Osnovi teorije organizacije i menadžmenta

I OSNOVI TEORIJE ORGANIZACIJE I

MENADŽMENTA

Teorija organizacije i menadžmenta, kao i sve druge tvorevine ljudske

civilizacije, jesu podložne promjenama i razvoju u skladu sa promjenama i
zahtjevima svih faktora koji na njih utiču i u čijoj službi se oni nalaze. Evolucija
teorije organizacije i menadžmenta koju ubrzavaju sve učestaliji i sve
kompleksniji problemi poslovanja, upravljanja i projektovanja organizacionih
sistema dovodi do novih teorijskih i praktičnih aspekata i potencira neke od
klasičnih principa i komponenata zaodjevene u nove forme i sadržaje. Sa druge
strane, javljaju se novi koncepti koji bi se uslovno mogli nazvati disciplinama za
sebe - su strategijski menadžment, strategijsko planiranje, dijagnostifikovanje
organizacije, upravljanje promjenama, tehnologija organizovanja itd. U takvoj
situaciji nameće se pitanje kakva je uloga teorije organizacije, a kakva
menadžmenta i šta je to što čini jezgra tih teorija i njihovih praktičnih implikacija.
Teorija organizacije i menadžment kao teorija upravljanja razvijali su se
paralelno i neodvojivo tokom ljudske istorije i praktično ih je nemoguće razdvojiti
nekom fiksnom i jasnom granicom. Saznanja, principi i metode jedne i druge
oblasti uzajamno su nadopunjavana i izgrađivana u međusobnoj interakciji, a i na
osnovu same činjenice da su isti istraživači, naučnici i iskusni menadžeri
sistematizovali i objašnjavali organizacione i upravljačke postavke, koncepte,
modele ili praktične tehnike. Iako usko povezane, danas ipak egzistiraju i
proučavaju se dvije zasebne discipline pod nazivom teorija organizacije i
menadžment (slika 1.1).
Pioniri teorije organizacije, kao i naučnici savremene epohe, bili su suočeni sa
pitanjem zašto su neke organizacije efektivnije i efikasnije od drugih. U tim
početnim stadijumima stvaranja teorije organizacije, koji su pripadali vremenu
sporog odvijanja proizvodnih i poslovnih procesa, lakše se mogao pronaći
adekvatan odgovor na to pitanje, nego što je to slučaj danas, u vrtlogu gotovo
neprekidnih i sve bržih promjena.

1
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta

TEORIJA MENADŽMENT
ORGANIZACIJE

Slika 1.1.: Odnos teorije organizacije i menadžmenta

I pored toga, teoretičare organizacije i menadžmenta iz ove dvije različite
epohe spaja još uvijek mnoštvo gotovo podudarnih interesovanja, kao što su:
− Kako obezbijediti efektivno komuniciranje u organizaciji?
− Kako osigurati realizaciju postavljenih ciljeva?
− Koliko hijerarhijskih nivoa u organizacionoj strukturi treba postaviti?
Ovakva pitanja i razmatranja aktuelna su danas isto toliko koliko i početkom
XIX vijeka [108].

1. Pojmovno određenje organizacije i menadžmenta

1.1 Višeznačnost pojma "ORGANIZACIJA"

Pojam organizacija se često koristi u raznim oblastima ljudskog rada i

djelovanja. Sreće se kako u svakodnevnom životu, tako i u profesionalnim
djelatnostima, pri čemu najčešće ima sljedeća značenja [8]:
¾ Organizacija kao sistem kompozicija prirodnih ili prirodnih i tehničkih
elemenata radi ostvarenja određenih ličnih ili društvenih ciljeva dejstvo-
vanjem, tj. u dinamici tog sistema.
¾ Organizacija kao proces stvaranja organizacionog sistema, njegovog
aktiviranja, održavanja u dejstvu i usmjeravanja tog dejstva ka ciljevima
koji su nam postavljeni. U skladu sa ovim tumačenjem je i pojam
tehnologija organizacije koji podrazumijeva skup misaono zasnovanih
postupaka koji obezbijeđuju efikasno izvođenje projektovanih procesa rada
i ostvarenje planiranih efekata.

2
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
¾ Organizacija kao aktivnost organizovanja ličnih i društvenih djelatnosti u
raznim oblastima rada (tehnička, kulturna, prosvjetna, sportska, ekonoms-
ka...). Ovako shvaćena organizacija obavezno ima društveni karakter.
¾ Organizacija predstavlja i svaki konkretni organizacioni oblik koji je
nastao kao rezultat aktivnosti ili procesa organizovanja (preduzeće,
opština, država, politička organizacija, klub, i dr.).
¾ Organizacija kao kvalitetno svojstvo društvenih pojava i odnosa označava
stanje reda u nekoj organizaciji – preduzeću, političkoj organizaciji, klubu
i dr. Često se koriste ocjene "organizacija je na nivou" ili "organizacija je
podbacila".
Različitost u shvatanju pojma "organizacija" se očituje čak i u jezičkom smislu
jer se pojavljuje kao imenica (sistem, preduzeće, naučna disciplina), zatim kao
glagol (proces organizovanja) i kao pridjev (karakteristika kvaliteta sistema, nivo
organizovanja).
Korijen riječi "organizacija" ima svoje osnove u sljedećim izrazima:
− organon (grč.) sa značenjem: organ, naprava, oruđe, alatka, sprava;
− organizam – skup organa povezanih u cjelinu sa namjerom postizanja
određenog zajedničkog cilja;
− organisatio (lat.) – spajanje pojedinačnih dijelova-organa u cjelinu.
Naprijed pomenute različitosti u shvatanju i razumijevanju organizacije kao
pojma prenose se i na oblast istraživačkog i naučnog rada, tako da Harold Koontz
govori o "teorijskoj džungli" u oblasti organizacije [59]. Potvrda ovakve ocjene
nalazi se i u različitim pristupima u definisanju organizacije kao nauke [71]:
ƒ S. Marjanović: "Organizacija je svako ljudsko udruživanje u svrhu
postizanja zajedničkog cilja."
ƒ M. Novak: "Organizacija kao opšta kategorija je svjesno udruživanje ljudi
kojima je cilj da odgovarajućim sredstvima ispune određene zadatke sa
najmanjim mogućim naporom na bilo kojem području društvenog života."
ƒ Melrowich: "Organizacija je sistemsko, plansko koordiniranje ljudi i
sredstava u cilju regulisanja radnog toka, kao i skupnost regulisanja kojima
se oblikuje poslovanje preduzeća."
ƒ Rajter: "Organizacija je smišljeno povezivanje ljudi, tehnike i misaone
podloge."
ƒ D. Malić: "Organizacija se definiše kao misaonim procesom realizovana
neodređenost."
U osnovi, namjera je i pokušaj sistematizacije različitosti u shvatanju i
definisanju pojma "organizacija" sa stanovišta terminologije koju nudi teorija

3
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
sistema. Pri tome je moguće sva naprijed navedena shvatanja organizacije
grupisati u tri pojma prikazana na slici 1.2.

SISTEM

PROJEKTOVANJE
ORGANIZACIJA kao SISTEMA
(proces)

KARAKTERISTIKA
SISTEMA
(stanje)

Slika 1.2: Pojam "ORGANIZACIJA"

Obzirom da pojmovi "SISTEM" i "PROJEKTOVANJE SISTEMA" u teoriji

sistema imaju svoja eksplicitna i jasna značenja, ostaje dakle, da se pod pojmom
ORGANIZACIJA shvati aspekt stanja sistema, odnosno jedna od
KARAKTERISTIKA KVALITETA SISTEMA.
Kao naučna disciplina organizacija se javlja početkom razvoja industrijskog
društva u prvim radovima Taylor-a i Fayol-a. Kao mlada naučna disciplina
preživljava veliki broj transformacija kroz različite teorije i pravce koje je danas
gotovo nemoguće konzistentno klasifikovati.

1.2 Višeznačnost pojma "MENADŽMENT"

Menadžment je proces planiranja, organizovanja i kontrolisanja rada ljudi u

datim uslovima radi postizanja ciljeva [58].
Riječ "menadžment" potiče od anglosaksonskog termina "management", koja
ima prelazan i neprelazan oblik. Kao prelazan oblik "manage" znači: voditi,
izvršiti, savladati; kao neprelazan oblik se navode sljedeća značenja: moći uraditi
nešto, moći zavladati situacijom, uspjeti i sl.
Menadžment, teorijski i praktično posmatrano, ima trojaku funkciju, odnosno
pojavljuje se u tri posebna aspekta, donekle različita, ali ipak sa mnogo toga
zajedničkog [58]:
¾ Menadžment kao proces upravljanja određenim poslovima, poduhvatima
ili sistemima radi efikasnog postizanja zajedničkih ciljeva.

4
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
¾ Menadžment kao posebna grupa ljudi - profesija, čiji je posao da upravlja
izvršavanjem poslova i zadataka, koje obavljaju drugi ljudi radi efikasnog
ostvarivanja predviđenih, zajedničkih ciljeva.
¾ Menadžment kao posebna naučna disciplina, multidisciplinarnog
karaktera, koja se bavi istraživanjem problema upravljanja određenim
poslovima, poduhvatima i sistemima.
Nezavisno od aspekta sa kog se posmatra pojam menadžmenta, jasno je da se
mora posmatrati kao upravljački proces, koji se između ostalog, orijentiše na
međuljudske odnose, komunikaciju i ponašanje u organizaciji.
Iako su se raznovrsne upravljačke aktivnosti neprekidno koristile tokom duge
ljudske istorije, menadžment se, iz raznih okolnosti, relativno kasno ustoličio kao
naučna disciplina. Tek krajem XIX vijeka, radovima pionira tzv. naučnog
menadžmenta ili naučne organizacije rada (Scientific Menagement) F. Taylora i
H. Fayola, menadžment je dobio obilježja naučne discipline.

2. Evolucija teorije organizacije i menadžmenta

Organizacija i menadžment su proizvodi istorijskog i društvenog perioda i

mjesta. Kako su se ljudi borili s problemima odnosa u različitim istorijskim
periodima, jedan od načina je da tumačimo evoluciju teorije organizacije i
menadžmenta.
Svaka, pa i organizaciona misao, ima svoju istoriju, svoj razvojni put, da bi se
razvila u nauku. Neke ideje o organizaciji, pa i zapisi o njoj, morali su postojati
još kod starih Egipćana i Vavilonaca. Nemoguće je bilo izgraditi takva
monumentalna djela (piramide, irigacioni sistemi) bez određenih znanja većeg
broja generacija iz oblasti organizacije, koja se nisu mogla prenositi samo
usmenim predanjem. Zato se opravdano pretpostavlja da su stari Egipćani
vjerovatno zapisivali svoja iskustva u izgradnji tako velikih objekata, pogotovo
ako se zna koliko su se dugo gradili. Tako se, prema nekim procjenama,
Keopsova piramida gradila oko 20 godina, a u njenoj izgradnji je bilo
angažovano, navodno, oko 100.000 ljudi. Slično je i sa izgradnjom sistema
navodnjavanja u Egiptu i Vavilonu.
Nažalost, nisu pronađeni nikakvi pisani tragovi o tim velikim poslovima i
organizacionim poduhvatima. Prvi pisani dokazi o sličnim poduhvatima nalaze se
u Hamurabijevom zakoniku. Vavilonski kralj Hamurabi (2123-2081. god. p.n.e.)
u svom zakoniku (282 člana), dao je određena pravila društvene organizacije koji
se tiču popisa stanovništva, organizacije državne uprave, javnih radova, uvođenje
inventara, visine zarada u naturi, sistem kažnjavanja onih koji se nisu pridržavali
propisanih ili običajnih normi itd. U Mesopotamiji, koja je svoj procvat imala oko
3000. god. p.n.e., razvio se poseban sistem upravljanja hramovima, duhovnim i
svjetovnim stjecištima. Jedan od vrhovnih sveštenika bio je odgovoran za

5
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
religijske aktivnosti i svetkovine, dok je drugi imao administrativne funkcije,
koordinišući aktivnosti svjetovnih organizacija. Tu se nalaze prvi tragovi podjele
rada, nadzora, kontrole i hijerarhijskih odnosa. Vrijedan izvor vezan je za vojnu
organizaciju, prve tragove linijskih i štabnih odnosa, uspostavljenih na Dalekom
istoku, u Kini, u VI vijeku p.n.e., u kome je Sun Cu izvršio formacijsku podjelu
armije, definisanje činova među oficirima i utvrdio načine komunkacije pomoću
signala. Takođe, postoje dokazi da je u drevnoj Kini bila vrlo izražena i razvijena
podjela i specijalizacija rada, te, organizaciona departmentalizacija (podjela na
odjeljenja i odsjeke).
U Evropi se prvi zapisi nalaze kod Grka, koji su u ustavima svojih
mnogobrojnih gradova-država (polis) nastojali da uspostave pogodne
organizacione oblike upravljanja. U pojedinim gradovima prihvaćena su veoma
različita rješenja u organizaciji upravljanja, a kretala su se od demokratskih do
oligarhijskih sistema. U staroj Grčkoj organizacioni zahvati preduzimani su i na
mnogim drugim društvenim područjima, u izvođenju poljoprivrednih radova, u
trgovini (uveli su standarde, vage). Platon, a za njim i Aristotel, opisuju kastinski
sistem, koji se zasnivao na odgovarajućoj podjeli rada i efikasnosti
specijalizovanih pojedinaca. Kod Rimljana Katon i Voron opisuju pravila pomoću
kojih vlasnici i nadglednici imanja mogu efikasnije upravljati. Nakon propasti
Rima dolazi do određene stagnacije. Naime, feudalizam je, kao što je poznato,
kulminirao vjerskim organizacijama, baš kao što kapitalizam kulminira sa
političkim i ekonomskim organizacijama. Njihov centralizovani model
rukovođenja izdržao je sva iskušenja do današnjih dana. U vrijeme feudalizma
nametane su dogme sa kojima su se ljudi držali u potčinjenosti. Tek u kasnom
feudalizmu ponovo oživljava organizaciona misao. Među važnije naučnike
spadaju: Leonardo da Vinči (1452-1519) koji je u svojim spisima određeni dio
posvetio planiranju zadataka i mogućnosti racionalizacije rada pomoću
raščlanjivanja na operacije koje označava kao simbole, i Galileo Galilej (1564-
1642), koji je izučavao prirodu umora koji smanjuje čovjekovu efikasnost.
Ogroman doprinos organizacionoj misli dao je Charles Babbage (1792-1871,),
ekonomista, "duhovni otac" kompjutera. Imao je naučni pristup podjeli rada i
specijalizaciji, praćenjem troškova i učinkom koji djeluje na efikasnost radnika.
Poor se intenzivno bavio istraživanjem načela organizacije, kao i informacije i
komunikacije, koje je praktično uveo u željezničko preduzeće /58/. Period razvoja
organizacija, omeđen industrijskom revolucijom koja je omogućila pojavu
organizacije kao mjesta stalnog zaposlenja ljudi, i elektronske revolucije koja je
omogućila pojavu organizacije bez mjesta (virtualna organizacija) u kojoj ljudi
rade po ugovoru, na daljinu preko Interneta i sl., predstavlja okvir za
identifikovanje teorijskih učenja, pristupa i koncepata, koji su se pojavili u
periodu dugom 150 godina.
Početni impuls i originalna učenja dala je klasična škola krajem XIX i
početkom XX vijeka, sa dva ogranka: naučni menadžment čiji je tvorac Taylor i
klasična teorija organizacije, koju čine učenja Henry Fayola i Max Webera.

6
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
Kao naučne discipline organizacija i menadžment preživljavaju veliki broj
transformacija kroz različite teorije i pravce koje je danas gotovo nemoguće
konzistentno klasifikovati. Djelujući u različitim vremenskim i prostornim
uslovima, razni teoretičari prilazili su problemima organizacije sa različitih strana,
naglašavajući u svojim radovima više ili manje pojedine aspekte organizacije.
Prema V. Otaševiću osnovnu klasifikaciju svih pravaca moguće je izvršiti na
sljedeći način [93]:
• klasična teorija organizacije,
• teorija međuljudskih odnosa (neoklasična teorija),
• savremena teorija organizacije:
− sistemska teorija,
− organizacioni sistemi,
− projektni menadžment i matrična organizacija,
− situaciona teorija.
• najnoviji trendovi u razvoju organizacije i menadžmenta

2.1 Klasična škola teorije organizacije

Teoretski pravac klasične škole označava prvi naučni pristup organizaciji.

Veliki je broj pripadnika ovog pravca. Njihova zasluga je u tome što su utvrdili
određena pravila i principe koja i danas imaju svoju vrijednost i služe kao
polazišta izgradnje organizacione strukture. Svojim radovima dali su smjer
proučavanju, formirali sistem viđenja organizacione problematike i stvorili
pristup u rješavanju određenih pitanja .
Bitna obilježja ovog teoretskog pravca najbolje se mogu uočiti kroz radove
najeminentnijih autora.

Osnovne ideje i doprinosi Frederick Taylor-a (1856-1915)

Inženjer Frederick W. Taylor, je vrlo rano shvatio neefikasnost rada u

radionicama, što ga je navelo da proučava vrijeme koje se utroši pri radu. Smatrao
je da treba stvoriti takve uslove rada koji će omogućiti saradnju radnika i
rukovodilaca kako bi se povećala produktivnost. Pri tome nije ispuštao iz vida da,
u takvom slučaju, radnik mora biti stimulisan za povećanje produktivnosti.
Njegove ideje se mogu sažeti u četiri osnovna principa:
• Oblikovanje rada – Do Taylor-a smatralo se da radnici, brigadiri i
poslovođe sami, najbolje znaju kako se obavlja rad za koji su
specijalizovani. To znanje prenosilo se kroz generacije u okvirima
određenih struka. Taylor je smatrao da je takav pristup pogrešan, te da se
može pronaći bolji način, koji će se dobiti proučavanjem rada uz naučnu i
stručnu analizu, pa takav način treba zapisati i propisati svima. Na ovaj

7
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
način treba oblikovati metode rada kako bi se standardizovale i
primjenjivale na sve.
• Izbor i obrazovanje radnika – Za svaki rad trebalo bi izabrati
najprikladnijeg radnika, s obzirom na to da fizičke i psihičke sposobnosti
ljudi ne odgovaraju jednako svim vrstama rada. Potrebno je za određeni rad
pronaći ljude kojima on najbolje odgovara i onda ih obučiti u skladu sa
standardnom metodom rada.
• Motivacija radnika – Taylor je smatrao da je potrebno odrediti minimalnu
nadnicu za radnike koji će rad obavljati prema standardnoj metodi i
standardnom učinku. Međutim, za povećanje učinka potrebno je radniku
dati materijalnu stimulaciju. Radnike koji ne mogu da ostvare standardni
učinak treba premjestiti ili otpustiti. Taylor je takođe smatrao da radnika
treba motivisati, osim novčano, i drugim stimulacijama. To su npr. bolji
uslovi rada, uzimanje u obzir njegovih želja, pažljivije tretiranje i sl.
• Odvajanje planiranja od izvršavanja – Svakom radu prethodi manja ili
veća priprema koju treba da obave posebni kadrovi, odnosno ne isti koji
izvode sam rad. U tu pripremu spada, prema Taylor-u, oblikovanje rada
(definisanje tehnologije), određivanje pomoćnih sredstava za rad (alata),
određivanje normi, planiranje rada, terminiranje, obučavanje radnika i sl. Iz
ovoga je proizašao njegov koncept funkcionalnog tipa organizacije
radionice. Dotadašnjeg poslovođu, prema ovom koneptu, zamjenjuje osam
specijalista, gdje svaki iz svog uskog domena rada naređuje radniku kako i
šta da radi, a sam poslovođa brine isključivo za radnu disciplinu u pogonu.
Na istoj osnovi izrađuje se organizacija funkcija na nivou preduzeća.
Svojim posljednjim principom Taylor je zakoračio u područje strukturisanja
organizacije. Za svoj pristup proučavanju rada i principe koje je razvio, Taylor je
upotrebio termin "scientific management" (naučno upravljanje). Taj njegov
pristup organizaciji je među radnicima doživio vrlo jak otpor, koji je bio
podupiran od sindikata. Uprkos njegovim iskrenim namjerama da se poveća
produktivnost rada, ni rukovodstvo ni poslodavci nisu prihvatili te ideje, jer ih je
to prisiljavalo na sistematski rad i analize, kao i na napuštanje dotadašnjih metoda
improvizacije. Taylor-ove ideje su uticale na cijelu plejadu stručnjaka koji su
nastavili i proširivali započeto djelo, a time i područje teorije organizacije i
upravljanja.

Osnovne ideje i doprinosi Frank Gilberth-a (1868 - 1924)

Dok je Taylor analizirao rad dijeleći ga na "elemente", njegov suvremenik,

takođe Amerikanac, Frank Gilberth pokušao je da pronađe najmanje "radne
čestice" iz kojih se svaki konkretni zadatak sastoji, bez obzira na pojavne oblike
njihove manifestacije. Uz pomoć svoje supruge Lillian otkrio je 18 elementarnih
pokreta-terbilidži. Koliko je značajno ovo otkriće najbolje pokazuje činjenica da

8
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
se i danas koristi kao osnova raznih studija kojima se utječe na povećanje
efikasnosti ljudskog rada. Studija pokreta, započeta sa Gilberth-om stalno se
razvija i usavršava. Sjedinjena sa Taylor-ovom studijom vremena predaje se kao
posebna disciplina na mnogim univerzitetima u svijetu.
Gilberth-ova proučavanja su također orijentisana na povećanje produktivnosti
rada ali, za razliku od Taylor-a, ne intenziviranjem rada, već pronalaženjem
jednostavnijih i lakših postupaka. Ispitivao je kako se izvršavanje pojedinih
pokreta odražava na radnika sa stanovišta zamora i predlagao način njihovog
izvođenja koji zahtijeva najmanji utrošak bioenergije. Time je postavio osnove
racionalizacije rada.
Gilberth-ov rad, teoretski uobličen i objavljen u knjizi "Primjena studija
pokreta" (1917) predstavlja dalju razradu i upotpunjavanje Taylor-ovog rada
unoseći u njega kvalitetno nove i humanije elemente odnosa prema radu.

Osnovne ideje i doprinosi Henry Fayol-a (1841 - 1925)

Henry Fayol je kao rudarski inženjer i geolog, relativno brzo dospio do visokih
rukovodećih položaja u rudarskim kompanijama, gdje je imao prilike da uoči
neefikasnost organizacije i odlučivanja, čak i na najvišim nivoima. Svoja
zapažanja uobličio je u jednu novu teoriju koja tretira zadatke rukovodilaca kao
univerzalne, bez obzira na to da li se radi o industriji, trgovini, vojsci,
institucijama, udruženjima itd. Svoja razmišljanja i sistematizovana stanovišta
objavio je 1916. godine u knjizi "Administration Industrielle et Generale" (Opšta i
industrijska administracija), u kojoj je opisao principe rukovođenja i upravljanja
koja, u osnovi, posmatra preduzeće kao jedinstvenu cjelinu.
Osnove rukovođenja sažeo je, u sljedećih pet sekundarnih funkcija, odnosno
procesa koje sprovode rukovodioci:
− predviđanje,
− organizovanje,
− komandovanje,
− koordiniranje,
− kontrolisanje.
Naglašavao je potrebu poznavanja metoda organizacije za rukovodioce i
potrebu sve boljeg poznavanja principa i metoda organizovanja, što je čovjek na
višem rukovodećem položaju. Principe rukovođenja sažeo je u 14 tačaka:
jedinstvo rukovođenja, jedinstvo komande, permanentnost komande, hijerarhija,
centralizacija, podjela rada, inicijativa i odgovornost, autoritet, disciplina,
jedinstvo osoblja, pravičnost i blagonaklonost, stalnost osoblja i podređivanje
pojedinačnih interesa [36].
Sam Fajol je konstatovao da ove principe ne treba shvatati kruto, i da.oni nisu
apsolutni. Smatrao je da su principi fleksibilni i adaptibilni u odnosu na svaku

9
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
posebnu situaciju i potrebu. Njihova primjena je stvar znanja i umjeća koje
zahtjeva inteligenciju, iskustvo, odlučivanje i mjeru. Vizionarski je tvrdio da
navedeni principi ne predstavljaju sve moguće principe i da će iskustvo sigurno
ukazati na nove, koji ćese vremenom razviti i sistematizovat [108]i.
Doprinos koji je Fayol dao naučnoj organizaciji rada, organizaciji preduzeća,
posebno organizaciji funkcije rukovođenja, moze se jedino uporediti sa
doprinosom koji je dao Taylor u organizaciji i unapređenju radioničkog rada.
Podjela ukupne aktivnosti na funkcije, atributi funkcije rukovođenja, njegovi
principi i sl., imaju svoju vrijednost i u današnjim uslovima [93].

Osnovne ideje i doprinosi Max Weber-a (1864 - 1920)

Max Weber, njemački sociolog, impresioniran rastom i razvojem industrije u

Njemačkoj razvija do krajnjih granica formalni koncept organizacije. U svom
radu "Privreda i društvo" razvio je koncept tzv. birokratske organizacije, gdje je
dao njena četiri osnovna principa:
• Hijerarhija – Ogleda se u jasno definisanoj podjeli rada i nadležnosti, na
čemu se temelje odnosi podređeni i nadređeni. Na tim odnosima precizno
se definiše odgovornost i autoritet svakog pojedinca, što omogućava da se
formira hijerarhijska struktura, kao podloga formalnoj organizacionoj
strukturi.
• Pravila i procedure – Ponašanje svakog pojedinca u organizacionoj
strukturi je ne samo razrađeno i opisano u detalje, već i obavezno.
• Autoritet – Vezan je za položaj, a ne za ličnost pojedinca.
• Struktura – Formalna organizaciona struktura je suština birokratske
organizacije i njoj je sve podređeno.
Pomenuti istraživači bili su zaokupljeni idejom da pronađu skup univerzalnih
principa, čijom bi se primjenom postigla visoka organizaciona efektivnost. Njihov
pristup se sastojao u tome da posmatraju organizacije, njihov rad i efekte koje
ostvaruju i da na bazi toga izvode smjernice ili principe koji razlučuju uspješne od
neuspješnih organizacija.
Klasični pristup organizaciji ne iscrpljuje se imenima samo navedenih
teoretičara, njih ima mnogo a treba istaći: H. Gantt-a, H. Emerson-a, Urwick-a, O
Donnell-a, Koontz-a i druge.

2.2 Škola međuljudskih odnosa i bihejvioristički pravac

Od 1924. do 1932. godine grupa istraživača sa Univerziteta Harvard ispitivala

je efekte koji se javljaju pod uticajem različitih fizičkih uslova rada (kao što je, na

10
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
primjer, intenzitet osvjetljenja) na produktivnost radnika u dijelu kompanije
Western Electric Company's Hawthorne Works.
Ovo istraživanje provodili su Elton Mayo, F. Roethlisberger i T. Whitehead i
ono je poznato u teoriji kao čuveni Hawthorn-ski eksperiment 1 .
Njihovi rezultati istraživanja doveli su do rađanja posebne škole
organizacione misli, nazvane škola međuljudskih odnosa i do jednog specifičnog
teorijskog pravca nazvanog "Škola ljudskog ponašanja", poznatijeg kao
bihejvioristički pravac (behaviour na engleskom znači vladanje, ponašanje, itd.).
Ove dvije škole imaju veliki dio zajedničkih stavova, pa se mogu zajedno
razmatrati. Istraživači su tokom eksperimentisanja bili iznenađeni potpuno
neočekivanom pojavom, koja se ispoljavala kao povećanje produktivnosti uprkos
uvođenju težih fizičkih uslova rada na radna mjesta. Dalja istraživanja i intervjui
sa zaposlenima otkrili su da društveni i emotivni faktori, a ne samo promjene u
uslovima rada, mogu značajno da utiču na varijacije u rezultatima rada.
Osnovni zaključci koji se mogu izvući iz Hawthorn-skog eksperimenta vezani
za način na koji ljudi rade, ukratko glase:
− Rad je društvena aktivnost, isto kao i fizička. Ljudi u industrijskim i
poslovnim organizacijama teže da razviju neformalne veze i odnose.
− Neformalne društvene grupe, unutar radne sredine, imaju sljedeće
karakteristike: stvaraju i nameću sopstvene norme i pravila ponašanja,
pomažu u oblikovanju statusa njihovih članova i usmjeravaju njihovo
ponašanje i pomažu u zadovoljavanju potreba svojih članova
identifikovanjem, osjećanjem pripadnosti i sigurnosti. Te potrebe su važnije
u određivanju radnog morala učesnika i njihove produktivnosti, nego fizički
uslovi u radnoj sredini.
Ovi zaključci su u direktnoj suprotnosti sa pretpostavkama klasične škole
organizacije, koje praktično ignorišu radnika kao ličnost i organizaciju kao
društveni sistem. Upravo pod uticajem tih novih saznanja, menadžeri, odnosno
rukovodioci, su počeli da sagledavaju probleme i sa aspekta ljudskih odnosa i
osjećanja, tj. aspekte problema kojima se bavi i koje rješava škola međuljudskih
odnosa [108].
Humanizacija klasičnih principa
Iako postoje sasvim opravdane kritike na račun uskog shvatanja fenomena
produktivnosti u okviru hawthornskog istraživanja, ta saznanja su još uvek

1
Suština "Hawthorn-skog eksperimenta" - Stručnjaci eksperimentatori su bili učtivi, pažljivi i
prijateljski naklonjeni radnicima i lično su sa njima kontaktirali. U svom ukupnom dotadašnjem
radnom iskustvu radnici nikada nisu susreli takav odnos i uzajamni kontakt, zbog čega su željeli
da sarađuju i da još marljivije rade, uprkos težim uslovima koje je nametao eksperiment.
Fenomen pozitivnog odgovora subjekata eksperimenta na novu i interesantnu situaciju, u kojoj su
postali svjesni da se nalaze u fokusu pažnje, nazvan je hawthorn-ski efekat.

11
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
aktuelna i značajna, jer naglašavaju ljudski faktor kao presudan činilac radnog
mjesta. Jedan od glavnih doprinosa škole međuljudskih odnosa i bihejviorističke
škole sastoji se u humanizaciji principa klasične škole teorije organizacije. Mada
se bihejvioristički pokret više zanimao za individualne i međuljudske reakcije i
međuodnose, nego za to kako treba strukturisati organizacije, stanovište
međuljudskih odnosa je imalo, i još uvijek ima, značajan uticaj na razmatranja
strukturalnih aspekata organizacione teorije. Klasični principi organizovanja i
upravljanja formulisani u prvim dekadama prošlog vijeka, nastavili su da utiču na
oblikovanje svih organizacija, pogotovo velikih. Od kada su publikovani rezultati
hawthorn-skih istraživanja 1939. godine i formiran "Komitet za ljudske odnose u
industriji" 1943. godine (SAD), principi međuljudskih odnosa utiču na
razmišljanja rukovodilaca (menadžera) u smislu da radnike tretiraju kao ljude, a
ne kao bezlične dodatke mašinama i proizvodnim trakama [108].
Škola međuljudskih odnosa je svojim doprinosima nesimnjivo upotpunila
organizacionu i menadžment nauku. Međutim. Danas u uslovima diverzifikovane
radne snage (obrazovanje, pol, rasa, vjeroispovjest, i sl.) i drugačijeg profila novih
generacija zaposlenih, koji teško imaju nešto zajedničko sa svojim precima iz
Western Electric-a, možda bi ponovljeni eksperimenti otkrili drugačije potrebe i
očekivanja zaposlenih.
To nam govori da pomenuta istraživanja nisu uključila tako značajna pitanja
kao što su stepen obrazovanja i zrelost zaposlenih, faktore okruženja, kao što su:
tržište radne snage, sindikalno obrazovanje, zakonska regulativa, i dr. Ipak, ono
što se smatra trajnim doprinosom teorije međuljudskih odnosa, jeste ponuđeno
razumijevanje organizacije kao socijalnog sistema i poruka menadžerima da je
izgradnja međuljudskih odnosa važan menadžerski posao.

2.3 Savremene teorije organizacije i menadžmenta

Gigantski poduhvati ljudskog genija, koji se reflektuju u sve složenijim

proizvodima, nameću potrebu multidisciplinarnog prilaza, primjene tekovina više
nauka odjedanput, ali i složenije forme i postupke društvene organizacije.
Prilagođavanje ovim zahtjevima nameće potrebu restruktuiranja preduzeća,
njegovo funkcionalno i prostorno širenje, ali i potrebu efikasnijeg povezivanja
njegovih dijelova, njegova potpunija integracija. Ove okolnosti zahtijevale su
nove pristupe u organizovanju i upravljanju. Klasičan koncept pokazao se uzak za
sve širi krug pitanja i razvojnih problema, za njihovo efikasno i brzo rješavanje.
Koncept međuljudskih odnosa nije mogao da odgovori na potrebe sve složenijih
preduzeća uz sve prisutniji naglasak na konfrontaciju organizacionih dijelova sa
cjelinom preduzeća. To je navelo teoretsku misao da se iznađu adekvatnija
rješenja organizacije u savremenim složenim uslovima rada i poslovanja.
Savremene teorije i pravci razvoja koncepta, principa i metoda organizovanja i
upravljanja razvijani su pod snažnim uticajem dvije opšte naučne teorije: teorije

12
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
sistema i situacione teorije. Pored te dvije naučne oblasti nesumnjiv uticaj
ostvarile su moderna matematika, informatika, savremena socijalna psihologija
itd.

2.3.1 Kvantitativna teorija

Kvantitativna teorija menadžmenta označila je uvođenje matematike i informatike

u rješavanju problema upravljanja. Kvantitativni pristup u upravljanju nastao je za
potrebe rješavanja organizacionih pitanja ratovanja i vojne vještine. Operaciona
istraživanja, zasnovana na matematičkim modelima optimizacije rješenja i
simulacije pojava, koja su podržana kompjuterskom tehnologijom, pokazala su se
korisnim i za organizacije. Tokom 50-tih godina XX vijeka kvantitativni pristup
je primjenjen u upravljanju preduzećem. Pokazalo se da za donošenje odluka u
uslovima dinamičkog okruženja i neizvjesnosti nije dovoljna samo intuicija.
Tokom vremena tehnike operacionog istraživanja su doprinijele da se
kvantitativna teorija razvije u prepoznatljiv sistem upravljanja preduzećem, koji
uključuje niz procedura, u procesu rješavanja problema, planiranja i predviđanja
aktivnosti preduzeća. Kvantitativna teorija je ponudila menadžerima sredstva za
analizu i ocjenu rada u prošlosti i tehnike za predviđanje budućnosti. Ona se
usresređuje na numeričke podatke i bavi seonim aspektima organizacije koji se
mogu kvantitativno iskazati.
Ljudi i ljudski odnosi u organizaciji su van domašaja ove teorije. Zato je njeno
korišćenje ograničeno na one oblasti organizacije u kojima problemi i rješenja
pretpostavljaju korišćenje velikog broja informacija, koje često nisu dostupne ili
je njihovo pribavljanje skupo za organizaciju. U takvim slučajevima, tehnike
oprracionog istraživanja, kao što su matematički modeli, modeli eksploatacije
trendova i simulacije događaja su od velike koristi.

2.3.3 Projektna i matrična organizacija

Nasuprot klasičnom pristupu koji je prožet orijentacijom na funkciju, proizvod

na trajnoj osnovi, savremene dinamičke prilike u industrijskom svijetu karakterišu
brojni poduhvati multidisciplinarni po prirodi sadržaja. Sistemski pristup,
odnosno savremena teorija organizacije, iznjedrila je model Projektne
organizacije 2 tj. Projektnog menadžmenta kao odgovor na takav izazov.
Poduhvati kao što su: razvoj novog proizvoda, uvođenje nove tehnologije, nov
pogon, reorganizacija preduzeća, dio su svakodnevice preduzeća. Složeni zadaci

2
Pod projektnom organizacijom misli se, zapravo, na „project management“, što bi u prevodu
značilo „upravljanje projektom“ tj. projektni menadžment.

13
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
zahtijevaju izvršioce različitih profesija, jer svaki takav projekat 3 predstavlja
zaokružen, cjelovit poduhvat, za koji su definisani:
− cilj,
− vremenski rok,
− potrebni resursi.
U suštini projektni menadžment je prevladavanje organizacione zatvorenosti i
poteškoća u komunikacijama u okviru klasične funkcionalne strukture. Priroda
sadržaja projekta iziskuje učešće stručnjaka iz, po stručnoj opredjeljenosti,
različitih organizacionih jedinica. Dekomponovanjem projekta na kompleksnije i
manje kompleksne zadatke dobijaju se nivoi zadataka (I, II, III nivo itd.). Za svaki
nivo određuju se odgovarajući rukovodioci koji preuzimaju odgovornost za
izvršenje dijela zadataka u okviru postavljenih rokova i raspoloživih sredstava.
Osnovna prednost projektnog menadžmenta je u lociranju potpune
odgovornosti na menadžera projekta za poduhvat u svim elementima (rok, resursi,
kvalitet, finansijska sredstva) i u cjelini. Timski rad i otvorenost za angažovanje
potrebnih izvršilaca takođe spada u prednosti projektnog menadžmenta. Struktura
stručnosti mora biti zadovoljena, što doprinosi kvalitetu, ali vrijeme angažovanja
ne može biti optimizirano, što ima za posljedicu neracionalno korišćenje
izvršilaca.
Primjena projektne organizacije (projektnog menadžmenta) dala je, uglavnom,
zadovoljavajuće rezultate. Međutim, pokazale su se i određene slabosti. Tim se
raspada kada se projekat završi, pa se javlja problem novog zapošljenja članova
tima. Preovladavanje uočenih slabosti projektnog menadžmenta omogućeno je
uvođenjem jedne fleksibilnije varijante poznate kao "matrična organizacija"
koja u sebi sjedinjuje klasičnu podjelu na organizacione jedinice i upravljanje i
rukovođenje projektom. Prema ukazanoj potrebi formira se projekat, a od strane
"direktora" izabere se menadžer projekta. Definisane kadrovske potrebe,
poslužiće za radno angažovanje izvršilaca odgovarajućih Funkcionalnih
organizacionih jedinica na određeno vrijeme. Po isteku angažmana na projektu
izvršilac se vraća u svoju matičnu organizacionu jedinicu, čime je problem
nemotivisanosti prevaziđen.
Pokazalo se da matrična organizacija daje dobre rezultate na projektima koji
kraće traju i da se resursi bolje iskorištavaju.

3
Pod projektom podrazumijeva se svaki složeni zadatak gdje krajnji cilj možemo definisati.

14
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
2.3.5 Teorija kulturnog sklada

Teorija kulturnog sklada je nova teorija organizacije, čiji je tvorac britanski

autor Charles Handy [129]. Kraj XX vijeka obilježili su mnogi veliki događaji
koji su imali značajne implikacije za organizaciju i menadžment. Najznačajniji
uticaji potiču od procesa globalizacije poslovnih aktivnosti i procesa tranzicije
socijalističkih privreda u tržišne. U skladu sa promjenama koje je proizvela
globalizacija i tranzicionim procesima u bivšim socijalističkim privredama,
pojedini autori su nastojali da teorije organizacije vežu za antropološke i
kulturološke karakteristike sredine. Sugeriše se menadžerima da je u ovim
uslovima kultura kritičan faktor menadžerskog stila vođenja organizacije. Suštinu
teorije kulturnog sklada čini zalaganje da se poštuje različitost. Charles Handy
upozorava da se u osnovi jedne teorije ili optimalnog rješenja nalaze pretpostavke
koje imaju osnova u jednoj kulturi za koju su rješenja kreirana, dok u drugoj
kulturi mogu biti neosnovane i potpuno besmislene, pa će zbog toga i njihova
primjena biti ograničena ili čak nemoguća. Teorija kulturnog sklada je nadgradnja
situacione teorije, s tom razlikom što Handy načelo raznovrsnosti proširuje sa
organizacionog nivoa na društveni nivo, objašnjavajući menadžerima da moraju
razumjeti da se način na koji se radi u jednoj zemlji, mora razlikovati od načina na
koji se radi u drugoj zemlji zbog razlika u sredini i nacionalnoj kulturi.
Bazični stav teorije kulturnog sklada mogao bi da glasi: uspješno vođstvo
organizacije je ono čije su osnovne aktivnosti, kreiranje vizije i motivisanje
zaposlenih, u skladu sa nacionalnom kulturom. On ima poruku za vođstvo
globalnog preduzeća koje obavlja svoje aktivnosti širom svijeta, da se moraju
uvažavati različitosti lokalnog ambijenta, i za vođstvo preduzeća u tranziciji,
kojem se sugeriše oprez i uvažavanje specifičnosti nacionalne kulture.

2.3.6 Teorija korišćenja digitalnog nervnog sistema

Bill Gates /40/ govori o poslovanju: "Ako su se 1980-te vrtjele oko kvaliteta,
a 1990-te oko reinženjeringa poslovanja, onda će se 2000-te svakako vrtjeti oko
brzine. Oko brzine promjene prirode poslovanja. Oko brzine odvijanja poslovnih
transakcija. Oko brzine kojom će pristup informacijama promijeniti način života
ljudi i njihovo poimanje poslovanja. Poboljšanje kvaliteta i poslovnih procesa
odvijaće se mnogo brže. Kad povećanje brzine poslovanja postane dovoljno
veliko, mijenja se i sama priroda poslovanja." Sve te promjene će se dogoditi
zbog jedne vrlo jednostavne zamisli: toka digitalnih informacija.
U informatičkom dobu nalazimo se otprilike tri decenije, ali je većina
informacija razmjenjivanih između preduzeća ostala u papirnom obliku. Prvi put
se sve vrste informacija brojke, tekst, zvuk i slika - mogu pretvoriti u digitalni
oblik pogodan za čuvanje, obradu i prenošenje u svaki računar. Danas smo s
informacijama povezani samo kad sjedimo za radnim stolom priključeni žicom na
internet. Internet stvara sasvim novi sveobuhvatni prostor za distribuciju

15
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
podataka, saradnju i trgovinu. A u sljedećoj deceniji većina ljudi će redovno
koristiti računar na poslu i kod kuće, rutinski će se služiti e-mail, biće povezani sa
internetom, sa sobom će nositi digitalne uređaje sa ličnim i poslovnim
informacijama. Pojaviće se i novi potrošački uređaji za obradu i rukovanje gotovo
svim vrstama digitalizovanih podataka - brojeva, teksta, glasa, fotografija i živih
slika. U budućnosti će prenosni digitalni uređaji stalno održavati kontakt sa
drugim sistemima i pojedincima.
Da bismo djelovali u digitalnom dobu, razvijena je nova digitalna
infrastruktura. Preduzećima je za neometan rad i efikasnost u djelovanju potreban
sistem koji će brzo reagovati na vanredna stanja i iznenada ukazane prilike, koji
će važne informacije brzo pribaviti onima kojima su potrebne i omogućiti brzo
donošenje odluka i kontaktiranje sa klijentima. Digitalni sistem je korporacijska,
digitalna kopija ljudskog nervnog sistema, čiji zadatak je usmjeravanje dobro
uklopljenog toka informacija u odgovarajuće dijelove kompanije u najpogodnije
vrijeme.Digitalni nervni sistem sastoji se od digitalnih procesa koji preduzeću
omogućavaju zapažanje okoline i reakciju na događaje u njoj, osjećanje
konkurentskih izazova i potreba klijenata uz organizaciju pravovremenih
odgovora. On zahtijeva kombinaciju hardware i software, a od obične računarske
mreže razlikuje se po tačnosti, brzini i bogatstvu informacija koje stavlja na
raspolaganje radnicima. Digitalni nervni sistem ima dvije glavne uloge u razvoju
poslovnog razumijevanja. Povećava analitičke mogućnosti pojedinca, baš kao što
mašine to obavljaju na fizičkom nivou, i povezuje sposobnosti pojedinaca u
organizacionu inteligenciju i jedinstvenu sposobnost djelovanja. Digitalni nervni
sistem lične vrline pretvara u firmine, a sve to za dobro klijenta. Digitalna
tehnologija može da oslobodi zaposlene od sporih i krutih papirnih procesa,
oslobađa stručnjake za obavljanje kreativnih zadataka.
Potpuno digitalizovano radno mjesto obično nazivamo "kancelarijom bez
papira", što je fraza koja se može pratiti najmanje od 1973. Nema više zalutalih
obrazaca, izgubljenih narudžbenica, suvišnog unošenja podataka, zametnutih
čekova ili zakašnjenja uzrokovanih nezavršenim spisima. Ali kancelarija bez
papira, baš kao i vještačka inteligencija, jedna je od onih "neminovnih"
tehnologija koje nikako da se ostvare. Danas postoje svi preduslovi za ispunjenje
te vizije. Grafički korisnički interfejs i bolja analitička oruđa olakšavaju
integraciju podataka različitih vrsta. Umreženi PC velike snage neizbježan su dio
kancelarijske sredine. Internet povezuje računare širom svijeta. Uprkos tome,
potrošnja papira nastavlja da se udvostručava svake četiri godine, a 95 odsto svih
informacija u SAD i dalje se nalazi na papiru, u poređenju sa samo 1 odsto
čuvanih elektronski. Papir se množi brže nego što digitalna tehnologija može da
ga ukloni.

2.4 Sistemska teorija

16
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
2.4.1 Sistemi i kibernetika

Impresionirani egzaktnošću pristupa i visokim metodološkim nivoom

modeliranja i objašnjavanja pojava i procesa, koji su četrdesetih godina prošlog
vijeka u nauku uvele kibernetika (nauka upravljanja i komunikacija kod živih bića
i mašina) (Norbert Wiener) i početkom pedesetih, a naročito šezdesetih godina,
opšta teorija sistema (Ludvig von Bertanflay). Naučnici iz područja društvenih
nauka počeli su da primjenjuju ideje iz ovih oblasti na izučavanje društvenih
organizacionih sistema. Dok su klasične škole teorije organizacije i upravljanja
posmatrale i izučavale radnika i njegov rad, povezivanje radnih mjesta i druge
komponente organizacije kao izolovane objekte i probleme, sistemski teoretičari
su u ovom području počeli da izučavaju organizaciju kao cjelinu, sa njenim
strukturama i interakcijama svih elemenata koji su u nju ugrađeni. Poseban aspekt
posmatranja odnosio se na organizaciju kao otvoreni sistem, pošto je u stvarnosti
svaka organizacija povezana sa drugim organizacijama - mijenja svoje strukture i
ljude koji su njeni osnovni konstitutivni elementi. Izučavanje organizacija, kao
otvorenih sistema, dalo je važan doprinos organizacionoj teoriji, jer je povezivalo
funkcionisanje organizacije sa uticajem okoline, kao i sa promjenama u okolini
koje pokreću ishodi organizacionog djelovanja.
Iz ovih razloga se u savremenim konceptima sve veća pažnja posvećuje
razjašnjavanju sistemskog i kibernetskog pristupa u izgradnji organizacione
teorije jer on u sebi sadrži dovoljan nivo teoretske podloge koji garantuje
evoluaciju konzistentnih organizacionih metoda i tehnika. Ovu podlogu čine prije
svega teorija sistema i kibernetika, zatim određene matematičke discipline i
teorija informacija, primjenjene na aplikativne naučne oblasti optimizacije u
projektovanju tehnoloških procesa i proizvodnih sistema.
Sistemska teorija je jedna opšta, široko prihvaćena filozofija, koja otvata
horizonte, odbacuje stereotipe, a pojave i procese objašnjava pomoću
multivarijacione analize. Kategorije sistemske teorije su: sistem i podsistemi,
interakcije, okruženje i multiciljevi.
• Sistem i podsistemi – Pod sistemom opšta teorija sistema, podrazumijeva
ukupnost međusobno povezanih podsistema koji se međusobno povezani i
relativno nezavisni.. Svako preduzeće je jedan sistem čiju strukturu čini
veći ili manj broj podsistema, koji su opet sastavljeni od elemenata -
podsistema i tako redom sve do podjele na proste elemente
(nedjeljive).nalaze u interakcijskoj vezi pri čemu sistem može imati osobine
koje nema niti jedan od elemenata.
• Interakcija – Sistem sastavljen od podsistema funkcioniše tako što se
podsistemi (elementi) nalaze u interakcijskoj vezi, pri čemu sistem može
imati osobine koje nema niti jedan od elemenata koji ga sačinjavaju.
Elementi u sistemu mogu biti povezani po principu otvorenog lanca,
zatvorenog lanca i postojanje kola povratne sprege. Povratna sprega je

17
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
izuzetno važna za svaki sistem, jer omogućuje uticaj i regulaciju ponašanja
čime se utiče na razvoj sistema.
• Okruženje – Pod okruženjem se podrazumijevaju elementi koji se nalaze
izvan sistema. Posebno su značajni onielementi okruženja koji vrše uticaj
na ponašanje posmatranog sistema, ili pak oni na koje sistem aktivno utiče.
Uticaj okoline na sistem vrši se posredstvom materijalnih, energetsih i
informacionih tokova.
• Multiciljevi – Svrha sistema ogleda se u ostvarivanju cila zbog kojeg
sistem postoji. Kad prestane potreba za ostvarivanjem cilja, sistem se gasi.
Prema sistemskoj teoriji preduzeće je sistem sa više ciljeva: opstanak, rast i
razvoj. Opstanak zahtijeva određenu stabilnost, a rast i razvoj promjene i
dinamiku.
Kontingentni (contingency) pristup predstavlja jedan od najnovijih pristupa
menadžmentu. Zasniva se na principima opšte teorije sistema koji određuju sistem
kao skup međuzavisnih dijelova i relacija između njih i njihovih karakteristika. U
ovom pristupu smatra se da ne postoji jedna teorija ili jedan pristup koji može da
garantuje efikasnost organizacije, već se mora izabrati skup pristupa koji
obuhvataju unutrašnje faktore i spoljašnje veze organizacije.
Sistemska teorija je otklonila određene slabosti ranih učenja, ali je kao jedna
široka filozofska perspektiva ostala na nivou opšteg. U uslovima turbulentnog
okruženja menadžeri su se suočili sa nizom specifičnih problema. Trebalo je, na
neki način, opštu sistemsku perspektivu operacionalizovati i pretočiti u konkretnu
menadžersku akciju. To je omogućio situasioni pristup, koji se smatra
konkretizacijom sistemske teorije, i koji je danas široko prihvaćen i primijenjen u
oblastima organizacije i menadžmenta: planiranju, organizovanju i vođenju.

2.4.2 Situaciona teorija 4

Situaciona teorija, takođe, posmatra organizaciju kao sistem međusobno

povezanih komponenti, polazeći od stanovišta da ne postoje dvije identične
organizacije, nego da je potrebno uzeti u obzir specifičnost okoline kojoj
organizacija pripada, kao i jedinstvenost resursa, ljudi, metoda rada i ostalih
činilaca koji su vezani za svaku konkretnu organizaciju. Sistemska teorija i
situaciona teorija nalaze se u slijedećem odnosu: sistemsko mišljenje nam govori
da su svi objekti koje posmatramo u međusobnoj vezi, da imaju određena svojstva
i da čine određene strukture koje tvore sistem višeg reda. Takav koncept je
interesantan i koristan, ali nije dovoljan za sprovođenje praktičnog projektovanja

4
Pristup nepredvidljivosti – shvatanje da menadžmentska tehnika koja najbolje vodi ka realizaciji
organizacionih ciljeva može da se razlikuje u zavisnosti od situacije ili okolnosti; takođe nazvana
situacioni prilaz [41].

18
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
konkretnih organizacija. Situaciono razmišljanje je orijentisano na identifikovanje
najuticajnijih faktora koji utiču na organizaciju koja se posmatra i na analizu
zavisnosti njenog ponašanja od takvih uticaja. Najznačajniji situacioni faktori koji
se uzimaju u obzir pri analizi i projektovanju organizacija su: spoljašnje
okruženje, tehnologija, karakteristike učesnika u procesima rada, stadijum u
razvoju organizacije.
U biti situacionog pristupa je sintetičko i kritičko prisvajanje ostalih vodećih
teorijskih pristupa i praktičnih saznanja.

2.4.3 Teorija organizacionih sistema i procesna teorija

Pored niza definicija organizacionih sistema, uzećemo onu koja kaže:

"Organizacioni sistem, generalno uzevši, čini svaka kompozicija prirodnih i od
njih preobličenih tehničkih sistema i čovjeka kao biološkog sistema 5 ."
Organizacija predstavlja složeni kibernetski sistem u kome ljudi teže da
usklađeno djeluju sa sredstvima rada, kako bi ostvarili svrhu radi koje su se
udružili. Pri tome se podrazumijeva da su njihovi međusobni odnosi, način
sarađivanja i koordinisanja aktivnosti unaprijed određeni i u većoj ili manjoj mjeri
precizno definisani. Ovako shvaćena organizacija je vještačka tvorevina, koja teži
dezorganizaciji i koju karakteriše stohastičnost svih procesa. Sa ovim pojmom je
u tijesnoj vezi pojam "ORGANIZOVANJE ORGANIZACIJE", koji se odnosi na
osmišljen i planiran skup postupaka kojim se uređuju intelektualne i fizičke
aktivnosti formiranja i integracije osnovnih struktura organizacije (strukture
dijelova, strukture odnosa i dinamičke strukture) [108].
Teoriju organizacionih sistema posebno karakteriše procesni pristup koji je
imanentan samoorganizujućim (self-organizing) sistemima i sistemima koji su
sposobni da sami sebe razvijaju i prevazilaze– takozvanim samotranscendirajućim
ili autopoietskim sistemima. Svojstva takvih sistema i jesu svojstva preduzeća
koja normalno rade, posluju i obezbjeđuju svoj rast i progres.
Samoorganizujući i samotranscendirajući (autopoietski) sistemi ne mogu se
proučavati samo sa stanovišta njihovih struktura, jednostavnim strukturnim
izmjenama, stabilnosti u radu, itd., nego se prevashodno moraju uzeti u obzir
interakcije između samih struktura i procesa koji se u takvim sistemima odvijaju.
Sa teorijom organizacionih sistema usko je povezana, odnosno proizilazi iz
sistemskog pristupa tzv. Procesna teorija organizacije. Procesna teorija je nova
teorija organizacije, koja sugeriše menadžerima da je za efikasno postizanje
ciljeva važno na koji način, odnosno kojim procesima se obavljaju aktivnosti
preduzeća. Ona objašnjava organizaciju kao mrežu poslovnih procesa kroz koje
organizacija funkcioniše i ostvaruje svoje ciljeve. Proces se definiše kao grupa

5
V. Otašević, Organizacija i ekonomika proizvodnje, Informator, Zagreb,1989, str. 24.

19
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
zadataka koja kreira vrijednost za potrošača. Zadaci su samo dijelovi ukupnog
posla i ni jedan zadatak sam za sebe ne može kreirati potrošačku vrijednost.
Suštinska poruka procesne teorije jeste da nisu svi procesi podjednako važni za
organizaciju: postoje osnovni procesi, koji proizvode dodatnu vrijednost za
organizaciju, i pomoćni, koji potpomažu osnovne procese. Način na koji
preduzeća transformišu inpute u outpute predstavlja generički faktor njihove
konkurentnosti. Menadžeri najprije treba da razumiju koji su procesi kojima
preduzeće ostvaruje profit, a zatim kako da ih dizajniraju da bi oni zaista
proizvodili profit. Pojačan interes za procese u organizacijama iniciran je
pokretom za kvalitet i aktivnostima menadžera i konsultanata na iznalaženju
adekvatnih programa za uvođenje sistema kvaliteta. S druge strane, interes za
poslovne procese u organizacijama porastao je sa trendom transformacionih
promjena, koji je počeo 80-ih, a intenziviran 90-ih godina XX vijeka. Procesna
teorija je našla praktičnu primjenu kroz dva široko prihvaćena programa promjena
organizacije, koji su na izgled slični, ali su suštinski različiti. To su: upravljanje
totalnim kvalitetom (Total Quality Management - TQM) i reinženjering poslovnih
procesa (Business Process Reeingenering). Sličnost se ogleda u tome da
osposobljavaju preduzeće da proizvodi dodatnu vrijednost za potrošače. Razlika
je u načinu kako to da se postigne. Programom TQM postiže se poboljšanje
postojećih poslovnih procesa, u smislu povećanja kvaliteta proizvoda i usluga,
porasta produktivnosti rada, smanjenja troškova, i sl. U suštini radi se o
otklanjanju uočenih slabosti i propusta u obavljanju poslovnih procesa. Program
reinženjeringa poslovnih procesa predstavlja način da se procesi dizajniraju tako
da se preduprijede slabosti i propusti. Procesna teorija je označila promjenu
menadžerske doktrine, u smislu novog razumijevanja organizacije kao mreže
poslovnih procesa i zaokreta u vladajućem sistemu vrijednosti, stavova, normi i
vjerovanja. Ona je pokrenula proces transformisanja vertikalnih hijerarhijskih
struktura u politike horizontalne strukture. Na konceptima procesne teorije nastali
su brojni prilagodljivi modeli organizacije, među kojima je najpopularnija timska
struktura.

2.4.4 DZ sistemski prilaz klasifikaciji organizacionih teorija

Koristeći se sistemskim prilazom, D. Zelenović daje klasifikaciju teorija

organizacije i menadžmenta, njihovih principa, metoda i tehnika prema strukturi,
prirodi i ponašanju elemenata organizacionih sistema [125]:
ƒ Empirijski prilaz, koji na osnovama empirijskih zapažanja, postavlja
osnovne prilaze u unapređenju procesa rada i zadovoljenju potreba
zaposlenih;
ƒ Mehanistički prilaz, koji obuhvata skup postupaka za unapređenje
funkcionisanja procesa rada i organizacije preduzeća;

20
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
ƒ Humanistički prilaz, koji obuhvata skup postupaka o potrebi izgradnje
odnosa u preduzeću, zadovoljenju potreba zaposlenih, motivaciji, uslovima
rada i ponašanju u procesima rada;
ƒ Integrativni prilaz razvoju organizacije koji obuhvata skup postupaka koji
teže kompleksnom izučavanju uslovljenih, međusobno zavisnih pojava i
procesa u preduzeću i na relaciji preduzeće – okolina;
ƒ Sistemski prilaz, zasnovan na izučavanju funkcionisanja sistema čovjeka,
orijentisan prema ciljevima i razvijen na osnovama zahtjeva međunarodnih
standarda u izgradnji sistema kvaliteta ISO 9000.

2.4.5 Moderni koncept sistemskog mišljenja

U savremenoj literaturi pojavljuju se novi koncepti sistematizacije teorije

organizacije i menadžmenta vođeni konceptima sistemskog mišljenja. Jamshid
Gharajedaghi daje sljedeći pregled [41]:
"Razmišljati o nečemu zahtijeva da imamo neku sliku ili koncept toga o čemu
razmišljamo. Razmišljati o nekoj kompleksnoj stvari kao što je organizacija
zahtijeva modele nečeg sličnog, jednostavnijeg i poznatog. Tri modela
predstavljaju sukcesivan niz u našem razmišljanju ili razumijevanju organizacije
od mehaničkog sredstva do biološkog bića i konačno do više misaone
organizovane kompleksnosti".
• Mehanistički pristup ili stav o svijetu koji je nastao u Francuskoj nakon
renesanse smatra da je svemir, univerzum, mašina koja radi sa regulacijom
koju opet diktira njena interna struktura i uzročni zakoni prirode. Ovaj
pogled na svijet obezbijedio je osnovu ne samo za industrijsku revoluciju
već i za razvoj mašinskog modela organizacije. Suština mašinskog modela
organizacije je jednostavna i praktična. Jedna organizacija je sistem kojim
upravlja vlasnik i nema cilj sam po sebi. To je sredstvo sa funkcijom koju
definiše korisnik, instrument za vlasnika kojeg on koristi da bi ostvario svoj
cilj, stvaranje profita (viška vrijednosti).
• Biološki pristup ili paradigma živih sistema koja je dovela do koncepta
organizacije kao jednog sistema koji slijedi instrukcije drugih, nastao je u
Njemačkoj i Britaniji a zatim u SAD-u. Pretpostavke i principi ovog
biološkog modela organizacije su takođe jednostavni i praktični.
Organizacija se posmatra kao jedan živi sistem koji je prepušten drugima,
ali kao ljudsko biće koje ima neki svoj cilj.
• Društveni pristup smatra organizaciju dobrovoljnim udruživanjem
članova koji su odlučni, imaju svoj cilj i koji sa svoje strane manifestuju
izbor sredstava i način rada.

21
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
Svrha jedne organizacije je da služi svrhama svojih članova, dok istovremeno
služi i svrsi svoje okoline. Članovi društveno-kulturne organizacije drže se
zajedno na osnovu jednog ili više zajedničkih ciljeva i kolektivno prihvatljivih
načina da se ti ciljevi postignu.
Performansa svake varijable može se unaprijediti nezavisno, dok se ne iskoristi
prostor između njih, tek tada se predviđeni set nezavisnih varijabli mijenja u
značajan set međuzavisnih varijabli. Nezavisni set varijabli jeste, prema tome,
poseban slučaj jedne uopštenije šeme međuzavisnosti. Kako sistem postaje sve
složeniji i složenji, realnost međuzavisnosti postaje sve više i više izražena.
Razumijevanje međuzavisnosti zahtijeva način razmišljanja koji se razlikuje od
analize tj. zahtijeva sistemsko mišljenje.
Analiza je proces razmišljanja koji se odvija u tri koraka. Prije svega, razdvaja
ono što želi da razumije, zatim pokušava da objasni ponašanje dijelova koji su
posmatrani odvojeno i na kraju pokušava da kombinuje razumijevanje o
dijelovima u objašnjenju koje se tiče cjeline.
Sistemsko mišljenje koristi sasvim drugi pristup. On stavlja sistem u konteks
jedne veće, šire okoline čiji je dio i proučava ulogu koju on igra u većoj okolini. U
sljedećoj matrici (slika 2.3) prikazan je dvojni prenos paradigme u konteks šest
distributivnih konkurentnih prikaza. Svaka paradigma ima svoj jedinstven, vlastiti
modul organizacije [41].

Promjena MEHANISTIČKI BIOLOŠKI DRUŠTVENI

MODEL MODEL MODEL

paradigme

Analitički Međusobna Raznolikost i rast Participativni

zamjenjivost menadžment
pristup dijelova i radne snage ALFRED SLOAN Samoorganizujući sistem
Nezavisne HENRY FORD Strukturna podjela TAVISTOCK INSTITUTE
varijable Masovna proizvodnja Društveno-teh. model

Sistemski Zajednička optimizacija Fleksibilnost i kontrola Dizajn

OHNO'S LEAN
pristup FORD'S WHIZ KIDS PRODUCTION ACKOFF
Međuzavisne Kibernetski model Interaktivni menadžment
varijable Operativno istraživanje

Slika1.3: Šest konkurentnih prilaza - Six Competitive Games

Određena teorija odnosno koncept uspostavlja se, razvija i funkcioniše u
određenom prostoru i vremenu prema opštepoznatim principima životnog vijeka.

22
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
U fazi u kojoj određeni koncept postaje neefektivan i neefikasan, potrebno ga je
mijenjati novim. Ovaj momenat autor naziva promjenom i prenosom paradigme
(shift of pharadigm) 6 koja u stvari predstavlja novi način razmišljanja koji
uspostavlja novi koncept odnosa u određenom sistemu ili organizaciji.
Uspjeh Henryja Forda da stvori sistem masovne proizvodnje efikasno je riješio
proizvodni problem. Znači, jedan poznat problem vezano za proizvodnju je
zamjenjen nepoznatim problemom vezanim za tržište. Nekada jedinstvena
sposobnost da se proizvodi na velikoj osnovi je izgubila prednost putem proširene
imitacije. Ovaj događaj je promjenio konkurentnu igru od zabrinutosti za proizvod
u zabrinutost za tržište što je zahtijevalo sposobnost da se upravlja raznovrsnošću
i razvojem.
Fordova pokretna traka takođe je doprinijela smanjenju broja potrebnih vješti-
na za većinu proizvodnih radnika. Kombinacija specijalizovane kapitalne opreme
i detaljnog planiranja od strane menadžera i nadzornika suštinski je kod industrij-
ske radne snage zamijenila majstorske vještine, prepuštajući većinu radnika po-
jednostavljenim zadacima koji se ponavljaju. Kvalifikovani poslovi održavanja bi-
li su rezervisani za obučene inžinjere.
Da bi zadržali radnike pod strogom kontrolom nadzornika, na monotonim po-
slovima koji dovode do utrnulosti i ukočenosti prilikom rada na traci, trebalo je is-
plaćivati premijske nadnice, počevši od $5 na dan, koliko je Ford isplaćivao 1914.
godine. Pa ipak, proizvodila se sve veća količina standardizovanih proizvoda po
sve nižim cijenama, od Fordovog T-modela, do pregršt proizvoda trajne potrošnje
tokom ekspanzivnih 1960-tih.
Pitanje nije bilo više kako proizvesti, već kako prodati. I tako je došlo do
marketinške ere. Ono što je nastalo bila je okolina sa potpuno novim setom
izazova. Najznačajnije je bilo kako odgovoriti na sve veću potrebu raznovrsnosti i
kako upravljati rastom i kompleksnošću proizvoda.
Za razliku od Forda, Alfred Sloan je shvatio da je osnova za konkurenciju
promjenjena od sposobnosti proizvodnje prema sposobnosti upravljanja
raznovrsnošću i razvojem. Prelaz funkcionalne u divizionu organizaciju je upravo
posljedica rasta i razvija preduzeća koja su (usljed diverzifikacije proizvodnje i
širenja asortimana proizvoda ) ekspanzijom na nova tržišta bila primorana da
mijenjaju staru tradicionalnu funkcionalnu organizacionu strukturu. Diviziona
organizaciona struktura je trebala da odgovori na sva ona pitanja koja je rast i
razvoj preduzeća otvarao.
E.L.Trist je postavio osnove socijalno-tehničkog sistema koji je, na osnovu
istraživanja u BRITISH TAVISTOCK INSTITUTE, utvrdio da za rješenje
socijalnih problema u preduzeću nije dovoljno razmatrati samo logiku
kooperativnog socijalnog miljea već i postupke i sredstva rada koji značajno utiču

6
Promjena ovakve vrste se još u teoriji naziva "breakthrough"

23
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
na kvalitet, učinak i ukupnu efektivnost procesa rada. Drugim riječima, lični
stavovi i ponašanja su uslovljeni, u značajnoj mjeri, tehnologijama i tehničkim
sistemima na kojima se izvodi rad. Socijalno-tehnički sistem vezuje dva
podsistema u preduzeći učesnika u procesu rada i tehničko – tehnološke
podsisteme, koji međusobno izvode zahvate predviđenih operacija rada.
Analitički pristup je ostao nepromijenjen gotovo četiri stotine godina, ali
sistemsko razmišljanje je već prošlo kroz tri generacije promjena.
Prva generacija sistemskog razmišljanja, operativno istraživanje, radilo je na
problemu međusobne povezanosti mehaničkih sistema.
Druga generacija sistemskog razmišljanja, kibernetika i otvoreni sistemi,
radila je na dvojnom problemu međusobne zavisnosti i samoorganizacija u
konteksu živih sistema.
Treća generacija sistemskog razmišljanja, dizajn, odgovara na trostruki izazov
međuzavisnosti, samoorganizacije i izbora u konteksu društveno-kulturnih
sistema. “Oni stvaraju red iz haosa” [41].

2.5. Društveni model organizacije i menadžmenta

Kada se uzme u obzir današnja složenost poslova i brzina promjene, od

menadžera se zahtijeva da koordiniraju velikim brojem složenih operacija. Ne
mogu se ni nadati da bi mogli znati sve što treba da znaju. Znanje i umijeće koji
su neophodni za određene poslove – ono što je Polyani nazvao prećutno znanje je
raspodijeljeno unutar organizacije. Da bi preživjela, organizacija mora biti
osposobljena za brzo prilagođavanje kroz zajedničke akcije. To zahtijeva mudro,
povezano učešće pojedinaca unutar čitave organizacije, uz čest rad u dinamičnim
uslovima prelazeći preko ograničenja postavljenih određenim funkcijama ili
odjeljenjima. To se čak dalje širi izvan granica organizacije, do dobavljača,
klijenata i svih drugih koji igraju bitnu ulogu u našem poslu.
Društveni model je način razmišljanja koji vidi organizaciju kao društvo
pojedinca od kojih svaki pojedinac ima svoj cilj, i svaki ima mogućnost da
razmišlja i uči.
Društveni model podrazumijeva određeni nivo kolektivne akcije dovoljno jake
da neutrališe probleme uzrokovane mnogobrojnim postavljenim ciljevima i
zadacima. U tom pogledu se razlikujemo od naših prethodnika.
Početkom XIX vijeka kada je proizvodnja dominirala ekonomijom,
organizacije sastavljene od ljudi su viđene kao mašine koje funkcionišu prema
zadanoj uzročno-posljedičnoj vezi. Iz ovog mehanističkog modela (tabela 1.1)
izrasle su tehnike menadžmenta koje su se fokusirale na preciznu kontrolu tako da
se odnos između ulaza i izlaza organizacije ne mijenja. Kasnije, kako su obim i

24
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
brzina poslovanja rasli, prevladao je novi pogled na organizaciju. Uprava je
počela da gleda na organizacije kao na žive organizme.
Tabela 1.1: Tri modela menadžmenta [75]
Tri modela menadžmenta
Tri osnovna načina razmišljanja su dominirala menadžmentom XX vijeka.
Mehanistički model, uobičajen za period od 1800. do 1940. godine,
predstavlja organizaciju kao mašinu. Viši rukovodioci su trebali da odrede
šta svaki dio organizacije treba da radi, kao što i tvorac auta određuje šta
svaki dio auta treba da radi.
Biološki model, prisutan od 1930. godine do danas, vidi organizaciju kao
ljudsko tijelo, sa višim menadžmentom (“mozgom”), koji daje određene
slobode drugim dijelovima - ali samo unutar njihovih usko definisanih
područja odgovornosti.
Društveni model, prisutan od 1980-e i postaje sve rasprostranjeniji, vidi
organizaciju kao društvo, ne tako čvrstu vezanu grupu ljudi koja radi
zajedno da bi dostigla individualne i zajedničke ciljeve.
Da bi se zadobilo veće povjerenje i fleksibilnost, neki sastavni dijelovi
organizacije su dobili ograničenu slobodu donošenja odluka, nešto slično kao što
srce i pluća regulišu svoje funkcije bez konsultovanja mozga. Menadžment
tehnike, nastale iz biološkog modela, su stavile naglasak na posmatranje i
savjetovanje, a ne na strogo kontrolisanje.
Ovi modeli su unaprijedili neke od najtradicionalnijih područja menadžmenta:
strateško planiranje, kontrola i vođenje troškova, funkcionalne organizacione
strukture, detaljan opis aktivnosti, standardne procedure, podjelu aktivnosti
između onih koji izvode radove i onih koji su zaduženi za unapređenje procedura,
rukovođenje prema cilju, kao i finansijska mjerila.
Današnje okruženje koje je puno informacija i brzih dešavanja zahtjeva nivo
organizacione inteligencije i reakcije koja se može naći samo u društvenom
modelu. I zaista, pristup integrisanog menadžmenta, kada se primjeni na više
nivoe, bez sumnje vodi stvaranju sistema društvenog modela. Društveni model je
pravi model za današnji menadžment.
Društveni model menadžmenta i organizacije se u prošlosti i u
različitim ekonomskim sistemima pojavljivao u različitim oblicima. Bez
detaljnije analize moglo bi se reći da su principi društvenog modela bili
prisutni u centralno planskim ekonomijama (zemlje ranijeg socijalističkog
lagera), kao i u samoupravnim konceptima (bivša Jugoslavija). Iako su ovi
koncepti zbog ne postojanja tržišne orjentacije imali nedovoljnu efikasnost,
neki principi čine sastavni dio novog – tržišno orjentisanog društvenog
modela organizacije i menadžmenta. U nastavku se daje opis socijalno

25
 Osnovi teorije organizacije i menadžmenta
orjentisanog biznisa čiji koncept je nastao upravo kao odgovor na tranziciju
centralno planske ekonomije u tržišno orjentisanu, uključujući potrebu
zaštite ljudskih prava u savremenim globalizacijskim procesima.

2.5.1 UAQ-PK model socijalno opredjeljenog menadžmenta

26