mora za to imati volju i
upornost. Jer, nastavnik ne izlaže samo ono što ima u školskom udžbeniku. Iznoseći tu
građu, on sprovodi složen i izdiferenciran rad: objašnjava ono što je u udžbeniku teško
učenicima, razotkriva na konkretnim činjenicama i primjerima nove pojmove,
konkretizuje ono o čemu sažeto i suhoparno priča udžbenik, uči učenike da upoređuju
činjenice, pomaže im da shvate novo oslanjajući se na već proučenu građu, vodi ih do
zaključaka i uopštavanja, radi sa učenicima na karti ili dijagramima iz udžbenika, koristi
se ilustracijama iz udžbenika itd. Nastavnik će izložiti detaljnije i osvijetliti markantnim
činjenicama građu koja ima veći odgojni i obrazovni značaj. Nastavnik mora izlagati
građu izrazitije, konkretnije, zanimljivije nego u udžbeniku da bi osigurao da učenici
svjesno i aktivno usvoje nastavnu građu. Svjesno usvajanje novih znanja zahtjeva
aktivan umni rad učenika na nastavi. Za takav rad na času treba im pružiti interesantnu i
pristupačnu nastavnu građu, jer učenici vole i cijene kada im nastavnik geografije
otkriva na času ono zanimljivo, a posebno ono čega nema u udžbeniku.
254
Planiranje nastavnog časa čini najznačajniju etapu planiranja nastavnog rada.

Pismena priprema ne bi trebala da bude detaljna, jer bi suviše mnogo vremena
oduzimala nastavniku, već treba biti sačinjena u skraćenom obliku. Priprema treba da
sadrži: naziv nastavnog predmeta, nastavnu temu, nastavnu jedinicu, tip časa, ciljeve
časa (odgojne, obrazovne, funkcionalne), oblike rada, nastavne metode, nastavna
sredstva i strukturu rada (Romelić, 2003.). Jedan od najvažnijih momenata u
pripremanju nastavnika za čas je određivanje nastavnih obrazovno-odgojnih zadataka.
Od pravilnog riješenja ovog pitanja zavisi i pravilno odabiranje građe i izbor onih
metodičkih sredstava i oblika rada na času čija će primjena omogućiti nastavniku da do
maksimuma ostvari predviđene zadatke. Određivanje obrazovnih zadataka sastoji se u
navođenju novih znanja koja će učenici steći u toku časa, dok odgojni zadaci navode
uticaj geografskih sadržaja na formiranje pogleda na svijet i na psiho-fizičku
komponentu učenikove ličnosti, a to je razvijanje mišljenja, pamćenja, mašte, emocija,
naučnog tumačenja, ekološke svijesti, patriotizma itd. Pripremajući se za čas, nastavnik
istovremeno riješava i probleme sadržaja i probleme metodike. Odabiranje građe (šta od
programske građe istaći, konkretizovti, šta izložiti kraće) je i pitanje sadržaja i pitanje
metodike. Raspored građe i metodička sredstva moraju služiti otkrivanju idejnog
sadržaja časa i realizaciji odgojno-obrazovnih zadataka. Koje činjenice treba izložiti
detaljnije, koje samo spomenuti, šta iskoristiti kao primjer, od toga zavisi uspješna
realizacija zadataka koje postavljamo na času. Također, bitno je razmisliti o načinu
analize i uopštavanja građe na času, unaprijed skicirati pitanja za učenike, isplanirati tok
razgovora i jasno formulisati zaključke i rezime razgovora. Kada se priprema za čas,
nastavnik mora razmisliti ne samo o sadržaju nastavnog rada, nego i o takvim oblicima
rada koji obezbjeđuju aktivno usvajanje izložene građe i aktivan misaoni rad učenika na
času geografije. Nastavnik unaprijed priprema takva pitanja koja od učenika zahtijevaju
samostalan misaoni rad, primjenu ranije stečenih znanja, otkrivanje veza i odnosa među
geografskim pojavama i procesima, objašnjavanje uzroka i posljedica, analizu i ocjenu
geografskih činjenica itd. U kom obliku će nastavnik pisati pripreme za čas zavisi od
više faktora, a prvenstveno od dubine nastavnikovog poznavanja materije, iskustva,
metodičke obaviještenosti, stepena razvijenosti njegove radne kulture itd. Stoga se ne
mogu predlagati jedinstvena rješenja koja bi važila za sve bez obzira na osobenost
gradiva i individualnost nastavnika. Ipak, u pripremi za čas geografije ne bi smjela
izostati metodička razrada izvođenja nastave, nastavnikovih i učeničkih aktivnosti, niti
primjeri i vježbanja u različitim oblicima koji najbolje odgovaraju postavljenom cilju,
koji najviše doprinosi usvajanju novih geografskih znanja.
Neposredno pripremanje za izvođenje nastave

Za pripremanje nastave potrebno je izvršiti predradnje spoznajnog, psihološkog,
materijalno-tehničkog i metodičkog karaktera.
 Pripremanje nastavnika za spoznajnu stranu nastave
Mnogi nastavnici geografije često naglašavaju da su u toku studija stekli dovoljno
znanja i da s njim suvereno vladaju, te da im nije potrebna posebna priprema. O tome
Hodžić T. piše: "Izučavajući širok spektar geografskih disciplina u toku svog
obučavanja na fakultetu ili pedagoškoj akademiji, nastavnik nije u stanju da u
potpunosti ovlada svim geografskim sadržajima. To što on usvoji zapravo je samo
osnova za njegovo daljnje geografsko obrazovanje, koje se proteže kroz cijeli njegov
radni ciklus." (Hodžić, 1999., str. 91.). Znati nastavne sadržaje nije garancija da će
nastavnici te sadržaje zaista moći uspješno prenijeti na učenike. Nastavnik mora voditi
nastavu spoznajom učenika (formiranje predodžbi, pojmova, zaključaka), a posebno
255
E. Jahić
treba dovesti učenika do generalizacija i aktivirati i one učenike koji nisu dovoljno
aktivni. Za takav rad nije dovoljno samo poznavanje nastavnog gradiva. Poznavanje
geografske struke još uvijek ne znači da je nastavnik u mogućnosti da rukovodi
nastavnim procesom. Uporedo sa razvojem nauke i tehnike u nastavne programe unose
se novi nastavni sadržaji, koje nastavnik u toku svog školovanja nije učio i ne poznaje
ih. To opet pretpostavlja stalno permanentno stručno usavršavanje, a samim tim i stalno
stručno pripremanje za nastavu. Stručno znanje nastavnika mora biti i veće i
intenzivnije od onog što će ga dati učenicima. Od stručnosti nastavnika zavisi nivo
efikasnosti odgojno-obrazovnog procesa u savremenoj školi. Dobar nastavnik cijeloga
života stalno uči. On prati stručnu literaturu, publikacije, natpise u štampi, prati TV
programe i poznaje gotovo sve aktuelnosti iz geografske struke. O tome Rudić V. piše:
“Nastavnici geografije moraju, zbog raznovrsnosti nastavne materije, da posvete veliku
pažnju pripremama za nastavni rad, jer su geografske promene česte i intenzivne u svim
delovima sveta.“ (Rudić, 1998., str. 254) Samo na taj način nastavnik može osigurati da
spoznaja učenika bude kvalitetna. Da bi odgovorio svim ovim zadacima nastavnik
geografije, čim dozna u kojim će odijeljenjima predavati svoj predmet, detaljno
proučava program i pristupa temeljitom pripremanju gradiva. U ovoj fazi pripremanja
nastavnik određuje obrazovne, funkcionalne i odgojne zadatke. Oni proizilaze iz
nastavnog sadržaja i ne mogu biti samo formalno postavljeni. Nastavnik će na osnovu
nastavnih sadržaja moći formulisati obrazovne zadatke, funkcionalne zadatke (razvoj
sposobnosti) i odgojne zadatke (razvoj moralne spoznaje). To je najvažniji zadatak i
njemu treba prići sa mnogo pažnje. Za nastavnika je važno da prikaže šta učenici
moraju spoznati u toku nastavnog sata, koje će ciljeve ostvariti i kakve će promjene
učenici doživjeti u toku sata. Svakako treba voditi računa da se učenici previše ne
opterete, niti da im čas bude samo zabava. Time postižemo da učenici nauče raditi i
shvate intelektualni rad kao određenu teškoću koju se može savladati ako je taj rad
organizovan i stalan. Učenici preuzimaju obaveze u nastavnom procesu, preuzimaju
odgovornost, ali im to ne smije biti teret. Nastavu treba ogranizovati tako da se učenici
angažuju, a ne da se oslobode rada. Nastavnik će u toku pripremanja predvidjeti koje će
djelove nastavnog sadržaja učenici usvajati sami, za koje je djelove potrebna njegova
intervencija, a koje će zajednički raditi.
 Pripremanje nastavnika za psihološku stranu nastave
Psihološka strana odnosi se na prevladavanje trema nastavnika, kao i na
projiciranje nastave koja će učenicima biti interesantna, odnosno koja će kod njih buditi
znatiželju i navoditi ih na razmišljanje. Ako smo dobro zamislili kako će teći spoznaja
učenika, kako će izgledati spoznajna strana nastave, tada smo otvorili put psihološkoj
strani nastave. Učenici imaju velike spoznajne želje i nastavnik se na to ne smije
oglušiti. Pripremanje nastavnika da učenici nastavni sadržaj dožive, moguće je samo
onda ako nastavnik poznaje svoje učenike. Poznavanje svakog učenika, poznavanje
njegovih mogućnosti, njegovih sklonosti, njegovih briga i radosti omogućit će nam da
organizujemo nastavu tako da ona bude dinamičana, interesantana, da ne bude
monotona, da se u školi osjeća radost života, sreće i učenja, a ne osjećaj straha i
strepnje. Ovdje se postavlja i pitanje učenika kao subjekta u nastavi, jer učenik ne može
biti pasivni subjekt u nastavi, već mora biti aktivni subjekt u nastavi i vršiti uticaj, ne
samo na nastavu, već i na nastavnike i druge učenike. O tome da li će učenik biti više ili
manje subjekt zavisi i o pripremi nastavnika za psihološku stranu nastave koju ne
možemo posmatrati izolirano, već u jedinstvu sa ostalim stranama nastavnog procesa.
Uz psihološku stranu nastave vezano je i određivanje jednog dijela odgojnih zadataka.
To su oni zadaci kojima djelujemo na razvoj ličnosti kod učenika. Određivanje tih
zadataka usko je vezano uz određivanje materijalnih ili obrazovnih zadataka. Oni iz njih
256
proizilaze, nadopunjuju ih i utiču na pozitivnu promjenu ličnosti kod učenika.

Pripremajući psihološku stranu nastave moramo imati na umu da u toku odgojno-
obrazovnog rada moramo pripremiti učenike da snose odgovornost za svoj rad. Jer,
odgovornost je i moralna vrijednost i zbog toga je moramo razvijati stalno sa sve većim
zahtjevima. Da bismo to tražili, moramo i sami biti odgovorni. Razvijajući svoju
odgovornost učenik će biti u stanju da otkrije neodgovornost drugih, a time će se
ostvarivati i funkcionalni zadaci nastave.
 Pripremanje materijalno - tehničke strane nastave
Pripremanje materijalno-tehničke strane nastave spada u domen vanjske
organizacije nastave. Vanjska organizacija nastave ili vanjska strana organizacije
nastave obuhvata didaktičko usklađivanje vanjskih faktora: uređivanje mjesta za
izvođenje nastave, pravilnu adaptaciju školskog namještaja i njegov raspored u učionici
i ostalim školskim prostorijama, nabavka odgovarajućih nastavnih sredstava, pomagala i
tehničkih uređaja za rad nastavnika i učenika, pravilan vremenski raspored nastavnog
rada u danu, sedmici, školskoj godini itd. (Tomić & Osmić, 2006.). Veoma značajan
faktor za uspješno pripremanje nastavnika su materijalni uslovi i opremljenost škole
nastavnom opremom i stručnom literaturom. Jedan od prvih zadataka nastavnika
geografije u početku školske godine je pravilan izbor materijala prema programu rada
za pojedine razrede u kojima će predavati. Izabrani materijal mora se rasporediti tako da
se obezbijedi shvatanje i čvrsto usvajanje od strane učenika. Razumljivo je da već i
prilikom rasporeda materijala nastavnik razmišlja o metodama rada koje će osigurati
najbolji uspjeh učenika. Danas se ne može ni zamisliti uspješan i moderan rad u nastavi
bez stručne primjene savremene nastavne tehnike. Nažalost velika većina osnovnih
škola slabo je ili skoro nikako opremljena nastavnom opremom i stručnom literaturom
za nastavnike. Međutim, dešava se da je škola opremljena savremenom nastavnom
tehnikom, ali se ona dovoljno ne koristi, jer nastavnici iz različitih razloga izbjegavaju
njezinu primjenu. Materijalno-tehničku stranu nastave ne treba pripremati samo
nastavnik. Njemu u tome pomaže menadžment škole, kolege, ali i sami učenici.
Nastavnik se može dogovoriti sa učenicima da oni kod kuće skupe i pripreme
didaktički-metodički materijal, da izvrše promatranja, da skupe materijal za pojedine
nastavne jedinice i donesu ga u školu. Na taj način učenici mogu izvršiti veliki dio
predradnji za nastavni sat, a pored toga to je za njih dragocjeno i značajno iskustvo, jer
su samostalno radili. Nastavnik je dužan u toku izvođenja nastave koristiti različita
nastavna sredstva, jer na takav očigledan način učenici brže stiču nova znanja.
Međutim, sa upotrebom nastavnih sredstava ne treba pretjerivati, već ih koristiti
pravilno i racionalno. Zbog toga nastavnik treba pravilno planirati koja će nastavna
sredstva koristiti u određenim fazama nastave, kao i pripreme koje će učenici ranije
izvršiti da bi mogli u toku nastavnog procesa sarađivati sa nastavnikom. Dakle, ukoliko
se želi povećati nivo nastave geografije potrebno je konstantno pristupati otklanjanju
svih smetnji koje proizilaze iz nedovoljne materijalne opremljenosti škola, usavršavanju
nastavnih planova i programa, izradi odgovarajućih udžbenika, priručnika i ostale
literature i nabavci savremenih nastavnih sredstava i pomagala.
 Pripremanje metodičke strane nastave
Pripremanje metodičke strane nastave osigurava efikasne načine i puteve u
realizaciji nastave. U ovoj fazi pripreme nastavnik bira načine rada u obradi pojedinih
geografskih sadržaja i opredjeljuje se za najfunkcionalnija nastavna sredstva čija je
metodička, didaktička i pedagoška korisnost dokazana. Ona povećavaju interesovanje
učenika, bogate njihov doživljaj, mobilišu njihovu pažnju, utiču na trajnije
zapamćivanje itd. U pripremama nastavnika još uvjek je prisutna tročlana struktura
257
E. Jahić
nastave (uvod, razrada i zaključak). Ovakva struktura nije u skladu sa savremenom

nastavom geografije i treba tražiti nove modernije strukture, koje će biti
pojednostavljene i uprošćene. Kod pripremanja odgojno-obrazovnog rada najznačajnija
pitanja su: didaktičko i metodičko prerađivanje gradiva, pravilna artikulacija nastavnog
sata, predviđanje izmjene oblika rada (frontalnog, grupnog, individualnog rada i rada u
parovima), odabiranje najefikasnijih izvora znanja, određivanje najefikasnijih nastavnih
metoda, pripremanje zadataka za samostalan rad, određivanje kriterija za produktivno
ponavljanje, organizovanje vježbanja i niz drugih pojedinosti koje je potrebno izvršiti u
nastavnom radu. Metodičku pripremu treba vršiti za svaki razred, jer gradivo geografije
je za svaki razred specifično i zahtjeva posebne pripreme. Moramo znati da ne postoje
jednake odgojno-obrazovne grupe ili razredi u kojima ćemo moći koristiti iste načine,
postupke i metode. Svakako, kod izvođenja nastave geografije ne smije se izgubiti iz
vida da se obrazovanje ne odvija samo u učionicama i da ga ne izvode samo nastavnici.
Obrazovanje se odvija i izvan učionica, u školskom dvorištu, u prirodi, u tvornicama, u
muzejima itd. U tim aktivnostima ne učestvuju samo nastavnici već i ljudi drugih
profesija i stručnosti. Nastavnik o tome mora jako voditi računa i pravilno se pripremiti
za taj rad. Pripremajući takvu nastavu morat će pripremiti i to kako će drugi obavljat
njegovu ulogu, kako će se odvijati rad izvan učionice. Pravih klasičnih sati u učionici,
gdje nastavnik govori, a učenici slušaju treba biti sve manje. Nastavu treba fleksibilnije
postaviti, ali ne tako da ona bude rastegnuta i nefunkcionalna, već da bude racionalno
organizovana uz aktivno učešće svih faktora. Nastavnik mora planirati takav rad i tražiti
najbolje mogućnosti racionalizacije. Prilikom svojih posjeta sa učenicima nastavnik
geografije mora uočavati najbolja mjesta na kojima bi mogao izvesti taj čas. Jer,
nikakvo objašnjavanje u razredu ne može dati tako jasne predstave o različitim
geografskim pojavama i procesima kao neposredno posmatranje na terenu. Na ovakav
način učenici neposredno uočavaju geografske pojave u njihovoj prirodnoj veličini,
obliku, boji, položaju i odnosu u prostoru. Razumljivo je da se ovakvi časovi moraju
pažljivo pripremati. U pripremanju neposrednog odgojno-obrazovnog rada nastavnik ne
smije gubiti iz vida učenika. Učenike treba pripremati za odgojno-obrazovni rad. Oni
već unaprijed mogu sudjelovati u pripremanju tog rada (materijalno-tehnička strana), a
mogu pripremati da pomažu nastavniku i da povremeno preuzmu ulogu predavača
(radionice i sl.). Intencija savremenog obrazovanja je da učenici dobiju veću ulogu u
nastavi i da postanu aktivan faktor nastave, a ne pasivan. Dakle učenicima treba dati
više prostora u nastavi da više pitaju, samostalno rade i istražuju, a da im u svemu tome
nastavnik bude partner i organizator. Za ovakvu vrstu rada nastavnik geografije trebat
će mnogo više vremena za pripremanje nastave.
Zaključak
Svaki nastavnik geografije zna da je kvalitetna i temeljita priprema osnov
uspješnog izvođenja nastave. Također, svaki nastavnik zna da se rad u toku školske
godine utoliko lakše obavlja ukoliko je on preko ljetnog odmora uspio da pročita više
stručne i metodičke literature i ukoliko je studioznije izvršio planiranje gradiva.
Najbolji rezultati u nastavi geografije postižu se onda kada nastavnik prestane da
bude samo predavač, tj. lice koje učenicima daje već gotova i sistematizirana znanja.
Savremeni nastavnik pretežno pita učenike, stavlja ih pred različite probleme ili im daje
na raspolaganje potrebne izvore informacija (knjige, atlase, nastavna sredstva,
publikacije, web-stranice itd.), kako bi oni mogli što samostalnije da rješavaju
postavljene probleme, kako bi u što većem stepenu samostalno dolazili do određenih
znanja. Učenik u savremenim procesima obrazovanja, prije svega, mora da nauči da
misli. Savremena metodika nastave geografije sve više afirmiše samostalan rad učenika,
258
jer takav oblik rada stvara preduslove da stvori produktivnog čovjeka, sa pravilnim
naučnim pogledom na svijet, snalažljivog i fleksibilnog, koji će biti u stanju da stečena
znanja u školi primjeni u praksi. Ovakvo znanje učenici će steći samo onda kada se
njihov nastavnik kvalitetno pripremi za nastavu i kvalitetno prezentuje nastavnu
materiju.
Literatura
1. Hodžić, T. (1999). Metodičke osnove nastave geografije za osnovne i srednje

škole, Prvi dio. Sarajevo: Svjetlost.
2. Hodžić, T. (2003). Metodičke osnove nastave geografije za osnovne i srednje
škole, Drugi dio. Sarajevo: Svjetlost.
3. Đuričković, V. (1983). Razvoj i modernizacija geografskog obrazovanja,
Nastava i vaspitanje, Časopis za pedagošku teoriju i praksu, Br. 4., str. 675-
684. Beograd: Savez pedagoških društava SR Srbije.
4. Jelavić, F. (2003). Didaktika. Zagreb.
5. Matas, M. (1996). Metodika nastave geografije. Zagreb.
6. Romelić, J. (2003). Metodika nastave geografije. Novi Sad.
7. Rudić, V. (1998). Metodika nastave geografije. Beograd.
8. Stevanović, M. (1998). Didaktika. Tuzla.
9. Tomić, R. i Osmić, I. (2006). Didaktika. Tuzla.
10. Zgonik, M. (1967). Metodika nastave geografije. Sarajevo.
11. Wolfgang, D. & Walter, J. (1973). Formiranje predodžbi i pojmova u nastavi
geografije. Zagreb.
259

ZbornikPMF2007 08 Geografija Tuzla

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ZbornikPMF2007 08 Geografija Tuzla

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZBORNIK RADOVA

Odlukom Senata Univerziteta u Tuzli, broj 03-6125-11.8/04, od 17.12.2004. godine odobreno je

1. GEOGRAFIJA, EKONOMIJA I SAVREMENA ENERGETSKO-RESURSNA 7

2. TRANSGRANIČNA SARADNJA KAO FAKTOR REGIONALNOG RAZVOJA – 17

3. KULTURNO-HISTORIJSKE ZNAMENITOSTI I ETNOGRAFSKI SADRŽAJI NA 27

4. OBIM, DINAMIKA I STRUKTURA INVESTICIJA NA PODRUČJU OPĆINE 43

5. PROMJENE U NIVOU (I OCJENA) PRIVREDNE RAZVIJENOSTI I DINAMIKA 51

6. STVARANJE POSLIJERATNOG IDENTITETA GRADOVA U BOSNI I 59

7. OSVRT NA TERITORIJALNI I POPULACIONI RAZVOJ GRADA TUZLE 73

8. URBANOGEOGRAFSKI RAZVOJ GRADA TEŠNJA 87

10. NEKE KARAKTERISTIKE DEMOGRAFSKOG RAZVOJA PERIPANONSKE 117

11. PROMJENE U DEMOGRAFSKOM RAZVOJU PLANINSKO-KOTLINSKE 127

12. STANOVNIŠTVO OPĆINE GRAČANICA 137

13. DOBNA STRUKTURA STANOVNIŠTVA OPĆINE TUZLA U PERIODU 1953.- 151

14. NEKE ANTROPOGEOGRAFSKE ODLIKE NASELJA URISIĆI 161

15. PRIHVAT BOŠNJAČKIH PROGNANIKA I IZBJEGLICA U TUZLU ZA VRIJEME 171

16. KLIMA U SLIVU RIJEKE SPREČE I NJENE SPECIFIČNOSTI 187

17. PROBLEM VISOKIH VODA NA PROSTORU GORNJE SPREČE 201

18. MORFOSTRUKTURNE ODLIKE SLIVA RIJEKE SOLINE 211

19. FIZIONOMSKA DIFERENCIJACIJA SLIVA RIJEKE JALE 219

21. INOVATIVNI NAČINI IZVOĐENJA NASTAVE IZVAN UNIVERZITETSKIH 237

22. PLANIRANJE I PRIPREMANJE NASTAVNIKA GEOGRAFIJE ZA IZVOĐENJE 251

GEOGRAFIJA, EKONOMIJA I SAVREMENA ENERGETSKO-RESURSNA

GEOGRAPHY, ECONOMY AND CONTEMPORARY ENERGETIC-RESOURCE

Dr. Izet Ibreljić, redovni profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Tuzli,

1. Evropsko-ruska energetska integracija kao realna mogućnost u Evropi

zajednički sporazum zahtijevaju jednak pristup svih proizvođača gasovodima i

2. Budući naftovodi i njihova geopolitička komponenta

Zapad mimo Rusije. Naime, naftovodom Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC naftovod)

Slika 1. Trasa budućeg Panevropskog naftovoda

3. Prirodni gas kao buduće spoljnopolitičko oružje

U Rusiji se nalazi više od četvrtine svih rezervi gasa u svijetu

Slika 2. Svjetske rezerve prirodnog gasa po zemljama

miliona TJ (2005) a do 2030 godine se prognozira prosječna godišnja stopa rasta

S vremena na vrijeme danas se pojavljuju i razmišljanja o stvaranju šire

4. Magistralni gasovod "Južni tok" versus gasovod "Nabuko"

Slika 3. Prognozna trasa gasovoda "Južni tok"

Za razliku od Srbije Mađari su u ovom gasnom aranžmanu ravnopravni partneri

Slika 4. Prognoza trasa gasovoda "Nabuko"

TRANSGRANIČNA SARADNJA KAO FAKTOR REGIONALNOG RAZVOJA –

CROSS-BORDER COOPERATION AS A REGIONAL DEVELOPING FACTOR-

Postojeći železnički koridori između dveju zemalja

Zajednički projekti u oblasti železničkog saobraćaja - pan-evropski koridori

podrazumeva jačanje prekograničnih inicijativa u cilju olakšavanja integracije tržišta i

Karta 1: Železnice na pan-evropskim koridorima zapadnog Balkana

Izvor: Group of authors (2002). European Comissinon TINA-VIENA- Transport

saobraćajnu arteriju. Koridor X čine drumske i železničke saobraćajnice u dužini od

KULTURNO-HISTORIJSKE ZNAMENITOSTI I ETNOGRAFSKI SADRŽAJI

CULTURALLY-HISTORIC SIGHTS AND ETHNOGRAPHIC CONTENTS IN

1. Kulturno-historijski spomenici kao turistički motivi

Sl. 1. Ulomci ukrasne

Sl. 3. Tlocrt gradske vijećnice (Gradina – Domavia)

U srednjem Podrinju najstarije rimsko naselje nalazilo se u Skelanima čije je puno

nalaze se ostaci rimskih Skelana gdje je pronađena velika količina građevinskog

(Gradina) je takođe srednjovjekovni grad na području Srebrenice koji je smješten iznad

U selu Ljeskovik koje se nalazi jugoistočno od Srebrenice na udaljenosti oko 11

Godine 1911. u gradu Srebrenici je bilo 55 trgovaca mješovitom robom, jedan

2. Etnološki sadržaji kao turistički motivi

Tkanje platna, sukna, ponjava, ćilima, čaršafa i pokrivača obavljala se na tkalačkom

We should also mention that touristical attractiveness of anthropogenic motives in

OBIM, DINAMIKA I STRUKTURA INVESTICIJA NA PODRUČJU OPĆINE

SCOPE, DYNAMICS AND STRUCTURE OF INVESTMENTS ON THE

Mr. sc. Dževad Mešanović, viši asistent, Prirodno-matematički fakultet,