Alati I Naprave

ALATI I NAPRAVE
Plan i program predmeta

5. ALATI ZA PRERADU
PLASTIČNIH MASA
1. UVOD 3. ALATI ZA PLASTIČNO
OBLIKOVANJE 45, 46 Prerada termoplasta
1 Plan i program predmeta
2 (obveze, literatura...) 21 22 Savijanje 47, 48 Prerada termoaktivnih plastičnih
3 Vrste alata masa
23 24 Izvlačenje
4 Materijali za alate 49, 50 Prerada duroplasta
25 26 Povratno izvlačenje
2. ALATI ZA ODSJECANJE 51, 52 Ponavljanje i provjeravanje znanja
27 28 Tehnologija izvlačenja
2.1 Škare za rezanje lima 6. ALATI ZA KOKILNI
29 30 Parametri pri izvlačenju
LIJEV
5 Paralelni i kosi rez
31 Ponavljanje i provjeravanje 53, 54 Izrada i ispitivanje kokile
6 Rez okruglim noževima 32 znanja
7. ALATI ZA KOVANJE I
78 Proračun sile rezanja 33 34 Zaključivanje ocjena PREŠANJE
2.2 Štance 4. ALATI TLAČNOG Materijali za alate za kovanje i
LIJEVA 55, 56
9 Proračun sile štancanja prešanje
10 Zazor matrice i žiga 35 Gravurne ploče 57, 58 Primjer konstruiranja alata
11 12 Konstruiranje alata 36
Uljevni sustav 8. NAPRAVE
13 Oblikovanje štancanih 37
59, 60 Centriranje izradaka
14 proizvoda 38
Jezgre u alatu 61, 62 Upinjanje izradaka
15 Upinjanje alata u presu 39
40 Vođenje alata 63, 64 Primjeri konstruiranja naprava
16 Alati sa vodilicama
41 Odzračivanje i hlađenje alata 65, 66 Naprave za bušenje
17 Ponavljanje i provjeravanje
18 znanja 67, 68 Ponavljanje i ispitivanje
42 43
Oblikovanje lijevanih izradaka
19 20 Posjet radionici (alatnici) 44 69, 70 Zaključivanje ocjena 1
Uvod
Alati su pomoćna sredstva kojima izvodimo jednu ili više operacija na nekom
predmetu (proizvodu).
Alati se mogu koristiti na stroju ili ručno.

Stroj koji koristi alate je alatni stroj.
Masovna proizvodnja je nezamisliva bez alatnih strojeva.
Prednosti korištenja alata i alatnih strojeva:
- maksimalno iskorištenje alatnog stroja

- smanjenje (sporednog) radnog vremena
- smanjenje broja radnika
- smanjenje fizičkih napora radnika
- olakšana izmjena izradaka
- povećanje produktivnosti
- smanjenje troškova izrade
2
Uvod
Podjela alata
A) Alati za skidanje strugotine
Koriste se kod obrade tokarenjem, bušenjem, brušenjem, glodanjem, piljenjem,...
(npr. tokarski noževi, glodala, svrdla, brusne ploče, pile...)
B) Alati za obradu bez skidanja strugotine

Koriste se kod obrade štancanjem, savijanjem, provlačenjem, valjanjem...
3
Uvod
Podjela alata
Prema vrsti operacije koju obavljaju postoje alati za:
- štancanje
- savijanje
- kovanje
- izvlačenje
- lijevanje
- obradu plastičnih masa
- ...
4
Uvod
Materijali za izradu alata
5
Uvod
(Č1531)
(Č1731)
(Č1940)
(Č1943)
(Č1948)
6
Uvod
(Č 6840)
(Č 6441)
(Č 6850)
(Č 6842) 7
Uvod
(Č 4141)
(Č 4143)
(Č 4145)
(Č 3840)
8
(Č 6440)
Uvod
9
Uvod
10
Uvod
11
Uvod
12
Uvod
Pitanja za ponavljanje
1. Što su alati?
2. Što su alatni strojevi?
3. Koje su prednosti korištenja alata i alatnih strojeva?
4. Objasni podjelu alata.
5. Koji se čelik koristi za izradu alata za :

- izradu navoja
- bušenje drva
- piljenje za metal
- glodanje čelika
13
Uvod
Dijagram rastezanja mekih čelika
O - početak naprezanja
P - granica proporcionalnosti (бP)
E - granica elastičnosti (бE)
T' - gornja granica tečenja (бR)
T'' - donja granica tečenja
M - lomna čvrstoća (бM)
(čvrstoća materijala)
K - točka loma
O-P: područje proporcionalnosti

O-E: područje elastičnosti
E-M: područje plastičnosti
M-K: područje klonulosti
Uvod
a - područje elastičnosti;
važno za konstrukcije; deformacije nestaju
nakon prestanka djelovanja sile
b- područje plastičnosti;
važno za obradu metala plastičnom deformacijom;
metal se trajno deformira
c- područje klonulosti;
važno za obradu skidanjem čestica;
neminovno dolazi do loma metala
Uvod
Naprezanje
F
  [MPa]
A
Hooke-ov zakon
  E   [MPa]
F  l0
Relativno l l  [mm]
produljenje   100 [%] A E
l0
Uvod
Dijagram rastezanja različitih metala

Uvod
1. Što je čvrstoća materijala?
2. Što je granica razvlačenja?
3. Što se dešava u području plastičnosti?
4. Što se dešava u području klonulosti?
5. Na dijagramu rastezanja pokaži područje

u kojem se dešavaju sljedeće obrade:
- kovanje
- tokarenje
- sječenje
- izvlačenje
- štancanje
- valjanje
6. Nacrtaj dijagram rastezanja aluminija.

Alati za odsjecanje
Škare za rezanje lima
Rezanje kod škara vrše noževi (gornji i donji nož).

Prema obliku noževi mogu biti: paralelni, kosi i okrugli.
1. Paralelni i kosi rez
Ove škare se koriste za rezanje limova do debljine 40 mm, te za rezanje traka,

ploča i drugih pravilnih oblika. 1
Alati za odsjecanje 1. Paralelni i kosi rez
Kut postavljanja noževa φ iznosi: Kut rezanja

φ = 0° za kraće dužine δ = 75°- 85°
φ = 2° - 6° za veće dužine (može biti i 90° radi lakšeg oštrenja).
φ = 7° - 12° za koso rezanje
φ = 24°-30° za rezanje po krivulji
Zračnost između noževa
a = 0,02 - 0,05 mm
Slobodni kut
γ = 0° - 3° 2
Alati za odsjecanje
2. Rez okruglim noževima
Pri rezanju okruglim noževima postoji više položaja noževa:
a) okrugli noževi s paralelnim osovinama
Zahvatni kut
α <14°
Dimenzije noževa:
- za s<3 mm
D = (35 do 50) · s
h = 25 do 30 mm
- za s>10 mm
D = (25 do 30) · s
h = 50 do 90 mm
Maksimalna debljina
lima: s = 30 mm 3
Alati za odsjecanje
b) jedan nož nagnut

Osovina jednog noža je vodoravna, a osovina drugog noža je pod nekim kutem.
Kut nagiba osovina

ε = 30° do 40°
Dimenzije noževa:
- za s<3 mm
D = 28 · s
h = 15 do 20 mm
- za s>10 mm
D = 20 · s
h = 50 do 80 mm
Maksimalna debljina
lima: s = 30 mm 4
Alati za odsjecanje
c) oba noža nagnuta

Osovine noževa su paralelne, ali nagnute prema limu.
Zazor među noževima

a = 0,2 · s
Dimenzije noževa:
- za s<5 mm
D = 20 · s
h = 10 do 15 mm
- za s>10 mm
D = 12 · s
h = 40 do 60 mm
Maksimalna debljina
lima: s = 20 mm
5
Alati za odsjecanje
d) više noževa
Više pari noževa smješteno je na paralelnim osovinama.
Rezni kut
δ = 0,2 · s
Dimenzije noževa:
D = (40 do 125) · s
h = 15 do 30 mm
Zazor između noževa

a = (0,1 do 0,2) · s
Maksimalna debljina
lima: s = 20 mm
6
Alati za odsjecanje
Proces rezanja
Rezanje na škarama se odvija u 3 faze:
1. faza elastičnih deformacija - materijal se deformira do granice elastičnosti

2. faza plastičih deformacija - rezni bridovi prodiru u lim, nastupaju trajne
deformacije
3. faza odvajanja - najprije dolazi do mikropukotina, a zatim do većih pukotina u
smjeru ravnine klizanja
7
Alati za odsjecanje
Par sila F1 tvori
moment M koji pokušava
Sile pri rezanju prevrnuti lim i zaglaviti ga
između oštrica.
M  F1  l [ Nm]
l - krak momenta
l = (1,5 do 2) · a
Moment uzrokuje bočne

sile F2
F2  (0,1  0,2)  F
F [N] - rezultirajuća sila rezanja
Da ne bi došlo do prevrtanja lima koristi se

držač sa silom pridržavanja Q.
8
Alati za odsjecanje
Proračun sile rezanja
a) Paralelni rez (φ=0) b) Kosi rez (za φ= 2° do 5°)
F  L  s  M [N ] s2
F  0,5   M [ N ]
tg
F  k F  M [N ]
c) Kružni rez
L [mm] - dužina reza
hst  s s [mm] - debljina lima
F  0,5   M [ N ] τM [MPa] - odrezna čvrstoća
tg kF [mm2]- koeficijent kod kosog
reza
α [°] - kut zahvata okruglog noža
hst [mm] - dubina prodiranja u
trenutku odvajanja 9
Alati za odsjecanje
Koeficijent kosog reza kF [mm2]
Debljina Kut postavljanja noževa φ

lima
3° 6° 9° 12°
s [mm]
1 30 7 5 3
2 40 30 22 15
3 75 60 48 35
4 125 100 80 60
5 180 150 120 90
6 260 200 160 120
10
Alati za odsjecanje
hst
Relativno prodiranje noža C hst  C  s [mm]
s
debljina materijala s [mm]

Materijal
<1 1-2 2-4 >4
Mekani čelik
0,75-0,70 0,70-0,65 0,65-0,55 0,5-0,4
τM=250 - 350 MPa
Čelik srednje čvrstoće
0,65-0,60 0,60-0,55 0,55-0,48 0,45-0,35
τM=350 - 500 MPa
Tvrdi čelici
0,50-0,47 0,47-0,45 0,44-0,38 0,35-0,25
τM=500 -700 MPa
Aluminij i bakar 0,8-0,75 0,75-0,70 0,70-0,60 0,65-0,50
11
Alati za odsjecanje
Materijal Žaren Nežaren

Lomna čvrstoća Čelični lim s
na odrez 0,1%C 260 320
τM [MPa] 0,2% 320 400
0,4% 450 560
0,6% 560 720
0,8% 720 900
1,0% 800 1050
Nehrdjajući čelik 520 560
Brončani lim 360 500
Mjed 250 380
Bakar 200 280
Dural (AlCuMg) 220 380
Aluminij 140 160
Olovo 20-30
Kositar 30-40
12
Alati za odsjecanje
Materijal noževa škara za rezanje

lima je alatni čelik, a za ostale
vrste škara čelik minimalne
čvrstoće 600 MPa.
(Č1731)
Oštrice škara se kale i bruse. (Č1940)
(Č 6443)
13
Alati za odsjecanje
1. Vrste noževa za rezanje na škarama
2. Kojim noževima se može rezati najveća debljina limova?
3. Objasni faze pri procesu rezanju.
4. O čemu ovisi potrebna sila rezanja?
5. Što uzrokuje prevrtanje limova pri rezanju?
Kolika je potrebna sila za rezanje lima od nehrđajućeg

čelika debljine 3 mm, duljine 500 mm?
a) paralelnim rezom?
b) kosim rezom pod kutem od 3°
14
Alati za odsjecanje
Strojevi za rezanje
1
Alati za odsjecanje
Strojevi za rezanje
2
Alati za odsjecanje
Strojevi za rezanje
3
Alati za odsjecanje
Strojevi za rezanje
4
Alati za odsjecanje
Strojevi za rezanje
5
Alati za odsjecanje
Strojevi za rezanje
6
Alati za odsjecanje
Strojevi za rezanje
7
Alati za odsjecanje
Strojevi za rezanje
8
Alati za odsjecanje
ŠTANCE
Štance su alati pomoću kojih se štancanjem (probijanjem)
dobijaju proizvodi iz limova i profila.
Štance se koriste u prešama.

Pri štancanju se ne pojavljuje strugotina.
Koriste se za izradu proizvoda iz metala i ostalih
materijala (guma, plastika, papir...).
Vrste štanci
A) Štance za rezanje - služe za rezanje lima po

zatvorenom obodu.
B) Štance za plastično oblikovanje -

izradak se trajno deformira npr. savijanjem
hidraulička preša
1
Alati za odsjecanje
Primjeri štancanih proizvoda
2
Alati za odsjecanje
3
Alati za odsjecanje
4
Alati za odsjecanje
Štancanje rezanjem
Princip štancanja sličan je rezanju na škarama.

Žig i matrica odgovaraju gornjem i donjem nožu na škarama.
Škarama se reže neka dužina, a štancom se reže po zatvorenoj krivulji.
Štance se koriste za izradu

ŽIG velikog broja istih predmeta.
OBRADAK (lim) Postupak je vrlo ekonomičan.
MATRICA
Ulazni obradak kod štancanja
limova može biti u obliku:
traka (za sitnije izratke)

ploča (za rondele)
IZRADAK vrpci (za velikoserijsku proizvodnju)
(izrezak)
5
Alati za odsjecanje
Vrste štanci za rezanje
Štance mogu biti s slobodnim alatom ili s povodnom pločom.
A) Štancanje slobodnim alatom
Koristi se za izrezivanje rondela

većih promjera i manjeg broja komada.
Alat nema vođenje i točnost izrade

ovisi o točnosti stroja
6
Alati za odsjecanje
A) Štancanje slobodnim alatom
Alat za slobodni rez s izbacivačem

Služi za izrezivanje rondela u
tankom limu, kartonu, koži i gumi.
7
Alati za odsjecanje
B) Štancanje s povodnom pločom
Izrada je točnija jer povodna ploča

osigurava dobro vođenje žiga.
8
Alati za odsjecanje
B) Štancanje s povodnom pločom
Štanca za izrezivanje podloški
9
Alati za odsjecanje
Štancanje rezanjem
Izvedbe žiga i matrice
ravno izbrušene ravno čelo žiga i konično izbrušeno

plohe žiga i zakošena rezna čelo žiga i ravna
matrice ploha matrice ploha matrice
10
Alati za odsjecanje
Štancanje rezanjem
Proces štancanja
Ako je zazor između

matrice i žiga premalen
javlja se srh na izradku.
zazor
ispravan zazor premalen zazor 11
Alati za odsjecanje
Štancanje rezanjem
Iskorištenje materijala pri štancanju
12
Alati za odsjecanje
Štancanje rezanjem
13
Alati za odsjecanje
Štancanje rezanjem
14
Alati za odsjecanje
1. Što su štance?
2. Koje vrste štanci postoje?
3. Čemu služi povodna ploča?
4. Koji je nedostatak štancanja slobodnim alatom?
5. Kakvog oblika može biti ulazni obradak?
6. Kad se javlja srh kod štancanja?
7. O čemu ovisi iskorištenje materijala pri štancanju?
15
Alati za odsjecanje
Proračun sile štancanja
Sila za vrijeme štancanja raste u ovisnosti o naprezanju na odrez.

Sila štancanja treba u materijalu lima izazvati naprezanje veće od odrezne čvrstoće.
- krivulja naprezanja pri štancanju
a - aluminij
b - ugljični čelik s <0,25%C
c - ugljični čelik s 0,2%-0,3% C
d - ugljični čelik s 0,8%C
e - pri zazoru od 4% debljine lima
1
Alati za odsjecanje
Da bi se odštancao neki proizvod treba savladati odreznu čvrstoću lima.
Potrebna sila štancanja

L [mm] - dužina reza
s [mm] - debljina lima
F  L  s  M [N ] - općenito τM [MPa] - odrezna čvrstoća
F  d    s  M [N ] - za kružni izrezak
Ovi izrazi vrijede samo kod

polaganog povećanja sile.
Kod preša postoji određena brzina

štancanja pa je potrebno silu
povećati za jos 30%.
F  L  s 1,3  M [ N ] 2
Alati za odsjecanje
Materijal Žaren Nežaren

Lomna čvrstoća Čelični lim s
na odrez 0,1%C 260 320
τM [MPa] 0,2% 320 400
0,4% 450 560
0,6% 560 720
0,8% 720 900
1,0% 800 1050
Nehrdjajući čelik 520 560
Brončani lim 360 500
Mjed 250 380
Bakar 200 280
Dural (AlCuMg) 220 380
Aluminij 140 160
Olovo 20-30
Kositar 30-40
3
Alati za odsjecanje
Potrebna snaga štancanja

F [N] - sila štancanja
v [m/s] - brzina žiga

P  c  F  v [W ] (obično 25mm/s do 70 mm/s)
c- faktor sile; smanjenje

potrebne snage jer sila nije
2 konstantna;
P  F  v [W ] c= 2/3
3
4
Alati za odsjecanje
Kod štancanja velikim alatima

potrebna sila rezanja može biti
i veća nego što je preša može dati.
U tom slučaju koriste se

žig i matrica koji su
koso naoštreni.
a, b - izrezak propada kroz

matricu (skošena matrica)
c, d, e - otpadak propada kroz

matricu (skošeni žig)
f - zarezivanje 5
Alati za odsjecanje
Zazor između žiga i matrice

Zazor je razlika između promjera prodora
u matrici i promjera žiga.
Nepravilan zazor uzrokuje pojavu srha.

Srh se ne pojavljuje samo ako se početne
pukotine od strane žiga i matrice
sastaju i oblikuju plašt.

Minimalno potreban zazor hst [mm] - dubina prodiranja u
trenutku odvajanja
z  2  a  2  (1  C )  s  tg [mm] β [°] - kut ploha plašta po kojem
se vrši odvajanje
hst
C - relativno prodiranje
s žiga u materijal
β = 5°- 6° - za mekani čelik
β = 4°- 5° - za čelik srednje tvrdoće
β = 4 - za tvrdi čelik 6
Alati za odsjecanje
Zazor između žiga i matrice
hst
Relativno prodiranje žiga C hst  C  s [mm]
s
debljina materijala s [mm]

Materijal
<1 1-2 2-4 >4
Mekani čelik
0,75-0,70 0,70-0,65 0,65-0,55 0,5-0,4
τM=250 - 350 MPa
Čelik srednje čvrstoće
0,65-0,60 0,60-0,55 0,55-0,48 0,45-0,35
τM=350 - 500 MPa
Tvrdi čelici
0,50-0,47 0,47-0,45 0,44-0,38 0,35-0,25
τM=500 -700 MPa
Aluminij i bakar 0,8-0,75 0,75-0,70 0,70-0,60 0,65-0,50
7
Alati za odsjecanje
Utjecaj istupljenosti reznih oštrica na pojavu srha
a - istupljen žig;
srh se javlja na dijelu lima koji propada kroz matricu
b - istupljena matrica;
srh se javlja na donjoj strani lima
c - istupljen žig i matrica;

srh se javlja na obe strane, na limu i izresku(otpatku) 8
Alati za odsjecanje
1. Koliko mora biti naprezanje pri štancanju?
2. Zašto se zakošuju oštrice žiga i matrice?
3. O čemu ovisi potrebna snaga štance?
4. O čemu ovisi minimalni zazor ?
5. Što sve utječe na pojavu srha kod štancanja?
9
Alati za odsjecanje
Upinjanje alata u prešu
Alat mora biti tako oblikovan i postavljen da rezultirajuća rezna sila pada u os malja.
U suprotnom dolazi do:
- deformacije alata
- nesimetričnog zazora Za svaki alat treba odrediti
- pretjeranog istupljivanja hvatište rezultante.
- zaribavanja žiga i matrice
- loma alata
- primjer alata s više žigova
1
Alati za odsjecanje
Upinjanje alata u prešu

Rezultantna rezna sila, odnosno njeno hvatište, pronalazi se grafičkim postupkom.
2
Alati za odsjecanje
1. Što određuje mjesto upinjanja alata?
2. Kako se pronalazi hvatište rezultirajuće rezne sile?
3. Koje su posljedice nepravilnog upinjanja alata u prešu?
3
Alati za plastično oblikovanje
Savijanje
Pri savijanju obradak je opterećen u plastično područje i trajno se deformira.
Unutrašnja vlakna se skraćuju i opterećena su na tlak, a vanjska

produžuju i opterećena su na vlak.
Između ta dva područja nalazi se neutralna linija.
1
Savijanje
Pri savijanju dolazi i do promjene presjeka.

Na unutrašnjem radijusu savijanja materijal se širi, a na vanjskom skuplja.
2
Savijanje
Proces savijanja
U toku savijanja mijenja se radijus

savijanja i dužina zahvata.
Obradak se uz postepeno smanjivanje

polumjera savijanja najprije naslanja na
2 točke donjeg alata.
Zatim se naslanja na žig u 3 točke.
Na kraju savijanja obradak se potpuno

naslanja na alat.
l1, l2, lx - dužine zahvata

s - debljina lima
3
Savijanje
Postupci savijanja
Savijanje bez
pridržavanja
- koristi se za manje
predmete s manjom
točnošću
Savijanje s
pridržavanjem
- za predmete s
većom točnošću
4
Savijanje
Pri savijanju s malim radijusom savijanja smanjuje se debljina materijala,

a neutralna linija se pomiče bliže radijusu savijanja.
5
Savijanje
6
Savijanje
7
Savijanje
8
1. Što je neutralna linija?
2. Koji postupci savijanja postoje?
3. Kako se deformira poprečni presjek pri savijanju?
9
Savijanje
1
Savijanje
2
Savijanje
3
Savijanje
4
Savijanje
5
Savijanje
- preša za savijanje 6
Savijanje
7
Štancanje plastičnim oblikovanjem
Primjeri izradaka
8
Izvlačenje (duboko vučenje) (eng. Deep Drawing)
Postupkom izvlačenja se ravni lim oblikuje u šuplje tijelo.
1
Izvlačenje (duboko vučenje)
Primjeri izradaka
2
Primjeri izradaka
3
Izvlačenje se vrši na hladno za tanke limove (s<5mm) ili

na toplo za deblje limove (s>5mm) i za komplicirane stijenke.
Postoje sljedeći principi izvlačenja:
1) Izvlačenje bez držača lima

2) Izvlačenje pomoću držača lima
3) Povratno izvlačenja
Izvlačenjem se najčešće proizvode posude kružnog

ili pravokutnog presjeka
Izvlačenje se izvodi u više operacija (prolaza)

kad se želi dobiti veća deformacija (veći omjer izvlačenja)
4
žig
1) Izvlačenje bez držača lima platina

rondela
Ovo je najjednostavniji postupak izvlačenja.

Koristi se za niske izratke, tj. kad dimenzije
platine (obratka) ne prelaze više od 10-15%
dimenzije žiga.
matrica
Kvaliteta izratka ovisi o kvaliteti alata i debljini lima.
Nedostatak ovog postupka je pojava neravnog dna izradak

pa se koristi poseban držač za dno izratka.
5
obradak
Izvlačenje (duboko vučenje) (platina, rondela)

D
Visina izratka se može

odrediti prema izrazu:
s
h  0,3  3 d 2  s
h [mm] - visina izratka

d [mm] - promjer izvlačenja izradak
6
Postupak izvlačenja:
A) lim je u matrici, žig se polako spušta.
B) žig savija lim i utiskuje ga u matricu.
C) lim se izdužuje i poprima oblik žiga

i ispunjava zazor između žiga i matrice.
D) pri kraju procesa žig oblikuje dno izratka.
E) žig izbacuje predmet kroz matricu

i vraća se u početni položaj.
U drugom izvlačenju (2) sve faze se ponavljaju

7
ali se početni promjer postepeno smanjuje na manji.
Izvlačenje u 4 operacije Štancanje

(probijanje dna i otkidanje srha)
8
Koristi se za izvlačenje dubljih šupljih tijela.

Držač lima sprečava stvaranje nabora u
toku procesa.
Držač nije fiksan već se prilagođava

vučnoj površini lima koja se ispred žiga
zadebljava.
Dno držača je obično zakošeno (~1°) što

sprečava trganje lima.
9
10
11

Primjena držača lima kod drugog izvlačenja
Držač ima oblik prilagođen
oblku pred izvlačenja
12
3) Povratno izvlačenje
Ovim postupkom se postiže znatno veći omjer izvlačenja.
Brzina izvlačenja mora

biti vrlo mala pa se koriste
spore hidrauličke preše
Prva operacija se kombinira s drugom, ali je suprotnog smjera.

Žig iz prvog izvlačenja služi kao matrica u drugom izvlačenju.
13
Izvlačenje polukugle
14
Izvlačenje koničnih oblika
Konični oblik izratka moguće je izvesti:

1. direktnim izvlačenjam
2. stupnjevanim cilindričnim izvlačenjem
1. direktno konično izvlačenje (s držačem)
Koristi se kod koničnih oblika s stijenkama

nagnutim do 45 °
15
Izvlačenje koničnih oblika
2. stupnjevano cilindrično izvlačenje
Koristi se kod dubljih izradaka i kad je kut

nagiba između 6° - 45 °.
Pojedine operacije su stepeničasto nanizane,
a zatim se dobije konačni oblik koničnim žigom
(tzv. fazioniranje).
16
1. Kad se vrši hladno, a kad toplo izvlačenje?
2. Koji su najčešći principi izvlačenja?
3. Što je rondela ili platina?
4. Koji je nedostatak izvlačenja bez držača?
5. Zašto se koriste više operacija kod izvlačenja?
6. Čemu služi držač kod izvlačenja?
7. Opiši povratno izvlačenje?
8. Kako se mogu izvlačiti konični oblici?

17
9. Nabroji neke proizvode izrađene dubokim vučenjem.
Tehnologija izvlačenja
a) Izvlačenje normalnog cilindričnog oblika
Ovo je najčešći i najjednostavniji postupak.
Potreban promjer rondele (platine)
D  d 2  4  d  h [mm]
Promjer platine kod svih postupaka se dodatno

uvećava za 10% zbog naknadnog obrezivanja.
1
b) Izvlačenje cilindričnog oblika s velikim radijusom na prijelazu
Izvodi se u dva izvlačenja jer se zbog prevelikih zaobljenja javljaju nabori.
Potreban promjer rondele
D  d 2  2  r  d1  4  d 3  h [mm]
2
c) Izvlačenje polukugle
Izvodi se direktno ako je omjer debljine lima i promjera polukugle približno 0,6%.
Inače se izvodi stupnjevano kao i konični oblici s naknadnim fazioniranjem.
Potreban promjer rondele
D  8  r  h [mm]
3
d) Izvlačenje pravokutnih oblika
Kod manjih debljina limova (do 1 mm) i manjih dubina izvlačenja postupak je
moguće izvesti u jednoj operaciji.
4
d) Izvlačenje pravokutnih oblika
Kod izvlačenja u više operacija određuju se radijusi zaobljenja-
1. izvlačenje r1 = 1,2·q · R1
2. izvlačenje r2 = 0,6 · r1
3. izvlačenje r3 = 0,6 · r2
q = 0,6 do 0,1 (koeficijent izvlačenja)

R1 - zaobljenje rondele
5
Tehnologija Izvlačenje
1. Što je rondela ili platina?
2. Kako se određuje veličina rondele kod cilindičnih oblika.?
3. Zašto se izračunata veličina rondele dodatno uvećava?
4. O čemu ovisi veličina rondele kod izvlačenja polukugle?
5. Mogu li se pravokutni oblici izvlačiti u jednoj operaciji?
6. Što je fazioniranje? Gdje se primjenjuje?
6
Parametri izvlačenja
A) Omjer izvlačenja
Omjer izvlačenja određuje u koliko će se operacija izvesti postupak.
Omjer izvlačenja je određen najvećim dopuštenim smanjenjem

dimenzija platine pri kojem neće doći do oštećenja ili
nepravilne deformacije.
Omjeri izvlačenja za cilindrične oblike
D0  D D0 - početni promjer
omjer izvlacenja  100 [%] D - konačni promjer
D0
Prvo izvlačenje Daljnja izvlačenja
Izvlačenje bez držača do 15% 5 -10%

Izvlačenje s držačem do 45 % do 20% 1
D0  D
Parametri izvlačenja omjer izvlacenja  100 [%]
D0
A) Omjer izvlačenja
Operacija Odnos Omjer Primjer za

izvlačenja promjera izvlačenja D0=100 mm
1. D1 = 0,6·D0 40% D1 = 60 mm
2. D2 = 0,8·D1 20% D2 = 48 mm
3. D3 = 0,8·D2 20% D3 = 38,4 mm

4. D4 = 0,8·D3 20% D4=30,7 mm
2
B) Zazor pri izvlačenju
Zazor je razlika dimenzija matrice i žiga. zazor

Zazor je nešto veći od debljine lima.
Iskustveni izrazi za određivanje zazora
z  s  0,07  10  s [mm] Primjer za s = 3mm

- čelični lim
Čelični lim
z = 3,38 mm
z  s  0,02  10  s [mm] - Al lim
Al lim
z = 3,11 mm
z  s  0,04  10  s [mm] - ostali obojeni metali
Premali zazor uzrokuje trganje materijala, a preveliki nastajanje bora.

3
C) Brzina izvlačenja
Brzina izvlačenja kod plitkog izvlačenja nema bitnu ulogu.

V
Kod dubokog izvlačenja prevelika brzina uzrokuje
prevelika naprezanja i trganje materijala.
Najčešće brzina izvlačenja iznosi 180 do 250 mm/s.
Brzine iznad 250 mm/s je moguće postići kod idealno izrađenog alata te
pravilnog podmazivanja i dobrog hlađenja.
4
D) Sila izvlačenja
Sila izvlačenja ovisi o čvrstoći materijala, dimenzijama izratka i o omjeru izvlačenja.
d [mm] - promjer izvlačenja

F  c  d    s   M [N ] s [mm] - debljina lima
σM [MPa] - vlačna čvrstoća materijala
c - faktor izvlačenja
Faktor izvlačenja ovisi o omjeru izvlačenja odnosno omjeru d/D.
Omjer d/D 0,5 0,6 0,7 0,8

Faktor izvlačenja c 1 0,86 0,6 0,40
Primjer za čelik čvrstoće 500 MPa, s= 3 mm, d= 100 mm i omjer izvlačenja 40%
d/D = 0,6
F= 405265 N 5
1. Što je omjer izvlačenja i kako se računa?
2. Koliko iznose najveći omjeri izvlačenja za cilindrične oblike?
3. Zašto se ne mogu koristiti veći omjeri izvlačenja od preporučenih?
4. Što je zazor i o čemu ovisi?
5. O čemu ovisi brzina izvlačenja?
6. Koje su preporučene brzine izvlačenja?
7. O čemu ovisi i kako se računa potrebna sila izvlačenja?
8. Kad je potrebna najveća sila izvlačenja?
6
Primjeri izvlačenja
A - odsijecanje (štancanje)
B - savijanje
C - izvlačenje (duboko vučenje)
1
Izvlačenje
koničnih oblika
2
Izvlačenje
složenih oblika
3
Izvlačenje dubokog dna

pomoću tlačnog prstena
4
Izvlačenje dubokog dna

pomoću posebnog alata
5
Izvlačenje ravnog dna

(cijevne stijene)
6
7
Strojevi za izvlačenje
Hidraulička preša
s dvostrukim djelovanjem
B - postolje
C, T - most (okvir)
D - vodeći (tlačni) prsten
E - izbacivač
F - spremnik ulja
G - pumpa ulja
H - klip
I - uljovod
L - obradak
M - matrica
P - žig
S - nosač matrice
U, V - upravljačka jedinica 8
Hidraulička preša s dvostrukim djelovanjem D - vodeći prsten

E - izbacivač
H - klip
L - lim (obradak)
M - matrica
P - žig (patrica)
S - nosač matrice
9
1. takt 2. takt
Hidraulička preša s dvostrukim djelovanjem D - vodeći prsten

E - izbacivač
H - klip
L - lim (obradak)
M - matrica
P - žig (patrica)
S - nosač matrice
10
3. takt 4. takt
Alat za izvlačenje
kartera motora
11
Alati za valjanje
Valjanje se primjenjuje u proizvodnji profila, tračnica, cijevi, limova, žice i traka

od čelika i obojenih metala.
1
Alati za valjanje
Valjanje se primjenjuje u proizvodnji profila, tračnica, cijevi, limova, žice i traka

od čelika i obojenih metala.
Valjanje se vrši pomoću valjaka. Polazni materijal je užareni trupac okruglog,
četvrtastog ili višekutnog presjeka.
2
Alati za valjanje
Proces valjanja
3
Alati za valjanje
Proces valjanja
Polazni materijal prolazi kroz valjke više puta

i pritom mu se smanjuje visina i povećava širina.
Tanki limovi, trake i žice se najčešće valjaju u

hladnom stanju jer se tako postiže glađa površina.
Veći predmeti valjaju se u toplom stanju.

(čelici - 900 do 1300 °C; aluminij - 500 °C).
4
Alati za valjanje
Valjci za valjanje
Mogu biti ravni (glatki) ili kalibrirani
Glatki valjci služe za valjanje limova. Kalibrirani valjci služe za valjanje profila.
Valjci se sastoje od:

- radnog dijela (L),
- rukavca ležaja (t)
- rukavca spojke (t1) - za priključak na pogon
5
Alati za valjanje
Valjci za valjanje
Primjeri kalibriranih valjaka
6
Alati za valjanje
Valjci za valjanje
Zbog sile valjanja javlja se progib valjaka koji uzrokuje netočnost limova.
Da bi se to izbjeglo valjci imaju blago bačvasti oblik, tj imaju izbočinu

(tzv. "bombirung") po sredini.
Ravni valjci -
usljed progiba lim ima nepravilan oblik
Bačvasti valjci
- lim je pravilnog oblika.
7
Alati za valjanje
Valjci za valjanje
Valjci se izrađuju od čelika ili čeličnog lijeva.

Površina valjaka mora imati određenu tvrdoću i biti otporna na trošenje.
Također, valjci moraju biti čvrsti i žilavi te otporni na visoke temperature ako se
radi u toplom stanju.
Površina valjaka se stoga kali.
Najčešće se koriste ugljični i legirani alatni čelici npr.:
Č 1943 (C125W)
Č 6440 (100 WCr 6)
Č 4750 (X165 CrMoV 12)
Č 4850 (X155 CrVMo 12 1)
Valjci se pri radu neravnomjerno troše (habaju) i na njih se lijepe čestice metala
koji se valja.
Zbog toga se nakon nekog vremena valjci bruse na posebnim brusilicama.
8
Alati za valjanje
1. Što se proizvodi valjanjem?
2. Kakvog oblika mogu biti valjci za valjanje?
3. Gdje se koriste kalibrirani valjci, a gdje glatki valjci?
4. Kakav mora biti materijal valjaka?
5. Zašto su valjci ispupčeni po sredini?
6. Zašto se valjci bruse?
7. Kad se koristi hladno, a kad toplo valjanje?
8. Što je polazni materijal kod valjanja?
9
Alati za valjanje
Strojevi za valjanje
Strojevi za valjanje se nazivaju valjaonički stanovi.

Razlikuju se po broju valjaka, smjeru valjanja i namjeni.
Vrste strojeva za valjanje
A) Duo valjci
B) Trio valjci
C) Kvatro valjci
D) Stroj sa više valjaka
E) Univerzalni valjci
F) Specijalni valjci
1
Alati za valjanje
A) Duo valjaonički stan
Sastoji se od 2 valjka koji su pogonjeni. Postoji obična i reverzibilna izvedba.
a- reverzbilni (povratni) valjci

Moguće je valjanje u oba smjera.
Valjci su pomični po visini i
mogu mijenati smjer vrtnje.
b- nepovratni valjci
Moguće je valjanje samo u jednom
smjeru, valjci su fiksni.
2
Alati za valjanje
A) Duo valjaonički stan (reverzibilni)
3
Alati za valjanje
B) Trio valjaonički stan
Sastoji se od 3 valjka. Moguće je valjanje u oba smjera bez promjene smjera vrtnje.
Pogonjeni su samo gornji i donji valjak. Srednji valjak se više troši od vanjskih.
Kod valjanja profila i tračnica

sva tri valjka su istog promjera.
Kod valjanja limova i traka

srednji valjak je manjeg
promjera.
4
Alati za valjanje
B) Trio valjaonički stan
5
Alati za valjanje
C) Kvatro valjaonički stan
Sastoji se od 4 valjka. Srednji (manji) valjci su radni

i pogonjeni, a vanjski (veći) valjci su poduporni.
Vanjski valjci preuzimaju opterećenja od

unutrašnjih i daju veću krutost i točnost stroja.
Koristi se za toplo i hladno valjanje

limova i traka.
Može biti reverzibilan i ireverzibilan.
6
Alati za valjanje
7
Alati za valjanje
Valjanje trake s natezanjem
Koristi se za valjanje dugih traka i žica.

8
Alati za valjanje
D) Valjaonički stan s više valjaka
Koriste se za valjanje tankih limova sa strogim tolerancijama debljine.
Samo srednji valjci su radni. Ostali su poduporni.
9
Alati za valjanje
E) Univerzalni valjaonički stan
Koriste se za valjanje debljih ploča, greda i traka.

Osim horizontalnih valjaka postoje i vertikalni valjci koji valjaju bočne površine.
10
Alati za valjanje
Koriste se za valjanje specifičnih proizvoda (profila, cijevi, tračnica, navoja i dr.)
1. Redukcija promjera cijevi valjanjem
11
Alati za valjanje
2. Valjci za valjanje okruglih cijevi u pravokutne
12
Alati za valjanje
3. Valjci za trokutni profil
13
Alati za valjanje
4. Kalibrirani valjci za valjanje profila
za šipke
okruglog
presjeka
za tračnice
(predobrada
i završna
obrada)
za profile
14
Alati za valjanje
5. Proizvodnja bešavnih cijevi valjanjem
a) Mannesmannov postupak
Užareni okrugli profil se ukošenim

valjcima navlači preko trna.
Koristi se za izradu kraćih cijevi

većeg promjera.
15
Alati za valjanje
5. Proizvodnja bešavnih cijevi valjanjem
b) Pilger postupak
Koristi se za izradu dužih cijevi

manjih promjera i tankih stijenki.
Valjci su hiperboličnog profila.

Sastoje se od ravnog dijela (kalibra)
i dijela za prazan hod.
Postupak je diskontinuiran.
Cijev se pomakne za jedan korak unatrag
dok su valjci u praznom hodu, a zatim
kalibrirani dio valjka izvalja zahvaćenu
dužinu cijevi.
16
Alati za valjanje
Proizvodnja bešavnih cijevi valjanjem
Mannesmann-ov postupak Pilger postupak
17
Alati za valjanje
6. Proizvodnja šavnih cijevi valjanjem
Valjanje šavnih cijevi
traka
cijev
Savijanje i zatvaranje trake u oblik cijevi (za cijevi do 100 mm)

Plašt cijevi se oblikuje valjcima, provlači kroz matricu,
a zatim se šav zavaruje.
18
Alati za valjanje
cijev
6. Proizvodnja šavnih cijevi valjanjem
Valjanje šavnih cijevi
traka
1 - plinska sapnica za zagrijavanje

2 - valjci za zatvaranje trake
3 - kalibrirane elektrode
19
Alati za valjanje
7. Valjanje (utiskivanje)
navoja
Valjanje navoja
pomoću ravnih čeljusti.
Jedna čeljust (a) je nepomična,

a druga (b) pomična
Dužina navoja
ograničena je
dužinom čeljusti
20
Alati za valjanje
Valjanje (utiskivanje)
navoja
Valjanje navoja
pomoću kalibriranih valjaka
a, b - kalibrirani valjci
c - vijak
d - podložna letva
21
Alati za valjanje
8. Valjanje (utiskivanje) ozubljenja
Primjenjuje se kod serijske

izrade zupčanika.
22
Alati za valjanje
Valjanje (utiskivanje) navoja i ozubljenja
Vijci i ozubljenja izrađeni valjanjem su čvršći jer nema otkidanja

materijala i prekidanja linije strukture.
Navoj izrađen rezanjem
Navoj izrađen valjanjem (utiskivanjem)
23
Alati za valjanje
Pitanja za 1. Što je valjaonički stan? Po čemu se međusobno razlikuju?

ponavljanje
2. Navedi vrste valjaoničkih stanova?
3. Skiciraj i opiši duo, trio i kvatro valjke.
4. Čemu služe postrojenja s više valjaka?
5. Opiši Mannesmann-ov i Pilger postupak.
6. Opiši univerzalni valjaonički stan.
7. Kakav je alat za izradu navoja valjanjem?
8. Koja je prednost izrade navoja i ozubljenja valjanjem?
9. Opiši postupak izrade šavnih cijevi valjanjem.
10. Koja je uloga radnih, a koja podupornih valjaka?
11. Koji valjaonički stanovi mogu biti reverzibilni? Zašto se koriste?

24
Alati za valjanje
1
Alati za valjanje
2
Alati za valjanje
3
Alati za valjanje
4
Alati za valjanje
5
Alati za valjanje
6
Alati za valjanje
Pitanja za 1. Što je valjaonički stan? Po čemu se međusobno razlikuju?

ponavljanje
2. Navedi vrste valjaoničkih stanova?
3. Skiciraj i opiši duo, trio i kvatro valjke.
4. Čemu služe postrojenja s više valjaka?
5. Opiši Mannesmann-ov i Pilger postupak.
6. Opiši univerzalni valjaonički stan.
7. Kakav je alat za izradu navoja valjanjem?
8. Koja je prednost izrade navoja i ozubljenja valjanjem?
9. Opiši postupak izrade šavnih cijevi valjanjem.
10. Koja je uloga radnih, a koja podupornih valjaka?
11. Koji valjaonički stanovi mogu biti reverzibilni? Zašto se koriste?

7
Alati za isprešavanje
Isprešavanje (ekstruzija, istiskivanje) se koristi za izradu raznih profila, šipki,

traka i cijevi od obojenih metala i čelika.
Prednost ovog postupka je što se mogu proizvoditi profili najsloženijih oblika.
Primjeri profila proizvedenih isprešavanjem
1
Primjeri profila proizvedenih isprešavanjem
2
Postupak isprešavanja
Zagrijani okrugli trupac metala se postavlja u spremnik (kontejner) hidrauličke
preše i istiskuje žigom kroz otvor matrice.
A - matrica
B - trupac metala
C - tlačna ploča
D - žig
E - isprešani komad
Matrica ima otvor koji

odgovara obliku profila.
3
Postupak isprešavanja
Postoje dva osnovna postupka isprešavanja.
A) Isprešavanje punih profila B) Isprešavanje šupljih profila i cijevi
4
Isprešavanje punih profila
5
Isprešavanje šupljih profila
Kod šupljih profila unutrašnji otvor se oblikuje trnom koji je dio matrice.
6
Isprešavanje cijevi
Kod isprešavanja cijevi unutrašnji otvor se oblikuje posebnim pomičnim trnom

koji se nalazi na žigu.
7
Inverzno isprešavanje
Materijal se isprešava u smjeru suprotnom od hoda žiga.

Koristi se u velikoserijskoj proizvodnji.
- inverzno isprešavanje punog profila

8
Inverzno isprešavanje šupljeg profila
Koristi se za izradu poklopaca , čahura, danca, cjevčica i sl.
9
Tlak isprešavanja u ovisnosti o hodu žiga

Isprešavanje se dešava u 2 faze:
1. sabijanje trupca u kontejneru

preše (tlak raste do maksimuma)
2. isprešavanje
(tlak ostaje isti ili malo opada)
Najčešće se isprešava se do
90 % duljine trupca, a ostatak
se uklanja iz preše.
Rjeđe se koristi postupak

kontinuiranog isprešavanja kad se
slijedeći trupac nastavlja na slijedeći.
10
1. Koja je prednost postupka ekstruzije?
2. Opiši postupak isprešavanja punih profila.
3. Opiši postupak isprešavanja šupljih profila.
4. Opiši postupak isprešavanja cijevi.
5. Opiši postupak inverznog isprešavanja.
6. Što se proizvodi inverznim isprešavanjem?
7. Koje su faze kod postupka isprešavanja?
8. Zašto se ne isprešava cijela dužina trupca?
9. Kakav je postupak kontinuiranog isprešavanja?

11
Matrica
Matrica je mehanički i toplinski vrlo opterećen alat.

Oblik i hrapavost površine matrice utječu na točnost
i hrapavost izratka i na potrebnu silu isprešavanja.
Postoje tri oblika matrice:
a) cilindrični (ravni) - najčešće se koristi

b) konični - koristi se za izradu cijevi
c) oštri - rijetko se koristi
Matrica se izrađuje od alatnih čelika legiranih s

Cr, W, Mo,V i Ni, koji su otporni na visoke temperature,
žilavi i otporni na trošenje.
Npr. Č 5742 (56 NiCrMoV 7), Č 4751 (X38 CrMo 5 1),
Č 6451 (X30 WCrV 9 3) i dr.
Za isprešavanje žice koriste se matrice od tvrdih metala.

1
Kombinirane matrice
Koriste se za isprešavanje šupljih profila.
Šupljina u profilu se oblikuje ugrađenim

trnom koji je s matricom spojen mostom.
Na mostu matrice metal se cijepa u dvije

ili više pojedinačnih struja koje se u
prostoru ispred ulaza u matricu ponovo
spajaju.
Stoga profil ima uzdužne šavove.
2
Matrica
3
Matrica
4
Matrica
5
Matrica
Otvor matrice je uvijek nešto veći od isprešanog komada zbog različitih toplinskih
dilatacija profila i matrice te da bi se profil odvojio od stijenke matrice nakon izlaza.
Da bi se izjednačila brzina istjecanja

metala kroz matricu veći otvori imaju duži
vrat da se poveća otpor istjecanja.
6
Matrice za višežilno isprešavanje

Služe za istovremeno isprešavanje više profila.
Pošto je brzina istjecanja metala najveća u

središtu matrice dio presjeka s najmanjom
površinom se smješta bliže centru matrice
da bi se brzina bila jednolika.
7
Linije tečenja pri isprešavanju
a) ravna matrica b) konična matrica

8
Temperature i brzine isprešavanja
Dopuštene brzine isprešavanja ovise o vrsti metala i o složenosti presjeka profila.
9
Temperature zagrijavanja metala Tlak isprešavanja (za hladno istiskivanje)
Materijal t [°C] Materijal p [MPa]

Legirani čelici 1300° Meki čelici 2300
Al legure 480° Al legure 800
Nikal 1320° Mesing 700
Mesing 800° Bakar 600
Bakar 950°
Isprešavanje se vrši na hidrauličkim (najčešće horizontalnim) prešama s

tlačnom silom do 150 MN.
10
Pitanja za 1. Na što utječe oblik i hrapavost matrice?

ponavljanje
2. Od čega se izrađuju matrice?
3. Navedi vrste matrica.
4. Što je kombinirana matrica, čemu služi?
5. Koja svojstva moraju imati čelici za matrice?
6. Zašto neki isprešani profili imaju uzdužne šavove?
7. Zašto je otvor matrice veći od dimenzija profila?
8. Kako se dobije jednolika brzina istjecanja kroz matricu?
9. O čemu sve ovisi brzina isprešavanja?
10. Na kojim strojevima se vrši isprešavanje?
11. Kojim postupcima obrade se izrađuju matrice? 11

Alati za provlačenje
Postupak provlačenja se koristi u proizvodnji šipki, traka, cijevi, boca i žice.

Uglavnom služi za promjenu promjera i debljine stijenke izratka, a rijetko za
promjenu oblika.
1
Provlačenje se primjenjuje kad su potrebne točnije dimenzije i glađa površina

izratka ili kad je presjek proizvoda vrlo malen (žica, tankostijeni profili i sl.)
Provlačenje se najčešće izvodi u hladnom stanju.

2
Ako se provlačenje izvodi u toplom stanju, matrica se hladi vodom.
3
Alat za provlačenje je matrica.
Matrica se sastoji od:
- ulaznog koničnog dijela
- cilindričnog dijela koji služi za vođenje

H
- izlaznog dijela
α - ulazni kut
β - izlazni kut
H - visina matrice
D - vanjski promjer 4
5
Matrice
Matrica od tvrdog metala (WC)
6
Matrice
7
Dijamantna matrica
8
Matrice za ostale oblike
9
Vrste matrica
Ovisno o namjeni matrice imaju različitu geometriju.
a) za tanke šipke, α=10°
b) za žicu, α=10°
c) za deblje šipke, α=16°
d) za cijevi, α=24°
10
Vrste matrica
Matrice mogu biti jednodijelne ili višedijelne.
Višedijelne matrice se sastoje od više

podesivih segmenata koji se mogu
razmicati tako da se dobiju različite
veličine presjeka profila.
11
Naprezanje pri provlačenju
12
Sile pri provlačenju
Potebna sila provlačenja je

veća kod manjih kuteva
zakošenja matrice.
Najveća sila u matrici je na

ravnom kalibrirajućem dijelu.
Optimalni kut matrice je oko

5°do 8° (za puni presjek),
a 10° do 13° za cijevi.
13
Materijali za izradu matrica
Matrica se izrađuje od alatnih čelika legiranih s

Cr, W, Mo i V koji su otporni na trošenje.
Npr.:
Č 6850 (142 WV 13)

Č 4650 (X 210 CrW 12)
Također, mogu se koristiti matrice od tvrdih metala.
14
Strojevi za provlačenje žice
15
16
17
1. Gdje se primjenjuje provlačenje?
2. Kakvog je oblika matrica? Skiciraj?
3. O čemu ovise dimenzije matrice?
4. Koje vrste matrica postoje?
5. Kakva je raspodjela naprezanja pri provlačenju?
6. O čemu ovisi potrebna sila provlačenja?
7. Koji se materijali koriste za izradu matrica?
8. Kakva je raspodjela naprezanja kod provlačenja?
9. Što je optimalni kut provlačenja? Koliko iznosi?

18
Alati za kovanje
Tehnologija kovanja je jedan od najstarijih i najraširenijih postupaka obrade

metala deformiranjem.
Izvodi se najčešće u toplom stanju, iako se kod

manjih dimenzija i manjih deformacija može
izvoditi i u hladnom stanju.
Rad pri povišenoj temperaturi omogućuje bolju

plastičnost materijala pa su zbog toga potrebne i
osjetno niže sile deformiranja.
1
Alati za kovanje
Idealna temparatura za kovanje je ona pri kojoj materijal ima najveće

svojstvo plastične deformacije.
2
Alati za kovanje
Prednosti i nedostaci kovanja
PREDNOSTI:
• vrlo visoka efektivnost,

• velika točnost postignutih dimenzija,
• dobra kvaliteta površine
• mogućnost izrade relativno kompliciranih izradaka
• dobra čvrstoća, žilavost izradaka te dinamička izdržljivost
NEDOSTACI:
• utrošak energije potrebne za zagrijavanje materijala

• stvaranje sloja oksida koji uzrokuje onečišćenje materijala
• mogući maseni gubitak koji kod izradaka velikih dimenzija može biti značajan.
3
Alati za kovanje
Proizvodi dobiveni kovanjem
Kovanjem se u pravilu izrađuju proizvodi koji su izloženi dinamičkom

naprezanju (klipnjače, poluge, koljenasta vratila i sl.)
te proizvodi čija bi izrada bila skupa i komplicirana s drugim postupcima
(ključevi za vijke, pribor za jelo, kuke, naplatci, kvake i sl.)
4
Alati za kovanje
5
Alati za kovanje
6
Alati za kovanje
7
Alati za kovanje
8
Alati za kovanje
9
Alati za kovanje
Kovanje dijelimo na:
A) ručno kovanje
B slobodno strojno kovanje
C) strojno kovanje u ukovnjima (kalupima).
10
Alati za kovanje
A) Ručno kovanje B) Slobodno strojno kovanje
11
Alati za kovanje
C) Strojno kovanje u kalupima
12
Alati za kovanje
Kalup (ukovanj) zatvorenog i otvorenog tipa
13
Alati za kovanje
14
Alati za kovanje
Proizvod dobiven kovanjem u kalupu
15
Alati za kovanje
C) Strojno kovanje u kalupima
16
Alati za kovanje
Postupak kovanja u kalupima
17
Alati za kovanje
Postupak kovanja u kalupima
18
Alati za kovanje
Postupak horizontalnog
kovanja
19
Alati za kovanje
Usporedba proizvoda dobivenih kovanjem i odvajanjem čestica
Žilavost i dinamička izdržljivost materijala ovise

o toku vlakana u materijalu.
1. kovanje - vlakna prate konturu predmeta

pa se dobije veća čvrstoća, žilavost i dinam.
izdržljivost
2. lijevanje - ne postoji vlaknasta struktura;

odljevci su manje čvrstoće od otkivaka
3. obrada rezanjem - vlaknasta struktura se

rezanjem prekida pa se smanjuje žilavost
i čvrstoća izratka.
20
Alati za kovanje
1. Što se izrađuje kovanjem?
2. Koji postupci kovanja postoje?
3. Koje su prednosti kovanja prema drugim postupcima?
4. Koji su nedostaci kovanja?
5. Što je ukovanj? Kakav može biti?
6. Što je srh?
7. Zašto kovani proizvodi imaju dobra mehanička svojstva?
8. Pri kojoj temperaturi se vrši kovanje?
21
Alati za kovanje
1
Alati za kovanje
2
Alati za kovanje
3
Alati za kovanje
4
Alati za kovanje
5
Alati za kovanje
6
Alati za kovanje
7
Alati za kovanje
Preša za kovanje
8
Alati za kovanje
Preša
za kovanje
9
Alati za kovanje
1. Gdje se primjenjuje provlačenje?
2. Kakvog je oblika matrica? Skiciraj?
3. O čemu ovise dimenzije matrice?
4. Koje vrste matrica postoje?
5. Kakva je raspodjela naprezanja pri provlačenju?
6. O čemu ovisi potrebna sila provlačenja?
7. Koji se materijali koriste za matrice?
8. Kakva je raspodjela naprezanja kod provlačenja?
9. Što je optimalni kut provlačenja? Koliko iznos?

10
Alati za obradu odnašanjem
Najčešći postupci nekonvencionalnih obrada:
Elektroerozijska obrada (EDM)

Elektrokemijska obrada (ECM)
Obrada plazmom (PJM)
Obrada ultrazvukom (USM)
Obarda laserom (LBM)
Obrada vodenim mlazom (WJM)
Postupci o odnašanja ne zahtijevaju silu utiskivanja alata, te alati ne moraju

biti tvrđi od obradaka.
Alat je samo nositelj dimenzija i oblika izratka, (tj. obradak poprima oblik alata),
a rad obavlja električna energija, kinetička energija, kemijski proces ili
njihova kombinacija.
Prednost ovih postupaka je obrada vrlo čvrstih i tvrdih materijala koji se ne mogu
obraditi klasičnim postupcima.
Ovi postupci se često koriste za izradu alata (kalupa i matrica) za kovanje, izvlačenje,
provlačenje, prešanje, i dr.
Princip EDM (Electrical Discharging Machining) obrade
(elektroerozijska obrada)
EDM je najčešći postupak nekonvencionalnih obrada.
Odnašanje se vrši djelovanjem kratkotrajne ponavljajuće iskre koja se javlja u zazoru

između dviju elektroda.
Iskra preskače s alata na obradak i na njemu (usljed visoke temperature) topi i
isparava čestice materijala.
izgled obrađene površine

Princip EDM (Electrical Discharging Machining)

obrade (elektroerozijska obrada)
Elektroda (alat) ima oblik (negativa) obrađivane površine. Materijal alata je

najčešće mjed, grafit, Al, Cu, W, čelik ili posebni sinterirani materijal.
Obrada se vrši u posudi s dielektrikom.

Dielektrik je sredstvo (tekućina) koje propušta el. struju pri određenom naponu,
a inače se ponaša kao izolator.
Čestice obrađenog materijala se odvode iz zazora prisilnom cirkulacijom u filter.
Zazor se pri obradi povećava te je potrebno približavati elektrodu stalnim posmakom.

Princip EDM (Electrical Discharging Machining)

obrade (elektroerozijska obrada)
Tehničke karakteristike obrade
Napon 40 - 200 V
Radni zazor [μm] 5 - 400 μm
Najmanji provrt d= 0,02 -0,04 mm
Hrapovost površine N4 - N6
Snaga f trajanje impulsa Q

stroja [Hz] [μs] [mm3/min]
[kW]
gruba obrada 3-30 50-3000 100-10000 100-30000
srednja 0,3 -5 1000-10000 50-500 30-500
fina <1 > 3000 < 20 < 30
Elektroerozijski stroj
Elektroerozijski stroj
Elektrokemijska obrada (ECM - Electrochemical machining)

Elektrokemijska mehanička obrada

(Anodnomehanička obrada)
Erozimat
(Electrical Discharging Machine -EDM )
table size 750 x 400 mm
operating tank 1100 x 610 x 410 mm

x-y travel 420 - 380 mm
table mounting plate 230 - 660 mm
head travel distance 250 mm
max. electrode weight 120 kg
max. workpiece weight 1200 kg
dimensions (L x W x H) 1530x1500x2210 mm
max. mean current 60 A
removal rate 480 mm³/min.
min. electrode wear % <0,5 %
connected load kVA 6
generator size (L x W x H) 740x650x1920 mm
weight 1600 kg
dielectric reservoir 300 l
CNC Electrical Discharging Machine table size 750 x 400 mm

EDM 460/60 CNC - Knuth max. work piece size
1100 x 600 x 400
mm
max. work piece
1300 kg
weight
x, y travel 420, 360 mm
head travel 300 mm
max. electrode weight 180 kg
dimensions (LxWxH) 1530x1500x2210 mm
weight of machine 1600 kg
dielectric tank
920 x 800 x 700 mm
(LxWxH)
capacity 370 l
filter 2
weight dielectric tank 120 kg
weight generator 260 kg
max. amperage 60 A
max. removal rate 530 mm³/min.
connected load 7.5 kVA
min. electrode wear 0.3 %
µ / R max. 0.3 (N5)
Erozimat
(Electrical Discharging Machine -EDM )
Stroj za elektroerozijsko rezanje

(EDM Wire Eroding)
Max. work piece size 350 x 450 x 200 mm
Max.work piece weight 300 kg

Main table traverse (X,Y) 250 x 350 mm
Auxiliary table traverse
30 x 30 mm
(U,V)
Max. taper cutting angle +/- 5º / 100 mm
Wire diameter 0,25 mm
Min.increment 0,001 mm
Interpolation function linear & zirkular
RS-232 C seriell
Data input/Output
Disk.laufwerk
Dielectric fluid Water
Tank capacity 100 Ltrs.
Connected load 3 kW, 400V
Machine dimensions 1825 x 1725 x 1900 mm
Weight 2000 kg
EDM Wire Eroding
table dimensions 900x610 mm

max. workpiece 1000x630
dimensions mm
max. workpiece
400 mm
thickness
max. workpiece weight 500 kg
X,Y
500x630 mm
axis
travel U,V 35x35
axis (±17,5)
Z axis 350 mm
smallest display
0,001 mm
increment
positioning X axis 0,020 mm

accuracy Y axis 0,023 mm
roughness Ra< 2,5 µm
max. removal speed 80 mm²/min
max. cutting angle ±6°/ 50 mm
connected load 4,5 kW
2075x1730x2
machine dimensions
120
machine weight 4000 kg
Obrada plazmom (PJM - Plasma Jet Machining)

Stroj za rezanje plazmom

(Plasma Cutting System) max. travel
17 m/min
speed
0.02 - 6000
cutting speed
mm/min.
positioning ±0.1 mm and
accuracy better
±0.05 mm
repeatability
and better
OBRADA ULTRAZVUKOM
Primjer izradaka
STROJ ZA OBRADU ULTRAZVUKOM

STROJ ZA OBRADU ULTRAZVUKOM
a a - željezna jezgra
b - navoji žice
c - ležaj
d - ultrazvučna glava
e - nosač alata
f - plašt za hlađenje
g - mjesto prihvata alata
h - alat
i – predmet obrade
OBRADA VODENIM MLAZOM

(Water Jet Machining)
obrada s čistim vodenim obrada s dodatkom

mlazom abrazivnog sredstva
Prmjeri obrade vodenim mlazom

Stroj za rezanje vodenim mlazom

Stroj za rezanje vodenim mlazom

(3D Water-Jet Cutter)
machining area up to 2000 x 1000 x 500
(W x D x H) mm
positioning accuracy ±0.1 mm
rapid feed: X / Y axis 17 m/min

operating voltage 24 V/48 V
Operating pressure up to 3800 bar

Stroj za rezanje vodenim mlazom Flow rate HP water 2.3 - 7.6 l/min.
Positioning ±0.1 mm and

accuracy better
Cutting 0.02 - 6,000

speed mm/min.
Examples (material
thickness)
Stainless steel 100 mm
Aluminum 120 mm
Marble 120 mm
Plastic foam 150 mm
Glass 120 mm
Titanium 100 mm

Alati I Naprave

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alati I Naprave

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ALATI I NAPRAVE

Plan i program predmeta

Alati se mogu koristiti na stroju ili ručno.

Prednosti korištenja alata i alatnih strojeva:

- maksimalno iskorištenje alatnog stroja

B) Alati za obradu bez skidanja strugotine

Prema vrsti operacije koju obavljaju postoje alati za:

Materijali za izradu alata

Materijali za izradu alata

Materijali za izradu alata

Materijali za izradu alata

Materijali za izradu alata

Materijali za izradu alata

Materijali za izradu alata

Materijali za izradu alata

2. Što su alatni strojevi?

3. Koje su prednosti korištenja alata i alatnih strojeva?

4. Objasni podjelu alata.

5. Koji se čelik koristi za izradu alata za :

Dijagram rastezanja mekih čelika

O-P: područje proporcionalnosti

Dijagram rastezanja mekih čelika

Dijagram rastezanja mekih čelika

Dijagram rastezanja različitih metala

1. Što je čvrstoća materijala?

2. Što je granica razvlačenja?

3. Što se dešava u području plastičnosti?

4. Što se dešava u području klonulosti?

5. Na dijagramu rastezanja pokaži područje

6. Nacrtaj dijagram rastezanja aluminija.

Škare za rezanje lima

Rezanje kod škara vrše noževi (gornji i donji nož).

1. Paralelni i kosi rez

Ove škare se koriste za rezanje limova do debljine 40 mm, te za rezanje traka,

Kut postavljanja noževa φ iznosi: Kut rezanja

2. Rez okruglim noževima

Pri rezanju okruglim noževima postoji više položaja noževa:

a) okrugli noževi s paralelnim osovinama

2. Rez okruglim noževima

b) jedan nož nagnut

Kut nagiba osovina

2. Rez okruglim noževima

c) oba noža nagnuta

Zazor među noževima

2. Rez okruglim noževima

Zazor između noževa

Rezanje na škarama se odvija u 3 faze:

1. faza elastičnih deformacija - materijal se deformira do granice elastičnosti

Moment uzrokuje bočne

F [N] - rezultirajuća sila rezanja

Da ne bi došlo do prevrtanja lima koristi se

Proračun sile rezanja

a) Paralelni rez (φ=0) b) Kosi rez (za φ= 2° do 5°)

Proračun sile rezanja

Koeficijent kosog reza kF [mm2]

Debljina Kut postavljanja noževa φ

Proračun sile rezanja

debljina materijala s [mm]

Proračun sile rezanja

Materijal Žaren Nežaren

Materijal noževa škara za rezanje

1. Vrste noževa za rezanje na škarama

2. Kojim noževima se može rezati najveća debljina limova?