predNACRT

(I dopuna)

B E L A K NJ I G A O V L A S I M A

TRAGOVI ISTINE
Bor, 1998/1999.

FORUM ZA KULTURU VLAHA

Il dépend de celui qui passe Zavisi od onoga koji prolazi

Que je suis tombe ou trésor Da li sam grob ili riznica

Que je parle ou me taise Da li govorim ili ćutim

Ceci ne tient qu'à toi Na to možeš samo ti da utičeš

Ami, n'entre pas sans désir Prijatelju, bez želje ne ulazi

(Natpis na "Muzeju čoveka" – le palais CHAILLOT - Paris)

Ova knjiga je posvećena precima i potomcima populacije koja se danas naziva Vlasima u
mestima bez mešanog (bold) i sa mešanim stanovništvom (italic), kako je zabeleženo u XX veku
[47], uz dopunu u zagradi koju je dao priređivač:

DONJI MILANOVAC: Mosna, Klokočevac, Crnajka, Gornjane, Rudna glava, Debeli lug,
Oreškovica, Topolnica, Miroč, Boljetin, Golubinje, Majdanpek; KLADOVO: Kladušnica,
Davidovac, Manastirica, Sip, Kostol, Mala Vrbica, Velika Vrbica, Rtkova, Vajuga, Milutinovac,
Velesnica, Grabovica, Ljubičevac, Podvrška, Rečica, Tekija; BRZA PALANKA: Reka,
Kupuzište, Slatina, Mihajlovac, Mala Kamenica, Urovica, Vratna, Jabukovac, Malajnica, Plavna;
NEGOTIN: Dupljane, Dušanovac, Miloševo, Samarinovac, Prahovo, Radujevac, Srbovo,
Bukovče, Kobišnica, Veljkovo, Mokranje; SALAŠ: Luka, Dubočane, Glogovica, Tabakovac,
Malo Jasikovo, Veliko Jasikovo, Čokonjar, (Šipikovo, Kovilovo, Crnomasnica, Aleksandrovo,
Gradskovo, Mali Jasenovac, Veliki Jasenovac); ZAJEČAR: Prlita, (Halovo), Šljivar, Lubnica,
Gamzigrad, Metovnica, Slatina, Nikoličevo, Oštrelj, Brestovac, Bor (selo), Krivelj, Bučje, Grljan
... BOLJEVAC: Dobro polje, Bačevica, Osnić, Savinac, (Šarbanovac), Valakonje, Bogovina,
Podgorac, Zlot, Mali izvor; KUČEVO: Mustapić, Srpce, Lešnica, Turija, Kaona, Cerovica,
Bukovska, Ceremošnja, Neresnica, Ševica, Voluja, Duboka, Radenka, Rakova bara, ...
ŽAGUBICA: Sige, Brznica, Osanica, Laznica, Selište, Leskovo, Jasikovo, Vlaole, Krepoljin,
Bliznak, Medvedica; PETROVAC NA MLAVI: Busur, Ždrelo, Stamnica, Vitovnica, Melnica,
Kladurovo, Ranovac, Manastirica, Rašanac, Kobilje, Duboka, Starčevo, Leskovac, Veliki
Popovac, Pankovo, Oreškovica; GOLUBAC: Vuković, Žitkovica, Kudreš, Snegotin, Dvorište,
Krivača, Brnjica, Dobra, Ponikva; VELIKO GRADIŠTE: Rečica, Ram, Topolovnik, Glorakovo,
Češljeva bara, Dolašnica, M. Brnica, Rabrovo; POŽAREVAC: Aldovo, Šljivovac, Zabrega,
Petka, Trnjane, Salakovac, V. Crniće, M. Crniće, Veliko selo; ŽABARI: Vrbnica, Svinjarevo,
Orljevo, Mirijevo, Tićevac, Kočetin, Porodin, Rakonac, Orahovica, Aleksandrovac, Vlaški do,
Polatna, Sibnica, Bošnjak; SVILAJNAC: Viteževo, Bobovo, Prošinac, Jasenovo, Gladna,
Mačevac, Subotica, Vlaška, Supska, Dubica, Troponje; DESPOTOVAC: Beljajka, Resavica,
Isakovo, Židilj, Jezero, Popovnjak; PARAĆIN-ĆUPRIJA: Bigrenica, Batinac; . . . (?)

Şî sĕ mérĝi pé drum la vaļe Ka dolini putem idi

Pé drum lat ńepulběrat Besprašnim širokim drumom

Şuérînd şî chioťind Zviždučući i klikujući

Să ťe-audă ńeamu al téu Da te čuje tvoj rod

Că ťe duĉi şî tu la él Da ćeš mu se pridružiti

(Petrecătura, Krivelj, Bor)

FORUM ZA KULTURU VLAHA

BELEŠKA O PRIREĐIVAČU

Ovu knjigu priredio je Forum za kulturu Vlaha iz Bora, koji predstavlja nepolitičko udruženje
građana i deluje u skladu sa maksimom "mir, sloga, rad". Članovi ovog udruženja mogu da budu
punoletni građani bez obzira na nacionalnu, versku i političku pripadnost.

Uloga i zadaci Foruma su:

reprezentativna u kulturnim aktivnostima na domaćem i internacionalnom planu;

organizaciona u ostvarivanju kulturnih aktivnosti;

potporna u izvođenju kulturnih projekata, naročito u istraživanju vlaškog etnološkog basena;

izdavačka u prezentaciji vlaške kulturne baštine u pisanoj formi, korišćenjem video i audio
tehnika i drugih sredstava savremenog komuniciranja i trajnog memorisanja;

osnivačka u organizovanju preduzeća u vezi sa ostvarivanjem navedenih aktivnosti i distribucije

rezultata njihovog angažovanja do zainteresovanih korisnika.

Odmah na početku svog delovanja, posle osnivanja 11. jula 1992. godine, Forum se kod
ostvarivanja svog programa suočio sa mnoštvo prepreka kojima je zajednički imenitelj
nepostojanje prakse komuniciranja u institucijama sistema sa Vlasima i o Vlasima. Štaviše,
postojeće predrasude su toliko ukorenjene da o Vlasima može da se spekuliše na najrazličitije
načine, bez ikakvog zazora i osećanja profesionalne i ljudske griže savesti. Iz takvog jednog čina
se i rodio Forum. Bila je to javna uvreda u listu "Kolektiv" u Boru, na koju je reagovalo 19
intelektualca. Bez obzira na izvinjenje koje je usledilo, shvatilo se da je neophodno da o Vlasima
konačno progovore oni sami. Ovo je prilog tom nastojanju.

Da bi se shvatio prostor i potreba za saradnju, bilo je neophodno da se javnost suoči sa mnogim

zabludama koje postoje o Vlasima. Neke su zalutale i u ozbiljne domaće studije i prezentacije o
Vlasima, kada je zbog nepostojanja dokumenata, ili uz njihovo zaobilaženje, pribegavano
različitim hipotezama, često na nivou folklornog izmišljanja. Tako je stvaran i opravdavan
ambijent za loš odnos prema potrebama da se Vlasi samosvojno artikulišu. Ovo je, dakle, prvi
odgovor na takvu vrstu psihološkog pritiska, često uopštavanog i kao nedoraslost vlaške
populacije za svoje sopstveno promišljanje.

Ovaj težak zadatak Forum je poverio svom sekretaru, Dragomiru Dragiću, dipl. ing. maš., koji ga
je izvršio u obimu i sadržaju kakav vam se stavlja na raspolaganje. Na vama čitaocima je da
ocenite da li je u tome uspeo.

Dr. Milivoje Stangačilović, neurohirurg,

predsednik Foruma za kulturu Vlaha

SADRŽAJ

SADRŽAJ 4

PREDGOVOR 5
KNJIGA PRVA - BE LA KNJIGA O VLASIMA - TRAGOVI ISTINE 1

1.0. ČINJENICE O JEZIKU, IMENU I PISMU VLAHA 2

2.0. GEOGRAFSKI PRIKAZ RASPROSTRANJENOSTI VLAHA (RUMUNA) I VLAŠKIH

(RUMUNSKIH) NAREČJA 22

3.0. PROTIVUREČNOSTI O VLASIMA U ISTOČNOJ SRBIJI 27

4.0. RASPROSTIRANJE VLAŠKIH NARODNIH OBIČAJA 45

5.0. ISTORIJSKI OSVRT NA POIMANJE VLAŠKOG PITANJA 52

6.0. SAVREMENI EVROPSKI STAVOVI O MANJINAMA 58

7.0. PREDLOŽAK O VLAŠKOM PITANJU - MOGUĆA PLATFORMA 62

7.1. O IMENU 62

7.2. O JEZIKU I PISMU 63

7.3. UČENJE MATERNJEG JEZIKA 63

7.4 KOMUNICIRANJE NA VLAŠKOM 64

7.5. JEZIK U CRKVI 65

7.6. CENTRI ZA OČUVANJE VLAŠKE KULTURE 65

7.7. MEMORISANJE TRADICIONALNE ZAOSTAVŠTINE 65

7.8. ZASTUPANJE VLAHA U ZEMLJI I INOSTRANSTVU 66

7.9. STAV O ZLOUPOTREBI STVARALAŠTVA NA ŠTETU VLAHA 66

7.10. ARBITRAŽE O VLASIMA 66

7.11. FINANSIRANJE AKTIVNOSTI VLAŠKE SAMOBITNOSTI 66

7.12. OČUVANJE ŽIVOTNOG PROSTORA I NJEGOVOG

ETNIČKOG KARAKTERA 66

7.13. VREMENSKA DIMENZIJA IZNETIH ZAHTEVA 67

8.0. TRAGOVI ISTINE 69

KNJIGA DRUGA - HRESTOMATSKI PRILOZI O VLASIMA 71

1. ČINJENICE O JEZIKU, PISMU I IMENU 72

2. O RASPROSTRANJENOSTI VLAHA I PROŽIMANJU SA SUSEDIMA 88

KNJIGA TREĆA - UPUTSTVO ZA ZAPISIVANJE U DIJALEKTU NA OSNOVU

NORMIRANE ABECEDE 118
L I T E R A T U R A 123

PREDGOVOR

Nedorečena pitanja i neiskazani odgovori uvek sa sobom nose neko breme kojim opterećuju
okruženje u kome su nastali – pojedinca, društvo, narode i njihove odnose. To je današnji okvir u
koji je još uvek smeštena priča o Vlasima, njihovom postojanju i njihovim skrivenim od javnosti
neidentifikovanim potrebama opstanka kao manjine.

Normalno je, ne samo sa stanovišta laičke dobronamernosti, da po takvim temama posreduje

nauka. Naravno, ne bilo koja, već ona koja ne pati od pseudonaučnih kompromisa i
iracionalnosti. Potrebna je i korisna samo ako je verna svojim principima, a nikako dnevnoj
politici, nacionalnoj isključivosti i etnocentričnosti. Potrebna je nauka čija univerzalnost nije
sporna. Onakva o kakvoj govori veliki kosmopolita i kosmolog u narednim redovima.

1, 332:

Na Zemlji ne postoji nijedna vrsta osim ljudske koja se bavi naukom. To je u potpunosti osobeno
ljudska delatnost ... Nauka, međutim, nije savršena. Ona može biti zloupotrebljena. Ona je samo
sredstvo. Ali i ubedljivo najbolje sredstvo kojim raspolažemo, samoispravljujuće, razvojno, na
sve primenljivo. Nauka se temelji na dva pravila: prvo, nema svetih istina, sve pretpostavke
moraju se kritički ispitati; argumenti na osnovu autoriteta su bezvredni. Drugo, sve što nije u
skladu sa činjenicama mora se odbaciti ili preinačiti. Mi moramo dokučiti kosmos onakav kakav
uistinu jeste, a ne onakav kakav bismo mi želeli da bude. U tom smislu, očigledno je ponekad
pogrešno, baš kao što je i neočekivano ponekad tačno.

1, 318:

Kao što su to znali drevni mirotvorci, mi smo deca u podjednakoj meri neba i Zemlje. Tokom
bivstvovanja na ovoj planeti stekli smo opasan evolucioni prtljag, naslednu sklonost ka
agresivnosti i ritualnosti, ka potčinjavanju vođama i neprijateljstvu prema strancima koji na neki
način dovode u pitanje naš opstanak. Ali smo takođe stekli i samilost prema drugima, ljubav
prema našoj deci i prema deci naše dece, želju da učimo iz istorije, kao i veliku strastvenu
inteligenciju što stremi visinama – neophodna sredstva za postojan opstanak i napredak.
Neizvesno je koji će vid naše prirode odneti prevagu, naročito pod okolnostima kada su nam
vizije, razumevanje i perspektiva vezane samo za Zemlju – ili, još rđavije, za jedan njen mali
deo. Ali gore, u neizmerju kosmosa, čeka nas neumitni usud. Još nema pouzdanih znakova
vanzemaljske inteligencije, što nas navodi na pomisao da možda civilizacije slične našoj uvek
hitaju, neumoljivo i bez skretanja, ka samouništenju. Nacionalne granice se ne vide kada Zemlju
posmatramo iz svemira. Fanatički etnički, religijski ili nacionalni šovinizmi postaju sasvim
bespredmetni kada našu planetu vidimo kao krhki plavi srp koji polako čili, postajući
neupadljiva tačkica svetlosti spram bastiona i citadele zvezda. Putovati znači širiti vidike.

1, 331/332:

Staro igranje na kartu nacionalističkog slepila i šovinističke mržnje sve manje ima uspeha. Za
samo nekoliko decenija, zamašne globalne promene počele su da se odigravaju upravo u onim
pravcima koji su neophodni za čovekov opstanak. Polako stasava nova svest da smo svi jedna
vrsta.

☼☼☼

Kada se pođe od ovih premisa normalno je razmišljati i o svom i o tuđem činjenju, pa i o načinu
da jedni prema drugima postanemo bolji. Svedimo to na prizemnu temu o Vlasima. Pošto se o
njima povremeno ponovo piše, često na vrlo ružan način, normalno je da se učeni deo ove
populacije pita zašto je to tako i da li to može da se upristoji? To je u osnovi ideje da se priredi
ova "bela knjiga".

Motivi su, dakle, jasni. Postoji nada i očekuje se jedan novi vid neopterećene komunikacije o
Vlasima i sa Vlasima. To u sebi podrazumeva i pravilo da ono što je za druge populacije dobro
na našem prostoru, ne može za Vlahe da bude loše, odnosno ono što se drugima dopušta i nudi
"na tanjiru" ne treba da se ovoj populaciji uskraćuje. To postaje ponižavajuće kada se pravda
obrazloženjima da je to za Vlahe najbolje ili da takvi zahtevi sa vlaške strane ugrožavaju celinu!
Tako se stiže do suočavanja sa sadašnjim trenutkom i mestom koji u njemu pripada Vlasima. Da
li je moguća drugačija kultura odnosa prema njima i da li se mogu registrovati sva pitanja i
potražiti odgovori na mnoštvo nedorečenosti koje se mogu uobličiti kao integralno "vlaško
pitanje". Ali, ako je istorija u kontekstu ovog pitanja bila nepravedna prema Vlasima, makar u
današnje vreme krivicu zbog toga ne treba olako adresirati na druge bez preispitivanja
sopstvenog činjenja i nečinjenja u ukupnoj evoluciji te problematike.

Dosadašnje inicijative, bilo iz prošlih vremena ili iskazanih posle pluralizacije našeg društva,
političke i kulturološke, mogu se obuhvatiti u narednom okviru, tj. odnose se na:

način učenja maternjeg vlaškog (rumunskog) jezika u školama;

korišćenje javnih glasila i mas-medija i druge vidove savremenog komuniciranja na vlaškom

(rumunskom);

službu u crkvi na tradicionalnom rumunskom;

prostornu raspoređenost vlaških kulturnih institucija;

različite vidove sakupljanja, prezentiranja i trajnog memorisanja vlaških narodnih umotvorina i

tradicije;

vidove i način zastupanja interesa Vlaha u različitim naučnim i drugim domaćim i inostranim
institucijama, uz prevazilaženje dualnog tretmana etnonima Vlah i Rumun u praksi ostvarivanja
manjinskih prava u korist njihove sinonimske i normativne jednoznačnosti;

sprečavanje zloupotreba stvaralaštva i javnih nastupa za plasiranje uvredljivih i neistinitih

informacija ili konstrukcija o Vlasima;

potezanje arbitraža protiv pokušaja istorijskog opravdanja “poništavanja” Vlaha;

finansiranje aktivnosti emancipacije etničke manjine Vlaha od strane države u kojoj žive, države
matice, međunarodnih faktora, fondova i donatora;

očuvanje prostora i životne sredine.

Zašto baš "bela knjiga o Vlasima" a ne neka druga? Da li ona implicira sveukupnost gledišta o
potencijalnim potrebama i zahtevima jedne zaboravljene i marginalizovane populacije kao
etničkog entiteta, odnosno manjine prema nekom od evropskih definicijskih standarda? Ambicija
sa njenim pisanjem bila je da odgovor na to pitanje bude – da.

Želja je, dakle, da se na jednom mestu uobliči dovoljno iskaza koji mogu da budu kulturna
platforma za sve one nedorečenosti koje se mogu identifikovati kao "vlaško pitanje". I to bez
zazora i pristanka na tabuiziranje takvog interesovanja. Reč je o jednoj "životonosnoj" knjizi,
terminološki poznatoj kod Ungurjana (petrecătura – CARŤEA ALBĂ), za populaciju kojoj je, za
sada, jedina namenjena sudbina bila brzo asimilacijsko utapanje u većinu. Kao da to, bez pritiska
bilo koje vrste, na dugi rok, nije sudbina i mnogih drugih etniteta!

U kontekstu postojećeg odnosa prema Vlasima, kada se ti procesi okončaju, kada nastanu neki
novi "indoevropljani" okrenuti vaseljeni, neće li im nedostajati deo prtljaga iz onih vremena koja
pamte u svojoj tradiciji Vlasi, kao živo zaveštanje zajedničkih indoevropskih predaka? To je
emotivna dimenzija ove namere.

Knjigom se zainteresovanima osvežava pamćenje bez namere da se bilo ko povredi i uvredi ili da
se, kako je već pokušano da se podmetne, njenim objavljivanjem unese nepoverenje i nove
smutnje u ovoj zemlji, ili u odnose sa susedima. Knjigu pišu Vlasi o Vlasima u nadi da će to
ukinuti i odglaviti o njima zaprečene i zapretane puteve istine i dogovaranja.

U vreme opšte globalizacije kulture i interesa, ono što se dešava ovom etnitetu, rečeno je već, u
budućnosti može da se desi i drugima! Otkuda, onda, to zalaganje mnogih da Vlahe treba
osloboditi samih sebe? Iako toliko antropološki isprepletan, šta je to kod ovog etniteta što mu
uskraćuje prostor normalnog postojanja ili dostojanstvenog gašenja, bez psihološkog pritiska i
adresiranja ideje o nedoraslosti za one oblike samosvesti koji se smatraju opravdanim kod
drugih?!

Njegovo otuđenje od sopstvenih korena osiromašiće okruženje u kome još traje, za vezu koju je
preko njega imalo sa praiskonom. Pritom, ovaj etnitet može da se podiči što se u današnje vreme
nije poveo za svim lošim primerima na "brdovitom Balkanu". Nije narušio sadašnjost niti se
pretpostavlja da bi to ikada učinio u budućnosti. To mu se isuviše biblijski vraća: "Ko ima da mu
se daje, a ko nema da mu se uzme i to što ima"! Ali, "vlaški" je praštati! Kamo sreće da su to od
istočnosrbijanskih Vlaha naučili u dovoljnoj meri i drugi balkanci.

Bela knjiga o Vlasima je kombinacija komentara stanja i hrestomatskog prikaza izvora. Citirani
iskazi ocrtavaju jasno činjenice koje definišu vlašku populaciju, po mišljenju priređivača, kao
etnički entitet, dajući istovremeno i dovoljno elemenata za razumevanje "vlaškog pitanja" na
širem prostoru na kome živimo. Ponekad su poznate istorijske činjenice o Vlasima navedene u
paralelnim interpretacijama, uključujući i navode iz originalnih izvora. Na taj način se mogu
sagledati i brojne kontroverze koje postoje oko pojedinih tumačenja ali i nesporni obim
opšteprihvaćenih činjenica. Često je to opterećeno nacionalnom pripadnošću autora ili
konformizmom istoričara koji su nekritički sledili u datom vremenu naloge određene politike.
Ubeđenje je priređivača da se na ovaj način otvara nova stranica u komuniciranju o Vlasima, sa
više razumevanja i za neke njihove potrebe opstanka kao manjine, nasuprot perspektive potpune
i brze asimilacije, tj. utonuća u crnu knjigu (petrecătura – CARŤEA ŃEAGRĂ) etničkog
nestanka.

Ova knjiga trebalo bi da popuni prazninu u obaveštenosti samih Vlaha o sebi i svom etnitetu, ali
i da podstakne institucije sistema u ovoj zemlji, pa i zainteresovane van zemlje, da Vlasima
posvete dužnu pažnju. Okviri koji su stekli i stiču pravo građanstva u Evropi po pitanju manjina
su dovoljni i za uobličavanje rešenja za njihovu manjinsku emancipaciju. Pritom se ne zamišlja
da takvom stavu treba privesti i one Vlahe koji ne osećaju za tim potrebu, ali ni da stav tih
prozelitskih Vlaha treba da bude prihvaćen kao samonegacija cele jedne populacije. Takvi
nemaju šta da kažu o Vlasima u smislu istraživanja rešenja problema na koje ukazuje ova knjiga
jer takav problem za njih kao Vlahe "ne-Vlahe" ne postoji.

Svaki preuzeti tekst u knjizi je označen rednim brojem iz spiska literature, u većini slučajeva uz
navođenje stranice (stranica) gde može takav navod da se proveri. Tako je skraćen put
zainteresovanim čitaocima za kritičko poimanje korišćenih izvora kao i da se upuste u dublje
proučavanje iznete problematike. U vezi s tim, ova knjiga je otvorena za nove priloge u
budućnosti.

Citirana literatura je birana tako da ukaže na neki fenomen, tumačenje, kontroverzu i da se tako
stekne što više elemenata koji daju povoda za razmišljanje o odnosu prema vlaškoj populaciji.
Drugim rečima, ova knjiga nije napisana kao monografija sa ambicijama jednog istoričara, već je
to prilično heterogena laička kolekcija koja više upućuje nego što zaključuje. Međutim,
priređivač pretpostavlja da će njena pojava biti dovoljno inspirativna da se neko od struke,
pojedinačno ili timski i nadasve interdisciplinarno, prihvati posla da objedini sve antropološko-
kulturološke i etnološko-istorijske činjenice o balkanskom fenomenu – Vlasima. Možda će na
tom puta i pojedini tragovi koji su se nazreli u ovoj knjizi biti od koristi. Već je rečeno: "Putovati
znači širiti vidike"! Krenimo onda na takav put provere sopstvenog saznanja o ovoj temi.

Dragomir Dragić, dipl. ing. maš.,

PRIREĐIVAČ
KNJIGA PRVA

B E L A K NJ I G A O V L A S I M A

TRAGOVI ISTINE

1.0. ČINJENICE O JEZIKU, IMENU I PISMU VLAHA

U ovoj zbirci iskaza veoma se jasno ocrtavaju činjenice koje definišu Vlahe kao etnički entitet dajući
istovremeno i dovoljno elemenata za razumevanje te činjenice. Svakako da je u tome najvažnije
pitanje – jezičko pitanje, jer je jezik sredstvo izražavanja i čuvar duha i posebnosti kulture koji jedan
etnos nosi svojim postojanjem.

Najpre, ko su i šta su Vlasi?

Jednostavno rečeno - to je etnos koji traje već dva milenijuma, nastao kao produkt romanizacije na
Balkanu, sa dvostrukim imenom ROMANUS – WALHOS. Taj naziv se u nešto izmenjenoj formi
koristi do danas. Pri tome kod pripadnika ove populacije (iznutra, endogeno), primenjuju se imena
koja su vlaške izvedenice (hipostaze) iz naziva ROMANUS (Români, Rumâńi, Rãmãni, Rumeri,
Armãni), dok kod nepripadnika ovoj populaciji (izvana, egzogeno), primenjuju se izvedenice iz naziva
WALHOS (Wallchen, Valahi, Vlahi, Kucovlahi, Vlasi, Olahi, Lahi), mada postoje i specifična lokalna
imena kao Karaguni (Crnovunci), Faršerijoti (Arvanitovlahi), Morovlachi (Morovlasi).

1
Utvrđen kao poseban etnos, pod svetlom istorijskih izvora pojavljuje se ovaj narod pod imenom Vlaha
i Rumuna. Često puta je u srednjevekovnim izvorima naznačen sa oba imena. Među mnogim
dokumentima [80, 10], može se navesti poznato pismo pape Klementa VI iz 1345. kralju Luju
Anžujskom: “ Vlasi Rumuni žive na područjima Ungarije, na transilvanskim, prialpskim i sremačkim
prostorima Ungarije ... Slični plemenitim muževima kao što je Aleksandar Basarab i drugim Vlasima
Rumunima kako plemićima tako i ljudima iz naroda.” U tom smislu u određenoj meri ilustrativna je
prethodna karta koja pokazuje rasprostiranje populacija kroz istoriju sa nazivom Vlasi na širem
području jugoistočne Evrope [81].

Ovde je reč o populaciji koja je nastala latinizacijom balkanskih starosedelaca, a ne o kontinuitetu

protoistorijskih Vlaha, u koje neki svrstavaju Hetite (Hitite), Vale, Pelazge. Čak i da među savremenim
Vlasima ima porumunjenih Srba, Bugara i drugih, to ne može da promeni činjenicu da oni postoje kao
romanski element sa mnogim karakteristikama koje su srodne ili istovetne i kod ostalih balkanskih
romana, kao i da to ne može da se koristi za objašnjenje zašto im se na pojedinim balkanskim
prostorima manjinska prava potiskuju, odlažu ili uskraćuju. Zar svi indoevropljani nisu krenuli od
istog stabla a usput su se, do novih staništa, razgranali pretrpevši mnoštvo etnogenetskih
transformacija?

Ovde se govori o Vlasima kao etničkom entitetu i potrebama njihove samoidentifikacije i očuvanja. To
je pre svega kulturološki problem. Nažalost, nije moguće a da se u određenoj meri ne pomenu
uskogrude i naciocentrične teorije koje takve potrebe negiraju, sa obrazloženjem da su možda u
ranijim periodima, pre etnogenetskih promena, Vlasi delimično pripadali datom većinskom narodu ili
obrnuto. Takvim stavovima se i u današnje vreme poimanje cele problematike potiskuje iz domena
kulturnog u domen političkog ili, što je gore, politizovanog pristupa.

Ono što izgleda ne može nikako da se ospori je ista indoevropska osnova za kasnije diferencirane
evropske narode. Taj indoevropski sadržaj, u današnje vreme je još uvek prepoznatljiv, kako kažu, u
svakodnevnici kod Vlaha u Istočnoj Srbiji.

2:

Na jednom putovanju po Jugoslaviji, pronađeni su još uvek živi indo-evropski mitovi i verovanja.
Kako je to moglo da bude, jer ima nekoliko milenijuma ili nekoliko vekova, od zapisa Hetita oko
1650. pre Isusa Hrista, Indusa oko 900. pre naše ere, Grka oko 700. pre Isusa Hrista, Skandinavaca
otprilike oko 1000. naše ere.

Odakle su došli Indo-Evropljani? Iz centralne Azije? Sa Kavkaza? To se ne zna. Kada su stigli u

Anadoliju, u Indiju, u Evropu gde su se mešali sa populacijama nazvanim "autohtonim", tj. sa onima
koje su već bile tamo naseljene, ali i one došavši neznano kada ni odakle? Malo po malo, besumnje,
između II i I milenijuma pre Isusa Hrista. Jedina stvar koja se sigurno zna, to je da su te grupe i ta
plemena, kasnije diferencirane u Hetite, u Indijce, u Persijance, u Kelte, u Romane, u Slovene, u
Skandinavce, na početku imali zajedničko poreklo što dokazuju, ne ostavljajući mesta mogućoj
diskusiji, njihovi zajednički stari mitovi i njihovi jezici, svi međusobno srodni, čak i kada uhu zvuče
veoma različito.

···

U svojoj novoj knjizi, Borba za besmrtnost, Indo-evropsko nasleđe u anadolskim mitovima, Emilia
Masson pokazuje da se sličnosti ne sreću samo u ritualima već se nalaze i u mitovima i verovanjima.
Zahvaljujući Vlasima, koji predstavljaju još uvek, više nego balkanske južnoslovenske populacije,
stvarni etnološki konzervatorijum, mogla je da razume hetitske tablice pronađene u ruinama
kraljevskih arhiva Hatuse (Hattusa – hetitska prestonica koja je bila blizu današnjeg sela Bogazkale, na
oko 150 kilometara istočno od Ankare).

2
Ove tablice su izuzetno interesantne: one predstavljaju najstarije indo-evropske dokumente; to su
jednostavni zapisi – gruba zabeleška, može se tako reći – priča koje su prenete govorno svakodnevnim
"prostim" jezikom bez poezije i epskog duha, kako to nije slučaj u potonjim literarnim redakcijama, na
primer, indijskim Vedama i grčkim Ilijadi i Odiseji ili u skandinavskim sagama.

···

Knjiga [3, 4] Emilije Mason je knjige znalca. Čitanje, katkad otežano, vodi ka različitim novim
idejama i do iznenađujućih upoređenja. Tako se u njoj nespecijalisti sreću sa nekadašnjim Indo-
Evropljanima, posebno sa Hetitima, ali takođe sa našim susedima, ne tako definitivno udaljenim, iz
Indije, Grčke, Skandinavije, itd. i retkim Indo-Evropljanima, Vlasima u prvom redu, koji još uvek žive
u svojim milenijumskim mitovima.

☼☼☼

Bez poznavanja dovoljno činjenica o Vlasima ponekad se aktualizuje pitanje o posebnim

protoistorijskim Vlasima i njihovom kontinuitetu do Vlaha naših dana. Obično to, na direktan ili
skriveni način proizilazi iz politiziranih pristupa koji postoje prema balkanskim Vlasima u krilu
većinskih balkanskih naroda. Ono se u najogoljenoj formi svodi na to da se dokaže da Vlasi jesu ili
nisu Rumuni. Međutim, na osnovu onoga što se ovde prilaže, odgovor bi glasio – i Rumuni su Vlasi u
najširem smislu istorijskog poimanja ovog istočnog neoromanskog etniteta i njegovog etnonima.

Što se tiče samog imena, čini se da postojeće dvojstvo u nazivu u određenoj meri razjašnjava sledeće
mišljenje naučnika-lingviste.

5, 160/162/163:

U lingvistici je opštepoznato da u svim promenama koje nastupaju u jeziku deluju egzogene, dakle
spoljne, i endogene, dakle, unutrašnje sile. Jedna od tih endogenih sila, koja nas na ovom mestu
interesuje, kaže da se jezičke inovacije najčešće dešavaju u središnom delu jednog jezika ili jedne
jezičke grupe, pa se odatle postepeno šire prema periferiji, dok se arhaizmi najupornije čuvaju baš na
periferiji, iako su tu zapahnuti uticajem iz drugih susednih jezika.

Pa ako stvari stoje tako, u šta nijednog trenutka ne sumnjamo, zadržaćemo se samo na terminima
kojima sebe označavaju slovenski i romanski svet, imajući u vidu da se, u vezi s pitanjem koje danas
razmatramo, nalazimo na prožimanju dvaju naroda, pripadnika dveju različitih jezičkih grupa.

Shodno onome što smo rekli, zadržavajući se na zajedničkom imenu koje je sebi dao slovenski svet,
videćemo da slovenskog imena nema u središtu slovenstva. Ono se sačuvalo – na primer – kao
Slovenija, Slovačka, Slavonija, uvek na periferiji, dok ga u središtu slovenstva nema. Tome,
nesumnjivo, treba dodati i jedan broj Sklavinija koje se, sa seobom Slovena, pominju u ranom
srednjem veku, od kojih je jedna bila i na teritoriji koju danas čine Oltenija i Muntenija, dakle između
Karpata i Dunava.

Ako smo utvrdili da se slovensko ime sačuvalo jedino na periferiji, videćemo da se isto dogodilo i sa
zajedničkim romanskim imenom. No, da ne bi došlo do zabune, ovde je potrebno jedno prethodno
objašnjenje.

Današnji, u nauci vrlo rasprostranjeni termin Romanija, s naglaskom na a, tj. na trećem slogu od kraja,
učenog je porekla. On označava teritorije na kojima se danas govori ili se nekada govorilo romanski.
Prema tome, on označava sve evropske zemlje u kojima se govori romanski, kao sadašnju Romaniju,
zatim kao staru Romaniju one zemlje u kojima se nekada govorilo romanski, ali ga je nestalo
zahvaljujući dolasku Slovena i Germana, i, naposletku, novu Romaniju, tj. oblasti u kojima su uneti
romanski jezici tokom prekomorskih osvajanja i kolonizacije. I – razume se – u okviru svega izlaganja
3
mi nećemo imati u vidu ovu Romaniju, koja se javlja kao neologizam, odnosno kao potreba učene
terminologije.

A što je bilo sa opštom oznakom za romanski svet?

Na Zapadu, gde je romanska svest bila jaka, odnosno gde nije bila u položaju da se mora braniti, i
pored brojčano ne mnogo jakih germanskih plemena, termin Romànija sreće se periferno, i to retko.
Tako, na primer, jedna administrativna oblast na Sardiniji zove se Romània (ili Romàngia), kao što se i
u Italiji jedna oblast naziva Romagna, nesumnjivo usled toga što je duže bila u sastavu Vizantije.
Međutim, na Istoku, gde je ovo ime bilo izloženo neposrednom udaru drugih jezika, ono se bolje
očuvalo. Njime je svoju državu označavala Vizantija, prećutno ističući da predstavlja naslednicu
Rimske Imperije, iako je već početkom VII veka potpuno grecizirana. Dakle, grčko Romania (dok su
se Vizantinci nazivali Romei) preuzeto je od Turaka, tako da je jedna oblast severno od Carigrada
nazivana Rumeli (grčki Rumelia). Dalje treba znati da su zapadni narodi, u prvom redu Venecijanci,
koji su dugo imali svoja uporišta na Istoku, čitavu nekadašnju teritoriju Vizantije nazivali Romania,
prenoseći isto ime i kada se ova teritorija našla pod turskom vlašću. Biće da je iz tog vremena nastalo
ime naše planine Romanija, što nesumnjivo govori o nastojanju došljaka Slovena da ukažu na jedno
neslovensko područje prenoseći opšte ime kao parcijalno.

Dakle, ime planine o kojoj govorimo je arhaično. S druge strane, to se ne može potvrditi kad je reč o
zvaničnom imenu Rumunije.

Istina, na donjem Dunavu, na kome će se tokom srednjeg veka obrazovati rumunska nacija od
nekadašnjih Dačana koje je Trajan prisajedinio svojoj državi 106. godine naše ere i od doseljenog
stanovništva iz raznih rimskih pokrajina, rimsko ime će se očuvati kao român ili u nešto izmenjenom
fonetskom ruhu (kod istočnosrbijanskih Vlaha kao rumân – p. p.), što zavisi od dijalekta u kome ga
nalazimo ili od veka u kome ga registrujemo. Očuvanje toga imena na donjem Dunavu, odnosno na
periferiji romanskog sveta, najbolje pokazuje opravdanost naučne postavke o očuvanju arhaizama na
periferiji. Ne upuštajući se u mnogobrojna značenja ovog termina, koji je, između ostalog, označavao i
"kmeta", "seljaka vezanog feudalnim obavezama", ostaje činjenica da je rimsko ime sačuvano u
severoistočnoj periferiji.

Međutim, ako postoji ime za oznaku pripadnika naroda, to ne znači da u isti mah postoji, izvedeno od
njega, i ime za oznaku zemlje. U svojim hronikama i zapisima na rumunskom jeziku (a koji su
apsolutno kasnog datuma) Rumuni svoju zemlju nazivaju Ţara Românească, što će reći "Rumunska
Država", odakle se vidi da su latinskoj reči terra sa značenjem "zemlja" promenili semantiku, davši joj
značenje "država". To je bilo omogućeno time što je za oznaku "zemlje" "zemljišta" uzeto pământ,
refleks latinske reči pavimentum koja označava "pod". Ovaj lingvistički proces unekoliko objašnjava i
veliki rumunski istoričar Nikolaje Jorga, navodeći da su Rumuni i Alabanci u srednjem veku kasno
obrazovali svoje države, jer su istu stalno videli u Carigradu i smatrali su se njenim delom, što se slaže
i sa sačuvanim terminima împărat u rumunskom i mbret u albanskom, oba iz latinske reči imperator,
koja se na zapadu pojavila tek kasnije, s Karlom Velikim i obnovom Imperije.

Termina Rumunija još uvek nema. Istina, već od XVII veka javlja se termin românie koji označava
"rumunski narod ili skupinu" ili "rumunski (književni) jezik".

Pa kako se nazivala rumunska zemlja u ranijim vekovima?

U slovenskim i drugim zapisima ona je Valahia ili Vlahia, Walachei ili i Ugrovlahia, pri čemu se misli
i na Transilvaniju (Erdelj). Ne zaboravimo - što je opštepoznato - da reč Vlah, Vlaška potiče od imena
keltskog plemena Volcae koje je živelo u susedstvu Germana i koje su Germani nazivali Walach,
prenoseći to ime na sve strance, u prvom redu na Romane, tako da se ono – ako ne povedemo računa i
o njegovoj vrlo širokoj upotrebi i na drugim stranama – očuvalo prvenstveno kao oznaka za Rumune, i

4
to u ruskim hronikama, kao Volohi ili Vlohi, kod Mađara kao Olah, kod Turaka kao Iflak, kod
Mongola kao Ulag, kod nas kao Vlah itd.

Tradicionalni naziv za Rumuniju je u našem narodu Vlaška ili Karavlaška za ono što Rumuni nazivaju
Ţara Românească, odnosno Mala Vlaška za ono što je kod naših suseda Oltenia, Karabogdanska za
Moldaviju (rumunski Moldova).

Pa odakle onda ime Rumunija?

Ono je nastalo tek sredinom prošlog veka, dakle u vreme kada se konstituiše rumunska država i kada
se sve više razvija rumunska nacionalna svest.

Kažu da je naziv Rumunija, misleći na sve zemlje koje govore rumunski, prvi upotrebio Francuz Jean
A. Vaillant (1804 – 1886.), koji je jedanaest godina živeo u Bukureštu kao profesor francuskog jezika
u Gimnaziji "Sv. Sava", odakle je 1840. proteran zbog pružanja podrške domaćim revolucionarima. On
je objavio 1844. godine u Parizu u tri toma delo pod naslovom La Romanie ou histoire, langue,
littérature, ortographie, statistique des peuples da la langue d'or Ardialiens, Vallaques et Moldaves
résumé sous le nom Romans (Romanija ili istorija, jezik, literatura, ortografija, statistika naroda i
jezika bilo Erdeljaca, Vlaha i Moldavaca združenih pod imenom Romani – p. p.). Ne hoteći, međutim
da dadu prvenstvo strancima u otkrivanju zajedničkog imena njihove domovine, Rumuni su iznašli da
se prvi pomen Rumunija javlja još 1838. kod književnika, lingviste i političara Jona Heliade
Raduleskua (1802 –1872.). A ovo ime će biti uvedeno kao službeno tek 1862, znači posle ujedinjenja
Vlaške i Moldavije, da bi došlo do punog izražaja u našem veku.

Tako smo – nadamo se – dokazali da je identifikacija toponima Romanija i Rumunija nemoguća u

ranijim stolećima, uzev da je prvi toponim tradicionalan, dok je drugi tvorevina tek sredinom prošlog
veka. Prema tome, u ovom kontekstu je nemoguće analogno identifikovati Starinu Novaka i Baba
Novaka.

☼☼☼

Ova izuzetno vredna rasprava je urađena povodom istraživanja da li postoji veza između toponima
Romanija (u Bosni) i današnjeg naziva Rumunija (na rumunskom România), a u povodu rasvetljavanja
vremena i uloge Starine Novaka, generala rumunskog vladara Mihajla Hrabrog (Mihai Viteazul),
spaljenog od Mađara petog februara 1601. u centru Kluža (danas Cluj-Napoca) u Transilvaniji, na
mestu koje od petog februara 1976. krasi grandiozan spomenik ovom velikom srpskom junaku, kod
Rumuna nazivanog Baba-Novac.

☼☼☼

U odnosu na podatak o prvoj primeni navedenog literalnog naziva (neologizma) România, evo jednog
njegovog ranijeg korišćenja u odnosu na navedeno vreme (1838.).

6, 117/118:

Daniil (Dimitrije) Philippide (oko 1770 – 1833.), grčki istoričar naseljen u Vlaškoj, štampa u Lajpcigu
(1816.) na grčkom jeziku, jednotomno delo, Istorija Romanije (Istoria României – p. p.) i Geografija
Romanije (Geografia României – p. p.), u kome po prvi put u jednom naučnom delu uvodi ime
ROMÂNIA (što je današnje ime Rumunije – p. p.), sa kojim označava celu teritoriju naseljenu
Rumunima (na književnom rumunskom: Români, kod istočnosrbijanskih Vlaha: Rumâni, kod
južnobalkanskih Vlaha Armãni – p. p.).

☼☼☼

5
Pored rasvetljavanja neologizma Rumunija, ovde će se citirati i objašnjenje vezano za ime Srbija, kako
je to po prvi put objavljeno i objašnjeno 1887. godine od strane Vladimira Karića, učitelja isto tako
čuvenog Jovana Cvijića. Videće se, iako je ime Srbija mnogo duže prisutno u istorijskim spisima i
uopšte u literaturi, da se kao oznaka državnog prostora, pojavljuje i intenzivno koristi tek od XIX veka.
Po tom pitanju, dakle, imena za Srbiju i Rumuniju su nesporni vršnjaci.

7, 475:

Kraljevina Srbija jedina je srpska zemlja, koja dovodi svoje ime od imena našega naroda; ali je
postanak toga imena zagonetan, i ako se ono provlači bez malo kroz deset vekova. Po onome što se do
danas saznalo, ime Srbije susreće se najpre u književnosti, i to ne kao državno već čisto zemljopisno.
Srbiju pominje najpre Konstantin Pofirorodni i za njim, mnogo docnije, pop Dukljanin: obojica
opisujući zemlje, u kojima je u njihovo vreme živeo srpski narod.

7, 476/477/478:

Konstantin Porfirorodni opisivao je naše zemlje u polovini desetoga veka, pa ređajući redom zemlje u
kojima se Srbi do to doba behu nalazili, on je pomenuo i Srbiju (Σερβλια, Srbljija), kazujući u isto
doba i gde se nahodila, i ako samo ovlašno, a na ime od Primorja u planinama. Iz daljega opisivanja
njegova vidi se, da je on u Srbiju hvatao i sav onaj kraj, što ga danas hvata Bosna. Dukljanin je svoje
delo o našim zemljama, misli se, pisao u prvoj polovini dvanaestoga veka, i latinski. Kao kod
Konstantina tako je isto i Dukljanin svu Srpsku zemlju podelio na Primorje i Srbiju, samo što je jasnije
obeležio oba dela. On veli: Primorje je predeo voda koje s planina na južnu stranu u more teku, a
Srbija je predeo voda, koje s planina teku k severu i utiču u veliku reku Dunav. Po Dukljaninu Srbija
se zvala i Zagorjem, a podeljena je bila na dve pokrajine: Bosnu od Drine na zapad, i Rasu, od Drine,
na istok, do Lipljana.

Od kako su Porfirorodni i Dukljanin ime "Srbija" u svojim delima izneli, od to doba ono se u
književnosti nije više gubilo. Svi docniji pisci, koji su što o našim zemljama pisali, pa na posletku i
srpski, pozajmljivali su ga od ove dvojice, katkad u istome smislu, dakle u zemljopisnom, katkad pak i
u političnom; ponekad mu zemljište pomerajući a ponekad i sužujući. No i ako je se književnost ovoga
imena tako čvrsto držala, i ako je Mavro Orbini u početku sedamnaestog veka, u jednom svom delu
izneo čak i grb Srbije, opet mi do ovoga veka (XIX – p. p.) ne vidimo da "Srbija" označava ni državu
niti kakvu drugu političku jedinicu. Moglo bi se istina misliti da je u Konstantinovo pa i u
Dukljaninovo vreme Srbija doista postojala kao država, i u granicama koje su joj obojica približno
odredili, pa da je tek docnije, sa raspadom njenim na Bosnu i Rašku, dakle sa nestankom političnoga
jedinstva i zajedničko ime državno izgubilo. Ovo bi se moglo misliti i po tome, što se u tituli Ugarskih
kraljeva još od 1202. godine nahodi i titula: Rex Serviae, i što se "Srbija" pominje u latinskoj
korespondenciji papa, koju su vodili o našoj zemlji zbog verskih i crkvenih poslova. Ali i ako bi uzeli
da je verno predanje, koje je ime srpske države, prve nazvane imenom našega naroda, i posle nestanka
njenoga moglo biti predano Ugarskim kraljevima i Rimskim papama, onda je doista čudnovat fakat, da
nam to ime ne kazuje nijedan od naših, srpskih, spomenika, među svima koji su do naših dana dospeli.
Po spomenicima, koji su nam do ruku došli, ne vidi se nikako da je kroza svo vreme, ni ranijega ni
docnijeg, sređenijeg, državnog života, ime "Srbija" kao ime državno ili kao zemljopisno i kako u
životu bilo. Šta više, to se ime i ne pominje ni kako, ni ma u kakome značenju. Ni jedan od starih
srpskih vladalaca, bio on župan, car ili despot, nije se nikada ni nazivao ni potpisivao vladaocem od
"Srbije" i ako je onda bio običaj da pri potpisu ređaju zemlje kojima vladahu. Iz pisama, povelja i t. d.
koje su do danas sačuvane vidi se, da su se vladaoci naši zvali: ban Bosanski, župan Raški, i t. d. ili
docnije, kad već veći deo Srba beše ujedinjen: kralj, car Srbima ili svima Srbima. Pa ni docnije, kad
srpska država propade, dakle za Turaka, "Srbija" se ne pominje ni kako, ni kao cela pokrajina niti kao
deo nekoga vilajeta. No u celoj ovoj stvari najznačajnije je to, što je ime "Srbija" neznano bilo, gotovo
još do početka ovoga veka, ne samo narodu srpskom oko naše današnje kraljevine nego i Srbima, koji
u to vreme življahu na ovome komadu Srpske Zemlje. Begunci iz naših krajeva, koji se ispred sile

6
turske uklanjahu u susedne zemlje u Austriji, ne behu tamo poznati pod imenom Srbijanaca već pod
imenom Rašana. Tako ih zovu ne samo Austrijski i Ugarski pisci već i srpski.

7, 481/482:

No ma da je pojam o "Srbiji" u toku vremena i u srpskoj književnosti već sređen bio, opet, kad se u
početku ovog veka, bunom od 1804 godine, poče zametati klica našoj kraljevini, u njoj se znalo samo
za predeona imena: Šumadiju, Mačvu, Kolubaru, Jadar, Stari Vlah i t. d. ...

U toku pak vremena, pošto se Srbija Miloševom bunom koliko toliko oslobodila i stala na svoje noge,
potreba jednoga državnog imena učinila je, te je, u književnosti već primljen naziv usvojen i od
uređene državne vlasti. Tada se ime "Srbija" poče naglo utvrđivati u svim slojevima našega naroda,
koje kroz školu, koje kroz knjigu, administraciju i saobraćaj, tako, da su danas sva ona predeona imena
potisnuta u drugi ili treći red, a poneka gotovo i sa svim zaboravljena.

Ime, dakle, naše države skovano je, ili se bar javilo najpre u tuđoj književnosti, kao što svedoči i sam
oblik reči "Srbija". Ovo je ime u toku vekova iz tuđih književnosti prešlo u srpsku, a iz ove u narod.
Na posletku se, kao što smo videli, svršilo s tim, što je ono doista i postalo imenom jedne srpske
države.

☼☼☼

U komentaru na ove činjenice može se reći da Srbi (Rašani) nisu prihvatili za sebe strani naziv
"Rašani", već su se držali svog imena, koje se koristilo unutar srpskog naroda. Srbima nije nametnuto
pravilo da prevode svoje ime kako ga koriste ili su ga koristili susedi, a kako ono fonetski ne zvuči na
srpskom jeziku. Upravo se to ne uvažava u slučaju Vlaha u Srbiji za koje je fonetski iskaz njihovog
imena na jeziku kojim govore: Rumâńi – što znači Rumuni, a prevodi se sa Vlasi.

Treba napomenuti da i u odnosu na druge narode postoje razlike u imenima koje se primenjuju unutar
tih naroda u odnosu na nazive koji im se povremeno ili stalno daju od drugih naroda – susednih ili
nesusednih, tj. postoje dualna istoznačna imena. Evo nekih primera: Heleni ili Helini, odnosno Jelini
(Grci), Mađari (Ugri), Dojči (Nemci, Germani), Šćiptari (Albanci). U ne tako dalekoj prošlosti takvoj
sinonimskoj praksi, na primer u Srbiji, pripadao je i etnonim Rumuni (Vlasi) za stanovnike današnje
Rumunije, odnosno Vlasi (Rumuni) za Vlahe u severoistočnoj Srbiji. Drugim rečima, postoji učestala
praksa udvajanja imena, bilo da je za to razlog normirani moderni neologizam imena države, a prema
njemu i savremeno ime državotvornog naroda i obrnuto, ili da je to iz nekih drugih tradicionalnih
razloga.

Tako se dolazi i do imena Vlah, Vlasi - na prostoru istočne Srbije. Na levoj strani Dunava, kod
Rumuna, trud je orjentisan na to da se ono ukine kao tradicionalno slovensko ime za ovu populaciju u
korist rumunskog literalnog i narodnog imena – Români (Rumâńi = Rumuni). Nasuprot tome, sa desne
strane Dunava, u Srbiji, službeno se insistira na tradicionalnom imenu Vlasi, kako ga koriste većinski
narodi na balkanskom prostoru. Obično se, u ovom drugom slučaju, time pokušava negiranje
jednoznačnosti imena Vlasi sa imenom Rumuni, koje se primenjuje samo na građane Rumunije i na
rumunsku manjinu u Banatu.

Može se pokazati, iako to nije cilj ove knjige, da postoje i namere da se raskidanjem organske veze
dualnog imena Rumuni-Vlasi ili Vlasi-Rumuni, obespredmeti etničko i etnolingvističko jedinstvo tako
narečenih Vlaha i Rumuna. Potencijalni nesporazumi po ovom pitanju, videće se, ne proizilaze iz
naučne identifikacije na srpskoj i rumunskoj strani, jer na tom planu kontroverze nema. Ona nastaje
tek kada se ispolitizira i u takvoj politizaciji pokuša se da joj se pribavi i nametne "naučno"
objašnjenje.

7
U svom rasejanju, na prostorima van Rumunije, Vlasi za sebe na službenim jezicima najčešće
prihvataju nazive većinskih naroda država u kojima žive. Ali, to se posebno naglašava, samo kada
prevode svoj narodni naziv na jezik tih naroda. To je variranje etnonima Vlah. U istočnoj Srbiji, za
sebe i za stanovnika Rumunije rumunskog porekla, na svom jeziku Vlasi koriste isto ime – Rumân, s
tim što samo ovo potonje i na srpski prevode sa – Rumun, dok u sopstvenom slučaju ostaju kod
prevoda – Vlah, pri čemu koriste tradicionalnu srpsku opciju u istočnoj Srbiji, odnosno srpski naziv za
Rumune kroz istoriju. Valjalo bi i to reći da su stari srpski domaćini u Krajini nerado vlaški jezik
nazivali takvim imenom, već su ga nazivali rumunskim jezikom, tj. imenom kako ono fonetski zvuči
na vlaškom u govoru Vlaha (ļimba rumâńească, rumâńeşťe). Zar to ne upućuje na sinonimsko značenje
dualnog imena Vlah i Rumun na ovom prostoru i njihovo različito korišćenje iz običajnih razloga?

No pre nego što se dalje nastavi ovo izlaganje činjenica, ima mesta da se nešto kaže i o južnom,
srodničkom, balkanskom vlaškom elementu – o Arumunima (Aromunima).

8, 34/35:

Ime koje sami sebi daju Arumuni je: Ar(u)mãnu – Rumãnu – Rãmãnu, koje proizilazi od lat.
ROMANUS (isto kao Rumân, Român, sačuvano kod Rumuna iz Dakije, a Rumeri (mn.) sačuvano kod
Istroromuna).

Etnička svest, njihova “alteracija” koja se ogleda u tome da govore sopstveni jezik, različito od drugih
balkanskih naroda, traju već milenijumima.

Ne može se staviti znak jednakosti između grčkog Romaios – Romios i Ar(u)mãnu, koliko god da su
oba nastali iz istog imena Romanus: oni se razlikuju ne samo semantički, već isto tako i fonetički:
Ar(u)mãnu još uvek čuva latinski “n”, ne samo ako je ispred nepalatalnih samoglasnika, već i
palatalnih (lat. calcaleum – cãlcãnju); tim pre Romanus nikako nije mogao da postane “romaioi”
(roméii). Štaviše, termin Romanus je pretrpio isti tretman u rumunskom severno od Dunava (u kome je
latinski “n” ispred iota nestao – sem u banatskom narodnom govoru – počev od XVI veka, očuvavši
“n” u imenu Român (kao i kod Vlaha-Ungurjana: călcâńí, călcâne; căpătâńí, căpătâńe; butońí, butoańe;
clańe, clăńi; tulēn, tulēńi; Rumân, Rumâńi – p. p.).

Ime koje susedi daju svim Rumunima, nastalim iz romanizovanih populacija na severu i na jugu od
Dunava je, svi ga dobro znaju, reč VLAH, ime germanskog porekla; tako su germanski narodi nazivali

8
RIMLJANE i ta reč je na početku značila “stranac”; koje su preuzeli Sloveni i Vizantinci, pa su tim
imenom označeni naslednici Rimljana, romanizovane populacije, koje govore jedan romanski jezik, tj.
neslovenske, negrčke, nealbanske populacije, dakle NEOROMANE u ovom delu sveta.

Može se zamisliti karta-shema, bez unetih granica, sa područjima gde se i do naših dana govori
rumunski: počev od severnih granica Rumunije do južno od Janjine i od Crnog Mora do okoline Rijeke
(Fiume); neka se upišu imena koja sebi daju ovi Rumuni i ona koja im daju susedi. Jedno izuzetno
jedinstvo se otvara pred našim očima: unutar kruga koji deli Dunav, jedno isto ime ROMANUS, u
aktuelnim hipostazama; van, samo jedna reč WALHOS, u svojim aktuelnim hipostazama: grčki
Vlahos, Kutsovlahos; bugarski Vlah, Vlasi (množina: Beli Vlasi, “Južni Rumuni"; Kara Vlasi,
“Severni Rumuni”); albanski Vla – sve varijante koje koriste susedi južno od Dunava; Voloh, naziv od
Rusa; Olah, od Mađara; Blaccus, latinsko ime koje postoji u arhivama mađarskog kralja Bele IV.

Reći da je reč VLAH “narodni” naziv sa kojim se označavaju Arumuni ili da ga Arumuni daju sami
sebi je pogrešno: nikada jedan Arumun neće reći: “escu Vlahu” već “escu Armãnu”, bez obzira na
nivo obrazovanja koji ima i na zemlju u kojoj se rodio, jer ne postoji takav “narodni kult” alteracije
svog imena. Razlike između Ar(u)mãnu i Vlah sadrže druge alteracije: to je prvobitni oblik
(ROMANUS - WALHOS), čije je značenje (“Rimljanin – Stranac” – “Rimljanin za ne-Rimljane”), pa
je oznaka: ROMANUS postala AR(U)MÃNU kao kvalitet koji su sami Arumuni (i svi Rumuni)
prihvatili, što bi rekli “pripadnici”, dok je WALHOS postala VLAH, kao oznaka data od strane suseda,
dakle sa strane, tj. “nepripadnici” koji su smatrali ove populacije, na više ili manje kompaktnim
teritorijama severno ili južno od Dunava, da su jedan isti narod, jer su one govorile jedan isti jezik.

Treba priznati da jedna takva jedinstvena etnolingvistička svest kako sa gledišta “pripadnika” tako i
“nepripadnika” ne može biti istorijska iluzija: sve suprotne interpretacije, koje ne vode računa o ovoj
očiglednosti, nisu ništa drugo do lične iluzije takvih istraživača.

8, 43:

Arumunski – kao i sve druge aktuelne hipostaze koje su proizašle iz “prvobitnog zajedničkog
rumunskog” je jedan funkcionalni jezik, što će reći da je kao jezik homogeni sistem, koji može i mora
da se odvojeno proučava ...

Činjenica da arumunski funkcioniše daje mu pravo da “bude pričan”, da postoji takav kakav je, u
obliku funkcionalnog jezika; istorijski to je varijetet zajedničkog rumunskog, nesporne istorijske etape
o kojoj govore sve analize jezičkog nasleđa istočnog latinskog jezika severno i južno od Dunava.

☼☼☼

Na osnovu ovih podataka može, makar načelno, da se proceni odnos između rumunskog i arumunskog
jezika, tj. dako-rumunskog i makedo-rumunskog (arumunskog) govora. Što se tiče zajedničkog imena
Vlah i Vlasi, ni vlaško-rumunska populacija (Rumâńi) ni vlaško-arumunska (Armãni) nikada nisu
adaptirale i unele u svoj leksički fond ime koje su im davali susedni narodi. Na svojim narečjima, oni
koriste svoja narodna imena, kao izvedenice (hipostaze) od pranaziva - ROMANUS. A u žargonu, u
Istočnoj Srbiji, može da se sretne i naziv RUMÂNAŞ koji itekako liči na taj kasnoantički naziv za
Romane nastale latinizacijom starosedelačkih i drugih ne-Rimljana.

Naime, poznato je da je izjednačavanje statusa provincija i grada Rima u smislu etnonimske

identifikacije izvršeno carskim ediktom imperatora Karakale 212. godine nove ere. To bi moglo da
objasni širenje naziva Rimljanin i na ne-Rimljane i njegovo kasnije variranje, kako je već objašnjeno.

Vlaško uvažavanje tradicije kod prevođenja svoga imena na jezik većinskog naroda, u savremenim
domovinama Vlaha (Albanija, Bugarska, Grčka, države prethodne i sadašnje Jugoslavije), mnogi
tumače kao razlog za odbijanje bilo kog oslanjanja Vlaha (Rumuna), ili uopšteno Vlaha van Rumunije,
9
na jedinu prirodno moguću maticu balkanskih Vlaha – savremenu Rumuniju. Ta se ideja, uobičajeno,
dočekuje sa podozrenjem. Kod takvih razmišljanja, ako ih iznose autohtoni Vlasi, u pojedinim
domaćim revijalnim listovima i drugoj domaćoj štampi, to se tumači kao potencijalno izdajstvo
nacionalnih interesa država u kojima Vlasi žive. Zaboravlja se da pitanje etničkog porekla Vlaha nije
teritorijalno pitanje, dok je problematika odnosa prema Vlasima etičko pitanje adresirano većinskim
narodima datih država.

Podozrenje koje postoji prema istočnosrbijanskim Vlasima kod većinskih naroda ipak ima određenog
osnova, ako se imaju u vidu aktivnosti dr Atanasija Popovića u vreme I svetskog rata i pop-Suvejkića u
vreme II svetskog rata. Pošto njihove ideje nikada nisu uhvatile korena među Vlasima, ispada da samo
predrasude kod zvaničnika u većinskim narodima među kojima žive daju ton osporavanju
etnolingvističkog jedinstva Vlaha i današnjih Rumuna u Rumuniji. U vezi sa tim se forsira ime Vlasi,
uz tezu da je reč o posebnom srpsko-rumunskom supstratu kod Srba, kod Bugara je to slovensko-
bugarski supstrat u celini, kod Grka su to latinizirani Grci. Kao što se može zapaziti, nikako se ne
polazi od toga kako fonetski zvuče imena koja za sebe koriste Vlasi na svom jeziku, pa da se ona
etimološki i lingvistički rastumače, već se uvek polazi od imena koji uobičajavaju većinski narodi, a
koji su u XX veku uglavnom, ali samo kao prevod, prihvatili i ovdašnji Vlasi. O tome se ponekad
preteruje i u nauci toliko da se iznose mimikrijsko-folklorne predstave o tom pitanju da bi se potkrepio
navedeni politizirani stav [9, 10].

Kroz različite vrste pritisaka, od javnog činjenja do statističkih popisnih improvizacija i "patriotskog"
angažovanja konformističkih istraživača, kao i publicista i novinara, te lokalnih pisaca
pseudomonografskih dela o poreklu stanovništva, to je u toku poslednjih pedesetak godina prilično
efikasno posejano među Vlahe, kao teza o različitosti ova dva etnolingvistički istovetna elementa.
Time je pojačan prozelitizam kod Vlaha u korist većinskih naroda, mada to ne mora da bude jedino
objašnjenje takvog procesa.

Ispada da su za većinske narode Vlasi prihvatljivi samo kao ne-Rumuni. Kao što je već izneto
interpretatori ove linije o Vlasima kao ne-Romanima iz konteksta koji im je dat ediktom imperatora
Karakale traže spekulativna i hipotetička tumačenja a nikada nisu pribegli sistematskom istraživanju
jezika kod Vlaha. Valjda tome treba da služi i teza o nepostojanju vlaškog jezika. Pisac ovih redova je
još pre mnogo godina tražio za sebe odgovor na to pitanje. Tada je koristeći se rumunsko-
srpskohrvatskim rečnikom dr Radu Flore ("Libertatea", Pančevo, 1969.) identifikovao 4604 istovetnih
reči koje postoje i u vlaškom i u rumunskom jeziku, uz razlike koje postoje samo u palatalizaciji u
govoru ovdašnjih Ungurjana u odnosu na književni rumunski govor. Ako se tome doda i leksički fond
Carana, zatim izuzetno jezičko bogatstvo u bajalicama i drugim u narodnoj tradiciji normiranim
tekstovima, taj fond će se bitno uvećati. Procene o potencijalnim razlikama [10] koja postoji između
rumunskih narečja ovdašnjih Vlaha i narečja rumunskog narodnog jezika u Rumuniji je isto toliko
ozbiljna koliko bi bila da se dokazuje da postoji suštinska razlika između šumadijskog govora i
timočko-zaglavskog narečja u srpskom jeziku. Da se to proveri bilo bi dovoljno da se uporede
varijante balada s jedne i druge strane Dunava o Jovanu Jorgovanu, o Novakovom Grujici, o Majstoru
Manojlu, o Korbji, o čobanu Kosti, te balada o Šandrovoj Ilinki, o pijanom Jančuu, zatim brojne
rumunske varijante posmrtnih pesama ("zorile") i vlaških ("petrecături"), te kazivanja o traženju
božjeg sina, da ne govorimo o koledarskim pesmama, bajalicama i slično. I to na dijalektnom nivou s
jedne i druge strane Dunava.

Dakle, svačemu se pribegavalo da se dokaže da Vlasi koji nisu zahvaćeni prozelitizmom ne znaju šta
pričaju kada potežu pitanja o svojim manjinskim pravima u definicijskom okviru manjina prema
evropskim standardima. Zapravo, oni nikada nisu ni citirani, što sugeriše da ih uopšte nema ili u
njihovo ime mogu da govore ili su govorili samo prozeliti. Kao da drugačiji stav narušava lojalnost
državi u kojoj žive i kao da ta lojalnost nije nediskutabilan imperativ manjinske emancipacije prema
evropskim standardima. Uostalom nelojalno ponašanje kroz istoriju teško da može da se pripiše na
ovim prostorima Vlasima i njihovim težnjama.

10
Koji jezik govore Vlasi?

O tome je već bilo dosta reči, ali nije na odmet da se ponešto i ponovi. Odgovor je da govore svoj
vlaški jezik, koji ima svoje alteracije širom Balkana, kao jezik u upotrebi, dakle funkcionalni jezik
tamo gde žive Vlasi. Istorijski gledano, jezik iz koga su se razvili vlaški govori je pra-rumunski, kao
jedan od dva glavna nastavljača istočnog latinskog (romanskog) jezika (drugi je bio romanski ili
starodalmatski – p. p.). Otuda, za savremeno komuniciranje na vlaškom, vlahofonima (rumunofonima)
je za sada na raspolaganju samo književni rumunski jezik - alternativno vlaški lokalni govori uz
uvođenje neophodnih normiranih neologizmima (novih reči i kovanica) iz rumunskog književnog
govora. Posledica toga je da je za opstanak lokalnih vlaških idioma (narečja) u istočnoj Srbiji i njihovo
savremeno korišćenje neophodno učiti i znati u određenoj meri i normirani književni rumunski govor.

Imaju li Vlasi svoje pismo?

Vlasima Arumunima na raspolaganju je latinično pismo još od 1813. godine kada je u Beču izdata
gramatika makedo-vlaškog jezika, pre srpske gramatike i pre bugarske gramatike, sa prvi put
korišćenim latinskim pismom na Balkanu u moderno vreme. Zašto ono ne bi bilo i pismo ostalih
Vlaha? Ipak, za istočnosrbijanska vlaška narečja, koja predstavljaju dijalekte rumunskog jezika kakav
se govori i na levoj obali Dunava, najbolje je rešenje da se koristi rumunska abeceda. S druge strane,
samo preko latiničnog pisma moguće je da se uoči sličnost među romanskim jezicima i rumunskim
govorima. Time se, naravno, ne osporava činjenica da je više vekova, pa do sredine XIX veka, severno
od Dunava, među državotvornim Vlasima, tj. Rumunima, ali i u Erdelju (Transilvaniji), korišćeno
ćirilično pismo, pa i crkvenoslovenski jezik u jednoj od brojnih (13) poznatih redakcija, koji je počelo
da se napušta u crkvi u korist rumunskog tek u drugoj polovini XVII veka (posle 1679.). Isto tako da je
književnost na tim prostorima krenula sa tradicijom koju je na samom početku XVI veka sa Cetinja
preneo u Trgovište u srednjevekovnoj Vlaškoj prvi štampar na Balkanu – Makarije, štampajući prve
crkvene knjige u manastiru Dealul na staroslovenskom jeziku.

Rumunija, sa pretpostavljenim angažmanom jedine moguće matice za sve balkanske Vlahe, pa i

istočnosrbijanske, verovatno bi trebalo da u toj svojoj artikulaciji, poštuje nasleđe istorijskog razvoja
dualnog imena za Vlahe, koje objedinjava nazive ove populacije na terenu i kod nepripadnika i kod
pripadnika. To podrazumeva praktično prihvatanje tumačenja odnosa ROMÂN – VLAH, u različitom
dijalektalnom ruhu, adekvatno tumačenju pranaziva ROMANUS – WALHOS. Time se ne negira
etničko jedinstvo Vlaha i Rumuna, ali se na njemu ni ne insistira u smislu obaveznog ujednačavanja
imena kroz poznati neologizam. Zar nije očigledno da važi vlaško-rumunska formula: Rumâńi =
Români, dok je tradicionalno ime koje koriste slovenski narodi sa ove strane Dunava Vlasi = Rumuni,
doduše sa sve više prisutnim trudom da se ova jednakost koja je važila do pre II svetskog rata kasnije
potpuno potisne. Mirenje ovih kontroverzi je u saznanju o očiglednoj praksi da se ime VLASI u
današnje vreme u istočnoj Srbiji koristi kao etnonim za RUMUNE registrovane na istom prostoru
službeno u prošlom veku u službenim dokumentima, pa se naziv “Vlasi” u neku ruku može smatrati u
ovo doba geografski uslovljenim etnonimom.

Na rumunskoj strani trebalo bi da se shvati činjenica da stanje obaveštenosti današnjih Vlaha o ovoj
temi može da nađe zajedničke crte sa obaveštenošću “tolerisanih”, tj. Rumuna pod Ugarskom pa onda
i pod Austrijom, u vreme đakona Koresija, Georga Šinkaja, Samuila Mikua i drugih rodonačelnika
rumunskog savremenog jezika. Dakle, na početku njegovog modernog razvoja od XVI do XIX veka.
U tome učena razmišljanja naših današnjih rumunskih savremenika ne mogu mnogo da pomognu. Tu
se, dakle, radi o razlici između autohtone bilingvističke samospoznaje kod Vlaha s jedne strane, i
naučnog etnolingvističkog tumačenja kod Rumuna sa druge strane. Ovi drugi pretpostavljaju
automatizam u prihvatanju normiranih neologizama dok se tako nešto usvaja kroz odgovarajuće
školovanje. Zaboravlja se da ovdašnji Vlasi nemaju školovano iskustvo preko koga bi se sreli i sa
neologizmima svojstvenim savremenom normiranom rumunskom književnom jeziku. Isto tako da su

11
na području na kome žive izloženi različitim spekulacijama kada je reč o jeziku i etničkom imenu i
poreklu.

Prema tome, jezičko jedinstvo ne mora da znači da je potpuno prepoznatljivo i prisutno i u savremenoj
jezičkoj zbilji kod Vlaha ako se ne ponire u njihovo oralno nasleđe. O tome se, nažalost, "naučna"
saopštenja naših domaćih autora oslanjaju na slučajne ankete, bez zasnovanosti takvih nalaza i iz toga
izvedenih zaključaka na naučnim metodima. Veliki je problem, dakle, što je ta tema kod domaćih
naučnika nedovoljno proučena, jer su oni potpuno zanemarili lingvistička istraživanja.

Međutim, nestanak vlaške populacije, odnosno njenih etničkih karakteristika, sve je više moguće zbog
napuštanja narečja koja su Vlasi nasledili od predaka. Pri tome, Vlasima nije dozvoljen prostor (npr.
radio i TV) da sačuvaju svoj jezik – kao dijalektni govor, ali ni za poznavanje postojeće rumunske
jezičke norme (npr. kroz određeno školsko upoznavanje, te kroz primanje emisija TV Novi Sad na
rumunskom i na prostoru istočne Srbije i sl.).

Jasno je da su Vlahe održali i izdiferencirali, kao poseban etnički entitet, lokalni romanski (rumunski)
idiomi. O tome dovoljno ubedljivo svedoči Jireček u svojim istorijskim delima, koja govore i o tome
gde se taj govor izgubio, a sa njime i etničko ime. Zato na ovom planu treba da se grade specifični
pristupi koji garantuju pozitivan ishod za očuvanje lokalnih narečja i njihovo osavremenjavanje, a ne
pristupi koji politizuju i instrumentalizuju, inače, vlaške opravdane zahteve. Po tom pitanju već postoji
evropska inicijativa kada je reč o Vlasima-Arumunima u odnosu na sve balkanske države, pa i
Rumuniju.

Neka tema o Vlasima u Srbiji bude bliže objašnjena rečima poznatog etnologa koji je Vlahe proučavao
na licu mesta, između Morave Timoka i Dunava.

11, 3/4:

... u društvu sa kolegom G. Dragutinom D. Marjanovićem, profesorom Učiteljske škole u Aleksincu,

kretoh se 20. juna 1905 g. iz Aleksinca da prođem sredinom onih krajeva Srbije u kojima žive Rumuni,
koje mi obično zovemo Vlasima. ...

Ja znam da će mi na ovo mnogi naš zabrinuti "patrijota" značajno zamahnuti glavom i reći da činim
"izdajstvo" prema Otadžbini, kad se usuđujem da govorim o Rumunima u Srbiji, koje po mišljenju
mnogih valja kriti ili bar prećutkivati, jer svako isticanje Rumuna u Srbiji može odvesti tako zvanom
"rumunskom pitanju" u Srbiji, od koga, po mišljenju mnogih, "preti opasnost".

Može i to biti, ali i bez ovih mojih redova ceo svet zna da u Srbiji ima Rumuna. To ne odriče ni naša
zvanična statistika. To se zna i u Kraljevini Rumuniji, gde se vodi računa o Cincarima u Makedoniji,
Epiru i Albaniji i o Rumunima u Maloj Aziji, Moravskoj, Šleziji, poluostrvu Istri, Bosni i Hercegovini,
itd., a i da ne govorim o oblastima koje su joj u neposrednoj blizini kao Transilvanija, Bukovina i
Besarabija, - a kamo li o Rumunima u Srbiji koji su samo preko Dunava. O njima Rumuni istina
nemaju nikakvih spisa, ali u svakom školskom udžbeniku gde se nabrajaju zemlje u kojima žive
Rumuni nikad se na zaboravljaju ni ovi naši iz Srbije. U ostalom, preko sto hiljada Rumuna u tako
maloj zemlji kao što je Srbija ne dadu se sakriti.

Što ja pokušavam da se sa Rumunima Kraljevine Srbije upoznam to je samo u interesu nauke, i što
mislim da je bolje da to upoznavanje izvrši neko od nas no tuđinac. Potrebu ispitivanja naših Rumuna
podupire još i to što se o njima vrlo malo zna, i ako su i to sinovi naše zemlje. U ostalom, ja se
ograničavam samo na konstatovanju onoga što jeste.

···

12
U Kraljevini Srbiji Rumuni žive na prostoru skoro od planine Rtnja pa do Dunava i od velike Morave
do Timoka, upravo u četiri okruga severoistočne Srbije: timočkom (u dva sreza: zaječarskom i
boljevačkom), moravskom (u tri sreza: paraćinskom, despotovačkom i resavskom), požarevačkom i
krajinskom. Što se u ostalim okruzima u našim zvaničnim statističkim podacima nađe pokoji Rumun,
to su ili slučajni stanovnici, ili radnici, ili tome slično. Rumuna koji bi u grupi živeli u ostalim
krajevima Srbije nema.

Rumuna najviše ima u Srbiji prema Dunavu i Timoku, a što se više ide na jug i na zapad sve ih je
manje. Poslednja njihova sela na jugu u okrugu timočkom: u srezu zaječarskom: Bor, Brestovac, Prlita,
Nikoličevo, Grljan, Šljivar, Bučje, Topla, Krivelj, Lubnica, Gamzigrad, Metovnica, Oštrelj i Slatina; a
u srezu boljevačkom: Valakonje, Savinac, Bačevica, Dobro Polje, Zlot, Lukovo, Mali Izvor, Osnić,
Bogovina, Podgorac i Šarbanovac. Na zapadu su poslednja rumunska sela u okrugu moravskom u
srezovima: paraćinskom: Bigrenica, Batinac, Vlaška i Supska; despotovačkom: Isakovo, Beljajka,
Židilje, Jezero i Resavica; resavskom: Bobova, Viteževo, Subotica, Jasenovo, Troponje i Gladna. Dalje
na zapadu su krajnja rumunska sela u okrugu požarevačkom u srezovima: moravskom: Bošnjak,
Kočetin, Vlaški Do, Vrbnica, Mirijevo, Orljevo, Sviljarevo, Tićevac i Porodin; požarevačkom:
Brežane, Petka, Poljana, Šljivovac, Veliko Selo, Trnjane i Zabrega.

Po mome saznanju, ranije je bilo Rumuna čak i u nekoliko sela preko Velike Morave, ali su se
postepeno potpuno pretopili u Srbe, te ih danas više nema. Po popisu stanovništva u Srbiji od 1859,
Rumuna je bilo još u smederevskom okrugu, u predelu između ušća Morave i Jezave, poglavito u selu
Kuliču, i to svega 264 duša, ali ti Rumuni sad su već posrbljeni.

Na čitavom prostoru severoistočne Srbije na kome stanuju Rumuni, ne žive oni sami, već su njihova
sela izmešana na mnogo mesta sa srpskim selima, i prema selima u kojima žive čisti Srbi čine manjinu.
Na čitavom prostoru rumunskih stanovnika Srbije ima u oko 425 mesta.

11, 13:

Svi Rumuni u Kraljevini Srbiji govore dijalektima rumunskog jezika. Kako ovi dijalekti stoje među
sobom i prema književnom jeziku Kraljevine Rumunije, zasad ne mogu ništa bliže reći. Proučavanje
dijalekata kojim govore Rumuni u Srbiji bilo bi od osobite vrednosti, jer bismo njihovim
upoznavanjem i poređenjem sa dijalektima rumunskoga jezika van Srbije odredili poreklo naših
Rumuna. Koliko sam ja mogao zapaziti jezik naših Rumuna Ungurjana, kroz koje sam prošao, odstupa
od rumunskog književnog jezika poglavito u izgovoru nekih suglasnika ispred nepčanih samoglasnika.
To su suglasnici c, d, l, n, t. U rumunskom književnom jeziku bi se reklo: r e c e (reće = hladno), u n
d e (unde = gde), l i m b a (limba = jezik), m i n e (mine = mene), d u t e (dute = idi). Naši bi Rumuni
Ungurani to izgovorili: reśe, unđe, ljimba, minje, duće. Ima još nekih razlika ali zbog malog
zadržavanja među Rumunima ja ne mogu o njima dati tačnoga računa.

Sem rumunskog jezika, znatan deo Rumuna zna i srpski. Po popisu od 31 decembra 1900, znalo je
pored rumunskoga još i srpski 32.556 Rumuna ... (okruzi – krajinski: 11025, moravski: 1603,
požarevački: 14492, timočki: 4818 – prema tabeli na str. 13, dok je prema istom popisu Rumuna
svega bilo po okruzima – krajinskom: 45647, moravskom: 8773, požarevačkom: 40146, timočkom:
24433 - p. p.).

11, 14:

Svi Rumuni u Kraljevini Srbiji dele se u dve grupe u Carane i Ungurane. Caranima se nazivaju oni
Rumuni koji su se doselili iz Rumunije (Ţara românească)1. Oni poglavito žive u okrugu krajinskom.
Ungurani ili Ungurjani su oni Rumuni koji su se doselili iz Ugarske2. Oni žive u svim ostalim
krajevima Srbije gde je rumunsko stanovništvo. Da li ima mesta u kojima žive izmešani Carani i
Ungurani nije mi poznato.

13
1 Ţăran u Rumuniji znači seljak.

2 I u Rumuniji Ungurean znači Rumun iz Transilvanije (Ugarske).

11, 23:

Pred podne posetili smo boljevačku osnovnu školu u koju pored Srpčića ide i nešto Rumunčića iz
okoline. U prvom razredu muške škole zamolio sam gospođicu nastavnicu da upita rumunske učenike,
koju pesmu kao deca najradije na maternjem jeziku pevaju. Pošto se mališani sporazumeše pevaše mi
samo dva stiha od jedne pesme, od koje, vele, i nema više, a to su:

Kum će striga? – Mamaliga!

Kum će kjama? – Surbi zama!2

2 Književnim rumunskim jezikom ovo bi se reklo:

Cum te strigă? - Mamaligă! Kako te zovu? - Kačamak!

Cum te cheamă? - Soarbe zeamă! Kako te viču? - Kisela čorba!

Čudnovata stvar, i u Bukureštu pevaju deca istu pesmicu sa dodatkom još:

Cum te bate? – Peste spate! Kako te tuku? – Po plećima!

11, 26:

Koljinda (colindă, od latinske reči calendæ, znači u današnjem rumunskom jeziku božićna pesma,
Weinnachtslied, a znači i idenje od kuće do kuće radi pevanja božićnih pesama i dobijanja darova.
Ovaj običaj odgovara našim koledama. Vrši se na Badnji dan (ažun – ajun). Toga dana rano izjutra
skupe se deca od 10 – 12 godina, pa uzmu u ruke štapove koje su im roditelji napravili. Štapovi se ovi
naročito ošaraju time što im se oguli kora, da ostane samo čista belina, pa se oko nje u vidu spirale,
kao pantljika, omota lika i tako drži na vatri, te ona mesta na kojima nema like pocrne. Zatim se lika
skine i od vrha štapa do dna ostane crna šara, koja se kao spirala pruža duž štapa. Po vrhovima štapova
naprave se procepi u koje se metne bele i obojene vune. Sa tim štapovima zađu deca po selu od kuće
do kuće, vičući neprestano: kiu! kiu! Kad naiđu u kuću pevaju:

Buna zeo, la ažun

P'ntru šas bun,

Kalušaj, mjelušej,

Vicelej, puršelej,

Sanataće, bogataće,

Oj la strunga,

Banj la punga!

Književnim rumunskim jezikom ovo bi se reklo:

Buna ziua, la ajun, Dobar dan, Badnji dane,

14
Pentru ceas bun U dobri čas,

Caluşei, mieluşei, Konjići, jaganjci,

Viţelei, purcelei, Teoci, prasci,

Sănătate, bogătate, Zdravlje, bogatstvo,

Oi la strungă, Ovce u pojatama,

Bani la pungă! Novci u kesi!

11, 27:

Krljesat – To je običaj koji se vrši uoči Bogojavljenja (Bobočeaze, Bobotează). Skupi se nekoliko
devojaka i povedu sa sobom nekoliko momaka pa idu od kuće do kuće te pevaju i zvone u zvoncad. Za
Krljesat ima naročitih pesama. Jedna od njih:

Krleljesa !

M'ndeljesa

Site rare,

Ješ afare !

Site džase,

Tun 'n kasa !

Boji, grau

Š' 'ntregrau

Oj linosa,

Vaš laptosa !

Književnim rumunskim jezikom ovo bi se reklo:

Chiraleisa! Gospode, pomiluj

______ __________

Site rare, Retko sito,

Eşi afară Idi na polje!

Site dese Gusto sito,

Tuna 'n casa! Idi u kuću!

Boi, grâu Volovi, žito

Şi 'ntre grâu I u žitu

15
Oi lânoase, Ovce vunaste,

Vaci lăptoase! Krave mlečne!

Kad devojke otpevaju ostanu pred kućom, a momci uđu u kuću te dobiju brašna, mesa, sira, slanine.
Kad tako obrede mnoge kuće idu u jednu kuću, pa od onoga što su dobili spreme večeru te večeraju i
vesele se do svanuća, a kad svane ide u crkvu.

☼☼☼

Opisani običaj postoji i danas. Evo takvog zapisa sa sačuvanim izgovorom:

Cârlăļesa / Mandaļesa / Sîtă rară / Iēsă afară / Cârlălesa / Mandalesa / Sită rară / Iesă afară /

Sîtă đēsă / Tună-n casă / Boį, grâu / Sită desă / Tună-n casă / Boi, grâu /

Şî-ntră grâu /Óį lânóasě / Vaĉi lăptóasě / Şi-ntră grâu / Oi lânoase / Vaci lăptoase /

Levo je tekst kako ga izgovaraju i danas u Brestovcu kod Bora i drugde, prema prilagođenom zapisu
na osnovu konvencije o zapisivanju vlaških dijalekata oslonjene na rumunsku abecedu (Forum za
kulturu Vlaha, Bor, 30. 04. 1994.), dok je desno zapis bez ungurjanskog omekšavanja i diftonga, pa se
dobija književni rumunski zapis i govor. Ako se uporedi leva i desna strana, tj. "vlaškog" i rumunskog
teksta uočava se da postoji "kod" sa kojim se i kod razlike u izgovoru dobija isti grafički zapis. Kad se
skinu dijakritički znaci dobija se normirani rumunski zapis. To, praktično znači da se umesto
dijakritičkih znakova može uvesti samo konvencija o palatalizaciji pri čitanju u dijalektu dijalektnog
zapisa zabeleženog književnom normom!

Kod Đorđevića je drugi stih ostao nepreveden. Nedostajući stih bi moglo da se prevede ako se zna da
na latinskom mando ima značenje naložiti, predati, poveriti, izručiti, poručiti, javiti, ali i žvakati, jesti,
kao i prorokovati, božanski najaviti. U jednoj vlaškoj dečijoj pesmici kaže se:

Cucurigu manda "Petao" oglašava

Sě mărită Sanda Udaje se Sanda

Dupa caré? Za koga?

Dup-al măi maré Za najvećeg,

Cu toba-n spinaré! Sa dobošem na grbači

(tj.: za seoskog dobošara)!

Prema tome, ako bi se malo dopunio i uredio prevod dr Đorđevića, onda bi glasio:

/ Sa božjom milošću / Javljamo svima /

/ (Kroz) retko sito / (Neka) izlazi iz kuće /

/ (Kroz) gusto sito / (Neka) ulazi u kuću /

/ Volovi-pšenica / A međ' pšenicom /

/ Runaste ovce / Mlečne krave /

16
Ovaj običaj možda može da se tumači, a sa tim da se i prevod usaglasi, i u jednom starijem ruhu,
vezano za antičku boginju Cereru. U tom smislu istraživači se upućuju na Frejzera i njegovo delo
"Zlatna grana".

Ono što je ovde dr Tihomir Đorđević nedvosmisleno stavio do znanja, to je činjenica da u zapisivanju
istočnosrbijanskih vlaških tekstova rešenje treba tražiti sa rumunskom abecedom. Prema tome, teza
"znalaca" ove problematike da Vlasi nemaju pismo ne odgovara stvarnosti, a trud da se ustroji neko
drugo pismo van navedenog je nepotreban i nesvrsishodan, ukoliko za to ne postoje nelingvističke
pobude takvih poslenika. Naravno, kod dijalektnog zapisivanja odgovarajuća prilagođavanja se postižu
korišćenjem dijakritičkih znakova ili konvencijom o čitanju suglasnika ispred određenih samoglasnika.
Evo nekih primera slogova iz književnog rumunskog i njihovog izgovora kod Vlaha-Ungurjana
(banatsko narečje): "te" = te (će); "ti" = ti (ći); "ce" = ĉe (śe); "ci" = ĉi (śi); ge = ĝe (źe); gi = ĝi (źi);
des = đes (ges), des = děs (dăs); dis = đis (gis); de = đe (ge); de = dě (dă), de = dê (dî) pen = pėn
(pin)... itd. Već kada je reč o strogo nijansiranom zapisivanju u dijalektu i varijacijama unutar dijalekta
na raspolaganju je internacionalna fonetska transkripcija (APHI, Berlin, 1929.).

Prema tome, može se reći da dalje diskusije o ovoj temi nemaju nikakve svrhe osim kao psihološki
pritisak na neobavešteni deo vlaške populacije o prikraćenosti za pismo kao osnovne pretpostavke
sopstvene emancipacije.

Idući ovim tragom, koji je ostavio dr Đorđević, postaje jasno da neki raniji pokušaji, kao onaj lista
"Vorba noastră" iz 1945. godine, te nastavak tog ćiriličnog trenda u hvale vrednom časopisu
"Razvitak" i dr., su samo epizode u obnavljanju i održavanja u životu ovog pitanja do danas.

Svedočenje o Vlasima (Rumunima), koje je dao ovaj poznati srpski etnolog obiluje i mnogim drugim
činjenicama. Evo jednog o imenima i nastojanju crkve da promeni lična imena u ovoj populaciji, ali i o
odnosu prema eventualnom učenju na maternjem jeziku.

11, 54:

U Zlotu sam zabeležio ... nekoliko rumunskih imena muških i ženskih. Muška su: Prvul, Jon, Truka
(Petar), Trailo, Golub, Dragulj, Jovan, Jankul, Vasilija, Martin, Mijajlo, Mijaj, Radul, Strain, Žurka,
Simijon, Flora, Aleksa, Novak, Đorđe. A ženska su: Florika, Ana, Stana, Petra, Anđelija, Brnduša,
Stanka, Ruža, Marija, Dumitra.

Nastojanjem crkve danas se više ovakva imena ne daju, već sveštenici gledaju da im daju čisto srpska
imena. No i pored takvih srpskih imena Vlasi se i dalje u kući i među sobom nazivaju svojim imenima
koja sami nadevaju. Interesantan se slučaj zbio u Boljevcu pre nekoliko godina oko dečjih imena.
Sreski lekar kalemio je decu protiv velikih boginja. Između ostalih i jedna Vlajna iz sreza boljevačkog
beše donela radi kalemljenja svoje bliznake. Kad dođe red da se i njena deca kaleme, upita lekar kako
joj se zovu deca, kako bi im imena mogao potražiti u spisku dece za kalemljenje i zavesti ih u spisak
kalemljenih. – Jon i Jankul, odgovori Vlajna. Lekar stane tražiti po spisku, ali tih imena ne beše. On je
ponova upita, a ona odgovori kao i prvi put. Tada se lekar doseti i upita je kakva im je imena dao kum
kad ih je krstio. Na to Vlajna počne da ciuče: ciu, ciu i ništa dalje. Deci su među tim bila imena
jednome Grujica, drugome Vujica, što ona nije mogla, niti se trudila da zapamti. Toliko joj ta imena
behu strana.

☼☼☼

U srednjovekovnoj srpskoj državi nije postojalo nastojanje da se srbizira nesrpsko stanovništvo. O

tome svedoče sledeći redovi iz “Knjige o Kosovu”:

76, 49:

17
... status Vlaha i Arbanasa bio je svagda i posebno regulisan, jer su se po tome oni i izdvajali iz
osnovne mase stanovništva. Nije, dakle, postojala zainteresovanost sastavljača ovog popisa u
srednjovekovnoj darovnici da menja i falsifikuje etničku pripadnost zavisnog stanovništva.
Onomastički materijal, sačuvan na taj način u poveljama XIII i XIV veka, pruža pouzdan osnov da se
utvrdi srpsko, vlaško ili albansko poreklo stanovništva. Važno je što se onomastička analiza ovih
dokumenata u svojim rezultatima slaže sa zaključcima koji se mogu izvoditi prema neposrednoj,
izričnoj oznaci etničke pripadnosti, pa se po svojim lingvističkim odlikama srpska imena zaista mogu
identifikovati u srpskim (ratarskim) naseljima, vlaška u vlaškim i albanska u albanskim (stočarskim)
naseljima, katunima. Drugim rečima, kategorija “Srbalja” nosi zaista srpska, slovenska imena,
kategorije “Vlaha” vlaško-romanska, a “Arbanasa” - albanska imena. Odstupanja odnosno mešanja su
mogućna, ali su procentualno veoma mala i kao svaki izuzetak potvrđuju pravilo.

☼☼☼

Citirani srpski naučnik ni sam nije oslobođen određene uskogrudosti koja se očitava u stavu mladih
balkanskih država: “jedan narod (u etničkom smislu)- jedna država”. To izvire iz sledećih njegovih
navoda:

11, 67:

... Srbi su prema Rumunima bili večito ravnodušni. U Valakonju mi pričaše jedan Rumun da mu je oko
1864 g. bio u Boljevcu učitelj neki Petar Pavlović, rodom iz Karavlaške, pa je imao vlaških knjiga, i
terao svoje učenike Rumune da ih čitaju i kaznio je ko ne bi hteo ili se ne bi mogao naučiti na
rumunsko čitanje. Možda ovo i slično ne behu jedini primeri. I ako ne velim da ih je moralo biti
mnogo, ipak je ovo dokaz naše ravnodušnosti.

11, 68:

1902 g. D. P. učitelj u S. uhvatio je u svome selu masu rumunskih knjiga koje su iz Rumunije preneli
naši Rumuni kad su tamo išli u pečalbu, pa je sve to poslao Ministarstvu Prosvete, pa na to nije dobio
nikakav odgovor.

☼☼☼

Svojim putopisom "Kroz naše Rumune", dr Tihomir R. Đorđević je nedvosmisleno pokazao nekoliko
činjenica. U XIX veku, pa i u njegovo vreme početkom XX veka, statistički se u zvaničnim knjigama
govorilo ne o Vlasima već o Rumunima. Nadalje, identifikovao je da je govor sa kojim se sretao na
svojim istraživanjima dijalekt rumunskog jezika. Svoje zapise tog govora vršio je paralelno ćiriličnim
pismom i rumunskom latinicom, sa kojom je bolje objašnjavao taj svoj materijal. Pokazao je takođe da
su postojale aktivnosti da se Vlasima potisne pamćenje o poreklu i jeziku posrbljivanjem imena i
potiskivanjem jezika kroz učenje u školi samo na srpskom, uz zabranu kontakta sa rumunskim
knjigama.

Na ovaj način, kad je reč o Vlasima u istočnoj Srbiji, dileme nema. Oni govore rumunskim jezikom,
dok njihovo ime treba shvatiti sinonimski, tj. Vlasi = Rumuni, pa neka ga koristi ko kako hoće! Još
preciznije, na srpskom jeziku su Vlasi, na lokalnim vlaškim narečjima su Rumâńi, na književnom
(normiranom) rumunskom su Români. Za loše obaveštena novinarska i druga pera koja poturaju
teoriju o nepostojećem vlaškom jeziku, odgovor je ovde jasno dat. Drugi je problem što postojeći
lokalni govori tavore svoje teške dane između fosilizacije i trajnog nestanka. Tome nisu doprineli ili ne
doprinose samo Vlasi, već i stavovi od kojih čini se nije bio imun čak ni citirani veliki etnolog
prizivajući politiku njihove asimilacije, što je već bila politika i države i crkve.

Jezičko pitanje ističe još jedan momenat. On se tiče odnosa između normiranog, književnog jezika i
seoskih narečja koja pripadaju tom jeziku. Uz napomenu da ovdašnji vlaški govori predstavljaju seoski
18
rumunski dijalektni govor, neka i o tome presudi jedan poznati naučnik u kontekstu srpskog jezika,
uvažavajući univerzalnost primene njegove poruke.

12:

Vukov poklič da se književni jezik osloni na narodni imao je smisla u ono vreme u kontekstu borbe
između narodnog i crkvenoslovenskog jezika. Jasno je da seoski jezik ne može biti uzor za književni
jezik jedne misaono i civilizacijski razvijenije sredine. Danas crkvenoslovenski nije na vidiku i ceo
problem se svodi na to kako ćemo normirati ovaj jezik na narodnoj osnovici u ogromnoj meri
dopunjen apstraktnim i naročito civilizacijskim terminima – naučnim, tehničkim, publicističkim,
političkim, filosofskim terminima – kojih nije bilo u narodnom govoru. To su koordinate u kojima se
mi krećemo.

☼☼☼

Prema tome, ako se želi savremeno komuniciranje na lokalnim vlaškim narečjima ono je nemoguće
kao što bi bilo nemoguće da se to vrši na seoskom srpskom jeziku, u timočko-zaglavskom narečju, bez
poznavanja i uvođenja savremenih termina. Rešenje je u normiranom jeziku koji prati savremeni
razvoj čovečanstva u svim njegovim aspektima. To znači da se ne treba truditi da se stvori posebna
neologistička vlaška (dijalektna rumunska) norma kada već postoji neologizmima obogaćeni rumunski
jezik, pa ih kao takve treba po potrebi preuzimati i unositi u "vlaški" leksički fond.

U celom ovom kontekstu još jedno pitanje traži razjašnjenje. To je odnos vlaških govora, kao lokalnih
narečja rumunskog jezika, odnosno odnos rumunskog jezika prema drugim romanskim jezicima.
Takav odgovor daje uporedna gramatika romanskih jezika.

13, 5/6:

... uprkos ogromnim međusobnim razlikama i gotovo neizmerno velikom broju dijalekata, jedinstvo
romanskih jezika se još i danas u mnogo čemu pokazuje - zahvaljujući prvenstveno tradicionalnoj
ortografiji (latinici – p. p.). U tom pogledu brojni slučajevi leksičkog poređenja pružaju očevidan
dokaz.

latinski grossum mortum portam costam

romanski grosso morto porta costa

francuski gros mort porte cote

portugalski grosso morto porta costa

španski grueso muerto puerta cuesta

italijanski grosso morto porta costa

rumunski gros mort poarta coasta

☼☼☼

Evo kako izgleda dopuna prethodne tabele ako se unesu iste reči sa “vlaškim” izgovorom iz okoline
Bora (diftong uo = ó):

19
“vlaški” grós mórt póarta cóasta

13, 5/6:

Stručnjaci ni do danas nisu sasvim saglasni u pogledu samog broja romanskih jezika. Međutim, ako je
sporno da li se neki od dijalekata (npr. gaskonski, galicijski itd.) mogu smatrati posebnim jezicima,
opšte je priznato da se u romanske jezike ubraja ovih deset: 1) francuski, 2) provansalski (odn.
oksitanski), 3) portugalski, 4) španski, 5) katalonski, 6) sardski, 7) italijanski, 8) retski (odn. reto-
romanski), 9) dalmatski (odn. starodalmatski) i 10) rumunski.

☼☼☼

Očigledno je da pribegavanje ćirilici za pisanje vlaških tekstova skriva pripadnost vlaških narečja
romanskim, odnosno rumunskom jeziku, jer se gubi grafička (ortografska) sličnost sa tom familijom
jezika.

Odricanje od pisma je siguran put ka trajnom nestanku, a odricanje od sakupljanja narodne predaje
zbog, tobože, nepostojanja pisma je sumanuta ideja. Ovo jeste apel da ne preovlada takav rasplet
"vlaškog pitanja (manjinskog opstanka)". Uostalom, već je pomenuto postojanje dva pristupa ovoj
temi.

Prošao je jedan vek kako su, kažu, nestali staroromani u jadranskom Primorju. To je tragična
perspektiva jednog etnosa, naročito ako tako nestaju i sva obeležja koja su krasila taj svet. Da li su
ovdašnji Vlasi sebi namenili takvu sudbinu? Evo jedne crtice o toj vrsti konačnosti.

14:

Neasimilirani romanski gradski živalj je svoj romanski (starodalmatski = veljotski – p. p.) jezik
sačuvao čak do kraja XIX stoljeća. Njegov poslednji govornik bio je Tuone Udaina Burbur. Njegova
smrt 10. lipnja 1898., u 630 h ujutro, svojevrstan je podatak po kojem do u minutu znamo za smrt
jednoga jezika.

☼☼☼

Gubljenje ili osporavanje jezičkog identiteta nije jednostavan problem, već drama jednog etnosa. Sa
time nestaje i čitava jedna kultura koja se praktikovala i interpretirala pomoću tog jezika. Pogotovu
ukoliko nije zapisana. U XVIII veku jedan polapski Sloven (“Vend”), rečeno je u jednoj beogradskoj
TV emisiji o razvoju pismenosti među Slovenima i rasprostranjenosti slovenskih jezika, dramatično je
zabeležio da kada on bude umro u njegovom mestu “na vendskom niko neće znati ni da se pas kaže
pas”. Taj “Vend”, seo je i zabeležio je sve što je znao na tom jeziku, čiji je, po sopstvenom mišljenju,
zadnji govornik bio.

U tim relacijama treba tumačiti etičke obaveze brojnog intelektualnog korpusa među Vlasima, koji još
nije pronašao put za izvršavanje ovog svog zadatka u odnosu na etnos kome pripada po rođenju, a ne
po sopstvenom izboru. Šta se onda očekuje od Vlaha-prozelita, tj. od onih Vlaha kojima nije stalo do
svog porekla pa ni do očuvanja vlaškog identiteta. Jednostavno – da se ne mešaju u ovu priču ili da to
čine kao što je nekad to činio Mehmed-paša Sokolović prema Srbima. I da to poštuju do zadnjeg
vlaškog "Tuone Udaina Burbura" na ovim prostorima.

Pretpostavljajući i zahtevajući i od prozelita visoki moralni stav i ponašanje, talmudski učenjak Hilel
ga je poučavao: "Ono što ti je mrsko ne čini svom bližnjem."

20
2.0. GEOGRAFSKI PRIKAZ RASPROSTRANJENOSTI VLAHA (RUMUNA) I VLAŠKIH
(RUMUNSKIH) NAREČJA

Za područje istočne Srbije počev od sedamdesetih godina XIX veka postoje brojne etnografske karte
koje govore o rasporedu tamošnjeg stanovništva. Interesantno je da se ne može govoriti o
kontroverznosti po tom pitanju između srpskih, rumunskih i drugih istraživanja.

Kod Karića [7, 94] vezano za pojedine srezove u kojima su živeli i žive i danas Vlasi registrovana su
tri podatka: preko 90 % Srba, preko 90 % Vlaha i oko 50 % Vlaha. Verovatno su iz tih razloga
izostavljena vlaška naselja koja su bliža Moravi.

21
Taj nedostajući podatak, međutim, moguće je da se kompletira pomoću rumunske karte [35] koja
izgleda predstavlja sintezu mnogih drugih etnografskih karata takođe iz XIX veka i iz prve četvrtine

XX veka. Iz ove druge karte može se sagledati rasprostranjenost vlaške (rumunske) populacije i preko
Timoka, tj. u Bugarskoj, mada o tome ima i dugih podataka [36].

Izvori za navedenu kartu rumunske provenijencije prema [37, 21/22/23] izgleda da su brojni: 1)
Mackenzie G. Muir / Irby A. P.: "Map of the Sout Slavonic countries", 1867; 2) Lejean Guillaume:

22
"Carte etnografique de la Turquie d'Europe et des étates vassaux autonomes", 1869; 3) Scarlat
Demetrescu, A. D. Atanasiu, Ed. Borcea: "Carte etnografique des régions habitées par les Roumains et
des colonies étrangè qui s'y trouvent", 1919.

U odnosu na vlaški element u Srbiji postoji veoma detaljna etnografska karta ruskog vojnog
ministarstva iz 1873. godine [38].

Za zainteresovane po ovoj temi postoje i mnoge druge karte, počev od udžbenika istorije u našoj

zemlji, pa do lingvističkih dela (Al. Rosetti, 1986.), etnografskih (L. T. Boga, 1918.), istorijskih i
publicističkih dela o Vlasima-Arumunima (T. Winifrith, 1986; V. J. Trpkoski – Trpku, 1986), pa do
vojno motivisanih prikaza etničke rasprostranjenosti koje su radili Nemci uoči Drugog svetskog rata
[39].

U vezi sa datiranjem Vlaha-Arumuna od prvih rimskih osvajanja, preko vizantijskog i otomanskog

vremena do danas posebno su ilustrativni podaci koje daje Winifrith. On ih nalazi u tom vremenskom
periodu od preko dva milenijuma uglavnom na istim prostorima gde ih ima još uvek i u naše vreme.

Unekoliko se sintetički prikaz svih takvih podataka može sagledati pomoću karte koju je izdao Th.
Capidan 1942. godine [40] za ukupno vlahofonsko (rumunofonsko) područje na Balkanu i šire.

23
Da bi se i na drugi način pokazalo postojanje vlaškog elementa na našim prostorima, citiraće se i jedna
od tabela koje je dao dr Stevan Mačaj [41], a odnosi se na njegov opis Crnorečkog okruga. I ovog puta
ponovo se uočava postojanje narodnosti Rumuni u to vreme (opis je iz 1892.) umesto Vlaha u današnje
vreme.

24
3.0. PROTIVUREČNOSTI O VLASIMA U ISTOČNOJ SRBIJI

25
Protivurečnosti o imenu

O tome je već bilo dovoljno reči. Problematiku je razjasnio još 1906. godine dr Tihomir R. Đorđević
svojom knjigom "Kroz naše Rumune".Takvom analizom se uočava da je osporavanje tog imena Vlaha
u potonjem periodu, pa do naših dana, bilo motivisano tradicijom većinskog naroda ili iz političkih
razloga.

U zborniku [43] čiji je urednik Jovan Cvijić o Vlasima se govori samo pod stavkom Rumuni. Citirani
su raspoloživi dokumenti koji govore o Vlasima u Krajinskom okrugu, Moravskom okrugu,
Požarevačkom okrugu, Timočkom okrugu ili u vidinskom kraju, kao i o cirkulaciji Vlaha u tom širem
okviru. U ovom delu Rumunija se pominje kao Vlahija, Vlaška, vlaška država, vlaško knjaževstvo.

Pomalo čudno, ali tako ispada, dok se susedna država nazivala nekom izvedenicom koja asocira na
Vlahe, tj. pre 1862. godine, zvanično nije bilo smetnji da se populacija na ovom prostoru, koju srpski
narod tradicionalno naziva Vlasima, statistički obeležava imenom Rumuni, odnosno sopstvenim,
unutrašnjim (endogenim) imenom te populacije.

Isto tako, statistički tabelarni pregledi stanovništva iz prošlog veka, u navedenim okruzima ne
prikazuju Vlahe već Rumune. To čini i dr Stevan Mačaj u svojim spisima i u tabelama strukture
stanovništva u nekim srezovima ovih okruga, kako je već pokazano.

Ispada da je sa prihvatanjem imena Rumunija za novostvorenu državu u susedstvu počelo u Srbiji

ukidanje naziva Rumuni kao zajedničke etničke odrednice za državljane te zemlje i za današnje Vlahe.
Kada je taj običaj definitivno ustaljen tek treba utvrditi. Tako, na primer, kod Marinka Stanojevića [44]
može da se nađe tekst pod naslovom: Nešto o običajima naših Rumuna. U objašnjenju se govori da je
učenicima viših razreda Zaječarske Gimnazije dat 1929. god. svetosavski temat: "Narodni običaji u
mome kraju". Jedan učenik dao je opis nekih rumunskih običaja svoga kraja, koji su oblikovani, u
nešto promenjenom obliku, u tom štampanom prilogu.

Kada izgovori na srpskom jeziku naziv Vlah kao svoje etničko ime, Vlah istovremeno u sebi, na svom
jeziku zna da je to prevod od naziva Rumân (Rumun). Jezik naziva na srpskom – vlaški, a na svom
jeziku, u dijalektnoj formi, rumâneşte (što će reći: rumunski jezik). Ispada da su obe odrednice
sinonimi. Tako ih treba prihvatiti i koristiti.

Čini se da to vodi ka dvojnom označavanju ovog etniteta, tj. službeno da se koristi naziv Vlah
(Rumun), Vlasi (Rumuni). Na taj način mogu se razrešiti i nepreciznosti kod popisa stanovništva.
Alternativno, Vlahe upisati u rubriku Rumuni, pa bi se tako vratili pravilima koja su postojala, izgleda,
do pred Drugi svetski rat.

Protivurečnosti o brojnosti vlaške populacije i jeziku

Tačni podaci o tome ne postoje. Enciklopedijski podaci su čudni i najbolji su dokaz o stepenu
negiranja postojanja ove populacije u različitim epohama. Naime, ponekad je taj broj padao do broja
stanovnika samo u dva do tri od većih vlaških sela u Srbiji (na primer Zlota, Laznice, Ranovca).

45, 804:

Brojno stanje vlaškog stanovništva u Srbiji teško je utvrditi s obzirom na neprekidno gubljenje
njegovog obeležja. Demografska slika Vlaha može se unekoliko pratiti od sredine XIX veka, kroz
zvanični popis stanovništva u srpskoj i jugoslovenskoj državi:

1846. godine 97.215 Vlaha

1850. godine 104.343 Vlaha

26
1859. godine 122.595 Vlaha

1866. godine 127.326 Vlaha

1884. godine 149.727 Vlaha

1890: godine 143.684 Vlaha

1895. godine 159.510 Vlaha

1900. godine 122.429 Vlaha

1921. godine 142.773 stanovnika Srbije kojima su maternji jezici vlaški i cincarski

1948. godine 93.773 stanovnika Srbije sa Sandžakom kojima su maternji jezici vlaški i cincarski.

Izračunavanje stanovništva po selima, za koje se pouzdano zna da su vlaška, i gradovima, gde je vrlo
teško postaviti granicu, može se dobiti brojka od oko 220.000 stanovnika Srbije, koji se u kući
pretežno služe vlaškim jezikom. Pored toga može se računati da je nekoliko desetina hiljada Vlaha
uglavnom ili sasvim pretopljeno u Srbe.

46, 30/31:

Prema popisu stanovništva iz 1948. godine 102.000 lica deklarisalo se kao Vlasi. U narednim popisima
broj lica koja su se deklarisala kao Vlasi bio je znatno manji (u 1953. godini 36.728, 1961. godini
9434, a u 1971. godini 14.131). Kako je najveći broj Vlaha nastanjen u SR Srbiji (prema rezultatima
popisa iz 1948. godine oko 91 % od svih Vlaha u Jugoslaviji), to je najverovatnije da su se oni u
popisu 1953., a naročito 1961. i 1971. godine deklarisali kao Srbi. To, uostalom, pokazuju i podaci o
maternjem jeziku u kombinaciji sa podacima o narodnosti, od 198.861 lice koje govori vlaški jezik, u
1953. godini 166.698 lica ili 85,3 % izjasnilo se da su Srbi.

☼☼☼

U prošlom veku bilo je perioda kada su Vlasi (statistički, službeno: Rumuni) činili 7,34 % ukupnog
stanovništva tadašnje Srbije. U vreme Prvog svetskog rata, na osnovu prethodnih popisa uoči rata i
preduzetih istraživanja [47] između Morave, Dunava i Timoka, procenjen je broj Vlaha na okruglo
200.000. Od 291 sela utvrđeno je da postoji 151 sa rumunskim (prema današnjoj nomenklaturi:
vlaškim – p. p.) stanovništvom. Uz još 42 sela sa mešanim stanovništvom pokazano je da Rumuni
(prema današnjoj nomenklaturi: Vlasi – p. p.) žive u 198 sela.

Navedena nomenklatura o Vlasima je izgleda uvedena posle Drugog svetskog rata uz svesrdno
sekundiranje i podupiranje koje joj je dato naučnom argumentacijom, o čijoj vrednosti prepušta se sud
čitaocima ove knjige.

48, 11/12/13:

Od ukupnog broja stanovnika u ovoj opštini (reč je o borskoj opštini – p. p.) 93,99 % nacionalno se
osećalo i izjašnjavalo kao srpsko. ...

Osnovna karakteristika srpskog seoskog stanovništva ove opštine – ne računajući, dakle, grad Bor –
jeste njegova dvojezičnost. Od 23775 seoskih stanovnika, srpskohrvatskim kao maternjim jezikom
govori samo 1269, i to žitelji sela Donja Bela Reka koje je u ovoj opštini jedino naseljeno kompaktnim
stanovništvom srpskog maternjeg jezika, dok je 22506 stanovnika dvojezično, tj. maternji im je jezik

27
"vlaški", a govore i srpskohrvatski. Ovom broju treba dodati i starosedeoce bivšeg sela Bora koji
takođe govore "vlaškim" maternjim jezikom, a kojih je 1948. godine bilo 914.

···

Kako se u Srbiji ovo dvojezično stanovništvo naziva "Vlasima" (jednina Vlah), to se i njihov jezik
uslovno naziva "vlaškim". A to je, u stvari, dijalekt najbliži rumunskom jeziku, sa znatnim fondom reči
slovenskog porekla. Pod tim nazivom ovo dvojezično stanovništvo poznato je u našoj etnološkoj i
drugoj literaturi, pa tim pre nema razloga da se u ovoj monografiji drugačije naziva.

Od 13 pomenutih sela u borskoj opštini, u 12 sela se govori, dakle "vlaškim". Očigledno je da je

borska opština, pa dobrim delom i sam grad Bor, pretežno naseljena jednim specifičnom etničkom
grupom srpske nacionalnosti, koja se, osim jezika, odlikuje i nizom specifičnih kulturnih elemenata.

10, 105:

Vlasi su bilingvisti jer podjednako dobro govore, naročito mlađe generacije i vlaški i srpski jezik.
Vlaški jezik se čuje na javnim mestima. Ali Vlasi to smatraju svojim internim načinom za
sporazumevanje. Štaviše, posle drugog svetskog rata, kada im je ponuđeno otvaranje škola, izdavanja
listova i radio stanica na vlaškom jeziku, oni su to odbili kao suvišno i nepotrebno. Ali, interni način
sporazumevanja na vlaškom jeziku zadržali su i dalje u svojoj sredini kao i na javnim mestima.

Kada je reč o jeziku svi istraživači ističu da Vlasi tvrdokorno čuvaju ovo svoje etnološko obeležje.
Ističe se, na primer, kako je jedna Vlahinja, koja se uda u srpsku kuću, u stanju da vlahizira celu
porodicu, a da se nikada ne služi jezikom sredine u koju je došla.

49, 184 (196):

Severni, i to po većoj česti planinski, šumoviti kraj ovog okruga, zapremaju Vlasi. Njih ima i dalje
nešto u jugoistočnom kraju ovog okruga a na ime u selima: Prljiti, sniže Vrške Čuke, Grljanu, Šljivaru
i u samom Zaječaru. Oni se zovu U n g u r a n i m a, za razliku od onih Vlaha što žive u Krajini, koji
opet sebe nazivaju C a r a n i m a. Među njima postoje i neke razlike u jeziku, kao ono među Srbima,
recimo u Rgotini, i u Krivom Viru. ... pošto su se namnožili, i po što je lična i imovna bezbednost bila
više osigurana, oni se počeše spuštati iz planina u ravnice, i za kratko vreme poplaviše dotle mnoga
čista u ono vreme omanja srpska sela kao: Slatinu u Crnoj Reci, Luke u Krajini i druga mesta.

To pretapanje Srba u Vlahe, nalazimo svuda, gde žive Vlasi u susedstvu sa Srbima, osem krajeva, gde
su u znatnoj manjini, kao što je slučaj sa nekim selima u smederevskom okrugu. I danas ima u mnogim
vlaškim selima u Crnoj Reci tragova od Srba i srpskih porodica, u kojima je svaka deseta reč srpska,
samo što je izgovaraju vlaškim akcentom. Čudnovato da se i danas još slaba pažnja poklanja ovom
pitanju!

☼☼☼

Ovo je objavljeno 1883. i ukazuje na kontinuitet u želji da se Vlasi trajno asimiliraju. To je jedan od
improvizovanih ili hipotetičkih "dokaza", kakvi se mogu naći čak i kod dr Đorđevića, koji su do naših
dana nekritički generalizovani i mnogo puta citirani. Radi se o poznatom načinu promovisanja
određenih "istina" kao sredstava koja opravdavaju određeni cilj.

Ne znači, ipak, da opisanih pojedinačnih slučajeva rumunizacije nije bilo, ali se u toj priči domaćih
etnografa uvek sugeriše masovnost te pojave. Takvih slučajeva je bilo i u dugom smeru. Na primer, dr
Đorđević pominje cifru od 264 Rumuna preko Morave koji su srbizirani. Uostalom, zar nije normalno
da se takvi procesi dešavaju na području dodira ili mešanja dve ili više etnija?

28
10, 108:

"Vlaški govorimo, ali nismo Vlasi već Srbi", sa ponosom se ističe i u savremenim uslovima života
(prema: M. Draškić, Poreklo stanovništva i etnički procesi u selima negotinske opštine, Glasnik
Etnografskog muzeja u Beogradu 31-32, Beograd 1969, 33-34).

46, 10/11:

Za Vlahe se dugo verovalo da su potomci rimskog stanovništva, koje se pod najezdom Slovena u VII
veku naše ere povuklo iz ravničarskih u teško pristupačne delove Istočne Srbije, očuvavši svoje
obeležje do danas. Ove pretpostavke opovrgavaju novija istraživanja koja ukazuju da su Vlasi u
Istočnoj Srbiji u prošlosti bili Srbi, koji su pred najezdom turskih osvajača prešli u Rumuniju i naselili
Almaš i Erdelj, gde su se asimilovali sa romanskim stanovništvom primajući njihov jezik i običaje.
Inverznim migracijama, kada su se stabilizovale prilike na tlu Istočne Srbije, oni se vraćaju i ponovo
naseljavaju ove krajeve, zatiču osveženo srpsko stanovništvo doseljeno pretežno sa Kosova, koje ih ne
prihvata kao Srbe, već kao Vlahe.

46, 30/31:

Ako bismo želeli da objasnimo promene u ukupnom broju Vlaha u našoj zemlji, a posebno u istočnoj
Srbiji, bila bi potrebna detaljnija istraživanja. Vlasi predstavljaju mešavinu stanovništva sa vlaškim
oralnim jezikom, koja je naseljavala komunikaciono nepovezane i ekonomski potpuno nerazvijene, a
kulturno-prosvetno sasvim zaostale krajeve Istočne Srbije. Otuda nije došlo do formiranja sopstvenog
književnog jezika, a ni prihvatanja rumunskog. Vlasi su se sami dobrovoljno opredelili za jezičku
asimilaciju u odnosu na srpski (pa i bugarski jezik), a time i za srpsku kulturu. ... Praksa dosadašnjih
popisa stanovništva pokazuje da se Vlasi prilikom popisa najčešće deklarišu za vlaški maternji jezik,
ali za srpsku narodnost, kada su u popisnici postavljena oba pitanja. Međutim, u popisu 1948. godine,
kada je bilo postavljeno samo pitanje o narodnosti, oni su kao odgovor upisivali "vlašku", jer su tim
odgovorom želeli da istaknu svoj maternji jezik. U narednim popisima su u pogledu maternjeg jezika
uglavnom zadržali isti odgovor, ali su se na pitanje o narodnosti, subjektivno po slobodnom
opredeljenju izjašnjavali za srpsku narodnost.

☼☼☼

Imajući u vidu podatke o rumunskim (prema današnjoj nomenklaturi: vlaškim – p. p.) naseljima kod dr
Tihomira R. Đorđevića i kod prof. Romanskog, moguće je proceniti broj Vlaha. Sa prosekom
stanovnika u selu od 2000, na primer kako je to u borskoj opštini (22.506 u 11 sela i 964 staroborana,
uz nepoznat broj Vlaha evidentno doseljenih u grad), brojka bi se popela na oko 300.000. Treba i to
podvući, da se tako dobija mnogo manja cifra nego što se preteruje u nekim rumunskim tekstovima
(1.100.000, pa čak i 2.000.000). Naravno, Vlasi nisu samo seosko stanovništvo.

Popis sa rubrikom predviđenom za Vlahe verovatno bi rešio ovu nedoumicu i možda smanjio broj
"Srba alterofona kojima je maternji jezik vlaški" kako je izveštavao list "Borba" posle popisa 1991.,
navodeći i cifru od preko 100.000 takvih stanovnika Srbije. Može da se posvedoče posebne pripreme
popisivača u vreme popisa stanovništva, među kojima su mnogi imali kao svoj (partijski) zadatak da
vrše pritisak da se Vlasi ne iskazuju svojim imenom (slučajevi u Oštrelju, Brestovcu itd. u okolini
Bora), kao i da to priređivač može da potvrdi ličnim iskustvom prilikom popisa njegove familije 1981.
Zato govor službenih cifara o Vlasima ne može da se uzme zdravo za gotovo. Zabluda je, takođe, da
samo iskazivanje u nacionalnosti većinskog naroda automatski predstavlja i odbacivanje "vlaške"
svesti kod pripadnika vlaške populacije, ili da nešto znači onaj mimikrijski caranski iskaz [9; 10].

Istine radi autore etnoloških i etnografskih spisa i njihovih slobodnih sastava o Vlasima trebalo bi
uputiti na nekoliko činjenica. Kod popisa stanovništva "slobodno opredelenje" je bilo uglavnom

29
nedvosmisleno sugerisano od popisivača – jer pisati se kao Vlah se ne sme, tj. zabranjeno je! To je
konstanta usađena u vlašku svest pojačana nalogom popisivača. Ona se pojačava u današnje vreme i
psihološkim delovanjem, bez zvaničnog javnog podstreka. U vezi sa tim, treba se prisetiti i da rubrike
za Vlahe nije ni bilo kod popisa stanovništva.

Druga tvrdnja je o napuštanju jezika. Nije tačno da su ga se Vlasi odrekli. Jezik je prognan sa radio
talasa ubrzo posle osnivanja radio-stanice u Zaječaru koja je imala i program na vlaškom. Pokrenuti
list na vlaškom takođe je ugašen. Današnje inicijative da se to ponovo aktivira uglavnom nailaze na
ignorisanje i zaveru ćutanja. Po tom pitanju paralelno, u tzv. žutoj pa i drugoj štampi, zahtevi i predlozi
za očuvanje jezika bivaju napadani kao šurovanje sa stranim faktorima, kao zavera, kao izdajstvo
zemlje. To je mali dodatak na prethodnu priču o “voljnoj” samonegaciji Vlaha i napuštanja jezika kao
etničkog obeležja. Što se tiče književnog jezika, rečeno je da vlaška narečja pripadaju rumunskom
jeziku. U tom slučaju i pitanje književnog jezika nije nerešeno. Naprotiv! Naravno ni pitanje pisma itd.
Suština je da za takvu emancipaciju nije do današnjeg vremena stvoren kulturno-politički prihvatljivi
ambijent. Ova knjiga se zalaže za uspostavljanje takvog prostora tako da se tokovi etnogetskih
promena među Vlasima nadalje odvijaju bez osećanja krivice i narušenog dostojanstva ove populacije,
ali i bez pripisivanja krivice većinskom narodu.

Legende o iseljavanju i doseljavanju

Ukoliko se sabere broj svih doseljenih Rumuna iz Rumunije navedenih u Cvijićevom zborniku [43],
dobiće se suma ispod 500 lica. Ta cifra uključuje i doseljene meštane sela Mihajlovac u doba kneza
Miloša. Istovremeno se za Vlašku iselilo preko 80 Rumuna, 10 porodica je sa jednog ostrva
premešteno u unutrašnjost vlaške države, a isto tako i nepoznat broj familija jednog dela sela Korbova.
Teško da se time može podržati teza o masovnom naseljavanju Vlaha iz Rumunije u XIX veku, kako
to često u današnje vreme podvlače lokalni kvazipovesničari porekla ovdašnjeg vlaškog stanovništva.

S druge strane, u postojećoj dokumentaciji o turskim popisima [50] iz 1740. i 1741., dakle posle
kratkotrajnog vladanja Austrijanaca ovim krajevima od 1718 – 1739. i kako kažu "masovnog"
naseljavanja "Vlasima" sa područja današnje Rumunije, u mnogim selima gde u turskim defterima
preovladavaju rumunska imena i prezimena meštana nalazi se i određeni broj stanovnika kojima je
umesto prezimena napisano etničko obeležje (Vlah). To bi moglo da budu ti novi doseljenici među
postojećim vlaškim stanovništvom. Brojno, to se lako da utvrditi, oni nisu dominirajući ni u vlaškim ni
u srpskim selima. Kako inače objasniti tu praksu popisivača da ne primenjuje kao prezime naziv Vlah
za sve pripadnike ove populacije koji su po imenu i prezimenu sigurno bili etnički Vlasi? Izgleda da je
po tom pitanju verodostojniji i manje pristrasan Kanic sa svojim podatkom o Krajini kao
rumunizovanoj pokrajini pre 1501. godine a ne u XVIII veku kako se često danas publicistički navodi.

Druga priča je o masovnom iseljavanju Srba koji su na prostoru današnje Rumunije porumunjeni, da bi
se kasnije vratili nazad kao Vlasi i to masovno (!), na današnje prostore gde žive Vlasi.

Kako je to bilo moguće još nije razjašnjeno. Zaboravlja se da se Srbi nikada nisu iseljavali masovno a
da nisu bili praćeni svojim sveštenstvom koje je među njima održavalo srpski nacionalni duh. S druge
strane, pošto je iseljavanje bilo uglavnom na prostore gde je vlast bila ugarska, a kasnije austrijska,
trebalo bi imati u vidu još jednu činjenicu. Na tim prostorima do druge polovine XIX veka pravoslavna
crkva je bila pod jurisdikcijom srpske karlovačke mitropolije. Dakle, i tamošnji Rumuni su bili pod
crkvenom vlašću srpske crkvene jerarhije. Tradicionalno, takođe, crkvena služba je bila na
crkvenoslovenskom jeziku srpske redakcije, uz ćirilično pismo i u javnom komuniciranju na
rumunskom do 1847., a rumunski se počeo uvoditi po prvi put u crkvenu službu krajem XVII veka. To
može da znači da nije postojala nikakva privlačnost na rumunskoj strani kao asimilaciona snaga koja
bi privukla Srbe. Rumuni kao populacija imali su status "tolerisani", što je niži i diskriminisani
položaj u odnosu na druge populacije potčinjene Beču. Zašto bi onda Srbi bili privučeni jednoj takvoj
populaciji sve do gubljenja svog identiteta?!

30
Srbi su svuda bili graditelji crkvenih hramova. Pojedinačno, još u XIV veku srpski crkveni
velikodostojnici, poput Nikodima Grčića (Srbina), su osnivači najvažnijih rumunskih manastira. Gde
su zapisi iz mnogobrojnih crkava koje su izgradili Srbi koji bi potvrdili tezu o dvosmernom masovnom
kretanju Srba prema staroj postojbini, pritom uz promenu svog etničkog naziva nazad u krajeve iz
kojih su se doselili?! Dakle, to je, dok se ne dokaže dokumentima, proizvod nedokazanih hipoteza ili
politizovanih pristupa o Vlasima uopšte.

Po tom pitanju, evo kako dr Đorđević [11] citira Karića [7, 93]: "... Godine 1481., pak, kad su knez
Pavo i Zmaj despot Vuk preveli preko 50.000 duša u Banat, ovi su krajevi morali ostati gotovo sa svim
pusti. Tako je stvorena mogućnost za naseljavanje narodom iz drugih krajeva, tim pre što su doline
Morave, Mlave, Peka i Timoka rodnošću i pitominom vazda imale dovoljno privlačne snage za okolne
stanovnike."

Kompetentna istorijska nauka [51, 123] o tome daje sasvim drugačije podatke i nigde ne pominje ni
Moravu, ni Mlavu, ni Pek ni Timok: "Osamdesetih godina XV veka bilo je više borbi na južnim
granicama Ugarske i u Bosni. Inicijativu su davali skoro podjednako srpski pogranični zapovednici
koliko i Turci. Despot Vuk isticao se neobično. Tako u jesen 1481., kad je razbio vojsku smederevskog
zapovednika Skenderbega, pa provalio u Srbiju sve do Kruševca. Srpski letopisi beleže kako despot
Vuk tada "rasipa" Kruševac. Odveo je iz njegove okoline preko 60.000 srpskih duša, a celu oblast je
opustošio (kod Jirečeka [19, 412] je ta brojka 50.000, dok se ostali navodi slažu – p. p.).

Te preseljene Srbe kralj je dao nastaniti u okolini Temišvara, nedaleko od granice. On je uopšte želeo
da dosta puste južne oblasti naseli, a i da Srbe na toj strani ojača kako bi bili sposobniji za otpor. Od
1478. do 1482, u Ugarsku je, po njegovom saopštenju bilo preseljeno do 200.000 Srba. ... Tim
seobama osetno je povećan srpski elemenat u Banatu, koga je tamo bilo i od ranije, a naročito od
vremena despota Stevana. Čitav zapadni Banat, sa Bečejom i Bečkerekom, držao je kao svoj posed u
svojstvu ugarskog vazala i magnata umni srpski gospodar, vršeći tamo preko svojih činovnika i
administrativnu vlast."

Isti autor [51, 156] dalje nastavlja: "U XVI veku broj srpskih stanovnika u Ugarskoj bio je nesumnjivo
vrlo visok, pa ma ne iznosio i polovinu sve populacije, kako je govorio fratar Đorđe. Zbog pretežnog
broja srpskog življa Bačka i Banat bili su dugo nazivani "srpska zemlja". Ráczovszág; jedan mađarski
pisac, kazuje: "da su iz Banata čitava sela mađarska prebegla preko Moriša na sever, a ono malo
Mađara što je ostalo behu sami sebi ostavljeni u "moru srpskom". ... Stari mađarski pisac Katona
zabeležio je kako su Turci naseljavali Srbima napuštena ugarska imanja i kako su Srbi nadvladali na
području Kaločke biskupije. Tada su kaločki Mađari zaboravljali svoj jezik, a učili "raški"
("rascinanicam linguam")."

Eto to bi bio trag istine o "rumunizovanju Srba" na prostorima koji su "more srpsko", tamo gde su se
uglavnom sretali sa ugarskim življem i gde su Rumuni, koliko god da ih je bilo, bili u veoma
potčinjenom položaju, bez organizacije i crkvene jerarhije i drugih privlačnosti za Srbe.

S druge strane [51, 128/129]: "Veze između Srba i Rumuna postojale su od druge polovine XIV veka
sve srdačnije i sve neposrednije. Posle pada bugarske države oni su se, pred zajedničkom opasnošću,
približile u znatnoj meri. Uticaj srpske pismenosti oseća se na vlaškom području kroz ceo XV i XVI
vek, dok je uticaj srpske umetnosti počeo i ranije. Lepi rumunski manastir Kozija, podignut 1386.
godine, očigledna je imitacija naše Ravanice; a srpskih uticaja moravske škole ima i više. Na dvoru
službena kancelarija je slovenska, a takva je i sva crkvena književnost. Stevan Veliki ovako počinje
mnoge svoje povelje: "милостию божїею мы Стефан воевода господарь земли молдавскои", a
slično i drugi."

31
Na ovaj način se skreće pažnja da naši domaći istraživači nisu još završili, a možda ni započeli posao
razjašnjavanja oko olako date tvrdnje o tzv. rumunizaciji Srba. Zar se takvim (ne)činjenjem ne
utemeljuju i pravdaju zloupotrebe o Vlasima i u odnosu na Vlahe? Sve do današnjih vremena!

Da ovu temu obogatimo i sa jednim mišljenjem koje je svojevremeno izneo jedan bugarski autor, čije
su performanse, izgleda, ravne onima koje poseduju pojedini naši sadašnji lokalni "pisci" koji se bave
poreklom Vlaha u Istočnoj Srbiji

52, 5/9:

Ako putujete vozom od Vidina za Sofiju, Plovdiv, Staru Zagoru, Burgas, Crno More ili paralelnom
linijom: Mezdra, Pleven, Gornja Orahovica, Šumen, Varna, Crno More, svaki meštanin koji smatra da
niste iz tog kraja pitaće vas: "A Vi gospodine odakle ste?" I kad mu kažete da ste "iz okoline Vidina",
napraviće grimasu i rećiće Vam "da, da, od vlaha!". No ako ga zapitate: što nas narekoste "vlasi"? Ne
zna da Vam kaže ništa drugo, sem da smo vlasi!

I ovaj epitet, a ne nekakvo poreklo, daje mogućnost mnogima, koji ne znaju istinu, da zbog onih koji
se u nas nazivaju "vlasi", pomisle da su vlasi rumuni. Vlaha ima u mnogim naseljima na desnoj obali
Dunava, uzduž, gde je granica bugarskog carstva od vremena cara Kruma do danas.

Da se poslužimo istorijom. Ona kazuje: car Krum je pokorio "avare" i zavladao je njihovim carstvom!
A gde su živeli avari? Zar to nije bilo na levoj obali Dunava?

Nadalje govori da je posle pobede nad Grcima na reci Strumi (oko 811 god.), zauzeta i Sofija, pa je
krenuo i na Solun i zavladao je tim mestima.

Posle bojeva i pobeda koje je imao nad Vizantincima iz tih mesta, Krum je preselio mnoge
zarobljenike "slovene", pa ih je naselio da žive među njegovim podanicima "avarima" preko Dunava.

Tim svojim novim podanicima – Slovenima, car Krum je dao ravnopravnost sa obavezom da ostanu da
tamo žive zauvek.

Tako su se obrazovala bugarsko-slovenska sela preko Dunava. I tu su živeli slobodno na levoj polovini
bugarskog carstva, kao gospodari nad velikim brojem pokorenog elementa – avarima.

Ali sa potpadanjem Bugarske pod grčku vlast oko 1018 godine, izgubljena je vlast nad avarima. I
odnosi između vladaoca i potčinjenih su se promenili.

Većinski avari dobili su vladarska prava, a manjina, tj. Sloveni-Bugari su bili podjarmljeni.

Bugari su uvek bili tolerantni, a Sloveni miroljubivi i nisu tlačili svoje podanike – tuđinski element, ali
su avari bili drugačiji. Oni su bili: nemilosrdni, osvetoljubivi, podli i pakosni.

Oni su proglasili sloveno-bugare za manjinu u svojoj državi i počeli su da ih proganjaju a ovi –

slovenska manjina, bili su prinuđeni da trpe zato što su dugogodišnjim življenjem među avarima počeli
da se asimiliraju: utopili su se u većinu srodstvom, orođujući se, a najglavnije je da su izgubili jezik –
svoj slovenski govor. Ali svest da su Bugari nije ih napuštala. Pa su počeli da sabiraju srodnike iz
avarskih sela u svoja nova sloveno-bugarska sela. Sela su obrazovala područja, područja – okruge, a
okruzi su obrazovali oblasti.

Kada su avari ponovo započeli slobodan život, formirana su prva vojsvodstva i kneževine, dok
manjina - sloveno-bugari, pored drugih ukinutih prava nisu smeli da nose obuću i kapu na glavi – tj.
hodali su gologlavi. Zbog toga, da bi se zaštitili od letnjih žega i studenih zima, pustili su kosu i brade
da im slobodno rastu i tako im pokrije glavu i lice.

32
Tako su se među avarima pojavili novi ljudi – kosmati, jer su bili pokriveni dugom kosom. A duga
kosa i brada, i uopšte kosmatost, na slovenskom se nazivaju "vlasi". Otuda i naši dugokosi sloveno-
bugari su dobili naziv: "vlasati" ili kratko "Vlasi".

Vlasi nisu mogli da podnesu terete koje su im nametali vlastelini – Avari, pa da bi se zaštitili od
moralne i materijalne štete, sabrali su se svi u jednoj oblasti koju su gospodari – Avari narekli, zbog
izgleda dugokosih žitelja, vlasati, vlasi – "Vlaško".

Tako se obrazovala današnja rumunska oblast "Vlaško", u kojoj i danas žive takvi dugokosi, vlasati
podanici – "vlasi", koji su jednokrvni i jednoplemeni sa onima koji žive u Bugarskoj, na desnoj obali
Dunava, u vidinskom kraju.

Posle obrazovanja oblasti Vlaško od naših starih podanika, slaveno-bugara, tadašnja državna vlast se
zabrinula da ovi vlasi ne zatraže ranija prava na vlast i da je u prvoj zgodnoj prilici ne osvoje i povrate
prvobitni položaj, pa su započeli da ih prate stražama. Takav položaj postao je nepodnošljiv i oni su
počeli da razmišljaju o povratku u otadžbinu i dedovinu – u Bugarsku.

Zna se da za vreme drugog bugarskog carstva, kada su se događali prevrati ili su se borile dinastije, svi
emigranti čeznući za Bugarskom bežali su ne bilo gde nego u "Vlaško" ili "Bogdansko" koje je
nazvano prema utemeljitelju – bojaru Bogdanu.

Tamo su se emigranti osećali kao kod kuće, zato što su ih svi dočekivali kao svoje ljude.

Nije li Petar, posle ubistva svog brata cara Asena, odande – iz vlaškog – i sa tamošnjim ljudima:
vlasima, pečenezima, kumanima i avarima došao, u Bugarsku u Trnovo da bi sačuvao državu i krunu!

☼☼☼

Ako bi se o ovoj zbilji šalili, eto već razloga da se uspostavi međunarodna asocijacija "učenih"
vlahologa od naših lokalnih pisaca i sličnih protagonista "etnocentričnih" nauka i naučnih disciplina u
bližem i daljem okruženju. Naravno sa idejom oko koje bi se okupili - da Vlasi nisu Vlasi i to im treba
jasno i oštro staviti do znanja!

Interesantno je izvršiti analizu izvora za takve tvrdnje, pa da se vidi da katkada nisu pisani bez
priličnog animoziteta prema Vlasima. Mogu li, makar zbog toga, takvi spisi i "svedočenja" da imaju
težinu nepristrasnih dokumenata kojima treba pokloniti poverenje?!

Reprodukcija tvorevina sa folklornim izvorištem i umnožavanje takvih "izvora", pogotovu ako je takve
navode pomenuo na određeni način u nekom povodu, pa bilo to i hipotetički, neki od poznatih
etnografa ili etnologa, su temelji osporavanja etničke (manjinske) posebnosti Vlaha severoistočne
Srbije u današnje vreme. Ono što začuđuje je da neukusne zloupotrebe koje se čine na lokalnom i
širem domaćem planu o ovoj populaciji idu, nekako, uz prećutni blagoslov kvalifikovanih recenzenata.
Šta reći o takvom stavu naučnika i u kojoj meri je takav stav ustvari opsednut nenaučnim pristupima?!

Drugim rečima, nema istine o Vlasima dok se ne preispita sve što je o njima rečeno do današnjeg dana.
Takav zahtev nije politika, kako je već pokušano da se podmetne zbog najave ove knjige, već je to
kulturna potreba. Zarad savremene kulture komuniciranja, oslobođene naciocentričnih ideja i fobija
njenih autora kojima smeta eventualna manjinska emancipacija sugrađana drugog jezika. Neophodan
je trud i rad dok su još prisutni dokazi na terenu kao "živi spomenici" jednog trajanja, da bi se
rasvetlilo zatamnjeno, razgrnulo zapretano, ispravilo iskrivljeno i otkrilo sakriveno.

Protivurečnosti o rasprostranjenosti jezika

33
Kao što je već dokazano, onomastički tragovi na širem prostoru Krajine, odnosno Vidinskog sandžaka
u XV i XVI veku ukazuju na činjenicu da su na tom prostoru postojali Vlasi kao romanski element.

O tome autor [45, 800] koji se dosta bavio problematikom Vlaha u Srbiji kaže: "Objasniti poreklo
Vlaha u severoistočnoj Srbiji veoma je težak posao. Dosadašnje tvrdnje o njihovom doseljavanju iz
Rumunije u poznom feudalizmu nisu neoborive.21

21 Više nisam isključiv kao pre trideset godina kada sam tvrdio da se postojanje Vlaha može
objasniti samo njihovim doseljavanjem iz Rumunije: Važniji momenti iz istorije nastanka Vlaha."

Ovome autoru dugujemo i sledeći stav o neophodnom naučnom pristupu po ovoj temi [46, 796/797]:
"Problem etničkog karaktera Vlaha ne može se razrešiti bez dubljeg poznavanja istorije i pomoćnih
nauka: etnologije, lingvistike, arheologije, antropologije naroda evropskog severoistoka. Dosadašnja
oskudna naučna iskustva dozvoljavaju nam da izvodimo zaključke koji katkada imaju samo
hipotetičku vrednost."

Na značaj proučavanja jezika ukazao je još dr Đorđević u svom putopisu [11, 13]. O tome je već bilo
reči. To je razlog što su takva proučavanja u današnje vreme pokrenuta sa ovdašnje, vlaške strane
(Forum za kulturu Vlaha), u saradnji sa Rumunskim udruženjem za dijalektologiju, uz poziv preko
Ministarstva kulture i drugim zainteresovanima u našoj zemlji da se priključe takvom istraživačkom
projektu.

Postoje brojni turski zakoni i zakonski propisi za smederevski i vidinski sandžak [53]. Oni ukazuju na
postojanje Vlaha na tim prostorima još u XV veku, kao što je pokazano i kroz pomenuto istraživanja
onomastike, upravo na osnovu turskih dokumenata.

U pomenutim zakonima, vlaške starešine imaju svoj romanski srednjovekovni naziv – primićuri
(moguća značenja: primus curialis, – prvak među saplemenicima; primus curatus – prvi u brizi,
nastojnik, načelnik; primar – kod Rumuna i Carana seoski prvak, glavar, predsednik). To verovatno
govori još više u prilog postojanja Vlaha na ovim prostorima. Jedan drugi primer, otprilike iz istog
vremena kao i prvi kanun-name o Vlasima, ali sa krajnjeg zapada Balkanskog poluostrva (Zakon
Vlaha iz Hrvatske, izdat od bana Frankopana, 16. marta 1436.), pokazuje da se u dokumentima nije
baš lako mešao etnički naziv pojedinih populacija: "20. A Srbin da ne preda Vlaha sudu, niti Vlah
Srbina;"

Despot Stefan Lazarević, poznato je, potvrđuje sve povlastice manastirima koje su osnovali srpski
kaluđeri u Vlaškoj. On šalje i Vlahe iz Srbije manastirima Vodice i Tismana s one strane Dunava. Što
se tiče jezika, već je to pomenuto u prethodnom tekstu, oko sto godina kasnije, tj. oko 1501. o Krajini
se govori kao o rumunizovanom području.

Vreme je, dakle, da se tvrdnja o pretežnom naseljavanju Vlaha iz Rumunije tek u XVIII veku i kasnije
temeljito preispita, kao i o rumunizovanim Srbima kao potonjim Vlasima, i sve to pokrije
dokumentima a ne spekulativnim procedom i njegovim kvazinaučnim umnožavanjem.

Protivurečnosti o zemlji matici Vlaha

45, 795:

U Srbiji pod Vlasima narod podrazumeva stanovništvo severoistočne Srbije koje se služi jednim
romanskim govorom i izdvaja nekim osobenostima u folkloru, načinu života i mentalitetu.1

1 U jugoslovenskim zemljama pod vlaškim imenom podrazumeva se najčešće etničko, zatim

socijalno (danas više ne) i konfesionalno, uvek inferiorno, obeležje. U Makedoniji Vlasima se nazivaju
oaze neasimiliranog romanskog stanovništva, kojih ima i u susednim grčkim i albanskim oblastima.

34
Italijani, kao i Furlani, su za Slovence Lahi. U Hrvatskoj i Slavoniji, Bosni i Hercegovini i Sandžaku
vlaškim imenom muslimani i Hrvati nazivaju pravoslavne Srbe. U Dalmaciji primorci, i na kopnu i na
ostrvima, nazivaju stanovnike svoga zaleđa Vlasima. U isključivo pogrdnom značenju vlaškim
imenom nazivaju se Rumuni u Vojvodini.

45, 796/797:

Izvanredno skroman osvrt istorijsko-etnografske nauke u Srbiji i Jugoslaviji na Vlahe severoistočne

Srbije definiše ovu etničku grupu kao srpsko-rumunsku mešavinu. Kao dokazi uzimaju se mnoge
jezičke podudarnosti, sličnosti u načinu života, npr. postojanje zadružnog života i kod Vlaha, nošnji,
običajima, narodnoj književnosti (u motivima, čak i ličnostima) i drugim antropološko-etnografskim
obeležjima.

Srpski vladari su prvi put proširili vlast na Braničevo krajem XIII veka i time uključili u srpsku
državnu zajednicu stanovništvo između Velike Morave i Porečke reke, koje je do tada bilo najduže
bugarskog, manje vizantijskog, a u najkraćem periodu ugarskog porekla. U razdoblju od 150 godina,
koliko su, otprilike, ovi krajevi predstavljali deo srpske države, ne možemo pretpostavljati naročito
jake veze između Srba i romanskog stanovništva severno od Dunava, koje u to vreme nije još ispoljilo
svoju ekspanzivnu snagu.

···

Opsežna preseljavanja Srba preko Dunava, čak i preko Moriša, koja su svakako bila veća od onog što
nam sačuvani izvori pružaju, ostavila su snažan pečat na zatečeno romansko stanovništvo, koje ih je
najvećim delom romanizovalo.

Najzad, na teritoriji Velike Morave, južnog Kučaja i Crnog Timoka nesumnjivo da je jako razređeno
slovensko stanovništvo bilo izloženo romanizaciji od strane došljaka sa severa, čiji su razgranati
rodovi ispoljili snažnu asimilacionu moć.

45, 798/799:

Vlasi govore dijalektom koji je rumunski po svojim osnovnim jezičkim osobinama. To narečje je puno
slovenskih izraza što se naročito oseća kod Ungurjana. Razume se da je ono primilo i prima dosta
srpskih izraza uglavnom od tridesetih godina XIX veka pa naovamo, ali svežiji fond reči neuporedivo
je manji od dubokog lingvističkog nasleđa slovenskog porekla, kojim su i drugi rumunski dijalekti
oduvek bili prožeti.

Etnička grupa Vlaha u Srbiji ima svoje dve podgrupe: Ungurjane, koji su došli iz Ugarske i Carane
poreklom iz Male Vlaške. Granica između ovih ide od Kladova na Miroč-Veliki Greben-Deli Jovan-
Timok, tako da su samo donji Ključ i Krajina naseljeni Caranima (po govoru izgleda i trideset do
četrdeset sela u severozapadnoj Bugarskoj, između Timoka i Dunava – p. p.).

45, 800:

Mada podaci ukazuju da je vlaškog, romanskog življa bilo dosta vekova unazad, veliki broj Vlaha je, s
izuzetkom Ključa, prisutan na osnovu doseljavanja iz dako-rumunskih krajeva, dakle preko Dunava.
Još krajem XVIII veka deo populacije severoistočne Srbije bilo je vlaško stanovništvo. Ono je delom
bilo poreklom iz Almaša, Erdelja, levog Podunavlja. Nema velikih razlika u jeziku pa i drugim
etnografskim odlikama između ovog življa i stanovništva na levoj dunavskoj obali, dok su razlike
jezičke, etnografske u odnosu na makedonske Vlahe ogromne. Svakako da je postojao izvestan sloj
vlaškog stanovništva, koga je migracioni talas Srba sa Kosova 1690. godine zatekao i delom
srbizirao.26

35
26Neka srpska sela, kao: Karbulovo i Sikole nose romanska imena.

45, 801:

Izveštaj komandanta temišvarske uprave Evgenu Savojskom 20. oktobra 1722, govori kako je rešen
problem naseljavanja istočnog dela okupirane Srbije (Krajina, Ključ, golubačko podunavlje, Zvižd i
Homolje), koji je bio pripojen temišvarskoj administraciji (tekst je na francuskom – p. p.):

“Ima dva dana kako sam se vratio iz posete sa granica na Timoku i Kučajni. Sve sam zatekao u
dobrom stanju a ono što me je činilo zadovoljnim je uspeh da naselja uspostave red, jer je ova zemlja
počelo da se naseljava, tako da ima preko 2400 familija, dok ih prošle godine nije bilo više od 800; svi
knezovi su me bez izuzetaka dočekali i uveravali su me da će privući sve svoje rođake.”

Nema sumnje da se ovde radi o doseljenim Vlasima iz rumunskih krajeva, što se vidi iz zapisnika o
stanju sveštenstva u Krajini i Ključu iz 1736. godine. Od 22 sveštenika 10 je rođeno u Karavlaškoj, 1
u “Ugrovlahiji” i 1 u Ribniku u Vlaškoj.29. U Majdanpeku je zatečen 1734. godine pop Šerban Vlah
koji “srpski ni malo ne znaet”. U istom izveštaju stoji: “Parohija zviždska sve Vlasi”.30

29Prilozi za istoriju Srba u doba austrijske okupacije, Spomenik, XII, str. 183 – 191.

30Dimitrije Ruvarac: Mitropolija beogradska, Spomenik, XII, Beograd 1905., str. 102.

45, 804:

Prihvatanje srpskog imena i Srbije kao otadžbine od strane Vlaha nije nikakav presedan u istoriji. Kada
se zna da su Nemci Elzasa i Lotaringije, koji su još davno pre revolucije imali svoje političke
organizacije, pa i svoje škole, kroz Veliku francusku revoluciju postali vatreniji frankofili od samih
Francuza, onda je srastanje Vlaha sa Srbima u jednu nacionalnu celinu potpuno razumljivo.

45, 806:

Prvih posleratnih godina u Zaječaru se pokreće list “Vorba no(a)stra” na vlaškom kvazi-jeziku pomoću
improvizovane ćirilice. Radio Zaječar je davao emisije na tom siromašnom neizgrađenom jeziku.
Budući da nije bilo dovoljno pretpostavki na kojima bi se zasnovala nacionalna kulturna individualnost
Vlaha nije prihvaćen institucionalni sistem kulturne i političke posebnosti.

Vlasi u Srbiji poseduju sopstvenu etničku, etnografsku osobenost. Međutim, kroz istoriju do
savremene javnosti nisu stigli do nivoa kulturne posebnosti kao pretpostavke ikakve kulturne
autonomije. U tom smislu oni nisu dostigli stepen emancipacije Vlaha, Cincara u Makedoniji ili na
primer Roma. Dakle, etnička kategorija, entitet bez javnih institucija i atributa. U svim elementima te
javnosti i sistemu kulture, školstva, crkve te čitavog javnog života oni su sastavni deo srpskog
nacionalnog entiteta. Do danas je očuvana svest o pripadnosti posebnoj etničkoj kategoriji, ali u sklopu
srpske nacije i njenog društveno-političkog života u svim njegovim komponentama.

81, 29:

Na osnovu serije vrednih statističkih razmatranja, Picot (Emil Picot: Chants popupaires des Roumains
de Serbie, 1889, Paris - p. p.), razlikuje tri grane populacije koje su se isprepletale tako da su nastali
Timočani: Carani, koji su došli iz Vlaške, Ingurani, koji su došli iz Tamiškog Banata, zatim oni iz
centra, iz Poreča “koji ne poznaju, čini se, nijedno od ova dva imena; prema kazivanju našeg
sakupljača - kaže on - kod njih ne postoji nikakva tradicija koja ih vezuje za Vlašku ili Ugarsku pa se
možemo pitati da nisu bili tu nastanjeni i pre nego što su pristigli naseljenici koji su došli sa leve strane
Dunava”. Iz starosti istorijskih balada koje su sakupljene među njima, Picot izvodi još jedan argument
o starosti ovog rumunskog elementa u Srbiji, nasuprot onima koji su iznosili da je njihovo

36
nastanjivanje nastalo zbog uvođenja Organskog Regulamenta u Vlaškoj (sa kojim je pogoršan položaj
seljaka u Vlaškoj - p. p.).

81, 35:

... Giuglea stavlja u vezu naziv “Ungureni” sa širenjem Monarhije iz Budima, ili iz Beča, koja se
prostirala na ovim stranama dva puta, do Timoka i Vidina, a može se dodati i da je mađarska
dominacija na desnoj strani Dunava, između Drine i Poreča, trajala više od jednog veka. Giuglea
primećuje još da se Ungurjani nazivaju još i “Munteni (Gorštaci, Planinci, Brđani - i to se može
posvedočiti na terenu i u ovo vreme. Na primer, priređivač je naziv “Ungureni”prvi put čuo od
krajinskih žena koje su razmenjivale svoje ili kupovne proizvode za vunu - pre skoro pedeset godina,
dok se “Carani” standardno među gorštacima na ovom području nazivaju “Crăinenţi (Krajinci)” - dok
danas ovaj termin ulazi u narod preko škole i publicistike - p. p.)” i ne veruje da u “Ţăreni” treba da
gledamo element koji je došao iz Države (Vlaška Zemlja - p. p.), već stanovnike ravničarskih predela
(“ţara” , izgovara se na srpskom “cara”, - znači i njiva i zemlja i država - p. p.), zapravo konstatuje dva
pravca imigriranja sa severa i istoka, čiju liniju razdvajanja on traži između Tekije i visova Miroča.

☼☼☼

U odnosu na sve dosadašnje tvrdnje, evo kako o ovim pitanjima raspravlja "Vorba noastra", list koji je
u neku ruku nastavljač istoimenog lista iz vremena neposredno posle Drugog svetskog rata.

55, 19 (br. 15):

Nepoznavanje jezika činila je Rumunima nekoliko decenija prepreku da se uključe u društveni i

politički život nove države. Na Rumune se vrši pritisak da sebe ne zovu više Rumunima, nego
Vlasima, objašnjavajući da su Vlasi Srbi koji govore "vlaški". Srpska crkva i škola počinju da
srbiziraju imena i prezimena. Vladika timočki 18.08.1876. godine izdao je naredbu br. 765 po kojoj
deci prilikom krštenja mogu se dati samo imena sa jednog spiska imena koji su morali da imaju svaka
crkva i svaki pop. Postojećim prezimenima dodat je nastavak "ić" ...

Da bi se obrisalo sećanje na poreklo, pokupljene su sve crkvene knjige na rumunskom jeziku i

stavljene su u Nacionalnu biblioteku Beograd, a jedan deo je spaljen. ...

Godine 1878. teritorija istočno od Timoka potpada pod Bugarsku. I bugarska vlast je počela da
asimiluje Timočke Rumune. Najpre su Rumunima ukinuli mogućnosti da biraju svoje načelnike, a
zatim su u rumunska naselja upućivali bugarske popove i učitelje. Ipak Bugari su dopustili crkvenu
službu do 1918. godine. Jedino su duže ostale nebugarizovane, rumunska crkva i rumunska gimnazija
u Sofiji.

55, 21/22/23 (br. 16):

Ovom prilikom navešćemo neke istinite podatke o popovima (sveštenicima) rumunske (tzv. vlaške)
nacionalnosti a koji su u XVIII i XIX veku u timočkim selima i većim mestima (tadašnjim parohijama)
crkvenu službu obavljali na rumunskom jeziku.

Listajući stare knjige nailazimo da je u Majdanpeku 1734. godine u tadašnjoj crkvi služio pop Šerban
koji nije znao srpski jezik i celu administraciju vodio je na rumunskom jeziku. U istom vremenu u
selima oko Kučeva: Neresnici, Voluji i Duboki službu božju je vršio pop Pavel, koji je prema
podacima, vrlo malo znao srpski jezik.

U Požarevcu ... 1733. godine. pominje se pop Štefan Anaritu, koji je došao iz Rumunije, nije znao
srpski i crkvenu službu i administraciju vodio je na rumunskom jeziku.

37
Na dalje nailazimo na veoma interesantne podatke iz tog vremena. Tako, 1823. godine Knjaz Miloš
poziva u Beograd popa "Vlaha" Straina koga je, kako se zna postavio za sveštenika za širu oblast
Zvižda. U Rudnoj Glavi, selu u blizini Majdanpeka, u mesnoj crkvi je služio pop Krezoi, za koga se
govorilo da uopšte nije znao srpski jezik. U Zaječaru u periodu 1780 – 1790. u mesnoj crkvi tog
vremena, služio je pop Barbu koji je došao iz Rumunije. U selu Zlot kod Bora, u XVIII veku crkvenu
službu i administraciju je vodio pop Ion Guran, za koga se zna da nije znao srpski. U Brzoj Palanci
1839. godine pominje se pop Ion Vladan, u Kobišnici kod Negotina 1834 – 1874. godine pop Ieftimie,
koji je službu i crkvenu administraciju vodio na rumunskom jeziku. Posebno se pominje pop Ieftimie
iz Kobišnice, koji je iz Rumunije donosio mnogo knjiga i učio meštane da čitaju i pišu na svom
maternjem, rumunskom jeziku.

U Negotinu u periodu posle 1833. godine, prema podacima, služili su popovi Radu i Konstantin koji su
istovremeno služili u Bukovči. Kasnije u Bukovči u periodu 1837 – 1847. godine služe popovi Matei i
Ion Nedelku(ović) čiji period služenja traje do 1855. godine.

U selu Džanovu (današnjem Dušanovcu) kod Negotina od 1854. godine služio je pop Ion
Anastasie(vić). Kasnije do 1869. godine služili su popovi George Nikolae(vić) i Dimitrie. Pop George
je istovremeno vodio i crkvenu službu u selu Podvrška.U selu Radujevac kod Negotina služili su u
mesnoj crkvi Tudor Petru(ović) i Ieftimie Stoian koji je 1837. otvorio školu u kojoj je učio decu
rumunskom pismu. U selu Mokranje kod Negotina dugo su radili popovi: Dragoie, Kalin, Konstantin,
Dinu, Ion, i Ieftimie, kao što se vidi iz podataka iz 1851. godine. U selu Srbovlašu, takođe kod
Negotina, iz perioda 1837. godine pominju se popovi Rumuni Ieftimie i Pătru Ion.

U Jabukovcu, tada većem mestu u blizini Negotina, u mesnoj crkvi 1834. godine služio je pop Simion,
koji je došao iz Rumunije. Isti sveštenik Simion je služio u selu Urovica. U selu Mala Kamenica najpre
je radio pop Kalin, a posle njega pop Angel Dălboćeanu. U Slatini kod Negotina u istom periodu radili
su sveštenici Lazăr Lăpădat i Ion Gâmadu. Lazăr Lăpădat je istovremeno služio i u selu Grabovica kod
Kladova. U selu Tekija kod Kladova u mesnoj crkvi je služio pop Marku Radul(ović), kako stoji u
podacima iz 1736. godine. Posle je mesnu crkvu preuzeo pop Trăilă. U mesnoj crkvi ovog sela, prema
pisanim podacima, služba Božja izvodila se na rumunskom jeziku do 1875. godine i zadnji pop je bio
Dumitru Dungariu. Rumuni meštani ovog sela su 10. januara 1837. godine pisali molbu na rumunskom
jeziku Knjazu Milošu kojom su tražili novac za izgradnju crkve. Traženi novac je dobijen. U Kladovu i
selu Korbovo kod Kladova u istom periodu služio je pop Pătru Dimitrie(vić) za koga se zna da je
došao iz Rumunije. U selu Sip, takođe kod Kladova služio je pop Marku Radul koji je prebačen iz
Tekije, a rođen je u Rumuniji.

Prema pisanim podacima iz 1826. godine, a koji se odnose na manastir Vratna, u istom je bio iguman
Ioanikie. Ovaj je službu obavljao na rumunskom jeziku, a prema podacima došao je iz Rumunije. U
manastiru Sv. Manasije oko 1834. godine služba crkvena se takođe obavljala na rumunskom jeziku,
dok u okolnim selima su otvarali škole, u kojima su kaluđeri podučavali đake pismenosti na
rumunskom jeziku.

U selima u blizini Zaječara, Malo i Veliko Jasikovo, crkvenu službu je vršio pop Radu. U Bregovu
(graničnom mestu u Bugarskoj) dugo vremena (su) služili samo rumunski popovi među kojima se
pominju: Gica, Radosan, Ion, Nică, Stanku, Konstantin, Stan, Ristea, Mitru, Ispa i drugi. Pop Stanku je
služio i u Bradetu i u Vidinu. U Vidinu je kasnije služio i pop Ristea.

Rumuni iz Vidina su 1884. godine izgradili crkvu u kojoj se kasnije, dugo vremena, Božja služba
obavljala se na rumunskom jeziku. Pored popova, crkvenih dostojanstvenika, u pisanim podacima iz
tog vremena nailazimo i na seoske učitelje, tako da se u selu Bregovo (danas u Bugarskoj) pominje
učitelj Ion Čolaku. Nadalje, u boljevačkim selima pominje se učitelj Pătru Pavel(pvić) iz 1864. godine
koji je podučavao decu na rumunskom jeziku, a za školsku literaturu koristio rumunske knjige.

38
... Interesantno je pomenuti da je 1945. godine, u Zaječaru počinje da se štampa list "VORBA
NOASTRĂ" i istovremeno se uvodi emisija na rumunskom jeziku. U to vreme, što je takođe
zanimljivo, u Banatu nije postojao ni list ni emisija na rumunskom jeziku. Kasnije, u Banatu u Srbiji
(za tamošnje Rumune) počinje emisija na rumunskom jeziku i izlazi list "LIBERTATEA" na
rumunskom jeziku.

55, 16 (br. 16):

Pokret Rumuna-Vlaha Jugoslavije, na osnovu svojih programskih opredeljenja, traži od svoje države
Republike Srbije i S.R. Jugoslavije sledeće:

dvojezičnu nastavu u školama osnovnog obrazovanja u mestima gde žive pripadnici rumunske
populacije tj. da se pored srpskog službenog uči i maternji rumunski jezik;

da rumunski (maternji jezik naše populacije) ima svoje mesto u sredstvima javnog informisanja;

da se u mestima sa našom populacijom crkvena služba vrši na našem jeziku;

da se (što je najlakše obezbediti) preuzme od TV Novi Sad celokupni program na rumunskom jeziku i
na jednom od programa TV i Radio Beograd emituje svakodnevno i za naše područje južno od
Dunava.

☼☼☼

Domaće tvrdnje o pretežnom naseljavanju Vlaha iz Rumunije, uz njihovo nazivanje Rumunima do pre
skoro šezdeset godina, zatim identifikacija o jeziku kao narečjima rumunskog jezika, naznačuju
današnju Rumuniju kao zemlju maticu istočnosrbijanskih Vlaha. Ono što nije jasno je činjenica da
takvo javno iskazivano mišljenje nailazi na buru neodobravanja i različita sumnjičenja u odnosu na
protagoniste takvih sudova. Može li se zamisliti osporavanje, na primer, činjenice da narod srpskih
krajina, koje nikada nisu bile u sastavu Srbije kakvu znamo danas, ne podrazumeva Srbiju kao svoju
maticu? Ili, isto tako, brojna srpska populacija koja živi u Rumuniji?! Izgleda da u tvrdnji o
nepostojanju matice Vlaha, uz istovremenu tvrdnju da su se ne tako davno doselili iz Rumunije u ove
krajeve, treba da se nađe i obrazloženje za osporavanje njihovog postojanja, odnosno da se ostane pri
tvrdnjama o njihovom srpskom, bugarskom, grčkom itd. poreklu - naravno sem rumunskog. No to je
nesumnjiva kontradikcija realnosti.

Koliko god da su neke činjenice vezane za odnose prema Vlasima ublažene, ne može se osporiti da ni
u ovo vreme ne postoji nikakva briga da se stvori prostor i da se Vlasi očuvaju kao "posebna etnička
kategorija". Makar to bila i “jezička manjina”. Već je bilo mnogo naznaka o takvoj vrsti zanemarivanja
koja se prikazuje kao vlaška nezainteresovanost za promenu svog današnjeg statusa. No to nije pitanje
izbora već diktata, uključujući i različite vrste cenzure – od političke do samocenzure, kojoj su Vlasi
bili i još uvek su izloženi.

Protivurečnosti o osobinama Vlaha

O tome zaista ima neverovatnih iskaza. Pravo je čudo da se toliko insistira na asimilaciji jednog, prema
domaćoj etnografskoj publicistici od njenih početaka do naših dana, tako lošeg elementa kakvim su
okarakterisani Vlasi. To utrkivanje u takvoj karakterizaciji, nije li takođe dokaz o površnom
poznavanju ovog etnosa u svim njegovim odrednicama? Zar stvarno postoje loši i dobri etniteti na ovoj
Zemlji ili ih time čine okolnosti u kojima egzistiraju u datom istorijskom ambijentu i trenutku? Nije li
to, ipak, malo prenaglašeno!? Bilo bi dobro da je takva karakterizacija preduzeta da bi se edukativno
delovalo, kao što u ovo vreme po oceni priređivača ove knjige postoji takvo delo kada je reč o
većinskom narodu [69]. Nažalost, ako se i površno analiziraju te karakterizacije Vlaha ne može se steći
utisak o njihovoj edukativnoj usmerenosti. Iz tih razloga ovde se ta tema neće širiti dok se takvom
39
fenomenologijom ne pozabavi istraživač od zanata. Dotle, neka o tome posluži jedno blagonaklono
svedočenje koje nije toliko osenčano kao u drugim dostupnim tekstovima. Evo, dakle, kako o Vlasima
govori dr Stevan Mačaj, zbog dugog boravka među Vlasima, svakako njihov dobar poznavalac.

41, 135:

Moja je zadaća bila, u kratkoj skromnoj monografiji, upoznati čitaoce sa terenskim odnosima i
karakteristikom one narodnosti, koja pored čisto srpskog naroda u ovom okrugu živi.

41, 146:

Karakteristike Rumuna

Rumuni su uopšte blage naravi, dobrodušni, iskreni; uslužni, druževni, u kući umereni. Umne
podobnosti ne mogu im se odreći. Brzo shvataju stvar i kadri su znanje i umetnost do savršenog
stepena doterati. Kao sudbinaši smerno snose neprilike života, ali uvređeni ili oštećeni, rado se odaju
osveti, a u prilikama mogu zverski svirepi da budu. Dvema strastima mahom ne mogu na suprot stati, a
to je pohotljivost i odanost jakim pićima. U tom pogledu su pravi potomci svojih pradedova poklonika
Bahu i Veneri.

41, 148:

Kao hrišćanin u svakoj se prilici krsti, ma da su odveć retki slučajevi pravilnog krštenja. ...Rado ima
lepu crkvu, što svedoči Kriveljska, Slatinska, koje su čisto rumunskim novcem ozidane, i Boljevačka,
gde su takođe neke rumunske opštine učestvovale u podizanju Božjeg hrama, koji odviše retko
pohode, tako da o najvećim praznicima svakad ima više sveta u krčmi, no u crkvi, ženski spol se u njoj
nikad i ne viđa, osim pri venčanju i opelu.

41, 160:

Između žena nahodi ih se dosta sa pravilnim crtama koje bi se mogle isporediti sa starim rimskim
lepoticama. Osobito mora svakom posmatraču u oči pasti, što Rumunke imaju male ruke, a noge su im,
u opšte, male, tabani obli kao da su večito visoke potpetice nosile – sa pravilno razvijenim listovima.
Doista je za čudo otkuda ta aristokratska svojstva nogu, kod ovih planinaca, kod kojih bi trebalo, da se
večitim pešačenjem i pentranjem po planinama, noge srazmerno još razvijaju. Dodajte još lepotu
zdravih zuba, sa pravilno strojenim nosom, ustima i očima, koje su pune vatre i živosti, pa nam eto tipa
starih Rimljana.

Vlasi kao protoistorijski element

U ovom smislu ima više pravaca razmišljanja. U daljem tekstu o tome će se dati neki primeri.

56, 1/2/3:

Narod stočara nomada Vlaha od uvek je bio interesantan za ljude ove sredine jer ih je bilo od najranijih
vremena i narod Srba je još od najranijih vremena vezivao svoju prošlost za njih.

Bez obzira na sva znanja i nagađanja oko porekla Vlaha iznećemo novija lingvistička istraživanja
nekih autora a pre svega Ivanova i Toporova u knjizi Etničeskaja istorija vostočnih romancev, Moskva,
nauka, 1979, (Knjiga 20k).

Na stranama ove knjige čitamo da je kod starog naroda Hettita 2000 godina pre Hrista u Maloj Aziji
livada za ispašu stoke imala na neki način izraženu oznaku "ellu". Kako je ovaj stari narod bio vezan
za stočarstvo kao životni poziv to je pojam ispaše uellu bio izuzetno značajan.

40
Stočarski narod Hettita verovao je u zagrobni život te je pojam ellu vezivan i za ritual sahrane
pokojnika i za njegov navodni zagrobni život. Imali su pogrebne pesme u kojima dominira ellu. Ne
samo da je polje ispaše, livada, bila u znaku ellu već se isti pojam vezivao i za mnoge elemente
zagrobnog života. To se videlo u njihovim pogrebnim pesmama. Manje-više svi su bili pastiri-čobani
pa se tako tretirao i car i bog.

Na strani 65 (20k) saznajemo da su žrtvene životinje pri sahranama ljudi imale ulogu stada pokojnika
na onome svetu – u zagrobnom životu. Ritual sahrane – šališ aštaiš – je značio odlazak na ispašu.
Smrt im nije bila definitivna te je pogibija stočara ratnika samo odlazak u večne ispaše. To je slično
kao odlazak u večna lovišta kod Indijanaca.

Verovali su u boga sunca i u jednoj molitvi ovome bogu car Muvatallis obraća mu se kao pastiru –
eštaraš. Ovde ueštiia znači napasati a taraš je postao od tara (ili toro) i ima značenje izvršenja tj.
izvršitelja. Kao kod nas "telj" tj. Uprava i upravitelj. Osnova tar ima i danas u rumunskom jeziku
značenje snage, izdržljivosti, brzine – sve što je potrebno izvršitelju.

Ueštara u starom jeziku Irana – avetskom – izgovaralo se malo drukčije – vaštar. Imalo je isto značenje
– pastir. Ako današnju imenicu Pešter uporedimo

pešter

vaštar

eštara

vidimo da je sasvim lako mogla postati od hettitskog pojma za pastira što i danas znači. Imenica Pešter
sreće se i šire na Balkanu a ne samo kod nas.

Pravili su razliku u izgovoru zavisno da li se radilo o sitnoj ili krupnoj stoci a za isti pojam. U
tekstovima o konjima izraz uelku hatanat znači seno – suva trava. elku karšant znači seno ali tek
pokošeno. U svakom slučaju el ostaje kao nepromenjena osnova.

Ova osnova el pretopila se u vel ili val i našla je široku primenu. Sa ovom osnovom radi se uvek o
stočarima i zagrobnom životu. Osnova val (vel) našla je mesto i u imenima bogova mrtvih i kasnije
kod nekih naroda.

Kremacije pokojnika su takođe bile vezane za stočarsku osnovu uel-vel. Ostaci kremacije su kasnije u
drugim krajevima kao "mrtve kosti" imale istu osnovu: vela kauls tj. allas haštaš hettitski.

Osnova el se proširila na celo indoevropsko područje još u najranije vreme i zadržala svoju osnovnu
simboliku stočarstva. Stočarstvo je za sve stare narode bilo od velikog značaja te je pojam el
poštovan.

Videli smo da je hettitsko el prešlo u vel i dalje u val i tako se pojavilo ime Vali kao zajedničko ime
za sve stočare starog sveta. Tako je od Vali postao Valahi tj. Vlasi.

Smatra se da su Vlašići – Vlaške zvezde - iz iste osnove pa bi to bile zvezde palih ratnika stočara
Vlaha.

Odgoj stoke i ratovanje sjedinili su pojam pastira i ratnika te su i drugi narodi od Hettita primili ove
pojmove.

Valr - mrtvi na bojnom polju

41
Wæl - trup mrtvaca ratnika

Wælstow - bojno polje

Walstatt - bojno polje

Valf..r - otac palog ratnika

Kako vidimo hettitska osnova el proširila se na celu Evropu kao pojam stočara ili ratnika (20k 61-67).

Prema tome Vlasi su u davnini bili stočari, po potrebi ratnici, koji su imali svoja shvatanja o jedinstvu
čoveka kao pastira i ratnika, boga kao pastira, jedinstvu čoveka i stada sa livadom za ispašu. Imali su
svoje shvatanje zagrobnog života, svojih zvezda, bojnog polja i slično.

To su ljudi koji su sjedinjavali temu stočarstva sa temom smrti.

Neki stariji autori nisu u Hettitima videli prve Vlahe ali su na neki način zapažali da postoje "rođeni"
Vlasi i oni drugi koji su kasnijih vekova prišli stočarima te su tako "postali" Vlasi. To su Vlasi
socijalne osnove.

U knjizi 69k (40) autor Toporov piše da su Hettiti živeli na istočnom delu Balkana blizu Male Azije u
drugoj polovini trećeg milenijuma pre Hrista. Sredinom drugog milenijuma ovde su se nalazili Tračani
(i Frigijci koji su na granici 2. i 1. milenijuma bili u Maloj Aziji).

56, 11:

U knjizi 70k (166) autor iznosi zapažanje da su Vlasi potomci Tračana i Ilira. to je svakako tačno ali
nisu uzeti u obzir još stariji Hettiti koji su najverovatnije dede Ilira i Tračana. Ovaj autor spominje i
Karakačane (Sarakačane) na jugu Balkana takođe kao nomade stočare. Iznosi zapažanje da su i oni
potomci Tračana ali helenizovani. U njihovom govoru oseća se staro grčki dijalekt.

20k: Grupa autora, Etničeskaja istorija vostočnih Romancev (Etnička istorija istočnih Romana),
Akad. Moskva, 1979.

69k: Grupa autora, Balkanskij lingvističeskij sbornik (Balkanski lingvistički zbornik), Moskva,
1977.

70k: Grupa autora, Slavjano-vološke svjazi (Slovensko-vlaške veze), sbornik, Akad. Moldovskoj
SSR, 1978.)

57, 36:

Doktorska teza "Arumuni, istraživanja o identitetu jedne etnije" (Nicolas CARANICA: "Les
Aroumains, recherches sur l'identité d'une ethnie") odbranjena 28. juna 1990. godine na Filozofskom
fakultetu - Besançon, Francuska, posvećena je analizi etnogeneze, istoriji i kulturi jedne populacije
koja još uvek postoji do naših dana na Balkanskom Poluostrvu.

Danas uveliko manjinska i u procesu gubljenja kulturnog identiteta, ova etnija predstavlja jedno
latinofonsko jezgro čije je poreklo dugo izazivalo kontroverze. Istraživanja su preduzeta sa ciljem da
slede ukupnost njenog istorijskog i kulturnog razvoja da bi se podržala jedna nova hipoteza u odnosu
na poreklo u nameri da se sistematski analiziraju načini njene evolucije.

42
Da bi se dosegla istorija Arumuna (ili Vlaha), korišćene su različite discipline iz razloga nedostataka
tragova koje bi ostavila jedna stočarska civilizacija.

Fizička i kulturna antropologija kao i najsvežiji arheološki podaci koji se odnose na karpatsko-
balkanski prostor dopustili su da se prva manifestacija ove kulture mezolitika smesti u zapadni deo
planine Zagros u Iranu. Mi smo toj prvoj civilizaciji dali ime civilizacija vlaha i sledili smo njeno
pomeranje do balkanskih regiona gde se trajno smestila. Kasnije, pridruživanje zemljoradnje je
izazvalo novo otvaranje tih struktura što je iznedrilo civilizaciju pelazga ili proto-indo-evropljana.

Potonji nailazak Indo-Evropljana (poput Grka) promenili su postojeće strukture i proizvele su agro-
stočarsku civilizaciju. Tračani i Iliri predstavljaju dva druga elementa koji su učestvovali u etnogenezi
ovog naroda. Zauzimanje Poluostrva od dominantnih indo-evropljana prinudilo je Vlahe da se smeste
u poželjnije prirodne prostore, u planinske bastione.

Rimski period je izazvao duboko previranje sa impregnacijom (lingvističkom, kulturnom i

društvenom) u celinu vlaške civilizacije. Tako su se rodili Arumuni (Aromuni).

Tek od uspostavljanja Vizantijskog Carstva na Balkanu postoje istorijski tragovi (pisani) o

arumunskom prisustvu na tim prostorima, naročito u Vizantijskim hronikama i Srednjevekovnim
zapadnim hronikama. Isto tako, zabeleženo je formiranje romano-bugarskog carstva od strane jedne
arumunske dinastije Asanida, od XII-XIV veka, i njihova borba protiv vizantijske hegemonije. Istorija
ovog naroda je zatim analizirana do savremenog doba.

Ova istorijska studija je kompletirana sa studijom glavnih karakteristika ove etnije: jezika, različitim
etnonimima, toponimima, brojčanom rasprostranjenošću, kao i nekoliko najmarkantnijih kulturnih
crta.

Arumuni predstavljaju dakle preživeli duboki sloj civilizacije evropskog kontinenta na prostoru svog
formiranja: celine Balkanskog Poluostrva.

80, 7:

Felix Colson: Vlaško-pelaški, jezik tvoraca stare evropske civilizacije

Šta izlazi na videlo je kada reč o narodu Pelazga i Dačana? Kojim dijalektom su govorili Vlasi?
Filolozi su ga smatrali uvozom rimskih osvajača. Ali to je tvrdnja koja nam izgleda nedovoljno
osnovanom.

Vlaški jezik je jezik Pelazga, on se formirao pre 30 vekova. Govoren je u Pindu 100 godina pre
Trajanovih osvajanja. Niebhur se čudio lakoći sa kojom su Pelazgi iz Panonije na familijaran način
prihvatili korišćenje latinskog jezika. Pod Avgustom, veoma kratko pošto je ova populacija potčinjena
Rimu, latinski je već bio rasprostranjen među njima, a u celoj Panoniji nisu poznata samo rimska

43
staništa već i romanski jezik. U Peoniji, u Pelazgiji, u kantonima Epira i Tesalije, koje su naseljavali
Pelazgi, vlaški govor nije bio pozajmljen od gospodara sveta. Naprotiv, Rimljani su ti koji su govorili
jezik Pelazga. Nesporno je da su Pelazgi doprineli utemeljenju Rima. Zašto bi se tada čudili što jedan
veliki broj autora potvrđuju da su panonski Pelazgi, brutenski Pelazgi iz Tesalije, iz Makedonije, iz
Epira i Pelazgi iz Dakije govorili i sačuvali svoj narodni govor, dijalekt vlaško-pelaški, koji je u Italiji
nazivan latinskim jezikom.

☼☼☼

Kao što se moglo videti kontroverzi ima dosta. To nije ništa posebno jer i u slučaju podataka o drugim
narodima to je čest slučaj. Ipak je najveća protivurečnost u odnosu koji postoji prema ovom etnosu,
kao balkanskoj manjini, najuopštenije označenom dvojnim (trojnim) imenom: Vlasi (Rumuni), Vlasi
(Arumuni), Rumuni (Vlasi), u osporavanju mogućnosti za manjinsko preživljavanje u sudaru sa
uticajima lokalne i globalne unifikacije i globalizacije.

4.0. RASPROSTIRANJE VLAŠKIH NARODNIH OBIČAJA

Rečeno je da su Vlasi uspeli da održe u životu kroz svoje tradicionalno pamćenje i oralne interpretacije
i rituale deo praiskonske baštine čovečanstva. Evo nekoliko primera koji ukazuju da to nasleđe ne bi
trebalo da se prepusti zaboravu zbog raznih uskogrudosti sa kojima su bili suočeni u protekla skoro
dva veka svog opstajanja, pa do naših dana.

Na pojavu skoro istovetnih verovanja, rituala i načine njihovog iskazivanja i korišćenja na vrlo
udaljenim meridijanima ukazivao je u svom delu Zlatna grana veliki svetski antropolog - Frejzer.

58, V:

Susret s ovom knjigom bio je posebno značajan za Malinovskog. On je to kasnije opisao sledećim
rečima: "... tek što sam počeo da čitam ovo veliko delo, utonuo sam u čitanje i njime bio zarobljen.
Tada sam shvatio da je antropologija, kako ju je predstavio Džejms Frejzer, velika nauka, dostojna
odanosti, isto koliko i bilo koja starija egzaktna sestra nauka, i ja sam se obavezao da ću služiti
frejzerovskoj antropologiji."

Ono što je u Zlatnoj grani učinilo tako snažan utisak na Malinovskog, i na tolike druge, ono čime ova
knjiga i danas pleni, najpre je njena monumentalnost. Nije toliko reč o bogatstvu etnografske građe
koja je tu izložena, mada i to čini jednu od njenih dragocenosti, koliko o monumentalnosti njene
kompozicije, njene opšte perspektive. Zlatna grana ima oblik mozaika sastavljenog od bezbroj
podataka, dokumenata, svedočanstava, koji na kraju, kada je sklopljen i osvetljen, daje uzbudljivu,
grandioznu sliku ljudskih verovanja, običaja i obreda, iz čije raznovrsnosti ipak proizilazi "bitna
sličnost čovekovih glavnih potreba svuda i u svim vremenima". To je jedna od najvećih knjiga koje
govore o ljudskom rodu, u kojima je čovečanstvo integrisano, predstavljeno u jedinstvenoj razvojnoj
liniji. To je, kaže Malinovski, "najveća naučna odiseja modernog humanizma".

58, XII:

Nova izdanja dela naših najznačajnijih predratnih etnologa, Tihomira Đorđevića (Naš narodni život, 1-
4, Beograd, 1984) i Veselina Čajkanovića (O magiji i religiji, Beograd, 1985), podsećaju nas na to da
su oni bili dobri poznavaoci Frejzerovih radova i da su ih koristili kao jedan od najvažnijih izvora
podataka o običajima i verovanjima primitivnih i tradicionalnih društava.

59, 406:

U jednoj bengalskoj priči neki princ, kad je pošao u daleku zemlju, posadi svojom rukom drvo u
dvorištu dvorca svog oca i objasni roditeljima: "Ovo drvo je moj život. Kad vidite da je zeleno i sveže,

44
onda znajte da mi je dobro; kada vidite da se delimično suši, onda znajte da mi je rđavo, a kada vidite
da se celo drvo osušilo, onda znajte da je sa mnom svršeno i da sam umro." U jednoj drugoj induskoj
priči, princ kada pođe na put ostavi biljku ječma i naredi da je pažljivo gaje i čuvaju; jer ako ona
uspeva, on će biti zdrav, a ako ona klone, dogodiće mu se neka nesreća. Tako je i bilo. Princu su
odsekli glavu i, dok mu se glava kotrljala, biljka ječma se prebije na dvoje i klas padne na zemlju.

59, 420:

Neki Papuanci simpatički spajaju život novorođenčeta sa životom drveta i to stavljanjem kamička pod
koru drveta. Pretpostavlja se da im to daje potpunu vlast nad detinjim životom; ako se drvo poseče,
dete će umreti. Pošto se dete rodi, Maori su zakopavali pupčanu vrpcu u sveto mesto i sadili mladicu
nad njom. Ako je drvo raslo, ono je bilo tohu oranga, ili znak života za dete; ako ono uspeva i dete će
napredovati; ako se ono osuši i ugine, roditelji su predviđali najgore za svoje dete. U nekim krajevima
Fidžija, pupčana vrpca muškog deteta posadi se zajedno sa kokosom ili sa mladicom hlebnog drveta i
pretpostavlja se da je detinji život blisko vezan sa životom drveta. Kod Dajaka u Landaku i Tajanu,
oblastima holandskog Bornea (danas Indonezija), običaj je da se posadi hlebno drvo za novorođenče i
opšte je uverenje da je sudbina deteta otada vezana sa sudbinom drveta; ako drvo raste brzo, detetu će
biti dobro; ali ako drvo zakržlja ili se osuši, onda se za dete može očekivati samo nesreća.

☼☼☼

Kada premine neoženjeni mladić, kod Vlaha se vadi iz korena mlada šljiva i ponovo sadi pored groba.
Nije li to takođe odjek praiskonskih verovanja o preseljenju duše. Na to upućuju, izgleda, i stihovi
vlaške melodijski i stihovno normirane posmrtne pesme, petrecătura (prema varijanti iz Ranovca kod
Petrovca na Mlavi):

Întorĉeţî-vă toţî 'năpoi Vratite se svi sad nazad

Dăla vaļe, după casă S donje strane, iza kuće

După casă su feréastă Iza kuće, pod prozorom

În vatra păcurăréască Na ognjištu čobanskome

Sămănaţî voi busuioc Bosiljak vi posadite

Şî udaţî-l cu încrop Ustima ga poškropite

Busuioc'va răsări-ré I bosiljak kada nikne

Atunĉi (mortu) va veńi-ré Tad (pokojni) će se vratit

Sledeći primer je sa udaljenih meridijana - preuzet je iz svete knjige Maja (“Popol Vuh”):

60, 46:

Mi krećemo, o bako naša, došli smo samo da se pozdravimo. Evo, ovde ti ostavljamo znak naše
sudbine: zasadićemo svaki po jedan struk kukuruza, nasred naše kuće ćemo ih zasaditi: ako se osuše –
to je znak da smo poginuli. – Mrtvi su, reci, ako vidiš da se stabljike suše. A ako se primlade - Živi su!
– uzvikni, o bakice naša! A ti majko, nemoj da plačeš, evo ovde vam ostavljamo znake naše sreće,
rekli su.

45
I pre nego što su krenuli, zasadio je jedan struk kukuruza Hunahpu, a drugi Išablanke, posadili su ih
nasred kuće, ne u polju, niti u zemlji ovlaženoj, nego u zemlji isušenoj, u sred svoje kuće zasadili su
stabljike.

☼☼☼

Ovi motivi kod Vlaha prenose se kao formula i u liriku i u epiku. Tako, na primer, u jednoj baladi o
nezaboravljenoj ljubavi i vernosti, sa motivima koji podsećaju na povratak Odiseja i gozbu
Penelopinih prosaca, koja se sreće na širokom prostoru gde žive Vlasi, evo poruke mladoženje koji je
krenuo u desetogodišnji rat (prema varijanti iz Krivelja i Slatine kod Bora):

Să sĕmėńi, mândro, busuįoc Posej, draga, bosiljak

Tu în vatra a đe foc Na ognjištu plamenome

Şă-l stropéşťi cu lapťe fiert. I škropi ga vrelim mlekom.

Đe va răsări frumos Pa ako li lepo nikne

Şî la fir va fi stoós Ako mu se struk razgrana

Să sťiį că sînt sănătos. Tada da znaš da sam zdrav.

Đe va răsări păļit Ako nikne uvenulo

Şî la frunżă veşťeżît Lišće mu se ismežura

Să şťiĭ mândro c-am périt. Znaj da sam ti poginuo.

Ima li smisla potirati ovakva svedočanstva o zajedničkom antropološkom nasleđu zarad bilo koje
isključivosti koje ljudi nameću jedni drugima samo zato što pripadaju različitim etnijama, narodima,
nacijama! Nisu li, možda, potrebni i ovakvi kamičci u zgradi opšte kulture čovečanstva da bismo
objasnili jedni druge i zajednički put koji smo do sada prošli?! I ovo su tragovi istine koji se naziru.
Treba ih sačuvati i sabrati u celinu.

Navedeni fragmenti pokazuju da treba da se nad njihovim kazivanjem zajednički zamislimo i,

opraštajući jedni drugima mnoge nesuvislosti, izdignemo se iznad vladajućih predrasuda i loše
odmerenih ili ukinutih šansi.

Ako postoje ovakve podudarnosti na svetskom planu, kako li je to tek na uskom prostoru gde žive
izmešane etnije i njihovo tradicionalno nasleđe. Evo i o tome kompetentnog svedočenja. I ono se
nekako vrti oko Vlaha i prostora gde su oni živeli ili žive još i u današnje vreme.

61, 64:

Površni pogled na dostignuća savremenog doba mogao bi nas navesti na misao da više nema mesta
mističnim verovanjima u svetu isuviše obuzetom traganjima za što boljim i udobnijim životom, ili
neprestanom borbom za svakidašnji hleb i golu egzistenciju. Ali da zaista nije tako, dokazuju nam još
živo izvođenje anastenarijskog obreda u Grčkoj, donedavno i nestinarskog u Bugarskoj, pa rusalje u
Srbiji i kalušari u Rumuniji koji su se živo održavali do pre dvadesetak godina.

61, 143/144:

U istoriji je poznato da je pobuna Vlaha i Bugara protiv Vizantijske carevine 1186. godine dovela do
uspostavljanja drugog bugarskog carstva. Vođe pobune Petar i Asen podigli su crkvu u čast sv.
46
Dimitrija i sazvali mnogo naroda opsednutog demonima, koje su neki nazivali asthenari, da odgovore
dok su još u ekstazi: da li je bog naklonjen slobodi Vlaha? Zbog toga je, piše u hronici, sv. Dimitrije
napustio Vizantijsku carevinu i došao u pomoć Vlasima. Asthenari (ritualni igrači po usijanom
ugljevlju - p. p.) su takođe rekli da svaki treba u skladu s voljom božjom da se lati oružja protiv
Vizantijske carevine.

... mi smo na strani onih naučnika koji anastenarije tretiraju kao dionisijski kult, odnosno da su
anastenari nekadašnji drevni bahantski obožavaoci boga Dionisa. Tako bi današnji transni rituali, bili
kopča sa antičkim transnim igrama na Balkanu.

61, 145:

U ceremonijama anestenarija, smatra grčki etnolog Megas i sa njim još neki istraživači ovog obreda,
mogu se naći neke crte starije i od Dionisovog kulta, koje pripadaju najranijim stadijumima razvitka
religijske misli.

61, 148/149:

Iz pojedinih kuća kraj druma, kraj kojih stoje sveži grobovi (Vlasi se sahranjuju često na sopstvenom
zemljištu) dopirali su s vremena na vreme čudni, prodorni krici: to je rodbina žalila za pokojnicima, što
se ponavlja sedam godina o svakom velikom prazniku. Kult mrtvih nigde nije tako razvijen kao ovde,
ali, u zamenu za to, nigde nema tako prefinjenog osećanja za uživanjem u pesmi, igri, u nošnji pa i u
ljubavi.

61, 151/152:

Vlasi su se oduvek držali planina u kojima su nalazili utočište sa svojim pokretnim pastirstvom.
Sezonsko stočarenje je bilo veoma efikasna strategija za korišćenje resursa planinske sredine.
Značajno je zapaziti dosledno povezivanje transhumantnog stočarenja na čitavom prostranstvu
Balkana u imperijalnim uslovima – bilo rimskim, bilo vizantijskim, srednjevekovnim ili osmanskim –
koji su stvarali potrebu za njihovim proizvodima. I tako je tekao neprekidno život stočara sa hiljadama
ovaca, omađijanog jaganjcima i ovnovima sa velikim zvonima u istom ritmu sa pastirom, koji je danju
brojao ovce, a noću brojao brige.

Nema sumnje da su kod Vlaha sublimisani veoma stari kulturni slojevi koji su postojali daleko pre
dolaska Slovena na Balkan.

···

U dalekoj ali i bližoj prošlosti Homolje i Zvižd krili su tajne jednog sveta teško uhvatljivog, beskrajno
dalekog od razuma koji možemo samo naslućivati. Pećine su bile njihove tvrđave i skrovišta od nedaća
i zuluma, ali i svetilišta mističnih kultova. Homolje je stara kolonija kažnjenika. Ovde su, s leve obale
Dunava, iz Vlaške i Moldavije slali ljude sa žigom greha. I kao da nisu iskupili davne grehove svojih
prvih prognanih predaka. Planine Homolja i Zvižda su docnije morale da daju danak u lepoti svojih
devojaka. Odvođene su Vlahinje u zemlje Istoka. U haremima i na pijacama devojaka one su u prošlim
vremenima zauzimale najistaknutija mesta. Bile su u istoj kategoriji sa Đurđijankama. Vraćale su se
stare, umorne i bedne. Ili se nikada nisu vratile. Njihove kćeri danas padaju u trans, lome se i kidaju u
grčevima prokletstva u koje više od svega veruju. Gleda ih Homolje sa pritajenom srećom. Možda se
ovako, vrisak za vriskom skida sa Duboke (poznato selo sa rusalskim obredima – p. p.) teret davnog
prokletstva koje je jače od svega i iznad svega, bejaše zabeleženo godine 1937.

61, 155:

47
Rumuni takođe imaju rusalnu nedelju, koja se praznuje pedeset dana posle Uskrsa. ... Kao i naši Vlasi,
Rumuni u svom periodu od sedam dana ne rade ni u kući ni u polju, "da ih ne uhvate rusalje", a navode
se i primeri žena koje su poludele zato što su kopale na rusalnu sredu. ...

61, 159:

Kroz silnu veru u magijsko i natprirodno, ljudi dokazuju da je njihov život osmišljen, naročito verom u
zagrobni život koja ispunjava i deo rusaljskog rituala. "U stvari je tako! Zar je beočug i života i smrti u
kosmosu prekinut, po onome u šta Vlasi veruju nije, oni su daleko bliži životu i prirodi koju tumače na
svoj način, idejom da svetom vlada neka viša sila, koja je nedokučna njihovom saznanju, ali koja se
otkriva i manifestuje na čudne ritualne načine, pa i kroz rusaljski obred."

61, 170:

Dok prenose rusalju sa mesta na mesto igrači ne idu običnim hodom. Oni sve vreme poskakuju po
taktu korabljice, na približan način kako se to izrazio jedan savremenik o koraku valcera ili polke.
Ovaj isti korak sa pocupkivanjem uočili smo u obredu zvončara kod Aromuna u Istri koji predstavljaju
zapadnu starobalkansku romansku enklavu, čijem stablu pripada i rusaljski obred.

61, 183:

Na završetku analize rusaljskog obreda čovek se mora zapitati gde leže njegovi koreni, ali odmah i
potvrdno da odgovori, da su oni upleteni u opšti i zajednički univerzum, a neposredno i nesumnjivo da
predstavljaju deo starobalkanskog i antičkog kulturnog nasleđa.

Mala Azija se smatra glavnim, ako ne i isključivim ognjištem religioznog transa. Poluhelenizovan kult
Sabaziosa, kultovi Velike majke i njenih koribanata preplavili su Grčku do V veka. Kult Kibele i Atisa
dopro je do Rima i latinskog zapada. ... Magijskom igrom, osveštenjem, biljem i verom, pored zanosne
svirke karabaša, dubočke rusalje su sugestivni prežitak drevne tračko-frigijske religije, koja proizilazi
iz kulta Velike majke. ... Širenje ove kulture išlo je većma Dunavom. Jonska kolonija Istros osnovana
656. godine pre naše ere zračila je na više strana. Jonska kultura koju nalazimo u Vinči, dolini Moriša i
u Tordošu, predstavlja prema Vasiću, neosporan i veoma važan fakat koji se ne sme ignorisati pri
rešavanju pitanja o poreklu i prenosu Dionisova kulta u Evropu. Na osnovu podataka o bogatoj rudnoj
oblasti u kojoj leži Duboka, a naročito na osnovu orgijastičkog kulta Dionisa u Dubokoj i njenoj
okolini, sme se s velikom verovatnoćom, ističe Vasić, "skoro pouzdano pretpostaviti da su taj kult u
ovu oblast preneli grčki ili jelenizovani trački rudari i ispirači zlata u Peku."

☼☼☼

Ne tako daleko od Duboke, u Ranovcu i Karbulovu i drugde petrecătura počinje stihovima: "Un tabăr
maré dă Gréĉi (Jedan veliki tabor Grka)" ... Moglo bi ovde da se podseti i na označavanje neznabožaca
u prihomoljskim krajevima "Jelinima" kod Trojanovića i evo razloga da se uđe u tajne vlaškog idioma
kako su već predložili dr Đorđević i dr Petrović.

61, 190/191:

U nizu pitanja i problema o strukturi balkanskog kulturnog nasleđa prirodno se nameće i pitanje
prisustva i geneze drevnog kalušarskog obreda veoma vrednog, značajnog i nezaobilaznog u našim
proučavanjima. ... Najstariji i najpotpuniji prikaz kalušarske igre nalazimo kod Kantemira (D.
Cantemir), u njegovom delu Opis Moldavije. Taj prikaz je naročito značajan zbog činjenice da je ušao
u istoriju antropologije. Istu igru je uočio i opširno opisao Olanesku (C. D. Olanescu) krajem prošlog
veka. Kod ovog autora nalazimo i prvo svedočenje o postojanju kalušara kod Arumuna na Balkanu.

☼☼☼

48
Na kraju, o istovetnosti ili bliskosti običaja Rumuna u Rumuniji i istočnosrbijanskih Vlaha i Vlaha u
severozapadnoj Bugarskoj nije poznato da li postoje komparativne analize. Međutim, ako se samo
ovlaš prelista pojedina literatura [25, 36, 63, 64] koja opisuje tu zaostavštinu, može se doći do
frapantnih zaključaka koji sežu do istih imena i izgovora običaja, obreda, zabrana itd. Slično je i sa
oralnim folklorom. To bi moglo da znači da se potvrđuje i u današnje vreme konstatacija koju je još u
XVIII veku napisao i objavio Dimitrije Kantemir, obrazovani vladar u tadašnjoj Moldaviji, o
jednakosti običaja među Rumunima (Vlasima) i ovdašnjim Vlasima (Rumunima).

U ovaj veoma široki splet zajedničkih običaja verovatno treba smestiti i kultne vatre. Priređivač ovih
redova je i sam prisustvovao pre nekoliko godina jednom takvom kolektivnom obredu u selu Debeli
Lug kod Majdanpeka. Iako u iskrivljenoj interpretaciji beogradske televizije, ovaj obred zabeležen
kamerom, autoru tog priloga je pribavio prestižnu međunarodnu nagradu. Reč je o obredu privéghi.
Nasred sela u kupu se slaže velika količina drva. Svoj prilog daje svaka kuća iz sela. Vatra se pali i oko
nje se igra, uz namenjivanje igranog kola mrtvima. Kada izgore sva drva i ostane gomila žara, žar se
raširi, i tada se oko takvog užarenog kruga igra "marga". Kolo koje se igra bez muzike obrazuju snažni
mladići, dobro opasani, držeći se međusobno za pojaseve. Kolovođa i zadnji igrač u ovom živom lancu
snažno zatežu kolo i ono se kreće oko vatrišta povijajući se kao zmija i naterujući srednje igrače prema
ognjištu. Kada se ta "zmija" prekine pojedini igrači protrče kroz žar. U vođenju ovog zmijolikog kola,
kolovođa se pripomaže jakim poštapalom. Kada komanduje "nuvéŕi (oblaci – na vlaškom)" igrači
čučnu ne prekidajući kolo. Na komandu "sĕńin (vedro – na vlaškom)" nastavljaju svoje napregnuto
"zmijsko" uvijanje oko užarenog kruga. Posle nekoliko takvih obilazaka u krug, igrači se puštaju iz
kola i tada počinje takmičenje u preskakanju preko prethodno rasplinutog žara – ta površina je preko
dva metra u prečniku – pojedinačno ili po dvojica odvažnih mladića, u paru držeći se za ruke. Gdekoje
"takmičare" malopređašnji kolovođa blago udara svojim štapom i tako pojačava njihov zalet.

Kada se ovaj obred priređuje za pojedinca, uobičajeno koji je umro ili nastradao bez svetla (sveće), u
borskom kraju su vatre na tri mesta, jedna do druge. Tome se pridružuje i pomana, zatim već
pominjana normirana posmrtna pesma i svedočenje o svemu tome – mărturiá.

Običaj je poznat i u Rumuniji - u Olteniji do naših dana. Evo opisa o tome [62, 810]: "Istoričar
Pomponius Mela zabeležio je trako-dačanski običaj (koji je opisan i od Herodota) da se priređuju
svečane sahrane sa pevanjem i igama: to su evidentne analogije sa običajem priveghi, koji je nekada
bio veoma rasprostranjen kod Rumuna, zapravo jedna trako-dačanska "sahrana s gozbom", ponekad sa
pridruženim komičnim maskiranjem, veseljem, šalama i šegačenjem."

U vreme kada je odnos prema narodnim običajima jako "ekonomiziran" počelo je i njihovo gašenje uz
asistenciju "narodne vlasti" i političkih faktora. Evo o tome svedočenja domaćeg publiciste [68] koji
citira izveštaj iz 1949. godine: "Još od najstarijih vremena i mnogobožačkog doba postoji u ovim
krajevima (misli se na borsku opštinu – MR, autor) paganski običaj da se na takozvane "poklade" (te
godine bile 6. marta – MR, autor) priređuju kolektivne pomane. Tom prilikom pale se velike vatre,
"privege", na sredini sela, a svaka kuća daje izvesnu količinu drva. Takav običaj vodi u rasipništvo i
ovoga dana izgore se nepotrebno stotine metara drva. Tako je pre rata sam Zlot goreo na ovaj dan 30-
40 metara drva. Ove godine narodne vlasti preduzele su mere da se ovo nepotrebno rasipništvo izbegne
i da se ovom tako ružnom i štetnom običaju stane na put. Mesni narodni odbor u Zlotu preduzeo je
mere i ovo se izbeglo. Umesto toga organizacija AFŽ-a sela Zlota dala je vrlo uspešnu priredbu. U
svetloj velikoj sali AFŽ Zlota otpevano je nekoliko pesama među kojima i Internacionalu, Drugu
Mokranjčevu rukovet i borbene pesme o petogodišnjem planu. Takođe je prikazan i pozorišni komad
"Planski snovi" na vlaškom jeziku u kome se jasno žigoše neznanje i sujeverje. Sala je bila prepuna.

Međutim, u Oštrelju desilo se sasvim suprotno. Pošto selo nije pripremilo nikakvu priredbu Sreski
narodni odbor iz Bora poslao je putujući bioskop koji je prikazao film "Veliki preokret". Sala je bila
prepuna. I dok je narod zadivljeno gledao herojsku staljingradsku bitku, nekoliko ljudi i žena izveli su
paljenje vatre "privege" na sred sela. Pa i ovo nije bilo sve: po završenom prikazivanju filma, kada je

49
počela igranka, izvedena je u samoj sali opštine, kolektivna pomana. Starije žene donele su u korpama
cveće, zapalile veliki broj voštanica i sada je sala ličila na neki mistični dom iz srednjeg veka.
Najinteresantnije je ipak od svega da je celom ovom ceremonijalu prisustvovao gotovo ceo mesni
narodni odbor Oštrelja, sa predsednikom i sekretarom i da oni nisu prstom makli. Celoj ovoj stvari
treba dodati da je i škola u Oštrelju pre nekoliko dana raspuštena "jer nema ogreva"."

Danas kada su se odnosi prema nasleđu unekoliko izmenili, verovatno bi isti izvestilac celo događanje
prokomentarisao sa – bravo Oštrelj! Tome bi se pridružio i priređivač ove knjige.

U širem kontekstu, ovi citirani podaci ukazuju ponovo na činjenicu da su postojale i aktivnosti koje su
nalazile prostor za jezičko iskazivanje na vlaškom jeziku i u tako suptilnim stvarima kakve mogu biti
pozorišne predstave. Dvadeset godina kasnije, 1969. godine u okviru takmičenja sela u borskoj opštini
to su ponovo iznedrili kulturni poslenici sela Metovnica.

U ovom kontekstu interesantno je kakav je zvanični stav po pitanju očuvanja vlaškog jezika? O tome,
za sada, postoje dostupni dokumenti sa područja opštine Bor. Tako na primer na odbornički amandman
o proširenju sadržaja emisija radio-Bora sa emisijama na vlaškom, organ osnivača odgovara: "U vezi
primedbe da se u javno informisanje uvrste i emisije na vlaškom jeziku, predlaže se Skupštini opštine
da donese sledeći zaključak: "Svaka etnička grupa sa područja Opštine Bor može pokrenuti inicijativu
za uvođenje emisije koja bi negovala kulturnu baštinu određene grupe, s tim što bi JP ŠRIF razmotrio
tehničke, kadrovske i druge mogućnosti za realizaciju takvih emisija.

Što se tiče primedbe da se u okviru JP ŠRIF formira odgovarajuće telo uz učešće etničkih Vlaha, sa
ciljem da se utvrde mogućnosti i rešenja popunjavanja kulturološko-informativne praznine u odnosu na
vlašku populaciju, Komisija je zauzela stav da ne postoji pravni osnov za formiranje ovakvog tela."

Napominje se da su u ovom smislu bile i peticije, na primer meštana sela Gornjane, ali se ništa nije
promenilo.

Po jednoj kasnijoj inicijativi (1998.) zaključuje se da " Izvršni odbor ili preko ŠRIF-a (Javno
preduzeće "Štampa radio i film" Bor, čiji je osnivač Skupština opštine Bor – p. p.), ili preko neke
druge kuće snimi potrebu građana opštine Bor za uvođenjem programa na jezicima manjine, ili etničke
grupe."

Time se negiraju ranije inicijative ili se uklapaju u uvreženo mišljenje kod pojedinih etnografskih
pisaca da Vlasi ne drže do svog jezika i njegovog preživljavanja.

Već početkom 1999. odbija se jedan novi amandman po istoj temi, uz pogrešno interpretiranje pošto
nije tražena informativno-politička već kulturno-informativna emisija: "jer što se tiče informisanja
postoji dovoljan broj informativnih emisija, a u pogledu očuvanja kulturne tradicije Vlaha, postoji niz
oblika prezentacije iste i to putem sredstava javnog informisanja, u sklopu manifestacija koje
organizuje Centar za kulturu i Muzej rudarstva i metalurgije Bor, organizovanjem "Susreta sela" itd."

Dakle ponovo ista priča – dobro je samo ako Vlasi ostanu nemušti!

Sa strane podnosilaca amandmana traženo je da Skupština opštine zatraži mišljenje o celoj ovoj
problematici od republičkih organa, dakle od institucija sistema, uključujući i tumačenje ustavnog
statusa Vlaha. Alternativno da izrekom navede koji je to međunarodni organ od koga treba tražiti takvo
objašnjenje. Dok se to ne pribavi ostaje na snazi cinički komentar pri Skupštini opštine Bor
akreditovanog novinara - pesnika srpske rodoljubive poezije - koji se ne libi da kaže: "tražite koliko
hoćete, to nikada nećete dobiti". Ovde se dolazi do dvojnih aršina i pitanja da li voleti svoje znači
nipodaštavanje tuđeg?! To je paradigma intelektualnog odnosa dobrog broja pripadnika većinskog
naroda prema potrebama Vlaha. O takvom vidu mentalnog pritiska mogu da se napišu debele knjige
oslanjajući se na događanja u zadnjih pedeset godina ovog veka.
50
Međutim, ukoliko bi se poverovalo da takvi stavovi predstavljaju zvanični odgovor na potrebe
kulturne, dakle i jezičke i svake druge emancipacije Vlaha – sprečavanje mogućnosti korišćenja jezika
u iskazivanju kulture preko sredstava javnog informisanja (radio i TV), postaje ili opstaje kao temelj
politike njihove trajne i brze asimilacije. Tako se ne misli u Evropi, ako je verovati zvaničnim
dokumentima Evropskog parlamenta, ali ne piše ni u ustavnim dokumentima ove zemlje.

5.0. ISTORIJSKI OSVRT NA POIMANJE VLAŠKOG PITANJA

Za razumevanje vlaškog pitanja paradigmatičan je razvoj tog problema među Arumunima, tj. Makedo-
Vlasima ili Makedo-Rumunima. Ono što se desilo u njihovom okviru i na njihovom životnom prostoru
u poslednja dva i po veka uglavnom pokazuje da je mešanje sa strane u krajnjoj liniji otežavalo njihov
položaj čineći neizvesnim i opstanak njihove etničke posebnosti. Otuda će se ovde, napraviti jedna
analiza viđena “iznutra”, iz istočnosrbijanske vlaške perspektive.

Kraj XVIII veka nije najavio na svim prostorima gde su Vlasi živeli kao autohtono stanovništvo
romantičarsko buđenje. Već dugo vremena oni su našli sebe kao delatnici koji su imali znatno
povoljniji položaj nego ostali hrišćani u okviru otomanskog carstva. Ako se nešto i moglo osloniti na
događanja u Moskopolju 1744. (osnovana je Nea Akademia) nije sigurno da je to imalo predznak
vlaškog buđenja. Pre bi se, izgleda, moglo reći da je time najavljeno buđenje Balkana, što je i započelo
i kulminiralo sa srpskom revolucijom 1804. godine. Na intelektualnom planu je to potvrđivalo primat
grčkoga jezika i grčke kulture, pa i ideju obnavljanja Vizantije, kako su to kasnije zamišljali heteristi.

U predvečerje nacionalnih revolucija i oslobodilačkih ustanaka, razaranje Moskopolja od Ali-paše

janinskog je najava promena koje će nastati. To je stvorilo značajnu vlašku dijasporu van pindskih
gora. Pojavio se element koji je napravio vezu između balkanskih hrišćana i istovremeno se
maksimalno angažovao sa svojim resursima u takvoj dramatičnoj promeni. Rigas Velestinlis Fereos –
Tesaliot (Riga od Fere), Vlah iz Veleština u Grčkoj, naručuje 1797. da se štampaju karte sa
rasporedom hrišćanskih naroda na Balkanu. Taj grčki pesnik je svoj venac poneo do kraja stradajući od
beogradskih dahija zbog takve vrste prosvetiteljstva, u Nebojši kuli u Beogradu 1798. godine. Već u
Prvom srpskom ustanku dve vojvode nose predikt koji upućuje na prisustvo Arumuna. To su cincar-
Janko i cincar-Marko. Karađorđev emisar kod Visoke Porte je Petar Ičko, Vukov veliki mecena i kum
je Teodor Demetar Tirka, a među prijateljima mu je i Mihail Bojadži, preteča u odnosu na Vukov rad,
sa gramatikom arumunskog ili makedo-vlaškog jezika, izdatom u Beču 1813. godine. U drugom
pokušaju Karađorđevom, neposredno po povratku u Srbiju, uz njega gine i pratilac Naum Karnara,
heterista i pindski Vlah. Ranije, u vreme širenju ustanka i na Timočku krajinu u borbama učestvuje i
pobratimljuje se sa hajduk-Veljkom Jorgaki Olimpiot (kapetan Jorgać) čiji spomenik u pozi grčkog
Sinđelića, jer je i on poginuo poput Sinđelića pucajući u džebanu u ustanku heterista 1821. u
Moldaviji, krasi plato ispred muzeja u rodnom selu na planini Olimpu, među Vlasima sa Olimpa.

O istočnosrbijanskim Vlasima manje ima dostupnih podataka. Zna se da je među trojicom čuvenih
megdandžija u Prvom srpskom ustanku, pored hajduk-Veljka i Jovana Kursule, bio i mlavsko-
homoljski vojvoda Paulj Matejić iz Melnice. Isti onaj koji je sačuvao topove sa Čegra da ne padnu u
turske ruke i jedini od vojvoda koji je pritekao u pomoć Sinđelićevim borcima. Krajinski buljubaša,
Abraš, desna je ruka hajduk-Veljkova, a u početku Gušančev krdžalija, Gica Vlah (Gica Katana), gine
kod Mehedinaca 1821. godine u borbi protiv Turaka, kao jedan od pet kapetana Tudora
Vladimireskua.

Dakle, u nacional-oslobodilačkim revolucijama balkanskih naroda Vlasi ne izostaju već imaju svoje
istaknute prvoborce, ali i široko narodno učešće, čime se može objasniti časništvo mlavsko-
homoljskog vojvode Paulja.

O korifejima preporoda kod balkanskih naroda koji su vlaško-arumunskog porekla (npr. Sterija, Nušić,
braća Nastasijevići, braća Paču i dr. u Srbiji, Šaguna i mnogi drugi u Rumuniji itd.) postoje mnogi

51
dostupni podaci. U kojoj meri je u tome učestvovao vlaško-rumunski element iz Istočne Srbije za sada
nije još poznato. Ipak se može pretpostaviti da tu postoji značajna disproporcija u odnosu na Arumune,
koja je posledica različitog mesta u društvenoj i ekonomskoj poziciji i načinu života ove dve vlaške
populacije.

Krajem XVIII i početkom XIX veka već se ocrtavaju dve tendencije koje postoje kod Vlaha-Arumuna.
Oko 1770. godine Danijel Moskopoljac, nazivajući sebe Dačaninom iz Mezije (Mesiodac Daniil),
objavio je svoj četvorojezični rečnik (grčki, bugarski, albanski, arumunski) u kome se zalaže da
balkanski “varvarski” narodi treba da napuste svoje maternje jezike i da prihvate grčki, kao sveti i
naučni jezik. Sa druge strane Konstantin Ukuta iz Moskopolja, 1797., u svom pledoajeu Nova
Pedagogija ili ABECEDAR, zalaže se da vlaška deca u školi uče na arumunskom, tj. na svom
maternjem jeziku. Suprotno tome, Neofil Duka se 1810. suprotstavlja pravu da Arumuni imaju svoj
poseban jezik i predlaže da se ovi Vlasi priklone grčkom nacionalnom idealu. Kao odgovor ovom
stavu sledi ARUMUNSKA ILI MAKEDO-VLAŠKA GRAMATIKA [66], koju 1813. godine izdaje u
Beču Mihail G. Bojadži. On se suprotstavlja želji mnogih grčkih poslenika u kulturi u to vreme da se
pravoslavni narodi odreknu svojih “varvarskih i prljavih” jezika, zalažući se za dostojanstvo
sopstvenog jezika, ali i protiv nastojanja grčkih vođa i njihove želje da od Balkana naprave grčko
poluostrvo. Kontraudar je brzo usledio. Carigradska patrijaršija ga je ekskomunicirala (proklela), a
njegova knjiga je svuda gde je pronađena spaljivana, tako da je do danas preteklo i uteklo samo dva
primerka. U neku ruku, Bojadžijevo delo je dočekano slično kao i Vukovo sa njegovim ratom da se
srpski narodni jezik, “govedarski” kako su ga nazivali učeni Srbi Vukovog vremena, preuzme funkciju
crkvenoslovenskog. Kada se već ukazuje na ovu paralelu, ni u Vukovom slučaju nije izostala reakcija
tadašnje srpske crkve i njenih velikodostojnika, mada u blažoj formi, ako se zaboravi da Vuk nije
dočekao pobedu svoje jezičke reforme.

Vidi se, dakle, da su se među učenim Vlasima van prostora na kome se kasnije konstituisala Rumunija,
pojavile dve tendencije. Jedna se zalagala za očuvanje i emancipaciju Vlaha kroz uvođenje vlaškog
jezika u obrazovanje i druga za utapanje Vlaha u tradicionalno jači i razvijeniji narod, po mnogim
pitanjima, pa i po jeziku. To je podela koja će se tek kasnije pojačati zbog pojave i političkih
problema.

Sredinom XIX veka na Balkanu postoji više novih nacionalnih država, Srbija, Grčka, dva rumunska
principata – Vlaška i Moldavija. U Vlaškoj, u Bukureštu, je stecište balkanskih boraca za oslobođenje
krajeva koji su još pod otomanskom vlašću - Bugarske, Makedonije, Albanije. Intenziviranju njihovog
rada verovatno je doprinelo i ujedinjenje Vlaške i Moldavije u državu Rumuniju 1859/1862. godine.
Koju godinu kasnije, 1863., jedna grupa Arumuna upućuje apel svim Arumunima u Albaniji, Epiru,
Tesaliji i Makedoniji, koji su u to vreme još uvek bili u sklopu otomanskog carstva. Bio je to poziv na
nacionalno buđenje pod rumunskim patronatom. Na tom prostoru od 1864. osnivaju se škole na
rumunskom jeziku, kao sastavnog dela rumunskog obrazovnog sistema. Tako se pojavljuje i treći
faktor zainteresovan za rešavanje problema balkanskih Vlaha. Unutar vlaške populacije jedan
samosvojni, drugi naklonjen grčkoj opciji (kasnije grekomani) i treći, moglo bi da se nazove u
slobodnoj interpretaciji – panrumunski. Turska carevina, u to vreme već veoma oslabljena, prihvatila
je ovo buđenje Arumuna i dopustila je da se osnuju brojne škole na svim neoslobođenim prostorima
Albanije, Epira, Tesalije i Makedonije kao geografskog pojma, tj. i Vardarske i Pirinske i Egejske
Makedonije. Početkom XX veka bilo je više od sto osnovnih škola i nekoliko viših u kojima se kao
etnički jezik učio rumunski. Njihovo finansiranje je bilo iz Rumunije. Sa svim tim bila je stalno
prisutna aktivnost od strane Arumuna, uz diplomatsku i drugu podršku Rumunije, da se ova vlaška
populacija u turskoj carevini prizna kao narod. To je urodilo plodom 1905. godine ukazom sultana
Abdula Hamida od 9/22. maja.

Paralelno su išli i pokušaji da se osnuje i nezavisna mitropolija Vlaha intervencijom Arumuna preko
ovlašćenih opunomoćenika kod turske Visoke Porte u novembru 1896. godine. Očekivalo se da će to

52
da prizna i vaseljenska Patrijaršija iz Konstantinopolja. U vezi sa tim je izvršen i odgovarajući izbor
mitropolita Antima iz Mesembrije, ali to nije uspešno okončano.

Izvesni problemi ovakvog razvoja događaja već su se nazirali. Najpre, u borbi da se Grčkoj pripoje
Makedonija, Tesalija, Epir, arumunska strana je videla gubljenje statusa koji je imala, te mogućnosti
da se bavi nekim svojim tradicionalnim aktivnostima. Na primer, transhumantnim stočarstvom sa
zimskim i letnjim staništima, koje bi se novim granicama otežalo ili potpuno onemogućilo, jer bi se ta
staništa našla sa različitih strana granica. To je imalo žestoke reakcije na grčkoj strani, pa i među
arumunskim grekomanima, koji su dospevali i na najviše državne i vojne funkcije u novoj grčkoj
državi.

Rumunski jezik i bogosluženje na rumunskom među Arumunima nisu smetali višenacionalnoj

otomanskoj imperiji, ali su smetali nacionalnoj državi izrasloj, kao i ostale balkanske države, na valu
romantizma i oslobodilačkih ratova. Izgleda da je ovakav trend imao jak uticaj na arumunsku elitu, ali
nije sigurno u kojoj se meri primilo među običnim ljudima. To je pojačalo emigraciju elite ka
Rumuniji ili drugim krajevima u turskoj Evropi i u državama Evrope. Tako je slabio intelektualni
korpus lokalne arumunske populacije.

Mnogobrojne revije namenjene Arumunima, Makedo-Rumunima, brzo su nastajale i brzo su se gasile.

Kako je napisano u uvodniku revije “Lumina” (Bukurešt, januar 1903.), one su kratkotrajne kao
“prolećno cveće”. Istovremeno je najavljeno da će u ovom slučaju tri četvrtine revije biti napisano na
rumunskom i jedna četvrtina na makedo-rumunskom, dakle arumunskom dijalektu. To bi moglo da se
razume tako da je dotle arumunski idiom bio potpuno potisnut.

Iste ove godine Arumuni u Makedoniji prolaze kroz zajedničku kalvariju sa ostalim narodima ovog
dela oslabljene otomanske države, u ilindenskom ustanku i Kruševskoj Republici, čije najviše etičke
domete ispisuje kruševski Vlah Pitu Guli sa svojim saborcima pogibijom na Mečkinom Kamenu. To je
danak ideji “Makedonija Makedoncima”, kao multietničkoj domovini njenih stanovnika, koju su
zagovarali Arumuni, a podržavala je Rumunija.

Posle balkanskih ratova teritorije sa izmešanim stanovništvom, na kojima su često Vlasi bili u većini,
podeljene su između više država. Deoba stare Makedonije izvršena je između Grčke, Srbije i
Bugarske. Osniva se još jedna država na Balkanu – Albanija. U tom previranju Rumunija se zalaže za
pripajanje pindskih gora Albaniji, tj. za rešenje u kome bi se većina epirskih i tesalijskih Vlaha našli u
Albaniji. To nije bez posledica na odnose Grka prema Arumunima kroz akcije grčkih komita (antarci),
ali i njihovoj kakvoj-takvoj kulturnoj autonomiji nasleđenoj iz turskog doba.

U vreme potpisivanja bukureštanskog mira 1913., posle završenih balkanskih ratova, aktualizuje se i
poseban protokol u odnosu na školsku i crkvenu autonomiju među Kuco-Vlasima, podržane finansijski
od Rumunije, na čemu je insistirala Rumunija, na prostorima koje su posle ovih ratova zadobile
Bugarska, Grčka, i Srbija, a pod kontrolom ovih država. U julu 1913. to su potvrdili svojim
odgovorima na notu Majoreskua u ime svojih vlada: Bugarske – Tončev, Grčke – E. K. Veniselos,
Srbije – Nik. P. Pašić. Inače, 1912. godine bilo je među Arumunima (grčki naziv Kuco-Vlasi) 113
osnovnih škola, te u Bitolju muška gimnazija i ženska zanatlijska škola, u Solunu trgovačka škola i u
Janini trgovačka škola. Godine 1941. broj škola iz stare Makedonije (odnosno u to vreme Grčke,
Albanije, Jugoslavije i Bugarske) opao je na 35, od kojih je 29 bilo u Grčkoj, 5 u Albaniji i 1 u
Bugarskoj, a od škola gimnazijskog tipa, od 5 na 4 i to sve u Grčkoj. Rumunskih crkvi je bilo tada 11 u
Grčkoj, 6 u Albaniji, 2 u Bugarskoj.

Ono što se može unekoliko saznati iz dokumenata iz Nacionalnog arhiva Rumunije publikovanih u
zbirci dokumenata “Rumuni južno od Dunava”, izdate u Bukureštu 1997. godine, je da svo vreme
posle 1860. godine akcije koje su izvršene polaze od naučnog, etnolingvističkog tumačenja problema

53
Vlaha sa Balkana. Pri tome skoro da nema analiza koje bi govorile o realnom stanju stvari van tako
naznačenog stereotipa!

Evo kako o ovoj problematici govori T. Rudenko, rumunski ambasador u Beogradu, akreditovan i u
Tirani (10. april 1948.): “U vezi sa putovanjem u Korču, arumunski centar u južnoj Albaniji, koje je
sugerisao gen.puk. Enver Hodža, trebalo je da konstatujemo i jedan nerešeni problem, bolje rečeno,
koji je loše rešen. Reč je o nacionalnom problemu. Kompaktno stanovništvo polovine Korče (stari
kulturni i akademski centar iz XVII veka) i okolna sela, kao i planinski katuni su Arumuni faršerijoti,
na koje se na zapadu nastavljaju kastrioti i još dalje, prema moru, muzikiari. Do rata su imali škole i
crkve na rumunskom, sa profesorima i sveštenicima poslatim iz Rumunije. Neki od njih su završili
studije u Rumuniji (Teodor Heba, sudija iz Elbasana itd.). U stvarnosti, čini se da su Arumuni u tim
rumunskim školama bili prinuđeni da nauče jezik koji ne govore u kući, u porodici, i zato kod susreta
koji je upriličen povodom našeg dolaska, trebalo je da pozovemo prevodioca, jer se drugačije ne bismo
razumeli. Oni su zaboravili rumunski ili ga nisu učili a govore međusobno jedan dijalekt koji će pre
biti njihov jezik, u mnogim aspektima latino-romanski ali sa drugačijim nezavisnim razvojem i
uticajima u drugim istorijskim prilikama. U svakom slučaju, njihov jezik nije bio proučavan osim sa
gledišta “rumuniziranja” i kao posledicu do danas oni nemaju ni alfabet, ni gramatike a ni pisanu
literaturu. Istovremeno, albanski nema ničeg zajedničkog (sem izvesnih iliro-tračkih, turskih i
slovenskih reči) sa jezikom koji govore Arumuni.

Kulminacija je sledeća: arumunska deca iz ovog grada (150-170), danas u školi (koja je nekada bila
rumunska, pa je sačuvala i takvo svoje ime) uče albanski, ili su prinuđeni da najpre nauče albanski
jezik. Bez pogovora, sa vremenom će ga zaboraviti, kao što su njihovi roditelji zaboravili rumunski
koji su naučili u staroj školi. I što je naročito loše gube vreme učeći najpre jezik i tek kasnije prve
pojmove o kulturi, što bi moglo da bude skopčano sa rizikom da tapkaju za albanskom decom.

Kada sam pitao predsednika regionalnog i gradskog komiteta zašto je to tako, odgovorio mi je:
“ukoliko im se dopusti da uče u osnovnoj rumunski, zaostajaće posle toga u albanskoj gimnaziji
(rumunska gimnazija postoji samo u Bitolju u Jugoslaviji i u Solunu u Grčkoj)”. Da ne bi izostali u
gimnaziji odlučeno je uz zajedničku saglasnost, u lokalnim organima, da se i u osnovnoj školi uči
samo na albanskom, jer inače ... nemaju ni profesore.

Rezultat je: roditelji su veoma nezadovoljni što ih “zemlja” (Rumunija) više ne štiti i što ih je
prepustila sudbini pa sve više počinju da rade protiv narodne demokratije u Albaniji, koja nije
poštovala njihova prava stečena od predaka još u tursko vreme.”

Vidi se zapravo, da formula koja je ponuđena i način na koji je eksploatisana u periodu od skoro
devedeset godina nisu poboljšali emancipaciju vlaško-arumunske populacije na navedenim prostorima.
Ono što može da začudi je što se i danas na rumunskoj strani forsira taj prvobitni pristup bez kritičkog
osvrta na “postignuti” rezultat u stvarnoj emancipaciji Vlaha. Sa te strane gledano, interpelacija de
Puiga, na osnovu inicijative pojedinih arumunskih intelektualaca nagoveštava rešenje problema. To je,
pak, na te Arumune, inspiratore takvog dokumenta, privuklo anatemu pobornika stare formule,
pridružujući ih ekskomuniciranom Bojadžiju za mišljenje zbog koga je on, pak, bio i hvaljen i slavljen
među pobornicima "rumunizma". Naime, kao što je već bilo reči, Bojadži se itekako zalagao za
čuvanje i razvijanje arumunskog (vlaškog) idioma.

Zašto bi to bio udar na etnolingvističko jedinstvo Rumuna i Vlaha, odnosno po čemu to razbija
rumunsku naciju? Ko brani Vlasima, zavisno od jezika na kome se iskazuju kao etnitet, da se
istovremeno osećaju i Vlasima i Rumunima, tamo gde takva tradicija postoji, pa i pripadnošću
većinskim nacijama, ukoliko to ne poništava njihovu etničku posebnost i njihovu istinsku
zainteresovanost za emancipaciju i očuvanje svoje kulture!? Zar Vlahe ne treba sačuvati upravo zbog
onoga što su baštinili za svetsku kulturu i što je u današnje vreme pod izuzetnim udarom kome će
teško odoleti i narodi sa brojnim kulturnim i dugim institucijama?!

54
Ovaj opisani paradigmatičan put nisu prešli istočnosrbijanski Vlasi. Svakako zbog toga što su živeli u
drugim istorijskim okolnostima, ali i zbog nepostojanja građanske klase u vreme kada su se rađale i
budile nacije Balkana. Interesantno je da se to može odnositi i na vlaško-rumunsku populaciju u
severozapadnoj Bugarskoj. Ostaje istoričarima da razjasni zašto su ovi Vlasi bez pomena u mirovnim
dokumentima posle balkanskih i prvog svetskog rata?

Pre toga, u avgustu 1911. godine obratio se petrovački Vlah, Miroslav Bogdanović, Rumunima iz Lige
za kulturu tražeći pomoć za odbranu rumunskog jezika i tradicije u Srbiji. U tom smislu je govorio i
čuveni istoričar Nikolaje Jorga u rumunskom parlamentu u decembru 1912. godine. Tada je, na osnovu
elaboracije Atanasija Popovića, izneo i određene podatke o odnosu crkvenih i državnih vlasti prema
Vlasima. Tako se pominje cirkular timočkog episkopa br. 765 od 12 avgusta 1899. u kome je
sveštenicima izdato naređenje o imenima koja jedino mogu da se daju deci kod krštavanja. Takođe da
školski i državni organi posrbljuju rumunska prezimena i o tome Jorga navodi konkretne primere.
Podvlači činjenicu da je srpski jezik u intenzivnom razvoju, dok se rumunski osiromašuje i povlači i
svodi na dnevno sporazumevanje u porodici. Rumunske knjige su nedostupne jer su zabranjene.
Navodi se i izjava rečenog Atanasija Popovića, doktora filosofije i profesora, da je čitanje i pisanje na
rumunskom naučio u Nemačkoj.

Nažalost, ovi apeli nisu nastavljeni ka traženju puteva za emancipaciju i očuvanje Vlaha. U novembru
1918. godine u Kišinjevu se piše manifest Rumunima u Srbiji, dakle istočnosrbijanskim Vlasima, u
kome se iznosi iredentistička ideja o priključenju tog dela Srbije Rumuniji. Tako su prethodne ideje o
očuvanju ovog etniteta na ovaj način kompromitovane i zamenjene velikorumunskim idejama.

Ponovo se 1919. godine na Mirovnoj konferenciji u Parizu pojavljuje dr Atanasije Popović i u ime
“Nacionalnog komiteta Rumuna iz Srbije” ponavlja ovu ideju. To brani time što će se samo na taj
način “obezbediti naš slobodan razvoj a i razvoj naše intelektualne kulture na našem nacionalnom
jeziku i neće više biti zabrane za naše školske, religijske i političke slobode”. Podsetio je da su se
protiv politike gušenja i “srbiziranja” Rumuni iz Srbije uporno ali nemo opirali.

Dva puta su, 1904. i 1906., Rumuni iz požarevačkog okruga slali svog opunomoćenika u Bukurešt sa
ovlašćenjem koje su potpisali viđeni Rumuni iz okruga, moleći rumunsku vladu da interveniše kod
srpske vlade da im se dozvoli pravo da imaju svoje narodne škole i crkvu. To su 1913. zatražili i
stanovnici okruga krajinskog.

Istovremeno je Mirovnoj konferenciji, od strane Društva za makedo-rumunsku kulturu, četvoročlana

delegacija dostavila i memorandum da se na području Pinda, između Grčke i Albanije, osnuje država
“Zemlja Vlaha” (“Terra Vlachorum” ili “Aromulenland”), a za sve ostale Arumune u Grčkoj, Albaniji,
Srbiji i Bugarskoj da se obezbedi “puna školska i crkvena autonomija i politički režim kompatibilan sa
slobodnim razvojem njihove etničke individualnosti, pod nadzorom Društva naroda, a Rumunija da
bude ovlašćena da subvencionira njihove kulturne institucije i da interveniše ukoliko ne budu
poštovane”.

Kao što se vidi, prekrajanje šireg područja Balkana imalo je odjeka i među Vlasima. S pravom ili ne i
oni su tražili svoj status pod novim nebom nastalim posle svetske kalvarije.

Iz vremena između dva svetska rata pomenuće se kolonizacija Vlaha iz Tesalije u Dobrudžu godine
1928. Tome su svakako doprinela i događanja o kojima je ovde bilo reči, ali i kolonizacija Grka iz
Male Azije posle grčko-turskog rata 1921. godine u područje Verie. Ti događaji su izazvali i
preseljenje islamiziranih Megleno-Vlaha iz Egejske Makedonije u Tursku, kao što su se iseljavali i
drugi balkanski muslimani.

Nadalje, 1930. godine drži se jedan studentski kongres pod naslovom “Rumuni iz doline Timoka” koji
je posvećen Rumuno-Vlasima iz vidinskog kraja i Arumuno-Vlasima iz južne Bugarske. Insistiralo se

55
na reciprocitetu u tretmanu ove populacije u skladu sa tretmanom bugarske manjine u području Silistre
i Bazardžika dokumentujući broj škola na bugarskom u Rumuniji i nepostojanje rumunskih škola u
Bugarskoj itd.

U borskom kraju, u usmenoj predaji, na primer u selu Brestovcu, čuva se uspomena na Jona Učitelja
kome je uskraćeno da se bavi svojim poslom i iz kraja u kome je radio prognan je u rodni kraj zato što
je potegao pitanje emancipacije Vlaha. Kao da je i u to vreme postojala praksa "berufverboten" koja je
u Evropi imala svoje protagoniste posle 1968. godine.

U toku 1941. godine, posle pristupanja Rumunije silama osovine, ponovo se pojavljuje ideja iridente u
aktivnostima koje se vezuju za pop-Suvejku. Traži se u memorandumu Rumuna iz Timočke krajine i
Banata priključivanje ovih krajeva Rumuniji. Naravno, treba ponovo istaći da takva ideja nije imala
svoje duboke korene ili razgranato stablo i da se ustvari svodila na stav samog potpisnika i po kojeg
njegovog sledbenika. O tome postoje i šire studije.

Ova šetnja u vezi sa Vlasima kroz moderno vreme moglo bi da se završi kod teme koja je povod za
celu ovu elaboraciju. To su istočnosrbijanski Vlasi.

Jula 1945. godine upućen je memorandum [54] maršalu Titu u vezi sa razvojem obrazovanja i
crkvenim obredima na vlaškom (rumunskom). Dati su podaci o statistici od prvog popisa u Srbiji
1846. do 1900., takođe je procenjen i broj Vlaha na 400.000 na osnovu popisa iz 1846. i 1866., koji
žive u 202 naselja. Napravljen je osvrt na učešće u ratovima u XIX i XX veku, pa i na držanje Vlaha
za vreme II svetskog rata, na žrtve i popaljena sela, te na zalutalost pojedinaca i u pokret Draže
Mihajlovića, Nedića, Ljotića.

Navedeno je da su Vlasi posle 1833. i još dugo godina posle toga imali sveštenike koji su crkvenu
službu obavljali na rumunskom.

Ukratko, u tom memorandumu traženo je:

Učenje vlaške dece u školama na maternjem jeziku, pomoću koga će naučiti i državni srpski jezik, koji
samo na taj način mogu sa lakoćom da usvoje.

Dozvolu da u crkvama sveštenici službu obavljaju na vlaškom (rumunskom) jeziku kako je bilo pod
Turcima i nadalje do vremena kralja Milana.

Da se učitelji i sveštenici Vlasi koji služe van srezova i sela u kojima su rođeni rasporede u svojim
rodnim mestima.

Kao obrazloženje da se u školama uči maternji jezik iznosi se činjenica da vlaška deca ne znaju srpski,
već ga uče u školi, pa je to jedini način da se prevaziđe visoki procenat nepismenosti među Vlasima.
Implicitno, to je poziv da se ukine “pripravni” razred u kome se učio srpski kao priprema za školsku
nastavu od I do IV razreda osnovne škole.

Takvim nespretnim obrazloženjem o učenju jezika je ustvari stvoren okvir za potonju benevolentnu
asimilaciju kroz napuštanje vlaškog jezika i učenje srpskog odmalena. Eto mogućeg opravdanja za
kasnije ukidanje “pripravnog” razreda. Kada je učinjen takav “reformatorski” korak 1969. godine
tadašnji kriveljski odbornik u Skupštini opštine Bor je podneo ostavku smatrajući da je time vlaškom
jeziku potpisana kazna brzog umiranja.

Dakle, i pored dobre namere ni ovim memorandumom nije objašnjeno zašto Vlasi (na svom narečju
Rumuni) treba da uče svoj jezik, pa i rumunski kao njegov razvijeni i normirani oblik. I u ovo vreme to
se od iste škole mišljenja vezuje za pravo nacionalne manjine. Otuda težnja da prvo treba Vlahe

56
prenominirati u Rumune, pa će onda sve doći samo po sebi. Treba li naglasiti da je to romantičarski i
prevaziđen pristup koji je u suštini panrumunski stav čiji su efekti pomenuti.

Priča o Arumunima iz Albanije, iz Korče i okoline, dovoljno je poučna. Ona pokazuje da za Vlahe
treba naći rešenje u kojoj ima dovoljno prostora i za njihov lokalni idiom. Ako ga sačuvaju biće dorasli
i književnom rumunskom jeziku, kao i svim stručnim žargonima koji su, kao i u srpskom, specifični
“jezici” u jeziku. Time će se stvoriti prostor i za opstanak tih idioma kroz upotrebu na radiu, TV, te u
drugim savremenim opcijama komunikacije. Što je naročito važno moći će da se krene u memorisanje
jedne još uvek nedovoljno identifikovane civilizacijske baštine za koju znalci kažu da ima čime da se
podiči.

Ove redove pišu uglavnom oni Vlasi koji su srpski po prvi put proslovili u “pripravnom” razredu. Kroz
celo školovanje to im nije bila mana već ih je teralo na ozbiljan rad, pa i na savladavanje stranih jezika.
Time je devalvirana teza da su po prirodi stvari Vlasi bili hendikepirani u postizanju značajnih
rezultata u sopstvenom obrazovanju zbog jezičke barijere jer nisu od rođenja govorili “državni jezik”.

Tako se došlo na početak ove teme. Ona ne može da se rešava i tumači bez učešća samih Vlaha. Inače
će se opet odlutati u romantičarske i visokonaučne teze koje ne vode računa o realnosti. Uostalom, bilo
bi poučno da se prouče trendovi među banatskim Rumunima. Sa ove ("vlaške") strane Dunava izgleda
da su oni prigrlili književni jezik ali su u velikoj meri napustili svoju autohtonu kulturu. Raslojavanje
na elitne intelektualce, srednje i niže obrazovani sloj je evidentno. A čuvari hvale vredne banaćanske
kulture – gde su? U tom trećem sloju. Ova, pak, “enklava” u enklavi govori svakodnevno jezik svojih
veoma bliskih rođaka Vlaha Ungurjana, čuvara vlaške tradicije južno od Dunava. Tako “nacionalni”
problem postaje kulturološki problem.

Već je izrečen stav: Vlasi bez očuvanja svoje kulturne baštine, a to podrazumeva i jezik za
interpretaciju te kulture, nisu vredni postojanja. Krene li se u takav vid dogovaranja sa većinskim
narodom ovde i na drugim prostorima gde postoje vlaške populacije verovatno će i svi većinski narodi
da podrže takav trend samoodređenja među Vlasima.

Tome nije cilj da se naruši konzistentnost naziva ROMANUS-WALHOS niti da mu se oduzme nešto
od njegovog jedinstva, uključujući i njegovu savremenu emotivnu generalizaciju ROMÂN-VLAH.
Ukoliko se negde trajno usvoje hipostaze imena koje za sebe koriste pripadnici ove balkanske
populacije (npr. Armãni, Rumâńi), a drugde se ostane pri tradicionalnom nazivu većinskog naroda
(npr. Vlasi), ili se to kombinuje, sve to treba uvažavati. To ne ugrožava suštinu istorijskog ishodišta o
istovetnosti i tek savremenim razlikama sa Rumunima i prirodnu upućenost Vlaha na Rumune. Isto
cveće u različitim baštama može da ima drugačije nazive, ali isti miris.

Ako su i grešili, a nisu bezgrešni, Vlasi su to činili manje nego drugi i najčešće na sopstveni račun.
Vreme je da im se to prizna javnim činjenjem i uvažavanjem njihovih potreba. Kolikim i kakvim – to
je zajednički zadatak za Vlahe, većinski narod i u određenoj meri i za Rumuniju kao maticu Vlaha,
bez unapred postavljenih ograničenja. Takav karakter bi trebalo da ima i ova BELA KNJIGA O
VLASIMA. Ona je konačna samo za vreme u kome je pisana.

Zajednički preci Vlaha o njoj ne mogu da sude, a potomci će uvek moći i bolju da sačine prema svom
odmeravanju potreba i opštim civilizacijskim trendovima na koje se budu oslanjali. Jednostavno – u
njoj se nije prećutalo vlaško postojanje u ubeđenju da je ovaj etnitet duhovno i kulturno obogatio
prostor na kome živi u harmoniji sa drugima narodima. Ali i da je ostvario i jednu vanvremensku
misiju komuniciranja sa dalekom prošlošću kodirane u vlaškoj usmenoj tradiciji do naših dana. Kada
se piše ova knjiga ne postoji dovoljno elemenata za tvrdnju da je to nasleđe podjednako prisutno i u
drugim vlahofonskim (rumunofonskim) populacijama sa ili bez pisane književnosti. Tim više ova
inicijativa dobija i na težini i na širini. Zadnji je trenutak da se ta spoznaja zaokruži i trajno sačuva.

57
6.0. SAVREMENI EVROPSKI STAVOVI O MANJINAMA

Komitet ministara Evropskog saveta doneo je 10. maja 1990. rezoluciju o osnivanju Evropske komisije
za demokratiju putem zakona koja je, odmah nakon svog osnivanja, počela da se bavi problemom
zaštite manjina u Evropi. Na početku svog rada Komisija je usvojila niz osnovnih principa koji bi
trebalo da se uključe u zakonska akta, i koji bi služili kao osnova za dalji rad, studiozno proučavanje i
poboljšavanje položaja manjina [65], kako sledi:

Opšti principi

Međunarodna zaštita etničkih, jezičkih i religijskih manjina mora biti osnovna komponenta
međunarodne zaštite ljudskih prava i kao takva biti uključena u međudržavnu saradnju, jer predstavlja
osnovni element mira i stabilnosti u Evropi.

Međunarodna zaštita manjina ne dozvoljava bilo kakvu aktivnost koja je suprotna osnovnim
principima međunarodnog prava i posebno ako je suprotna suverenitetu, teritorijalnom integritetu i
političkoj nezavisnosti država.

Međunarodna zaštita manjina mora biti preduzimana sa dobrom voljom, u duhu tolerancije i
dobrosusedstva između država.

Za potrebe ovog dokumenta “manjina” označava grupu koja je manje brojna od ostatka populacije date
države čiji se članovi, iako državljani date države, etnički, religiozno ili jezički razlikuju od ostalog
dela populacije, te koji žele da očuvaju svoju kulturu, tradiciju, religiju ili jezik.

Bilo koja grupa koja spada pod ovu definiciju ima pravo da bude prihvaćena kao etnička,
religijska ili jezička manjina.

Prava manjina

Manjine imaju pravo da poštuju, čuvaju i razvijaju svoj etnički, religiozni, kulturni ili jezički identitet.

Manjine imaju pravo da budu zaštićene od bilo koje aktivnosti koja preti njihovoj egzistenciji.

Svaka osoba koja pripada manjini ima prava da uživa ista prava kao bilo koji drugi građanin bez
ikakve razlike i potpuno ravnopravno.

Prihvatanje posebnih mera u korist manjina ili njihovih članova kojima se želi promovisati jednakost
između manjina i većinskog stanovništva, ili žele uzeti u obzir specifični uslovi u kojima žive manjine
ne treba smatrati aktom diskriminacije.

Svaka osoba koja pripada manjini imaće pravo da se udružuje i održava odnose s ostalim članovima
iste grupe, uključujući i odnose preko državnih granica. Ovo pravo posebno uključuje pravo da onaj ko
želi može da napusti datu državu i da se vrati u nju.

Svaka osoba koja pripada manjini treba da ima prava da stvarno učestvuje u državnim poslovima i
posebno u donošenju odluka koje se tiču regiona u kojem žive.

Svaka osoba koja pripada manjini treba da ima pravo na sopstveni kulturni život.

Svaka osoba koja pripada jezičkoj manjini treba da ima pravo da slobodno koristi svoj jezik kako
privatno tako i javno.

Kada manjina dostigne visok procenat populacije u određenom regionu ili u celoj populaciji njeni
članovi treba da imaju pravo da govore i pišu na svom sopstvenom jeziku kada se obraćaju političkim,
58
administrativnim ili sudskim vlastima datog regiona ili države. Ove vlasti su dužne da saobraćaju sa
manjinom.

U državnim školama obavezno školovanje treba da bude na maternjem jeziku manjine. Ako pak
država nije u mogućnosti da organizuje takvo školovanje ona mora dozvoliti deci koja to žele da uče u
privatnim školama. Država ima prava da odredi da se jezik većine takođe uči u takvim školama.

Svaka osoba koja pripada religijskoj manjini ima prava da manifestuje svoju religioznost ili veru bilo
sama ili u zajednici sa drugima, kako javno tako i privatno, u molitvi, propovedanju, praktikovanju ili
posmatranju, sve u skladu s međunarodnim sporazumima o ljudskim pravima.

Svaka osoba koja pripada manjini čija su prava, kako je ovde definisano, ugrožena mora imati na
raspolaganju efikasan način da dobije zaštitu od strane nacionalnih vlasti.

Obaveze država

Države će se uzdržavati od takve politike ili ohrabrivanja koja teži asimilaciji manjina ili od namernog
menjanja proporcija u populaciji u regionima naseljenim manjinama.

Koliko god je to moguće država treba da ima na umu manjine kada vrši podelu nacionalne teritorije u
političke i administrativne jedinice kao i u izborne okruge.

Obaveze manjina

Svaka osoba koja pripada manjini treba da lojalno izvršava svoje obaveze vezane za status
državljanina države u kojoj živi.

U korišćenju svojih prava svaka osoba koja pripada manjini treba da poštuje prava drugih i posebno
onih koji pripadaju većini, kao i prava članova drugih manjina.

Država treba da preduzme sve nužne mere kako bi osigurala da u onim regionima u kojima pripadnici
manjine predstavljaju većinu populacije datog regiona, oni koji ne pripadaju manjini budu zaštićeni od
bilo kakve diskriminacije.

Zaštitni mehanizam

Da bi se obezbedilo da se definisana prava poštuju neophodno je da države prouče mogućnost

uspostavljanja evropskog mehanizma za zaštitu prava manjina.

☼☼☼

U narednom citatu se pokazuje kako su navedena pravila počela da stvaraju uslove za zaštitu vlaško-
arumunske zajednice na Balkanu.

40, 2:

8. Skupština preporučuje Komitetu Ministara:

Da podstakne balkanske države u kojima se nalaze arumunske zajednice da potpišu, ratifikuju i

implementiraju Evropske Preporuke o Regionalnim i Manjinskim Jezicima i poziva ih da podrže
Arumune, naročito u sledećim područjima:

edukacija na maternjem jeziku;

služba u crkvama na arumunskom jeziku;

59
novinska izdanja, časopisi i radio i televizijske emisije na arumunskom jeziku;

podrška arumunskim kulturnim asocijacijama.

40, 14:

U svojoj Preporuci 1291 (1996.) o Jidiš kulturi, Evropski Parlament je naložio Komitetu ministara
Saveta Evrope da uspostavi, pod nadzorom Saveta Evrope, “laboratoriju za rasejane etničke manjine”
sa mandatom, inter alia:

da promoviše opstanak kulture i svest manjina;

da popiše lica koje još govore jezike manjina;

da se zabeleže, sakupe i očuvaju njihovi spomenici i evidentira njihov jezik i folklor;

da se objave osnovni dokumenti;

da se promovišu zakonska rešenja za zaštitu manjinskih kultura protiv diskriminacije i uništenja.

Svaka laboratorija ili posmatrači za rasejane etničke manjine, snabdevene sa modernim akademskim
sredstvima, moglo bi da budu idealni mehanizam pomoću koga bi Evropski Savet zaštitio arumunski
jezik i kulturu.

☼☼☼

Postoje, dakle, pravila koja je moguće operacionalizovati i u odnosu na istočnosrbijanske Vlahe i

njihov manjinski tretman po bilo kom osnovu, ukoliko oni ili jedan njihov deo izrazi takvu potrebu.
Naravno, podrazumeva se da je to u skladu sa zakonima naše zemlje.

7.0. PREDLOŽAK O VLAŠKOM PITANJU - MOGUĆA PLATFORMA

Istorijsko iskustvo na prostorima gde vlaške populacije bitišu svoj autohtoni život je takvo da se
nikada nije došlo do odmerenog formulisanja stavova i zahteva ovog etniteta koji ne bi povredio njih
same ili nacionalnu doktrinu većinskih naroda među kojima žive. Pretpostavljena matica Vlaha, kao
jedina “Vlahija” koja je na Balkanu izgradila svoj moderni državni entitet, pre ili paralelno sa ostalim
balkanskim narodima, zanemarivala ih je ili u jednom periodu svojatala kao prost nastavak
“rumunizma”. Kada se danas govori o vlahofobnosti, za takvu pojavu kod pojedinih članova većinskih
naroda, ponekad nažalost, i u određenim institucijama sistema savremenih domovina Vlaha, mogu se
razlozi pronaći u takvoj vrsti iskustva, ali i u skoro potpunoj neobaveštenosti o Vlasima. Tome je
svakako doprinosila i fabrikacija poluistina i neistina koja i u naše vreme beleži značajan uspon kod
konzumenata subkulture na našim prostorima.

U nastavku će se pokušati da se iskaže pristup koji bi trebalo da odagna nepotrebne strahove od

emancipacije Vlaha na prostorima gde žive. Sa druge strane, da se većinski narodi oslobode
pripisivane krivice za onaj vid asimilacije Vlaha koji je poprimio benevolentni karakter. U oba slučaja
se računa sa doraslošću Vlaha za takva tumačenja i za njihov osećaj odgovornosti prema svom etnitetu,
kao i prema domovini čiji su lojalni građani. Najnovija evropska iskustva u odnosu na manjine bilo
kojeg karaktera (jezičke, etničke, konfesionalne itd.) trebalo bi da ohrabre takav novi vid tolerantnog
komuniciranja. U njegovoj biti nije insistiranje na istorijskim i emocionalnim revendikacijama već na
uvažavanju realnosti koja trpi svakodnevne promene. Ta realnost u današnje vreme nije naklonjena
opstanku manjina i njihove duhovne baštine. I mnogi narodi se teško odupiru pritisku mondijalizacije
ili globalizacije koju nagoveštava internet tehnologija i sve veća unifikacija u interesovanjima i
ponašanju sadašnje mladeži. Sačuvati različitost i razlike vrlina je koja će tek u budućnosti imati svoj

60
značaj, ali će dotle mnogo toga što danas postoji – jednostavno nestati. Možda će zainteresovani u
dalekoj budućnost moći da rekonstruišu ovaj naš svet i u njemu nasleđe koje nas je svrstalo u različite
populacije i pod različita imena. Verovatno da će tada ime biti manje važno od sadržaja koji je tim
imenom bio okonturen, dok je u naše vreme ono razlog za velike emocije skopčane sa teškoćama u
komuniciranju i saradnji među savremenim narodima.

7.1. O IMENU

Na svom jeziku u Istočnoj Srbiji Vlasi se nazivaju: Rumuni. Međutim, iz tradicionalnih razloga i
norme koju su prihvatili prevode to na srpski sa: Vlasi. Na taj način prave razliku u odnosu na Rumune
iz Rumunije, pa i iz Vojvodine. Prema tome, od dualnog istoznačnog naziva ROMANUS-WALHOS,
oni se službeno iskazuju sa VLAH. dok u svom narečju ostaju pri hipostazi izvedenoj od ROMANUS,
tj. Rumân.

U službenom komuniciranju treba ostati na srpskom - pri varijanti: Vlasi (uz naglašavanje da je to na
vlaškom: Rumâńi), kod Rumuna na rumunskom – pri varijanti: Români (uz naglašavanje da je to na
srpskom: Vlasi). O tome voditi računa i kod popisa stanovništva, tj. zbirno prikazati obe ove
populacije istog etničkog korena i karakteristika u rubrici Vlasi (Rumuni) na srpskom, odnosno
Rumuni (Vlasi) na rumunskom.

S obzirom da u tradicionalnom opštenju postoji i naziv Arumuni, kada je reč o populacijama onda
koristiti dvojno označavanje, tj. vlaško-rumunska i vlaško-arumunska populacija. Ukoliko balkanski
narodi prihvate predlog Arumuna za normiranje njihovog etnonima, kako su tražili na svom kongresu
u Frajburgu, za njih koristiti tu normu. Isto tako, ukoliko se dogodi da se izvrši i neka druga unifikacija
naziva na užem ili najširem vlahofonskom prostoru, usaglašavanjem na međunarodnom planu, koji bi
prihvatili i Vlasi i većinski narodi među kojima žive Vlasi, prihvatiće se taj naziv. Slično kao u
ujednačavanju naziva Šiptar i Albanac posle 1968. godine, mada taj primer verovatno budi i druge
asocijacije zbog nesrećnih događanja na Balkanu.

Prema tome, u semantičkom smislu ne postoji razlika između naziva Rumuna i Vlaha, a variranje
naziva je udovoljavanje tradiciji većinskih naroda. U ovom kontekstu gledano, manjinska prava koja
postoje za Rumune u Banatu ne mogu da se uskrate Vlasima u istočnoj Srbiji niti da se tumače
uobičajenom praksom dualnog označavanja Vlaha na jednoj i na drugoj strani.

7.2. O JEZIKU I PISMU

Vlasi u istočnoj Srbiji govore svoja dva narečja, ungurjanski (banatski) i caranski (krajinski,
muntenski) govor, koja pripadaju rumunskom jeziku. Između ova dva narečja postoji i, uslovno
govoreći, međunarečje koje ima elemente i jednog i drugog govora, ali je po leksičkom fondu i
izgovoru bliže ungurjanskom. Ovi govori imaju kontinuitet u rasprostiranju na prostoru na kome žive
Vlasi, tj. retkost je da u jednoj idiomskoj enklavi postoji lokacije drugog idioma.

Na srpskom Vlasi svoj jezik nazivaju - vlaški jezik, dok ga na vlaškom nazivaju - rumunski jezik,
odnosno istim onim imenom kako nazivaju i jezik Rumuna iz Rumunije i Vojvodine.

Imajući u vidu navedene činjenice, pismo koje je dovoljno za pisanje na navedenim narečjima treba da
bude latinična rumunska abeceda. Kada se želi zabeležiti posebna specifičnost dijalekta, tada koristiti
odgovarajuće dijakritičke znake kao i fonetsku transkripciju APHI, ili dodatne konvencije o izgovoru.

7.3. UČENJE MATERNJEG JEZIKA

Ovo je najvažnije pitanje bez koga nije moguće da se očuva vlaški etnitet. Ideja da će se to postići
uvođenjem rumunskog književnog govora na prostorima gde žive Vlasi nije dala rezultate, ako je
suditi po primeru iz Korče u Albaniji. Još je manje verovatno da bi to moglo danas da promeni stanje s
61
obzirom na izuzetno visok stepen korišćenja neologizama u književnom rumunskom jeziku koji
skromnije obrazovanim Vlasima nisu često dovoljno poznati po značenju ni u srpskoj varijanti.

U sredinama gde još uvek postoji “pripravni” (pripremni) razred sadržaj u nastavi dopuniti i sa
sadržajima na vlaškom, u lokalnom idiomu, odnosno izgraditi sistem dvojezične nastave. Ako umesto
pripremnog razreda postoji predškolska nastava u vidu zabavišta ili slične institucije, u vlaškim selima
u njima negovati dvojezičnost poput nekadašnje dvojezičnosti u “pripravnom” razredu na početku
školovanja.

U prvom razredu uče đaci na srpskom jeziku osnove pismenosti u skladu sa postojećim školskim
programima. Paralelno se uvodi određeni fond časova kao provera i utvrđivanje vokabulara na
vlaškom lokalnom govoru. Pri tome je u takvoj nastavi oslanjanje na tradicionalno, za ovu namenu
obrađeno, usmeno nasleđe među Vlasima.

U drugom razredu se uči normirana abeceda i njena nadgradnja sa dijakritičkim znacima za pisanje i
tumačenje tekstova u dijalektu i na normiranom jeziku. Ukazuje se na specifičnosti dijalekta u odnosu
na književnu normu. Koriste se primeri iz priča za decu u tradicionalnom i literalnom obliku, te lirske
i epske pesme.

U trećem razredu se nastavlja i širi program iz drugog razreda, odnosno utvrđuju se osnovna pravila
pismenosti, a uči se i uporedna gramatika.

U četvrtom razredu naglasak se stavlja na normirane tekstove i njihovo tumačenje u dijalektu i na

utvrđivanje znanja iz gramatike. Paralelno se u standardnim kursevima izučavaju poglavlja koja se tiču
istorije Vlaha.

Ovaj program se ostvaruje kroz dodatne časove i njime se ne remete standardni programi na srpskom
jeziku. Međutim, taj dodatak nije fakultativnog već je obaveznog karaktera. Zavisno od lokalnih
uslova i kadrovskih mogućnosti ne isključuje se ni varijanta kondenzovane i blok nastave.

U petom i šestom razredu uči se tradicionalni folklor sa užeg i sa šireg vlahofonskog područja kao i
tradicionalna muzička kultura. To uključuje i narodne igre i vokalne solističke i horske interpretacije,
kao i druge sadržaje vlaške baštine (običaji, kalendar, elementi kosmogonije i kosmologije i sl.), zatim
osnovne hrišćanske religiozne tekstove na tradicionalnom jeziku rumunske crkve u svetom pismu, koji
je veoma blizak ovdašnjim vlaškim idiomima.

U sedmom i osmom razredu se ponovo proučavaju uporedno normirani jezik i dijalekt i njihova
gramatika, kao i osnove tradicionalne kulture Vlaha, dok u standardizovanom programu na srpskom
ponovo ima mesta za teme iz istorije vlaških populacija na Balkanu i njihovo svestrano prožimanje sa
većinskim narodima na tim prostorima zajedničkog suživota. I ovi sadržaji su obaveznog karaktera.

U skladu sa zakonskim rešenjima drugi vidovi školovanja na književnom rumunskom jeziku su

mogući u privatnim ili drugim posebno finansiranim školama, stalnog ili privremenog karaktera, na
primer zbog eventualnog nastavka studija na rumunskom jeziku, kao fakultativna nadgradnja, pri
centrima za očuvanje i proučavanje vlaške kulture i sl.

Kod sagledavanja ovog pitanja mora da se ima u vidu da se veoma učestano deca prvo uče srpski i tek
kasnije priuče vlaški. Ponekad, idući linijom manjeg otpora trajno se napušta vlaški kao maternji jezik.
Otuda i predloženi model predstavlja obrnutu proceduru u odnosu na vreme kada je pripravni razred
bio nezaobilazna pripremna faza učenja oficijalnog jezika. Suština ovog pristupa izvire iz činjenice da
su Vlasi u međuvremenu, dok su im uskraćivana etnička prava, postali dvojezična populacija koja se
sticajem mnogih okolnosti sve više udaljava od svog govornog idioma.

62
Principijelno gledano, ukoliko u nekoj sredini budu postojali zahtevi da se cela nastava obavlja na
normiranom rumunskom (književnom) jeziku, takvom zahtevu neće se postavljati nikakve prepreke, tj.
sprovešće se obrazovanje kakvo tradicionalno postoji u Banatu za rumunsku nacionalnu manjinu.

7.4 KOMUNICIRANJE NA VLAŠKOM

Korišćenje vlaških idioma na radiu i televiziji, u informativnim listovima i revijama posvećenim

svakodnevnom životu, kulturnim i drugim temama je bez ikakvih ograničenja, u skladu sa opšte
prihvaćenim evropskim pravilima o pravu i ponašanju manjina. U tom smislu će se uvoditi u lokalne
govore i neophodni neologizmi saglasno funkciji jezika koju je u odnosu na srpski jezik objasnio
akademik Ivić, odnosno koristiće se rumunski književni jezik.

Redakcijska politika takvih kulturnih i obrazovnih institucija biće u skladu sa navedenim pravilima i
civilizacijskim normama o kvalitetu takvog komuniciranja. Jezik koji će se koristiti je lokalni govorni
jezik, a kroz institute razmene i normirani govor na drugim rumunskim i arumunskim govornim
prostorima. To znači da neće da se postave ograničenja za saradnju sa centrima poput RTV Novi Sad,
Bukurešt, Kišinjev, te sa vlaškim radio i TV redakcijama na RTV Skoplje i drugde, širom Balkana itd.

Emisije na RTV Skoplje na vlaškom (arumunskom) i iskustvo u stvaranju programa na RTV Novi Sad
na rumunskom mogu da budu inicijalni model za razvoj ove vrste komuniciranja na prostorima
istočnosrbijanskih Vlaha.

Ukoliko se postigne takva saglasnost, praznina u ovakvom komuniciranju ispuniće se privremeno,

povremeno ili trajno promenom sheme emitovanja na rumunskom jeziku na RTV Novi Sad, uz
uvažavanje prethodnih postavki.

Sa razvojem informatičkih sredstava takve tehnologije će biti dostupne i za potrebe komuniciranja na

vlaškom u svim mogućim informatičkim tehnologijama i medijumima.

7.5. JEZIK U CRKVI

U svom istorijskom razvoju svoje prvobitne karakteristike u najvećoj meri je sačuvao rumunski jezik
koji se koristi kao jezik bogosluženja u crkvi. Napominje se da je taj jezik blizak i današnjim vlaškim
govorima. To se može sagledati ukoliko se uporede tekstovi u starom i novom zavetu, tj. u svetom
pismu na rumunskom, pa i u prvim tekstovima Koresija i Dosofteja na rumunskom iz XVI i XVII veka
sa današnjim vlaškim narečjima u istočnoj Srbiji.

Imajući u vidu navedenu činjenicu, bogosluženje u crkvi na tradicionalnom rumunskom jeziku bilo bi
izuzetno značajno za očuvanje i revitalizaciju vlaških govornih idioma a time i Vlaha kao etničkog
entiteta.

7.6. CENTRI ZA OČUVANJE VLAŠKE KULTURE

U svim većim mestima, odnosno u opštinskim centrima, organizovaće se centri ili filijale jedinstvenog
centra koji će se baviti vlaškom baštinom i njenom valorizacijom, kao i negovanjem tradicionalne i
moderne vlaške kulture (poput Instituta za proučavanje i očuvanje srpske kulture na Kosovu koji je
osnovan u julu 1998.). U takvim institucijama bile bi i biblioteke sa pisanim delima i drugim vrstama
informacija i datotekama sa kojima je memorisana istorijska i druga građa koja se odnosi na ovu
populaciju. To će se stalno popunjavati i obogaćivati kroz razmenu i druge načine komuniciranja sa
velikim centrima, univerzitetima i na druge dostupne načine. Takođe i uz aktivnosti na lokalnom
planu, kroz sakupljanje, registrovanje, obradu i objavljivanje i distribuciju duhovnog stvaralaštva
vlaške populacije, kao i dela o njenom prožimanju sa kulturama susednih naroda.

63
Pri ovakvim centrima za kulturu se bez ograničenja formiraju udruženja i savezi kulturno-umetničkih
društava, specijalizovanih servisa i sličnih asocijacija lokalnog ili šireg značaja koje se bave ovom
kulturom.

7.7. MEMORISANJE TRADICIONALNE ZAOSTAVŠTINE

Prostor istočne Srbije je na raspolaganju svim zainteresovanim istraživačima vlaške narodne

zaostavštine i kulture u svim njenim aspektima i manifestacijama za proučavanje i komparativne
analize u odnosu na druge kulture. Takvi projekti će biti podržani od državnih institucija i od vlaških
kulturnih asocijacija i fondacija. U zavisnosti od značaja tih projekata tražiće se i koristiće se i
finansijska i druga pomoć i potpora od institucija u zemlji, kao i van zemlje, tj. iz zemlje matice i od
specijalizovanih organizacija EU i UN.

Posebno će se razraditi metod rada uz učešće SANU i akademija nauka i umetnosti susednih zemalja i
drugih zemalja, odnosno njihovih specijalizovanih institucija i filijala.

Ovaj rad se smatra neodložnim i ne može se pomerati za neko buduće vreme. To je trajan zadatak čija
aktuelnost u vreme pisanja ovih pravila ima karakter urgentnosti. Posledica toga je da ako neka
konkretna zainteresovana institucija nema neophodne resurse u datom trenutku istraživanja se
preduzimaju ili nastavljaju bez njenog učešća uz potpunu otvorenost za razmenu informacija.

Same procedure rada na ovom planu su u skladu sa najvišim raspoloživim tehnologijama, koje u datom
vremenu označavaju profesionalni vrh u metodologiji i najviši tehnološki nivo po pitanju obrade
konkretne tematike.

Kod prezentiranja koristiće se pisana dela, filmska, video, audio i svaka druga tehnika koja bude
raspoloživa kao tehnološka mogućnost i razvojno-tehnološke inovacije za ovakve namene.

7.8. ZASTUPANJE VLAHA U ZEMLJI I INOSTRANSTVU

U vezi sa samoidentifikacijom Vlaha u interpretiranju njihovih potreba na kulturnom i etničkom planu

u zemlji i inostranstvu, prihvatljiva je samo varijanta nepristrasnog i neposrednog predstavljanja od
kompetentnih delegiranih predstavnika. To važi i za institucije multietničkog komuniciranja kada se
razmatra problematika Vlaha, ukoliko se budu uspostavili takvi politički instituti ili instituti dobre
volje na lokalnom ili širem planu.

Svoju političku artikulaciju Vlasi, kao i svi građani zemlje u kojoj žive, mogu ostvariti kroz političke
partije koje su sa ili bez etničkog predznaka, uz uvažavanje postulata o manjinama koje su
uspostavljeni od Evropskog Parlamenta i Evropskog Saveta, odnosno organa UN.

7.9. STAV O ZLOUPOTREBI STVARALAŠTVA NA ŠTETU VLAHA

Na sve zloupotrebe sa nacionalističkog, šovinističkog i rasističkog stanovišta čija bi meta bila vlaška
populacija i njeni pojedinačni članovi, reagovaće se kod institucija sistema, sudova časti čiju su
članovi takvi autori, kao i kod međunarodnih organizacija za zaštitu manjina. Dostojanstvo svakog
ljudskog bića i svakog ljudskog kolektiviteta treba poštovati i čuvati i kada je takav entitet u rastu i
kada je u opadanju, čak do potpunog nestanka, do njegovog poslednjeg člana.

Isti stav važi i kada je reč o neprihvatljivim stavovima iz okrilja vlaške populacije u odnosu na druge
etnitete i entitete.

7.10. ARBITRAŽE O VLASIMA

64
Ukoliko se činjenjem ili nečinjenjem sprovodi politika “gašenja” vlaškog etničkog entiteta i to
opravdava stavovima van međunarodnih pravila o zaštiti manjina pribećiće se zahtevu da se uspostavi
međunarodni ombudsman ili drugi dostupni instrumenti zaštite manjina.

7.11. FINANSIRANJE AKTIVNOSTI VLAŠKE SAMOBITNOSTI

U skladu sa zakonskim propisima o finansiranju aktivnosti etničkih manjina i običajima na

međunarodnom planu, u slučaju navedenih aktivnosti finansijski izvori su iz budžeta republike i
savezne države, iz budžeta i fondova okruga, opština i lokalnih zajednica, kao i iz fondova i fondacija
organizacija i institucija među Vlasima.

Na bazi ugovora o reciprocitetu i drugih konvencija, te običaja u bilateralnoj i multilateralnoj saradnji,

u finansiranju potreba vlaške populacije u istočnoj Srbiji učestvuje i zemlja matica, dok međunarodne
institucije i organizacije to čine u skladu sa poveljama UN, EU i sl.

7.12. OČUVANJE ŽIVOTNOG PROSTORA I NJEGOVOG ETNIČKOG KARAKTERA

Prostor istočne Srbije obiluje prirodnim lepotama i nacionalnim parkovima, rudnim bogatstvom,
šumskim, vodnim i energetskim resursima. Privredni i socijalni razvoj i mogućnosti na ovom području
nisu u skladu sa značajem koji ovi krajevi imaju za zemlju u celini. Taj nesklad je uglavnom
anticipiran i u Prostornom planu Srbije. U tom se dokumentu više naglašava sirovinski potencijal i
njegova rudarska, metalurška i energetska eksploatacija bez alternativa razvoja ovog kraja sa
naglaskom na visoke tehnologije, kako je to predviđeno za krajeve zapadno od Morave. Zanemarene
su i tradicionalne delatnosti kojima su se Vlasi nekada isključivo bavili, kao što su stočarstvo i
poljoprivreda, odnosno one industrije koje prate te delatnosti.

Rudarsko-metalurški i energetski sistemi u velikoj meri utiču na degradaciju i devastaciju prostora,

promenu namene prirodnog okruženja i njegovo ekološko zagađivanje. Načela koja su izborena u vezi
sa tim u današnje vreme kroz iskustvo donošenja i sprovođenja prostornog plana za KO Krivelj,
jedinog takvog dokumenta koji je operativno zaživeo u sve tri Jugoslavije do danas, treba da imaju
trajni karakter. To su: nadoknada obradive zemlje obradivom zemljom, šuma za šumu, pašnjaka za
pašnjake, novi stambeni, ekonomski i pomoćni objekti za stare na prostorima na kojima se događa
navedena degradacija i devastacija, uz izmeštanje naselja u najbližu neugroženu okolinu. Na taj način
treba da se očuvaju vlasnička prava autohtonog stanovništva nad nepokretnostima na svom prostoru i
njegov tradicionalni način života.

Po pitanju očuvanja kvaliteta životne sredine, principi uspostavljeni prema zagađivačima u borskom
kraju, posle prve ekološke bune u Evropi 1935. godine, od 6. maja do 4. juna, poznate kao VLAŠKA
BUNA [67], imaju trajan karakter. Naime, rešavanje egzistencijalnih problema zbog promene
tradicionalnog načina života, priznavanje i nadoknađivanje štete nastale tehnogenim delovanjem
rudarsko-metalurških i drugih kompleksa, očuvanje vrednosti i sadržaja imovine i stalni rad na
poboljšanju ekoloških rešenja uz potpunu eliminaciju ekoloških zagađenja. O ovoj temi postoje i bogat
fond inicijativa iz ovog vremena [70]. Na primer peticija meštana Krivelja o očuvanju i revitalizaciji
životnog prostora iz 1997. godine, deklaracija protiv sejanja razdora forsiranjem neistinitih
novinarskih priča o "polutanima" vlaškog etničkog predznaka iz 1994., koju su potpisali ovlašćeni
organi sedam seoskih mesnih zajednica, zatim predstavka desetak intelektualaca-Vlaha i drugih o istoj
temi prema ministarstvima informisanja i kulture Srbije, te pojedinačne inicijative i upozorenja prema
vrhovima političkih faktora u ovoj zemlji itd.

Sve to vodi ka uspostavljanju i poštovanju najstrožijih međunarodnih načela u oblasti ekološke

regulative, poput ISO 14000 u današnje vreme, ali i civilizacijski prihvatljivih profesionalnih kodeksa
u izveštavanju i uopšte pisanju o ovakvim osetljivim temama. U vezi sa tim, na datom prostoru treba

65
čuvati i poštovati i druge vrednosti koje imaju svoju etnolingvističku i kulturološku vrednost, kao što
su ojkonimi i drugo tradicionalno i istorijsko nasleđe.

7.13. VREMENSKA DIMENZIJA IZNETIH ZAHTEVA

Ovo je mera jedne generacije na kraju XX veka, istorijski gledano posle dva milenijuma promena na
balkanskom prostoru, koje su iznedrile i sačuvale do današnjih dana i populaciju označavanu
izvedenicama od naziva ROMANUS-WALHOS. Njome treba da se posvedoči da na tom životnom
putu dostojanstvo opstanka nije otpisano na štetu generacija kojima će takvi koreni možda biti važniji
nego što su u današnje vreme. Iz ovoga truda i kolektivnog stava na jednom relativno ograničenom
prostoru, izvire inicijativa da se sve ono što predstavlja kodirano iskustvo jedne bogate etnografske
prošlosti sačuva i prenese onima koji će ga bolje vrednovati i tumačiti u budućnosti. Obrnuto, ukoliko
se to ne bude posebno vrednovalo u daljoj i dalekoj budućnosti, da tragovi koji su još uvek nama na
dohvatu budu dovoljno jasno zabeleženi kao uspomena na nepovratnost promena kojima smo bili
izloženi.

U vreme kada su ispisani ovi redovi često je bilo teško uskladiti reči i dela, a nacionalizmi su postali
pomama kojoj se krajnji ishod još ne nazire. Mnogi nisu hteli da nauče školu tolerancije i suživota od
Vlaha. Možda će Vlasi morati to da plate sopstvenom duhovnom anihilacijom. O tome jesu li postojali
i kakvi su bili proučiti ono što je ostalo od njihove kosmogonije i kosmologije, njihove prastare običaje
sa protoistorijskim ritualima, njihovu epiku i etiku, njihovu usklađenost sa prirodom u toj duhovnoj
sferi. Ako se takvi tragovi ne pronađu kao zaostavština posle ove inicijative ne treba verovati da tome
nisu skrivili i sami Vlasi. U tom slučaju anatema na njihovu glavu zbog nemanja sluha i posustalost
duha za sve ono sa čime bi se drugi narodi ponosili!

66
8.0. TRAGOVI ISTINE

Može se proveriti u svakodnevnoj praksi da li je i u kolikoj meri prisutno kad su u pitanju Vlasi nešto
od nabrojanih evropskih načela o zaštiti manjina od asimilacije. Već je pokazano da je bilo pokušaja
neposredno posle rata da se na tom planu promeni stanje pokretanjem radio emisije i novina na
vlaškom, ali je vrlo brzo to zaustavljeno. Teško se to može objasniti i opravdati tvrdnjom o "kvazi-
jeziku", pa ni anuliranju bilo koje potrebe za kulturnom emancipacijom zbog činjenice da je Vlasima
bliska "francusko-američka koncepcija nacije". Time Vlasi uglavnom ne poriču svoju etničku
pripadnost, niti etnolingvističku posebnost.

Taj stav o naciji je nekako u kontinuitetu sa nasleđem iz Karakalinog vremena kada su ne-Rimljani
postajali "Rimljani", odnosno potonji Vlasi. Nažalost, to nikako nije blisko sa praksom balkanskih
državotvornih naroda, što se pokazalo i odnosom prema naciji "Jugosloven" za koju su se opredeljivali
i mnogi Vlasi. Rasplet jugoslovenske krize je vrtlog u kome partikularizmi poništavaju zajedničko. To
se ne podvlači da bi se neko povredio ili uvredio, već se time ukazuje na vlaški stav o naciji kao
teritorijalnom fenomenu, kao državljanstvu. Kamo sreće da je on bio opšte prihvaćen i kod drugih
naroda ovoga uzavrelog prostora i da se pri tome ne insistira na etničkom asimiliranju "nepripadnika"
svojoj naciji kao etnitetu.

Takav univerzalizam ne postoji kod većinskih naroda već dominira partikularističko poimanje nacije
kao pripadnosti etnikumu po "krvi i zemlji". To vodi ka politici “jedna država - jedna nacija” u
etničkom poimanju ove formule. Zato, kada se Vlasi privode ovakvom stavu, poništavaju se etnički, a
to će se potpuno desiti kada se ponište jezički. Inspiratori, teoretičari, neki političari i branitelji takvog
razvoja i rešenja "vlaškog pitanja" to veoma dobro znaju. To je razlog opšteg tabuiziranja “vlaškog
pitanja” i tema sa tim u vezi.

Nedovoljno je rasvetljeno u kojoj meri je na ovim prostorima postojala praksa korišćenja rumunskog
jezika, kao pisanog maternjeg jezika Vlaha, u prošlom veku. Da tu ima istine na to upućuje Kanicova
informacija da je proglas protiv ustavobranitelja u Negotinu pročitan prvo na rumunskompa onda na
srpskom jeziku. U tom gradu hajduk-Veljkove epopeje pevalo se o njegovoj vojsci među kojima su i
"Ungurani sa šešani"; tu se pila rakija "prefakuta" kako se i danas na vlaškom zove "prepečenica".
Dakle, brojna prisutnost Vlaha na samom početku XIX veka u ovim krajevima nikako nije sporna,
osim sela Mihajlovac, koje se doselilo posle 1833. Na taj način neke od teza o pitanju masovnog
doseljavanja Vlaha iz Rumunije u najnovije doba više priliče naučnoj fantastici nego stvarnom stanju
stvari.

O imenu Vlaha je bilo dosta reči i verovatno da to kod čitalaca neće ostaviti prostor za neke posebne
dileme. No, ako se ispita pamćenje kod Vlaha, koje se pruža do protoistorijskih vremena kad je reč o
mitologiji, dakle reč je o dobrom pamćenju, u tom pomaljanju prohujalih vremena nema nagoveštaja
da su u ne tako dalekoj prošlosti Srbi (ili Bugari) bili transformisani u Vlahe kroz Rumune. Jezički,
pak, za sebe Vlasi koriste naziv koji fonetski zvuči – Rumuni. Neobavešteni tu činjenicu ne znaju i
verovatno očekuju adaptiranu fonetsku varijantu koja bi izgledala – sînt Vlah (Valah) i escu Vlahu kod
Arumuna, ali se to nikada ne čuje već uvek i samo - sînt Rumân i escu Ar(u)mãnu.

Sudilo se o jeziku bez njegovog poznavanja. Korišćene su brojke o rezultatima popisa, a oni su bili u
najmanju ruku ispolitizirani i politički isforsirani u poratnom vremenu.
67
Pokušaji da se ova tema izvuče na svetlost dana ne znači da će to da iznedri nove odnose prema
Vlasima. Zahtevi u vezi radio i TV emisija na vlaškom čekaju već više godina odgovor. Istovremeno je
nastavljena ubrzana multiplikacija dela lokalnih "pisaca" o vlaškoj populaciji, njinom dominantnom
ne-rumunskom poreklu kod istog jezika i običaja, uz tvrdnje o nepostojanju alfabeta i slične za
neobavešten svet mentalne začkoljice koje pogađaju dostojanstvo i pojedinca i etničke zajednice. U
komparativnom smislu odnosa vlaški govor – rumunski jezik, moglo bi da se koristi odnos vranjanski
govor- srpski jezik. Bilo bi veoma neukusno da se kaže da je vranjanski govor, na primer, kvazi-jezik
koji ne može da očekuje bilo kakav javni tretman jer još nije sebi našao adekvatnu azbuku?

Neka o liniji angažovanja brojnih naučnika na temi osporavanja Vlaha kao etničkog etniteta i izvorima
koje oni koriste u svojim neodrživim konstrukcijama naznačimo jedan kritički sud u odnosu na velikog
svetskog antropologa Frejzera.

58, VII:

Primedbe upućene na račun Frejzerovih izvora najbolje je rezimirao Gaster (Gaster, Theodor H.: The
New Golden Bough, A New Abrigment of the Clasic Work by Sir James Georges Frazer,
Guterimbooks, New York, 1959): "Utvrđeno je da Frejzer suviše često zasniva svoje argumente na
naivnim i amaterskim ocenama domorodačkih običaja i lokalnih obreda koje su dali slabo upućeni
putnici ili misionari puni predrasuda ... Oni, kao i sam Frejzer, ne poznaju domorodačke jezike, tako da
nasilno prilagođavaju karakteristične pojmove kalupima sopstvenog mentaliteta i formama izražavanja
ili pogrešno upotrebljavaju domorodačke termine."

☼☼☼

Civilizacijska obaveza je da se na putu evolucionog preobražaja, od nastanka, rasta, do konačnosti

postojanja svakog ljudskog bića i njegovog varijeteta, pa i mnoštva u zajednici, obezbedi njegovo
dostojanstvo da capo al fine. Priređivač ove knjige bi to podvukao kao pouku ove knjige, oslanjajući se
na stihove vlaške petrecăture:

Să ťe roĝi la Dumńeżĕu Pomoli se Gospod-Bogu

Să ťe scrié-n CARŤEA ALBĂ Da te piše u BELU KNJIGU

În CARŤEA ALBĂ, la ĉei vii U BELU KNJIGU, među žive

Să nu ťe scrié în a ŃEAGRĂ Da te ne piše u CRNU

În a ŃEAGRĂ, la ĉei mórţî Ne u CRNU, među mrtve

CARTEA ALBĂ s-a umplut BELA KNJIGA je popunjena

Conđeiļė s-a pérdut Pisaljke su pogubljene

Foiļe s-a-mpăturat Strane su joj preklopljene

CARŤEA NEAGRĂ nu é pļină CRNA KNJIGA nije puna

Măi ëstĕ lumé să vină Još je sveta što će doći

U ovim stihovima je sakrivena dijalektika našeg ljudskog postojanja. Ovo je kosmička logika
evolucionog toka od postanja do skončanja u kojoj nema zaobilaženja i protekcije. Jedino se ne zna
sudnji čas. Ne bi se reklo da je to drama samo pojedinca. To je krajnje sabiralište i vrlih i posrnulih. To
68
je dijalektika prirode u njenom neumitnom toku. Nije li to još jednom razlog da se osvrnemo na svoje
bližnje. Radi ljubavi, ne radi pokajanja!

Paĉe, ogoadă, lucru – Mir, sloga, rad

☺☺☺

KNJIGA DRUGA

HRESTOMATSKI PRILOZI O VLASIMA

69
1. ČINJENICE O JEZIKU, PISMU I IMENU

15, 42/43:

Afirmacija Makedonije kao helenističke velike sile na Balkanskom poluostrvu, pod energičnim
vođstvom Filipa II, imalo je posledice i na naše prostore. Posle postojanja više od veka i po,
kraljevstvo Odrisa, oslabljeno unutrašnjim razmiricama, bilo je 341. p.n.e. osvojeno od Filipa i
pretvoreno u makedonsku provinciju (“strategiju”). Ovo važno prisajedinjenje je prinudilo
makedonskog kralja da svoj autoritet proširi do Dunava, što je moglo da se ostvari samo oružanom
silom. Kako izveštava antički istoričar Pompeus Trogus u jednom izvodu kod Justinusa, u to vreme se
u Dobrudži pojavila sila pod vođstvom Ateasa ...

Po uništenju tračke kraljevine došlo je do saveza između Filipa i Ateasa, ovaj zadnji je priznavao
prvome vlast na ušću Dunava, uz obećanje da će mu ostaviti u nasleđe te krajeve, a za uzvrat da dobije
pomoć koja mu je bila neophodna da bi se suprotstavio jednom lokalnom vladaru, čije je ime
nepoznato, ali je pomenut kao Histrianorum rex, “kralj istrijana”. ... U stvarnosti, ovaj vladar je bio
vođa velikog plemenskog saveza Geta sa obe strane Dunava, čije je ime u to vreme bilo Istros
(latinizirano Hister). ...

15, 45:

... Makedonija je doprinela širenju elemenata grčke civilizacije, suvozemnim putem, u zapadne krajeve
Dakije, od Oltenije do Banata i u unutrašnjost Transilvanije.

15, 47:

Najznačajniji istorijski proces iz II veka p.n.e. bilo je širenje Rima na istok, kao posledica ratova koji
su vođeni sa Makedonijom. Pošto je stara domovina Filipa II i Aleksandra postala rimska provincija
148. godine p.n.e., Geti i Dačani, samostalno ili u savezu sa Keltima i Bastranima, su reagovali
nebrojenim napadima na novu silu koja se pojavila nasred Balkanskog poluostrva, kao najveći njeni
neprijatelji. Dugotrajni otpori Ilira, Dardanaca, Skordiska, Tribala, Tračana, rimskim osvajanjima,
uvek su bili potpomognuti od saveza Geto-Dačana.

15, 49:

... za kratko vreme Burebista, koji, prema svim pokazateljima, beše izuzetno obdarena ličnost, postao
je vođa jedne nametljive političke formacije, koja je obuhvatala ogromnu teritoriju, od Boemije do
blizu austrijskih Alpa, zatim severno od Karpata, do Buga i Crnog Mora, pa do blizu Jadrana i planine
Balkan. Kao što je kazivao Strabon, on je u bilo kom trenutku raspolagao armijom od 200.000
ratnika. ...

Zapis Akorniona daje obaveštenja o stavu getskog kralja prema velikim događajima koji su potresali
rimski narod tog vremena. U toku potpunog širenja građanskog rata između Julija Cezara i Gneja
Pompeja, u 48. godini p.n.e., ... Burebista je poslao u grad Heraclea Lyncestis u Makedoniji
Akorniona, koji je postao njegov izaslanik, da bi pregovarao o savezu sa Pompejom ...

Ali odlučujuću pobedu kod Farsale (Pharsalus) dogodila se pre dolaska getskih trupa na bojno polje.
Rim je uzimao ozbiljno getsku pretnju, pa je pobednik sa Farsale odlučio da je otkloni velikom
ekspedicijom u Dakiju. Velika rimska armija bila je koncentrisana za takav pohod u Makedoniji u
trenutku kada je, u vreme martovskih ida 44. godine p.n.e., Cezar bio ubijen.

15, 52:

70
Godine 46. imperator Klaudije je ocenio da je došao trenutak da potčini kraljevstvo Odrisa i da ga
zameni sa režimom jedne rimske kolonije. Deo južno od Balkana postao je provincija Trakija
(Thracia), dok je područje prema Dunavu, nazvan Ripa Thraciae, a obuhvatajući i Dobrudžu, bila je
priključena provinciji Moesia, koja je ustanovljena od imperatora Tiberija 15. godine, otprilike na
prostoru današnje Srbije i u krajevima Tribala, tako da se proširila celom dužinom donjeg Dunava do
Mora. ...

Među ovim akcijama, izvršenim severno od ušća Dunava između 57 - 67. godine, tačnije oko 62., u
vreme imperatora Nerona, ... je i kolonizacija 100.000 prekodunavaca (Bastrani, Sarmati, Ruksolani,
Dačani iz Moldavije i severno od Karpata) koji su, potisnuti ekspanzijom Jaziga, zatražili azil u
Rimskom Carstvu. Aelijanus ih je naselio na prostor Mezije, sa porodicama i njihovim starešinama, da
se bave poljoprivredom u slabo naseljenoj provinciji i da doprinesu preko poreze državnim prihodima.

16, 248:

U vreme vladavine Klaudija bilo je jasno da je tok Rajna-Dunav vrlo povoljna severna granica
Imperije zato što se lako može braniti. Iako je bilo manjih promena i osvajanja, pa je tako i teritorija
Dačana za jedno kraće vreme (150 godina) osvojena, ove dve reke predstavljaće mnogo godina
severnu granicu urbanizovanog Rimskog Carstva. Pogranične provincije razvijale su se na specifičan
način. Vojska je uvek prisutna, smeštena u logorima i kastelima i mnogi od njih koji su kontrolisali
važne prelaze preko reka imali su velike materijalne koristi od trgovine koja se tuda odvijala.
Doseljenici i trgovci su se naseljavali u neposrednoj blizini, pa su se sela i tvrđave razvijali u varošice i
gradove, koji su vremenom postajali administrativni centri. Uz to su uz samu granicu osnivane
kolonije iz kojih su se obezbeđivale rezervne jedinice veterana, a neke su predstavljale jezgra budućih
gradova.

16, 192:

Dačani nastanjeni severno od donjeg Dunava bili su već izvesno vreme stalna pretnja Rimu. Dačani su,
u stvari, pod moćnim vođom Decebalom i državotvornim aspiracijama, predstavljali opasnost sve dok
ostaju izvan delotvorne kontrole Rima.

16, 193:

Trajan je pripremio veliki napad 106. god. Kada je započeo pohod, njegove dve vojne jedinice prodrle
su duboko u Dakiju, napadajući direktno na veliko dačko utvrđenje u Sarmisegetuzi. Grad je osvojen, a
kada je uskoro postalo jasno da je sve izgubljeno, mnoge dačke vođe su se otrovale. Decebal je
pobegao, ali nemilosrdno progonjen na kraju i on vrši samoubistvo. Uništivši svaki otpor, Trajan je
osvojio svu vlast.

Ovo je još jedan primer kako su Rimljani mogli da osvajaju urbanizovane zajednice. Na ovom stupnju
razvoja Dačani su dostigli izvestan nivo civilizacije: imali su razvijenu arhitekturu i odbrambene
sisteme; pisali su grčkim i latinskim jezikom; verska i društvena organizacija države bile su razvijene;
a uporedo sa visoko centralizovanom proizvodnjom razvila se i novčana privreda.

Trajan je samo preuzeo veći deo postojeće strukture ove oblasti i na nju primenio sistem
ROMANIZACIJE. Da bi svoj cilj pojednostavio, brojno domorodačko stanovništvo je uništeno ili
zarobljeno, oko 10.000 je pobijeno u areni, a još mnogo više je preseljeno u provincije južno od
Dunava. Na njihovo mesto je dovedeno i naseljeno brojno stanovništvo iz drugih krajeva. Tako je za
samo pet godina (od prvog pohoda 101. završno sa drugim pohodom 106. godine – p. p.). Trajan
uništio dačku civilizaciju.

15, 67:

71
Još od prve godine nova provincija je bila značajno kolonizovana sa velikim masama romanizovanih
elemenata dovedenim iz svih krajeva Carstva (ex toto orbe Romano). Možda je to jedini slučaj u
rimskoj istoriji da je država u tolikoj meri intervenisala u procesu romanizacije.

16, 249:

550 kilometara granične odbrane, limes, išao je od Severnog mora do Dunava. U vreme imperatora
Hadrijana (naslednik Trajana, 117 – 130. – p. p.) ova utvrđena granica se sastojala samo od drvene
palisade, kasnije su podignute kamene kule, a u III veku je dodat jarak i podignut je kameni zid.

16, 241:

Hadrijanov bedem (dugačak 130 km – p. p.), odbrambeni sistem izgrađen od kamena, s pratećim
vojnim objektima, išao je celom širinom Britanije. Drugi zid je podignut još severnije dvadeset godina
kasnije.

6, 27:

U vreme vladanja imperatora Septimija Severa (193 – 211.) na teritoriji naše zemlje podignut je,
istočno od Olta, kao utvrđena granica, limes Transalutanus (limes Valachicus), neprekidni bedem
(VAL – p. p.) sa jarkom sa istočne strane, dugačak 235 km, koji se prostirao od Dunava (srez
Teleorman) - Roşiorii de Vede - Piteşti - Cîmpulung, na sever do mesta Rucăr (srez Argeş), u tački
Scărişoara. VAL, napušten 245 – 247., kao dvostruka granica poznat je pod imenom limes Alutanus.

15, 74:

Dunavske provincije su bile obasipane posebnom pažnjom imperatora Septimija Severa. Pod
njegovom vladavinom, Dakija i Dobrudža su doživele epohu mira i napretka.

15, 68:

U Unutrašnjoj Dakiji Limes je bio zaposednut samo od pomoćnih trupa, koje su bile raspoređene duž
doline Olta, kako južno od Karpata, tako i u Transilvaniji ...

15, 55:

Koliko god da su Geto-Dačani napravili progres u svakodnevnom životu (posle rimskog osvajanja – p.
p.), ostali su verni svojoj staroj tradiciji u duhovnoj sferi.

15, 75:

Pod Karakalom (M. Aurelius Antonius–Caracalla – p. p.) je izdat slavni edikt nazvan Constitutio
Antoniniana, kojim je prošireno pravo na rimsko građanstvo na sve slobodne stanovnike gradova u
Imperiji. Iako su motivi ovog edikta imali fiskalni smisao, iz želje masovnijeg oporezivanja koje je
bilo namenjeno vojnim potrebama, a od koga su peregrini (stanovnici bez rimskog građanstva) bili
oslobođeni, njegovi efekti su bili povoljni i za romanizaciju pošto se, kroz veliki broj stanovnika sa
pravom građanstva, proširila i učvrstila svest o solidarnosti sa Rimljanima i ubrzao se proces
romanizacije u provincijama koje su zadobijene za oblike latinske kulture, kakav je bio slučaj sa
dunavskim provincijama Dakijom i Donjom Mezijom.

15, 87:

Aurelijan je napustio Dakiju u potpunom redu, bez smetnji od strane varvara, koje je potukao i pokorio
svuda na donjem Dunavu. Trupe Trajanove provincije premeštene su na desnu obalu Dunava. Legija

72
XIII Gemina je smeštena u tvrđavu Ratiaria (Arčar), dok Legija V Macedonica ponovo je zauzela svoj
stari garnizon Oescus (Gigen). Skupa sa vojskom povukla se i državna administracija, praćena
bogatašima i u određenoj meri i od gradskog stanovništva, pa su se ovi naselili između Dunava i
Balkana. Na ovoj teritoriji je ustanovljena jedna nova rimska teritorija, koja je dobila opet ime Dakija,
ne samo kao oslonac za rimski prestiž, već i stoga što njena vojska, kao i državna administracija i
vodeći socijalni slojevi bejahu istovetni sa onima iz napuštene provincije. Zapravo, nova Dakija je bila
u potpunom kontinuitetu sa bivšom Donjom Dakijom. Verovatno je još od početka Aurelijanova
Dakija bila podeljena na dve provincije, tj: Dacia Ripensis, pored Dunava, sa sedištem Ratiaria, i
Dacia Mediterranea, u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, sa sedištem Serdica (Sofija). ...

6, 31:

Arheološka otkrića (VII-IX vek) na mestu Bukov (srez Prahova), Dridu i Ileana-Podari (srez Jalomica)
itd. potvrđuju postojanje na teritoriji naše zemlje jedne stalno nastanjene populacije latinskog porekla,
koja se bavila poljoprivredom i stočarstvom, a posedovala je i značajno poznavanje metalurgije gvožđa
i keramike.

6, 30:

U VI veku je izgrađena u Sućidavi prva hrišćanska bazilika severno od reke Dunav (što verovatno
govori o prisutnosti latinskog jezika na tom prostoru – p. p.).

···

Dionysios Exiguus (Dionisije Mali) ili Skit, poreklom iz Donje Skitije (Dobrudža), kaluđer u Rimu
između 500. i 545., predložio je 525. godine patrijarhu u Konstantinopolju računanje naše ere od
rođenja Isusa Hrista, na taj način odvajajući godine pre nove ere (p.n.e.) od godina nove ere (n.e.).

17:

RUMUNI (VLASI)

Rumuni, jedini potomci istočnog romanizma, su proizvod rimskog limesa, i u prvom milenijumu su
preživeli sve varvarske invazije na putu prema Rimu. Njihova kultura se formirala u okviru struktura
razmišljanja, kao i struktura latinskog ponašanja na ivicama Imperije, u dodiru sa Grcima i
migratornim narodima, koji su bili deklarisani neprijatelji Imperije, a implicitno i Rumuna, kao njenih
nastavljača. Ovo iskustvo sa limesa okruženog neprijateljima, “na putu svim zalima”, određuje
karakter, ulogu i misiju ovog naroda. Vlasi (prema autoru VALAHI – p. p.) nisu ništa drugo do
branitelji VALA (WALL, na germanskim jezicima: bedem, opkop, ograda od zemlje, nasip; zid: na
latinskom VALLUM – p. p.) rimskog limesa na istoku, kao što su Velšani (WELSH – Velšanin;
WALES – Vels – p. p.) na zapadu Engleske ili Valonci (WALLOON – p. p.) u Belgiji potomci i
branitelji zapadnog limesa.

18, 101:

Lactantius: De mortibus persecutorum (O načinu kako su nestali tlačitelji, IV vek)

On (Galerije) je imao hrabrosti da se ponaša sa Rimljanima i sa njihovim potčinjenima kako su se

ponašali naši preci prema pobeđenima, u skladu sa ratnim zakonima, jer su njegovi roditelji bili
podvrgnuti popisu, koji je Trajan, pošto je pobedio Dačane koji su mu se tvrdoglavo suprotstavljali
borbom, uveo kao kaznu.

Kada je pre izvesnog vremena primio titulu imperatora, izjavio je da je deklarisani neprijatelj imena
Rimljanin i da želi da izmeni titulisanje rimskog carstva sa dačanskim carstvom.

73
Svi članovi njegove svite dolazili su od onih koji su, kada je slavljeno dvadeset godina carevanja
(Dioklecijanova – p. p.), bili izbačeni iz svojih zemalja od Gota i predali su se Maksimijanusu, na
sveopštu nesreću; pa tako bežeći od robovanja varvarima, dostigli da vladaju Rimljanima.

Dačansko poreklo Regilianusa (IV/V vek)

Na kraju, Regilianus, koji je obavljao funkciju vojnog komandanta u Iliriji, beše proglašen za cara. To
su izvršili stanovnici Mezije, koji su bili pobeđeni od Ingenuusa i u odnosu na koje se Gallienus
svirepo ponašao. Ovaj je vodio mnoge viteške bojeve protiv sarmatskih careva. Bio je na kraju ubijen
od Ruksolana uz odobravanje svojih vojnika pošto su se bili uplašili kao i stanovnici provincije da
Gallienus ne započne nove svireposti. ... Govori se da je bio dačkog porekla, čak da je bio rođak
Decebalov.

19, 22:

Etnografski odnosi promeniše se naglim širenjem latinskoga i grčkog jezika, a opadanjem ilirskoga, iz
koga se razvio arbanaški, i tračkoga jezika koji se posle VI veka ne spominje više. Granica između
latinskoga i grčkoga može se prilično tačno utvrditi po jeziku na natpisima, miljokazima i varoškim
novcima. Ona je kod Lješa ostavljala Jadransko More, pa je išla kroz planine Miridita i Debra,
prolazeći kroz severnu Makedoniju između Skupi i Stobi, za tim je obišla Nais i Remesijanu sa
njihovim latinskim građanstvom, dok su Pautalija (Ćustendil) i Serdika (Sofija), zajedno sa pirotskim
krajem, pripadali grčkoj oblasti, te je, najzad, skrenula i išla duž severnog obronka Hema prema obali
Ponta. Grčka govorna oblast bila je u neposrednoj vezi sa Jeladom i Malom Azijom, a latinska, koja je
od severne granice Panonije pa do Stobi imala najveću dubinu, a od Ratijarije (Arčar) pa niže samo
nekoliko sati širine, sa romanskim zapadom. U latinsku oblast išla je i Trajanova Dakija, u kojoj je, i
pored napuštanja, čitav niz tvrđavica na levoj obali Dunava bio posednut od strane Rimljana sve do u
vreme Justinijanovo.

···

U srednjem veku govorila su se između Adrije i Ponta dva romanska narečja, čiji počeci dopiru u doba
rimskog carstva: rumunski, poreklom od više pokvarenog govora dunavskih Rimljana i starinski
starodalmatinski, čiji su se poslednji ostaci izgubili u naše vreme na ostrvu Krku. U planinskim
krajevima između ove dve oblasti razvio se mešoviti ilirsko-romanski jezik od koga je postao
arbanaški jezik, čiji rečnik ima više od četvrtine romanskih elemenata. Zbog toga što se nalazio na
sredini, ima arbanaški jezik u svom rečniku nešto podudaranja delimično sa rumunskim, a delimično
sa konservativnim dijalektom srednjovekovnih Romana iz Prevalitane i Dalmacije.

19, 27:

Značajno je da se latinski jezik u istočnoj državi (Vizantiji – p. p.) dugo držao u pravnom životu i u
vojsci, i ako je pre Justinijanovih osvojenja imao etnografsku podlogu samo u Podunavlju.

15, 112:

U sklopu konstituisanja rumunskog naroda i u tom teritorijalnom okviru, formirao se rumunski jezik, u
različitim uslovima u odnosu na uslove u kojima su se razvijali neo-latinski jezici na Zapadu.

Rumunski jezik se direktno nastavio na narodni latinski jezik, čiju je gramatičku strukturu i osnovni
fond reči sačuvao. Pored latinskog fonda, rumunski jezik je sačuvao i elemente dako-getskog idioma.

20, 54:

74
Neosporna je činjenica da su dolaskom na Balkan slovenska plemena naišla na potomke, pre svega,
poromanjenih starobalkanskih plemena (Iliri, Tračani, Mezi, Geti-Dačani, Dardanci, Tribali i dr.),
pridošlica iz svih krajeva Rimskog Carstva (Male Azije, Italije, Španije, Germanije i dr. sve do
polovine VI veka), keltskih (Skordisci, Remi, Volsci i dr.), kao i drugih raznorodnih plemena, koji su
poznati u srednjevekovnim spisima od VI do XVI veka i naučnoj literaturi pod jednim imenom –
VLASI. Onomastičkih tragova ovih romanizovanih stanovnika Balkana ima poprilično u ojkonimiji
Vidinskog sandžaka.

15, 113:

U svom zaokruženom procesu formiranja od VII – VIII veka, rumunski jezik je primio značajan fond
slovenskih reči, koje su ušle i u glavni fond reči; on se definitivno uobličava u jednom procesu koji
traje nešto duže, između VII – IX veka. Na kraju tog procesa, romanski jezik, dako-mezijski, postao je
rumunski jezik.

21, 59:

Rumunski jezik, kao i bilo koji drugi jezik, po svojim pozajmicama iz drugih jezika, bilo da je reč o
rečima ili o glasovima i gramatičkim oblicima, pokazuje sa kojim narodima je rumunski narod bio u
dodiru u toku prohujalih vekova. Videli smo tako da je sloveno-bugarski (ovim se nazivom uobičajeno
imenuje jezik koji su normirali kao crkveni jezik braća Ćirilo i Metodije – p. p.) ostavio značajne
tragove u rumunskom jeziku. To ipak ne znači da su Rumuni skupa sa Slovenima živeli južno od
Dunava, jer smo videli da je postojala i velika masa Slovena severno od Dunava, Dačanski Sloveni,
koji su se kasnije izgubili među Rumunima. Iz studija rumunskog jezika proizilaze još dve važne
činjenice iz naše prošlosti: Najpre se konstatuju brojne pozajmice iz albanskog jezika. Albanci su
narod koji svoje poreklo vuče od Tračana a danas žive pored Jadranskog Mora, gde su emigrirali u
toku Srednjeg Veka. U ona vremena oni su bili naseljeni bliže Dunavu i Morave, u današnjoj
Jugoslaviji. Tamo su bili u dodiru sa Rumunima, koji su se tada širili sa obe strane Dunava.

Drugi značajni faktor koji proizilazi iz jezičkih proučavanja rumunskog jezika je velika sličnost
između makedo-rumunskog (arumunskog) i dako-rumunskog (jezik Rumuna severno od Dunava). Ova
sličnost je toliko velika da se ne može govoriti o dva zasebna romanička jezika već o dijalektima istog
jezika. Iz tih razloga može da se kaže da Dako-Rumuni i Makedo-Rumuni nisu oduvek živeli
međusobno udaljeni kao danas, već su nekada bili u neposrednom kontaktu, do kasno u XI veku.
Makedo-Rumuni su se kasnije premestili na jug, a u kontaktu sa Dako-Rumunima bili su na obalama
Dunava. Na ovaj način, iz postojanja albanskih elemenata u rumunskom jeziku i iz sličnosti dako-
rumunskog i makedo-rumunskog dijalekta proizilazi da je prostor gde se formirao rumunski narod
dolina donjeg Dunava, na obema obalama ove reke, cela Trajanova Dakija kao i obe Mezije (Bugarska
i Srbija). Kao što je već rečeno mi Rumuni nismo samo potomci od Trajana naseljenih kolonista već i
celog ISTOČNOG ROMANIZMA.

21, 61:

Videli smo da se južno od Dunava rimska kolonizacija prostirala od Dunava do planine Balkan, te u
dolini Morave i na jadranskoj obali. U VI veku, u vreme Justinijana, najveći broj naziva mesta u
današnjoj severnoj Bugarskoj i u staroj Srbiji bili su latinski, čime se dokazuje postojanje kompaktne
latinske mase na tim prostorima. Sa navalom Slovena i njihovim naseljavanjem u Srbiji i Bugarskoj
počelo je pomeranje te latinske mase. Jedan deo je prešao preko Dunava na sever, drugi je emigrirao
na jug, prema planinskim masivima srednjeg Balkana, neki su kasnije otišli prema zapadu. To se
emigriranje nije dogodilo naglo već postepeno u toku više vekova.

Iz promene staništa Rumuna južno od Dunava proizašlo je više izolovanih grupa Rumuna i to: a)
Rumuni iz Makedonije i Tesalije, ili Rumuni sa Pinda, poznati i pod imenom Arumuni, b) Rumuni sa

75
Hemusa (staro ime za planinu Balkan), nekada veoma brojni, koji su se poslovenili u toku vremena.
Od njih je ostala mala grupa na jugozapadu Bugarske, Rumuni Megleniti, c) Rumuni istrani, koji su u
Srednjem Veku bili veoma brojni i pokrivali su veliki deo Hrvatske i Dalmacije pod grčkim imenom
Mavrovlahi ili Morlaci (crni Rumuni). I oni su se poslovenili pa su svoj jezik održali samo u nekoliko
sela na istarskom poluostrvu.

22, 321:

Opšte je priznato od istraživača da su dakorumunski, istrorumunski, arumunski i meglenorumunski

dijalekti, iako danas postoje i vidljive razlike među njima, naročito u fonetici i u vokabularu,
sačinjavali na početku jedinstveni jezik, koji je nasledio istočni latinski jezik, korišćen nekada u
romanizovanim podunavskim rimskim provincijama, Gornjoj i Donjoj Meziji, Dakiji i Donjoj
Panoniji. Upoređenje između dakorumunskog dijalekta i arumunskog (pošto je istrorumunski jedan od
ogranaka dakorumunskog, dok je meglenorumunski ogranak arumunskog dijalekta) pokazuje
istraživaču početno jedinstvo prvobitnog jezika, iz koga su se izdiferencirala ova dva dijalekta.

Meglenorumunski je ogranak arumunskog koji je doživeo jak uticaj bugarskog jezika. Ipak arumunski
i meglenorumunski dijalekt imaju zajedničke fonetske crte takve prirode, da im njihovo prisustvo
implicira zajedničko poreklo.

18, 103/104:

Istorijsko kazivanje manastira Castamonitou (izveštavanje o prisustvu u području Atosa Vlahorinihina

– Vlaha sa reke Rinhin sa juga Makedonije – i slovenskog plemena Sagudata, u vreme careva
ikonoklasta (726 – 843.) – podatak je kontroverzan jer je dat prema jednom tekstu iz 1698.

U vreme careva ikonomaha, narodi iz dunavskih krajeva, koristeći rasulo, jer vizantijski carevi su bili
zauzeti borbom protiv svetih ikona, nekršteni, u to vreme tako nazivani Rinhini, a na prostom jeziku,
Vlahorinhini i Sagudati, pošto su okupirali Bugarsku i proširili se polako na sve strane, zauzeli su
Makedoniju.

6, 31:

Oko 860. godine književnik Metodije (820 – 885.), zajedno sa svojim bratom Ćirilom (oko 827 –
869.), sačinili su na osnovu grčkog pisma, ćirilično pismo, na početku u varijanti glagoljice, koje je
korišćeno i u Vlaškoj i u Moldaviji.

6, 32:

Godine 1020. u Čenadu (srez Tamiš) osnovana je prva škola na prostoru današnje Rumunije, u kojoj se
predavalo na latinskom jeziku.

15, 202:

Na početku XVI veka Radul Veliki (1494 – 1508.), vladar Vlaške, uvodi štampanje knjiga, pozivajući
srpskog kaluđera Makarija, koji posle učenja štamparskog zanata u Veneciji, štampa nekoliko
staroslovenskih knjiga na Cetinju. ... Sa Makarijevom smrti je prekinuta aktivnost štamparije, koja je
nastavljena 1544. godine pod rukovodstvom Srbina Dimitrija Ljubovića; treba podvući da su se u
Trgovištu štampale knjige i za Moldaviju, što pokazuje da je postojala čvrsta veza između obe
rumunske kneževine.

15, 201:

76
U Transilvaniji, štampanje knjiga se pojavilo 1528.; godine 1530. se u Sibinju pojavio jedan traktat o
kugi koji je napisao Sas Luka Trapoldner. U Sibinju je objavljena i prva knjiga na rumunskom jeziku,
Rumunski katehizam iz 1544., zahvaljujući Filipu Moldavcu, kome se pripisuje i štampanje
Evangelijara sloveno-rumunskog iz 1551 – 1553.

6, 61:

Pismo koje je 1521. godine napisao Neakšu iz mesta Cîmpulung sudiji iz Brašova (Johannes Benkner),
predstavlja najstariji do danas sačuvani tekst na rumunskom jeziku pisan ćiriličnim pismom.

23, 381:

Najstariji spomenici rumunskog jezika nisu pre šesnaestog veka. Ipak ne treba verovati da rumunski
nije nikada korišćen u pisanju pre te epohe; može se pretpostaviti da se pribegavalo s vremena na
vreme govornom jeziku da bi se zapisale zabeleške ili računi; izgleda da je rumunski korišćen i u
druge ciljeve, pošto je, saglasno sa jednim svedočenjem iz XV veka, tekst jedne zakletve date 1485. od
strane Stefana Velikog (moldavskog vladara – p. p.) poljskom kralju bio redigovan na "vlaškom": hec
inscriptio ex valachico in latinum versa est, sed rex ruthenicar lingua scriptam accepit (Monumenta
medii aevi hist., Cracovie, XIV, 337).

6, 66:

Đakon, prevodilac i štamparski majstor Koresi (oko 1510. – oko 1581.) u ovom periodu štampa u
Brašovu, u štampariji kvarta Škei, osnovane 1535., različite religiozne knjige, istinske spomenike
starog rumunskog jezika, ili sa paralelnim tekstom na crkvenoslovenskom i rumunskom: ... Tumačenje
jevanđelja (1564.), prva je knjiga sa književno-religioznim sadržajem na rumunskom ...

6, 68:

U štampariji majstora Šerbana, koji je bio sin đakona Koresija, u Oraštiji izlazi (1582.) Palija iz
Oraštije, što je prvi prevod na rumunski petoknjižja Staroga zaveta.

6, 82:

Godine 1679. zauzimanjem mitropolita Dosofteja (1624 – 1693.), štampa se u Jašiju Liturgijar,
preveden sa grčkog, u kome se po prvi put crkvenoslovenski, korišćen u službi u crkvi, zamenjuje sa
rumunskim jezikom, koji govori ceo narod.

6, 104:

Samuil Miku i Geoge Šinkaj objavljuju, u Beču (1780.), Elementa linguae daco-romanae sive
valachica (Elementi dako-rumunskog ili vlaškog jezika), kao prvu štampanu gramatiku rumunskog
jezika, u kojoj po prvi put naučno dokazuju latinsku gramatičku strukturu dako-rumunskog (vlaškog)
jezika. Sličan rad, ali koji nije bio štampan, urađen je 1757. od učenog Dimitrija Eustatijevića (1730 –
1796.).

6, 111:

U Beču je objavljena jedna geografska i istorijska karta Balkanskog poluostrva, koja je obuhvatila i
Vlašku i Moldaviju. Istovremeno su odvojeno štampane još dve karte, jedna Vlaške (Nea harta tis
Vlahias) i Moldavije (Gheniki harta Moldavias). Sve tri karte naručio je Rigas Velestinlis Fereos-
Tesaliot, zvani Riga od Fere (1757 – 1798.) iz vlaškog sela Veleštin u Grčkoj. Karte, koje je izgravirao

77
François Miller, pokazuju granice zemalja, vode, planine, šume, veoma veliki broj sela, kao i seriju
napomena istorijskog, arheološkog i numizmatičkog karaktera.

15, 199:

Polazeći od koncepcija prosvećenosti i pozivajući se na reforme Josifa II ... u martu 1791. jedan
kolektivni memorandum, Supplex libellus Valachorum, u čijem su sastavljanju učestvovali, među
ostalima, Samuil Miku, Joan Budaj-Deleanu, Petru Major i George Šinkaj bio je poslat Dvoru u Beč.
Preuzevši i produbivši argumentaciju koju je ranije istakao Inokentije Miku (unijatski rumunski
episkop, 1728 – 1751. – p. p.) – sada na osnovu istorijskih i filoloških istraživanja Erdeljske škole – sa
Supplex libellus se zahteva jednakost Rumuna i ostalih nacija. Memorandum rumunski čelnici traže
aboliciju imena i uslova za tolerisane koji su nametnuti rumunskom narodu, jednakost u pravima i
mogućnostima Rumuna – klera, plemstva, građana, seljaka – sa mogućnostima ostalih nacija i učešće
Rumuna u državnim funkcijama, srazmerno sa njihovim brojem.

6, 113:

U Epistoli George Šinkaja prema poštovanom i veoma poznatom mužu Joanesu Lipskom ... (Epistola
lui Gheorghe Şincai către respectabilul şi preavestitul bărbat Joannes Lipszky...), koja je štampana u
Pešti (1804.), na latinskom jeziku, potvrđuje se potreba da se na rumunskom jeziku piše latinicom
umesto ćirilice.

6, 141:

Četvrtog januara 1847. godine štampa se u Blažu, pod rukovodstvom Timoteja Ćipariua (1805 –
1897.) “Organ prosvećenja (Organul luminării)”, prva revija na rumunskom jeziku koja je u celosti
štampana latinicom.

22, 323:

Zone Timoka i Morave ostale su romanizovane do XIII i XIV veka; u ovim krajevima sačuvao se
veliki broj romanskih toponima, ali u manjoj meri nego u Dalmaciji: romanizovana populacija se
održala u vreme vizantijske dominacije duž puta Via Egnatia, koji je duboko prodirao u Balkansko
Poluostrvo.

24, 401:

"... treba imati na umu da je oko 1501. Krajina (Timočka – p. p.) već bila jako rumunizovana."

78
20, 55:

Osnove balkanskih srednjevekovnih Vlaha koje su zabeležene na području vidinskog sandžaka u

turskim popisnim defterima očuvale su se u ojkonimima koji nisu tokom vekova pretrpeli promenu
osnove ili pak najčešće u toponimiji i hidronimiji kao fragmentarni ostaci nekadašnjih ojkonima. Te
osnove govore o prisustvu starosedelačkih vidinskih Vlaha kao i o novopridošlim Vlasima (vidi
Braničevski tefter) sa juga naše zemlje krajem XIV i tokom XV veka, te su takvi zabeleženi i tokom
XVI veka kada im se ukida status filurdžija i kada počinju povratne seobe Rumuna na području
Vidinskog sandžaka.

25, 8/9:

O nekoj značajnijoj migraciji populacije severno od Dunava u bugarski Timok (vidinski kraj – p.p.) ne
može se govoriti ranije, pre sredine XVIII i početka XIX veka, iako vladalačke povelje, kako
Aleksandra Vojvode, od 6. februara 1629., ili Mateje Basaraba, od 29. avgusta 1635., ukazuju na ovaj
migracioni fenomen južno od Dunava čak jedan vek ranije. Pojava je bila posledica povećanja poreza
u Vlaškoj. Pri tome ne može da se govori o kolonizaciji u pravom smislu reči.

Analizirajući dijalekt Vlaha (Vlasite), kao govornika rumunskog jezika u severozapadnoj Bugarskoj,
lingvista Radu Popesku iz Krajove je zaključio da je osnova dijalekta identična sa osnovom iz
severozapadne Muntenije i jugoistočne Oltenije (područja u Rumuniji, severno od Dunava – p. p.), sa
jakim arhaičnim izgovorom, sa paralelnim iskvarenim bugarskim terminima ...

18, 127:

Laonic Chalkondyl: Expuneri istorice (Istorijska kazivanja, oko 1470.)

I.

Kao i narod koji je naseljen od Dakije do Pinda, koji se širi u Tesaliji, i jedni i drugi nazivaju se Vlasi.
I ne bih mogao da objasnim ko je od ovih kome došao.

II.

79
I oni sa planine Pind – a Vlasi ga naseljavaju - govore isti jezika kao Dačani i isti su kao Dačani na
Istru (Dunavu – p. p.).

18, 131:

Miron Costin: Cronica polonă (Poljska hronika, 1684.)

U Makedoniji ima takođe jedna kolonija romana, sa istim jezikom kao što je naš ali mnogo bližeg
italijanskom nego što je naš govor. Grci ih nazivaju Kucovlahi, što će reći ćopavi Vlasi, ... Postoji
tamo jedno veliko područje koje se naziva Romania (autor ima u vidu provinciju Rumeliju - p. p.) i u
tom području je romanska kolonija.

18, 139/140:

Samuil Micu (Samuil Mali): Scurtă cunoştiinţă a istoriei românilor (Kratko upoznavanje sa istorijom
Rumuna, 1792.)

Van ovih mesta, ima još Rumuna koji žive u Makedoniji i nazivaju se Vlasi... Ovi ni po jeziku, ni po
poreklu, niti se po običajima razlikuju od Rumuna u Dakiji. Mi, Rumuni iz Dakije, ove nazivamo
Cincari, jer oni umesto “ć” kažu “c”, tako umesto “ćinćisprezeće“ (petnaest na rumunskom – p. p.),
kažu “cincisprezece” (petnaest na arumunskom – p. p.). Unekoliko se razlikuju i jezikom od nas, jer mi
smo usvojili mnoge slovenske reči, oni su usvojili grčke reči i otuda postoji razlika u jeziku.

26, 43:

Mnoge detaljne studije o Vlasima, koje su rađene na veoma ozbiljnom nivou, preduzete su od strane
rumunskih istraživača. Takvima kao što su T. Capidan i P. Papahagi dugujemo najbolju kolekciju
vlaške poezije i folklora. Oni su se prirodno naprezali da naprave vezu između onoga što oni zovu
Dako-Rumunima i Makedo-Rumunima, pa ta namera koloriše njihov izbor.

... najnovije studije koje je uradio B. Cazacu i istraživanja koje je uradio N. Saramandu među Vlasima
koji naseljavaju Dobrudžu vode ka tome da se Makedo-Vlasi priznaju kao poseban etnički entitet (o
čemu postoji i zahtev Evropskog saveta prema balkanskim zemljama, ADOC7728, od 17. januara
1997. – p. p.).

18, 134:

Dimitrie Cantemir: Historia Moldo-Vlahica (Moldo-Vlaška Istorija, 1714.)

Dakle danas Moldavci, Munteni (Rumuni u Vlaškoj – p. p.), prekokarpatski Vlasi, Mizijci (Vlasi južno
od Dunava na teritoriji Srbije i Bugarske – p. p.), Besarabljani i Epirci sebe ne nazivaju sveobuhvatnim
imenom “Vlahi”, već sa “Rumuni”, a svoj jezik nazivaju takođe “jezikom Rumuna”; pa opet ako jedan
Moldavac, jedan Muntenin, jedan Mizijac itd. bi zapitao nekog stranca ili došljaka da li zna njihov
jezik, pitao bi na sledeći način “ştii româneşte” (znaš li rumunski, u severoistočnoj Srbiji u dijalektu,
kako je već objašnjeno – p. p.).

···

“Svedočeći na osnovu iskustva nalazimo da je rumunski rod danas rasejan u šest područja; Moldavija,
Muntenija (Vlaška, tj. Ţara Rumânească – p. p.), Besarabija, Transilvanija, Mezija i Epir iz Grčke ...
Mezija je niz obalu Dunava od Đerdapa do Ponta (tj. Crnog Mora – p. p.), u njoj su gradovi, gradići i
sela pune Rumuna, pomešano sa Turcima (i sa) Srbima, a popreko, prema jugu, ona ne izlazi iz granica
Dobrudže više od 20 milja, jer je unutrašnja Mezija danas u celosti, do planine Balkana, zauzeta od
Turaka zvanih “Ćirak”.

80
U Epiru, u okolini Janine, pored planine Pind (prema Kalkondilu u knjizi 6) žive rasejani u selima i
gradićima pomešani sa Grcima. Imperator Jovan Kantakuzen poverava Konstantinu Angelosu (svom
sinovcu), upravljanje nad ovim Vlasima, obasipajući ga i drugim kraljevskim počastima.

···

A oni se drže veoma čvrsto kod bračnog uzimanja, pa ne daju svoje kćeri u drugi narod i ne uzimaju
snaje za svoje sinove iz drugog naroda i čuvaju svoje običaje koji postoje kod Rumuna odvajkada, kao
i druge narodne predaje. Oko 30 hiljada muškaraca plaćaju sultanu svake godine jednu dažbinu, koju
nazivaju “harač”, osim onih koji se drže u planini kao hajduci i često predstavljaju veliku napast za
turske putnike.

26, 1/2:

U rasejanim džepovima na centralnom Balkanu mogu se naći male zajednice ljudi koje govore dijalekt
koji se razvio iz latinskog. Njihov samosvojni naziv je Arumuni, kod Grka je Kucovlasi, kod
Jugoslovena je Cincari, kod Rumuna je Makedo-Rumuni, a u drugim grupama ima i drugačijih
domaćih imena, dok je najbolje da se zovu Vlasi, mada i to ime predstavlja problem. Reč “blachos” na
grčkom može da znači pastir, pa to stvara zabunu između naziva za Vlahe i drugih nomada, naročito
Sarakačana koji govore grčki, ili da se okleva da se prihvati da Vlasi mogu biti bilo šta drugo sem
pastira, dok su u stvarnosti mnogi dostigli različite položaje i bogatstvo kao trgovci i privrednici. Reč
može da ima i potcenjivačku konotaciju, pa je to mogući razlog zašto većina Vlaha, sa izuzetkom
Megleno-Vlaha, nisu usvojili to ime u svom vlaškom govoru, iako svi znaju za njega. Ima
spekulativnih varijanti povodom reči Vlah, uključujući i teoriju da je to loš izgovor latinske reči
“fellacus”, kojom se označava farmer-zakupnik, otkuda se izvodi reč “fellaheen”, pa teorija da to
dolazi od onomatopeje ovčijeg blejanja, ali izgleda najsigurnije da se na reč Vlah gleda kao na naziv
koji preko Slovena vodi poreklo od germanske reči, sa kojim su Germani označavali stranca, jer isti
koren nalazimo i u slučaju WELSH i WALLOON (Velšanin i Valonac – p. p.). Svaka od ovih
derivacija je od prilično male pomoći za spoznaju o ovom neobičnom narodu.

Vlah, uprkos ili možda zbog svojih osobina, nije mnogo omiljen kod svojih balkanskih suseda, pa je to
jedan od razloga za teškoće da se odredi ko jeste i ko nije Vlah. U slovenskim zemljama Vlahi ili Vlasi
može da se odnosi na bilo koga ko nije Sloven, pa čak i na nekoga ko je bližnji Sloven. Tako, Vlah u
srpskoj epici je ponekad i Grk, na dubrovačkom je ponekad Italijan, dok je na hrvatskom ponekad i
pogrda i odnosi se na pravoslavnog Srbina. Najzamagljenije derivacije reči Vlah su kod učenih Grka iz
želje da Kucovlahe odvoje od Rumuna iz Vlaške. Ime Cincari je romantičarski izvedeno od pete legije
i naziva “quintani”, kojim su označavani ljudi koji su služili kao legionari pet godina, ali takođe
“cinci”, sa izgovorom “tsintsi” (cincarski i anglosaksonski “ts” glasovno je jednak fonetskom “c” u
srpskom, rumunski “ţ” – p. p.), kako se na vlaškom (cincarskom – p. p.) kaže broj pet, pa “cincar”
može da je nastalo zbog piskavog izgovora ovog broja. Slično, grčki učenjaci vole da Kucovlahe
prihvate kao turski specijalni naziv kojim su Turci razlikovali malobrojnije južne Vlahe od mnogo
brojnijih Rumuna na severu, pa i smešno izvođenje “koutzo” (kuco) od “crux” (krst – p. p.), vezujući
Vlahe za Krstaše, dok izgleda mnogo verovatnije da je prefiks “kuco” još jedna indikacija prirode
vlaškog izgovora.

20, 15:

Počev od antičkih vremena bilo je ovo područje izloženo raznim pomeranjima starobalkanskih
plemena, a u vreme rimskih osvajanja i naseljavanja bilo je povezano i dobrim putevima radi
iskorišćavanja rudnih bogatstava i bržeg kretanja rimskih legija na limesu. Potom su ove puteve
koristili, prilikom svojih čestih upada, Huni i Avari (Obri) i mnoga, nama ne tako dobro poznata
plemena (Amilzuri, Itimari, Tonsursi, Boiski i dr.) u svojim pljačkaškim pohodima, te Goti (Ostrogoti i

81
Vizigoti) i Sloveni, kako u mirnom tako i u vojnom osvajanju jednog dela, najpre Istočnog Rimskog
Carstva, a potom tzv. Vizantijskog Carstva.

19, 37:

Rimljani i Sloveni poznavali su se međusobno preko Germana. U izvorima, iz doba Rimskog carstva,
zovu se Sloveni – Venedi (Ούενέδαι), isto tako kao Winidi u Nemačkoj u srednjem veku; Nemci ih još
i danas zovu u Saskoj i Istočnim Alpima Vendi, Vindi (Wenden, Winden). Sloveni nisu nikada
upotrebljavali ovo ime, čije poreklo i značenje nije poznato. Pa i Vizantinci ne znaju za nj. S druge
strane, Germani zovu Kelte i Rimljane Walh (množ. Walhas), a isto se tako nazivaju, sve do u novo
doba, Retoromani (u Švajcarskoj – p. p.) i Italijani Walchen ili Wälsche. Otuda dolazi slovenski naziv
za Romane Vlah (rusk. Волохъ), u množ. Vlasi. Tako se danas (Beč, o novoj godini, 1911. – p. p.)
češki, poljski i slovenački nazivaju Italijani, a ruski, bugarski i srpski Rumuni.

27, 9:

Jedan od najstarijih naroda pred dolazak Rimljana na Balkan bili su Tračani, koji su živeli po raznim
plemenima ili etničkim grupama, pored starih Grka egejske oblasti i ostrva i pored Ilira jadranske
obale i kontinentalnog dela Balkana.

Tračani ili Traki (još 1500 godina pre n. e.) držali su sva važnija mesta na Balkanu, od starog
Danubiosa ili Istrosa (Dunav) na severu pa do Pontus Euskinosa (Crno More), a na jugu od Mare
Tracium (Egejsko More), pa na jugoistok do Propontisa (Dardaneli), te na zapadu do Mare Adriakum
(Jadransko More) i sasvim na jugu do Mare Medie ili Internum (Sredozemno More). Drugim rečima
ovi trački narodi i elementi pokrivali su celi stari Hemus Mons (Balkanske planine).

Tračani Balkana živeli su po raznim plemenima ili grupama (u istoriji ih se spominje više od 100)
zabeleženih pod raznim imenima.

Ipak, spomenućemo da je najvažnije i najjače tračko pleme bilo Brigiti (oko 1200. pre n. e.), koji su
zajedno sa Hititima formirali carstvo u Frigiji u Maloj Aziji, koje je trajalo oko 500 godina. Zatim su
to antički Odrizi, Tini, Makedoni, Vesi, Molosi, Dardani itd.

U antičkom periodu se javlja čuveno carstvo Filipa II (382-336. pre n. e.), koji se oženio po četvrti put
sa epirskom princezom Olimpijom (ili Mirtale) iz plemena Molosa. To je bila majka Aleksandra III –
Velikog, nazvanog Makedonski ...

27, 10:

Postoje dve opšte teorije o istorijskom poreklu i genezi Vlaha na Balkanu.

Prva veli da su Vlasi ostaci starih tračkih plemena, koja su u staro vreme živela u Epiru i
jugozapadnom delu Balkana. Nastali su od malih naroda Molosa, Vesa i tračko-epirskih elemenata,
koji su živeli u planinskim predelima i masivima Pinda i drugih planina na Balkanu.

Druga teorija veli da su Vlasi romanizovani starosedeoci, koji su naselili centralna i severna područja
Pinda, Albanije, Grčke, epirski deo pa do Crne Gore, Bosne itd., gde se formirao jedan široki pojas
starorumunskog etničkog elementa.

Proces romanizacije ili latinizacije jezika trajao je nekoliko vekova sve do VII veka nove ere kada su
na Balkan došli Južni Sloveni.

27, 11/12:

82
Prof. T. Papahadži, koji iako nije istoričar, ali je dobar poznavalac istorijskih i geografskih činjenica,
kao poznati filolog, daje veliki doprinos za rasvetljavanje porekla Vlaha, njihovog načina života,
jezika, običaja, folklora, itd., naročito u svom radu "Aromâni". On se ne slaže sa mišljenjem nekih
rumunskih i drugih istoričara, navodno da je poreklo Vlaha severno od Dunava i da je došlo do jedne
"dislokacije" velike rumunske mase na planinu Vlasina u staroj gornjoj Meziji (današnja Srbija). Ova
dislokacija je bila navodno izazvana najezdom i dolaskom Slovena u južna dunavska područja (VII
vek nove ere).

Na taj način su Rumuni tvrdili da su Vlasi deo rumunskog naroda. Papahadži veli da se ne može
prihvatiti ni "konvencionalna kulturna elino-rimska zona", trasirana na liniji Drač-Niš-Sofija, sa kojom
se tvrdi da su severno od ove linije na Rumune delovale rimske, a na Vlahe grčko-vizantijske realnosti.

On je formirao teoriju grčko-ilirsko-dačkog romaniteta. Papahadži je razvio geografsko gledište

problema i zaključio je da su Rumuni dačkog a Vlasi tračko-ilirskog porekla.

Grčka istorijska i filološka literatura oduvek je tvrdila da su Vlasi (ili Kucovlasi kako ih nazivaju
Grci), koji žive na Pindu, u Epiru, Makedoniji, Tesaliji, itd., još otpočetka pripadali "grčkoj naciji". Za
njih Vlasi su Grci koji su prihvatili "latinizirani vlaški jezik".

Mihail Hrisohu, oficir u grčkoj vojsci, u svojoj knjizi: "Vlahi ke Kutsovlahi" – Vlasi i Kucovlasi,
Atina, 1909 (na grčkom), razvija jednu prilično interesantnu teoriju o formiranju vlaškog naroda na
jugu Balkana. On dokazuje da su Vlasi nastali od starosedelaca koji su naseljavali bezbrojne prevoje,
tesnace i klisure na planinskom masivu Pinda i drugih planina posle okupiranja Epira, Tesalije, itd., od
strane rimske vojske 167. godine pre n. e. koji su bili planinski stražari rimske vojske.

Povezujući profesionalnu empirijsku praksu, kombinovanu sa mesnim geografskim i demografskim

dokazima, kao i činjenicu da je u svakom planinskom kraju sretao vlaška sela sa starosedelačkom
populacijom Vlaha, združujući stare toponime i lokalne tradicije, došao je do zaključka da su prve
formacije Vlaha nastale od planinskih garnizonskih stražara koje je koristila rimska vojska.

27, 13/14:

Antonius Kermnopulos, grčki akademik, na početku je branio svoje mišljenje o etimologiji imena
"Vlahos", da ono proizilazi od izraza "felahos" (Felasi – ostaci preantičkih Pelazga, koji su živeli na
Balkanu). Ovo mišljenje nisu podržali mnogi naučnici i na kraju ga je i sam napustio.

···

Kermanopulos priznaje "latiniziranje jezika" i fakat da je rimska vojska okupirala celu ovu stranu
Balkana sa Epirom, Tesalijom, Makedonijom, Trakijom, itd., i da ih je uključila u takozvanu
"tetrarhiju", postavljajući na granicama garnizone formirane od raznih Vlaha i drugih starosedelaca za
odbranu zemlje od "varvara". Docnije, sa novim reorganizacijama ova "Tetrarhija" je bila napuštena i
Makedonija i druge zemlje su postale "provincie romane".

On takođe govori da se za vreme cara Oktavijana Avgusta (63. pre n. e. do 14. n. e.), smanjio broj
vojnika iz Italije u rimskim legijama na Istoku i zato su regrutovani mešoviti elementi. Za vreme cara
Adrijana (117-138. godine n. e.) samo su oficiri bili iz Italije, a vojnici su bili regrutovani od
starosedelaca u zauzetim teritorijama. Ovi oficiri su zadržali latinski karakter vojske. Taj latinitet su od
očeva nasledili sinovi.

Nadalje veli, za vreme cara Karakale (188-217. godine n. e.), svi vojnici su proklamovani za Rimljane.
Pored tog zakona svi žitelji su bili građani, "civis Romani", Rimskog Carstva. Ti vojnici služeći
aktivno u legijama oko 20 godina a u rezervi kao "auxiliaria" oko 25 godina, jezički su bili latinizirani,
potom, po otpuštanju, ženili su se sa sugrađankama i uzimali su ime naselja, mesta ili tvrđave gde su
83
živeli i tako postajali koloni starosedeoci. Isto tako, sinovi veterana postajali su redovni vojnici. Tako
se u zapadnim delovima Balkana formirao romano-vlaški govor, a odande se preneo u narednih 250
godina u Dakiju, koja je već bila okupirana od rimske vojske za vreme cara Trajana (od 101-107., koji
je živeo od 52 - 117. godine n. e.).

Ovo je bilo objašnjenje, prema A. Kermanopulosu, etnogeze Vlaha i njihovog latiniziranog jezika u
rimskim provincijama Epiru, Tesaliji, Iliriji i Makedoniji. On kaže da je glavno latiniziranje bilo delo
rimske administracije i posebno vojne organizacije rimske države, a kasnije i vizantijske države, koja
je nastavila ovo carstvo.

27, 15:

Joanis Lidos, istoričar VI veka n. e., u svojoj knjizi "Peri ton arhón tis Romeon politias", Vonis, 1837
(O počecima Rimske države), piše da je postojalo pravilo, bilo da je reč o rimskim provincijama ili o
vođama, da se govori i piše na latinskom.

Ova generalna zabeleška J. Lidosa nije za odbacivanje. Ona potvrđuje verovatnoću da su stanovnici
nekih rimskih provincija, posebno oni izolovani od centra, potpuno izgubili svoj "grčki jezik" i
govorili su samo latinski narodni jezik, a to su današnji Vlasi.

Drugo vrlo vredno i važno svedočanstvo za postojanje latiniziranih elemenata u VI veku n. e., a i pre
toga, nalazi se u delima koje su napisali Teofilaktos Simokata i Teofanis, vizantijski hroničari, koji su
opisali "incident" koji se dogodio 580. godine za vreme ekspedicije vizantijske vojske pod komandom
generala Komenciolusa i Martinusa (u vreme kada je car bio Flavius Tiberius Konstantinus II, koji je
vladao od 578-582. godine n. e.), rođenih Trakijaca, ili kako su bili opisani na grčkom "Tiverios Trax
genos" ili "to men genos ke avtos Trax". Prema kazivanju ovih hroničara jedna mazga, koja je nosila
veliki teret, uplašila se i tovar se prevrnuo. Tada je jedan vojnik koji je to primetio povikao na vodiča
mazge: "Torna, torna, fratre" misleći na prevrtanje tovara. Ostali saborci, koji su bili u blizini,
pomislili su da je pala komanda da se vrate i uglas su ponovili gornju komandu: "torna, torna, fratre"
(vrati se, vrati se, brate). Shvatili su da je to znak za povlačenje, za povratak nazad (od glagola
"tornare", koji znači vraćanje, ali i prevrtanje), pa je tako došlo do rasula u toj vojsci.

Inače, vizantijska vojska koju su vodili Komenciolus i Martinus bila je sastavljena od trakijskih
boraca, tj. od starosedelačkih Vlaha.

27, 16:

Kao zaključak da kažemo da se često tvrdilo tendenciozno, pogrešno ili namerno u grčkoj građanskoj
istorijskoj literaturi da su Vlasi "autohtoni elementi po poreklu latinizirani Grci" i da se "ovaj narod iz
previzantijskog, vizantijskog i postvizantijskog sveta", kao i sada "nikada nije odelio od tela Grčke",
itd.

27, 20:

Vlasi sa juga Balkana se javljaju pod raznim imenima, kao na primer: Aromani, Arm'nj, Vlahi, Vlasi,
Cincari, ali je najrasprostranjenije ime Vlasi.

Ime Vlah ili Vlasi etimološki nije grčkog ili slovenskog porekla, iako i Grci i Sloveni, pa čak i Turci,
upotrebljavaju ga da bi imenovali ovaj latinizirani etnikom. Značajni lingvisti, među kojima i Petar
Skok, smatrali su da je ovaj termin galskog ili keltskog porekla i nastao je u vreme Velike seobe
naroda iz Azije u Evropu.

···

84
Sami Vlasi na jugu Balkana se međusobno nazivaju Arm'nji ili Vlahi, a Rumuni ih nazivaju Arom'ni,
ili sa politiziranim pojmom Maćedo-Rom'ni.

Inače, Vlasi su na Balkanu poznati pod raznim drugim imenima, koja zavise od toga gde žive:

Vlah - Vlasi, to je najopštiji naziv za one koji žive na jugu Balkana;

Arvanit -Vlahi je naziv za one koji žive u južnoj Albaniji;

Kuco-Vlahi je naziv samo za one koji žive u Grčkoj, a koristi se i opšti pojam Vlahi;

Cincari je naziv koji se koristi u Srbiji i nekim delovima Jugoslavije.

Neki naučnici, Vlahe sa juga Balkana razlikuju i po podeli vlaških rodova ili grupa:

Vlasi-Gramošteni, po imenu planine Gramos (Epir);

Vlasi-Frašeroti, prema području Frašeri u Albaniji, a neki ih nazivaju i Fraselioti, prema gradu Frasala
(Albanija);

Vlasi-Moskopoljci, prema okolini i gradu Moskopolje;

Vlasi-Megleni su svi oni koji žive u regionu Meglen, oko planine Karadže itd., oko N'nta, N'te ili Ntio,
oko Ošana, Kupa itd., po veri Vlasi-pravoslavni i Vlasi-muslimani, tj. islamizirani u vreme Osmanlija;

Vlasi-Sar'kačani, ili Karakačani koji nose odeću od crne vune i koji su gajili crne ovce pa su uopšteno
nazvani Crnovunci itd.

Postoje i druga imena kada se pominju Vlasi, a to su: Epiroti, Gogalari, Karaguni, Muzeќari, Pindeni,
R'meri, Kiki ili Kiribirci, Istrani itd.

27, 17:

Teorija stranih istoričara i putopisaca:

Franc Josef Sulcer (1771.) tvrdi da Vlasi ne potiču iz Dakije, naprotiv da su Dako-Rumuni nastali iz
zemalja gde su bile raspršene romanske populacije, dokazujući da su se Dako-Rumuni i Vlasi razvili
svako na svojoj posebnoj teritoriji – zemlji.

Johan Tuman (1774.) prihvata da je poreklo Vlaha od domorodačkih tračkih elemenata, odvajajući ih
od Dako-Rumuna, koji vuku poreklo od Geto-Daka. Vlasi, veli on, su potomci latiniziranih tračkih
elemenata u Epiru, Tesaliji, Trakiji, itd.

P. S. Šafarik (1843.) imao je slično mišljenje. On dokazuje da su još pre formiranja rumunskog naroda
postojale latinizirane populacije koje su živele u Dakiji, za razliku od Vlaha koji su živeli u Epiru,
Tesaliji, itd.

Fr. Miklošič (1862.) u svom delu (1882.) tvrdi da su se počeci svih latiniziranih naroda na Balkanu
nalazili na južnim obalama Jadrana.

V. Tomašek (1864.) smatra da su se samo Dako-Rumuni latinizirali a Vlasi su latinizirani i bili su

potisnuti zbog raznih najezdi Bugara i Slovena i naselili su se na gorama Pinda.

Robert Rosler ne prihvata da je poreklo Vlaha zapadno od Trakije i ne priznaje da su pindski Vlasi
potomci Vesa – tračkog plemena.

85
D. Ksenopol, govori da Vlasi ne govore isti jezik sa Dako-Rumunima. Oba jezika nisu dva dijalekta,
već su dva posebna jezika.

☼☼☼

Ovde je bilo reči uglavnom o Vlasima južnog Balkana. Vlasi severoistočne Srbije govore drugi idiom
oko koga ne može biti dilema da li je rumunski. O tome najbolje svedočenje daju upravo srpski
etnolozi.

Ono što, čini se, nikako nije sporno to je da su današnji balkanski Vlasi, bilo da je reč o onima na jugu
ili na severu, produkt romanizacije koja je pokrenuta još sa prvim rimskim osvajanjima i formiranjem
rimskih provincija na Balkanu, da bi se intenzivirala sa formiranjem limesa na Dunavu. Prema tome,
današnji Vlasi koji su tema i razlog ove knjige nisu bilo koja istorijska ili protoistorijska populacija,
već samo ona koja je produkt navedene romanizacije na naznačenom prostoru. Uostalom, ima li boljeg
dokaza za ovu konstataciju od govornog romanskog jezika koji je još uvek u funkciji na navedenim
prostorima, prema lingvistima svrstanog u porodicu rumunskog jezika. Time se ne osporava da može
da se govori i o starijoj pojavi Vlaha, kao Vala, možda kao Hetita (Hitita), ili Pelazga, ali ne u
savremenom poimanju Vlaha koji postoje i žive među nama, koji imaju svoje jasne i nesporne
civilizacijske odrednice i potrebe.

Ove naznake se ponavljaju zbog toga što se dešava, bilo iz učenih pera ili od strane pojedinih laičkih
tumača ove problematike, često iz redova vlaške populacije, osporavanje ili odbijanje bilo kojih
inicijativa koje bi sačuvale ovaj etnički etnitet od predaje zaboravu kroz asimilaciju. Zar nije značajna
praiskonska osnova kroz koju se kao potka provlači etnološko pamćenje Vlaha o jedinstvenom indo-
evropskom nasleđu na ovim i širim prostorima, kako je to pokazala značajni hetitolog Emilija Mason
(po rođenju Jovanović iz Beograda), iz Instituta za semitske kulture u Parizu. Neće li, zato, bez Vlaha
kao živog dokaza naših praiskonskih srodničkih veza, ovaj svet biti siromašniji, a oni koji ih nadžive
mnogo grešniji? Na putu ka konačnosti, koja nikoga i ništa neće mimoići, treba pronaći mesto još za
jedno trajanje dok ono samo po sebi ne istroši svoju pamćenjem zapretanu energiju. Ova knjiga,
podsetnik, piše se sa ubeđenjem da se ta šteta može otkloniti.

2. O RASPROSTRANJENOSTI VLAHA I PROŽIMANJU SA SUSEDIMA

19, 29:

Konjaničke čete Huna prelazile su (od 499.) češće, osobito zimi, preko donjeg Dunava, te su jurile
pljačkajući kroz rimske provincije, dospevši 517. u Epir, Tesaliju i Termopile, Ovaj pohod ima veze sa
revolucijom podunavskog Rimljanina Vitalijana, sina Patricijolova, iz provincije Skitije (Dobrudže),
koji je, kako Marcelin kaže, sa 60.000 Rimljana (Romani) i Huna ustao bio u kraju oko Akre
(Kaliakra) i Odese (Varna) protiv cara Anastasija, te se u tri maha pojavio pred Carigradom. To je
poslednji veliki pokret na donjem Dunavu, u čijoj se istoriji Sloveni još ne spominju.

19, 40:

Invazije preko Dunava kod Durostoruma (Silistrije) i kod skitijskih kastela (Dobrudže) prostirale su se
sve do Adrijanopolja. Drugo mesto gde su Sloveni prelazili Dunav bio je vidinski kraj. Pa i u pokrajini
Gepida, koji tada behu susedi Singiduna i Sirmija, spominje se, takođe, jedan prelaz preko Dunava,
koji su Sloveni upotrebljavali. Za vreme cara Mavrikija bila su glavna sedišta Slovena na levoj obali
Dunava preko puta od pograničnih tvrđava Durostorum, Novae (Svištov), Securisca (kod Nikopolja),
Asemus (na ušću Osema) i Palatiolum (kod ušća Iskra). Tada se današnja Vlaška s one strane Dunava
zvala “slovenska zemlja” (Slavinia). Jordan, po kome se krajevi Slovena od ušća Dunava i od izvora
Visle rasprostiru “kroz neizmerne prostore” (per imensa spatia) na sever, ističe veliki broj ovoga
naroda (natio populosa; njihovu numerositas, multitudo).

86
19, 46:

Slovenske provale preko Dunava spominju se prvi put pod carem Justinom I (518-527.), a još više
prilikom stupanja na vladu cara Justinijana (u avgustu 527.).

19, 47:

Godine 558. došli su prvi put u Carigrad njihovi poslanici, slični Hunima, ružni ljudi s dugim
kurjucima, ističući kako je njihov narod najveći i najmoćniji na svetu.

19, 45:

Zbog opštenja s Rimljanima u Podunavlju i s Vizantincima počinju južni Sloveni da primaju mnoge
strane reči, romanske i grčke. U ranije vreme doticaj s Rimljanima bio je mnogo intenzivniji nego s
Grcima. Sloveni su samo retko nazivali Vizantince Rimljani (Rumi), kako istočni Rimljani sami sebe
nazivahu (Ρωμαϊοι) ili kako su ih zvali Persijanci, Arabljani i Turci (Rûm, Urum), nego najviše
Grcima (Grk, Grčin), sasvim po romanskom načinu izražavanja (rum. i arb. Grek).

19, 57:

U to vreme spustili su se Sloveni južno od Dunava u provincije koje, već odavna, behu nenaseljene.
Čitavo naseljavanje južno od Dunava, po svoj prilici, bilo je završeno polovinom VII veka; kasnije
dešavala su se samo pojedina pomeranja.

···

U Dakiji, naprotiv, slovenski element, raseljavanjem na jug i zapad, toliko je oslabio, da su se ostaci
Slovena postepeno izgubili među Rumunima. Intenzivnost slovenske kolonizacije i jačina mešavine sa
starijim stanovništvom poznaju se po promenama antičke topografske nomenklature, koje nisu svuda
jednake.

18, 104:

De administrando imperio, Constantin Porphyrogenet (cca. 945)

Imperator Dioklecijan je veoma voleo Dalmaciju; zato je doveo iz Rima narod skupa sa familijama i
naselio ih je u Dalmaciji: ovi se nazivaju ROMANI, jer su došli iz ROME, i nose to ime do dana
današnjeg.

19, 58:

Postepenim amalgamiranjem slabih ostataka starijega ilirskoga, tračkoga i romanskoga stanovništva

obrazovala se, tokom vekova, u velikom prostoru od izvora Save do crnomorske obale kod Varne
jedna neprekidna slovenska govorna oblast. U južnoj polovini, pak, u Tesaliji, Epiru, i Jeladi, bio je
slovenski element slabiji, te je polako jelenizovan, a delimično i poarbanašen. Ove pojave razvijaju se
paralelno sa rezultatima germanske seobe naroda, i to u onom delu Evrope koji je najbliži prema
zapadu. U rimskim provincijama južno od gornjega Dunava, u današnjoj Gornjoj i Donjoj Austriji,
Salcburgu, Bavarskoj, u najvećem delu Tirola i u severnoj Švajcarskoj asimilovala je intenzivna
germanska kolonizacija malobrojni romanski element. Severna strana Alpa, izuzevši Retoromane u
izvorištu Ina i Rajne, u čitavoj zoni od Berna do Beča postala je nemačka. Južno od Alpa, pak, bili su
potomci Rimljana brojno mnogo jače zastupljeni, nego germanski osvajači. Goti i Langobardi su se
zbog toga u Italiji izgubili među starijim romanskim elementom.

19, 64:

87
Stara etnografska terminologija najduže se održala kod Rumuna i Arbanasa, čiji naziv za Slovene i
njihovu zemlju polazi sa latinskoga Sclavi, Sclavinia, Sclavinica.

···

Rimska imena provincija iščeznula su polako u geografskoj nomenklaturi. Ime D a l m a c i j e održalo

se bez prekida, ali svagda ograničeno na obalu sa ostrvima. Stari, pak, obim Dalmacije nije se tako
brzo zaboravio. Grci iz doba Komnena, nazivaju Srbe najviše D a l m a t i.

···

Literarnoga je porekla poznovizantijski naziv za Srbe kao D a č a n i ili T r i b a l i. Taj naziv spada u
ono vreme, kada beše u modi da se savremeni narodi nazivaju antičkim imenima, što ne beše još
poznato caru Konstantinu Porfirogenotu, ali prevlađuje od XI-XV veka u grčkim istorijskim i
retorskim delima.

26, 100:

Godine 976. prema Skilicu, istoričaru iz jedanaestog veka koga ponavlja kasnije i Kedrenos (oko 1100.
god.), stariji Samuilov brat, David, bio je ubijen od nekih Vlaha – nomada. Grčka reč za ove putnike,
hoditai, se različito tumačila, dok se incident dogodio između Kastorije i Prespe.

18, 111/112:

Georgios Kedrenos, Istorijski osvrt, XII vek, događaj iz 976.

Opet Bugari, brzo posle smrti cara Joana, dižu ustanak pod vođstvom četiri brata, Davida, Mojsija,
Aarona i Samuila, sinova jednoga komita od onih sa velikom moći među Bugarima pa su zato bili
nazvani Komitopuli. A od ove braće uskoro je umro David, ubijen od nekih Vlaha karavandžija,
između Kastorije i Prespe na mestu zvanom “Lepi hrastovi”; Mojsije i on gine pri opsadi grada Sera
pogođen kamenom koji je bačen sa gradskih zidina.

15, 112:

Pominjanje u jednom vizantijskom izvoru iz XI veka, sa osvrtom na događaje još iz 976. godine
Vlaha na Balkanu (imena kojim su u srednjem veku stranci označavali Rumune – a oni sami su sebe
oduvek nazivali Rumunima) i činjenica da se otada o njima često izveštava, dobija izuzetan značaj u
odnosu na ranija pominjanja iz VIII – IX veka rumunske populacije severno od Dunava: Blasi iz
hronike anonimnog notara kralja Bele (vezano za početak X veka), Volohi iz stare ruske hronike (u
odnosu na kraj IX veka) i Tara Balak iz jermenske geografije (za VIII – IX vek). Vlah je ime koje su
Germani i Sloveni primenjivali za romanske narode, ali se ova pominjanja ne mogu koristiti za
datiranje završetka rumunske etnogeneze. Moglo bi da se taj završni čin poveže tek sa trenutkom
asimilacije zadnjih slovenskih grupa.

15, 122:

Poljski izvori na koje se oslanja hronika Dlugosz, pokazuje na primer, da su se godine 1070. “Vlasi”
borili na strani Ukrajinaca i Pečenega pomažući Vjačeslava od Polocka protiv Boleslava, kralja
Poljske.

26, 105/106/107/108:

Kekaumenos govori o Vlasima u tri različita konteksta. U prvom on opisuje ustanak stanovnika
Tesalije 1066. godine. Ustanak je izazvan oštrim oporezivanjem. U ovom ustanku su učestvovali

88
Vlasi, Bugari i Grci. Među Vlasima su neki bili nomadski stočari, koji su svoja stada i porodice
sklonili u planine Bugarske, čime su ih čuvali od protunapada. Jedan od vlaških vođa, Beriboos, imao
je kuću u Larisi.

Drugo, Kekaumenos kaže da su Dačani i Besi koji su se rasejali po Epiru i Makedoniji, a prethodno su
živeli u Grčkoj, u ranija vremena živeli blizu Dunava i Save, tamo gde sada Srbi prebivaju, u teško
pristupačnim mestima.

Znamo da su Vlasi bili pod kontrolom Vizantije u to vreme iz trećeg pominjanja Vlaha kod
Kekaumenosa. Kekaumenos, ili sigurnije, autor Saveta Imperatoru koji su kasnije pronađeni u
Kekaumenosovom Strategiconu, kaže da je njegov deda Nikolica bio postavljen na mesto upravitelja
nad Vlasima u Grčkoj umesto mesta u Konstantinopolju koje je dato Petru, unuku nemačkog kralja.
Zamena je izvršena zato što je Petar bio stranac, što sugeriše da je Nikolica bio Grk, dok neki smatraju
da je bio Vlah.

···

Annales Barenses (Anali iz Barija – p. p.) su prvi zapadni izvor koji pominje Vlahe, koji su 1027.
godine bili vojnici u vizantijskoj vojsci koja je izvršila invaziju na Italiju.

28, 245/246:

Možda bi na ovom mestu pomogao kratak geografski i etnički prikaz istočne Evrope u prvoj četvrtini
XI veka. Do 1018. godine u Vizantijsko carstvo uključeno je celo Balkansko poluostrvo sve do donjeg
toka Dunava, Drave, istočnih obronaka slovenačkih Alpa i istarske granice. Te vizantijske teritorije u
Evropi (...) nastanjuje pet različitih rasa. Dve rase, Grci i Sloveni, koji zajedno čine većinu
stanovništva Balkana, već su dali značajan doprinos političkoj i kulturnoj istoriji srednjevekovne
Evrope. Treća rasa, stanovnici dalmatinskih gradova koji govore latinskim jezikom, i dalje sa ponosom
svesni svog rimskog porekla, polako se utapaju u Slovene iz okolnih područja. Ostale dve rase,
Albanci i Vlasi, tek će učiniti svoj nepogrešivi ponovni ulazak na scenu srednjevekovne istorije
Balkana. Albanci, verovatno, kao što smo videli, potomci starih Ilira, još su zatvoreni u svojim
gorskim skloništima u jezgru vizantijske dračke teme. Vlasi, čiji romanski dijalekt, sličan današnjem
rumunskom, ukazuju na njihovo poreklo od starosedelaca jugoistočne Evrope, koji su bili delimično
romanizovani kada je Rim držao ovu oblast, pojavljuju se u vizantijskim izvorima iz XI i XII veka u
gotovo istom ruhu kao i danas – gorostasni pastiri, koji svoja stada ovaca i koza sele između zimskih
staništa u dolini Tesalije i letnjih pašnjaka na Pindu i Gramosu. Njihove sezonske seobe kasnije su
posvedočene i u drugim delovima Balkanskog poluostrva. Vizantinci ih najviše znaju po siru i ručno
tkanim ogrtačima koje cene i hvale siromašniji slojevi u Carigradu, po njihovom odbijanju da plaćaju
porez i njihovoj neizlečivoj nepokornosti.

19, 74:

U hrvatskom primorju bilo je na manastirskim dobrima dvorova (curtes) na kojima je radilo roblje oba
pola. Najviše podataka ima zadužbinska povelja manastira sv. Petra u Selu kod Splita (1080.). Robove
ove opatije, sa slovenskim i rumunskim imenima, često sa ženama i decom, prodavali su po cenu od 8-
10 zlatnika (solidi) prekomorski trgovci i gusari.

19, 79:

U doba kada su plemenske razmirice i krvna osveta bile na dnevnom redu, imalo je, pored krvnoga
srodstva, vrlo veliku vrednost sklopljeno, veštačko srodstvo. Jedan oblik bilo je pobratimstvo između
pobratima i posestrima, poznato sve do novijeg vremena. Bilo ga je i kod Vizantinaca, kod Vlaha u
Tesaliji u XI veku, kod Rusa i Poljaka još u XVI veku (kod Vlaha u Istočnoj Srbiji i na kraju XX veka

89
postoji slična institucija, na primer u Metovnici u opštini borskoj, kao “krsno pobratimstvo
(posestrimstvo) – fraţî (surori) đe cruĉe” – p. p.).

19, 86/ 87/ 88:

Od Romana su podunavski Rimljani, preci Rumuna, zbog provale naroda, od V veka, najviše stradali u
Gornjoj Meziji i u Dardaniji, te su se najviše iselili, delimično daleko preko nekadašnje granice
latinskoga govora. Naravno, pastirima nije teško padao odlazak u dalje krajeve. Oni nađoše nova
sedišta u Rodopi, Hemu, Makedoniji i Tesaliji koja se, krajem srednjeg veka, zvala “Velika Vlahija”
(Μεγάλη Βλαχία), u Epiru, po celoj Srbiji, gde ne izostaju ni u jednoj manastirskoj povelji od XII do
XIV veka, u Bosni i Hercegovini, gde Dubrovčani plemena kod Trebinja, Ljubinja, Gackog, Zupce,
Banjane, Nikšiće, Drobnjake i druge računaju u Vlahe, a isto tako i u primorskim planinama Hrvatske,
osobito od Cetine pa sve do u krajeve Like i Krbave. Po kazivanju mletačkoga geografa Domenika
Negri, oni su sebe nazivali još uvek R O M A N I, isto tako kako se današnji Makedorumuni
(Arumuni) nazivaju Arămãn. Sloveni su ih kao i Italijane nazivali svagda VLASIMA. Vizantinci su po
odelu nazivali planinske pastire “crnim Vlasima” ili Mavrovlasima, kod Dukljanina u XII veku “M o r
o v l a c h i” ili “N i g r i L a t i n i”, a isto tako i u dubrovačkim arhivskim knjigama Moroblachi,
Morolacchi, od 1420. kratko Morlachi. Kod Mlečića su, u XVI veku, Murlacchi svi stanovnici na
kopnu od Kvarnera do Bara sa izuzetkom stanovnika u varošima. U najnovije vreme, kada su
etnografske razlike već davno izbrisane, nazivaju varošani i dalmatinski ostrvljani svakoga seljaka i
pastira na kopnu slovenski Vlah, italijanski Morlacco, dok se u Hrvatskoj pod Vlasima razumeju
pravoslavni. Još i danas zove se jedan deo Makedorumuna “Crnogunjci”, u Srbiji Crnovunci, u
Arbaniji, Makedoniji, Epiru i Tesaliji Karaguni. U Tesaliji su ovi “crni” Vlasi više stalno stanovništvo,
Aromuni koji stanuju u letnjim selima, građenim od kamena. Faršerijoti sa belim odelom (novogrč.
Arvanitovlahi), koji se kao pastiri kreću između Srbije i Moreje, ostaju više nomadi. Oni su
organizovani po bratstvima (fălkare), koja se nazivaju po starešinama, čelnicima; više bratstava čini
jedno pleme (fară). U dalmatinskim listinama javljaju se već od IX do XI veka, rumunska osobna
imena (kao na pr. Negulus ili Dracculus). Veliki je njihov broj u starosrpskim i dubrovačkim
spomenicima XIII – XIV veka; jedan je deo čisto rumunski, kao: Bun, Ursul, Fečor, Barbat ili Bukor,
dok je drugi deo slovenski sa rumunskim artiklom pozadi kao: Gradul, Radul ili Vladul. Pojedini
tragovi opažaju se u nazivima mesta i zemljišta, na pr. u srezu dragačevskom (okrug rudnički) u
Kraljevini Srbiji: selo Negrišori, vis Korona, dva brda Kornet (cornetum) i Loret (lauretum), zemljište
Prijot (dakorum: preot, presbyter). U Crnoj Gori dva najviša brda imaju romanske nazive, prvobitno
osobna imena (od videre i dormire): Visitor (već 1330.) i Durmitor. Na istoku ima mnogobrojnih
ostataka rumunskih mesnih imena u planinskom kraju između Niša i Sofije.

Vlaški pastirski život skopčan je bio sa naizmeničnim prelaženjem na letnje pašnjake (letište) i na
zimište (lat. hiberna). Prvobitno su oboje često bili blizu jedno drugog, na pr., u žičkoj su povelji (oko
1220.) letnji pašnjaci na planini Kotleniku, a zimski u bliskoj dolini Ibra. Znatne klimatske razlike
behu u primorju između hladnih suvati visoko u planini i zimovnika na toploj morskoj obali od Lješa
do Neretve. Novaković obraća pažnju na to da se Vlasi, u starijim poveljama, nazivaju samo po imenu
svojih poglavica i svojim sopstvenim osobnim imenima bez bliže oznake sela; označavanje mesta
stanovanja sve je češće po svoj prilici, zbog sve stalnijeg načina života. Pastirsko selo zove se od XIII
veka “katun” (u borskim selima “cotun” ili “cătun” označavaju naseljeni deo sela, seoski rejon,
uopštenije stanište: cotunu nostru – p. p.); to je tabor po vojnoj terminologiji Vizantinaca. U Crnoj
Gori još i danas nazivaju se katunima grupe koleba od drveta na planinskim letnjim pašnjacima; prema
njima okolina Cetinja naziva se Katunska nahija.

Pastirska sela su se zvala najviše po imenima poglavica, na pr. Ursulovac, od nekoga Ursula. U imenu
Vlasi Сръмліяне, u dečanskoj hrisovulji (1330.), sada selo Sermijani kod Peći, očuvao se trag staroga
seljakanja iz Podunavlja na jug, to su “Vlasi iz Sirmija” (slov. Сръм). Pokrajina “Stari Vlah” u okolini
Sjenice, ... nazvana je po imenu poglavice planinskih pastira; ljudi sa imenom Starovlah, Starovlahović

90
pominju se u poveljama u XV veku. Po istraživanju Novakovića, srednjovekovni katun brojao je 11-
105 porodica, ali, pojedina porodica bila je obično mala, najviše 14 muških glava.

Kako su Vlasi u Srbiji, Bosni i Hrvatskoj bili stanovništvo rasejano i bez ikakve (međusobne) veze,
nisu mogli dugo vremena održati svoj jezik. Pošto se izvesno vreme govorilo na oba jezika, preovladao
je, najzad, slovenski.

To su odnosi, koji podsećaju na opadanje Romana u nemačkim alpijskim zemljama. Još u XVI veku
govorili su, po svedočanstvu Negrija, Vlasi u planinama primorske Hrvatske jezikom sa izopačenim
latinskim rečima. Turske provale potisnule su ih odatle na severozapad, na kvarnerska ostrva i na Istru.
Potomci Vlaha koji su se, 1450 – 1480., preselili na ostrvo Krk, govorili su u selu Poljicama, još u
Napoleonovo vreme, rumunski. Drugi, opet, prema jezičkim ogledima kod fra Irineja dela Kroče,
sedeli su oko 1619. u nekoliko sela kod Trsta. Poslednji još živi mali ostatak jeste jezik Rumuna u
nekoliko opština na istoku Istre.

19, 88/89:

Sasvim su različiti po poreklu i jeziku od ovih rumunskih planinskih pastira Romani u gradovima
Dalmacije i Prevalitane, koji su najviše bili mornari, trgovci, zanatlije, ribari. Zvali su ih R o m a n i,
docnije najviše L a t i n i, slovenski još, u srpskim i bosanskim poveljama 1200 – 1250., V l a s i; u
Dubrovniku je, čak oko 1600., “vlaški” značio italijanski. Ovi ostaci starih Rimljana zbog susedstva i
svakodnevnog saobraćaja, uticali su, u kulturnom pogledu, na Slovene u Dalmaciji više nego Grci.
Njihove varoške opštine behu gušće jedna uz drugu u staroj Prevalitani. Pred kraj srednjeg veka bilo
je, na pr., u Ulcinju patricijska porodica Campanario, Paladino, Rosa, Taliaferi, u Drivostu Polombo
(Colomba), de Leporibus, Summa, Bello. Za delove zemljišta sretaju se, u poveljama kod Bara, nazivi
Monte Cavallo, Fontana leprosa, Tomba, potok Spinosa, kod Drivosta Fundina i Cruce. Dalje na
severu behu varoši u Dalmaciji ređe podignute, odakle se njihov niz preko kvarnerskih ostrva pridružio
starim komunama na zapadu Istre. Većina ovih varoši behu u okviru svojih zidova i kula tesno zbijene,
imajući uske ulice sa arkadama i kamenitim stepenicama i sa malo prostora. Kao, na pr., u Kotoru,
opkoljenom visokim planinama, koji zimi sunce tako malo osvetljuje, u najstarijem delu Dubrovnika
ili u Splitu, koji je uzidan u Dioklecijanove palate. U Splitu i Dubrovniku je, u XII veku, sedište vlasti
bila “carska kula” (imperialis turris). Male teritorije van grada na suhu, na pr. u Zadru, Trogiru i
Dubrovniku, zvale su se S t a r e a ili A s t a r e a, izraz koji se javlja i na Krfu i na Negropontu i koji,
po Jorgi, odgovara grčkom ήστερεά. Mnogobrojna imena mesta preslovenskog porekla pokazuju da je
nekada, i van gradova, bilo romanskoga stanovništva na ostrvima i na suhu, ali se ono vrlo rano
izgubilo. Značajno je, da su se u svima ovim varoškim opštinama, sve do kraja srednjeg veka, održala
poznorimska osobna imena: Bonus, Lampridius, Locarus, Praestantius, Sabinus, Tiberius, Ursacius i
drugi. U opštini vladali su nasledni rodovi koji su se razvili pod uticajem starog plutokratskog
uređenja. Od 1300. odvojili su se oni kao plemićka kasta.

Najvrsniji ljudi imali su pred sobom karijeru punu časti kao vizantijski pomorci ili činovnici ili u
službi božjoj. Dalmatinci behu u VII veku papa Jovan IV (640 – 642.), patrijarh Maksim u Grado (oko
649.) i arhiepiskop Damjan u Raveni (688 – 705.). Kod patricija je svest o rimskom poreklu bila živa
još pred kraj srednjeg veka, osobito kod splitskih hroničara arhiđakona Tome (umro 1268.) i Miha
Madija de Barbazanis (umro oko 1358.) i kod dubrovačkog latinskog pesnika Elija Lampridija Cerve
(Črevića, umro 1520.). Ali, jači je bio uticaj susedstva. U varošima dole na jugu potisnuo je arbanaški
jezik romanski govor, i ako su, po Barceliju, Drivostanci još i u XV veku hteli da važe kao potomci
rimskih kolonista. U varoši na severu prodro je slovenski govor posredstvom ženskoga elementa,
ženidbom sa slovenskim ženama iz okoline. U XI veku, najuglednije zadarske porodice bile su u
rodbinskim vezama sa kraljevima Hrvatske, dubrovačke, u XII veku sa kneževima Huma, kotorske, u
XV veku, sa crnogorskom dinastijom Crnojevića.

91
Kada su varoši, posle 1200., počele naglo napredovati, tada su one, proširivši zidove i stekavši nove
teritorije, primale mnoge nove građane koji poglavito behu Sloveni iz susedstva. S druge strane, opet,
staro građanstvo proređeno beše strahovitim pomorima (osobito 1348.). Na severu je, opet, mletačko
narečje koje je vladalo na Adriji, potisnulo domaći romanski dijalekt. U Dubrovniku je, još 1472.,
donesena odluka, da se u debatama na sednicama Veća može upotrebljavati samo lokalni govor
“lingua Ragusea”, a “lingua slava” se isključuje. Ali, protivno humanistima XV veka, Dubrovčani su
se osećali, oko 1600., potpuno kao Sloveni, što se opaža i u istorijskim delima Orbinija i Lukarića.

29, 14/15:

Imena zemalja u tituli vladaoca dosta se menjaju. ... Jedanput (u titulisanju cara Dušana – p. p.) ističe
se i svojina Epira i Tesalije (Vlahije): “imperator Raxie et Romanie, dispotus Larte (od Arte) et
Blachie comes”.

29, 106:

Po zakoniku cara Stefana, vojna obaveza počivala je na baštini. Tu je dužnost imao svaki imatnik
baštine, pre sviju plemić, a ne samo vlastela i vlastelinčići, koji su se ranije prosto zvali samo
“vojnici”, osobito pronijari, nego i seljaci i pastiri, zbog čega se manastirski ljudi, u poveljama,
naročito oslobađaju te dužnosti. Nisu poznate pojedinosti o tom. Vojnici među Vlasima izrekom se
pominju u hrisovulji manastira Banjske. Iz jedne povelje od g. 1436. saznajemo da su u Hrvatskom
primorju Vlasi na Cetini dužni bili vojevati na konju sa štitom, mačem i strelama.

26, 117/118:

Prvo pominjanje Vlaha u ugarskim spisima severno od Dunava nije pre 1210., kada se pominju
OLACI koje je poslao Bela IV da pomogne Asanide. Neki ovaj datum pominju kao prvi dolazak
Rumuna u te krajeve, ali ih prvi mađarski dokument registruje još 1165. Ranije pominjanje Vlaha u
ovim krajevima izgleda da je u Epu o Rolandu, jedan istočnjački geograf iz jedanaestog veka Gardisi
pominje narod nazvan N-n-dr, o njima se govori i u ruskoj hronici koju je Nestor pisao početkom
dvanaestog veka, ali svi ti navodi liče na one koji se nalaze i u sagi o Nibelunzima iz trinaestog veka i
geografski su nejasni. Nikako ne možemo biti sigurni da su BLOSI u Epu o Rolandu, N-n-dr-i kod
Gardisija, Volohi kod Nestora ili Vlohen iz Nibelunga bili govornici latinskog jezika.

Godine 1814. Moskovska Akademija je raspisala konkurs radi otkrića ko su bili Vlasi; pobednik je
rekao da su bili Bugari, suprotstavljajući se suprotnim mišljenjima da su bili Italijani i Francuzi (!).

Najpreciznije podatke o govornicima latinskog jezika severno od Dunava nalaze se kod anonimnog
hroničara kralja Bele. Nije poznato da li je to bio Bela III koji je umro 1196. ili Bela II koji je umro
1146.; hroničar je pisao posle monarhove smrti kome je služio, ali je naveo da je koristio i hronike iz
ranijih vremena. Opisujući dolazak Mađara u panonsku ravnicu on jednostavno kaže da su na tom
prostoru zatečeni kao stanovnici Sloveni, Bugari, Vlasi i “pastores Romanorum” (“rimski pastiri” – p.
p.).

18, 123:

Descriptio Europae Orientalis, Anonimus Geographus (Opis istočne Evrope, anonimni geograf, 1308.)

Ovde se napominje da se između Makedonije, Ahaje i Soluna nalazi jedan narod, veoma velik i
rasprostranjen, koji se naziva BLAZI, koji su i nekada bili rimski pastiri, i, zbog plodnog terena i
mnogo zelenila, živeli su u Ungariji, gde su se nalazili rimski pašnjaci. Ali, kasnije su bili potisnuti od
Mađara, pa su došli u ove krajeve, Oni imaju u izobilju mnogo sira koji je veoma dobar, kao i mleka i
mesa više nego što je to kod drugih naroda. Zemlja ovih Vlaha, koja je velika i bogata, zauzeta je u
celini od strane vojske princa Karla (de Valois), nalazi se u područjima Grčke...
92
Dakle Panonci koji su u ta vremena naseljavali Panoniju, svi bejahu rimski pastiri i na čelu su imali
deset moćnih kraljeva u celoj Meziji i Panoniji. Sa slabljenjem Rimskog Carstva, naišli su Mađari iz
provincije Skitije ... i borili su se ... sa pomenutih deset kraljeva i savladali su ih. Kao znak pobede
postaviše ovde, na vekove, jedan veoma veliki mermerni kamen na kome je zapisana ova njihova
pobeda. On postoji do danas ...

18, 112:

Alexiada, Anna Comnena (cca. 1148)

... Poslavši poruku, zadužio je cezara Nikifora Melisenosa da stigne brže nego što misao putuje u
Aenos. Jer ga je ranije upoznao preko pisama da sakupi što mu je moguće više ljudi, ne od onih koji
već behu angažovani u vojsci – jer takve je rasporedio na sve strane po gradovima Zapada, da bi čuvali
najznačajnija utvrđenja, već da zaduži, redom za redom, nove regrute i među Bugarima i među onima
koji žive nomadskim životom – ove narodni jezik naziva Vlasima – i konjanike i pešake koji su došli
sa drugih strana, iz svih krajeva.

18, 113:

Rabin Beniamin de Tudela (cca. 1150)

Ovde je početak Vlaške (u području Zeituni – p. p.), čiji stanovnici zauzimaju planine i nose ime Vlasi.
Slično košutama brzi u napadu, oni silaze u zemlju Grka da pustoše i pljačkaju. Niko ne može protiv
njih da povede rat, nijedan car ih ne može potčiniti. Ne poštuju hrišćanske zakone pa deci daju
jevrejska imena, iz kojih razloga pojedini kažu da su jevrejskog roda te Jevreje nazivaju svojom
braćom. Ove samo napadaju ali ih ne pljačkaju i ne ubijaju kao što na primer čine sa Grcima pa tako
žive van zakona carstva.

Epitome, Ioan Kinnamos (cca. 1180)

Aleksija, koga je verio sa svojom kćeri, poslao je na Istar sa velikom vojskom, kojom je komandovao,
koji je bio protostrator, da bi zavarao Hune da će biti napadnuti sa uobičajene strane; dok je Lavu,
zvanog Vataces, koji je dovodio drugu brojnu vojsku sa druge strane, kao i jedno veliko mnoštvo
Vlaha, za koje se govori da su koloni iz davnih vremena iz Italije, naredio da napadnu zemlju Huna iz
krajeva pored Ponta zvanog Euksin, odakle Hune niko nikada nije napadao. Aleksije sa onom drugom
vojskom Romeja (Vizantinaca – p. p.), stigavši na Dunav, izazvali su strah među Hunima, zavaravši ih
da će ubrzo da pređu reku, dok Vataces, navalivši odakle sam rekao, uništio je sve bez poštede i
pregazio je sve što mu se našlo na putu.

18, 109:

Vlasi južno od Dunava i crkvena organizacija prema listi iz vremena cara Aleksija Komnina (1081 –
1118.)

“Joan, sveštenik presvete vlaške episkopije”.

“... Episkopije potčinjene sedištima teme Bugarska: 1. Kastorija, 2. Skoplje, ... Debar, Vlaška
episkopija.”

“... Redosled sedišta Prime Justinijane: 1. u Kastoriji, 2. u Skoplju ... u Debru, u Vranju ili koje pripada
Vlasima.”

21, 62:

93
... na početku XIII veka formira se u Tesaliji jedna slobodna država, Velika Vlaška, čiji su vladari
vodili ratove sa vizantijskim Grcima i krstašima iz Soluna i Epira. U Etoliji je bila jedna druga
državica Mala Vlaška, dok je u Epiru bila Gornja Vlaška. Mnogo značajniju državu osnovali su Vlasi
sa Hemusa (Balkana) zajedno sa Bugarima.

15, 125/126:

Godine 1330. Basarab je ponovo pomogao bugarskog cara Mihaila Šišmana, ovog puta skupa sa
Vizantijom, protiv Stefana Uroša III. Saveznička vojska je doživela veliki poraz kod Velbužda
(Ćustendil). ... Sin i naslednik Basaraba, Nikolaje Aleksandru (1352 – 1364.), nastavio je napore svoga
oca i uspeo je – kroz veze koje je ostvario sa susednim vladarima sa kojima se orodio (jedna kćer se
udala za Sracimira, bugarskog cara iz Vidina, druga za Stefana Uroša, srpskog kneza, a treća za
Ladislava od Opelna, ugarskog palatina) – da konsoliduje politički položaj Vlaške i vladarsku
instituciju. ... Sa dozvolom carigradskog patrijarha, Nikolaje Aleksandru je 1359. ustanovio u Kurtea
de Arđeš prvu mitropoliju Vlaške, na ovaj način postavljajući temelje crkvene organizacije, koja je
postala jak oslonac vlasti. ... Naslednik Nikolaje Aleksandrua, Vladislav-Vlajku (1364 – 1377.) je
poboljšao organizovanost države, razvoj trgovine, podržavao je i štitio kulturni život; trudio se da
obuzda centrifugalne tendencije plemstva. Da bi olakšao razvoj trgovine, po prvi put je kovao
rumunski novac, od srebra, sa latinskim natpisom.

···

Napredak države i porast stanovništva odredila su ga da zatraži i dobije aktom sinoda od oktobra 1370.
godine od patrijaršije u Konstantinopolju i drugu mitropoliju Vlaške sa sedištem u Turnu Severinu
(prva je već imala svoje sedište u Kurtea de Arđeš). Religiozni život je ojačan i kroz uvođenje
monahizma (1372.) od strane jednog kaluđera koji je došao iz Srbije, Nikodima, osnivača manastira
Vodica.

24, 400/401:

Znamo i to da su se već u doba cara Dušana i naročito Lazarevića (1372. – 1427.) između vladajućih
dinastija u Srbiji i Vlaškoj na osnovu zajedničkih političkih interesa i tesnih srodničkih veza razvijali
prijateljski odnosi, kojima se može objasniti to što su srpski knezovi osnivali crkve na vlaškom tlu, a
vlaški u Srbiji. U crkvi "Curtea de Arges", koju je osnovao Neagoe–Besaraba i obnovio vojvoda Radu,
javljaju se, na primer, pored ktitora Neagoe, Radua i Vladislava i slike srpskog kneza Lazara i njegove
supruge Milice, koji su već vlaškom vojvodi Vladu I pomogli da sagradi crkvu u Vodici i Radu-
Besarabi da ukrasi onu u Tismani. S druge strane, učešće pomoćne vojske na Kosovu, koju je caru
Lazaru poslao moldavski vojvoda Petar Masutin, ovekovečeno je jednom, na žalost slabo očuvanom
freskom na južnom zidu crkve u Lopušnji. Koliko su odnosi između Vlaha i Srba ostali i dalje dobri,
pokazuje to što je despot Stefan Lazarević vlaškom manastiru Vodici, a isto tako i Tismani (1407.), ne
samo pismeno potvrdio dobra koja im je poklonio njegov otac već je i nastojao da njihov prinos
poveća oslobađanjem od dažbina i intenzivnijim naseljavanjem Vlaha.

Pri tako prijateljskim susedskim odnosima pojava vlaškog vojvode kao graditelja crkve u Srbiji ne
mora da bude ništa neobično, utoliko pre što je osećanje nacionalne pripadnosti u srednjem veku bilo
toliko slabije od osećanja verskog zajedništva da su vlaški plemići sagradili nekoliko crkava čak do
dalekog bugarskog Trnova;

21, 77/78:

Prvi manastiri u Vlaškoj osnivaju se od strane srpskih kaluđera koji su došli iz Srbije u vreme
Vladislava (Vlajku Vojvoda, 1364 – 1374. – p. p.). Iguman Nikodim, kako se govori u njegovom
“Žitiju”, imao je predskazanje u snu da će njegova zemlja, Srbija, biti osvojena od pagana. Odlučio je

94
da skupa sa drugim srpskim kaluđerima pređe Dunav u Vlašku i na obali Dunava je osnovao manastir
Vodica, pored Turnu Severina. Kada je obavešten o dolasku ovih kaluđera, Vladislav im je izdao
manastirsku hrisovulju kojom im se obezbeđuju znatni prihodi iz vladaočeve riznice, ali i ekskluzivno
pravo na ribolov u dunavskim ritovima. Iz Vodice Nikodim se kasnije seli u planine Gorža, gde
utemeljuje manastir Tismana dok neki od njegovih učenika prelaze u Erdelj i tamo osnivaju manastir
Prislop.

Nikodim je umro u dubokoj starosti u vreme Mirče Starog i proglašen je za sveca. Njegove mošti su
vraćene u Srbiju u Pećku patrijaršiju. Osnivanje manastira od strane srpskih kaluđera označio je
uvođenje u našoj zemlji žarišta staroslovenske kulture.

15, 210:

... moravski majstori iz Srbije doneli su u zemlju jedan nov način gradnje, srpski trikonk, različit u
odnosu na stari trikonk koji je postojao u Vlaškoj, kroz poseban oblik oslanjanja kubeta, koji čine četiri
pilastra i četiri niše koje uokviruju apside naosa. Glavni predstavnik ovog novog tipa gradnje je
elegantna crkva manastira Kozije, podignute oko 1389. (prema [6, 42] ova zadužbina je završena 18.
maja 1388.) od strane jednog od najsjajnijih vladara Vlaške, Mirče Starog (1386 – 1418.).

15, 140:

Posebnu brigu Mirčea (1386 – 1418.) je pokazao prema crkvi. Prema modelu crkve iz Kruševca
(Srbija) podigao je u Koziji divnu crkvu, kojoj je učinio mnoge darove. ... Posredstvom moldavskog
vladara Petra Musatina (1374 – 1391. Mirčea Stari je sklopio 1389. sa Vladislavom Jagelom kraljem
Poljske (u jednoj vlaškoj baladi o pijanom Jančulu, varijanta iz Gradskova iznad Timoka, peva se o
Stanki Jagelanki, carskoj unuci, dok je car oslonac, tj. zaštitnik Celigrada i Beligrada u Transilvaniji –
p. p.), jedan savez koji je obnovio 1404. i 1410.

21, 85:

Posle Lackove smrti prestaje vladanje familije Bogdana utemeljitelja (Moldavije). Lacko je imao jednu
sestru, Margaretu, koja je bila katolikinja (a i on sam je prešao u katolicizam – p. p.), na rumunskom
nazivana Mušata. Ona je bila udata za bojara Kostju, a njihov sin Petre je preuzeo vladanje posle
Lacka. On je sebe kao vladara nazivao, Petre Mušatin (po svemu sudeći reč je o istom velmoži o kome
govori Kanicu da je oslikan na fresci u manastiru Lopušnji kao Petar Musatin, koji je poslao pomoć
knezu Lazaru na Kosovo – p. p.), tj. sinom Mušate, pošto je svoje vladarsko pravo dobio preko svoje
majke.

Sa Petre Mušatinom počinje u Moldaviji jedna dinastija koja je trajala do kraja XVI veka i kojoj su
pripadali Aleksandar Dobri, Stefan Veliki i Petru Rareš, najslavniji vladari ove zemlje.

21, 86:

U to vreme se javljaju i u Moldaviji pravoslavni kaluđeri koji su došli iz Vlaške, bili su to učenici
Nikodima iz Tismane. Oni osnivaju najstariji moldavski manastir na ovoj strani, manastir Njeamcul,
donoseći tako i u ovu zemlju crkvenu staroslovensku kulturu.

21, 141:

Posle smrti Radula Kaluđera na prestolu ga nasleđuje njegov sin, Radul nazvan Veliki ne zbog ratnih
pobeda već zbog toga što je bio organizator crkve. Radul Veliki je bio u prijateljskim odnosima sa
Ugarskom, mada se žalio na pretendente na presto koji su se sklonili u Brašov, a isto tako je bio
prijatelj i sa Poljskom. Samo je sa Bogdanom III, moldavskim vladarom umalo zaratio, ali su se ovi
neprijateljski raspoloženi vladari pomirili pre nego što je počela bitka.

95
21, 146:

Dok je muntenska vojska (Muntenija je sinonim za Vlašku – p. p.) Radula Velikog čekala naspram
Bogdanove vojske i samo što nije započela bitka, mitropolit Maksim, posetivši tabore oba vladara
ubedio ih je da se pomire, jer, kako je govorio, nije red da ratuju dve zemlje iste vere i istog jezika. ...
Ovaj apel je prihvaćen i ovi vladari susednih država su se pomirili (1506.).

21, 142:

... Radul je doveo kao crkvenog savetnika Maksima, bivšeg srpskog despota, koji se zakaluđerio i
postao je mitropolit. Pri kraju svoje vladavine Radul utemeljuje prvu štampariju u našim zemljama. Na
njeno čelo je postavio kaluđera Makarija, koji oko 1507. štampa prvu knjigu u Trgovištu, naime Sfetu
Liturgiju, na staroslovenskom jeziku sa slovima donetim iz Venecije

Kao i Radul Veliki, Njeagoje Basarab (1512 – 1521.) bio je veliki vernik i zaštitnik crkve. Nisu samo
crkve u Vlaškoj bile obasipane njegovim dobročinstvima, već i ukupno pravoslavlje na svim stranama
je u njemu imalo zaštitnika. Sa novcima koje je slao izdržavale su se pravoslavne crkve Srba, Bugara i
Grka, kojima je zapretio nestanak pod teškim turskim jarmom. Popravio je i izgradio je crkve i
manastire na Planini Atos (Sveta Gora), u Jerusalimu, u Konstantinopolju, u Siriji, u Egiptu itd. U
vreme Njeagoja, Vlaška pomaže pravoslavlje celog Orijenta, što je veliko kulturno delo koje postoji
kao izuzetan doprinos našeg naroda.

31, 8:

... u prvim decenijama XVII veka Studenicu su zadesile nove nedaće – veliki zemljotres koji je znatno
oštetio Bogorodičnu crkvu i požar u kojem su izgorele i mnoge stare manastirske povelje. Studenički
kaluđeri krenuli su tada u Rusiju da traže pomoć za opravku svog manastira. Potpomognuti darovima,
oni popravljaju manastir 1631. godine, a sredinom istog stoleća uspostavljaju vezu sa Vlaškom i od
tamošnjih vojvoda dobijaju darovne povelje, koje se i danas čuvaju u manastiru.

32, 121:

Mileševo beše opljačkano (od Turaka – p. p.) i oštećeno, ali na sreću, ne i razrušeno. Sarkofag sa
Savinim netruležnim telom nije bio uznemiren ni obesvećen čak ni posle sto pedeset godina turske
okupacije. Pošto je Savino telo ležalo u njemu više od dve stotine godina srpske slobode i nezavisnosti,
Mileševo je postalo pokloničko mesto, ravno Žiči i Studenici. Njega su pomagali i ukrašavali bosanski
banovi, hercegovački kneževi, primorski župani, kraljevi i carevi Srbije. Mali gospodari želeli su da
sebe načine velikim, a veliki da postanu još veći nekom vezom sa Savinim imenom ili njegovim
grobom. Tako, Tvrtko I izabra Mileševo da se u njemu kruniše za bosanskog kralja, na grobu Svetoga
Save 1377. godine, iako je bio zaštitnik bogumila. Knez Stevan Kosača, javni bogumil, uze titulu
"vojvoda Svetoga Save". Naravno, ne treba ni spominjati o čisto pravoslavnim vladarima koji su se
takmičili da što više učine za ovu svetinju, u kojoj je počivalo telo Svetoga Save.1

32, 122:

... Sinan-paša naredi da se telo Svetoga Save prenese u Beograd i da se tamo spali. ... Na mestu
zvanom Vračar, na periferiji Beograda, beše pripremljena lomača. Na nju staviše drveni kovčeg sa
svetim telom. I tu 27. aprila 1595. godine, telo Svetoga Save bi spaljeno i pretvoreno u pepeo.

32, 123:

... Na Vračaru, pak, nekoliko monaha klečeći iz daljine posmatrahu plamen i čekahu da uzmu pregršt
pepela i odnesu natrag u Mileševo.

96
1U Mileševo su slali svoje poklone čak i rumunski vladari, da bi primili blagoslov od Svetog Save. Na
primer, moldavski vojvoda Vasilije, svojom zapovešću od 11. juna 1643. godine, naredi da se svake
godine daje iz njegovog ličnog budžeta trinaest hiljada zlatnih aspri. A vojvoda Jon Radul, svojom
naredbom od 29. maja 1665. godine, ostavlja zaveštanje da će godišnje davati deset hiljada zlatnih
aspri "manastiru Mileševu, gde telo Svetog Save leži u miru." (P. J. Šafarik p.p. 116).

15, 206:

Sa ustanovljenjem (oko. 1695.) od strane kneza Konstantina Brînkoveanua (pogubljenog 1714. u

Stambolu zbog pobune, pošto su prethodno pred njegovim očima pogubljena njegova četiri sina, ne
pristajući da iskupi i sebe i sinove primanjem muslimanske vere – p. p.) škole pri kolegijumu “Sveti
Sava” (manastir u Bukureštu – p. p.), obrazovanje u Vlaškoj je dobilo jedno novo usmerenje.

21, 182:

Prvi sukob (1600., u ratovima Mihaila Viteza od 1594 – 1601. – p. p.) između Muntena (Rumuna iz
Vlaške – p. p.) i Poljaka dogodio se u područjima grada Buzău, gde je Mihailova garda koju je
predvodio Baba-Novak (Starina Novak/Moš-Novak iz srpskih i vlaških narodnih pesama – p. p.).

28, 269:

Godine 1185. dva brata, Petar i Asen, verovatno iz vlaške (ili možda iz kumanske) porodice u
vizantijskoj službi, dižu bunu u severnoj Bugarskoj. U ratu protiv Vizantije, koji sledi (1186 - 1187.),
pobunjenici odnose pobedu i car Isak Anđeo primoran je da prizna nezavisnu bugarsku državu između
planine Balkana i donjeg toka Dunava. Okončana je vizantijska vlast nad ovim teritorijama koja je
trajala čitavih 165 godina. Drugo bugarsko carstvo, kako moderni istoričari nazivaju ovu državu,
smatra da je zakoniti naslednik Borisovog, Simeunovog i Petrovog carstva.

33, 378:

Složeno pitanje etničkog sastava stanovništva Drugog bugarskog carstva izazvalo je u nauci mnogo
sporova. Pada u oči da Nikita Honijat u svom prikazu ne govori o Bugarima, već samo o Vlasima. O
njima, pre svega, govore i savremeni zapadni istoričari (Ansbert, Robert de Clari, Villehardouin).
Naprotiv, savremeni slovenski izvori, a i vizantijski pisci naredne epohe, počev od Georgija
Akropolita, govore samo o Bugarima i uopšte ne spominju Vlahe. U prepisci Inoćentija III s
Kalojanom, bugarski vladar se u papinim pismima oslovljava kao vladar Bugara i Vlaha, a i sam sebe
naziva, u četiri pisma, “imperator totius Bulagarie et Vlachie”, a u jednom pismu “imperator
Bulgarorum”. Međutim, Kalojan i Simeona, Petra i Samuila naziva “imperatores Bulgarorum et
Blachorum”, ...

18, 114:

Prepiska cara Jonice (Kalojan), sa papom Inoćentijem III (1199 – 1205.)

A mi smo čuli da tvoji preci vuku poreklo iz plemenitog grada Rima i od toga ti imaš plemenitost tvoje
krvi ...

18, 115:

Villehardouin (1204 – 1205)

I da znate da u toj ekspediciji u koju je išao imperator, svi Grci, sa jedne i druge strane Bosfora, su mu
se potčinili, njegovim zapovestima i njegovoj volji i zakleli su mu se na vernost i poštovanje kao
vladaru, izuzev Joana (Johanis), koji beše kralj Vlaške (Blaquie) i Bugarske. A taj Joan beše jedan

97
Vlah koji je ustao protiv carevog oca i strica i sa njima je ratovao dvadeset godina i toliko im je zemlje
zauzeo da je postao moćan vladar.

... Tada stiže vest da Jonica (Johannisse), kralj Vlaške, dolazi protiv njih (krstaša) da bi pomogao grad
(Adrijanopolj).

18, 117:

Istorii (Nikita Honijat, početak XIII veka)

Ali cicijašeći da za tu potrebu troši pare iz riznice, skupljao ih je nemilice u krajevima Akialosa,
krišom, pa je time sebi i Vizantincima stvorio neprijatelje sa planine Hemus (latinsko ime za Balkan –
p. p.), koji su se nekada nazivali Mezijcima, dok se sada zovu Vlasi. Ovi uvereni u nepristupačnost
kraja i strmih stena, i ranije su se odvažili protiv Romeja, a tada su ... pokrenuli veliki ustanak. A vođe
celog naroda i ove nesreće bili su, neki Petar sa Asanom, od iste familije i porekla.

18, 117/118:

III

Opet Asanovi varvari koji su prešli Dunav i ujedinili su se sa Skitima, pošto su sakupili tamo,
dobrovoljno, mnoštvo saveznika vratili su se u njihovu domovinu Meziju. ... I nisu se više zadovoljili
što mogu da zadrže ono što je njihovo i da dobiju nezavisnost Mezije, već se nisu više uzdržavali da
prave štetu romejskom (vizantijskom – p. p.) carstvu i da ujedine mezijsko i bugarsko vladalačko
gospodstvo u jedinstveno, tako kao što su i nekada bili.

18, 118:

IV

Tada jedan od zarobljenih sveštenika, koji je bio doveden, kao učesnik u ratu, u Hemus, zamolio je
Asana da ga pusti, da mu se smiluje govoreći na njegovom jeziku, pošto je znao vlaški. Odbivši mu
molbu, ovaj mu je odgovorio da nije sebi nikada zadao da oslobodi Vizantince, već da ih uništi.

18, 125/126/127:

Legea Vlahilor din Croaţia (Zakon Vlaha iz Hrvatske, privilegije date od Bana Frankopana, 16. marta
1436.)

Opet mi razumevajući i videvši njihovu pravedno i razborito traženje i molbu, primili smo ove dobre
muževe koje smo pomenuli, koji su bili ranije potčinjeni banu Ivanišu, da budu nama potčinjeni i
našim potomcima i dali smo im i potvrdili njihove postojeće poštene, dobre i pravedne običaje, kao
izuzetno dobre i pravedne pod njihovim prethodnim gospodarima, banom Ivanišem i njegovim ocem, i
sa kojim zakonima su se služili oni i njihovi preci. Evo i tih dobrih zakona:

Najpre da njima ne knezuje niko silom. Ako im se neki knez ne svidi da se posavetuju sa nama da bi
imali dozvolu da ga smene;

Koji Vlah je naseljen u selu ima da služi sa kopljem, a koji nema sela da služi na konju sa štitom i sa
sabljom ili sa strelama i sabljom;

Ko, na zapovest, ne pođe u rat, ima da plati šest libri, od kojih je deseti deo za vojvodu vlaškog;

98
U vremenu od Svetog Stefana do Svetog Martina da ne idu u boj;

Bojni konj da im se ne uzima u zalog ni za koji dug;

Kada pođu u rat dve trećine da budu vojnici a jedna trećina da bude u komori i brine o hrani i
kobilama;

Njima da ne komanduje nijedan Hrvat, već jedan među njima da bude vojvoda, koji će im naređivati i
savetovaće se sa našim knezom;

Njihova sudnica da bude ispod Senja, a među sudijama da ne sedi nijedan Hrvat, već njihov knez i
suci;

I knez i sudije da obilaze Vlahe dva puta godišnje između svih koji su nabrojani redom na početku;

Među njima da nema kažnjenih uz mučenje, već da svako bude osuđen pravednim sudom;

Od bilo koje globe njima da ostane trećina, dok sucima da se da deseti deo globe, a od našeg dela
deseti deo da se da knezu;

Ukoliko neko bude oglobljen da mu se uzme jedna ovca za libru a krava za šest libre. I da mu se da rok
do dvadesetog dana, pa ako je ne otkupi dotle da mu se uzme;

Svako će na Đurđevdan da da po jednog ovna i jednog jarca i jedan kalup sira;

U jesen o Martindanu da daju, u skladu sa njihovim zakonom, po jedan dinar za svakog konja, sem
katunara i dvorskih slugu;

A Cetina da nikada ne daje porez na trgovinu;

Da niko od njih ne bude obešen bez obzira na krivicu;

I svi napred nabrojani muževi, svi dobri katunari, da za sebe zadrže polovinu svoje zarade u dukatima
od svojih ljudi, kao što je bilo pod njihovim ranijim gospodarem Ivanišom;

I da ne bude silom naterivan Vlah koji nema sto libri, da da drugom Vlahu sto libri;

Da ne mora da da gospodaru sluge u najam, niti konjušare;

A Srbin da ne preda Vlaha sudu, niti Vlah Srbina;

Od njih da se ne uzima ... ni svedok, niti zakletnik i niko od njih da nije u vlasti, ni da ne bude
porotnik, sem 4 određenih;

Da ne daje travarinu u planini, niti zimarinu, ni drugde gde to nisu činili u vreme bana Ivaniša;

A Hrvati da mogu da drže samo jednog Vlaha pastira.

Posle ovoga vlaški knez i svi dobri muževi koji su pre popisani, svi katunari, zamolili su nas sa verom
i svojom dušom, da će nas služiti, oni i njihovi potomci, nas i naše naslednike, pravedno i verno svojim
glavama, svojom imovinom i svom svojom snagom, i neće da nas napuste ni naše potomke, ni zbog
koga. Pisano u Klisu, meseca marta 18., u godini od Hristova rođenja 1436.

I svemu što je rečeno prethodno tvrdo smo se obavezali, da će biti uz njihov savet i dobru volju.

99
18, 128/129:

Acte şi regulamente otomane din veacul al XV-lea (Status balkanskih Vlaha pod otomanskom vlašću,
1477 – 1489.)

I. Prava Vlaha iz Smederevskog sandžaka (1477.)

Vlasi iz Smederevskog sandžaka ne plaćaju ni harač, ni dižmu, ni ispendžiju, ni porez na ovce, ni na

ženidbu, ni druge poreze.

Za Božić, Vlasi, bilo koja kuća, plaća 45 aspri, koliko vredi jedan florin, kao i 15 aspri, koliko vredi
jedan ovan. Na 50 dimova (kuća), koje oni nazivaju katun (qatuna), daju jedan šator, dva ovna, dva
kalupa sira, dva konopca, dva ulara ili njihovu vrednost, tj 3 aspre, što ukupno čini 63 aspre. To se
plaća na Božić. U proleće na svetog Đorđa, ili na Cveti, ili u vreme jagnjenja (još do pre četrdeset
godina to su u Homolju bili Mladenci – p. p.) plaća se 20 aspre, što je vrednost jedne ovce sa
jagnjetom, pa se tako poreza podiže na 83 aspre. Pet kuća daju po redu jednog vojnuka (voynuq), sa
obavezom da čuva stražu tamo gde se odredi. U slučaju rata, iz svake kuće učestvuje po jedan vojnuk
na ratnom pohodu.

Jedan komornik, na 50 kuća služi kod sandžakbega šest meseci. Vlah uplaćuje kazne za izvršena dela i
razbojništva, prema zakonu. Deseti deo kazne daje se knezu. Oni ne prevoze drva za katran, niti daske,
niti imaju obavezu da čuvaju tvrđave. Oni ne grade kuće za sandžakbegove u svom kraju ili u drugim
krajevima, ne kose njihove livade i ne prevoze drva. Ne može se smeniti jedan primićur (vlaški knez –
p. p.) bez krivice. Neće se ukidati ove plemenite odredbe. Vlasi su zaštićeni od posebnih potraživanja i
od uobičajenih pravila u odnosu na državu. Skupljači harača na so (tuzgi) nemaju za to punomoćja
među Vlasima.

Ukoliko jedan vojnuk ili Vlah, koji je upisan u svom selu, a radi van (sela) na timaru jednog spahije,
on ovome plaća pola dižme. Za vino iz sopstvenog vinograda plaća 4 aspre za bure, bez obzira na kom
timaru se prodaje. Ako, pak, prodaje vino koje je kupljeno sa strane, plaća kao bilo koja (raja), 15 aspri
za bure.

18, 129/130/131:

Status i privilegije Vlaha u Slavoniji dati od strane kralja Leopolda I (14. aprila 1667., Beč)

Mi Leopold ... objavljujemo i obaveštavamo ovim sadržajem sve kojih se to tiče. Otkako smo preuzeli
upravu zemljom ... ništa nam nije bilo starije ni važnije nego da naš trud bude koristan u svakom
pogledu ... na napredak i učvršćivanje hrišćanstva i ... svih krajeva i naroda koji su potčinjeni našoj
milosti i skiptru...

Otuda proizilazi da cela zajednica Vlaha (tota Valachorum comunittas) koja, zahvaljujući našim
prethodnicima u svetom sećanju, Rudolfu II i Matiji, rimskim carevima i mađarskim kraljevima, kroz
dozvole i prednosti imaju svoja naseobine više od 30 godina do danas u našem kraljevstvu Slavoniji,
između Save i Drave, na granicama Slavonije, kojoj smo odskora darovali sa naše strane, na poseban
način i napismeno sa zaštitom i usmerenjem našim naslednicima i našim legitimnim kraljevima sa
kraljevima Ugarske, mi ... u želji da ih zbrinemo na najbolji koristan način ... odlučili smo sa milošću
da im damo, da im potvrdimo i da to stavimo napismeno ovoj vlaškoj zajednici nastanjenoj između
navedenih Save i Drave (dokumente) kako je pokazano prethodno saglašavajući se zakonima i
članovima statuta da, zaista naše kraljevine i krajevi koje držimo utoliko više i izuzetnije ... budu
utvrđeni protiv Turaka koji su najveći neprijatelji hrišćanskog imena ...

O magistratima

100
Prvi član: Bilo koje vlaško selo koje se nalazi između navedenih reka Save i Drave u granicama
Slavonije da ima sudiju (iudex) ili kneza (knesius), tj. čoveka u stanju i pogodnog da izvršava takav
zadatak i koji, u utvrđeno vreme i to u mesecu aprilu pre Svetoga Đorđa, da bude izabran od vlaške
zajednice na godinu dana, a taj izabrani, saglasno jednom prastarom običaju, da o tome izvesti visokog
kapetana, od koga, ako ga nalazi pogodnim, da bude potvrđen i da bude predstavljen generalu, u
protivnom da od ovoga bude izabran drugi.

Drugi član: Pošto cela vlaška zajednica nastanjuje tri najveća kapetanata, ustvari distrikte Krica,
Kopanica i Ivanjica, tako isto može da se izabere u svakom kapetanatu jedan nadsudija (supremus
iudex), jedan čovek poznavalac zakona i potreba svoje domovine koji će biti na čelu svoga distrikta
skupa sa šest sudija pomoćnika (sex assessoribus iudiciius) i koji mogu da ispitaju različita činjenja i
procese u skladu sa ovim statutima i da mogu da donesu neophodne odluke.

Treći član: Ako se učine prekršaji protiv javnog mira i koristi i u slučaju kriminalnih radnji, koje su
dovele do prolivanja krvi, kneževi su obavezni da brzo uhvate počinioce, da ih predaju tamničaru i da
budu predati najvišem kapetanu u svom distriktu.

U međuvremenu, nadsudija sa svojim pomoćnicima da se odmah upoznaju sa učinjenim uz znanje

najvišeg kapetana tako da okrivljeni mogu da budu osuđeni za učinjena kriminalna dela; ovi prekršioci
da budu stavljeni na raspolaganje vojnoj upravi (regimen bellicum) i tamo da budu kažnjeni u skladu
sa zakonom, ne novčano ili oduzimanjem dobara već sa teškim radom i drugim mukama.

Peti član: Kneževi nemaju samo ove obaveze već i da u svom distriktu znaju tačan broj kuća i familija,
a i sve ljude starije od 17 godina i da ih imaju upisane u jednom registru, kako njihov broj tako i broj
ostalih muškaraca, kao i da brinu i druge brige kao što je da li bilo koja glava familije zbrinjava u
svojim kućama mladiće koji su navršili 17 godina.

O vojnoj obavezi

Drugi član: Vojvode da budu borci sa potpunim moralom, sa celovitim životom i bez mana.

···

Jedanaesti član: Bilo koliko puta, a od toga da nas sačuva Gospod Bog, da se desi neki napad ili druga
situacija od velike opasnosti iz svih kapetanata u kojima se nalaze Vlasi, najpre svi mladići preko 18
godina ... sa celim naoružanjem da se skupe 6 ili 7 hiljada tako da mogu da se odupru u protivnapadu
prema odluci generala.

Privilegije Vlaha

Mi Leopold, itd. Stavljamo na znanje da bismo upoznali sa ovim što je napisano sve one kojih se to
tiče.

···

Odavde proizilazi da, tako kako su pokojna veličanstva Rudolf II i Matej, takođe, II ... obdarili
olakšicama i posebnim prednostima, pod čijom zaštitom i u čijoj službi su ostali do ovog momenta bez
prepreke ili nevolja, isto tako i mi ... vodeći računa o njihovom vojnom naporu i kako su se trudili u
čuvanju granica ... želeći da imamo što veću sigurnost i red kod njih odlučujemo u dobroj volji da
odsada pa nadalje ostanu u sigurnosti svojih naselja i domaćinstava bez nekog sprečavanja ili kočenja
sa bilo koje strane ... i smatraćemo da treba da ih imamo pod našim blagim pogledom i da ih čuvamo u
sigurnosti da mogu da svoj život sprovode u redu i miru.

···

101
Dato u našem gradu Beču, 14. aprila 1667.

···

18, 135:

De antiquis et hodiernis Moldaviae nominibus (Dimitrije Kantemir, 1716.)

Prema tome, ova Vlaška, koja se nalazi u Meziji, je deo velike Vlaške, tj. stare Dakije, dok su njeni
stanovnici ostaci Rimljana koje je imperator Aurelijan, kako smo rekli, preselio iz Dakije u Meziju. Ne
bi mogao niko da mi protivreči (činjenicu) da od tih Romana (vuče poreklo) rumunska populacija, koja
nastanjuje i danas ceo Epir i okolinu Janine, pošto nam je jezik svedok, jer i oni govore rumunski, ali
su svoj latinski jezik pokvarili sa grčkim i albanskim, tako da ih jedva možemo razumeti kao i oni nas,
zato ih i nazivaju Grci Kucovlahi (u originalu na latinskom dato grčkim pismenima), što će reći
“ćopavi Vlasi”, zato što i u običajima i u govoru kao da ćopaju. Ali su oni veoma tvrdi ljudi u svojim
vrlinama i mnogo izdržljiviji kod napora, a ono što je za najveće čuđenje, iako su već vekovima među
Grcima i Albancima, oni čuvaju svoju nošnju, koja je stara rimska nošnja kao i naša, što ćeš videti
(čitaoče), kada budemo govorili o našoj nošnji.

18, 138:

Istraživanje istorije naroda Istočne Evrope (Johannes Thunmann, 1774.)

A Vlasi sa one strane Dunava, koje Grci nazivaju pogrdno Kucovlahi, su nepoznati. Poznajem
istoričare od zanata koji nisu ni čuli nikada za njihovo postojanje. Oni su veliki i brojan narod i
sačinjavaju polovinu stanovništva Trakije i tri četvrtine stanovništva Makedonije i Tesalije. I u
Albaniji ih je mnogo. Govore isti govor kao i njihova braća sa ove strane Dunava, ali pomešano sa
mnogo grčkih reči. Oni nisu nipošto došljaci iz Dakije. Već su 750 godina poznati pod imenom Vlasi a
nalazimo tragove njihovog govora još od VI veka. Oni se sami nazivaju Rumani ili Rumuni. Grci ih
nazivaju Vlahi, ponekad ih mešaju sa Arvanitima (Albanci – p. p.). Albanci ih nazivaju Čobani. I
danas su u velikoj meri nomadi (misli se na transhumantno stočarstvo – p. p.). Imaju i danas stalna
naselja i najveći broj gradova u srednjoj Trakiji, Makedoniji i Tesaliji su naseljeni Vlasima.

18, 139:

Elementa linguae Daco-Romanae sive Valachicae, Gheorghe Şincai (Elementi jezika Dako-
Romanskog ili Vlaškog, 1780.)

Rasprostranjen je (rumunski narod) isto tako u Novoj Dakiji ili Aurelijanovoj Dakiji, koja zahvata:
Donju Meziju, u današnjoj Bugarskoj, Gornju Meziju u Srbiji, i Dardaniju Albanije. A (šta da se kaže
o činjenici) da posle ujedinjenja vlaškog sa bugarskim carstvom rasejao se preko cele Bugarske,
planine Balkan i Pind, preko Meglena, jedne provincije u Tesaliji, Makedonije, Trakije, Krima,
Podolije i Pokucije, a da ćutim o Pešti, Agriji, Miškolcu i drugim gradovima sa ove strane Tise (sa ove
strane u odnosu na mene koji ovo pišem u Budimu), o Beču iz Austrije, Veneciji, i mnogim gradovima
u Evropi, pa onda u Aziji, u kojoj su toliko brojni dako-romanski trgovci, da su podigli vrlo lepo
ukrašene crkve.

34, 16/17:

Kao i većina tvrđava na donjem Dunavu, i beogradska citadela je izgrađena na jednom kastelu
mezijskog limesa, čiju je važnost za odbranu Rimskog Carstva shvatio već Tiberije, a učeni namesnik
Panonije Dion Kasije izjednačavao s najvažnijim strategijskim tačkama Carstva. I vizantijski hroničari
govore o 80 tvrđava koje je obnovio preduzimljivi Justinijan, a u starim srpskim narodnim pesmama
pominje se 77 “latinskih gradova” između ušća Save i ušća Dunava.

102
Ova predanja o izuzetno jakom utvrđenju na mezijskom dunavskom limesu potvrdio je najpre izveštaj
grofa Marsiljija na početku XVIII veka, a zatim arheološka proučavanja konzula Ležana i moja
između 1862. i 1874. duž Dunava od Beograda do Silistrije i, naročito, ostaci 76 ranije većinom
nepoznatih kastela i kula, koje sam na čestim studijskim putovanjima duž srpske obale Dunava do
1897. otkrio između ušća Save i Timoka.

34, 19:

... savske tvrđave se domogao hrabri bugarski car Kalojan, ali ju je već 1202. morao predati ugarskom
kralju Emeriku, koji se nazivao”kraljem Bugarske i Srbije”, i mada ju je još jednom ugrabio, pala je u
ruke ugarskog kralja Bele II za vreme razmirica oko bugarske krune, do koje je došlo posle smrti
moćnog vladara Asena II i koje su potkopale moć bugarske države. Otada su zemljom između Save,
Drine, Dunava i Timoka, koja se nazivala “Ducatus Machoviensis”, vladali ugarski namesnici sa
sedištem u Beogradu, dok je kralj Stefan V godine 1272. nije prepustio svom srpskom zetu Dragutinu,
koji je zbacio s prestola svog oca Stefana Uroša i proglasio se “gospodarem svih srpskih zemalja”. Kad
je 1282. umro, “Mačvanska banovina” je prešla u ruke njegovog brata kralja Milutina Uroša, koji je
bio oženjen drugom kćeri kralja Stefana V; međutim, kad se Milutin razveo od svoje supruge Ugarke,
kralj Karl Robert mu je oteo veći deo ovih zemalja.

34, 79/80:

Borba starog i novog u ovoj mladoj prestonici (reč je o Beogradu sredinom XIX veka – p. p.) nigde
nije tako upadljiva kao u Palilulskom kvartu, koji se naslanja na Dunavski, Vračarski i Terazijski
kvart. ... Između gotovo dovršene, po kralju nazvane, glavne saobraćajne arterije ovog dela grada i
Takovske ulice nalazi se lepo ograđena jednobrodna Palilulska crkva sa odvojenim zvonikom,
ukrašena samo polukružnim svodovima, lizenama i slikama apostola Marka. Nju je 1835. godine
izgradio Miloš po amanetu makedonskog Vlaha Lazara Panče iz Katranice, iz sredstava sa njegovog
imanja koje je ostavio knezu; godine 1838. Miloš je na severnom zidu postavio spomen-ploču
osnivaču.

34, 95:

Kako je u to vreme bilo sa zanatima u Beogradu vidi se još i danas po Miloševim kasarnama, koje su
gradili neuki Bugari i Cincari.

34, 121:

Da li je, možda, pesnički nastrojen crnogorski knjaz Nikola, sledbenik isto tako ubijenog kneza Danila,
pogledao ono mesto u šumi gde je njegov zaštitnik i dobrotvor Mihailo tako tragično završio život –
kad se 28. juna 1896., u pratnji kralja Aleksandra i kraljice Natalije, pojavio među hiljadama zemljaka
koji su ga oduševljeno pozdravljali? Čuo sam samo da mu se naročito dopao teški vlaški “prepišor”
(igra se i danas među Vlasima Ungurjanima – p. p.), u kome se s ukrštenim nogama (otuda srpski
“zaplet”), dva koraka napred, pa dva nazad, više skače nego igra, i da je bio očaran prekrasnim
parkom.

34, 144:

Smederevo je sedište komande jedne brigade, jednog prote i pored osnovne škole za decu oba pola ima
i nižu gimnaziju. ...

Blizu zgrade Okružnog načelstva nalazi se crkva Sv. Georgija, sagrađena 1855., sa pet vizantijskih
kupola i zapadnjačkim zvonikom, u arhitektonskom pogledu jedna mešavina, ali ipak interesantna, jer
je delo jednog Cincarina bez ikakve škole, građevinara Andrije Damjanova iz Velesa, ...

103
34, 164/165:

Da bi Čango-Mađare spasla od preteće romanizacije, vlada je preduzela mere (misli se na vladu

Austro-Ugarske – p. p.) da ih iz Bukovine preseli u Banat, i to tako da ih zabije kao klin između Srba i
Vlaha koji su tamo već bili nastanjeni. Za tu svrhu je u jesen 1882. između Pančeva i Kovina nasipom
zagrađen deo rita, površine oko 35000 jutara, čime je ovo veštačko jezero sa 450 miliona kubnih
metara vode odvojeno od Dunava i njegovog izlivanja da bi se postupno isušilo. Međutim, nasip je pod
pritiskom nadošle vode ubrzo potom popustio i novoformirano selo Sikeljevo, nastanjeno Čango-
Mađarima, bilo je skoro potpuno splavljeno. Deo razočaranih naseljenika, na čelu sa svojim vođom
Čorbanom, vratio se u Bukovinu, dok su se oni koji su ostali - nešto preko 3500 duša – iz godine u
godinu uporno borili sa vodenom stihijom i neumornim radom održavali zaštitne nasipe.

34, 172:

Od 105 žena i devojaka osuđenih na teški i 10 na lakši rad bilo je 16 Vlahinja, što je procentualno
odgovaralo brojnosti ove etničke grupe u Srbiji. Prema tome, moral je kod srpskih i vlaških žena na
približno istom stupnju.

34, 196:

... neobično plodna zemlja na kojoj žive Srbi i Vlasi, tako je na ceni da se za jedno jutro oranice za
kukuruz plaća 200 dukata; ta bi cena bila još viša da lesna terasa koja se pruža prema Dunavu nije u
stalnom pomeranju; ovom zlu se pokušava doskočiti sađenjem bagrema i vrbe, ali dosad bez
rezultata. ...

Na pristaništu su stajala usidrena dva šlepa, natovarena za Mađarsku žitom iz oblasti Peka, ... i stokom
iz planinskih vlaških sela; u dobrim godinama tamo odlaze 6 – 8 šlepova. ...

U staro srpsko vreme u ovom kraju je rezidirao zet kneza Lazara, namesnik za oblasti Reka, Zvižd,
Homolje i Poreč (današnja mlavska i porečka oblast). U Dvorištu, na Snegotinskom potoku, stajali su
njegovi “dvori”, kod susednog sela Maleševa bio je njegov grad, a kod manastira Tuman, koji je on
osnovao, nalazilo se njegovo kupalište. Hteo sam baš da vidim da li ovo predanje koje je objavio dr
Medović i ponovio Milićević ima nekog osnova.

34, 199:

Ako su ikada postojali – a Medovićev svedok tvrdi da je 1810. još video temelje “dvora” – oni su
otada nestali. Seljaci kažu da ih tamo nije ni bilo. S druge strane se opet priča da su na Malom cerju
nalaženi opeke i metalni novac o čijem poreklu niko ništa nije umeo da kaže. ... Na platou brda našao
sam u travu zarasle temelje jednog malog kastela ... Sumnje više nije bilo. Na postavljenje ove kratke
brdske trase Rimljani su bili prinuđeni zbog neprohodnosti strmina Bele stene na zapadnom ulazu u
dunavski tesnac. Kao i ranije, i danas se ovaj zaobilazni put koristi kao jedina kopnena veza između
Golupca i Dobre, preko Krivače.

34, 206:

Na ušću Brnjice mi je jedan vis koji je nadvisivao okolno zemljište, danas pod kukuruzom, odmah
odao mesto rimskog kastela. U Karađorđevo vreme su u ovom klancu, koji se proširuje prema jugu,
naseljeni Vlasi ...

34, 212/213/214:

Nad obalama koje su se ovde približile jedna drugoj nebo se neočekivano razvedrilo, pa su izvrsni
talasasto nabrani neokomski slojevi krečnjaka jasno pokazivali svoju nekadašnju povezanost. Na

104
mađarskoj strani (u današnjoj Rumuniji – p. p.) oni prelaze u slojeve sa ammonites banaticus, a na
srpskoj strani u crveni mermer, koji kod Boljetina eksploatiše tršćanska firma Gerojt, što je za Vlahe iz
okolnih sela sa 80 kuća lepa prilika da nešto zarade. ...

Mi smo sad u stvari stupili na teritoriju zloglasnog hajduka Petra Marjanovića iz Kobilja, zbog koga
nema sigurnosti u majdanpečkim brdima već skoro 15 godina. ... najsvežiju vest ispričala nam je
domaćica usamljene, bedne kantine, koju posećuju samo lađari i drvoseče, i gde je ponekad i Petar
zatražio neku čašu vina. “Nama”, kaže ona, “čobanima i siromašnim seljacima on ne čini ništa nažao;
hoće čak i da pomogne ako je negde nevolja u kući.” Ona je, međutim, prećutala da je pritvorno vlaško
stanovništvo cele okoline u dosluhu sa Petrom i da ga uvek blagovremeno obaveštava o približavanju
žandarma, tako da vladi ne preostaje ništa nego da popali nekoliko usamljenih salaša koji su
razbojnicima pružali sigurno utočište i da njihove stanovnike primora da pređu u zbijena sela. O
opakosti ovih Vlaha sa granice koji se bave švercom soli i duvana govori i slučaj dva seljaka iz
Boljetina, koji su zapalili 18 km dugu drvenu prugu za spuštanje posečenih stabala iz obližnjih
bukovih šuma na Lepeni, iako njihovo selo skoro isključivo živi od ovog rada na seči šume.

Kad ni raspisivanje nagrade za Petrovu glavu nije dalo nikakvog rezultata, golubačko sresko načelstvo
je 1880. pokušalo da ga ukroti stavljanjem u zatvor žene Milice i dvoje dece. Međutim, Petar je nekako
saznao za dan kad će žandarmi poći ponovo u poteru za njim, upao je u po bela dana u varošicu,
provalio je u Načelstvo i sa zapetim revolverom u ruci uzeo je ženu i decu i odveo ih u planinu, i otada
je živeo tamo stalno menjajući skrovište. Ovaj zanimljivi razbojnik, koji je posao obavljao u velikom
stilu, govorio je, pored srpskog, vlaški i ponešto nemački. Kad dođe do nekog krupnog plena, imao je
običaj da pređe u Banat ili Rumuniju i da tamo na visokoj nozi provede nekoliko dana, pa i cele
nedelje. Istina, u decembru 1890. mađarska policija je bila uspela da ga uhvati kod Mehadije sa ženom
i decom i strpa u zatvor, ali je odmah zatim stigla vest da je umakao svojoj straži.

Tek u januaru 1891. objavljena je vest, koja je donela olakšanje celom srpskom Podunavlju, da su
žandarmi, posle raspisivanja visoke ucene na Petrovu glavu, otkrili njegovo skrovište u roditeljskoj
kući u Kobilji (o ovim događajima i u današnje vreme se među Vlasima peva balada Miļea đin Cobiļea
şî Pătru đin Golubińea – p. p.), da je razbojnik, doduše, još jednom – pošto je prethodno ubio čoveka
koji ga je izdao – uspeo da umakne poteri koju je žagubički kapetan sa svojih 200 ljudi pokrenuo, i da
se s ranjenom nogom ponovo dokopa brdovitog šumskog terena na jugu, ali da je ipak blizu izvora
Čestobrodice otkriven u krošnji jednog drveta na koje se bio popeo i tamo ubijen. Uskoro je uhvaćena i
njegova žena, za koju se tvrdi da je izvršila sedam ubistava, i osuđena na doživotnu robiju. Kad je u
aprilu 1892. ministar pravde postao dr Vladan Đorđević, on je odmah izdao naređenje da se troje dece,
koja su prema običajima zemlje bila pored majke u zatvoru (u Požarevcu), predaju beogradskom
sirotištu radi vaspitanja i školovanja.

34, 226:

Među najuglednijim ljudima iz sela koji su došli da me pozdrave pao mi je u oči visok čovek, koji je
uprkos prilično oštrom jesenjem jutru bio gologlav. Kako sam kasnije čuo, kod Vlaha koji žive u ovom
kraju vlada zanimljiv običaj da najstariji sin odaje poštu umrlom ocu na taj način što punu godinu dana
ne stavlja šubaru na glavu; pevanje tužbalica i naricanje kraj odra i na grobu ovde su takođe obična
pojava.

34, 240:

Odlukom Narodne skupštine iz 1890. gotovo ceo rasformirani jagodinski okrug pripojen je
ćuprijskom, tako da ovaj sad obuhvata teritoriju od 2900 km2, sa 6 srezova. I u ovom okrugu je
romanski element značajan. Godine 1896. među njegovih 167 145 stanovnika u 27 519 kuća, bilo je
9978 Vlaha u 34 mesta, od kojih su 5 (Isakovo, Batinac, Viteževo, Mačevac i Resavica) bili nastanjeni
isključivo njima, dok su u ostalim bili izmešani sa Srbima.

105
34, 242:

Nekih 5 km severozapadno od puta vodile su se u ustanku u leto 1815. godine žestoke borbe. Kad su
požarevački Turci čuli da se ustanak u Šumadiji širi, oni su pošli uz Mlavu da bi s vojskom koja se
probijala od Ćuprije ukrotili raju između Morave i Dunava koja je počela da diže glavu. Ali raja se
tamo osećala već dovoljno jakom. Na Spasovdan je došlo do bitke kod Ranovca; Vitovnica se
zacrvenela od krvi pobijenih Turaka; ostavljajući plen koji su usput opljačkali, bežali su prema
Požarevcu ispred ogorčenih pobedilaca, da se nikad više ne vrate. Od 1874. godine ovo selo, sa 2659
stanovnika u 517 kuća, ima lepu crkvicu Sv. Petra i Pavla, u čiju parohiju spada i nešto manje selo
Kladurovo. ...

Zelenilo ispred kuća i urednost u svakom pogledu opovrgavali su mnoge predrasude koje ovde vladaju
o Rumunima. Za žaljenje je što su one našle mesta u Bonerovoj, inače objektivnoj knjizi. Njegovo
prikazivanje Rumuna je pod jakim uticajem erdeljskih Sasa, koji im nisu naklonjeni. Već 1866. ja sam
pisao: “Rumun je sposoban za obrazovanje kao bilo koja druga nacija u ilirskom trouglu. Pod mudrim
zakonima, kojim bi se išlo za tim da se u njemu probudi svest o slobodnom ljudskom dostojanstvu,
koju su bojari i fanarioti vekovima gušili, mogao bi Rumun zauzeti čak istaknuto mesto među
pontskim narodima, naravno pod pretpostavkom da to dopusti i politika njegovih velikih severnih
suseda.”

34, 243/244:

Glavna mesta rimske proizvodnje metala na Peku, kako se to vidi po mnogim u travu zaraslim oknima,
jalovištima, skliznicama, zidovima rudničkih zgrada, kastelima i tragovima antičkih puteva, bili su:
Kučajna, Kučevo, Sena i Voluja. Srednjovekovni srpski carevi su nastavili ovu razvijenu rudarsku
delatnost; o tome svedoče njihova česta darivanja manastira zaveštanjima u srebrnim polugama, koje
su imali da daju rudnici na Peku. Kao njihovi posednici javljali su se naizmenično Vizantinci, Bugari i
Ugri. Tek kad je Golubac pripao Turcima, Zvižd je tako opustošen da su se posle prolaska Mahmud-
pašinih rulja održali samo mesta Kruševica, Kučajna i Mišljenovac; opustošena mesta su tek docnije
nastanjena doseljenim Vlasima.

34, 245/246:

Kod ovog mesta ... sreo sam jedan transport vlaških mladića koji su išli u Beograd u vojsku. Ovi sinovi
Marsa i potomci nekad strašnog dačanskog kralja Decebala, koji su se u šarolikim grupama odmarali
kraj vatre, zabavljali su me ne malo svojim urnebesnim šalama začinjenim različitim peckanjima, koje
su im svakako olakšavale i skrivale bol rastanka od njihovih devojaka. Veselost ovih dobro građenih
momaka nikad nije prelazila granice dozvoljenog i, nasuprot odvratnim transportima regruta sa
karikama i lancima oko vrata u azijskoj Turskoj, ovde je bio dovoljan jedan jedini pandur da bi svih 40
mladih ljudi doveo na odredište. ...

Sa Jelenine stene (336 m) otvara se širok vidik na srednji tok Peka. na njegovoj pritoci, potoku
Čelišoru, 2,5 km dalje leži vlaško selo Kaona, u čijoj se Kameničkoj pećini javljaju mnoge životinjske
kosti, pomešane s pepelom, okrnjcima glinenih sudova itd., koje govore da je ovde postojalo
praistorijsko naselje. Jedan pečat izrađen od gipsa, sa likom sv. Nikole i kružnim natpisom “Nikodim,
mitropolit smederevski i braničevski 1667”, slučajno nađen 1844. u obližnjim živopisnim ruševinama
manastira na desnoj obali reke, naveo je revnosnog prijatelja starina Mih. St. Riznića da se bliže
pozabavi ovim zanimljivim srednjovekovnim ostacima. Oni leže pored jednog malog jezera na Staroj
Dajsi, koja izvire iz romantičnog Ćula mare i, prema predanju, potiču od manastira sv. Vavedenja, koji
je bio vlasnik rudnika Kučajna i imao 77 kaluđera sa mitropolitom na čelu. U ovom svetilištu, koje
Vlasi nazivaju Kimci manastir, prepisana su u vreme despota Lazarevića mnoga jevanđelja; ono koje
je radio iluminator Radoslav potiče iz vremena kad su Ugri držali obližnji Golubački grad. ...

106
Kad sam desnom obalom Peka pratio put koji vodi ka Majdanpeku naišao sam na Vlahe iz okolnih sela
koji su odrađivali svoj opštinski kuluk marljivo proširujući ovaj put. Hiljade stabala su padale pod
snažnim udarcima sekira.

34, 259:

Kučajna je sa selom imala 1896. godine u 147 kuća 872 stanovnika, Majdanpek sa zaseocima
Bakarnica, Debeli Lug i Čekić u 243 kuće 1219 stanovnika, većinom Vlaha koji su živeli od rudarstva.
Često sam žalio što se bar jedan deo iseljenika koji svake godine napuštaju Nemačku nije uputio
ovamo u balkanske zemlje, i o tome sam ponovo razmišljao kad sam se peo uz zapadne serpentine
izvrsnog milanovačkog puta i iz ptičije perspektive gledao prekrasnu majdanpečku dolinu koja je
ostala iza mene. Kako je priroda obdarila ovu zemlju ...

Idući prema severoistoku, izbili smo na Rajkovu reku i na istoimenu pokretnu vlašku koloniju
drvoseča, koja se sastojala od četrdesetak baraka; tri četvrti časa kasnije našli smo se na jednom izvoru
sa izvrsnom vodom. Sa “čuke” se otvorio divan pogled na široki podunavski basen, koji je ležao ispred
nas, na grebenski tesnac, oštro profilisani Sto, planinu Miroč i na meke konture banatskih visova. Bila
je to jedna od najlepših panorama na mojim putovanjima po Srbiji.

34, 261:

... vodenica je ostala državi, koju je pre 20 godina ustupila Njemecovom pašenogu, gospodinu
Bajloniju. Ovaj neumorni preduzetnik zamenio je 1869. vodena kola parom, angažovao je marljive
Bugare da mu izgrade jednu veliku branu s turbinom, pa je onda s mašinama nabavljenim u Pragu,
Budimpešti i drugim industrijskim centrima godišnje mleo 3-4 miliona kilograma. Na čelu pogona je
kao nadmlinar jedan mlad, inteligentan Vlah, a 100 radnika su marljivi Srbi, s kojima je na početku
bilo muke, jer nisu hteli da rade nedeljom i praznikom.

34, 263/264/265:

Posle 33 km vožnje od Bratinca stigao sam u sresku varošicu Petrovac, ... U njenoj školi, za čije je
proširenje skupljeno 1200 dukata i koju sada pohađa stotinak dece, sreo sam se 1860. godine prvi put
sa živahnim podmlatkom naroda koji je na levoj obali Dunava osnovao samostalnu državu sa zvučnim
imenom Rumunija. O njoj se sve više govori otkako njom vlada jedan Hoencoler, kao tvorac njene
pune nezavisnosti i osnivač nasledne dinastije. Nekada podeljena i nemoćna, privlačan plen sad ove
sad one moldavsko-vlaško-fanariotske bojarske porodice, koje su se borile za zvanje i položaj
“gospodara", mlada kraljevina je umela, mada je jedva stigla da zaleči rane koje su joj nanele stranačke
borbe, da u donjodunavskim pitanjima zauzme mesto koje odgovara njenom srećnom geografskom
položaju.

U svojim mnogostrukim kontaktima s Vlasima, knez Miloš je upoznao i ocenio njihove prirodne
dispozicije mnogo ranije od Zapada. Čim je okončao borbu za oslobođenje, on je preduzeo korake da
bi pridobio Vlahe za naseljavanje u opustelim predelima Podunavlja. Objavljivanje “organskog
reglemana” u kneževinama, koji je seljake osuđivao na ropstvo, išlo je na ruku Miloševoj težnji, a
jednakost svih pred srpskim zakonima, snošljivi porezi, vezivali su marljive doseljenike, čiji je broj
brzo rastao, za novu postojbinu (o ovome je detaljno pisao Sava Janković u svom radu “Bežanje
stanovnika dunavskih ostrva zbog bojarske eksploatacije (1833 –1834)” u “STUDII”, reviji za istoriju
Rumunske akademije nauka, 1960.; fenomen se odnosio na sela Mihajlovac i Korbovo i neka druga
naselja, ali u današnjoj Bugarskoj, a ne na neko masovno naseljavanje Vlaha (Rumuna) u
severoistočnoj Srbiji – p. p.). ...

Samo u požarevačkom okrugu ima 48 naselja u kojima žive isključivo Vlasi i 54 u kojima žive
pomešani sa Srbima. U mlavskom srezu bilo je 1896. oko 17800 Vlaha, u Zviždu 12108, u moravskom

107
srezu 8967, u ramskom 4795, u homoljskom 9234, u požarevačkom 3088 i u golubačkom 2553 –
ukupno 59525 Vlaha, dakle gotovo četvrtina stanovništva u okrugu.

Jedanaest kilometara od Petrovca udaljeno Ždrelo, u kome smo se zadržali radi podnevnog odmora,
dalo mi je sa svojih 1413 Vlaha u 244 kuće prilično tačnu i potpunu predstavu o osobinama ovih
srpskih Vlaha, čije ću običaje i karakter docnije u “Krajini” bliže upoznati. Njihova nošnja je izrazito
originalna i živopisna. Po ogromnoj šubari, kožnom grudnjaku i belim lanenim pantalonama
podvezanim ispod kolena Vlah se može prepoznati već sa velike daljine. Kod Vlahinja je ljubav prema
sve šarenijem vezu mnogo veća nego kod Srpkinja. Bleštavo bela široka košulja sva je pokrivena
ukrasima, a kecelje, koje su spreda i pozadi pričvršćene pojasom, takođe su izvezene živim bojama kao
ćilimi. Za ukras na glavi obično se utroši porodična gotovina. Kosa udavača se jedva vidi od nanizanih
novčića, a ako ih nema dovoljno, u pomoć dolazi cveće.

Crte lica su u Vlahinje mekše i oblije nego kod Srpkinje, oči vatrenije, a telesnim kretnjama je
svojstvena posebna gracioznost, čime podseća na Italijanku. Na zapuštenoj turskoj česmi u Ždrelu,
odmah pored puta, video sam slikovitu grupu vlaških devojaka. Ja sam ih neprimetno skicirao, ali kad
sam se približio da bih bolje video detalje na odeći, one su se kao preplašene razbežale. Zauzimanjem
okružnog inženjera koji me je pratio po nagovoru seoskog kmeta nekoliko njih je ipak pristalo da se
vrati. Plašljivo i zbunjeno gledala su me ova deca prirode; ona nisu mogla da shvate šta je to na njima
tako posebno da se “upisuje”. Čim im je dopušteno da se udalje, njihove kretnje su dobile svojstvenu
gipkost i trkom su pohitale svojim drugaricama koje su se držale malo podalje.

Uto je na konju naišao i jedan seljak veoma neobičnog izgleda, s ogromnom šubarom na glavi i nekim
smešnim sedlom; na kmetov znak on zaustavi konja. Inženjer ga je zadržavao raznim zapitkivanjima
da bi mi dao vremena da ga nacrtam. Vlah je ipak primetio da ga “upisujem”, uznemirio se i
prestrašeno uzviknuo” “O bože, šta će me danas još neće snaći!” Izgleda da ga čak ni bakšiš, inače
oprobano i vrlo uspešno sredstvo, nije mogao osloboditi straha od “čini”. I u Srbiji sam nailazio na
verovanje da će ubrzo umreti onaj ko se da slikati. Zbog toga su čak i neki skupštinski poslanici 1864.
u Beogradu odbili da stanu pored svojih drugova da bi se napravila zajednička fotografija. Strah od
svega nepoznatog, nedovoljno obrazovanje i otuda pojačana sklonost ka sujeverju imaju kod
planinskog vlaškog stanovništva, koje još živi gotovo sasvim izolovano, neverovatne razmere i često
sam na svojim studijskim putovanjima nailazio na teškoće koje su proisticale iz raznih predrasuda.

34, 280:

Uvek i svuda su ljudi iz Braničeva pokazivali svoj patriotizam. Još pre ustanka oni su se razlikovali od
drugih Srba svojom crnom kapicom. Karađorđe ju je zabranio, pa je njeno mesto zauzeo
jednoobrazovni fes (u ovom kontekstu možda treba istražiti i oblik i poreklo vlaške narodne kape:
muške - “chitie” i ženske – “ĉeapsă” – p. p.).

34, 284/285:

Na južnom zidu crkve (Ravanice, koja je postala model za sakralnu gradnju u srednjovekovnoj Vlaškoj
posle izgradnje crkve manastira Kozije od strane vlaškog vojvode Mirčete Starog 1387/1388. – p. p.)
stoji natpis na srpskom jeziku iz vremena kratke austrijske okupacije, koji glasi: “Obnovi se sija
cerkov božijeju pomoštiju rimskago cesara Karola VI. svobodoju, a trudom jeromonaha Stefana 171 .”

Nerazgovetna cifra moglo bi da bude 9, pošto je Srbija pripala Austriji 1718. Drugi natpis potiče od
Karađorđa, a treći od kneza Miloša - sa sličnim povodom. Od istorijskog značaja je i zavetnom pločom
pokrivena grobnica “kapetana Cincar-Janka”, rođenog u Ohridu u Makedoniji (što pokazuje da je
poreklom bio Makedo-Vlah, tj. Arumun ili Cincarin – p. p.), koji se istakao u srpskom ustanku,
naročito na Deligradu, i koji je svoju dušu, ispunjenu fanatičnom mržnjom protiv Turaka, ispustio
1833. u Ćupriji, na putu iz Šapca u Aleksinačku Banju.

108
34, 286:

Dok sam se ja u Ravanici bavio svojim proučavanjima iz istorije umetnosti, otegnuto tiho Senje
pretvorilo se u bučan logor. Na povratku sam tamo naišao na prave barikade od kola punih žena i dece.
Živopisne grupe Srba i Vlaha opsedale su opštinsku zgradu, pa su panduri, koji su pokušavali da održe
neki red, imali pune ruke posla dok su nam napravili prolaz kroz tu gužvu.

34, 288:

U sudnici je vladala potpuna tišina kad su panduri uveli prvog optuženog. Bio je to neki Vlah iz
obližnjeg moravskog sela. Zbunjeno je bacio pogled na corpus delicti, na ukradenu ovčiju kožu
stavljenu pred njega. Saslušavanje svedoka je pomoću tumača vršeno na rumunskom jeziku, jer se
Vlah i u Srbiji nerado upušta u učenje zvaničnog jezika (institut tumača sa vlaškog na srpski bio je
poznat i korišćen u sudu u Boru, verovatno i u drugim krajevima nastanjenim vlaškim življem, još
uvek pre dvadesetak godina – p.p.).

34, 533:

Mala crkvena riznica (manastira Sretenje u Ovčarsko-kablarskoj klisuri – p.

p.) čuva

nekoliko mineja i jedno jevanđelje iz manastira Ostroga sa zapisima o turskim pustošenjima, izlivima
Morave i zemljotresima, čije su razmere kaluđeri strahovito uvećavali. Zabeleženo je i pustošenje
vlaške “Mokšadije”...

24, 12:

Omaleni, živahni crkveni velikodostojnik je na naše ukazivanje poštovanja odgovorio opširnim

izlaganjem o restauraciji obližnje Žiče, uz pomoć planova koji su bili rašireni na stolu. Pričao je kako
je on sam sa svojim Cincarima obavio sada već završen posao, uputivši uzgred nekoliko jetkih
primedbi na račun temeljitosti “švapskih” inženjera zbog koje su mu troškovi znatno povećani, i na
kraju me ljubazno pozvao da u njegovoj pratnji pogledam obnovljenu crkvu.

24, 63/64:

Za tri sata uspeli smo se preko tri velika bila kojima se Kopaonik uzdiže sa severa. ... U proleće 1888.
Crnovunci su ovde zakupili prostrane travnate površine na zaobljenim brdima Žeđi i Mramoru, na
kojima uopšte nema šume; u avgustu su se spustili prema južnoj topličkoj ravnici oko Zemanice. Bile
su dve grupe sa 5 000 crnih ovaca oštre vune, od kojih je jedna prodavala dobijeno mleko španskom
Jevrejinu Hajimu za 23 pare za kilogram. ... Druga grupa je plaćala svoga Jevrejina – kako mi je pričao
Sima Trojanović – i pomogla mu da za njen račun proizvodi sir. Ovi nomadski stočari iz sela Širaka,
kod Janjine u Tesaliji, koje Grci zovu Vlahos (Vlasima), napustili su svoj zavičaj još pre četrdeset
godina da bi pobegli od zuluma Ali-paše. U njihovom jeziku ima mnogo grčkih, kao i drugih stranih
reči; tako je čovek – anfropos, ovca – provadina, voda – nero, trava – horton, kuća – spit, opasač –
silav, pesma – tragut, hleb – psomi itd. Povodom posete Crnovuncima na Staroj planini, ... rekao sam
nešto više o ovim zanimljivim nomadima sa olimpskih polja.

24, 65:

Koji bi poznavalac istorije mogao ostati ravnodušan pri pogledu na Kosovo, koje je nekad bilo pod
jezerom, gde su Ugri, Poljaci, Vlasi, Bosanci i Srbi dvaput stavljali svoju budućnost na kocku krvavog
rata, na kome su sultan Murat i za svetitelja proglašen srpski knez Lazar istog dana 1389. godine
ispustili dušu, na kome je 1449. sultan Murat II do nogu potukao vojsku Ladislava Hunjadija. Ovo

109
nesrećno polje moglo bi se nazvati kolevkom istočnog pitanja; kad bi ga bar proviđenje, radi spasa
ovog dela sveta, učinilo i njegovom grobnicom!

24, 110/111:

... stigli smo do Deligrada, odnosno do njegovih šančeva, koji se često pominju u vezi sa srpskim
ustaničkim borbama i nedavnim ratom. ...

Prema planu koji je izradio Jovan Mišković, deligradsko starije utvrđenje se sastojalo od pet šanaca
nepravilna oblika, ograđenih palisadama i sa uređenim toparnicama, a ležalo je uz samu obalu
drenovačkog potoka. Najzapadniji, koji je bio i najveći, i istočni, manji, držali su pod vatrom
carigradski put koji je prolazio baš između njih, a dalje na istok bila su ona dva koje su branili Vujica
Vulićević i Pavle Matejić (prema seriji napisa Žike Živulovića Serafima, napisanoj i objavljenoj u
nastavcima povodom 175 godina Prvog srpskog ustanka, Paulj Matejić je jedan od trojice znamenitih
ustaničkih megdandžija, posle Hajduk-Veljka i Jovana Kursule; to je mlavsko-homoljski vojvoda koji
je jedini pokušao da pomogne Sinđeliću na Čegru i sačuvao je topove sa Čegra – p. p.), dok je na
jugoistoku bio Gružanski šanac, koji je stajao naspram ona dva koja su na Belom kamenu podigli
Turci prilikom napada.

24, 121/122:

Odmah u podnožju Rtnja, na visokoj krečnjačkoj steni leži u ruševinama grad Vrmdža, čiju izgradnju,
kao i obližnjeg Tetomirovgrada, narod pripisuje “Latinima”. U stvari, on je podignut na temeljima
rimskog kastela koji je štitio značajan antički put, onu vezu između mreže puteva oko Niša i oko
Timoka i Dunava. ... nešto južnije, kod Mužinca, nekoliko stotina hrabrih Srba pod Dobrnjcem i
Pauljem potukli su za vreme ustanka daleko brojnije Turke, koje su predvodili Osman Pazvandžija,
Jusuf-aga, Poreč Ali i Rušen-aga i tako razbijene, uz velike gubitke nagnali u bekstvo prema Vidinu.

24, 126:

... Aleksinac je od 1836. do 1878. predstavljao važan punkt na poštanskom i robnom putu od srednje
Evrope ka Carigradu. ... Tu je svake godine prelazila većina od onih 15000-18000 Bugara i Cincara
koji su kao dunđeri i baštovani preko leta tražili dobru zaradu u Srbiji, da bi se u poznu jesen istim
putem vraćali sa svojom ušteđevinom;

24, 144/145:

Godine 1804. planuo je srpski ustanak. Vreme je prolazilo, a Karađorđe nije uspevao da ga proširi i na
susedne pašaluke. Tek 1809. ustanici su toliko ojačali da su mogli da misle i na osvajanje Niša.
Zapovedništvo je bilo u rukama Miloja Petrovića, a pod njim su bili: Petar Dobrnjac, Hajduk-Veljko,
Ilija Barjaktarević, vojvoda Paulj, Miloje Bećar i resavski knez Stevan Sinđelić. ... Na žalost, među
ustanicima je vladala surevnjivost, koja se izmetnula u razdor. Petar i Veljko su napustili svoje
položaje i krenuli prema Gurgusovcu (Knjaževcu). ... Ostavljen bez pomoći koju je zatražio, Sinđelić
nije mogao sam da se suprotstavi Turcima ... pa je digao u vazduh i sebe i šanac sa prijateljima i
neprijateljima. ...

Da bi raja trajno imala pred očima uzaludnost svojih nadanja koja je vezivala za Srbiju, paša je u svim
mestima oko Niša raspisao poseban porez, čiji je iznos upotrebio da jugoistočno od Niša, na
carigradskom putu, podigne onaj zloglasni i jezivi pobednički spomenik, Ćele-kulu, u koju je ugradio
lobanje Sinđelićevih Srba koji su smrt pretpostavljali ropstvu (kustos ovog spomenika je jednoj
ekskurziji đaka iz Krivelja 1957/58. godine, čuvši da je reč o Vlasima, objasnio da u Ćele-kuli ima i
vlaških glava boraca vojvode Paulja i drugih – p. p.). Susedni Grci su sa prikrivenom zluradošću
gledali na propast srpskih planova; još mnogo ranije (1798.) fanariot (Grci iz carigradskog predgrađa
Fanar su nazivani fanariotima – p. p.) Grivas je propagirao smelu misao o oslobađanju tračko-
110
makedonskih zemalja i osnivanju grčke države koja bi se prostirala sve do Jadrana. Za odvažne korake
koje je preduzeo radi ostvarenja svoje ideje platio je u Beogradu glavom. Ideja je, međutim, živela i
dalje, i kad je bukureško-grčka-fanariotska heterija 1821. objavila poziv na opšti ustanak, javili su se
znaci života i u tromoj masi Bugara, koja je bila predata grčkom sveštenstvu, ... podstaknutoj
Karađorđevim borbama.

24, 220/221/223:

Sledeće jutro obećavalo je sve najbolje za planirano penjanje na Rakoš. ... Tu smo prvi put naišli na
jednu bačiju, a zatim i na jedno improvizovano stanište Crnovunaca.

Janja Todorović, starešina ovog zanimljivog naselja, rodom iz okoline albanske Janjine, zamolio nas je
na njemu stranom srpskom jeziku da ne zamerimo njegovoj skromnoj kolibi i da uđemo u nju. ... Ja
sam posetio sirarnicu ovih gostoljubivih Cincara, o kojim opširan etnografski prikaz dajem u drugoj
glavi treće knjige (na srpski su izgleda prevedene samo dve od tri Kanicove knjige – p. p.). Slovenski
naziv ovih čobana – Crnovunci, koji se rado nazivaju i Grcima, potiče od njihovih ovaca crne vune,
koje oni zbog veće izdržljivosti radije drže nego bele. Na mojih 18 prelazaka preko balkanskog
planinskog venca, Crnovunce sam u leto 1871. video samo u centralnom delu Balkana. Međutim, oni
se zadržavaju i u Rodopima, na južnim padinama Kopaonika, na klasičnom Olimpu i u drugim
travnatim planinama. Kažu da u Srbiji, u topličkom, pirotskom, niškom i vranjskom okrugu, ima oko
135 makedonsko-vlaških porodica koje poseduju oko 34000 ovaca i 1900 konja.

Otkako je Rakoš postao srpski, na njega oko 1. maja stiže 14 crnovunskih porodica, koje za 150 dukata
godišnje zakupljuju pašnjake četiri okolna sela, gde napasaju svojih 3000 ovaca i 180 konja. Kad
stignu gore, muškarci odmah obaraju drveće od koga žene vrlo vešto grade za svaku porodicu posebnu
kolibu. Za tri dana “selo” je gotovo. Stada se raspoređuju u bukove šume bogate rastinjem, gde ona
svoju omiljenu hranu – kukurek, kupinu, mlečiku itd. – nalaze u izobilju. Najveći deo mleka
preduzimači prerađuju u kačkavalj (ime dolazi od vlaškog “kaš di Kavala”, u prevodu “sir iz Kavale” -
u Makedoniji, sada Grčka, prema monografiji “Kruševo”, izdatoj povodom osamdesetog jubileja
Ilindenskog ustanka, str. 19 – p. p.), jednu vrstu tvrdog švajcarskog sira, koji se šalje u Solun, Jedrene,
Carigrad. ... Sredinom oktobra dolazi kraj svim radostima i mukama ovog nomadskog života na
planinama. Trinaestog novembra počinje spuštanje u senom bogate rečne doline Nišave i Toplice, gde
ostaju do Đurđevdana, da bi se onda ponovo krenulo ka travnim visovima.

24, 268:

Ispod Kijevca, gde se kopala gvozdena i olovna ruda, otvarao mi se s jedne tačke divan pogled na
jugoistočni, 1637 m visok Vardenik, čije je bogate i sočne pašnjake makedonski Knez Vanđel
Mariolović uzeo pod zakup od države za svega 300 dinara i na njima od Đurđeva do Mitrova dne
napasa svojih 15000 ovaca i 200 konja.

24, 399:

Kad smo prešli oko 4 km, skrenuli smo s puta na jug i preko veoma močvarnog terena za 12 minuta
stigli do živopisnih ruševina crkve u Lopušnji. Narod je ubraja među devet najstarijih, danas većinom
porušenih crkava u rtanjskoj oblasti, koje je radi pokajanja podigao neki razbojnik po savetu vladike
koga je nameravao da ubije, a potom ga zaista i ubio. Što se crkve u Lopušnji tiče, smatram da je ova
priča bez stvarnog osnova. ...

Čini se da posebnu pažnju u ovoj crkvi zaslužuje natpis, iz koga se vidi da je njen osnivač “Joan
Radul, vojvoda i gospodar svih ugarsko-vlaških zemalja i veliki prkalab župan Georgi, u vreme
igumana jeromonaha Gelazija, u godini 1501.” i da je crkvu oslikao “iguman jeromonah Teodor uz
pomoć kneza Bogoja, gospođe Mare i dece u godini 1510.” ...

111
24, 405/406:

Melanholični karakter ove tipične kraške oblasti prestaje blizu Zlota s pojavom divne hrastove šume,
koja se brižljivo održava. Odmah potom, krečnjačka stena, odvojena od 545 m visokog Burčija, koja
se živopisno uzdiže sa krševitog dna doline i čiji vrh podseća na tvrđavu sa porušenim zidovima, pruža
divan pogled ka jugoistoku na klisuru Zlotske reke sve do Sumrakovca. Vlasi tu stenu zovu “Kršija
satului”, a na srpskim kartama je ubeležena kao “Selski kamen” (pojava promena imena toponima u
vlaškim krajevima postoji i danas – p. p.). Crkva Sv. Ilije, osvećena je 1838., i naspram nje lepa
školska zgrada, sa spravama za gimnastiku pod senovitim orahovim drvećem, u kojoj tri učitelja
obučavaju seoski podmladak, svedoče o težnjama ka obrazovanju i imućnosti zlotskih Vlaha, koji
samo ovaca imaju preko deset hiljada. ...

Uveče nas je handžija poslužio izvanrednim izborom riba iz Beljanice. ... Naš obed je pratila bučna
muzika, jer se baš za sutradan spremala svadba. Ušao je dever i pozvao me na slavlje. Prvo smo pošli,
na čelu sa kmetom i nekoliko fenjerdžija, na mesto gde se igralo. Tamo nas je pozdravio 22-godišnji
mladoženja i pružio nam je čuturu s vinom za dobrodošlicu. Nevesta, ljupka osamnaestogodišnja
devojka, pustila se iz kola, poljubila me u ruku i obraz; to je čast koja se ukazuje samo starijim ljudima
i koja se uzvraća novčanim poklonom. ...

Slavlje je ulepšavala divna, mirna jesenja noć, smenjivali su se kolo i “ropota”; moji mladi zaječarski
pratioci šalili su se sa seoskim lepoticama, koje se nisu dale zbuniti, već su na svaku šalu odgovarale
kao iz puške. Kad smo polazili, pratili su nas svi prisutni, na čelu sa “bandom”, koja se sastojala od
dve violine, jedne frule i gajdi. ... Za rastanak je, na moje ne malo iznenađenje, zasvirana marseljeza!
Kako je ona dospela ovamo? Da nije možda i kod ovih Vlaha probuđena svest o pripadanju velikoj
naciji latinske rase?

24, 412:

O rimskom iskorišćavanju ruda u ovim brdima svedoče, osim mnogih tragova kopanja, novca,
žigosanih opeka itd., i kasteli koji su bili izgrađeni radi zaštite rudnika i topionica. Na vrhu samo sa
istoka pristupačnog Tilva roša, između Krivelja i Bora, nalaze se ruševine jednog od njih; ima ih i na
1174 m visokom Stolu, čije su strme, 160 m visoke krečnjačke stene pružale izvrsne uslove za
odbranu. Visoko gore, na jednom travnatom platou od nekih 5 hektara, stajao je rimski kastel sa
frontalnim bedemima od 30 m. Na najvišoj steni Stola, “Cornu de capră (Kozji rog - interesantno je da
u Brestovcu kod Bora postoji pamćenja da se ovim imenom nazivao Rtanj – p. p.), nalazi se, kako mi
je saopštio rudarski inženjer J. Manteanu, uklesani antički natpisi, koji još nisu kopirani. Pod zaštitom
kastela na Stolu išao je rimski timočki put preko Luke i Trebuća na Belu reku i u dolinu Porečke reke
prema Talijati na Dunavu.

24, 413:

... nanosa i šančeva iz 1876. ima duž celog puta do Slatine, koja leži mnogo niže. Rogata stoka, koju na
pašnjacima uz veselu svirku frule čuvaju vlaški dečaci, mnogo je snažnije rase nego ona u brdima.
Slatina važi kao jedno od najvećih i najbogatijih sela u srezu.

... U susednoj crkvenoj porti bili su neki svatovi, pa smo tako uz ručak imali i muziku. Našao sam se
ovde u vreme kad ima najviše vlaških svadbi. Iz nižeg dela sela stizao je već i drugi par kome je bio
potreban blagoslov sveštenika. Mladi veseli deveri, okićeni peškirima sa crvenim cvetovima, išli su na
čelu svadbene povorke, a za njima barjaktari, bubnjari, gajdaši. Izašli smo iz mehane da ih pogledamo.
Cvećem i šarenim peškirom okićeni mladoženja ponudio nas je sve redom vinom; nevesta, okružena
svojim prijateljicama, poljubila nas je u ruku s duboko priklonjenom glavom, a lice joj se pod bogatim
vencem od cveća i novca jedva videlo. Načelnik mi je hvalio Vlahe kao veoma naklonjene prosveti i
obrazovanju. Istina, od Stola na jug do Sikola i Slatine nema nijedne crkve, ali svako malo veće selo ili

112
već ima školsku zgradu ili skuplja sredstva za nju. Interesantan prilog o običajima ovih Rumuna
objavio je dr Stevan Mačaj.

24, 425:

Za govor timočkih Srba Milićević kaže da podseća na južni dijalekt i da je gramatički pravilniji od
onoga u srednjoj Moravi. Na prvi pogled to može da izgleda čudnovato, kad se zna da tamo Srbi žive
pomešani sa Bugarima i Vlasima. Međutim, objašnjenje leži u tome što su se Srbi na Krivovirskom
Timoku uzvodno do presedline Čestobrodica – kako sam već mnogo puta čuo – doselili iz Stare Srbije
tek pre 150 godina i – u šta sam se i lično uverio – još čuvaju imena zavičajnih mesta, svog plemena
itd. Donedavno se ovde nosio stari srpski gunj, dolama, a pesme o kosovskom boju ovde se više pevaju
nego u severnim delovima Kraljevine!

24, 426:

... mogao sam da uživam u divljoj romantici duboke klisure sa ruševinama rimskog kastela na steni
Barba roš, koja se uzdizala nad kućicama sela Prlite; ovaj kastel zatvarao je prolaz Prlitskim potokom
ka istočnoj Bononiji (Vidin). ... Dobar deo antičkog novca na lepuškastim prlitskim Vlahinjama potiče,
kako sam čuo, s ovog interesantnog arheološkog lokaliteta, koji treba brižljivije ispitati.

24, 433/434:

Kako je nastao Negotin? Na početku XVIII veka bila je na tom mestu samo jedna bačija čiji je vlasnik
bio nekakav Negota. Pošto nigde u blizini nije bilo većeg mesta, oko njega se naselilo nekoliko
zanatlija i trgovčića. Za vreme austrijske okupacije 1718 – 1739. sagrađena je i jedna kasarna, pa se
rejon gde se ona nalazila i danas zove “Kasarna”. Kad su Krajinu ponovo zauzeli Turci, njen bašknez
iz roda Karapandža postavio je tamo svoje sedište. Kao onaj u Kladovu, pod čijom je vlašću bio Ključ,
tako je i Karapandža vršio sudsku vlast i nad hrišćanskim seljacima u svojoj knežini, što drugim
knezovima nije bilo dopušteno. Ove dve oblasti su, naime, bili “emini” (sultanski domeni) i imali su
berat po kojima nijedan Turčin “s potkovanim konjem” nije smeo stupiti na njihovo tlo. Bašknezovi su
ubirali visoke dažbine u novcu i u plodovima i deo koji pripada sultanu predavali begu koji je bio iz
Stambola ovlašćen za to.

Zanimljiv sistem uprave bio je primenjivan u Krajini i Ključu sve do Pazvan-Ogluove uzurpacije.
Prema autentičnim podacima u arhivu beogradskog Učenog društva, seoski kmetovi su od raje ubirali:
1. porez, 7 pijastera; 2. harač, 2,5 pare za svaku mušku glavu; 3. mrtvinu, 1,5 pare; 4. svadbarinu, 1
paru; 5, vinarinu, 0,5 para na 1000 čokota; 6. porez na ovce, 1/8 pare po komadu; 7. porez na svinje u
istoj visini; 8. porez na pčele, 1/8 pare za svaku košnicu; 9. porez na kupus, 1/8 za 100 glavica; 10.
desetinu od celokupne žetve. Uz ove, za ono vreme veoma visoke poreze, dolazile su i dažbine za
izdržavanje kladovskog bega i njegovih ljudi, bašknezova, njihovih buljubaša, pandura i kmetova.
Svaki poreski obveznik davao je ovim bašknezovima godišnje: 7 oka sira, 1 litar masla, 20 oka ječma,
1 voz sena, 1 kola drva; povrh toga svako selo 6 oka pasulja i isto toliko loja. Iako su bašknezovi jedan
deo ovih naturalnih davanja morali predavati za posade utvrđenih mesta centralnom skladištu u
Prahovu, ipak su znatne količine odlazile u njihove i sultanske vreće. Zauzvrat, raja ovih knežina
uživala je priličnu autonomiju. ...

Ovim prilično podnošljivim odnosima došao je kraj kad su vidinske krdžalije prodrle preko Timoka.
Raji su nametnuta 3 pijastera po glavi kao “spendža” (porez u novcu), bašknezovi koji nisu priklonili
glavu uklonjeni su ili poubijani (1798.). Poslednji, Perča Karapandža, pobegao je 1807. u Poreč.

24, 435:

Negotin bi se s pravom mogao nazvati Hajduk-Veljkovim gradom. Tamo gde je danas pijaca stajao je
on sa 2000 svojih ljudi i 10 topova u odbrani ovoga grada. ... Pri odbrani Negotina Veljko je pao na
113
šancu s uzvikom “Držite se!” Sada njegove poslednje reči krase čeonu stranu spomenika s lepim
dodatkom Ljube Nenadovića: “Tvoj nam primer kao sunce sjaje, držaćemo s dokle jednog traje.”

... Kao uzor za medaljon u reljefu poslužio je Veljkov portret koji je nastao na čudan način. Kad je
njegova udovica posetila kneza Miloša u Bukureštu, ovaj je udesio da se jedan mladi Arnautin, koji je
Veljku bio sličan kao jaje jajetu, na odgovarajući način obuče i iznenada uđe. Stana je zanemela, jer je
poverovala da joj je muž ustao iz mrtvih. Pošto ju je knez umirio, ona ga je zamolila da joj se da slika
ovog Veljkovog dvojnika. To je portret koji je kasnije Čortanović kopirao za negotinskog predsednika
opštine Mihaila Lazarevića; ovaj me je uveravao da je original nastao kako sam ispričao. Njegov brat
Aleksa poklonio mi je crtež “Baba-finke”, ...

Časove provedene u Lazarevićevoj patricijskoj kući ubrajam među najprijatnije koje sam doživeo u
Negotinu već i zbog same istorijske draži koje su imale prostorije u kojima je nekad stanovao Lazar
Lazarević, otac ova dva brata. On je sa Čardaka, kao “oborknez krajinski”, 1842. godine pročitao
proklamaciju kneza Mihaila protiv Vučića, na rumunskom i srpskom jeziku, zbog čega ga je Vučić,
kad je pobedio, kaznio sa pet meseci zatvora.

24, 458:

... dalje je sledeće selo, kome je knez Miloš dao ime Mihailovac, prema svom mlađem sinu; ono je
nastalo 1833. naseljavanjem Vlaha sa rumunske obale koji su ovde imali šume i vinograde i važi kao
jedno od najvećih rumunskih naselja na srpskoj obali Dunava.

... po lepo uređenim kućama, vidi se velika razlika između ovih Vlaha (reč je o stanovnicima
Jabukovca – p. p.) u ravnici i njihove braće u brdima Majdanpeka i Miroča, koju oni i sami smatraju za
lenu, nečistu i iskvarenu. To je redak ljudski soj, sa egzemplarima uzorne lepote oba pola kakvi se, u
pogledu čistih antičkih crta, teško mogu naći i u samoj rimskoj kampanji. Taj živopisni svet u šarolikoj
nošnji oživljavao je put koji od Jabukovca vodi na zapad ka manastiru Vratni, koji sam u svoj putni
program uneo zbog njegovog divnog položaja i crkve za koju se vezuju mnoga stara predanja. ... U
jednom, na žalost krečom premazanom, teško čitljivom natpisu iznad ulaza u narteks naveden je kao
osnivač “Šarban Voda Desturca iz Bukurešta u godini 1415.”. Mislim da sam ovim podacima ispravio
Milićevićeve navode, kao i njegovu pretpostavku da u Vratni, koju on pogrešno premešta na Jabuču,
nema nikakvih zapisa i natpisa.

KNJIGA TREĆA

UPUTSTVO ZA ZAPISIVANJE U DIJALEKTU NA OSNOVU NORMIRANE ABECEDE

114
LITERATURA

[1] Karl Sagan: KOSMOS, "Otokar Keršovani – Rijeka", 1982., Opatija

[2] Yvonne Rebeyrol: HITTITES EN VALACHIE, Le Monde, 27. februar 1991.

[3] Emilia Masson: LES DOUZ DIEUX DE L'IMMORTALITÉ, Les Belles Letres, 1989,
Paris

[4] Emilia Masson: Le combat pour l'immortalité, Héritage indo-européen dans la

mythologie anatolienne, Pressses universitaires de France, 1991, Paris

[5] Momčilo D. Savić: RUMUNIJA – ROMANIA (NEOSNOVANOST IDENTIFIKACIJE

DVAJU TOPONIMA U PROHUJALIM VREMENIMA), SANU, BALKANOLOŠKI
INSTITUT, posebna izdanja, knjiga 35: STARINA NOVAK I NJEGOVO DOBA, zbornik
radova, BEOGRAD, 1988.

[6] Ştefan Bălan, Nicolae Şt. Mihăilescu: ISTORIA ŞTIINŢEI ŞI TEHNICII ÎN ROMÂNIA,
date cronologice (ISTORIJA NAUKE I TEHNIKE U RUMUNIJI, hronološki podaci), Editura
Academiei Republici socialiste România, Bucureşti, 1985

[7] Vladimir Karić: SRBIJA, opis zemlje, naroda i države, Kultura Beograd – Pravoslavna
reč/ Novi Sad, 1997.

[8] Matilda Caragiu Marioteanu: Á PROPOS DE LA LATINITÉ DE L’AROUMAIN,

“Zborlu nostru”, Anlu V Nr.1 (18) 1988, Freiburg

[9] Dr Petar Vlahović: Neke etnološke odrednice Vlaha severoistočne Srbije, Zbornik radova
Muzeja rudarstva i metalurgije Bor, Knj. I – 1980.

[10] Dr Petar Vlahović:

[11] Dr Tihomir R. Đorđević: KROZ NAŠE RUMUNE, putopisne beleške (odštampano iz

"Srpskog Književnog Glasnika, knj. XVI), Beograd, 1906.

[12] Akademik Pavle Ivić, predsednik Odbora za standardizaciju srpskog jezika: SRPSKI
KNJIŽEVNI GOVOR MEĐU NAJZAOSTALIJIMA U EVROPI, intervju, “Demokratija”, 31.
decembar 1997. – 4. januar 1998.

[13] Vlado Drašković: UPOREDNA GRAMATIKA ROMANSKIH JEZIKA, Fonetski

razvoj, morfologija, tekstovi, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci –
Novi Sad, 1994.

[14] Petar Šimunović: ISTOČNA JADRANSKA TOPONIMIJA, Split, 1986.

[15] Acad. Andrei Oţetea: ISTORIA POPORULUI ROMÂN (ISTORIJA RUMUNSKOG

NARODA), Editura stiinţifică, Bucureşti, 1970

[16] Bari Kanlif: RIMSKO CARSTVO – narodi i civilizacija, Vuk Karadžić/Jugoslovenska

revija, Beograd, 1980.

[17] Viorel Roman: RUMUNI I MAĐARI NA LIMESU (RUMUNI I MAĐARI NA

LIMESU), predavanje kao “visiting professor”, Univerzitet Baja Mare, Rumunija, oktobar 1994.

1
– prema tekstu objavljenom u GRAIUL MARAMUREŞULUI (GLAS MARAMUREŠA), Baja
Mare, mart 1995.

[18] DOCUMENTE: ROMÂNII DE LA SUD DE DUNĂRE, Arhivele naţionale ale

României (DOKUMENTI: RUMUNI JUŽNO OD DUNAVA, Nacionalni arhivi Rumunije),
Bucureşti, 1997

[19] Konstantin Jireček: ISTORIJA SRBA, politička istorija do 1537. god., knjiga I, Slovo
ljubve, Beograd, 1978.

[20] Slavoljub Gacović: ETIMOLOGIJA NESLOVENSKIH OSNOVA U OJKONIMIJI

VIDINSKOG SANDŽAKA XV I XVI VEKA, Zaječar, 1993.

[21] Petre P. Panaitescu: ISTORIA ROMÂNILOR (ISTORIJA RUMUNA), Editura didactică

şi pedagogică, Bucureşti, 1990

[22] Al. Rosetti: ISTORIA LIMBII ROMÂNE I, Ediţie definitivă (ISTORIJA RUMUNSKOG
JEZIKA I, Definitivna edicija), Editura stiinţifică şi pedagogică, Bucureşti, 1986

[23] OVID DENSUSIANU: HISTOIRE DE LA LANGUE ROUMAINE (ISTORIJA

RUMUNSKOG JEZIKA), Editura "GRAI ŞI SUFLET – CULTURA NAŢIONALĂ",
Bucuresşti, 1997

[24] Feliks Kanic: SRBIJA – zemlja i stanovništvo, od rimskog doba do kraja XIX veka,
druga knjiga, treće izdanje, Beograd, 1987.

[25] Nicolae PANEA, Cornel BĂLOSU, Gheorghe OBROCEA: FOLCLORUL

ROMÂNILOR DIN TIMOCUL BULGĂRESC (FOLKLOR RUMUNA IZ BUGARSKOG
TIMOKA), Editura OMNISCOP, Craiova, 1996

[26] T. J. Winnifrith: THE VLACHS, The History of a Balkan People (VLASI, Istorija
balkanskog naroda), Duckworth, London, 1987

[27] Vangel J. Trpkovski – Trpku: VLASITE NA BALKANOT (BAKANSKI VLASI),

Skopje, 1986. godina

[28] Dimitri Obolenski: VIZANTIJSKI KOMONVELT, Prosveta, Beograd, 1996.

[29] Konstantin Jireček: ISTORIJA SRBA, kulturna istorija, knjiga II, Slovo ljubve, Beograd,
1978.

[30] Ştefan Meteş: EMIGRĂRI ROMÂNEŞTI DIN TRANSILVANIA ÎN SECOLELE XIII –

XX, Ediţia a II-a, revăzută şi adăugită (RUMUNSKA ISELJAVANJA IZ TRANSILVANIJE
OD XII – XX VEKA, II prerađena i dopunjena edicija); Editura stiinţifică şi pedagogică,
Bucureşti, 1977

[31] Mirjana Šakota: MANASTIR STUDENICA, Republički zavod za zaštitu spomenika

kulture Beograd, 1987.

[32] Episkop Nikolaj: ŽIVOT SV. SAVE, Biblioteka "Glas Crkve", Šabac, 1986

[33] Georgije Ostrogorski: ISTORIJA VIZANTIJE, II fototipsko izdanje, Prosveta, Beograd,

1969.

2
[34] Feliks Kanic: SRBIJA – zemlja i stanovništvo, od rimskog doba do kraja XIX veka, prva
knjiga, treće izdanje, Beograd, 1987.

[35] Emil Petrovici: NOTE DE FOLKLOR DELA ROMANII DIN VALEA MLAVEI
(SÂRBIA), 1937 - FOLKLORNE ZABELEŠKE OD RUMUNA IZ DOLINE MLAVE
(SRBIJA), 1937.

[36] Virgil Nestorescu: ROMÂNII TIMOCENI DIN BULGARIA – Grai, Folclor, Etnografie
(RUMUNI TIMOČANI IZ BUGARSKE – Govor, Folklor, Etnografija), Editura Fundaţiei
Culturale Romane, Bucureşti, 1996

[37] A. D. Jippa (maior), O. Metea: TIMOCUL (TIMOK), Editura "Universul" S. A.,

Bucureşti, 1943

[38] Л. П. МАЙКОВ: ЭТНОГРАФИЧЕСКАЯ КАРТА восточной част КНЯЖЕСТВА

СЕРБСКАГО, Ст. Петерсбург, 1873

[39] Srpska Demokratska Stranka Srbije: JUGOSLAVIJA: OBLASTI ETNIČKE

RAŠČLANJENOSTI (sastavio dr Manfred Štark - Južnonemački institut - Grac - 1940.)

[40] Mr Lluis Maria de PUIG: REPORT on the Aromanians (IZVEŠTAJ o Arumunima),

COUNCIL OF EUROPE, Paramentary Assembly, 17 January 1997, ADOC7728

[41] Dr Stevan Mačaj: CRNOREČKI OKRUG, Glasnik srpskoga učenog društva, knjiga 73,
rasprave i drugi članci, u Beogradu, 1892.

[42] Sava Janković: “Bežanje stanovnika dunavskih ostrva zbog bojarske eksploatacije (1833
–1834)”, STUDIJE, revija za istoriju Rumunske akademije nauka, 1960.

[43] Jovan Cvijić: NASELJA I POREKLO STANOVNIŠTVA, knjiga 22. (po arhivskim
dokumentima), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd-Zemun, Grafički zavod "Makarije",
1926.

[44] Marinko Stanojević: Zbornik priloga za poznavanje Timočke Krajine, knjiga II (str.
102.),, Beograd, 1930.

[45] Dragoljub S. Petrović: VLASI SEVEROISTOČNE SRBIJE KAO ETNIČKI ENTITET,

Naučni skupovi SANU, knjiga LXXXIV, odeljenje društvenih nauka, knjiga 19, Beograd, 1996.

[46] Miladin Ž. Vesić: STANOVNIŠTVO I MIGRACIJE U ISTOČNOJ SRBIJI, SANU,

Geografski institut "Jovan Cvijić", posebna izdanja, knjiga 31, Beograd, 1978.

[47] St. Romanski (prof): Rumuni između Timoka i Morave (na bugarskom), MAKEDONSKI
PREGLED, revija za nauku, literaturu i narodni život, izdavač Makedonski naučni institut,
godina II, knj. 1., Sofija, 1926.

[48] Dr Miroslav Draškić: NASELJA, POREKLO STANOVNIŠTVA I ETNIČKI PROCESI

U OPŠTINI BOR, SANU, Geografski institut "Jovan Cvijić", posebna izdanja, knjiga 31,Glasnik
Etnografskog muzeja, 38, Beograd, 1975

[49] Dragoljub K. Jovanović: CRNA REKA, PRILOG ZA ISTORIJU I ETNOGRAFIJU

SRBIJE, GLASNIK SRPSKOG UČENOG DRUŠTVA, KNJIGA 54 (Rasprave i drugi članci),
Beogradu, 1883

3
[50] Istorijski institut: MEŠOVITA GRAĐA (miscellanea) II, str. 201 –232, Beograd, 1973.

[51] Vladimir Ćorovuć: ISTORIJA SRBA, Drugi deo, BIGZ, 1989.

[52] КОНСТАНТИН ДИМИТРОВЪ, Протоиерей отъ с. Бойница (Кулско):

ПРОИСХОДЪ на населението отъ Подунавието на Видинския край, Видинъ 1938

[53] Dušanka Bojanić: TURSKI ZAKONI I ZAKONSKI PROPISI IZ XV I XVI VEKA ZA

SMEDEREVSKU, KRUŠEVAČKU I VIDINSKU OBLAST, Istorijski institut, Beograd, 1974.

[54] Cristea Sandu Timok: “VLAHII sunt ROMÂNI – documente inedite” ("VLASI su
RUMUNI – neobjavljeni dokumenti"), ASTRA, Timişoara, 1997

[55] Svetozar Karabašević: KRATKA ISTORIJA TIMOČKIH RUMUNA (VLAHA), "Vorba

noastră" ("Naša reč" - izdanje Pokreta Rumuna-Vlaha iz Jugoslavije), godina VII, br. 14, br. 15.,
br. 16

[56] Lazar Šebek, prof.:VLASI, Serbi sveske 16, Beograd, 1998.

[57] Nicolas CARANICA: "Les Aroumains, recherches sur l'identité d'une ethnie" ("Arumuni,
istraživanja o identitetu jedne etnije"), doktorska teza, Filozofski fakultet Besançon, Francuska,
odbranjena 28. juna 1990. god., ZBORLU A NOSTRU (NAŠA REČ na arumunskom vlaškom
jeziku, Anlu VII Nr.3 (27) 1990

[58] Džejms Džordž Frejzer: ZLATNA GRANA 1, Proučavanje magije i religije, BIGZ,
Beograd, 1992.

[59] Džejms Džordž Frejzer: ZLATNA GRANA 2, Proučavanje magije i religije, BIGZ,
Beograd, 1992.

[60] POPOL VUH, KNJIGA VEĆA POGLAVARA NARODA KIĆE (urednici: B. L.

Lazarević, Dragomir Lazić, Ljubiša Điđić; sa španskog preveo: LJUBOMIR RISTANOVIĆ),
Bagdala, Kruševac MCMLLXXX

[61] Dragoslav Antonijević: RITUALNI TRANS, SANU, posebna izdanja, knjiga 42, BIGZ,
Beograd, 1990.

[62] Ovidiu Drimba: ISTORIA CULTURI ŞI CIVILIZAŢIEI 1 (ISTORIJA KULTURE I

CIVILIZACIJE 1), Editura ştinţifică şi enciclopedică, Bucureşti, 1984

[63] Tudor Pamfilie: Mitologie ROMÂNEASCA (RUMUNSKA mitologija), ALLFA,

Bucureşti, 1997 (reprint iz 1917.)

[64] G. Giuglea, G. Vâlsan: DELA ROMÂNII DIN SERBIA, culegere de literatură populară
(Sakupljena narodna književnost OD RUMUNA IZ SRBIJE), Tipografia curţii regale, Bucureşti,
1919

[65] Evropska komisija za demokratiju putem zakona: REZOLUCIJA SAVETA EVROPE,

Komitet ministara, 10/29. maja 1990.

[66] Mihail G. Boiagi: GRAMATICÃ AROMÃNÃ ICÃ MACEDONOVLAHÃ

(AROMUNSKA ILI MAKEDOVLAŠKA GRAMATIKA – prvi put objavljena u Beču 1813.),
Uniunea culturalã Aromãnã, Freiburg (Editsie faptã di V. G. Barba), 1988

4
[67] Arhivska građa, knjiga XXVIII i XXIX: "Sumporni dim od 1935. do 1941. godine", Bor,
1983. godine, biblioteka časopisa "Bakar", izdavačke delatnosti i istorijskih istraživanja

[68] Miroslav Radulović: PRIČA O MOM GRADU, Bor, 1. oktobar 1987.

[69] prof. dr Jovan Marić: KAKVI SMO MI SRBI? Prilozi za karakterologiju Srba, Beograd,
1998.

[70] Dragomir Dragić: BELA KNJIGA O VLASIMA – PREDLOŽAK ZA "VLAŠKO

PITANJE" – II redakcija, dokumentacija Foruma za kulturu Vlaha, Bor, 1998.

[71] M. Đ. Milićević: KNEŽEVINA SRBIJA, Beograd, 1876.

[72] Kosta Popović: PUT LICEJSKIH ĐAKA, Beograd, 1867.

[73] Ljubiša Rajković - Koželjac: CRNA REKA - antropogeografska građa iz zaostavštine

Marinka Stanojevića, Zaječar, 1975.

[74] Барон Ж. А. В. Хердер: ПУТЪ ПО СЕРБІИ 1835. год., Београд, 1845.

[75] Miodrag Popović: Vuk Stef. Karadžić (str. 99, 101, 161, 307, 422), NOLIT - Beograd,
1987.

[76] Dimitrije Bogdanović: KNJIGA O KOSOVU, NIRO “Književne novine”, Beograd,

1990.

[77] Jeremija Živanović: SPOMENICA STOGODIŠNJICE TIMOČKE KRAJINE 1833 -

1933, Beograd, 1933.

[78] Književni fond Timočke eparhije: SPOMENICA TIMOČKE EPARHIJE 1834 - 1933

[79] Petar Kostić: GODIŠNJI OBIČAJI U OKOLINI BORA, Glasnik Etnografskog muzeja,
38, Beograd, 1975.

[80] Radu Păiuşan, Ionel Cionchin: O ISTORIE A ROMÂNILOR DIN NORD-ESTUL

SERBIEI (JEDNA ISTORIJA RUMUNA IZ SEVEROISTOČNE SRBIJE) Editura ANDO
TOUTS, Timişoara, 1998

[81] N. A. CONSTANTINESCU: CHESTIUNEA TIMOCEANĂ (PITANJE TIMOČANA),

Biblioteca “HISTORIA” 3, Bucureşti / 1941