2.

TIPOVI PROIZVODNJE U ZATVORENOM

PROSTORU

2.1 PLASTENICI

Proizvodnja povrća u plastenicima predstavlja jedan segment

poljoprivredne proizvodnje u koju je u ranijim godinama veoma malo
ulagano, iako je evidentan značaj ove, po svemu specifične proizvodnje.
Specifičnost proizvodnje u plastenicima ogleda se u tome, što se za razliku
od klasične ratarske proizvodnje (koja se odvija u prirodnim klimatskim
uslovima), ova proizvodnja odvija u zatvorenom prostoru, tokom cele
godine. Takođe ima veliki značaj, jer se putem ove proizvodnje obezbeđuje
tržište sa određenim proizvodima (povrće i cveće) u periodu jesen - zima, tj.
u periodu kada prirodni, odnosno klimatski uslovi ne omogućavaju
proizvodnju ovih proizvoda na otvorenom prostoru.

OPIS PLASTENIKA
-Visoki blok plastenici
Visina do luka najmanje 3m, krovna,bočna i čeona ventilacija, sistem duple
folije sa uduvavnjem vazduha, dogrijevanje toplom vodom i
vazduhom,automatska kontrola klime u objektu.

-Sezonski blok plastenici veronskog tipa

Maksimalna dužina i širina 40m, bočna visina 1,5m- 1,8m i visina slemena
minimalno 3m. Širina jednog broda maksimalno 5m, mreže za zasjenu.

1
 2.2 STAKLENICI

OPIS STAKLENIKA
-Moderni staklenici
Visina iznad 6m, čak do 100% otvaranja krovne površina, cjevni sistem
grijanja toplom vodom, termalne zavjese, dopunsko osvjetljenje,
kompjuterizovan sistem kontrole klime, navodnjavanja i ishrane.

2
 2.3 TUNELI

Opis tunela

-Visoki tuneli sa bočnim i krovnim otvaranjem

Visina do slemena za vertikalno vođenje biljaka najmanje 2,5m,
visina do slemena 4-5,5m sistem duplih folija

-Visoki tuneli bez bočnog otvaranja

Visina 3,5-4m, maksimalna dužina 30-40m , sistem duplih folija sa
uduvavanjem vazduha ili sa unutrašnjom termičkom nekapajućom
folijom debljine minimalno 80 mikrona, spoljašnja mreža za zasjenu.

-Niski tuneli
Visina slemena do 2,5m , širina u osnovi do 5,5m maksimalne dužine
20-25m.

3
 3. PREDUSLOVI ZA GAJENJE PARADAJZA

3.1 ZEMLJIŠTE
Može se gajiti na skoro svim tipovima zemljišta.Najbolji rezultati se postižu
na strukturnim zemljištima sa visokim sadržajem humusa neutralne,blago
kisele i slabo alkalne reakcije (pH 5,5-7,5).Kao predusjevi izbjegavati
papriku, krompir, plavi patlidžan.Paradajz treba kajiti u plodoredu.On
najbolje uspjeva poslije jednogodisnjih i višegodišnji leguminoza,strnih žita,
korijenastog povrća i dr.Područije na kojem se uzgaja paradajz treba biti
udaljeno najmanje 500m od deponija smeća i prometnih sobraćajnica.

3.2 TEMPEATURA
Paradajz je biljka kojoj je potrebno mnogo toplote.
*Njegovo seme počinje da klija na temperaturi oko 12C.
*Optimalna temperatura klijanja sjemena kreće se između 22 i 24C.
*Biljke se normalno razvijaju na temperaturi od 18-24C.
*Paradajz strada na temperaturuma ispod -1C.
*Minimalna temperatura za klijanje i nicanje je 10-13C.
*Optimalna temperatura za rast i razviće je 15-29C.
*Prestaje sa rastom ispod 9C i iznad 40C.
*Izmrzava na -1C
*Paradajz usporava cvjetanje na temperaturi ispod 15C i iznad 35C.
*Polen paradajza je osjetljiv na kolebanje temperature i ne klija ako je
temperatura ispod 13C i iznad 30C
*Optimalna temperatura zemljišta je oko 25C

OPTIMALNA TEMPERATURA ZA PROIZVODNJU PARADAJZA

U PLASTENICIMA

Kultura Optimalna Optimalna Minimalna Oštećenja od

temperatura temperatura temperatura mraza
danju noću za rast
Paradajz 22C 14-18C 10C - 0,5C

4
3.3 SVJTLOST
Biljke paradajza imaju visoke zahtjeve prema svjetlosti, naročito u fazi
rasada. Najmanja dužina dana za cvjetanje i zametanje,plodova iznosi 9-10
sati što je u našim uslovima od kraja aprila do kraja septembra. Problem
nedostatka svjetlosti u zaštićenom prostoru može se ublžiti dopunskim
(vještačkim) osvjetljenjem. U uslovima nedovoljne osvjetljenosti usjev se
lošije razvija, plodonošnja kasni,plodovi se teško zameću i sporo sazrijevaju.

3.4 VLAGA
Najveće potrebe biljaka za vodom su u početnimfazama rasta (period rasada)
i u fazi plodonošnje i tada vlažnost zemljišta treba da iznosi 80% PVK, a
ostalom periodu vegetacije 70% PVK. Idealna vlažnost vazduha za pucanje
antera i rasipanje polena iznosi 60-70%. Ovo je bitno, jer u plasteničkoj
proizvodnji ova vlažnost je obično veća te je i oplodnja otežana, a često i
onemogućena. Duži nedostatak pristupačne vode u zemljištu ograničava
porast i razvitak biljaka i smanjuje prinose, a štetne posljedice ne mogu se
korigovati nikakvim kasnijim obilnijim zalivanjem.

4. PROIZVODNJA

5
Opis tehnološkog procesa u plasteniku
Tehnološki proces proizvodnje povrća u plasteniku, odvija se u dve
osnovne faze:
- setva i proizvodnja rasada i
- sadnja rasada i vegetacija do zadnje berbe.
Proizvodnja rasada se vrši u jednom plasteniku i to u posebnim kontejnerima
u koje se pre setve stavljaju kocke od humusa, koji se spravlja u sopstvenoj
režiji.
Odabrano seme, pre setve mora biti dezinfikovano (zaprašeno).
Umesto u kontejnerima rasad se može proizvesti i u toplim lejama ili na
podu plastenika.
Osnovni preduslovi za proizvodnju kvalitetnog rasada su:
- dobar supstrat, sa dovoljno hranljivih materija,
- vlaga i
- temperatura.
Pre rasađivanja, zemljište u plasteniku mora biti očišćeno od prethodnog
useva i dezinfikovano.
Zemljište se inače nađubri jedanput godišnje stajnjakom a, prihrana se vrši
minimalnim količinama veštačkog đubriva.
Za kvalitetnu negu i razvoj biljaka u proizvodnji od naročitog značaja su
mikroklimatski uslovi u fazi razvoja i ovi uslovi se podešavaju za različite
kulture.
Temperatura u prvim danima zasada (mart) odnosno u ranom proleću
postiže se prirodnim putem preko folije (duple) i preko termogena kojima se
plastenici greju, dok se snižavanje temperature, u toplijim mesecima (april,
maj, juni, jul, avgust i septembar) obezbeđuje provetravanjem i orošavanjem
odnosno hlađenjem takođe preko termogena pomoću kojih se skida i
vlažnost vazduha u plasteniku.
Vlažnost vazduha se još koriguje orošavanjem i zalivanjem, dok se pak
snižavanje vlažnosti postiže još provetravanjem i osunčavanjem plastenika.
Zaštita povrća u plasteniku se odvija dvojako:
- dezinfekcija zemljišta pre rasađivanja i
- zaštita povrća (izuzetno) u fazi vegetacije od gljivičnih bolesti (plamenjače
i pepelnice).
Zaštita hemijskim preparatima je svedena na minimum i vrši se kod
paradajza radi zaštite lisne mase u fazi preformiranja plodova, kako bi se
obezbedila zdrava hrana bez prisustva hemikalija.

4.1 PROIZVODNJA RASADA

6
Rasad se može proizvoditi u svim oblicima zaštićenog prostora.U objektima
gdje se vrši grijanje vazduha i zemljišta odgaja se rasad najboljeg kvaliteta.
Za proizvodnju u zaštićenom prostoru vrijeme sjetve određuje se prema cilju
proizvodnje. Postoji više načina proizvodnje rasada sa ili bez pikiranja, a
najčešći su: u leji, kontejnerima, saksijama ili tresetnim kockama.Za ranu
zimsko proljecnu paradajza treba koristiti rasad sa zašticenim korijrnnovim
sistemom proizvedenim u kontenjerima i saksijama gdje se sadi biljka sa
busenom.
Kvalitetan rasad kod ranog paradajza treba da je visine oko 30cm, kod
srednjeg ranog do 25cm, sa stablom debljine oko 1cm,krupnim,tamno
zelenim listovima i obrazovanim prvim cvjetovima.Pri proizvodnji rasada
u zimskim mesecima (decembar-februar) intenzitet (6000-8000 lux-a),a
duzina dana kratka (7-8 sati).Optimum intenziteta (35000lux-a) i dužine
osvjetljenja (12-14 sati ) treba obezbjediti dopunskim osvjetljenjem
rasada.Ova mjera ubrzava zrenje plodova i povecava ukupan prinos te
snižava cijenu koštanja proizvoda posebno ranog paradajza i do 15%.

4.1.1 Proizvodnja rasada u leji

U zimski mesecima proizvodnja se obavlja u toploj ,u proljece u mlakoj a

ljeti u hladnoj leji. Kod nas se najčešće koriste jednostrane ( obične ) a
rijetko dvostrane tople leje (holandski tip) . Jednostrane leje mogu biti
nadzemne i ukopane. Klasična leja je prekrivena prozorskim oknima, mada
se može okriti i plastikom. Za zagrijavanje leje koristi se svjež stajnjak
( najbolje konjski a najčešće goveđi ) sabijen sa maksimalno 65kg tereta ili
kod savremenih leja razni električni grijači. Zemljišno đubrevita smjesa koja
pokriva stajnjak i u koju se sije sjeme priprema se najčešće od nezaražene
baštenske zemlje, zgorelog stajnjaka i pjeska ili treseta ( 2:2:1 ). Mogu se
koristiti i gotovi supstrati.Debljina supstrata za sjetvu se kreće od 15-25cm.
Supstrat i smjese u koje se sije sjeme i gaji rasad treba da su sterilisani i da
ne sadrže patogene mikroorganizme i štetočine.Sjeme se sije u markirane
redove ručno ili mašinski. Sjetvena norma je 6-8g/m2 sa pikiranjem (rana) i
1-1,5g/m2 bez pikiranja rasada (kasna proizvodnja). Pikiranje se obavlja u
leji na 10x10 ili 12x12cm ili u saksiji(rana proizvodnja).

4.1.2 KONTEJNERSKA PROIZVODNJA RASADA

7
U objektima sa grijanjem ili za kasnu jesenju proizvodnju rasad paradajza se
posljednjih godina sve više sije u kontejnere. Koriste se kontejneri od
stiropora ili plastike sa različitim prečnikom otvora 3-4cm. Zbog malih
otvora, supstrat kojim se pune mora biti finestrukture i odgovarajuće
plodnosti.Rani i srednje kasni rasad se sije u kontejnere sa manjim otvorima
i kasnije pikira, dok se za kasnu jesenju proizvodnju sjetva može vršiti u
kontejnere sa većim otvorima i rasad se proizvodi bez pikiranja. Pikiranje se
obavlja u saksije prečnika 10-12cm. Specijalnim izbijačem pred pikiranje
biljčice se vade iz otvora uz minimalno oštećenje korijena. Na ovaj način se
proizvodi rasad zaštićenog korijenovog sistema.
Proizvodnja rasada u saksijama i tresetnim kockama – Koriste se saksije od
plastike,keramike, papira, treseta prečnika 10-12cm. Služe da se u njih pikira
rasad, ali u ranoj zimskoj i prolećnoj proizvodnji proizvodi se i rasad bez
pikiranja. U te svrhe najčešće se koriste ,, Jiffy,, saksije koje su izrađene od
specijalnog, obogaćenog treseta koji omogućava sadnju rasada sa saksijom u
zemlji.
Za najraniju proizvodnju koriste se saksije veće zapremine. Kod proizvodnje
u zimskim mjesecima nedostatak svjetlosti se može ublažiti postavljanjem
manjeg broja saksija i kocki po m2 . Najčešće se koriste tresetne kocke
dimenzija 10x10cm. Kocke se prave mašinski od odgovarajuće tresetne
smjese. Od 1m dobije se oko 900 kocki. Utresetne kocke se rasad paradajza
pikira iz leje ili kontejnera. Formirane kocke se postavljaju u objekat za
proizvodnju ( staklenik,plastenik...) na stolove ili na tlo presvučeno
plastičnom folijom.

4.1.3 PIKIRANJE

Mjera kojom se reguliše i omogućava odgovarajući vegetacioni prostorza

normalan i nesmetan rast i razvoj biljka. Faza razvijenih kotiledonih listića i
začetaka prvih pravih listova je period kada treba izvršiti pikiranje rasada.
Pikiranje se vrši i leji,saksiji ili kocki. Pre pikiranja rasada treba zaliti
(posebno proizveden u leji), lagano vaditi iz supstrata sa dosta zemlje kako
bi se korjenov sisem što manje oštetio.Pikiranje u leji se izvodi ,, pod
prstom,, ili malom sadiljkom. Zemlja se malo sabije i zalije. Poslije pikiranja
vlažnost vazduha se povećava na 90%, a temperatura vazduha se spušta na
16-18 0C.

4.1.4 KALJENJE RASADA

8
Rasad se prije rasađivanja postepeno privikava na nove životne uslove pod
kojim će nastaviti rast i razvoj. Kaljenje počinje 2 nedelje pred rasađivanje
postepenim, pa zatim sve jačim provjetravanjem i snižavanjem temperature
supstrata i vazduha.Prihranjivanje kalijumovim đubrivima pojačaće
otpornost na nepovoljne uslove,posebno niske temperature. Dobro okaljen i
odnjegovan rasad presađuje se na stalno mjesto gdje će se lako prilagoditi
novo nastakim životnim uslovima.

4.1.5 NJEGA RASADA

Provjetravanjem održavati temperaturu u optimalnim granicama.Zalivanje

vršiti obolnije i rjeđe, kako bi voda stigla do donjeg dijela supstrata. Ukoliko
se leje u toku noći prekrivaju asurama potrbno ih je neposredno pre izlaska
sunca skinuti. Prihranjvanje rasada koji se proizvodi u leji se obavlja sa 10l
vode/m2 leje u kojoj se rastvoreno 20-30g NPK 15:15:15 ukoliko je rasad
primjetno slab i svijetlozelen.Poslije prihranjivanja leju treba zaliti da se ne
zadrže ostaci đubriva na lišću. Prihranjivanje preko lista može se obavljati
tečnimđubrivom na svakih 10-14 dana.
Gotovi supstrat pri kontejnerskoj i saksijskoj proizvodnji treba da sadrže
hraniva do kraja rasadničkog perioda.Zaštitu rasada od bolesti i štetočina
vršiti preventivno. Pri proizvodnji u leji korevi se suzbijaju pljevljenjem.
*Vazni momenti u proizodnji rasada.
Količinu svježeg stajnjaka za zagrijavanje leje pravilno odrediti.Pri
formiranju tople leje sa svježim sjetvu sjemena u leji vrsiti tek kad se
temperatuta u formiranoj leji stabilizuje (5-7 dana poslije formiranja).Kada
biljke niknu spustiti temperature u trajanju 5-7 dana (i dnevne i
nocne).Provjetravati leju i kad je hladno (kratko i energicno).Staklo ili
plastika moraju biti čisti i bez asura tokom dana.Pikiranje vršiti u saksije
odgovarajuce veličine (jogurt čaše su male i loše ).Supstrat za sjetvu i
pikiranje treba da je dezinfikovan.

4.1.6 RASAĐIVANJE

9
Za rasađivanje paradjza temperatura zemljišta treba da bude 15-16oC.Sadnju
je najbolje obavljati po oblačnom vremenu,u večernjim ili jutarnjim
časovima.Zemljište za sadnju treba dobro pripremiti (10-15 dana prije
sadnje),da bi se zemlja do sadnje slegla.Gustina sadnje moze biti manja ili
veca, u zavisnosti od sorte/hibrida,sistema gajenja,plodnosti zemljišta.
Prilikom utvrđivanja gustine, najbolje je poštovati preporuke priizvođča za
tu sortu /hibrid.Kod nas se pardajz najčešće sadi na razmak 80x30-40cm ili u
dvostruke redove sa razmakom u leji 50-60x40-50cm i rastojanjem između
centra leje 150-200cm-Za ranu prolecnu i kasnu jesenju proizvodnju u
plastenicima i staklenicima preporučuju se maksimalne gustine usjeva od
25000 biljaka/ha.Prerastao rasad se sadi vertikalno uz dodatno polaganje u
zemlju ,nešto iznad kotiledonih listova.Rasad u saksijama kontenjerima vadi
se sa cjelim busenom zemlje i tako sadi.Rasad u hranjivim kockama i dzifi
saksijama sadi se direktno.Tako se korijen ne oštećuje i razvoj biljke ne
dolazi do zastoja.Za pravilnu sadnju treba obezbjediti čvrstu vezu korijena i
zemlje.Zalivanje Izvršiti odmah nakon sadnje.

4.1.7 ĐUBRENJE

Visok prinos i kvalitet može da se postine samo u optimalnim prisustvu svih

hranjivih elemenata.Đubri se stajnjakom i mineralnim đubrivima.Stajnjak
utice pozitivno na strukturu zemljišta,sadržaj hranjivih elemenata i aktivira
mikrobiološkie procese u zemljištu.Stajnjak se unosi sa osnovnom obradom
zemljišta.Mineralna đubriva uticu na ranostasnost,veličinu i kvalitet
prinosa.Obilna ishrana azotom potencira vegetativni porast, a ukoliko on nije
u odgovarajućoj ravnoteži sa ostalim elementima,dolazi do opadanja
cvjetova,kasnijeg sazrijevanja,smanjenje kvaliteta plodova i njihovog težeg
čuvanja.Prekomjerno đubrenje azotom u odnosu na kalijum dovodi do
pojave unutrašnje šupljikavosti ploda.Fosfor utiče na bolje
ukrjenjavanje,ranije sazrevanje i bolji kvalitet plodova.Kalcijum i
magnezijum ali i bor, mangan, sompor, gvožđe, cink,molibden i mnogi drugi
mikroelementi su takođe neophodni za normalan rast razviće.U zavisnosti od
planiranog prinosa, tipa proizvodnje i bogatstva zemljišta , prinosom od
preko 1,5t po aru, usjev paradajza iznese 4,8 kg azota, 2,5 kg fosfora, 7kg
kalijuma, 3,8 kg magnezijuma, 2,2kg kalcijuma(čistih hraniva).

10
Pre sjetve uraditi hemijsku analizu zemljišta da bi se utvrdila prava potreba
za mineralnim hranivima.Za đubrenje zemlišta koriste se organska i
mineralna đubriva zavisi od prirodne plodnosti zemljišta,klimatskih prilika i
smjera proizvodnje,Stajsko đubrivo se unosi u količini od 300 do 400kg po 1
aru,a mineralna od 4 do 7 kg.Za osnovno đubrenje mkoriste se kombinovana
đubriva, a za prihranjivanje azotna i kombinovana.

11
4.2 PROIZVODNJA PARADAJZA U ZAŠTIĆENOM PROSTORU

Paradajz je značajan kao i staklenička kultura. Najviše se gaje sorte sa

kraćim vegetacionim periodom, glatkih, okruglih , srednje krupnih plodova,
prinosne i otporne prema bolestima. Vrijeme sjetve je uslovljeno klimatskim
prilikama regiona, visinom troškova zagrijavanja staklenika i planiranim
rokovima pristizanja zrelih plodova. Za uslove kontinentalnr klime
najprikladnije vrijeme sjetve je od polovine novembra do početka decembra.
Iz ove sjetve paradajz stiže za berbu u drugoj polovini aprila mjeseca.
Koristi se pikirani rasad,koji se odgaja u toplim lejama ili
staklenicima.Dobar rasad treba da je nizak,čvrst, sa dobro razvijenim
korijenovim sistemom i oformljenom prvom cvijetnom grančicom. Zemljište
se kvalitetno obradi,pošubri i dezinfikuje. Za 1 ar koristi se 400-500kg
stajaskog đubriva i oko 100kg mineralnog đubriva- NPK đubrivo.
Dezinfekcija zemljišta obavlja se vodenom parom ili hemijskim
sredstvima(bazamid granulat). Rasađuju se biljke stare 50-60 dana. Razmak
sadnje je 70-80 x 30-40cm. Neko vrijeme poslije sadnje(15-20 dana) uz
biljke se postavlja oslonac ( kanap,pritke i sl. ) Njega usjeva sastoji se u
zalijevanju, okopavanju, prihranjivanju(2-3 puta) i zaštiti od bolesti i
štetočina. U staklenicima paradajz se gaji na jedno stablo. Pri ovome
neophodno sistematsko i pravovremeno uklanjanje svih zapreka prije nego
što dostigne dužinu od 5cm.Obično se čiste jednom nedeljno. Zalamanje
vrhova stabala pozitivno djeluje na krupnoću plodova i brzinu sazrijevanja.
Ono se obavlja na oko 50 dana prije planiranog završetka berbe. Plodovi se
beru sa peteljkom. Prvih nedelja berba se obavlja na svakih 6-8 dana, a
kasnije se bere svakih 3-4 dana. Prosječan prinos paradajza u staklenicima
kreće se od 8- 12kg/m2 . Paradajz daje najveću dobit u poređenju sa drugim
vrstima povrća koje gaje u plastenicima.

4.2.1 MALČ FOLIJE I FOLIJE ZA PLASTENIKE

Pri odabiru PE folije prsudan uticaj imatip i način proizvodnje.Za

plasteničke objekte koristiti UV stabilizovane,nekapajuće,antivirusne ili ,,IR
blocking“ folije.Bijele malč folije povećavaju količinu difuzne
svijetlosti(dobre za zimsku proizvodnju),crvene folije utiču na
ranostasnost,dok se čute koriste za proizvodnju na otvorenom
polju(smanjuje štet od insekata).kako bi se izjegla greška u proizvodnji
paradajza i uštedio novac,pri odabiru ,,prave“ folije treba konsultovati
stručno lice.

12
4.2.2 MJERE NJEGE

Provjetravanje u zašrićenom prostoru.Osnovni način održavanja optimalne

temperarure i vlažnosti vazduha.Plastenici sa krovniim
otvaranjem(minimum 20%) su mnogo bolje rješenje u našim klimatskim
uslovima od plastenika sa bočnim otvaranjem.

4.2.3 SPECIFIČNE MJERE NJEGE

Postavljanje oslonca,vezivanje i formiranje uzgojnog oblika.Povećavanjem

broja rodnih grana po boiiljci povećava se ukupan,ali se smanjuje rani
prinos i pogoršava njegov kvalitet.Zavisno od cilja proizvodnje ,formira se i
odgovarajući uzgojni oblik biljke.Zbog toga se u ranoj proizvodnji paradajz
gaji na jedno,rijeđe na dva stabla.Ukoliko se gaji na dva stabla ostavlja se
prva bočna grana.Ostali bočni izdanci(zaperci) se odstranjuju (pinciraju) u
ranoj fazi,do maksimalne dužine 5 cm.pinciranje je najbolje obaviti oštrim
nožem ili makazama ukoliko su bočni izdanci preko 10 cm.Ako se paradajz
gaji na jedno stablo,onda se kod ranih sorti vrh glavnog stabla zakida iznad
četvrte ili šeste cvijetne grane,a kod kasnih sorti krupnih plodova iznad
šseste do osme cvasti.Iznad poslednje cvasti ostavlja se maksimalan broj
listova.Na otvrenom polju oplodnju paradajza pomažu vjetar i insekti.U
plastenicima i staklenicima njihovo djelovanje je smanjeno te se javlja
problem nedovoljne oplodnje cvjetova i smanjen prinos.Zbog toga moramo
pomoći oplodnju i to na sljedeće načine po važnosti:Vještačkim košnicama
sa bumbarima (3 košnice /1000m2;Električnim zujalicama;Protresanjem
noseće konstrukcije (žice);Ventilatorima.

4.2.4 NAVODNJAVANJE

Određivanje zalivnih normi i intervala između zalivanja je vrlo važan

momenat u proiuvodnji.Izvodi se najčešće :vizuelnom metodom (nije
pouzdana);sistemom dva i više tenziometara (zadovoljavajuća metoda) i
električnim senzorima (najbolji, ali i najskuplji metod).Vrednosti na
tenziometru od 0,35 do 0,50 bara ukazuju da je potrebno krenuti sa
zalivanjem .Zalivanje se prekida kada skala na tenzimometru dođe do 0,1
bar.Najbolje je postaviti tenziometre na 20,40 i 60cm dubine. Na nedostatak
vlage u zemljištu paradajz je najosjetljiviji u fazi:poslije rasađivanja,
cvjetanja i plodonošenja.U fazi kaljenja rasada, kao i poslije rasađivanja
treba privremeno zasušiti biljke, a kasnije u fazi intenzivnog porasta
intenzivirati navodnjavanje.

13
4.2.5 PRIHRANJIVANJE

U savremenim sistemima gajenja paradajza (prije svega u zaštićenom

prostoru)mineralna đubriva se dodaju preko sistema za navodnjavanje.U
određenim fazama razvoja biljke zahtjevaju neka hranjiva u vecoj ili manjoj
količini.Poslije rasđivanja u periodu od 8 do 10 dana treba koristiti
formulacije NPK u odnosu 1:2:1(istaknut fosfor).U periodu intenzivnog
vegetativnog porasta do momenta cvjetanja (3-4 nedelje )koristiti
formulacije NPK u odnosu 1:1:1.Od zametanja do prve berbe (4-5
nedelja)odnos NPK hranjiva treba da je 2:1:3,tj forsira se kalijum.Od prve
do poslednje berbe odnos NPK je 2:1:4,gdje je kalijum još prisutniji.Sva
uvozna vodotopiva đubriva imaju odgovarajuće formulacije sa
mikroelementima,te stoga pored NPK i mikroelemenata posebno u drugoj
polovini vegetacije dodatno treba dodati kalcijum i magnezijum i to prema
uputam strčnog lica.

4.2.6 SORTE PARADAJZA

Bačka
Spada u grupu srednje kasnih sorti,dužine i vegetacije 130 do 135
dana.Stablo je visine oko 75 cm.Plod je crven,čvrst,krupan,prosječne mase
od 160 do 170 grama.Zbog čistine ploda,pogodan je za transport.Može se
gajiti direktno iz sjetve,ali i iz rasada.Namjenjen je prerađivačkoj industriji i
za svježu potrošnju.

Knjaz
Biljka je uspravna,visine 70 do 75 cm.Spada u grupu srednje ranih sorti.Plod
je okrugao,crven,mase od 140 do 160 grama.Karakteristika ove sorte je
visok sadržaj suve materije u plodu,iznosi od 6,0 do 6,5 %.Plod ima
prijatan,osvježavajući ukus.,zbog izbalansiranog sadržaja šećera i ukupnih
kiselina.Namjenje je kako za industrijsku,tako i za svježu potrošnju.

Alparac
Spada u grupu veoma ranih sorti,visine stabla oko 65 cm.Biljka je srednje
bujna,sa čvrstim razgranatim stablom.Plod je blago izdužen,gladak,crvene
boje,bez zelene zone oko drške ploda,mase oko 95 grama.Obrazuje i do 40
plodova po biljci.Namjenjen je isključivo za industrijsku preradu.

14
Novosadski niski
Spada u grupu ranih sorti.Plodovi su okrugli,glatki,mase od 100 do 120
grama,združenog zrenja.Sadržaj suve materije u plodu iznosi od 5,0 do 5,5
%.Koristi se u prerađivačkoj industriji,ali zbog oblika i boje ploda može i za
svježu potrošnju.

15
 5. ZAŠTITA PARADAJZA

Prednost dati preventivnim – ne hemijskim mjerama

-Izborom tolerantnih ili rezistentnih varijeteta;

-Korišćenjem zdravog i certifikovanog rasada;
-Primjena agrotehničkih mjera koje stvaraju nepovoljne uslove za razvoj
bolesti i štetočina(plodored,ravnomjerno zrenje,lokalno navodnavnje itd.);
-Primjena fizičkih mehaničkih mera i oruđa;
-Korišćenje bioloških sredstava (insekti, životinje i mikrobiološki
antagonisti);
Korišćenje prirodnih hemijskih materija (sumpor,bakar...).
Pesticide treba primjenjivati samo u onim slučajevima kada pojava ili
brojnost patogena ili štetočine dostigne ekonomski prag štetnosti;
-Koristiti samo preparate koji imajudozvolu za upotrebu u paradajzu ;
-Poštovati karencu (period od poslednjeg tretiranja do berbe);
-U cilju sprečavanja rezistentnosti (otpornost parazita na pesticide ) koristiti
mešavine preparata ili alternativne preparate sa različitim mehanizmima
djelovanja;
-Tretmane ograničiti na najzaraženiju zonu u polju;
-Momenat primjene i izbor preparata prilagoditi najosjetljivijim stadijumima
razvića štetočine;
-Strogo poštovati upute proizvođačai primjeniti sve mjere lične zaštite;

16
 6. BOLESTI PARADAJZA

6.1 Plemenjača( Phyztophthora infestans)

Pričinjava velike štete u proizvodnji paradajza. Obzirom da se parazit pri
povoljnim uslovima za razviće bolesti brzo širi uništavajući najveći dio lisne
mase biljke,gubici prinosa i pogoršanje kvaliteta proizvodas su
veliki.Simptomi se kod paradajza javljaju na svim nadzemnim organima
biljaka. Na listu su pjege svijetlozelene i vodenaste.Ubrzo nakon pojave
prvih simptoma obično cijeli list bude zahvaćen nekrozom. Potpuna
defolijacija i propadanje lista često dešava za 10-14 dana.
Oboleli plodovi lako opadaju.Prve zaraze se ostvaruju na donjim listovima
odakle se bolest brzo širi i na pstale dijelove. Prohladno i vlažno vrijeme
pogoduju razvoju plemenjače. Pored gajenja manje osjetljivih sorti
paradajza,skoro redovno se mora izvoditi i hemijska mjera zaštite.

17
6.2 Crna pjegavost( Alternaria solani)
Usljed sušenja jače zaraženih listova,štete mogu biti velike. Parazit napada i
plodove biljaka, što može u znatnoj mjeri da pogorša kvalitet
proizvoda.Ovaj paradajz napada sve nadzemne organe paradajza. Prvi
simptomi bolesti se pojavljuju na donjim,najstarijim listovima. Pjege su na
početku sivomrke boje sa nekrozom tkiva i sa karakterističnim zonama
raspoređenim u vidu koncentričnih krugova(kao godovi na presjeku stabla
drveta). Na listu su pjege najprije sitne, nepravilnog oblika.Kasnije one
postaju manje-više okrugle,dostižu u prečniku 1-1,5cm i često su okružene
hlorotičnim oreolima. Jače zahvaćeni listovi požute i nekrotiraju.Sušeno
lišće ostaje na stablu. Slične pjege se obrazuju i na plodovima.
Pjege na stablu su ovalnog oblika i znatno veće od onih na listovima i
plodovima i zahvataju dublje slojeve tkiva.Ukoliko pjege prstenasto
obuhvata stablo, naročito nadzemni dio kod mladih biljaka paradajza,dolazi
do uvenuća.Prohladno i vlažno vrijeme ne odgovara razvoju
bolesti.Upotreba zdravog sjemena paradajza ili rasada,zatim dezinfekcija
zemljišta u lejama, pravilan plodored, izbalansirano đubrenje, navodnjavanje
i uništavanje zaraženih ostataka biljaka,predstavljaju osnovne preventivne
mjere zaštite u suzbijanju ovog parazita.

18
6.3 Siva pjegavost (Septoria lycopersici)
Ispoljava se u vidu brojnih sirnih okruglastih pjega na površini lista. Pjege
su u središtu sive a po ivici zagasitomrke.U sredini pjege jasno se zapažaju
crne tačke.Često dolazi do spajanja pjega,jako zaraženo lišće najprije se
uvija zatim suši opada.Prvi simptomi se javljaju na donjem,starijem lišću i
šire na gore ka vršnom dijelu biljke. Prve zaraze mogu se nastati
rano,prilikom proizvodnje rasada.Vlažno vrijeme sa čestim kišama i srednje
dnevnim temperaturama između 16 i 27 C veoma pogoduje brzom širenju
parazita, kada biljke mogu da ostanu skoro bez lisne mase ,što jako
nepovoljno utiče na prinos i kvalitet plodova.Sa mjerama zaštite treba početi
još tokom proizvodnje rasada.Za sjetvu treba koristiti nezaraženo sjeme i
sijati ga u nezaraženi supstrat.

6.4 Siva trulež(Botrytis cinerea)

Siva trulež se javlja na pardajzu u plastenicima i staklenicima, rijetko u
pljskim uslovima.Mjestimično izaziva veće štete.Iako se siva trulež može
sresti na rasad,(gdje izaziva simptome topljenje rasad) ova bolest se javlja na
raznim djelovima odraslih biljaka.Zaraza se uočava na ostacima zakinutih
zaperaka na stablu,kruničnim listićima posle oplodnje cvjetova, na
petiljkama i tkivu zelenih plodova.Posebno su štetne prizemnog dijela stabla
ili na spoljnom mjestu petiljke i ploda.U uslovima visoke vlažnosti na
mjestima infekcije se obrazuje sivkasta navlaka micelija od organa za
razmnožavanje.Zaraženo tkivo zahvata vlažna trulež i propada.Kao
posljedica razvoja gljive na spoljnom mjestu ploda i petiljke dolazi do
razmekšavanja tkiva i opadanja ploda.Niže temperature i visoka vlažnost
vazduha pogoduju razvoju ove bolesti.Temperaturu u zaštićenomprostoru
održavati na na nivou povoljnom za rast razvoj paradajza.Adekvatnim
zalijevanjem biljaka i urednim provjetravanjem smanjiti vlažnost vazduha u
gajenom usijevu.Ostatke zaraženih biljaka iznositi iz zaštićenog prostora i
uništavati ih.

19
 7. ŠTETOČINE

7.1 Bijela leptirasta vaš (Trialeurodes vaporariorum)

Odrastao insekt je bjeličaste boje dužine do 2mm.U toku godine ima veći
broj generacija.Polaže jaja na naličiju lista iz kojih se pile zelenkaste
larve.Hrane se sisajući sokove biljaka.Veoma se teško hemijski suzbijaju.
Mjere zaštite: Upotreba žuti ljepljivih ploča u zaštićenom prostoru. 10 ploča
po 500m2 .Upotreba zaštitnih mreža na objektima.
Hemijske mjere( preparat na bazi Tiometoxama.Potapanje rasada prije
sadnje i zalijevanja biljaka do plodonošnje.Preparat na bazi
Primifosmetila.Maksimalno 2 puta godišnje može se primjenjivatina istoj
površini).

20
7.2 Lisna vaš(Myzus persicae)
Mjera zaštite: upotreba žutih ploča u zaštićenom objektima.10 ploča na
500m2 .Upotreba zaštitnih mreža na objektima- otvorima
Hemijske mjere primjeniti kada se na slučajnom uzorku od 100 listova vaši
pojave na više od 10.Lisne vaši redovno suzbijati od momenta čim se
primjete a naredna prskanja obavljati u razmaku 7-10 dana naizmjeničnom
primjenom sljedćih insekticida: Confidor 200-SL 0,1%, Decis 2,5-EC
0,04%,Mospilan 20-SP 0,03%,Talstar 10-EC 0,05%,Actellic- %= u
koncentraciji 0,05-0,1%.

7.3 Sovica imago( Agrotis spp.)

Mjera zaštite: višekratna obrada zemljišta. Blagovremena sjetva.Hemijske
mjere primjeniti ako na 1m2 ima više od 1 gusjenice. Preparati na bazi
Trimetoxama: potapanje rasada prije rasašivanja u 0.3% rastvora insekticida
u trajanju dok izlaze mjehurići.Preparat na bazi Fentrotiona + melation:
samo primjeniti u trake.

21
 8. SUZBIJANJE KOROVA

Što češće plitko obrađivati ( okopavanje );

Korištenje plastičnih ili prirodnih materijala za pokrivanje zemljišta;
Korištenje herbicida.

Za suzbijanje širokolisnih korova u paradajzu koji se rasađuje( 8-10

dana poslije rasađivanja) može se primjeniti selektivni herbicid Lord
700-WDG ( metribuzin 700g/kg ) /vododisperzibilne granule/WG u
količinama: 0,5kg/ha ( 5g na 100m2 ) na jako humoznim zemljištima (
3-5% humusa) ili 0,75kg/ha ( 7,5g na 100m2 ) Na jako humoznim
zemljištima ( preko 5 % humusa) uz trošak vode: 200-400
l/ha.Karenca za ovaj hebicid iznosi 42 dana.

22
 9. BERBA,ČUVANJE I PAKOVANJE

Za lokalno tržište paradajz se bere u punoj biološkoj i fiziološkoj

zrelosti,kada postigne karakterističnu, najčešće crvenu boju
ploda.Zreli plodovi se čuvaju 3-4 nedelje na temperaturama 15-20C
pri relativnoj vlažnosti vazduha oko 85% . Za udaljena tržišta plodovi
se beru znatno ranije,u vrijeme pojave ružićaste boje na vrhu
ploda.Postoje hibridi koji nose gensku predispoziciju za dugo čuvanje
i naknadno sazrijevanje plodova. Ovi genotipovi imaju čvrste plodove
i pogodni su za transport na veće udaljenosti. ,,Shelf life,, tipovi
paradajza mogu se poslije branja čuvati nekoliko nedelja u
odgovarajućim uslovima ( temp. 10C i RVV 80% ).Gajenje ovakvih
hibrida posebno ima smisla ukoliko se paradajz gaji u kasnoj
plasteničkoj proizvodnji bez dopunskog zagrijavanja, kada se plodovi
moraju ubrati bez obzira što nisu fiziološki dostigli punu crvenu
boju,ukoliko prijeti opasnost od izmrzavanja. Ukoliko hocemo da
postignemo ujednačeno i brže sazrijevanje plodova u skladište se
unose zreli plodovi. Na ovaj način u mogućnosti smo da iskoristimo
usporeno sazrijevanje plodova i svježu robu duže imamo u ponudi na
tržištu.. Prinosi se kreću preko nekoliko kg. Do preko 50kg/m,što
zavisi od načina gajenja,vremena i dužine proizvodnje, hibrida

23
 ZAKLJUČAK

Proizvodnja u zatvorenom prostoru ima svoju punu društvenu i ekonomsku

opravdanost, jer se:
- obezbeđenje veće ponude ranog povrća na tržište, na kome postoji velika
zainteresovanost za ovim proizvodima,
- iskorišćenje postojećih iskustava na proizvodnji ranog povrća i iskorišćenje
postojećih raspoloživih resursa,
- mogućnost proizvodnje povrća tokom cijele godine.

24
LITERATURA

25
SADRŽAJ

26