Periodni sustav_ elemenata

g~
Broj grupc
lzmijenjeno I" I1A IIIB IVIl Vll vm vim Vll! III liB lilA IVA VA VIA VlIA 0
Povijesno
Novo
I,' I1A
2
lIlA
3
IVA
4
VA
5
VIA
(;'
VIlA
7 ---------
8
"
vm
10
III
11
lIB
12
III \l
13
[VB
14
VB
IS
VIB
16
VIIB
17
0
18
r

[ . '
II
__ 1_0080
-t;'---i-)- '"""~
[Tel
j
) 5 i S -,----'9 -- --"lO-
Li Be B I C I N 0 F No
_?J2..I.,~~ i2!.:~Il.:' IS.9.<N: ~).?~~.~u~~
6.9..jl 10.81
!4U
[I
. It 1", j 15 16 17 1&
INa Mg I AI Si P S CI Ar
I
1]9
[K
22.98')8.

LX?:..!o~ __
~":1..:.305
20
Ca
.m.08
.0{- - - - - - . - - - -

II
Sc
n
Ti
lJ
V
",., _ _ ,_,

Cr
~~?5~'~ ~?~ 50-9~L.:.~ . ~;~~ _~;IIi{) I .';5~~_ ~~1E- ~8 22_
N ~'5
Mn'
_
d
I

'6
1;e Co" ,,'-
Nl ""IiJ.~~~L~~z.,.Jl{~t'
eu
6~~_
2t>.98~?_ ~% _}()'.J7]~"
~\-l\!3l1J3

~
:
_?~~~. 7~.~._ ~?90r.'_~ li' a~8rO _
,\2.06
3"\.1536

..
JSA'd! l'H48.

. . __
I"
i Rb
• • • ., ~.

I Tc
u H
(u Rh
45 %
Pd Ag
47
(
~

In i Sf)
1 ~ 51 52 U
JXe 54

~ . y'J8
'S~
i
Sr
B7'/~L ~ 9059
So 57
Y Zr tNb
91 H
n
9~[)6~
7J

I
Mo
~~_ ;..?~:9062 'I
7.; 1 75
1-07

")5
IOl.90~S

"
l%A

"
10'/ .$68
79
,
. 8'

ZO~
J 82
I
Sb
2L~~ __ :~. "!..~?.:...&0~_ ~~~9<:!':s ---.-:~
83
Te
IH
1
8.5 I Rnso
J
Cs
,131.9055

rl (~~~L
B7
Fr
l~~:::.' 1
Ra
Ba
~~~_..._ !2~. ?O~5
88
Ac
La
89

£271
* Hf
178~9~ 947~
104
:Unq Unp Unh
_ (l_:!l _U b2 )_
Ta
lOS
W
J
I g385 _18& 2
l' Re

!l~ J~__ .~J_L_

[lO6:
• ,0.2
lr
J9U2
Pt
)<)509
Au
196. 9665

.'--_.- L -
1g
20
-r'
j
S9
'1'1

J" ,LJ ____

J7
Pb
207 1 ; 208 9$()6
~-,
B,
.
Po
(210)
At
mOl, I!U)
~--

1__
~-s- -~ .. +-- ---- p ------~--~

-*
[S' Ce
",.~~_lI:~:
r)~l~o fEr
:JI:,~,<i30,\!j(,7.,!3()lljb8.<)j42
1&z.5D
VI) fr:n 17l.0--I
r 1','Ui
17'L9~.J

:I--~~ -'l--~~--r .'ty--"r'~i;:"-r;~-T-~~r~~~-~

12Jl.QJ~"I" ~.~YL'}S.i)!9 L.;~~:g~8!L.!.:,:.'!.~_LS:!~ L("~l)
;Jl __
"'~ik I·~---T --~~'
(~_ (251\ ; i!54'1
l~u~\-r~'~T~;~- r i-{~:
(ls:l~.l~.""L~~~,~!"
J
~-,,--~------ -.- f - . - - - . - - - - - - -..--~~. -.----------~-~

~:)" ,Ai' c, ,2.

i) (} ,; ;;;
I,· ""

1 ",I
-/---
,.- ..
0 f:}
;;...
I be' F-d ;:;-

r.J'1<
::
~
(j
z.....
>-l N. R.
~, <
39 qj-I12+ /~
~
t:l.. ~ > ---.. l"'l

- n_ :;0
J" 0
trJ N
.....
\0
\0
-J
> . '"'
:: l"'l

'"'
1:1)

aa_. ==
~
t) .
..... ..::",'
(j

0-
..... \:l'
:::: 2
~
::l ;:;, N
(l)
N. "- \ ----. ': "'''',- ---, ~ ....
t""
~
n.
~
~
~,
"'-0
n_

~
 SADRZAJ
Univer~itet u Tuzli, odlukom Komisije za izdavanje odobrenja za upotrebu udzbeni-
ka, bra] 03-125/96., ad 23.02.1996. godine, odobrava upatrsbu zbirke "Zadacl iz opste
hemije za students RGF-a"
PREDGOVOR
1. FIZlCKE VEL1CINE I JEDINICE . .1
VELlCINSKl RACUN ' ............. 5
2. MASA A TOMA I MOLEKULA. MOLARNE VELIClNE 9
Recenzenti: 3. SVOJSTVA GASOVA.. . .. 20
Prof. dr. Munira Mazalovic, Medicinski fakultet u Tuzli, 4. STRUKTURA A TOMA. HEMIJSKA VEZA.. . ... 27
Prof. dr. Ranka Kubicek, Tehnoloski fakultet u Tuzli. STR UKTURA A TOMA .. . .. 27
ELlTKTRONSK4 KONFIGUR4CJJA . 28
PERIODNI SISTE'v! ELE~1ENA7:4 ...... 30
HEMJJSKA VEZA.. . .33
TALASNO-MEH4NICK4 PRJRODA KOVALENTNE VE1E.. . .35
Korektor:
5. SASTAVSUPSTANCE(TVARI) ......... .41
EMPIRJJSKA FORMULA SPO.L4 . . ....... .46
Mensura Salameh, prof. hemije, Gimnazija "Mesa Selimovic", Tuzla ZADACII1 ORGANSKE HElvfIJE.. . .. .50
6. KONCENTRACIJA RASTVORA . .56
RAZRJEDIVANJE R4STVOR4. 61
7. HEMIJSKE JEDNACINE. REDOKS-JEDNAC1NE 71

Stampa: 8. IZRACUNAVANJE POMOCU HEMIJSKIH JEDNACINA 80

ZADACII1 ORGANSKE HEMlJE.. . ...... 97
DOD HARFO-GRAF
9. HEMIJSKA RA VNOTEZA .. 105
BRZlNA HEMJJSKE RE4KClJE ..................................... 105
KONSTANTA RA VNOTEZE.. ..' .. 106
LE CHATELIER-OV PRINGP.. 109
]
RAVNOTEZA URASTVORIMAELEKTROLITA. 112
Jzdavac: I PRODUKTTOPIVOSTI.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 114
Rudarsko-geoloski fakuftet, Tuzla
1 JONSKl PRODUKT VODE.. .. .......................................... 120
! 10. OSMOTSKI PRlTISAK. .
11. ELEKTROLlZA.. . .
. .............. 130
.... .135
12. TERMOHEMIJSKE JEDNACINE ... 139
Sponzor:
KANTONALNO TAKMIC.ENJE IZ HEMlJE UCENIK4
SZR BONY, Tuzla SREDNJIH SKOLA.... . 144
LlTERATURA.. 147
DODATAK. ..148

PREDGOVOR
. Ova z?i~ka. naI~je~j~na je studentima Rudarsko~geoloskog fakulteta a moze
konsno POSIUZltI 1 UCelllClITla srednjih Skala posebno llcenicima' ...
" I 'h .. ' gunnazlJe,
me d.ICIllS
.
{C 1 emlJske skole. Autori su se trudili da sa,l~'1iu Zb' k da·
. . . . . \.ll£.ClJ lr e JU asnove za
profeSlOnaln~ ..onJentaCIJU, ~d~osno da sto veei broj uradenih primjera i zadataka
bude u flll1kCl~~ struke. U Zb!fCl se nal~i i v~liki broj zadataka 1Z organske hcmije.
~em.lJa .~as za~ma 7..nacaJn~ mJe~to u prirodnim naukama, a stekla ga je
u~rJvo. k\ anutattvn~~ pnstupom. proucavanJa ~upstance. Taj pristup se sastoji u
nlJ~:~nJu ma.~a, kOhCll1a: zapre~'ll~, ene~getskih promjena i niza drugih fizickih
veiIcma, t~ nJ~lO:o preracunavatlje 1 povezlvanje pomocujednacina.
U ZbUCI sma posebnu painju posvetili novom pristupu racunanja u heme
koje se ~ove v~licinskoracunanje. S vremcnom su se u herniji ustalila dva naCi~I,
rac~~n~a. P~l ~a~in, k~j,i" s~ tem~~~ na, pr~porcijama i tome slieno, povezan je s:
p~~resrum ~01~J~rn. ~zlckih vvel~~ma I Il!lhoVih jcdinica. Takav naGin racunanja
tc:ko se. maze p~mJerutI na slo~elllJ~ proraclU1.~ i treba ga izbjegavati. Drugi nacin
rac~Ja n~ ~oJe~ ~e t.em:lJl ..~Zlcka hemlJa, jednak je racunanju II fizici, a
omogllcav,a .~lesavanJe 1 naJsloze~IJlh zadataka (veJicinski racun).
v • ~ amost ~o~~og 1 dobrog sporazumjevanja medll raznorodnirn
USIOVlO Je 1 neke medunarodne dogovore a to
.strucnJaclma
d' . v • ,su dogovon. 0
J~ mstv~~o~ nac~u rac~anJa po~ocu velicinskih jednacina. Medlltim tradicija je
bIla SUVlse Jaka I ustalJe~a. ~ek JC no:-? Zakon 0 mjernim jedinicama (koji je
obav~zan za. upotreb? u blVSOJ Jugos~avlJl od L januara 1981 godine) uzrokovao
pr~mJene ko~e ~u n~o ~o."ele do ra~un~ja yelicinskim jednacinama u hemiji.
M~d~la:odni sl~~em Jedmlca (Sl) pnhvatila je i Medunarodna unija za Cistu i
pnmJellJcnu he1lllJU ( lUP AC)
U. Zbirci su yodje,dnako koristeni termini, kao npr. disoc\jacija i joniz.acija.
su~~tanca I. tv~: tvOPI:'Ost 1 .ms~orljivost, produkt i proizvod, jedinjenje i spoj, itd.
TeZl ~~acl ObllJczeru su zVJczd1col11. Na kraju knjige dati su zadaci sa takmicenja
srednJoskolaca iz hemije, 1997 godine.
1. FIZICKE VL'LICINE I JEDINICE
Pod veliCinom se podrazumjeva sve one sto se maze kvantitativrio mijenjati.
VeliCine koje karakterisu fizicke pojave ili odreduju svojstva supstance nazivaju se
fizicli.e velicine. To su na primjee duzina, masa, temperatura, energija, koliCina
supstance, koliCinska koncentracija itd.
Svaka iizicka veliCina ima svoju brojnu vrijednost i odgovarajucu
jedillicu. Kada kaierno daje duiina stoIa 1,2 m onda mama kakvaje stvama duiina.
lzostavimo Ii jedinicu u toj jednaCini, ana gubi svoj snllsao.
A sto znaci izmjeriti neku fizicku velicinu? ZnaCi uporediti je sa velicinom
. istc vrste koja je uzeta za jedinicu. U nasem prirojeru duzina je 1,2 puta vec~ ~d .
jedillice za duzinu, 1 m. Pisanje brajlle vrijednosti bez odgovarajuce jedinice je
besmisleno.
Tokom razvoja naukc i tehnike upotrebljavan je velila broj jedinica, raz1i6t
u raziicitim zemljama. Tokom vrcmena nastaia je prava zbrka u njihovom poimanju i
preracullavanju, te se ukazala potreba cia se uspostavi neki sistem za sve zemlje
~m .
12. IIlilostva fizickih vclicina mogu se izdvojiti neke od njih kao osnovne
tizickc vcliCine. Iz njih se mogu izdvojiti sve ostale, izvedene fizicke velicine.
Skup osnovllih i izvedenih jedinica tini sistem jedinica. Na 1 L generalnoj
konferenciji za mjere i tegove, odrzanoj 1960 godine u Parizu prihvacen je
Mcdunarodni sistem jedinica, skraceno S1. On se sastoji od sedam osnovnih
jedinica za sedam osnovnih fizickih vcliCina, Te jedinice su medusobno povezane i
obuhvataju sva podrucja nauke i tehnike (vidi prilog na kraju knjige).
Danas je niz znacajnih medunarodllih organizacija prihvatio SI:
Medunarodna organizacija za cistu i primijenjeuu hemiju (IUPAC), Medunarodna
organizacija za Cistu i primijenjenu ti7iku (IUPAP), Medunarodna organizacija za
standardizaciju (ISO) itd. U bivsoj Jugoslaviji SI je usvojen 1976 godine, kada je
donesen Zakon 0 mjernirn jedinicarna i mjerilima, sa rokom pocetka upotrebe od 1.
januara 198] godine.
Osnovne veliCine i jedinice SI kao i odgovarajuce oznake date su u tabeli na
kraju knjige.
Sve osnovne jedinice strogo su definisane na osnoVu medunarodnih
dogovora. Definisaccmo neke od lljih (Sl.list RBIH, 14/93):
l\'lctar je duzina puta koji svjetlost prede u vakUUl11U za vrijerne jednog 299
792 458-og dijela sekunde.
Kilogram je jedinica mase., a jednak je masi medunarodnog pratotipa
kilograma koji se cuva u Sevru kad Pariza.
Kelyin je termodinamicka temperatura koja je jednak.a 11273,16
lcrmodinamicke temperature trojne meke vode.
Mol jc koliCina supstance koja sadr:h toliko clementarnih jedinki koliko ima
atoma u 0,012 kilograma ugljika C-I2.
Napomena: Elelnentarne jedinke mogu bili alomi, molekuli, joni, eiektroni i
druge cestice.
 . Pomocu sedam osnovnih fizicklh veliCina mogu se izvesti sve ostale ~
IZvedene velicine, koristenjern jednacina koje ill povezuju sa ostalim veliCinama Ova preporuka ne zadovoljava pri racunanju sa relativnim atomskim i
Na primjer, mjema jedinica za masenu koncentraciju izvedena je iz relacije molekulskim rnasarna.
Vrlo male i vrlo velike mjerne podatke cesto je prakticnije izraziti
m kg pomoi'll potencije od 10. Na primjer: a) 1000 = 10', b) 52000 = 5,2-10 4•
y=- a odgovarajuca jedinica je:
V m3 Ako je broj manji od 1, pisemo ga kao potenciju s negativnim eksponentom.
Na primjer: a) 0,001 = W-3 , b) 0,00012 = 1,2'1O~. Evo jos nekoliko primjera:

. ?s~o'vne i izvedene SI jedinice su kohercntne jedinice. Preracunski faktor a) 0,000014 m' = 1,4 '10 5 m3.
l~medu lih Jedinica je jednak jedinici. Na prin~jer osnovne jedinice su metar (m' i b) 0,0043 molll = 4,3 '10.3 moln,
~11~g~a1l1 (k~), a iz:ede.ne .iediI~ce m~, kg/m.3 itd. Osnovne i izvedene jedinice su ~I e) 101300 Pa= 1,01310' Pa,
Jcdmlcc u uzem smlslu 1 kratko ccmo ill zvatI SI jedinice. d) 300000 000 mls = 310' mis,
Nije ,do:'?ljno z~at~ s~~o jednu ~jemu jedinieu. 1z prakticnih razloga sc e) 0,00000021g1l=2,llO"gIl.
?or~d. osnovmh 1 lzvedemh Jedlmea SI konste vee iIi manje jediniee, decimalnc SI
JcdmJce .
. Za oznacav~j~ ~ill jedini~~ sluZ.~mo se simbolom prefiksa koji izraiavaju PRIM,fERI
koliko Je pu~a ncka Jedmlca veea lIt manJa od osnovne, odnosno izvedene jedinice
(koherentne Jedinice). Primjer 1: Osnovna jedinica za masu je I kg. U hemiji se najcesce koristi
U tabeli na kraju knjige date su oznake i vrijednosti prefiksa_ decimalna jedinica I g (gram)
Prefiks se pise zajedno sa jedinicom. Na primjer: 1 kPa"" 103 Pa 1 em = IO- 2 m Masu rastvora od 5 g izraziti U osnovnoj jedinici pomocll potenClje od 10.
I em3 = 10-6rn,ldm=lO"m,ldm
3 1 3 3 3
=lO'm,lmC=IO,3C,lMPa=IO"Pa
' ,

Oa napom~nemo da su izmedu ostalih dopustene i jedinicc: 1 i (litar) ;:;:; 1 dm 3 i Rjdlcnje:

1 bar = 10- Pa (pog1edaj na kraju knjige). m = 5 g = 0,005 kg= 5,10" kg.

Primjer 2: S1 jedinica za zapreminu je 1 m 3. Dozvoljena je upotreba

3
jedirrice litar (I), koja se najcesce koristi u hemiji. 11 = 1 dm •
ZNACAJNE CIFRE 3 3
Zapreminu rastvora od 150 em izraziti u : a) m ; b) 1.

3
. Kada u zadacima racunamo sa mjernim podacima, tatnost rezultata RjeScnjc: a) Zaprenlinu izraienu u em'treba izraziti u m .
mJere~Ja mora se ravnati prema broju znacajnih (pouzdanih) mjesta sto ga imaju Racunamo:
podacl. 1 em:= 0,01 111 "'" 10'2111
Pri sabiranju i oduzirnanju trcba u rezultatu zadrZati onoliko cifara koliko 1 em3 := (l0-2 m i "'" 10-6 m l •
ima broj sa na.imanjim brojcm cifara. Na prirnjer: V -= 150 em3 ::;:: 150·10-6 m 3 = 1,5.10"4 m 3.

0,146 + 2,1 + 0,56 + 2,86 ~ 2,8. b) Zapreminu izraienu u em} treba izraziti u litrima (1). Znamo daje
1 1= ] dm3 . Racunamo:
Pri nmozenju i dijeljenju brojeva treba u rczllitatu zadrZati onoliko cifara I em = 0,1 dm = 10" dm
koliko ima braj sa najmanjim brojem cifara. Na primjcr 1 em' = (l0" dm)' ~ 10" dm'
V = 150 ern' = 150·10,3 drn' = 0,15 dm'
5,36·0,8 = 4,504 ~4,5. V=0,151.

Pri diz3IUu na kvadrat i kub potrebno .ic u rezultatu zadrZati .bnoliko eifara Primjer 3: Gustina tvari (supstanee) definise se kao odnos mase i
koliko ih ima u osnovi. Na primjer: m kg
L:'lpremine, p:::: --. S1 jedinica za gustinu je U hemiji se najcesce koristi
3,28 = 10, 7854 ~ 10,8.
2 V m'
decimalna jedinica -g- odnosno !.
Pri vadenju kvadratnog (i kubnog) korijena vaii i510 pr:J'\i'Io. Na primjer: dm 3 !

Gustin; rastvora od 1,2 -g- izraziti u: a)_k_g , b) _k_g_, e)_If... , d)!L

.j86 = 9,237 ~ 9,3 cm 3 m} dm 3 dm 3 1

2
3
 Bezdimenziolna veliCina je i maseni udio sastojka A,
meA)
weAl ~---,
m

b) p~~2-g-~12. 1O-'kg ~12~ gdje je m - masa uzorka.

em 3 " 10 3dm 3 'dIn 3 .
Zapaiaffio da su gustine izraiene u glem3 i kgldm3 brojno jednake. Nekaje na primjer, maseni udio kuhinjske soli u rastvoru 0, 103. To znati da
u rastvoru 100 g ima 3 grama soli. Takve se veliCine cesto izraiav ju u postocima
(%), promilima (%0) iIi u dijelovima ppm:

%=001=10-2
'Yoo ~ 0001 = 10"
d) S obziroru daje 1 dm' ~ II, to je ppm~iO·6
p~I,2'IO' !.
1 U nasem primjeru ma.seni udio je:

Primjer 4: SI jedinica za pritisak je paskal (Fa). U herrtiji se testa koristi weAl ~ 0,03 = 3 % = 30 'Yo" ~ JO 000 ppm.
gecimaina jedinica kilopaskal (kPa). Dozvoljenaje i upotreba jedinice bar
(J bar ~ 10 Pal.
5

o. ~ormalni atmosferski pritisak iznosi 1,013 bara. Izraziti taj pritisak u:

a) mlhbarllna (rubar), b) paskalima, e) kilopaskaJima, d) megapaskalima (MPa).
VELICINSKI RACUN
Rjdenje:
a) I bar ~ 1000 rnbar, Il

r
p ~ 1,0!3 bar ~ 10 13 rubar, Odnosi medu fizickim veliCinama izraiavaju se S fiZiC 1 velicinama i
b) Ibar~105Pa, I~ihovim jedinicama. Takvo racunanje se naziva veliCinsko_ K 0 se racuna s
1,013 bar ~ 1,013-10 5 Pa, fizickim veliCinama pokazacemo na nekoliko primjera:
cJ IkPa~IO'Pa
1,013.105 Pa =' 1,013·10' kPa = 101.3 kPa, Primjer 1: Zapremina rastvora je V = 120 cm~, amasa 20 g. K;lika je
d) 1 MPa = 10' Pa . gnstina rastvora?
5
1,0J3.10 Pa ~ 0,1013 MPa.
Rjdcnje: Gustina rastvora se izracunava iz relacije:
Primjer 5: Izraziti u SIjcdinicama:
a) pritisak: 1 bar, 20 rubar, 30 kPa i 15 MPa. m 220g g
b) zaprerninu: 20 em3, 3 dm 3, 60 mI, ' p=- 1,83--, .
e) gustinu 1,4 glm', 1250 gil, 1,06 kgldm', 1,8 glrui. V 120 em' em

Rjc.senje: Napomena:Clkoliko rezultat ielimo izraziti u S1 jedin'ci onda lema

5
a) 10 Pa; 2·10' Pa; 30·10' Pa; 15.106 Pa. decimalne jedinic.e pretvoriti II osnovne:
b) 20 em' = 20·10~m' = 2.lO·5m 3; 3 dm' ~ 3·lO" m'; 60 ml = 60 em' =
60·10-6 rn 3= 6.10,5 m3 ,
183.!O3~
c) 1,4 g/em' = 1,4·lO·3 kgllO~m' = 1,4.IO'kglm'; , m}'

1250 gil ~ 1250·1O"kg/IO"m' ~ 1250 kg/m';

1,06 kg/dm' = 1,06 kg/lO"m' ~ 1060 kg/m';
1,8 g/ml = 1,8·10·'kgllO~m'~ 1,8·10' kg/m' ~ 1800 kg/m' Primjer 2: Zapremina rastvofaje V = 150 eru' a gustina 12 g/em' Kolika
je masa rastvora?

Postoje i bezdimenzionalne velieine, tj. veliCine Gija je jedinica broj 1. Na , Rjelenje: m = P'V ~ !,2g/em"150 em' ~ 180 g.
primjer, kaicmo da je braj molekula N = 1022 .

4 5
 Primjer 3: Ako je zapremina idealnog gasa 13 l, pritisak 0,98 NfPa, R a) 0.7, b) 8,31.
temperatura 24°C, kolikaje koliCina molekula u tom gasu?
1.8. Koliki je kolicnik brojeva, pazeCi na pOllzdana mjesta: a) 0,032 : 0,004, b) 97,52
Rjescnje: Aka zelirno rezultat dobiti u SI jedinicama onda polazni podaci .2,54.
moraju biti u SIjedinieama.
V=131=U.l0'm', R: a) 8,0, b)38,4
p = 0,98 MPa = 0,98'10'Pa = 9,8'IO'Pa
T= 273 + 24 = 297 K 1.9. Izrazite zapreminu rastvora od 1 dm3 u: 3
Ill , em3, mm 3 , 1, dl, ml,i )11.
n""'?

pV 9,8.IO'Pa.13.10"'m' 1.10. Zapreminu rastvara od 2 em3 jzrazite u : m!, dm 3, I i m3 .

n = ,._- "" 5,16 mol.
R T 8,314 J/molK·297 K
R: 2 ml, 2·!O·'dm3, 2·10,31, 2·!O·6m3

1.11. Izrazite u SIjediniei pritisak gas od: 986 mbara, 7 bara, 321 kPa

ZADACI R: 9,8· 104 Pa, n0 5 Pa, 3,21·10' Pa.

1.1. Izrazite 5 pomocu potencije od 10:

1.12. Zapremina rastvara je 250 m!, a gustina 1,02 glem '. Kolika je m{lsa rastvara u
0) 1230 g, b) 22540 em', e) 985600 Pa, d) 0,0027 g, e) 0,000062 m'
gramima i kilogramima?
R: a) 1,230'10' g, b) 2,2254'10' em), c)9,856'10' Pa, d)2,7 '10"g, e) 6,2 'W"m3
R m = 255 g"" 0,255 kg.

1.2. lzrazite u 81 jedinici, s pomocu potencije ad 10, sljedece mase: 0,00325 g ,4,23
1.13. Masa rastvoraje 1 kg, a gustina 1,1 g/cm3. Kolikaje zapremina rastvara?
t, 0,054 mg.
R: V = 909 enl3 = 0,9091.
R: 3,25' !O~ kg, 4,23'10 3 kg, 5,4'10.8 kg.
1.14. Kad se dijele istovrsne velicine (ve!icine koje se mOb'll izraziti istim
1.3. Izrazit~ masu od 19 u kg, rng i tAg. Rezultat prikazite kao poteneiju od broja 10. jedinicama) dobiju se bczdimenzionalne velicillC. Izraz.ite vrijednosti ovih jedinico'
.a) glkg, b) mglkg, cJ ~glkg, d) 1Iem3
,e) 1
mIll,) 3
em /m.
'
R: 10'] kg, 10' mg, 106 ~g.
R: a) 0,001, b) 10.6, e) 10", d) 1000, e) 0,001, I) 10~.
1.4. Izrazite pritisak gasa od 12000 Pa u: kPa, MPa i barima.
1.15. U rastvoru mase m = 50 g rastvorena je 2 g kuhilljske soli. Koliki je maseni
R. 12 kPa; 0,012 MPa; 0,12 bara. udio u: postotcima %, promilima 0/00, dije10vima u milion (ppm),
1.5. VodeCi racuna 0 znacajnim eifrarna pomnoiite ove brojeve: a) 4,8'2,1 L b) R: 4 % = 40 %0 = 40000 ppm
OJ13·204 c) 0,0323'0,21.
3 3
1.16. Izrazite zapreminu rast\'ora od 1,2 m u: dm ,cm3 ,Ttun3 Rezultat izrazite kao
R: a) 10,128", 10, b) 6,1, c) 0,0068. potenciju broja 10.
}\"apomena: U krajnjem rezultatu vaian je braj c~fara a ne braj decimalnih mijesta.

1.6. Treba naCi kolienik ad: a) 12,48 i 0,312, b) 4,53 i 2,0. 1.17. Profek{a koliCina elekticiteta u kulonima (C) moie se izraziti fwo proizyod jaCine struje
11 ampen"ma (1).i vremena proticanja u seklll1dama (I). Koliko elel.1ricil('[a prolekne kroz
'. R: a) 40,0, b) 2,3 p"resjek pyovodnika za 6 soli ako je jaCina scruje 5 A 7

1.7. Ponmozite ove brojeve, pazeCi na pouzdana mjesta: 2,21 '0,3, b) 2,02-4,113. RQ~1"~1.08](tC

6 7
 1.18. Elementamo naeiektrisanje, Ij. naelektrisanjejednog eiektrona, iznosi 1,6.10. 19 C. Svaka
kaliCina elektriciteta moze se izraziti kao cjelobrofni umnoiak elemenlame koliCine
elekrticitera: q = N-e, Koliko elementarnih naelektrisanfa odgovara kolieini elektticileta od
jednog kulona ?
2. MASA ATOMA I MOLEKULA.
MOLARNE VEL/CINE
1.19, Gustina 67 % nitratne kiseline iznosi 1,49 gicm 3, a zapremina 1 ml. Kolika je masa Cisle
Kuehne?
Stvarna masa pojedinaCnih aloma je vrlo mala. Izraiavanje njene mase u
R: m(.4) = 0,938 g.
kilogramima nije prikladno. Mase tako malih cestica mnogo tacnije se rnogu
medusobom uporedivati nego preracunavati u jedinice rnase. 2ato je i dogovoreno da
se mase atoma izraiavaju prema masi neke druge cestice, Pojam reiatiYnih
atomskib masa prvi je uveo J.Dalton 1803 godine a kao atomska jedinica mase
izabralla je masa najlakseg atoma tj. atoma vodika. Aka je npr, relativna atomska
masa kisika 16 to znati da jc masa atoma kisika 16 puta veta ad mase atoma vodika.
Nakon otkri6a masenog spektrografa i izotopa fizicari i hernicari su kao
atomsku jedinicu mase izabrali sesnaestinu mast atoma kisikovog izotopa 160, Sto je
davalo tacnije rezultate, a 1961 godine kao atomska jedinica mase je izabrana
dvanaestina mase atoma ugljika-12 i dobila je naziv unificirana atomska jedinica
mase,u:

Njena vrijednostje : mil = u = 1,66057.10'27 kg.

Relativna atomsk'l masa Ax- nekog atoma odreduje se prerna unificiranoj

atomskoj jedinici mase. To je neimenovani broj koji predstavlja broj unificiranih
atomskih jedinica mase, odnosno braj koji pokazuje koliko je puta masa atoma veca
od jedne unificirane atomske jedinice mase.
Masa jednog atoma se ouda i:z..racunava kao:

rna:::: Ar·u,
a relativna atomska masa kao:
Ar=~.
u

Primjcr 1: Kolike su mase atoma vodikovog izotopa IH i almninija At ?

Relativne atomske mase su : Ar(H) ~ 1,0078 i Ar(Al) ~ 26,9815.

Rjdenje:
mCH) ~ Ar('H)-u ~ 1,0078'1,6606.10.27 kg ~ 1,673,10.27 kg,
m(AI) ~ Ar(Al)·u ~ 26,9815.1.6606.10.27 kg ~ 4,480.]0"26 kg.

Primjer 2: Prirodni bakar je smjesa 69,17 % izotopa "Co cija je .Ar ~

62,929 i 30,84 % izotopa 65~U Cija je A.r = 64,9~7. Kolika je relativna atomska masa
prirodnog'bakra ? Kolika je ta masa u kilogramima ? .

8 9
 Rjdcnje: KoliCina supstance (tvari) ,n
x, ~ 0,6917
Ar, ~ 62,929 To je velicina koja je proporcionalna broju jedinki koje ulaze II sastav neke
',~ 0.3084 supstance, Pod jedinkom se podrazumjeva broj atama, molekula, jona ... Na prirnjer,
Ar2": 64,927 jedan atom vodika H, 20 molekula vadika H 2 , hiljadu rnalekula vode H2 0, 3 jona H~.
Ar=? rna=? Braj jedinki oznacava se sa N.
SI jedinica za kolicmu supstanse jc mol. Mol je ana kolicina supstance koja
Ar"" Xl,Ar1 + X2,Ar2 "" 43,528 + 20,023 =: 63,55, sadrii toliko jedinki koliko ima aloma u 0,012 kg izotopa ugljika 12.
ffi, ~ Ar,u ~ 63,55,1,6606,]0,27 kg ~ 1,055,10,25 kg, Broj jedinki N i koliCina supstance (tvar) n mcdusobno su proporcionalne
veheine:
Relativna moickulska rnasa, Mr, nekog jedinjenja (spoja) je takodc
neimenoyan broj koji nam pokazuje koliko je puta masa molekula iIi fommIske
jedinke nekog spoja veea od unificirane atomske jedinice masc. Ona se dobije kao
zbir relativnih atomskih masa atoma koji cine molekulu (formulske jedinke) log gdje je NA - Avogadrova konstanta. Ona predstavlja broj jedinki 11 kolicini
spoja. Masa molekule je: supstance od jednog mola.

odakle se relativna molekulska rnasa maze definisati kao: To znaGi da u 12 grdma ugljika-12 ima 6,022-1023 atoma ugljika.

Mr:;;;:;mm.
u Primjer 1: Koliko atoma ima u bakamoj kugJici koja ima 0,3 mola cistog
bakra?
Primjer 1: Kolikaje relativna molekuiska masa fosfatne kiseline H]PO,,?
Rjesenje:
Rjdenje: Broj atoma bakra povezan je sa koliCinom bakra prema jednaCini:
Sastav fosfatne kiseline prikazuje formula, sto znaci da molekul sadrZi 3 N(Cu) = n(Cu),NA
.atoma vodiko, 1 atom fosfora i 4 atoma kisika. Posta je Ar(H) ~ 1,0078, Ar(p) ~ N(Cu) ~ 0,3 mol.6,Q22,10" mor"~ 1,807-10" .
30,9738 i Ar(O) ~ 15,9994 ondaje: Kugliea sadrii 1,807-10" aloma bakra.
Mr(H3P04 ) ~ 3 Ar(H) + Ar(P) + 4 Ar(O) = 97,9951.
Za prakticno racunanje moze se uzeti Mr;:;: 98. Primjer 2 : Kolika je koliCina molekula koja sadrZi 2,3· i024 molekula
cUll101a ?
Primjcr 2: Izracunaj:
a) masu jednog molekula CO2 Rjdcnje: Kolicina molekula u uzorku zadanog broja molekula je:
b) masu fonnulske jedinke Na2S04
N(etan ola)
Rjdenje: n(etan ola) =- -N-·~·--.
A
a) Prema jednacini, masa jedne molekule je
Uvrstavanjem zadanog podatka i poznate vrijednosti Avogadrove konstante
ffim(CO,) ~ Mr(C02)·u
dobivamo:
Relatlvna molekulska masa C02 je
Mr(C02) ~ l·Ar(C ) + 2·Ar(0) ~ 1,12 + 2,16 = 44.
Uvrstavanjem u predhodnu jednacinu dobi\'amo 2,3.10 24
n(etanola) 3,82 mol.
mm(CO,) ~ 44,1,6606·]0'27 kg = 7,3·]0'26 kg. 6,02,10"

b) Masajedneformulske jedinke natrij-sulfataje: Uzorak sach-zi 3,82 mola etanola.

mm = (Na2S0,) ~ Mr(Na,SO,)·u
Relativna molekulska masa natrij~sulfata je:
'Mr(Na,SO,) ~ 2·Ar(Na) + l.Af(S) + 4·Ar(0) = 2'22,99 + 1·32,06 + 4·16 = 96,06.
Masa jedne formulske jedinke je:
mm ~ 96,06, ],6606, 10'27 kg = 1,595,10'" kg.
10 11
 lViolarna masa, M Iz jednacine kOja definise molarnu rnasu potrcbno je naCi relativnu
molekulsku masu: ',,-
To je masa kolicine sup stance ad jednog mola. Molama masa jc brojno Mr(AgN03 ) ~ j·Ar(Ag) + I·Ar(N) + 3·Ar(0) ~ 107,9 + 14 + 3·16 = 169,9
jednaka relativnoj molekulskoj masi odnosno relativnoj atomskoj masi prema izrazu : Molarna masaje M ~ 169,9 glmo!.
m(AgNO,) = 0,4 moH69,9 glmol
M ~ Mr·glmol ~ Ar·glmoL m(AgNO,) = 67,96 g
Potrebna masa srebro-nitrataje 67,96 g.
Dokaz.- Masa jednog molekula je Illm = Mr·u. Takode masa kolicine
supstance odjednog molaje M::::: NAomm. Zamjenom dobijemo: Primjer 3: Izracunati kolicinu supstance u 10 g: H, H 2 , O2 , NaCl.
M == :Mr·NA·u "" Mr·6,022·10 23 mor 1,l,66·1O-2?kg "" Mr·1Q-3 kg/mol = 1v1r·g1moL
Prema definiciji molama masa supstance Aje: Rjdenjc: U tablicama nalazimo da je:
ArCH) = 1,008, MrCH,) = 2,016, Mr(O,) = 32, Mr(NaCl) ~ 58,5
M(A)~ m(A).
neAl
Malarne mase su
SI jedinica malarne mase je kilogram po molu (kg/mol). Najcesce se karisti A(H) = 1,008 g/mol, M(H 2 ) = 2,016 glmol, M(O,) = 32 glmol, M(NaC!) =
dedrnalna SI jedinica gfmol. 58,5 glmol.
Molarnu masu supstance abieno ne nalazima u tablicama vee je dobivamo
iz relativne atomske mase odnosno relativne molekulske masc, prema poznatoj KoliCine supstance su:
relac~ii.
m 109
n(H)=--- 9,92 mol,
Primjer I: Kolika je molarna masa H20, H,SO" NaC!, Ag, AI, Pb, CO2? M(H) 1,008 gl mol
109
Rjescnjc: Molarne lnase se odreduju iz relativnih molekulskih odnosno niH,) = - - - - - - = 4,96 mol,
atoIllskih masa. lz tabliea izracunavamo da je Mr(H,O) ~ 18,016, Mr(H,SO.) ~
'- 2,016 gl mol
98,07, Mr(NaCI) ~ 58,S, Ar(Ag) ~ 26,98, Ar(AI) ~ 26,98, Ar(pb) ~ 207,2,
Mr(C0 2) = 44. Kada rclativne atomske mase odnosno molekulske mase izrazimo u
n(O,) ~-~~ 0,312 mol,
32glmol
g/mol dobicemo molame mase:
10 g ,
n(NaCI)=- --=0,l71mol.
M(H 20) ~ 18,016 glmol, M(H,SO,) = 98,07 glmol, M(NaC!) = 58,5 glmol, 58,5 gl mol
M(Ag) = 107,87 glmol, M(AI) = 26,98 glmol, M(Pb) ~ 207,2 glmol,
M(Co,) ~ 44 glmo!. '
Primjer 4: Izracunati koliCinu supstance i braj jedinki u 1 kg vade i 1 kg
Prema definiciji kolicina supstancc, odnosno mola, moterno pisati da je: zeljeza.
m N
n=-=--, Rjesenje: Broj jedinki (molekula) u 1 kg vode izracunavarno na sljedeCi
M NA
naCin:
gdJe je: m(H,O) = 1000 g
m ~ masa supstance, M- molarna rnasa, N- braj jedinki (atoma, molekula, jona .. ),
M(H,O) ~ IS glmol
N A - Avogadrova konstanta. n(H,O)='1
Molarnu masu M je najprakticnije izraziti u glmol, te se i masa N(H,O) =?
supstance m najceSce izraZaya u gramima.
m 1000 g
n = - -- , 55,55 mol
m 18g/mol
Primjcr 2: Za neku hemijsku reakciju potrcbno je 0,4 mala srebo-nitrata.
Koliko je potrebno' odvagati grama te soli? N(H,O) ~ NA·n ~ 6,022·1023 mor I 55,55 mol ~ 3,345·10",

KoliCina jedinki (atoma) u 1 kg zeljeza je:

Rjdcnje:
n(AgNO,l = 0,4 mol m(Fe) 1000 g
m(AgN03)~ ? n(Fe) ~ - - = - - - - - ~ 17 9 mol
M(Fe) 55,85 gl mol '
12
13
 Broj jedinki (atoma) u 1 kg zeljeza je: Molarna zapremina Vm
N(Fe) = n(Fe)·NA = 17,9 mol·6,022-10" mOrl = 1,078·10'5
To je zaprernina kolicine supstance od 1 mola. Prerna defmiciji molarna
Primjer 5: U boci ima 5 kg metana. Koliko ima molekula metana u boci? zapremina supstance A je:

RjeSenje;
VeAl d
meCH,) = 0,5 kg = 500 g Vm (A) = n(A) , 0 nosno
N(CH,) =?

1z jednacine koja defmise kolicinu supstance: gdje je V~ zaprernina kolicine supstance n.

m N 3
n=~=--, SI jedinica molarne zapremine je m fmol. Najcesce se koristi decimalna 5.1
M NA jcdinica dr~llmol, odnosno limo! ( 1 1= 1 dm\
slijedi da treba nab relativnu molekulsku masu i molarnu masu metana: Vrijednost molarne zapremine zavisi od temperature i pritiska Sto narocito
dolazi do izraiaja kod gasova.
Mr(CH 4) = Ar(C) + 4·Ar(H) ~ 12,01 + 4·1,008 ~ 16,04. 1 mol idealnog gasa pri standardnim uslovima (273,15 K i 101325 Pa)
3 3
zauzima zapreminu od 22,41 odnosno 22,4·10· m .
Mo!arna masa metana M(CH,) = Mr(CH.,)·glmo! ~ 16,04 glmo!.
V me = 22,4 IImol
Broj rnolekula metanaje:
'00 Primjer 1: Izracunaj zapreminu amonijaka pri standardnim uslovima aka je
N(CH4)~NA m ~6,022.1023mo!'1 ) g -1,872.10".
M 16,04g/mo! masa amonijaka 80 grama.

Rjdenje:
Primjer 6: Kolika je rnasa zlata i cinka koje odgovaraju broju od 2.10 20
Iz jednacine koja definise molamu zapreminu nalazirno cia je zaprcnrina
atoma?
. amonijaka
Y(NH3)~ n(NH))·Yrn o
Rjdenje:
Za izracunavanje zaprenrine potrebno je znati kolicinu amonijaka koja se
NeAu) = NeZn) = 2.1020 atoma
m(Au) ~?
maze izracunati lZ poroate mase amonijaka:
m(Zn) ~ ? n NH ~ m(NH,) = 80g = 4,70 rna!
( )) M(NI')) 17,03 g/mo!
Da bi nash mase zlata i cinka treba prvo naci njihove molarne mase.
M(Au) ~ Ar(Au)·glmo! = 196,966 glmo! Y(NH 3 ) ~ 4,70 mo!·22,4 mor l ~ !05,28 L
M(Zn) = Ar(Zn),glmol ~ 65,38 glrno!
Pri standardnirn uslovima 80 g amonijaka zauz.ima zapreminu od 105,28 1
Posta je kolicina supstance n::::!E.. =:~, andaje:
M NA Primjer 2:
a) Koliko ima moiova i molekula, pri standardnim uslovima, u 1 litru: H 2 ,02 i
CO,?
m(Au) ~ N(Au) M(Au) ~ 2 .10 20 , 196,966 g/mo! ~ 0,0654 g. b) Kolikaje odgovarajuca masa?
NA 6,022 ·10" mo!'l

m(Zn) =N(Zn) M(Zn) =2 .1020 65,38 g/ mol 0,0217 g. Rjesenje:

NA . 6,022. 10 23 mo!'l
Vm = 22,4 lfmol
Y= i l
M(H,) ~ 2,016 glrno!
M(O,) ~ 32 glmo!
MCCO,l ~ 44 glmo!
11""7
!4 !5
 M
Vm=~
p
Molama zapremina vade i olova je:
a) Braj molova je:

_ M (H,O)_18glmol 00811 I
0,0446 mol, Vm ( HO
, ) - p(H,O)- IOOOgll ,I rna

II V (Pb)~~(Pb) ~OOI8 limo!

22 4 ! / ! ~ 0,0446 mol, m 'p(Pb)'
, ,IDO

n(CO,) ~ 0,0446 moL ZADACI

B roj' mo
lk el
u"a lzracunavamo iz n ::: -NN odakle je'.
2.1. Koltka je rnasa:
A
a) jednog prosjeellog atoffia kalcija Ca i magnezija J\1g,
N(H,) ~ n(H,)·N A ~ 0,0446 mo!·6,02H0 23 mol" ~ 2 86.1022
b) prosjecnog molekula kisiY.a O 2 i vade H 20,
N(O,) ~ 2,68.1022 ,
prosjecne fonnulske jedinke natrij~karbonata Na2C03 i natrij-hlorida NaCl?
. "
c)
N(CO,) ~ 2,68·]022
Na istoj tempemturi i pritisku iste zapremine gasova imaju isH broi R: a) 111;,(Ca) ~ Ar(Ca)·u ~ 6,66.10.26 kg; 1l1,(Mg) ~ 4,04.10· kg.
26
molekula odnosno mala va.
b) mm(O,) ~ Mr(O,l'u ~ 2,65·lO''' kg; mm(H20) ~ 2,99·lO''' kg.
J

c) 111,,(Na,C03) ~ 1,76.10.25 kg; l11 m(NaCl) = 9,70.lO' 'kg.

2

c) Masu izracunavamo izjednaCine: n;:;; ~

M odnosno ill == n·M.
2.2. Kolikaje molarna masa atoma :
m(H,) niH,) ~ 0,446 mol·2,016 glmo! ~ 0,09 g, a) CI, b) Cu, c) N, d) K, e) Ph.
m(O,) ~ 0,8 g,
m(CO,) ~ 1,96 g. R: a) Ar = 35,45, M ~ 35,45 glmol; b) Ar ~ 63,55, M ~ 63,55 glInol; c) Ar =
14,01,
M = 14,01 glmol; d) Ar = 39,10, M ~ 39.10 glmol; e) Ar = 207,2, M ~ 207,02
Pri.mjcr 3: Kolikaje malama zapremina vade na temperaturi 4D C a kolika glmo!
olova' Gustma vade na 4'C je 1000 g~, a olova 11400 kglm 3 '

2.3. Izracunajte relativnu molekulsku masu i molamu masu: a) natrij~bidroksida

RjeS:cnje: NaOH, b) nitratne k1seline HNO" c) Fe(OH)3, d) NH,OH, e) AhO" f) H,.
p(H,O) = 1000 ~
p(Pb) ~ 11400 kglm' ~ 11400 gil R a) Mr ~ 40,00, 1\1 ~ 40,00 glmol; b) Mr ~ 62,01, M ~ 62,01 glmol; c) Mr ~
M(H,O) = 18 glmol 106,85, M ~ 106,85 glmol; d) Mr = 53,49, M ~ 53,49 glmol; e) Mr" 101,96, M =
M(Pb) ~ 207,2 gimoL 101,96 glmol; f) Mr ~ 2,016, M = 2,016 glIllO!
Vm(H,O)~?
V",(Pb) ~ ? 2.4. U jednaj celiji crijevllog baciia ima 150 mmol jona K+, Izracunaj broj jona kalija
u jednoj celiji.
Prema dfi· .. ·Vm:::: -;
e llllCljl V treba naei braj molova i odgovarajlleu zapreminu,
R: n ~ 0,15 mol; N ~ 9,03·10".
~os:o nema~o konkretue podatke za zaprerninu V i masu m, izvodimo fonnule za
izracllnaVanjC molame mase: ' 2.5. Koliko ima molova i atoma u 19 allUllil1ija, antirnona, hroma,silicija i bora?

23
m . m R: 0,742 mol AI, 4,4f.l023 atoma AI; 0,164 mol Sb, 0,98.10 atoma Sb; 0,385 mol
n=- 1 p:::::- 23 23
M c ... V· Cr, 2,32.10 23 atoma Cr; 0,713 mol S1, 4,29.10 atoma 51; 1,85 mol B, 10,83.10
Zamjenom u gornju jednaCiuu dobijemo da je molama zapremina: atoma B.

16 l7
 2.6. Koliko grama srebro-hlorida treba odvagati aka nam je patrebno za ncku 2.17. Kolikaje masa II azota i hiora pri standardnim uslovima?
reakciju 0,4 mola AgCI?
R: 1,25 g azota, 3,15 g hlora.
R: 57,3 g AgCl
2.18. "Masa kisika u celicnoj bod iznosi 1,6 kg. Kolika bi bila zapremina pri
2.7. Koliko molekula ima u 1 m 3 vode, ako je gustina vode 1000 gil? standardnim uslovima? Koliko ima molova i molekula kisika?

R: n ~ 55555,5 mol, N ~ 3,34· 1028 molekula R: 50 molova, 3,01·10" molekula, V~ 11201.

3
2.8. Koliko molekula ima u 1 g nitrogena, 10 mg metana i 5,3 g CO2 ? 2.19. Zapremina zraka u uCionici pri standardnim uslavirna iznosi 200 m . Kolika je
masa zraka i koliko ima molekula zraka? Prosjecnamolama masa zraka iZ1105i 28,9
g/moL

2.9. Izracnnajte masu uzorka koji sadrzi a) 1,5.10 15 atoma 2n; b) 1,64.10 24 moiekula
1,; c) 3,2.10 23 aloma He, d) 4,1.1023 molekula etana? '
organska hemija

2.20. Kolika je masa prosjecnog molekula: a) etina C,H2, b) metanola CH,GH, c)

2.10. Izracunajte ukupan broj molekula u rastvorn koji je doblven mjesanjem 3,2 etanola C,H,OH?
mola H20 i 1,5 mala CH)CH20H.
26
H a) 4,32·10'26 kg" b) 5,32.10,26 kg, c) 7,32.10. kg.

2.21. Kolikaje rnolama masa ovih ugljikovih jedinjenja: a) etana C 2H 6, b) benzena

2.11. Elektrolizom NaCI dobiveno je 15 grama Cistog Na. Koliko atoma ima u C6B", c) etanske (sircetne) kiseline CH3 COOH, d) saharoze C I,HOlO , ,, e) gltikoze
dobivenom uzorku Na? C6H 12 0 6 .

H ' 9.10 23 .
/",.J,
R: a) M ~ 30,0 glmol; b) M ~ 78,05 glmol; c) 76,03 glmol; d) M ~ 342,17 glmol;
,,'.- \. e) 180,09 glmo!
!,tl7- Gustina NaOHje 2130 gIL Kolikaje molarna zapremina NaOH?
2.22. Koliko molova ima u: a) 2 g metana CH" b) 50 g fenola CJ150H, c) 80 g
H 0, °
188 llmol. metan-kiselille HCOOH, d) 40 g oktadekan (stearinske) kiseline C"H,COOH.

2.1.3. Izracunajte masu,broj mol ova i molekula u 2 1 vode prj ODe. Gustina vode je 1 H a) n ~ 0,125 mol; b) n ~ 0,532 mol; c) n ~ 1,38 mol; d) ~ 0,158 mol
3
g/cm .
2.23. Koliko molekula ima u jednom gramu sljedeCih ugljikovih jedinjenja-
R: m~ 2000 g, n~ Ill,! mol, N~ 6,69'1025 . a) butana C3H lO, b) hlormetana (metil~hlorida) CH}Cl, c) dimetil~elera CHr O- CH 3
d) proponona (CH3 hCO, e) allilina CJl5NH" f) glicina H2N-CH2COOH
2.14. lzracunati koliCinu tvari u: a) 3,45 g Na; b) 10 t MgCO,; c) J 2,425 mg cr;
d) 1,0 kg H,S04, R: a) n~O,OI72 mol, N~1,038.10Ol; b) n~0,0198 mol, N~I,193.J022; c) n~O,022~;
mol, N~I,309.1022; d) n~O,Ol72 mol, N~I,038.1022; e) 1l~0,0107 mol, N~6,47·10 ;
R: a) 0,15 mol; b) 1,186·J0 5 mol; c) 3,5·10" mol; d) 10,19 mol. I' f) n~0,0133 mol, N~8,01·1021
I
2.15. Koliko sejedinki nalazi u 1 g I-hO, Q,12 molova Zn i 0,005 molova Ca 2+? 2.24. Izraeunajte zaprerninu koju pri standardnim uslovima zauzima: a) 1 g metana,
b) 5 g propana, c) 4 g etina (acetilena), d) 9 g butana.
R: 3,346.1022 molekula; 7,23.102 atorna; 3,01.10 21 jona,
Ha) 1,41; b) 0,511; c) 861; d) 0,391.
2.16. Izracnnati rel~tivne molekulske n19-se sljedeCih jedinjenja: erG}, KAI(S04)2,12
H 20, Si0 2_ 2.25. Koliko molekula pri standardIJ.im uslovlma ima u-100 ern): a) etana, b) eteria;~e)
etina?
R: 100; 478,38; 60,09. R: a) n~O,00446 mol, N~2,69.1021; b) islo; c) iSIO. Zasto"

18 19
 30 SVOJSTVA GASOVA
rn RT
p~--.
VM
Stanje gasa odredeno je njegovom zapreminom V, pritiskorn p i
1emperaturom T. Uslovi pri kojirnaje pritisak gasa 101325 Pa (norrnalni atmosferski
pritisak) i temperatura 273,15 K nazivaju se standardnim usiovima i obiljezavaju se POSto je rn!V gustina, ouda je:
po iTo_ JedoaCina koja pokazuJe povezanost tih vc1iCina., za odrederlU koliCinu gasa n, pM
naziva se jednacina gasnog stanja. P~RT

Iz te relacije se moze izrdcunati molama masa gasa. Takode iz navedene

jednaCinc se uocava da sc pri stalnoj temperaturi i pritisku gustine dva gasa odnose
kao njihove molame mase.
a gasove Cije stanje mozemo opisati tom jednaCinolll zovemo idealnim gasovima.
Konstunta R sc naziva univerzalna gasna. konstanta i iznosi R = 8~14 J/mol·K.
Odnos termodinamicke temperature T i Celzijusove temperature t, poznat je
iz fizike:

T ~ 273,15 + t.

Ako Sf jednacini ~asnog stanja (Klapejron~ova jednaCina) zapremina

U Iz te jednaCine se izraclmavaju tzv. reilltivne gustine g~lso"a (najcesce u
izrazi u litrima (1 1 ::: 1 dm ) onda se pritisak moze iZr8ziti u kPa. Posto je 1 1 odnosu nu zrak~vidi primjer 2).
3
hiljadu puta manji od 1 m i 1 kPa hiljadu puta veta jedinica od 1 Pa onda se
proizvod dijela odnosno l11ultiplajedinice S1 kompenzuje:
Hilla = 1O-3m3_10 3Pa = mJ·Pa Primjer 1: Izracunati vrijed...tlOst univerzalne gasnc konstante R.
U tabeli 1 su date jedinice SI i decimalne jedinice za veliCine koje se
najcesce koriste u hemiji. RjeS:enje: Za n = lmol gasa, R = pvrr. Aka uz.memo standardne uslove
temperature i pritiska To i Po zapremina 1 mola idealnog gasa je Vo=22,4 1. Tada je:
3
I Decimalna jedinica koja se 101325Pa.22,4l29 10-3 ~ .
VeliCina OZllaka I Jedinica S1
najvise koristi Uhemiji
R = Po Vo _________--'m~ol _ 8 314_1_
To 273.15 K ' mol K .

pritisak
zapremina
tem2cratura
p
V
T
I Fa
m'
K
.
.
. kPa

'i~J";r~ na zrak?
Primjer 2: Kolike su relativne 6'1J.stine gasa vadika Hz, CO2 i CO U odnosu

-
masa I m kg . g - Rjdenje:
·~···moiarna n{asa ( M kg/mol ·1i glrnol
1-' .
gustma 0 kglm3 I gil ~ kglrn' M(zrak) ~ 28,9 glmol
M(H 2 ) = 2 glmol
Da ne bi bilo konfuzije pri racunanju fl·eba biti dosljedan pri njihovo] M( CO2 ) ~ 44 glmol
upotrebi. Posto je u hemiji prakticnijc zapreminu izntiavati u litrima onda se M(CO) ~ 28 wmol
pritiSlik mora izraziti u kPa. Takodc je prakticnije moIamu m.iSU izraziti u gfmol
i tada se masa trcba izraziti u gramimn a gustina u gil. ImajuCi to na umu neee biti !'.L~D=?
zabunc.
p,
Daltonov zakon parcijalnih pritisaka gasova glasi: Ukupan pritisaJ.;. A.io relatii--TIu gustinu oznaCimo sa D onda je:
smjese gasova jednai{ jr zbim pal"x:ijalnih pritisllka komponenata)

P=Pl+P2+PJ+·

1z Klapejronove jednaCine moz.e se izraclU1ati gustina gasa p:

20 21
 _ Mr(R 2 ) _ 2 _ 0 0692 Primjer 5: Iznad katodc, pri elektrolizi vodc, izdvaja se gas vodjk pri
D(R 2) - Mr(zrak) - 28,9 - , temperaturi 25°C i pritisku 101,3 kPa. Izdvojena zapremina vlaznog gasa je 46 em 3 .
Aka je parcijalni pritisak vodene pare na toj temperaturi 3,17 kPa odredi parcijalni
D(C02)~ Mr(C0 2 ) 1,52 pritisak suhog vodika i broj molova snhog vodika.
Mr(zrak)

D(CO) ~ Mr(CO) ~ 0,97, Rjdcnje:

p~ lO1,3kPa
Mr(zrak)
p(H 20) ~ 3,17 kPa
T - 273 + 25 ~ 298 K
Uocavamo cta su vodik i ug1jen(II)-oksid "laksi" od zraka, a ug1jen(lV)-
V ~ 46 cm3 - 0,046 I
oksid teii. Odnos molarnih masa jednak je odnosu relativnih molekulskih masa
p(H,) - ?
le stoga nismo pisali jedinice pri izraeunavanju.
n(H2 ) "" ?

Ukupan pritisak vlainog gasa je:

Primjcr 3: Gustina gasa C~ na temperaturi 15"C i pritisku 101,325 kPa
iznosi 1,86 gil. Kolikaje molama masa gasa?
p ~ p(H,) + p(H,O),
p(R,) ~ p - p(H,O) ~ 101,3 - 3,17 = 98,13 kPa.
Rjesenje:
T ~ 273 + 15 ~ 298 K
P ~ 101,325 kPa 98,13kPa·O,046I =OOOI8mol
p ~ 1.86 gn 8,314J/mol K 298K '
Md

Primjer 6: Atrnosferski zrak sadrli 21 % kisika. Koliki je parcijalni pritisak

kisika? Ukupan pritisakje puk "" 101,3 kPa.

RT Rjdcnje:
p
P ~ 0,21 Pill< = 0,21,101,3 kPa ~ 21,27 kPa.
Zamjenom dobijemo:
"I
Primjer 7: U sudu 7..apremine 10 I nalazi se smjesa gas-ova sastavljena od
M _, 1,86 g/l,8,314 J Imc1 K ·298 K ~ 44 g/mo!.
3.2 g kisika; 4,2 g azota i 0,88 g ugljik(IV)-oksida na temperaturi 25°C Izracunali
101,325 kPa parcijalne pritiske svakog gasa i ukupan pritisak gasne smjese.
3
Primjer 4: Odredite relativnu molekulsku masu gasa aka 0,686 dm gasa Rjdcnje:
pri 27'C i pritisku 8,104 Pa ima masu 0,748 g m(02) ~ 3,2 g
meN,) 4,2 g
~
!U(CO,) = 0,88 g
Rjescnje:
T~ 273 + 25 ~ 298 K
V = 0,686 dm' ~ 0,6861
V~ JO 1
T = 273 + 27 ~ 300 K
prO,) ~ ?
P ~ 8·10' - 80 kPa
p(N,) ~ ?
111 '" 0 748 g
M~'1
p(C02 ) -?

Za izracunavanje pritiska potrebno je iz.racunati kolicine gasa:

V ~ .lIl.RT
PM'
M ~ mRT ~ 0,748g· 8,314 J Imc1· 300K _ 34 g/mol; Mr~ 3'4'
pV 80 kPa ,0,6861

22 23
 _ m(O,) _ 3,2g 3.3. Jedan gas ima zapreminu 3 m} kad pritiska 150 kPa, a drugi 3,4 1 kad pritiska 3
n (0 2 ) ----- O,l mol,
M(O,) 32 gl mol tvfPa. Oba gasa imaju istu koliCinu od 3 mala. Kolike Sll im tennodinamicke
temperature?
m(N )
n(N,) ~ - - 2- ~ 0,l5 mol,
M(N,) R:T= 18000K; T=409K.
n(CO,) m(CO')~002
, mo.I
M(CO,) 3.4. Koliki broj mol ova pri temperaturi od 20u e ima gas koji kod pritiska 20 mbara
ima zapreminu 40 m 3 ?
Parcijalni pritisci Sll:
R: n 0::; 32,9 mol.
RT 3.5. lednim udisajem u pluea udu 2 1 hladnog zraka ad 15°C. KoUka je zapremina tog
p(O,) ~ n(O,)- ~ 24,82 kPa,
V zraka pri temperaturi Ijudskog tijela od 37°C i istom pritisku?
peN,) ~ 37,22 kPa,
p(CO,) ~ 4,96 kPa, R: V=2,151.

3.6. Elektiolizom vodenog rastvora NaCI dobijeno je 2 I Cistog hlomog pmskavea

(smjesa vodika i hlora) pri temperaturi od 25°C i pritisku 1,5 bara, Koliko ima
Primjer 8: Koliki je broj molekula u jednoj litri azota pri 20 D
e i pritisku od molova i molekula u tom praskavcu?
1 bara?

Rjdenje: R: n = 0,121 mol; N = 7,28·10" molekula.

v= II
p= I bar = J0 5 Pa= lOOkPa 3.7. Najsavrsenijom vakuum-telmikom moze se gas isprazniti iz prostora tako da
3
T = 273 + 20 = 293 K astane ako 1000 molekula u cm . Kojem to pritisku odgovara pri 20°C?
N-?

Posta je n "" ~, iz jednaCine gasnog staIua nalazimo cia je: 3.8. Iznad vade je skupljeno 200 mi kisika pri 18°C i 100 kPa. Preracunajte
N A" zapreminu skupljenog kisika na standardne uslove.
a) uzevsi U obzir pritisak vodene pare koji na toj temperaturi iznosi 2,063 kPa,
b) zanernarivsi pritisak vodene pare.
N
PV ~ -RT, odnosno
NA R: a) V~177,lcm3; b)V=185,2em3

N~ pVN A ~ IO'kPa ,I I ,6,022 ,10 mol-I =2,47,1022molekula

23
3.9. lzracunajte pareijalne pritiske i ukupan pritisak smjese od ] g vodika i 13 g azota
RT 8,]14J/moIK·29]K u posudi zapremine 60 I pri temperatun od 29] K.

R: p(H,) = 60,9 kPa; p(N2) = 20,3 kPa; p ~ 81,2 kPa,

ZADACl 3.10. Zapremina vlafuog vodika koji je sakupljen iznad vade pri pritisku od 98 kPa i
temperaturi od 24°C iznosi 45,3 em3 . Odrediti zapreminu suhog vodika pri istom
3.1. Koliku zapreminu zauzin1a 1 g vodika~_ amonijaka Nf.h, butana C;H10, pritisku i temperaturL Pritisak vodene pare na toj temperaturi iznosi 2,983 kPa.
ugljikCIV)- oksida i sumpor(IV)-oksida nat,emperaturi 20"C i pritisku liS kPa,
R: V = 43,9 ern3
R: 10,6 I; 1,25 I; 0,]61; 0,481; 0,26 L
3.11. Izracunati masu:
3.2. Koliku masu ima 1 m3 meta.Tla CtL na temperaturi 25°C i pritisku 3 tv1Pa? a) 2 dm3 metana na M5°C i pritisku od 1,2 h1Pa,
b) 1,2 dm' H, na 200"C i pritisku 200 kPa;-
R: m = 19,4 kg, "e) 3 50 em' N, 'na _150°C i pritisku Oct 50 MFa.

R: a) 17,2]4 g; b) 122,06 g; e) 479,16.

24 25
 3
3.12. Celicna boca zapremine 50 dm sadrij azot na t:= 22°C i pritisku od 100 MPa.
NakaH izvjesnog vremena ustanavljeno je da u boci vladaju aVl uslovi: temperatura 4. STRUKTURA A TOMA. HEMIJSKA VEZA
4
27°C i pritisak 6,5.10 kPa. Izracunati masu azota koja je ispustena iz boce.

R: 20,597 kg.
STRUKTURA ATOMA
3.13. Relativna gllstina nekog gasa u odnosu na vodik iznosi 32. Izmcunati broj
molekula u 10 g tog gasa.
Atom je najsitnija cestica elementa koja maze hemijski reagovati Izgraden
21
je ad atomskog jezgra i elektronskog omotaca. Jezgro atoma sastoji se ad protona i
R: 9,41.10 molekula. ncutrona.
Proton je cestica sajedinicnim pozitivnim nabojem (naelektrisanjem):
3.14. Koji je od sljedeCih gasava: mctan, CO2 i S021aksi od zraka? Kako tete izvr5iti
proracun?

R: Metan. Izracunavarno relativnu gustinu u odnosu fla zrak, Cija je prosjecna

Kazemo daje nabojni broj protona 1+. Masa mirovanja protonaje:
relativna molekulska masa 28,9.
27
3 fip ~ 1,007276 ·U ~ 1,67HO· kg.
3.15. U sudu zapremine 10 dm nalazi se 72 % kisika i 28 % hetija. Koliki su
parcijalni pritisci ako je sastav smjese dat u zapreminskim procentima. Smjesa sadrii
ukupno 2 mala gasova. T"" 283 K. Neutron je neutralna cestica i nna masu priblifuo jednaku masi protona:

Ill, ~ 1,675.10.27 kg.

R: p(O,) ~ 338,8 kh, p(He) ~ 131,7 kPa.

3.16. Odredi koj! su od navedenih gasova laksi od zraka i koliko puta: F 2, NH), CRt,
NO,i CO.
R: NH3, CH" CO.
3.17. SvijetJeCi gas ima sljedeCi zapreminski sastav: 48 % vodika, 35 % metana, 8 %
CO, 4 % etana, 2 % CO 2 i 3 % azota. Naei relativnu gustinu prema zraku
Elektronski omotac izgraduju elektroni. Elektroni su ccstice (;iji je naboj
q "" ~1,6·1O-!9C odnosno nabojni hroj 1~. Masa elektrona je zanemar1jh:a u odnosu
na masu atoma.
Atomje definisan atomskim i masenim brojem, _
~X
gdje je: X - simbol hemijskog elementa; Z - atomski broj i predstavlja broj protona u
jezgru atoma; A - maseru broj i predstavlja zbir protona i ~eutrona u jezgru atoma:

R: 0,40 1. A ~ Z+ N(n).

3.18. Lahko isparljiva organska tecnost u gasovitom stanju, pri temperaturi 100°C i
pritisku 100 kPa, zauzima zapreminu od 55 mI. Ako je masa uzorka 0,24 g naei
molarnu maSli.
R: M ~ 135 glmoL
3.19. Na tcmperaturi 39,SoC i pritisku 97,5 kPa 0,64 I nekog gasa ima masu 1,73 g.
Kolikaje molarna masa tog gasa? Kolikaje relativna molekulska masa?
Primjer 1: Izracunaj broj protona, neutrona i elektrona u atornu z1ata
l~~Au.
Rjdenje: Atomski hroj Z pise se ispred simbola elementa lijevo dolje j
oznacava broj protona u jezgru atoma i broj elektrona u atomu. U nasem primjeru je
braj protona i broj elektrona:
z ~ N(p) ~ N(e) ~ 79.

R: M = 71 g/mol; Mr~ 71 Maseni broj ~ piSe se ispred simbola elementa lijevo gore i jednak je zbiru
protona i neutrona u jezgru atoma.
U nasem primjeru je broj neutona
3.20. Izracllnati molame mase hloroforma i acetona ako se zna da 500 m1 njihove
pare na temperaturi 90°C i pritisku 14,7 kPa imaju mase: hloroform OJ91 g, aceton N(n) ~ A - Z ~ 197· 79 ~ Jl8.
0,14 g.

R: M(hloroform) ~ 119,5 glmol; M(aceton) ~ 58 glmal

Uparedi sa tablicnim podacima za rnalarne mase. Napisi formule hloroforma i
acetona i njihove nazive po IUPAC-u ..
26 27
 Hemijski element je skup, svih atoma koji imaju isti broj protona u h
mvl' :::;n~

jezgru, D. isti atornski broj Z. Atomi jednog hemijskog elernenta mogu imati 2n'
razliCit broj neutrona u jezgru pa prema tome i razliCit maseni broJ Kaz.erno cia jedan gdJe je
element una Vise izotopa. Na primjer vodik ima tri izotopa: III - masa elektrona, v - brzina elektrona, r - poluprecnik orbite, n - cio pozitivan
;H(prolij), ~H(deuterij), ~H(tritij)_ Svaki od njih ima po jedan proton 11 jezgri, ali
broj koji sc naziva glavni kvantni broj i h - Planck-ova konstanta.
Svaku orbitu karakterise odredeni nivo energije koji raste sa veliCinom
razliCit braj neutrona. Izotopi su atomi elementa sa istim brojem protonal a
poluprccnika odnasno kvantnog broja n. Atom emituje iii apsorbuje energiju samo
razliCitim brojem neutrona.
pri prclasku elektrona iz jednc stacia name arbite u drugu.
E1ektroni u atamu se mogu nala?iti samo U odredenim kvantnim stanjinn
Primjer 2: Koliko ima 11 1 g 2~~ U: a) atoma, b) protona, c) neutrona, d) Stanje najruze energije atoma naziva sc osnovno stanjc. Za atom vodika to je stauje
elektrona? sa n '" 1. Ostala stanja za atom vodika (n "" 2,3,4 ... ) su pobudena. stanja, U
Rjdcnjc: a) Broj atoma se izractmava na osnovu paznate kolicine unill8 osnovnom stanju elcktron je najbliic jezgri moma. Elektroni koji imaju isti K"\!anmi
(poglavlje 2): broj n pripadaju istoj Ijusci.
Prema talasno-mehaniclwlll modelu atoma elektrollu se pripisuju talasna
Syojstva ( de Broglie) i teoretski se maze predvidjeti sarno vjerovatnoea da data
mikrocestica (elektron) bude registrovana u datom stanju. U mikrosvijetu nemqguce
gdje je koliCina: .ie istovrcmcno odrediti polozaj i impuls cestice (Heisenberg-ov princip
neodredenosti).
m
n~-~--''-_
19 lednaCina koja opisuje kretanje cestice, talasno-korpuskulame prirode, je
0,0042 mol,
M 238g/mol Schrodinger-ova talasna jednacina. Bohr~ov model atoma predvida tacnc
a broj atoma: vrijedllosti za poluprecnike dozvoijenih orbita i energije eiektrona u atomu, a talasno-
melllmicki model odreduje samo vjcrovatnoeu da se elektron nade U odrcdenom
N(a) ~ 0,0042 mol ,6,022.10 23 mor' ~ 2,53·102I . dljclu prostora. Bohr je uveo pojarn arbite, a talasno-mehanlcki model pojam
orbita!e koje nisu putanje, vee odredeni dijelavi prostora oko jezgra u kojima se
a) Svaki atom mana ima Z = 92 protona. Ukupan broj protona u 1 g urdlla je: mogu naCi elcktroni (sa \jerovatnocom 90~95 %).
Pojam orbitaie se moz,e shvatiti kao elektron rasplinut u elektronski oblak a
N(p) "'" 92.2,53.10 21 = 2,33.10 13 . orbitala predstavlja najvecu gustinu elcktronskog oblaka u razrllm dijelovima
prostora oka atomskog jezgra. Sa aspekta talasne mehanike Bohr-av model znad cia
b) Svaki atom urana ima NI "'" A - Z = 146 neUlrona. Ukupan broj neutrona u 1 g se prcdvida najvjerovatnije rastojanje elektrona u jednoj od moguCih orbitala.
uranaje: Karakteristike orbita1a i staHje elektrona u atomu odredeni su kyantnim
brojevima, Postoje cetiri kvantna broja:
NCn) ~ 146,2,53,lO" ~ 3,69,10"- Glavni kvantni broj (n) odreduje prostomu velicinu orbitale i glavlli nivo
encrgije. Atomi do sada poznatih elemcnata U osnovnorn stanju imaju elektrone Ciji
c) Broj elektrona u 1 g uranajedllakje ukupnom broju protona j iznosi su nivo! energije odredeni vrijednoscu glavnog kvanmog broja n -= 1,2,3,4,5,6,7 sto
odgovara slojevima K,L,M,N,O'p,Q.
NCe), ~ 92. Orbitalni (azjmutni) kvantni broj (l) odrcduje prostomi oblik orbitc i broj
podljuski u ~jusci, a moze imati vrijednosti 1 := O,1,2,,, .. .(n-l). Za iSlo n energija
Ukupan broj elektrona u 1 g urana jednak je ukupnom broju protona podljuski raste sa 1. Na primjer, u drugoj Ijusci (n:= 2) mogu postojati dvije podljuske
NCe) ~ 2,33,1023 , (1 ~ 0 i 1 ~ I), a u cetvnoj IJusci cetiri podljuske (I ~ 0, I ~ I, 1 ~ 2, I ~ 3).
Obiljeiavaju se oznakama: 1 ~ 0(5), 1 ~ ICp), I ~ 2 (d); I ~ 3 (1).
_Magnetni kvantni broj (m) odreduje orijentaciju orbite U odnosu na
odredeni pravac i broj orbitala u pojedjnim podljuskama. Za data 1 m moze imati
ELEKTRONSKA KONFIGlJRACIJA vrijednosti ad ~l do +1, odnosno ukupno 21-+ 1 vrijednosti. Na primjer, za 1 "".0 (s)
postoji sarno jedna orbitala: za 1 = 1 (p) postoje tri orbitale (-1, 0, + l), kaje Sil
orijentisane (p:;., Py, pJ, nonnalno jedna na drugu.
Prema Bohr-ovom modelu atoma vodika elektroni se krecu' oko jezgra Kvantni hroj spina (m.J uslovljen je obrtanjem elektrona oke svoje ose i
atoma u strogo odredenim orbitama u kojima ne zrace energiju. Elektronske orbite su ima dvije vrijednosti: + 12 i ~ liS (testiee sa polucijelim spinom zovu se fennioni),
b.,\'antiziranc, tj. moguce su sarno one orbite za koje je moment irnpulsa m·y·rjeclnak Prema PauH-evom principu islJjuccnja, ni dva clektrona u atomu ne.
cjelobrojnom umnosku Planck..ove konstante, mogu imati sva cetiri kvantna broja [sta. Zato u jednoj orbitali, sa k','antnim
brojem 11, 1 i ill mogu biti najvise dv8. e!cktrona Ciji su spinovi (smjerovi obrtanja)

28 29
suprotni. Na osnovu principa izracunavamo da je maksimalan broj orbitala u
podljusci 21 + 1, au Ijusci n2. Maksimalan hroj elektrona u jednoj Ijusci jc 2n2•
Elektronska konfiguracija pojedinih elemcnata prcdstavljena .ic opstim
izrazom nl\ gdjeje: n ~ glavni kvantni broj, 1- azimutni (orbitalni) kvantni braj, x ~
broj elektrona u podljusci.
Primjer 1: Kolikije maksimalan broj elektrona-u N~ljusci?
RjcScnje: Za N-Ijusku glavni kvantni broj je n=4, Maksimalan broj
elektronaje 2n2 = 32.
Primjer 2: ProCitajte oznake: a) 3 S2, b) 2 p6
Rjesenje: a) Prema opstoj oznaci nY', znaGi da se u M-Ijllsci (n = 3) i s~
podljusci (I ~ 0) nalaze dva elektrona.
aJ U L-Ijusci (n ~ 2) i p-podljusci nalazi se sest elektrona.
Primjcr 3: Kolike su vrijednosti orbitalnog i magnetnog kvantnog broja rn
ako je glavni kvantni broj n = 3.
Rjesenje: Za n ~ 3, I ~ 0, 1,2, m ~ 0, ±I, ±2.
Primjer 4: Kolika maksimalno u L-Ijusci ima' a) podljuski, b) orbitala, c)
elektrona?
RjeScnje:
a) Broj podljuski jednak ,ie glavnom kvantnom broju. Posta je n = 2, postoje
dvije podljuske: s-podljuska i p-podljuska (I ~ I).
a) prema Pauli-evom principu izracunavamo da je broj orbitala ( sa kvantnim
brojem n, I, m) jednak n2 U L-ljusci (n ~ 2) ukupan brej orbitale je n2 ~ 4 ito:
- s-podljuska (I ~ 0) irna 21 + I ~ 1 orbitalu (2s)
- p-podiJuska (1 ~ I) ima 21 + 1 ~ 3 orbitale (2p,,2p,,2pj.
b) U jednoj orbit.li mogu biti maksimalno dva elektrona (koji se razlikuju po
spinu), pa je u L-Ijusci maksirnalan broj elektrona 2n2 := 8.
OBJASN.lENJE PERIODNOG SISTEMA
Elementi su u periodnom sistemu poredani po rastucern atornskom broju. Pri
objasnjeruu periodnog sistema koristimo se: Pauli-evim principom i principom
minimmna energije. U tom smislu se definise i flundovo praviio: dva elektrona nc
mogu zauzimati istu orbitahi dok sve orbitale te podljuskc (podnivoa) ne sadrie
po jedan elektron. Dodatni elektron uvijek ide u onu orbitalu koja ima manju
vrijcdnost n + 1, a aka druge orbj~a1c imaju i to J~dnako, onda ce e1ektron ici u
orbitahi koja ima manji kvanti broj ll.
30
Primjer 1: NapiSite elektronsku kOnfiguraciju prvih pet elemenata
periodnog sistema elcmenata i mognee kvantne vrijednosti kojc imaju njihovi
elektroni.
RjeSenje:
lH: Is1. Atom vodika se sastoji ad protona tije je naelektrisanje e+, oko kajeg kmZl
elektron c·.Taj sc elektran U osnovnom stanju nalazi u K-Ijusci i okaraktcrisan je
kvantnim brojevima : n = 1, I = 0, m = 0, m. = l/z_
2He: Is2 Drugi elektron u K-Ijusci ima suprotan spin. Sa helijumom je K-ljuska
popunjena, Kvantni brojevi su: n:= 1,1 = 0, m = O. m,,= + Y2,- Y2.
3Li: ls22s1. Sljedeci elektron ee iei u L~ljusku i to najniii energetski Divo 1 = O(s).
Njegovi kvantni brojevi su: n = 2, I = 0, m = 0, Ills = \12.
,Be: 15 2 2s' los jedan clektron ide u L-Ijusku i I-podljusku, pa se od predhoctnog
razlikuje sarno po spinu (m, ~ -1/2).
sB: Is2 25 2 2p~ .. Novi elektron ide u p~podljusku: 1= 1, m = 1, ms "" Y2.
Primjer 2: Napisite elektronsku konfiguraciju ostahh e1emcnata druge
peri ode,
Rjdcnje:
6C: Is2 2S2 2p~ 2p~. Sesti elektron ide u py orbitalu a ne u Px u kojoj vee ima jedan
elektron (u skladu sa Hundovim pravilom).
7N: Is2 2S2 2p~ 2p~ 2p~' Sedmi elektron ide u p2~orbita1u.
gO: Is2 28 2 2p~ 2p~ 2p~, Tek osmi elcktron popunjava PK-orbitalu.
9F: Is2 25 22p: 2p~ 2p~. U jednu orbitalu mogu stati maksimalno dva clektrona
koji sc razlikuju po spinu. 05ta1a je nepopunjena jos pz-orbitala.
H!Ne: ls22s22p:2p~2p~'.Sa neonom je popunjena L-ljuska u koju moze stati
maksimalno osam elektrona. SljecteCi, 11 ~ti elektron ide u M~ljusku (n = 3).
Kada nije potrebno naglasavati koja je od triju elcktronskih 2p-orbitala
zauzeta, tada se clektronska konfiguracija 'npr. neana, maze pisati:
Is' 25' 2p6
Primjer 3: -Prik?~ite sematski, P0l1'10Cu strelica, elektronsku konfiguraciju
prvih pet elemenata perioctnog sistema. Koristite primjer 1.
31
 RjeScnje: Elektronske konfiguracije aloma mogu se prikazati sematski~ ,~K l.i 25: 2l3.~). 3l4/.
strelicama. Strelice suprotnog smjera pokazuju da elektroni imaju suprotnc spinove. SLjedeb elektron ide [aka de u 4s-orbitalu i razlikuje se ad predhodnog po spinu, Ie
Na taj naCin je posebno pogodno objasnjavati veze izmedu atoma u molekulu. taka orb/[ala 4s poscqje popunjena.
Obicno se stre1icama pokazuje sarno posljednji elektronski sIoj koji je odgovoran za
llspostavljanje hemijske veze. 20Ca: 1121 2l3.1 3p 6 41.
Sljedecem elektronu se opel pfuiaju dvije mogI/enosti: ili da ide 11 4p-orhitalu iii 3d~
lH lIJ
Is
orb/tafu. Za orbilalu 4p je n + 1 = 5, a za orbitalu 3dje n + I = 5. Elektron ce iCi 11
3d-orbitalu jer Dna ilna manji kvantni braj n. Konfiguracija sfjedeceg elementa
2 He: [E] .<:kandlja je:
Is
i~SC: 1/ 2i 2/3i 3p64,/ 3d .
l

3Li : IBl
Is
lIJ
2s
Tako ee poceti da se popunjava 3d-orbiwla iz ireee ljuske Al, fwd vee postoje u
vanjskoj fjusci .!.V dva elelarona u orbital! 4s. Ovo je pocewk senje prelazmh
4Be:
00Is 2s
dopunite !
efemenata i ani su hemijski slicni.

B:
5 0Is LLLD
2s 2p
dopunitc t HEMIJSKE VE'ZE

Pri sjedinjavanju aLoma energija sc oslobada, a to znaci da se formira

Primjer 4: Elektronska konfiguracija ugljika i azota prikazana .Ie sematski- stabilniji sistem (sa nizim sadd.ajcm energijc) nego su atomi u individualnom
strelicama. Dopunite semu za kisik, fluor i neon. Koristite primjer 2. stanju i to je glavni razIog sjedinjavanja atoma. Jedini elementi koji se na obienaj
temperatu.-r:i javljaju U obliku individualnih aloma jesu inertn.l gasovi i ziva u pamom
Rjdcnje: stanju,
Hemijsku vem abieno cine elektroni s i p-orbitala spoljneg sIoja koji se
,C: [E] IHlt It I ] nazivaju yalentni iIi perifcmi elektroni. Mogu se oznacavati tackama pored simbola
Is 2s 2p e1emenata, npr:
,N. [E] [Hit It It I Li· -c·
Is 2s 2p
Prim.ier 1: Sta je oktctno prayilo? Napisite elektronsku konGguraciju
sO: 01 I I posljednje Ijllske inertnih gasova u prve tri peri ode_

9F : 01 I I I I Rjesen,ic: Lewis i Kosel (1916) Sll pretpostavili da pri hemijskim

reakcijama elementi teze da dostignu eJektronsk"U konfiguraciju najblizeg inertnog
lONe: OUrLJ gasa II periodnom sistemu elemcnata (oktetno pravilo). Inertui gasovi imaju veoma
stabilne elektronske slojeve. u vanjskoj ili valentnoj ljusci imaju po osam elektrona,
tzv. oktetnu konfiguraciju, osim helija koji una elektronski dublet ad dva
clektrona.
*Primjer 5: Napisati e1ektronsku konfiguraciju argona, kafija, ka/cija i
skandija. He[±] . Ne IHIHIHIH\ . AI Itt It+lt-'IHI
Is 2s 2p ]s 3p
RjeScnje: U periodnom sistemu elemenata vidimo da se sa argonom'
popunjava treea perioda, Eleklfonska struktura je: He .ls2 Ne: 2s2.2p6 Ar 3s 2,3p6

lsAr:ll 21 2l3l 3p6. Ukupno 18 efektrona. Za tfe!:U pefiodu (n = 3) moguce su
podljuske: s(1 = 0), p(l = f), d(l = 2). SljedeCi 19~tj elektron moie ici na 3d-orbitalu
Iii 4s-orbitalu. Kvantmi brojevi za 4s-orbitalu su n "'" 3 if"'" 2, te je n -+ f = 5.
Kvantni brojevi za 4s~orbjta!1I su n "" 4 i f = 0, te je n + ! = 4. Elektron ce fCi 11 4s~
urbilaiujer ima niiu energij~_u; a konflguraclja dobivenog elementa kalija'c;e bitl.·
Stabilna konfiguracija okteta je posljedica, a ne uzroi{ hemijske veze.
Osnovni tipovi hemijske veze su jonska i kovalentna veza.
Jonsl{a vcza se ostvaruje prelazom clektrona sa atoma nile energije
jonizacije na atom gdje ce bili jace vezan. Prelazom elekt~ona; neutralni atotni
postaju joni suprotilih naelektrisanja sa elektronskom koufiguracijom najblizeg
inertnog gasa. Supromo naelektrisani joni privlace se elektrostatickim silama.

32 33
 " Primjer 2; Metali imaju malu energi'u" . " ' , '"
Jone koje naziv31no kationi. Navedite primjere/ Joruzacl]e 1 1a11ko grade pOZltrvnc

Rjesenje:

Li+ + C", Lt ima konfiguraciju He.

Is2(He)

12Mg -+ Mg2+ +,2e" ) Mg2-<- iITI.t'1 elektronsku konfiguraciju Nc.

ls22s22 p 63s 2, Is22s-2p6(Ne)

1.IAl --+ A13+ + 3e-, Primjer 5: Kaka nastaje moJekula Hel i thO?
Is'2s22p63s23p' 15 2 2s2 2p 6(Ne)
Rjdcnje:

H-+-~':---7C8§13~ H-~I:--+HCI
. P,rimjer ,3: Nemetali irnaju veliki afinitet prema elektronu pa lahko . d
negatrvne Jane kOJe zoverno anioni. Naveditc primjereJ gra c
H 1 [fIJ
Rjdenje: 1 Ii
:S:I: 31Nl1NllNlilll
-+ ? F, Jon fluora Hna elektronsku konfiguraclJu neOna
Is- 2S2 2p6 (Ne) H-+-O: --;.(t(:i0-:0-H -->H 2 0
H
-' f<H~
~~!
~ ma\ekUla vade
80 + 2e" -+ 0 2",
ls22s22p4 ls2 2s 2 2p 6(Ne)

7N + 3e" -+ N3 .,
ls22s2 2p 3 Is' 25 2 2p' (No)

Db t Kov~Jentn.a veza s~ ost~'aruje pomocu zajednickih eleh.'tronskib parova

.a a~~ma ucestvl1Ju sa po Jedmm elektronom iz periferne orbitale U obrazov " TALASNO-MEHANICKA PRlRODA KOVALENTNE VEZE
z3Jedmckog elektronskog para. Na pIimier: H: H Cl"Cl D .1,,' ~ ( . 3.ll)U
se 'k" ~, . " VQstnUl.a I trcslmka vcza
pn a:~Ju pomocu dva odnosno tri elektronska para, Kovalentnom 'P , ;

upotPUllJUJU svoje elcktronske konfiguracije do dubleta odnosno okteta. hzom at0111.
P:i~je~ 4: Kak? nastaje ~olekul kisika <I kako azota (nitrogena)?
RJcsenjc: U kuclcama zaJcdnicki elektronski par oznacen je crticama
-je najveca oko i izmedujezgara).
Prema talasna·mehanickorn tumacenju hemijska sila sc javlja kao posljedica
medusobnog djelovanja talasne materije. Kovalentna veza izmedu dva atoma nastaje
tako cia se prekrivaju talasne funkcije dva elektrona sa suprotnim spinovima.
Kada se dva atama medusobno dovoljno pribliie, njihove orbitale ce se
preklapati. Na izvjesnom ravnotdnom rastojanju potpuno je nemogucc pojcdini
eleletron pripisati odredenom jezgru jer se oba jezgra nalaze u zajednickom
elektronskom oblaleu oba elektrona, tj. elektroni se ne mogu vise ni po cemu
razlikovati. Kaiemo da su atomska stanja ovih elektrona presla u molekulskc stanje
te taka nastaje molekulska orbitala koja jc na niZem energetskom stanju od
atomsldh orbitala (krecllci se kroz oba atoma elektronu se poveca de Brolj-eva
.talasna duiina odnosno smanji energija). Vjcrovatnoca nalaienja valentnih elektrona
.-

34
35
 Prirrtjer 1: Sta je (J~veza?
~+It It I I
2s 2px 2py 2pz
Rjdcnje: Prcklap3Jljem atomskih orbitala nastaju tzv. a i n~vezc.
Prekl<Jpnjem atomskih s-orbitala. 5 i p .. orbitala, te koaksijalnim preklapanjem p- Ugljikov atom postaje cetverovalcutall na taj ~Ci~ ~to dovodenjem energij~
orbitala ilastaju a-vczc. Orbita!e se preklaJlaju duz linije koja spaja jezgra atoma orelazj n ekscitovano stanjc, pri cernu se raskida 2s dub.let 1 Jedan 2s elektr~n p~elazl
(51.1)_ Na slici 1a je prikazano prcklaparvc s-orbitale vodika sa p-orbitalom hlora( 0-- ~l 2pz-orbitalu (slika desno). U zasicenimjedinjenjima tI~ C~ (npr. C~) cetm ~M~
veza). veze su ekvivalentne i orijentisane ka tjemenirna pravllnog tctraedra zaklapaJUCl
ll1cdusobno ugao od 109°28'. Ovako modifikova~e perifern: orbitale. nazivaju s~
hibridne orbitaJe. Ovakav tip (jedna s i tri p-orbItale) oznacava se slmbolom sp
Slib 1a a-VC:l.a Slika Ib a-veza (slika 3)
CD CD
Na slici 1b je prikazano prekiapanje p-orbitala dvaju atoma hlora(0-veza)
u" m",\ 2p i t7t, J 2Sp'

Primjer 2: Navesti primjerc za: crs-s veze, a5-p vcze, up-p veze. tJltlfiIJ
RjcScnjc: l- 2S.P!~~
a5-$ veza. s-orbitnle su sfemo stmemcne i njihova pieklapanje je UYjck isto
ol~ _ _ --Ll1LCl-~-----
bel obzira na orijcnlaciju atoma (na primjcr kod molekule vodika H 2)
O"s-p \'eZU objasuicerno na primjeru Hel. Na osnovu clektronske Slika 3
konfigur.1cije posIjednje Ijuske lllora
Na slid 3 jc scmatski prikaz.ano mijeSanje atomskil:. orbitala, . Sp3_
hibridizacije. Energijom od 400 klIma! moze se ~.s elekt:0~ pob~dl~l li. 2p-orbl~.lu.
Mjesanje jedne 2s-orbitale i tri 2p-orbitale doblJU se cetm sp Illbndne orbltalc
jednake energije.
Inacc kovalentna veza je strogo usmjerena u prostoru. Ugao sto ga
nije tcsko zakljuCiti da hlor pomocu nesparenog clcktrona na pz"orbitali moze da
mcdusobno zaklapaju kova1entne veze zove se kovaJcntni ugao.
ostvari O's-p vczu sa vodikoill, tj. dolazi do pfcldapal~a dvijc pz orbitale.
Orbitale o·s-p i t..>p-p veze su prostorno usnucrcne i preklapaqje se vrsi dill
osc.
ZADACI
!lrimjer 3: Kako nastaje n-vcza?
4.1. Odredite broj protona, neutrona i elektrona u atomima sljedeCih hemijskih
Rje.scnje: THuolekulska orbitala se dobije bocnim preklapanjcIl1 p~orbita1a demenata:
(s1.2). n-vcza nasrajc tek kada se ostvarila prirnarna a-veza. Ova veza se javlja kod r )57FC,C )"Z d)1.33CS
a)~~Na,b 26 30 n, 55 .
nezasiccnih ugJjikovih jedinjenja u dvostrukoj i trostrlikoj vezi (zajedno sa 0'-
vezama). R: a) Z = N(p) = ii, N(n) = A ~Z = i2, N(e) = 1,1; b) N(~) = N(e) = 26, N(n) = 31;
c) N(p) = N(e) = 30; N(n) =35; d) N(p) = N(e) = )5, N(n) - 76,

4.2. Odredite broj protona i neutrona u atomima sljedecih izotopa:

a)'; C, b)'lC, c): H, d)iH, e)liCi, flg C1.
ShIm 2. n-veze R: a) N(p) = 6, N(n) = 6; b) N(p) = 6, N(n) = 7; c) N(p) = 1, N(n) = 0; d) NCp) =
i, N(n) = 1; e) N(P) = 17, N(n) = 18, f) N(P) = 17, N(n)·= 20.
Primjer 4: Staje spJ-hibridizllr.ija? Objasniti na primjcru molekula CH4 !
4.3. lzracunajte broj neutrona u sljedeCim hemijskirn elementima:
RjeSenje: Prates promjene oblika orbitaJa naziv3 se hibridlzacija l a.
,
a)lH~, b >20
»DCa,c )'08
47 A g, d)"Cu
29 .
llast.aJe orbit ale hibridne orbitale. Elekt.ronska kon1"l.guracija posljedIljeg
c1cktroIlSkog sloja ugljika pri~azalla je na slici)ijevo, odakle bi se mo.gl0 zakljuciti
da jc ugljik dvovalentan a ae cerverovakntan. R: a) 2, b) 20, c) 61, d) 35,

37
36
4.4. Atomski broj nekog elementa je: a) Z ~ II I sadrZi 10 elektrona, b) Z ~ 12 I 4.13. Sta je zajcdnicko kad clektronske konfiguracije: berilija, magnezija i
sadrii 10 elektrona. Napisi znak te cestice. kalcija?

R: Na, b) Mg2~. R: U PIVOj i posJjednjoj Ijusci sadrie po dva clektrona.

4.5. Koliko atoma, protona, neutrona i elektrona ima u 1 g: ~ H, ~ H, ~He. 4.14. Za koji elementje konfiguracija valentne ljuske:a) 3s 2 3p3, b) 452 4p6, c) 452
5
3d ?
R: N(a) ~ 6.0n 1023 , NCp) ~ 6,022.1023• NCn) ~ 0, NCe) ~ 6,022.10 23 •
R: a) fosfor P, b) k.ipton Kr, c) lUangan Mn.
N(a) ~ 3.011.1023 • NCp) ~ 3,011·10", NCn) ~ 3,011·1 023, N(e)~ 3,011.10 23 .
NCa) ~ 1.5.1026 , N(P) ~ 3·10", N(n) ~ 3.10 26, N(e) ~ no".
4.16. Povezi elemente za kOJe, prema strukturi, predpostavljas da ce imati sliena
svojstva: a) Is22s2, b) Is2 25 2p6 352 3p6. c) ] 52 252 2p6 35 1, d) 152 2SI ,
e) Is2 252 2p6 352, f) ls22s22 p 6.

R: Poglcdaj primjer 2!
R: a) i e); b)If), c)id).
4.7. Koliko maksimalno ima elektrona u L~ljusci, a koliko u N~ljusci?
4.17.Koju od sljedecih elektronskih struktura ima niobij 41 Nb?
R: 8; 32.
I I I
a) Kr 15s2 5p2, b) Kr 55' 4d3 , c)! Kr 5s' 5d' I
Ispred niobija je inertni gas kripton.
4.8. Koliko podljuski a koliko orbltala Ima u M-Ijuscl?
R: b)

R: 3 podljuske I 9 orbltala.
4.18. Koja ce se orbitala prijc popunlti: a) 4d III 5s, b) 5p IIi 4d?
4.9. S obzirom na mjesto u periodnom sistemu, koliko c1ektrona u atomu ima a
R: a) 5s, b) 4d.
koliko u posljcdnjoj Ijuscl : aIuminij AI, magnezij Mg, natrij Na, antimon Sb?
4.19. Navesti nazive elemenata ciji atomi imaju sljedece konfiguracije:
R: 13,3; 12,2; 11,1; 51,S.
a) lSI, b) ls2 2S2 2pl, c) 152 252 2 p3, d) 152 252 2p6 3s t e) 152 252 2p6 3s2 3 p 6.
Ukupan broj elektrona u atomu (u nejonizovanom stanju) jednak je atomskom
4.10. Koji elementi imaju sljedece elektronske konfiguracije:
(rednom) broju.
a) (Ne) 3s', b) (Ne) 3s' 3p', c) (Ar) 4 S2 3dlO 4 p2?
R: a) H, b) B, c) N, d) Na, e) SI, f) AI.
R: a) magnezij Mg, b) sumpor S, c) gelTIlanij Ge.
4.20. Na osnovu napisane elektronske konfiguracije atoma popuni "kucice":
4.10. NapiSite elektronske konfiguracije za navedene jane pomocu konflguracije
plemenitog gasa: a) Cs~, b) T, c) Li", d) S2., e) Ag', f) 0".

R: a) (Xc), b) (Xe), c) (He), d) (Ar), e) (Kr), f) (Nc).

yF: Is2 2S2 2p5 ;
0Is 2s
I
2p

17Cl: 152 2s2 2p6 352 3p5 ; 0Is I2s

4.11. Napisite elektronsku konfiguraciju atoma barija Ba i odredite: a) broj
valentnih elektrona, b) valenciju, c) da lije metal iii nemeta1? 2p
I ] I3s 3p
2 2 2 10 2
R: Z(Ba) =: 56; n = 6, 15 2s2 2p6 35 3p6 4~ 4p6 5s 4d 5p6 6s . 4.21. Na osnovu poznate seme strclicama napisi elektronsku konfiguraciju za
a) dva elektrona, b) dva, c) metaL
a) IBl IHIHlt It I
4.12. S obzirom na mjesto u periodnorn sistemu napisite elektronsku Is 25 2p
konfiguracUu posljednje Ijuske za: silicij 5i, arsen As i barij Ba.

R: 3s' 3p',"4s' 4p', 6s2 •

b)
IBl
Is
INIHIHIHI IHlt'lt It I
2s 2p 3s 3p

38 39
Koji su to atomi? 5. SASTAV SUPSTANCE (TVARI)
I
4.22. Lewis-ovom simbolikom prikaii stvaranje jonske veze u spojevima: a) BeQ, b)
CaS
I U ovorn poglavlju obradit cerno kvantitativno iskazivanje sastava nekog
uzorka heroijskogjedinjenja i izvodenje hernijskih formula. Dva ili vise atoma, iste ill
razliCite "rste, grade molekule. Razlikujemo molekule hemijskih elemenata koji su
R: sastavljeni od istih atoma (npr. molekul vodika H2 , molekulldsika O 2 , ... ) i molekule
b) Ca:'?: 's:---> [Cal" + [:~:l<- jedinjenja koji su sastavljeru ad razliCitih moma (npr. molekul ugljik(IV)-oksida
0) Be:'+". 0: ----7 [Bel'" + [:!j:f-
CO2, molekul vade H 20, ... ).
~,

~'

o pojedinaenim molekulama ima srnisla govoriti, npr. kod gasova gdje je

4.23. Lewis-ovom simbolikorn prikaiite formule spojeva: a) etana (C 2 tL;), b) etena
(C,tL), e) etina (C2H,)
I razmak izmedu molekula dovoljno velik. Kod teenosti a pogotovo kod cvrstih tijela
teze moierno govoriti 0 pojectinacnim molekulama. Na primjer u strukturi natrij-
hlorida nema izolovanih molekula. Natrij Na i hlor Cl povezani su jonskom vezom i
R: sastav se moze prikazati fonnulom NaCl. 'fa formula pokazuje da su atomi natrija i
1110ra vezani u odnosu 1 1. Na.tiednostavnije fonnule tih jedinjenja nazivaju se
0) H;C:::C:H
la) .rj it ~ ~ formulske jedinke. Prema tome formula je najjednostavniji prikaz sastava nckog
H;C:C;H ~ H'C'C-H H-C",C-H
•
~ .~ I I elemcnta iii jedinjenja (spoja) .
H H H H Jedinjenja se sastoje od molekula (formulskih jedinica) koji sadrle vise
atoma_ Na primjer svaki molekul H2S04 se sastoji od 2 atoma vodika, jednog atoma
4.24. Kako nastaje Sp2 -hibridizacija. a kako sp-hibridizacija? sumpora i 4 atoma ldsika. To znaCi da je odnos mase jedne vrste atoma u mo1ekulu
prema masi cijelog molekula stalan. Razlikujemo empirijske i prave fonnule.
R: Mjesanjemjedne s·orbitale i dvije p-orbitale nastaje sp2-hibridizacija. Mjesanjem Empirijska formula pokazuje odnos pojedinih elemenata u molekulu. Prava
jedne s-orbitale i .leduc p-orbitale nastaje sp-hibridizacija. (molekulska) formula pokazuje i tacan braj atoma koji grade jedan rnolekuL
Poznavanje hemijske formule supstance omogucava nam da izractmamo
procentni sastav (maseni udio) svakog pojedinog elementa u jedinjenju. Obratno,
poznavanje masenog udjela pojedinih elemenata u spoju Qedinjc1-Du) omogucava da
se izracuna empirijska formula jedinjenja.
Kvantitativni sastav uzorka najeesce se izraiava kao maseni udio (w):

w(A)~ m(A) ,
m

Maselli miio nekog sastojka Au uzorku je odnos mase tog sastojka m(A) i
mase uzorka m.

Primjer 1: Ako se mlijeko sastoji od 3,2 % masnoee, 3,3 % bjelaneevina,

5,6 % mlijecnog sceera i ostatak voda, naci: a) maseni uclio vode, b) masu vode u II
mlijeka. Gustina rnlijekaje 1,032 glem'-

Rjesenje:
w(mast) ~ 3,2 % ~ 0,032
w(bjel.) ~
3,3 % ~ 0,033
~ 5,6 % ~ 0,056
w(rnl;.sec.)
a) w(H 20) ~? b) m(H,O) ~?

a) Maseni udio se iskazuje decimaInim brojern Hi postotkom. Zbir masenih udjela

svih sastojaka u uzorkuje 1 ili 100 %. Prema tome maseni udio vode u mlijekuje:

40 41
 w(H 20) ~ 100 % - (3,2 % + 3,3 % + 5,6 %) ~ 87,9 % = 0,879. . Ina
w(A) ~ ](A)·-.
mm
b) Masu mlijeka cerno saznati iz poznatog izraza koji povezuje masu i gustinu: gdje je : j(A) - broj atoma elementa u molekulu.
I'I
m(ml!jeka) ~ p(mlijeka)-V(ml!jeka) I
Posta je masa atoma rn,. Ar·u, i masa molekula mm = Mr·u, onda se maze
I
:=
m(ml!jeka) = 1,034 g/cm3 .lOOOcm3 ~ 1034 g.
pisati:
Masu vade cerno izracunati iz izraza :

w(vod e) ~
m(vode)
m(mlijeka)
. Ii
w(A) ~ i(A). Ar(A) ,
Mr

I Ta jednaCina omogucava da se iz poznatog mascnog udjela clcmcnta A

m(vode) = w(vode)·m(mlijeka) I w(A), maze izracunati hroj atoma clementa j.

m(vode) = 0,879·1034 g~ 908,9 g.

'(A) ~ w(A), ~
Masa vode u 1 1 mlijeka je 908,9 g.
1 J Ar(A) ,

Primjer 2: Maseni udio zeljeza u uzorku je 25 %. Kolika je masa rude u

I gdje su:
kojoj je sadriano 1000 kg zeljeza? Ar-relativna atomska masa elementa,
Mr - relativna molekulska masa jedinjenja.
Rjdenje: Masa uzorka (rude) je ill, amasa zeljeza mCA).
m(A) = 1000 kg 1z tog izraza moze se izracunati empirijska formulajedinjenja.
)V(A) =25 % = 0,25
111 "" ? Primjer 1: Izrncunati rnaseni udio vodika i kisika u vodi.

Rjdcnje:
w(A) ~ m(A), m ~ m(A) = 1000 kg ~ 4000 ko j(H) = 2
rn w(A) 0,25 o·
i(O) = !
w(H) ~?, w(O) ~ ?

Primjer 3: Maseru udio uran-oksida UJOS u rodi je 0,35 %. Kolika je masa 1z formule vade vidimo da molekul vade irna dva atoma vodika i jedan atom
uran-oksida u jednoj toni rude? kisika. Maseni udio vodika:

Rjesenje:
w(A) ~ 0,35 % = 0,0035 w(H)
, Ar(H)
= J Mr(H,O) 2' 118~g186 = 0,1119 iii 11,19%
m = 1 (= lOOOE
m(A) -?
Maseni udio kisika u vodi je:
Masa uzorkaje 1 tona i masu uran-oksida nalazirno prcma formuli:
Ar(O) 16,00 ..
w(A) = m(A), w(O) ~ j(O)· -'-''-'-''-'- 1 · - - ~ O,88811h 88,81 %.
m
Mr(H 2 0) 18,016
m(A) = w(A)·m = 0,0035·1000 kg = 3,5 kg. I Maseni udio vodika u vodi je 11,19 %, a kisika 88,81 %.

Iz definicije masenog udjela slijedi da" je maseni udio elementa A u I

formulskoj jedinki (molekulu) jednak odnosu mase svih atoma tog clemema u Primjer 2: Fosfatna kise1ina se maze prikazati formulom R,P0 4 . Koliki je'
jedinki rna i mase same jedinke (molekula) mm' a) masen! udio pojedinih elemenata u jed!njenju?

I
b) masa pojedinih elemcnata ako je masa kiselinc 50 g?
42 43
 RjeS:enje: MrCCuSO, ·5H,0) = 249,7
a) rnaseni udio pojedinih komponenti iZraCUIlaCemO tako da nademo odnos jedne
komponente jedinjcnja prema zbiru masa svih komponenti:
Mr(H 2 0) c
w(H 2 0) = j(H,Ol'. - 0,30 = 36%.
. Ar Mr(CuSO, . H 2 0)
wC A) =J'-.
Mr
wCB) = jiB) ArCH) 3 ·1,008 =0,0303 =3,03 % Primjer 5: 1z 13,2 t boksita Alz0 3-3H 1 0, dobivcno je 2,7 t AI. Koliko
Mr(H,PO,) 98 procenata jalovine sadrii mda?
w(P) = j(P) Ar(P) 0,316 = 31,6 %
Mr{H 3P0 4 ) Rjdcnjc: Iz procentnog sadrZaja Al u Cistorn Ah03·3H20 mozerna
izracunati koliko bi trebal0 dobiti aluminija kada u rum ae bi bile jalovine.
w(O) = 0,653 = 65,3 %.
. Ar(A1) 0 46
b) mase pojedinih elemenata izracunavamo iz poznatih mascllih udjela prema weAl) =J(AI) M,(Al,O, . 3!-1,0) ,3 .
jednacini
Masa dobivenog aluminija iz 13,2 t boksita, kada ne bi bila jalovine,
w(A)::::: meA) ,gdjc je In masa uzorka (kiseline). iznosila bi:
m

m(H) = w(H)'m(H,PO,) = 0,0303·50 g = 1,51 g, weAl) = m(A1) ,

m(P) = 15,8 g, m(AI,O, .3H 2 0)
m(O) = 32,65 g. m(AI) = w(AI)'m(Al 20],3H,O) = 0,346 ·13,2 t = 4,56 t

IskoriSl.enje je:
Primjcr 3: KoUka alurninija ima u 10,2 g alurninij.oksida Ah03?

Rjesenje:
1= m(stvrno) ~2L = 0 59.
m(teoretsko) 4,56t '
m(AI,Q,l = lQ,li;
m(AI) =?
Masa Cistog Al 20 3·3H,O je: m = 0,59· m(rude) = 7,8 1.
Da bi iZf'<lCunali masu alllminija treba prvo izracllnati maseni milo aluminija lalovine ima::: 13,2 t -7,8 t = 5,4 t.
U oksidu:

_ . Ar(A1) _ 2 ' 27 _ Primjel· 6: Preradom 12,5 t hematita sa 73,5 % Fc203 dobije se 6,0 t Fe.
weAl) - I(AI) M(Al,O,) - 102 - 0,529 Izracunati iskoristenje Uovom procesu i gubitak produkata.

Sada se moze izracunati masa aluminija j2 w(A) "" .~(A) ,odnosno: Rjdenje: Kada ne hi bilo jalevine oada bi u 12,5 t hematita trebalo bili:
m m(Fe,03) = 0,735·12,5 t = 9,18 t.
weAl) = m(AI) , Odakle Je:
m(A1 20 3 ) Teretska kolicina Fe bi bila:

Ar(Fe)
m(A1) = w(AI) ,m(A120 3) = 0,5289'10,2 g = 5,396 g. w(Fe) = j(Fe):-:-=-;;::-:-
. Mr(Fe 2 0 3 )

Primjer 4: Koliki je maseni udio kristalne vadc II madraj galici Shjedi dalje. m(Fe) = wiFe) ·m(Fe20,j = 0,70 ·9,18 t = 6,42 t
CuSO,·5H20?
f m(st var no)
Stvarna koliCina je 6,0 t, te je iskoristcI\je: 0,933 = 93,3%.
Rjesenje: N1aseni Ildio kristalne vade u madrej galici nalazimo 1Z paznate , = -n-:l(-:(e-o-re'Ct-;sk-o-:)
fannu1e, pri cemu je za kristalnll vadu, j(H20) ::: 5. -
Mr(H 20) = 18 .
GUbitakprodukataje: 6,421-6,0 (=0,42 t iIi uprocentima 100 % - 93,9 %= 6,7 %
44
45
 j(C) : j(E) : j(O) = 7 : 4 : 2
EMPIRlJSKA FORMUIA JEDINJENJA
Ernpirijska fonnula ispitivanog jedinjenja je C7H,O,.

Primjer 1. Kvalitativnom analizom alizarina (boje) utvrdeno je da se b) Empirijska formula nije molekulska formula ispitivanog jedinjenja. Sabiranjem
molekul alizarina Basteji od ugljika C, vodika H i kisika 0. Elementamom relativnih atomskih masa u empirijskoj formuli dobivamo relativnu masu empirijske
kvantitativnom anahzom utvrdenje maseni sastav : 70,00 % C, 3,33 % H a osta10 je Jedinke
kisik:
a) izrdcunajte empirijsku formulu alizarina; Er(C 7H.,02) = 120
b) metodom masene spektrometrije odredenaje molarna masa alizarina M "" 240,22
g/rnol. Izraeunajte molekulsku formlliu alizarina. Relativna molekulska rnasa alizarinaje

Rjdcnjc:
w(C) = 70,00 % = 0,7000
w(H) = 3,33 % = 0,0333
W
I v' )
•
gdje.ie x-broj koji pokazuje koUko je puta veti broj atoma svake vrste ad broja atoma
w(O) _. 100 % - (70 00 % + 3,33 %) = 26.67 % Hi 0,2667 u ernpirijskoj formuli.
a) naCi empirijsku fonnulu,
b) nab molekulsku fonnulu. Mr(alizarina)
x 240,2 = 2.
Er(C 7 H,O, ) 120
a) Posta zbir svih masenih udjela mora biti 1 (iii 100 %) to je maseni udio kisika u
alizarinu 0,2667 (iii 26,67 %). Molama masa alizarina je M = 240,22 glrnol, a
relativna molekulska rnasa Mr = 240,22. Prema tome molekulska formula alizarina je:
Maseni netio pojedinih elemenata u formuIskoj jedinki alizarinaje:

w(C)= j(C) Ar(C)

Mr(ahzanna) :rrimjer 2. Elementamom analizom je utvrdeno da su maseni udjeli
Ar(H) elemenata u mlijecnoj kiselini: ugljik 40 %, vodik 6,7 % i kisik 53 %. Odrediti
w(H) = j(H) -
Mr(ahzanna) empirijsku formulu tag jedinjenja, aka je eksperimentalrrirn putem utvrdeno da je
stvama molekulska masa 90.
. Ar(O)
w(O) =J(O) ..'
Mr( ahzanna) Rjelenje:
w(C) = 40 % = 0,40
1z gornjih relacija mazerna izracunati odnos broja pojedinih atoma u w(R) = 6,7 % = 0,067
formulskoj jedinki: w(O) = 53 % = 0,53
.i(C) . j(H) j(O) -?
j(C): i(H) :(0) = w(C) : w(H) w(O)
J Ar(C) Ar(H) Ar(O) , Prema [onnuli za broj atorna mozemo pisati:

j(C): j(H): j(O) = o,:~o :

0,0:33 : 0,~~67 = 0,0583: 0,0333: 0,0167. . w
j = - M r.
Ar
Da bi se dobio odnos malih cijelih brojeva, jer je molekul uvjek graden od
cijelih atoma, svaki od tih brojeva treba podijeliti najrnanjim brojem:
Medutim molekulska masa spoja nije poznata pa se PIVO mora naci odnos broja
atoma:
j(C) : j(H) :j(O) = 3,5: 2: 1
j'(C): j'(R) . J'(O) = w(C) : w(H) . w(O) = 0,40
.. Ar(C) Ar(H) Ar(O) 12
°
0,067. 0,53 = 33 .0,067.0,033
l ' 16 '
Posto dobiveni odnos jos ne daje cijele brojeve to broj 3,5 i sve ostale
brojeve treba pomnoziti sa- 2 da bi se dobio cio broj. Sada dobivamo da je cjelobrojru
odnos atoma u molekulu (fonnulskoj jedinki)
Taj odnos mazerno svesti na oeInos malih cijelih brojeva dijeUenjem sa
najmanjim brojem U odnosu tj. sa 0,033:
46 47
 i(C) : j(H) : itO) = 1 : 2 : 1
Ernpirijska formula mlijecnc kiseline je ClhO pa zakljuGujemo da bi njena
relalivna molekulska masa iznosila Mr = 30. Kako je eksperimentalno utvrdeno cia je
stvama molekulska masa 90, znaCi cia rnlijecna kiselina sadrii trostruki braj atoma
vise, te je njena stvama fonnula (CH20h:= C31iQ03.
R: a) w(Cr) = 23,6 %; w(C) = 32,7 %; w(O) = 43,7 %.
c) w(Fe) = 28,5 %; w(C) = 30,6 %; w(O) = 40,9 %.
5.4. Koliko kg FC304 maze nastati iz 1 kg zeljeza?
R: 1,382 kg.

Primjer 3. Analiza je pokazala cia neki prirodni mineral sadrZi 23,3 % C~ yOlikO se kilograma Na nalazi u 1 t NaCl ?
18,6 % S, 372 % 0 i 20,9 % vode. NaCi empirijsku formulu tog minerala.
R: 393,16 kg.
Rjdenje:
5.6. Koliko se grama Na, P i 0 nalazi u 4 g Na3P04?

R: 1,684 g Na; 0,754IgP; 1,561 gO.

5.7. MaseIlludio sumpora u ugljenuje 3 %. Koliko ima sumpora u 10 t uglja?

(Ca) :(S) :(0) :(H 0) = 0,233 : 0,186 0,372 0,209
J J J J 2 40,08 3206 16 18 I R: m= 300 kg.

0,0058: 0,0058: 0,02325: 0,0116

DijeUeniem sa najmanjim brojem tj. 0,0058 dobije se:

II 5.8. KoUka se grama namja moze izdvojiti iz 1 kg Na ZS04 ?
1><7
R: m= 324 g.

j(Ca) : irS) : j(O) : i(H,O) = I : I : 4 : 2. 5.9. Koliko se kilogramf1: Cistog luoma moze dobiti iz 500 kg hromita Cf203 ?

Empirijska formula rninerala jc: CaS04 ·2 H20. R: m = 342,1 kg.

II "
5.10. Pri proizvodnji bakra iz kuprita koji sadrli 64,5 %
Koliko se bakra moze dobiti prcradom 21 kg rude?
euzo, gubilak iznosi 2,5 %.
ZADACI
R: m(Cu) = 1I,74 kg.

5.1. Izracunajte masene udjele: 5,11. Koliko se moie dobiti zeljeza iz 7,5 t sidenta sa 71,5 % FeC03, ako je
aW zcljeza uFe}Oi) iskoristenje 96 %.
b) aluminija u AhO}
c) olova u Pb 30, R: m = 2,48 t.
d) icljeza u Fc20}
e) live u HgO. 5.12. Koliko se cinka mOl,e dobiti ad-I kg koncentrata cinkove rude koja sadrii
85 %ZnS?
R: a) 72,4 %; b) 52,9 %; c) 90,7 %; d) 69,9 %; e) 92,6 %
R: m(Zn) = 555,6 g.
5.2. Koliko procenata aluminija sadrZe ovi prirodni minerali:
a) spillel MgA1,04. 5,13, Koliko se litara kisika i vodika moie dobit; pri elektrolizi 1 kg vode ako je
b) cinkov spinel ZnAh04 iskoristenje potPilllO? Temperaturaje 25°C a pritisak 101,325 kPa?

R: a) 37,9 %; b) 29,5 %. R: m(H) = 111 g; m(O) = 889 g; V(H,) = 1357); V(O,) =679 L
5.3. Izracumute masene udjele pojedinih elemenata u ovi!!l. karbonilima: 5.14, Oksid hroma sadrli 68,4 % Cr i 31,6 % kisika. IzracUllati empirijsku formulu
a) Cr(COlo- heksakarbonil'hrom ' oksida. .
b) Fe(CO), -heksakarbonil-zeljezo

48 49
5.15. Odrediti empirijsku formulu fosfor-oksida ako je maseru udio fosfora 44 % i 5.23. Izracunaj maseru udio ugljika i masu ugljika u 7 g:
Wisika56 %. a) etana C 2Ho,
b) etena C,H"
R: P20,. I c) etina (aceti1ena) G,H2 .
I
5.16. Analizom sastava oksida mangana ustanovljeno je da postoje dcfinirani oksidi I R: a) 80 %, 5,6 g; b) 85,7 %, 6,0 g; c) 92,3 %, 6,46 g.
koji sadr±e 77,5 % i 69,6 % martgana. Ostatakje kisik. NapiSite formule !
,I 5.24. lzracunaj procentni sastav:
R: MuO; Mu20,. a) cikloheksana C,H 1:! i
'I b) benzena C6 H6 _
5.17. Freon-12 sadrii ugljik, fluor i hlor u masenim udjelima:9,9%, 31,4% i 58,7%.
NaCi cmpirijsku formulu. I R: a) 85,7 % C, 14,3 %H; b) 92,3 % C, 7,7 % H
I
R: CF,CI,. 5.25. Koliki je maseru udio vodika u:

5.1S. NaCi najjednostavniju fonnulujedinjcnja koje sadrii:

a) 39,3 6/t) natrija Na i 60,7 % hlara Cl.
I a) toluenu (meti-benzenu) CJ1sCH),
b) etil-benzenu C6HS-C2HS7

b) 21,6 % natrija Na, 33,3 % hlora C1 a ostatakje kisik. R: a) 87 %; b) 94,3 %.

R: a) NaCI; b) NaC103 . 5.26. Koliko ima grarna hlora u 80 g:

a) metilh10rida CH3 Cl,
5,19. NaCi najjednostavniju formolu jedil1jcl1ja koje sadrii 12,1 % natrija, 11,4 % b) eti1hlorida CH,CH,CI,
bora, 29,4 % kisika a ostatakje voda. c) hlorbenzena C6H 5Cl ?

R: Na,B,O,·l 0 H,O. R: a) 56,24 g, b) 44,0 g, c) 25,2 g.

5.20. Uzorak ad 5 g kristaliziranog kadrnij-sulfata pri z.agrijavanju izgubi n3 masi S.27.Izracllllaj maseni udia vodika u:
1,88 g. Pri zagrijavanju iz uzorka i;dazi sarno voda. Kojaje naiiednostavrnja fonnu.la a) nafta1enu C,oHo,
h..idrata ? b) antracenu C4H10.

R: CdSO, ·7 H 20. R: a) 6,25 %, b) 5,62 %.

5.21.Na Mjesecu je naden do tada nepoznat mineral koji je dobio naziv anna1ko1it S.2S. Izracunaj maseru udio:
Sastav minerala u masenim udjelima je: 21,8 % icljeza Fe, 9,5 % magnezija Mg, a) kisika u piranu C,H,O i furanu C,H40,
37,4 % titana Ti i 31,3 % kisika O. Koju formulu ima annalkolit? b) nitrogena u piridinu CsHsN i piroiu Cf,HsN,
c) sumpora u tiofenu C 4 H4 S.

R: a) 82,2 % i 23,5 %; b) 17,7 % i 20,9 %; c) 38,1 %.

ZADACIIZ ORGANSKE HEMIJE 5,29, Kolika je masa kisika u 30 g Cistog:

a) metanola CBJOH,
b) etanola C,BsOH?
5.22. Izracunaj masene udje1e ugljikn i vodika u:
a) metanu C~, R: a) 15 g; b) 10,4 g.
b) propanu C,H"
c) butanu C 4 H lO , 5.30. Izracunaj maseru udio ugljika u:
a) 1,2-etandiolu (eti1en-gliko1u) C 2tL.(OH)"
R: a)75%C,25%H; b) 81,8'%C, 18,2%H, c)82,7%C,17,3%H b) 1,2,3-propantrio1u (glicerolu) C,Hs(OH), ..

R: a) 19,3 %, b) 13,0 %.

50 51
5.31. Koliki procenat kisika saddi: 5.38. lzracunaj maseni udio nitro gena u ovim aminokiselinama. Koliko grama
a) fenol C6H sOH, nitro gena ima u 65 g aminokiseline:
b) benzil-alkohol C6 H sCH 20H? a) glicinu (aminoetanskoj kiselini) H2N-CH2 COOH,
b) alaninu (aminopropanskoj kiselini) C)H 7N0 2 ,
R: a) 17,0 %, b) 14,8 %, c) adeninu C sH sN5 ,
d) leuc;nu C"H"NO"
5.32. K.ako se odnose maseni udjeli vodika u. e) histidinu C6 H9N3 02,
a) dimetil-etru CH3 -O-CH3 i dietiI-etru C2 Hs-O-C2H s, o triptofanu Cl1H12N202,
b) mctanalu (formaldehidu) HCHO i etanalu (acetaldehidu) CH:3CHO, g) lizil1u C6H14Nz02,
c) benzaldehidu C 6H sCHO i propononu (acetol1u) (CH)hCO ? 11) serinu C3H70 3N ?

R: a) O,U04: 0,135; b) 0,0607: 0,0909, 0) 0,0566.0,1034. R: a) 13,6 %,12,1 g; b) 15,7 %,10,2 g; c) 51,8 % 33,7 g; d) 10,7 %6,95 g:
e) 27,1 %,17,6 g; t) 13,7 %, 8,90 g; g) 19,2 %, 12,5 g; h) 13,3 %, 8,6 g.
5.33. Kako se odnose maseni udjeli kisika u:
a) mctanskoj (mravljoj) kiselini HCOOH i etanskoj (sircetnoj) kiselini CH:3COOH, 5.39. Maseni udio nilrogena U serinu iznosi 13,3 %. Izracunajte relativnu lllolekulsku
b) proPal1Skoj kiselini C2H sCOOI-I i butanskoj kiselini C}H7COOH ? masu serina ako je pomato da u molekulu ima jedan atom nitrogena.

R: a) 0,533 : 0,533 (l : 1); b) 0,432 : 0,364. R: j(N) ~ 1; weN) ~ 0,133; MJ ~ 105,2.

5.34. Izracllnaj maseni lidio ugljika u: 5.40. ledna od metoda odrcdivanja molekulske mase proteina je hemijska analiza.
a) palmilinskoj kiselini C 1sH 31 eOOH, Hemoglobin sadrii 0,333 % zeljcza. Aka molekul hemoglobina sadr2i 4 atoma
b) oleinskoj kiselini C 17H 33 COOH, zcljcza kolika je relativna molckulska masa hemoglobina ?
c) stearinskoj 1dselini C17 H 35 COOH.
R: w(Fe) ~ 0,333 o/~ j(Fe) ~ 4, Mr ~ 67000.
R: a) 75 %, b) 76,6 %, c) 76,0 %.
5.41~ Citohrom sadrij 0,426 % Fe. Izracunaj najmanju relativnu molekuIsku masu
5.35. Koliki je masenl udio kisika u: citollfoma.
a) benwevoj kiselini C,HsCOOH,
b) salicilnoj kiselini C7Ii{;03, R: Mr ~ 13110.
c) acetilsalicilnoj kise1ini (aspirinu) 0.Hg04 ?
5,42. Izracunaj dnevl1u porrebti za jodom aka je poznato da se u Ijudskom org<Jluzmu
R: a) 26,2 %, b) 34,8 %, c) 35,5 %. sintetise aka 1 mg tiroksina dncvno (C 15H 11 NO~J~).

5.36. Izracunaj rn.aseni udio nitro gena u: R: 0,67 mg.

a) metil-aminu CH3 NH z,
b) etil-aminu C2H sNH2 , 5.43. Lizin sadrZi 19,17 % nirrogena. IzracWlati relativnu mo1ekulsku masu lizina
c) fenil-aminu (anilinu) C6HsNlh ako je poznato da molekullizina sadrZi dva atoma nitro gena.

R: a) 45,2 %, b) 31,1 %, c) 15,05 %. R: leN) ~ 2, weN) ~ 0,1917, Mr ~ 145,8.

5.37. Kako se odnose maseni udjeli kisika i vodika u: 5.44, Empirijska formula nekog spoja Qedil*nja) je CH,O. Reiativna moiekulska
a) saharo:d C12Hn 0 11 , masa spoja je 90. Odredi molekulsku formulu spoja.
b) glukozi C6H'206,
c) skrobu (C6H100S)x>
d) fruktozi C6E llO,?
5.45. Analizomje dobiveno daje u ispitivanomjedinjenju maseni udio ugljika 81,8%
R: a) 0,514: 0,064; b) 0,40.0,066; c) 0,494: 0,062, d) 0,40' 0,066. i vodika 18,2 %. Odredi empirijslm formulu jcdinjenja,

52 53
5.46. Kvalitativnom analizom je ustanovljeno da neko organsko jedinjenje sadrZi 5.53. Anilin ima sastav: 77,4 % C; 7,54 % H; 15,1 % N. Gnstina njegove pare prema
ugljik i vodik. Elemantarnom kvantitativnom analizorn je ustanovljeno da je maseni vazduhu iznosi 3,21. Odrediti:
udio ugljika u jedinjenju 92,3 % a ostal0 je vodUc a) empirijsku formulu anilina,
a) odredi empirijsku fonnulujedinjenja, b) molekulsku formuln anilina.
b) ako je eksperimentalno odredena molarna masa jedinjenja M = 78 glmol, odredi
njegovu molekulsku formulu.

R: a) w(H) = 7,7 %, CH b) x= 6, C6R,;.

:5.54. Neb derivat morfina sadrZi 72,70 % C; 7,11 % H; 4,60 %1 N i ostatak je kisik
5.47. U nekom organskom jedinjenju maseni uetio ugljika je 23 %, vodika 5,9 %, a Izracunati njegovu empirijsku formulu.
ostatak je War.
a) odrediti empirijsku formulu jedinjenja,
b) Ako je eksperimentalno nadeno da je molama masajedir\icuja M = 50,5 glmol
odrediti molekulsku fonnulu spoja. 5.55. Hemijskom analizomje utvrden sastav nekog organskogjedinjenja: 60,5 % C:
5,55 % H; 16,1 % 0; 17,8 % C1. Izracunati empirijsku fonnulu togjedinjenja.
R: w(CI) " 70,3 %, CHoCI, b) x = I. CH3C1.
R: C,oBlIO,CL
5.48. Neki organski spoj sadrii 52 % ugljika, 35 % kisika i 13 % vodika. Odredi
njegovu empirijsku formulu.

5.49. Hloriranjem benzena dobiva se kristalna supstanca Giji.ie procentni sastav:

w(C) = 25 %, w(H) = 2 %, w(CI) = 73 %
a) Odredi empiriisku formulu produkta,
b) Ako ie nadeno daie relativna molekulska masa produkala 291 odredi rriolekulsku
formulu i predpostavi njegovu strukturno

R: a) CHCI, b) x = 6, CJl6Ci

5.50. Za neko organsko jedinjenje ustanovljeho je da je lahkoisparljiva tecnost i cia

daje pozitivllU reakciju sa Fehling-ovim reagensorn. Njegov procentni sastav je:
w(C) = 54,55 %, w(H) = 9,09 %, w(O) = 36,30 %. Koie Je to jedinJenie?

R: C,H,O, acetaldehid (elanal).

5.51. Sastav jedinjenja izrazen masenim udjelirna je: w(H) = 2,24 %, w(C) = 26,6 %,
w(O) = 71,07 %. Ako je odrcdena relativna rnolckulska rnasa jedinjenja Mr == 90,
odredi empirijsku molekulsku formulu jedinjenja.

R: (HCO,)" x = 2, H,C,O,

5.52. Procentrri sastav nekog monosaharida ie: w(C) ~ 40,00 %, w(H) = 6,66 %,
w(O) = 53,3 %.
a) izraeunati njegm.'U empirijsku fonnulu,
b) ako je eksperimentalno utHdeno daje relativna rnolekulska masa monosaharida
Mr = 180 odredi molekulsku fonnuln.

R: a) CH,O, Er(CH,O), = 30; b) Mr = 180, x ~ 6, CJl12 06.

54 55
 1'
6. KONCENTRACIJA RASTVORA

Koncentracije su vcliCine koje odreduju sastav neke smjese. Smjese mogu

i
£
"
1
I
. .. . mol mol
SI JcdlmcaJC - 3 - ' U hemiji se najcesce koristi decimalna jedinica -~".

mollL
m I

Primjcr 1. Pripremiti 300 em:'! rastvora NaOH koliCinske koncentracije 1,5

biti gasne, tecne i cvrstc. Tecne i ¢Vrste smjese nazivamo jos i rastvorima. Kad
rdstvora razlikujemo rastvorenu supstancu i rastvarac. Za svakodnevni rad
najzanimljiviji su vodeni rastvori, jeT se vada najces6e upotrebljava kao rastvarac.
I Rjdcnjc: .
V = 300 em' = 0,3 I

Za sve vrste laboratorijskog fada nliina je poznavati koncentracije rastvora. I c(NaOH) = 1,5 molll
m(NaOH) =?
Definisacemo one fiziCke veliCillc Kojima 5e opisuje koncentracija rastvora,a koje se
najcesce koristc.
II Da bi izracunali potrebnu masu NaOH koristicemo obrazac c(A) = n(A)
odakle izracunavamo potrebnu kolicinu NaOH:
y'

Alasena /wncentracija, nA)

n(NaOH) = e(NaOH)·Y = 1,5 mol/l·G,J I ~ 0,45 moL
Masena koncentracija yeA) sastojka A je odnos mase tog sastojka meA) i
zapremine rastvora V: Iz poznate kolicine izracunavamo masu prema n(A) = meA) ,odnosno
M

yeA) = meA) . m(NaOH) = n(NaOH) M(NaOH) = 0,45 mol -40 gil = 18 g:

V

S1 jcdinica je k~, au hentiji se najcesce koristi i dccimallla jedinica II . M aseni udio w(A)
m'
Ona Je brojno jednaka 1~, jer je lkg = 1000 g i 1m' = 1000 L Maseni udio sastojka A je odnos mase tog sastojka meA) i mase svih
m' supstanci u rastvoru m (masa rastvora):

Primjer 1. Pripremiti 400 ml rastvora NaCl masene koncentracije 60 gil.

w(A) = m(A),
m
Rjdcnje:
y = 400 m!= 0,41
Aka se rastvor sastoji ad jedne rastvorene supstance A u rastvaraeu Banda
yfNaCll = 60 gil
je maseru mlio:
m(NaCl) -?
,
rv1asa natrij-hlorida za priprcmanje rastvora izracunava se prema: I weAl = meA)
y(A) = m;:), m(A)+m(B)

gdje je masa rastvora m ~ meA) + m(B), pri cemu je meA) - masa rastvorene
!U(NaCI) =y(NaCl) .y - 60 gll·O,4 I = 24 g.
I supstance a m(B) - masa rastvaraca.

Za izracunavanje mase rastvora m cesta je potrebno znati gustinu rastvora:

Kolii'inska koncenlracija erA)
m
p=-~
KoliCinska koncentracija c(A) sastojka A je odnos kolicine tog sastojka V
n(A) i zapremine rastvora V:
gdje je V - zaPFemina rastvora.

56 57
 TabeI.2
SI jcdinica za gustinu je ~,
3
a najces¢e se koristi decimalna jedinica fl '
Decimalna
m
jedinica koja
Flzicka veliCina Oznaka Defmicija SI jedinica se najvise
Primjer 1. Gustina rastvora je 1,2 kg/dIn
masa rastvor3 ?
3
, a zapremina 250 mt Kolika je I kg
koristi u
hemiii
masa m g
Rjdcnje: I zapremina
gustina
Y
p I m
[--~;- I
I
g
p

y
~ 12 kg, ~ 12001l., jer je 1 dm' ~ 1 L
~
dm-
250 ml ~ 0.251
I II molarna masa M M
p~-
V
Mr·g/mol
I m 3

kg/mol glmo!
I

Ill:= '1 koliCina neAl mol mol

neAl = meA)
supstance M
m ~ p.y ~ 1200 gIl.0,25 1 ~ 300 g. masena yeA)
~
I I
yeA) = meA) f
koncentracija y m} I
Frimjer 2, Trcba pripremiti 150 ml 10 % rastvor. KCL Koliko treba

odvagati KCl i koliko dodati vade? Gustina rastvoraje 1,01 Jcgl .

I kolicinska
koncentracija
erA) erA) = neAl
V
mol
m3
mol
-
!
dm maseru udio weAl neimenovan broj
weAl = m(A)

Rjc!cnjc:
w(KCl) ~ 10 %~ 0,1 I m

p~lOlJcL~!olO1l.
3
'dm 1
Preracunavanje jedne vr~te koncentracije u drugu
m(KCl) =?

Prema definiciji mascnog udjela mas3 potrebne soli je: Na osnOvll definicije fizlckih veliCina koje karakterisu koncentraciju
rastvora mozemo izvesti izraze koji povezuju jednu VIStu koncentracije sa drugom
m(KCl) ~ w(KCl)-m,
gdje je III masa rastvora.
Posto znamo zapreminu rastvora i njegoVll gustinu, rnaSll cerna izracunati
Primjer 1. Kako mozerno izracunati koliCinsku koncentraciju ako znamo
prema:
masenu i obratno ?
m ~ p .y ~ 1010 gIl·0,!5l ~ lSI,S g.
Rjesenje: Masena koneentraeija sastojka A je y = meA) a kolicinska
Sada izracunavamo masu potrebne soli: V
erA) ~ n(A).
rn(KCI)~0,!·l51,5g~ lS,15g. V

Menzurom treba doliti vodu do 150 m!. Aka je masa soli 15,15 g, amasa Posta je n(A) ~ meA) to je
M
rastvora 151,5 g, onda je mas. vode (rastvaraea) m(H,O) ~ m - m(KCI) ~ 136,35 g.
- meA)
e(A) - - Y
-.. --~ '1'
II
M·V M

y(A)~M·c(A)

59
58
I
l
 l'v'apumena: Pri izracunavanju sa jcdinicama koje se najvise koriste b) masenu koncentraciju rastvora aka je gustina rastvora 1,1 gJernJ ,
treba bit! dosljcdan (decimalne jedinice II posljednjoj koloni u tabeli). Alw se
moiarna masa izraiava u glmol onda sc masena koncentracija izraiava u gil, i RjeSenje:
kolicinska koncentracija u moIII, gustina u gil. w = 9,65 % ~ 0,0965
P ~ 1,1 glem' ~ 1100 gil
M= 106 glmol
Primjer 2. K(";1.o mozemo iZIaCllnali koliCinsku koncentraciju aka znamo a) c(Na,CO,) - ?
maseni udic i obratno ? b) y (Na,C03) ~?

meA) a)
Rjcsenjc: Maseni udic je w(A)= --~" gdje je masa rastvora m "" p·Y. e·M
m W=--,
Zamjenom dobijemo: P
c(NaOC03)~ w(Na,C0 3 )·p _ 0,0965·1100gil Imoill.
, M 106g/mol
weAl ~ meA) . .t':1_~!n(A).M
p.y M p·Y·M

. mCA) . n
b) Y(Na,CO,) = M ·e(Na,C03) = 106 glmol·l molJl = 106 gil.
Posto je --::::: n 1 ~= c zamjenom dobijcmo:
M Y
Primjer 5. Kolika je masa sulfatne kiseline u 10 em3 vodenog rastvora za
weAl ~ c.(A)·M yeA) kojuje maseni udio H2 S0 4 96 %7 Gustina r"stvofaje 1,84 glem'.
p p
RJe!enje:
Koristimo decimalne jedinice: molll za koliCinsku koncentraciju, g/mol za Y = 10 eml = 0,011
molamu masu i gil za gustinu. w(H,SO,) = 96 % ~ 0,96
p ~ 1,84 glem' = 1840 gil
Primjer 3. Masena kohccntraCija rastYOfa NaOH je 80 gil, a gustina 1,05 m(H,SO,) ~?
g/cm 3 . Kolikaje:
a) koliCinska koncentracija, Prema definiciji masenog udjela :
b) maseni udio ?
w(H,SO,) ~ m(H,SO,) .
Rjdcnjc: m(rastvora)
yeA) = 80 gil
P = 1,05 glem3 = 1050 gil
Masu rastvora cerna naci iz poznate gustine tj.
h:i..::.30 glmol
erA) ~ ?
m(rastvora) = p.y = 1840 gll·O,Oll = 18,4 g.
weAl == ?
Sadaje:
eCA) ~ .y(A) 80gll -2 moll 1 m(H,SO,) = w(H,SO,) ·m(rastvora) = 0,96 ·18,4 g = 17,66 g
a) M 40 g/mol

w(A)= yeA) = 80gll ~0076~76%

Razrjeilivanje rastvora
b)
P 1050 g I I ' ,
Pri razIjedivanju rastvora smanjuje se njegova koncentracija ali koliCina
rastvorene supstance prije i pos~ije razrjedivanja ostaje ista:
Primjer 4. Maseni umo naui}karbonata Nai:03 u rastvoru iZl1.0si H,.65 %.
I:zxacunati: odnosno
a) koliCinsku koncentraciju,
60 61
 Primjer 1. U 100 ml H2S04 koneentracije 0,25 molll doda se 900 m! vode.
Kolika je kolicinska koncentracija nastalog rastvora ?
V, = c 2 ' V2 _ 0,3 moll!· 0,51 = 0.051.
RjeSenje: ci 3 moll I
c, =0,25 molll
V,= 100 ml = 0,11 Treba uzeti 0,05 1 rastvora i dopuniti vodom do 0,5 1 tj. sipati vode 0,5 ~
.'£, = 900 ml + 100ml = 1,0 I 0,05 = 0,45 I.
C2;;;;: ?
b) c, = 3 moll!
C2 = 0,3 moln
V2 = I 5 I
c, ' V, 0,25 moll 1,0,11 -v~ =?
C2=--= 0,025 moll I.
V2 1,0 I
c 'V 0,5 mallI·I,5!
V, = -2 - -2= 0,251.
, c, 3 mo!1l
Primjer 2. Koliku zapreminu 96 % rastvora sulfatne kiseline gustine 1,84
3
g/em treba uzeti za pripremu 1 drn] rastvora koncentracije 0,5 molll ? Treba uzeti 0,25 I rash/ora H2 S04 i dOpllniti vodom do 1,5 1, odnosno treba
sipati vode 1,5 -0,251 = 1,251.
Rjesenjc:
M = 98 glmol
WI :;;: 96 % = 0,96
Primjer 4, U 3 ! vode dodano je 500 g 44 % H 2 S04 cija je gustina 1,342
3
g/cm Izracunati kolicinskll konc_entraciju dobivenog rastvora. Kolika je masena
_
p = 1,84 glem' = 1840 gn
koncentracija dobivcnog rastvora ?
V, = I dm' = II
£2-~ 0,5 molll
Rjesenje:
VI ~?
500 g
III =
WI = 44 % "" 0,44
Jz jednacine Cl VI ::::: C2V2 vidimo da je za iznalaienje pocetne koncentracije VI
potrebno poznavati koliCinsku koncentraciju CI:
P = 1,342 glcm' = 1342 gn
M- 98 g/mol
C2:::; ?

"12 =?
_w,'p 0,96,1840gll_ III
c, - - - - - ~"1802 mo . Da bi nasH koncentraciju poslije razblazivanja, treba izracunati kolicinsku
M 98g/mol
koncentraciju prije razblazivanja.
Daljeje:

cJ = w, 'p =6,025rnoIl1
0,5 moll!, II = 0,02771 = 27,7 ml. M
18,02 molll
Zaprernina rastvora prije razblaiivanja je V = In , gdje je m masa rastvora i
Primjer 3. Koliko mJ ras{vora sulfatne kiseline koliCinske koncentracije 3 p
mollI i koliko vode treba uzeti za pripremu: p gustina rastvora,
aJ 500 ml rastvora koncentracije 0,3 molll, 500g
Zamjenom se dobiJe: V, = - - - - - = 0,372 I.
b) 1,51 rastvora koncentracije 0,5 moIIl ? 1342g/1
Zaprernina posJije razblaiivanja je:
Rje!enje:
aJ c, = 3 moll! V2 = 3 1+ 0,3721 =3,3721.
C2= 0,3 moll!
.'£1 = 500 ml = 0,5 I
VI =7
62
63
 C,,V, 6,025 molll ,0,3721 066 m
pV= -RT , gd"UeJe:
C,; =--::= , moll I.
- V, 3,3721 M
y, = M,c, = 98g1mol ,0,66 mol/l = 64,7 gil.
pV(HCI)M 101,325 kPa' 179,21· 36,5 g/mol
m(HCI): =
RT 8314 -_J_,300K
Primjer 5, Na koliku zapreminu treba razrijediti 5 dm' 36 % hloridne , molK
kiseline HCl da se dobije 10 % rastvor ? m(HCI) = 265,6g

Rjdenje: Masa mstvaraje: m = m(H,O) + m(HCI). Posta je gustina vode p = 1000 gil
Da bi primjenili jednaCinu c) V! =- C2 V:" treba abje koncentracije izraziti kao to je masa vode:
koliCinske. Zadatak je nepotpun jer je potrebno poznavati gustinu. Ukoliko nisu date m(H,O) = p,V(H,O) = 1000 gil, 0,7081 = 708 g,
podrazumjeva se cia su pribliino iste. U ovom slucaju zadatak mozerna rijesiti sarno Masa mstvoraje m = 973,6 g,
na ovaj nacin: Maseni udio rastvora je:
W2P2
C
, =-
M- w(HC1): 265,6g = 0,2629 = 26,29% ..
I 973,6g
Iz Cl Vi "" C2 VZ sHjedi:
Primjer 7. Na 1 I vade dodata je jedna kap 94 % HNO, tija je gustin~, 1,5
glem', Kolika ce biti koliCinska koncentracija dobivenog ,astvora aka I ml sadrZl 20
W IPl V ::: y" 2P2 V odnosno
M ' M ' kapi?

Rje!enje:
w, = 94%=0,94
U na!em l.adatku je V, = 5 I; W, = 0,36; w, = 0, I, S obzirom da su gustine P = 1,5 glem' = 1500 gil
M = 63 glmol
iste dobijemo:
C2 =?
V, = w, ' V, = 0,36, 5 = 18 L
W2 0,1 Da bi mogli koristitijednacine C1 Vj ::::: C2V2 izracunacemo:

Rastvor treba razrijediti na zaprerninu 18 L

1500 g/l,0,94 = 22,38 mallL
63 g/mol
Primjer 6, U 708 ml vode rastvori se 179,2 I gasovitog HCl pri temperaturi
27'C i pritisku 101,325 kPa, Kolikije maseni udio dobivenog rastvora?
Posto I ml sadrZi 20 kapi ondaje zapreminajedne kapi:
Rjelenje:
V(H,O) = 708 ml = 0,7081
V(HCI) = 179,21
T=273+27=300K
p = 101.325 kPa Zapremina V, = 1 1 + 0,00005 I ~ 1 L
w(HCI) =?
Zamjenom dobijemo:
Maseni udia dobivenog rastvora je :
c ,VI _ 22,38molll·5,lD-'1 112.10-3 III
C 2 : : :i: : - - _ - , rna.
V, II
w(HCI) = m(HC!)
m
gdje je m masa rastvora. Posta je Hel ga~_ njegovu masu moterna izracunati lz
-.. Jednacine gasnog"stanja: .-.

64 65
 ZADACI 6.8.Izracunajte kolicinsku koncentraciju rastvora ako je masena koncentracijalOOgll:
aJ C,H,OH, b) AgNO" e) FeCI,.
6.1. U bolnicama se pacijentima poslije operacije intravenski daje rastvor glukoze u
kojoj je maseni udio glukoze 5 %. Izracunaj rnasu glukoze rastvorenu II 500 g R: aJ 2,171 mol/l; b) 0,589 molll; e) 0,616 molll
rastvora.
6.9. Izratunajte masene koncentracije ako su maseni udjeli:
R: meg/) ~ 0,05 ·500 g = 25 g. a) 13 %, p = 1,1 glem'.
b) 20 %, p = 1,2 glem',
6.2. Izracunaj zapreminu vode u kQjoj se mora rastvariti 10 g natrij-nitrata da bi e) 43 %, p = 1,3 glem'.
maseni lldio NaNO} bio 2 %.
R: y ~ w·p(dokazite): a) 143 gil; b) 240 gil; eJ 442 gil.
R: m(mstvora) ~ 10 g I 0,02 ~
500 g.
Voda je rastvame, m(H,O) = 500 g - 109 = 490 g 6.11. Izracunajte kolicinske koncentracije ako su maseni udjeli 12 % i gustine 1,15
V(H,O) = 490 ml. glem': a) NaCl, b)H,SO" c)H,PO" d)RNO,.
6.3. Koliko je potrebno KCI i vode za pripremu 720 g 32,5 % mstvora KCI ? R: a) 2,36 molll; b) 1,41 molll; c) 1,41 mollI; d) 2,19 molii.

R: 234 g KCI i 486 g H,O. 6.12.Koliko grama plavog kamena CUS04·5 H2 0 treba 7..3 pripremu 2 1 rastvora
koncentracije 0,1 molll ?
6.4. Koliki je maseni udio K,CO, kada se 130 g te soli pomijesa sa 370 g vode ?
R: 50 g.
R: 26%.
6.13. Gustina 20 % rastvora fosfatne kiseline iznosi 1,1143 glem 3 . Kolika je
6.5. Koliko je potrebno NaOH za pripremu !O I 12 % rastvora gustine 1,13 glem' ? koli¢inska i roasena koncentracija tog rastvora ?
R: m = 1357 g. R: 2,27 rnolll; 222,8 gil.

6.6. Koliko je NaOH i vode potrebno za pripremu 450 ml 22 % rastvora NaOH Cija 6.14. 10 grama neke supstance, elja rclativna molekulska ri.msa iznosi 46, rastvoreno
gustina iznosi 1,24 glem'? je u 100 g vode. Gustlna dobivenog rastvora je 0,985 glem'. Kolika je kolicinska
koncentracija rastvora ?
R: 122,9 g NaOH i 435,6 g vode.
R: 1,949 moili.
6.7. Koliko u'eba odvagati NaOH za pripremu:
a) 500 em} 5 % rastvora gustine 1,0452 g/cm3 , 6.15. Izracunati koliko grama HNO, ima u j 0 em' rastYora eija je gustina 1190 gil, a
b) 150 em' 20 % rastvora gustine I, j 884 glem', maseni udio je 32 %?
c) 300 em' 40 % rastvora gustine 1,3991 glem'.
R: m(rastvara) ~ 11,9 g; m(RNO,) = 3,8 g.
R: a) 26,13 g; b) 35,65 g; c) 167,9 g.
6.16. Izra¢unati kolicinsku koncentraciju:
6.S. Treba priprerniti po 21 rastvora kolicinske koncentracije 0,05 moM. Koliko treba a) 9 % fizioloskog rastvora NaCI <ija je gustina 1,005 glem';
odvagati navedenih soli: b) rastvora koji u 150 g vode sadrzi 3 g KOH ( P = 1,025 glem').
a) KMnO"
b) K2Cr,O" R: a)e= 1,5mal/1; b) c=0,355molil
e) Na,S2O"
. d) FeSOdO H20? 6.17. U 1000 g 15 % rastvara sali dodano je:
aJ 100 g vode,
R:a) 15,804 g; b). 29,41 g; c) 15,81 g; . d) 27,8 g. b) 100 g vQde i 100 g soli,
e) 100 g soli.
Izraeunati masene udjele ovako dobivenih rastvora.

R: a) 13,64 %; b) 20,83 %; e) 22,73 %.

66 67
6.18. Koliko m1 10 % rastvora Na2C03 gustina 1,1 glmJ je potrebno za pripremu 6.21. Koliki je maseni udio KOH u raitvoru koji se dobije mjesanjem 250 g 10 %
500 ml Na2CO) kolicinske koncentracije 0,1 molll ? KOH, 150 ml vode i 10 g KOH?

R: 42 mL R: 8,54 %.

6.19. Koliko ml95 % sulfatne kiseline gustine 1,839 glem' treba za popremu 740 ml Organska bemija
rastvora ko_ncentracije 1 moIIl ?
6.28. Masena koneentracija rastvora gIukoze C,HI20 6 je 120 gil, a gustina rastvora
R: 41,6 mL 1.11 glem'. Izracunati:
a) kolicinsku kaucentracUu rastvora glukoze,
6.20. Koliku zapreminu 36 % rastvora Hel treba uzeti za pripremu 1 dm3 rastvora b) maseru udio glukoze u rastvoru.
koncentracije 2 moUl? Gustina pocetnog rastvoraje 1,1 glem),

R:0.183L R: a) e =1- =0,667 moll!, b) w=1. =0,108=10,8%.

M p
6.21. Koliko je grama 96 % rastvora sulfatne kiseline potrebno uzeti za pripremanje 1
6.29. Rastvor saharoze C2HnOll ima koHCinsku koncentraciju 0,35 moll! i gustinu
kg 30 % rastvora kiseline koja se upotrebljava za punjenje akumulatora ?
1,2 g/cm 3. Izracunati:
R: Masa rastvorene supstance ostaje nepromjenjena ffi\(A) = m2(A); Ako su mase a) masenu koncentraciju,
rastvora prije razblazivanja ffi! i ml, ondaje ffi] WI (A) "" Jlll W2(A) ml "" 312,5 g.
b) maseni udio saharoze u rastvoru.

6.22. Do koje zaprenrine je potrebno razblaiiti 500 ml 20 % rastvora NaCI, gustine R: a) y = M·e = 978 gil; b) w = 1. = 0,815 = 81,5 %.
1,151 glem' da bi se dobio 4,5 % rastvor gustine 1,029 glem' ? P

R: 2,488 L 6.30. Rastvor 50 g etanoIa u 80 g CCI, ima gustinu 1,30 glem'. Izracunati:
a) maseru umo etanola u rastvoru,
6.23. Koliko je ml 38 % hloodne kiseline Hel gustine 1,19 glem' potrebno da se b) masenu koncentraciju,
dobije 1 I rastvora koncentracije 2 moIIl ? c) kolicinsku koncentraciju elanola u rastvora,

R: 161,44 ml R: a) w = 0,384 = 38,4 %; b) V = 0,11, Y= 500 gil, e) e = 10,87 moUI.

6.24. U 100 Illi castvora Na,PO, koneentraciJe 1,2 moUI doda se 10 g soli Kolika je 6.31. Mije!anjem 50 emJ etanolai 50 em'vode, na temperaturi 20"C, dobije se 96,5
koncentracija soli ? em3 vodenog rastvora etanola. KoUka je zapreminska koncentracija etanola u
rastvoru ?
R: 1,81 mollL
R: Z'preminska koncentracija se definise kao odnos zapremine sastojka i
6.25. U 250 g 5 % rastvora Na,CO, doda se: zapremine uzorka.
a) 100 g vode,
b) 50gsoli. V(e tanola) 50em' 0518
O'(etanola) = - - ,
Izracunati maseni udio soli. V 96,5em'
Zapreminska koneenJracija etanola je 51,8 %.
R: a) 3,57 %; b) 20,83 %.
6.32. Rastvor sadrn 0,75 g uree H,NCONH, u 70 g vode. Izracun.li:
6.26. U 150 g 12 % NaOH gustine 1,131 glemJ doda se 50 ml vode. Izracunati a) maseni udio uree u rastvoru,
rnaseni udio i kolicinsku koncentraciju dobivenog rastvora. KoUka je gustina b) koliCinsku koncentraciju uree.
3
dobivenog rastvora? Gustina vode je 1 g/cm .

R: V, = 132,6 em'; m = 200 g; V, = 182,6 ern'; p, = 1,095 glem'; w, = 9 %. R: w = 0,0106 = 1,06 %; b) V = 0,071; e = O,i7S molll.

68 69
6.33. U 50 ml krvne plazme nadeno je 0,98 g a1bumina. Relativna molekulska masa 7. HEMlJSKE JEDNACINE. REDOKS-JEDNACINE
albumina je 69000. Kolika je kolicinska i masena koncentracija albumina ?

R: c~ 2,84'10'~ moll!; y~ 19,6 gil.

HEMIJSKE JEDNACINE
6.34. Bojni otrov fozgen djeluje na organizarn preko organa za. disanje u
koncentraciji y "" 4.10-5 kg/m3 . Koliko grama fozgena 6e stvoriti kontaminiranu Hemijska reakcija se moze prikazati hemijskom jednaCinom, U tah,,'oj
atmosferu u ucionici zapremine 100 m .
3 jednacini navode se svi reaktanti j produkti. Reaktanti se obieno pi5U sa lijevc
strane. a produkti s desne stranc strelice.
R: III Z 7,2 g.
StreUce pokazuju da hem(jske jednaCine nisu isto sto i jednacine s jizickim
I'elic'inama Ie zato znakovf plus i minus nemajU uobicajeno znacenje iz matematike . .lednacine
6.35. U alrnosfemje isparil0 6,5 kg sanna (nervni bojni otrov). Aka je kancentracija
hemlfskih reakcija pn'kazuju samo hantilalivl1e odnose meau brojel'ima jedinhl reaktanata i
(opasna po fivot) 1,6·10·5kglm 3, koliku zapreminu maze da zatruje ta koliCina sarina? produkato

R: V = 406250 rn 3. Zapremina 200 m duiine i 200 m sirine, te 10 m visine t U ispravno napisanoj hernijskoj jednacini bro,j svai{e vrste atoma na obje
stranc jc jednak Zbog toga se uz fonnu!u piSu 'koefic~jenti taka da broj atoma
svakog elementa na strani reaktanata bude jcdnak broju atoma na stram produkata.
Na primjer ujednacini hemijske reakc:ije:

2 KOH + H2 S04 -+ K2SO, + 2 H20

reaktaTIti su kalij-hidroksid i sulfatna kisclina, a produkti 511 kalij-sulfat i voda. Zbir

atoma kalija, kisika, vodika i smnpora na lijevoj i desnoj stram jedmlcine mora biti
jednak (provjeritc !). Dva molekula KOH i jedan molckul sulfatne kiseIine daju jedan
molekul kalij-sulfata i dva molckula vodc. Pri pis..'mju hemijskih jcdnaCina obieno se
vodi racuna 0 tome da koeficijenti uz fonnulu budu cijeli hrojevi.

Primjer 1. Voda nastaje od vodika i kisika. Napisati hemijsku jednacinu.

Rjesenjc: Jednacina reakcije s nepoznatim koeficijentima je:

a H2 + b O2-> c H20.

Za vodu cerna uzeti cia je koeficijent c ::::: 1, sto znaCi da .ie nastao jedan
molekul vade. Svaki molekul vode sastoji se od dva atoma vodika. Za r0egovo
nastajanje potrebno je dva atoma vodika a ona su saddana u jednoj moJekuli vodika
H2, te je a = I. Jedan molekul vade sadrii jedan a10m kisika, a to jc paIa mo1ckule
kisika, te je b = 112. Jednacinu hemijske reakcije piSemo'.
1
lH2 + - 0, -+ I H20.
2

Zelimo Ii da u jednacini koeficijenti budu cijeli brojevi, onda cerna citavu

jednacinu pomnaziti sa 2, te dobivamo:

2H, + 0-,-> 2 H20.

U jednacini je zadovoljen usl<2Y..o sta!nosti brojg atoma svake vrstc.· Broj

atoma vodika s ljeve i desne strane je cetiri, a braj atoma kisilill dV3. Dva rnoleku!a
vodika i jedan molekul kisika daje dva rnolekula vode.

70 71
 Prlmjer 2. Napisati jednacinu sinteze amonijaka koji nastaje spajanjem Primanje elektrona je redukcija. Kisik se reducirao.
mo1eku1a vodika i azota (nitrogena). Supstanca koja otpusta elektrone i taka se oksidira naziva se redukciono
sredstvo. U nasem primjeru magnezij je redukciono sredstvo. Supstanca koja prima
Rjdcnjc: Jednacina reakcije S opstim koeficijentima je: elektrone i tako se reducira naziva se oksidaciono sredstvo. U nasem primjeru kisik
.Ie oksidaciono s~dstvo.
·U gomjem primjeru atom rnagnezijaje otpustio dva elektrona, a atom kisika
je primio ta dva elektrona. Broj primljenih elektrona jednak je broju otpustenih
Neka je koeficijent uz amonijak c "" 1. Jedan molekuI arnonijaka sadrii jedan atom elektrona. Reakcije kod kojih dolazi do premjestanja elektrona s jednog atoma na
nitrogena a to je paia molekula nitrogena. te je b := Y.:. redan molekul amonijaka drugi nazivaju se redokswreakcije.
sadrZi tri atoma vodika. Tri atoma vodika sadrle se u jednom i po rnolekulu vodika,
teje a;::: 1,5 = 3/2. Sada mozemo pisati:
OKSIDACIONI BROJ

VaJencija elementa u jonskim spojevima odredena je brojem otpustenih iii

Da bi dobili cje1obrojne koeficijente citavu jednacinu umotimo sa dva i
dobivamo:
3 Hz + N, -+ 2 NH,
Broj atoma vodika i nitrogena)e jednak s obje strane joonacine. Provjerite!
OKSIDACIJA I REDUKLlJA
Nekad su se pod oksidacijom podraznmijeva1c reakcije sa kisikom, a pod
primljenih elektrona. Valencija elementa s kovalentnom vezom odredena je brojem
zajednickih elektronskih parova koji atom tog elementa gradi s atomom drugih
elemenata.
Medutim, kod sastavljanja hemijskih jedinjenja redoks-reakcija, koristimo
se pojmom oi<sidacionog broja To je opstiji ,.pojam oct valencije jer ne zavisi od vrsle
veze. Oksidacioni broj pokazuje stanje atoma u nekom spoju, a koje izraiavamo
brojem elei<trona kojim pojedini atomi uceslvuju u vezi. Alomi koji otpustaju
elektrone imaju pozitivan oksidacioni broj, a atomi koji primaju elektrone, imaju
negativan oksidacioni broj.
Oksidacioni broj se pise iznad simbola elementa i to prvo predznak naboja,
a zatim brej. Na primjer kod natrij-hlorida oksidacioni broj natrija je +1, a
oksidacioni broj hIora -1 (Zo5lo?).
(+l)H)

redukcijom reakcije oduzimanja kisika, Danas je pojam oksidacije i redukcije Na CI.

pro!iren i lemelji se na izmjeni eloktrona: OI<Sidacija je proces o\pustanja Za odredivanje oksidacionog broja potrebno je znati nekoliko pravila:
elektrona, a redukcija je proces primanja cleldrona.. Pojam oksidacije i redukcije 1) Atomi i molekuli u e1ementarnom stanju irnaju oksidacioni brej nula (0). Na
objasnit 6e~no na primjem sagorijevanja magnezija: primjer:
0000000
AI, Fe, CU,HZ,02,He, P4
Mg+O
2) Oksidacioni broj kisil<a u spojevima je -2 (izuzev u pereksidima -1). Na
primjer:
Prema stamj definicifi reakcija udesno je reakcija oksidacije, a reakcija uilj'eva (-2) (-2) (-2)
reakcq'a redukcije. Radi jednostavnosti dat je pn'mjer sa atomarnim kisilwm, mada je H, 0, Ca 0, S 0 2 .
sagorijevanje magnezija reakcfja s molekulamim kisikom. 3) Oksidacioni brej vodil<a u spojevimaje +1 (osim u melalnim ltidridima,-I). Na
primjer:
Prema savremenorn tumacenju, u gornjoj reakciji magnezij otpusta dva (+1) (+1) (+1)
elektrona: >
H,O, H NO" C H 4.
4) Zbir oksidacionih brQjeva u molekuli je jednak null.

Otpustanje elektrona zove se oksidacija. Magnezij se oksidirao.

Kisik prima dva elektrona:

0+2e->O'-.

72
 Primjer 1. Koliki je oksidacioni broj sumpora u sulfatnoj kiselini? Rjescnjc: Oznake uz formule predstavljaju agregatna stanja (vim poglavlje
12): s- evrsto, 1- teena, g-gasovita, aq-vadeni rastvor,
Rjdcnje: Na osnovu navedenih pravila znama oksidacione brojeve kisika i Kad redoks-reakcija dolazi do promjene oksidacionog broja.
vodika. Nepoznati oksidacioni broj sumpora obiljciicemo sa x: o 0 (t2) (-2)

(+1) :«-2) a) 2Ca+O',--+2Ca O.

H2S0,. Kaleij oksidira jer je otpustio dva eJektrona. Kisik reducira jer je primio dva
Posta je zbir oksidacianih brojeva u molekuli jednak nuli, anda moierno elektrona. Hemijska jednacina predstavlja redaks-reakciju jer .Ie daslo do promjena
pisati jednacinu: oksidacionih brojeva. Broj elektrona koje otpusti r..alcij jednak je broju e1ektrona koje
2(+I)+x+4(-2)=0, primi kisik. Kalcij je redukciono sredstvo,a kisik oksidaciona srcdstvo.
x=6.
Oksidacioni braj sumpora u sulfatnoj kiselini je +6. o (+1)(-1) (+:'.)(-1) 0
b) Zn+2 H CI-+Zn CI, +H2.
Primjer 2. Izracunajte oksidacione brojeve ugljika u slijedeCim spojevima: eink se oksidirao, a vodik reducirao. ova je redoksNreakcija. Cink je
CH" C,flo, C,R" C,H" CH,O, CO, CO,. redukciono sredstvo a vodik oksidaciono sredstvo

RjeScnjc: (+1) (+5j(-2) (+1)(-1) (+I)H) (+1)(+5)(-2)

:-; +1 c) Ag N 0, + H CI --> Ag CI + H N 0,:
CH4, x+4(+I)=0, x=-4 U jednacirri nije doslo do prornjene oksidacionag broja, te jednaCina ne
x ;-1 predslav Ija redoks-reakciju. I
C2H6, 2x+6(+I)=0, x=-3
x /
.;·1 Primjer 2. Rijesi jednacinu koja prikazuje redoksNreakciju aluminija i
C2H" 2x+4(+I)=0, x=-2 kisika.
x +1
C,H2, lx+2(+1)=O, x=-1
Rjesenje: Napisacemo hemijsku reakciju bez odgovaraju6ih koeficijenata
x +1 -2
uz formrue (neizjednacenajednaCina):
CH20, x+2(+I)+(-2)=0, x=o
o 0 (+3) (-2)
AI(,) + 02(,) --+ AI, 0 3 .
CO, x+(-2)=0, x=2
Oksidacioni broj alurninija u spoju sa kisikom nasli sma na osnovu poznatih
x ·2
C02, x+2(-2)=0, x=4 pravila (Provjerite !). Cilj namje da odredirno odgovarajuce koeficijente iz fonnule u
ovoj redoks-reakciji.
Napisa,t cerna parcijalne jednacine oksidacije i rcdukcije.
Alwninij se oksidirao a kisik rcducirao:
JEDNACINE REDOKS-RE4KCI.I4.
o
AI--+ AI3+ +3e- /·4
To su jednaCine u kojirna dolazi do promjene oksidacionih brojeva. Osnovni
o
zahtjev pri pisanju heroijskih jednacina redoks-reakcija je da broj elektrona kojc 02 +4e- --t20 2- /·3
otpusta redukciono srcdstvo bude jednak brojn elektrona koje prima
oksidaciono sredstvo.
Naboj jona pisemo u gomjem desnom uglu (3 +,2-) i ne treba mijdati sa pisanjem
oksidacionih brojeva.
Da ponovimo: Oksidacijom (otpustanjem elektrona) oksidacioni broj se poveeava,
rcdukcijom (primanjem elektrona) oksidacioni broj se smanjuje, Promjena oksidacionog
broja jednaka je broju otpustenih odnosllo pn"mfjenih elektrona, Supstanca (tvat) koja se Da bi izjednacili broj e1ektrona, prvu jednacinu mnoiima sa 4, a drugu sa 3,
oksidira naziva se redukciollo sredstvo, a supsranca koja se reducira oksidaciono sredstvo. te dobivamo:
4AI-+ 4Ae+ + 12 e-
30, +12e- -->60 2 -
Primjer 1. Koje od sljedeeih hemijskih jednacina plikazuju jednaCine
redoks~reakcija? Staje U Itiima oksidaciono, a !ita redukciono sredstvo? Parcijalne jednacine saberemo:
~L 2Ca{s) + 02{g) -+ 2CaO(s)
b) Zn(s) -I- 2 HCI(aq)"---;" ZnCh(s) + H2(g) 4 AI +30,:;: 12 e --> 4 AI" +6 0"+ 12 e
c) AgN0 3 (aq) + HCl.(aq) -+ AgCl(s) + HN03(aq)

74 75
 Konacnajednacina (izjednacenajednacina) je: R: a) a ~ 2, b ~ 1, c ~ 1; b) a ~ 4, b ~ 3, c ~ 2; c) a ~ 1, b ~ 2, c ~ 1, d ~ 2;
4 Al + 3 0, -> 2 Al,O,. d) a ~ 1, b ~ 712, c ~ 2, d ~ 3; e) a ~ I, b ~ 3, c ~ 2, d ~ 2; f) a ~ I, b ~
512, c~2, d~ 1; g) a ~ 1, b ~ 1312, c ~ 4, d ~ 5.
Primjer 3. Uravnoteziti redoks-jednaCinu koja prikazuje rastvaranje bakra u
koncentrovanoj nitratnoj kiselini, pri cernu su produkti reakcije: bakar(II)-nitrat, 7.2. Odredi stehiometrijske koeficijente u sljedeCim jednacinama otapanja metala II
nitrogen(IV)-oksid i voda: kiselinarna:
aJ aZn + bHCI -> cZnCI, + dH,
o (+!){+5)(-2) (+2) (+5)(-2) (+4)(-2) b) aZn + bH2S04 -')- cZnS04 + dH2
Cu+ H NO, .... Cu(N 0,), + N 0 +H,O.
c) aAI + bHCI .... cAICr, + dH,
d) aAI + bH,SO, -> cAI,(SO,h + dH,
Rjcknjc: Oksidacione brojeve nitrogena u nitratnaj kiselini i nitragen(IV)- 0) aMg +tH,PO, -+ cMg3(PO,h + dH,
aksidu odredili sma na asnovu poznatih pravila (Provjerite!). Potrebno je odrediti
stehiometrijske koeficijenle. R: a) a ~ I, b ~ 2, c ~ 1, d ~ 1; b) a ~ 1, b ~ L c ~ 1, d ~ 1;
Jednacinu cerna napisati u disociranom obliku (vidi poglavlje 91) c) a~2, b~6,c~2,d~J: d) a~2, b~l, c~l, d~3;
e)a~3, b~2, c~ 1, d~3.
Cu + W + NO; .... Cu'+ + 2 NO; + NO, + H,O.
7.3. lzjednaci·hemijsku jednaciuu reak.cije oksida sa vodom:
Parcijalne jednaCine oksidacije i redukcije su: a) a.lv!gO + bH,O -> cMg(OHh
b) aCO, + H,O.., cH,CO,
Cu .... Cu'+ + 2e'
(+5) ("1"4)
c) aSO, + bH,O -> cH,S04
NO, +2H+ +e' -> NO, +H,O/'2
R: Svi koeficijentijednaki sujedinici.

Da bi izjednacili broj elektrona pomnozit cemo drugu jednaCinu sa dva, a 7.4. IzjednaCiti hemijske jednacine neutralizacije kiselina sa natrij-hidroksidom:
zatim ih saberemo: a) aHCI + tNaOH -> cNaCI + dH,O
b) aH,S04+ bNaOH -} cNa,SO, + H,O
(+5) (+4)
Cu+2 N 0, +4H+ +2e' .... Cu'+ +2 N 0, +2H,O+2e' c) aH,PO, + bNaOH -> cNa,PO, + dH,O

R: a) a ~ 1, b = I, c = 1, d ~ 1
U redoks reakciji dvije nitratne grope se reduciraju u nitrogen(lV)'oksid, a b) a ~ 1, b = 2, c ~ 1, d ~ 2
dvije nitratne grope su potrebne da bi nastao spoj Cu(NO,),:
c)a= 1, b=3, c~ 1, d~3.

Cu + 4 HNO, ,-> Cu'+ + 2 NO:; +2 NO, + 2 H,O.
U molekulskom obIikujednacinaje:
Cu + 4 HNO, .... Cu(NO,h + 2 NO, + 2 H,O.
7.5. Uravnoteiiti sljedecc hemijske .jednaCine:
a) aFC 2S3 + b02 -} CS02 + dFC 203
b) aFe 203 + bCO -> cFe + 'dCO,
c) aPbS +bPbO -> cPh + dSO,
d) aSiO, + bMg -> cMgO + dSi,

ZADACI R: a) a = 1, b ~ 912, c ~ 3, d = 1;
b) F 1, b = 3, c ~ 2, d ~ 3;
c) a~ 1, b~2, c=3, d~ 1;
7.1 Odrediti stehiometrijske koeficijente u sljedecimjednacinama sagorijevanja: d) a ~ 1, b= 2, c ~ 2, d = 1.
a) aMg + bO, -> cMgO
b) aAI + bO' .... cAl,o, 7.6 Odrediti oksidacione brojeve hlora u:
c) aCB: 4 + bO, -> cCO, + dH,O Cl" HCI, HCIO, HCIO,.
d) aC,H. + bO, -> cCo, + dH,O
0) ,aC,tL,+ bO, -> cCO," dH,O R: 0,-1,+1,+7.
f) aC,H, + bO, -> cCO, dH,O+
g) C4H,o+bO, .... cCO,+dH,O

76 77
7.7. Odrediti oksidacione brojeve sumpora u: R: Oksido-redukcione reakcije su pod a, c, e i f.
S" H,S, SO" H,S03, S03, H,SO,. oksidans reducens
a) Br, H2
R: 0, -2, +4, +4, +6, +6. c) H2 Na
e) Cu Fe
7.8. Odrediti oksidacione brojeve nitrogena u: f) H 2S04 Cu.
N2, NH3, NH"OH, NO, HNO" N02, HN03.
7.14. UravnoteZiti sljedece hemijske jednacine:
R: O. -3, -3, +2, +3, +4, +5. a) H,S + J -> HJ + S,
b) H,SO, + Mg -> MgSO, + H2,
7.9. Odrediti oksidacione brojeve ugljika u: c) Cl, + H,O + H,S -> HCI + H2 SO,
CIL, CH30H, C,H 120 6, HCOOH, CO,
d) FeCI, + H,S -> FeCI, + S + HCI
e) NH3 + O2 -+ H20 + N2 .
R: -4, -2, 0, +2, +4.
R:
7,10, Kolikije oksidacioni broj:
a) hlora u C1 i C10", a) H,S + J,--> 2 Hl + S,
. b) H,SO, + Mg -> MgSO, + H"
b) nitrogena uNO; i NO;
c) CI, + H,S + 4 H20 -> 8 Hel + H2SO"
c) sumpora uS 2• i SO ~- ? d) 2 FeCl3 + H,S --> 2 FeCI, + S + 2 HCI,
e) 4 NH3 + 3 0, --+ 6 H20+2 N2.
R: a) x:=: -1; x + 1(-2);;;;: -1, x::::: +1. Zbir oksidacionih brojeva jednak je naboju
jona.
b) x+2(-2)=-I,x=+3; x+3(-2)=-1, x=+5.
c) x=-2; x+ 4(-2) =-2, x=+6.

7.11. Odrediti oksidacioni broj.hroma u sljedeCimjedinjenjima:

K,CrO" K,Cr,O" Cr,03, Cr2(SO,h .

R: +6, +6, +3, +3.

7.12. Koji ce se clementi reducirati a koji oksidirati U ovim reakcijama:

a) CaC03 --+ CaO + CO"
b) Fc30, + 4H2 --+ 3Fe + 4H20,
c) H,SO, + 2 KOH -> K,SO, + 2 H,O,
d) MoO, + 4 HCl -> MnCl,+ CI, + 2 H,O.

R: a) nijedan, b) Fe(red), H(ox), c) nijedan, d) Mn

7,13, KaJe su od sljedeCih rcakciJa oksido-redukcione?

a) H2 + Br2 -+ 2HBr,
b) CaC03 --+ CaO + CO,
c) 2 Na + 2 H2 0 -> 2 NaOH + H"
d) CaO + H,O --+ Ca(OH)"
e) Fe + CuSO, -> FeSO, + Cu,
f) Cu + 2 H,S04 --+ CuSO, + SO, + 2 H,O.

78 79
 meSO,) 98 15 kg = 22,97 kg.
8. IZRACUNAVANJE POMO(;UHEMIJSKIH m(H,S04) ~ M(H,S04) ~
M(SO,) 64
JEDNAC7NA
U gornjoj jednaCini umjesto molamih masa uneseni su podaci za relativne
molekulske mase jer se molamc mase oclnose kao rclativne molekulske mase:
M, . Me = Mr, : Mr,.
IedrraCina hcmijske reakcije omogucava izracuORvanje broja i koliCine
jedinki (molekula, atoma, jona) u hemijskoj reakciji. Primjer 2. Glavni prDces koji teee u visokoj peel izrazen je zbimom
Ako imamo hcmijsku reakciju: jednacinom:

aA +bB -+cC +dD Fe,03 + 3 CO ..-, 2 Fe + 3 CO,.

Nab:
a) broj molekula FC20) potrebnih da nastane 100 atoma zeljeza Fe,
andaje odnos brojajeclinki i broja molova (kolicine):
b) braj molova FC203 potrebnih da nastane 25 lIlolova Fc,
c) bra) kilogram. Fe,03 potrebnih da naslane lOa kg z.eljeza.
Nb b
--~

N,
"-"-
n a Rjesenjc:
a) )'I(Fe) ~ 100
Nc = n, ~
c N(Fe,O,) -?

N, n, a
1z jednacine hemijske reakcije saznajemo da se iz jednog molekula FC20}
dobivaju dva aloma zcljezJ. Prema tome odnos broja jcdinki (atoma) ieljeza prema
gdje su a, b, C i d koeficijenti u jednaCini.
brojn jedinki (moiekula) Fe203 je:
KoliCina jedinki proporcionalna je braju jedinki (n :=; NINA) te stoga vaze
gore navedeni odnosi.
Odnos koliCine jedinki koje ucestvuju u nekoj hemijskoj rcakciji jednak N(Fe) 2
N(Fe 2 0 )
l' odnosno:
je odnosu njihovih koeticijenata u jetinacini te reakcije. 3
N(Fe) ~ 2N(Fe,o,).

Primjer 1. Izrdcunajtc masu Ciste H2S0 4 koja nastaje reakcijorn vode i S03 Posloje N(Fe) ~ 100, loje
ako je masa SO, 15 kg. .
100_
N(Fe, 3)=-~) 0 .
Rjesenje:
meSO,) ~ 15 kg
° 2

m(H,S04) -? b) illJ''21 ~ 25
n(Fe20 ,) ~ ?
JednaCina reakcije je:
Broj jedinki se odnosi kao broj molova:
SO, + H,O -> H2S04 n(Fe) 2
n(Fe,O,) l'
Odnos koliCinajedinkijednakje odnosu kocficijenata u hemijskoj reakeiji: n(Fe) 25
n(Fe-0 3 ) ~ - - = - ~ 12,5 mol.
, 2 2
n(H,S04)
n(SO,) I' c) m(Fe) ~ lOa kg
m(H 2 S0 4) meSO,) m(Fe 2 03) -?
M(H,S04) ~ M(SO-;J' i
Posto je: n(Fe) cc m(Fe)
. M(Fe)

80 81
 n(HCI) 20 mol
n(H.) ~--~= - - = 1 0 moL
, 2 2

m(Fe 203) m(Fe) , . Y(H )

odnosno: Posto Je n(H 2 ) ~ _~2~,
M(Fe,03) 2M(Fe) , Ym
to je:

m(Fe
,
° ):
3
fi(Fe)· M(Fe,03)
2M(Fe)
100 kg ·159,7
2·55,85
142,9 kg.

Primjer 5. Izracunajte zaprerninu amonijaka koji nastqje od 1 kg azota pri

temperaturi lODe i pritisku ],3 bar.
Primjer 3. Izrafunati masu kisika potrebnu 1.a potpuno sagorijevanje 10 kg JednaCina reakcije je: N2 + 3 H2 --+ 2 NH3
ugljika, Jecinacina reakcije je:
RjeScnje:
C +0, -+ CO,. m(N 2 ) = 1 kg = 1000 g,
Rjesenjc: T ~ 273 + 10 : 283 K.
m(CO,l: 10 kg P ~ L3 bar ~ 1,),]0 5 Pa = 130 kPa,
m(O,): ? nCO,) ~_ Y(Nl-U -?
n(C) I

Prerna jednacini je: adnosno

Posto je n(O,) ~ m(O,), i nrC) ~ m(C), to je :
- M(O,) M(C)
m(O,) M(O,) Mr(O,) n(NR,) = 2 n(N,)
m(C) ~ M(C) ~ Ar(C) . n(N,)~.m(N,): lOOOg_~;5,7mOl.ondaje
Posta je
M(O,) 32 , M(N,) 28g/mol
m(02) ~ m(C)- .. ~ 10 kg- ~ 26 ?kg.
M(C) 12' n(NR,) = 2·35,7 mol ~ 71,43 mol.

Amonijak mozemo srnatniti idealnim gasom ie je 11"iegova zapremina, iz:

'Primjer 4. Cink reaguje sa hloridnom kiselinom dajuCi vodik. prema
PY = IlRT. jednaka:
jednacini:

Zn + 2 HC! -> ZoCI, + H,. , _llRT _ 71,43 mo!·8.314 J/mo!K·283K -12 0 78!
\(NH-)-~- .._ .._ - Y.. , .
'p 130 kPa
IzraCtU1ajte broj molova i z.aprcminu vodika koja nastaje reakcijom cinka sa
20 molova He1 pri nonnalnim usJovim~ Vm "" 22,4 L Primjer 6. Koja koliCina pirita FeS: daje 1 kg sulfatne kiseline ?
Doblvanje kiseline se moze predstaviti u yidu seme:
RjeScnjc: FeS2 B 2 H,SO,
n(HCI) ~ 20 mol
Y m ~ 22.4 lImoL RjeScnje:
ntH,) ~ ? mCH,Sl),l = 1 kg
Y(H,) ~ ? m(FeS,): '/
'Prema semi dobivanja kiselinc vidimo cia je:
Odnos kolicina, premajednacirri,je: n(Hel) "" -~-:= 2,
. n(H,).1 .

82 83

I ".'., td),.,j;;---n--
 odnosno v ~ Vm ,nCO,) ~ V 3m(ZnO) = 22,41,3,1000 g 412,8 t
n(H 2 S0 4 ) 2' ill 2M(ZnO) 2,81,4 glmol

lLeR S_ ) _
_ n(H 2 S0 4 ) .
(
, 2
Primjer 8. Koliko grama NaOH treba uzeti za neutralimciju 49 grama
Dalje je:
sulfalne kiseline ?
.r::CFeS ,) m(H,S04)
odnosno
M(FeS 2 ) 2M(H,S04) , Rjdcuje:
mill2~Q41 = 41£
m(NaOH) ~?
120
m(FeS,,) ~ 1 kg, ~-- ~ 0,61 kg,
, 2,98 Ireba uapisati reakciju neutralizacije baze NaOH i kise!ine H2S0~. Pri
ncutralizn.ciji nastajc Yoda"
Primjcr 7. Aka se sfalcrit grije na zraku on preJazi u cink-oksid prerna
jcdnaCini: 2 NaOH + H2 S04 - Na2S04 + 2 H20,

2ZnS+JO, -2ZnO+ 2302 ,

_n,,(N:-a,:,Oe,H2-) = ~ = 2,
n(H 2 S0 4 ) 1
a) koliko jc potrebllo sfalerita da se dobije 1 kg ZnO.
b) Koliko je potrebno litara kisika pri nonnallum uslovima, cia se dobije 1 kg ZnO?
n(NaOE) ~ 2 n(H2 S04 ),
RjeSenjc:
0) M(ZnO), ~ 1 kg m(NaOH) 2m(H,S04)
m(ZnS)" ? M(NaOH) ~ M(H,SO,) ,

n(ZnS) 2 M(NaOH), 2m(H SO,) 40 o /mol·2·49 g

- - - "~ ~ l' n(ZnS) ~ n(ZnO) m(NaOH) ~ -----'''''' 2 ' " = 40 g.
n(ZnO) 2 '
M(H 2S0 4 )
b
98 g/mol

Dalje je: m(ZnS) _ m(ZnO)

M(ZnS) - M(ZnO) , Primjcr 9. Koliko rnl sulfatne kiseline kOl1centra_cije 0,5 molll treba za
neutralizaciju 50 mi KOH koncentracije 1 11101/1 ? lzracunaj koncenlIaciju nastale
soli.
m(ZnS)~lkg97,4 ~1,J96kg,
81,4 Rjesenje:
~ 0,5 molll,
c(H2 S04 )
V(KOH) = 50 ml = 0,05 l,
b) !ll(ZnOl ~ ikg c(KOHl ~ 1 molll
V(H2 S04) ~?
Cs=?

H2S04 + 2 KOH ~ K2 S04 + 2 H,O,

n(H 2 S0 4 )
n(KOH)-~ 2'
n(O,) ~ 3n(ZnO) ~ 3mEnO) ,
2 2M(ZnO)
Posto je:' n(KOH)
n(H 2 S0 4 ) ~ 2 '

Vm = 22,41/mol, to je.
84 85
Posioje n= cY, ondaje: Frimjer 11. Reakcijom alkoholnog vTenja ad 250 ml rastvora glukoze
nastaje 8,3 I ugljik(lV)-oksida na temperaturi 308 K i pritisku 94,75 kPa. Izracunati
kolicinsku i masenu koncentraciju glukoze.

RjeScnjc:
Vgl = 250 ml = 0,25 1
V(H SO 4) = c(KOH)· V(KOH) 1 mol/l·0,051 V(CO z) .. 8,3 1
2 0,05 L
2·c(H,S04) 2·0,5 mol 11 T= 308 K
P = 94.75 kPa
Koncentracija nastale soli je: Cgl =?
y.\'-!;;;;; ?
~ n(K2S0~
c (K 2 SO 4 ) . _ - _ . . . Reakciona jednaCina je:
V",
C5H,,06~ 2 C,HiOH + 2 CO 2
n(K,SO,) = n(H,S04) = c(H,SO,,)-VCHzS04) = 0,5 molll ·(),051·= 0,025 moL Koncentracija glu.~oz.e je:

fig!
Cgl = - . IzjednaCine vidirno daje:
e(K SO ) =
2 4
0,025 mol
0,11
°
= 25 moliL
'
Vgl

Broj molova ugljen(JV)-oksida mozemo 11ati iz jednacine gasnog sianja:

Primjer 10. 1z 200 g rastvora sulfatne kiscline do\;Jijeno je 23,3 g taloga
barij-sulfata. Kakav je bio maseni udio Idsc1ine '? pV 94,75 kPa· 8,31 = 0,307 mol,
Sematski se rcakcija moze prikazati : n(CO,) = RT
8,314 J/mo1K·308K '

0.307
ngl = - ' =(1. )
1 '3
. rno1
. Rjesenjc: 2
m=200g,
M~Q~) = 23,3 g
w(H 2S0 4) = ? 0,153 mol = 0,614 moll 1.
0,25]
m(H 2 S0 4 ) d' .
W(H,S04) = --"--, g ve.1e masa rastvora (m) poznata
m
Primjer 12. Fosfor se u telmici dobiva po jednaCini:
n(H2S04) = n(BaS04),
Ca3(P04h + 3 SiO, + 5 C ~ 3 CaSiO, + 2 P + 5 CO.

m(H 2 S0 4 ) m(BaS0 4 ) Ako se iz 77 kg trikalcij-fosfata dobije 12,4 kg fosfoTa, koliko je iskoristenje?

M(H 2 S0 4 ) = M(B';-S(l;')' RjeScnje:
m(Ca3(PO,),) = 77 kg
mfPJ= 12 4 kg
23,3g~=9,78g 1(P) = ?
233,3

lskoristenje hemijske reakcije je Ganos stvarne mase produkat3.xeakcije (ms)

H SO 4)=--'~'
. W(·2 9,78 g .... 0'04"9 ~ 49"'
-,./0.
i teoretski potre.bnc mase. (mr) . .
200 g
Teoretsku masu fosfora m(Ph izraeunacemo iz jednacine:
86 87
 Reakciona jednacina je:

Poznata nam je masa fosfata. Prvo se izracunava masa kiseline:

m(P)

Iskoristenje je :
n(H3PO,) = 2 n(Ca3(PO')2),

m(H 3P0 4 ) 2 m(Ca 3(P0 4 J,)

1 --~---~~--
m(F), _ 12,4 kg _ 0 80-) = 80 )-"'
10
m(Ph 15,4 k g ' ,. M(H 3 P0 4 ) M(Ca 3(P°4)')

Primjer 13. Pri tennickorn razlaganju 25 g CaCO} nastaje 12,3 g CaO.

Izracunati iskoriStenje ovog proccsa.

RjcScnje: Masu hidroksida cerno izracunati takode koristeqjem reakeione jednacine:

m(CaC03) = 25 g
m(CaO) = 12.3 g
m(CaOlr =?
I""?
n(Ca(OH),) =3 n(Ca3(P04h),
Reakciolla jednaCina je:
m(Ca(OH)3) 3m(Ca)(P0 4 lz)
CaC03 ~ CaO + CO,
M(Ca(OH),) M(Ca 3 (P0 4 ),)
Teoretski nastaku masu Cao nalaznllo lzjednacine: n(CaO) ~ n(CaC03),

m(CaOl m(CaC0 3 )
M(CaO) = MiCaCOJ'
Primjer 15. Pri dejstvu viSkom hlornc kiseline na 30 g prirodnog krecnjaka
dobijeno je 11 g ugljik(lV)-oksida. KoUka procenata CaC03 ima u prirodnom
_5--,6 2-;:-5",g
m(CaOh -:c.
= 14 g. krecnjaku?
100

!U(CaO)s RjeSenje:
--cc::--:~ = 0,878 = 87,8 %.
m(CaO),. m(krecnjaka) ~ 30 g
mCCO,l = 11 g
w(CaC03) ~?
Primjer 14. Koliko grama fosfatne kiseline a kohko kalcij-hidroksida treba
uleli da se priredi 100 g kalcij-fosfata ? lzracuna6emo koliko CaCO) odgovara masi od 11 g CO,. lz reakcione
jednaCine vidirno da je:
RjcScnje:
m(Ca,il'O,],l = 100 g n(CaCO)) = n(C0 2)
m(H3 P0 4) - ?
m(Ca(OH),) = ?

88 89
 m(CaC0 3 ) m(C0 2 ) c) empirijsku formulujcdinjcnja
M(CaC0 3 ) M(CO,) , d) molekulsku formulu jedinjcnja, ako jc spektrometrijom rnasa utvrdeno da je
relativna molekulska masa togjedinjenja 176.

100 RjeScnje:
m(CaC0 3 ) ~ 11 g - = 25 g.
. 44 m(nz) = 4,4 mg ~ 4,4· 10"g
m(CO,) ~ 6,6 mg = 6,6·JO"g
To je masa Cistog karbonata. m(H,QL= 1.80 mg = 1.8.10· 3 g
Maseni udio (procentnalni sadriaj) u prirodnom krecnjaku je"
a) n(C) = 'I; ntH) ~ ?; n(O) = ?
w ;:;: m(CaC0 3 ) "" 25 g :;:; 0 833 :=: 83 3 %
m(C) = 'I; m(H) = 1; m(O) = ?
m(kree.) 30 g ' ,. b) w(C) = 'I; w(H) ~?; w(O) = '!
c) empirijska fonnula = ?
e) molekulska formula;;:::. ?
Primjer 16. Kahko grama CO2 mot,erno dobiti pecenjem 500 kg krecnjaka
D
koji sadrii 5 "/0 primjesa ? Kohka je to litara ugljik(IV}oksida n3 temperaturi 20 i e a) Potpunim sagorijevanjem organskog jedinjcnja nastali C0 2 jc vezao sav ugljik iz
pritisku 1 bar? .
jedinjenja, a nastala vada sav vodik Iz jednog ugljikovog a10ma nas1ajc jedan
molekul CO2 , dok dva ,atoma vodika daju jedan molekul vodc, sto mozemo
CaCO, -. CO2 + CaO
predstaviti relacijom ekvivalencije:
Rjesenje:
m(krecnjaka) = 500 kg c- CO2, 2H - H20.
m(CO,) ~?
Na osnovu gornjih relacija mozemo pisati;
Za uglhk:
PIVO 6emo uaCi masu cistog Caco3 da bi prema reakcionoj jednacini nash
masu CO2. Aka krecnjak sadrZi 5 % primjesa, znaci da sadrii 95 % cistog CaC03 .
m(C0 2 ) 6,6· JO~' g _
nrC) = u(CO,) ~ ~-- ~ = 0 10.10- 3 mol.
m(CaC03 ) ~ w·m(krecnjaka) = 0,95 ·500 kg~ 475 kg. ~ M(C0 2 ) 44 g/mol '

m(C) ~ M(C}n(C)~ 12 g/mal . 1l,15· 10-3 mol = 1,80· IIr3 g = 1,80 mg,

.~l(CO,) m(CaC0 3 )
M(C0 2 ) M(C-;CO,) ,
2·m(H 2 0) 2.1,8.1O-'g
ntH) ~ 2n(H,O) = ~=C'- 0,2.10- 3 mol.
• M(H 2 0) 18g/mo1
m(C0 2 ) ~ 475 kg~ = 209 kg.
100
m(E) = M(H)·n(H) ~ I g/mol·O,2· 10-J g = 0,20 mg.
Zapreminu CO2 izracunavamo izjecillaCine gasnog stal\ja pV;:;: nRT.
Masu kisika U odvagallom uzorku mozemo dobiti tako da od mase uzorka oduzmcmo
mase ugljika i vodika:
v ~ .:nc RT ~ 20,9-,kg,--_ 8,314J/molK·293K =1l5,7m 3
M P 44.10. 3 kg/ mol 10 5 Pa m(O) = m(uz) - m(C) - m(H) = 2,40 mg

Primjer 17. Elementarnom kvantitatiYl10m anallzom utvrdcno je da je

sagorijevanjem 4,40 mg nekog organskog jedinjenja dobivcno je 6,60 mg CO2 i 1,80
mg vodc. Kvalitativnon~ analizemi-je ustanovljeno -da jedinjcllJe sadrii sa1110 ugljik,
vodik i kisik.Odrediti: m(C) -- m(H)
b) w(C) ~ - - - = 0,409, w(H) ~ ~--, = 0,045; w(O) = m(O) = 0,545
a) kolicine i mase ugljika, vodika i kisika u jcdinjenju, m m m
b) masene udjele (proccnini sasm\, ugljika, vodika i kisika ujedinjenju)-

90 91
c)Empirijsku formulu odredujemo iz poznate relacije: e) 2 Al + 6 HCI -> 2 AICI, + 3 H2
D 2 Ai + 3 H 2 S04 --+ AhCSO/jJ:3 + 3 H2 .

i(C)' i(H) ;j(O) .

~ :~~) • ~:r~~) -:~~~ ~ 0,034; 0,045; 0,034,
8.2. Napisite reakcije rastvaranja mctalnih oksida u voeli:
a) magnezij-oksid,
iCC) ; iCH) ; j(O) ~ 1 ; 1,33 ; L
b) natrij-oksid,
Da bi dobili odnos cijelih malih brojeva potrebno je sve brojeve pomnoziti
R: a) MgO + H20 -+ Mg(OH),
sa 3 (jer je 1,33 . 3;:::; 4) te dobijemo:
c) Na,O + H20 -+ 2 NaOH.
i(C) ; j(B) ; j(O) ~ 3 ; 4; 3,
8.3. Napisite rcakcijc nemetalnih oksida sa vadam:
a) ugijik(IV)-oksid,
Empirijska fonnula jedinjenjaje C,ILO"
b) smnpor(IYJ-oksid,
},iapamena: Aka su paznate kotiCine jxJjedinih atoma, kao u nasem primjeru, onda se
empirif~kaformula maze izracunati i iz odnosa (vidi poglavlje 5): R; a) CO2 + H,O -+ H,CO,
,\i(e) . /''i'(H) : ,\;'(0) = n(C) : n(ll) :n(O). b) S02 + H 20 --+ H 2 S03
n(C): N(H). 1\/(0) ",,-(J,15mmol: (J,20mmol: 0,15mmol= 1: 1,33: 1.
Islim daljYm postupkom dobije se isli rezuftat: 8.4. Napisite jednacinu neu1ralizacije za NaOH sa:
nrC) : n(fI) : 11(0) = 3: 4: 3, odnosno empirijskafonllula C3 H40 3· a) sulfatnom kiselinom,
b) hioridnom kiselinoffi,
d) Rclativna masa eropirijske jcdinkc je: c) nitmtnom kiselinom,
d) karbonatnolll kiselinolll,
e) [osfatnom kiselinom.

Relativna rnolekulska masa jedinjenja je: R:

a) 2 NaOH + H2S04 -+ Na 2 S04 + 2 H,O,
b) NaOH + HCI -'> NaCI + H2 0,
c) NaOH + HN03 -+ NaN03+ H20,
Posta je Mr =:: 176 uvrstavanjem dabijeroa daje x = 2, a molekulska formula:
d) 2 NaOH + H2C03 -+ Na,CO, + 2 H20,
c) 3 NaOH + H 3P04 --...? Na3P04 + 3 H20.

8.5. Napisite jednacinu neutralizacije Ca(OHh sa:

ZADACI a) HCI, b) H 2C03, c) H,PO"

R:
8.1 Napisite reakcije rastvaranja metala u kiselinama:
a) Ca(OH), + 2 HCI -,' CaCI, + 2 H20,
a) duka u hloriduoj kiseliIli b) Ca(OH), + H2 CO, -+ CaCo, + 2 H20,
b) cinka u sulfatnoj kiselini c) 3 Ca(OH), + 2 H3P04 -+ Ca3(P04h + 6 H20,
c) kalcija u hloridnoj kiselini
d) kalcija 11 sulfatnoj kiselini 8.6, Koliko se grama kiselina; HCI, H2S04, H2CO" H,P04 neutralise sa 40 grama
e) alurninija u hloridnoj kiselini natrij-hidroksida? Napisite reakcionc jednacine.
f) aluminija u sulfatnoj kiselilu,
R: 36,46 g HCl, 49,04 g H2 S04; 31 g H2C03 ; 32,67 g H3P04 ,
R:
8.7. Koliko se grdma baza : Nl-LJOH, NaOH, KOH i Fe(OH)3 neutrilizira sa 63 .g
a) Zn+2HCI -+ ZnCI,+H,
b) Zn + H2S04 -+ ZnS04+ H2
nitrah?e kiseline ? Napisite. rcakcione jednacine.
c) Ca + 2 HCI '-+ CaCl2 + H,
R: 35 g NH,OH; 40 g NaOH; 56,1 g KOH; 36,6 g Fe(OH)"
d) Ca + H2S04 -+ Caso, + H2

92 93
8.8. Koliko grama kisika je potrebno za sagorijeval"Uc 1 kg kamenog uglja koji sadr±i 8.17. lzracunajte iskoristenje reakc~jc nastajanja amonijaka (vim zadatak 8.16,) aka
80 % ugljika ? (C + O2 -+ CO2) je teoretska kolicina, tj. ana koja odgovara potpunoj reakciji, 18,2 mol, a kolicilla
stvarno nastalog amonijaka:
R: 2133,3 g. a) 12,3 mol,
b) 150 mmol.
8.9. KoEko se sulfatne 1;iseline rnoz.e dobiti iz 60 kg pirita ? (FeS2 +-> 2 H 2S0 4 ).
R: a) 67,6 %; b) 0,82 %.
R: 98 kg.
8.18. Labaratorijskim postupkorn, premajednacini:
8.10. Koliko grama sulfatne kiseline i natrij-hidroksid; treba da uzmcmo da 2 NfL,CI + Ca(0H)2 ._> CaC!, + 2 NH, + H20,
pripremimo 6~ g natrij-bisulfata ? (NaOH + I-bS04 ----? NaHS0 4 + H 20). dobiveno je 15 g cistog amonijaka_ Kolike su mase amonij-hloHda i kalcij-hidroksida
potrebne za navedenu reakciju ? .
R: 49 g kiseline i 20 g hidroksida.
R: m(NfL,CI) = 47 g; m(Ca(OH)z) = 32,5 g.
8.11. Ugljik u sllvisku kisika izgara u CO2. Iskorislcnje te reakcije je 85 %. Koliko
111010va CO2 nastaje iz 48 g C ? 8.19. Zagrijavanjem gipsa dobiva se peceni gips premajednacini:
CaSO.,.2 H20 --> CaS04·l!2 H20 + 3/2 H20.
R: n(C0 2) ~ 3,4 moL Kolika je masa gipsa potrebnog za dobival~e 0.5 kg pecenag gipsa ?

8.12. Izracunati masu cistog NaCI potrebnog za dobiv31lje 5 kg HCl masenog udjela R: 111 ~ 0,59 kg.
36 % (2 NaCI + H2 SO, -+ 2 HCI + Na,SO,)
8,20, Ako sc ploCiea od zlata uroni u tzv. "zlatotopku" naslajc ova rcakciJa:
R: m(NaCI) ~ 2,9 kg. Au + 3 HCI + RNO, --> AuCi, + NO + 2 H2 0.
Kolikaje bila masa zlatne plociee ako jc tom reakeijom nastao 3,1 mg AuC)' ?
8.13. Kolika zapremina S02 nastaje spaljivanjcm 200 g sumpora pri temperaturi 20
'C i pritisku 1,3 bar ? (S + O2 -+ SO,) R: m = 2,01 mg,

R:V=1l71. 8.21. Za neutralizaciju 100 g Tastvora sulfatne kiselinc bila je potrebno 10,6 g
Na2C03. Koliki je bio maseni udio sulfatne kiseline u rastvoru ?
8.14. Aka se vodik propusta kroz staklenu cijev preko zagrijanog CUO dolazi do
redukcije bakra premajednaCini: . R: w = 9,8 0/0,
CuO + H2 -} Cu + H20.
Koliko grama balaa nastaje redukeijom 10 g CuO ? 8.22. U laboratoriji se amonijak dabiva prema jednacini kao u zadatku 8.1&.
IskoristeIlje reakcije je 90 %. KoUka je grama amonijaka dobiveno ako je utrosena
R: ro(Cu) ~ 7,99 g. 107 g amonij-hlorida 7

8.15. lzracunajte masu Ca(OH):; koja je nastala reakcijom: R: m~ 30,6 g.

CaO + H20 -+ Ca(OH)"
-aka je m~a izreagovanog oksida: 8.23, lz 86) g Cilske Salitre, koja sadrli 2 % primjesa, dobiveno je 56,7 g nitratne
a) 18,9 g, kiseline, Koliko je iakoriiitenje reakcije ? (KNO) B RNO))
b) 4.53 t.
R: a) m~ 24,9 g; b) m = 59979,2 kg. R: l~ 93 %.

8.16. Izracunajte zapreminu llil1onijak_a -koji je nast<lo od azota i vodika prema 8.24. Za laboratorijsko dobivanje nitratne kiselinc tlZcto je 17 g NaN03 i 20 g
reakciji: N2 + 3 H2 ----? 2 NH3 , sulfatne kiseline. Koliko je grama kiseline dobiveno ? Koje je komponentc ostala u
aka je masa azata bila 10 kg a temperatura 10°C pri pritisku: sllvisku ?
a) 0,23 ]C.Pa, NaN0 3 +.H2 S04 --)- Hl\f03 + NaHS0 4 .
b) 0,1 MPa.
R: m ~ 12,6 g. Ostalo je 0,4 g sulfatne kiseline.
R: a) V=7.3·106 1; b) V~ 168001

94 95
 ZADACIIZ ORGANSKE HEMiJE
8.25. Acetilen se dobiva reagovanjem kalcij-karbida i vade:
CaC2 + 2 H 20 -} Ca(OHh +. C 2H2 .
8.32. Koliko molekula CO2 i vade nastaje sagorijevanjem 2 mola metana?
K~li~o je g:alIla.~cet~lena dobiveno aka je utroseno 33,7 g karbida koji sadrZi 5 %
pflll1JCSa, a lskonstenJc reakcije je 80 % ?
R:CH,+20, -+CO,+2H,O.
R: 32 g Cistog karbida, 13 g (teoretski) acetilena i 80 % ad stvamo dobivenoiJ n(CO,) ~n(CH,), N(CO,) = 1.204-10."
acelilena tj. 10,4 g. 0 n(H,O) = 2n(CH,), N(H 20) = 2,408·10.".

8.2~. P~no~ CO2 pri pecenju 1 tone krecnjaka sa 10 % primjesa iznosio je 95 %. 8.33. IzraCunaj masu vade koja nastaje sagorijevanjem 3 mola butana.
Koliko JC kllograma COz dobiveno ?
CaC0 34 CaO + CO,. R: 2 C4H lO + 13 0, -> 8 CO, + 10 H,O.
n(H,O) = 5 n(CJI10), m(I'r,O) = 270 g.
R: m = 376.2 kg.
8.34. Pri sagorijevanju bulana nastalo je 1552 g vade. Koliko je grama butalla
8.21. Koliko se ugljik(IV)-oksida maze dobiti dejstvom 40 g 25 % rastvora hloridne sagorilo?
kiseline na 25 g krecnjaka ?
CaC02 + 2 HCl -+ CaCI, + CO, + 11,0. . It: 100.0 g.

R: m=6g. 8.35. KoUko se teoretski moze dobiti etina (acetilena) iz 2 kg kalcij-karbida ?

8.28. Koliko je litaIa hlora potrebno, pri temperatm1 20°C i pritisku 1 bar da se 1 R: Cac, + 2 H,O --> Ca(OH), + C,H2
gram fero-hlorida prevede u feri-hlorid ? n(C 2H,) = 31,21 mol; m(C,H,) = 811,46 g.
2 FeCI, + CI, -+ FeCI,.
8.36. Koliko se molova i molekula broUill maze adirati ua 4,2g propena (propilena)?
R: m(lllora) = 0,28 g; V(hlora) = 0,096 L
R: C,~ + Br, -+ C,HoBr,
8.29. Grijanjem kalij~permallganata razvija se kisik: n(Br,) = G) mol; N(Br,) = 6,022.10." molekula
2 KMn04 '.-> K,M:n0 4 + M:nO, + O2.
Kolika je l.apremina kisika, pri pri.tisku od 1 bar i tempcraturi 20°C, koja nastaje ad 3 8.37. U reakciji kalcij-karbida sa vodom nastaje crin.
grama pennanganata ? a) kol.ikoje grama karbida utroseno za. dobivlli~je J.9,51 etifu1. pri temperatml 21°C i
pritisku 1,01 bar,
R: V = 0,2311. b) koliko kalcij-hidroksida nastaje pri ovom procesu (Vidi zadatak 8.35.)

8.30. Oksidacijom pirita razvija se sumpor(IV)-oksid: R: a) n(C,H2) = pVIRT = 0,806 mol; m(CaC,) = 51,56 g; b) m(Ca(OH)2) = 59,6 g.
4 FeS, + 11 0, -> 2 Fezo, + 8 S02.
I~r~cul1ajte. za~remillu S<?z pri 2(tC i pritisku 1 bar, koji nastaje oksidacijom 100 kg 8.38. Sagorijevanjem 10.0 g etina u struji kisika dobiva se CO2 i voda.
pmta. Kolika Je zapreml1l.a zraka potrebna za. reakciju, pri istim uslovillla ako je a) koUko je dobiveno tih produkata,
kolicinski udio kisika u zraku 20 % ? ' b) koliko se dobije CO2 i H 2 0 ako je iskoristenje reakcije 90 %?

R: V(SO,) ~ 40..6 m'; V(zrak) ~ 279 rn'. R: 2C2H,+50, -> 4CO,+2H,O.

n(C 2H,) ~ n(H,O), n(CO,) ~ 2 n(C,H,)
8.31. U 2litra rastvora feri~hlorida koliCinske koncentracije 0,1 molll dodato je 9,6 g a) m(H,O) = 6,9 g; m(Co,) = 33,8 g.
NaOH Koliko Je grama fen-hidroksida dobiveno ? b) m(H,O) ~ 6,2 g; m(CO,) ~ 30,4 g.
FeCI, + 3 NaOH -> Fe(Ol{), + 3 NaCL
8.39. Izracullajte zapreminu zraka potrebnu za sagodjcvanjc 900 1 etana. Zaprcmina
R: m(Fe(OH)3) = 8,54 g. zraka i nastalih gasova mjerenaje pri standardnim uslovima. Zapreminski udio bsika
u zraku je 20 %.

R: 2 C,H,+7Q,-* 4'Co,+6H,O
n(O,) ~ 7/2 n(C,H6) ~ 140,6 mol,

96 97
 VCO,) ~ 3150 1; V(zraka) ~ 15750 1 ~ 15,75 m'.

8.40" Benze~ ~clira vodik ,ll3 yovisenoj temperaturi i pritisku, liZ prisustvo S.48. Sint.czom CO i vodika, na povisenoj teinpemtmi i plisustvu katalizatora, maze
katalIzatora 1 pn tome nastaJe cikloheksan. Koliko je grama vodika potrebno za se dobiti metanal. Koliko je grama vodika i molektua vodika potrebno za dobivanje
dobival'ue 15,3 g cikloheksana ? 10 kg metanola ?

R: C6Ho + 3 H, -). C,HI, R: CO + 2 H, -> CH3 0H.

n(H,) ~ 3 nCCJ{I'); m(H,) ~ 1,08 g. n(H 2) ~ 2 nCCH30H) ~ 625 mol, N(H,) ~ 3, 76·lO" l11olckula, m(H,) ~ 1260 g.

8,41. IzracWlaj broj rnolekula i molova vodika potrebnog za reakciju adicije sa 5 8.49. llidratacijom etena maze se dobiti etanol, pri povisenQj temperaturi i pritisku, u
benzena. Pogledati primjer 8.40. g prisutnosti katalizatora. Koliko pri tome reaguje grama vode sa 180 g etena ?

R: CoR, + H,O -> C,H50H.

n(H,O) ~ 6.43 mol, m(H,O) ~ llS,7 g.
8.42. Koliko je grama metilhlorida potrebno da bi iz benzena dobili 120 g metil-
benzena (toluena) ? 8.50. Kolika je zapremina kisika j CO2 (pri st,mdardnim uslovima) koji ucC·stviljU u
reakciji (u zacL'ltku 8.47.)?
R: C6Ho + CH,C! .-? C,;H,CH, + HCI
mCCH,Cl) ~ 65 g. R: n(CO,) ~ 43,48 mol; V(CO,) ~ 971,9 i,
nCO,) ~ 65,2 mol; V(O,) ~ 14611.
8,43. Procesom nitriraflja dabi-vena.ie 562 g nilIobenzena. Koliko je utroseno:
a) benzena, 8.51. Kolika se koliCina etina moze dobiti jz 4 g lchnickog kalcij-karbida u kojem je
b) 62 %HNO,? maseni umo necistoca 5 %? (Vidi zadatak 8.35.)

R: C,IIs + HNO, -). C,H,NO·, + HoO R: m~ 1,54 g.

a) n(C"IIs) ~ 4,565 mol; 'm(C,H,);;' 356 g,
b) n(HNO,) ~ 7,36 mol; m(HNO,) ~ 463,7 g. 8.52. Izracunaj masu llastalog natrij-etoksida ako je u reakciji sa apsolutnim
alkohoiom (etanolom) potpuno izreagovalo 2 g naL.-ija.
8.44. Razgradnja metana iznad lOOO°C moze se prikazatijednaCinom.
CH; -> C+2H,. R: 2 C,HsOH + 2 Na --> 2 C,H,ONa + H2 .
Koliko grama llgljika i vodika nastaje od 109 metana ? m~5,9 g.

8.53. Koliko grama NaOH je pOlrebno da sc (uz povccanu temperaturu i pritisak j u

priSllstvll katalizatora) dobije 560 g fenoh iz hlorbenzena ?
8.4~ Ko~kaje masa etiua C:H2 , nastrilog od vode i 4 grama 1ehrtickog kalcij-karbida R: C"H,C! + NaOH -). C,;H,OH + NaC!.
u kOjemJe maseru muo lleeisto6a 5 %. Reakcionajednacinaje: m(NaOH) ~ 238,4 g.
Cac, + 2 H20 -). CaCOH)2 + C,H,.
8.54. Reakcija sin~etskog dobivarUa glicerola (1,2,3 propantriol) maze se prikazati
R: m~ 1,54 g. jednacinom:
(CH,C1),CHCI + 3 NaOH -). CCH,OH),CHOH + 3 NaC!.
8.46. Uzorak bezvodnog metanola spaljuje se u zatvorenom sistcmu premajedl1acini: Koliko se gliccrola maze dobiti iz 8 kg natrij-hidroksida ?
CH30H + 3 CuO -). CO 2 + 2 H,O + 3 Cu.
!zraeunajte ~lasu metanola potrebnog ZEI nastaj,mje 30 CIn3 CO 2 pri pritisku od 1 bara R: m(gl) ~ 5,8 kg.
l-temperatun od 27°C.
8.55. Koliko se molova i molckula dietil-etra moze dobiti iz 240 g etanola ?
R; 111 ~ 0,0384 g.
R: 2 C,H,OH -H,o -> C,H"O,C,H,
8.47. Koliko grama vade nastaje sagorijcvanjcm 1 kg etanola ? n(etar) ~ 2,608mo1; N(ctar) ~ 1,57-1024 .

R: C 2HsOR+ 3 O 2 -+ 2 CO2 + 3 H?O. 8.56. U etanolu se nalazi 4,4 % vodc. KoJiko je potrebno CaO (:livi laee) da se dobije
n(el) ~ 21,74 mol, 111(H20) ~ 1174 g. bezvodni (apsolutni) alkohol iz 1 kg alkohola sa vodom ?

98
99
R: CaO + H,O --> Ca(OH),. a) kolikaje molarna masa nepoznatc kiseline,
m(H,O) ~ 44 g; n(CaO) ~ n(H,O); m(CaO) ~ 136,9 g. b) kolikaje kolicinska koncentracija te kiseline?

8.57. IzntCllnaj masu, kolicinu i broj l110lehlla metanala (fonnaldehida) koji nastaje R: n(k;s) B n(NaOH)
oksidacijom 36 g matanola (mc1ilalkohola). a) n(hs) ~ 3,5·10-' mol; MOds) ~ 258,7 glmo!. Kojaje to kiselina ?
c) c = 3,5 _10-3 moill.
R: CH3 0H ---"---->
HCHO + H 20
n(HCHO) ~ n(CH 30H) = 1,125 mol; m(HCHO) = 33,75 g, 8.64. Preradom 98 g ctanola dabiveno je 110 g etanske (sircetne) kise1ine. Koliko
N(HCHO) ~ 6,77·10" mo!ekula. proccnata Cistog alkohola sadri! etallol ?

8.58. Kolika se kolicina i masa etanala (acdaJdehida) maze dobiti i2 5 g eL'l.nola ? R: C,H,OH H CH3COOH
nebs) ~ n(alk) ~ 1,833 mol; m(Cistog alk) = 84,3 g.
w(Cislog alk) ~ 0,86 ~ 86 %.
R: CH3 CH,OH --"-;. CH3 CHO + H2 0
m(C}-hCHO):= 0,109 mol; m == 4,79 g,
8.65. Aspirin nastaje reakcijotn salicilne kisclinc sa anhidridom etansi(e (sircetne)
8.59. Propanoll (acclon) se dQbiva suhom dcstilacijom kalcij~acetata. Koliko se maze kiseline. iiJw je u reakciji nastalo 1,3 kg aspirina koliko jc grama sahcilnc kiseline
dobiti acctona iz 2,5 kg kalc~j-acetata ? morala ucestvovati 11 reakciji ?

R: (CH3 COO),Ca -+ (CH3 hCO + CaC03 R: HOCJL,COOH B c:,IlsO, (aspirin)

n;;o; 158,2 mol; m(acetona) = 9,17 kg. n(sk.) = n(aspirim), m(s.k.) ~ 996,7 g.

8.60. Oksidacijom pdmamih alkohola nastaju aldehidi koji daljo1l1 oksidacijoIU, uz 8.66. Od etanola i etanske kiseline nastaje estnr, ctilacetat.
prisustvo jakog oksidansH, prelaze u kiselinc. Koliko etanala (acetaldehida), a koliko a) koliko ce nastati estra iz 8,18 g kiseline.
etanske (sircetne) kiseline moze nastati oksidacijom 1 kg etanola ? b) koliko ce nastati cstrJ ako je iskoristenje reakcije 75 % ?

R: CH3 COOH + C2H sOH .-+ CH3 COOC2 Hs + H 20.

R: CIl3 CH,OH ---"-. CH,CHO---"-. CH 3 COOH. a) n(ester) ~ It(h') ~ 0,1364 mol; m(esler) ~ 12,0 g.
m(CH 3CHO) ~ 956 g; m(CH,COOH) = 1304,4 g. c) m(ester) = 9,0 g.

8.61. Reakcijom 150 rnl rastvora metanala (formaldehida) nepoznate koncentracije sa 8.67. Koliko se tIistearina (mast) moze dabiti iz 1 kg ~icerola ako je iskoristenje
Fehling-ovim reagcnsom dobije se 10 g metal1skc (mravlje) ldsclinc. Gustina raslvora potptUlO?
rnctanalaje 1,2 gleIll3. IzrJ.cunati:
a) koliCinsku koncentrac.iju rastvora mctanala, R: (CH,OH.hCHOH + (C12H 3,COOIl), -, (C 12IJ, sCOOj,(\H,
b) maseUli kOIlCenirdciju rastvara rnetanala. m(masl) = 9,68 kg_
c) maseni udio rnetanala u rastvoru.
8.68. Kuhanjem gliccrid-tristearina (masnoce) sa NaOH nastaje natrij-stearat (sapllil).
R: ECHO B HCOOH a) koliko je potrebno masnoce da se dohije 100 kg sapmm,
n(HCHO) ~ l1(HCOOH) ~ 0,208 mol. b) koliko jc pOlrebno NaOH?
a) c(HCHO) ~ 1,39 moll!;
b) y(HCHO) = 41,7 gil; R: (C12H")3C;Hs + 3 NaOH -, (CH 20H)2CHOH + 3 C 17Il3,COONa
cJ w(HCHO) = 0,0347 = 3,47 %. a) n(saprill) - 3 n(masl), m(masl) = 97,06 kg,
b) n(NaOHJ ~ n(sRprUl), m(NaOH) = 13,07 kg.
8.62. Aka je gustina sircetne kiseline (koja se kOrlsti u domaCillstvu) 1,0 g/cm3 i
3
maseru udio kiseline 9 % kolika je masena i kolicll1ska koncentracija kiseline ? 8.69. Nitrogliccrin je uljasta tecnost cija je gustina 1,6 g/cm , KoUka 6e biti
zapremina nastaIih produkata (pri standardnim uslovima) pri eksploziji 100 m1
nitrogjicerina ? Jedna-Cina reakcijc eksplozije .Ie:
4 C 3H,(ONO,), -, 12 CO, + 6 N2 + 0, + 10 H2 0,,)
S.63. Za tiL.'aciju 10 Ill1 alkoholnog rastvora u kojem se nalazi 10 mg nepozifaf.e _
mOllokaroonskc kiseline utroseno je 3,5 rnl alkoholnog rastvora NaOH konccnt.racije -
0,01 moul

100 101
 4
R: negl) ~ n(gasova} --, n(gas) ~ 5,1 mol; Vegas) ~ 114,5 L Zapremina se R: n(anh) ~ n(naft); m(anh) ~ 57,72 kg,
29
poveca!a 1145 puta,
8.77. Koliko je grama NaOH potrebno da se dobije 560 g fenola iz hlorbenzena ?
8.70. Rcakcijom alanina sa nitritnom kisclinom nastaje 7,5 1 llitrogena N2 pod
R: C,H,Cl + NaOH --)- C,HsOH + :laC!
pritiskom' 168 kPa, na temperaturi 295 K Koliko grama alallina je ucestvovalo u
m(NaOH) ~ 238,1 g,
reakeiji ?

8.78.. Hemoglobin reagujc sa kisikom obrazujuti kompleks u kojem se sa 4.11101a

R: C}H,N0 2 B N::
n(N,) ~ n(a1anina), ill ~ 45,7 g, kisika veie I mol hemoglobina. Izra6majte braj molckula hemoglobina koji .ie
neophodan za prjjenos 1 cm3 kisika na standardnil11 uslovi1lKl.
8,71. Reakcijom 100 ml rastvora glicina sa nitritnom kiselinom llJstaje 6,24 1
R: nCO,) ~ 4 n(hem) ~ 4,45.]0,5 rna!; n(hem) ~ 1,11·10,5 mol;
nitrogena N2 pod pritiskom 172 y,Pa i temperaturi 303 K. IzrdCuna1i:
N(hem) ~ 6,7, 10 J8 molekuh
a) koliCinu i masu glicina koji jc uCestvovao u reakciji,
b) kolicinsku i masenu koncentraciju glicina u rastvOTIl.
8.79. Maselli lldio voclika II ugljovodiku .ie 25 %. Koliko vode ce nastati
sagorijevanjcm 3,2 g ugljikovodika ?
R: CH,NH,COOH B N2
a) neg!) ~ u(N,)" 0,426 mol; meg!) ~ 32,0 g,
R: 2H ~ H,O, n(H) ~ 2nCH,O),
b) c(gl) "" 4,26molll: regl) = 319,8 gil.
m(H) ~ 0,8 g, m(l-hO) ~ 18. ,0;8 ~ 7,2 g,
8.72. Reakcijom 250 ml rastvora fenilalanina sa nitritnol11 kiselinom nastaje 5 1
nitrogena N z pod pritiskom 150 kPa i temperatmi 300 K. Izracunati koliCinsku i
masenu konccntraciju rastvora fenilalanina. 8.80. U uredaju za organsku mikroanalizu spaljeno.ie 10 mg glukoze C6 H120s.
Koliko je nastalo vode a l<oliko CO2 ? Prin-lst mast mjeri se u apsorpcijskqj c~jcvi sa
R: C)H ll N02 -<-"7 N2 maf,rnc;ij-perhloratorn, a prirClst mase CO~ u apsorpcijskoj cijcvi sa natronskim
n(f.a) ~ neN,) ~ 0,30 mol; C ~ 1,20 moll!; y ~ 198 gil. vapnom.

8.73. Uzorak ad 0,131 g neke arninokis~line rastvorcn jc u vodi. Reakcijom sa p~ Pogledajte primjer 8.17. C \---7 CO2 , 2H B H2 0.
3 m(H20) ~ 0,60 mg; m(C0 2) = !4,66 mg.
nitritnol1l kiselinom razvil0 se 22,4 cm nitrogcna pri standardnim usluvima. Kolika
je rdarivna molekulska masa te kiseline ?
8.81. Izracunaj empirijsku formulu organskogjeciinjcnja ako jc sagorijevanjem 3,02
R: nea.k)"neN,)~O,OOI mol, M~ 131 glmo!. Mr~ 131, mg tog jedinjenja nasta10 5,43 mg vode i 8,86 mg CO2. Jedinjcnje se sastoji od
ugljika i vodika. PogJedaj primjer R.l7!
8.74. Koliko se grama glukoze dobije hidrolizom 500 g saharoze?
R: CH,
R: C12H2201l~+ C;;H 110 6(gl"l + C6H I20 6(fr)
negl) = n(s311) = 1,46 mol; m(gl);'" 263,2 g. 8.82. Potpurum sagorijevanjem /,8 g benzena naslalo je 26,4 g CO~ i 5,39 g H 2 0.
Izracnnati:' J

8.75. Fermentaciju secera prikazuje jednacina· a) pracentni sastav benzena,

b) empirijskll fonnulu bCllzcna,
CJhO, -> 2 C,H,OH + 2 CO"
K01iko nastaje grama i litara ugljik(lV)-oksida pri nonnalnim usJovima od 100 g c) molekulsku formulu bcnzena, aka je eksperimentalno odreq.cna relativna
vodenog rastvora secera masenog udijcla 40 %? molekulska masa bCllzena Iv1r "" 78.

R: n(CO,)" 0,44 mol; m ~ 19,36 g; V ~ 9,85 L R: a) w(C) = 0,923; w(E) ~ O,OS b) CH; c) C6fl,;,

·8.76. U indusl1iji plasticnih masa koristi se ftalni anhiclrid CsI-L03 koji se dobije 8.83. Sagorijevanjem 3,52 g nekog organskog jedinjenja dobije se 8,847 g CO,2 i
kontrolisanom oksidacijom naftalen3. 2,718 g H 20. Kvalitath-'Tlom analizom je ustanovljeno da se jedinjcnje sastoji od
ugUika, vodika i kisika. Izracunati:
2 CW H:3(s) + 9 O~;:g) ----+ 2"t)'lH.10 , (,) + 4 CG;lg)-+; 4 H2 0(g)
a) emphijsku formulujedinjenja,
Kolika je masa anhidrida koji se dobije iz 50 kg nafialena, ako bi iskoristenje reakcije
b) molekulsku formulu logjcdinjcnja.
bilo potpuno ?

102 103
Masa tog jedinjenja od 0,065 g u gasovitom abJTcgatnom stanju ima zapreminu 29,18 9, HEMIJSKA RA VNOn-ZA
illl na pritisku 101,3 kPa i temperaturi 110°C,

BRZINA HEMIJSKE REAKCIJE

8.84. Oksidacijom vitamina C dobivcno je 3,00 rug CO2 i 0,816 rug H20. Izracllnaj
procentni sastav vitamina i njegovu cmpirijslm {'ormulu.
BrLina hemijske reakdje definiSe se kao promjena konccntracije rcagujucih
R: wee) ~ 0,409 ~ 40,9 %: w(R) = 0,045 = 4,5 %; w(O) = 0.545 ~ 54,5 % vrsta sa vremenom:
(e3~03)'.
I!.c
8.85. Sagorijevanjelll 5,32 g nekog organskog spoja dobiveno je 3,08 g CO2 i 8,96 g V=--,
So,. Spoj se sastoji od ugljika i sumpora. Odredi empirijsku formulu spoja. I!.t
U jednacini fibrurise znak minus ukoliko se posmatra promjena
R: Cs,. koncentracije reaktanata cija se koncentracija smanjuje u toku vremena.
Brzina hemijske reakcije zavisi od prirode reaktanata, koncentracije,
8.86. Sagorijevanjem 2 g nekog organskog spaja dabiveno je 4,5 g vode. Izracunati temperature i prlsustva katalizatora.
empirijsku formulu tog spoja aka je poznato da ga cine ugljik i vodik. Uticaj konccntracije na brzinu hcmijske reakcije prvi Sll izracunali hemicari
Guldberg i Waage (1867) i definisali zakon 0 djelovanju inasa: brzina ncmijske
R: el~. rcal{Cije, na datoj temperaturi, proporcionalna je konccntracijama supstanci
koje reaguju.
8.S7. Sagorijev<:lujem organskog spoja u djem 5e sastavu nalazi ugljik, vodik i Ncka imamo reakciju:
sumper dobivcno je 2,64 g CO2 , 1,62 g H 20 i 1,92 g S02. Izracunajte empirijsku
formula spoja. aA + bB -+ produkti.

Brzina hemijske reakcije je:

v ~ k e(A)' ,e(B)b, .

gdje suo c(A) i c(B) koncen1mcije reaklanata, a i b stehiometrijski faktori, k-

konstanta brnnc rcakcije, koja ne zavisi od koncentracije reagujuCih VIsta, nego
sarno od temperature i prisustva katalizatora.

«
Ptimjer 1. KOllcentracija reaktanta A smaqji se od 0,100 molll do 0,083
molll u toku 1,,06 min. Izracunati srednju brzinu reakcije U ovom intervalu vrcmena.

Rjescnjc:
c, = 0,100 molll
c, = 0,083 molll
t ~ 1,06 min ~ 63,6 s

._ c,-c,_
v-----~~-··
0,083molll-0,lOOmolll
-
t 63,6 s

mol -4 mol
v = 0,000267 ---- ~ 2,67 ·10 ---.
1· s ' 1- s

104 105
 Primjer 2. Koliko pula ce se povecati brzina hcrnijske reakcije koja U stauju ravnoteze je:
kineticki slijedi stehiometrijsku jednacinu e(e)' .e(D)d
A + 2 B -> produkti,
erA)' .e(El'
ako se: a) koncentracija reaktanta A poveca tri pula,
b) koncentracija reaktanta B poveca tri puta, Konstante kl i k2 Sli, za odredenu temperaturu, konstantne velie-ine pa je i
c) koncentracija oba reaktcmta povcca tri plita. rUihov odnos K konstanu1a vcliCina j naziy;) se Imn!!ianta ravnotczc. Ona 1ma
konstantnu vrijednost za datu tcmperatllw i ne zavisi od koncentracije supstanci koje
RjeScnje: reaguju.

Brzina hemijske reakcije je:

v = k c(A)'c(B)2 . Primjer 1. Povratna Teakcija maze se prikazati jednaCinorn:
ako se koncentracija reaktanta B ne mijenja, anda 6e brzina hemijske real<cijc biti:
2A+B=<:ZC.
Kada se uspostavi ravnotd3 . koncentrdcija supstanci koje Stl llcestvovale u
v, = k-3c(A).c(B)' = 3 v.
hemijskoj reakciji iznose:c(A) = 0)0 mol II, c(B) = 0,25 mol!I. c(C) =- 0,80 moliL
Brzina hemijske reakcije ce se povceati tri puta.
Izracunati konstantu ravl1otez.e reakcije.
a) ako se kancentracija reaktanta A ne mijenja ondaje:
RjeScnje:
VI = k·e(A).[3c(B)]' = 9 v.
erA) ~ 0,50 mol!l
Brzina hemijske reakcije 60 sc povecati devet puta.
e(B) = 0,25 mol!!
r;{i;) = 0.80 molll
b) ako se koncentracija aba reaktanta poveca tri puta, onda je:
K-?
v, = k.3c(A)·[3c(B)]' = 27 v.
Brzina hemijske reakcije Ce se povceati 27 puta. Odnos izmedu koncentracija pri ravnotezi maze se izr3ziti jednacinom:
K = C(C)2
, e(A)' .e(B)·
Ako se u ovu jednacinu uVTste \Tijednosti koncentracija koje su navedene II
KONSTANTA RA VNOTEZE uslO"vima zadatka dobije se: .
(0,8 mol!!)' 10.24(IIlOI rI
Sve hemijske reakcije ne odvijaju se same u jednam smjeru. U principu K, (0,5 molil) , .0,25moIIl . I
hemijske reakcije su povratnc (rcvcrzibilne). Nastali produkti uzajamno reagujl1 i Konstanta ravnoteie ima vrijednost 'veeu od 1 sto 7..I1aei d£l se reakcija od\"ija u smjeru
daju panovo reah.'tante. Neka imamo hemijsku reakciju: dobijanja produkata. Treba napomcnuti da ramoteinc koncentracije nisu iSlo sto i
polazne koncentracije.
aA+bB !; cC+dD
Primjer 2. Uzorak gasne smjeSe, pri 70(t'C, sadrii: 0,37 molil amonijaka,
u kojoj a molekula reaktanta Ai b molekula reaktanta B daje c molekula produkta C i 2,0 molll nitrogena i 3,0 mol!l vodika. Reakcija se odvija u gasovitoj fazi i jednacina
d molekula produkta D. Isto taka i c molekula supstance C i d molekula supstance D reakcije je:
daju povratnom reakcijom a molekula supstance A i b molekula supstance B.
Brzina hemjjske reakcije s lijeva na desno je: Izracunati:
a) konstantu ravnoteZe Kr.,
v, = k"e(Aj'-c(B)', b) konstantu ravnoteZe Kp za sintezu arnonijaka.
A s desna na lijevo:
V2 = k2·c(C)'·c(D)'. Rjesenje:
T = 273 + 700 = 973 K,
BrZllla polaznc rcakcije Vj opada s vremcnom jer opada koncentracija e(NH31 = 0,37 molll,
reaktanata A i B. Brzina povratne rcakcije V;: ·raste sa vremenom jeT raste e(N2)~' 2,00 maIIl,
koncentracija produkata reakcije. Onog trenotka kad se te dvije brzine izjednace ill:lil = 3.00 fioIIl
nastupHaje dinamicka raYlloteZa: a) K, ~? b) Kp -?

VI = Vz. J07
106
a) Koncentracijska konstanta ravnotde je: Primjer 1. Kako utice na ravnote:i.u reakcije:
2 S02 + Oz :!:t 2 S03 + toplota,
a) povecaqje·koncentracije S02 ili O 2,
K, = c(NH 3 )' ". b) povecanje koncentracije S03,
c(N,)'c(H,)' c) smanjcnje koncentracije. S03>
d) povecanje pritiska smjese,
UVrSavanjem vrijcdnosti ravnoteznih koncentracija dobivamo: e) poviSenje temperature.

Radi jedllost[Jvnosti u jednaCilli smo pisali + toplota Pravilall /latin pisanja

termohemijskih jednaCina obrarJen je u poglavlju 12.

Rjcsenjc:
b) Poste se re.:1kcija odvija u gasovitoj fazi umjcsto koncentraeija mogu se meti a) Povecanjem koncentracije S02 iii O2 ravnoteZa se pamjera udesno jer ce se same
pareijalni pritisci te je onda konstanta ravnotcze: u tom slncaju smalljiti njihova kancentfUcija, tj. tditi cIa dastignc prvobitnu
vrijednost.
b) Povccanjcm koncentracije S03 reakeija ce se pomjeriti u lijevo.
K = peNH 3 ) ' c) SlllaI~jenjem koncentracije S03 reakcija ce se pon~jeriti udesno i bite pracena
P peN,) 'P(H2)' . takode smanjenjem konccntra.cije S02 i O2 . Samo u tom slucaju vrijcdnost
konstante ravnoteze ce ostati nepromjenjena.
Ako gasove smatramo idealnilIl" onda mozemo primijeniti jednaci'nu gasnog d) Povccanjem pritiska (npr. sabijanjem smjese) ravnotel::l sc pomjera udcsno tj. u
stanja: suanu na kojoj je manji broj luolekula. Manjem broju molekula. pri osta11.m
nepromjel~enim uSlovima, odgovara manji pritisak.
n e) Rcal.::.cija je pracena izdvajanjcm topiate (cgzotcrnma reakcija). Povccaruem
p=--RT=eRT tempemture ravlloteia se pomjera ulijevo, u strallU koja.ic suproUla izdvajal1ju
V
topiote.
gdjc jc: c - kolicinska koncentracija.

Uvrstavanjem odgovarajuCih podaLaka dobivamo:

p(NH3) = c(NH,)·RT = 2993 kPo, ZADACI
peN,) = e(N,) ·RT = 16180 kPa,
P(H2) = e(H2 )·RT = 24270 kPa.
9.1 Koncentracija reaktanta A promijeni se od 0,0350 mol!1 do 0,0285 mol/l u taku
U poglavlju 3 smo napomenuli da se, u jednacini gasnog stanja, ukoliko 2,3 JIlin. Kolikaje srednja brzina reakcije tokorn ovog vremenskog i111ervala ?
zapreminu izrazavamo u litrima (l), odnosllo koliCillsku koncentraciju u molll,
purisak dobiva u kilopaskalima (kPa) R: v = 2,83·!O,3 mol~'mjn = 4,7·IO"molfl·s.
Sada izracunavamo konstantu ravnoteze: 9.2. Brzina reakcije
A + 2 B -)0 produkti
Kp (2993 kPa)' = 387 .10- 11 kPa"
iznosi 0,018 moUI-min. Pri lome jc e(A) "'" 0,5 main i c(E) "'" 0,6 roolf1. Izraeunati
16180kPa·(24270kPa)' ' konstantu bn.me reakcije.

LE CHATELIER-OV PRINCIP R: v =ie'e(A) 'c(B)'; k = O,ll'lino!'.min.

9.3. Dobivanje pare iz vod.ika i kisika moze se prikazatijednaCinom:

Hemijska ravnoteza se odri.2.va pod tacna odredenim uslovima. Pri promjeni
till uslova ravnoteZa se narusava. K1.kav ce uticaj ua ravuotczu i.mati promjena
pritiska,}emperature, komcentracije i s1. moiemo predvidjeti koristeci Le Chatclier-
ov (Ie Sateljejev) prineip: Ako se mijenjaju uslovi pod kojima jc sistem u.
ravnotezi, ravnotda ce se pomjeriti U onom smjeru koji cc tciiti da uspostavi .. ~
prvobitne uslove.
2 H1(g) + 02(g) ----7- 2 H20(g).
Koliko puta 6e se promjeniti brlina reakcije ako se pIitisa..~ povcea pet puta.
R: ·Ako je temperatiiia reakcione smjese .ostala Ilepromjenjena, povecanjem pritiska
pet pUill i konceniracija reakcione smjese ce se poveeati pet puta.
v = k-c(H,)'.c(O,); VI ~ k.[5e(H,)j'.5c(O,)] = 125 v.

108 109
Brzina reakcije 6e se povecati 125 puta,
9.8. Konstanta ravnoteze reakcije
9.4. Konstanta bEine reakcije
A+B::;2C
iznosi K = 0,056. Kolika je ravnoteiua kanccntracUa reaktanta C ako je:
3 A + B -> produlcti
a) erA) = 0,20 moW, e(B) = 0,15 maIn,
iZllosi 5<10-4 elmoe·s. Izracunati brzinu reakcije aka je c(A) = 0,6 maI!l, c(B) = 0,8 b) erA) = e(B) = 0,65 maIn,
mollI.
e) c(A) = 3 c(B) = 0,27 molil ?

R: v ~ 8,63 ·10" molll·s.

R: a) etC) = 0,041 mollI, b) e(C) = 0,154 mo1lI, c) e(C) = 0,0369 moW.
9.5. Hemijska reakcija se nlOzc prikazatijednacinom:
9.9 Smjesa gasova sastoji sc iz vodika i 111ora. Reakcija tece premajednacini:
ail. + bB => cC + dD. H2 + Cb!::; 2 ReI.
NapiSi izraze za kanstantu ravnateze ako je :
Ko1iko ce se promijeniti bEina priTIlsta Hel aka se pritisak poveea tri puta?
a) a = 2, b"" I, C = 1, d = 1;
b) a=l, b=2; c=d=2;
R: 9 puta.
e) a=d=3, b=e=J.
9.10. Kako se mijenja brzina prirasta koncentracije amonijaka pri reakciji:
R:
3 H2(gJ + N':'(g) ~ 2 NH3(g),
a) K, = C(C)'e(D), b)K, .. e(C)' 'e(D)' , elK, = e(C)·e(D)' . ako se pritisak poveca 4 puta.
c(Al'e(B) e(A)'e(B)' C(A)' 'e(B)
R: 1024 pula.
9.6. Napisite lzl"aze za konstantu TIlvnoteze mil1 reakcija:
9.11. Kakav uticaj irna na ravnotezu reakcije:
a) H, + Cl2 => 2 HCI,
b) N2 + 2 O 2 !:; 2 N0 2,
N2 + 3 2 NH3 + toplota:
a) povecanje koncentracije vodika,
c) 2 H,02~) => 2 H20~) + 0,.
b) smanjenje koncentracije nitrogcna:,
*d) 2 C(~) + H2(g:) 4 C2H2(g),
c) povccanjc koncentracijc amonijaka,,,
*e) C(s) + 2 H 2lg) !::; C~(g),
d) poyecanjc pritiska, .. /
*f) CO2 (g) + C(s) !:; 2 yO(g)
e) po\'ecanje temperature ?"~~~-'-
R:
R: a) pornice se udesno, b) pornice se ulijevo, c) pomice se ulijevo, d) pomiec
c(HCI)' b) K = c(NO,)' se udesno, e) pornice se ulijevo.
c(H,) 'e(CI,) ,
c(N,)'c(O,)
,'
9.12. Na koju Ce se stranu pomjeriti n1,?notezalcakcije: ;:':"
a) H" + ,F2 ~'\ 2 HF + toplota, " , c/, ,,1'
b) N~04 ~g<,,2:N02 - toplota,
c) K = c(H,O)' 'C(02)
,
e(H20,)
, e(C,H,)
e(H,) c) CO + H,O(g) => CO, + H, + lpolota,
d) 2 H, + 0, => 2 H,OC,;) + toplota,
e) N, + 2 0, '" 2 NO, - toplota,
'e) K = ,,(CH,) 'f) K = c(CO)'.
£) 4 HCl +0." => 2Cl,+ 2 H,O(g) + toplot3
, c(H,)" , c(CO,) ako se pO~'eca pritisak i temperatura?

R: Pove6anje pritiska Povecanje temperature

9.7. Izracunajte vrijednost za kQl1stantu ravHotde rcakcije: a) ne utice ulijevo
A+3B=> 2C b) ulijevo udesno
aka su ravnoteme koncentrac\ie : c) ne utice ulijeYo '
a) erA) = 0,08 mol/l, e(B) = 0,09 mollL e(C) = O,O! mo!/!; d) udesno ulijevo
b) etA) = e(C) = 1,7-10" moln, e(B) = 0,023 mollI; e) udesno udesno
e) erA) = e(B) = 0,081 moI;I, e(C) = 0,00 12. maIn. I), udcsno lllijevo.

R: a) Ko = 1,741'/mo!'; b) K, = 1,39 J'/mo!', c) K;= 3,34 ·10" !'/moI 2

110
111
 Primjer 1. Rastvor Na2SO<l una koncentraciju 0,05 mollI. IZnlcunati
RAVNOTEZA U RASTVORIMA ELEKTROLITA koncentrdcije jona ako jc stepen jonizacije 70 %.

Supstance koje u vidu rastopa ili \'odenih rds[vora provode elektrlcnu struju
Rjdcnje:
pomocu jona nazivaju se elektrolitima. Pri rastvaranju u vodi elektroliti se ralJazu
ua jone. Ta pojava se naziva cicldroliticka disocijacija (jonizacija), Pozitivno
naclektrisani joni se nazivaju kationi, a negativno naelcktrisani joni anioni.
Supstance koje disosuju u veeoj mjeri se zovu jaki elektroliti, a koji slabo disosuju Koncentracija jona se moze izracunati iz izraza:
slabi etektroliti. Jaki elektroliti su na primjer bloma kiselina (ReI :!:; H+ + en,
natrij-hidroksid (NaOH .!:; Na+ + OR), natrij-hlorid itd. Slabi elektroliti su na primjer
etanska (sircetna) kiselina, amonij-hidroksid NH 4 0H itd.
Stepen disocijaci.ic (jonizacije) je odnos broja disosovanih molekula N i gdje je: c - koncentracija rdstvora, a. - stcpen disocijacije, z - broj istovrsnih jona
ukupnog braja molekula: molekula elcktrolita.
U nascmprin-ycmje:
c(Na2S04) = 0,05 molfl
(X= 70 %= 0,70

z(Na")~2

Aka je na primjcr od 100 molekula disosovalo 75, anda jc stepen z(SO;-)~l

disocijac~je 0,75 iIi 7S %. Jaki elektroliti imaju stepen clisocijacije a > 30 %. Slabi
elektroliti imaju stepen disocijacije a, < 30 %. Podaci se ocinose na koncentraciju c (SO~-) ~ 0,05 moW·0,70·! ~ 0,035 moll!
rastvora od 0,1 molfl. Razblaiivanjcm rastvora stepen ciisocijacije raste. c (Na') ~ 0,05 mo!I1·0,70·2 ~ 0,070 molil.
Proces disocijacije elektrolita na jone je ravnoteZni proces 11a koji se moze
primjeniti zakon 0 djelovanju masa,
Pdmjer 2; Naci vezu izmedu konstantc disocijacije i stepena disocijacije za
Zbog jakih privlacnih sila izmeau jona u rastv01ima elektrolita urrljesto
rastvore slabih elektrolita.
koncentracije se uzima u raC'un tZI'. aktivitet jona UmjesiO aktiviteta mozema uvritavati
koncentraclju jona sarno aka su kOlJcentracije manje ad 0.1 moI!l kod slabih_ eleklrolita.
OdnOSHQ 0,001 mol/[ kod jakih elekll'olila. Kod elekrrolita gdje dolazi skora do pOtpUTW ReScnje: Neka slabi elcktrolit dlsosuje 11a dvajona:
jonizacije skora da i nema smisla govan-ti 0 hemiJskoj raviloteii. AB t:; A+ + B-.
K011stanta ravnoteie je:
Pri disocijaciji slabih etektrolita javlja se suprotan proces, dolazi do . c(A')·c(B-)
asoci.iacije, nastaju molekuli, sve dok ne dade do dinamicke ravnoteZe izmedu K ~---- ..- (I)
, c (AB)
ll101ekulskog i jonskog oblika. Primjenorn zakona 0 djelovanju rnasa mozemo
napisati izraz za kOllstantu ravnotdc kqja se U ovom slucaju ZQve konstanta gdje su u izrazu ravnotelne kocentracije.
disocijacijc (jonizacije).
Na primjeT: 1z jednaCine uocavamo da je:

gdje je c kocentracija raslvoril. Dalje je:

K ~C(A+)'C(B-).
, c(AB) c(AB) ~ c - ex c ~ c(l- a)

gdje su u izrazu za Kc mvnotc±nc koncentrac~je. Uvrstavanjcm ujednacinu (1) dobivanl0:

Ukoliko je konstanta disocijacije veta eiektrolitjc jati. Na primjcr konstanta a? .
jonizacije Hel je 1000 , a vode 10"16. U prvom slucaju znaci da je proizvod K~ =-_·c.
i-a
koncentracije jona 1000 puta veei od nedisosovanog dijela HeL

112 113
 Ova jednaCina Poyczuje konstllntu disocijacije i stepen disocijacijc za
stahe elektrolite i poznata je kao Ostwaldov zakon razblazenja. Aka je stepcn
disocijacije vcoma mali onda so·moze pisati:
Uocavamo da smanjenjem koncentracije raste stepen disocijacije.
AgEr !::.; Ag+ + Br-.
Za proces disocijacije malo rastvorljive soli lUoze se primijeniti zakon 0
djelovanju masa. Ravnoteia se uspostavlja kada je rastvOf zasicen. To znaGi cIa u
tc'llogu (CVfstOj fan) mora biti odredena koJie-ina Cvrste neotopljcnc soli.
Koncentracija jona u talogu je konstantna veliCina neovisna od koliCine taloga. To
mati da konstanta ravnotez.e zavisi od koncentracije jona u laiogu, pa mozcmo pisati:

Primjer 3. Stepen disocijacije sireetne kiseline Cija je koncentracija 0,1

mo1J1 iznasi 1,32 %.
a) kolikaje konstanta disocij(lcije sircetne kiseline, Ova konstanta se zove produkt topivosti. Konccntracija jona malo
b) pri kajaj ce koncentraciji sire-etne kiseline njen stepen disocijacije iznasi1.i 30%? mstvorljivog elektrolita. koji se nalaze u njegovom ?.asiCellom rastvoru, konstantna je
vrijednost za datu temperaturu.
RjeSenje:
c ~ 0,1 moll!
a = 1.32 % = 0 0132 Primjer 1. Produkt topivosti C:1S0~, na temperatuti 25°C 17.nosi 6,1·10"5
a) K, ~? b) c =? za" = 0,3 (111ol/1)2. Kolikaje topiyost (rastvorljivost) tc soli u vodi ?

a) K =,,2~= (0,0132)' ·O,lmolll =176.10-5 .rr~<J1 Rjdenje:

'l-a 1-0.0132 ' 1 . Jonizacija Caso4 moze se prikazati jcdnaCinom:

Napomena: Skora identicall rczlIltat hi dobili aka bi pisali izraz Kc = if c.

Produkt topivosti kalcij-sulfataje·

b)

Primjer 4. Imamo rastvor sireetne kiseline. Kako CC nn ravnotezu utica!i 2

Iz· jednaCine jonizacije vidimo da je konccntracija lona Ca + jednaka
dodavm~e natrij-acetata (CH,COONa)?
konccntracijijona SO~-.
RjeScnjc: Disocijacija sire-cIne kiselinc moze se prikazati jcdnaCinom:

Cl!,COOH ;:; CH,COO' + H'

a acetaia CH3COONa ;:; CH3COO' + Na+
Uvrstavanjem u gomju jednaCinu dobivamo:
Rastvor acetata ima zajednicki jon CH3COO" 53 rastvorom sircetnc kiseline.
K,oCCaS04) ~ c (Ca2 ') = 6,1·10'5 (mo111)';
Zbog toga ce se, prenm Lc Chatelier-ovom principu, ravuoteZa pomjeriti ulijcvo, 11
smislu suzbijanja disocijac\jc. Ova suzbijanje disocijacije slabog elektrolita odnosno:
prisustvom jakog elektrolita sa zajednickim jonoro se naziva efekat zajedniCi{og c (Ca2) = 7,8·10,3 mol/I.
jona.
TopiYost soli na d'ltoj tempcraturi mjcri se na osnovu konccntracije
njenog zasiCcnog rastvora. Prcma tome topivost CaS04 iznosi 7,8 .10-3 mal/L
P1WDUKT TOP/VOST!

. Prirnjcr 2. Topivost olovo(II)-jodida u vodi, na l.cmperaturi 25°C, iznosi

U zasicenom mstvoru koji je u dodiru sa evrstom fazom (talogom) 1,265.10-3 1110111. Koliki je produkt topivosti olovoClI)-jodida na toj tcmperaturi ?
rastvorene snpstance, postoji rnvnoteza izmedu supstance u rastvoru i iste
supstance u taiogu. Ncka je, 11a primjer, raslvorem . supstal1ca malo rastv·orljiv RjeSenje:
elcktrolit AgBr. Tada zasiceni rasivor sadr?:i jone srebra i broma: Jonizacija Pbh maze se prikazatijednacinom:
PbJ, ;:; Pb2, + 2 T.
114 115
 Topivost (rastvorljivost) supstance, na datoj temperaturi, odred10e se na Primjer 4. Produkt topivosti srebro-hlorilli'lje 1,2_10,;0 (mol/ll U zasiceni
osnovu kOllcentracijc njcnog zasicenog rastvora_ rastvor srebro~hlorid.a doda se toliko kuhinjske soli cia koncentracija NaCI bude3-10-4
mol/I. Koliko puta 6e se smanjiti koncentracija .lana srebra u rastvom '2 .
C CPb2+) ~ 1,265·10·'molil.
Rjcsenje:
Iz jednacine jonizacije 'vidimo da je kOllcentracija jona joda dva pula veta Prema jednacini disocijacijc
od konccntracije jona olova:
AgCi ~ Ag++ cr
c (r) ~ 2.1,265.10. 3 mol,1 ~ 2,53·10'; moll!
i izraz.<-l za produkt topivosti
Produkt topivosti soli je:
Kso(AgCl) ~:;; c(Ag')-c(Cl") "" 1,21-10 10 TIlolfl

zakijucujcmo da su koncentracije .lana srcbra i hlorajednakc i iznose:

Primjcr 3. Da li ce se izdvojiti talog srebro-bromida AgBr aka Be iZIlJijesaju Poslije dodavanja NaCl koji potpuno disosuje, premajednaCini:
iste zaprcmine rastvora AgN03 i KEr ? Produkt topivosti AgEr, na sobU(~i
temperaturi iznosi 4,4.10- 13 (mol/lf Polaznc koncentracije su 10-4 moUL NuCI .!::; Na+ + cr

Rjdicnje: Srebro-bromid Se talozi premajed:nacini:
AgN03 + KEf'. AgBrl
Jonizacija AgEr se moze prikazatijcdtmcinom:
pojavit ce se viSak jOlla 111ora. Zbog toga se remeti ravnote7.8 (prekomcen produkt
topivosti). Produkt topivosti mora osi.ati ncpromjenjcn te ce se stoga smanjiti
koncentracijajona srebra_ Taj dekat se zove djelovanje zajednickog jona.
+ KN0 3.
Nova koncentracija jona hloraje:

Posto jc produkt topivQsti konswntan, za datu tempcrdiuru, onctaje:

Potrebno jc naci koncenlTaciju jona srcbra i broma poslije mje.sanja
c,(Cl').c,(Ag; ~ 1,2· ](rlQ moll!.
Ukoliko jc proizYod konccntracija till jona ved od produkta topivosti pojavit cc
se talog. U protivnom nece! odakle je nova kOllcentJacijajona srebra:
Posto je zaprcmina dobivene smjese d\'u pUla veea od zaprcmine svakog od
upotrebljenih rastvora, koncentracija svakog jona bi6e dva puta manja nego kod
c,(Ag; ~ 3,8·10,7 moll!.
poJnzuih rastvora (predpostavlja.mo da je stepen jonizacije KEr i AgN03 jednak
jedinici).
Odnos kOllccntracija jOlla srebra prije i poslije dodavanja NaG je:
c(AgNO,) ~ crAg') ~ 2,,10-
2
4
molll ~ 5· W- 5 molll
.
",CAg+) 1,l.lO-s molil 9
cCKEr) ~ clEO ~ .1:.. !O~4 mol 11 ~ 5,)0 5 moll!. c,(Ag+)
"
3,8·10~' moll 1
- 2 .
2

Proizvod konccntn](jja je: Koncclltracija jOlla srebra se smaIljila 29 puta poslije dodavanja NaCl. Ako
se u rastvor doda u visku reagens sa kojim se vrsi taloienje, moze se postiCi
Pr'JktiCIlO potplmo talozenje!

Proizvod konccntracija je vcCi ad produkta topivosti i talog ce se pojaviti_

Rastvor.ie presiceJ:l. (l0-'1 je vecc od-.l0- 13 !).

116 117
 ZADACI R: c = 0,35 moIIl

9.13. Napisitejone na koje disosuju:

9.21. NapiSite izraze za koncentracijsku konstantu disocijacije ovih kiselina:
a) karbonska kiselina H2 CO}, b) sulfidna kisclina H2 S, c) fosfatna kisetina H3P04 ,
a) HCI, HNO" H 2 S04 , H,P0 4 ; d) nitritna kiselina!INO,.
b) NaOH; Ca(OH)" Fe(OB),;
c) KCI, MgCJ" AIC1,.
R:
R: a) II' + cr, H'+NO;, 2H' +50;', 3W +Poi' e(W)'·c(CO;')
b) Na++OJf, Ca2+~20I-r, Fc.l++30R; a) K,
c) K+ + cr, Mg 2-1 + 2er, Af3+ + 3Cr. c(H,CO,)

9.14. Od ukupno 200 mo1ekula disociral0 je 5 %. KoUka ima disociranili

e(H+).c(NO;)
molekula?
c(!INO,)

9.22, NapiSi izraze za koncentracijsku konstantu disocijacije ovih orgaIlskih kiselina:

9.15. Izracunati jonske koncentracije u rastvoru KOH. Konccntracija rastvora je a) nrravlje kiseline, b) sircetne kiseline, c) oksaIne kiseline, d) butallske kiselinc.
0.102 moliI. a stepenjonizacijc 87 %.
R:
R: KOH t; K' + Olf, c(Olf) = c(K') = (H = 0,0887 malfl. a) K ~ c(H+) ·c(HCOO") b) K ~C(!:l>C(CB3COO)
, c(HCOOH)' , e(CH 3 COOH)'
9,16, Rastvor kalcij(Il)-hlorida CaCl, sadrii g soli u 100 e1\13 rastvora.
Izracunati koncentracije jona hiora i kJlcija aka je stepenjoniz3cije 65 %.
eaCh!:; Ca2 + +- 2er d) K = ...:l
c(B")'c(CH 3 CH,.C?!" COO
R: c(Cn = 0,1171110111; c(Ca') = 0,058111011l; c(CaC!,) = 0,09 moll!. , c(CH 3 CH,CH,COOlI)'
9.17. Amonij-hidroksid Cija je koncentracija c 0;;; 0,01 mol/I, ima stcpen disocijacije
4 %. Izracnnati:
a) kOllcentraciju amonij-jona i hidroksid-jona, 9.23. Konstanta jonizacije sircetne kisclipe je 1,75·10,5 mol/L fl stepen jonizacije j (;''0.

b) koncentraclju nedisosovanog amonij~hidroksida,
c) kanstantu disocijacije amoni}hidroksida.
R: a) NILOH !:; NH/ + OR, e(NH/) = e(OR)
b) c(NH,OH) = c - a e = 0,0096 mol/l,
c) K, = 1,6no·5 moliL
Kolika je koncentracija ras1vora kiseline i koncentractia jona vodika ?
R: e = 0,173 maIn, c(Hi = 0,00171 moliL
= iJ.·e = 0,0004 mol/I.,
9.24.Produkt tODivosti kalcij~karbonata CaCO} iznosi 1.6-10'8 (mol/it Kolika je
koliCinska i mas~a koncentra~ija kaJc~j-karbonata u vodi ?

9.18. Konstantajonizacije rnravije kise1inc HCOOHje 2·10'4 molfl. Kolika ce biti R: c(Ca",) = c(COi') = i,26·JO~ maIn; c(CaC03) = 1,26.10.4 molfl.
konccntracijajona vodika UHlstvOru cijije stepcnjonizacijc 4 %? r(CaC0 3) = 0,0126 giL

R: c(H") = 0.005 molli. 9.25. Topivost (rastvorljivost) Mg(OHh iZ110si 2·10"4 mollI. Nab produkt topivosti.
R: c(Mg") ~ n O~ molll; c(OR) = 4·10~ mollI,
9.19. Odredi koncentraciju jona zeljeza i hIora u rastvoIU FeCI} aka je kancen1racija KdMg(OHhl = c(Mg") 'c(OH'), = 3,2·llr 'l (moI/I)'.
rastvora 0,1 moIIl, a stepcn disocijacije soli U OVOID rastvom 65 %.
9,26.Koliko jc vode potrebno za rastvaranjc 1 g BaC03 na sobnoj temperaturi ?
R: FeC13 t; Feh + 3 cr, c(C!,) = 0,195 molll, e(Fe)+) = 0,065 moliL Produkt 10pivosli soli je 1,9.10''(mol/1)'.

9.20. Odredi koncentraciju rastvara HNG} aka se Zila da je koncentracija jona R: c(Ba2+)::;::: 4,3.10-5 molll.Topivost solije c = 4,3,10,5 mollI,
vodika 0,294 mollI, a stepen jonizacije 84 %. n(BaCO,l) = 5,07,10.3 111011: V=IIGL

lIS 119
9.27.Da Ii ce se izdvojiti talog CaS04 aIm se pomijesajll iste zaprcmine rastvora
CaCh i Na2 S04, Cije su koncentracije O,Olmolfl. Produkt topivosti solije
2,3·lO"(molll)2.
gdje su c(H) i c(OR) ravnotezne koncentracUe jona i C(H20) ravllotezl1a
R: c(Ca2")~c(SO~-)~ 0,~lmol/l~o,005mollL koncentracija ncjonizQvane vade. U 1 litru vade ima 55,3 mola vade na l.cmperaturi
25"C. Aka to uvrstimo ujednacinu dobicemo daje:
Proizvod konccntracija jona poslije mijesanja je 2.5·10"5 (mo1JI/. To je manje
od produkta topivosti. Taiog se llde izdvajati.

9.28.Produkt topivosti PbCh iznosi 2·W-s(mol/I)3. Koliko se grama olova (u obliku Ova konstanta se naziva jonski produld vode. U Cistoj vodi na temperaturi 25"C je:
jona) nalazi u 250 ml zasicenog rastvora ?
c(l-1) ~ c(OH) ~ ],10,7 moln,
R: 0,9 g.
Koncentracija vodikovih i hidroksilnih .lana u vodenirn rastvori.ma
9.19.Koliko grama PbSOI, moie cia se rastvori ujedllom titru vade? Produkt topivosti elektrolita koristi se kao kriterij za odredivanje kiselosti odnosno bazicnosti
soli iZilosi 2,3.10·8(mollly". elektrolita. LogaritnriraI\jem izraza zajonski produkt vode dobivama:

R: c(Pb'") ~ U2·lO"moVL U rastvomje c(PbS04) ~ 1,52·10,4 molll, log [c(H').c(OH')j ~ log J.lO''',
n~c,V~ 1,52-10,4 mol, lll~ n·M~ 0,046 g, log con + log c(OH') ~ -14 i·( -I)
-log c(H") -log c(OR) ~ 14
9.30.Produkt topivosti AgCl iznosi 1.21.lO,lO(moVI)'. Kolika je topivost AgCl, tj.
koncentracija zasicenog rastvora ? Vrijednost negativnog logaritma koncelltracije vodikovih jona predstavlja
pH, 11vrijednost negativnog logaritma koncentracijc hidroksidnih jona pOR
R: c(AgCl) ~ 1,I,W's moln. vrijednost:
9
9.31. Produkt iopivosti AgBr iZllosi 2,5.10. (molll)2. Koliko gr(lrr1.1 AgBr ce se pH ~ - log c(H}
rastvoriti u: a) 11 vodc, b) 51 vodt::? pOH ~ -log «OR)
pH + pOH~ 14.
R: a) 0,0089 g; b) 0,044 g,
Za razliCite 'VTijedn<?sti pH i pOR imamo:
9.32.Da li ce se izdvojiti taIog Agel u rastvoru koji nastanc mjcsanjem 1 ml rastvora
NaCI konccntracije 0,001 molll i l l rastvora AgNO" konccntracije 5.10.5 molll? pH~7 pOH~7, sredina je neutralna,
Produkt topivosti soli je ],21· ]Q',o(molll)', pH<7 pOR>?, sredina je kisela,
pH>7 pOH<7, sredina je bazna.
1l
R: Proizvod koncentracije jona u rastvom jc 5·1O· (mol/lf To je manjc od
produlcta topivosti. Talog se nece .izdvajiti )
Primjer 1.Treba izracunati pH VOdCllOg rastvora Hel cija je kOllcentracija
2.10 4 molll.

RjeSeoje:
JONSKI PRODUKT VODE c(HCll ~ 2·]0-' moll!
pH~ ?

Hemijski (;ista vada je slab elektrolit i jonizira prema sljedecoj jednacini: Hel jc jaka kiselina !ito mati daje potplmo jonizov3na odnosno daje:

H 2 0 -> W+OH, con ~ c(He!) ~ 2·10~ molil

pH ~ -logcon ~ _log2·I04~ 3,7,
Prema zakonu 0 dcjslvu rnasa Konstanta ravnotcz.c je:
Doprinos koncentracije vodikovih jona zbog disocijacije vode je neznat,ill i
ne treba ga uzimati U obz1r.
120 121
 Frimjer 2. Vodeni rastvor NaOH lma koncentraciiu 1.10-4 moill. Kolikl je Rje.scnje:
pH i pOH rastvom ? - e ~ 2·10,3 molll
a=95%=O,95
Rjdcnje: Y.=_Lml - 0.00 II
C(N8QBJ_'- 1, 1O~ mo1n a) pH - ? paR ~ ?
pH, pOH --? b) N(ti) =?

Jemi H~ su prisutni zbog disocijacije vade. KoliCina OR" jona nastalih a) Kiselina jonizuje premajednaCini:
joniz3cijol11 vode zanemarljiva je U odnosu na kolicinu jona nastalih joniZ:'lcijom
NaOH kOj8 je potpuna, te je: H2 S04 -7 2 ff' + SO~-. pri ecmu je broj vodikovih jOlla, nastalih
jonizacijom jednog molckula, Z "" 2.
c(OR) - c(NaOH) -1·10" mo1fl
pOH·' -log c(OH-) -log 10" - 4 c(H} = ",·c(H')·z = 0,95.2-10.3 mol!I·2 = 3,8·10-'mol!1,
pH+pOH-14, pH=14-4=10. pH ~ -log 3,8.10.3 = 2,42,
pOH = 14 - 2,42 ~ 11,58.
Primjer 3. U 500 ml vade dada se 0,8 g NaOH. Izraclmati pOH i pH
rastvora. b) Da bi nash broj jona koristiCemo definiciju koliCine supslance i koliCinske
koncentracije:
Rjesenje:
m(NaOH) = 0,8 g
V= 500 ml=0,51 C=-
n
n=--
N
M(N80Hl = 40 glmol V' NA '
pH= ? ntH') ~ e(H} ·V = 3,8.10.3 molfl·O,OOll = 3,8·10~ mol;
pOH=? N(H') = n(H}·NA = 3,8 mol· 10"'· 6,022·10" mOrl = 2,29· 1018

Prvo cerno naCi koncentraciju NnOH, Primjer 5. Izrac-unati koncentraciju rr- i Of[ jona ako jc:
a) pH=8,6
n m o8 a =O,04rnolll'
b) pH = 3,4.
c(NaOH) -- V , C>
M·V 40g!mol·0,5l
Rjesenje:
a) pH = -log c(H+),
Koncentracija Off jona moze se naci iz izraza: c(H') = lO-pH = 1O.s,6 = 2,5.10-9 molll,

c(OR,) = ""c(NaOH}z,

gdje je:
a - stepenjollizacije, koji i2.11osi 1 i
z - braj hidroksilnih jona koji naslaje jonizacijom jednog molekula, a koji u nasem b) c(H+) = lO-pH = 10.3,4 = 3,98·10"molll,
primjeru iznosi 1.

c(OR) = l·c(NaOH)·l = 0,04 molll; crOW)

pOR = -log c(OR) = -log 0,04 = 1,4;
pH = 14 - paR = 12,6.
Napomena: Na depnom racnnaru "'\Tijednost koncentracije iz poznatog pH
Primjer 4. Konccntracija rastVora sulfatne kiseline je 2.10.3 moM a stepen nalazimo ovako: Nekaje kao u gomjcm primjeru, pH "" 3,4. Tn vrijednost unesemo u
jonizacije 95 %. racllllar sa predznakom minus, (-3,4), plitisnemo tipkn TNV (iIi 2 nd) a zatim tipku
a) koliki je pH i pOH ras(vora ? log. Dobicemo iznos 3,9·10-4 sto predst<rylja traZ,enu Vlijcdnost.
b) koliko vodikoyihjona ima u 1 ml rastvora'Y

122 123
 Postupak radaje kao pod a):
Primjcr 6. Izmcunati pH rastvora koji se dobije mjesanjem:
a) 25 ml 0,01 mol/tHCI i 50 m1 0,02 moll! NaOH, n(HCI) ~ e(HCl)·Y(HCI) ~ 2,5·10,3 mol,
b) 25 m1 0,1 mol/IHCI i 50 m1 0,02 mol/l NaOH.
n(NaOH) ~ e(NaOH)· V(NaOH) ~ 1·10" mol.
Rjdcnjc: Rastvor koji se dobije mijdanjcm jake kiseline i iake baze
Vidimo da je u suviSku HeI,
mOL,e biti neutralan ako Sli kisclina i bala u ekvivalentnim och'1osim'a. Aka je
kise1ina dodana U sliviSku raslyor jc kisco, a alm .Ie baza dod::ma u suvisku rastvor je
bazan. . c, n(HC1) ~ n(HCI) - n(NaOH) ~ I,5·IO"mol,
Pouebno je izracunati kolicinu (broj ll101ova) i kiseline i baze u rastvoru.
e(HCI) ~ ,c,u(HCI) 1,5· 10-' mol =0 02 mol 11
a) Y(HCI) ~ 25 ml ~ 0,025 I Y""
0,0751 ' ,
c(HCI) ~ 0,0l molll
Y(NaOH) ~ 50 m! ~ 0,05 1 c(H') ~ c(HCI) ~ 0,02 moll!,
gill.<!Ql:!l~ om mol/l pH = -log e(lf) ~ 1,7.
pH~ ?

Primjer 7, U 400 mI rastvora natrij-hidroksida koncentracije I moll! doda

Pri mjeSanju dolazi do reakcije: se 100 mIl % rastvora sulfatne kiseline. Koliki ce bid pH rastvora ?
Hel -+ NaOH -)- NaCl. + H20 2 NaOH + H,S04 ---> Na,S04 + 2 H20,
Jonizacijaje potpuna !
Broj molova HC1 i NaOH je:
Rje!enje:
n(HCI) ~ c(HCI)·Y(HCl) ~ 0,01 mol/I·0,0251 ~ 2,5'10,4 mol V(NaOH) ~ 400 mI = 0,41
n(NaOH) ~ c(NaOH)· V(NaOH) ~ 0,02 mol!l·0,05 I ~ O,OO! mol. c(NaOH) ~ 1 molll
V(H,S04) ~ 100 ml ~ 0,1 I
Vidimo da U sllvisku i1ll3mo NaOH lj. llli:!,SO,) - I % = 0,01
;, n(NaOH) ~ n(NaOH) ~ n(HCI) ~ 0,001 mol ~ 0,00025 mol ~ 7,5· 10" mol. pH~ ?

Koncentrdc.ija NaOHje: Prva cemo naci kolicinsku koncentraciju kiseline. Post.a nije data gustina
lin smatracemo daje 1 glem' odaosno 100 gil. .
c (NaOH) ~ --,
Y",
w·p 0,01.1000gll_0102
gdje je ukupna zapremina
c(H,S04)~M - , mali,1
98g/mol
Y"k ~ Y(HCI) + Y(NaOH) ~ 0,075 I.
n(NaOH) = c(NaOH),Y(NaOH) ~ 1 mol/l·0,41 ~ 0,4 mol,
Daljeje: n(H,S04) = e(H,S04)·V(H,S04) ~ 0,102 mo11!·0,11 ~ 0,0102 mol.
c(NaOH) ~ 0,0 I mol/l
c(OR) ~ ",·c(NaOH)·z = 1·0,01 molll·! = 0,01 molll 1z jednacine neutralizacije je:

pOH ~ -log c(OR) ~ 2,

n(NaOH) 2
pH~14-2~12. 2,
n(H,S0 4)
b) Y(HCI) ~ 25 ml ~ 0,025 1
c(HCI) ~ 0,1 moll! n(NaOH) = 2 n(H,S04).
Y(NaOH) ~ 50 ml ~ 0,051 Vidimo daje za neutralizaciju 1 mola kiseline potrebno dva puta vise baze.
c(NaOH) ~ 0.02 molll Ekvivalent za 0,0102 mol ~ 0,0204 mala baze. Ostatak baze je:
pH= ?
c, n(NaOH)~ 0,4 mol- 0,0204 mol ~ 0,3796 mol,

125
124
 c(NoOH) = O,3796mo/ 0,76 mol II, 9.34. Koliki je pH rastvora kada se 11 501l ml nalazi 1,7 mg OR jona.
0,5 l
c(OH) = c(NoOH) = 0,76 mol!1, R: ]0,3.

pOH = • log c(OH') = 0,12, 9.35. Rastvor HeI irna koncentraciju 0,001 mollL lzracunati koncentraciju svih
pH = 13,88. jona U- ovom rastvom i pH rastvora.

Primjer 8. U 100 ml vode uvede se 33,6 cm3 gasovitog BCl na temperaturi R: c(lT) = c(C!,) = 0,001 molll,
27°C i pritisku 101,3 kPa, Zatim se doda 0,1 g evrstog KOB. Koliki je pH rastvora ? c(OH') = 1·IO,ll moll]; pH'~ 3.
Uvodenjem gasovitog hlora i KOH ukupna zaprernina rastvora se neznatTIo
mijenja. 9.36. 400 rul rastvora sadlii 0,032 g NaOH. lzracunati kcnccnlracije svih jona II
rastvoru i pH ovog rastvora.
HCI + KOH -> KCl + H2 0,
JoniL'1cija je potpuna !
R: c(OR) =c(Na')=2·IO,3 molll; c(H')=5·IO,J2 molll; pH=ll,3.
Rjescnjc:
V(rastYora) = 0,11 9.37. Kolikaje koncentracija W i Oll' jona aka je pH rastvora: a) 6,1; b) 9,7 ry
V(HCI) = 33,6cm' = 0,03361
T = 273 + 27 = 300 K R: a) c(H'j = 7,94.10" molD. c(OR) = 1,26·10" molll,
p = 101,3 kPa b) c(H') = 2·1O,JO molll; c(OIf) = 5.]0.5 mo]11.
!illK.Qllt= 0"Lg
pH= , 9.38. Nab koncentraciju W i OB' jona ako je pOH rastvora: a) 3,5; b) 10,2.

Treba naCi brqj 111010va KOB i Hel. R: a) c(OH) = 3,]6·10,4 molll, c(ll') ", <.16·IO,JJ mol/l
b) c(OH) = 6,31-lO''' main, c(H+) = 1,58·1rr' moill.
n (KOH) = m(KOH) O,lg ~= 1,78.10-3 mol. 9.39. Da Ii je sredina kisela iii bazna ako je:
M(KOH) 56,lglmo]
a) c(W) = ]·10" mallI,
b) c(OR) = [·10" molD,
Broj molova HCi, S obzirom da je gas, naCi cemo iz jednacine gasnog stanja: e) pH = 3,2,
d) pH = 8,5,
n'HCl) pV 101,3kPa' 0,0336] • = 1364, 10'3 mol e) pOR = 1,7,
\ RT 8,314J/molK,300K ' , f) pOH= 9,8?
U suviskuje KOH:
R: aJ neutmlna, b) kisela, c) kisela, d) bazna, e) bazna. f) kisela.
iln(KOH) = n(KOH) -11(HCl) = 1,78, lO"mal- 1,3364·10" mol = 4,18·10"mol,
9.40. U 10 m1 rastvora nalazi se: a) 9,2·10 15 H'" jona, b) 8,5-10 18 OH-jona. Izracunati
c(Oll') = c(KOH)'= 4,18·]0" main, pH ovih rastvora

pOH = • log c(OH') = 2,38, R: a) 5,82, b) 11,15.

pH = 14 - 2,38 = 11,62. 9.41. Koliko jona H-I- i OH- Se n~lazi u 50 ml rastvora koji s3drb I rug NaOH '?

R: 1,5].10J9 OR jona, 6,02.1011 W jona

ZADAC]
9.42. U 100 ml vode se dada 50 g 12 % IT2 S04 (p "" 1,21 g/ml). Izraclluati pH ovog
rastvora.
... 9.33. Izracunati pH rastvora aka se U300 ml rastvora nalazi ). mg n+ jona.
R: pH = 0.067.
R: 2.

126
127
9.4-3. Rastvor fosfalllc kiseline ima koncentraciju ad Imolil. Stepen jonizacije 9.52, Izracunati pH mstvora koji se dobije mjesanjem 14,2 ml rustvora HCI
kiseline u ovom rastvoru je 85 %. Izraeunati pH i pOH ovag rastvora, koncentracije 0,051 molJl, 12,2 ml rastvora HN03 koncentracije 0,17 molll i 19,8 rul
rastvora NaOH koncentracije 0,12 molli.
R: pH ~ 3,59, pOH ~ 10,41.
R; 2.
9.44.350 ml rastvara sadrZi 0,7 g Ca(OHh. Izracunati pH j pOR rastvora aka stepen
jonizacije kalcij-hidroksida iznosi 85 %. 9.53. Koliki je pH rastvora cijanidne kiseline HeN Cija je koncentracija 1 mol/I, a
konstanta disocijacije 7,9.10- 10 malfl. HeN!:; H" + eN-
R: pH ~ 12,66, b) pOH = 1,34.
R: e(H') ~ e(CM). Ravnoteina kOlleentraeija e(HCN) ~ e, - e(H'), g<\ie je e, ~ 1
9.4-5. U kojem rastvoru se nalazi viSe W j011<'1: 10 ml 0,02 moll! Hel ili 50 ml 5_10- 4
e(H+ ): ,e(H') ~ 2,8'10,5 moll!, pH ~ 4,55.
U
moUIH,SO, ? molll pocetna kOl1eentracija. Ke
l-e(H')
R: 8 puta vise u rastvoru HeI. S obzirom da je u pitanju slab elektrolit do istog rezultata dolazimo i
primjenom mona razblazenja:
9.46, Za odredivanje koneentraeije CO, koristi se rastvor KOH. Na etike!i boee pise K = a'· C.; e(H') ~ a·e; pH ~ 4,55.
da rastvor ima koncentraciju od 0,02 moW. :M;ierenjem pH ovog rastvora utvrdeno je
da on iznosi 11,3. Da Ii jc tacan natpis na bod? 9.54. U rastvoru mravlje kiseline Cija je koncentracija 1 molfl izrnjeren je pH =1,80.
Kolika je konstallta disocijacije rnravlje (metanske) kiseline.
R: Nije, jer je stvarna koncentracija KOH 0,002 moUl. HCOOH !:; H + HCOO'.

9.47, Ako se pomje,a 10 ml 0,002 molll rastvora Het i 10 ml O,OOlmolll rustvora R: e(F) ~ c(HCOO,) ~ 1,58·10"; Ko~ 2,5·lO'4 molfl.
Ca(OH)" izracunati pH dobivenog rustvora.
9.55. Izracunajte pribliino koncentraciju rastvora etanske kiseline u kojoj je 1 %
kiseline disociralo, a konstanta disocijacije K "" 1,75.10-5 molli.

9.48. 100 ml ra"tyora NaOH koncentraeije 0,002 moUI apsorbira se 1,12 dm' R: K=a'·c; e=0,175molll; pH~2,75.
gasovitog hlora pri normalnim uslovima. Izracunati pH rastvora nakon apsorpcije
Hel pod predpostavkom 'da se zapremina rastvora nije nrijenjala. 9,56. Izraeunnti pH rastvora sljedecih organskih kiselina i baza Cija je koneentracija
0,1 molfl:
R: 0,302. il) etanska kiselina, CH,COOH, K = 1,8.10,5 molll,
b) antinobenzoeva kiselina, C,H4NH,COOH, K ~ 1,8 ·10" moll!,
9.49. Izraeunnti pH rastvora koji se dobije mijesanjem 27 em' vodenog rastvora HCI c) benzoeva,CoH,COOH, K ~ 6,6,10,5 molfl,
koncentracije 0,163 mrnolJl sa 14 em3 rastvora nitratnc kiseline dvostruko manje
d) fenilsircetna, C"H,CH,COOH, K ~ 4,9·lO" molfl,
koncentracije.
e) mlijecna, HOCH(CH,)COOH, K = 1,37.IO~ molfl,
f) anilin, C"H,NH" Kb ~ 3,8.lO'10 moU~
R: 3,9.
g) benzilamin, C"H,CH,NH" Kb ~ 4,2.10,5 molfl,
9.50. Izraeunajte pH rastvora koji se dobije rnjcSanjem 13 em 3 sulfatlle kiseline h) etilamin, C,H,NH" ~ ~ 4,2.10~ moll!,
koncentracije D,Oll molll sa 22 em3 rastvora natrij-hidroksida koncentIacije 0,025 i) piridin, C;H5N, Kb ~ l,nO" moll!.
moill.
R: a) pH= 2,87; b)pH~ 2,87; e)pH~ 2,59; d)pH~2,65; e)pH~2,43;
f) pOH ~ 5,2 pH ~ 8,8; g) pH ~ 11,3; h) pH ~ 11,8; i) pH = 9,1.

9.51. Izr3cunati pH rastvora koji se dobijc mjesanjem 13,2 em3 Hel koncentracije
0,027 molll sa 18,4 em3 srebro-nitrat1 koncentracije 0,018 mollL
Het + AgNo, -> AgCI + H,O.

128 129
 y 40g/l ,
10. OSMOTSKI PRITISAK M~-~ ~61824glmaL
c 6,47·10 4g/mol

lV'apomena: U jednaCini gasnog stanja pritisak i zapreminu treba izraziti u SI

Molekuli rastvorene supstancc u razblaienim rastvorima se ponasaju kao da
jedinicama, tj. pritisak II paskIt1ima (Pa), a zapreminu u m3. Ukoliko S0 zap~cmjna
se na dataj temperaturi i konstantnoj zaprcmini nalaze u gasovitom stanju. Za njih se
maze takode primijeniti jednaCina gasnog stanja'
izrazi u litrima (l) onda pritisak treba izraziti u kPa. jer se tada vrijcdnost prorzyoda
pV ne mijenja !
11
pV ~ nRT adnaSl1a p ~ ~ RT. kPa.J"'" 103Pa·lO-3mJ :;;;:; Pa·m3 .
V
Primjer 2. U rastvoru nekog clektrolita koncentracije 0.05 molll pri
Kako je u rastvorima adnos kolicine rastvorene supstance i zaprcmine temperaturi 27°C, izmjeren je osmotski pritisak 370 kPa. Na koliko jona jonizuje
rastvora koliCinska koncentracija rastvora c, to je pritisak: e1ektrolit ako je jonizacija potpuna ?
1t~cR T.

R,jdcnje:
Pritsak n se naziva osmotslii i zavisi sarno od broja ccstica u rastvoru nn c ~ 0,05 maIn
datoj temperaturi. Zakonje dao Van't Hoff i \'azi sarno za razblaZene rastvore." T~273 + 25 ~ 293 K
Kod elektrolita je zbog jonizacije pri isto.1 koncentraciji rastvora broj cestica yeti P ~ 370 kPa
nego kod rastvora elektrolita: ((=100%=1
v=?
1t~icRT.

Da bi nash broj jona na kqje jonizuje elektroli1 mormno nati koeficijent i :

gdje je i Van't Hoff-av broj. Izmedu koeficijenta i, stepena jonizacije Cl. i broja jona v
na koji se raziaic molekul e1eKirolita, postaji ovisn05t koja je izraiena jednacinom: . 1t 370kPa
l~-- = 2.96.
cRT 0,05 maJ.8,314 J I molK· 293 K .
i~"'(v-l)+l.

PomoCu date jednaCine mozerno izracunati stepen jonizacijc, broj jona na Uvrstavanjem u jednaCinu:
koji se razlazc rnolekul, zatim odrediti molekulsku rnasu itd. Za rastvor neelektrolita
stepenjonizacije je jednak nuli Ie jc i "'" 1. i"" C/., (v -1)+1, dobijemo daje v = 3.

Primjcr 1. U rastvom nekog proteina masene koncentracije 40 gil izrnjeren Primjer 3. Koliki.ie oSll1otski pritisak u rastvom na temperaturi od?5~C : ..
je osrnotski pritisak od 1603 Pa pri temperaturi od 25°C. lzracunati molekulsku masu a) 2% rastvora sulfatne kiseline cija gustina iZllosi 1,25 glcm 3, a stepcn Jomzaclje
proteina. 95%.
b) 1% rastvor fosfatne kiseline cija gustina iznosi 1,1 gJem 3 i stepenjonizacije 28%7
RjeSen,je:
p ~ 1603 Fa ~ 1,603 kPa RjeSenje:
T ~ 273 + 25 ~ 298 K a) w~2%~O,
p ~ 1,25 g1cm3~ 1250 gil
l.""_±Q.gLj
M~? a = 95 %= 0,95
T~ 298 K

Imamo rastvor neelektrolita. Da bi nasli molekulsku masu trcba izracunati M - 98 g/mol

kolicinsku koncentrd.ciju; n=?

1t
~603kPa ~ 6 47.10- 4 moll I. H2S04 -+ 2 H' + SO;-.
c
RT 8)14 J I molK·298K ' .
Eroj jona na.koje jonizuje sulfatna kiselinaje 3, t~ je:
Posto je poznata rnasena koncentracija ondaje 1Z poznate veze y:= C :tv1,
i ~ a (v - 1) + 1 ~ 0,95 (3 -I) + I ~ 2.9.

130 13l
 Da bi nasli osmotski pritisak. moramo izracunati kolicinsku koncentraciju:
i= 0. (v -1) + 1 = 0,88 (3 -I) + 1 = 2.76.
w·p 0.02·1250g/1
c =-- = 0,255 moll 1 Daljeje
M 98g/mol C, = i ·c, = 2,76 ·0,05 mol/l = 0.138 molil.

n = i e R T = 2,9·0,255 molil·8.314 J/molK ·298 K = 1832 kPa. Broj molova neelektrolita je:

a) W"'" 1 %=0,01 ill = Cl Vj = 0,138 moUl·51 = 0,69 mol.

P = I, I wem' = 1100 gil
a=28%= 0,28
T = 298 K
M= 98 glmol ZADACI
n=?

10.1. Koliki je osmotski pritisak se6era u vodi na temperaturi 200 e ako je maseru
Broj jona na koje jonizuje fosfatna kiselina je 4 te je: udio Secera u rastvoru 0,5 %? Predpostavimo daje gustina 1 g/cm 3 .
M = 342 glmol.
i = 0. (v -1) + I = 0,28 (4 -1) + 1 = 1,84.
R: TI = 35,6 kPa.
KoIiCinska konccntrac\iaje:
10.2. Vodeni rastvor sadrzi 4.5 gil nepoznate supstanee. lzmjerenje osmotski pritisak
IlOOg/l.O,OI
pw 4000 Pa na t = O"c. Kolikaje molekulska masa nepoznate supstance '/
e=-=- 0,1 12 moll I,
M 98g/mol
R: TI = cRT ~ .L R T, Mr = 2550.
M
1t =icR T = 1,84· O,1l2molll· 8,314) ImolK· 298K = 511,7kPa.
10.3. Kolikije osmotski pritisak na temperaturi 25"C sljedeCih rastvora:
Primjer 4. Koliko molova neelektrolita treba cia sadrZi 5 I rastvora cia bi bio a) saharoze C12H"Oll, Y = 10 gil,
izotonican (da ima isti oSlllotski pritisak) kao i rastvor barij~hlorida na istoj b) glikola C,ELt(OH)" Y = 2 gil,
temperaturi, koncentracije 0,05 mol/l Cijije stepenjOIdza~ije 88 %? e) karbamida CO(NH,h Y ~ 2 gil,
d) glicerola C3H5 (OH)3, y = 3 gil.
Rje,enje:
V, = 51 R: a) 72,4 kPa, b) 79,9 kPa, e) 82,6 kPa, d) 80,8 kPa.
C, = 0,05 molll
a. = 88 % = 0.88 lOA. Koliki je osmotski pritisak KCI koncentracije 0, I. molll ako je stepen jonizacije
N1 := ? 80%.

VeIiCine koje karakterisu neelektrolit oznacili smo sa indeksom 1, a R: 407,5 kPa.

elektrolit sa indeksom 2.
10.5. Koliko mala neclektrolita treba da sadrZi 1 1 rastvora da bi njegov OSlllOt9ki
BaCl, -+ Ba" + 2 cr . (v = 3 jona), pritisak bio jednak kao kad rdstvora nitratne kiseline koncentracije 1 malll Ciji je
stepen jonizacije 80 %?
nl"" cjR T (neelektrolit)
1T2=i c2 RT (elektrolit) R: 1,8 mol.

Posta SU osmotski pritisci isti ondaje: 10.6. U 1 I rastvora KCI rastvorcno je 5 g soli. Njegov osmotski pritisak je 304 kPa
na 18'C. Kolikije stepenjonizacije?

R: 87,2 %.
132
133
10.7. U rastvoru cija je koncentracija 0,05 moIll na temperaturi od O°C, osmotski 11. ELEKTROLIZA
pririsak iznosi 374,9 kPa. Na koliko jon a disosuje molekul elektrolita?

R: 3 jona.

10.8. Ras1vor neelektrolita Cijaje molarna masa 18 glmol sadrii 15 g supstance na II
rastvora. Taj f'dStvor je izotorrican sa rastvorom NaCl koji sadtii 2,64 g soli u 1 I
rastvora, Koliki je stepcnjonizacije soli ?
R: 85%.
Kada jedllosmjerna clckwena stlUja prolazi kroz rastvor clekttolita. na
elektrodama se odigravaju reakcije oksidacije i redukcije. ~i. vrSi so elektroliza.
Zakone e1ektrolize dao jo M. Faraday (Faradej) 1833 godino.
Prvi Faradejev zakon glasi: masa izdvo.ien~! supstance na elektrodama
proporr.iona1n.a je pl'otddoj koHcini clektriciteta lu"oz clcldroJit, tj.

10.9. Rastvor u kome je maselu udio saharoze 3,42 % izotonkan je sa rastvorom

rafinoze u ko.1oj je maseru udio rafinoze 5,96 %. Ako je rclativna molclmlska masa gdjeje:
saharoze 342, kolikaje relativna molekulska masa rafinoze? m - lllasa supstance, Q - kolicina proteklog eleictriciteta, k - konstanta za datu
clektrodnu reakciju (elektrohemjjski ekvivalent).
R: 596. Protekla kolicina elektriciteta se moze izraziti YJJo: Q"" 1 t
gdjeje
10.10. Rastvori neelektrolita sadrZc: I - jacina strnje u amperi.ma CA), t _. vrijemc proticanja u sek\.Uldama (s).
a) 3 gil rast\"orene supstance pri tempcrnturi 27°e, pri ceml1 pokazujc osmotski Ncka se, na primjer, na katodi odigrava s\;ede6a reakcija:
pritisak 2,49 bara,
3
b) 3 g rast\'orene supstance u 500 cm rastvora 11a tempcraturi 12°C, pri ccmu Ag+ + e' -, Ag.
pokaZl~le osmotski pritisak od 0,415 bara.
Kolike su molekulske mase nepoznatih snpstrmci ? Za izdvajanje 1 mola srebra potrcbna jc ko1icina clektriciteta:
N A '0.
R: 0) 30, b) 343.· gdje je: NA -. AvogBdrova konstanta, e - naelcktrisanje clcktrona.
Jedan mol elektrona ce lzdvojiti 1 llloi jona srebra. Kalicina c1ektriciteta sto
10.11. Imamo raslvor secera u vodi cijije maseni udio 0,05, Nadite osmotski pritisak je nosi jedan mol elektr-ona je:
rastvora na temperaturi 20 o e, l\t1r= 342, p:= 1 g/cm3 .
F = NA'e = 6,022.10" mor' ,1,602.10.19 C = 96484 ClmoL
R: 356 kPa. Kolicina eJektriciteta sto je nosi 1 mol elektrona naziva se Faraday~cva
lwnsiant. (Il).
Na prim.jer, pri. rcakciji Cu2.(. -+ 2e< -~ ell potrebUD je utrositi dva pUla veell
kolicinn elektriciteta, Ij. q"'" 2 F. ill Uopstem sluc8ju Q ~ z·p, gdje je:
z - broj razmjenjenlh elektrona na elektrodi.
, Tada mozerno pisati da je:
k=ll1=M.
Q zF

Aka to uvrstimo u jednacinu za pr\'i Faradejev zakon dobijamo jednacinu 7..a

dlUgi Faradojcv zakon:

M
m=-Q.
zli' .
Iskoristcnjc elektricne struje je oanos stvflmo i:zilvojene mase i teorctski
potrebne mase:

In Q
1l~-="~.
n1, Q,

134 135
 . Primjer 1. Kroz rastvor kupri-blorida prolazi strujajacine 2 A.ll toku 1 saia.
V~."',RT ~ O,0l68g. 8,314J/molK·298K =02081.
a) kohka se masa bakra izdvoji na katodi ? .
b) kolika se ma~'l i zapremina gasa hlara izdvoji na anodi, pIi normalnim uslovima ? M P 2g/mol lOOkPa '

RjeSenje: Iz JednaCinc H2 0 . . . .". Hz + h O 2, se vidi da je 7..apremina izdvojenog kisika

a) Katodna reakcijaje: Cu2+ + 2 e" --? eu dva pUla manja i iznosi 0,104 1. <

1~2A
t = 111= 3600 s l'rimjer 3. Pri elektrolitickoj rafinaciji bakra iskoristenje struje je 92 %.
z=2 Treba izraCllnati koliCinu elektriciteta 'potrebnu za dobivanje I tone rafmisanog
M(Cu) ~ 63,54 glmol bakm.
m··-?
_ ~ _ 62,54g/mol , Rje!enje:
m- It----"--.2A,,,600s~233g m~ I t= !OOOkg~ 106 g
zF 2·96484C/mol ' .
11 = 92 % ~ 0,92
z=2
b) Elektrodna reakcija na anodi je: 2 cr -
2 e' -> Cl2. M - 63,5 vIllal
M 7lg/mol' Qr=?
m~--·ll~ ·2A·3600s~265g
zF 2·96484 C/mol ' .
m 10 6 g 6
111r ~ - = - - ~ 1,087 ·10 g,
. . Izdvajena zapremina gasa .hiora, pri standardnim uslovima je V = n -V 1) 0,92
gdje Je Vm =: 22,41!rnol i m,

m 2,65 g .
n =-=----=00373 mol
M 7lg/nol' ,
9
UvrStavanjem poznatih vrijednosti dobiee se Qr"" 3,3- 10 C.
v ~ 22,4l/mol·O,0373 mol ~ 0,836 I
. . Primjer 2. Elektrolizom vade (kojoj je dodano nesto sulfatlle. kiseline cIa se
posPJes~ provodenje struje) nastaje kisik i vodik. Kolika jc izdvojena masa i
z~~re~ .gasa vodika P~ proti~ju struje od 0,15 Au tokn 3 sata ? Temperatura je
ZADACI
2) C a pntisak 1 ~ar. Kohko se pn tome izdvoji kisika ?

. Rje.senje: Elektrodna reakcija na katodi je: 2}t + 2 e- -4 R!> ILl, Stmja od 1 A prolazi u toku 1 sata kroz rastvor kupri-sulfata, Izracunati maSll
bakra koja se izdvoji na katodi.
I=0,15A
l~ 3 11= 10800 s R: 111 = 1,185 g.
T= 273 + 25 ~ 298K
P = I bar= 10' Pa~ 100 kPa 11.2. Pri proticanju iste koliCinc clektricitcta krOl rastvore srebro-llitrata i bizmut-
z=2 nitrata, 11 prvom od qjih se na kalodi izdvoji 0,90 g srebra. Izracunati koliko se grama
Mill?) = 2 glmoj bizmuta izdvojilo iz drugog rastvora ?
m=? V=?
R: m=0,58g.
Iz~vojel1a masa vodikaje:
11.3. Koliko je elektrona potrebno za izdvajanje:
M 2g/mol
a) 1 mola srebra iz srebro-mtrata,
m ~,_.j t - --·OIIA 10800 ') 0168 b) 1 Inola bakra iz kupri-sulfata ?
zF 2.96484C/mol"· S~" g,
R: a) 6,1023 ; b) 12.1023 .
Izdvojena zaprel~i~a vorlikaje:

136
137·
11.4. Koliko je vremena potrebno za razlaganje jednog mola vode strujom od 5 A?
12. TERMOHEMIJSKE JEDNACINE
R: t~lIh.

11.5. Elektrolizom hloridne ki,aline ua'taje blor i voclik Ako jc temperatura

gasovitog hlora 32'C, a pritisak 1.1 bar izracunati zapreminu hlora 7.a protaklu Pod unutrasnjom encl"gijom podrrlZurnjevamo zbir kineticke encrgije svih
ko!icinu alektriciteta od: a)35C;b) 28 MC; c) 19.6 inC. mo1ekula tijela i potencijalne energije njihovih rnedudjelovanja,

R: a) V(el,) ~ U8 crn'; b) 335 I; c) 19,6 mm'.

11.6. Bakar se rafinira elek1rolizom. Elcktroliza sa vrsi 6 sati liZ struju od 150 A.
lzracunati isicoriStenje struje ako jo mfioacijom dobiveno: a) 988 g: b) I kg. Dovedena kolicina toplote sistemu ide na povc~anje unutras11jc energije i
vrserlje rada (analitickj izraz I zakona terrnodinamike):
R: a) 1']~92,7%; b)1']=93.8%.
Q~LlU+A.

11.7. Aluminij se dobiva elek1rolizom AhO,. lzracunati kolicinll clektriciteta

po~ebnu za dobivanje jedne tone aluminija. Rad pri promjeni zapreminc (pri stalnom pritisku) idealnog gasaje:

R: Q= 1,07·10" C. A =pLl V Ie je: Q =LlU + pA V.

11.8. Pri dobivmlju 100 kg aluminija eleictrolizol11 A!,a, elektrolizerom je prosla Jednacilla za kolici~u toplote je:
koliCina e1ektricileta od 1,53.109 C. l'lracllllati iskoristenje ,truje.
Q~mc!lt iii Q~nCLll,
R: 1']=0,70=70%.
gdjeje:
11.9. U Leklanseovom clanku (obicuoj balerUi) jadna elektroda je ciuk Jill kojo) se c·, specificni topiotni kapacitet (izraiava se 1.1 Jlkg K),
odvija reakcija oksidacije cinka:Zn -+ Zn2 " + 2e'. Za koliko 6e se smanjiti masa
C - molarni toplotni kapacitet (izrazava $C u J/moi K),
ill ~ masa supstance, n _. kolicina supstnnce.
cinkova 0111ota6a za 1 sat aka daje stmju od 0,03 A ?

R: 36,6 mg. Ako uvedemo veliCinu

H~U+pV
11.10. Pri prolasku struje jacine 1,5 A u toku ad 30 nrinuta kroz rastyor soli nekog
trovalentnog rnetala na kalodi se izdvoji 1~07 g. Kolikaje relativna atomska masa tog
metala? anda se jednacina I zakona tennodinamike moZe pisati II obliku:

R: Mr~ 114,73. Qr~f!2-f!1 = Llf!,

gdje je H - entalpija iii toplotni sadrZaj sislema.

. Toplo!o! efekat pri ,t.lnom prill,lm jcdnal< ie promjcni entalpije
sistema. .
Oka 95 % danasnjih energetskih po1rcb. podmiruje se oslobadan.1em
energije pri hemijskim reakcijama. Reakcije n toku kojih se oslobada koli~ina toplote
zovu se egzotermne a reakcije prilikom kojih se apsorbuje odredcna kO~lcma top~ote
zovu se endotermne reakcije. Hemijske jecJnacinc uz koje se d3JU podacl 0
toplotnom efektll reakdje nazivaju se tcrmohcmijsl{c jednacine·.

138 139
 Primjer 1. Objasnitc energctske efekte termohemijske jedoaCil~e: Toplotni efekat je isti, bila da se reakcija vr5i neposredna ili u dv~je faze.
H2(gJ + Y2 O 2 -7 H20(g)' Q = 242,2 kJ/ma!.
Primjcr 4. Izracunati prornjenu entalpije za reakciju:
Rjesenje: Pri nastajanJu 1 mala vodcne pare iz elemenata oslobada se
kolicina toplote od 242,2 kJ, sto zoaei da je reakcija egzotenmla. U termohemiji je
uobicajeno da se toplotni efekat rcakcije izraiava kao promjena entalpije sistema: ako je:

H,(~ + Y, O2 -> H20~), IIH ~ - 242,2 kJlmo!. LilircCO,g) ::0: -110,6 kJ; mol,
To znaci da jedan mol vodene pare sadrzi 242,2 kJ energijc m.anje nego sio MI~C02,g) -:::; --394,3 kJ I moL
su sadrl.avali reaktanti. Pd egzotermnoj reakciji Q == -.6..H, a ukoliko se pri reakciji 8
IIH Q'1 0 ) ~ -242,2 kl I mol.
apsorbuje kolicina toplote anda promjena entalpije ima pozitivan predznak. Znaci u H ,g
zagradama oznacavaju agregatno stanje. Uobicajene su ove oznake: g - gas, 1 -
teenost, S - cvrsto, aq - vodeni rastvoL RjcSenje: Na osnovu Hesovog zakana moze se pisati:
Pravilno je pisati :
M1 == 6.Hpr - AHreakt.
e . 8 B He
~fH(1ip,g):::: 242,2 kJ/mot. ~H::::: bHf(COHO:) - 6.HiI.CO,g,) - D. f(HP,g)'
IIH ~-393.4 klimo! + 1l0,6 kllmo! + 242,2 kl/mo! ~-41,5 kJlma!.
Operator Ar ZIlati promjenn entalpije pri realcciji stvaranja, f Zllati tip
reakcije. Gamji indeks e zhaCi da je u pilanju standardno stanje, tj. 298,15 K i Primjer 5. Pri sagorijevanju 9 g aluminija oslobodi· se koliCina topiote ad
101325 Pa. Podatak nama takodc govori da ako zelimo 111101 voelene pare prevesti 274,2 kJ. Izracunati entalpiju nastejanja AI 2 0,.
natrag u elemente vodik i I(isik u standardnom stanju, moramo zata utrositi energiju . 2 AI(s) + 312 02(g) -7 Al2 0 3("), ~H = ?
od 242,2 kJ. Po dogovoru entalpija elemenata u elementarnom stanju jednakaje nnIi.
Za tefmohen1ijsko racunanje vaino je Zlk1.ti Hesov zakon: Toplotni cfekat R,jesenjc: Posto sc promjcna entalpijc mcuna na jedan mol izraeunaccll10
hcmijskih reakcija ne zavisi od puta kojim je reakcija tekIa, vee samo od koliCinu oslobodelie taplote, po jednom moln At:
llocetnog i krajnjeg stanja. n '-'=- mt:tv1 = 1/3 mol, le je Ojn "" 823 kJ/maL Za nastajanje jednog mala oksida
potrebna su dva mala,ilumillija, te 6e promjclla cnlalpijc biti 2·823 kJ/mal = 1646
Primjer ,i Primjcnu Hesovog zakona pokazati na pnmjeru stvaranja kJ/moL tj.
vodene pare. MIG" 0 ) ~ LIB ~ -1646 kJ Imo!.
11.'"'"'2 ;.,s

Rjesenje: Toplotni efekat rcakcijc pri kojcm se stvara 1 mol vode pri Reakcija je egzotenml3. te pr6n~jena cntalpije iIna negativIlu vrijednost.
standardnirn uslovima'jc:
Primjer 6. Izracul1ati kaloricnu vrijcdllost antraeita ako on sadrii 96 %
H2(;;) + V;;. 02(gj"""';" H2~(1), ~Hl = - 286,2 kJ/mol. ugljika, a ostalo su mineralni sastojci. .6.H(C02,g) "" ~ 394,5 kJ/mal.

Za prelazak 1 mola \-'ode u vodcllu pam apsorbuje sc koliCin3 toplotc od 44 Rje.scnje: Kaloricna vlijednost se racuna po jedinici mase, tj. Q/m. Posta se
kJ tc pisemo: promje~ entalpije racuna po jcdnom molu, anda trcba cia ZIlamo masu jcdnog mola
ugIjika, koja iznosi 12 g. Sada je kaIoricna vrijednost:

Kad saberemo jednacine dobit ccmo: Q ~ ')94,5 kl ~ 32 875 kJ ~ 32875 kJ

m 12 g , g kg'

S obzirom cIa antracit sadiii 96 % ugljika onda je stvama kaloriena vrijednost:

Primjer 3. Ugljik se moze oksidovati do CO 2 direktno ili postupno preko 0,96 ·32875 kl/kg ~ 31560 kl/kg.
ugJjik(lI)-oksida. Tennohemijskc jcdnaCinc koje prikazuju ave procese glase:

C(s) + V2 02(g} -)- CO(g), . iIH , ~ - II 0,6 kJ/mo!,

CO{g),,±_~ Oc>(o)~· COM, ._ _""IIUJH2 ~ - 283.7 kllmoL
C(s) + 02(g)""";" CO2 ($), ilH ~ - 394,3 klima!.

. 140 141
 12.9. Standardna entalpija ozona 0 3 iznosi + 142 kJ/mol. Izrafunati toplotni efekat
ZADACl reakdje pretvaranja 1 kg ozona u kisik

12.1. Da bi se odredila toplota nastajanja cink~oksida Af{r(zno>~! sagoreno je 3,27 g

cinka u kalorimetrijskoj bombi., pri cemu se oslobodiJo 17,5 kJ. KoUka je toplota 12.10, Pri oksidaciji 12 g Ca oslobada se koli6ina top1otc ad 190,65 kJ. lzracunati
nastajanja cink~oksida ? standardnu entrupiju CaO,

R: ~ 349,46 kJ, R: - 635,5 kJ/mo!.

12.2. Toplota nastajanja acelilena C~H2 iznosi 227,1 klImat, a toplota nastajanja 11.11. Odredi da li je reakcija:
benzena Cr,B!! iZllosi 83,6 kJ/rnoL Kolika je promjena cnlalp~je za reakciju C2H6(g) + 2 HlOW -7 2 CO 2(g) + 5 Hz,
3C2H2C~) -,; C,H, ? endotcn1ma iIi eg;r.oternma. LlH~cm6,g) == ~ 89,7 kJ/mot.

R: - 597,5 kJlmol. R; endotennna,

1.2.3. Data je reakcija: H2(g) + Cb(g.l--7 2 HCI(gj,8H = 185 kl/mot

R 12.12. Kolika se kolicin" toplote izdvoji pri sagorijevanju 100 kg 98 % etil-alkohola,
KoIiko 6e se !.Oplote osloboditi pri sagorijevanju 1 dm 3 Illara pod normalnlm ako se reakcija odvija prema jedna~ini:
uslovima? C2HsOH{l) + 3 O2(11) '""'* 2 C0:J{j;~) + 3 HzO{g)
IIH(C,HsOH) ~ - 277 ,6kJ/mol.
R, 8,26 kJ.
R, 2,631·10' MJ/moJ.
12.4. Ko1iko kg Cistog ugljika (graftta) treba, da se dobije koliciua !op1o!e od 100 000
leJ, IIH(C02.~ ~ - 393,5 kl.

R: 3,049 kg,

12.5. Kolika se kolicina toplote oslobodi pri sagorij~val\ju 1 kg zeljeza ? b..H(F~203,~) ""
- 822 . 2 kl/moL

R: 7361 kJ,

12.6. Odredi promjenu entalpije za reakciju: CH.,(g) -+ 2. 02(g') -t COJ.(s) + 2 H20(~),

kada so zna da je toplota nastajaJ1ia CO"" .- 393,3 kJ/mo1, vodene pare - 242.2
kl/mal, a toplota nas1ajanja metl-U)<l - 91 klIma!.

R: -787,7kJlmol.

12.7. Glavni proces kojl tece u visokoj pcci izraienje zbirnomjcdnacinom:

Fe20, + 3 CO -> 2 Fe + 3 CO2,
Odredi toplotni efekat ave rc;:J(cUc. Potrebne podatke uzcti iz predhodnih z.adataka !

R, 37,7 k.l/mol.

12.8. Za odredivanje stalldardne entalpije magnezij~oksida MgO, uzorak Illat,111ezjjeve

"ike mase 0)22 g spaljen je u kalorimetTIl, pri cemll se faZ'vito 3030 J. Izrabmati
s~(lndardnu entalpiju ~gO,

R: - 603,8 Id!moL

14-2 143
 KANTONALNO TAKMICENJE IZ HEMlJE UC1T1VlKA
SREDNJIH SKOLA

GRUPA "B"
TuzZa, maj, 1997.
&lWPA "A" 1. U rastvoru mase m = 30 g rastvoreno je 1,5 g amonij~karbonata. Koliki je maseru
udio mnonijMkarbonata u procentima, promilima i ppm?

1. U posudi zapramine 1 m} llalazi se gas kisik pri standardnim uslo\'ima. Koliko ima R: w~ 5 %~ 50 %0= 50000 ppm.
atoIDa kisika u toj zapremini ?
2. Koliko se maze dobiti aluminija 12 150 kg rudc boksita koja sadrii 68,5 % glil1ice,
aka je gubitak produXta 5,5 % ?
R: N(02) = n(02) ·NA : 2,689·](1" rnoleku]a; N(O): 5,377.]025 atoma,
R. m(Al) = 51,38 kg,
2. Razlika rnaksimalnog broja elekt.rona na orbitmna, Ciji se glavni kvalltni brojev1
razlikuju za 2, iznosi 16, Kojc su to orbite ?
3. Izracunati maseni udia, mascnu koncentrdciju i gustinu rastvora koji se dobiju
n2
R . n2 - n ) '02''22 - 2n 2t .016, 2
n' =· J, n I : I mjeSanjem 450 g 28 % rastvord bakar-sulfata gustine 1,37 glcm3 i 150 ml vode.
Gustina vade je 1 gJcm3 ..
3. Koliko se maze dobiti zcljcza iz 2 t siderita sa 66 % FeC0 3, aka je iskoristenje
92%. R: meA) "'" 126 g; m(rastvani) "'" 6UO g; V(ra~tvora) '-".. 328,5 ml -{- 150 ml "'" 478,5 ml;
w: 21 %; y = 263,4 gil; p ~ 1,254 glcm3,
R: 111(FeC03) = 1,32 I; w(Fe) = 0,482; rn(Fe) = 0,585 t.
4. 100 g vade pri temperaturi 100°C i pritisku 1,01325 .105 Pa zauzima priblilno 100
4. U 250 ml Ciste vade doda se jedna kap 98 % H2 S04 Cija je guslina 1,8 g/enr', mL Izracullaj koUka ~e puta poveca volumen pri prelasku vode u pam pri navedcllim
Kolika cc biti kolicillska koncentracija dobivenog rastvora ako 5 mI dodanog mstvora uslovima.
sadrit 100 kapi? '
R: V, = 0,11; V, = nRT/p; V2N, ~ 1700,

5. Reakcija cinka sa hloridnom Idselinom odvija se premajcdnacini:

5. U 300 g 15 % rastvora NaCl, Cije je gustiua 1,1 g/cm' doda se IQ{) ml vode i 50 g ZU(s) + 2 Hel --+ ZnCh + H2 (g)
kuhinjske soli. Izracunati kolicinsku koncentraciju dobivenog rastvora, Gustina vade IzractUlati:
je 1 g/cm3, a gustina NaClje 2,1 glcm3 . a) zapreminu izdvojenog vodika na pritisku 104,5 kPa i temperaturi 25°C aka je
izreagovalo 20 g cinka,
R. c, V, = c, V.,c cJ ~ 2,82 moL1; V, = 0.272 I; V,: 0,3961; C2 = 1,94 mol/i. b) koliko je potrebno ml 23 % h10ridne kiseline za polpunu reakiju, ako je gustina
kisehne 1,15 g)cm3 ?

R a) V(H2): 7,251; 'b) n(HC1) ~ 0,612 mol; c(HC1) = 7,256 molll; V(HC1) ~ 84
mI.

144 145
 LlTERATURA

1. 1. Filipavi6 i SLiponovic. Opca i anorganska kem~ja,

GRUPA "C"
1. Fosfin (PH,) sagorijeva u kisiku dajuCi fosfor(V),oksid (P,O,) j vodu:
2 PHs(g) + 4 02(g}.-)- P 20S(6) +;3 H20(!).
Koliko so gmrna P,O, dobije kada se 'pomjesa 17,0 g fosfina Sll 16,0 g kisika
(oksigena) i pusti da reakcija Ieee do kmja ? , Skolska klljiga, Zagreb, 1993,
R: n(02) "0,5 mol; n(pH3) ~ 0,5 mol; Fosfin jc u suvisku' Mjerodavan reaktant je
kisik. m(P,O,)" 17,74 g,
2, Na II vode dodataje I kap 94 %HNO, cijaje gustina 1,5 glem'. Ako I ml dodate
kiseline saddi 20 kapi izraeunati pH nastalog rastvora, Stepen disoeijacije nastalog
rastvora kiseHne je 92 %.
R: 01 "22,38 mo],~; V, "0,05 ml; V,,, II', e2" 1,12 mol/l; c(1'!") " 1.03,10" mol!!;
pH = 2,987.
3, Rastvor sadrZi- 1010 g KOH i 900 em3 vadc. Zaprel11ina raslvora je 9047 em3 ,
Odre?iti koiicinsku konccntraciju ras1vora i masene udjcle KOH i vode, Gustina
vode Je I glem',
Skolska lmjiga, Zagreb, 1980,
2, C, Jela(;16, Hernijska veza I struktura malekula,
Tellllicka lmjiga, Zagreb, 1982,
3, 1'. Petrovski, Opsta j neorganska hemija,
Rudarsko-geoloSki fakultet, Tuzla, 1993,
4, Kallay-Cvitas, Novi pristup racunanju u kemiji,
Skolska lmjiga, Zagreb, 1982,
5. M Sikirica, Stehiomtrija,
6, Glinka NL. Zadaci ; uprainenla po opsee; himil,
Leningrad, Himia, 1986,
7, M Mmalovic, Medicinska hemija I dio- Te()rijska
nastava s hem;jskim raeunanjem, DB Preporod, Tuzla, 1995,
8, T. evita. i N, Kallay, Filickc vcUoine i jedinice Medunarodnog
sustava, Hrvatsko kcmijsko c!ru,tvo i 5kolska knjiga,
Zagreb,1981.
9. 1'1. Brenzi/;cak, Mjerenje j racunm1ie u tchnici i znanosti)
Tehnicka knjiga, Zagreb, 1971.
10, M. Brezin§(;ak, Metrologija, Zakonska, Tehnicka enciklopedija,
JLZ, 7 svezak, Zagreb, 1982,
11. Atomic weights of tile elements, Pure AppL Chem, 51(1979)405
12. Manual of Symbols and Terminology for Physico~Chel11ical
Quantities, Pure AppL Chem 51(1979)1.

R: m(rastvora)" 910 g; w(KOH) " 1,1 %; w(H,O)" 98,9 %; e(KOH)" 0,197 mol/J,

4. Koliki su ~sl1lotski pritisci vodenih rastvora saharoze i natri}hlorida koncentrac~ja

0, I moVdm' na 25'C
. Rastvor saharoze je neelektrolit, a rastvor natrij~h1oridaje jak elektrolit.

R: n(saharoze)" 247,8 kPa; n(NaCI)" 495,6 kPa,

5. Koliko grama cinka (Zn) izreaguje sa sulfatnom IdseIinom ako-se dobije 500 cm3
vodika(hidrogena) na 20'C i pritisku 102,6 kPa, '
Reakcija se odvija po jednacini:Zn(i) + H2S04 -;. ZnSQ'l + HZ(g)

R: n(Z11) " n(H,) " 0,021 mol; m(Zn) = 1,377 g,

Napomenn: U grupi "C" Be takmice uceniDi 3, i 4, razreda skola u kojima- se hemlja

izucava 4 godine; u grupi "B" uccnici 1. i 2. razreda isiiil-skola; u grupi "A" ucenici
astalih srednjib skola,

146
147
 DODATAK 3. Mjerne jedinice izvan Sf koje se mogu upotrebljavati

VeliCina Jedinica Vrijednost iskazana

MEDUNARODNI SISTEM JEDINICA (SI) osnoynim jedinicama

zapremina litar (I) 1 ] ~ W'm'

masa tona (t) 1t~103kg .
1. Osnovne jedinice atomska jedipica mase (u) I u ~ 1,66057·10·27kg
vrijeme minuta(min).sat(b),dan(d) Imin=60s
pritisak bar 1 bar ~ l05Pa
Velicina Oznaka Jedinica Oznaka energija elek1:ronvolt (eV) I eV ~ 1,6021O'''J
duZina metar m
rnasa m kilogram kg
vrijeme t sekunda s
termodinamiCka 4. Mjerne jedinice koje se ne mogu vise upotrebljavati
temperatura T kelvin K
jacina elcktr.struje I amper A Velicina Jedinica Odnos sa .iedinicama 81
jaclna svjetlosti I kandela cd
kolicina supstance dliZina angstrem (A) I A ~ IO"om
(tvari) n mol mol mikron (~) IfF 10·6m
sila din 1 din ~ 1O,5N
ki1opond (kp) 1 kp ~ 9.8066 N
2. Neke izvedene jedinice Sf pritisak tehnicka atmosfera (at) I at ~ 998066 Pa
fizicka atmosfera (atm) I atln = 101325 Pa
*milimetar zivinog stuba
VeliCina Jedinica Oznaka jedinice (mmHg) 1 mmHg = 133,32 Pa*
povrSiIla kvadratni metar m2 energija,rad, erg, kilopondmetar (kpui), 1 erg = 10,7J ,1 kpm =
zapremina (volumen) kubci metar m' toplota kalorija (cal) 9,89665 J; 1 cal = 4.1868 J
brzina metar u sekundi rn/s radioaktivnost kiri (Ci) I Ci = 3.7'10 10 Bq
gustina kilogram po kubnom metra kgtm J
sila njutn (newton) N ~ kg·rn/s2
pritisak, naprezanje paskal (pascal) Pa=N/m 2 5. Predmeci decimalnih mjernih jedinica
energija, rad, top Iota dzul Goule) J~Nm
snaga, energetski fluks vat (watt) W~J/s -
e1ektricni nahoj , Prefiks Oznaka 'I Vrijednost Prefiks ,I Oznaka Vrijednost
elektricni napon
kulon( coulomb)
volt
C
V
I Drefiksa prefiksa
elek-tricni kapacitet farad F~CN
eksa E 10" deci d I 10"
elektdcru otpor om (ohm) n~V/A
peta P 10 centi c I 10"
Celzijeva temperatura Cetzijev stepen 'C tera T 1012 mili ill 10"
akliVllost radioaktivne tvaribekerel
specificm toplotni kapacitet dZul po kilogram kelvinu
kolicinska koncentracija mol po kubnom metru
Bq
Jlkg·K
mol/m
3
\---.giga
mega
kilo
G
M
k
JO
10
10'
~nano
'Oiko
mikro

0
--.;---+ 10"
10·9'
10'"
i

masena koncentracija kilogram po kubnom metro kg/m3 hekio h. 10' fernte f 10'"'
t deka d
...la' ato a 10'''
* Osrm u zdravstvu za odreazvafIJe hvnog pntlska (S{. hst RhrH, br. 14/93)

148 149