Hadzibegovic Bosanskohercegovacki Gradovi

Iljas Hadibegovi Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20.
stoljea
HISTORIJSKE MONOGRAFIJE Knjiga 1 Izdava: Institut za istoriju, Sarajevo Za izdavaa Dr. Husnija Kamberovi Glavni i odgovorni urednik Dr. Husnija Kamberovi Recenzenti: Dr. Husnija Kamberovi Mr. Muhidin Pelesi
CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine 908 (497.15-21) 18/19 HADIBEGOVI, Iljas Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20. stoljea / Iljas Hadibegovi. - Sarajevo : Institut za istoriju, 2004. - 354 str. : ilustr. ; 24 cm. - (Historijske monografije ; knj. 1) Bibliografija: str. [333] - 338 ; bibliografske i druge biljeke uz tekst ISBN 9958-9642-2-8 COBISS.BH-ID 12895494 Miljenjem Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke broj 04-15-951/04 od 12. 03. 2004. godine na osnovu lana 18. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga (Slubene novine Federacije BiH, br. 49/02 i 37/03), knjiga Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20 stoljea autora Iljasa Hadibegovia je osloboena poreza na promet.
ILJAS HADIBEGOVI
BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI NA RAZMEU 19. I 20. STOLJEA
INSTITUT ZA ISTORIJU U SARAJEVU Sarajevo, 2004.
Majci Behidi i ocu Sulejmanu
SADRAJ
Uvodne napomene ....................................................................... 7 Problemski okviri izuavanja bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea ....................................... 11 Foa za vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918................... 93 Fojnica 1878-1918 .................................................................... 143 Privredna i etnika struktura Tuzle za vrijeme austrougarske vladavine............................................. 187 Banjaluka na raskru novih socijalnih ideja .............................. 215 Modria 1878-1918 ................................................................... 227 Bugojno. Stanovnitvo, privreda i drutveni odnosi od 1878. do 1914........................................................................ 259 Zakljune napomene.................................................................. 293 Prilozi ........................................................................................ 299 Izvori i literatura ........................................................................ 333 Registar geografskih naziva........................................................ 339 Imenski registar.......................................................................... 346
UVODNE NAPOMENE
njiga Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu XIX i XX stoljea bavi se znaajnim, a nedovoljno istraivanim fenomenima u Bosni i Hercegovini u vrijeme kada je u njoj okonana etvorovjekovna epoha orijentalno-balkanske i orijentalno-islamske urbanizacije i zapoela era modernizacije i oblikovanja evropskih urbanih modela. Taj proces je tekao srazmjerno razvoju novog naina proizvodnje, izgradnji modernog saobraaja i rezultatima migracionih kretanja. Istraivanja saobraaja, privredne aktivnosti, socijalne, vjerske i etnike strukture, administrativne, vojne i kulturno-prosvjetne funkcije bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea pokazala su da su se u svim tim oblastima dogodile znaajne promjene, jer su, uz tradicionalne oblike saobraaja, proizvodnje i trgovine, pored naslijeenih drutvenih struktura (klasa i slojeva) stvorene nove, domaeg i stranog porijekla, s drukijim nainom proizvodnje, miljenja i ivota. U osnovi svih tih promjena leala je okolnost da je u Bosni i Hercegovini nesreenu, reformama zaokupljenu Osmansku carevinu zamijenila Austro-Ugarska monarhija, evropska birokratska pravna drava, koja smiljeno i uporno gradi novi sistem vlasti, s ciljem da u svoj dravni organizam ekonomski, politiki i kulturno integrira svoju novu pokrajinu. Te namjere poela je ostvarivati jo za vrijeme vojnog zaposjedanja Bosne i Hercegovine, a naroito poslije definitivno uspostavljenog mira i pravnog poretka. S obzirom na to da domai tradicionalni privredni i drutveni razvoj nije nudio pretpostavke za modernizacijske promjene, prije svega zbog toga to nije stvarao domau akumulaciju kapitala, odnosno, to eventualnog vlasnika nije motivirao da kapital stavi na raspolaganje domaoj industrijalizaciji, ovdje se modernizacija proizvodnje i drutva ne odvija unutranjim, domaim razvojem nego podsticanjem s vana, inicijativom drave i stranog privatnog kapitala. Otuda su se na razmeu XIX i XX stoljea, gradovi u Bosni i Hercegovini
ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...
razvijali neravnomjerno, s dosta lokalnih i regionalnih obiljeja, bilo da se radi o njihovim vanjskim, vidljivim, ili unutranjim, manje vidljivim elementima. Neki od njih postali su vana industrijska sredita i postepeno su dobijali oblike evropskog industrijskog grada (i po socijalnoj strukturi i po vanjskom izgledu Tuzla, Zenica), dok je veina ostala na zanatstvu, sitnom preduzetnitvu (s modernim zanatima) i pojaanoj trgovini i saobraaju. Specifine i vidljive promjene doivjeli su i oni gradovi koji su postali vojni centri i strateka uporita Monarhije prema jugoistoku, a nisu ostali netaknuti ni gradovi koji su svoj znaaj dobijali kao agrarna sredita. Promjene su se dogaale u svim gradovima bez obzira na to da li su ostali u zapeku novih saobraajnih i privrednih tokova, ili su igrali prvorazrednu ulogu u modernizacijskim procesima. U svakom sluaju, promjene nisu bile spektakularne kao u zapadnoevropskim razvijenim industrijskim zemljama, pa ak ni u odnosu na razvoj jugoslovenskih sjevernih pokrajina. Iz svega proizilazi da je historija bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea, u stvari, historija sukobljavanja tradicije i modernizacije. Bez obzira na sve tekoe, gradovi su se uvrstili kao vitalna sredita kulture i civilizacije Bosne i Hercegovine. Osim uvodne studije, koja sadri analizu 66 naselja koja su do 1910. godine stekla status gradova, odnosno gradske opine, knjiga sadri nekoliko primjera gradova s razliitim funkcijama, bez pretenzija da se uspostavlja vra tipologija gradova. Tuzla je primjer industrijskog grada, Foa je za osmanske vladavine, izvjesno vrijeme bila centar paaluka, a nakon austrougarske okupacije ostala je udaljena od glavnih saobraajnih puteva, ali s istaknutom vojnostratekom funkcijom prema Crnoj Gori. Fojnica je ranije bila jedan od istaknutih centara proizvodnje bosanskog eljeza, a krajem XIX i poetkom XX stoljea, zbog konkurencije modernih eljezara (Vare i Zenica), ekonomski stagnira. Banjaluka je primjer grada koji demografski raste znatno ispod prosjeka gradova u pokrajini i bez znaajnije privredne ekspanzije postaje vano sredite u kome izrastaju moderne socijalne i nacionalno-politike ideje. Modria je mali posavski grad u ijoj blizini je osnovana poljoprivredna stanica kao ogledno dobro i poljoprivredna kola za cijelu Posavinu i, na kraju, tu je Bugojno, koje nije izraslo na osmanskoj urbanoj tradiciji, nego fizionomiju i znaaj stie nakon 1878. godine. Do sada nije napisana nijedna monografija o bosanskohercegovakim gradovima na razmeu XIX i XX stoljea, ali su, s razliitim pristupima, napisane brojne monografije o pojedinim gradovima koje, u svakom slua-
UVODNE NAPOMENE
ju, proiruju naa znanja o njihovom razvoju krajem XIX i poetkom XX stoljea. Meu njima istiemo monografije o Sarajevu, Travniku i Konjicu.* Za temu ove knjige interesantne su brojne monografije gradova koje su pisali pojedinci ili grupe autora, s namjerom da obrade uee i ulogu pojedinih gradova u revolucionarnom radnikom pokretu, u narodnooslobodilakoj borbi i izgradnji socijalizma. Pri tome su primjenjivana dva pristupa: prvi, kada historija grada obuhvata period od njegovog osnivanja do savremenosti, i drugi, kada se ona usredsreuje samo na stotinu ili pedeset godina najnovije historije (Tuzla, Banja Luka, Zenica, Biha, Fojnica, Brko, Modria, Rogatica, Jajce, Graanica itd.)** Svakako, time se ne eli rei da e ta praznina u historiografiji biti ispunjena sadrajem ove knjige. Naprotiv, njenu pojavu valja razumijevati samo kao pokuaj da se historiografska istraivanja ove vrste pokrenu s mrtve take, uz elju da se u dogledno vrijeme pojavi jo koja monografija slinog sadraja i historijske problematike, ime bi bio zapoet i proces sistematskog rada na pisanju cjelovitog historijata bosanskohercegovakih gradova. Za pomo koju su mi pruili prilikom rada na ovoj knjizi zahvaljujem se asistentu Edinu Raduiu te recenzentima dr. Husniji Kamberoviu i mr. Muhidinu Pelesiu, na temelju ijih recenzija je Nauno vijee Instituta za istoriju u Sarajevu prihvatilo da tampa ovu knjigu u okviru svoga izdavakoga programa.
* Todor Kruevac, Sarajevo pod austrougarskom upravom 1878-1918. Sarajevo, 1960; Hamdija Kreevljakovi, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave. Sarajevo, 1969; Martin Udovii, Travnik u vrijeme Austro-Ugarske 1878-1918. Travnik, 1981; Grupa autora, Konjic i njegova okolina u vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918. III, Konjic, 1990; ** Grupe autora napisale su sljedee monografije: Banjaluka u novijoj istoriji (1878-1945). Sarajevo, 1978; Brko i okolina u radnikom pokretu i NOB. Tuzla, 1985; Fojnica kroz vijekove. Fojnica Sarajevo, 1987; Modria sa okolinom u prolosti. Modria, 1986; Rogatica. Sarajevo, 1966. Tu je i nekoliko autorskih monografija, meu kojima izdvajamo: Radoslav Lopai, Biha i Bihaka krajina. Zagreb, 1943; Esad Tihi, Omer Hamzi, Graanica i okolina u NOB-u i revoluciji. Graanica, 1988; Boo Jokanovi, Radniki pokret Zenice do 1941. Zenica, 1986; Hazim Eminefendi, Radniki pokret i KPJ u Jajcu od osnivanja do kapitulacije stare Jugoslavije (1878-1941). Jajce, 1980.
PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA NA RAZMEU XIX I XX STOLJEA
snovno pitanje koje se namee prilikom istraivanja bosanskohercegovakog grada na razmeu XIX i XX stoljea jeste da li je on na pragu novog doba prerastao iz orijentalno-balkanskog u evropski grad, odnosno, kakav je odnos bosanskohercegovake urbane tradicije, duboko ukorijenjene u osmansko nasljee i modernizacije, koja uzima maha nakon austrougarske okupacije 1878. godine? Osmanskim osvajanjem u Bosni i Hercegovini prekinuta je srednjovjekovna urbana tradicija. Turci su donijeli nov tip grada, po postanku i karakteru razliit od onog koji su zatekli. Ukoliko se neki gradovi i nastavljaju na srednjovjekovnu tradiciju, u pitanju je esto samo kontinuitet naziva mjesta, a ne naina ivota,1 to znai da su gradska naselja koja je Austro-Ugarska zatekla u Bosni i Hercegovini imala, uglavnom, osmansku urbanu tradiciju i jae ili slabije naglaene karakteristike orijentalno-balkanskog grada. Ta obiljeja nisu se odrala samo u arhitekturi i vanjskom izgledu gradova, nego i u vjerskoj, etnikoj i socijalnoj strukturi njihovog stanovnitva. Veina bosanskohercegovakih gradova nastala je u vrijeme osmanskih osvajanja ili nakon turskog prelaska u defanzivu poslije Karlovakog mira 1699. godine, pa neminovno nose peat svoje namjene i svog vremena. U svakom sluaju, funkcije su im raznovrsne, bilo da su igrali znaajnu ulogu kao sredita zanatstva, trgovine i razgranatog unutranjeg i meunarodnog saobraaja izmeu Istoka, odnosno Mediterana i srednje
Desanka Kovaevi-Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave. Sarajevo, 1978, str. 7.
1
12
Evrope i obratno, bilo da se radilo o politikim, administrativnim, vojnim, vjerskim, kulturno-prosvjetnim i drugim funkcijama. Osmanska klasifikacija gradova razlikovala je utvrena mjesta (palanka, hisar i kale) i otvorena gradska naselja (varo, kasaba i eher). Za istraivanje ove teme interesantna je druga grupa gradova. Varo je predstavljala gradsko naselje (ili dio naselja) koje je bilo iskljuivo ili preteno naseljeno hrianskim stanovnitvom. Kasabom je nazivano muslimansko naselje ije se stanovnitvo iskljuivo ili preteno bavilo gradskom privredom zanatstvom i trgovinom. Za dobijanje statusa kasabe bilo je potrebno stei odreene urbane, privredne i kulturne pretpostavke: 1. stalno nastanjeno muslimansko stanovnitvo (najmanje jedan demat); 2. damija u kojoj se obavljaju molitve i petkom i na Bajram i 3. da ima ariju i sedmini pazarni dan. eher je bio vei grad koji se na naim prostorima gotovo redovno razvijao iz kasabe. Naseljavan je preteno muslimanskim stanovnitvom i imao je raznovrsne vjerske, privredne i kulturno-prosvjetne ustanove: damije, medrese, mektebe, tekije, hamame, bezistane, karavan-saraje i sl.2 Vei bosanskohercegovaki gradovi nastali na osmanskoj urbanoj tradiciji sastojali su se iz dva dijela: arije poslovnog dijela grada i mahala stambenih dijelova grada. arija je imala karakteristian prostran trg oko koga su se nalazile ulice sa zanatskim i trgovakim radnjama (duanima). U jednoj ulici bile su koncentrirane zanatlije jednog ili vie srodnih zanata i dobijale su imena po glavnom zanatu (kujundiluk, kazandiluk, bravadiluk, sarai, tabaci itd.). Na podruju arije podizane su najznaajnije javne graevine i institucije: damije, medrese, bezistani, hamami, hanovi i
Behija Zlatar, Tipologija gradskih naselja na Balkanu u XVI vijeku. Gradska kultura na Balkanu (XV-XIX vek), 2, Zbornik radova, SANU, Balkanoloki institut. Posebna izdanja 36. Beograd 1988. str. 63-71. Seriju lanaka o formiranju gradova u Bosni i Hercegovini napisao je Adem Handi, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeu, Uloga drave i vakufa. POF, XXV/1975, Sarajevo, 1977. Isti, O ulozi dervia u formiranju gradskih naselja u Bosni u XV stoljeu. POF, XXX/1981. Isti, Znaaj muafijeta u razvitku gradskih naselja u Bosni u XVI vijeku. Jugoslavenski historijski asopis 1-2, Beograd 1974 (takoe je obradio gradove Tuzlu, Zvornik i Derventu u 16. vijeku). U naoj literaturi o pitanju razvoja gradova mnogo je citirano djelo bugarskog istoriara Nikolaja Todorova, Balkanskijot grad XVI-XIX vek. Sofija 1972. Sintezu ove tematike dao je Radovan Samardi u radu O gradskoj civilizaciji na Balkanu XV-XIX veka, u zborniku radova Gradska kultura na Balkanu (XV-XIX vek). Balkanoloki institut SANU. Posebna izdanja knj. 20. Beograd 1984.
2
PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...
13
karavan-saraji. Oko arije prema periferiji razvijale su se stambene etvrti demati i mahale posebno za svaku vjersku zajednicu. Tu su bile damije, pravoslavne i katolike crkve, jevrejske sinagoge i vjerske kole. Svaka etnika grupa govorila je svojim jezikom, a slubeni jezik bio je turski. arija je bila mjesto gdje se govorilo vie jezika, zavisno od prisustva pripadnika raznih naroda. S obzirom na to da je islam u Bosni i Hercegovini, kao i u drugim osvojenim zemljama nastupao kao religija, politika ideologija, kultura i civilizacija, njegovim irenjem i prihvatanjem stvarana su uporita osmanske vlasti, to je neposredno doprinosilo brzom razvoju gradova. Islamizacija je odigrala prvorazrednu ulogu u irenju islamsko-orijentalne kulture i civilizacije u bosanskohercegovakim gradovima. Time je dio islamiziranog bosansko-hercegovakog stanovnitva ukljuen u tokove islamsko-orijentalne kulture, ije je usvajanje vodilo velikim promjenama u njegovom svakodnevnom ivotu. Ni dijelovi stanovnitva (pravoslavni, katolici) koji nisu primili islam nisu ostajali van uticaja ove kulture i civilizacije, to je bilo izraeno u jeziku, knjievnosti, pjesmi, muzici itd. Hriani nastanjeni u gradovima prihvatili su islamski stil ivota, to se ogledalo u unutranjem opremanju kua, nainu odijevanja, pripremanja hrane, porodinom i drutvenom ivotu, obiajima i sl. Prihvatana je odjea turskog kroja, a mnoge hrianske ene skrivale su lice, po ugledu na muslimanke.3 Zajedniko ivljenje i usvojeni uticaj hriana i muslimana slivali su se esto u lijepu uzajamnu harmoniju to se osjea u: muzici, vezu, melosu i u mnogim drugim oblicima duhovne, materijalne i socijalne kulture.4 Dalekosene su bile i etnike posljedice islamizacije, jer je ona unosila novu podjelu unutar svakog etnosa i jer je prelazak na islam znaio odvajanje od vlastitog etnosa, mada su muslimani balkanskih naroda () u veini ouvali svoj jezik, dobrim dijelom ak i stare narodne obiaje, kultne predmete i dr. U okviru islamske kulture i civilizacije oni su izgraivali svoju posebnost.5
Milan Vasi, Islamizacija na Balkanskom poluostrvu. Pristupno predavanje u ANUBiH, odrao 8. maja 1990. godine str. 13-14. Isti, Socijalno-ekonomske prilike u balkanskim zemljama pod turskom vlau. Zbornik Matice srpske za istoriju, br. 34/1986. str. 7-41. 4 M. Vasi, Islamizacija, str. 13. 5 M. Vasi, Islamizacija, str. 13. U ovom smislu ilustrativan je sljedei zakljuak R. Samardia: Balkan je, odista, u mnogoemu postao podruje jedne civilizacije zajedno sa zemljama istonog Mediterana. Zapadnih uticaja nesumnjivo je bilo, posebno usljed
3
14
Stambena kultura bila je razliita, zavisno od vjerske i etnike tradicije i ekonomsko-socijalnog statusa u drutvu. U osmanskoj tradiciji najcjenjenije su bile zadubinske graevine u ijoj su sjeni nicali gradovi. Namijenjene optem dobru i koristi (damije, imareti, medrese, javni hamami, mostovi, esme, itd.) i podizane od vrstog materijala, ove graevine isticale su se ljepotom oblika. Ostali objekti, kao to su kue za stanovanje, duani, pa ak i kue uglednih i bogatih ljudi bile su trone grae, bar prema sokaku skromni, podignuti u znaku prolaznosti svega to neposredno nije stavljeno pod boije okrilje.6 Vlasti su propisale razlike u nonji za muslimane i nemuslimane, a siromani graani nisu smjeli nositi skupocjenu nonju, piti, niti jahati dobrog konja. Posljedice stava osmanske drave prema gradovima kao politikim, privrednim, vojnim i kulturnim sreditima dole su do punog izraza i na bosanskohercegovakom prostoru. Posljednji osmanski i prvi austrougarski popisi stanovnitva potvrivali su osmansku fizionomiju grada, koji je po vjerskoj strukturi ostao s apsolutnom muslimanskom veinom, dok su u socijalnom sastavu veinu inili nosioci gradske privrede zanatlije, trgovci i radnici, s tim to je u veini gradova, u drugoj polovini XIX vijeka, zabiljeeno i prisustvo velikog broja lica koja su ivjela od poljoprivrede kao glavnog zanimanja ili izvora egzistencije. *** Od osmanske vlasti u Bosni i Hercegovini iz XIX vijeka nisu naslijeeni pouzdaniji statistiki podaci o stanovnivu uopte, pa ni o gradskom jer su svi njeni popisi bili usmjereni na utvrivanje poreskih i vojnih obaveza podanika. Zbog toga je Austro-Ugarska, godinu dana nakon okupacije, nastojala utvrditi statistiku sliku svoje novosteene provincije Bosne i Hercegovine u emu je, zbog niza nepovoljnih okolnosti, samo djelimino uspjela.
unoenja pojedinih elemenata materijalne kulture, ali i zbog politike i verske vezanosti pojedinih naroda Turske za taj deo sveta. Ali, sve to nije moglo osporiti u sutini levantski karakter gradske civilizacije na Balkanu. Ni sloeniji prodor tih uticaja u XIX veku kad su sa strane unoene politike ideje i knjige jednako kao namjetaj i odea, nije naruio levantsku atmosferu po kuama i u porodinim sredinama Balkana. R. Samardi, O gradskoj civilizaciji, str. 5. 6 R. Samardi, O gradskoj civilizaciji.
15
Prvim popisom stanovnitva, iz 1879, kao i drugim, iz 1885. godine, utvren je broj naselja i njihov status, broj kua, prisutnih stanovnika i njihova vjerska struktura, dok je statistika slika ekonomsko-socijalnog stanja bila ograniena na vanija zanimanja i popis odraslih mukih osoba. Prije pristupanja treem popisu stanovnitva Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu osnovala je, poetkom 1894. godine, Statistiko odjeljenje koje je imalo zadatak da pripremi i provede popis stanovnitva 1895. godine. Mada su u ovom, treem popisu bili primijenjeni najnoviji propisi koji su vaili u Austro-Ugarskoj i uvaavani specifini bosankohercegovaki odnosi, ni tada nije dobiven potpuni statistiki materijal. Uspostavljanje skupne rubrike za sva nepoljoprivredna zanimanja predstavlja gotovo nesavladivu prepreku za analizu socijalne strukture gradskog stanovnitva. Posljednji austrougarski popis stanovnitva u Bosni i Hercegovini obavljen je 1910. godine i nudi bogat i raznovrstan statistiki materijal koji se, naalost, samo djelimino moe uporeivati s ranije prikupljenim podacima.7 Razliiti popisni princip u sva etiri popisa ine osnovnu tekou za prouavanje promjena u sastavu stanovnitva uopte, a posebno za utvrivanje promjena u vjerskom, etnikom i ekonomsko-socijalnom sastavu gradskog stanovnitva u pokrajini na razmeu XIX i XX stoljea. U izuavanju gradova dodatnu tekou predstavljaju njihove teritorijalne promjene koje se teko mogu pratiti i ukalkulirati u analize pojedinih pitanja. Zbog toga se podaci o gradovima moraju, i nakon kritikog ispitivanja, uzimati s izvjesnom rezervom, naroito kada je rije o broju kua i stanova, broju stanovnika i njihovoj socijalnoj strukturi. Izvjesne slabosti koje sadre popisi stanovnitva za prouavanje gradova ublaavaju podaci o privrednim aktivnostima u zemlji (1904, 1907. i
Ortschafts und Bevlkerung Statistik von Bosnien und der Hercegovina. Sarajevo, 1880 (Statistika miesta i puanstva Bosne i Hercegovine. Sarajevo, 1880); Ortschafts-und Bevlkesungs-Statistik von Bosnien und der Hercegovina nach dem Volkszhlung-Ergebnisse vom 1. Mai 1885 (Statistika mjesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885). Sarajevo, 1886; Hauptresultate Vokkszhlung in Bosnien und der Hercegovina vom 22. April 1895 (Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895). Sarajevo, 1896; Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910. Sarajevo, 1912. Na osnovu ovih popisa izraene su sve tabele o demografskim kretanjima, socijalnoj, vjerskoj i etnikoj strukturi u ovoj studiji.
7
16
1913. godine) koje su Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu i Trgovaka i obrtnika komora za Bosnu i Hercegovinu povremeno prikupljale i publikovale u zvaninim Izvjetajima o upravi Bosne i Hercegovine za godine od 1906. do 1916, zatim izvjetaji Trgovake i obrtnike komore od 1910. do 1914, te sumarni izvjetaj Trgovake i obrtnike komore za BiH o stanju obrta, trgovine i prometa njezinog podruja u godinama 1911. i 1912. Za prouavanje gradova posebnu vrijednost imaju onovremeni asopisi, meu kojima se, svojevrsnim podacima, istiu Bosnischer Bote (Bosanski glasnik) i Bonjak, koji je izlazio od 1898. do 1918. godine, te kalendari i spomenice drutava Prosvjeta, Gajret i Napredak. O ovom periodu bosanskohercegovake historije postoje brojna vrijedna nauna historiografska i druga djela, dragocjena i nezaobilazna za izuavanje gradova na razmeu XIX i XX stoljea, jer sva ona, u irim aspektima ovog stanovnitva, potenciraju odnos tradicije i modernizacije.8 Ovdje emo pomenuti samo neke autore: F. Schmida, H. Kapidia, F. Hauptmana, M. Ekmeia, D. Juzbaia, N. ehia, K. Hrelju, H. Kreevljakovia, T. Kruevca, V. Bogievia, I. Hadibegovia, M. Imamovia, P. Sugar-a, T. Kraljaia, N. arca, B. Begovia, M. Gerbel, E. Redia, R. Besarovia, . Pejanovia, M. Papia itd. Mada se nijedan autor nije neposredno bavio historijatom bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea, veliki doprinos ovoj temi dao je Ferdo Hauptmann u studiji Privreda i drutvo Bosne i Hercegovine u doba austrougarske vladavine (1878-1918).9 U tematskoj cjelini Gradovi i gradsko stanovnitvo (str. 188-202) on je analizirao razvoj gradova sa stanovita moderne urbanizacije i produbljavanje diferencijacije izmeu
Fedinand Schmid, Bosnien und die Herzegowina untver der Verwaltung Osterreich-Ungarns. Leipzig, 1914. Devad Juzbai Nusret ehi, Bosna i Hercegovina 1875-1914. u radovima jugoslovenskih istoriara u posljednih deset godina. Prilozi Instituta za istoriju, br. 11-12, Sarajevo, 1976; Iljas Hadibegovi, Poslijeratna istoriografija o Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918. godine. Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945-1982). ANUBiH, Posebna izdanja, knj. LXV, Odjeljenje drutvenih nauka knj. 12. Sarajevo 1983; Duan Beri, Bosna i Hercegovina od kraja XVIII veka do 1914. u najnovijoj jugoslovenskoj istoriografiji. Zbornik Matice srpske za istoriju broj 37/ 1988, str. 183-200; Bibliographia historico-oeceonomica Jugoslavie. Zagreb 1978 (Dijelove koji se odnose na BiH uradio je mr Duan Beri). 9 Ferdo Hauptmann, Privreda i drutvo Bosne i Hercegovine u doba austrougarske vladavine (1878-1918), Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, ANUBiH, Posebna izdanja, knj. LXXIX, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 18. Sarajevo 1987, str. 99-211.
8
17
sela i grada. To se ne odrava samo u optem i neujednaenom porastu gradskog stanovnitva, nego, prije svega, u promjenama njihove socijalne strukture i naruavanju tradicionalnih okvira gradova, vidljivih i spolja. Mada se pojavljuju novi socijalni slojevi, u gradovima ne dolazi do brze i radikalne promjene u socijalnoj strukturi, jer je sve do 1918. u njima ostala agrarna veina. Analizirajui ovaj razvoj Hauptmann konstatira da je urbanizacija i prodor kapitalistike privrede nailazila na teko savladive prepreke u zaostaloj agrarnoj strukturi zemlje i da se prema tome graanska klasa za razliku od stanovnika u gradovima u BiH formira iz domae podloge ne ba neznatnim dijelom na bazi poljoprivredne djelatnosti (str. 193). Industrijalizacija u Bosni i Hercegovini ne odvija se brzo, nema ni urbanizacije veih razmjera, koja bi ubrzala promjene u naslijeenoj socijalnoj strukturi gradova, jer u njima nije napravljeno mjesto za migracije sa sela i stvaranje seljakog temelja za razvoj nacionalnog graanstva, kao to je to bio sluaj u Srbiji nakon protjerivanja muslimanskog stanovnitva iz gradova. Priliv novca poslije okupacije unosi promjene u kojima su se najbolje snali jevrejski doseljenici (akenazi) i srpski trgovci, koji preuzimaju razne poslove, posebno u vanjskoj trgovini. Bonjaci, najbrojnije gradsko stanovnitvo, sporo se snalaze, pa njihove zanatlije i trgovci dre lokalnu trgovinu i domau zanatsku proizvodnju ugroenu konkurencijom jeftinije industrijske robe i sputanu konzervativnim esnafskim mentalitetom. Zbog toga znatan dio muslimanskog esnafskog graanstva razvojno poinje da stagnira, to se, takoe, odnosi na cjelokupnu trgovako-zanatlijsku strukturu domaeg graanstva. Ovakav razvoj je oteavao i usporavao izrastanje domae graanske klase na osnovama domae zanatske i trgovake djelatnosti. Hauptmann je ovdje ukazao na dva glavna nosioca tradicionalizma u gradskoj privredi agrarni i sitnozanatlijsko-trgovaki elemenat koji su jo uvijek brojano jaki i prisutni u gradovima da udaraju peat svom gradu. Socijalno, unutar gradskog stanovnitva, oni su najjaa grupa i, prirodno, podvrgavaju pojedinca normama svoje zajednice, bila ta u jednom sluaju muslimanska, u drugom srpska ili hrvatska, ili svima utoliko zajednika, to u procjepu izmeu naslijeenog i modernog evropskog - vapskog, trai ouvanje svog identiteta. No, ve materijalno im za ovakvu vodeu ulogu nedostaju sva sredstva (str. 196-197). Pored njih i mimo njih raste moderno graansko drutvo, evropski grad, koji potiskuje ariju i kao mjesto informacija i komunikacija s njenog dotadanjeg privilegiranog po-
18
loaja. Nosilac i reprezentant tog novog drutva (pored daljeg postojanja brojano jakog tradicionalnog sitnograanskog sloja) mogu biti samo homines novi pojedinci, koje su nova vlast i privreda izbacili na povrinu ili doveli u BiH (str. 197). Tu se, prema Hauptmannovom miljenju, javljaju etiri kategorije: vojnik oficir, inovnik, preduzetnik i radnik. Meu njima najvie je doljaka. Za uspon novog graanstva nedostajala je privredna osnova, pa je njegova osobenost to da ono ivi od drave, ona ga formira i podie, a ne privredni uspon zemlje. Meu novim graanstvom najjai su inovnici, meu kojima domai ljudi ne dostiu polovinu njihovog broja. Od domaih, najbrojniji su Srbi i ima ih gotovo kao Hrvata i Bonjaka zajedno. to se tie preduzetnikog graanstva i tu je izostao domai sloj aga i, zakljuuje Hauptmann, nema gotovo primjera da bi se bh aga pretvorio u industrijalca. Zbog toga je mjesto prepustio stranom preduzetniku koji svojom firmom upravlja iz Trsta, Bea, Minhena i sl. On nije prisutan u Bosni i Hercegovini i ne doprinosi formiranju domae industrijske buroazije, ali omoguuje zaradu i diferencijaciju bosanskohercegovakog drutva, zakljuuje F. Hauptmann. Rezultatima svojih dugogodinjih istraivanja bosanskohercegovake historije za vrijeme austrougarske vladavine, ovaj ugledni historiar udario je temelje i za izuavanje bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea. Drugaijim pristupima, znaajan doprinos izuavanju ove naune oblasti dali su u svojim radovima Hamdija Kreevljakovi,10 Milorad Ekmei,11 i ore Pejanovi.12
Hamdija Kreevljakovi napisao je 147 historiografskih radova i veina ih se odnosi na razne aspekte izuavanja bosanskohercegovakih gradova, pa zbog toga itaoca upuujem na Bibliografiju istorijskih radova H. Kreevljakovia koju je objavio Hamdija Kapidi u: Godinjaku Istorijskog drutva Bosne i Hercegovine, godine X, 1959, str. 419-424. 11 Milorad Ekmei, Drutvo, privreda i socijalni nemiri u Bosni i Hercegovini. Nacionalni odnosi u Bosni i Hercegovini. Historija srpskog naroda VI-1, Beograd, 1983; Isti, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, 2. str. 83-104, Beograd, 1989; Isti, Malo preduzee u uslovima industrijalizacije u jugoslovenskim zemljama od kraja XVIII vijeka do 1941. Godinjak Drutva istoriara BiH, god. XXVIII-XXX, 1977-1979. Sarajevo, 1979; Isti, Internacionalni interkontinentalni migracioni pokreti iz jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941. godine. Godinjak Drutva istoriara BiH, god. XX, 1972-1973. Sarajevo, 1974. godine. 12 ore Pejanovi, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine. Beograd, 1955. (Posebna izdanja, SANU, knj. CCXXIX Odelenje drutvenih nauka nova serija, 12); Isti, Stanovnitvo, kolstvo i pismenost u krajevima bive Bosne i Hercegovine. Sarajevo, 1939; Isto, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva u Bosni i Hercegovini za vreme austrijske vladavine. Sarajevo, 1930; Isti, Srednje i strune kole u Bosni i Hercegovini od poetka do 1941. Sarajevo, 1953. godine; Isti, tampa u Bosni i Hercegovini 1850-1941. Sarajevo, 1948.
10
19
*** Na demografske promjene u Bosni i Hercegovini poslije 1878. godine uticalo je vie faktora, meu kojima treba posebno istaknuti slijedee: promjena vladajue sile znatno drukije od prethodne, uspostavljanje mira i pravnog poretka, razvoj saobraaja, pojaana privredna aktivnost i, posebno, migracije stanovnitva koje su najbolje odraavale nove drutvene promjene. Sudei prema rezultatima popisa stanovnitva najsnanija demografska ekspanzija zabiljeena je u razdoblju izmeu prvog i drugog popisa (1879-1885), to je bilo uslovljeno nepotpunim prvim popisom stanovnitva, povratkom izbjeglica iz protekla dva ustanka (1875-1878. i 1882. godine), doseljavanjem stranaca i poveanim prirodnim priratajem kao biolokom reakcijom na raniji period ustanaka i nesigurnosti. Ve u narednom desetogodinjem razdoblju dolazi do mirnijeg prirataja, ali s nejednakim intenzitetom u svim dijelovima Bosne i Hercegovine. Prirataj iznad prosjenog za cijelu zemlju zabiljeen je u sarajevskom gradskom srezu i u svim srezovima koji su se nalazili u graninom pojasu prema Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, odnosno, Austro-Ugarskoj. Unutranjost zemlje, a posebno srezovi uz granicu prema Srbiji, Crnoj Gori i Osmanskom carstvu (Novopazarski sandak), imali su prirataj ispod prosjenog. Tome su doprinosili politiki razlozi, ukljuivanje Bosne i Hercegovine u austrougarsko carinsko podruje (1879. godine) i naglo presijecanje trgovakih veza s balkanskim tritem. U treem periodu, od 1895. do 1910. godine, prirataj stanovnitva tekao je normalno i bio je vei od prosjeka u obje polovice Monarhije (u prvoj deceniji XX stoljea Austrija i Maarska imale su godinji prirodni prirataj po 0,9%, a BiH 1,34%). Izgradnja saobraaja i uvrivanje pravnog poretka u zemlji uslovili su ravnomjerniji prirataj koji vie nije zavisio od blizine austrijske granice nego od prirodnog prirataja, ekonomskih, drutvenih i politikih uslova koji su vodili jaim ili slabijim migracijama stanovnitva. Austrougarska vladavina u Bosni i Hercegovini nije jednako uticala na demografska kretanja kod pojedinih vjerskih i etnikih zajednica, to e se posebno odraziti na strukturu gradova. Od 1879. do 1910. godine pravoslavno stanovnitvo zabiljeilo je prirataj od 328.933 (66%), musli-
20
mansko bonjako 163.524 (36%) katoliko (domai i hrvatski doseljenici) 224.670 (107%) i jevrejsko 8.442 lica (246%). Normalan prirataj imalo je samo pravoslavno (srpsko) stanovnitvo, dok su muslimani, zbog brojnog iseljavanja i nieg prirodnog prirataja, znatno zaostajali iza normalnog prirataja, a katolici (Hrvati i pripadnici drugih nacija) ga gotovo dvostruko premaivali. Ipak, najvei prirataj imalo je jevrejsko stanovnitvo, koje se, usljed useljavanja akeneza (poljskih ili njemakih idova), umnoilo za oko dva i po puta. Velike razlike u prirataju muslimanskog i katolikog stanovnitva bile su uslovljene odlaskom osmanskog i dolaskom Habzburkog Carstva u Bosnu i Hercegovinu, to je bilo praeno iseljavanjem Bonjaka u Osmansko carstvo (oko 140.000) i useljavanjem isto toliko katolika raznih nacionalnosti iz Austro-Ugarske i drugih drava. Iako su bile naglaene razlike u demografskim kretanjima kod pojedinih vjerskih i etnikih grupacija, u ovom razdoblju nijedna nije stekla apsolutnu veinu, niti je ivjela na kompaktno naseljenom teritoriju. Pripadnici svih religija i nacija ivjeli su izmijeani na cijeloj teritoriji pokrajine, inei pravi mozaik religija i naroda. Ova karakteristika Bosne i Hercegovine posebno je naglaena u njenim gradovima na razmeu XIX i XX stoljea. *** Ekonomsko-socijalna struktura ove pokrajine nije bila manje mozaina i heterogena od njenog vjerskog i etnikog sastava. U vrijeme okupacije, Bosna i Hercegovina bila je izrazito agrarna zemlja u kojoj je oko 90% stanovnitva ivjelo od poljoprivrede kao glavnog zanimanja ili izvora za izdravanje. U zateenoj agrarnoj strukturi, koja e potrajati sve do raspada Austro-Ugarske krajem Prvog svjetskog rata, razlikuje se vie socijalnih skupina: zemljoposjednici sa kmetovima, zemljoposjednici bez kmetova, slobodni seljaci, kmetovi, kmetovi koji su slobodni seljaci i ostalo agarno stanovnitvo bezemljai. Na poetku okupacije, meu poljoprivrednim stanovnitvom bili su najbrojniji kmetovi (oko 85.000 domainstava), zatim slobodni seljaci (oko 77.000) i zemljoposjednici (6.000-7.000). Otkupom 42.500 kmetskih selita, do Prvog svjetskog rata odnos slobodnih seljaka i kmetova bio je 2 : 1, ali se jo uvijek 79.777 seljakih domainstava nalazilo u potpunom kmetskom odnosu i 34.416 domainstava koja su, osim kmetske, imali i koju parcelu vlastite zemlje. Svi su oni zavisili od 10.743 zemljoposjednika koji su ubirali prihode sa zemljinih parcela. Ovaj
21
drutveni sloj vie nije bio sastavljen iskljuivo od Bonjaka kao prije 1878. godine, nego u njega ulaze srpski, hrvatski i drugi vlasnici koji do selita dolaze kupovinom i raznim pekulacijama. Sloj slobodnih seljaka umnoio se do 1910. godine na 136.845 domainstva, zahvaljujui otkupu kmetskih selita, raspadanju patrijarhalne zadruge i doseljavanju stranih seljaka kolonista (oko 30.000). Stvaranjem ovako brojnog sloja slobodnih seljaka zemlja je sve vie postajala predmetom trgovine i raznih pekulacija, to je ubrzalo ekonomsko-socijalno raslojavanje poljoprivrednog stanovnitva. Broj seoskih bezemljaa dostigao je iznos od 20.450 domainstava, koja ine 7,23% ukupnog agrarnog stanovnitva. Bosna i Hercegovina postaje zemlja sitnog seljakog posjeda u kojoj, pred Prvi svjetski rat, 70% seljaka i 30% kmetova obrauje posjed ili selite do 3,5 ha i tavori na rubu agrarnog minimuma. Osim nepovoljne ekonomske strukture i vjerski i nacionalni sastav agrarnog stanovnitva spadao je u okolnosti koje su stalno vodile socijalnim i nacionalno-politikim suprotnostima. Bonjaci su imali apsolutnu veinu u svim socijalnim kategorijama koje su slobodno raspolagale zemljom, a srpski seljaci u onim koje su bile vezane za kmetske i sline odnose. Otuda se zaotravanje suprotnosti izmeu kmetova i zemljoposjednika prenosilo na sve sfere drutvenog ivota i pogoravalo ukupne odnose izmeu Srba i Bonjaka.13 Ova okolnost znatno e uticati i na ekonomski i urbani razvoj i
13
Vjerska i socijalna struktura agrarnog stanovnitva: Muslimani Pravoslavni 91,15% 70,62 56,65 4,58 10,09 7,21 45,12 6,05% 17,75 25,87 73,92 51,63 54,96 30,64 Katolici 2,55% 10,70 22,90 21,49 38,28 37,83 20,48 Ostali 0,25 0,93 1,06 0,01 3,76
Socijalna grupacija: Zemljoposjednici s kmetovima Zemljopososjednici bez kmetova Slobodni seljaci Kmetovi Slobodni seljaci Ujedno kmetovi Kmetovi ujedno Slobodni seljaci Bezemljai
Iljas Hadibegovi, Postanak radnike klase u Bosni i Hercegovini i njen razvoj do 1914. godine. Sarajevo, 1980. str. 101-109.
22
jedne i druge vjerske i etnike zajednice. Kod Bonjaka e slobodno raspolaganje zemljom voditi brem raslojavanju, proletariziranju dijela seoskog stanovnitva, to e ubrzati njegovu pokretljivost, ne samo na slobodnom tritu rada nego i u iseljenitvu. S druge strane, pravoslavno stanovnitvo u kmetskom odnosu, iako lino slobodno, vezano je za selite jer, ukoliko eli da ga zadri, mora ga obraivati i redovno davati vlasniku zakupninu i dravi porez. Zbog toga kmet nije mobilan i teko naputa selite. Iz toga su proizile dvije posljedice: kmet konzervira patrijarhalnu zadrugu i nije mobilan u smislu prelaska iz poljoprivrede u industriju, odnosno iz sela u gradove. Otuda do Prvog svjetskog rata srpsko stanovnitvo nee dostii 7% svoje populacije nastanjene u gradovima. *** Nakon okupacije 1878. godine, kapitalistiki drutveni odnosi u Bosni i Hercegovini razvijali su se u uslovima naglaene uloge drave kao prvorazrednog politikog i ekonomskog faktora u podizanju saobraaja, industrije i drugih privrednih grana izvan agrara. Drava raspolae najveim dijelom uma i ukupnim rudnim blagom pokrajine. Za iskoritavanje ovih bogatstava drava nema vlastitih finansijskih sredstava, pa je prinuena da sama trai kapital za poetne investicije. Dodatne tekoe inila je okolnost da domai privatni kapital gotovo i ne postoji, a strani se, zbog nepostojanja infrastrukture, nerijeenog dravnopravnog poloaja okupiranog podruja i nedostatka odgovarajue radne snage, sporo angairao. Kapital je namican na austrougarskom i evropskom novanom tritu, a vraao ga je domai poreski obveznik, koji je u veini seljak, s prihodima iz agrara. Prvi prikupljeni kapital drava koristi za podizanje eljeznikog i drugog saobraaja koji omoguava iskoritavanje uma i ruda i dalje podizanje industrije. Saobraajna modernizacija u Bosni i Hercegovini poela je sredinom 19. stoljea, kada je poveanim znaajem puta Sarajevo Konjic Mostar Metkovi proradila magistralna saobraajna linija dolinom rijeke Bosne i Neretve (Bos. Brod Sarajevo Metkovi), koja je dobila primat u bosanskohercegovakoj trgovini s inostranstvom i postala odluujui faktor u integraciji domae trgovine i, posebno, u austrijskoj i ugarskoj privrednoj i trinoj ekspanziji u Bosni i Hercegovini. Savremenici su zabiljeili da je tada u ovoj pokrajini bilo svega 900 km kolskih puteva koji su povezivali
23
putnu osovinu Sarajevo s Metkoviem i Bos. Brodom i neka mjesta u Hercegovini i Posavini. Za vrijeme najpreduzimljivijeg bosanskog valije Topal Osman-pae raeno je na opravci glavnih putnih linija, a 1869. izraen je Zakon o putevima kojim je izvrena kategorizacija cesta i uspostavljeni moderni saobraajno-tehniki normativi po ugledu na francuski zakon. Uvedena je obaveza kuluka za sve muke osobe od 16 do 60 godina starosti da u toku pet godina besplatno rade na cestama 20 do 30 dana i pri tome stave na raspolaganje vunu i tovarnu stoku. Time je glavni teret eventualne izgradnje modernih cesta, njihove rekonstrukcije i odravanja bio prebaen na stanovnitvo, ali nisu bili stvoreni i drugi uslovi za izgradnju puteva, pa je na kraju osmanske vladavine samo oko pet posto kopnene putne mree bilo osposobljeno za kolski saobraaj. Kola koja su vozila robu od Sarajeva do Bos. Broda tovarila su 10 mc i bilo im je potrebno 44 sata da prevale ovaj put. Sporost tradicionalnog prenosa robe, stalna nesigurnost i uticaj klimatskih uslova bili su praeni visokim cijenama i drugim efektima negativnim za razvoj privrednog ivota, posebno trgovine u pokrajini. U sutini, nita se nije promijenilo u bosanskohercegovakom saobraaju ni nakon izgradnje 104 km normalnotrane pruge koja je, u okviru Hirovog plana, izgraena od Dobrljina do Banje Luke (1871-1872), s ciljem da, zaobilazei Beograd, povee austrougarske pruge s Carigradom.14 Ipak, ovom prugom bio je probijen led u smislu nagovjetaja modernog doba u Bosni i Hercegovini, jer je njome na ovom tlu otpoeta era eljeznice i parne maine, koje e nakon desetak godina postati bitan faktor u razvoju industrijskih i rudarskih pogona i trgovine. Ako je prva eljeznika pruga najavila revoluciju u prenosu ljudi i roba, uspostavljanje telegrafske linije izmeu Metkovia i Mostara 1858. godine i dvije godine kasnije izmeu Sarajeva i Carigrada oznailo je novu eru u prenoenju vijesti i poruka, jer od tada vijest od Sarajeva do Carigrada putuje nekoliko minuta, umjesto ranijih 10-12 dana, zavisno od meteorolokih uslova. Do kraja osmanske vladavine, u ovu mreu ukljueno je 30 bosanskohercegovakih gradova, a na nekoliko punktova bila je uspostavljena veza s meunaroI. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 24; O ovoj pruzi vidi opirnije: Devad Juzbai, Izgradnja eljeznica u Bosni i Hercegovini u svjetlu austrougarske politike od okupacije do kraja Kallayeve ere. Sarajevo, 1974, str. 9-13.
14
24
dnim telegrafskim saobraajem. Prva vijest o telefonu objavljena je u Bosni i Hercegovini 1877, dakle, samo godinu dana nakon epohalnog otkria A.G. Bela, a prva primjena ovog otkria na naem tlu pripisuje se vojnim jedinicama prilikom guenja hercegovakog ustanka 1882.15 Od tada se dosta intenzivno radilo na pripremi uvoenja telefonske mree za potrebe vojnih jedinica i dravnih organa, pa je 1889. godine donesena instrukcija o uvoenju telefonskog saobraaja, prvo u vanijim vojnim garnizonima, posebno na granici prema Srbiji i Crnoj Gori, a onda u ostalim vojnim jedinicama i organima vlasti. Tek 1895. godine Ratno ministarstvo odobrilo je da se za organe vlasti i privatna lica uvede telefonska mrea u Sarajevu i Tuzli, ukoliko se prijavi dovoljan broj interesenata. Nakon izvrenih priprema, na 50-godinjicu vladavine cara Franje Josipa, 16. novembra 1898. godine, u Sarajevu je sveano puten u pogon javni telefonski saobraaj.16 Nekoliko godina Sarajevo je bilo jedini grad sa telefonskom mreom i do 1904. su mu se pridruili: Banja Luka, Bos. Brod, Dobrljin, Tuzla, Jajce, Brko i Zenica. Do 1913. godine, u telefonsku mreu ukljueno je 30 gradova, od kojih je u 11 postojala samo javna govornica, a u ostalim je bilo vie pretplatnika.17 Potrebe vojnih i civilnih vlasti i razvoja nove privredne aktivnosti, posebno trgovine i industrijskog preduzetnitva irom su otvarale vrata civilizacijskim tekovinama breg komuniciranja. Prvo je unaprijeeno prenoenje vijesti (telegraf ), zatim ljudi i roba (eljeznica) i, na kraju, neposredni razgovor na daljinu (telefon). Napredak je naroito uinjen u razvoju potanskog saobraaja. Ukinuta je tatarska pota, jer su izgradnja i opravka putne mree i izgradnja eljeznica omoguile razvoj modernog saobraaja i potanskog transporta. Ovo je bila i jedna od najveih kulturnih i civilizacijskih tekovina austrougarske vladavine, jer je moderan nain komunikacije imao dalekosene pozitivne posljedice. Poslove tatara i kolskog potanskog saobraaja na svim glavnim putnim pravcima preuzela je eljeznica, a gdje nije bilo eljeznice modernizovane su potanske koije. S potanskim saobraajem razvile su se i potanske tedionice. Domovina im je bila Engleska (1861. godine), u Austriji su prihvaene od 1882. godine,
Milan Ljiljak, Pota, telegraf i telefon u Bosni i Hercegovini. II. Sarajevo, 1981, str. 181182. 16 M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, str. 184-185. 17 M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, str. 194-203.
15
25
a 11. juna 1911. godine stupio je na snagu Zakon o Uredu bosanskohercegovake potanske tedionice u Sarajevu, koji je, ujedno, bio i prvi na jugoslavenskom prostoru.18 Pota, telegraf i telefon u Bosni i Hercegovini bili su, prvenstveno, vojne institucije koje kasnije, jednim dijelom, postaju i civilne. U njima je 1879. bilo zaposleno 376 lica, 1911. 921 lice i 1914. godine 1.358 lica (godine 1898. bilo je 186 civilnih i 287 vojnih slubenika, a 1914. taj broj je iznosio 868 civilnih i 490 vojnih lica).19 U prve dvije godine austro-ugarske uprave izvrena je prava mobilizacija naroda na izgradnji i opravci puteva, a 1880. godine poela je primjena modificiranog turskog zakona o putevima prema kojem je rukovoenje izgradnjom i rekonstrukcijom putne mree preneseno s vojne na civilnu upravu. U tom dvogodinjem razdoblju 2.000 km puteva bilo je obuhvaeno izgradnjom i rekonstrukcijom, a do 1886. godine jo 1.000 km. Tada je Zemaljska vlada dozvolila fakultativni otkup robote ljudi i njihove teglee i tovarne stoke, a 19. juna 1892. ukinuta je robota za ivotinje i ublaene obaveze za ljude. Kada je izgradnja i rekonstrukcija puteva dostigla zadovoljavajue stanje, naputen je tradicionalni nain njihove izgradnje, pa je 20. juna 1908. robota pretvorena u novani porez-cestarinu. Iz sredstava tog poreza, koji je bio fiksno utvren na 1,5 miliona kruna godinje, zemaljska uprava imala je da odrava 6.896 km puteva (1.962 km glavnih cesta, 2.018 km kotarskih cesta i 2.016 km kolskih i jahaih puteva). Preostali putevi lokalnog znaaja odravani su sreskom ili optinskom robotom koja je trajala tri dana godinje.20 Izgradnja i rekonstrukcija putne mree nije osiguravala brzu integraciju zemlje i ostvarivanje politikih, ekonomskih i stratekih ciljeva Monarhije. Izgradnja eljeznica nametala se kao neodloan zadatak svih faktora u Monarhiji od inenjerijskih jedinica do politikih i vojnih vrhova. Angairanjem znatnih sredstava iz vojnih okupacionih kredita aktivirana je normalnotrana pruga Dobrljin-Banjaluka (izgraena (1871/72. u duini od 104,3 km) i spojena s prugama u Monarhiji, a od septembra 1878. do jula 1879. godine izgraeno je, iz istih sredstava, 190 km uskotraM. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, str. 224. M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, str. 225. 20 I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 77-78.
18 19
26
ne pruge od Bos. Broda do Zenice.21 Dalja izgradnja eljeznikih pruga bila je skopana s nedostatkom finansijskih sredstava i stalnim traenjem zajmova na austrougarskom i evropskom novanom tritu. Iako je bosansko-hercegovaki poreski obveznik otplaivao zajmove za izgradnju pruga, velike zasluge za njihovu izgradnju imao je ministar Benjamin Kalaj (upravlja BiH 1882-1903), za ijeg je upravljanja Bosnom i Hercegovinom zapoeta i izgraena veina pruga koje su se nalazile pod upravom Direkcije bosanskohercegovakih eljeznica. Njihova duina 1906. godine iznosila je 999,9 km, krajem 1910. godine 1.002 km, a isto toliko i 1914. godine. Pod upravom ove direkcije nalazila se samo jedna treina uskotrane eljeznike mree izgraene do Prvog svjetskog rata. Duina umsko-industrijskih pruga koje su gradile strane privatne firme iznosila je, krajem 1910. godine, 2.040,96 km. Izgradnja eljeznikih pruga u Bosni i Hercegovini imala je veliki privredni, politiki, vojni, kulturni i optecivilizacijski znaaj. U odnosu na tradicionalni karavanski i kolski saobraaj mnogostruko je ubrzan promet roba, ljudi i ideja. Okrenute na jugu prema moru i na sjeveru prema ugarskoj polovici Carstva, eljeznice su imale zadatak da ubrzaju investiciona ulaganja u eksploataciju prirodnih bogatstava i da oive cjelokupnu privrednu aktivnost okupiranog podruja. S politikog aspekta eljeznici je bilo namijenjeno da ovu pokrajinu integrira u politiki i privredni sistem Monarhije, stvaranjem uslova za zapoljavanje vika agrarnog stanovnitva i da postepenim poboljavanjem njegovog ekonomskog i drutvenog poloaja
Vidi opirno: D. Juzbai, Izgradnja eljeznica, str. 7-18 i 49-50. eljeznika pruga Bosanski Brod Sarajevo ila je dolinom rijeke Bosne u duini 265 km i predstavljala je glavnu saobraajnu vezu sa Monarhijom. Na ovu bilo je prikljueno vie pruga koje su vodile u bogata umska i rudna podruja: Doboj Simin-Han (67 km), Zavidovii Han-Pijesak (116 km), Lava Jajce Bugojno 104 km), Podlugovi Vare (24,6 km), Semizovac Ivanii (22,2 km), Kakanj Zgoa (2,8 km). Druga glavna pruga koja je ila od Sarajeva do Metkovia (177 km) imala je prvorazredni privredni znaaj, jer je povezivala s morem bogata umska i rudna podruja Bosne. Na nju su bile prikljuene pruge Gabela Dubrovnik (106,3 km), Hum Trebinje (17 km) i Uskoplje Zelenika (66 km). Trea glavna eljeznika pruga Sarajevo Vardite (228 km) imala je veliki strateki znaaj za Monarhiju. Najveim dijelom ila je dolinom rijeka Prae i Drine do Viegrada, a zatim dolinom rijeke Rzava do Vardita. Ivan Orvi, eljeznike pruge u Bosni i Hercegovini, Bosna i Hercegovina kao privredno podruje. Sarajevo, 1938. str. 332-334; D. Juzbai, Izgradnja eljeznica, str. 103.
21
27
smanji u njoj socijalne napetosti. Ministar Kalaj se nadao da e na taj nain ovu pokrajinu ekonomski i politiki vezati za Monarhiju i pri tome se rado sluio primjerom francuskih eljeznica u Aliru i Tunisu, koje su odigrale znaajnu ulogu u smirivanju i politikom pridobijanju stanovnitva, jer dokle je dopirala eljeznica narod je bre izlazio iz siromatva, pa su iezavali i motivi za ustanke.22 Od poetka industrijalizacije drava se pojavljuje kao najkrupniji vlasnik koji, 1907. godine, raspolae sa 64 od ukupno 231 velikog preduzea u Bosni i Hercegovini. Uz prethodno osigurane privilegije i garancije u podizanju industrije, dravnom sektoru pridruuje se strani privatni kapital. Uz angairanje banaka i poduzetnikog kapitala broj vlasnika radnji i preduzea porijeklom izvan Bosne i Hercegovine narastao je 1907. godine na 3.957 ili 9%, a 1913. godine na 4.924 ili 9,8% svih radnji i preduzea. Dravni i strani privatni kapital inio je preko 90% investiranih sredstava u privredi izvan agrara. Gotovo sva velika preduzea nalazila su se u rukama drave, austrijskih, maarskih, njemakih, italijanskih, vedskih i dr. kapitalista. Zadravanjem tradicionalne privredne strukture i pod pritiskom nadmone strane konkurencije domai kapital se sporo akumulirao. Tamo gdje je postojao ulagan je preteno u trgovinu, ugostiteljstvo i razne nekretnine, a samo u malom obimu u industrijsku proizvodnju i novane institucije. Od 1907. do 1913. godine broj domaih radnji i preduzea porastao je od 40.077 na 45.326. Gledano u cjelini, najvie se poveao broj radnji u ugostiteljstvu (143%), industriji hrane i predmeta uivanja (83%) i trgovini (16%), to je inilo 83% poveanja svih preduzea i radnji u pokrajini. Temelji industrije koji su udareni za vrijeme Kalajeve uprave nisu se bitno mijenjali do Prvog svjetskog rata. Za razliku od industrijskog preduzea, koje nakon Kalaja teko prodire u Bosnu i Hercegovinu, mali gostioniar
I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 123, napomena 18. Stenografski zapisnik sa sjednice Budetskog odbora ugarske delegacije odrane u Beu 6. novembra 1883. godine.
22
28
i bakal doivljavaju veliku ekspanziju. Ugostiteljstvo i trgovina inili su 1907. godine 40,5% svih preduzea i radnji, a 1913. godine 47,3%.23 Iz navedenih podataka vidi se da je i u novim uslovima domai vlasnik kapitala podravao ve tradicionalni rentijerski mentalitet, koji postaje bitna osobina znatnog dijela domaeg graanstva i, posebno, zemljoposjednikog sloja ijih gotovo 60% pripadnika do 1910. godine postaju stanovnici gradova. Zbog toga, razvoj industrije i ukupne modernizacije u Bosni i Hercegovini nije bio zasnovan na domaoj privrednoj aktivnosti i organskom prerastanju manufakture u fabriku industriju, kao u klasinim kapitalistikim zemljama, nego, prvenstveno, na angairanju dravnog i stranog privatnog kapitala. Te ekonomske i drutvene okolnosti imale su dalekosene posljedice na ukupan razvitak Bosne i Hercegovine, a posebno njenih gradova. Ovakav put privrednog razvoja, posebno industrije, u Bosni i Hercegovini odrazio se i na koncentraciju kapitala u novanim zavodima. U davanje zamanih privilegija, prvi novani zavod, Privilegovano odjeljenje Unionbanke za Bosnu i Hercegovinu, osnovano je 1883. godine, a est godina kasnije (1889) u Brkom je osnovan prvi novani zavod s domaim kapitalom. Koncentracija domaeg kapitala nosila je obiljeje vjerske i nacionalne
Odnos domaih i stranih vlasnika radnji i preduzea 1907. i 1913. godine Pripadnici Godina BiH Austrija Maarska Druge drave 1907. 40.077 1.406 2.079 472 u% 91% 3,2% 4,7% 1,1% 1913. 45.326 2.203 2.127 594 u% 90,2% 4,4% 4,2% 1,2%
23
Vjerska struktura vlasnika preduzea i radnji 1907. i 1913. godine Godina Muslimani Pravoslavni Katolici Jevreji 1907. 20,178 13.129 9.159 1.262 u% 45,0% 30,0% 21,0% 3,0% 1913 23.506 15.733 11.684 1.923 u% 44,5% 29,5% 21,7% 3,6%
Ostali 306 1,0% 403 0,7%
Za 1907. godinu nisu uraunata dravna preduzea, kune radnje i pravna lica, u 1913. iskljuena su dravna preduzea i 32 akcionarska drutva. Vidi opirnije: I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 94-100 i napomenu 102 uz II glavu.
29
podvojenosti i time nemoi u konkurentskoj borbi sa stranim kapitalom. Pred prvi svjetski rat, 50 domaih novanih zavoda (26 srpskih, 10 hrvatskih, 8 muslimanskih i 6 mjeovitih) raspolagalo je s 41,3 miliona kruna, dok su 4 beko-petanske banke imale 88 miliona kruna.24 *** Razvoj saobraaja i kapitalistikih drutvenih odnosa, prvenstveno fabrike industrije i novanih zavoda, bio je najznaajniji faktor modernizacije ivota u bosanskohercegovakim gradovima na razmeu XIX i XX stoljea, ali su najkompletniji urbani napredak imali oni centri koji su, osim saobraajne i privredne posjedovali i istaknutu politiku, administrativnu, vojno-strategijsku i kulturno-prosvjetnu funkciju. Pojam i funkcija grada historijski su promjenjljive kategorije, pa otuda postoje razliite definicije pojmovne predodbe grada, tako da nema jedne opteprihvaene, koja bi obuhvatila grad sa svim njegovim razliitim funkcijama u pojedinim historijskim epohama. Grad je vee naselje ljudi organizirano u vie ili manje povezanu, diferenciranu zajednicu u gradsku optinu koju ine stanovnici tog grada. Broj stanovnika za pojam grada nije odluujui i kroz historiju on se kree od nekoliko stotina do nekoliko miliona. Gradovi su postojali u robovlasnikom, feudalnom, buroaskom i socijalistikom drutvenom ureenju, ali u svakom od njih u posebnim uslovima i s posebnim funkcijama. Uglavnom su to bila naselja zanatlija i trgovaca i nicali su iz razliitih historijskih korijena.25 Za razliku od modernih shvatanja da brojnost populacije nije mjerilo da li se neko naselje moe smatrati gradom, ranija statistika prilikom utvrivanja kategorije
Vidi opirnije: Ferdo Hauptmann, Bosanske finansije i Kallayeva industrijska politika. Glasnik arhiv i Drutva arhivskih radnika BiH, 1972/73, XII-XIII, str. 79-81; D. Juzbai, Izgradnja eljeznica, str. 102-121; Marko Markovi, Bankarstvo u Bosni i Hercegovini. Bosna i Hercegovina kao privredno podruje. Sarajevo, 1938; Gojko Krulj, Gradska privreda. Napor Bosne i Hercegovine za osloboenje i ujedinjenje. Sarajevo, 1919; I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 86-87. 25 Vidi: Enciklopedija Leksikografskog zavoda, br. 3, str. 221; Mala enciklopedija Prosveta, br. 1, na str. 316, grad ovako definira: Grad, ureeno ljudsko naselje politiki (upravni), ekonomski i kulturni centar nekog podruja; ponikao je s razvitkom klasnog drutva i drave.
24
30
grada uzimala je u obzir i broj stanovnika. U tom sluaju, sva naselja u kojima ivi vie od 2.000 stanovnika svrstavana su u gradove.26 Austrougarska administracija nije se posebno trudila definirati gradsko naselje. Status grada u prvim popisima stanovnitva odreen je prema naslijeenoj urbanoj tradiciji i ukupnim potrebama okupacione uprave. Iako je u dva navrata, 1880. i 1893. godine, donosila propise o organizaciji gradskih optina, ona nije striktno propisala niti odredila fizionomiju gradskog naselja. Pojedinana istraivanja pokazuju da je za austrougarsku administraciju pojam gradskog naselja bio rastegljiva, labava kategorija koja najvie zavisi od realnih ivotnih potreba: upravnih, vojnih, politikih, ekonomskih i drugih. Otuda u bosanskohercegovakim gradovima postoje velike razlike u broju kua i stanovnika, ekonomskoj i drutvenoj strukturi, u funkcijama grada i u dostignutom stepenu urbanog razvoja. Na ove procese znatno su uticale migracije koje su iseljavanjem, preteno domaeg muslimanskog i srpskog stanovnitva iz sela i gradova stvarale nove prostore za naseljavanje stranih seljaka-kolonista i novog stanovnitva u industrijske gradove i trgovaka sredita. Sela su prerastala u gradove, a kasabe dobijale lik novih gradova. Broj novih urbanih sredita je stalno rastao, mada brojke nisu spektakularne kao u razvijenim evropskim i prekomorskim zemljama. Prema popisu stanovnitva iz 1879. godine, status grada imalo je 46 mjesta u Bosni i Hercegovini, a jo 27 su upisana kao trgovita ili trgovine optine koje su, u stvari, bile male bosanskohercegovake kasabe, od kojih je ak u deset bilo smjeteno sjedite sreza (kotara).27 S druge strane, ima naselja koja su imala status grada, ali su gubila atribute grada i upravnu funkciju (Izai-grad, Gornja Tuzla, Poitelj). U narednom popisu, 1885. godine, status grada imalo je 49 mjesta, a 27 naselja status trgovita, meu kojim je bilo 8 sreskih sredita.28 Prema treem popisu, od 1895. godine, status grada imalo je 58 naselja. Do 1910. godine, s daljih osam naselja definitivno je zaokruen austrougarski bilans formiranja gradova u Bosni i Hercegovini, prema kome su od 1879. do 1910. godine (u stvari, do Prvog
Vidi: Mijo Mirkovi, Industrijska politika. Beograd, 1936, str. 20. Gorade, Rogatica, Kostajnica, Krupa, Sanski Most, upanjac (Duvno), Maglaj, Srebrenica, Gacko i Ljubinje. 28 Bos. Kostajnica, Prnjavor, Klju, Krupa, Sanski Most, Srebrenica, Bugojno i Ljubinje.
26 27
31
svjetskog rata) status grada stekla 23 naselja, a tri ga izgubila (Izai-grad, Gornja Tuzla i Poitelj).29 U ovoj studiji istraivano je 66 bosanskohercegovakih naselja koja su 1910. godine imala status grada, odnosno, organizirane gradske optine. Time su obuhvaeni svi gradovi od 1879. i ona naselja koja e to postati do 1910. godine. Ova mjesta su bila glavna sredita politikog (upravnog), privrednog, saobraajnog, vojnog, vjerskog i kulturno-prosvjetnog ivota itave pokrajine, kroz iji su se razvoj prelamali svi drijemei tradicije i drame modernizacijskih promjena. U ovih 66 naselja ivjelo je 1879. godine 166.619 ili 14,4% ukupnog stanovnitva pokrajine, 1885. godine 194.788 (14,6%), 1895. godine 241.390 (15,4%) i 1910. godine 278.158 (14,7%) stanovnika. Prema tome, od 1879. do 1910. u ovim naseljima uveao se broj stanovnika za 111.539 lica ili 67%.30 Prirataj cijelog stanovnitva u ovom razdoblju iznosio je 739.880 osoba ili 64%, tako da je porast u naznaenim gradovima bio za 3% vei od prosjeka za cijelu zemlju. Broj kua u gradovima porastao je u ovom razdoblju s 37.092 na 51.422 ili za 14.330 (38%), a broj stanova s 39.268 na 58.541, ili za 19.273 (49%). Porast broja kua i stanova u gradovima znatno je zaostajao iza prosjeka cijele pokrajine. Procent porasta kua u gradovima i cijeloj pokrajini stoji u odnosu 38% : 67%.31 (Vidi tabelu br. 1).
Gorade, Rogatica, Vare, Bos. Krupa, Drvar, Kulen-Vakuf, Sanski Most, Modria, Maglaj, Srebrenica, Bugojno, Gornji Vakuf, upanjac (Duvno), Bos. Dubica, Bos. Kostajnica, Doboj, Kotor-Varo, Prnjavor, Bilea, Gacko, apljina i Ljubinje. 30 Ako bi se uzeo otriji kriterij grada i raunalo s 50 gradskih naselja od 1879. do 1910. godine, stanovnitvo bi u njima raslo sa 148.780 lica na 244.891, to ini poveanje za 96.111 lica ili za 64%, to u potpunosti odgovara prosjenom prirataju cjelokupnog stanovnitva u ovom razdoblju. 31 Ovo se objanjava izgradnjom velikog broja gospodarskih zgrada koja se raunaju u nenastanjene kue, a u gradovima u takve se ubrajaju zanatske i trgovake radnje, ukoliko se u istoj zgradi nije stanovalo. Razlika je i u porastu stanova koji u gradu biljee 49% a u cijeloj zemlji 61%.
29
32
Pregled broja stanara u jednom stanu u gradovima i Bosni i Hercegovini Godina 1879. U gradovima 4,24 U BiH 5,95 1885. 4,28 5,89 1895. 4,70 6,09 1910. 4,75 6,12
S obzirom na prosjek stanovnitva gradskih naselja, na jedan stan otpada izmeu 4 i 5 stanara, a u cijeloj zemlji oko 6 osoba. U oba sluaja
33
tendencija je blagog poveanja broja lanova domainstva, to ne odrava pravo stanje izgradnje stanova, neprimjerene porastu stanovnitva, naroito u gradovima gdje stanovnitvo raste za 67%, a broj stanova za 49%. Takvo stanje odraavalo se na pojedina naselja i na cijelu zemlju. Na primjer, u Sarajevu je u ovom razdoblju broj stanovnitva rastao za 143%, a stanova za 119%, s tim to je po jednom stanu porast iznosio od 4,03 na 5,19 osoba. U Tuzli je taj omjer iznosio 121 : 115 (4,86 5,0), u Mostaru 51 : 35,3 (4,28 4,78), u Travniku 13 : 8,5 (4,48 4,67), u Zenici 391 : 235 (4,93 5,05), u Banjoj Luci 55 : 35 (4,12 4,72) itd. (Vidi tabelu br. 1). Gotovo da nema primjera da je u nekom bosanskohercegovakom gradu prirast stanovnitva bio praen odgovarajuom stambenom izgradnjom, na ta evidentno ukazuju i opti prosjeci porasta. Ova okolnost podsticala je graevinsku aktivnost i pekulacije sa gradskim zemljitima. Interesantne omjere nudi poreenje rezultata posljednja dva popisa stanovnitva, odranih 1895. i 1910. godine. U tom razdoblju, broj gradskog stanovnitva porastao je za 36.768 lica ili 15,23%, to predstavlja godinji prirast od oko 1,01, to je ispod prosjeka za cijelu zemlju, koji iznosi 1,40% godinje (vidi tabelu br. 2). S obzirom na to da se u ovom 15-godinjem razdoblju najintenzivnije razvijala industrija, trebalo bi oekivati ubrzaniji razvoj gradova i vei priliv ljudi sa sela i sa strane. Oigledno je da proces industrijalizacije i privrednog uspona u Bosni i Hercegovini nije bio praen odgovarajuim porastom gradova. Ova pojava, inae karakteristina i za neke druge balkanske zemlje, proizilazi prvenstveno iz hroninog nedostatka domaeg kapitala i stalne ovisnosti od evropskog novanog trita, iz ega je proizilazio i karakter industrijalizacije i ukupne modernizacije u Bosni i Hercegovini. Ovdje je jo nepovoljna i okolnost da se ovi procesi odvijaju u uslovima okupacionog sistema i nemogunosti domaeg stanovnitva da ekonomski i politiki znaajnije utie na ove procese. Privredna aktivnost usmjerena je na proizvodnju sirovina i polupreraevina. Rudarska i drvno-industrijska preduzea bila su rasuta po cijeloj zemlji i daleko od veih gradskih sredita. Veu koncentraciju kapitala i radne snage, u odnosu na druge gradove, imali su Sarajevo, Tuzla i Zenica. U ova tri grada bila su smjetena najznaajnija preduzea preraivake industrije. Mada su nova privredna aktivnost i izgradnja saobraaja bili znaajni faktori u razvoju gradova, najkompletniju urbanizaciju imali su okruni gradovi koji su, osim privredne, imali i istaknutu upravnu, vojnu, saobraajnu, kulturno-
34
prosvjetnu i vjersku funkciju. U njima je bilo smjeteno dvije do tri petine ukupnog gradskog stanovnitva u pokrajini.32 Prirataj u njima, od 1879. do 1910. godine, iznosio je 51.116 stanovnika ili 91%, to je za 24% vie od prosjenog prirataja gradskog i za 27% od ukupnog prirataja stanovnitva pokrajine. Sarajevo i Tuzla, zahvaljujui brzom privrednom razvoju, imali su dvostruko vei prirataj od prosjenog. Veliki prirataj u Bihau bio je posljedica proirenja gradskog podruja, Banja Luka i Mostar imali su prirataj ispod prosjenog za cijelu zemlju, a Travnik je pokazivao znatnu stagnaciju. Od 66 gradova usporeenih kroz sva etiri popisa od 1879. do 1910. godine (vidi tabelu br. 2), samo je u 24 prirataj bio vei od prosjenog za cijelu zemlju33, a u 8 je zabiljeeno opadanje broja stanovnika. Od svih navedenih gradova s natprosjenim priratajem, samo su Sarajevo, Tuzla i Brko bili i prije okupacije 1878. godine znaajni gradski centri. Veliki prirataj stanovnitva u hercegovakim gradovima Trebinju, Bilei, Gacku i Nevesinju bio je uslovljen porastom njihovog vojnostratekog znaaja i proirenjem gradskog podruja. Po broju kua i stanovnika, ova hercegovaka mjesta na poetku austrougarske okupacije nisu mnogo odudarala od sela. Stacioniranjem znaajnih vojnih snaga ova mjesta su uobliavala svoju urbanu fizionomiju s neophodnim dravnim-upravnim i vojnim institucijama i privrednim objektima, prvenstveno trgovakim
32
Broj stanovnika u okrunim gradovima kretao se ovako: 1879. 12.377 9.560 3.097 5.887 5.119 10.848 55.888 1885. 26.268 11.357 3.506 7.189 5.933 12.665 66.918 1895 1910
Okruni grad Sarajevo Banjaluka Biha Travnik Tuzla Mostar Svega:

33
Prirataj od 1879 1910 + 30.254 143% + 5.240 55% + 3.104 100% + 760 13% + 6.214 121% + 5.544 51% + 51.116 91%
38.083 51.919 13.560 14.800 3.943 6.201 6.261 6.647 10.227 11.333 14.370 16.392 86.450 107.292
Prirataj vei od prosjenog imali su gradovi: Klju 914%, Bilea 611%, Trebinje 484%, Zenica 391%, Bos. Brod 375%, Bugojno 200%, Sanski Most 185%, Glamo 160%, Nevesinje 157%, Gacko 156%, Sarajevo 143%, Brko 125%, Konjic 125%, Viegrad 122%, Tuzla 121%, Gorade 122%, Rogatica 84%, Biha 100%, Bos. amac 117%, Donji Vakuf 183%, Doboj 150%, Prnjavor 69%, apljina 111%.
35
i zanatskim radnjama koje su podmirivale potrebe lokalnog stanovnitva i vojske. Ostali gradovi, osim Glamoa, u kome je zabiljeen visok prirodni prirataj, prosperitet su zasnivali na pojaanoj privrednoj aktivnosti i upravnoj i saobraajnoj funkciji. Neki gradovi, kao Drvar, apljina i Klju, bili su 1879. godine sela. Drvar se podigao na drvnoj, a Klju i apljina na upravnoj funkciji to vrijedi i za Bugojno, dok su Bos. Brod, Konjic i Doboj imali istaknutu saobraajnu i strateku funkciju. Mnogi gradovi koji su za vrijeme osmanske vladavine cvjetali zbog svog izuzetnog privrednog, saobraajnog i upravnog znaaja, nakon okupacije stagniraju i propadaju. Ovo se, prvenstveno, odnosi na ranije istaknute centre proizvodnje i obrade eljeza, kao to su Kreevo (-21%), Fojnica (-10%) i Visoko (-2,3%), u kojima je 1910. godine ivjelo 534 stanovnika manje nego 1879. Stari Majdan je opao za 14%, a Prijedor, koji je izrastao na trgovini krajikim eljezom, za 31 godinu zabiljeio je prirataj od 503 lica (10,7%), s napomenom da je slina sudbina zadesila i Bos. Kostajnicu. Izgradnjom eljeznike veze Bos. Brod Sarajevo i aktiviranjem normalnotrane pruge Dobrljin Banjaluka dolo je do stagnacije u razvoju Bos. Gradike, koja je 1879. godine imala 128 (3%) stanovnika vie nego 1910. godine. Neznatno poveanje broja gradskog stanovnitva zabiljeeno je u svim gradovima u kojima su dominirala tradicionalna gradska privreda sitno zanatstvo i trgovina, odnosno, u onim gradovima u koje je sporo
36
prodirala kapitalistika privreda, a posebno industrijska proizvodnja. U takve gradove spadali su ranije veoma znaajni upravni privredni i politiki centri: Travnik (+13%), Livno (+3%), Teanj (-43%), Maglaj (-19%), Zvornik (+27%), Srebrenica (+32%), Stolac (+13%), Varcar-Vakuf (+4%) i sl. U skladu s raznim faktorima koji su uticali na prirataj stanovnitva u bosanskohercegovakim gradovima, dolo je i do promjena u njihovoj klasifikaciji po broju stanovnika. Od 66 analiziranih naselja bilo je:
Godina 1879. 1885. 1895. 1910. Do 1.000 17 11 6 0 Broj stanovnika 1.001-2.000 2.001-5.000 5.001-10.000 Preko 10.000 21 21 4 2 25 22 4 3 23 25 7 4 24 31 6 5
To znai da je na poetku austrougarske okupacije preko etvrtine od 66 analiziranih naselja imalo do 1.000 stanovnika (sela, trgovita i gradovi), da je 90,9% naselja imalo do 5.000 stanovnika i da je samo 6 gradova premailo taj broj. Do Prvog svjetskog rata, sva ova naselja premaila su brojku od 1.000 stanovnika, a najvei njihov broj zaustavio se u rasponu od 1.000 do 5.000 stanovnika. Ti gradovi ine preko 83% svih gradova, dok oni izmeu 5.000 i 10.000 ine manjinu od 6, zajedno s onih 5 preko 10.000. Sarajevo ima preko 50.000, a nijedan drugi nije uspio da dostigne broj od 20.000 stanovnika. *** Promjene u ekonomsko-socijalnoj strukturi gradskog stanovnitva na razmeu XIX i XX stoljea najbolji su indikator sueljavanja tradicije i modernizacije na ovom tlu. Poetnu, mada manjkavu, statistiku sliku za ova razmatranja dao je popis iz 1885. godine (vidi tabelu br. 3). Tada je u navedenim naseljima ivjelo 194.788 stanovnika, od kojih je bilo 58.354 kunih domaina i mukih osoba koje privreuju. Iako ovaj popis ne nudi sasvim precizne podatke, on jasno pokazuje da u socijalnoj strukturi gradova prevlauju nosioci gradske privrede: zanatlije, trgovci, preduzetnici i najamni radnici koji su inili oko 55% svih koji privreuju. Socijalne
37
skupine agrarnog stanovnitva: zemljoposjednici, slobodni seljaci i kmetovi inili su oko 30%, zatim slijede rentijeri s preko 10% i manje brojne skupine inovnici, svetenici, uitelji i medicinsko osoblje koje zajedno jedva dostiu 5% gradskog stanovnitva koje privreuje. U odnosu na cijelu Bosnu i Hercegovinu, u istraivanim naseljima ivjelo je 44,5% svetenika, 87,3% inovnika, 57,2% uitelja, 94,3% ukupnog medicinskog osoblja koje je smjeteno u 31 gradu (35 nema medicinskog osoblja), a samo 5 lica ove profesije nije bilo smjeteno u gradu, 57% zemljoposjednika, 9,3% slobodnih seljaka, 1% kmetova, 79,3% rentijera, 78,6% preduzetnika, zanatlija i trgovaca i 57,7% pomonih radnika, nadniara i slugu (vidi tabelu br. 3). Ukupna ekonomsko-socijalna struktura bosanskohercegovakog drutva sporo se mijenjala, to se neminovno odraavalo i na gradove. U njima se nalazi pravi mozaik socijalnih skupina u kojim su jo uvijek neizdiferencirane seoska i gradska privreda, a unutar gradske zanatstvo i trgovina, pa e do Prvog svjetskog rata, bez obzira na svu modernizaciju, u bosanskohercegovakim gradovima biti naglaena agrarna komponenta, kojoj su popisi od 1895. i 1910. godine posvetili posebnu panju (vidi tabelu br. 5). Agrarno stanovnitvo u ispitivanim gradovima 1895. godine dostizalo je 38,2%, a petnaest godina kasnije, 1910, ono se u njima uvealo za 8.218 lica (9%), ali je njegovo uee u ukupnom gradskom stanovnitvu u odnosu na prethodni popis opalo i inilo 37%. Kretanje agrarnog stanovnitva u gradovima nije bilo ravnomjerno. U 29 gradova agrarno stanovnitvo biljeilo je opadanje od 1% do 81%34 dok je, s druge strane, u 37 naselja rastao procent agrarnog stanovnitva.35
Na primjer Bos. amac 81%, Kladanj 41%, Brko 53%, Gorade 45%, Kreevo 37%, Vare 46%, Bos. Gradika 68%, Teanj 67%, Bos. Brod 61%, Maglaj 45%, Bos. Dubica 32%, Prnjavor 37%, Klju 79%, upanjac (Duvno) 36%, Ljubuki 45% itd. 35 Bihau za 73%, Cazinu 277%, Travniku 169%, Glamou 696%, Bugojnu 162%, epu 112%, Gornjem Vakufu 123%, Bilei 397%, Gacku 334%, Ljubinju 167%, Nevesinju 113%, Rogatici 188%, Trebinju 2.312%, Zvorniku 96%.
34
38
Pregled 25 gradova u kojima je 1910. godine agrarno stanovnitvo inilo manje od polovine ukupnog gradskog stanovnitva
Sarajevo Visoko Viegrad Vare ajnie Gorade Brko Bos. amac Tuzla 6,4% 25,4% 28,2% 8,9% 36,8% 40,7% 13,5% 8,0% 22,5% Zvornik Banjaluka Bos. Gradika Bos. Brod Doboj Livno Travnik Prnjavor (vidi tabelu br. 5) 31,5% 36,0% 21,8% 14,0% 35,0% 26,7% 21,7% 42,2% Zenica Zavidovii Var. Vakuf Konjic Mostar Stolac Bugojno Drvar 21,6% 0,8% 42,0% 34,3% 31,3% 37,6% 41,3% 13,8%
U est okrunih gradova 1910. godine ivjelo je 21.866 osoba u 5.781 domainstvu, kojim je poljoprivreda bila glavni izvor egzistencije. To znai da je jo uvijek vie od jedne petine stanovnitva okrunih gradova, kao glavnih urbanih centara zemlje, zavisilo od agrarne privrede. U njima je tada ivjelo preko 23% svih zemljoposjednika s kmetovima i 19,3% zemljoposjednika bez kmetova. Veliki udio agrarnog stanovnitva u gradskim naseljima pokazuje se naroito u onim mjestima u koja je sporo prodirala kapitalistika privreda, ili koja su ostala izvan domaaja glavnih saobraajnih linija. Nekada znaajni zanatsko-trgovaki centri utapali su se u agrarnoj strukturi. Sljedei pregled pokazuje procent agrarnog stanovnitva u 20 gradskih centara 1910. godine:
Foa Rogatica Bijeljina Graanica Gradaac Maglaj Bos. Dubica 57,7% 61,1% 55,4% 61,0% 62,3% 67,7% 56,9% Prijedor Bos. Novi Derventa Teanj Biha Bos. Krupa Bos. Petrovac 57,9% 55,8% 54,4% 50,1% 65,6% 68,1% 75,6% Cazin Jajce epe Trebinje Bilea Gacko (vidi tabelu br. 5) 76,9% 50,8% 54,3% 54,3% 69,5% 71,4%
Poveanje agrarnog stanovnitva u bosanskohercegovakim gradovima od 1895-1910. godine bilo je uslovljeno novom organizacijom gradskih optina 1897. godine, kada su vie proirivane nego suavane gradske teritorije, pa su u nekim sluajevima prigradska sela ak nekoliko puta
39
poveavala agrarno stanovnitvo (vidi tabelu br. 5.). Drugi faktor koji je uticao na poveanje agrarnog stanovnitva u gradovima bio je prelazak zemljoposjednika sa i bez kmetova sa sela u urbana sredita (vidi tabelu br. 6). Od ukupno 5.833 domainstva zemljoposjednika sa i bez kmetova 1895. godine, u gradovima je ivjelo 3.438 domainstva s 14.899 lanova porodice. To znai da je 1895. godine u gradovima ivjelo ukupno 58,94% zemljoposjednikih domainstava i 53,89% lanova domainstva. Zemljoposjedniki sloj s ukupno 18.377 lica inio je jednu petinu (19,90%) ukupnog agrarnog stanovnitva u gradovima. Petnaest godina kasnije, broj zemljoposjednika sa i bez kmetova se uveao na 14.744 domainstva (+252,55%), a broj lanova njihovih domainstava na 56.642 lica. Od ovog broja, u gradovima je ivjelo 9.542 domainstava s 40.844 lana porodice, to ini 64,71% svih zemljoposjednikih domainstava i 54,45% svih lanova porodice. Zemljoposjedniki sloj je u ukupnom agrarnom stanovnitvu u bosanskohercegovakim gradovima inio 39,72%. Smanjuju se druge kategorije agrarnog stanovnitva, a poveava sloj zemljoposjednika.36 Tome su doprinosili ne samo ekonomsko nazadovanje zemljoposjednika, nego i erijatsko nasljedno pravo i diobe porodica, koje se znatno umnoavaju. Ovaj proces imao je dalekosene posljedice za cijelo bosanskohercegovako drutvo, kako za sela i gradove, tako i za same zemljoposjednike, koji su bili predstavnici sela i uopte poljoprivrednog stanovnitva (vidi tabelu br. 7). Njihovim prelaskom u gradove sela su ostala bez najimunijeg sloja koji je imao vodeu drutvenu i politiku ulogu. S druge strane, zemljoposjednici kao reprezentanti sela gube svoj raniji ugled i uporita, a u novoj gradskoj sredini moraju poinjati ispoetka. U susretu s tradicionalnim domaim graanstvom zanatlijama, trgovcima i rentijerima i doseljenim modernim graanstvom mnogi od njih nisu se snalazili, pa su uskoro ekonomski, drutveno i politiki propadali. Na njihova mjesta uskakao je poduzimljivi stranac ili domai skorojevi koji e uskoro zakucati na vrata drutvenog
Od svih zemljoposjednikih porodica s kmetovima, u gradovima je 1910. godine bilo smjeteno 54,35%, a zajedno s ukuanima oni su inili 50,24% ove socijalne skupine u zemlji dok je u isto vrijeme 75% porodica zemljoposjednika bez kmetova ivjelo u gradovima (vidi tabelu br. 7). To znai da je tradicionalni predstavnik sela i poljoprivrednog stanovnitva, zemljoposjednik s kmetovima, u veini postao stanovnik grada. Uporedo s njegovim naputanjem sela tee proces osiromaenja ovog drutvenog sloja, jer je od 1895. do 1910. godine prosjeni broj kmetskih selita po jednom zemljoposjedniku opao sa 17,2 na 9,1. F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 148.
36
40
sloja zemljoposjednika s kmetovima i bez kmetova,37 s ve poznatim posljedicama i u drugim balkanskim zemljama, kada se u drutvenom i ekonomskom ivotu susreu osiromaeni aristokratski sloj s obogaenim skorojeviima. Podaci koje nude popisi stanovnitva i drugi slini izvori ne doputaju da se utvrdi tana socijalna struktura onog dijela gradskog stanovnitva koji je osnovne izvore svoje egzistencije nalazio izvan poljoprivrede. Prema slubenim podacima iz 1876. godine, u Bosni i Hercegovini, s novopazarskim sandakom bilo je 13.571 duana.38 V. Klai smatra da se isto toliko osoba bavilo trgovinom. S obzirom na to da je veliki broj zanatlija bio istovremeno i trgovac koji je svoje proizvode prodavao neposredno kupcu, nije mogue utvrditi koliko je bilo takvih zanatlija trgovaca, a koliko trgovaca koji su samo prodavali kupljenu robu. Mogue je da su ovim brojem bile obuhvaene gotovo sve zanatlijske i trgovake radnje. Ni prva dva austrougarska popisa ne prave razliku izmeu ove dvije kategorije gradskog stanovnitva. Prema popisu iz 1879. godine, u Bosni i Hercegovini bilo je 10.927 fabrikanata, trgovaca i zanatlija, a 1885. godine njihov broj je narastao na 15.454.39 U sva tri navedena primjera podaci su nepotpuni i nije poznato kakvim su se kriterijima sluili popisivai. Nakon objavljivanja Trgovakog zakona za Bosnu i Hercegovinu, 1883. godine, uspostavljen je sudski trgovaki registar u koji su se bile obavezne upisati sve trgovake firme koje u Sarajevu plaaju 30 kruna godinjeg poreza na istu dobit, a u ostalim mjestima 12 kruna. Na osnovu ove zakonske obaveze, od novembra 1883. do oktobra 1885. godine, u sudski trgovaki registar upisano je 1.656 trgovakih firmi, to ni priblino ne odgovara broju trgovakih radnji koje su spadale pod ovu obavezu.40 Najvei broj upisanih firmi imalo je Sarajevo 158, a zatim slijede: Mostar 95, Bijeljina 84, Brko 82, Tuzla 68, Banja Luka 67, Zvornik 56, Travnik 45, Prijedor 45, Bos. Novi 41, Bos. Gradika 39, Biha 35, Livno 33, Visoko
Vidi: F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 147-161. Vjekoslav Klai, Bosna. Podaci o zemljopisu i poviesti. Zagreb, 1878, str. 126. 39 tatistika miesta i puanstva 1879. Statistika po zanimanju, str. 3-4. tatistika miesta i iteljstva 1885. Zemaljski pregled domaeg puanstva. 40 Sammlung der Gesetze und Verordnungen fr Bosnien und die Hercegovina, 1883. Zbornik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu 1883. Sarajevo, 1883. str. 308-439. i Naredba o osnivanju i voenju trgovakih registara, str. 439-447.
37 38
41
32, Teanj 30, Graanica 29, Bos. amac 27, Trebinje 26, Bos. Dubica 26, Derventa 23, Bos. Kostajnica 21, Bugojno 21, Zenica 21, epe 20 itd.41 Mada navedeni broj firmi i njihov razmjetaj ne odraavaju potpuno vjerno sliku trgovake aktivnosti u zemlji, karakteristino je da je u prvim godinama okupacije najvei broj firmi protokoliran u gradovima uz rijeku Savu, odnosno uz austrougarsku granicu. Pri tome izuzetak ine samo Sarajevo, Tuzla, Zvornik i, donekle, Travnik. S obzirom na to da je u popisu iz 1895. godine za itavo nepoljoprivredno stanovnitvo ustanovljena zajednika rubrika, nije mogue izdvojiti broj zanatlija i trgovaca. Tek nakon Kalajeve smrti socijalno-politiki razlozi naveli su bosanskohercegovaku upravu da pristupi utvrivanju broja zanatskih, trgovakih i drugih radnji i preduzea. Jedan takav popis je uraen 1904, ali nije sasvim uspio, jer mu je sam pristup doputao netanosti. Ipak, koristan je za stvaranje opte predstave o broju i razmjetaju zanatskih, trgovakih i drugih radnji u Bosni i Hercegovini. Popisom su bili obuhvaeni zanatstvo, trgovina, ugostiteljstvo, saobraaj i novani, kreditni i osiguravajui zavodi. Tada je u Bosni i Hercegovini bilo upisano 32.675 samostalnih obrtnika, od kojih su 28.022 bili pripadnici Bosne i Hercegovine, a 3.653 ili 11% doseljenici (2.000 iz austrijske, 1.349 iz ugarske polovice Monarhije i 304 iz drugih drava).42 Najvei broj samostalnih obrtnika bio je smjeten u sljedeim srezovima: Sarajevo (grad) 2.631, Travnik 1.196, Brko 1.102, Bijeljina 1.035, Derventa 999, Mostar (grad) 977, Bugojno 969, Banja Luka (grad) 905, Visoko 892, Zvornik 851, Teanj 789, Fojnica 696, Srebrenica 681, Prijedor 680, Tuzla (seoski srez) 680, Jajce 647, Bos. Gradika 675, Tuzla (grad) 565, Zenica 478, Bos. Dubica 424, Klju 329, Banja Luka (seoski srez) 315, epe 283 itd. Ogromna veina popisanih samostalnih obrtnika bila je smjetena u gradskim naseljima. Samo u etiri grada Sarajevu, Mostaru, Banjoj Luci i Tuzli bilo ih je 5.078 ili 15,5% svih upisanih. S obzirom na to da popis iz 1904. godine nije odgovorio svojoj namjeni, 1907. godine pristupilo se detaljnom prebrojavanju kojim su bila
Vidi: Verzeichniss smmtlicher in Bosnien und der Hercegovina handelsgerichtlich protokollirten Handelsfirmen zasummengestelt auf Grund der gerichtlihen Handeisregister. Sarajevo, im Oktober 1886. Ovaj popis nalazi se u Biblioteci Arhiva Bosne i Hercegovine u Sarajevu. 42 Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, str. 314-315.
41
42
obuhvaena sva preduzea, radnje i ustanove izvan poljoprivrede. Tada je u Bosni i Hercegovini upisano 46.593 preduzea i radnji u dravnom i privatnom vlasnitvu, od ega je bilo 37.558 (84,7%) radionica u kojima su privreivali samo njihovi vlasnici. Meu preostalih 6.833 (15,3%) radnji i preduzea s pomonim radnicima bilo je svega 231 ili 0,5% preduzea koja su zapoljavala vie od 20 radnika.43 Najvei broj preduzea i radnji bio je smjeten u sarajevskom, tuzlanskom i travnikom, dok je broj zaposlenih lica na 10.000 stanovnika bio najvei u sarajevskom i travnikom okrugu.
43
Slijedei pregled pokazuje broj preduzea i radnji i broj zaposlenih osoba 1907. godine:
Br. preduzea i radnji 10.264 7.925 4.161 9.780 8.447 6.016 46.593 Br. zaposlenih 29.470 18.347 10.220 16.457 17.529 9.641 101.664 na 10.000 stanovnika Radnji Zap. lica 401 1.152 218 504 189 465 247 416 312 648 227 364 263 574
Okruzi Sarajevski Banjaluki Bihaki Tuzlanski Travniki Mostarski Svega u BiH
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1908, str. 120-121.
43
Razvoj privredne aktivnosti (osim poljoprivrede) u Bosni i Hercegovini od 1907. godine do Prvog svjetskog rata ne pokazuje nikakve bitne kvalitativne promjene. Usitnjenost i ekspanzija sitnih trgovaca i gostioniara osnovna je karakteristika razvoja nepoljoprivredne djelatnosti. Slijedea tabela pokazuje broj preduzea i radnji u Bosni i Hercegovini 1907. i 1913. godine, razvrstanih u 24 grupe:44
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. Grupa djelatnosti Prvobitna proizvodnja Topioniarstvo Ind. kamena, zemlje, gline Obrada metala Proizvodnja maina, instrumenata i vozila Ind. drvene robe, koariarstvo, rezbarstvo Ind. koe, kostrijeti, perja Tekstilna industrija Tapetarski zanat Ind. odijevanja i ienja Industrija papira Ind. hrane i predmeta uivanja Ugostiteljstvo Hemijska industrija Graevinarstvo Grafika industrija Centralni zavodi za davanje energije, grijanja i rasvjete Obavljanje industr. poslova hodajui, sabiranje prir. plodova Trgovina sa stalnim nastanom Trgovina bez stal. nastana Novani i osiguravajui zavodi Pomoni trgovaki poslovi Saobraaj Njega tijela
Ukupno u Bosni i Hercegovini
1907. 479 4 1.090 3.191 1.181 2.231 261 1.416 39 4.752 21 4.420 5.409 303 6.616 46 10 31 12.002 593 98 154 2.231 15
1913. 455 4 1.192 3.659 1.042 1.883 317 604 69 5.431 70 8.063 13.390 194 5.438 109 8 20 14.008 981 104 243 2.664 14
Razlika +- 24 _ 102 468 -138 -348 56 -812 30 679 49 3.643 7.981 - 109 -1.178 63 -2 - 11 2.006 388 6 89 433 -1
46.593
59.962
13.369
Izvjetaj o upravi BiH 1908, str. 140-143; Sumarni izvjetaj, str. 122. U broj poduhvata 1907. godine nisu uraunate kune radnje (2.202), a 1913. nisu uraunata akcionarska drutva kojih je bilo 32.
44
44
U odnosu na 1907. godinu, broj preduzea i radnji poveao se 1913. godine za 13.369 ili za 29%. Broj radnji naroito se poveao u ugostiteljstvu za 7.981 (147%), industriji hrane i predmeta uivanja za 3.643 (83%) i trgovini za 2.006 (16%). Samo ove tri grupe biljee porast od 13.630, a sve ostale 2.361 preduzea i radnji, to znai da u ukupnom poveanju ugostiteljstvo, trgovina i proizvodnja hrane i predmeta uivanja uestvuje s 83%. Meutim, u nekim privrednim granama zabiljeeno je opadanje broja radnji u odnosu na 1907. godinu, to je naroito naglaeno u graevinarstvu (-1.178), tekstilnoj industriji (-812), industriji drvene robe, rezbarstva i koariarstva (-348), proizvodnja maina, instrumenata i vozila (-139), hemijskoj industriji (-109) itd., to ni u kom sluaju nije bilo na liniji modernizacije proizvodnje, nego upornog insistiranja na tradicionalnoj gradskoj privredi. To je odgovaralo konzervativnim shvatanjima najbrojnijih nosilaca gradske privrede, Bonjacima, koji su 1911. godine ak zahtijevali povratak esnafa, a srpsko graanstvo planiralo je da preko srpskih zanatlijskih drutava povlai sa sela i iz poljoprivrede u zanatstvo viak agrarnog stanovnitva i da jaa srpski elemenat u gradovima, koji je bio u manjini45 (vidi tabelu br. 4). Ukupno smanjenje broja radnji u ovim i jo nekim granama iznosi 2.624, tako da stvarno poveanje broja radnji od 1907. do 1913. godine iznosi 13.369. Iz podataka prikupljenih 1907. godine vidi se da su u Bosni i Hercegovini dominirale male zanatske, trgovake i ugostiteljske radnje u kojima su privreivali samo njihovi vlasnici. One su inile 84,60% svih upisanih radnji, a ostatak od 6.833 radnji i preduzea s pomonim radnicima sainjavali su svega 15,40% upisanih. Samo 0,52% upisanih firmi otpadalo je na velika preduzea koja zapoljavaju vie od 20 radnika. Ovakva struktura privredne aktivnosti sigurno nije obeavala brzu modernizaciju, bez obzira
M. Ekmei, Drutvo, privreda i socijalni nemiri u Bosni i Hercegovini, str. 576. Ekmei navodi da su srpski trgovci vodei sloj novog drutva koji historijski nastaje na ruevinama osmanskog feudalizma, ali oni nisu u stanju da sami nose proces drutvene modernizacije, jer ono nije u stanju da samo izgradi koncept stvaranja nove industrije. Ekmei dalje konstatira: Iako najjaa gradska klasa, ona (srpska buroazija, prim. I. H.) nije osvojila gradove i prije se ponaa kao drutveno vostvo seljaka. Oba ova navoda potvruje itava historija bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea. Vlasnik kapitala je jo uvijek nejak i nespreman da postane vaniji industrijski i finansijski faktor u drutvu, odnosno, da se ukljui u konkurentsku borbu s nadmonim stranim i dravnim kapitalom na ekonomskom i politikom planu. M. Ekmei, Stvaranje Jugoslavije, 2, str. 93.
45
45
na to koliko je domaih ljudi poelo nositi evropsku odjeu, odlaziti u inovniku kasinu ili posjeivati koncerte i pozorine predstave. Osim velike usitnjenosti, znaajnu karakteristiku bosanskohercegovake privredne aktivnosti (izvan agrara) pokazuje odnos izmeu proizvodnih i neproizvodnih djelatnosti. U proizvodnim djelatnostima rudarstvu, industriji i zanatstvu upisano je 25.105 (56%) preduzea i radnji, a u neproizvodnim trgovina, ugostiteljstvo, saobraaj, novani zavodi i osiguravajua drutva 20.482 (44%).46 Meu proizvodnim djelatnostima, po broju upisanih preduzea i radnji istiu se graevinska 6.616, industrija odijevanja 4.506, industrija hrane i sredstava uivanja 4.400 i obrade metala 3.097. Ove etiri grane proizvodne djelatnosti obuhvatale su 18.619 ili 71,3% svih privrednih preduzea i radnji. U graevinarstvu duneri ine 67%, u industriji odijevanja najbrojnije su radnje za izradu mukih i djeijih odijela (1.364), obue (1.067) i opanaka (785), u prehrambenoj industriji najbrojniji su mlinovi na vodeni pogon (2.450), pekare (867) i mesare (717), dok je u obradi metala od ukupno 3.097 radnji 2.238 (72%) otpadalo na kovae, potkivae konja i proizvoae orua. U ove etiri najrasprostranjenije grane proizvodnih djelatnosti (18.619 74,16%) bile su dominantne male radionice bez pomonih radnika (15.683 62,47%), a svega 34 preduzea zapoljavala su vie od 20 radnika.47 Ako nain proizvodnje predstavlja osnovu drutvene modernizacije, navedena struktura nije je nagovjetavala. U oblasti neproizvodnih djelatnosti po broju upisanih preduzea i radnji na prvo mjesto dolazi trgovina s 12.446 radnji (ukljuujui 593 putujua trgovca), od kojih je 11.118 (89%) bez pomonih radnika. Ogromnu veinu inili su sitni trgovci ivotnim namirnicama i mjeovitom robom (6.261) i trgovci stokom (2.299). Ugostiteljstvo pokazuje veliku slinost trgovini. Od 5.409 ugostiteljskih firmi 4.438 (82%) nisu zapoljavali pomone radnike. Trgovina i ugostiteljstvo sa 17.855 radnji inili su 40,22% svih upisanih u Bosni i Hercegovini, a zapoljavali su svega oko 10% najamnih radnika. U navedenih 6 grupa djelatnosti obuhvaeni su 36.474 radnje i preduzea, to predstavlja 78% svih upisanih radnji i preduzea u pokrajini,
Prema tadanjoj statistici, ugostiteljstvo je uraunato u proizvodne zanate. Mi smo ugostiteljstvo uvrstili u neproizvodne, tako da se odnosi neto razlikuju od onih koje daje statistika. Uporedi: F. Schmid, Bosnien und die Herzegowina, str. 543-544.
46
46
a zapoljavali su 11.980 ili 22% najamne radne snage. U svim grupama bile su naglaene ranije forme privreivanja, to ukazuje na to da se sitni zanatlija i trgovac u bosanskohercegovakim gradovima sporo uklapao u nove tehniko-tehnoloke promjene i novi nain komercijalnog poslovanja. Analizom 28 vrsta starih orijentalno-balkanskih zanata, na osnovu prikupljenih podataka iz 1907. godine, jasno se vidi da su neki bili zastupljeni malim brojem radionica, kao na primjer biakije, kazandije, zlatari, tabaci, suknari, ebedije i kazazi, dok su se relativno dobro drali kovai, opanari, kujundije, sarai, mutapije, duneri, kafedije i handije. Mada nisu obuhvaeni svi stari zanati, analiziranih 28 inili su 26% svih upisanih radnji i preduzea u Bosni i Hercegovini. Tradicionalne forme privreivanja zadralo je, uglavnom, domae stanovnitvo i to Bonjaci 5.739 (49%), Srbi 3.661 (31%) i Hrvati 2.153 (18%), dok su doseljenici bili zastupljeni sa svega 3%.48 Da su se teko i sporo probijale tehniko-tehnoloke novine i da su mjere austrougarske vlasti u tom pogledu bile nedovoljne govore podaci o primjeni maina u privredi Bosne i Hercegovine. Od ukupnog broja privatnih preduzea i radnji samo u 2.641 koritene su maine, a u 41.686 radnji nisu koritene nikakve maine. To znai da je 6% svih privatnih radnji i preduzea koristilo maine u proizvodnom procesu i drugim radnim operacijama. Nepovoljno stanje u tom pogledu pokazuju i dravni pogoni. Mada su svi odreda ubrajani u velika preduzea, samo su u 24 (37,5%) koritene maine, dok je 40 (62,5%) pogona radilo bez upotrebe maina. Ovakvu situaciju ne ublaava podatak da je u deceniji pred Prvi svjetski rat u Bosnu i Hercegovinu uvezeno maina u vrijednosti od 25 miliona kruna, od kojih po 3 miliona otpada na poljoprivredne maine i lokomotive, 1 milion na ivae maine, a 18 miliona na parne maine, lokomotive, motore i sl. Mala upotreba maina i nizak opti tehniko-tehnoloki nivo u bosanskohercegovakoj privredi bili su odraz razliitih faktora, prvenstveno jeftine radne snage i nedostatka kapitala za nabavku modernih maina i druge opreme. Kao vaan faktor esto se navodila nepoeljna redukcija radne snage koja prati svako uvoenje maina u proces proizvodnje. Uvoenje tehnike koja bi racionalnije troila vodenu paru i ugalj zahtijevalo je velike investicije za koje se stalno tvrdilo da su u Bosni i Hercegovini nerentabilne, s obzirom
47
I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 95-96.
47
na jeftini ugalj i radnu snagu, a elektrina energija bila je dva puta skuplja nego u Monarhiji.49 Za potpunije sagledavanje nosilaca privredne aktivnosti u bosanskohercegovakim gradovima, njihovim prethodno istraenim karakteristikama treba dodati jo dvije: vjersku strukturu i dravnu pripadnost vlasnika preduzea i radnji 1907. godine i razmjetaj protokoliranih trgovakih i drugih radnji 1912. godine. Od ukupno 44.034 privatna vlasnika (iskljuena su dravna preduzea, pravna lica i kune radnje) bili su:50
Vrste djelatnosti Muslimani 12.145 8.033 Pravoslavni 9.155 7.974 Katolici Jevreji Drugi 247 59
Proizvodni Neproizvodni Ukupno
20.178
13.129
9.159
7.191 1.968
1.262
505 757
306
Izraeno u procentima:
U proizvodnim U neproizvodnim 41,53 54,31 31,31 26,87 24,59 13,30 1,73 5,12 0,84 0,50
Od ukupnog broja svih privatnih vlasnika muslimani su inili 45%, pravoslavni 30%, katolici 21%, Jevreji 3% i pripadnici drugih konfesija 1%.
I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 96-97. M. Gerber, Die Entwicklung der Industrie Bosnien und der Herzegovina in der letzten zehn Jahren. Berlin, 1914, str. 26; Sumarni izvjetaj, str. 99. U svom izvjetaju Trg i obrt. komora za BiH navodi tekoe bosanskohercegovake industrije, pa konstatuje da je u Sarajevu tek krajem 1910. godine osnovana prva bosanskohercegovaka mehanika tkaonica Salom i drug. Radila je s 20 runih i 4 mehanika stana. Fabrika je plaala 40 helera za 1 k elektrine energije, dok je ista koliina elektrine energije u Monarhiji plaena najvie 20 helera. Fabrika je bila prisiljena da primjenjuje runo tkanje, to ju je stavljalo u podreen poloaj u odnosu na englesku, njemaku i eku tekstilnu industriju, gdje je jedan tka, bez tekoa, proizvodio kao 6-8 bosanskih. 50 Izvjetaj o upravi BiH 1908, str. 133; F. Schmid, Bosnien und die Herzegowina, str. 543. I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 98.
48 49
48
Prema dravnoj pripadnosti, struktura vlasnika 1907. godine izgledala je ovako.

proizvodni Vrsta djelatnosti Pripadnici: BiH 26.243 13.834 91% Austrije 1.142 264 Ugarske 1.630 449 Druge drave 228 244
neproizvodni U k u p n o: U procentima:
40.077
1.406 3,2%
2.079 4,7%
472
1,1%
U proizvodnim djelatnostima zabiljeen je vei broj stranaca nego u neproizvodnim. U prvim, odnos je bio 89,74% domaih i 10,25% stranih, a u drugim 93,53% domaih i 6,7% stranih vlasnika. U ukupnom zbiru privatnih vlasnika na strance otpada 9%. Iz sudskog registra trgovakih firmi od 1886. godine vidi se da su one mahom bile smjetene u gradovima, dok podaci za 1912. godinu o broju protokoliranih trgovakih, zanatskih i drugih radnji (osim dionikih drutava), pokazuju da je relativno visok procent upisanih radnji bio smjeten u selima. Slijedea tabela pokazuje broj protokoliranih firmi po okruzima, srezovima, varoima i selima prema stanju iz 1912. godine:
Sreska mjesta 698 Sreska mjesta 214 Sreska mjesta 467
51
Sarajevski okrug: Varoi 87 Bihaki okrug: Varoi 45 Tuzlanski okrug: Varoi 68
Sela 144 Sela 205 Sela 237
Banjaluki okrug: Sreska Varoi mjesta 514 69 Sreska mjesta 401 Sreska mjesta 519 Travniki okrug: Varoi 34 Mostarski okrug: Varoi -
Sela 314 Sela 88 Sela 10551
Financijalni ljetopis bo.-herc. kompas 1912/1913, III godite, Sarajevo, 1912, str. 325-403. Mada se, uglavnom, radi o trgovakim firmama, meu njima se nalazi i izvjestan broj zanatskih i saobraajnih firmi.
49
U sreskim mjestima bilo je protokolirano 2.811 radnji, to je inilo 67% svih u Bosni i Hercegovini, u varoima 303 (7%) i u selima 1.093 ili 26%. Najvea koncentracija protokoliranih radnji bila je u est okrunih gradova. U njima je bilo smjeteno 1.093 (26%) svih radnji, to je identino broju protokoliranih u svim selima zemlje. Broj protokoliranih seoskih radnji bio je razliit u pojedinim okruzima. U sarajevskom okrugu seoske radnje inile su 15,5%, u banjalukom 35%, bihakom 44%, travnikom 16,5%, tuzlanskom 30,7% i mostarskom 16,8%. Karakteristino je da je visok procent seoskih radnji zabiljeen u bihakom, banjalukom i tuzlanskom okrugu, koji obuhvataju ravniarske, poljoprivredne oblasti Pounja, Posavine i Semberije. U ovim oblastima sela su znatno vea, kompaktnija i pristupanija nego u preostala tri okruga, pa je i akumulacija kapitala u njima tekla bre nego u planinskim selima sarajevskog, travnikog i mostarskog okruga, koja su bila teko pristupana i upuena, preteno, na bavljenje stoarstvom. Mogue je da je blizina austrougarske granice uticala na bri prodor kapitala u sela navedenih oblasti. Iako austrougarska okupacija nije prekinula tradicionalnu strukturu bosanskohercegovakih gradova u njima se, pored starog, stvarao sloj novog, veinom doseljenikog graanstva heterogene socijalne, vjerske i etnike strukture. Tu su, u prvom redu, pripadnici okupacione vojske, inovnici, privredni preduzetnici, inteligencija razliitih zanimanja (ljekari, veterinari, apotekari, tehniki i komercijalni strunjaci, profesori, uitelji, advokati i sl.), te radnici modernih zanatskih struka. Zajedniko im je bilo da se svi oni naseljavaju i drutveno uspinju uz dravnu podrku, kao neophodni dio novog sistema vlasti, novih oblika proizvodnje i opte privredne, kulturnoprosvjetne i duhovne aktivnosti. Od konca XVII stoljea do 1878. godine Bosna i Hercegovina bila je pogranina provincija Osmanskog carstva, a od 1878. Habsburke monarhije. Otuda je ona u vrijeme ratova i ustanaka uvijek bila prenaseljena vojskom i prisiljena da se s njom saivljava. I austrougarska okupacija 1878. godine dovela je u Bosnu i Hercegovinu veliki broj vojnika koji e biti jedino premaen u toku Prvog svjetskog rata. Strateka vanost okupiranog podruja uslovljavala je da i u mirnodopskim uslovima u ovoj pokrajini bude stacionirana relativno brojna okupaciona vojska. ef Zemaljske vlade bio je komandant 15, a kasnije i 16. vojnog korpusa rasporeenog u Bosni
50
i Hercegovini i Dalmaciji, ije je sjedite bilo u Sarajevu, koje se u narednim decenijama pretvara u najvei vojni centar u ovom dijelu Monarhije. U mirnodopskim uslovima u njemu je 1895. godine bilo smjeteno 3.460 vojnika, a 1910. godine 5.120. Posljednjih decenija osmanske vlasti u mirnodopskom sastavu osmanske vojske bilo je predvieno 28.000 vojnika, a stvarno je ta popunjenost bila manja od 50%, jer se broj vojnika kretao od 9 12.500 vojnika i 3.000 zaptija u nadlenosti civilnih vlasti.52 U mirnodopskom sastavu, za vrijeme austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini bilo je rasporeeno 1895. godine 22.944 vojnika, od kojih je 17.777 ili 77,5% bilo smjeteno u gradovima, a petnaest godina kasnije, 1910. godine broj vojnika u pokrajini je narastao na 33.758, to ini poveanje od 10.215 vojnika ili 57%. U gradovima se nalazilo 27.992 vojnika ili 83% ukupne vojske u pokrajini (vidi tabelu br. 8). Austro-Ugarska je, slino Osmanskom carstvu u posljednjim decenijama njene vladavine, koncentrirala svoju vojsku na granicama prema Crnoj Gori i Srbiji, istono od tokova rijeka Bosne i Neretve. Iz tabele se vidi da je u odnosu na 1895. godinu, 1910. dolo ne samo do znatnog poveanja bosanskohercegovakih okupacionih trupa, nego je u vrijeme aneksione krize i poslije nje promijenjen njihov raspored. Gradovi na granici prema Crnoj Gori i Srbiji dobili su znatno poveane vojne kontingente, naroito Foa, Gorade, Viegrad, Rogatica, zatim Bilea, Trebinje, Nevesinje i Gacko i postali toliko prenaseljeni vojskom da je, na primjer, u Bilei bilo vie vojnika nego civilnih lica. Sarajevo s 5.120 i Mostar s 4.731 vojnika (1910. godine) uvrstili su se meu najznaajnije vojne centre Austro-Ugarske. Njima je, zajedno s pomenutim istonobosanskim i istonohercegovakim gradovima, bila namijenjena posebna strateka funkcija. To pokazuje skupa mrea stratekih eljeznikih pruga Sarajevo-Viegrad-Vardite, kao i pruge GabelaHum-Trebinje, s krakovima prema Dubrovniku, Bilei i Zelenici. Oni su imali da slue brzom prebacivanju trupa iz istone Hercegovine i Mostara u jadranske luke i obratno. Vojska je u bosanskohercegovakim gradovima bila vaan ne samo ekonomski nego i drutveni faktor koji je, zajedno s inovnicima, predu-
Ibrahim Tepi, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima (1856-1878). Sarajevo, 1989, str. 239.
52
51
zetnicima, intelektualcima i radnicima, postao nosilac novog, drugaijeg naina ivota.53 Preko oficirskih kasina, vojnih orkestara i brojnih drutvenih manifestacija dobro plaeni oficiri sa svojim porodicama ine vaan dio novog doseljenikog graanstva. Neki bosanskohercegovaki gradovi su najneposrednije vezivali svoj ekonomski prosperitet za prisustvo vojske u njima, tako da su neki preko svojih optinskih vijea podnosili zahtjeve za poveanje vojnih garnizona. Takve zahtjeve podnijela su zastupstva u Bihau i Travniku direktno efu Zemaljske vlade i komandantu bosanskohercegovake vojske baronu Apelu, s motivacijom da se povea promet ivotnim namirnicama.54 Vojne liferacije i svakodnevno podmirivanje vojnih potreba donosilo je zaradu mnogim domaim trgovcima i zanatlijama. Poetkom XX stoljea, preko 10% bosanskohercegovakih budetskih sredstava troeno je na vojsku, to je tetilo privrednom razvoju zemlje, pogotovu kada su ta sredstva, stvarana u Bosni i Hercegovini, troena na vojsku dislociranu u Monarhiji, van bosanskohercegovakih granica. I s tog stanovita je graanin bio zainteresiran za sredstva vojnog budeta, odnosno za njihovo troenje u zemlji. Osim vojske vaan faktor u gradovima bila je andarmerija u ijim redovima je 1902. godine sluilo 2.284 andarma i 52 oficira. Meu oficirima nije bilo nijednog pripadnika Bosne i Hercegovine, dok je meu andarmima bilo 273 ili 11,95%. Trokovi za njeno izdravanje inili su jednu od najveih stavki u zemaljskom budetu. Za 1903. godinu iznosili su 3,418.919 kruna to je inilo 7,5% svih izdataka zemaljskog budeta za ovu godinu. Drugi predstavnik novog, u veini doseljenikog graanstva bilo je inovnitvo, koje nema kontinuiteta s osmanskom administracijom. Bivi osmanski inovnici najveim dijelom su napustili slubu i odselili u Tursku. U to doba bilo je malo domaih pismenih i sposobnih ljudi za voenje nove administracije, a jo manje je onih sa znanjem njemakog jezika, koji uivaju povjerenje nove vlasti. Zbog toga je od poetka bila prisutna orijentacija na inovnitvo dovedeno iz drugih zemalja Austro-Ugarske. U poetku je vojska vrila i civilnu vlast, da bi se u prvim godinama okupacije inovnika
Svojim prisustvom meu graanstvom Trebinja, Nevesinja, Rogatice i Foe, Dervente i Tuzle, jednako kao i Maglaja, Jajca, Livna i Bilee unio je oficir u tu, esto zatvorenu, sredinu u najmanju ruku drugaiji nain ivota. F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 150. 54 T. Kraljai, Kalajev reim, str. 488-489.
53
52
mjesta popunjavala ljudima iz Monarhije. inovnici su 1885. godine bili malobrojni, jer ih je bilo svega 2.084 (1.239 zemaljskih inovnika, 347 optinskih i 498 uitelja i s 88 pripadnika zdravstvenog osoblja inili su 2.172, a meu njima bilo je svega 70 domaih).55 Dalja izgradnja administrativne uprave u Bosni i Hercegovini bila je nuno orijentirana na doseljenike, kuferae, tako da e borba domaeg graanstva za unosnija i uticajnija inovnika mjesta biti teko osvojiva tvrava. Pregled porijekla inovnika u bosanskohercegovakoj zemaljskoj upravi, slubama ili ustanovama 1902. godine
Naziv vlasti ili slube Austrijska polovina drave 3 91 218 Pripadnost Ugarska BiH polovina drave 2 75 96 21 78 Strane drave Svega 5 187 392
Centralna uprava Zem. vlade Politiki vii inov. prvog odjelj. Zem. vlade, okr. oblasti i srez. ur. Pravosudni inov. III odje. Zem. vlade (Vrh. sud, okr. i srez. sud erija. sudije i vrh. drav. pravobranilatvo) Fina. inovnici drugog odjelj. Zem. vlade (ra. deparmenta, zemaljske kase, ekonomata, zem. tamparije, finan. inspektorata, pores. i carin. slube, direkcije duvan. reije i otkupa) Graevinski in. etvrtog odj. Zem. vlade i okrunih oblasti Nadzornici cesta Rudarski inovnici umarski inovnici
55
235
144
16
485
61 41 38 124
13 25 7 33
5 1 11
79 67 45 168
F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 198.
53
Naziv vlasti ili slube
Austrijska polovina drave Zemaljska vakuf. direkcija Zem. muzej, atelje za umjet. 10 zanate Manipulativni inovnici 75 Upravnici katastra 21 Uitelji srednjih kola 30 (gim. sred. teh. kola, uit. kola, er. sudaka kola pravos. bogoslov. u Reljevu, trgovake kole) Uitelji zanatskih kola 12 Uitelji viih djevoj. kola 4 Uitelji osnovnih kola 34 Dravne eljeznice: inovnici 151 Nii slubenici 224 Kandidati za nie slub. i 55 kancelarijski pomo. Namjetenici kategorije 178 posluitelja Posluitelji 35 umari i pomonici u 41 umarskoj slubi andarmerija: oficiri 21 ljudstvo 781 Dravna ergela: oficiri 1 ljudstvo 4 Finansijska straa 101 Ostale ugovorno 192 namjetene osobe Ukupno 2.874
Pripadnost Ugarska BiH polovina drave 8 5 1 103 26 86 47 4 56
Strane drave 2 1
Svega 8 18 225 51 173
1 32 229 58 77 51 156 70 57 31 1.230 1 18 414 196 3.253
3 262 5 13 6 74 244 255 273 104 118 488 2.191
4 1 2 13 25
13 39 529 214 314 113 408 349 355 52 2.284 2 126 633 889 8.34356
Iz navedene tabele vidi se da su u ukupnom zbiru najbrojniji inovnici iz ugarske polovice Monarhije i da oni ine 38,99% inovnika, iz austrijske polovice dolazilo je neto manje, 34,45%, ali hijerarhijski znaajnijih ino56
T. Kraljai, Kalajev reim, str. 438-439.
54
vnika (veinom Nijemaca, eha i Poljaka), domaih je bilo 26,26% a iz drugih drava svega 0,30%. Uee domaih ljudi u inovnikim slubama iznad nije obezbjeivalo njihov odgovarajui uticaj u upravi, jer su u inovnikoj hijerarhiji u pokrajini zauzimali najnie poloaje. Oni su, najee, manipulativni inovnici i nii poreski slubenici, podvornici u ustanovama, umari, dijelom uitelji i sl. Samo vrlo rijetki domai ljudi dospijevali su do vieg inovnikog ranga i prema navedenoj tabeli bilo ih je svega 21 (11,23% u pokrajini), ali ni oni nisu dobijali vane poloaje u administraciji. Najvii domet im je bio poloaj sekretara u Zemaljskoj vladi ili sreskog predstojnika. U 1903. godini samo 2 Bonjaka bili su sreski predstojnici, a u Bosanskom birou nalazio se tada samo jedan predstavnik Bosne i Hercegovine.57 Iako su se brzo mnoila nova inovnika mjesta, a domai ljudi sve vie zavravali srednje kole i fakultete, na dravnu inovniku slubu mogli su raunati samo novoj upravi odani ili, u najmanju ruku, lojalni graani. Od 80-ih godina do Prvog svjetskog rata broj inovnika porastao je od 2.000 na preko 14.000 dakle, za 700%.58 Mada je rastao broj domaih inovnika, oni do Prvog svjetskog rata nisu uspjeli zaposjesti polovinu inovnikih radnih mjesta, bez obzira na to to su u statistiku domaih inovnika uvrteni podvornici, istai ulica i sl. Odnos domaih i doseljenih inovnika u Bosni i Hercegovini 1905-1914. godine izgledao je ovako:59
Godina 1905. 1906. 1907. 1908. 1909. 1910. 1912. 1914. Ukupno 9.016 9.361 9.533 9.733 10.944 10.370 13.266 14.330 2.493 = 27,6% 1.791 = 29,8% 3.072 = 32.22% 3.033 = 31,16% 4.024 = 36,77% 4.385 = 38,56% 5.559 = 41,90% 6.045 = 42,19% Iz BiH 3.389 = 37,59% 3.462 = 37,00% 3.471 = 36,41% 3.619 = 17,18% 3.846 = 35,14% 3.920 = 34,48% 4.248 = 32,02% - = 31,09% Iz Austrije 3.111 = 34,51% 3.089 = 33,00% 2.076 = 31,22% 3.065 = 31,49% 3.057 = 27,93% 3.043 = 26,76% 3.445 = 25,97% - = 26,59% Iz Ugarske
T. Kraljai, Kalajev reim, str. 439. U Bosanskom birou nalazio se Teodor Zuruni, Srbin po nacionalnosti. 58 F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 199. 59 F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 199.
57
55
Mada su inovnici bili veinom doseljenici, meu njima su prevladavali oni sa srpskohrvatskog jezikog podruja i pripadnici drugih slavenskih naroda. Oni su 1905. godine inili 82,41%, 1908. godine 83,47%, a 1912. godine 85,84%. Od ukupno 13.206 inovnika, 1912. godine bilo je 11.387 Slavena, a maternji jezik 8.643 slubenika, tj. 65,08% bio je srpskohrvatski, dok je glavninu vieg inovnitva inio njemaki elemenat.60 Uee domaih Srba, Hrvata i Bonjaka u inovnitvu zemlje bilo je razliito. Od 1905. do 1914. godine, broj domaih inovnika poveao se od 2.493 na 6.045 ili za 3.552 (142,5%). Od toga bili su 1905. i 1910. godine:
1905. 1910. Hrvati 29 (1,16%) 641 (17,87%) Bonjaci 728 (29,20%) 1.155 (32,19%) Srbi 1.736 (69,64%) 1.792 (49,94%)
Oigledno je da meu domaim inovnicima dominiraju Srbi koji su inili dvije treine domaih inovnika, jer su brojem prednjaili u gotovo svim srednjim kolama i na fakultetima. Uee Bonjaka i domaih Hrvata u inovnitvu statistiki se naglo poveava, ali ne intenzivnijim zapoljavanjem, nego uvoenjem u statistiku inovnitva nekih zanimanja koja su obavljali, uglavnom, domai ljudi (npr. istai ulica).61 Ovakvih primjera
Vidi opirnije: Devad Juzbai, Jeziko pitanje u austrougarskoj politici u Bosni i Hercegovini pred prvi svjetski rat. Sarajevo, 1973, str. 19. 61 Meu svim namjetenicima, slubenicima raznih vrsta, od civilnih inovnika i pomonog osoblja do uitelja, pripadnika andarmerijskog korpusa, carinske i finansijske strae, procent domaih, koji je prema statistikim podacima iznosio krajem 1905. godine samo 27,65% poveao se do kraja 1912. godine na 41,90%. Ovo poveanje od 14,25% u roku od 7 godina potie znatnim dijelom od toga to su bile uzete u obzir neke nie kategorije zaposlenih koje nisu ranije tretirane kao inovnici i namjetenici. Tako poveanje ukupnog broja slubenika u 1909. godini za 1.211 u odnosu na 1908, uz istovremeni porast domaih od 31,16% na 36,77%, bilo je u prvom redu rezultat okolnosti to u ranije izvjetaje nisu bili ukljueni istai ulica. (Isto, str. 19). I drugi primjer koji D. Juzbai navodi pokazuje poloaj domaih ljudi u dravnim slubama: Pretena veina namjetenika na eljeznici nije uopte poznavala srpskohrvatski jezik. Prema podacima Zemaljske vlade iz 1910. godine na bh. zemaljskim eljeznicama od 399 tehnikih inovnika 44 su bili pripadnici Bosne i Hercegovine, od 476 podinovnika 32, a od 1446 niih 11%. bh. pripadnika, meu podinovnicima 6,7%, a meu niim osobljem 45%. Ispada da je tada od ukupno 2.321 namjetenika na zemaljskim eljeznicama bilo 733 zemaljska pripadnika tj. 31,58%, a od toga odpadalo je 657 na nie osoblje (sluitelje) ili 89,63%. Ni u najniim zvanjima domai nemaju veinu. U kojoj je mjeri jezik bio prepreka za domae ljude govori podatak
60
56
moglo bi se navesti za gotovo sve struke u Bosni i Hercegovini, ali primjer zapoljavanja u dravnoj upravi i na eljeznicama ima specifian status. Nacionalna struktura inovnika 1905. i 1910. u Bosni i Hercegovini62
Slovenci Nijemci Bosanci domai Italijani 47 0,52 31 0,27 Maari Hrvati Poljaci Rusini Ostali 71 0,79 74 0,66
esi
1905. 1910.
br. % br %.
1162 12,89 1277 11,23
331 3,77 347 3,05
482 5,35 588 5,17
214 2,37 295 2,59
1049 11,63 1247 10,97
2493 316 27,65 3,51 3588 855 31,56 7,50
Srbi
2437 27,03 2671 23,49
405 4,49 399 3.51
Nacionalna struktura inovnika koji s porodicama u bosanskohercegovakim gradovima ine znaajan drutveni sloj pokazuje koliko je austrougarska uprava uticala na socijalne, vjerske i etnike promjene u bosanskohercegovakim gradovima. Otuda treba podrati one autore koji kau da Bosna i Hercegovina nije otkrivala Evropu, nego je Evropa otkrivala ovu pokrajinu. Dok su u inovnikim slubama meu doseljenicima najznaajnija mjesta dobijali austrijski Nijemci i Maari, meu preduzetnicima i trgovcima prednjaili su Jevreji akenezi koji su od same okupacije postali vaan, a kasnije prvorazredni ekonomski faktor u Bosni i Hercegovini, bilo da se javljaju kao vlasnici kapitala koji osnivaju industrijska preduzea, ili kao trgovci razliitog formata od sitnog bakala do grosiste. Time se njihovo prisustvo u Bosni i Hercegovini nije iscrpljivalo, jer su, takoe, uz pripadnike drugih naroda, posebno eha i Poljaka, bili zastupljeni meu ljekarima, apotekarima i drugim intelektualnim zanimanjima. Prije njih, dobar ugled poslovnih ljudi stekli su i Jevreji (sefardi) koji su u ovoj pokrajini imali dugu tradiciju. Posebno mjesto meu doseljenim preduzetnicima imali su najkrupniji industrijalci koji su ovdje plasirali kapital preteno u drvnu,
da je na primjer vlakovoa, koji je inae spadao u podinovnike, morao da potpuno vlada njemakim jezikom. Svi nalozi, formulari i izvjetaji bili su na njemakom jeziku. Poznavanje njemakog jezika postavljalo se ak kao uslov i za prijem u eljezniku radionicu u Sarajevu gdje su svi glavni majstori bili Nijemci. Inae, u eljeznikim radionicama od 790 zanatlija i radnika bilo je 1910. godine 310 domaih, tj. 44% (Isto, str. 30-31). 62 D. Juzbai, Jeziko pitanje, str. 24-25.
57
hemijsku, prehrambenu i druge grane industrije i svojim preduzeima upravljali iz Bea, Trsta, Minhena itd. Investirani kapital pomagao je da se zaposli dio domaeg stanovnitva, ali kapital stvoren u Bosni i Hercegovini vlasnici velikih firmi troili su u svojim gradovima i zemljama, a ne u Bosni i Hercegovini. Na taj nain vlasnici ovih preduzea nisu izvrili onaj uticaj koji vri krupna industrijska i finansijska buroazija na ukupni drutveni razvoj u evropskim zemljama i gradovima. Prije bi se reklo da je ta vrsta preduzetnika usporavala razvoj domae buroazije, jer je iz vlastitog egoizma preuzimala snabdijevanje radnika preko konzumnih magacina i na taj nain uticala na sporiju akumulaciju domaeg trgovakog kapitala. Takvi primjeri zabiljeeni su kod firmi Ajzler i Ortlib u Zavidoviima, Oto tambajs u Drvaru i niza drugih, s kojima lokalni trgovci imaju stalne sporove oko snabdijevanja radnika.63 S obzirom na karakter industrijskog i opteg privrednog razvoja Bosne i Hercegovine, u ovom razdoblju radnitvo nije postalo snaan drutveni sloj u bosanskohercegovakim gradovima. Velika preduzea drvne industrije i rudnici smjeteni su izvan gradova, a i brojna preduzea locirana u gradovima zapoljavala su vei dio radne snage sa sela, s blie i dalje gradske periferije, koja se samo djelimino nastanjivala u gradovima. Takve primjere nudi privreda Tuzle, Zenice, Banje Luke i sl., dok samo Sarajevo poetkom XX stoljea okuplja vei broj radnika, koji se kree od 4.0005.000 (1906. godine). Iz izloenog se jasno vidi da su bosanskohercegovaki gradovi na razmeu XIX i XX stoljea u ekonomskoj i socijalnoj strukturi, jo uvijek, u veini zadrali svoje tradicionalne odnose. U socijalnoj strukturi prevlauju zanatlije, trgovci, rentijeri, najamni radnici i razne kategorije doseljenika vojnici, inovnici, preduzetnici, intelektualci i radnici. Oni su inili oko 1/3 ukupnog graanstva koje se po mnogo emu razlikovalo od domaeg tradicionalnog graanstva i bilo je nosilac procesa evropeizacije i modernizacije u bosanskohercegovakim gradovima. ***
63
58
Promjene koje su se dogodile na razmeu XIX i XX stoljea bitno su uticale na formiranje drukije vjerske i etnike strukture u bosanskohercegovakim gradovima. U tradicionalni vjerski i etniki mozaik (pravoslavni, katolici, muslimani i jevreji, odnosno, Srbi Hrvati, Bonjaci i Jevreji) ulaze pripadnici protestantske (augzburke i helvetske) vjeroispovijesti i grkokatolici (unijati) u malom broju nazareni, a etniki mozaik proiruju pripadnici brojnih naroda Nijemci, Maari, esi, Poljaci, Rusini, Slovenci, Italijani itd. Vjerska struktura u bosanskohercegovakim gradovima na razmeu XIX i XX stoljea 64
Konfesija Muslimani Katolici Jevreji 115.936 1879 138.731 38.018 27.831 1885 139.816 43.800 48.959 1895 139.816 56.284 68.438 11.115 1910 +23.880 +23.854 + 7.716 +51.834 1879-1910. 20,60%
Pravoslavni
32.330
16.604
3.399
5.588
7.871
312,17% 227%
71,78%
Muslimani Katolici Jevreji
Procent u ukupnom gradskom stanovnitvu

69,6 19,4 10,0 2,0 64,6 19,5 14,3 2,9
Pravoslavni
57,5 18,1 20,3 3,3
50,3 20,2 24,6 4,064
(Vidi tabele 9, 10, 11 i 12) Iz pregleda se vidi da su bosanskohercegovaki gradovi dosta brzo gubili muslimansku veinu, iako su 1910. godine oni jo uvijek imali neznatnu natpolovinu veinu. Nakon 1878. godine pokazalo se da nije bilo dovoljno meunarodnim pravom zatititi muslimansku manjinu izvan Osmanskog Carstva, ako se istovremeno ne uvrsti i njihov ekonomski
Ovom tabelom nisu obuhvaeni grko-katolici (unijati), evangelici augzburke i helvetske konfesije i drugih. Grko-katolika bilo je 8.136 lica, evangelika ukupno 6.342, od kojih 5.854 augzburke i 488 helvetske konfesije. Meu ostalih 82, bilo je 19 bez vjere, 39 nazarena itd. Rezultati popisa stanovnitva 1910. godine, str. 387.
64
59
i drutveni poloaj. U svim osmanskim provincijama koje su formirale nezavisne nacionalne drave muslimansko stanovnitvo dolo je pod udar novog sistema vlasti i, posebno, novih socijalnih odnosa u agraru, pa su bili prinueni na masovna iseljavanja. Iz Bosne i Hercegovine muslimani su poeli seliti u Tursku godinu dana prije okupacije (1877), ali se nakon uspostavljanja austrougarske vlasti i zadravanja starih socijalnih odnosa, a posebno zasnivanja agrarnih odnosa na osmanskom zakonodavstvu ogromna veina muslimana opredjelila da ostane u Bosni i Hercegovini. Ipak se u okupiranoj provinciji stvaralo iseljenitvo podstaknuto vjerskom ili drugom propagandom, ali je u pravilu preteno formirano od sitnih seljaka, bezemljaa i sitnih gradskih zanatlija koje njihova mala imanja, krta nadnica i zastarjela zanatska radionica nisu mogli prehraniti. To je vodilo demografskom nazadovanju Bonjaka u pokrajini, a posebno u gradovima. Izvjesna ravnotea unutar ove vjerske i etnike zajednice ipak se odrava u omjeru gradskog i seoskog stanovnitva 1 : 3. Iseljavanjem i neto manjim prirodnim priratajem, te novom organizacijom gradskih i seoskih optina, broj Bonjaka u gradovima rastao je u ovom razdoblju za 23.880 ili za 20,60%, ali je u ukupnim odnosima gradskog stanovnitva u ovom razdoblju procent muslimana opao sa 69,6% na 50,3% ili za 19,3%. (vidi tabelu br. 9).
60
U odnosu na 1879. godinu, u trinaest bosanskohercegovakih gradova dolo je 1910. godine do opadanja muslimana za 5.058 osoba,65 dok je u isto vrijeme oko 25 gradova66 biljeilo znatno vei prirataj od prosjenog za sve gradove. Ova pojava prisutna je u svim graninim oblastima Bosne i Hercegovine. To su gradovi uz crnogorsku i srpsku granicu (istona Bosna, istona Hercegovina), veina gradova du Save, u Bihakoj krajini i samo pojedini u srednjoj Bosni. Ovakvo kretanje bilo je uslovljeno i useljavanjem velikog broja stranaca koji su kao nosioci administracije i nove privredne aktivnosti bili vezani preteno za gradske centre. Ova pojava naglaena je naroito u veim gradskim sreditima, kao to su, npr. Sarajevo i Tuzla. Stranci su u Sarajevu 1895. godine brojali 10.787 osoba ili 28,32% ukupnog stanovnitva, a 1910. godine, osim Hrvata, Srba, Bonjaka i Jevreja, u njemu je ivjelo 10,11% Nijemaca, 3,28% eha, 2,69% Maara itd. U gradu Tuzli 1910. godine Nijemci su inili 10%, esi 3,37%, Maari 2,22%, itd. (vidi tabelu br. 15). Osim oko 30.000 stranih koloniziranih seljaka i nekoliko hiljada stranih radnika koji su privremeno ili trajno boravili u Bosni i Hercegovini, svi drugi doseljenici preteno su smjeteni u gradskim naseljima. Pravoslavno stanovnitvo (tabela 10) bilo je nastanjeno u svim gradovima Bosne i Hercegovine i imalo je u ovom razdoblju prirataj prosjeno 73,78% i 1910. godine premaivalo je 1/5 ukupnog gradskog stanovnitva. Opadanje pravoslavnog stanovnitva zabiljeeno je u est gradova: Visoko 481, Bos. Gradika 79, Teanj 530, Kostajnica 32, Varcar-Vakuf 814, Stari Majdan 259. Ova pojava moe se objasniti time to su navedena mjesta izgubila raniji privredni i saobraajni znaaj, pa se stanovnitvo selilo u druge krajeve, ili je izvrena nova organizacija gradskih optina, pri emu su otpali neki dijelovi (sela) naseljeni pravoslavnim stanovnitvom. U istom razdoblju, znatno iznad prosjeka raslo je pravoslavno stanovnitvo u SaOpadanje broja muslimana zabiljeeno je u sljedeim gradovima: Fojnica 103, Kladanj 90, Bos. Gradika 315, Teanj 1.567, Doboj 825, Prijedor 419, Travnik 732, Jajce 3, upanjac 45, Gornji Vakuf 77, Maglaj 771, Ljubinje 23, Ljubuki 88 (vidi tabelu br. 9). 66 Porast iznad prosjeka prirataja svih gradova u pokrajini imali su: Foa 902, Gorade 501, Rogatica 642, Viegrad 369, Derventa 798, Bos. Brod 270, Biha 1.183, Cazin 618, Klju 961, Krupa 634, Sanski Most 695, Bos. Novi 524, Glamo 64, Zenica 1.223, Bugojno 377, Varcar-Vakuf 828, Tuzla 1.914, Bijeljina 1.336, Brko 1.301, Graanica 581, Gradaac 833, Bilea 632, Gacko 440, Nevesinje 401 i Trebinje 1522. (vidi tabelu br. 9).
65
61
rajevu za 126%, Goradu 197%, Rogatici 550%, Viegradu 232%, Vareu 131%, Derventi 137%, Bos. Brodu 272%, Doboju 815%, Kljuu 156%, Bos. Krupi 164%, Sanskom Mostu 103%, Zenici 394%, Bihau 716%, apljini 183%, Gacku 420%, Konjicu 717%, Ljubinju 112%, Nevesinju 450%, Trebinju 781% i Drvaru 291%. Izuzetno visok procent porasta pravoslavnog stanovnitva u nekim gradovima za 5-10 puta nije bio uslovljen samo razvojem nego i posebnim uslovima u kojima su se nali pojedini gradovi. Izgradnja saobraaja i nova privredna aktivnost, kao i potrebe nove vlasti uslovili su i novi raspored stanovnitva. Pravoslavno stanovnitvo uveavalo se najee proirenjem gradskih optina i novim privrednim, saobraajnim i vojnim znaajem pojedinih gradova. Do najveeg prirataja dolo je u gradovima istone Hercegovine, Bosanske krajine i du rijeke Save. Pod uticajem razvoja, znaajan prirataj zabiljeen je u Sarajevu, Bos. Brodu, Zenici, Tuzli, Brkom, Bijeljini, Derventi, amcu itd. (vidi tabelu br. 10). To su bili glavni trgovaki i saobraajni punktovi u pokrajini, gdje se razvija trgovina itom, stokom, ljivama i drugim poljoprivrednim proizvodima. Katoliko stanovnitvo u bosanskohercegovakim gradovima poraslo je preko 3 puta i doivjelo je pravu demografsku eksploziju u razdoblju 1879-1910. godine (vidi tabelu br. 11). Ova pojava uslijedila je nakon austrougarske okupacije, kada je dolo do masovnog useljavanja stranaca raznih nacija katolike vjeroispovijesti, prije svih Hrvata iz hrvatskih zemalja, Nijemaca, Maara, eha, Poljaka, Slovenaca, Italijana itd., tako da su gotovo iz temelja uzdrmali tradicionalnu vjersku i etniku strukturu bosanskohercegovakih gradova. Prilikom popisa stanovnitva 1879. godine, katoliko stanovnitvo nije bilo prisutno u jedanaest gradova, a u etiri grada bio je upisan samo po jedan, da bi ve u slijedeem (1885. godine) bili prisutni u svim gradovima pokrajine.67 Broj katolika naroito je porastao u Sarajevu, gdje je 1910. godine u odnosu na 1879. godinu prirataj iznosio 17.224 osobe (2.468%), Banjoj Luci 2.924 (291%), Bihau 1.536 (88,8%), Prijedoru 555 (1.681%), Tuzli 3.000 (1.266%), Zenici 2.729 (2.132%), Mostaru 2.941 (215%), Brkom 1.279 (1.375%), Bijeljini 1.191 (1.191%) itd. Broj katolika poveao se u Bilei za gotovo 10 puta, Konjicu preko 31 put, Ljubukom preko 11 puta, Nevesinju 24 puta, Trebinju gotovo 7 puta
Godine 1879. katolici nisu zabiljeeni u ajniu, Goradu, Viegradu, Cazinu, Kljuu, Drvaru, Srebrenici, Vlasenici, Starom Majdanu i Kotor-Varou, a samo po jedan zabiljeen je u Foi, Rogatici, Visokom i Bijeljini.
67
62
itd. Iako je u vie gradova broj katolika rastao za 10-20 puta, u ovom razdoblju u etiri grada je zabiljeeno opadanje: Fojnica 80 osoba (10%), Kreevo 459 (35%), Teanj 262 (63%) i Donji Vakuf 16 (13%). Prirataj domaih katolika Hrvata u bosanskohercegovakim gradovima teko se moe utvrditi ak i pri pokuaju analize strukture doseljenika, to donekle vrijedi i za Jevreje, jer se od 1878. sefardima pridodaju akenazi.
Prema popisima stanovnitva, Jevreji (uglavnom sefardi, a zatim i sve brojniji akenazi) 1879. godine bili su nastanjeni u 30, 1885. u 50, 1895. u 58 i 1910. godine u 62 bosanskohercegovaka grada. Dakle, nije ih bilo samo u 4 od ukupno 66 gradskih optina u 1910. godini (Gornji Vakuf, Glamo, apljina i Kreevo). Jevreji su bili, uglavnom, gradski elemenat i vie od polovine svih (6.397 osoba ili 57,55%) bilo je nastanjeno u Sarajevu, glavnom gradu pokrajine i inili su 12,32% njegovog ukupnog stanovnitva (vidi tabelu br. 12). U ovom razdoblju (1879-1910) njihov broj u gradovima porastao je za 227%, a osim Sarajeva posebno su bili prisutni u slijedeim gradovima: Travniku 472, Tuzli 348, Bijeljini 429, Mostaru 254, Brkom 182, Viegradu 265, Visokom 186, Zenici 294, Derventi 136, Bosanskom Brodu 163, Doboju 101, epu 101, Bihau 165, Zvorniku 148. U svim ostalim gradovima broj Jevreja nigdje nije dostigao 100 osoba.
63
Vjerska i etnika struktura bosanskohercegovakih gradova u istraivanom razdoblju u mnogome je zavisila od migracija stanovnitva, odnosno od useljavanja i iseljavanja. Upravo ova kretanja nisu jednako zahvatala sve vjerske i etnike zajednice. Muslimani su bili najvie zahvaeni iseljavanjem i demografskim nazadovanjem, jer se kod njih ne dogaa useljavanje, ukoliko se ne raunaju povratnici iz Osmanskog carstva. Pravoslavno stanovnitvo se iseljavalo, ali i useljavalo iz drugih junoslavenskih zemalja, tako da je ono imalo normalna demografska kretanja u pokrajini, a kad je rije o gradovima za blizu desetak procenata premaivali su opti prosjek. Utvrivanje etnike strukture katolika predstavlja posebnu tekou s obzirom na to da popisi stanovnitva i statistika openito ne doputaju potpuno razjanjenje ovog fenomena. Osim opte kategorije o vjerskoj pripadnosti, koja se obuhvata svim popisima i, takoe, globalne raspodjele stanovnitva po porijeklu, sve je drugo preputeno proraunima istraivaa i navoenju parcijalnih primjera koji esto ne odraavaju sutinu promjena. Podaci o maternjem jeziku stanovnitva, prikupljeni popisom iz 1910. godine, jedino su uporite koje omoguava utvrivanje etnikog mozaika u Bosni i Hercegovini, a to se tie gradova to je mogue uiniti samo za etiri gradska sreza (sarajevski, mostarski, banjaluki i tuzlanski vidi tabelu br. 15), s tim to se i tada javljaju tekoe u sluajevima kada razliite nacionalne skupine govore istim jezikom (npr. Srbi, Hrvati i Bonjaci, Jevreji akenazi). Prema podacima iz 1885. i 1895. godine (vidi tabelu br. 13) doseljenici ili stranci, koji su inili veoma aroliku socijalnu, vjersku i nacionalnu skupinu, u visokom procentu od 42%, odnosno 46% ive u bosanskohercegovakim gradovima.68 Njihov prirataj u toj deceniji iznosio je 19.985 osoba
U austrougarskim popisima stanovnitva svi statistiki podaci dati su prema vjerskoj podjeli stanovnitva, to je, zbog tanosti podataka, i ovdje moralo biti primijenjeno. Religija i nacija se ne podudaraju u broju pa bi upotreba nacionalnog imena bila netana. Npr., pod oznakom katolici upisani su pripadnici raznih nacija: Hrvati, Nijemci, Maari, Italijani itd. Doseljeno stanovnitvo u Bosni i Hercegovini u historiografskoj literaturi naziva se doseljenicima i strancima, obuhvatajui pod oba izraza ljude koji su porijeklom izvan granica ove pokrajine. Pojam stranac poeo se pravno tretirati kada su se organizirale gradske optine, donoeni njihovi statuti i regulirana izborna prava. Ovdje navodimo primjer Opinskog reda sa izbornim redom za grad Mostar u kojem stoji: Opinu sainjavaju: opinari i stranci. Opinari su: 1. opinari prinadlenici i 2. opinari drugari. Opinari prinadlenici su ona lica koja su nadlena u gradu Mostaru i u ovoj opini imaju zaviajno pravo (l. 4).
68
64
iz Austro-Ugarske ili za 189%, a iz drugih drava za 1.297 lica ili 136%. Ova useljavanja vodila su znaajnoj promjeni strukture stanovnitva bosanskohercegovakih gradova, u kojim su katolici raznih nacija, koji su 1879. godine inili oko 8% graana, 1910. godine dostigli blizu 16% urbanog stanovnitva pokrajine. Ovako veliko useljavanje stranaca bilo je uslovljeno potrebama koje su ih znatnim dijelom vezivale za gradove, tako da u nekim od njih, kao to su Sarajevo, Tuzla, Mostar i Banja Luka stranci ine od 1/5 do preko 1/3 stanovnitva (vidi tabelu br. 14). Koliko je doseljenika ivjelo u ostalim gradovima 1910. godine nije mogue utvrditi, ali se na osnovu ukupnih podataka o broju stranaca po srezovima vidi da je nastavljen veliki priliv doseljenika, s tendencijom poveanja njihovog broja u gradovima. Prirataj svih doseljenika u etiri gradska sreza 1885-1910. godine nudi slijedei primjer:
Grad Sarajevo Tuzla Banja Luka Mostar 1885. 2.146 817 653 588 1895. 10.787 1.989 2.425 1.715 1910. 18.346 3.234 4.049 2.713 1885-1910. 483% 296% 520% 361%
Opinsko vijee moe odobriti zaviajno pravo u gradu Mostaru samo pripadnicima ovih zemalja, a takoe moe i druge primiti u zaviajnu zajednicu ako mu zemaljska vlada podijeli bosanskohercegovako pripadnitvo (l. 5). Opinari-drugari su oni bosanskohercegovaki zemaljski pripadnici, za tijem austrijski i ugarski dravljani, koji stanuju u mostarskom gradskom podruju i tu plaaju izravan porez od svojeg nepokretnog posjeda, zarade ili prihoda, a nemaju zaviajnog prava u ovoj opini (l. 7). Stranci su ona lica, koja borave u opini, a nijesu ni opinari prinadlenici ni opinaridrugari (l. 8). Opinsko vijee ovlaeno je da bosanskohercegovakim zemaljskim pripadnicima, austrijskim ili ugarskim dravljanima, koji su osobito zasluni za ove zemlje, a naroito za grad Mostar, podijeli poasno graansko pravo bez obzira na njihovu postojbinu. Poasni graanin ima sva prava opinara prinadlenika a nikakvije dunosti (l. 9). Glasnik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu god. 1907, str. 46.
65
Procent doseljenika u ukupnom gradskom stanovnitvu u navedenim gradovima:

Sarajevo Tuzla 1885. 7,2% 4,6% 9% 12% 28,3% 14,7% 23,7% 12% 1895. 35,3% 21,8% 35,7% 16,6% 1910.
Banja Luka Mostar
Iz tabele se vidi da su gradovi sa brim industrijskim razvojem (Sarajevo i Tuzla) bili naseljeniji strancima dok su agrarna sredita, kao to su Banja Luka i Mostar nudili manje mjesta za doseljenike.69 Rezultati urbanizacije i promjene ukupne strukture bosanskohercegovakih gradova odrazili su se i na ukupne odnose seoskog i gradskog stanovnitva unutar svake pojedine vjerske zajednice. Sljedei pregled pokazuje odnose gradskog i seoskog stanovnitva unutar najbrojnijih konfesija u Bosni i Hercegovini.70
Odnos srpskohrvaskog-hrvatskosrpskog jezika i drugih jezika u Sarajevu, Tuzli, Banjaluci i Mostaru 1910. godine (u procentima)
69
Sarajevo Tuzla Banja Luka Mostar Njemaki panski eki Maarski Slovenaki 7.707 lica 5.244 lica 2.775 lica 2.032 lica 1.181 lica
SH - HS 70,10 78,15 87,00 91,80 (27,19%) (24,4%) (9,80%) (7,17%) (4,16%)
29,90 21,85 13,00 8,20
drugi jezici
(15.519) ( 2.698) ( 1.928) ( 1.343)
U ova 4 okruna grada govorili su:
Od ukupno 28.342 doseljenika, u ove gradove za 21.488 sh-hs nije bio maternji jezik, dok je 6.854 (24,8%), bilo sa sh-hs jezikog podruja (vidi tabelu br. 15).
70
Ova tabela izraena je na osnovu austrougarskih popisa stanovnitva.
66
1879 Grad Selo Muslimani Pravoslavni Katolici Jevreji 32.636 463.849 16.604 192.787 3.399 27
1885 Grad Selo 38.018 533.232 27.831 237.957 5.588 217
1895 Grad Selo 43.800 629.446 48.959 285.183 7.810 342
1910 Grad Selo 56.184 769.234 68.438 365.623 11.115 753
115.936 332.577 125.992 366.778 138.731 409.901 139.816 472.321
U procentima
Muslimani Katolici Jevreji Pravoslavni 25,84 6,57 7,93 93,43 92,07 74,96 25,57 10,47 96,26 6,66 74,43 93,34 89,53 3,74 25,29 14,65 95,84 6,50 74,71 93,50 85,35 4,16 22,84 15,76 93,66 6,80 77,16 93,20 84,24 6,34
99,22
0,78
Oigledno je da su nerijeeni agrarni odnosi negativno uticali na mobilnost pravoslavnog stanovnitva sa sela u gradove i da su doseljavanja u Bosnu i Hercegovinu sa strane kod katolika bitno izmijenila njihovo uee u urbanom stanovnitvu pokrajine. *** Izgradnja gradskih optina i njihovih organa zapoela je Provizornim statutom za Sarajevo, koji je izdao general Filipovi tri dana nakon zauzimanja grada 22. avgusta 1878. godine. Tim statutom bilo je odreeno da se gradski zastupnici i gradonaelnik ne biraju, nego ih imenuju vlasti. Na tom principu izdata je naredba Zemaljske vlade od 16. aprila 1879. godine, po kojoj su sreski uredi dobili ovlatenja da prema njemu osnivaju gradske optine. Na toj osnovi su, u poetku, formirana sva gradska vijea, pa je, tako, sarajevska optina 1883. godine dobila svoj statut, a mostarska 1890. godine. Gradska zastupstva su cijelo vrijeme postojanja funkcionirala kao produena ruka dravnih organa.71
Bila su obavezna da u svemu izvravaju naloge politikih vlasti, da objavljuju graanima zakone i naredbe, da se staraju o kolskim i komunalnim poslovima i dr. Sjednicama zastupstva obavezno je prisustvovao predstavnik vlasti i njihove odluke proglaavale su se
71
67
Statutom iz 1883. godine Sarajevo je kao glavni grad Bosne i Hercegovine dobilo gradsku upravu s veoma ogranienom autonomijom. Od predvienih 24 optinska zastupnika 12 su morali biti muslimani, 6 pravoslavni i po 3 katolici i Jevreji, to je trebalo da odgovara konfesionalnoj zastupljenosti stanovnitva u gradu. Jednu treinu zastupnika imenovala je Zemaljska vlada iz reda uglednih i zaslunih graana, a dvije treine je birao narod, uz veoma visok izborni cenzus.72 Mandat zastupstva trajao je tri godine, a naelnika i podnaelnike imenovao je zemaljski poglavar na prijedlog civilnog adlatusa. Statutom je bila obezbijeena puna kontrola nad radom ove institucije, jer su njene odluke bile punovane poto ih odobri Zemaljska vlada, koja je imala ingerencije da raspusti gradsko vijee i da prekine njegovu sjednicu, ako se bavi pitanjima izvan statuta. Da to nije bila demokratska institucija domaeg stanovnitva pokazuje injenica da je na prvim gradskim izborima 1884. godine pravo glasa imalo svega 1.095 graana, to je iznosilo 4,1% od ukupnog broja stanovnika grada, to se nastavljalo i na izborima 1893. godine, kada se broj biraa neznatno poveao na 1.344, a 1902. godine na 2.224.73 Dalji korak u organiziranju gradskih optina uinjen je kada je Carskom naredbom od 12. januara 1897. godine odobren Normalni tatut sa izbornim redom za sve gradske opine u Bosni i Hercegovini izuzevi gradove Sarajevo i Mostar. Prema ovoj naredbi, 2/3 zastupnika, ukljuujui naelnike i podnaelnike, bira stanovnitvo, a 1/3 imenuje Zemaljska vlada na prijedlog okrune oblasti, s tim to Vlada i dalje potvruje izabrane zastupnike, iji mandat traje 3 godine. Zastupstvo je sastavljeno prema proporcionalnom odnosu konfesija, a izborni cenzus je zadran i usklaen s mjesnim prilikama. Neposredni nadzor nad radom optine obavljala je sreska vlast, a zakljuke zastupstva potvrivala okruna oblast ili Zemaljska vlada. Relativno visoke plate gradonaelnika i funkcionalni dodaci podnaelnika bili su esto vaan motivacioni faktor
punovanim tek onda kada ih odobri nadlena dravna vlast. Vlast je mogla u svako doba da raspusti zastupstvo i da diciplinski kazni zastupnike ako svoju dunost ne vre kako treba. Zastupnici su obavezno morali biti pouzdani ljudi, a ako bi napravili kakav prekraj politike ili druge prirode smjenjivani su (T. Kraljai, Kalajev reim, str. 447-450). 72 Za aktivno izborno pravo cenzus je iznosio 2 forinte zemljarine na podruju grada, ili 9 forinti dohodarine, ili pak, 25 forinti toarine. Za pasivno pravo glasa cenzus je bio mnogo vei i iznosio je najmanje 6 forinti zemljarine, 27 forinti dohodarine ili 75 forinti toarine (T. Kraljai, Kalajev reim, str. 447-450). 73 T. Kraljai, Kalajev reim, str. 447-450.
68
da se meu vodeim gradskim krugovima razvije konkurentska borba za zaposjedanje ovih funkcija. Primijenjivan je princip konfesionalnog kljua, pa je zbog toga 1889. godine mijenjan izborni red u Sarajevu, jer se u gradu poveao broj katolika. U 1902. godini muslimani su bili gradonaelnici u 58 od ukupno 61 organizirane gradske optine, a 1914. od 66 optina u 60 su bili muslimani, u 2 pravoslavni i u 4 katolici.74 Iz svega se moe zakljuiti da gradska zastupstva nisu bila demokratske niti autonomne institucije domaeg stanovnitva, jer su bile ograniene kontrolom i odobrenjima austrougarskih organa vlasti, ali im se ne mogu osporiti rezultati u rjeavanju itavog niza komunalnih, kulturno-prosvjetnih i zdravstveno-sanitarnih problema u bosanskohercegovakim gradovima. Zahvaljujui radu optinskih gradskih vijea ostalo je zabiljeeno kako su sredstvima graana, organa vlasti i vojske, bosanskohercegovaki gradovi razvijali modernu infrastrukturu. Vanjske promjene u bosanskohercegovakim gradovima bile su najizraenije kroz izgradnju vodovoda, kanalizacije, proirivanje i ureenje ulica, regulaciju gradskih rijeka i potoka, modernizaciju gradske rasvjete, organiziranje gradskog saobraaja, izgradnju veeg broja javnih graevina (sreskih ureda, kola, eljeznikih stanica, pota, bolnica, hotela, vojnih kasarni, andarmerijskih stanica) i novih stambenih etvrti u kojima su podizane kue s vie stanova (i vie spratova).75 Gradovi su poeli mijenjati svoju raniju fizionomiju, jer se unutar i pored orijentalne arhitekture ubacuje vie drugih arhitektonskih i graevinskih stilova koji, definitivno ili bespovratno, naruavaju panoramu ili sliku grada kojim su ranije dominirali arija s javnim objektima i jednofamilijarne kue s batama, izmeu kojih su krivudali uski sokaci (uliice).76 Nove etvrti s viespratnicama
Vidi opirnije: T. Kruevac, Sarajevo str. 58-63; Izvjetaj o upravi BiH 1906. godine, str. 56/57; T. Kraljai, Kalajev reim, str. 450; Bosanski glasnik, godina 1914. 75 Prva stambena zgrada za vie obitelji podignuta je za najsiromanije u New Yorku u Cherry Streetu 1835. godine, za koju L. Mamford kae da je postala s jedne strane neka vrsta uzora nezdravih i nehigijenskih uvjeta stanovanja, a s druge, da je ve Unutar jedne generacije ova nova vrsta stanova poela se nuditi imunim slojevima stanovnitva kao najnoviji proizvod mode u Parizu. Lewis Mumford, Grad u historiji. Preveo Vladimir Ivir. II izdanje. Zagreb, 1988. str. 438. 76 No uprkos dosta jakog tradicionalnog okvira, u kojem je jo ivio bosanskohercegovaki grad, promjene su uslijedile u sve veoj mjeri to se i u spoljanjem izgledu zapaalo. Zapadni arhitektonski upliv sa svojom viespratnom, iz tvrdog materijala graenom stam74
69
namijenjenim za stanovanje vie familija bitno su izmijenile raniji nain stanovanja. Iako je za vrijeme osmanske vladavine bilo pokuaja da se u okviru ureenja potanskog saobraaja, 40-ih i 50-ih godina XIX stoljea, numeriu kue i odrede nazivi ulica, u bosanskohercegovakim gradovima to je obavljeno tek pred prvi austrougarski popis stanovnitva 1879. godine, ime su zapoete vidljive vanjske promjene u bosanskohercegovakim gradovima. Bosanskohercegovaki gradovi, saglasno svojoj orijentalno-islamskoj tradiciji, veliku panju poklanjali su vodovodima, javnim esmama i kupatilima (hamamima), to im je davalo izvjesnu prednost u odnosu na evropske gradove sve do XIX stoljea. Na razmeu XIX i XX stoljea, uvoenje modernog vodovoda predstavljalo je znaajnu civilizacijsku tekovinu koju su sebi mogli priutiti samo dobro organizirani gradovi. Do izbijanja Prvog svjetskog rata, 26 bosanskohercegovakih gradova77 izgradilo je moderne vodovode, ime su za njihovo stanovnitvo znaajno izmijenjeni higijensko-sanitarni uslovi ivota, s obzirom na to da je u vie gradova, osim javnih esmi, ulinih hidranata za polijevanje ulica i gaenje poara, u mnoge kue uvedena voda, tako da su stvorene mogunosti za izgradnju kunog kupatila i nunika s vodom za ispiranje.78 Mada su neki gradovi za vrijeme
benom kuom i slubenim zgradama, crkvama i kasarnama, prodirao je do dotadanjih centara tih gradova, uguravi se u svaki slobodni prostor, kao to je i sa svojim zahtjevima za irokim i ravnim cestama i regulacionim planovima razbijao usku, komijsku blizinu dotadanjih kua, uliica, trgova i itavih mahala. F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 190. 77 Prema podacima Bosanskog glasnika za 1914. godinu moderni vodovod imalo je 26 gradova: Banja Luka Klju Trebinje Bos. Brod Livno Tuzla ajnie Mostar Varcar Vakuf Foa Nevesinje Visoko Bos. Krupa Rogatica Viegrad Bos. Kostajnica Sarajevo Zenica Fojnica Stolac Zvornik Gorade Teanj upanjac Glamo Travnik 78 Pronalazak nunika sa vodom za ispiranje to ga je prvi uveo Sir John Haringon 1596. godine, predstavlja nuno sanitarno poboljanje u kui; no ta se moda nije proirila naroito brzo; jo u osamnaestom stoljeu u Francuskoj su se kao engleski novitet uvodili u kue obini nunici. L. Mumford navodi da je u 19. vijeku iz Kine dola upotreba toaletnog
70
osmanske vladavine imali izgraene vodovode, oni su krajem XIX stoljea mahom bili dotrajali. Voda je dovoena kroz drvene cijevi (tomruke), koje su u zemlji trulile, pa je dovod vode esto prekidan. Cijevi su bile plitko postavljene, a ponegdje prolazile kroz dvorita i tale, pa je voda bila izvor zaraze i epideminih bolesti. I pored izgradnje novog vodovoda bio je odravan i turski vodovod za snabdijevanje starog dijela grada i varoke etvrti vodom.79 Modernizacija bosanskohercegovakih gradova iziskivala je velika finansijska sredstva koja su obezbjeivana iz vie izvora. Dio sredstava prikupljala su gradska vijea od graana, a u nekim poduhvatima uestvovali su drava, vojni budet i vjerske institucije i zajednice. Kreevljakovi navodi da je za razne zgrade koje je podigla sarajevska optina 1878-1914. godine utroeno oko 20 miliona kruna. Ako se ovim trokovima dodaju samo jo investicije u vodovod, kanalizaciju, gradsku rasvjetu i organizaciju gradskog saobraaja (tramvaj), ureenje gradskih ulica i regulaciju gradskih voda, te izgradnju i popravak mostova, ta suma se udvostruuje. Ulaganja u Sarajevo, kao glavni zemaljski grad, daleko premauju investicije u bilo koji drugi grad, pa ak i vie gradova zajedno. U tom pogledu, znaajnu prekretnicu u Sarajevu nainio je veliki poar od 8. avgusta 1879. godine, u kome su izgorjele 304 kue, 434 duana i 135 drugih zgrada u 36 ulica, a teta je procijenjena na 23 miliona forinti. U maju naredne godine objavljen je Graevni red za Sarajevo i ostale gradove u zemlji po kome su sve nove gradnje za 30 godina osloboene poreza, a one koje budu pregraene za 5-15 godina. U julu 1893. godine objavljen je Novi graevinski red za Sarajevo, koji je obezbjeivao dalji razvoj grada. Njime su bile propisane irina ulica, graevinska linija i upotreba materijala za izgradnju kua, otpornog na vatru, a optina je dobila pravo eksproprijacije zemljita potrebnog za proirenje ulica.80 Ve od 1880. godine u Sarajevu je poela intenzivna graevinska djelatnost.
papira, to je vanije za kunu higijenu, veli autor, od upotrebe tapeta na zidovima koje su uvedene manje-vie istodobno. Uz hvalospjeve tehnikom napretku 19. stoljea, uvedeno je kupatilo u kue. Lewis Mumford, Grad u historiji, str. 390. 79 M. Udovi, Travnik u vrijeme Austro-Ugarske 1878-1918, str. 51. 80 Vidi opirnije: H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 31-36.
71
Zemaljska vlada je izgradila veliki broj graevina razliite namjene, kao to su Fabrika duhana (1880. godine), Klaonica i stona pijaca izgraene su 1881, tri zgrade Zemaljske vlade (1884-1886, 1897. i 1905), Zemaljska bolnica paviljonskog tipa (1892-1897), erijatska sudaka kola u arapskom stilu (1887-1889), Gimnazija i Uiteljska kola (1891), zgrada Vrhovnog suda u renesansnom stilu, Tvornica ilima (1904), a zatim Velika realka, Zemaljska tamparija, Sudska palata, Pota, Zemaljski muzej (zavren 1913). Regulacija Miljacke izvrena je 1886-1897. godine, a otpoela je i regulacija ulica i mostova i ureenje trgova. Drveni mostovi zamijenjeni su eljeznim, a izmeu 1911. i 1913. godine ureena je Baarija, trasirane su mnoge nove ulice, a neke su asfaltirane.81 Krupne graevinske poduhvate predstavljala je izgradnja gradskog vodovoda, kanalizacije, gradske rasvjete, tramvajske pruge i gradske vijenice. H. Kreevljakovi navodi da je austrougarska okupacija zatekla u Sarajevu 58 starih primitivnih vodovoda, a duljina svih cijevi iznosila je preko 49 km. Izgradnja modernog vodovoda dovrena je 1910. godine. Prije uvoenja moderne kanalizacije u gradu su postojali jednostavni jarci od kojih su neki bili otvoreni i zagaeni, pa su bili izvori estih epidemija koje nisu mogle biti iskorijenjene. Ve 1879. godine poeo je rad na popravci starih i izgradnji novih kanala, a izgradnja moderne kanalizacione mree u duini od 45 km trajala je od 1896. do 1903. godine. Paralelno s izgradnjom kanalizacije, u gradu je podignuto i 9 javnih nunika. Prema podacima iz 1880. godine, centar grada bio je osvjetljavan sa 188 ulinih fenjera. Elektrina centrala sagraena je 1894. i 1895. godine, a prve arulje osvijetlile su Sarajevo 3. i 4. aprila 1895, da bi od 1914. godine grad uveo plinsku rasvjetu. Velike ambicije u podizanju glavnog grada pokrajine pokazala je Zemaljska vlada kada je 1884. godine uvela konjski tramvaj od eljeznike stanice do katedrale. Od 1. maja 1895. godine na tramvajima je uveden elektrini pogon, a zatim je tramvajska pruga produena na 5,7 km. Jedna od reprezentativnih zgrada bila je, svakako, gradska vijenica, izgraena 1892-1895. godine u arapskom stilu, koja je kotala 984.000 kruna.82 Opta je pojava u svijetu da razvoj industrije u XIX i XX stoljeu i borba za stanarinu i profit razaraju stare urbane cjeline i strukture. To se
81 82
H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 25.; F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 190-191. H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 31-32.
72
dogodilo i bosanskohercegovakim gradovima, ali ne samo pod uticajem industrijskog razvoja koji, naalost, nije bio tako snaan, nego i drugih faktora. U Bosnu i Hercegovinu evropska civilizacija je sporo prodirala u svakodnevni ivot naroda: Bilo je upadljivo da je turska reformna administracija do 1878. nastojala da ojaa evropski duh u svim porama javnog ivota, a austrougarska administracija posle okupacije je nastojala da vidljivo obelei islamsku tradiciju. To se najbolje vidi u javnim graevinama koje drava podie turske su u evropskom stilu, a austrougarske veinom u islamskom. Osim vladinih zgrada u Sarajevu je gradio beki arhitekta Josip Vanca po uzoru na italijanske renesansne graevine XV veka, gradske venice, eljeznike stanice, javna kupatila i sve graevine koje izlaze iz dravne ruke, graene su u pseudoislamskom stilu.83 Hamdija Kreevljakovi s negodovanjem opisuje novu arhitekturu Sarajeva. On pie: Poslije okupacije doli su ovamo mnogi arhitekti iz Monarhije. Prvi je od njih bio Josip Vanca. On je ovdje gradio punih trideset godina (1884-1914). Bez ikakvog obzira na postojeu arhitekturu poee oni unositi razne, Bosni sasvim tue graevine elemente i za dvadesetak godina napravie od Sarajeva izlobu raznih slogova. Gradilo se ovdje u romanskom, romansko-bizantijskom, arapskom, gotskom, renesansnom, baroknom i turskom slogu, a ponegdje su primjenjivani i motivi antike, dakle, sasvim u duhu graditeljstva druge polovine XIX vijeka. Na taj je nain sasvim poremeen sklad u arhitekturi Sarajeva, a pored toga nestajalo je zgrada graenih na bosanski nain, jer su mnoge jo u dobrom stanju ruene da bi se na njihovu mjestu podigle nove zgrade.84 I arhitekta Vanca je kasnije pisao: Glede spoljanosti novih zgrada u Bosni grijeilo se dugo; grijeila je Zemaljska vlada, grijeile su oblasti, a grijeio sam i ja. Bilo je arhitekata koji su studirajui domae graevine pokuali da izgrade tzv. bosanski stil, koji bi odrazio bosanske autohtone, a ne turske karakteristike i specifinosti, ali se u tome nije daleko odmaklo. Iako su ostali bosanskohercegovaki gradovi imali mnogo skromniji razvoj i u njima su se dogaale sline promjene. M o s t a r je izgradio vie objekata koji su imali dalekosean kulturni i civilizacijski znaaj. Meu raskonim graevinama nalaze se Via gimnazija, palata katolikog
M. Ekmei, Stvaranje Jugoslavije, 2, str. 100. H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 32-36; Usporedi Robert J. Donia, Fin-de-siecle: Habsburka transformacija osmanskog grada. Prilozi Instituta za istoriju, br. 32, Sarajevo 2003.
83 84
73
biskupa, jubilarna kola cara Franje Josipa, Via djevojaka kola, vojne upravne zgrade itd. Gradska bolnica, paviljonskog tipa, sagraena 1905. godine, imala je odjeljenje za infektivne bolesti i hirurgiju. Izgradnja gradskog vodovoda i gradske elektrine centrale bile su dva velika finansijska i graevinska poduhvata. Vodovod s izvora Radobolje izgraen je 1885/86. godine, a 1902 /03. godine proiren je protonom snagom od 50 l/sec. Vodovod je izgraen na obje obale Neretve u duini od 40 km. Pomou pumpi voda je prebacivana u vie zone grada. U gradu je bilo 98 javnih esama, 75 ulinih hidranata, a voda je uvedena u 787 stambenih zgrada.85 Gradska elektrina centrala u Mostaru izgraena je 1911. godine na raun gradske optine, uz angairanje bekog preduzea ter Siemens-Schucker-Werke. Centralu su pokretala tri dizel-motora jaine 160 ks, a u gradu je bilo instalirano devet trafo-stanica koje su osiguravale gradsku rasvjetu i 3.000 sijalinih mjesta u kuama. Pred Prvi svjetski rat u gradu su izgraena dva mosta preko Neretve i oba su 1913. godine stavljena u promet (jedan je nosio ime cara Franje Josipa, a drugi gradonaelnika Mujage Komadine). U gradu je bilo nekoliko hotela: Neretva, Bristol i Orijent. Saobraaj u gradu obavljalo je blizu 30 fijakera.86 Ulaganja samo u dva poduhvata,
85 86
H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 62. Bosnicher Bote (Bosanski glasnik), Sarajevo, 1914. str. 439-444.
74
izgradnju elektrine centralne i vodovoda, iznosila su blizu miliona kruna (centrala 500.000 k, vodovod 470.000 k). Osim pote i telegrafa u gradu je funkcionirala javna telefonska mrea sa 72 pretplatnika. Za razliku od Mostara koji se razvijao kao trgovaki, saobraajni i agrarni centar Hercegovine, Tuzla je imala prvorazredan industrijski i trgovaki znaaj, pa je njen itav urbani razvoj dobijao fizionomiju industrijskog grada (vidi u knjizi tuzlanski primjer). Banjaluka je u urbanom smislu uinila znaajan napredak. Imala je izgraenih i reguliranih ulica u duini od 46 km i izgraenih osam mostova. Njene ulice osvjetljavalo je 500 petrolejskih lampi. Vodovod je bio najvea investicija, jer je voda dovedena s udaljenosti od 25 km i zavren je 1908. godine, uz ulaganja od 900.000 kruna. Sline primjere nudi itav niz gradova koji su ulagali velika sredstva u svoju modernizaciju, ali ona nisu bila dovoljna da bi se napravio onaj historijski skok koji bi razorio tradiciju. Tek kad se izrade uporedni pokazatelji vidi se koliko se modernizacija teko probijala i prelazila prag veine bosanskohercegovakih gradova. Za to su nedostajala neophodna finansijska sredstva. Sarajevo, kao glavni grad Bosne i Hercegovine, ini izuzetak u svakom pogledu i ono se jedino svojim razvojem do Prvog svjetskog rata svrstalo meu najrazvijenije junoslavenske gradove, a iza njega slijede Mostar, Tuzla i Banja Luka. Prema podacima Bosanskog glasnika (Bosnicher Bote) za 1914. godinu, u Sarajevu je, izmeu ostalog, bilo: 7 narodnih osnovnih kola sa 57 uitelja, 13 srednjih kola sa 195 profesora i strunih nastavnika, 2 naune institucije: Zemaljski muzej (1889) i Institut za istraivanje Balkana (1904-1913), Zemaljska bolnica, 43 ljekara, 6 zubara, 6 apotekara, 7 babica, 4 veterinara, 12 pisaca, 12 advokata, 3 arhitekta, 3 vajara, 3 uitelja muzike, 40 agencija i komisionih radnji, 14 banaka i mjenjanica, 13 knjiara i papirnica, 5 trgovina muzikih instrumenata, 12 tamparija, 8 knjigoveznica, 4 vrtlara i trgovine cvijeem, 2 eirdijske radnje (klobuari), 1 automobilsko preduzee, 7 modistkinja, 8 urara, 3 vodoinstalatera, 4 praonice, elektrini tramvaj, 9 boljih hotela, od kojih 2 I kategorije, 8 hotela i hanova za domai promet, 3 pozorine i kino-dvorane, 26 redakcija asopisa i novina, 6 inostranih konzulata: italijanski, turski, ruski, britanski, francuski i njemaki, 97 razliitih drutava,87 moderni vodovod, kanalizacija i elektrino i plinsko osvjetljenje.
87
Bosnicher Bote, Sarajevo, 1914. str. 527-535.
75
Prvu tampariju u Bosni i Hercegovini osnovala je Vilajetska vlada u Sarajevu 1866. godine, a drugu je, 1872, u Mostaru osnovao franjevac don Franjo Milievi. Poslije austrougarske okupacije osnovano je vie privatnih tamparija iji su vlasnici u poetku bili doseljenici, a kasnije se pojavljuju i prve domae tamparije. Do 1907. godine bilo je 12 privatnih tamparija, a 1909. bilo ih je 25, od kojih samo tri imaju preko 20 zaposlenih radnika. Najvie tamparija nalazilo se u Sarajevu (9), a zatim u Mostaru (4), Banjoj Luci, Tuzli i Brkom po dvije i po jedna mala tamparija u Bos. Novom, Prijedoru, Bijeljini, Bihau, Travniku i Livnu.88 Vlasnici tamparija esto su posjedovali knjigoveznicu i knjiaru u kojoj su, osim knjiga, prodavali pribor za pisanje, a negdje i muzike instrumente. Takve kombinirane ili specijalizirane radnje i trgovine postojale su 1914. godine u vie gradova: Sarajevu 13, Banjoj Luci 3, Mostaru 5, Tuzli 4, Trebinju 2 i po jedna u Bihau, Derventi, Bos. Gradiki, Bos. Novom, Livnu i Travniku.89 Ovo, svakako, predstavlja napredak u odnosu na osmanski period, kada nije postojala nijedna specijalizirana trgovina knjigama i priborom za pisanje. Za razliku od vodovoda, izgradnja gradske kanalizacije nije bila prihvaena i ostala je zabiljeena izgradnja modernih kanalizacija u nekoliko gradova (Sarajevo, Banja Luka i Biha). Briga oko osvjetljenja bosanskohercegovakih gradova bila je nesrazmjerno vea od brige za gradsku istou. U ogromnoj veini upotrebljavani su petrolejski ulini fenjeri ili lampe, a samo su neki gradovi, uz velika ulaganja, uspjeli izgraditi elektrine centrale i instalirati elektrinu javnu rasvjetu. To je polo za rukom Sarajevu, Zenici, Tuzli, Mostaru, Brkom, Jajcu i Bihau, to se moe smatrati bosanskohercegovakim promotorima progresa dvadesetog stoljea. Znaajnu tekovinu na razmeu XIX i XX stoljea predstavlja ukljuivanje bosanskohercegovakih gradova u moderni potanski, telegrafski i telefonski saobraaj. Potanski, posebno telegrafski saobraaj ranije se i mnogo bre irio i povezivao gradove unutar pokrajine i ukljuivao u meunarodnu mreu, nego telefonski saobraaj koji, takoe, postaje odreeno mjerilo modernizacijskog progresa pojedinih gradova i cijele pokrajine. Do
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1908, str. 170-171.; Hrvatski tipograf, br. 5, od 6. 3. 1909. i br. 9, od 8. 5. 1910. O tamparijama u Sarajevu vidi opirnije: T. Kruevac, Sarajevo, str. 213-214; H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 69-71; Budimir Milii, Grafiki radnici Sarajeva 1903-1914. Sarajevo, 1975. 89 Bosanski glasnik, 1914. str. 371-480. i 527.
88
76
1914. godine, telefonska mrea bila je uvedena u 32 grada,90 od kojih je u 12 bila instalirana samo javna govornica, a u 19 je bilo vie abonenata. Od ukupno 955 telefonskih pretplatnika u Bosni i Hercegovini samo 24 nisu bila u gradovima, a od 931 pretplatnika u gradovima 332 su imala pravo da se ukljue u meugradsku mreu. Od svih vlasnika telefonskih aparata u gradovima na Sarajevo je otpadalo 43%, Tuzlu 10%, Mostar i Banju Luku po 9%. To znai da je na ova etiri grada otpadalo 71% svih gradskih telefonskih pretplatnika, ili preko dvije treine svih u Bosni i Hercegovini. I ovdje se ocrtava neravnomjeran razvoj gradova meu kojima, uz Sarajevo, prednjae regionalni centri Mostar, Tuzla i Banja Luka. Najvei broj vlasnika bili su institucije i organi vojne i civilne vlasti, trgovine, hoteli, banke, bolnice, ljekari, advokati, fabrike i druga preduzea, kole, vjerske ustanove i privatni stanovi.91 Od 1911. do 1914. pojaana je izgradnja meugradske mree, a preko Bosanskog i Slavonskog Broda i iz Dobrljina, preko Siska, Bosna i Hercegovina bila je ukljuena u ugarsku telefonsku mreu. Poslovni, politiki i vojni krugovi nisu se zadovoljavali lokalnim i meugradskim telefonskim mreama, pa je Sarajevo 1914. godine, preko Metkovia, Splita, Zadra i Trsta povezano s Beom.92 Time je uinjen jo jedan korak ka integraciji Bosne i Hercegovine u Austro-Ugarsku, jer je telegrafska i eljeznika veza njenog glavnog grada s centrom Monarhije bila stara vie decenija, a ova posljednja, telefonska, bila je najefikasnija. Na razmeu XIX i XX stoljea dolo je do znaajne promjene u zdravstvenoj zatiti stanovnitva, mada je, zbog nedostatka ljekara i drugog
Do 1904. godine telefonsku mreu ima osam mjesta u Bosni i Hercegovini: Banja Luka, Bos. Brod, Dobrljin, Tuzla, Jajce, Brko, Sarajevo i Zenica. Sarajevo je nekoliko godina bilo jedini grad s telefonskom vezom (od 16. novembra 1898), zatim slijedi Banja Luka (1902), Zenica, Bos. Brod, Jajce i Tuzla (1903), Brko i Dobrljin (1904). Zatim je uspostavljen telefonski saobraaj u Mostaru (1906), Bos. amcu i Bos. Dubici (1908). U toku naredne dvije godine novih osam mjesta ukljueno je u telefonsku mreu: Biha, Derventa, Prijedor, Travnik, Bijeljina i Trebinje (1910); Bos. Novi (1911); Stari Majdan, Sanski Most, Bos. Krupa, apljina, Doboj, Graanica, Gradaac, Konjic, Modria, Stolac (1912); Ljubinje, Oraje, Bos. Gradika (1913); Gornji Vakuf (1914). Osim gradova, telefon imaju: Dobrljin (1904), Ilida (1909), Alipain Most (1911), Domanovii, Kiseljak, Bos. Raa i Zavidovii (1912), Franz-Josefsfeld, Otoka i iroki Brijeg (1913). (M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, II, str. 187-192). 91 M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, II, str. 203. 92 M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, II, str. 196-197.
90
77
medicinskog osoblja, moderna medicinska nauka gubila bitku s tradicionalnim narodnim lijeenjem. U tom pogledu drava je uinila krupan korak naprijed kada je 1. januara 1910. poeo djelovati Zakon o obaveznom bolesnikom osiguranju koji je u poetku obuhvatao samo zaposlene, a do 1914. godine se bolesnika zatita proirila i na njihove porodice. Izvan djelovanja ovog zakona ostalo je poljoprivredno stanovnitvo.93 Iako se nakon osmanske vladavine postepeno poboljavalo stanje u ovoj oblasti, ono se 1914. godine ne moe smatrati zadovoljavajuim. Od 66 istraivanih gradova, 1885. godine u 38 nije bilo medicinskog osoblja (samo 5 lica ove profesije tada nije smjeteno u gradu), a 1914. jo uvijek u 7 gradskih optina nije bilo ljekara. Ukupno zdravstveno osoblje 1885. godine (ljekari, apotekari i pomono osoblje) brojalo je 88 lica, da bi 1914. godine u pokrajini bio zaposlen 141 ljekar, od kojih samo 5 nije bilo smjeteno u gradovima, jer su svoju profesiju obavljali za velike industrijske firme u Zavidoviima 2, Tesliu, Lukavcu i Grahovu po jedan. Ljekari su bili rasporeeni u bolnicama i ambulantama. Vodea medicinska i zdravstvena institucija bila je Zemaljska bolnica u Sarajevu, izgraena 1892-1897. godine (na Koevu), koju je sainjavalo 5 specijalistikih odjeljenja: za unutranje bolesti, hirurgiju, kone bolesti i sifilis, enske bolesti i primaljstvo i odjeljenje za umobolne. Ovim odjeljenjima rukovodili su najugledniji ljekari primarijusi, a u okviru bolnice radila je apoteka s dva apotekara. Sreske ili kotarske bolnice, osnovane u 9 gradova (Cazinu, Gacku, Goradu, Kladnju, Kotor Varoi, Livnu, Srebrenici, Vareu i Kljuu) imale su zadatak da pruaju medicinsku pomo stanovnitvu dotinog sreza. Osim ovih, bilo je 14 optinskih bolnica, koje su, u stvari, bile osnivane i finansijski potpomagane od strane gradskih optinskih vijea i imale funkciju gradske bolnice. Optinske bolnice osnovane su u Banjoj Luci, Bihau, Bijeljini, Bos. Novom, Brkom, Derventi, Foi, Konjicu, Mostaru, Prijedoru, Prnjavoru, Travniku, Tuzli i Viegradu. Dakle, samo su 24 grada, ili neto vie od jedne treine, 1914. godine imali kakvu takvu bolnicu (najee sa jednim ljekarom i malim brojem kreveta). Ostali gradovi imali su mjesne ambulante u kojima je ljekar bio stalno namjeten ili je povremeno dolazio.
Vidi opirnije: Iljas Hadibegovi, Uvoenje obaveznog bolesnikog osiguranja u Bosni i Hercegovini 1909-1910. godine. Glasnik arhiva i Drutva arhivista BiH. VIII-IX, Sarajevo, 1968/69. str. 185-204.
93
78
Nije bila bolja situacija ni s apotekama, jer je do 1914. godine u Bosni i Hercegovini bilo ukupno 46 apotekara (svi magistri farmacije), rasporeenih u 38 gradova, to znai da je samo neto preko polovine urbanih naselja imalo apoteku.94 *** Pismenost je u Bosni i Hercegovini na razmeu XIX i XX stoljea biljeila izvjestan napredak u odnosu na period prije austrougarske okupacije, kada se raunalo da je svega 3% stanovnitva znalo itati i pisati irilicu i latinicu. Ova kulturna i civilizacijska tekovina bila je i dalje privilegija malog broja domaih ljudi i veine doseljenika. Godine 1879. u Bosni i Hercegovini bilo je 535 mekteba s 23.603 uenika, to je predstavljalo 52% djece prispjele za kolu. Prema odredbama osmanskog zakonodavstva, mektebi su smatrani osnovnom kolom, ali nakon 1878. godine oni gube taj status. U 56 pravoslavnih kola bilo je obuhvaeno 3.523 djece, od kojih 772 enske. Bilo je ukupno 75 uitelja. U 54 katolike konfesionalne kole s 56 uitelja bilo je obuhvaeno 1.643 uenika i 652 uenice.95 Dakle, u prvoj godini austrougarske okupacije osnovnom kolom bilo je obuhvaeno samo 5% djece dorasle za kolu, to objanjava procent od oko 3% pismenog stanovnitva na kraju osmanske vladavine, raunajui irilicu i latinicu. U Zakonu o osnovnim kolama iz 1880. godine za osnovni tip uzeta je interkonfesionalna kola koja se zvala jo i komunalna, zatim opta osnovna i na kraju narodna osnovna kola. Osnivanje ovih kola poelo je 1879. godine u Sarajevu, a zatim u Mostaru, Bihau, Banjoj Luci, Travniku itd. kolske 1882/83. godine ve ih je bilo 42 s 51 uiteljem i 8 uiteljica, od kojih je 40 imalo formalne kvalifikacije, da bi 1900/01. godine broj osnovnih kola bio zaokruen na 300 (200 optih, 64 pravoslavnih, 32 katolike i 4 privatne). U Bosni i Hercegovini je 1910. godine znalo itati i pisati (latinicu i irilicu) svega 177.168 lica ili 11,95% ukupnog stanovnitva starijeg od 7 godina, dok je jo svega 3.082 lica znalo samo itati. Nepismenih je bilo
94 95
Bosanski glasnik, 1914. str. 215-221. Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1906. Wien, 1906, str. 153.
79
87,84%. Iste godine je u 331 optoj, 146 vjerskih i 10 privatnih kola bilo ukupno 42.578 uenika. Iako su broj uenika i broj kola od okupacije postepeno rasli, 1910. godine bilo je 87,25% nepismene djece i omladine od 7 do 20 godina starosti. Nepismenost nije vladala samo na selu nego i u gradovima. Znaajniji procent pismenih zabiljeen je samo u etiri gradska sreza: sarajevskom 57,06%, mostarskom 52,33%, tuzlanskom 48,52% i banjalukom 45,24%. U svim drugim srezovima broj pismenih nije prelazio 20% stanovnitva starijeg od 7 godina. Statistikom je obuhvaeno i seosko stanovnitvo, pa se ne moe utvrditi omjer pismenosti u gradovima i na selima, ali se moe pretpostaviti da je seosko stanovnitvo, izuzev doseljnika, uglavnom bilo nepismeno. Broj nepismenih bio je naroito visok kod muslimanskog stanovnitva, zbog toga to se u tradicionalnom sibijan mektebu nije uilo irilino niti latinino pismo nego arebica. Nakon austrougarske okupacije 1878. godine, razvoj kolskog sistema, odnosno oblasti obrazovanja i vaspitanja, u Bosni i Hercegovini tekao je tako da su zadrane ranije vjerske kole, a osnivaju se i dravne, narodne osnovne kole, koje nisu imale vjerska ili nacionalna ogranienja. koli kao instituciji gdje se stiu nova znanja bila je namijenjena posebna vaspitna uloga. Glavni cilj novog upravljaa bio je da osigura presudan uticaj na vaspitanje kolske omladine, stavljajui pod svoju izriitu kontrolu sve postojee vaspitno-obrazovne institucije.96 Stanovnitvo Bosne i Hercegovine naslijedilo je iz osmanskog perioda zatvorenost kulture i prosvjete u okviru vjerskih zajednica. Ta tradicija je nastavljena i kasnije, na razmeu XIX i XX stoljea, ali je bila prilagoena novim potrebama nacionalnih pokreta i izloena stalnoj prismotri i politikom usmjeravanju od strane vlasti. Nedostatak osnovnih graanskih sloboda (sve do 1910. godine) i demokratskih politikih ustanova stavljao je kulturne, prosvjetne i druge vjerske i nacionalne organizacije i institucije u Bosni i Hercegovini u poseban poloaj. One e kao nepolitike imati da djeluju politiki i izvravaju zadatak nacionalnog pokreta. Otuda e se u Bosni i Hercegovini na razmeu XIX i XX stoljea formirati vjerski i etniki mozaik koji e stvoriti svojevrsne institucije nacionalnih pokreta.
Vidi opirnije: Mitar Papi, Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine. Sarajevo, 1982.
96
80
Muslimanska ulema je dugo vremena pruala otpor evropskim uticajima i ljubomorno uvala konzervativni sistem obrazovanja i odgoja u tradicionalnoj vjerskoj koli. Poetne i najbrojnije muslimanske kole bile su sibijan mektebi u kojima nisu ueni svjetovni predmeti, pa ak ni maternji jezik, niti pisma latinica i irilica, nego tursko pismo prilagoeno za maternji jezik arebica. Ovi mektebi imali su za cilj da djeci dadnu najnunija vjerska znanja i da ih upute da napamet naue bar najvie upotrebljavane stavove Kurana i vjerske propise, kao i da naue arapske molitve i obrede bogosluenja.97 Osim sibijan mekteba, postojale su i druge muslimanske vjerske kole: rudije muslimanske nie srednje kole, i medrese islamske kole koje su imale zadatak da obrazuju ulemu hode i imame. Pritisnuti savremenim potrebama prilagoavanja novim uslovima, od 90ih godina XIX stoljea poela je reforma sibijan mekteba. Bilo je planirano da se uz vjeronaune predmete u mektebe uvedu maternji jezik i raun, a zatim bi se postepeno uvodili i drugi svjetovni predmeti. Reformirani mektebi (mekteb ibtidaije) poeli su da rade 1892. godine, ali je ve naredne godine islamski vjerski vrh ustao protiv svjetovnih predmeta, tako da se ni ovim poduhvatom mektebi nisu pribliili savremenom obrazovanju. Poto su Bonjaci nerado slali djecu u svjetovne kole, reformirani mekteb trebalo je da bude prvi korak ka progresu, s dalekosenim posljedicama za ekonomski i kulturni razvoj bosanskohercegovakih Bonjaka. U obrazovanju muslimanske djece presudan uticaj imala je ulema na ije insistiranje je u Statut za vjersko-kolsku samoupravu unesena odredba prema kojoj muslimanska djeca ne mogu pohaati nastavu u osnovnoj koli, ukoliko prethodno nisu zavrila nastavu vjeronauke u mektebima. To je u svakom sluaju uticalo da su muslimanska djeca, u poreenju s drugom djecom, znatno kasnije i u daleko manjem broju uopte pohaala nastavu u osnovnim i srednjim kolama. Vjerski odgoj i obrazovanje imalo je uopte kod Bonjaka prioritet prema drugim vidovima obrazovanja i odgoja. Smatralo se da je u specifinim uslovima u kojima su se Bonjaci nali uspostavom austrijske okupacione uprave veoma vano za ouvanje njihovog identiteta i kao najbolja odbrana protiv drugih uticaja usmjerava-
Vidi opirnije: Hajrudin uri, Muslimansko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine. Sarajevo, 1983, str. 204, 209. i 224.
97
81
nje omladine od najnieg uzrasta prvenstveno na vjersko obrazovanje i na vjerski odgoj.98 Srpsko-pravoslavne osnovne kole razvijale su se slobodnije od sredine XIX stoljea u okviru crkveno-kolskih optina. Iako su imale atribut vjerske kole, u njima je svetovno obrazovanje imalo prednost nad vjerskim. Ove optine imale su svoju autonomiju i sa srpske strane su smatrane svojom dravom u tuoj dravi. Vezane su bile, uglavnom, za gradske sredine i u njima se putem kole, knjige i drugih kulturno-prosvjetnih aktivnosti odgajala srpska nacionalna svijest. Zbog toga su srpsko-pravoslavne crkveno-kolske optine nakon austrougarske okupacije bile esto izlagane ogranienjima od strane vlasti, pa i zabranama rada. Otuda je srpsko graanstvo i svetenstvo bilo prinueno da od poetka povede borbu za ouvanje svoje vjersko-prosvjetne autonomije (1878-1905. godine).99 Opte narodne osnovne kole 1914. godine
Okruzi Sarajevski Banjaluki Bihaki Tuzlanski Travniki Mostarski Gradovi Sela Grad Sela Grad Sela Grad Sela Grad Sela Grad Sela Ukupno: Grad Selo Broj kola 18 35 16 45 12 31 17 62 14 33 13 77 Broj uenika 100 61 64 66 36 46 65 93 60 48 58 107
373 283 90
804 383 421
Vidi opirnije: Nusret ehi, Autonomni pokret Muslimana za vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1980. str. 378. 99 Boo Madar, Pokret Srba Bosne i Hercegovine za vjersko-prosvjetnu samoupravu. Sarajevo, 1982. godine.
98
82
Katolike kole radile su, takoer, u okviru svojih crkveno-kolskih optina i bile su vezane za samostane i crkve. U njima je bio naglaen vjerski odgoj, ali su izuavani i brojni svjetovni predmeti. Osim franjevaca, katolike osnovne kole osnivali su i milosrdne sestre svetog Vinka koje su u Sarajevo dole iz Zagreba 1871. godine i proirile se i na druga mjesta, otvarajui u poetku kole za ensku djecu, a kasnije i za muku. Od 5.697 nastanjenih mjesta 1910. godine bilo je 66 gradova i 5.631 selo. Od svih nastanjenih mjesta blizu 73% su bila mala sela do 50 kua, tako da je 1914. godine jedna opta narodna osnovna kola dolazila na 15,27 mjesta (ili oko 5.180 stanovnika), ili na 7 naselja 1 uitelj. U poreenju s nekim razvijenijim i manje razvijenim zemljama 1911. godine, Bosna i Hercegovina bila je na zaelju. Tada je na 100 stanovnika dolazilo kolske djece u: SAD 21, Njemakoj 18, Engleskoj i Norvekoj 17, Holandiji, Francuskoj, vedskoj, Austriji i vajcarskoj 11, Italiji 9, Grkoj 7, Rumuniji, Portugalu i Srbiji 5, evropskoj Rusiji 4, u Bosni i Hercegovini nepuna 3. Godine 1914. u Bosni i Hercegovini bilo je ukupno 4 vjerske (duhovne) srednje kole, od kojih su dvije bile smjetene u Sarajevu i po jedna u Travniku i Reljevu, a i sve skupa zapoljavale su 35 profesora. Od 31 srednje kole 13 ih je bilo smjeteno u Sarajevu, 5 u Mostaru, po 2 u Tuzli, Travniku i Banjoj Luci, a po jedna u Bihau, Bijeljini, Brkom, Derventi, Livnu, Reljevu i Trebinju. U njima je bilo zaposleno u nastavi oko 350 profesora, raznih strunjaka i vjerouitelja. Sve, osim srpskopravoslavnog bogoslovskog uilita u Reljevu, bile su smjetene u gradovima. Osim najvee koncentracije osnovnih i srednjih kola, u Sarajevu su se nalazile i jedine dvije naune institucije, Zemaljski muzej, osnovan 1889. godine i Institut za istraivanje Balkana, osnovan 1904. godine. Iako su iza osnivanja ovih naunih institucija stajale austrougarske politike namjere i planovi na irem balkanskom prostoru, obje su iza sebe ostavile znaajne naune rezultate koji su domaoj i evropskoj javnosti saoptavani putem naunih publikacija, kao to su Glasnik Zemaljskog muzeja i njegovog bekog izdanja Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und der Hercegovina (Nauna saoptenja iz Bosne i Hercegovine) i 27 knjiga raznih izdanja Instituta za istraivanje Balkana pod zajednikim nazivom Zur
83
Kunde der Balkanhalbinsel (Poznavanje Balkanskog poluostrva).100 Na razmeu dva stoljea, u Bosni i Hercegovini izlazilo je oko 190 dnevnih listova i asopisa. *** Poslije austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, u oblasti kulture i prosvjete u irem smislu postojala su dva usmjerenja. Jedno je slijedila austrougarska vlast, a drugo domae stanovnitvo u okviru svojih vjerskih i nacionalnih zajednica. Pod okriljem Zemaljske vlade poeli su se njegovati odreeni oblici kulturne i umjetnike djelatnosti, s ciljem da se naglasi kulturna misija Austro-Ugarske i da se bar donekle zadovolje kulturne potrebe jednog broja doseljenika. Takva kultura, otuena od naroda, bila je pristupana malom broju domaih ljudi, pa otuda iri narodni slojevi za nju nisu pokazivali interesovanje. Zbog toga je kulturno-prosvjetna aktivnost domaeg stanovnitva poela nicati iz naroda, inicijativom pojedinaca i grupa i u oblicima koje je dozvoljavala austrougarska vlast. Poelo se s pjevakim drutvima i itaonicama, a kasnije se prelo na osnivanje kulturno-prosvjetnih, humanitarnih i sportskih drutava. Poseban znaaj u ovoj oblasti djelovanja imala su drutva s kulturno-prosvjetnim i humanim ciljevima: srpska Prosvjeta (1902), bonjaki Gajret (1903) i hrvatski Napredak (1904). Njihovi osnovni zadaci bili su pomaganje siromanih aka i studenata, odnosno stvaranje nacionalne inteligencije i obrazovanje modernih zanatlija i trgovaca. Vremenom su ova drutva postala prave matice nacionalnih pokreta u Bosni i Hercegovini.101 Jaanje domaeg graanstva, prije svega trgovakog, zemljoposjednikog i inteligencije, sve vie mu je osiguravalo ulogu vodeeg faktora u drutvenom i nacionalno-politikom ivotu pokrajine. Ovakva funkcija domaeg graanstva zahtijevala je prevazilaenje dotadanjeg uskog, dravi lojalnog inovnikog profila i uspostavljanje irokog programa narodnog prosvjeivanja. U okviru ostvarivanja ovog programa srpska Prosvjeta
Hamdija Kapidi, Institut za istraivanje Balkana u Sarajevu 1904-1918 (Namjena i planovi). Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Knj. II, 1964. Sarajevo, 1964. str. 7-51. 101 . Pejanovi, Kulturno-prosvetna humana i socijalna drutva.
100
84
je za prvih deset godina (1902-1912) prosjeno kolovala 121 uenika, a za stipendije i potpore davala je prosjeno 50.533,41 krunu godinje ili ukupno 402.791,90 kruna za stipendije i 107.542,27 kruna za potpore.102 Godinje se kolovalo prosjeno 38 studenata, tako da je do 1912. godine studij zavrilo 92 lica (pravo 39, filozofiju 17, medicinu 5, tehniku 12, poljoprivredu 5, farmaciju 3, trgovaku akademiju 1, slikarsku akademiju 1, geodeziju 2, pedagogiju 1).103 Za kolovanje srednjokolaca Prosvjeta je prosjeno godinje davala 83 stipendije, tako da je od osnivanja do 1914. godine kolovala oko 1.000 uenika. Najvie stipendija dobijali su gimnazijalci, uenici realki i uiteljskih i trgovakih kola. Za prvih deset godina Prosvjeta je kolovala 23 uitelja i 48 uiteljica. Osim ovih stipendija, pomo je pruana egrtima u zanatstvu i trgovini. U prvih deset godina pomagala je 1.037 egrta. Prednost su imali zanati: krojaki, pekarski, stolarski, bravarski, cipelarski i dr. U okviru Prosvjete bile su znaajne iroke akcije opismenjavanja naroda. Od 1906. do 1914. godine odrano je ukupno 213 analfabetskih teajeva na kojima je opismenjeno 5.060 osoba. Program ovog drutva irio se i na osnivanje zemljoradnikih zadruga, antialkoholiarskih drutava, osnivanje biblioteka itd. Time je Prosvjeta postala sredite kulturno-prosvjetnog i nacionalnog rada bosanskohercegovakih Srba.
Spomenica o proslavi desetogodinjice Prosvjete. Pregled prosvjetnog i kulturnog rada Srba Bosne i Hercegovine od 1902-1912. Sarajevo, 1912, str. 23.; Usporedi: Boo Madar, Prosvjeta, Srpsko prosvjetno i kulturno drutvo 1902-1949., Banja Luka, Srpsko Sarajevo, 2001. 103 Dvadeset pet godina rada Prosvjete 1902-1927. Sarajevo, 1927, str. 20.
102
85
Pravoslavni su imali ukupno 396 raznih udruenja:

Prosvjeta Pobratimstva itaonice i klubovi Sokolska drutva Sportsko-turistika Pjevako drutvo Privreda Zanatlijska udruenja Udruenja trg. omlad. Dobrotvorne zadruge Srpkinja Uiteljska drutva Svetenika udruenja Pozorino drutvo 99 79 76 64 1 27 5 13 4 25 1 1 1 Okruzi Sarajevski Banjaluki Bihaki Mostarski Travniki Tuzlanski Ukupno: Grad 52 59 31 49 27 58 276 Selo 4 49 5 28 4 30 120
Bonjako stanovnitvo u gradovima se najtee ukljuivalo u krupne promjene koje su ruile njegov tradicionalni drutveni ivot i navike. To se odnosilo, prije svega, na kole novog tipa koje su bile najpogodnije institucije da se, umjesto mekteba, stekne zapadna pismenost, a preko nje zapadna kultura i civilizacija. Ukljuivanje u te nove tokove i prihvatanje novih formi evropskog drutvenog ivota za Bonjake je znailo duhovno i politiko odvajanje od Istoka sa kojim su tokom etiri stotine godina turske uprave bili vrstim i viestrukim nitima povezani.104 Negativan stav Bonjaka prema tekovinama nove civilizacije odraavao se i u odbojnom stavu prema dravnim kolama. Na primjer, 1899/1900. u 293 osnovne kole u pokrajini bilo je upisano svega 4.886 bonjake djece, od ega 12 enske.105 Taj odnos je bio jo nepovoljniji u srednjim kolama. U dravnoj gimnaziji u Sarajevu 1879. godine, od 42 uenika bio je samo 1 Bonjak, a u mostarskoj gimnaziji 1893. godine od 65 uenika bilo je 8 Bonjaka. Do 1900. godine takoe je broj bonjake omladine bio neznatan i na univerzitetima, tako da je do
O problemu ukljuivanja Bonjaka u evropske tokove ivota i prihvatanja zapadne kulture vidi opirnije: Ibrahim Kemura, Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana BiH (1903-1941). Sarajevo, 1986, str. 13-27. 105 Vojislav Bogievi, Pismenost u BiH od pojave slovenske pismenosti u I vijeku do kraja austrougarske vladavine u BiH 1918. godine. Sarajevo, 1976, str. 284.
104
86
1910. godine bilo svega 10 fakultetski obrazovanih Bonjaka na modernim univerzitetima. Zbog svega ovoga osnivanje kulturno-prosvjetnog drutva Gajret u Sarajevu sa zadatkom da pomae kolovanje i propagiranje novih ideja meu Bonjacima imalo je veliki drutvenohistorijski znaaj, jer je za ovo drutvo bilo nerazdvojno vezano srednjokolsko i univerzitetsko obrazovanje bonjake omladine i u budunosti. Drutvo je davalo stipendije, potpore i zajmove, a od 1908. godine pomo je proirena i na uenike i egrte modernih zanimanja. itavim radom ovog drutva trebalo je stimulirati bonjaku omladinu da u veem broju pohaa i zavrava srednje kole i univerzitete, te moderne zanate, kako bi se lake ukljuila u privredni i kulturno-prosvjetni ivot zemlje. U prvoj deceniji XX stoljea postepeno se poveava broj studenata 1900. ima ih 4, a 1908/09. godine 15, a poveava se i broj srednjokolaca. Angairanjem Gajreta do 1914. godine djelimino ili potpuno se kolovalo 545 uenika, od kojih 30 na fakultetima, 223 na gimnazijama, 87 na realkama, 80 na trgovakim kolama, 53 na drugim strunim kolama i 52 na zanatima. Zbog slabe materijalne podloge Drutva, vie od polovine interesenata nije moglo biti stipendirano, to pokazuje novu duhovnu klimu meu bonjakim stanovnitvom i njegovo okretanje modernom obrazovanju. I kod Bonjaka najvei broj opredijelio se za studij prava (12), filozofije (6), medicine (5), veterine (4) itd. Osim stvaranja inteligencije za svjetovna zanimanja, Gajret je pomagao i studij teolokog pravca. Stipendirano je po tri studenta u Carigradu i Kairu i 6 u Sarajevu. Znaajno je bilo stipendiranje i potpomaganje egrta na modernim zanatima kako bi se zaustavilo dugotrajno propadanje muslimanskih sitnih zanatlija, koje je sve vie unitavala konkurencija industrijske robe i promjena ukusa u drutvu. Da se, i pored angairanja Gajreta i drugih dravnih institucija u pridobijanju Bonjaka za moderno obrazovanje teko dolazilo do znaajnijih rezultata govore podaci da je u Bosni i Hercegovini 1914. godine meu ljekarima bilo 8 Bonjaka, u srednjim kolama u nastavi je radilo 17 profesora i strunih uitelja (osim vjerouitelja), a u optim narodnim osnovnim kolama radilo je 98 uitelja i 3 strune uiteljice od ukupno 804. Od 44 advokata u pokrajini bila su samo 2 Bonjaka.106
106
Bosanski glasnik, 1914. Sarajevo.
87
Bonjaci su imali ukupno 187 udruenja:

itaonice i klubovi Gajret Antialkoholno drutvo Gimnastiko-sokoli Zanatlijsko drutvo 119 21 13 12 10 1 6 3 2 Okrug Grad Selo
Sarajevski Bihaki
Pjevako i tamburako drutvo
Banjaluki Mostarski Travniki Tuzlanski
32 28 19 31 32 30
2 3 3 1 6
Udruenje trgovake omladine Dobrotvorno drutvo Staleko drutvo
U k u p n o:
172
15
Hrvatsko kulturno-prosvjetno drutvo Napredak nastalo je spajanjem dva slina potporna drutva: Hrvatskog potpornog drutva za potrebe aka srednjih i visokih kola iz Bosne i Hercegovine osnovanog 1902. godine u Mostaru i Hrvatskog drutva za namjetanje djece u zanate i trgovinu osnovanog, takoe 1902. godine, u Sarajevu. Ova dva drutva su se ujedinila 1907. godine, s ciljem da stvaraju domau hrvatsku inteligenciju, odnosno da pomau srednjokolsko i univerzitetsko kolovanje i podizanje uenika na savremenim zanatima i u trgovini. Ovo drutvo je od osnivanja do 1914. godine stipendiralo 1.192 uenika u srednjim kolama i univerzitetima, te 509 egrta. Napredak je prosjeno godinje kolovao 72 srednjokolca, 21 studenta i 70 egrta. I kod Hrvata prednjae gimnazije, realke, uiteljske, trgovake i druge kole, a na univerzitetima je vladalo najvee interesovanje za studij prava, tehnike, filozofije, medicine itd.107
Hrvatsko kulturno drutvo Napredak u kratkim crtama i slikama 1902-1927. Sarajevo, 1927. str. 4-5, vidi i: Tomislav Iek, Mjesto i uloga HKD Napredak u kulturnom ivotu Hrvata Bosne i Hercegovine (1902.-1918.), Sarajevo, 2002.
107
88
Katolici su imali ukupno 223 udruenja:

Napredak Hrv. narod. zajednica Pjevaka drutva Sokoli itaonice-klubovi Sportska 44 69 16 43 24 1 2 12 8 3 1 Sarajevski Bihaki Okruzi Grad 30 38 15 28 45 175 19 Selo 11 8 1
Banjaluki Mostarski Travniki Tuzlanski
15 11 48 2
Zanatska udruenja Udruenja trg. oml. Vjerska udruenja Ukopna drutva Hrvatsko radn. udruenje
U k u p n o:
Osim ovih matinih nacionalnih drutava, koja su imala svoje filijale u mnogim gradovima Bosne i Hercegovine, stipendije je davala i drava Zemaljska vlada i pojedini sreski uredi. Pored redovnog kolovanja zanatlijskog podmlatka, Zemaljska vlada je poetkom 20. stoljea organizirala povremene teajeve za domae zanatlije. Uzorni teajevi organizirani su preteno u Bosni i Hercegovini, a izvjestan broj domaih zanatlija iz svih krajeva zemlje dobijao je stipendije ili beskamatne kredite za usavravanje u zavodima za unapreenje zanatstva u Beu, Pragu, Brnu i Tehnolokom muzeju u Budimpeti. Vlada i Komora davale su, takoe, i manje pomoi prilikom otvaranja modernih zanatskih radionica.108 Jevreji su imali ukupno 24 drutva (sefardi i akenazi), s tim to su drutva akenaza bila tri puta brojnija nego sefarda. Najvie drutava imala je vjerske i dobrotvorne ciljeve, meu kojima su se isticala La Benevolencia i Drutvo jevrejske mladei za samoobrazovanje. S obzirom na to da je Sarajevo bilo najistaknutije sredite Jevreja u Bosni i Hercegovini, u njeIzvjetaj o upravi 1906, str. 328-329. Poetkom XX stoljea Zemaljska vlada dala je 14.000 kruna pomoi za usavravanje zanatlija. Stipendije za usavravanje u stranim radionicama dobilo je 8 krojaa, 3 urara, 2 koariara, 2 kotlara, 1 cipelar, 1 bravar, 1 kolar. O ovim mjerama vidi takoe: Sumarni izvjetaj, str. 113-120. U toku tri godine (1910, 1911. i 1912) Komora je dala 2.170 kruna pomoi za naunike, a za kalfe i majstore koji su pohaali teajeve u Beu, Budimpeti i Brnu dala je 3.030 kruna. (str. 155).
108
89
mu je bilo smjeteno 14 drutava, a u drugim mjestima: Tuzli 4, Travniku 2, Banjoj Luci, Bijeljini, Zenici i Zavidoviima po jedno. Meu njima bilo je 8 dobrotvornih, 4 vjersko-humana, 3 nacionalna, 2 kulturna, 1 pjevako, 1 drutvo za druevnost, 1 omladinsko i 2 gimnastika. Mijeana drutva bila su tri. U Sarajevu: Srpsko-hrvatski klub, u Viegradu Hrvatsko-muslimanski klub i u Maglaju Hrvatsko-muslimanski soko. Drutva doseljenika stranaca
Njemaka drutva. Nijemci iz Austrije i Njemake osnovali su 21 drutvo, koja su okupljala Nijemce po pojedinim mjestima, s ciljem da ire njemaku nacionalnu svijest, kulturu i njemaki duh. Bilo ih je u Sarajevu 7, Tuzli 3, Derventi 2 i po jedno u Banjoj Luci, Bos. Brodu, Drvaru i Zenici (u gradu 16, na selu 5). Evangelisti su 1911. godine u Sarajevu osnovali svoje Dobrotvorno drutvo. Slovenaki klub u Sarajevu osnovan je 1910. godine. Maari su imali 4 drutva: u Sarajevu 2 i Mostaru i Brkom po 1. Zadatak im je bio da okupljaju doseljene Maare i odravaju meusobne veze, te propagiraju maarski jezik i kulturu. esi su imali dva drutva: u Sarajevu i Zenici. eka beseda je imala zadatak da njeguje eku nacionalnu tradiciju, jezik i kulturu, rad sa djecom i omladinom. Poljaci su imali dva kluba u Sarajevu, od kojih je jedan osnovan 1906. godine. Rusini su u Prnjavoru imali itaonicu osnovanu 1909. godine. Internacionalna drutva
Pod internacionalnim, interkonfesionalnim, optim, narodnim podrazumijevaju se ona drutva koja svome lanstvu nisu pravila vjerske i nacionalne ograde. lanovi su im bili veinom doseljenici, neto domaih katolika i vrlo malo pravoslavnih i muslimana koji su u svojim nacionalnim drutvima ispoljavali kulturno-prosvjetne i zabavne potrebe i borili se za ouvanje kulturnog i nacionalnog identiteta. Sva su ova drutva, izuzev
90
socijaldemokratskih, manje-vie propagandistika i u pogledu srpsko-hrvatskog nacionalizma denacionalistika.109 Ovakvih drutava bilo je 391, meu kojima su bila najbrojnija radnika (77), a zatim drutva za zatitu stalekih interesa (63), klubovi, kasine i itaonice (57), vatrogasna drutva (32), pelarska (29), gimnastika, sportska i turistika (28), Flottenverein i patriotska (17), ratna - Vereine fr Hilfeleistung und freiwillige Sanittspflege in Kreige- (41), dobrotvorna (12), veteranska (7), vjerska (5), pjevaka (3), pogrebna (3), zanatlijska (6), trgovaka (4), enskih zadruga (2) i drugih (3).110 Internacionalna drutva
Kasine, klubovi, itaonica 57 Okrug U gradu U selu
Dobrotvorna Vatrogasna Pelarska Ukopna Pjevaka Zanatlijska Trgovaka Vjerska Radnika Za zatitu stalea Gimnastika, sportska, turistika Streljaka Ratna Patriotska Flottenverein Veteranska Razna drutva enske zadruge Ukupno
109
12 32 29 3 3 6 4 5 78 63 27 2 41 17 7 3 2 391
Sarajevski Banjaluki Bihaki Mostarski Travniki Tuzlanski Ukupno
130 57 30 43 55 62 377
9 1 1 3 14
Vidi: . Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 13-14, 28-29, 48-49. 110 Isto, str. 48-49, od strane 81-107. Pejanovi je objavio pregled svih drutava u Bosni i Hercegovini po mjestima iz kojih se vidi odnos sela i grada; Vidi i: Iljas Hadibegovi, Husnija Kamberovi, Graansko drutvo u Bosni i Hercegovini porijeklo i kontekst. 99. Revija slobodne misli, br. 9 10, septembar decembar 1997, str. 48 56. [Ovaj je rad preveden i objavljen i na engleskom jeziku pod naslovom: Organization of the Civil Society in Bosnia and Herzegovina Origines and Context] .
91
U Bosni i Hercegovini je bilo 1.256 raznih drutava smjetenih u 258 naselja:

Okruzi Sarajevski Bihaki Br. gradova 10 12 13 12 10 66 Br. sela 14 66 10 37 18 192 47 Br. drutava 300 248 107 222 181 1.256 198
Banjaluki Tuzlanski Travniki Mostarski
Ukupno
*** Politiki odnosi u Bosni i Hercegovini nakon austrougarske okupacije razvijali su se u dva pravca: prvi je bio usmjeren na ukljuivanje domaeg stanovnitva u institucije nove vlasti, a drugi na razvijanje inicijativa u okvirima vjerskih, nacionalnih i politikih pokreta. Prvi je dolazio od drave, a drugi inicijativom iz naroda. Od poetka, austrougarske vlasti su nastojale da u svoj politiki sistem integriraju najuglednije i najuticajnije domae ljude u gradu i na selu, pripadnike svih konfesija i nacija. Manji broj sposobnih i lojalnih ljudi namijetan je na nia inovnika mjesta, u gradska i optinska vijea i sl. i oni su imali zadatak da smanje jaz izmeu naroda i stranih inovnika. Posebnu funkciju u politikom ivotu zasnovanom na apsolutizmu imala su gradska vijea u koja su birani predstavnici svih konfesija. Prema nainu izbora i savjetodavnim kompetencijama, ova vijea nisu bila demokratske institucije preko kojih bi bili izraeni interesi pojedinih nacionalnih zajednica i svih graana, nego, prije svega, institucije koje djeluju u narodu na provoenju dravne politike, s pravom da pokreu i organiziraju rjeavanje odreenih komunalnih, kolskih i zdravstvenosanitarnih problema u bosanskohercegovakim gradovima. Drugi vidovi politikog djelovanja bili su zakonom zabranjeni sve do donoenja Oktroiranog zemaljskog ustava i prateih zakona 1910. godine. Uspostavljeni Sabor, sastavljen na osnovi veoma komplicirane kombinacije vjerskog, socijalnog i virilistikog kurijalnog sistema, nije imao zakonodavnu vlast, niti je mogao uticati na upravne poslove u zemlji. Upravo zbog apsolutizma,
92
koji je nakon aneksije 1908. godine bio neto ublaen, politiki ivot poeo se razvijati unutar vjerskih i nacionalnih nepolitikih drutava, a kada se od 1905. godine prelo na politiko organiziranje Srbi, Hrvati i Bonjaci stvorili su matice nacionalnih i politikih pokreta i stranaka. Nacionalni pokreti i nacionalne politike stranke oslanjaju se na svoje vjerske, kulturne, prosvjetne, sportske, privredne i finansijske institucije ili organizacije, teei da svoj narod integriraju u modernu naciju. U tom smislu, gradovi su odigrali prvorazrednu ulogu, jer je grad definitivno uvrstio svoje politiko, kulturno i ekonomsko vodstvo svakog pojedinog naroda.
FOA ZA VRIJEME AUSTROUGARSKE VLADAVINE 1878 1918.
rzi razvoj evropskog kapitalizma i dozrijevanje uslova za formiranje nacionalnih drava na Balkanu ozbiljno su uzdrmali Osmansko carstvo, koje se teko i sporo ukljuivalo u moderne tokove politikog, ekonomskog i kulturnog ivota. Reformni pokuaji dali su izvjesne pozitivne rezultate, ali nisu uspjeli uspostaviti vru integraciju Carstva. Bosna i Hercegovina, kao najisturenija pokrajina evropskog dijela Turske, imala je znaajnu ulogu u produbljivanju te krize, najprije zato to su jo od ukidanja janjiara 1826. do 1851. godine u njoj vladali anarhija i sukobi feudalne aristokracije i privilegiranih drutvenih slojeva s centralnom vlau, a od 50-ih pa do 1883. godine neprestane socijalne borbe, od kojih je ustanak 1875-1878. godine bio presudan za dalju sudbinu osmanskih balkanskih posjeda jer je pokrenuo sloeno istono pitanje, izazvao dva rata, ivu diplomatsku aktivnost velikih evropskih sila i doveo do Berlinskog kongresa. U diplomatskoj aktivnosti najvie se angairala Austro-Ugarska, koja se, poslije francusko-pruskog rata, pribliila Njemakoj da bi u njoj dobila sigurno zalee za agresivniju politiku prema Balkanu, u kojoj je Bosna i Hercegovina imala veliki znaaj s politikog i stratekog stanovitva njeno posjedovanje i dranje garnizona u Novopazarskom sandaku obezbjeivalo je jai uticaj na Balkanu i prepreku formiranju snanije junoslavenske drave privlane junoslavenskim podanicima Habsburkog carstva, a olakavalo je i stvaranje jakih pozicija u Srbiji, radi kontrole nad eljeznikim putem do Soluna, to je opet, znailo potiskivanje ruskog uticaja s Balkana. S ekonomskog stanovita, posjedovanje Bosne i Hercegovine obezbjeivalo je vane sirovine (rude i drvo) i proirenje trita za industrijsku robu iz Monarhije. Za takvu kolonijalnu ekspanziju, sraunatu na pribavljanje si-
94
rovina i plasman industrijskih proizvoda, nije trebalo graditi prekomorsku flotu. Sve je bilo nadomak ruke: sirovine, jeftina radna snaga i trite. Nade i elje austrougarske diplomacije ostvarile su se na Berlinskom kongresu 1878. godine, na kome su velike evropske sile skrojile novu politiku kartu Balkana. Bosna i Hercegovina je poslije trogodinjeg ustanka protiv osmanske vlasti predana na upravljanje Austro-Ugarskoj, Srbija i Crna Gora su stekle nezavisnost, Novopazarski sandak je zadran u okviru Osmanskog carstva, ali s etiri garnizona austrougarske vojske. Prve vijesti o moguoj austrougarskoj okupaciji Bosne i Hercegovine, s proljea 1878. godine, uznemirile su stanovnitvo, posebno bonjako. Ve 5. juna 1878. formiran je u Sarajevu odbor sa zadatkom da pripremi oruani otpor austrougarskim trupama. im se saznalo za odluku Berlinskog kongresa Narodni odbor je, 7. jula, iznudio ostavku Veli-pae, vojnog komandanta Bosne. Time je jasno pokazao da e, suprotno nareenjima Porte, organizirati otpor okupaciji. Od tada u svim krajevima Bosne praktino nisu prestajali nemiri, posebno meu bonjakim stanovnitvom. Narodni odbor je 27. jula 1878. zbacio osmansku vlast u Sarajevu i formirao svoju Narodnu vladu. 1 Jo u toku pripreme za oruani otpor okupaciji, 29. jula, stigle su vijesti da su austrougarske trupe poele prelaziti Savu kod amca, Bosanskog Broda i Bosanske Gradike i nastupati preko Kostajnice, Vrgorca i Imotskog, te da je komandant okupacione vojske, general Josip Filipovi, objavio proglas stanovnitvu Bosne i Hercegovine u kojem je naveo da austrougarska vojska dolazi uz suglasnost evropskih drava i osmanskog sultana i obeava zatitu ivota, vjere i imovine, zakonsku ravnopravnost svih stanovnika, te slobodu vjeroispovijesti i jezika.2 Bez obzira na to ta je nudila Austro-Ugarska, njene trupe su u svim krajevima Bosne naile na oruani otpor. Komandant snaga otpora izdao je poetkom avgusta Objavu kojom je pozvao svo stanovnitvo, bez razlike na vjeru, da se slono odupru neprijateljima.3 Otpor, preteno bonjakog stanovnitva, trajao je od poetka okupacije, 29. jula, do 20. oktobra 1878.
Mustafa Imamovi, Pravni poloaj i unutranji politiki razvitak Bosne i Hercegovine od 1878. do 1914, Sarajevo, 1976, str. 15. 2 M. Imamovi, Pravni poloaj, str. 15. 3 M. Imamovi, Pravni poloaj, str. 16.
1
95
godine, s tim to je znatno oslabljen 19. avgusta, kad je palo Sarajevo. Za vrijeme zaposjedanja Bosne i Hercegovine austrougarska vojska je vodila oko 60 veih i manjih bitaka, u kojima je izgubila 6.000 vojnika i oficira (od toga je 946 poginulih, 3.980 ranjenih i 72 nestalih). Okupaciju je otpoela s 82.000 vojnika, ali su u toku borbi okupacione snage stalno pojaavane, pa su na kraju brojale oko 200.000 vojnika. Toj sili suprotstavilo se oko 93.000 boraca iz Bosne i Hercegovine.4 Borbe za junu Bosnu i istonu Hercegovinu poele su u drugoj polovini septembra. Okupacione snage od 7.600 vojnika krenule su 19. septembra preko Romanije, u tri kolone, ka Glasincu, gdje se 6.500 9.000 boraca otpora utvrdilo na brdima Mladi i Vitanj. Do estoke borbe, u kojoj je izbaeno iz stroja 478 austrougarskih vojnika, od kojih su 87 poginuli, dolo je 29. septembra kod Bandina Odaka i enkovia.5 Srazmjerno broju trupa, to je bio najvei gubitak okupatora na bosanskom ratitu. Ali, bolje opremljena i organizirana okupaciona vojska dobila je odluujuu bitku za jugoistonu Bosnu. Put do Drine bio je otvoren. Bez daljeg otpora zaposjela je Rogaticu, a 4. oktobra izbila na Drinu i narednih dana zauzela Viegrad, Gorade i ajnie. Ulaskom u Fou, 8. oktobra 1878. godine, okupaciona vojska je zaposjela sva znaajnija mjesta june Bosne i istone Hercegovine.6 I najoptiji podaci o otporu domaeg stanovnitva okupacionoj vojsci pokazuju da se radilo o pravom tromjesenom ratu, koji nimalo nije liio na vojniku etnju, kako je predviao grof Andrai, austrougarski ministar vanjskih poslova. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine je pokazalo da ne prihvata okupaciju niti tuinsku vlast, bez obzira na to ta je ona nudila i donosila. Neraspoloenje okupacijom e se produiti i u narednih etrdeset godina i neprihvatanje tuinske vlasti bie glavna karakteristika politikih odnosa u zemlji sve do 1918. godine. U ispoljavanju tog neraspoloenja i otpora austrougarskoj vlasti znaajnu ulogu imale su Foa i njena okolina. ***
M. Imamovi, Pravni poloaj, str. 16. eodor von Sosansky, Die Balkanpolitik Oesterreich-Ungarns seit 1866. Erster Band, Stuttgart und Berlin 1913. str. 258-259. 6 T. von Sosansky, Die Balkanpolitik, str. 258-259.
4 5
96
U prvim godinama okupacije foanski srez pripadao je mostarskom okrugu, kako je bilo i za vrijeme osmanske vladavine, a ve 1. jula 1880. pripojen je sarajevskom okrugu. Od 1882. godine sreski ured u Foi djeluje kao prva instanca politike i sudske vlasti, kojoj su prikljueni poreski i umski uredi. Na elu sreske vlasti stajao je sreski naelnik (kotarski predstojnik), a potom su slijedili politiki inovnik, referenti za umarstvo i puteve s neophodnim nadzornim osobljem, sreski ljekar, sreski veterinar i vojni pomonik (obino podoficiri), koji obavlja vojne poslove.7 U foanskom, kao i svim srezovima postojao je sreski medlis ili vijee koje je birao narod. Ta vijea su postojala i za vrijeme osmanske vladavine, a imala su savjetodavni karakter u svim administrativnim poslovima. Sainjavali su ih najugledniji predstavnici svih konfesija, a sazivana su prema potrebi. Foanski srez imao je sresku ispostavu (ekspoziture) u Kalinoviku, sa zadatkom da rastereuje sreski ured u Foi i olakava kontakte stanovnitva s administracijom.8 Neposredno poslije okupacije, bivi osmanski inovnici uglavnom su napustili Bosnu i Hercegovinu i odselili u Osmansko carstvo. S obzirom na to da je u to doba bilo malo domaih pismenih ljudi vinih administraciji, a jo manje onih u koje je okupaciona vlast imala povjerenje, inovnitvo je dovedeno iz Monarhije. Zbog toga su, po pravilu, sreski naelnici, rukovodioci sreskih ispostava, politiki inovnici, sudije (osim erijatskih), ljekari, veterinari, apotekari i sl. bili porijeklom iz drugih zemalja Austro-Ugarske. Takvo stanje vladalo je i u Foi sve do kraja austrougarske vladavine. *** Demografska kretanja, karakteristina za cijelu Bosnu i Hercegovinu, deavala su se u Foi i njenoj okolini slijedeom dinamikom:
7 8
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906. godine, Zagreb, 1906. str. 24. Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906. godine, str. 25.
97
Prirataj stanovnitva u Foi 1879-1910. godine9

Godina Broj stanovnika 1879. 2.968 1885. 3.501 1895. 3.705 1910. 4.432 Prirataj 1879-1910 1.464 (49,32%)
Foa je 1879. godine bila esnaesti grad po broju stanovnika u Bosni i Hercegovini, a 1910. dvanaesti. Njeno civilno stanovnitvo poraslo je u 30godinjem razdoblju za 1.464 osoba ili 49,32%, to ini godinju stopu prirasta od 1,64%. Takav prirataj u Foi bio je manji od prosjenog prirataja gradskog stanovnitva u Bosni i Hercegovini za 15%. S obzirom na to da se Foa nalazila na granici prema Crnoj Gori i da je imala istaknuti vojnostrateki poloaj, u njoj je bio smjeten jak garnizon koji je 1910. godine imao 1.393 vojnika. Od poetka okupacije to je bio znaajan faktor u poveanju stvarno prisutnog stanovnitva u gradu. Vjerska struktura stanovnitva u Foi
Muslimani Pravoslavni Katolici Jevreji Ostali 1879. % 2.329 78,5 638 21,5 1 1885. % 2.670 76,3 780 22,3 45 6 1,3 0,1 1895. % 2.842 76,7 742 20,0 75 37 7 2,0 1,1 0,2 1910 % 3.230 72,9 887 20,0 285 6,5 20 0,4 10 0,2 Prirataj 1879-1910. + 901 + 249 + 284 + 20 + 10 % 8,68 9,02
Mada je muslimansko stanovnitvo u poreenju sa stanovnitvom drugih konfesija opalo za 5,6%, ono je u odnosu na prosjean prirataj muslimanskog stanovnitva u zemlji bre raslo za 2,7%. Pravoslavno stanovnitvo imalo je prirataj manji za 27% od prosjenog prirataja pripadnika
Ortschafts und Bevlkerungs-Statistik von Bosnien und der Hercegovina (Statistika miesta i puanstva Bosne i Hercegovine). Sarajevo, 1880. str. 4; Ortschafts zhlungs Ergebnisse vom 1. Mai 1885 (Statistika mjesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885). Sarajevo, 1886. str. 24-25; Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895. Sarajevo, 1896. str. LIV; Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und der Hercegovina vom 10. Oktobar 1910. Sarajevo, 1912, str. 12-13 (I dio).
9
98
ove konfesije u zemlji. Katolici (pripadnici raznih nacija) i Jevreji u Foi se naseljavaju tek poslije austrougarske okupacije BiH i nikada nisu dostigli znaajniji procent stanovnitva. Oni su bili, uglavnom, nosioci vlasti, administracije i novih privrednih aktivnosti. Prema popisu stanovnitva od 1885. godine, u foanskom srezu bilo je zabiljeeno svega 50 doseljenika iz Monarhije. U narednom popisu (1895) bilo ih je 73 iz austrijske, 67 iz ugarske polovice Monarhije i 18 iz drugih drava, to ukupno iznosi 168 doseljenika. Broj doseljenika se i dalje poveavao, tako da je godine 1910. zabiljeeno 179 doseljenika iz austrijske, 232 iz ugarske polovice Monarhije i 15 iz drugih drava, to ukupno iznosi 426.11 Maternji jezik doseljenika u foanskom srezu 1910. godine
italijanski 1 maarski slovenski njemaki albanski rusinski 1 poljski 7 Porijeklo sh-hs eki 44 5
Austrija Druge drave Svega
Ugarska
150 13 214
51
64 29 93
41 47
49
12
1 1
1 2
Najvei broj doseljenika bio je smjeten u gradu Foi. Meu njima najbrojniji su bili doseljenici sa srpskohrvatskog i slovenakog jezikog podruja Austro-Ugarske Monarhije (53%). Socijalna struktura gradskog stanovnitva u Foi za vrijeme austrougarske vladavine nije se bitno razlikovala od slinih sreskih centara u zemlji. I pored izvjesnog razvoja industrije, saobraaja i trgovine, bosanskohercegovaki gradovi teko su se oslobaali svog zanatlijsko-trgovakog i agrarnog karaktera. Sa izvjesnim izuzecima, bosanskohercegovaki grad je ostao naselje s 2.000-5.000 stanovnika (svega 11 gradova 1910. godine ima preko 5.000 stanovnika), iju socijalnu strukturu odreuju sitni zanatlija i trgovac, rentijeri i razliite skupine agrarnog stanovnitva. Srednja
11
Die Ergebnisse der Volkzahlung 1910. str. 44-45.
99
i krupnija buroazija i radnika klasa ine tanke socijalne slojeve u naim gradovima. inovnitvo i inteligencija su, uglavnom, stranog porijekla, a veina domae inteligencije pripada vjerskim zvanjima. Prvi podaci o socijalnoj strukturi u Foi zabiljeeni su u popisu od 1885. godine, a izgledala je ovako:12
Socijalna kategorija Dravni inovnici Privatni inovnici Svetenici Uitelji grad Foa foanski srez
13 (0,30%) 25 (0,57%) 2 (0,04%) 6 (0,14%)
14 (0,05%) 33 (0,11%) 17 (0,06%) 3 (0,01%) 8 (0,03%)
Zdravstveno osoblje Slobodni seljaci Kmetovi
Zemljoposjednici (begovi i age)
102 (2,32%) 143 (3,34%) 582 (13,34%) 166 (3,80%) 67 (1,53%) 50 (1,14%)
89 (2,04%)
3.907 (13,38%) 2.638 (9,04%) 615 (2,11%) 507 (1,73%) 310 (1,09%) 20.805 (71,28%) 51 (0,17%)
278 (0,95%)
Posjednika kua i rentijera
Tvorniara, trgovaca i zanatlija
Pomonih radnika, nadniara i sluga Ostalih mukih osoba preko 16 godina Ostali (ene i djeca) Ukupno
4.360 (100,00%)
3.115 (71,44%)
29.186 (100,00%)
Iz navedenih podataka vidi se da je u Foi 1885. godine bilo privredno aktivnih lica 1.179 ili 27,03%, koja su izdravala 3.181 lice ili 72,97%. Od ukupnog broja mukih osoba koje su privreivale na inovnike, svjetovnu i vjersku inteligenciju otpadalo je 5%, na agrarne skupine 28,3% i na nosioce gradske privrede 67,7%.
Ortschafts und Bevlkerungs Statistik 1885. Tabelarische Uebersischt ber die durchshnitliche Dichte Bevolkerung in Bosnien und der Hercegovina auf eine Quadratmeile. Prema popisu od 1885. godine u Foi je ivjelo 4.360 stanovnika. Tada su u gradsku optinu upisana neka okolna sela koja nisu uraunata u kasnijim popisima. Na istom teritoriju gradske optine, koji je uzet 1895, ivjelo je 1885. godine 3.501 stanovnik. Tada su u gradsku optinu upisana sela: Gradac, Sukovac, Prevra, Barakovac, Bijokovo, Brod i Zubovii. Glavni rezultati popisa 1895. str. XCII, XCVI.
12
100
U naredna dva popisa, socijalna struktura gradskog stanovnitva u Foi pokazuje izvjesna pomjeranja u korist agrarnih skupina stanovnitva. Socijalna struktura agrarnog stanovnitva u Foi 1895. i 1910.13
Socijalna kategorija Zemljoposjednici (sa i bez kmetova) Seljaci Kmetovi Slobodni seljaci ujedno kmetovi Ostalo poljoprivredno stanovnitvo Ukupno poljoprivredno stanovnitvo Ostalo civilno stanovnitvo Ukupno Domaina lanovi domainstva Svega Domaina lanovi domainstva Svega Domaina lanovi domainstva Svega Domaina lanovi domainstva Svega Domaina lanovi domainstva Svega 1895. 49 234 283 163 778 941 6 27 33 1 1 12 26 38 1910. 483 1.492 1.975 62 220 282 9 40 49 49 70 119 -
3.705 (100,0%)
1.296 (35%) 2.409 (65%)
4.432 (100,0%)
2.425 (54,7%) 2.007 (45,3%)
Poveanje agrarnog stanovnitva u Foi 1910. u odnosu na 1885. i 1895. godinu uslijedilo je zbog izvjesnog proirenja gradske optine, ali znatno vie je bilo posljedica djelovanja drutveno-ekonomskih procesa koji su se odvijali u tom razdoblju. U gradu se naroito namnoio socijalni sloj zemljoposjednika (sa i bez kmetova), koji se za 15 godina (1895-1910) poveao za 10 puta. Od 483 pripadnika tog socijalnog sloja, 1910. godine 427 (od toga 35 pravoslavnih) imalo je kmetove. U isto vrijeme, 56 zemljoposjednika (od toga 20 pravoslavnih) nisu imali kmetska selita, nego
Glavni rezultati popisa 1895. str. 40-42. Die Ergebnisse der Volkszhlung 1910. str. 396397.
13
101
je njihove posjede obraivao drugi. Godine 1895. u Foi je ivjelo 22,5% zemljoposjednika u srezu, a 1910. godine 66,5%. Ta koncentracija zemljoposjednika u gradu nastala je prvenstveno stoga jer su pojedine graanske porodice kupovale kmetska selita i slobodnu zemlju. Na taj nain se u gotovo svim naim gradovima poveavalo agrarno stanovnitvo na raun stanovnitva koje se izdrava zanimanjima izvan poljoprivrede. Ovaj proces bio je, takoe, praen raspadanjem i dijeljenjem kunih zadruga, kao i sve jaom socijalnom diferencijacijom stanovnitva. Potpuniji podaci o tome daju se u naredne tri tabele. 1. Agrarno stanovnitvo u foanskom srezu po godinama i socijalnim kategorijama
Socijalna kategorija Zemljoposjednici Slobodni seljaci Kmetovi 1885. 278 1895. 217 1910. 726
3.907 2.638 -
2.472 1.421 610 301
4.591 1.440 368 522
Kmetovi ujedno sl. seljaci Ostali poljop. stanovnici
2. Socijalna struktura agrarnog stanovnitva u foanskom srezu 1910. godine po konfesijama

Socijalna kategorija Zemljoposjednici sa kmetovima Svega 654 Muslimani 619 Pravoslavni 35 20 641 222 183 12.616
Zemljoposjednici bez kmetova Slobodni seljaci Kmetovi
72 4.591 1.440 363 522 37.372
52 3.950
Slobodni seljaci ujedno kmetovi i obratno Ostalo poljoprivredno stanovnitvo
396 146 339
1.044
Ukupno poljoprivredno stanovnitvo
24.756
102
3. Prosjean broj lanova domainstva agrarnog stanovnitva u foanskom srezu 1895. i 1910. godine14
Socijalna kategorija Zemljoposjednici Slobodni seljaci Kmetovi Slobodni seljaci ujedno kmetovi Ostalo poljoprivredno stanovnitvo Ukupan prosjek 1895. 1910. 1910. 1,89 1,89 0,49 1,37 + 0,05 - 0,44
6,28 5,80 6,83 6,83 2,48 6,02
4,39 4,73 6,34 5,46 2,53 4,88
*** Foa je nakon austrougarske okupacije izgubila svoj raniji privredni i saobraajni znaaj, ali je dobila ulogu vanog vojnostratekog punkta prema Crnoj Gori i Osmanskom carstvu (u odnosu na Novopazarski sandak). Promet ljudi i roba nije vie iao carigradskim drumom, nego su svi znaajniji eljezniki i cestovni pravci bili okrenuti prema Austriji i Maarskoj. Blizina srbijanske i crnogorske granice nije joj mnogo koristila, jer je promet sa Srbijom bio sveden na najmanju mjeru. Stoga je privredni razvoj Foe u velikoj mjeri zavisio od privrede njene blie i dalje okoline. Izgradnjom eljeznike pruge Sarajevo-Viegrad, koja je zavrena 1906. godine, Foa se pribliila eljeznikoj pruzi na 46 km, to je, ipak, bilo daleko, pa se nije moglo pozitivno odraziti na privredni razvoj foanskog kraja.15
Ovi pregledi sainjeni su na osnovu citiranih popisa stanovnitva od 1885, 1895. i 1910. godine. O ovim pitanjima vidi: Iljas Hadibegovi, Promjene u strukturi agrarnog stanovnitva u Bosni i Hercegovini 1878-1914. Jugoslavenski historijski asopis, br. 1-2, 1974. 15 Pruge Sarajevo-Uvac (137,2 km), Meea-Dobrun (24,2) i Dobrun-Vardite (7,3 km) putene su u promet 4. jula 1906, a dva posljednja 1. avgusta 1906. Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1907, str. 179.
14
103
Struktura stanovnitva u foanskom srezu prema glavnom zanimanju 1910. godine16

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Poljoprivreda, ivinarstvo i vrtlarstvo umarstvo Industrija kamena i zemlje Obrada metala Proizvodnja strojeva, orua, instrumenata i sl. Graevinarstvo Industrija koe Tekstilna industrija Drvna industrija i rezbarstvo Prehrambena industrija Industrija odijevanja Trgovina Saobraaj Proizvodnja pia i ugostiteljstvo 11.822 9 3
94 11 52 4 4
47 110 156 246 202 178 56 4 23 67
Kuna posluga i razni poslovi za platu Javna sluba Ostali Svega Slobodna zvanja
13.146
U foanskom srezu 1910. godine privreivalo je 13.146 osoba ili 3,92% ukupnog stanovnitva, koje su izdravale 26.784 ili 67,08% stanovnika. Od toga je na poljoprivredu otpadalo 90,38% zaposlenih ili 91,12% ukupnog stanovnitva u srezu. Na sva ostala zanimanja otpadalo je 1.324 lica ili 9,62% zaposlenih, koji su izdravali 8,88% stanovnitva. Poslije poljoprivrede, najvie stanovnika foanskog sreza bavilo se trgovinom (1,87% zaposlenih), najamnim radom (1,53%), javnom slubom (1,35%) i obradom metala (0,71%). Od ukupnog broja zaposlenih, 840 ih je imalo sporedno zanimanje i to u poljoprivredi 272, javnoj slubi 95, trgovini 68, drvnoj in16
Die Ergebnisse der Volkszhlung 1910. str. 56-57. Razdioba po zvanju uope.
104
dustriji i rezbarstvu 65, kunoj posluzi 45, ugostiteljstvu 28, graevinarstvu 29 itd. Foanski srez imao je 1910. godine oko 1890 km2 povrine, na kojoj je ivjelo 39.930 stanovnika, ili 21,17 na 1 km2. Gustina naseljenosti je bila znatno manja od prosjeka sarajevskog okruga, koji je imao 34,26 stanovnika na 1 km2, ili od prosjeka za cijelu zemlju, koji je iznosio neto vie od 37 stanovnika na 1 km2. Samo su glamoki i nevesinjski srez bili rjee naseljeni od foanskog. Obradiva povrina u foanskom srezu 1895. godine (km2)17
Njive Vrtovi 136 169 1.136 1.889 37 403 8 (7,23%) (0,43%) (21,33%) (60,11%) (100,00%) (1,97%) (8,93%)
Livade ume
Panjaci Neobradive povrine Svega
Iz ovog pregleda vidi se da su njive, vrtovi, livade i panjaci inili svega 38,02% ukupne povrine sreza. Takva struktura obradive povrine i udaljenost od eljeznikog saobraaja uslovila je da se 1895. i 1910. godine vie od 91% stanovnitva foanskog sreza izdrava od poljoprivrede kao glavnog izvora prihoda.
17
Die Landwirtshaft in Bosnien und der Hercegovina, Sarajevo, 1899. str. 282, 284.
105
Obim poljoprivredne proizvodnje u foanskom srezu vidi se iz naredne tabele (u metrikim centima)18
Vrsta proizvoda Penica Jeam Ra Kukuruz Zob 1882-1886. 21.289 2.479 2.277 4.075 1.618 36.232 1.500 2.994 1887-1891. 29.482 2.237 2.916 4.270 2.294 45.481 407 4.235 1892-1896. 43.434 3.783 4.536 6.573 3.570 67.780 297 5.587
Pirovina Heljda Ukupno itarica Krompir Mahunarke
1.433
Perica, konoplja, lan i sl Ostalo kotunjavo voe Crne ljive Jezgriavo vo
428 176
5.332
515 178
8.022
701 198
2.785 4.785 2.507 317 82
290
1.154 4.122 5.245 2.066 846 454
4.244 6.426 4.119 1.955 408
710
Kesteni i orasi Sijeno
Vrtno bilje i povre Duhan
56.102
78.539
125.575
Proizvodnja itarica u foanskom srezu rasla je bre od prirataja stanovnitva. Godine 1885. proizvodnja navedenih itarica iznosila je 124 kg po glavi stanovnika, a 1895. godine 197 kg. U istom razdoblju stanovnitvo je u srezu poraslo za 13,65%, a proizvodnja ita za 59%. Znaajan porast biljeila je i proizvodnja voa i povra, a naroito duhana i krompira. Za 10 godina proizvodnja duhana poveana je za preko est puta, a krompira za neto manje od pet puta.
18
Die Landwirtshaft in Bosnien und der Hercegovina, str. 288-335.
106
Broj stoke u foanskom srezu po godinama19

Vrsta stoke Konji, magarci mule Goveda Ovca Koza Svinja 3.350 19.298 39.374 23.181 60 1879. 5.660 43.262 93.408 64.930 1.621 1895. 5.045 38.602 64.186 61.880 1.847 1910. Grad Foa 1910. 252 872 688 364 94
Prvi popis stoke od 1879. godine ne prikazuje stvarno stanje, jer je izvren svega godinu dana poslije okupacije, u vrijeme tekih posljedica trogodinjeg ustanka i austrougarskog zaposjedanja zemlje. Stoni fond je znaajno reduciran u prethodnim nemirnim godinama, a vlasnici stoke su netano prikazivali njen broj, jer su se bojali poveanja poreskih obaveza. Zbog toga su poreenja realna samo u posljednja dva popisa. Od 1895. do 1910. godine broj konja, magaraca i mula smanjio se za 615 ili 10,8%, goveda za 4.660 ili 10,7%, ovaca za 29.222 ili 31%, koza za 3.050 ili 4,7%, a samo se broj svinja uveao za 226 ili 14%. Broj stoke na 100 poljoprivrednih stanovnika u foanskom srezu 1895. i 1910. godine20.
Vrsta stoke Konji, magarci, mule Goveda Ovaca Koza Svinja 1895. 18 142 307 214 5 1910. 13 103 171 265 5
Po broju stoke na 100 poljoprivrednih stanovnika foanski srez bio je na osmom mjestu u Bosni i Hercegovini. Ispred njega bili su rogatiki, sarajevski (seoski), nevesinjski, livanjski, bileki, gataki i stolaki srez. U foanskom srezu, kao i u cijeloj zemlji, zabiljeeno je opadanje stonog
Die Landwirtshaft in Bosnien und der Hercegovina str. 355-356, Die Ergebnisse der Viehzahlung, str. XX-XXI, 6-7, 12. 20. Die Landwirtshaft in Bosnien und der Hercegovina.
19
107
fonda u prvoj deceniji XX vijeka. Tome je doprinio Carinski rat izmeu Srbije i Austro-Ugarske, tako da se od 1907. do 1910. godine udvostruio izvoz stoke iz Bosne i Hercegovine. Osim toga, znatno je porastao broj stanovnitva u ijoj se optoj ishrani poveala potronja mesa. U slubenim izvjetajima se konstatira da je kvantitativno nazadovanje stonog fonda bilo praeno poboljanjem kvaliteta bosanskohercegovakih pasmina.21 Mada je foanski srez bio izrazito poljoprivredno podruje, do 1908. godine broj konja, magaraca i mula smanjio se za 615 ili 10,8%. Jedino je uzgoj duhana stimulirala industrijska prerada u domaim fabrikama. Potkraj 1908. godine poelo se raditi na osnivanju sreske poljoprivredne zadruge u Foi, koja je zvanino konstituirana 10. marta 1909. godine. Ve idue godine zadruga je imala 6.700 lanova, 120 zadrunih vijenika i 16 odbornika. Zadruni prirez iznosio je 2% desetinskog pauala.22 Osnivanje zadruge u Foi bilo je sastavni dio akcije koja je na tom planu zapoeta 1904. godine. U Bosni i Hercegovini osnovano je do Prvog svjetskog rata 26 poljoprivrednih zadruga. U 20 su namjeteni kvalificirani ljudi koji su bili i putujui uitelji za cijeli srez, a imali su i funkciju poljoprivrednih referenata u sreskim uredima. Aktivnost poljoprivrednih zadruga bila je usmjerena na unapreenje poljoprivrede: irenje boljih sorti sjemena, boljih pasmina konja i goveda, primjena modernih poljoprivrednih orua, vjetakih ubriva i sl.23 Putujui poljoprivredni uitelj u Foi bio je namjeten u toku 1909. godine. On je tumaio poljoprivredna pravna akta, odabirao bikove i pastuhe za rasplod, te drao predavanja i teajeve za poljoprivrednike. Iz dva izvjetaja saznajemo detaljno o prirodi i obimu njegovog posla. Od 1. jula do 31. decembra 1909. godine on je rijeio 299 predmeta iz svog djelokruga, obavio 36 slubenih putovanja, odrao 36 predavanja kojima je prisustvovalo 499 slualaca, odrao 7 praktinih vjebi na kojima su uestvovala 153 poljoprivrednika, uredio 4 vrta povrine 4 dunuma, izvrio pokuaj umjetnog ubrenja (na jednoj parceli utroio 40 kg) i u 128 sluajeva imao posredniku ulogu.24 I u izvjetaju za drugu polovinu 1910. godine zabiljeena
Die Landwirtshaft in Bosnien und der Hercegovina; Die Ergebnisse Viehzahlung 1910. str. IX. 22 Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1910. str. 96-97; Izvjetaj o upravi BiH 1911. str. 92-93. 23 Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1913, Wien 1914. str. 61. 24 Izvjetaj o upravi BiH 1910. str. 80-83.
21
108
je njegova bogata aktivnost, koja nije beznaajna u historiji poljoprivrede foanskog kraja. Od 15. jula do 31. decembra on je rijeio 158 predmeta, izvrio 53 slubena putovanja, odrao 37 predavanja kojim je prisustvovalo 800 slualaca, odrao 26 praktinih vjebi s 408 poljoprivrednika, uredio pet vonjaka i vrtova i uredio 30 polja (povrine 60 dunuma) za sijanje stone hrane. Iste godine za foanski srez naruio je 2.200 vonih sadnica, 3 pluga, 2 vjetrenjae i 1 sjearica.25 Iz ovih izvjetaja jasno se vidi da je postojanje poljoprivredne zadruge i strunjaka u njoj bilo vrlo korisno za unapreenje poljoprivrede, ali je njeno osnivanje dolo dosta kasno. Mjere preduzete od njenog osnivanja do Prvog svjetskog rata historijski znae samo simbolian poetak moderne agrikulture u foanskom kraju. Zadruga je raspolagala neznatnim sredstvima prikupljenim od lanova (2.000-2.500 kruna godinje), tako da nije mogla znaajnije uticati na proirenje svoje aktivnosti. Ipak, njenim djelovanjem bio je probijen led u prevazilaenju tradicionalnog privreivanja u poljoprivredi. Promjene koje su nastupile u privrednom ivotu Bosne i Hercegovine poslije okupacije 1878. godine nisu u potpunosti mimoile Fou, iako u cijelom ovom razdoblju u njoj nije podignuto nijedno znaajnije industrijsko preduzee. Oslonjeno na bogatu zanatlijsko-trgovaku tradiciju, foansko gradsko stanovnitvo postepeno se uklapalo u nove privredne tokove. Stari zanati su 100 godina prije okupacije poeli polako nazadovati ili potpuno nestajati, a trgovina se sve vie okretala prema Austro-Ugarskoj. Poslije 1878. godine Bosna i Hercegovina ukljuena je (1879) u zajedniko carinsko podruje Monarhije. To ukljuivanje u razvijeniji privredni sistem i iroko otvaranje vrata poslovnim ljudima sa strane dovelo je do ekspanzije trita i robnonovanih odnosa, a uporedo s tim i do razaranja esnafske i patrijarhalne tradicije. Proirenje trita u okvirima Monarhije, meutim, nije doprinosilo balkansko-orijentalnoj produkciji i trgovini. Politiki i drugi motivi vodili su zatvaranju granica prema susjednim balkanskim zemljama u kojima su bosanskohercegovake zanatlije i trgovci imali svoje tradicionalno trite. Ova opta privredna i drutvena kretanja u zemlji nisu ila na ruku privrednom razvoju Foe i njene okoline, jer je ostala izvan dometa eljeznikog saobraaja koji bi omoguio eksploataciju prirodnih bogatstava (prvenstveno uma, koje su prekrivale 60% foanskog sreza) i privredno oivio itav kraj. Zbog toga je Foa itavo vrijeme austrougarske
25
Izvjetaj o upravi BiH 1910., str. 80-81.
109
vladavine zadrala karakter trgovako-zanatlijskog centra s jakim vojnim garnizonom i sreskim administrativno-upravnim aparatom. Razvoj zanatstva u Foi imao je izuzetnu ulogu u njenoj historiji. Bilo je vrsnih majstora u raznim zanatima, ali je najvii domet postignut u obradi metala. Kvalitetom i ljepotom izrade izdvajale su se sve vrste noeva, koji su na balkanskom tritu bili poznatiji od bilo kog drugog foanskog proizvoda. Hamdija Kreevljakovi je o tome pisao sljedee: Foa je bila osobito poznata po izradi noeva i po zlatarskom obrtu. Noeve su izraivali muslimani. Tu su izraivane sve vrste noeva, poev od handara i jatagana do malih klopaca. U tom obrtu foanski su se majstori mogli jedino uporediti s majstorima Carigrada (...) Vanije porodice koje su se bavile ovim obrtom jesu: Biani, Jagnje, Kadribegovii, Karabegovii, Kolubare, Krame, Letii, Masburi, Polje i Rede. Poneki lanovi tih porodica produili su zanat i poslije okupacije te od starih izraevina pravili samo male, depne noeve, ali su i njima davali oblike ubojitih dugih noeva prijanjih vremena, jer je proizvodnja handara i jatagana bila zabranjena.26 Kujundijskim zanatom bavili su se Bonjaci i Srbi, a kasnije samo Srbi. Zanimanje se prenosilo s koljena na koljeno u vie porodica ( Jeremii, Toovii, Nikolii, Dragovii, Jagluii i Kujundii). Poslije 1878. zlatarski je obrt u Foi spao na desetak duana. Izraevine foanskih kujundija su se raznosile po itavoj Crnoj Gori i po dobrom dijelu Hercegovine, a poslije 1878. godine izvoene su i u Austriju, ime se osobito bavio foanski trgovac Beir Njuhovi.27 Za veliki broj zanata koji su, uz modernu industrijsku proizvodnju, postali anahronizam, nova uprava nije pokazivala interesovanje i pustila ih je da propadaju. S druge strane, angairanjem dravnih sredstava, ona je namjeravala iskoristiti tradicionalni smisao domaeg stanovnitva za neke vrste umjetnih zanata, koje je trebalo organizirati na novim osnovama, tehniki dobro opremiti i radnoj snazi dati moderno tehniko-tehnoloko obrazovanje. Na taj nain bi se, uz koritenje tradicije i domaih sirovina, obezbijedila egzistencija izvjesnom broju domaih porodica. Namjere su bile dobre, ali nikada nisu do kraja ostvarene, jer briga oko spasavanja nekih
Hamdija Kreevljakovi, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1961. str. 71. Alija Bejti, Povijest i umjetnost Foe na Drini, Nae starine, IV. Sarajevo, 1957. str. 59; H. Kreevljakovi, Esnafi i obrti, str. 72. Vidi takoe, Heinrich Renner, Wanderungen durch Bosnien und die Hercegovina kreuz und quer. Berlin, 1896. str. 124-132.
26 27
110
umjetnih zanata i kune radinosti nije bila svestrana. U okviru ove politike u Foi je 1887. godine osnovana Vladina radionica za inkrustaciju, koja je od 1892. bila filijala Ateljea za umjetne zanate u Sarajevu. Na elo te radionice postavljeni su Risto undurika i njegov sin Arso. O ovoj radionici Alija Bejti pie: Nije to bila neka savremeno opremljena radionica, nego obini duan u Donjoj ariji kraj ehove damije (s lijeve strane idui od malog mosta), u kojem su otac i sin i prije radili. Ime Vladina radionica dobio je jedino po tome, to je Vlada davala neku potporu uenicima koji su uili zanat kod Riste i Arse. Arso je radio tu po starom nainu...28 Jedan savremenik, Vid Vuleti-Vukasovi, opisao je ovu radionicu u godini njenog osnivanja (1887) na slijedei nain: Gazda radionice je i uitelj momadi mladi Arsa undurika. On je nauio zanat od oca, a otac mu je pirlitao za turskog vakta oklope na pukama i na drugom oruju, te je taj zanat tjerao sve do okupacije. Sada narod ne nosi oruje, pa eto undurike vezu srebrom i tuom pirlitane (vezene) tape, cigarluke, itd., a to sve narodnim motivima (gdjegdje upada i arapskog veza), (vodicama, kukama, cvjetiima, babicama, sponama itd.). undurike su bili odlikovani na transkoj izlobi, te im je u radionici u okviru spomenica. Reene se stvari provaaju po svoj Herceg-Bosni, te su njihovi cigarluci cijenjeni kao i travniki, a u posljednje doba primaju narudbine iz Bea itd. Iz Bea alju preko obrtnikog referenta razliitih prostih drvenih predmeta: ruica, noica za kutije itd., a da ih spomenuti Arso undurika napuni, po svom ukusu, narodnim motivima.29 Iz opisa savremenika vidi se da je Radionica za inkrustaciju u Foi imala zanatski karakter. Imala je funkciju kole za obuavanje mladog narataja, a radila je prema porudbinama Ateljea za umjetne zanate u Sarajevu. Za izdravanje radionice iz sredstava zemaljskog erara isplaivana je dotacija, koja je do 1909. godine iznosila 400 kruna, 1910. 500 kruna, a od 1911. do 1914. godine 600 kruna godinje.30 Mada nemamo tane podatke, na osnovu postojeih moe se pretpostaviti da je u ovoj radionici, do prvog svjetskog rata, moglo biti osposobljeno oko 25-30 ljudi. U tome je bila njena osnovna namjena i znaaj.
A. Bejti, Esnafi i obrti, str. 57. V. Vuleti-Vukasovi, Obrti u Foi, Glasnik za umjetnost i obrt (Zagreb), III/1888, str. 27. Citirano prema A. Bejti, Povijest i umjetnost Foe, str. 58.
28 29
111
Slinim poslom bavio se u Foi i Mustafa Leti, uven na daleko po svojoj vjetini graviranja arabeski na gvou, ali je ljubomorno uvao svoju vjetinu, pa kod njega niko nije izuavao zanat. Poslije 1878. godine, kujundijskim zanatom u Foi bavilo se svega desetak radnji, smjetenih u Prijekoj ariji, izmeu Careve damije i sahat-kule. Za vrijeme austrougarske uprave u gradu postoje svega dvije kazandijske radionice. Prvu je 1889. godine otvorio Meho Hadiahmetovi, a drugu Smail Kamo, 1907. godine. Obojica su roena u Foi, a zanat su izuili u Sarajevu. Ovaj posljednji osposobio je trojicu naunika Avdu Balia, Memia Kumru i Ahmeta Dizdarevia. Prvi je otvorio radionicu u Foi 1912. godine, drugi u Ustikolini, takoe 1912, a trei u Trebinju.31 Druga vrsta zanata kojim se uspjeno bavilo foansko graanstvo bila je prerada koe i krzna. Za njegov razvoj postojali su izvanredni prirodni uslovi i okolina bogata stokom. Tim poslovima bavili su se tabaci, sarai, izmadije i urije. Najbrojniji su bili tabaci, koji su se i najdue odrali.32 Za vrijeme austrougarske uprave tabhane su se nalazile uz ehotinu u samom gradu, nedaleko od Alada-damije. U jednom izvjetaju iz 1891. godine kae se da u Foi ima pet tabhana, koje godinje prerade 1.000 goveih i 5.000 ovijih i kozijih koa. Najvei broj koe otkupljivao je vojni garnizon u Foi. Ranije se u Foi preraivalo dvostruko vie ovijih i kozijih koa, ali poslije okupacije tavljai koa doli su u nepovoljniji poloaj od sarajevskih, visokih ili travnikih tavljaa, jer su, promjenom granice, njihove izvozne mogunosti ograniene, tako da su proizvodili samo za podmirivanje lokalnih potreba. Strunjaci su predlagali da se svakom od pet foanskih tavljaa dadne predujam u iznosu od 1.000-1.200 forinti za nabavku sirovine i da im se u Beu osigura trite za njihovu robu po tamonjim cijenama. To je bio siguran put da se sauvaju od daljeg propadanja i prevaziu proizvodnju za lokalno trite. Ali, od tog prijedloga nije bilo nita jer se Vlada odluila da koarsku industriju razvija u Jeleu. 33
. Pejanovi, Srednje i strune kole, str. 188-189, Izvjetaji o upravi Bosne i Hercegovine od 1908. do 1914. Vidi posebno za 1906. godinu str. 321-323. 31 A. Bejti, Povijest i umjetnost Foe, str. 61. 32 izmedijski i urijski zanat poeo je znatno ranije propadati (H. Kreevljakovi, Esnafi i obrti, str. 71.). 33 ABH, ZMF, br. 6.694/BH, 1981.
30
112
Jele je bio jedno od veih naselja u foanskom srezu, a poznat je po kvalitetnoj preradi koe. Po broju preraenih koa nalazio se odmah iza Sarajeva i Visokog, a ispred Travnika, Foe i Jajca. U njemu se 1891. godine preraivalo 6.000 ovijih i kozijih koa, dok je ranije preraivano etiri puta vie (24.000 koa)34 Do okupacije Bosne i Hercegovine u Jeleu su se odrale 4 tabhane smjetene uz Krupicu. O jelekim tabacima Hamdija Kreevljakovi je zapisao slijedee: Zanimljivo je da je u svakoj tabhani bilo po devet suvlasnika (ortaka). Ovaj sluaj nije mi vie nigdje poznat. Prema tome, ovaj je tabaki odak brojio 36 majstora. Poneki su majstori imali do 15 radnika. Uzmemo li da je svaki tabak imao po pet radnika, onda je u tom odaku bilo zaposleno preko 200 osoba.35 Vjerovatno se veina ovih radnika samo uzgredno bavila preradom koe. Prema izvjetaju iz 1891. godine, u Jeleu su radile tri tabhane sa 30 tavljaa, ali od te tri dvije su bile pred potpunom obustavom rada. Tada je radilo svega devet tavljaa i 15 radnika. Svaki zaposleni preraivao je 600-700 koa godinje. Bili su minimalno plaeni. Uz hranu su zaraivali svega 20 krajcera dnevno, to je bilo 2,5 puta manje od najslabije plaenih radnika u zemlji. S obzirom na to da su jeleki tavljai imali najbolje prirodne uslove i da su proizvodili najkvalitetniju kou, predloeno je da se u Jeleu podigne moderna fabrika koe. Prijedlog je ostvaren 1892. godine. Lokalni tavljai napustili su stare tabhane i zaposlili se u fabrici kao najamni radnici. Dvije godine kasnije fabrika je proirena. Njena godinja proizvodnja iznosila je 80.000 ovijih i kozijih koa, a uz to se dobijalo 70.000 kg vune. inilo se da je ta fabrika u Jeleu bila dobar poslovni potez nove uprave, ali je ona zbog slabog rukovoenja radila samo do 1898. godine. Postrojenja su stajala neiskoritena punih 10 godina, a onda su ustupljena Aeru Alkalaju, koji ih je instalirao na Moanicu kod Sarajeva.36 Prekidom rada fabrike u Jeleu nanesena je velika teta lokalnom stanovnitvu. Na pribavljanju sirovina i preradi koe imalo je posao oko 300 ljudi, koji su godinje zaraivali
ABH, ZMF, br. 6.694/BH, 1981. H. Kreevljakovi, Esnafi i obrti. str. 73. Tabakim poslom bavile su se sljedee porodice: oze, Dinii, ljive, Zametice, Omeragii, Niii, Tuzlaci, Kazazii, Ute, Merdani, ahbazi, Palalije, Kurtovii, Hadii, Drinjakovii i Husii. 36 ABH, ZMF, br. 6.694/BH 1891; H. Kreevljakovi, Esnafi i obrti, str. 74; H. Renner, Wanderungen durch Bosnien und die Hercegovina, str. 133-134.
34 35
113
20.000 forinti, dok je isti prihod itave ranije produkcije iznosio 1.200 forinti. Naalost, jedna dobra tradicija nije prerasla u novi kvalitet. Foanski kraj bio je poznat i po kunoj proizvodnji tekstila. Tvornica ilima iz Sarajeva osnovala je 1912. godine svoju filijalu u Foi. Takve filijale postojale su u vie mjesta Bosne i Hercegovine. Osnovane su dosta kasno i radile samo do izbijanja rata 1914. godine.37 U prvim godinama okupacije Austro-Ugarska je posvetila veliku panju uzgoju i fabrikoj preradi duhana. Uvoenjem monopola, 25. decembra 1879. godine, ona je djelovala u dva pravca na jednoj strani je nastojala da visokim otkupnim cijenama pridobije seljake za uzgoj duhana i da strogim mjerama sprijei njegovu privatnu preradu i krijumarenja, a na drugoj da to prije stvori uslove za fabriku preradu u zemlji. Prva ulaganja u te poslove brzo su se isplatila. Ve 1880. godine podignute su fabrike duhana u Sarajevu i Mostaru, a kasnije jo dvije u Banjoj Luci (1888) i Travniku (1893). Osim njih, podignuto je i osam otkupnih stanica i to pet u Hercegovini i tri u Bosni (Oraje 1888, Foa 1893. i Srebrenica 1897). Broj sadilica duhana stalno se poveavao, tako da je uprava mogla ve 1883. godine, znatno sniziti otkupne cijene i uvesti stroije klasiranje. Poseban privredni znaaj za Fou i njenu okolinu imalo je saenje duhana i podizanje otkupne stanice. U foanskom kraju proizvoen je duhan slabijeg kvaliteta, ija je cijena prve klase iznosila 160 kruna po 1 q, dok je ista koliina i I klasa hercegovakog duhana plaana 300 kruna. Bez obzira na to, prihod od duhana predstavljao je znaajnu stavku u ukupnom prihodu itavog kraja. Od 1882. do 1886. godine foanski srez proizvodio je prosjeno godinje 317 kvintala, a od 1892. do 1896. godine prosjeno 1.955 q godinje. Ako se uzme da je prosjena cijena duhana po 1 q bila 120 kruna, onda je bruto-prihod 1895. godine iznosio 234.600 kruna. Prosjena nadnica kopaa u rudniku Kreka iznosila je tada oko 2,5 krune. To znai da je prihod od duhana u foanskom srezu bio jednak sumi od 93.840 nadnica rudara u Kreki. Iste godine kada je otvorena otkupna stanica u Foi izgraeni su duhanski magacini u koje je uloeno 21.910 kruna, a njihova dogradnja doBericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1913. Wien. 1914. str. 76, Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina fr die Jahre 1914. bis 1916. Wien, 1916. str. 90.
37
114
vrena je 1910. godine uz ulaganje od 36.000 kruna. Osim prihoda koje je donosilo uzgajanje duhana, otkupna stanica u Foi zapoljavala je izvjestan broj radnika u toku cijele godine, a u sezoni i do 40-50. Godine 1904. zapoljavala je 27 domaih radnika, a 1912. godine 47.38 Izvanredni prirodni uslovi koje je imao foanski kraj za razvoj umske privrede i drvne industrije ostali su neiskoriteni za svo vrijeme austrougarske uprave. Potkraj osmanske vladavine, u foanskom kraju bilo je podignuto nekoliko pilana potoara, a 1885. godine zabiljeeno je da foanski srez ima 4 pilane na vodeni pogon, dok se 1910. godine spominje 8 takvih pilana. Njihovi vlasnici bili su domai ljudi ( Jovo i Aleksa Jeremi, Hasan Pilav i Hasan Karahasanovi). Sve pilane su radile s po jednom pilom, od kojih je samo jedna bila okrugla. Ukupna investicija u njih iznosila je oko 8.000 kruna, tako da prosjeno ulaganje po jednoj pilani iznosi oko 1.000 kruna. Oigledno, rije je o malim pilanama potoarama ogranienog proizvodnog kapaciteta, sraunatog na podmirenje lokalnih potreba.39 Strani kapital, iako je bio veoma zainteresiran za bosanske ume, zaobilazio je foanski kraj zbog udaljenosti od glavnih eljeznikih pruga. Tek 1913. godine Akcionarsko drutvo za iskoritavanje uma i pogona parnih pilana, prije P. i C. Goetz i komp. dobilo je na submisijanskoj licitaciji dugoronu eksploataciju uma u foanskom kraju. Ali, taj ugovor nije realiziran sve do kraja austrougarske vladavine.40 U privrednom ivotu Foe posebno i istaknuto mjesto pripadalo je trgovini. Smjetena na trgovakom putu od Dubrovnika ka Carigradu, Foa je nekoliko stoljea bila u sreditu kopnene razmjene dobara izmeu Levanta i zapadnih dijelova Balkanskog poluostrva. Otuda je njeno stanovnitvo, prolazei sve periode prosperiteta i kriza ove razmjene, izgradilo poseban smisao za trgovinu. Nazadovanje starih balkansko-orijentalnih zanata i okretanje trgovine prema Austro-Ugarskoj Monarhiji prisililo je Foake da se prilagoavaju novim uslovima.
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906. str. 576; Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1911. str. 224. 39 Ortschafts und Bevlkerungs Statistik 1885. Zemaljski pregled mjestopisa; Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1911. str. 118-119; Branislav Begovi, Razvojni put umske privrede u Bosni i Hercegovini u periodu austrougarske uprave (1878-1918), sa posebnim osvrtom na eksploataciju uma i industrijsku preradu drveta. Sarajevo, 1978, str. 91. 40 B. Begovi, Razvojni put umske privrede, str. 141.
38
115
Izgledi za budunost naroito su se pogorali poslije okupacije 1878. godine i to sa dva osnovna razloga: prvo, ukljuivanjem Bosne i Hercegovine u carinsko podruje Monarhije prekinuta je njihova veza s tradicionalnim tritem u Crnoj Gori i Srbiji i drugo, Foa je ostala udaljena od glavnih eljeznikih pruga koje su itav promet okretale prema Austriji i Maarskoj. Razvoju foanske trgovine ili su, ipak, naruku duga tradicija, bogata okolina i prisustvo vojnog garnizona koji je djelimino snabdijevala. Ovome treba dodati da je razvoj trgovine stimulirao i poreski sistem, jer su trgovci u cijeloj zemlji plaali svega 3% poreza na istu dobit. Osim toga, na inicijativu Zemaljske vlade, u Foi je 1906. godine osnovan Potporni fond za trgovinu i zanatstvo, koji je raspolagao kapitalom od 9.000 kruna. Meutim, znaajniji od toga fonda bili su Sreski potporni fond, s kapitalom od 83.050 kruna i Kreditni fond, s kapitalom od 400.000 kruna. Njihova namjena je bila da kreditiraju zanatstvo i trgovinu, a ovaj posljednji prvenstveno razvoj poljoprivrede.41 Prema Trgovakom zakonu za Bosnu i Hercegovinu, koji je stupio na snagu 1. novembra 1883. godine, uvedena je obaveza sudskog protokoliranja za sve trgovake radnje koje su u Sarajevu plaale najmanje 15 forinti (30 kruna) poreza na istu dobit, a u drugim mjestima najmanje 6 forinti (12 kruna). To znai da je obavezu sudskog protokoliranja imala svaka trgovaka radnja u Foi koja je godinje ostvarivala najmanje 400 kruna istog prihoda. U Foi je 1899. godine bilo 35 takvih trgovaca, a 1910. godine 50. Protokolirane trgovake firme u Foi 1910. godine42
Naziv firme 1. 2.
41 42
Altarac Mayer Bajrovi Raidaga
Godina protokoliranja 1884. 1893.
Bosnischer Bote, 1912. str. 390. Finansijalni ljetopis Bos.-Herc, Kompas, 1910/11. str. 403-404. U popisu za 1910. godinu nedostaju neke trgovake radnje koje se ranije javljaju. Autoru nije poznato da li su one prestale raditi ili su njihovi vlasnici napustili Fou. To su sljedee firme: Husein-beg Zulfikarpai (1904), Jovan Radoevi (1891), preselio iz Kalinovika, Selim ukalo (1891), Tomo Tomaevi (1891), Salih Tataragi (1891), Ahmet Hanjali (1892), Simo Sunari, Meho Hajri i air Hajri i Hermann Fusch (1891), koga je 1904. godine u Sarajevu naslijedio Venzel Stjepan. Uporedi Bosnischer Bote, 1899. str. 65 i Bosnischer Bote, 1902. str. 182.
116
Naziv firme 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. Baki Hadi Ibrahim Baki Jusufaga ehaji Mehmed Dindija Hasan Ekmei Osman onlagi Mehmed i Hasan Gloali, braa Hadiali Ber Hadimei Mehmed Kadribegovi Edhem Karahasanovi Hasan Karahasanovi erif Karahoda Muan Karahoda Salih Karavdi Avdo Kujundi Vasilije i Pero Leti Murat Njuhovi Jusuf Okovi Omer Pandur Mehmed Paovi Avdo Paovi Ibraga Prepoljac Aleksije Selimovi Ibrahim iljak Hasan Sirbubalo Salih i Mehmed Sokolovi Simo i sinov Sokolovi Timotje Spitzer Heinrich Stark Johann ukalo Muhamed Tafro Muhamed Tafro Mustafa Tafro Salko Tataragi Hadi Ibrahim
Godina protokoliranja 1891. 1893. 1900 1905. 1905. 1894. 1896. 1893. 1893. 1905. 1891. 1905. 1905. 1891. 1905. 1905. 1891. 1891. 1905. 1910. 1891. 1891. 1891. 1905. 1891. 1900. 1910. 1891. 1893. 1902. 1900. 1891. 1907. 1906. 1905.
117
Naziv firme 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. Tomaevi Simo Tomaevi Tane Toovi Risto i sinovi (Risto, Konstantin i Vladimir) Trhulj Alaga Trhulj Salih Tufeki Gavro Tufeki Mujo Tufeki Tane Tulek Avdo Tuno Beir Uzunovi Halil Vukovi Nike Hadi sinovi (Milan i Vasilije) Vukovi Todo Hadi
Godina protokoliranja 1891. 1891. 1910. 1891. 1900. 1891. 1892. 1891. 1891. 1893. 1891. 1892. 1891.
To su bile uglavnom trgovine mjeovitom robom. Samo je kod nekih bilo naznaeno ime se bave. Karakteristino je da su u Foi zabiljeeni kao trgovci samo dva stranca i jedan Jevrejin. Trgovinu su, prema datom popisu, vodili, uglavnom, domai ljudi i to 35 Muslimana i 12 Srba. Meu njima, najistaknutiji trgovci mjeovitom robom bili su Niko Hadi-Vukovi i sinovi, braa Gloajii, Jusuf Njuhovi, Simo Sunari, Vlado Hadivukovi, Salih Tafro, Hadi Beir Hadiali, Beir Tuno, Salih i Mustafa Tafro, Meho i air Bajri, braa Sokolovi. Najpoznatiji trgovci drvetom bili su Jovo i Aleksije Jeremi i erif Karahasanovi; svoje ciglane su imali Ahmet onlagi, Alaga Rodo i Vlado Hadi-Vukovi, koar i trgovac bio je Jusuf Njuhovi, a vinariju su drala braa Caratan, koji su imali svoje filijale u Goradu i Sarajevu. 43 Moderan hotel, s 24 sobe, drao je Samuel Gerstl, a hotelijerstvom su se jo bavili Jakob Russ, Mara Jovovi i Carl Herres, dok su vojniku kantinu drali Josef Gerstl i Maria Schlamp (lamp). Privredni razvoj Foe, a posebno akumulacija kapitala koja je vrena u trgovini, uslovili su stvaranje prvih novanih zavoda. Godine 1906.
Bosnischer Bote, 1912, str. 391. Aleksije Jeremi, predsjednik, ore Hadi-Vukovi, potpredsjednik, Milan Simi, Todo Koovi, Vasilije Kovaevi i Vlado Hadi-Vukovi, lanovi direkcije. Nadzorno vijee sainjavali su: Jovo Jeremi, predsjednik, Nedjeljko Davidovi, Simo Hadi Gloali, Milan i Todor Hadi-Vukovi.
43 44
118
osnovana je Srpska tedionica u Foi (zadruga s ogranienim jemstvom). Na njenom elu stajali su najistaknutiji predstavnici srpskog trgovakog graanstva.44 Krajem 1909. godine imala je 255 lanova s 560 udjela po 50 helera nedjeljno, a krajem 1910. godine 225 lanova sa 619 udjela. Odlukom glavne skuptine, 20. jula 1910. godine, likvidirana je Srpska tedionica, a osnovana Srpska banka i tedionica (dioniarsko drutvo). Preuzimajui imovinu i dugove Srpske tedionice, Srpska banka i tedionica (dioniarsko drutvo) zapoela je rad s dionikim kapitalom od 200.000 kruna u 2.000 dionica po 100 kruna. Do 1. novembra 1912. godine bilo je uplaeno 160.000 kruna.45 Muslimanska tedionica u Foi (zadruga s ogranienim jemstvom) osnovana je 1907. godine. Na glavnoj skuptini tedionice, 14. januara 1910. godine, data je saglasnost da se osnuje Muslimanska kreditna banka (dioniarsko drutvo). Zakljuak je proveden u djelo na glavnoj skuptini 19. maja 1911. godine. Muslimanska kreditna banka preuzela je imovinu i dugove Muslimanske tedionice. Osnovana je s dionikim kapitalom od 500.000 kruna u 10.000 dionica po 50 kruna. Uplaeno je bilo 2.000 dionica u vrijednosti 100.000 kruna.46 *** Foa i njena okolina uli su u politiku istoriju austrougarskog perioda po dogaajima koji su se zbili u ustanku 1882. godine i za vrijeme prvog
Direkciju Srpske banke i tedionice sainjavali su: Aleksije Jeremi, predsjednik, ore Hadi-Vukovi, potpredsjednik i lanovi: Milan Simi, Vlado Hadi-Vukovi, Simo Gloaji, Todo Koovi, Vasilije Popovi, Nedjeljko Davidovi (ajnie). Nadzorno vijee sainjavali su: Jovo Jeremi, predsjednik i lanovi: Husein-beg Zulfikarpai, Todor Hadi-Vukovi, Milan Hadi-Vukovi i dr. Risto Jeremi (Tuzla). Vidi: Finansijalni ljetopis Bos.-Herc, Kompas za godine 1910/11. str. 226, 1911/12. str. 136-138, 1912-13, str. 126-128. 46 Direkciju Muslimanske kreditne banke sainjavali su: Ibrahim ef. Raidkadi, presjednik (iz Gorada), Ahmedaga Hasi, potpredsjednik (Foa), lanovi: Uzeiraga Njuhovi, Ali ef. Raidkadi, Salih ef. Mufti, Hasanbeg Alajbegovi (svi iz Foe). Mustajbeg Prao (ajnie) i Alibeg engi Borjanin iz Borja. Nadzorno vijee: Mustajbeg Krlak, predsjednik, lanovi: Salih ef. Hasi, Ibraga Selimovi, Mehmed ef. Manjo, Ahmed ef. Raidkadi. Poslove direktora obavljao je Nikola Kovaevi. Vidi: Financijalni ljetopis Bos-herc., Kompas 1912/13. str. 128-130. i 170.
45
119
svjetskog rata 1914-1918. godine. Sve to se dogaalo izmeu njih ne izlazi iz okvira politike istorije veine naih mjesta. Foa, kao ni drugi gradovi jugoistone Bosne, nije pruila neposredan otpor kad ju je zaposjedala austrougarska vojska u oktobru 1878. godine, ali je bilo Foaka koji su uestvovali u odluujuoj bitki na Glasincu. Budui da je naseljen iskljuivo muslimanskim i srpskim stanovnitvom, u blizini crnogorske, turske i srpske granice, foanski kraj najtee je podnosio novu okupacionu vlast, koja ga je politiki, ekonomski i drutveno izolirala od susjednih zemalja i uspostavila strogu birokratsku vlast s jakim vojnim garnizonom. Nisu se lahko mirili s nastalom situacijom, a nezadovoljstvo se naroito ispoljilo prilikom objavljivanja vojnog zakona za Bosnu i Hercegovinu, 4. novembra 1881. godine. Predstavnici okupatorove vlasti izvjetavaju iz Foe, novembra 1881, da narod itavog sreza prua pasivan otpor koji se ispoljava u odbijanju da uestvuju u javnim radovima, plaanju poreza, neprijavljivanju pred sudom i slino, tako da je vlast preduzimala prisilne mjere. U znak otpora vojnom zakonu, 80 muslimanskih porodica iz Foe podnijelo je zahtjeve za iseljenje. Iz takvih reagiranja okupaciona vlast je zakljuila da se u foanskom srezu vie nego i u jednom drugom moe oekivati otpor vojnom zakonu. Odmah je pourila da objasni razloge za takav stav stanovnitva, pa je konstatirala da je u srezu snaan pritisak poreskih i umskih organa. albe su naroito dolazile na efa umske uprave.47 Iako su okupacione vlasti dobile nareenje da djeluju energino, ipak su im preporuene taktinost i obzirnost. S obzirom na to da je nezadovoljstvo imalo dublje socijalne i politike korijene, nisu se mogli izbjei sukobi izmeu stanovnitva i okupacione vlasti. Proglaavanje vojnog zakona bio je dovoljan povod za to. Pripreme za ustanak poele su u itavom kraju, okupljajui bonjako i srpsko stanovnitvo. Opte nezadovoljstvo dostiglo je kulminaciju u prvoj dekadi januara 1882. godine. Ustanak je poeo napadom na andarmerijsku stanicu u Ulogu, nou izmeu 10. i 11. januara 1882. godine. Na tom mjestu ukrtali su se putevi iz istone Hercegovine i june Bosne, to nije bilo beznaajno za dalji tok ustanka. andarmerijsku stanicu napala je grupa od 100 ustanika predvoenih podserdarom Perom Tunguzom, koji je jo 1878. godine imao svoju etu. U izvjetaju kapetana Lukia stoji da su ustanike sainjavali Bonjaci i Srbi iz Bora i Foe. Uz
47
H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 93.
120
Peru Tunguza, kljunu ulogu u ulokom ustanku imao je Omer ai, bogati zemljoposjednik, koji je s vie sinova uestvovao u njegovoj pripremi i izvoenju.48 Neposredno poslije izbijanja ustanka u Ulogu nezadovoljstvo se proirilo na Podrinje, prema osmanskoj granici sve do ajnia. Garnizon u Foi imao je 300 vojnika, od kojih su 150 bili regruti. andarmerijske stanice u Kalinoviku i Jeleu traile su, 13. januara, da im se uputi pomo od 60 ljudi, jer su se ustanici pojavili na Vuijem brdu i Vratlu, ali im foanski garnizon u tome nije mogao pomoi.49 Ustanici su 25. januara 1882. godine zauzeli andarmerijske stanice u Kalinoviku i Jeleu, a poslije toga su svoje glavne napore prenijeli iz gornjeg Podrinja i Zagorja prema Foi. Najaktivnije ustanike voe bili su Pero Tunguz, Stojan Kovaevi i Salko Forta. Cilj im je bio da oslobode Fou. Najznaajniju ulogu u ostvarenju tog zadatka imao je Stojan Kovaevi. On je dobio tajnu poruku iz Crne Gore da zauzme Fou i prekine njenu vezu sa Sarajevom. Vodio je grupu od 600 ustanika i 1. februara 1882. preduzeo akciju dolinom Sutjeske, gdje je zauzeo andarmerijsku stanicu u Tjentitu. Tom prilikom zarobljen je 21 andarm i vojnik, ali su svi puteni na slobodu.50 Do 1. februara ve se bilo diglo na ustanak stanovnitvo na lijevoj obali Drine. Ustanici su zauzeli skele na Drini i poeli se prebacivati na desnu obalu, prema Crnoj Gori i Sandaku. Neposredna posljedica toga bilo je ugroavanje austrougarske vojske u Foi i naputanje andarmerijskih stanica u elebiima, Mazou i Bastasima. Tako su glavni skelski prelazi na Drini doli u ruke ustanika, iji su glavni punktovi bili oko Huma i Broda. U Foi je koncentrirana austrougarska vojska. Jedna kolona pod komandom pukovnika Hacea stigla je u Fou 2. februara, a iz Sandaka je upuen jedan bataljom u ajnie i Fou. Komandant svih tih snaga bio je general Obadi. Preduzeta koncentracija vojske i njeno stavljanje pod komandu jednog generala ukazuje na strategijski znaaj Foe i ozbiljnost ustanikih akcija. O ovim dogaajima Hamdija Kapidi je pisao: SituaH. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 109-110. H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 114. 50 H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 16.
48 49
121
cija izmeu 2. i 15. februara postala je po austrijsku vojsku kritina. Stojanu su pristizale ustanike ete iz podruja desne obale Drine iz Sandaka pod Toiem, Jovom Karoviem i Beirom Kaljaom, koji je prema konfidentskim izvjetajima, stigao iz Kolaina.51 General Obadi je 4. februara sa jednim dijelom vojske preduzeo izvianje dolinom Drine i Sutjeske, a ostatak vojnika rasporedio je na poloaje oko Foe. Ustanika akcija poela je napadom na Brod. Komanda u Foi javila je 2. februara da su ustanici opkolili Fou, da se kod Broda vode borbe i da kod Cvilina ustanici prelaze Drinu na vie mjesta. U izvjetaju stoji: Sve je ustalo i opta je revolucija, sve je naoruano (kurziv I. H.). 52 General Obadi morao je prekinuti nastupanje prema Bastasima, jer su ustanici zaprijetili da e ga odvojiti od Foe. Sve snage morale su se koncentrirati na odbranu grada. Poloaj okupatorske vojske u samom gradu oteao je pokret u srpskom dijelu varoi. Do estokih borbi dolo je 4. februara oko utvrenog Susjena i Broda. Prema ustanikim izvjetajima, u bitkama oko Foe uestvovalo je 1.500 boraca. U jednom izvjetaju pie: Kad smo saznali za tu namjeru (kretanje pukovnika Hacea prema Foi), rasporedili smo svoje snage (1500 i to tako to smo postavili jedan dio na Krbljinama prema Rogoju, drugi smo stavili u pokret prema Foi, a s treim smo izvrili napad na Susjeno kod Foe), zatim smo navalili na Fou sa svih strana. Borili smo se dva dana (3. i 4. februar), zauzeli sve kasarne, a treeg dana prekinuli borbu.53 Oigledno je da su ustanici iskoristili momenat kada je general Obadi napustio Fou s dijelom trupa i na taj nain oslabio odbranu. Uspjene akcije ustanika voene su sve do povratka i koncentracije svih trupa, tako da su oni trei dan morali prekinuti borbu. U austrougarskom izvjetaju kae se da su borbe za Fou bile estoke, da su prekinute 4. februara kada je stigao general Obadi s pojaanjem i da je u njima poginulo 4, a ranjeno 17 vojnika. Ustanici su imali 3 mrtva i 4 ranjena.54 Ustanici nisu zauzeli Fou, jer je bila dobro utvrena i branjena s osam bataljona ojaanih artiljerijom. Iako su pokazali izvanrednu preduzimljivost i hrabrost, slabo naoruani i bez artiljerije nisu se mogli suprotstaviti izvjebanoj vojsci u utvrdama. Ipak, iz borbi za Fou 3. i 4. februara 1882.
H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 164. H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 164. 53 H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 165. 54 H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 165.
51 52
122
godine, ostalo je zabiljeeno da je ustanicima pruilo pomo svojom pobunom srpsko stanovnitvo u gradu.55 U borbama oko Foe istakao se Stojan Kovaevi, koji je komandovao s oko 600 ljudi. U narodu foanskog kraja ovaj ustanak poznat je kao Stojanov vakat. Neuspjeli napad na Fou 2-4. februara nije prekinuo dalje ustanike akcije u foanskom kraju. Forta se sa svojim ljudima povukao u Bora, a Stojan Kovaevi se sa manjom etom vratio u Gacko. U okolini Foe zadralo se oko 700 ustanika, koji su se koristili svakom pogodnom prilikom da napadnu okupacionu vojsku. estok napad ustanika na Brod kod Foe zabiljeen je 23. februara u vrijeme austrougarske ofanzive na Zagorje. Ustanici vie nisu bili u prilici da organiziraju vei napad na Fou, jer je ona postala koncentracioni i polazni centar austrougarske vojske iz koga su ile sve akcije protiv ustanika u Ulogu i Zagorju. Pomenutih 700 ustanika u foanskom kraju vezalo je za sebe 18 eta austrijske vojske, na elu s generalom Obadiem.56 U itavom Hercegovakom ustanku 1882. godine foanski kraj dao je izvanredan doprinos. U njemu su uestvovali zajedno Srbi i Bonjaci, borei se protiv austrougarske vojske. Nakon ustanka, okupaciona vlast proglasila je amnestiju za ustanike, ali je od toga bilo izuzeto 241 lice koje se istaklo u ustanku. Meu njima je bilo 187 Srba i 54 Bonjaka. U gradu Foi je od amnestije bilo izuzeto 20 Bonjaka i 8 Srba. Slamanjem ustanka iz 1882. godine Austro-Ugarskoj je uspjelo da okona 50-godinji nemirni period u Bosni i Hercegovini. Za sreivanje prilika u krajevima koji su se digli na ustanak nova vlast se oslanjala na vojsku, policiju, brojni birokratski aparat, ali i na domae ljude kojima je osiguravala privilegiran socijalni i politiki poloaj. Na granici prema Crnoj Gori i Sandaku je uspostavljen vojni kordon koji je potpomognut s devet andarmerijski stanica: Foa, Bastasi, elebi, Suha, Jele, Kalinovik, Previla, Viko i Ljubina. Meutim, ni to nije bilo dovoljno da se uspostavi trajniji mir. Krajem 1882. godine formirana je u graninom pojasu prema Crnoj Gori, Sandaku i dijelu Srbije posebna vojno-policijska formacija, takozvani trajf-korpus (Streif-korps), koji je
55 56
H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 165. H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 217.
123
bio veoma pokretan i imao zadatak da u svakom momentu efikasno djeluje u sluaju lokalnih pobuna ili upada oruanih grupa preko granice. Iz Bea i Sarajeva stizale su instrukcije da se energino postupa protiv onih koji naruavaju red i sigurnost, a da se istovremeno radi na pridobijanju naroda za prihvatanje okupacione vlasti. Svaka dozvola za ugostiteljsku, trgovaku ili kakvu drugu radnju bila je uslovljena u najmanju ruku lojalnim dranjem prema vlastima, a u mnogim sluajevima traene su i druge usluge. Takoe se djelovalo preko vjerskih slubenika i zemljoposjednika koji su ve u poetku probrani kao politiki oslonac nove vlasti, uz garanciju da e zadrati ranije socijalne pozicije. Kako to treba praktino raditi pokazao je Benjamin Kalaj, zajedniki ministar finansija i najodgovorniji funkcioner za voenje austrougarske politike u Bosni i Hercegovini. Prilikom svog prvog obilaska Bosne i Hercegovine, neposredno poslije imenovanja za ministra, on je posjetio foanski kraj, u kojem je ustanak bio tek uguen. U Ustikolini je dao 100 forinti za opravku damije, to je meu prisutnim muhamedancima pobudilo neobino radovanje i zahvaljivanje. U gradu Foi je razdijelio 500 forinti sirotinji, a jednom hadiji, kome su hajduci zapalili han, dao je 60 forinti.57 Posebnu funkciju u politikom djelovanju u narodu imalo je gradsko vijee (Medlis) sastavljeno od uglednih i lojalnih predstavnika graanstva. Njega su 1900. godine u Foi sainjavali. Avdaga Mufti, naelnik, Aleksije Jovii i Muhamedbeg Avdagi, podnaelnici, zastupnici: Vaso Tomaevi, Hadi Ibrahim Beki, Sulejmanbeg Pai, Salihbeg engi, Tane Tomaevi, Jusufaga Njuhovi, Beiraga Tuno, Jovo Jeremi i Todo Nikovi.58 Socijalni sastav gradskog vijea nije se izmijenio ni 1912. godine. Tada su ga sainjavali: Huseinbeg Zulfikarpai engi, naelnik, podnaelnici: Vasilije Kujundi i Ahmetaga Hasi, zastupnici: Muratbeg engi, Husaga Pilav, Idrizbeg Avdagi, Vlado Gloaji, Nikola Caratan, Sulejman-beg Pai, Mehaga Hadimei, Bajraga Tuno i Uzeiraga Njuhovi. U gradskom vijeu bilo je 1900. godine 12 lanova, od kojih je bilo 7 Bonjaka i 5 Srba, a 1912. godine u vijeu su sjedili 9 Bonjaka i 3 Srbina. Bonjake su zastupali zemljoposjednici i trgovci, a Srbe trgovci.
Sarajevski list, br. 109, 10. septembar 1882. Za podatak zahvaljujem dr. Tomislavu Kraljaiu.
57
124
U Foi se, kao i u drugim naim gradovima, izdvojio tanak sloj srpskog i bonjakog graanstva koje se stalno smjenjivalo u gradskom vijeu, vakufskom i crkveno-kolskom odboru, direkcijama srpske i muslimanske banke, kao i u odborima njihovih kulturno-prosvjetnih i potpornih drutava. Imetak koji su stekli trgovinom i brojnim kmetskim selitima ulagali su dijelom u odlazak na hadiluk (odatle uz imena i prezimena dodatak hadi) i dobrotvorne svrhe, da bi i na taj nain pribavljali drutveni ugled. Austrougarska vlast je nastojala da upravo njih pridobije za svoju politiku, pri emu im je pravila razne ustupke. U tim svojim nastojanjima ona je uspijevala da pridobije samo dio graanstva i krupne zemljine posjednike. S obzirom na to da su u Bosni i Hercegovini sve do 1910. godine primjenjivani zakoni iz doba Bahovog apsolutizma u Austriji, bilo je zabranjeno osnivanje bilo kakvih politikih drutava, organizacija i stranaka. Meutim, pokreti za crkveno-kolsku autonomiju Srba i vjersko-kolsku autonomiju Bonjaka predstavljali su specifian vid opozicionog politikog djelovanja, koji se prelamao i u foanskom srezu. Zatim je, u deceniji pred Prvi svjetski rat, poelo stvaranje politikih grupa i stranaka, koje e ii od saradnje s austrougarskom vlau, preko politikih kompromisa do otvorene opozicije. Srpsko graanstvo u Foi bilo je opoziciono raspoloeno prema austrougarskoj politici, to se vidi iz podatka da se u gradskom vijeu 1912. nalaze samo tri Srbina (a ranije ih je bilo pet), mada se struktura stanovnitva nije mijenjala u korist Bonjaka. U Bosanskohercegovakom saboru foanski srez zastupali su Mustajbeg Muteveli (II kurija, 2. islamski izborni srez), Risto Hadidamjanovi (II kurija, 15. srpsko-pravoslavni izborni srez), dr Luka abrai (II kurija, 10. katoliki izborni srez), zatim Mahmud-beg Fadilpai (III kurija, 9. islamski izborni srez) i Gavro Gai (III kurija, 21. srpsko-pravoslavni izborni srez). Zaotravanje politikih odnosa u foanskom srezu zapoelo je balkanskim ratovima. Uspjesi Srbije i Crne Gore izazvali su oduevljenje srpskog stanovnitva u Bosni i Hercegovini i pojaali njegovo opoziciono raspoloenje prema Austro-Ugarskoj Monarhiji. Iz straha pred tim raspoloenjem austrougarske vlasti iskoristile su skadarsku krizu da u Bosni i Hercegovini zavedu iznimne mjere (od 3. do 15. maja 1913. godine), kojim su zabranjene prvenstveno srpske nacionalne i vjerske organizacije i drutva.
125
Obraun koji je poeo sa srpskim stanovnitvom u vrijeme balkanskih ratova nastavljen je u drastinoj formi poslije Sarajevskog atentata i u toku Prvog svjetskog rata. Izbijanjem rata, Bosna i Hercegovina postala je ratno podruje. Zaveden je vojnookupacioni reim, koji je ukinuo veinu mirnodopskih i zaveo vojne zakone. Od atentata, a posebno poslije objave rata Srbiji, organizirane su u bosanskohercegovakim gradovima protivsrpkse demonstracije, u kojima su pljakane i demolirane srpske trgovake radnje i kue. Masovno je hapeno srpsko stanovnitvo, a ponegdje i bonjako i hrvatsko, koje mu je bilo naklonjeno. Prvih mjeseci rata, od austrougarskih jedinica naroito su stradala pogranina podruja prema Srbiji i Crnoj Gori. Srpsko stanovnitvo je odvoeno u logore irom Monarhije (Arad, opronj, Komoran, Grac, Doboj itd.). U Arad je internirano 5.000 lica iz Bosne i Hercegovine, od kojih je u logoru umrlo 2.000, a u Doboju, tokom 1916. i 1917. godine umrlo je oko 5.000 lica. Zabranjen je veliki broj srpskih knjiga i asopisa, rasputena su sva srpska kulturno-prosvjetna i aka drutva, a u toku 1915. godine inscenirano je niz politikih procesa protiv uglednih Srba (Banjaluka, Tuzla, Sarajevo, Travnik i Biha). Jo iste noi, 25. jula 1914. godine, kada je Srbija odbila austrougarski ultimatum, poela su hapenja za austrougarske vojne i policijske organe, politiki sumnjivih ljudi, prvenstveno Srba. U Foi je formiran ratni vojni sud koji je na suenjima uhapenim donosio presude koje su odmah izvravane. Presude su, uglavnom, bile takve da su jedni vjeani, drugi strijeljani, a trei otpremani u logore. U Foi je 14. avgusta 1914. godine strijeljano i povjeano 126 osoba. Meu njima bio je i starac s preko 80 godina, dvojica mladia ispod 20, a dvojica ispod 18 godina. Iz itave grupe, trojica su se uspjela spasiti bijegom, a jedan je teko ranjen umakao sa strijeljanja.59 Oekujui ofanzivu srpske i crnogorske vojske, u Foi su austrougarske vlasti kao taoce postavili est uglednih Srba kod dva eljezna mosta na Drini. Na prvom su bili pop Josif Koovi, pop Vladimir Popovi iz elebia i trgovac Niko Hadi-Vukovi, a na drugom pop Vasilije Kandi i trgovci Milan Hadi-Vukovi i Nikola Mazija. U zoru 9. avgusta vojna patrola strijeljala je taoce na prvom mostu, a na drugom ubila Maziju, dok
59
Vladimir orovi, Crna knjiga. Beograd-Sarajevo, 1920, str. 115.
126
je dvojicu drugih teko ranila. Oba teko ranjena taoca internirani su u logor u Arad.60 Iz navedenih primjera jasno se vidi da su u Foi i u drugim mjestima na najveem udaru bili srpski svetenici, uitelji, trgovci i intelektualci. Osim ovih, iz foanskog sreza internirano je 58 domainstava s ukupno 356 lica srpske nacionalnosti. Od toga broja bilo je 170 enskih, 177 mukih i 9 djece.61 Najvei broj interniranih bio je iz sela: Sijera 100, Mreica 77, Miljevine 49, Raii 31, Zakmura 24 itd. Direktivom od 27. avgusta 1914. godine, Srpska vrhovna komanda alje Uiku vojsku, u sadejstvu s crnogorskom Sandakom vojskom, u ofanzivu na Viegrad. Sandaka vojska stupila je u dejstvo i prela Drinu 11. septembra 1914. godine nizvodno od Foe, a tri dana kasnije i kod Gorada, dok je Uika vojska prela Drinu 14. i 15. septembra kod Starog Broda, Viegrada i Meee. Do 17. septembra obje vojske su izbile na visinu Rogatice. Uika vojska nastavila je ofanzivu 22. septembra pravcem Han-Pijesak-Vlasenica, a Sandaka je krenula preko Romanije i dolinom Prae prema Sarajevu, radi obezbjeenja lijevog boka Uike vojske. Krajem septembra, srpska vojska je izbila pred Vlasenicu, a crnogorska na liniju zapadne padine Romanije selo Pale Kalinovik. Od 5. do 10. oktobra Uika vojska je odbaena na liniju Vratar Vigova Gora enkovi, gdje se sastala sa Sandakom vojskom. U daljim borbama, Uika vojska je do 25. oktobra odstupila na desnu obalu Drine, a 30. oktobra isto je uinila i crnogorska vojska. Foanski kraj je na samom poetku rata bio neposredno ratno podruje i vie od mjesec dana bio je u rukama crnogorske vojske. Poslije terora koji je nad njim izvrila austrougarska vojska, srpsko stanovnitvo jugoistone Bosne doekalo je srpsku i crnogorsku vojsku kao oslobodilaku, a prilikom njihovog odstupanja dio srpskog stanovnitva i iz foanskog sreza naputao je domove i krenuo u Crnu Goru i Srbiju. Jo u vrijeme pripreme ofanzive srpske i crnogorske vojske na jugoistonu Bosnu, krajem avgusta 1914. godine, u foanskom i susjednim sreCrna knjiga, str. 59-60. Crna knjiga, str. 95; Vorzeichnis der auf Grund der Verordnung von 13. Oktobar 1914. Zahl 13,421/Prs, expatriirten bosnisch-herzegovinischen Landesangehrigen. Sarajevo, 1915. str. 31-36. U ovom popisu navedena su sela i poimenice sva domainstva i lica.
60 61
127
zovima pojavljuje se izbjegliki pokret bonjakog stanovnitva. Prilikom povlaenja austrougarskih trupa iz Novopazarskog sandaka za njima je krenulo oko 9.000 Bonjaka sa enama i djecom. Ovaj pokret bonjakog stanovnitva brzo se proirio i na srezove jugoistone Bosne: foanski, ajniki, viegradski i rogatiki. Njime je bio obuhvaen veliki broj porodica koje su se kretale prema Sarajevu i drugim mjestima u unutranjosti. Do konca oktobra 1914, broj izbjeglica (muhadera) iz svih krajeva narastao je na 36.480, a do sredine januara 1915. godine na 46.000 lica, meu kojima je bilo oko 20.000 djece i oko 16.000 ena.63 Izuzetna stradanja koja je proivljavalo cjelokupno stanovnitvo Foe i njene okoline, bilo da se radilo o teroru nad srpskim stanovnitvom, ili o izbjeglikom pokretu bonjakog stanovnitva, pojaavale su strahovita glad i epidemije koje su popratne pojave ovakvih vanrednih prilika. Ve 3. avgusta 1914. godine donesen je Zakon o snabdijevanju stanovnitva neophodnim ivotnim namirnicama. U svim mjestima vrene su rekvizicije i stvorene rezerve ita i brana. Rekvirirani su penica, jeam, ra, kukuruz, ovas, proso, heljda, brano i krompir. Zabranjen je izvoz iz Bosne i Hercegovine. Nekontrolirano poveanje cijena ivotnim namirnicama pokualo se sprijeiti maksimiranjem cijena ita i brana. Kasnije, 29. marta 1915. godine, donesen je zakon na osnovu koga je bio reguliran promet itom i branom. Utvrena je mjesena koliina po glavi stanovnika i to 7,2 kg brana ili 9 kg ita, to predstavlja dnevnu potronju od 250 grama brana ili 300 grama ita po glavi stanovnika. Mjeseni limit u Ugarskoj iznosio je 18 kg a u Austriji 10 kg po stanovniku. Normalna mjesena potronja ita po jednom stanovniku uzima se 18 kg mjeseno, to znai da je bosanskohercegovako stanovnitvo zakonski moglo dobiti samo polovinu te koliine. Meutim, ni tako strogo ograniene i nedovoljne koliine stanovnitvo nije redovno dobijalo zbog neredovnog saobraaja u ratnim uslovima. Stanje je posebno pogoravala okolnost to su se itna podruja Posavine i Semberije nalazila na pravcu nastupanja armije prema Srbiji. Stanovnitvo iz tih krajeva bilo je evakuirano, tako da se nije mogla zavriti etva niti naredna sjetva. Mobilizacija najsposobnije radne snage i rekvizicije konja i volova za vojsku znaajno su smanjile produktivnu snagu poljoprivrede i to upravo u vrijeme kada su njeni proizvodi bili najpotrebniji. Zemlju su najveim dijelom obraivali oni koji to nikada nisu radili, a meu njima visok procent
63
Petar Tomac, Prvi svetski rat 1914-1918. Beograd, 1973. str. 125-126.
128
inile su ene. Organizirane su prisilne mobe za etvu i za sjetvu, jer se samo na taj nain mogla obraditi zemlja. Rekvirirani su svi plugovi, maine i druga orua i stavljeni na raspolaganje za zajedniku upotrebu. Radovima su rukovodili posebni odbori, a nadziranje je vrila andarmerija. U nedostatku radne snage poljoprivredne radove su obavljali zatvorenici i ratni zarobljenici, zatim kolska djeca iz osnovne kole pod nadzorom uitelja, a uz saglasnost reis-ul-uleme i muslimanske ene.64 Da bi se uvela jo otrija kontrola snabdijevanja stanovnitva, u aprilu 1915. godine izdate su karte za dodjelu hljeba i brana, a stupile su na snagu 11. maja 1915. godine. Tada je poveana koliina ita za seosko stanovnitvo sa 300 na 350 grama dnevno po stanovniku, dok je gradsko stanovnitvo, izuzimajui radnike na tekim poslovima dobilo svega 200 grama brana na dan po stanovniku.65 Ishrana stanovnitva postajala je sve tea. Dugi i iscrpljujui rat troio je i posljednje rezerve hrane. Cijene ivotnih namirnica od 1913. do 1916. godine porasle su za tri puta, dok su radnike nadnice biljeile jedva 50% poveanja. Kakve je razmjere dobila nestaica i skupoa najbolje se vidi iz porasta cijena ivotnih namirnica u Sarajevu. Cijene ivotnih namirnica koje je 1918. godine utvrdila vlada bile su za 350% do 2.300% vee nego prosjene cijene istih artikala 1914. godine, dok su cijene u slobodnoj prodaji i vercu bile neuporedivo vee.66 Prema izvjetaju Sreskog ureda u Foi od 22. maja 1919. godine, na uem podruju sreza, u posljednjim godinama rata (1916-1918) umrlo je od gladi i iznemoglosti 2.200 lica ili oko 50 lica mjeseno. Kraj rata doekan je sa znaajnim gubicima stanovnitva. Prema popisu iz 1910. godine, ue podruje foanskog sreza (bez ispostave Kalinovik) imalo je oko 38.000 stanovnika. Izbijanjem rata 1914. godine, u vojsku je regrutirano 7.500 lica (oko 20% stanovnitva). Ovaj podatak izgleda pretjeran, ali on je zvanino dat i u njega ne bi trebalo sumnjati. Prema austrougarskim izvorima, 1917. godine vojnom mobilizacijom u Bosni i Hercegovini bilo je obuhvaeno 2,35% ukupnog stanovnitva, dok je taj procent u Austriji iznosio 0,50%, a u
Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina fr die Jahre 1914. bis 1916. Wien, 1917. str. 141-142. 65 Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina fr die Jahre 1914. bis 1916. str. 56-57. 66 Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina fr die Jahre 1914. bis 1916, str. 131-132.
64
129
Maarskoj 0,45%. Popisom iz 1917. godine utvreno je da na uem podruju sreza ivi 28.984, a 1918. godine 30.147 stanovnika. Sreski ured navodi da je za prehranu stanovnitva u posljednjim godinama rata bilo potrebno 18-24 vagona ita mjeseno, a da je stizalo jedva 8 vagona. 67 Tekoe karakteristine za itavu zemlju, u foanskom i susjednim pograninim srezovima jo su vie pojaavali teror nad srpskim stanovnitvom i teke uslove ivota izbjeglog muslimanskog stanovnitva, koje je bilo izloeno unitavanju. Likvidirani su naroito ugledni ljudi, zatim internirani i prisiljeni da naputaju vlastite domove i da ostavljaju imetak koji su mukotrpno i dugo sticali. Nagomilani ekonomsko-socijalni problemi, kao i odjeci Oktobarske revolucije, doveli su 1918. godine do naglog irenja antiratnog raspoloenja, koje se izraavalo na razliite naine. U itavom arenilu antiratnih pojava naglaeno je dezerterstvo iz austrougarske vojske i stvaranje tzv. zelenog kadra. Poslije Brest-Litovskog mira zeleni kadar se omasovljuje povratnicima s istonog fronta, bivim zarobljenicima i aktivnim uesnicima u oktobarskoj revoluciji. Nerijeeno agrarno pitanje zaotrilo je u toku rata socijalne odnose na selu. Izvjesni pokuaji da se ovo pitanje rijei za vrijeme rata nisu uspjeli, pa su 1918. i 1919. godine seljaci pokuali da ga sami rijee. Oni pale begovske kue i imovinu, a uskraivanje treine i uzurpiranje zemlje koju obrauju uzima iroke razmjere. Na ruku seljakim nemirima ile su nesreene prilike, jer je stara vlast bila na izmaku, a nova se nije konsolidirala. Ove nemire je jo vie zaotravala boljevika agitacija koju provode i podstiu povratnici sa istonog fronta i socijalistiki agitatori. Kao voa socijaldemokrata u foanskom srezu spominje se cipelarski radnik epan Nei zvani Burilo, koji je bio povjerenik Sreske bolesnike blagajne, a kao propagatori boljevikih ideja student Pavle Koovi i stolar Gavro Vukovi, oba iz Foe. U izvjetaju Sreskog ureda kae se da dvojica posljednjih harangiraju masu. Slab aparat vlasti nije se mogao suprotstaviti pljakakim akcijama seljaka, koje su mjestimino bile praene i ubistvima bonjakih zemljoposjednika. Zbog vjerske i nacionalne strukture zemljoposjednika (preteno Bonjaka) i kmetova (preteno Srba), zajedno s klasnim isprepliu se i zaotravaju vjerski i nacionalni odnosi na selu. Vlasti su traile izlaz u uspostavljanju
67
Glas slobode, br. 73, 18. 9. 1918, str. 3.
130
vanrednog stanja u ugroenim srezovima, uspostavljanju prijekih sudova, mobilizaciji rezervista i obrazovanju poluvojnih formacija, tzv. narodnih gardi. Sve preduzete mjere nisu trajnije rjeavale agrarno pitanje kao najtei socijalno-politiki problem u zemlji, pa se u njegovo razrjeavanje ukljuio sam dravni vrh (Proglas regenta Aleksandra, 6. I 1919. Prethodne odredbe za pripremu agrarne reforme). U tome je leao i najvei znaaj seljakih nemira u vrijeme konsolidiranja novostvorene drave. Poslije proboja Solunskog fronta (14-17. septembra 1918) u Sarajevu je, 20. septembra, dolo do formiranja Narodnog vijea za Bosnu i Hercegovinu, koje je imalo zadatak da zajedno s ostalim narodnim vijeima junoslavenskih zemalja pripremi stvaranje zajednike jugoslavenske drave. U toku oktobra, u Foi je stvoren odbor Narodnog vijea, koji je kao i u drugim mjestima imao svoju narodnu gardu. Austrougarska vlast u Bosni i Hercegovini prestala je definitivno 1. novembra 1918, kada je vojni poglavar general Stjepan Sarkoti predao vlast Narodnoj vladi, koju je imenovalo Narodno vijee Bosne i Hercegovine. Zvanino proglaenje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca uslijedilo je mjesec dana kasnije, 1. decembra 1918. godine. Najvaniji zadatak Narodnog vijea i Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu bio je da u prelaznom periodu sauvaju red i mir i drutveni poredak. Podreenim vlastima bilo je nareeno (3. nov. 1918) da se preduzmu sve mjere za obezbjeenje line i imovinske sigurnosti. S obzirom na to da se u stari policijski i andarmerijski aparat nije imalo povjerenja, Vlada je naredila da se formira narodna garda koja ima zadatak da odri javni red i mir u mjestu i okolici, a zatim da se stara o razoruanju austrougarske vojske i da spreava nerede i pljake koje bi ta vojska inila u povlaenju. Ova, kao i neke druge mjere nisu bile dovoljne da se osiguraju red i mir, pa su Narodno vijee i Zemaljska vlada za BiH pozvali srpsku vojsku (4. XI 1918) da hitno doe u Sarajevo. Tom prilikom naglaeno je da je stanje naroito teko u istonoj Hercegovini i jugoistonoj Bosni, gdje je ve dolo do nereda zbog upada komita iz Crne Gore. Prve jedinice Druge srpske armije stigle su 6. novembra 1918. preko Viegrada u Sarajevo. Iako je srpska vojska nastojala da uspostavi red i mir, nije imala dovoljno snage
131
da se osiguraju granina podruja prema Crnoj Gori, odakle su upadale naoruane grupe komita i vrile razna nasilja i pljakali stanovnitvo.67a U oktobru 1918. godine Crnu Goru oslobodila je srpska vojska, s kojom su saraivale crnogorske ustanike snage i crnogorske komite. Pojedine grupe komita odvojile su se od srpske vojske i samostalno upadale u pogranina podruja. Tamo su napadale austrougarsku vojsku ometajui joj odstupnicu, a ponegdje su upadale u gradove i uspostavljale vlast. Prilike su bile veoma teke, jer je u prelaznom periodu u mnogim mjestima bilo uspostavljeno dvovlae, a negdje je djelovalo vie faktora istovremeno: stari aparat vlasti, srpske jedinice, narodna garda kao poluvojna formacija sreskih narodnih vijea, a u pograninim srezovima prema Crnoj Gori pojavljuju se kao faktor i crnogorske komite. Ovako nesreena organizacija vlasti ostavljala je prostor u foanskom regionu za razne anarhine pojave koje su izazivale optu nesigurnost i strah, posebno kod bonjakog stanovnitva. O tome svjedoi vie izvjetaja lokalnih vlasti koje su istraivale tete uinjene bonjakom stanovnitvu. Prema izvjetaju Sreske ispostave u Kalinoviku od 30. maja 1919, crnogorske komite i nepoznata lica uinili su kod 28 bonjakih (druga se ne spominju u izvjetaju) domainstava tetu u iznosu od 110.728 kruna. Sreski ured u Foi, septembra 1920, obavjetava Zemaljsku vladu o ubistvu Nurbega adimlije i pljakanju nekih Bonjaka, pa navodi da je stanovnitvo u velikom strahu i da je naroito panika zavladala meu muslimanskim svijetom, koji je do sada iskljuivo bio izloen razbojnikim ispadima. Nije ni udo da se sve to izrabljuje u politike svrhe i u raspirivanju vjerske mrnje; kad se uoi, da je od novembra one godine (1918 A.P.) pa do danas meu pograninim puanstvom poginulo od razbojnikih ruku est vienih Muslimana. Drugi bi razlog bio, koji je nesnoljivost izmeu Srba i Muslimana esto bacio u nazadak, najnovija naredba o oduzimanju begluka, koja je veliki broj aga i to iskljuivo Muslimana bacila na prosjaki tap. Naroito je tim poskoio broj varoke siroadi, koja se skoro iskljuivo regrutira iz bivih aga.67b Upadi komita iz Crne Gore trajali su nekoliko godina poslije Prvog svjetskog rata i ugroavali bonjako stanovnitvo oko Foe, Gorada i ajnia. Njihove pljakake akcije i ubistva uglednih Bonjaka unosili su
ABH, ZV, br. 3034/1919. Kotarski ured u Foi Zemaljskoj vladi, 22. maja 1919. Milan Gakovi, Rjeavanje agrarnog pitanja u Bosni i Hercegovini 1918-1921. Prilozi Instituta za istoriju radnikog pokreta. Sarajevo, 1970. br. 6. str. 25-26.
67a 67b
132
nered i nesigurnost meu stanovnitvo i pogoravali vjerske i nacionalne odnose na ovom podruju, koji su ve od oktobra 1918. godine bili zaotreni usljed samovoljnog raskidanja kmetskih i beglukih odnosa. Uzrok pojave crnogorskih komita u ovom graninom podruju historiari vide u nesreenim prilikama u Crnoj Gori poslije Prvog svjetskog rata, takoe i u praksi iz ranijih vremena, posebno za vrijeme ratova i ustanaka, kada se uskakalo i s jedne i s druge strane granice i vrile osvete, pljake i paljevine. Crnogorske komite imali su progresivnu ulogu dok su se za vrijeme okupacije Crne Gore borili za osloboenje svoje zemlje, ali zbog njihovih upada u granina podruja Bosne i Hercegovine, nakon Prvog svjetskog rata, svrstavaju ih u pljakae i izazivae nereda i nesigurnosti. Njihove akcije imale su trajnije negativne posljedice na vjerske i nacionalne odnose u tim podrujima.67c *** Iako je u poreenju s osmanskim periodom postignut izvjesni napredak, pismenost u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske vladavine bila je privilegija malog broja domaih ljudi i veine doseljenika. Meutim, prirodno je to su postojale razlike u broju pismenih na poetku i na kraju austrougarske vladavine, kao i razlike po pojedinim podrujima i mjestima. U Bosni i Hercegovini je 1910. godine znalo itati i pisati (latinicu i irilicu) svega 177.168 lica ili 11,95% ukupnog stanovnitva starijeg od 7 godina, dok je jo svega 3.082 znalo samo itati. Nepismenih je bilo 87,84%. Iste godine, u 331 optoj, 146 vjerskih i 10 privatnih kola bilo je ukupno 42.578 uenika. Mada je broj uenika i broj kola od okupacije postepeno rastao, 1910. godine bilo je 87,25% nepismene djece i omladine od 7 do 20 godina starosti. Nepismenost nije vladala samo na selu, nego i u gradovima. Znaajniji procent pismenih zabiljeen je samo u etiri gradska sreza: sarajevskom 57,06%, mostarskom 52,33%, tuzlanskom 48,52% i banjalukom 45,24%. U svim ostalim srezovima broj pismenih nigdje nije prelazio 20% stanovnitva starijeg od 7 godina. S obzirom na to da je veina doseljenika
Atif Purivatra, Politike partije prema agrarnoj reformi u Bosni i Hercegovini neposredno poslije 1918. godine. Prilozi Instituta za istoriju radnikog pokreta. Sarajevo 1967, III, 3 str. 94.
67c
133
u Bosnu i Hercegovinu bila pismena, procent nepismenog domaeg stanovnitva bio je vei.68 Pismenost u foanskom srezu bila je ispod prosjeka za cijelu zemlju, a pogotovo sarajevskog okruga. Podaci o tome daju se u narednoj tabeli.69 Pismenost stanovnitva starijeg od 7 godina u foanskom srezu 1910. godine (latinica i irilica) prema konfesionalnoj pripadnosti
Znaju itati i pisati Znaju itati Ne zna itati ni pisati m. . Svega m. . Svega m. . Svega Pravoslavni Muslimani Katolici 564 145 709 11 11 4.896 4.877 9.773 561 7 568 9 1 10 10.070 9.403 19.473 94 125 219 47 51 98 Ostali 9 13 22 7 4 11 1.228 290 1.518 20 1 21 15.020 14.335 29.35570 Svega
Iz tabele se vidi da je pismenost razliito izraena kod pripadnika raznih konfesija. Pravoslavnih je bilo pismeno 6,75%, muslimana 2,83%, katolika 69,09%, ostalih 66,66%. Ukupno u foanskom srezu bilo je pismeno 4,91% stanovnitva starijeg od 7 godina, a ako se u tu grupu ukljue i oni koji su znali samo itati, onda je bilo pismeno jedva 5% stanovnitva. Od ukupno 6.525 muke djece i omladine od 7 do 20 godina starosti nepismeno je bilo 6.042. U tom uzrastu znale su itati i pisati 474 osobe, a jo 9 ih je znalo samo itati. Stanje pismenosti enske djece i omladine bilo je jo nepovoljnije. itati i pisati znalo je svega 116, dok je nepismenih bilo 6.351 lice. To znai da je u foanskom srezu meu djecom i omladinom od 7 do 20 godina znalo itati i pisati samo 590 lica, samo itati 9 i da je poSajma Sari, Prilog prouavanju kolonizacije u Bosni i Hercegovini od 1918-1934. Prilozi Instituta za istoriju, godina XIV, br. 14-15, Sarajevo, 1978. str. 415-425. Vidi detaljnu tabelu: Arhiv Bosne i Hercegovine, Kraljevska banska uprava drinske banovine, III odjeljenje, broj 21.749/1932. 69 Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und der Hercegovina 1910, str. XLII-XLIII. 70 Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und der Hercegovina 1910, str. 14-15. Pismenost po spolu, dobi i vjeri.
68
134
tpuno nepismenih bilo 12.393 lica. Izraeno u procentima, nepismenih je bilo 95,17%, a pismenih 4,83%, to dovoljno govori o velikom nedostatku kola i kulturnoj misiji Austro-Ugarske, kojom se ona lano hvalila pred Evropom. Najvei broj pismenih ljudi u srezu ivio je u gradu Foi. To su bili slubenici u administraciji, uitelji, trgovci, zanatlije i drugi rijetki pojedinci. Veoma nizak procent pismenih Bonjaka bio je uslovljen time to je statistika biljeila samo poznavanje latinice i irilice, a u mektebima i medresama uilo se arapsko pismo. Poslije 1878. godine Austro-Ugarska Monarhija je imala spreman plan stvaranja novog kolskog sistema koji bi odgovarao njenim ekonomskim, politikim i vojnim ciljevima. Polazei sa stanovita da kola nije samo mjesto gdje se stiu znanja nego i izrazito vaspitna ustanova, kolske vlasti su svu svoju panju, budnost i opreznost, u prvom redu usmjeravale na ovaj aspekt kole i njene uloge.71 Osnovni cilj bio je da osigura presudan uticaj na vaspitanje kolske omladine, stavljanjem pod svoju kontrolu svih postojeih vaspitno-obrazovnih institucija. Za podizanje novih kola, koje bi bile potpuno u duhu te politike trebalo je osigurati materijalna sredstva i kadrove. Ali, za Austro-Ugarsku je najvanije bilo izraditi takvu kolu kao instituciju u ijim osnovama je kult prema Monarhiji primarni cilj vaspitanja. Ona je i kolstvom htjela da u korijenu sprijei bilo kakve nacionalne i nacionalnooslobodilake tenje. Iz ovih optih ciljeva austrougarska vaspitnoobrazovne politike izviralo je i stanje kolstva u Bosni i Hercegovini. Prema popisu od 1885. godine, u foanskom srezu nema podataka koliko je djece pohaalo mektebe poslije okupacije, ali je ostalo zabiljeeno da je u foanskoj medresi 1900/01. godine radio jedan nastavnik s 38 uenika, a 1901/02 47, 1902/3 61, 1903/04 53 i 1904/5 67 uenika. U srpskoj osnovnoj koli 1891. godine bilo je 67 uenika.72 Zadravajui i dalje zateene konfesionalne kole, prve dravne ili narodne osnovne kole u srezu osnovane su u gradu Foi i Kalinoviku 1886/ 1887. godine, a znatno kasnije u Bastasima (1904/1905), elebiu (1905/ 1906), Jeleu (1909/1910) i Ustikolini (1909/1910. godine). Naalost, za
Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske okupacije (18781918). Sarajevo, 1972. str. 9. 72 Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, str. 203.
71
135
sada ne raspolaemo podacima koliko je djece pohaalo te kole. Godine 1912, svim dravnim konfesionalnim i privatnim kolama u Bosni i Hercegovini bilo je obuhvaeno samo 26,75% djece. Taj procent u foanskom srezu bio je sigurno znatno nii, jer su veinu stanovnitva inili Bonjaci, koji su tada nerado slali muku, a kamoli ensku djecu u dravne kole.73 Osnovne kole izdravane su iz sredstava optina i zemaljskog erara. Optine su bile dune da za njih obezbijede potrebne prostorije, da se brinu o njihovom odravanju, rasvjeti, ogrjevu i ienju i da plaaju kolske podvornike. Meutim, plate uiteljima (svjetovnim i vjerouiteljima) nisu isplaivale direktno optine, pa ak ni u sluaju kada su one davale sredstva, nego zemaljski erar. Na taj nain uitelji su bili direktno vezani za vlast i obavezni da provode njenu politiku. S obzirom na to da su kole radile s malim brojem uenika (1912. godine sve kole u Bosni i Hercegovini imaju prosjeno po 80-90 polaznika), koje je najee vodio po jedan uitelj, u foanskoj koli radio je jo i pomoni uitelj.74 Godine 1898. u Foi je bio uitelj Jusuf Bajrovi, pomoni uitelj Jovo Gavri, a osnovnu kolu u Kalinoviku vodio je uitelj Nikola Tepavac.75 Okupacijom Bosne i Hercegovine poele su znaajne drutveno-ekonomske promjene koje su bile posljedica vezivanja zaostale, polufeudalne zemlje za razvijeniju dravu. Interesi novog upravljaa oivjeli su privrednu aktivnost i doveli do uspostavljanja modernije administracije, priliva kapitala i doseljavanja relativno velikog broja stranaca inovnika, poslovnih ljudi i vojnika. Glavne karavanske puteve zamijenio je eljezniki saobraaj, mijenjajui ne samo pravac ranijeg privrednog komuniciranja bosanskohercegovakog stanovnitva sa susjednim zemljama, nego i tokove ivota u koji su znatno bre unoene savremene ideje i tekovine. Sve te promjene, kao i socijalno raslojavanje, konfesionalna podijeljenost i buenje nacionalne svijesti imali su odraza na cjelokupnu oblast nadgradnje. Ranije smo vidjeli da je u kolskom sistemu, odnosno u oblasti obrazovanja i vaspitanja, razvoj tekao u dva pravca: zadrane su ranije konfesionalne kole, ali se osnivaju i dravne, koje nemaju vjerska ili nacionalna ogranienja. I u oblasti kulture i prosvjete, u irem smislu, postojale su dvije politike. Jednu je provodila austrougarska vlast, a drugu domae stanovniM. Papi, kolstvo, str. 46-48. Izvjetaj o upravi BiH 1906, str. 70. 75 Bosnischer Bote, 2, Jahrgang, Sarajevo, 1898.
73 74
136
tvo u okviru svojih vjerskih i nacionalnih sredina. S obzirom na to da su prosvjeta, kultura i umjetnost bile jedine oblasti u kojima se mogla prikriveno ispoljiti politika i nacionalna misao, u Bosni i Hercegovini su austrougarske vlasti nastojale da ih stave pod strogu kontrolu i da ih integriraju u svoj drutveno-politiki sistem. Za vrijeme austrougarske uprave, u Foi su, kao i u veini drugih gradova, postojala razliita drutva. U tom pogledu, najaktivniji su bili Srbi. Oni su imali pet drutava, Bonjaci tri, a isto toliko bilo je internacionalnih drutava. Poetni oblik drutvenog organiziranja Srba u Foi javio se 1882. godine formiranjem Odbora za svetosavske zabave. Za razliku od slinih odbora u nekim drugim gradovima, foanski se neto due odrao, tako da se spominje i 1883, a 1884. prireivao je zabavu na Arhanelov dan. Poslije toga nema vijesti o njegovom djelovanju. Nekoliko godina kasnije, 1887. godine, foanski Srbi su, meu prvima u zemlji, formirali Odbor mladih Srba za osnivanje crkvenog pjevakog drutva. Vlasti im tada nisu odobrile njegovo osnivanje, ali je kasnije podnesen novi zahtjev i nacrt statuta po uzoru na statut mostarskog Srpskog crkveno-pjevakog drutva Gusle. Zemaljska vlada je predloila Zajednikom ministarstvu finansija da odobri osnivanje drutva, uz uslov da se iz statuta izbaci izraz Srbin pravoslavne vjere i zamijeni izrazom osoba pravoslavne vjere. Uz zahtjev za osnivanje drutva traeno je i osnivanje drutvene biblioteke, ali su vlasti to odbile i dozvolile nabavku knjiga za pjevanje (pjesmarice, Gasangsbucher). Zajedniko ministarstvo dalo je saglasnost za osnivanje drutva, uz napomenu da svako proirenje njegove djelatnosti izvan odredbi statuta, pa i osnivanje biblioteke, nije doputeno.76 Ubrzo poslije osnivanja pjevakog drutva, iz redova srpskog graanstva pokrenuta je akcija za osnivanje Pobratimstva - srpskog antialkoholnog drutva i Sokola zajedno. Nijedno od ove vrste drutava nije postojalo u Bosni i Hercegovini, pa su Srbi iz Foe u tom svom pionirskom radu imali tekoa. Nadajui se da e im vlasti odobriti osnivanje Sokola, nabavili su potrebne gimnastike sprave. Njihova oekivanja se nisu ispunila, jer vlasti
ABH, ZMF, br. 1715/BH, 1890. (28. II 1890. i 5. V 1890). Za podatak zahvaljujem dr. Tomi Kraljaiu. Pejanovi navodi da je Srpsko pravoslavno crkveno pjevako drutvo Sv. Sava osnovano 1900. godine. Prema ovom izvoru, ono je osnovano 10 godina ranije, jer nije postojao razlog da poslije odobrenja statuta eka itavu deceniju.
76
137
ne samo da nisu dozvolile osnivanje Sokola, nego su naredile da se u roku od tri dana unite nabavljene gimnastike sprave. Tako je 1893. godine u Foi osnovano samo Pobratimstvo - srpsko antialkoholno drutvo, prvo ove vrste u Bosni i Hercegovini (Pobratimstvo - druina trezvenih Srba u Foi). Ovo drutvo je 1912. imalo 126 lanova, a njegov predsjednik bio je Nikola Koovi.77 Ipak, treba ukazati da Foaci nisu odustajali od svoje namjere. Dvije godine poslije tog zahtjeva (1895), u Ministarstvu u Beu je razmatrana molba foanskog pjevakog drutva kojom su traili da im se odobri uvoenje gimnastikih sprava. Za vlasti se pokazala neobinom ideja da se u okviru crkvenog pjevakog drutva uvodi gimnastika na spravama. Ocijenjeno je da je to nepoeljna politika djelatnost koja ide za tim da to jae apsorbira itav duhovni ivot lanova drutva i da, odvajajui ih od drugih, razvija istu srpsku kulturu i srpsko nacionalno osjeanje. Poslije ovakve ocjene uslijedilo je odbijanje molbe, i tek 15 godina kasnije u Foi je bio osnovan srpski soko.79 Od posebnog znaaja za kulturno-prosvjetni rad srpskog stanovnitva u Foi i njenoj okolini bilo je osnivanje pododbora Prosvjete 13. maja 1904. godine. Ovo drutvo imalo je zadatak da pomae kolovanje aka i studenata, ali je ubrzo razvilo bogatu aktivnost i na drugim podrujima.80 Osim ve spomenutih srpskih drutava, u Foi je 1909. godine osnovana Dobrotvorna zadruga Srpkinja. Ova drutva razvila su se iz Krajcarskog tedovnog drutva pravoslavnih Srpkinja u Sarajevu osnovanog 1887. godine, koje je 1906. godine preraslo u Dobrotvornu zadrugu Srpkinja. Imala su zadatak da pruaju svestranu pomo srpskoj omladini i sirotinji.
R. Besarovi, Kultura, dok. 227. str. 583. Iz Statuta mostarskog drutva Gusle koji je odobren 1888. Bosnicher Bote, 1912. str. 390; Osnivanje sokola odgoeno je za itavih 10 godina, jer je prvo sokolsko drutvo u zemlji osnovano u Mostaru 1903. . Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 6, 19. 79 R. Besarovi, Kultura, dok. 241, str. 620. 80 Pododbor su 1909. i 1910. sainjavali: Vasilije Kandi, predsjednik, Milan Simi, sekretar, Todo Tomaevi, blagajnik, Nikola Mari, I revizor, Niko Grujii, II revizor, zamjenici: Stanko Poljaevi i Jeftan Ognjenovi, a naredni pododbor inili su: Vaso Babi, predsjednik (veterinar), odbornici: Vaso Babi, Nikola Mari, Nikola Koovi, Jeftan Ognjenovi, zamjenici: Milo Tomai i Pero Klari. Kalendar Prosvjeta, 1910. str. 234. i za 1912. g. str. 305.
77
138
Osniva drutva u Foi bila je Ana Hadi-Vukovi. Ono je 1912. godine imalo 52 lana, a predsjednica je bila Jovanka Jeremi.81 Do Prvog svjetskog rata u Foi je postojalo pet srpskih drutava koja su spadala meu najaktivnija u zemlji. Njihovi osnivai pokazali su izuzetnu inicijativu i upornost, s obzirom na ogranienja i smetnje koje im je inila austrougarska vlast. Foanska srpska drutva, kao i u cijeloj zemlji, bila su zabranjena za vrijeme iznimnih mjera u maju 1913. godine. Njihove prostorije bile su zatvorene, a arhiva zaplijenjena. U jesen iste godine obnovila su rad i u oteanim uslovima djelovala do Sarajevskog atentata 1914. godine. Iako su radila kao nepolitika, sva su imala prvorazredan politiki znaaj. U uslovima kada nije bilo doputeno politiko organiziranje i udruivanje, ona su predstavljala jedini legalni oblik djelovanja u kojem se budila i razvijala nacionalna svijest i stvaralo raspoloenje za otpor tuinskoj vlasti. Upravo u radu tih drutava srpsko graanstvo, prije svega trgovci, svetenici i intelektualci, gradilo je svoj drutveni i politiki ugled kod srpskog stanovnitva i postalo njegov reprezentant. Organizirani drutveni ivot Bonjaka u Foi za vrijeme austro-ugarske vladavine otpoeo je 7. februara 1906. godine, osnivanjem Muslimanske itaonice i dobrotvornog drutva, koje je radilo do 1910. godine. Ovo udruenje imalo je kulturno-prosvjetne i humane ciljeve. Tri godine kasnije, 29. aprila 1909. godine, efki-beg Avdagi osnovao je Udruenje islamske mladei Sabur. Poslije toga, 1910. godine, prestali su da rade Muslimanska itaonica i dobrotvorno drutvo, a osnovane su dvije itaonice. Prvo je, 14. maja, Hafiz Abdulah Buatli osnovao itaonicu Ittihadi Muslimin, a zatim su, 13. avgusta, odobrena pravila Islamske kiraethane (kiraethana itaonica). U jednom dopisu iz Foe, objavljenom u Gajretu 1913. godine, hvali se drutvo Ittihadi muslimin da ima preko 100 lanova, uglavnom omladinaca. Takoe se konstatira da ovo drutvo prireuje zabave u dobrotvorne svrhe i da iri ideje Gajreta, pa se ubrzo oekuje osnivanje njegovog pododbora.82
. Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 17; Bosnischer Bote, 1912, str. 390. 82 . Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 88; Gajret, VI/1913, 1-3, str. 82. Arhiv Bosne i Hercegovine, Zajedniko ministarstvo finansija br. 6565/BH, 1910., br. 6381/BH 1909, br. 11209/BH, 1910.
81
139
Kulturno-prosvjetna i humanitarna aktivnost Bonjaka u Foi odvijala se, uglavnom, u itaonicama koje su se bavile opismenjavanjem i praenjem tampe, te prikupljanjem pomoi u humanitarne svrhe. Ovaj oblik drutvenog ivota najbolje je odgovarao njihovim navikama i nainu ivota. Ideje za osnivanje itaonica davali su kolovani ljudi, kasnije i hode, a materijalna sredstva osiguravali su bogatiji graani i zemljoposjednici. U Foi su postojala i tri drutva koja su, uglavnom, osnivali doseljenici i inili veinu njegovog lanstva. Prvo takvo drutvo u Foi bila je Graanska itaonica, osnovana 1904. godine. U njoj su se okupljali, uglavnom, doseljeni inovnici i poslovni ljudi, a brojni oficiri imali su u okviru garnizona svoju kasinu, u kojoj se odvijao sav njihov drutveni ivot. Sljedee drutvo osnovano je 1913. godine, pod malo neobinim nazivom Flottenverein (Drutvo za pomaganje ratne mornarice), a poslije je osnovano i Ratno dobrotvorno drutvo.83 *** Foa za vrijeme austrougarske vladavine nije doivjela znaajniji urbani razvoj ukoliko ne raunamo izgradnju vojnih objekata. Ona je 1879. godine imala 594 kue sa 727 stanova, a 1910. godine optina ima 942 kue, od kojih je 825 nastanjenih i 117 nenastanjenih (poslovne, administrativne i druge zgrade). Poveanje broja kua nije samo rezultat graevinske aktivnosti, nego i proirenja gradske optine. Najvea sredstva ulagana su u izgradnju i adaptaciju vojnih objekata. Samo od 1885. do 1896. godine, u izgradnju terenske i artiljerijske kasarne, vojne bolnice, adaptaciju postojeih kasarni i muslimanskog groblja utroeno je 282.230 kruna. U izgradnju svih civilnih objekata u gradu od 1878. godine do Prvog svjetskog rata utroeno je znatno manje. Od 1878-1905. godine iz sredstava optine utroeno je na razne graevine svega 44.068 kruna i to:
83
Vidi: . Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 88.
140
Na izgradnju kole
Na izgradnju klaonica
4.000 kruna 2.206 kruna 7.106 kruna 19.646 kruna 1.889 kruna 2.200 kruna
Objekti za suenje koe, pei za suenje ljiva i svinjski sala Kue u najam, magaze itd Vodovod i bunari Kanalizacija Mostovi
Ceste, regulacija grada, trgovi
4.000 kruna84
760 kruna
Od ukupno 96 organiziranih optina u zemlji, po uloenim sredstvima u razliite gradnje Foa se 1905. godine nalazila na 48. mjestu. Od privrednih objekata u Foi najznaajnije je bilo podizanje magacina za duhan, u koji je 1893. i 1910. godine investirano 57.910 kruna. Za razvoj Foe kao urbane sredine posebno je bila znaajna izgradnja gradskog vodovoda. Radovi su poeli 1888. i nastavljeni su 1889. i 1904. godine, a rekonstrukcija i dogradnja vrene su 1906, 1910. i 1913. godine. Do 1905. godine izgraena je vodovodna mrea u duini od 3.976 m, propusne moi 4,5 litara u sekundi i rezervoarom obima 28 metara. Tada je u gradu bilo 10 esama i 6 hidranata za gaenje poara. Graevinski trokovi iznosili su 44.926 kruna, od ega je optina platila 31.826 kruna, a vojna uprava 13.100 kruna.85 U toku 1906. godine vrena je rekonstrukcija starog vodovoda od Kajnak-vrela, propusne snage od 6 litara u sekundi i duine cijevne mree od 2.530 m. Izgraeno je 9 esama, 8 vatrogasnih hidranata, jedan sabirni rezervoar zapremine 3,4 m3, ozidana tri vrela i instalirano 6 kunih vodovoda. U ove radove gradska optina uloila je 29.647 kruna.86 U toku 1910. godine Foa je na izgradnju vodovoda i bunara utroila 9.799 kruna. Dalja ulaganja na produenje vodovoda izvrena su 1913. godine. Tada je uloeno 17.204 kruna, od kojih je optina platila 6.800 kruna, vojna uprava 4.100 kruna i dravna uprava 6.304 krune.87 Od okupacije do Prvog svjetskog rata, u izgradnju i rekonstrukciju gradskog vodovoda investirano je 101.576 kruna, od ega je optina uloila 78.072 krune, vojna uprava 17.200 kruna i dravna uprava 6.304 krune. Do 1912. godine, vodovodne
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, str. 64-65. Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, str. 564-565. 86 Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1907, str. 184-185. 87 Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1911, str. 20-21; Bericht 1914-1916, str. 124.
84 85
141
instalacije uvedene su u 40 privatnih kua, a grad je bio snabdjeven dovoljnim brojem esmi, to predstavlja znaajan napredak u razvoju higijenskozdravstvene kulture gradskog stanovnitva. Foa je imala optinsku bolnicu smjetenu u iznajmljenoj kui. U normalnim uslovima imala je 6 kreveta, a u nudi je mogla primiti 11 bolesnika. U njoj je radio sreski ljekar (1898. godine Bernard Pollaschek, 1905. godine Tomoviez Eudoxius). Osim toga, u Foi je postojala i apoteka (1898. godine apotekar je bio Andreas Boti, a 1905. godine Julius Fehter), a takoe i sreski veterinar (1898. godine Nikola Knez i Anton Balek 1913. godine). U toku 1906. poela je izgradnja zgrade sreskog suda i gruntovnice, a 1908. zgrade sreskog ureda. To su bile reprezentativne zgrade kakve su podizane i u drugim naim mjestima toga doba. Foa je, takoe, imala moderan hotel sa 24 sobe, iji je vlasnik bio Josef Gerstl.* Ranije su postojala dva hotela koje su drali stranci i to Kronprinz Rudolf i Russ. Prvi je bio vlasnitvo Gersl Samuela, a drugi Russ Jakoba. Mada su uoi rata postojali planovi da se izgradi elektrina centrala, Fou je za vrijeme austrougarske vladavine osvjetljavalo 85 petrolejskih
U toj zgradi je 1942. godine bilo sjedite Vrhovnog taba narodnooslobodilake vojske, dok je boravio u Foi. Zgrada je adaptirana i sve do 1992. u njoj se nalazio Muzej.
*
142
svjetiljki. U tom periodu, preko Drine su izgraena dva eljezna mosta. Godine 1906. izgraena je nova cesta prema Gacku i eljezni most na Drini koji je vodio u dolinu Sutjeske i do najisturenije andarmerijske postaje Suha (32 km). Dobri putevi povezivali su Fou i s Kalinovikom (18 km) i Ustipraom (12 km), koja je leala na glavnom drumu za Sarajevo. Na putu Foa-Kalinovik turistima su preporuivani kula engia i stjenoviti grob sv. Vasilija, a u Ustikolini najstarija damija u zemlji i engia odak u dolini rjeice Koline. Foa je za vrijeme austrougarske vladavine od 1878. do 1918. godine biljeila napredak u privrednom i kulturnom ivotu, a isto tako i u razvijanju novih drutvenih odnosa. Sav razvoj tekao je u specifinim uslovima koji su izvirali iz vojnostratekog znaaja ovog kraja i za itavu Monarhiju. Odvojena od susjednih zemalja, udaljena od eljeznice i bez industrije, ona nije mogla ostvariti spektakularniji razvoj kao neki gradovi koji su postali industrijski i saobraajni centri, ali se ne moe osporiti da su u ovaj kraj poele prodirati moderne privredne i komercijalne ideje, kao i nova kulturno-nacionalna shvatanja.
FOJNICA 1878-1918.
a vrijeme austrougarske vladavine fojniki srez je pripadao sarajevskom okrugu. Fojnica je bila sjedite sreza i u poetku je imala dvije politike ispostave u Kreevu i Busovai. Ui srez i politike ispostave bili su izdijeljeni u gradske i seoske optine. U sastav ueg podruja sreza, 1879. godine, spadale su sljedee optine: Brestovsko, Fojnica (gradska optina), Gvoani, Ostrunica, Pale, Podstinje, Prokos, itovo i Vinjica. Politika ispostava Busovaa obuhvatala je optine Bakovii, Busovaa (trgovite), Busovaa (vanjski demat), Lugovi, Milodra, Orahovo, Pridola i Rostovo, a politika ispostava Kreevo sastojala se od optina Bukovica, Crnii, Dusina, Homolj, Kreevo (grad), Martinii i Muslimin (trgovite). To znai da je fojniki srez na poetku austrougarske okupacije imao 2 gradske i 22 seoske optine. Prije drugog popisa stanovnitva (1885. godine) ukinuta je politika ispostava u Busovai, ali je definitivno ureenje fojnikog sreza zavreno tek organizacijom seoskih optina koncem 19. stoljea. To stanje izraeno je u posljednjem austrougarskom popisu stanovnitva iz 1910. godine. Tada je ui fojniki srez imao jednu gradsku i 17 seoskih optina: Brestovsko, Bukovica, Busovaa, Gvoani, Lugovi, Milodra, Orahovo, Ostrunica, Pale, Podstinje, Pridola, Prokos, Rostovo, itovo, Tetima, Tjeilo i Vinjica. Bakovii su samo u prvom popisu 1879. godine imali status optine, a Tetima i Tjeilo stekle su taj status tek prije posljednjeg austrougarskog popisa. U politikoj ispostavi Kreevo zadrane su sve ranije seoske optine, a samo je formirana jedna nova i to odvajanjem seoskog podruja od kreevske gradske optine. Na taj nain je kotarska ispostava u Kreevu imala sedam optina. Time je definitivno bila dovrena administrativna i politika podjela fojnikog sreza, koji je imao dvije gradske i 24 seoske optine.
144
Gradska optina Fojnica obuhvatala je, 1879. godine, osim gradskog podruja i sljedea sela: Banja, Gradina, Luice, Luka, Selakovi, avnik i Tjeilo. Isti obim fojnike gradske optine ostao je sve do kraja 19. stoljea, kada je Tjeilo izdvojeno u posebnu seosku optinu. Ue gradsko podruje Fojnice sastojalo se od Fojnice (varo), Gaja, Hrastina, Mahmutove esme, Pavlovca, Pazarnice i Stoca. Od 1882. godine kotarski ured u Fojnici djelovao je kao prva instanca politike i sudske vlasti, a u njega su ukljueni poreski i umski uredi. Dvije godine kasnije, kotarski ured je dobio i gruntovno povjerenstvo. Na osnovu naredbe od 7. II 1906. godine, 1. jula iste godine odvojena je sudska od politike vlasti, pa su sreski sudovi izdvojeni iz kotarskih ureda i organizirani u samostalne institucije.1 Na elu sreske vlasti nalazio se sreski naelnik (kotarski predstojnik), a uz njega su bili namjeteni politiki inovnik, referent za umarstvo i puteve s neophodnim nadzornim osobljem, sreski ljekar i vojni pomonik (obino podoficir), koji obavlja vojne poslove. U fojnikom, kao i u svim ostalim srezovima, postojao je sreski medlis ili vijee. Ta vijea su postojala i za vrijeme osmanske vladavine, a imala su savjetodavni karakter u svim administrativnim poslovima. Sainjavali su ih najugledniji predstavnici svih konfesija, a sazivana su prema potrebi. Fojniki srez imao je u poetku dvije, a kasnije jednu sresku ispostavu (ekspozituru), iji je zadatak bio da rastereti sreski ured u Fojnici i olaka kontakte stanovnitva s administracijom. Administrativno i politiko ureenje fojnikog sreza nije ni u emu odudaralo od osnovnih principa administracije i politike koji su vrijedili za cijelu Bosnu i Hercegovinu. *** Demografska kretanja u fojnikom srezu za vrijeme austrougarske vladavine bila su veoma nepovoljna u odnosu na cijelu Bosnu i Hercegovinu, a grad Fojnica spadao je u mali broj gradova koji su poslije 1878. godine biljeili demografsko nazadovanje.
1
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, str. 24-25, 464.
FOJNICA 1878-1918.
145
Prirataj stanovnitva u fojnikom srezu 1879-1910. godine:

Godina Broj stanovnika 1879. 7.761 1885. 0.065 1895. 1.481 1910. 13.550 Prirataj (1879-1910.) 5.789 (24,58%)
Prirataj stanovnitva u gradu Fojnici 1879-1910.

Godina Broj stanovnika 1879. 1.544 1885. 1.562 1895. 1.530 1910. 1.392 Prirataj (1879 -1910.) 152 (9,8%)
Fojniki srez imao je manji prirataj za oko 40% u odnosu na prosjek Bosne i Hercegovine, a grad Fojnica je, usljed opadanja stanovnitva, spadala meu najmanje gradove. Od 50 gradskih naselja, Fojnica je 1879. godine bila 33. grad po broju stanovnika, a 1910. godine 46-ti. Ovakva demografska kretanja u fojnikom srezu, a posebno u gradu Fojnici mogu se objasniti nepovoljnim privrednim i saobraajnim prilikama, odnosno propadanjem tradicionalnih zanimanja fojnikog kraja usljed konkurencije moderne proizvodnje eljeza, a prirodni uslovi i nedostaci kredita nisu omoguili ovom kraju da se bre preorijentira na novu privrednu aktivnost. Takoe je razvoj eljeznikog saobraaja zaobiao Fojnicu i ostavio je udaljenu 33 km od najblie eljeznike stanice u Visokom. Ovim ekonomskim razlozima treba dodati i nizak prirodni prirataj stanovnitva i migracije u druge krajeve. Vjerska struktura stanovnitva u Fojnici:2
Katolici Muslimani Pravoslavni Jevreji Ostali 1879. 799 745 1885. 845 693 11 8 5 1895. 839 644 25 22 1910. 719 642 12 17 2 +126 (17,52%) 51 (7,94%) (8,33%) 9 (52,94%) 3 (150%) 1885-1910.
Tabela je sainjena na osnovu odgovarajuih popisa stanovnitva.
146
u procentima (%):
Katolici Muslimani Pravoslavni Jevreji Ostali 57,75 48,25 1879. 54,10 44,36 0,71 0,51 0,32 1885. 54,84 42,90 1,63 1,43 1895. 51,65 46,13 0,86 1,22 0,14 1910.
Iako je katoliko stanovnitvo stalno opadalo, ono je u Fojnici kao i u srezu imalo apsolutnu veinu, dok je muslimansko inilo izmeu 43 i 48 procenata ukupnog stanovnitva grada i, takoe, pokazivalo tendenciju opadanja. Pripadnici drugih konfesija i nacija poeli su se naseljavati u Fojnici poslije 1879. godine i u njoj nikad nisu inili znaajniji procent stanovnitva. Prema popisu stanovnitva 1885. godine, u fojnikom srezu bilo je zabiljeeno 195 doseljenika iz Austro-Ugarske i 4 iz drugih drava. U narednom popisu, iz 1895. godine, bilo ih je 47 iz austrijske, 18 iz ugarske polovice Monarhije i 6 iz drugih drava, to ukupno iznosi 71 doseljenik. U narednom periodu njihov broj se znatno poveao, pa je 1910. godine zabiljeeno 168 doseljenika iz austrijske, 163 iz ugarske polovice Carstva i 93 iz drugih drava, to ukupno iznosi 424. Maternji jezik doseljenika u fojnikom srezu 1910. godine
Maternji jezik Srpskohrvatski-hrvatskosrpski Njemaki eki Austrija 74 40 33 9 3 9 Ugarska 133 15 1 Zemaljska pripadnost Druge drave 11 1 Svega 218 55 33 10 76 22 4
Slovenaki Poljski Italijanski Maarski Slovaki Arnautski Ukupno
13 1
76
5 93
5 1
168
163
424
FOJNICA 1878-1918.
147
Izvan granica Bosne i Hercegovine bilo je ukupno 424 lica, od kojih je 218 bilo sa srpskohrvatskog-hrvatskosrpskog podruja (dananja Hrvatska i Vojvodina). Od ukupnog broja stranaca, 93 su bila iz Italije, Srbije i Turske. Najvei broj stranaca bio je vezan za umsko-reijsko poslovanje u Busovai i eksploataciju uma, a manji broj je bio smjeten u Fojnici, Kreevu i Busovai i obavljao poslove u administraciji, vojsci i drugim intelektualnim zanimanjima. Prvi slubeni podaci o socijalnoj strukturi stanovnitva u Fojnici dati su u popisu stanovnitva iz 1885. godine i ona je tada izgledala ovako:
Grad Fojnica 10 18 8 4 2 2 Fojniki srez 14 64 25 1 7
Socijalna kategorija Uitelji
inovnici (dravni 8 op. 2) Svetenici
Broj
Procenat 2,06% 0,41% 3,70% 1,65% 7,82% 0,82% 19,96% 63,17% 0,41% -
Broj
Procenat 0,23 0,11 1,04 0,01 40,19 29,67 0,97 6,64 0,41
Zdravstveno osoblje Age i begovi Kmetovi Slobodni seljaci Posjednici kua i rentijeri Pom. radnici, nadniari i sluge Ukupno upisanih u zanimanju
38
2.478 1.829 409 60
Tvorniari, trgovci i obrtnici
307 486 38 1.038
97
1.278 6.165 171 13.729
20,73 100,00
100,00%
Ostali mukarci stariji od 16 godina ene i djeca
Od ukupno 1.562 stanovnika Fojnice u pojedinim socijalnim kategorijama upisano je 486 lica ili 31,11% gradskog stanovnitva. Za socijalnu strukturu fojnikog stanovnitva karakteristino je da su 63,17% njenog odraslog, mukog, privredno aktivnog stanovnitva inili pomoni radnici, nadniari i sluge, to nije bio sluaj ni u jednom sreskom mjestu u Bo-
148
sni i Hercegovini. Slijedea najbrojnija socijalna grupacija bili su vlasnici trgovakih i zanatlijskih radnji i drugi preduzetnici, koji su inili jednu petinu upisanih u zanimanju. To je bio tradicionalni graanski sloj, nosilac gradske privrede. Za razliku od mnogih naih gradova, u Fojnici je agrarno stanovnitvo bilo malobrojno. U svim njegovim kategorijama upisano je samo 50 lica ili 10,29%. Jo tanji sloj obezbjeivao je egzistenciju u tzv. intelektualnim zanimanjima (inovnici, uitelji i svetenici). Njih je bilo svega 30 ili 6,17%. Blia okolina grada koja je spadala u fojniku optinu imala je, takoe, nepovoljnu socijalnu strukturu. Nju su sainjavali: slobodni seljaci 27, kmetovi 61, tvorniari, trgovci i obrtnici 2, pomoni radnici, nadniari i sluge 51. Tu su dominirali kmetovi i bezemljai koji su radili u najamnom odnosu. U fojnikom srezu dominantne su bile socijalne kategorije slobodnih seljaka, kmetova, pomonih radnika, nadniara i slugu. Od ukupno 6.165 upisanih u zanimanjima na ove socijalne slojeve otpadalo je 90,59% stanovnitva u srezu. Prema naredna dva popisa stanovnitva, u Fojnici se poveao udio agrarnog stanovnitva. Prema navedenim podacima, preko 30% fojnikog stanovnitva ivjelo je od agrarne privrede, a ostatak od drugih zanimanja. Oigledno je da ni Fojnicu nije mimoila pojava da se izmeu 1895. i 1910. godine u nju naseli ili unutra formira znatan broj zemljoposjednika s kmetovima i bez kmetova. Oni su 1895. godine inili 7,19% gradskog stanovnitva, a 1910. godine 16,37%. Godine 1895. u Fojnici je ivjelo 26,76% svih zemljoposjednika u srezu, a 1910. godine 31,50%. Koncentracija zemljoposjednika u gradu do 1910. godine nastala je useljavanjem i kupovinom kmetskih selita i slobodne zemlje od strane pojedinih graanskih porodica. Karakteristino je da nakon okupacije u socijalni sloj zemljoposjednika s kmetovima u fojnikom srezu ulaze katolike porodice. Od ukupno 99 takvih vlasnika, 77 su bili muslimani, a 22 (22,22%) katolici, dok u sloju zemljoposjednika bez kmetova, ije posjede obrauju drugi, od ukupno 47, na katolike je otpadalo 26, a na muslimane 21. Na taj nain se u gotovo svim naim gradovima poveavalo stanovnitvo koje je ivjelo od agrara. Ovaj proces u Fojnici, kao i drugdje, bio je praen raspadanjem i dijeljenjem kunih zadruga, kao i sve jaom socijalnom diferencijacijom stanovnitva.
FOJNICA 1878-1918.
149
Struktura agrarnog stanovnitva u Fojnici 1895. i 1910.

Socijala -kategorija Zemljoposjednici (sa i bez kmetova) Slobodni seljaci Kmetovi Ostalo poljoprivredno stanovnitvo Ukupno poljoprivredno stanovnitvo Ostalo civilno stanovnitvo svega 1895. Domaina l. doma. Svega Domaina l. doma. Svega Domaina l. doma. Svega Domaina l. doma. Svega 19 91 110 55 188 243 70 116 186 539 991 1.530 46 182 228 36 144 180 1 13 10 9 13 22 440 952 1.392 1910.
(7,19%) (15,88%)
(16,37%) (12,93%) (0,72%) (1.58%) (31,61%) (68,39%) (100,00%)
(12,15%) (35,23%) (64,77%) (100,00%)
Iako u popisima iz 1895. i 1910. godine nema podataka o onom dijelu fojnikog stanovnitva koje je svoju egzistenciju osiguravalo izvan agrarnog sektora, sigurno je da su njegovu osnovu inili zanatlije i trgovci kao nosioci gradske privrede i najamni radnici.
*** Fojnica i njena okolina za vrijeme austrougarske vladavine nisu doivjele privredni prosperitet kao oni gradovi koje su zahvatile industrijalizacija i nove saobraajne mogunosti. Nekada uveni centar proizvodnje i obrade eljeza naao se poslije austrougarske okupacije izloen konkurenciji jeftinije industrijske robe, a posebno nakon putanja u pogon prve visoke pei u varekoj eljezari 1891. godine. Stari eljezni majdani i brojne kovanice, koje su stoljeima osiguravali egzistenciju znatnom dijelu fojni-
150
kog stanovnitva, nestali su preko noi. Udaljeno od glavnih privrednih i saobraajnih tokova, fojniko stanovnitvo moralo je potraiti izvore prihoda u onim privrednim granama koje bi se zasnivale na prirodnim bogatstvima fojnikog kraja. Suoeno sa stalnim nedostatkom kapitala, fojniko stanovnitvo nije uspijevalo da se bre ukljui u moderni privredni razvoj. Otuda su, za itav period do 1918. godine, u fojnikom kraju bili karakteristini sitni poduhvati, prije svega, u iskoritavanju uma i ruda. Fojniki srez imao je 1895. godine povrinu od 807 km2 sa 26,57 stanovnika na jedan kilometar kvadratni. Gustina naseljenosti bila je manja od prosjeka sarajevskog okruga i Bosne i Hercegovine. Od ukupne povrine sreza, na poljoprivredno zemljite otpadalo je 192 km2 ili 23,79%, dok je na ume otpadalo 606 km2 ili 75,09% i na neproduktivno zemljite 9 km2 ili 1,12% ukupne povrine fojnikog sreza. Manji procent obradivih povrina u Bosni i Hercegovini imao je samo kladanjski srez (15,83%).3 Obradive povrine u fojnikom srezu 1895. godine (u km2)4
Njive Vrtovi 108 5 56,25% 17,19% 100,00% 23,96% 2,60%
Livade
Panjaci
33 192 46
Svega
Na 1 km2 obradivog zemljita dolazilo je 807 stanovnika, od kojih je 146 (18,07%) bilo produktivnih lica. Na jednog poljoprivrednog stanovnika u srezu otpadalo je 7,988 dunuma, tako da je 1895. godine fojniki srez bio na 40. mjestu (od 49 srezova) po povrini obradive zemlje na jednog poljoprivrednog stanovnika. Tada je agrarno stanovnitvo u srezu inilo 85,89% ukupnog stanovnitva, dok je samo 14,11% osiguravalo egzistenciju u drugim privrednim granama (u BiH je odnos 88,34% : 11,66%). Od ukupno 3.448 poljoprivrednih domainstava u kmetskom odnosu nalazilo se 802 (23,26%), a jo svega 145 (4,20%) bilo je samo dijelom u kmetskom odnosu. To znai da u fojnikom srezu kmetstvo nije imalo karakteristian
3 4
Die Landwirtschaft in Bosnien und der Hercegovina, str. 34, 282. Die Landwirtschaft in Bosnien und der Hercegovina, str. 34, 282.
FOJNICA 1878-1918.
151
odnos, jer je tri etvrtine poljoprivrednih domainstava slobodno raspolagalo zemljom ili je spadalo u kategoriju bezemljaa. S obzirom na to da je pod uticajem prodora robnonovanih odnosa slobodni seljaki posjed postao predmet trgovine i pekulacija, u ovom srezu se stvorio relativno brojan sloj seoskih proletera, kojih je 1895. godine bilo 419 domainstava ili 12,10% ukupnog poljoprivrednog stanovnitva (od 49 srezova u BiH fojniki srez je bio na 12. mjestu po broju bezemljaa). Vie uvida u privrednu aktivnost stanovnitva fojnikog sreza nudi popis iz 1910. godine. Struktura stanovnitva fojnikog sreza prema glavnom i uzgrednom zanimanju 1910. godine:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. Privredna grupa umarstvo Ribarstvo Rudarstvo Poljoprivreda, ivinarstvo, vrtlarstvo Glavno 7.147 26 42 150 5 2 38 2 Uzgredno 89 67 10 12 41 2 7
Industrija kamena i zemlje Obrada metala Rasvjeta Proizvodnja strojeva, orua i instrumenata Graevinarstvo Industrija koe
Tekstilna proizvodnja Drvna industrija i rezbarstvo Industrija hrane Proizvodnja pia i ugostiteljstvo Industrija odijevanja Trgovina Saobraaj
114 142 53 85 128 245 117 11 54 29 99 1
26
51 33 149 22 39 17 66 39 66 31 19 11
Kuna posluga i razni poslovi za platu Javna sluba Ostali Slobodna zvanja
152
U fojnikom srezu, 1910. godine privreivalo je 8.516 osoba ili 36,16% ukupnog stanovnitva. Oni su izdravali 15.034 lica ili 63,84%. Od toga je na poljoprivredu otpadalo 7.147 lica ili 83,92% zaposlenih, koji s 12.655 izdravanih lica ine 84,08% ukupnog stanovnitva u srezu. Na sva ostala zanimanja otpadalo je 1.369 ili 16,08% zaposlenih, koji s izdravanim licima (2.379) ine 15,92% stanovnitva. Raznim uzgrednim ili dopunskim zanimanjima bavilo se 771 lice ili 9,05% zaposlenih. To znai da gotovo svaki deseti zaposleni stanovnik ovog sreza nije mogao izdravati svoju porodicu od glavnog zanimanja. U uzgrednim zanimanjima prednjae drvna industrija, poljoprivreda, umarstvo, obrada metala, trgovina i najamni rad. S obzirom na to da je fojniki srez imao malo obradive zemlje, njegovo stanovnitvo moralo je traiti izvore prihoda izvan poljoprivrede. Pomjeranje stanovnitva iz poljoprivrede u druge privredne grane u ovom srezu, od 1895. do 1910. godine, iznosilo je 1,81% ukupnog stanovnitva, dok su takva pomjeranja u Bosni i Hercegovini u istom periodu iznosila svega 0,42%. Prosjena godinja proizvodnja itarica u fojnikom srezu od 1882. do 1896. godine (u metrikim centama):5
Vrsta itarica Kukuruz Jeam Zob Ra Penica Proso Ukupno Krompir Mahunarke Crna ljiva Sijeno I 1882-86 11.312 13.344 8.644 3.653 2.955 41.258 1.350 II 1887-91 18.116 16.615 10.094 5.723 3.668 55.390 13.254 13.938 51.358 1.174 III 1892-96. 26.090 21.224 12.760 7.390 4.614 73.717 14.784 20.084 70.972 1.639 I - III + 7.880 + 4.116 + 3.737 + + 1.659 289 + 14.778
3.533 1.447 9.948 2.215
+ 32.459 + + 11.251 + 10.163 + 38.051 816
Vrtno bilje i povre
1.757 4.238
2.263 7.509
32.921
5.294
Die Landwirtschaft in Bosnien und der Hercegovina, str. 290-334.
FOJNICA 1878-1918.
153
Prosjena godinja proizvodnja navedenih itarica u prvom petogoditu iznosila je 41.258 mc, a u treem je zabiljeen porast na 73.717 mc ili za 32.459 mc vie. To znai da je na jednog stanovnika u srezu 1885. godine dolazilo 2,05 mc ita, a deset godina kasnije 3,43 mc. U istom razdoblju stanovnitvo je poraslo za 7,05% a proizvodnja navedenih itarica za 78,67%. Tada se raunalo da je za prehranu 1 stanovnika potrebno prosjeno 18 kg ita mjeseno ili 216 kg godinje, pa prema tome fojniki srez u prvoj deceniji nakon okupacije nije mogao svojom proizvodnjom ita podmiriti potrebe stanovnitva, dok je to kasnije mogao. Znatno poveanje poljoprivredne proizvodnje karakteristino je za cijelu Bosnu i Hercegovinu i to se pripisuje, prije svega, primjeni agrotehnikih novina u poljoprivredi, jer nisu znatnije poveane obradive povrine. U fojnikom srezu djelovali su i drugi faktori. Nakon propadanja proizvodnje i prerade eljeza mnoge porodice su se, silom prilika, okrenule poljoprivredi, pa zemlja dobija veliku vrijednost. Pri tome je racionalnija obrada imala znaajnu ulogu, a prije svega, primjena ubrenja zemlje, naputanje tropoljnog sistema i uvoenje plodoreda, kao i sijanje onih kultura koje daju najbolje prinose. Za ovaj srez postaje karakteristino da se veliki broj ljudi javlja sa zahtjevima da krenjem optinskih i dravnih povrina proire imetak i na njemu osiguraju egzistenciju svojim porodicama. Upravo tada se u fojnikom srezu jako proirilo gajenje krompira, pa je proizvodnja za desetak godina bila poveana za oko etiri puta. Potkraj 19. stoljea fojniki srez je bio na 14. mjestu u Bosni i Hercegovini po proizvodnji krompira. Gajenje voa i povra u ovom srezu takoe je stalno raslo i predstavljalo je veoma znaajan dio poljoprivrednih prihoda. Uz obradu zemlje, stoarstvo je davalo najvee prihode stanovnicima fojnikog sreza. Broj stoke u fojnikom srezu 1879, 1895. i 1910. godine
Vrsta stoke Konji, magarci, mule Goveda i bivoli Ovce Koze Svinje Konice pela 1879. 2.409 11.852 10.295 15.065 1.645 976 1895. 2.724 19.974 35.569 21.133 3.088 1.410 1910. 2.433 16.523 26.681 20.305 2.873 1.752 1895-1910. 291 3.451 8.888 828 - 215 342
154
S obzirom na to da prvi popis stoke ne odraava pravo stanje, njegovo poreenje sa kasnijim popisima ne prua realnu sliku o razvoju stoarstva u cijeloj zemlji, pa ni u fojnikom srezu. Od 1895. do 1910. godine u cijeloj Bosni i Hercegovini zabiljeeno je opadanje broja stoke, tako da ni fojniki srez nije bio nikakav izuzetak. Usljed carinskog rata izmeu Austro-Ugarske i Srbije, u prvoj deceniji 20. stoljea cijene mesa u Monarhiji su stalno rasle, a izvoz stoke iz Bosne i Hercegovine udvostruio se od 1907. do 1910. godine. U zvaninim izvjetajima smanjenje broja stoke nije uzimano kao nazadovanje stoarstva, s obzirom na to da su se u zemlji irile bolje i kvalitetnije stone pasmine. U fojnikom srezu tada je uvedena rasa pincgaumeltalskog goveeta. U fojnikom srezu je 1895. godine na 1.000 stanovnika dolazilo 159,50 vlasnika stoke, to je bilo iznad prosjeka za sarajevski okrug (133,60) i Bosnu i Hercegovinu (150,96). Od 1895. do 1910. godine broj vlasnika stoke u fojnikom srezu poveao se s 3.427 na 3.785 ili za 358, pa se broj vlasnika stoke na 1.000 stanovnika pomjerio na 160,72. Broj stoke i peradi u Fojnici 1895. i 1910. godine:6
Vrsta stoke i peradi Konji, mule i magarci Goveda Koze Ovce Svinje Kokoi Guske Patke Pure Konica pela 1895. 96 526 365 535 210 55 1910. 89 382 620 633 167 1.154 38 200 23 129
Poljoprivreda je igrala znaajnu ulogu u privrednom ivotu gradskog stanovnitva Fojnice, bez obzira na to to ni jedna treina nije iz nje crpila
Ergebnisse der Viehzahlung in Bosnien und der Hercegovina vom Jahre 1895 (Rezultati popisa marve u Bosni i Heregovini od godine 1895), Sarajevo, 1896, str. 40-41; Ergebnisse 1910, str. 12-13.
6
FOJNICA 1878-1918.
155
osnovne prihode za izdravanje. Obrada zemlje na periferiji grada i gajenje povra, vrtnog bilja, voa, stoke i peradi u gradu davali su znaajan dopunski prihod veini graana Fojnice, pa i onima koji su ivjeli od zanimanja izvan agrara. U gradu je 1895. godine stoku i perad dralo 208 domainstava, a 1910. godine 252, to znai da je preko polovine fojnikih porodica odatle dopunjavalo svoje prihode. U isto vrijeme, pelarstvom se bavilo 12-14 ljudi u gradu. Mjere koje su za unapreenje poljoprivrede provodile austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini postepeno su zahvatile i fojniki srez. U Fojnici je osnovana erarna voarska kola, koja je imala 2.225 ha povrine sa rasadnikom od 3.500 m2. Imala je zadatak da unaprijedi gajenje i iskoritavanje voa u ovom kraju, koji je za to imao dobre prirodne uslove. kola je radila samo do 1906. godine. Za unapreenje pasmina konja i goveda u Fojnici je sagraena tala za pastuhe i bikove koji su nabavljani iz drugih zemalja Monarhije. Kasnije se prelo na ire organiziranje poljoprivrednika, pa je 1909. godine osnovana Kotarska poljoprivredna zadruga, koja je konstituirana 18. novembra 1909. godine. Poela je da radi 1910. godine s 3.911 lanova, koji su plaali lanarinu u visini 2% od iznosa desetine. Njen osnovni zadatak bio je da unapreuje poljoprivrednu proizvodnju racionalnijom obradom zemlje primjenom agrotehnikih novina (uvoenje plodoreda, ubrenja, gvozdenog pluga, itd.), podjelom boljih vrsta sjemena, uvoenjem novih kultura voa, povra i krmnog bilja, te poboljanjem domaih pasmina konja, goveda i svinja. U Fojnici je osnovana i radionica za izradu modernih konica za pele koja je stajala pod nadzorom Centralnog pelarskog drutva za Bosnu i Hercegovinu i uivala povlastice pri nabavci drveta iz dravnih uma. Zabiljeeno je da je ova radionica, 1910. godine, prodavala 650 modernih konica, koje su sve vie potiskivale stare pletene konice (fojniki pelari imali su 1910. godine 129 konica pela, od kojih su svega 17 bile pletene.)7 Promjene koje su nastupile u privrednom ivotu Bosne i Hercegovine poslije okupacije 1878. godine dovele su do propadanja tradicionalne zanatske proizvodnje koja se nije mogla prilagoditi savremenim tehniko-teIzvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1907, str. 76. Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1911, str. 92-93, 105.
7
156
hnolokim zahtjevima i zakonima liberalnog kapitalizma. Te promjene naroito su pogaale srednjobosanske proizvoae eljeza i kovae, koji su jo za vrijeme osmanske vladavine doivljavali opadanje proizvodnje i socijalno raslojavanje. Ulaskom Bosne i Hercegovine u zajedniko austro-ugarsko carinsko podruje 1879. godine bila su irom otvorena vrata industrijskoj robi iz Monarhije, a tradicionalna domaa proizvodnja i trgovina uvueni u neravnopravnu konkurentsku borbu. Bez kapitala za modernizaciju i proirenje proizvodnje, bosanski proizvoai eljeza suoili su se s carinskim barijerama, politikim i drugim motivima koji su vodili zatvaranju granica prema balkanskim zemljama, a posebno prema Srbiji i Crnoj Gori, gdje su imale svoje tradicionalno trite. Te tekoe jo je zaotrio Rudarski zakon iz 1881. godine, kojim su ukinute njihove dotadanje privilegije. Sve je to djelovalo da su, gotovo preko noi, nestajali eljezni majdani u srednjoj Bosni, u ijim okvirima je Fojnica i njena okolina imala znaajnog udjela. eljezni majdani u Fojnici i okolini 1878. godine:8 1) U samoj Fojnici: Majdan na Pazarnici - Muhamedage Salihagia, Majdan pod Crkovitem - Huseina engia iz Sarajeva, Majdan na Bjeanijima - pola Hadi Saliha Halve iz Sarajeva, a pola Hasana Travljanina i Saliha Hrvia. 2) Na rijeci Fojnici ispod sastava potoka Dragae i Gvoanke: Majdan Hadije Ibrahima Rezakovia, Majdan u Ostrunici - Mujage Salihagia i Ibrahima Numanagia, Majdan u Zimijama - Ahmeda Salihagia, Zaradijin majdan - u Zimijama, - pola Joze Zaradije i Fehima ohadia, a druga polovica Marka Kuliera i Muharema Barculije,
Luka akovi, Rudarstvo i topioniarstvo u Bosni i Hercegovini. Tuzla, 1980, str. 22-23. Vidi: Vinko Mikolji, Povijest eljeza i eljeznog obrta u Bosni, Zenica, 1969, str. 130-140.
8
FOJNICA 1878-1918.
157
Majdan pod Ploarima - pola Tekije na Oglavku Nakibendijskog dervikog reda, a pola Beganovi Ibrahima. 3) Na Zahorskom potoku: Majdan Joze Zaradije i Ibrahima Ormana. 4) Uz rijeku Gvoanku: Majdan na Urlenikama - Osmana Huseinbaia i Dervia Salihagia, ardin majdan - Ante Tjeia u Sutjeini pod Bakoviima, Majdan pod Bistricom - Hadije Ibrahima Rezakovia, Majdan u Gvoanima - pola Marzina Bonjaka, a druga pola Saliha Merdana i Muhameda Salihagia. 5) Na Kozici pod tit-planinom: Majdan Beirbega Buljine u selu Kozici, imir majdan - Mahmutbega Buljine. 6) Na sastavcima potoka Borovnice i Jezernice : Majdan pod Vaganima - Latifa Mulle ohadia niz potok Dragau, Jasinbegov Majdan pod Prokosom Osmana i Hamida umea, Majdan pod Ragalama - Ibrahima Beiragia, Majdan na Poroj potoku - Omera Musia. U vrijeme okupacije 1878. godine, u Fojnici i njenoj okolini bilo je 19 majdana i 58 vignjeva. Do kraja 80-ih godina 19. stoljea veina ih je prestala raditi. O tome Vinko Mikolji pie slijedee: Duhaonice u Busovai prve propadoe, ve god. 1882. Posljednja, i to donja duhaonica u Kozici pretvorena je god. 1888. u stupu za valjanje sukna, ostale na Ivanovici, pretvorene su prije toga uglavnom u pilane. U to doba, postoji oko Fojnice i Kreeva jo 6 eljeznih rudnika, 5 aktivnih duhaonica, 8 samokova i oko 100 vignjeva. Vignjevi su najvie zauzeti izradom klinaca za nove eljezni-
158
ce. Izrauju ih u Fojnici, Prokosu, Gvoanima, Bistrici, Deevicama, Kojsini, Vrancima, Martiniima i Kreevu.9 U slubenim izvjetajima rudarskih strunjaka iz 1885. godine stoji da gotovo sav narod Fojnice i Kreeva ivi od kovakog rada. Propadanje majdandija i kovaa u fojnikom kraju bilo je praeno velikom nezaposlenou i oskudicom svake vrste. Meu stanovnitvom se poela iriti tuberkuloza, od koje je umrlo mnogo ljudi (od 17.761 stanovnika u fojnikom srezu, 1879. godine bilo je 1.057 obudovjelih, to ini blizu 6% ukupnog stanovnitva). Mnogi rudari i kovai iz Kreeva zaposlili su se u rudnicima Bosne i Srbije, dok su Fojniani to, bar u poetku, nerado inili. Fojnike rudare sreemo u rudniku uglja u Kreki, 1894. godine, a vei broj radnika Hrvata iz ovog kraja radi u sarajevskim ciglanama od proljea do jeseni svake godine. Geoloka istraivanja u Bosni i Hercegovini neposredno poslije okupacije nisu zaobila ni Fojnicu i njenu okolinu. U novembru 1879. godine upuena su 22 rudara u Kreevo i Fojnicu radi obavljanja istranih radova i ve sredinom 1880. godine izvijestili su vladu da se u okolini ovih mjesta nalaze znaajne koliine eljezne rude. Meutim, poto je Vare s okolinom odabran za budui centar eljezne industrije u Bosni i Hercegovini, opao je dalji interes za fojnike rezerve eljezne rude. Sistematska geoloka istraivanja nastavljena su samo na podruju Bakovia, gdje su prve analize piritne rude izvrene 1883. godine u emnicu (Chemnitz) pokazale da se u toni rude nalazi 8 grama zlata. Druga ica je pokazala bolje rezultate, jer je sadravala 15 grama zlata u jednoj toni rude. Procijenjeno je da je bakoviko rudite rentabilno za eksploataciju, pa su prvi koncesionari u ovom rudniku bili braa Doan (Doschan) iz Bea. Redovna proizvodnja otpoela je 1885. godine. Rudnik je kasnije preuzelo maarsko Gornjeugarsko rudarsko i topioniarsko akcionarsko drutvo iz Budimpete. (Oberungarische Berg und Huttenaktiengesellschaft).10 Ovo preduzee otpoelo je eksploataciju 1894. godine. Vrijednost osnovnih sredstava iznosila je 641.550 kruna, to predstavlja najveu investiciju u Fojnici i njenoj okolini za vrijeme austrougarske vladavine. Rudnik je imao vlastitu elektrinu centralu s turbinom od 75 konjskih snaga, koja je
10
V. Mikolji, Povijest eljeza, str. 133. L. akovi, Rudarstvo, str. 54-55.
FOJNICA 1878-1918.
159
pokretala separaciju. Proizvodnja u rudniku bila je promjenljiva i zavisila je od stanja na tritu piritne rude. Proizvodnja piritne rude i njena vrijednost u rudniku Bakovii od 1905. do 1917. godine11
Godina 1905. 1906. 1907. 1908. 1909. 1910. 1911. 1912. 1913. 1914. 1915. 1916. 1917. Koliina piritne rude Vrijednost rude (u kvintalima) (u krunama) 290.450 113.474 72.290 104.024 72.652 571 52.020 62.160 77.014 44.594 40.057 90.602 28.043 247.585 192.905 122.892 135.286 94.479 741 67.626 80.808 100.118 57.972 52.074 636.932 190.713
Ruda iz Bakovia je odvoena kolima do eljeznike stanice u Visokom (oko 35 km), odakle je otpremana u Maarsku i tamo preraivana.
Kemal Hrelja, Industrija Bosne i Hercegovine do kraja prvog svjetskog rata, Beograd, 1961, str. 56.
11
160
Broj zaposlenih radnika i prosjena nadnica u rudniku Bakovii (19051916. god.)12

Godina 1905. 1906. 1907. 1908. 1909. 1910. 1912. 1913. 1914. 1915. 1916. Broj radnika 342 200 164 181 114 114 161 161 129 81 44 Prosjena nadnica u krunama 1,86 1,77 1,88 2,27 1,96 1,69 2,14 1,77 2,46 2,45 3,15
Iz ovih podataka jasno se vidi da je broj radnika u rudniku zavisio od trenutne konjukture, a visina nadnica od ponude i potranje radne snage. Radnu snagu u rudniku inili su, uglavnom, domai ljudi, uz svega nekoliko stranaca. Osim radnika, bila su zaposlena jo dva inovnika i 3-5 nadglednika stranog porijekla. Nadnice bakovikih rudara bile su stalno ispod prosjeka nadnica u rudarstvu i metalurgiji u Bosni i Hercegovini. Za prosjenu nadnicu radnik u Bakoviima mogao je 1906. godine kupiti 8-9 kg kukuruznog brana ili 15 do 18 kg krompira, a 1914. godine, 9-10 kg kukuruznog brana, ili oko 15 kg krompira, ili 7-8 kg crnog hljeba.13 Otvaranje rudnika piritne rude u Bakoviima bilo je vrlo znaajno za vie rudara iz Fojnice i okoline, jer je bar izvjesnom broju osiguravao radna mjesta i nastavljao tradiciju njihovog zanimanja. Meutim, to nije bio privredni poduhvat koji bi nadoknadio propadanje proizvoaa eljeza i privredno oivio cijeli kraj. Udaljenost od glavnih saobraajnica uticala
Tabela je sainjena na bazi izvjetaja o upravi Bosne i Hercegovine od 1906. do 1916. godine. Vidi: I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 184, 232. 13 Vidi opirnije: I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 205-290.
12
FOJNICA 1878-1918.
161
je na to da se strani privatni kapital nije zainteresirao za umska bogatstva koja su prekrivala tri etvrtine fojnikog sreza. Drvna industrija privredno je oivjela mnoge nae krajeve za vrijeme austrougarske vladavine. Ona je izbila na prvo mjesto po broju zaposlenih izvan poljoprivrede. I pored bogatstva umom, u fojnikom kraju nije nastalo nijedno moderno preduzee za eksploataciju i preradu drveta. Ovdje se nastavljala tradicija malih pilana potoara lokalnog znaaja. Za vrijeme austrougarske vladavine, u sarajevskom okrugu nalazilo se oko 68 malih pilana na vodeni pogon. Godine 1910. fojniki srez imao je 10 takvih pilana na vodeni pogon, s 21 testerom i 6 okruglih testera. U sve ove pilane bilo je investirano oko 30.000 kruna ili prosjeno po jednoj pilani oko 3.000 kruna. Polovina tih pilana bila je smjetena u Fojnici i njenoj okolini. Njihovi vlasnici bili su: Tomo i Franjo Alaupovi, Mordo Alkalaj, Abid i Fehim ohadi, Nezir i Edhem Salihagi i Franjevaki samostan u Fojnici.14 Po investiranom kapitalu i obimu proizvodnje, najznaajnija je bila pilana brae Alaupovi podignuta na rijeci Fojnici. U poetku je radila s jednim, a kasnije s dva gatera. Vlasnici pilane su 1894. godine zakljuili ugovor o estogodinjoj eksploataciji (1895-1900) etinara u umskom predjelu Poarnica u fojnikom srezu. Ugovorena je koliina od 12.000 m3 etinarskog drveta, uz cijenu od 2,5 forinti (5 kruna) za korisno i 0,30 forinti za ogrevno drvo po 1 m3 u umi na panju. Godinji etat iznosio je 2.000 m3. Godine 1901. zakljuen je novi trogodinji ugovor (1901-1903) o eksploataciji umskog podruja Malinska i Poarnica. Ugovorena je ista koliina etinarskog drveta, s poveanom godinjom koliinom od 4.000 m3. Isti ugovor obnovljen je i za naredni trogodinji period (1904-1906). Na osnovu tih ugovora firma brae Alaupovi realizirala je, na povrini od 1.270 ha, ukupno 38.150 m3 etinarskog drveta.15 Kasnije su se Alaupovii snabdijevali drvetom na bazi oferata i kratkoronih ugovora i godinje proizvodili oko 2.000 m3 korisnog i ogrevnog drveta, a nekad i vie. Ostale pilane proizvodile su znatno manje koliine: Franjevaki samostan u Fojnici 700-800 m3, Rezakovi u Gvoanima, odnosno zakupnik njegove pilane Alkalaj Mordo 800-1.000 m3, Edhem Salihagi u Ostrunici oko
14 15
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1911, str. 118-119. B. Begovi, Razvojni put umske privrede, str. 83-84.
162
300 m3, Nezir Salihagi u itovu 375 m3. To znai da su sve navedene fojnike pilane proizvodile godinje 4.000-15.000 m3 drveta. Gotovo itava produkcija rezane grae plasirana je na tritu u Hercegovini. Srazmjerno proizvodnji u pilanama zapoljavana je i radna snaga. Alaupovii su u toku sezone zapoljavali na sjei, transportu i preradi 40-50 radnika, a svi ostali pilanari jo toliko. To znai da je drvna industrija u Fojnici i okolini mogla ponuditi oko 100 radnih mjesta. S obzirom na veoma ograniene mogunosti zarade u Fojnici i njenoj okolini, poetkom XX stoljea poelo se raditi na tome da se enska omladina organizirano i uz dravnu pomo ukljui u tekstilnu proizvodnju i pobolja materijalni poloaj svojih porodica. Tkaonica ilima u Sarajevu dodijelila je, 1905. godine, osam stipendija katolikim djevojkama iz Fojnice koje su, u trajanju od tri do est mjeseci, uile tkanje perzijskih i bosanskih ilima. Djevojke su nakon obuke bile dune da ostanu u Tkaonici 2-3 godine. S obzirom na to da je odvajanje djevojaka od kue nailo na otpore njihovih roditelja, u Fojnici je 1908. godine osnovana filijala sarajevske Tkaonice beza i vezionice, koja je radila sve do 1918. godine. Budue radnice prethodno su pripremane na Teaju za runi rad, koji je 1906/07. godine pohaalo 20 katolikih i 20 muslimanskih djevojaka,16 a naredne godine bilo ih je po 27. Muslimanske djevojke koje su pohaale teaj, na vlastiti zahtjev, uile su itanje, pisanje i raunanje. U ovaj teaj drava je ulagala 2.000-3.000 kruna godinje.17 Otvaranje filijale i teaja za runi rad imalo je dalekosean drutveni i kulturni znaaj, jer se organizirano i na viem estetskom nivou njegovalo tkanje, pletenje, vezenje i slino i prenosilo na budua pokoljenja. S obzirom na vjersku i drutvenu tradiciju bilo je od posebnog znaaja ukljuivanje muslimanskih djevojaka u ovaj rad. Razvoj zanatstva u Fojnici za vrijeme austrougarske vladavine tekao je u sjenci prilagoavanja novim uslovima nakon propadanja starih majdandija i kovaa koji su davno u historiji stvorili tradiciju i mentalitet ovih zanimanja. Savremenici iz prvih godina austrougarske okupacije zapaali su da gotovo itav narod ovoga kraja ivi od proizvodnje i obrade eljeza. Izgleda da su ovakva zapaanja vie govorila o tradiciji nego o realnom ivotu. Na osnovu spiskova aka u katolikoj osnovnoj koli u Fojnici od 1879. do
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1908, str. 46.; Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1909, str. 62. 17 Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1909, str. 62.
16
FOJNICA 1878-1918.
163
1882. godine utvrdili smo zanimanje 97 njihovih roditelja. Najbrojniji su bili kovai 17, drvodjeljci 16 i nadniari 13, a zatim slijede trgovci 11, gostioniari 11, teraceri 8, krojai 4, pekari 3, teaci 6, umari 2, zlatari 2, te po jedan zidar, izmar i kalajdija.18 Od 14 raznih zanimanja, kovai su bili relativno najbrojniji, ali su inili svega 17,52%. Iz navedenog pregleda se, takoe, vidi da se hrvatsko stanovnitvo u Fojnici bavilo ogranienim brojem zanata. Iako ne raspolaemo s vie konkretnih podataka, sigurno je da su u Fojnici bili zastupljeni razni zanati koji su bili neophodni za podmirivanje potreba varokog i seoskog stanovnitva: mesarski, berberski, opanarski, cipelarski, kolarski, aijski, kafedijski, terzijski, abadijski, koijaki itd. Zanatima u gradu su se bavili Hrvati i Bonjaci i u tome su imali razliitu tradiciju. Nekim zanatima su se bavili i jedni i drugi (kovaki, pekarski, drvodjelski), dok su se nekim zanatima bavili iskljuivo Hrvati ili Bonjaci. U navedenom pregledu meu Hrvatima nema nijednog mesara, berbera, kahvedije, aije i sl., dok u ovo vrijeme meu Bonjacima nije bilo gostioniara. U Fojnici je, kao i u drugim slinim varoima, dolo do propadanja nekih starih zanata i do pojave novih. Te promjene tekle su postepeno i u skladu s promjenama naina ivota i navika. Uz terzije i abadije javljaju se krojai, uz opanare cipelari, uz dunere moderni zidari i tesari itd. O razvoju trgovine u Fojnici za vrijeme austrougarske vladavine ima vie podataka i ona je, u odnosu na zanatstvo, biljeila znatniji napredak, mada su se i ovdje stari trgovci morali prilagoavati novim uslovima. Prema Trgovakom zakonu za Bosnu i Hercegovinu iz 1883. godine obavezu sudskog protokoliranja u Fojnici imala je svaka radnja koja je godinje ostvarivala najmanje 400 kruna istog prihoda.
Arhiv Franjevakog samostana u Fojnici. Ispitno izvjestje o napretku uenika I-IV razreda za kolske godine od 1879-1882.
18
164
Protokolirane trgovake firme u Fojnici 1884-1918.19

1. 2. 3. 4. Naziv firme Ahmetovi H. Abdulvehab (19001910) Alaupovi Tomo i Frano (18851912) Alaupovi Frano i sinovi Frano, Ivo i Andrija (1912-1918) Alaupovi T. Ivo i braa Marko i Frano (1912-1918) Alkalaj Juda (1884-1912) Alkalaj L. Isak (1915-1918) Alkalaj Mordo i braa Isak i Avram (1908-1918) Dragievi Ivo (1885) ohadi Fehim (1893-1918) ohadi Abid (1901-1905) unkovi efkija (1916-1918) Goldberger Bernhard (1898-1909) Goldberger R. (1898) Gaji Milan i Risto (1905-1909) Ilii Mato (1890-1902) Ilii Anto (1900-1918) Ilii Niko (1911-1918) Kalamut Ivo (1911-1918) Karahmet Latif (1912-1918) Konjicija Mehmed (1893-1913) Kulijer Marko (1898-1918) Kulijer Mato (1884) Kulijer Ivo (1893-1918) Kulijer Zaharije (1916-1918) Vrsta trgovine Trgovina mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom, a od 1891. godine i drvetom Trgovina mjeovitom robom i drvetom Trgovina mjeovitom robom i drvetom, a od 1917. godine braa Marko i Frano Trgovina mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom i drvetom Vlasnik pilane Trgovina drvetom Trgovina mjeovitom robom u Gvoanima Trgovina mjeovitom robom Gostioniar (s 3 gostinske sobe) Protokolirana gostionica samo 1911. god. Trgovina mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom (od 1911. do 1914. nije protokolisana) Trgovina mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom Trgovina kolonijalnom robom, a od 1911. godine mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom Trgovina galanterijskom robom, a od 1905. godine mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom
5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.
19
Spisak trgovakih firmi sainjen je na osnovu Bosnischer Bote (Bosanski glasnik) za godine 1898-1918.
FOJNICA 1878-1918.
165
25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.
Muderizovi Hakija i sinovi Avan i Arif (1911-1918) Papo Mojse (1893-1909) Rezakovi hadi Mujaga (1884) Salihagi Edhem (1884-1918) Salihagi braa hadi Nezir i Ibrahim (1896-1918), a od 1914. god. hadi Nezir i sinovi Tutnjevi Avdo i sinovi Hafiz, Ibrahim i Reuf (1911-1918) Vreto Ahmed i drug-Mujo Vreto (1913-1918) Schwarz Mathias,
Trgovina mjeovitom robom Trgovina manufakturnom robom Trgovina mjeovitom robom Do 1901. godine trgovina kolonijalnom robom, a poslije mje. robom Trgovina mjeovitom robom Trgovina mjeovitom robom nije naznaena vrsta trgovine hotel sa 1 sobom
Od 1884. do 1918. godine u Fojnici su bile sudski protokolirane ukupno 29 trgovakih radnji i 3 gostionice. Od 1884. do 1900. godine protokolirano je 17 radnji, od 1901. do 1914. godine 11 i za vrijeme Prvog svjetskog rata 1914-1918. godine svega tri radnje. U godini 1884, kada je Zakon stupio na snagu, u Fojnici je protokolirano pet trgovakih radnji, 1914. godine bilo ih je 16, a 1918. godine 19. Ovi podaci ukazuju da je fojnika trgovina u prvoj deceniji austrougarske vladavine znatno zaostajala iza slinih mjesta u Bosni i Hercegovini i da se od 90-ih godina 19. stoljea postepeno razvijala. Pred Prvi svjetski rat, u gradu se formirao tanak sloj trgovaca meu kojima su se isticale spomenute firme Alaupovia, Salihagia, Kulijera i Alkalaja, koje su uz trgovine imali svoje pilane, zemlju i sl. U Fojnici je bio znatno vei broj ljudi koji su se bavili sitnom trgovinom i nisu potpadali pod obavezu sudskog protokoliranja. Neke od protokoliranih firmi nisu uspjele da se due odre, a neke su mijenjale nazive kada su ih preuzimali nasljednici. Iz popisa trgovakih radnji vidi se da su fojniku trgovinu drali hrvatski i bonjaki trgovci (po 12 protokolisanih firmi) i da su se trgovinom bavile jevrejske porodice Alkalaj i Papo i jedna srpska porodica Gjaji (vjerovatno aji). Gotovo sve protokolirane radnje bavile su se trgovinom mjeovitom robom, nekolicina se uz to bavila trgovinom drvetom, dok je samo 5 radnji bilo izvjesno vrijeme specijalizirano za kolonijalnu, galanterijsku, manufakturnu i drugu robu, pa onda prelazilo na mjeovitu. To nije bila specifinost samo Fojnice nego i svih manjih gradova
166
u Bosni i Hercegovini, gdje je trite bilo nerazvijeno. Za vee trgovake poslove nedostajale su im komunikacije. Roba se kolima mogla prevoziti samo do Visokog, a odatle vozom na udaljenije trite. U drugim pravcima roba je transportirana uglavnom tovarnim konjima i starim karavanskim putevima. Razmjena dobara izmeu sela i grada odvijala se na sedmini pijani dan (srijeda) i na godinjem vaaru koji se odravao na katolike Duhove. U svim naim gradovima, pa i u Fojnici, godinji vaar predstavljao je prvorazredan ekonomski i drutveni dogaaj. Na vaare je donoena najrazliitija roba i dogonjeno mnogo stoke. Za vaar su se briljivo pripremali svi drutveni slojevi i eljad svih uzrasta. Uz stvaranje poslovnih veza i razmjenu dobara, na vaaru su se uvrivala stara i stvarala nova prijateljstva, te uivalo u vaarskim zabavama. Zbog toga je i vaar u Fojnici bio drutveni dogaaj godine. *** Politiki ivot u Fojnici za vrijeme austrougarske vladavine, izuzimajui dogaaje za vrijeme pokreta otpora okupaciji, nije imao neke posebne i specifine odlike u odnosu na slina mjesta u Bosni i Hercegovini. Njeno stanovnitvo ivjelo je mirno, bez potresa i pustoenja koja su doivljavali krajevi zahvaeni ustankom 1875-1878. godine i pokretom otpora austrougarskoj okupaciji, od kraja jula do sredine oktobra 1878. godine. Okupaciju i uspostavljanje austrougarske vlasti fojniko stanovnitvo nije doekalo mirno. Iako su franjevci savjetovali hrvatsko stanovnitvo da ostane mirno i doeka austrougarsku vojsku kao oslobodioca, ono se, zajedno s bonjakim stanovnitvom, svrstalo u redove pokreta otpora okupaciji. Kada je okupacija okonana, Hrvati su je, predvoeni franjevakim svetenstvom, prihvatili s nadom da e Bosna i Hercegovina biti prikljuena Hrvatskoj i da e njihov poloaj u okviru jedne katolike drave biti povoljniji nego ranije. Bonjaci u Fojnici nisu mirno doekali okupaciju, ali u samom gradu nije bilo oruanog otpora. Oni su bili uznemireni i nezadovoljni promjenom vlasti. Njihova vjerska, politika i kulturna tradicija bila je vezana za Tursku i teko su podnosili inkorporiranje u evropsku katoliku dravu u kojoj e initi manjinu s neizvjesnom budunou. Ali, bez obzira na poetna raspoloenja i jedni i drugi morali su se prilagoavati novoj vla-
FOJNICA 1878-1918.
167
sti. Njihov politiki ivot odvijao se u dva pravca: prvi je bio ukljuivanje domaeg stanovnitva u institucije nove vlasti, a drugi, razvijanje inicijativa u okvirima svojih vjerskih, nacionalnih i politikih pokreta. Prvi je iao od drave, odozgo, a drugi inicijativom iz naroda. Kao i u drugim gradovima i u Fojnici su austrougarske vlasti nastojale da u svoj upravni i politiki sistem integriraju najuticajnije domae ljude, pripadnike svih konfesija. U Fojnici se radilo o katolicima i muslimanima. Manji broj sposobnih i lojalnih ljudi namjeten je na nia inovnika mjesta i oni su imali da smanje jaz izmeu naroda i stranih inovnika koji su jedva poznavali jezik naroda kojim su upravljali. Posebnu funkciju u politikom ivotu zasnovanom na apsolutizmu imala su gradska vijea u koja su birani predstavnici svih konfesija. U periodu od 1900. do 1918. godine, fojniko gradsko vijee imalo je 7, a kasnije 9 lanova. Mandat im je trajao tri godine i mogli su biti birani vie puta. U toku 19 godina u gradsko vijee Fojnice birano je ukupno 23 ovjeka, od kojih su 12 bili katolici (11 Hrvati, 1 stranac) i 11 muslimana.20 S obzirom na to da su Hrvati imali veinu u gradu, oni su stalno birali jednog predstavnika vie (4 - 3 i 5 - 4), ali je predsjednik gradskog vijea (gradonaelnik) sve do 1914. godine bio Bonjak, a od 1914. do 1918. godine Hrvat. Dunosti predsjednika oba20
U Gradsko vijee Fojnice od 1900. do 1918. godine birani su: Ilii Niko Ivica Kulijer
Huzbai Ibahim-aga Stojanovi Mato Kulijer Marko Kulijer Ivo
Salihagi hadi Nezir ohadi Fehim ef. Pajer Sivester Ilii Anto Salihagi Edhem-aga Dragievi Marija Konjicija Muan
Trograni Frano Polutan Mulaga
Berberovi Muharem-aga Huzbai Mustafa ef. Suduka Mulaga Alaupovi Frano Kulijer Ivo Ivan
ohadi Rudija ef. Rezakovi Asim ef. Jaki Mato Santo
Spisak je sainjen na osnovu Bosnischer Bote 1898-1918. godine.
168
vljali su: Ibrahim-aga Huzbai, Fehim ef. ohadi i Niko Ilii, dok su potpredsjednici bili: Mato Stojanovi, Marko Kulijer i Mustafa ef. Huzbai (predsjednika i potpredsjednika i 1/3 lanova imenovala je Zemaljska vlada, a 2/3 je birao narod). Veinu lanova ovog vijea inili su trgovci, zemljoposjednici, vlasnici pilana i drugi bogatiji i ugledniji ljudi. Prema nainu izbora i njihovim ogranienim kompetencijama vidi se da ova vijea nisu bila demokratske institucije preko kojih bi narod uticao na upravu i ukupnu politiku, nego obrnuto od toga, ona su morala da djeluju u narodu na provoenju dravne politike. Nepostojanje demokratskih institucija i politikih sloboda uslovilo je specifian razvoj politikog ivota u cijeloj zemlji, pa i u Fojnici. Politiki ivot naroda poeo se razvijati u okviru razliitih vjerskih i nacionalnih nepolitikih udruenja, a kada se prelo na politiko organiziranje, fojniki Hrvati i Bonjaci slijedili su matice svojih nacionalnih i politikih pokreta. Poetni oblici nacionalnog i politikog djelovanja hrvatskog stanovnitva u Fojnici odvijali su se u okviru pjevakog drutva, itaonice i podrunice Napretka. Kada je 1907. godine osnovana podrunica Hrvatske narodne zajednice (dalje HNZ), ona je, u skladu s optim politikim kretanjima kod bosanskohercegovakih Hrvata, postala i u Fojnici glavni faktor nacionalno-politikog, kulturno-prosvjetnog, potpornog i ekonomskog organiziranja i djelovanja ovog dijela stanovnitva.21 Nosioci te aktivnosti bili su franjevci i tanak sloj trgovakog i zanatlijskog graanstva koje se formira krajem 19. i poetkom 20. stoljea. Mada je u pravilima HNZ stajalo da ona ima zadatak da ekonomski i prosvjetno podie hrvatski narod u Bosni i Hercegovini, ona se vrlo brzo razvila u vodeu politiku stranku bosanskohercegovakih Hrvata. U skladu s politikim programom ove stranke (Bosna i Hercegovina je hrvatska zemlja i treba je prikljuiti Hrvatskoj), fojniki Hrvati doekali su Aneksiju 1908. godine s oduevljenjem, smatrajui je znaajnim korakom u ostvarivanju svog politikog cilja. Aneksija je u Fojnici sveano proglaena 7. oktobra 1908. i tom prilikom odrane su sveanosti u gradu i samostanu, a kada je, sredinom novembra, krenula u Be
Vidi o tome opirnije: Berislav Gavranovi, Uspostava redovite katolike hijerarhije u Bosni i Hercegovini 1881. Godine. Beograd, 1935; Mirjana Gross, Hrvatska politika u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1912. Historijski zbornik. God. XIX-XX, 1966-67. Zagreb, 1968; Luka akovi, Politike organizacije bosanskohercegovakih katolika Hrvata. Zagreb, 1985.
21
FOJNICA 1878-1918.
169
katolika (hrvatska) deputacija iz Bosne i Heregovine da zahvali caru za izvrenu Aneksiju, meu deputatima su se nalazili fra Domin Gojsilovi, gvardijan franjevakog samostana i fra Ivo Vujii, upnik iz Fojnice.22 U vrijeme pripremanja ustavnog i saborskog perioda, poslije Aneksije, u Fojnici je razvijena politika aktivnost na jaanju uticaja HNZ i njenom suprostavljanju sve agresivnijem klerikalnom krugu oko nadbiskupa tadlera, koji je u januaru 1910. godine osnovao zasebnu politiku stranku Hrvatsku katoliku udrugu (dalje HKU).23 Time je definitivno bio podijeljen hrvatski nacionalno-politiki pokret u Bosni i Hercegovini na liberalnograansku i klerikalnu struju. Prvu su predvodili hrvatski intelektualci i tanak sloj graanstva potpomognut franjevcima, a drugu nadbiskup tadler s jakim krugom svjetovnog klera i doseljenih intelektualaca. Borba izmeu ove dvije politike stranke posebno se zaotravala nakon donoenja Ustava i ulaska u predizbornu kampanju za izbor zastupnika u Bosanskohercegovaki sabor.24 tadlerov politiki program nije bio prihvatljiv za veinu hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini. To su ubjedljivo pokazali saborski izbori 1910. godine, na kojem je od 16 katolikih mandata HNZ dobila 11, a HKU 5. Ubjedljiv politiki neuspjeh HKU proizveo je otar sukob izmeu nadbiskupa tadlera i franjevaca, koje je optuio kod pape. Zbog toga je, u januaru 1911. godine, u Bosnu stigao apostolski vizitator Bastien sa zadatkom da ispita sporove franjevaca i vrhbosanskog nadbiskupa tadlera. On je posjetio Franjevaki samostan u Fojnici i sasluao stavove svetenika o crkvenim odnosima. Tom prilikom Bastienu je uruena latinska spomenica, gdje su istaknuti ovdanji nazori brae, da ih saopti sv. stolici.25 Nakon toga dolo je do izmirenja svjetovnog klera i franjevaca, a time su prestali i sukobi izmeu HNZ i HNU. U junu 1912. godine rasputena je HNU. S obzirom na to da su izborni kotarevi bili mnogo iri od administrativnih, izbor saborskih poslanika nije morao zavisiti od glasova samo jednog sreza. Tako je bilo i s fojnikim srezom, jer je izborni okrug druge katolike kurije obuhvatao sve gradove sarajevskog okruga. U drugoj katolikoj
Arhiv franjevakog samostana u Fojnici. Chronologia domus od 1901-1928. Sabrao fra Mijo V. Batini (u daljem tekstu Chronologia domus). 23 M. Gross, Hrvatska politika u Bosni i Hercegovini; L. akovi, Politike organizacije. 24 M. Gross, Hrvatska politika u Bosni i Hercegovini; L. akovi, Politike organizacije. 25 Chronologia domus, fra Mijo V. Batini.
22
170
kuriji izabran je Petar Mrlji s liste HKU, radnik iz Varea i pripadnik tamonje hriansko-socijalne orgnizacije, a u treoj kuriji izabran je dr Nikola Mandi s liste HNZ, koji je bio izabran u jo dva izborna okruga. Na naknadnim izborima, 3. septembra 1910. godine, umjesto njega izabran je Nikola uri, upravitelj kole, koji je dobio 2.140 glasova, a kandidat HKU, upnik Anto Alaupovi 1.469 glasova. Na naknadnim izborima 1913. godine, umjesto Nikole uria izabran je Kalikst Tadin, urednik Hrvatskog dnevnika i istaknuti lan tadlerovog klerikalnog kruga. Politiki ivot Bonjaka u Fojnici nije izlazio iz okvira globalne politike ovog dijela stanovnitva Bosne i Hercegovine. I ovdje se izdvaja tanak sloj bonjakog graanstva koji sainjavaju zemljoposjednici, trgovci i vjerski slubenici (erijatske sudije, muderisi i imami). Mada se u pokretu za vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju nije posebno isticao nijedan njihov predstavnik, Fojnica je imala dobro organizirano kotarsko vakufsko povjerenstvo, a kasnije kotarsko vakufsko-mearifsko povjerenstvo i stalno jednog predstavnika u Zemaljskom vakufsko-mearifskom saboru.26 Dok su u gradskom vijeu prednjaili predstavnici zemljoposjednika i trgovaca, u povjerenstvu su glavnu rije imali vjerski slubenici. Kotarsko vakufskomearifsko povjerenstvo u Fojnici imalo je 5, a pred Prvi svjetski rat birano je 6 lanova i uvedena funkcija potpredsjednika. Dunost predsjednika obavljali su: Ibrahim ef. Kundurovi (1898-1902), Hifzi ef. Mufti (19031910), oba erijatske sudije, a zatim Edhem-aga Salihagi (1910-1918), trgovac. U Zemaljski vakufsko-mearifski sabor birani su Edhem-aga Salihagi (1910-1913) i Asim ef. Rezakovi (1914-1918). U Bosanskohercegovakom saboru fojnike Bonjake zastupali su predstavnici MNO (Muslimanske narodne organizacije): Mustajbeg Muteveli, veleposjednik iz Sarajeva i Suljaga Vajzovi, trgovac i poduzetnik iz Rogatice.27 Politiki odnosi u Fojnici, do Prvog svjetskog rata, razvijali su se na osnovama duge tradicije uvaavanja i uzajamnog potovanja izmeu hrvatskog i bonjakog stanovnitva. Na tim osnovama oni su i za vrijeme austrougarske vladavine gradili meusobne odnose, iako su njihovi vjerski, nacionalni i politiki interesi bili razliiti i dolazili do izraaja u programima politikih stranaka koje su slijedili. I jedne i druge sputavao je apso26 27
Vidi opirnije: N. ehi, Autonomni pokret, str. 88. Za podatke zahvaljujem dr. Devadu Juzbaiu. Vidi takoe: Bosnischer Bote.
FOJNICA 1878-1918.
171
lutizam, koji svugdje gdje vlada umrtvljuje politiki ivot. To je bio sluaj i u Bosni i Hercegovini, gdje ni za vrijeme ustavnog i saborskog perioda (1910-1914) apsolutizam nije bio ogranien. Ustavom i prateim zakonima garantirana graanska prava i politike slobode mogle su biti ukinute bez pitanja Sabora. Kao predstavniko tijelo, Sabor nije imao zakonodavnu vlast, niti je mogao uticati na upravne poslove. Na pripremi zakona Sabor je mogao samo suraivati. Prevazienim i zastarjelim izbornim sistemom Austro-Ugarska je uvrstila klasnu i vjersku podvojenost i na toj osnovi dalje izgraivala svoju politiku u Bosni i Hercegovini. Izbijanjem Prvog svjetskog rata Bosna i Hercegovina bila je neposredno ratno podruje sve do jeseni 1915. godine. Iako se Fojnica nije nalazila na podruju neposrednih ratnih operacija, ona je preivljavala teka ratna stradanja koja su se iz godine u godinu poveavala. Vijest o atentatu u Sarajevu stigla je u Fojnicu 28. juna kasno nou, a sutradan su se oglasila zvona i izvjeene crne zastave. Sveane zadunice odrane su 30. juna, a posebno izaslanstvo izrazilo je sauee kotarskom predstojniku. Nakon objave rata Srbiji 28. jula 1914, ve poetkom avgusta u Fojnici je otpoela mobilizacija i proglaen prijeki sud, a krajem avgusta popisani su prinosi ivenih namirnica i izvrene rekvizicije uz dosta nisku novanu naknadu. Sakupljenim namirnicama prvo su podmirene potrebe dravnih inovnika, a ostalo je, uz visoku cijenu, prodavano onima koji nisu sijali ito. Posao je obavljen tako temeljito da su te godine i katoliki svetenici i samostan ostali bez itnih prinosa crkvi.28 Poetkom 1915. godine nastala je velika skupoa brana, odjee i obue. ak su proljetni poljski blagoslovi bili preneseni u radne dane da se seljacima smanje trokovi za goste. U rat je stupila i Italija (22. juna 1915), pa je nastavljena mobilizacija novih godita, a drava je nastavljala sa zahtjevima za podmirenje ratnih potreba. Nakon prve godine rata, u avgustu 1915. u fojnikom srezu bilo je 2.516 domaih izbjeglica i to: 1.002 Bonjaka, 843 Hrvata, 680 Jevreja. Vojniki evakuisanih bilo je ukupno 467 (115 Bonjaka, 132 Hrvata, 56 Srba i 164 Jevreja). Ukupan broj izbjeglica i vojniki evakuiranih popeo se na 2.983 lica, 31. decembra 1915. godine u fojnikom srezu bilo je jo uvijek 2.190 domaih izbjeglica (2.178 Bonjaka i 12 Srba). Osim toga,
28
Chronologia domus.
172
bilo je 18 Bonjaka iz Sandaka, tako da je ukupan broj izbjeglica iznosio 2.208 lica, dok vojniki evakuiranih vie nije bilo, jer su u jesen te godine prestale ratne operacije na bosanskoj teritoriji.29 Rat se nastavljao svom estinom, proizvodnja ratnog materijala nije podmirivala potrebe, pa su vojne vlasti svim sredstvima nastojale da dou do sirovina neophodnih za ratnu industriju. U Fojnici su 9. decembra 1915. godine vojne vlasti skinule najvee zvono s crkve sv. Frane i najmanje s crkve sv. Duha, plativi 4 k po kilogramu. U toku 1916. potraivanja od naroda su nastavljena, a naroito su bili na cijeni konji.30 Stalne mobilizacije ljudi u rat ostavile su itave krajeve bez radne snage, pa je i samostan u Fojnici zatraio zarobljenike za obavljanje odreenih poslova. U jesen 1916. stiglo je 10 ruskih Poljaka, koji su pribavljali drva i brinuli se oko konja i goveda. Samostan im je isplaivao zarobljeniku pristojbu. Naredne, 1917. godine, cijene su i dalje rasle, ali je ljetina u fojnikom kraju imala dobar urod, posebno voe, jabuke i ljive. Krajem januara 1918. godine stanovnitvo fojnikog kraja radosno je primilo vijesti o mirovnim pregovorima s Rusijom u Brest-Litovsku, nadajui se da e iz njih proizai opti mir. U tampi su praene sve biljeke o ovim pregovorima i izraeno nezadovoljstvo to u njima uestvuju, uz diplomate i generali. Dobar utisak izazvan mirovnim pregovorima pokvarila je naredba o rekviziciji sijena i slame na osnovu koje se zakljuivalo da e rat jo potrajati. Kotarski predstojnik tada je izvjetavao Zemaljsku vladu: Stanovnitvo ovog siromanog sreza nema stvarno nita drugo nego neto stoke od koje se mora izdravati, jer vlastita ljetina itarica ni u mirno doba ne pretekne iza Boia. Ovogodinja ljetina sijena i slame, zbog velike sue, bila je oko dvije treine slabija nego prole godine. K tome, zima sa velikim snijegom dola je est nedjelja ranije tako da ljudi upiru sve snage da njihova stoka prezimi. Zbog toga je naredba o rekviziciji slame i sijena izazvala veliko neraspoloenje meu stanovnitvom. Kotarski predstojnik nastavlja: Prije nekoliko dana kod mene su doli svi najstariji ljudi iz mjesta i rekli
Bericht ber die Verwaltun von Bosnien und derHercegovina fr die Jahre 1914 bis 1916, s. 4, 406. 30 Chronologia domus. Fra Mijo V. Batini navodi da je tada samostan utvrdio cijene namirnica: vino 1 kg=1 k, rakija 2 krune, penica 60-70 helera, kukuruz 52-56 h, heljda 60 h, ra 60 h, proha 30 h, grah 70 h, mast 6 k, ulje 6 k, sire 1 k, prute i penice 5 k, pastrma 3 k, pirina 1,60 k, sir l k. Naglaava se da su ovo srednje cijene izmeu ratnih i uobiajenih.
29
FOJNICA 1878-1918.
173
da ne mogu dati sijeno i slamu jer e im inae sva stoka uginuti i da ovaj srez bez stoke ne moe ivjeti. Ako se eli uzeti sijeno, onda prije toga treba uzeti svu stoku pa tek onda sijeno i slamu, jer stanovnitvo ne moe to mirno gledati.31 Stanovnitvo je okolo prialo da vladajue klase Nijemaca i Maara hoe Slovene da dovedu na prosjaki tap, pa ovdje uzimaju i ono posljednje to imamo. To je mogue jer je na Sabor rasputen, a svi ljudi slue vojsci pa se nema ko za nas zauzeti. U meuvremenu u Fojnicu su stizale vijesti o radnikim trajkovima u Monarhiji. To je jo vie uticalo na raspoloenje stanovnitva protiv vlasti i rata. Tada su se ule izjave: Tako se mora s vladom govoriti, a ne utjeti. Opte nezadovoljstvo stanovnitva u fojnikom srezu nastavljalo se i u februaru 1918, jer su rekvizicije teglee stoke za Sarajevo (50 mc nedeljno) obuhvatile upravo onu stoku koja je prispijevala za proljetnu sjetvu. Tada je kotarski predstojnik izvjetavao vladu da e srez ostati bez teglee stoke, to e dovesti u pitanje proljetne poljoprivredne radove.32 U martu 1918. godine u fojnikom kraju pojavio se pjegavi tifus, koji su donijeli vojnici s frontova. Od ove zarazne bolesti umrlo je mnogo lica. Nakon dugotrajnih kia, 24. juna 1918. godine obijelio je snijeg. Usljed meave stoka je s planina bjeala u ravnicu, od mraza su stradali usjevi i, osobito, voe. Kraj rata 1918. godine u Fojnici bio je obiljeen povratkom vojnika s frontova. I oni, koji se vratie uz razne bolesti donesoe socijalistike i boljevike nazore koji u prvi mah zabrinue bolje katolike.33 Nakon vojnog sloma Austro-Ugarske (3. novembra 1918) i formiranja narodnih vijea koja su preuzela vlast u novoj dravi, u Fojnicu je 7. decembra 1918. godine stiglo 20 srpskih vojnika i jedan oficir koje je stanovnitvo, na elu sa gvardijanom, sveano doekalo, a sutradan je odrano sijelo u Hrvatskom domu u njihovu ast. Nakon toga, Fojnica i okolina ponovo su bile zahvaene epidemijom zaraznih bolesti (panjolska influenca i pjegavi tifus) koja je uzela takve razmjere da su svetenici teko stizali da sahrane umrle.
Kasim Isovi, Odjeci i uticaji Oktobarske revolucije na prilike u radnikom pokretu Bosne i Hercegovine (1917.-1921.) Graa. Glasnik arhiv i Drutva arhivskih radnika BiH, knj. VII 1967. dok. 19. str. 325/6. 32 K. Isovi, Odjeci i uticaji Oktobarske revolucije, dok. 34. str. 348/9. 33 Chronologia domus.
31
174
Kraj Prvog svjetskog rata bio je u fojnikom kraju obiljeen prodorom socijalistikih ideja koje su naroito zahvatile selo. Bila je pripremljena i jedna predstava uperena protiv svetenstva, ali su je vlasti zabranile, a materijal zaplijenjen. Na kongresu ujedinjenja, u aprilu 1919. iz Fojnice su uestvovala dva delegata jedan iz grada, drugi sa sela. *** Pismenost stanovnitva starijeg od 7 godina u fojnikom srezu 1910. godine (latinica i irilica), prema konfesionalnoj pripadnosti i spolu:
Znaju itati i pisati Znaju itati m. svega: m. . . Katolici 965 596 34 32 5.033 4.859 9.892 66 Muslimani 190 196 12 14 2 6 Pravoslavni 18 51 2 2 199 189 388 4 3 Ostali 10 14 24 7 Svega 1.198 1.831 48 36 8.620 16.481 7.861 86 633
1.560
Ne zna itati ni pisati
svega m. .
3.381 2.801 6.182
svega
12 19
Iz tabele se vidi da je pismenost bila razliita kod pripadnika pojedinih konfesija. Katolika je bilo pismenih 10,48%, muslimana 2,43%, pravoslavnih 9,20%, ostalih 45,28%. Ukupno u fojnikom srezu bilo je pismenih 7,77% stanovnitva starijeg od 7 godina, a ako se ovima prikljue i oni koji su znali samo itati, odna je bilo pismeno ukupno 8,12% stanovnitva. Od ukupno 3.680 muke djece i omladine od 7 do 20 godina starosti nepismeno je bilo 3.303 (87,20%). U tom uzrastu znalo je itati i pisati 472 osobe (12,80%), a jo ih je 13 znalo itati. Stanje pismenosti enske djece i omladine bilo je nepovoljnije. itati i pisati znalo je svega 311 (jo 6 zna itati), dok je nepismenih bilo 3.245 lica ili 91,20%. To znai da je u fojnikom srezu meu djecom i omladinom od 7 do 20 godina znalo itati i pisati svega 783 lica, samo itati 19 i da je potpuno nepismenih bilo 6.448 lica ili 88,93% to je za 1,68% ispod prosjeka Bosne i Hercegovine.
FOJNICA 1878-1918.
175
Ovi podaci ukazuju na veliki nedostatak kola i kulturnu misiju AustroUgarske u Bosni i Hercegovini, za vrijeme ije vladavine se reproducirao izuzetno visok procent nepismene djece i omladine. Nepismenost nije bila produkt samo tue vladavine, nego i odraz opte zaostalosti i nepismenosti roditelja, nezainteresiranih da djecu alju u kolu. Najvei broj pismenih ljudi bio je smjeten u Fojnici, Kreevu i Busovai. To su bili inovnici, razni strunjaci, uitelji, svetenici i drugi rijetki pojedinci. U Fojnici je prije okupacije postojala etvororazredna katolika osnovna kola, tzv. Narodna uiona, koju su vodili franjevci u okviru fojnikog samostana. Pohaala su je katolika djeca iz grada i okolnih sela. Ova osnovna kola, osnovana 1847. godine, radila je kontinuirano do austrougarske okupacije i spadala je meu najuglednije kole ove vrste u Bosni i Hercegovini. Ve u prvim godinama poslije austrougarske okupacije kola je poela da mijenja svoj dotadanji profil i postepeno prerasta u dravnu kolu, pa je kolske 1880/81. godine promijenila naziv u Kotarska puka kola u Fojnici.34 Te godine dolo je do promjene u strukturi kolskog programa i odvajanja vjeronauke od svjetovnih predmeta koji su ovako pobrojani: jezikoslovna obuka se sastoji od itanja, slovnice, usmenog i pismenog izraavanja misli, raunstvo, krasnopis, zemljopis, povijest, prirodnopis, prirodoslovlje, geometrija, oblikoslovlje i risanje, gospodarstvo, runi rad, pjevanje, gimnastika i njemaki. Tada je dolo i do poveanog upisa uenika u prvi razred, meu kojima je bilo i 1 jevrejsko dijete, a idue godine jo jedno. Takoe je povean broj djece iz okolnih sela, pa ih je te godine bilo 15.
Arhiv Franjevakog samostana u Fojnici. Ljetopis uione narodne u Fojnici od godine 1871.
34
176
Broj uenika u Kotarskoj pukoj koli u Fojnici 1878-1882. godine35

kol. god. 1878/79 1879/80 1880/81 Pol Muki Svega I r. 23 29 37 23 60 28 18 46 6 II r. 5 13 13 20 12 20 8 7 8 III r. 7 15 6 8 7 4 8 IV r. 5 11 5 7 8 6 Svega 74 40 28 68 45 55 40 95 27 24 51 61
enski Muki Svega
enski Muki Svega
1881/82
14
12 10 18 -
106
enski Muki Svega
1884.
11
enski
Iz navedenih podataka vidi se da je broj uenika u koli jako oscilirao i da je u prvom razredu dolazilo do njihovog velikog osipanja. Na primjer, kolske 1878/79. godine bilo je upisano 78 aka, a na kraju ih je bilo 55, jer je 23 djece iskljueno zbog neredovnog pohaanja kole. Slino je bilo stanje i narednih godina, pa su samo najupornija djeca prelazila u naredne razrede. Ovome su znatno doprinosili roditelji koji su nerado slali djecu u kolu i odvajali ih od poslova na imanju. Bez obzira na to to je kola ve 1880/81. godine promijenila ime i odvojila vjeronauku od svjetovnih predmeta, nastavu su i dalje vodili uitelji franjevci (fra Nikola Glavoevi, fra Marijan Topi, fra Augustin Tadi, fra Dragutin Daniel umanovi) i pomona uiteljica Kata Krili. Takvo stanje potrajalo je sve do proljea 1880. godine, kada je odlukom Zemaljske vlade u koli postavljena diplomirana uiteljica Marija Trograni, udata Kulier. Dotadanji uitelj Dragutin D. umanovi vodio je samo nastavu vjeronauka. Time se definitivno ugasila osnovna kola u fojnikom samostalnu koju su franjevci uspjeno vodili punih 40 godina i dali znaajan doprinos kulturnom razvoju itavog kraja.
Arhiv Franjevakog samostana u Fojnici. Tabela je sastavljena na osnovu Ispitnog izvjetaja za godinu 1879-1882.
35
FOJNICA 1878-1918.
177
Na poetku austrougarske vladavine muslimanska djeca u Fojnici uila su 2 ili 3 mekteba, koji su, najee, bili vezani za pojedine damije. To su bili sibijan mektebi, poetne i najbrojnije muslimanske vjerske kole, koji u toku vie stoljea nisu mijenjali svoje sadraje, tako da nikada i nisu postali opteobrazovne ustanove, kao to su bile narodne osnovne kole. Ovi mektebi imali su za cilj da djeci dadnu najnunija vjerska znanja i da ih upute da napamet naue bar najvie upotrebljavane stavove Kurana i vjerske propise, kao i da naue arapske molitve i obrade bogosluenja.36 Da bi sibijan mektebe prilagodili savremenim potrebama, od 90-ih godina 19. stoljea poelo se raditi na njihovoj reformi. Bilo je planirano da se uz vjeronaune predmete uvedu maternji jezik i raun, a zatim bi se postepeno uvodili i drugi svjetovni predmeti. Reformirani mektebi poeli su da rade 1892. godine, ali je ve naredne godine islamski vjerski vrh ustao protiv svjetovnih predmeta, tako da se ni ovim poduhvatom mektebi nisu pribliili savremenom obrazovanju. Poto su muslimani nerado slali djecu u svjetovne kole, ovakav profil mekteba imao je dalekosene posljedice za ekonomski i kulturni razvoj Bonjaka u Bosni i Hercegovini, jer je odlagao njihovo ukljuivanje u moderna zanimanja. U obrazovanju muslimanske djece presudan uticaj imala je ulema, na ije je insistiranje u Statut za vjersko-kolsku samoupravu unesena odredba prema kojoj muslimanska djeca ne mogu pohaati nastavu u osnovnoj koli, ukoliko predhodno nisu zavrila nastavu vjeronauke u mektebima. To je u svakom sluaju uticalo da su muslimanska djeca, u poreenju s drugom djecom, znatno kasnije i u daleko manjem broju uopte pohaala nastavu u osnovnim i srednjim kolama. Vjerski odgoj i obrazovanje imao je uopte kod muslimana prioritet prema drugim vidovima obrazovanja i odgoja. Smatralo se da je u specifinim uslovima u kojima su se Muslimani nali uspostavom austrijske okupacione uprave veoma vano za ouvanje njihovog identiteta i kao najbolja odbrana protiv drugih uticaja usmjeravanje omladine od najnieg uzrasta prvenstveno na vjersko obrazovanje i na vjerski odgoj.37 Muslimansko vjersko kolstvo u Fojnici razvijalo se bre nego u drugim mjestima. Poetkom 20. stoljea u Fojnici je postojalo vie takvih kola koje su obuhvatale muku i ensku djecu i omladinu. Godine 1904. javno je
36 37
H. uri, Muslimansko kolstvo, str. 204. N. ehi, Autonomni pokret, str. 378.
178
hvaljen rad Ibrahima ef. Bogria, maulima (uitelja) reformiranog mekteba (mektebi ibtidaije), jer se strogo drao propisa svog zvanja kod kojeg su djeca nauila sasvim lijepo i pravilno tursko pismo, uili Kuran, i ostalo to svaki Musliman mora da zna. Takoe se navodi da je ovaj revni mualim pouavao djecu i uljudnom i pristojnom ponaanju.38 Osim reformiranog mekteba, u Fojnici su postojale druge muslimanske vjerske kole: enski sibijan mekteb, enska rudija (muslimanska nia srednja kola) i medresa. Sve ove kole osnovane su prije 1904. godine. U slubenim izvjetajima stoji da je od 1886-1906. godine u Bosni i Hercegovini izgraeno 6 medresa, meu kojima je i fojnika. Medresa je imala jednog nastavnika (muderisa), a broj uenika je bio promjenjiv:
1990/01. 1901/02. 1902/03. 27 20 16 1903/04. 1904/05 20 12
Medrese su bile isto islamska sveenika uilita koja su pozvana da svoje pitomce (softe) potrebnim teolokim znanjem obrazuju za hode, imame, hatibe itd. kolovanje se odvijalo u tri stepena i trajalo je 7-8 godina. kolska godina poinjala je 1. oktobra, a zavravala 15. jula.39 U izvjetaju o radu Vakufsko-mearifskog saborskog odbora za godinu 1917. konstatirano je da se u nekim medresama, meu kojima i u fojnikoj, osim vjerskih predmeta i istonih jezika, predaju i svjetovni predmeti (svjetska nastava).40 S obzirom na to da ne raspolaemo podacima o tome koliko je muslimanske djece u Fojnici pohaalo vjerske i svjetovne kole, podaci o pismenosti (latinica i irilica) u fojnikom srezu 1910. godine govore o velikoj prednosti prvih. Od ukupno 1.257 muslimanske muke djece i omladine od 7-20 godina starosti, znalo je itati i pisati svega 69, samo itati 5, a nepismenih je bilo 1.183 ili 94,11%. Od ukupno 1.137 muslimanske enske djece i omladine ovog uzrasta samo je 2 znalo itati i pisati. Svi navedeni podaci jasno ukazuju da se muslimansko stanovnitvo, predvoeno uleH. uri, Muslimansko kolstvo, str. 209, 224. Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, str. 201, 203, 579. 40 H. uri, Muslimansko kolstvo, str. 232.
38 39
FOJNICA 1878-1918.
179
mom, veoma sporo ukljuivalo u moderne tokove obrazovanja i vaspitanja, ostajui privreno vjerskim kolama u kojima se nije uila latinica i irilica. Iako je 1880/81. kolske godine dolo do izmjene u bivoj katolikoj osnovnoj koli, tek se od 1887/88. kolske godine moe govoriti o stvarnom poetku rada Narodne osnovne kole u Fojnici. Tada je definitivnu brigu o njoj preuzela drava, odnosno optina i zemaljski erar. Optine su bile dune da za kolu obezbijede potrebne prostorije, da se brinu o njenom odravanju, rasvjeti, ogrevu i ienju i da plaaju kolske podvornike. Meutim, plate uitelja (svjetovnih i vjerouitelja) nisu isplaivale direktno optine, pa ak ni u sluaju kada su one davale sredstva, nego zemaljski erar. Na taj nain uitelji su bili neposredno vezani za vlast i bili obavezni da provode njenu politiku. S obzirom na to da su kole radile s malim brojem uenika (1912. godine sve kole u Bosni i Hercegovini imaju prosjeno 8090 polaznika), njih je najee vodio uitelj. U fojnikoj Narodnoj osnovnoj koli za cijelo vrijeme od 1888. do 1918. godine radili su 1-2 uitelja i jedan pomoni uitelj. Budui da ne raspolaemo podacima o broju uenika u ovoj koli, moemo samo na osnovu broja uitelja pretpostaviti da se ona, u najmanju ruku, uklapala u prosjek Bosne i Hercegovine. Uitelji i pomoni uitelji u Narodnoj osnovnoj koli u Fojnici od 1898. do 1918. godine41
Kulijer Marija Nini Anton Arapovi Vilhelm Pranjko Franjo Zduni Emilie Adija Zora Kordi Anto Mileti Mato Markovi Jozef Uiteljica Uitelj Pom. uitelj Pom. uitelj Pom. uitelj Uiteljica Uiteljica unji Terezija Bjelobrk Josip Babi Anka Uiteljica Uiteljica Uiteljica Uitelj Pom. uiteljica Uitelj-suplement
Divanefendi Smail Vrban Petar
Bokovi-Stipovi Ana Pavi Vranjo
Pom. uitelj Uitelj
Stipi Marija Houska Emilija
Uitelj-Suplement UiteljicaSuplement Uiteljica Uiteljica
Ladro Vjekoslav
41
Pom. uitelj
Trifkovi Draginja
Spisak uitelja sastavljen je na osnovu Bosnischer Bote od 1898-1918. godine.
180
Za dvadeset godina u ovoj koli radilo je due ili krae vrijeme 20 uitelja i pomonih uitelja. Za to vrijeme promijenila su se tri upravitelja kole: Anton Nini (1898-1905), Mato Mileti (1906-1909) i Petar Vrban (1910-1918). Izuzetak meu njima inila je Marija Kulijer, prva Fojnianka koja je zavrila uiteljsku kolu u Zagrebu i u ovoj koli radila punih 30 godina, od njenog osnivanja 1888. do 1918. godine. Osnivanje kulturno-prosvjetnih i drugih drutava hrvatskog stanovnitva u Fojnici bilo je u skladu s optim ciljevima i oblicima drutvenog organiziranja unutar hrvatskog nacionalnog pokreta u Bosni i Hercegovini. I ovdje je njihov osnovni cilj bio okupljanje svih Hrvata na kulturnim, prosvjetnim i ekonomskim osnovama i u tim okvirima buenje i razvijanje nacionalne svijesti. Ovom aktivnou u Fojnici rukovodili su franjevci i nekolicina najuglednijih graana. Franjevci su jo od ilirskog pokreta, sredinom 19. stoljea, imali vodeu ulogu i u ovim oblastima ivota njihovih vjernika, tako da su u fojnikim hrvatskim drutvima, sve do 1918. godine, bili naglaeni njihova uloga i proimanje nacionalnog rada vjerskim sadrajima i interesima Crkve. Franjevci su 1896. godine osnovali u Fojnici Hrvatsko italako, tamburako, pjevako i zabavno drutvo Veselica. Nakon nekoliko godina ovo drutvo se ugasilo, pa je fra Alojz Cvitanovi 1906. godine osnovao Hrvatsko katoliko prosvjetno drutvo Rodoljub, koje je radilo sve do 1918. godine i kasnije.42 Godinu dana nakon osnivanja, uz velike materijalne rtve, drutvo Rodoljub sagradilo je Hrvatski dom (prvi ove vrste u Bosni i Hercegovini), koji je postao sredite drutvenog ivota i prosvjetnog rada hrvatskog stanovnitva u Fojnici i okolini, koji je sve do svoje smrti, krajem 1911. godine, bio sekretar drutva. Centralna figura ovog drutva bio je njegov osniva fra Alojz Cvitanovi, rukovodilac izgradnje doma i uitelj omladine u pjevanju, sviranju na tamburi i glumi. U okviru drutva osnovao je biblioteku i itaonicu.43 Nakon njegove smrti franjevci su zadrFra Jozo Zvonigradski, Hrvatsko-katoliko prosvjetno drutvo Rodoljub u Fojnici. Franjevaki vjesnik, Beograd, 1933. str. 92-94. Uprava ovog drutva sainjavali su: fra Dominik Gojsilovi, predsjednik, Marko Kulier, potpredsjednik, fra Alojz Cvitanovi, tajnik, Ivan Kulier Matin, blagajnik, Niko Ilii, knjiniar, odbornici: Marijan Dragievi, Ivo Kalamut, Ivo Kneevi i Anto Ilii, zamjenik Mato Trograni. Napredak - Hrvatski narodni kalendar za godinu 1908. str. 175. 43 Chronologia domus.
42
FOJNICA 1878-1918.
181
ali vodeu ulogu sve do 1918. godine, kada su mladi lanovi drutva istisli franjevce iz odbora. Podrunica Napretka u Fojnici osnovana je 1907. godine. Imala je ukupno 113 lanova (4 utemeljitelja i 109 podudarajuih lanova). Njen upravni odbor sainjavali su ugledni graani i dva franjevca.44 Dvije godine kasnije (1909) osnovana je Gospojinska podrunica Napretka, koja je bila stvarni nosilac aktivnosti na prikupljanju sredstava za kolovanje aka i studenata. U toku 1912. godine ova podrunica sakupila je 717, 36 kruna i od toga Sredinjem odboru poslala 676,56 kruna. Njome su rukovodile ene uglednih inovnika i domaih graana, na elu s predsjednicom Mariettom Matasovi.45 Na podsticaj Sredinjeg odbora HNZ, od kraja 1908. godine otpoelo je osnivanje hrvatskih zadruga koje su imale zadatak da ekonomski pomau siromane seljake, otkupljuju kmetove i kreditiraju zanatlije. To su bile ustanove koje su imale da prikupljaju i organiziraju nacionalni kapital i da ga stave na raspolaganje i u funkciju ekonomskog jaanja hrvatskog naroda.46 Hrvatska gospodarstvena zadruga u Fojnici osnovana je 6. jula 1911. godine. U kulturno-prosvjetnom ivotu hrvatskog stanovnitva u fojnikom kraju posebno mjesto pripada Franjevakom samostanu u Fojnici. Tokom svoje duge historije ovaj samostan stekao je ugled jednog od najznaajnijih katolikih (hrvatskih) kulturno-prosvjetnih sredita u Bosni i Heregovini. Osim pastoralnog i kulturno-prosvjetnog rada s djecom i omladinom, franjevci su i u ovom periodu jo aktivnije radili na sakupljanju i uvanju vrijednih djela iz gotovo svih naunih oblasti i literarnog stvaralatva, na raznim svjetskim jezicima. Preureenjem prostorija, 1913. godine, uinjen je znaajan napredak u uvanju i dostupnosti bogatog knjinog fonda, arhivskog materijala, numizmatike zbirke i drugih muzeolokih nalaza
Upravni odbor sainjavali su: Marko Kulier, predsj., fra Alojz Cvitanovi, potpredsj., Josip Bjelobrk, tajnik, Ivo Kulier, blagajnik, fra Vjekoslav Perinli, knjigovoa Tomo Filipovi, revizor Mato Mileti, odbornik, Niko Oroz, zamjednik. Napredak - Hrvatski narodni kalendar za godinu 1908, str. 145-147. 45 Upravni odbor Gospojinske podrunice Napretka u Fojnici: Marietta Matasovi, predsjednica, Milka Meeg, potpred., Marija Stipi, tajnica, Julka Vrban, blagajnica, revizorice: Berta Izrael, Angela pl Kugler, odbornice: Malina Kulier, Ivanka Alaupovi i Kata Ilii, zamjenice: Rifka Alkalaj i Ana Erber. Napredak - Hrvatski narodni kalendar za godinu 1913, str. 409. 46 L. akovi, Politike organizacije, str. 267.
44
182
iz okoline Fojnice. Time se Franjevaki samostan u Fojnici svrstao u red znaajnih kulturnih institucija, bez ijih fondova bi naa ukupna kulturnohistorijska batina bila siromanija.47 Drutveni ivot bonjakog stanovnitva u Fojnici odvijao se u okviru Islamskog drutva Kiraethana (itaonica), osnovanog 1902. godine. Ove ustanove su najbolje odgovarale tradiciji i navikama bonjakog stanovnitva. Sakupljanje i razgovor-muhabet-sjedenje po kafanama i pretresanje svega i svaega, a osobito dnevne politike (i to spoljanje) bio je omiljeni nain drutvenog ophoenja kod muslimana (). U njima nema knjiica, a pored novina moe se piti kava i igrati raznih igara.48 Prema nainu okupljanja ove itaonice imale su vei socijalno-politiki nego kulturnoprosvjetni znaaj. Mnogo konkretniji oblici rada nastali su nakon osnivanja kulturno-prosvjetnog i humanitarnog drutva Gajret (1903), ije su ideje postepeno prihvatane i u Fojnici. Godine 1905. u gradu je zabiljeen jedan lan prvog reda, a 1907. godine znatno vie: 3 utemeljitelja, 1 lan I reda, 5 II, 5 III, 8 IV reda ukupno 22 lana. Ovi podaci ukazuju da je podrunica Gajreta u Fojnici nastala 1907. godine. Prema raspoloivim podacima, do Prvog svjetskog rata, stipendije ovog drutva dobilo je pet fojnikih aka i studenata: 1 1908/09, 4 1912/13. godine.49 Ideje za osnivanje itaonice i podrunice Gajreta dala je bonjaka vjerska inteligencija (erijatske sudije, muderisi i imami), a materijalnu osnovu osiguravali su bogatiji graani i zemljoposjednici. Osim hrvatskih i bonjakih drutava zasnovanih na vjerskoj i nacionalnoj pripadnosti, u Fojnici su osnivana i druga drutva koja nisu imala takva ogranienja: Podrunica pelara, inovnika itaonica, Dobrovoljno vatrogasno drutvo i inovniko-graanska kasina.50 ***
Vidi opirnije: Lamija Hadiosmanovi, Biblioteke u Bosni i Hercegovini 1878-1918. Sarajevo, 1980, str. 10, 17, 62, 69-99. 48 ore Pejanovi, Kulturno-prosvjetna, humana i socijalna drutva, str. 35. 49 I. Kemura, Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana str. 119. 50 . Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 89.
47
FOJNICA 1878-1918.
183
Fojnica je za vrijeme austrougarske vladavine imala urbani razvoj srazmjeran njenom politikom, ekonomskom i stratekom znaaju. Ostajui van dometa glavnih saobraajnica, Fojnica u ovom periodu nije biljeila znatniji ekonomski napredak koji bi se, na odgovarajui nain, odrazio na druge oblasti ivota. Ona je 1879. godine imala 347 kua s 379 stanova, a 1910. godine gradska optina ima 378 kua, od kojih 325 nastanjenih (sa 383 stana) i 53 nenastanjenih (poslovne, upravne i dr. zgrade). Poveanje broja kua za 51 nije bio samo rezultat graevinske aktivnosti, nego i mijenjanja granica gradske optine. Prije prvog popisa stanovnitva 1879. godine u Fojnici su utvreni nazivi ulica i izvreno numeriranje kua. Prema dostupnim podacima, od 1878. do 1914. godine, fojnika optina i zemaljska uprava na javnu graevinsku aktivnost uloile su sljedea sredstva:
Klaonica i trnica 2.353 kruna 3.745 kruna 1.228 kruna 12.283 kruna 32.650 kruna 289.864 kruna
tala za drijepce i bikove Suare za koe i ljive Vodovod i bunari Kue pod kiriju, magacini, maltarnice Ceste, mostovi, regulacija voda i grada Zgrade kotarskog ureda (1902) Optinska zgrada
800 kruna
940 kruna
Zgrada suda sa sporednom zgradom do 1910. godine Osnovna kola u Gojeviima (1909) Izgradnja vodovoda u Fojnici 1912. godine
474 kruna
12.840 kruna 21.800 kruna
Izraen je vodovod na gravitaciono voenje od vrela ona u duini od 1.590 m, propusne moi od 5 l u sekundi i rezervoarom zapremine 3,15 m3. Tada je u gradu izgraeno 9 javnih esama i 4 vatrogasna hidranta, a voda je uvedena u 8 fojnikih kua. Za izgradnju vodovoda fojnika optina uloila je 15.800, a zemaljska uprava 6.000 kruna.51
Podaci o graevinskoj djelatnosti u Fojnici prikupljeni su na osnovu Izvjetaja o upravi Bosne i Hercegovine za godine: 1906. str. 64-65, 573; 1907. str. 22-23; 1908. str. 16-17; 1909. str. 20-21; 1910. str. 18-19; 1911. str. 21, 223, 226; 1913. str. 390, 391.
51
184
Prema navedenim podacima, na javnu graevinsku aktivnost u Fojnici utroeno je ukupno 378.977 kruna, od ega na izgradnju sreskog ureda i sudske zgrade otpada 322.514 k ili 85% utroenih sredstava. Za sve druge graevinske radove plaeno je 56.463 k. Znaajan graevinski poduhvat bila je izgradnja nove samostanske crkve sv. Duha u Fojnici, koja je trajala od 17. juna 1884. do 1888. godine. Crkvu je projektirao Josip pl. Vanca, arhitekta iz Sarajeva, a graevinskim radovima rukovodili su italijanski majstori. Sredstva za njenu izgradnju bila su iz raznih izvora: prihodi samostana, prinosi upnika susjednih upa (500 forinti=1.000 kruna, 1 f = 2 k), doprins vjernika u radu, naturi i novcu (966 for), pomo Zemaljske vlade (2.500 f ), pomo Zajednikog ministarstva finansija (500 f ), pomo iz careve privatne i porodine zaklade (500 f ), dobrovoljni prilozi sakupljeni (1886) po raznim centrima u Austriji, Hrvatskoj i Sloveniji (3.880,25 f ).52 Drugu znaajnu investiciju samostan je izvrio 1913. godine, kada je samostan renoviran i prostorije preureene, te nabavljen inventar za knjige i numizmatiku zbirku. U ove radove uloeno je 16.000 k, od ega su vjernici dali 1.600 k.53 Fojnica je dva puta bila u kombinacijama oko trasiranja eljeznikih pruga Sarajevo-Bos. Brod (1879/80) i Sarajevo-Mostar (1890/91), ali je, iz finansijskih, saobraajno-tehnikih i stratekih razloga, oba puta ostala van njihovog domaaja i time se za due vrijeme svrstala u mjesta malog privrednog, saobraajnog i statekog znaaja.54 Njene cestovne veze bile su, takoe, slabe i poboljavane su tek otvaranjem rudnika u Bakoviima, izgradnjom ceste od Fojnice prema Kiseljaku i Visokom. Izuzimajui tradicionalne karavanske puteve, to je bio njen jedini izlaz u svijet, jer je tek pred Prvi svjetski rat zapoeta izgradnja puta od Fojnice prema Gornjem Vakufu. Fojnica je, takoe, kasnila i s uspostavljenjem potansko-telegrafskog saobraaja. Vojna potansko-telegrafska stanica u njoj osnovana je 1. januara 1886, a civilna pota 1910. godine, ali je i tada ostala van dometa telefonskog saobraaja, pa u itavom srezu 1917. godine postoje samo dva telefonska aparata u Busovai. Kolski potanski prevoz na relaciji Kiseljak
Arhiv Franjevakog samostana u Fojnici, Odredbe otaca vijenika (diskreta) asnog samostana sv. Duha u Fojnici. 53 Chronologia domus. 54 D. Juzbai, Izgradnja eljeznica 1974, str. 75, 100.
52
FOJNICA 1878-1918.
185
Fojnica uspostavljen je 1892. godine, dok se potanska linija Visoko Fojnica (prikljuak na eljeznicu) nalazi u redu vonje za 1913. godinu.55 U Fojnici je radio sreski ljekar koji je graanstvo snabdijevao i lijekovima, jer u ovom periodu u gradu nije otvorena apoteka. Dunost ljekara obavljali su: dr Tibor Braun (do 1899), dr Bernard Polaschek (1900-1905), dr Schiffer Moses (1905-1911) i dr Isak Izrael (1911-1918). Kao i ljekari, i kotarski predstojnici bili su stranci. Tu dunost obavljali su: Eduard Graff (do 1902.), Abraham Vay (1902-1906), Michael Matasovi (1906-1918) i od kraja 1918. Vladimir Stoji.56
M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, II, str. 92, 98, 152, 198. Imena ljekara i kotarskih predstojnika utvrena su na osnovi Bosnischer Bote od 18981918. godine.
55 56
PRIVREDNA I ETNIKA STRUKTURA TUZLE ZA VRIJEME AUSTROUGARSKE VLADAVINE
ahvaljujui pogodnom geografskom poloaju i otkriu bogatih slanih izvora po kojima je dobila ime (turski tuz so), Tuzla je od 16. stoljea bila povremeno sjedite zvornikog sandaka (okruga). U 19. stoljeu ona je tu svoju funkciju potpuno uvrstila i postala najznaajniji politiki, privredni (zanatlijsko-trgovaki), saobraajni, vjerski i kulturni centar sjeveroistone Bosne. Na kraju osmanske vladavine imala je oko 5.000 stanovnika i spadala meu nekoliko najveih gradova u Bosni i Hercegovini. Njena etnika struktura tada nije odudarala od ostalih gradskih naselja u pokrajini, jer je bonjako stanovnitvo inilo tri etvrtine tuzlanskog graanstva, srpsko se pribliavalo jednoj petini, a svo ostalo jedva je dostizalo pet procenata (u svim bosanskohercegovakim gradovima tada bonjako stanovnitvo ini preko 70%). I po svojoj socijalnoj strukturi Tuzla se uklapala u opti prosjek pokrajine. Njeno stanovnitvo osiguravalo je izvore prihoda iz poljoprivrede, zanatstva i trgovine, a izvjestan broj se bavio i zastarjelom eksploatacijom starih izvora. Zavisno od konfesije, stanovnitvo Tuzle ivjelo je u odvojenim dijelovima grada, gdje su se nalazile i njihove vjerske institucije (muslimanske damije i mektebi, pravoslavna crkva, mitropolija i osnovna kola, katolika crkva i kola). Zajednika im je bila arija (poslovni dio grada) u kojoj su zanatlije i trgovci obavljali svoje poslove, a graanstvo i seljatvo iz okoline snabdijevalo potrebnom robom. Bez obzira na tradicionalnu osnovu koju je zatekla austrougarska okupacija 1878. godine, uloga Tuzle u privrednom i politikom ivotu Bosne i Hercegovine u narednim decenijama postojala je sve znaajnija. Njen privredni razvitak zasnivao se na bogatim leitima soli i uglja i velikim mogunostima poljoprivredne proizvodnje u irem podruju. Politiki i
188
strateki znaaj odredio joj je poloaj najisturenijeg okrunog grada Dvojne Monarhije prema Srbiji, koja je cijelo vrijeme bila kost u grlu cjelokupne tadanje jugoslavenske i balkanske politike Austro-Ugarske. Sve ove okolnosti znaajno su uticale i na promjene u etnikoj i socijalnoj strukturi stanovnitva grada Tuzle, pa otuda ona za nauku predstavlja veoma interesantan primjer u Bosni i Hercegovini. *** Razvoj i struktura privrede u tuzlanskoj oblasti odredila su prirodna bogatstva (so i ugalj), ijoj se eksploataciji, sa slubene strane, proricala sjajna budunost. Rudna bogatstva Bosne i Hercegovine bila su poznata Austro-Ugarskoj i prije okupacije 1878. godine. Nakon vojnog zaposjedanja, koristei se ranijim rezultatima, nova uprava poela je sistematska geoloka istraivanja. Strunjaci iz Bea pristupili su izradi rudarskog katastra, a 1881. izdat je Rudarski zakon za Bosnu i Hercegovinu, kojim su regulisani pravni i drugi odnosi u ovoj oblasti. Iste godine u Sarajevu je osnovano Rudarsko satnitvo, sa zadatkom da rukovodi svim rudarskim poslovima. Za novu upravu izuzetno znaajna bila je eksploatacija soli. Bosanskohercegovake novine objavile su 1. aprila 1880. godine da je uveden monopol soli u Bosni i Hercegovini i da e svako krijumarenje ovog artikla biti kanjavano globom od 25 do 200 forinti. U isto vrijeme zemaljski erar otkupljivao je slane izvore u okolini Tuzle i uspostavljao kontrolu nad zastarjelom proizvodnjom soli. Tek kad su izvrene sve potrebne predradnje, 1884. godine, u Simin-Hanu je poela izgradnja prve moderne solane u Bosni i Hercegovini, koja je putena u pogon naredne godine. Njen kapacitet iznosio je 70.000 mtc soli godinje. Dok je izgradnjom ove solane gotovo prestao uvoz erdeljske kamene soli i smanjen odliv novca iz Bosne i Hercegovine, dotle je podizanje druge, znatno modernije solane u Kreki, 1891. godine, kapaciteta od 300.000 mtc soli godinje, imalo za cilj ne samo dalje radikalno smanjenje uvoza ovog artikla, nego i osiguranje jeftine sirovine za potrebe domae hemijske industrije (Lukavac, Jajce). Paralelno s podizanjem prve moderne solane u Simin-Hanu, odvijalo se jo nekoliko izuzetno vanih poduhvata za budunost tuzlanskog bazena. U Kreki su 1885. godine otvoreni rudnik uglja i ciglana, a poela je i izgradnja uskotrane pruge DobojSimin-Han. Ova pruga, u duini
PRIVREDNA I ETNIKA STRUKTURA TUZLE...
189
od 67 km, zavrena je i putena u javni saobraaj 29. aprila 1886. godine. Izgradnja ove pruge pokazala se kao vrlo korisna investicija, jer je bogati tuzlanski bazen povezala sa eljeznikom prugom u dolini rijeke Bosne, koja je bila glavna saobraajna veza s Monarhijom. Pored privrednog, pruga je imala i veliki strateki i politiki znaaj u integraciji ovog pograninog podruja s ostalim dijelovima zemlje. Rudnik uglja u Kreki bio je najvei u Bosni i Hercegovini. On je 1894. godine proizveo milion mtc uglja, 1900. godine 2 miliona mtc, a 1906. godine proizvodnja se popela na 3 miliona mtc. U sastavu rudnika radila je i ciglana koja je u poetku proizvodila milion komada cigli, a pred Prvi svjetski rat 3,5 miliona. Svojim prirodnim bogatstvima tuzlanska oblast se sasvim uklapala u austrougarske privredne planove. Uz izdane olakice i uee Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu, u Tuzli je 1887/1888. godine podignuta Prva bosanska fabrika pirita i rafinerija Alios Grauaug, koja je godinje proizvodila (sredinom devedesetih godina) 8.000 hl pirita, za koji je bilo potrebno oko 60.000 mtc itarica. S ovom proizvodnjom Fabrika pirita bila je najunosniji poreski objekat u Bosni i Hercegovini.1 Od 1901. godine ova fabrika posluje pod nazivom Prva bosanska fabrika pirita i rafinerija M. Fischal i sinovi. Od posebnog znaaja za dalji industrijski razvoj tuzlanskog bazena bilo je podizanje Prve bosanske fabrike amonijane sode d.d. u Lukavcu 1893. godine. Ta fabrika godinje je proizvodila 240.000 mtc amonijane, kaustine i kristalne sode. Osnovnu sirovinu dobijala je iz solane u Kreki. U Tuzli su, takoe, podignuti fabrika piva, koja je od 1893. godine poslovala kao pogon sarajevske akcionarske pivare, jedan parni mlin i dvije elektrine centrale, koje su davale energiju za rasvjetu rudnika i solana, grada Tuzle i drugih industrijskih objekata. Istovremeno s podizanjem prvih industrijskih preduzea u neposrednoj okolini Tuzle, poela je i eksploatacija uma u podruju Oskova Gostilja. Od 1885. do 1918. godine na ovom podruju smijenilo se est stranih firmi, uglavnom maarskih. Prvi ugovor, 1885. godine, potpisala je maarska privatna firma, Bosanski drvno-industrijski konzorcij, koja je ve naredne godine prestala da radi, a njenu pilanu u Puraiu preuzima mjeoviti konFerdo Hauptmann, Bosanske finansije i Kallayeva industrijska politika. Glasnik arhiva i Drutva arhivskih radnika BiH, 1972-73, XII-XIII, str. 79-81.
1
190
zorcij, koji radi do 1892. godine. Maarska firma Mihaly Piry i kompanija podigla je 1896. godine na rijeci Gostilji pilanu s dva gatera na turbinski pogon, ali ni ona nije radila due od 4 godine. Nakon ove, uslijedio je, 1900. godine, ugovor s petanskom firmom Leonard Mor i kompanija, koja je i u dolini Oskove podigla parnu pilanu s 4 gatera i umsku gravitacionu prugu u duini od 12,5 km. Ova firma radila je do 1902. godine, a naslijedila ju je Ugarska industrija drveta a. d., koja prestaje da radi 1904. godine. Njenu pilanu u Oskovi otkupila je firma Mortz Lisska i prenijela u ivinice, a zatim je uz rijeku Oskovu izgradila 35,4 km umske eljeznike pruge. Ova firma je 1912. godine prepustila u zakup svoju pilanu u ivinicama dvjema maarskim firmama, koje nastavljaju rad kao jedinstveno preduzee, Tuzlansko drvno-industrijsko a.d., sve do 1918. godine. Svih est navedenih preduzea, koja su se smjenjivala od 1885. do 1918. godine, posjekli su u umama Oskove i Gostilje oko 400.000 m3 etinarske oblovine.2 Privredna ekspanzija u tuzlanskom bazenu nametala je i pojavu prvih novanih zavoda u Tuzli. Privilegirana zemaljska banka za Bosnu i Hercegovinu (osnovana 1895. god.) otvara svoju filijalu u Tuzli, a 15. jula 1907. godine osnovan je Srpski kreditni zavod d.d. u Tuzli s glavnicom od 300.000 kruna. Pred Prvi svjetski rat otvorena je i filijala Hrvatske centralne banke. Privredni razvoj Tuzle i njene neposredne okoline bio je praen razvojem urbanizacije i novih drutvenih odnosa. U gradu Tuzli smjetene su brojne administrativno-upravne, vojne, kulturno-prosvjetne, zdravstvene i vjerske institucije. *** Eksploatacija soli i uglja bila je osnova nove privredne aktivnosti u tuzlanskoj oblasti. Ta bogatstva bila su znaajan ekonomski motiv okupacije Bosne i Hercegovine, pa je njihovo iskoritavanje zahtijevalo savremeni tehniko-tehnoloki pristup. Za takav rad bilo je neophodno obezbijediti dovoljan broj iskusnih strunjaka iz Monarhije. Pored akcije koju su u tom pravcu poveli Zajedniko ministarstvo finansija u Beu i Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu kod odgovarajuih privrednih krugova u Austriji
2
B. Begovi, Razvojni put umske privrede
191
i Maarskoj, i tampa je sa svoje strane potpomogla itav poduhvat, opisujui Bosnu i Hercegovinu kao bogatu, egzotinu i neotkrivenu zemlju. Ve 4. septembra 1879. godine Zajedniko ministarstvo finansija izvijestilo je Zemaljsku vladu u Sarajevu da se javilo 39 strunjaka za predstojee istrane rudarske radove u Bosni i Hercegovini. Nakon paljivog ispitivanja strunosti, iskustva i politike podobnosti svakog pojedinca u jesen 1879. godine poeli su pristizati rudarski strunjaci u Bosnu i Hercegovinu. Oni su, zajedno s izvjesnim brojem iskusnih i probranih rudara, takoe iz Monarhije, imali zadatak da rukovode istraivakim radovima i otvaranjem prvih rudnika u podrujima koja su ranije bila poznata po rudarstvu. U toku septembra i narednih mjeseci 1879. godine Zemaljskoj vladi u Sarajevu stizale su povoljne vijesti o ponudama iskusnih rudara. Udruenje za industriju uglja u Beu izrazilo je spremnost da dio svojih iskusnih rudara iz revira u Hrastniku poalje u Bosnu, a neto kasnije to isto uinili su rudnici u Idriji i emnicu. U svim navedenim sluajevima traeno je od Zemaljske vlade da utvrdi uslove pod kojim bi strani rudarski radnici bili angairani za rad u Bosni.3 Rudari iz Idrije traili su da im se obezbijedi takva zarada kojom e moi zadovoljiti svoje normalne potrebe i izdravati porodice koje ostanu u Idriji. Zemaljska vlada nije imala izbora, pa im je ponudila veoma povoljne uslove. Ona je saoptila da su joj potrebni iskusni i povjerljivi rudari, nadglednici i kopai rude, koji poznaju jedan slavenski jezik, s obzirom na to to im predstoji obaveza da domae ljude osposobe za rudarsko zanimanje. Poto su uslovi Zemaljske vlade bili potpuno prihvatljivi, narednih mjeseci stiglo je u Bosnu nekoliko grupa stranih rudara. Zemaljska vlada je pisala Zajednikom ministarstvu finansija: to se tie daljih potreba za austrougarskim rudarskim radnicima one e prije svega zavisiti od iskustva koje emo imati primjenom ovdanjeg stanovnitva pod sposobnim rukovodstvom. Iz dokumenata neto kasnijeg datuma vidi se da Zemaljska vlada nije bila zadovoljna uinkom preskupih stranih rudara, pa se orijentirala na zapoljavanje jeftine domae radne snage. Poto su se istrani radovi odvijali u onim oblastima koje su imale dugu rudarsku tradiciju, radnoj snazi koja se
ABH, ZMF, br. 2.057/BH, 1879, ZMF, br. 4.921/BH, 1879, ZMF, br. 5.312/BH, 1879.
3
192
tamo nalazila nije trebalo mnogo dopunskog obrazovanja. Ovo potvruje izvjetaj rukovodioca istranih radova u Kreevu, koji u aprilu 1880. godine predlae da se 4 domaa rudara postave za nadglednike. Vlada je ovaj prijedlog odbila pokazujui rezervu prema sposobnosti i marljivosti domaih radnika.4 Uporedo s rudarskim istraivanjima u srednjoj Bosni, poele su pripreme za iskoritavanje soli i uglja u tuzlanskoj oblasti. U toku 1879. godine otkupljene su primitivne solane od tuzlanskih bonjakih porodica koje su za vrijeme osmanske vladavine imale koncesije za proizvodnju soli. Poetkom jula iste godine donesena je odluka o poetku radova na izgradnji tuzlanskih solana, za ije je poetne buotinske radove predviena suma od 25.000 forinti. U septembru 1879. godine Zemaljska vlada izvjetava da u Tuzli nema dovoljno kvalificiranih kovaa i da nadnice zidara i tesara iznose 2 do 2,50 forinti, a nadniara 1,20 forinti, te da se za potrebne radove mogu angairati i domai radnici. Oigledno je da je praksa bila svuda ista. Za poetne rudarske i solarske radove u tuzlanskoj oblasti angairani su strani strunjaci i iskusni rudarski radnici, a uporedo s njima u posao su postepeno uvoeni domai ljudi, preteno seljaci koji su se i ranije bavili ovim poslovima. Tradicija se nastavljala, samo u znatno izmijenjenim uslovima. ef Zemaljske vlade pisao je, 1885. godine, ministru Kalaju da su domai radnici iz okoline Fojnice vrlo upotrebljivi i marljivi ljudi i da prednjae pred Austrijancima. Nedostatak strune radne snage nametao se kao problem u prvim godinama rada u tuzlanskom bazenu. Okruni predstojnik iz D. Tuzle izvijestio je, 12. februara 1889. godine Zajedniko ministarstvo finansija da u solanama u Simin-Hanu i Tuzli rade 34 strana radnika sa 62 lana porodice, a u Rudniku uglja u Kreki i ciglani takoe 34 radnika s 54 lana porodice. Problem odnosa domae i strane radne snage u rudarstvu i metalurgiji sve se vie nametao od sredine devedesetih godina 19. stoljea. U maju 1894. godine Rudarsko odjeljenje u Zajednikom ministarstvu finansija zatrailo je statistike podatke o broju domaih i stranih rudara u Tuzli, Vareu i jo nekim pogonima. Tada su u Tuzli utvreni sljedei odnosi za 1895. godinu:
ABH, ZMF, br. 4.201/BH, 1879; ZMF, br. 2.539/BH, 1880.
193
Rudnik uglja Kreka Dravna kruna pe
Naziv preduzea
Domai
Buotina (istraivanja) Jasenica Buotina Majevica Solana Simin-Han (D. Tuzla) Svega
194 (56%) 35 (81,4%)
150 (44%) 8 (18,6%) 6 (35%) 7 (30%) 22 (12,5%) 193 (32%)
Strani
Svega
344 43
11 (65%) 16 (70%) 153 (87,5%) 409 (68%)
17 23 175 6025
Iz ovih podataka se vidi da je sredinom devedesetih godina 19. stoljea u rudniku uglja u Kreki, solanama i istranim pogonima radila gotovo jedna treina radnika porijeklom izvan Bosne i Hercegovine. U pogledu angairanja stranih radnika isticao se rudnik uglja u Kreki. U toku 1894. godine Zajedniko ministarstvo finansija naredilo je da se u njemu snize radnike nadnice. Uzrok ovako nepopularnog poteza Ministarstva bilo je prekomjerno poveanje nadnica posljednjih godina, koje je izazvano brojnom upotrebom stranih radnika. Osim toga, plasman uglja nije bio povoljan, pa je proizvodnja premaivala potranju. Trenutno slaba konjunktura uglja nije bila pravi razlog za preduzimanje mjera, nego skupo strano radnitvo, koje je i pored relativno visokih nadnica bilo sve nezadovoljnije svojim poloajem. Da bi se rijeio problem skupe strane radne snage, Ministarstvo je savjetovalo upravi rudnika u Kreki da rudarske radnike trai, ne samo u srezovima tuzlanskog okruga, nego i u onim srezovima gdje se stanovnitvo bavilo rudarenjem i prije okupacije i gdje su nadnice niske. U takve srezove spadali su: Prijedor, Sanski Most, Stari Majdan i Srebrenica. Da bi se ostvarili prvi praktini koraci, Ministarstvo je ovlastilo Okrunu oblast u Tuzli da odmah stupi u kontakt sa spomenutim sreskim uredima i olaka upravi rudnika i solane da nabave to bolje i jeftinije domae radnike. Snienje nadnica i orijentacija na jeftiniju domau radnu snagu izazvalo je veliku fluktuaciju ljudstva u rudniku Kreka. U toku 1894. godine svakog mjeseca primano je i otputeno oko 30 radnika.
Vojislav Bogievi, Graa o poecima radnikog pokreta u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1905., dok. 159, str. 400.
5
194
Naredna tabela pokazuje strukturu radne snage u Rudniku uglja u Kreki, sredinom i krajem 1894. godine.6
Sredinom 1894. Radna kategorija Nadglednici Dnevniari Kopai Zanatlije Vozai Radnici na separaciji i ostali radnici na povrini Transportni radnici Svega Domai 73 90 107 5 275 Strani 3 3 101 7 3 3 120 Svega 3 3 174 7 93 110 5 395 Krajem 1894. Domai 92 7 120 119 3 341 Strani 2 6 95 3 2 7 2 117 Svega 2 6 187 10 122 126 5 458
Broj stranih radnika nije znaajnije opao, ali je znatno porastao broj domaih. Od sredine do kraja 1894. godine procent stranih radnika opao je sa 31,4 na 25,2. Od 275 domaih radnika, sredinom 1894. godine, u radnikim stanovima bilo je smjeteno svega 29 ljudi, to ini 10% domaih radnika (19 kopaa, 6 pomonih kopaa i 4 vozaa), dok je 115 ili 90% stranaca bilo smjeteno u gradu. U stanovima preduzea bilo je jo 30 mjesta koja su bila rezervirana i popunjena pristiglim rudarima iz Varea, Jasenice i Fojnice. Meu domaim radnicima bilo je oko 50 radnika koji su stanovali u selima udaljenim od rudnika vie od dva sata hoda. Slijedei savjete Ministarstva, uprava rudnika u Kreki smanjila je broj stranih radnika, tako da ih je 1898. godine bilo uposleno svega 61 (16%). Samo u toku 1898. godine rudnik su napustila 33 strana kopaa, ili gotovo polovina njihovog ukupnog broja. Osim stranaca, tada su u rudniku radila i 324 domaa radnika.7 Od ukupno 385 radnika bilo je 183 oenjenih i 189 neoenjenih. Pored njih, bilo je 183 udatih ena, 4 udovice i 324 djeteta.
Milan Gavri, Napad na nadnice rudara Kreke krajem XIX vijeka, Prilozi Instituta za istoriju radnikog pokreta u Sarajevu, I/1965, Sarajevo 1965, str. 9. 7 V. Bogievi, Graa o poecima radnikog pokreta, dok. 213, str. 439-440.
6
195
U stanovima koji su pripadali rudniku stanovala su 82 oenjena i 42 neoenjena radnika. Preostalih 248 radnika (101 oenjenih i 147 neoenjenih) stanovalo je kod svojih kua u selima blie i dalje okoline rudnika. Najvei broj rudara davala su sela Lipnica, Bukinje, Husino, Ljubae, Moranani, Cerik, ivinice, Hude, Pogorioc, Ljepunica, Dobrnja i Bistarac. Samo 1/3 radnika zaposlenih u rudniku mogla je biti smjetena u stanove koje je podiglo preduzee. To su bili, uglavnom, strani radnici i oni domai radnici (uglavnom, iz drugih srezova Bosne) koji su svoju egzistenciju vezivali iskljuivo za rad u rudniku. Poetkom XX stoljea, solane i rudnik uglja prebrodili su poetne tekoe oko obezbjeenja dovoljnog broja radnika ija struktura odgovara potrebama rentabilnog poslovanja. Struktura radne snage u solanama tuzlanskog bazena od 1905. do 1916. godine
Godina Domai 235 (80,5%) 216 (88,0%) 219 (80,5%) 205 (84,5%) 214 (80,5%) 204 (85,0%) 274 (86,0%) 233 (88,0%) 252 (90,0%) 334 (82,0%) 364 (82,0%) Strani 39 (19,5%) 32 (12,0%) 33 (19,5%) 38 (15,5%) 33 (19,5%) 36 (15,0%) 29 (14,0%) 31 (12,0%) 26 (10,0%) 80 (18,0%) 30 (8,0%) Svega 274 248 252 243 247 240 203 264 278 4448 364 -
1905. 1906. 1907. 1908. 1909. 1910. 1911. 1912. 1913. 1914. 1915. 1916.
Iz tabele se vidi da od 1905. do 1916. godine strana radna snaga nije nikada premaivala jednu petinu zaposlenih. Druga karakteristika radne
8
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine od 1906. do 1916. godine.
196
snage u solanama jeste da se broj radnika od 1905. do 1914. godine znaajnije ne mijenja, a da od 1914. godine i izbijanja Prvog svjetskog rata tuzlanske solane postaju prvorazredni privredni objekat u kojem broj radnika naglo raste. Od 1914. do kraja 1916. godine broj radnika porastao je za 166, ili blizu 60%. U aprilu 1907. godine, 227 radnika u solanama imalo je kvalifikacije, a samo 2 radnika su voeni kao nekvalificirani. Po vjerskoj pripadnosti najbrojniji su bili muslimani 106, pravoslavni 48, katolici 75 i ostali 3 (u vjerskoj strukturi uraunati su svi zaposleni). Struktura radne snage u rudniku uglja u Kreki od 1905. do 1906. godine
Godina 1905. 1906. 1907. 1908. 1909. 1910. 1911. 1912. 1913. 1914. 1915. 1916. Domai Strani Svega
478 (84%) 490 (86%) 545 (87%) 916 (89%) 808 (90%) 546 (85%) 563 (86%) 638 (87%) 706 (93%) 682 (75%) -
94 (16%) 93 (14%) 78 (13%) 111 (11%) -
572
583 623 -
89 (10%) 95 (15%) 93 (14%) 52 (13%) 55 (7%)
1.027
897 641 656 690 761
228 (15%)
9109
Tabela pokazuje da je broj stranih radnika u rudniku Kreki od 1905. do Prvog svjetskog rata varirao izmeu 10% i 16%. U ovom rudniku stranci su 1890. godine inili veinu s 53%. Od tada njihov procent je u stalnom opadanju. U prve dvije godine rata njihov broj je naglo opao, a 1916. godine broj stranaca se popeo na jednu etvrtinu zaposlenih. Meutim, ovu stranu radnu snagu inili su, uglavnom, ratni zarobljenici koji su zapoljavani i u
9
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine od 1906. do 1916. godine.
197
drugim rudarskim i umarsko-industrijskim preduzeima u Bosni i Hercegovini. Prvi podaci o broju radnika u Tuzli nalaze se u popisu stanovnitva iz 1885. godine. Tada je u Tuzli zabiljeeno 679 pomonih radnika, nadniara i slugu. Drugi podatak potie iz 1892. godine. Prema izvjetaju Okrune oblasti u Tuzli, tada je radilo 1.046 rudarskih i industrijskih radnika, i to: rudnik uglja Kreka 451, solana Franc Josip 351, Nova solana 88, Fabrika pirita 80, Ciglana 80, Istraivanje uglja u Jasenici 50, parna pilana Hraborskoga 10, Kolcmanova ciglana 16 radnika. Prva bosanska fabrika amonijane sode d. d. u Lukavcu zapoljavala je izmeu 450 i 600 radnika. Prema jednom izvjetaju iz 1908. godine, u ovoj fabrici radili su uglavnom domai ljudi i to preteno bonjako poljoprivredno stanovnitvo iz Lukavca, Banovia, Prokosovia i Modraca. Nakon aneksije postepeno se poveavao broj radnika i 1911. godine bilo ih je 720, od kojih 538 (74,8% domaih i 182 (25,2%) stranih. Balkanski ratovi nepovoljno su uticali na itavu oblast hemijske industrije, tako da je i broj radnika u ovoj fabrici naglo opao na 607 radnika, od kojih su 449 (73,6%) bili domai, a 158 (26,4%) radnici stranog porijekla.10 U prvoj bosanskoj fabrici i rafineriji pirita u Tuzli zapoljavana je, uglavnom, domaa nekvalificirana radna snaga. U poetku, fabrika je zapoljavala 60-80 radnika, od kojih je oko 14 bilo sa strane. U fabrici piva radilo je 28-35 radnika, od kojih je 8 imalo kvalifikacije. Koliko je radnika bilo zaposleno u eksploataciji i preradi drveta u tuzlanskom bazenu za sada nije mogue utvrditi. Razni pogoni firme Mortz Lisska zapoljavali su 31. decembra 1911. godine ukupno 593 radnika. Njihova struktura po pogonima i porijeklu izgledala je ovako:
ABH, ZMF, br. 4.456/BH, 1892, br. 4.579/BH, 1892. I br. 2.681/BH, 1908. Sumarni izvjetaj Trgovake i obrtnike komore za Bosnu i Hercegovinu o stanju obrta, trgovine i prometa njezinog podruja za godinu 1911. i 1912. Sarajevo, 1913, str. 88.
10
198
Radnici Pilana u ivinicima Domai Strani umski pogon Domai Strani 186 (90%) 21 (10%) 300 (100%) 32 (94%) 2 (6%) 30 (90%) 3 (10%) 548 (95%) 26 (5%)
Nadglednici 3 (43%) 4 (57%) 1 (33%) 3 (67%) 3 (50%) 3 (50%) 1 (50%) 1 (50%) 8 (42%) 11 (58%)
Svega 189 (87%) 25 (13%) 301 (99%) 3 (1%) 35 (88%) 5 (12%) 31 (89%) 4 (11%) 556 (94%) 37 (6%)11
eljezniki pogon Domai Strani Drugi pogon Domai Strani Ukupno Domai Strani
Preduzee M. Lisska ubrajalo se meu dvadesetak najveih drvnoindustrijskih preduzea u Bosni i Hercegovini, ali je ono, takoe, spadalo u ona preduzea koja su se najmanje oslanjala na stranu radnu snagu. Navedeni pregled radne snage odnosi se samo na rudarska i industrijska preduzea u Tuzli i njenoj neposrednoj okolini. Za sada je nemogue utvrditi broj i strukturu najamne radne snage u zanatstvu i trgovini, kao i na drugim raznim poslovima neophodnim za jedan grad. Na osnovu istraivanja radne snage za itavu Bosnu i Hercegovinu, moe se pretpostaviti da ni u Tuzli, kao ni u drugim veim gradovima, nije bilo mnogo najamnih radnika u zanatstvu i trgovini. Za itavu Bosnu i Hercegovinu karakteristian je sitni zanatlija i trgovac, koji u ogromnoj veini privreuje sam ili uz pomo lanova svoje porodice. Zbog toga u Tuzli i njenoj okolini osnovni peat radnikoj klasi daju rudarski i industrijski radnici. Iz svih navedenih podataka moe se priblino tano utvrditi broj radnika i njihova struktura u Tuzli i njenoj okolini u godini 1912:
ABH, ZVBH, br. 2.576/pr. 1912. Iskaz o primjeni i obrazovanju domaih radnika kod umaskih preduzee Bosne i Hercegovine, prema stanju od 31. XII 1911.
11
199
Rudnik uglja u Kreki Ciglana u Kreki Elektrina centrala u Kreki Solane Prva bos. fabrika sode d.d. u Lukavcu Fabrika piva umsko-industr. preduzee Mortz Lisska Zanatstvo i trgovina
546 (85%) 155 (94%) 21 (75%)
Domai
95 (15%)
Strani
Svega
7 (25%) 29 (14%) 158 (27%) 37 (6%) -
9 (6%)
641 164 28
174 (86%) 449 (73%) 556 (94%) -
203 607 593
oko 300
Na osnovu ovog pregleda i iz popisa stanovnitva vidi se da su graani Tuzle zaposleni izvan poljoprivrede pripadali razliitim socijalnim grupacijama. Najbrojniji su bili pripadnici radnike klase, a zatim zanatlije i trgovci, ugostitelji, inovnitvo i tanak sloj svjetovne i vjerske inteligencije. Prema popisu stanovnitva iz 1910. godine, raspored zanimanja gradskog stanovnitva Tuzle, izvan poljoprivrede, izgledao je ovako:
Rudarstvo Obrada metala Hemijska industrija Graevinarstvo Drvna industrija Prehrambena industrija Proizvodnja pia i ugostiteljstvo Industrija odijevanja Trgovina Prevoz ljudi i robe Kuna posluga i razni poslovi za platu Javna sluba 337 187 239 264 101 161 222 406 316 124 494 358
(Ovdje su pobrojane samo najznaajnije i najbrojnije grupacije zanimanja).
200
U navedenih 12 grupa zanimanja privreivalo je 3.209 lica. Znaajno je napomenuti da se uz balkansko-orijentalnog pojavljuju moderni, evropski zanatlija i trgovac koji svojim racionalnim poslovanjem postepeno potiskuju tradicionalne oblike proizvodnje i razmjene dobara. *** Za istraivanje etnike strukture stanovnitva u Tuzli najznaajnije izvore predstavljaju austrougarski popisi stanovnitva obavljeni 1879, 1885, 1895. i 1910. godine, zatim razliiti izvjetaji organa vlasti, te privrednokomercijalni listovi i kalendari. S obzirom na to da su spomenuti popisi vreni po razliitim principima i da je gotovo do posljednjeg dovrena organizacija gradskih optina (1879. ima ih 43, a 1910. godine 66), dobijeni podaci ne mogu se uvijek uporeivati, jer ne prate dosljedno promjene u etnikoj i socijalnoj strukturi, niti se odnose na isti teritorijalni okvir pojedinih gradova. Te slabosti glavnih izvora oteavaju i izuavanje etnike strukture u Tuzli. Gradska optina Tuzla imala je 1885. godine 1.577 kua i 1.902 stana, 1895. godine 1.920 kua i 2.191 stan, a 1910. godine 2.053 kue i 2.465 stanova. Od 1885. do 1895. godine broj kua se poveao za 343, a broj stnaova za 289. Nakon popisa 1895. godine, od tuzlanskog sreza osnovani su gradski i seoski srez, pa je dolo do promjene teritorijalnog okvira gradskog podruja, iz kojeg su iskljuena etiri okolna sela: Grabovica Turska, Rosovac, Solina i Vrani, koja su 1895. godine imala 216 kua sa 167 stanovnika (55 kua nije nastanjeno). U isto vrijeme, u gradsko podruje uvrtena su industrijska naselja Lukavac i Simin-Han, koji su imali ukupno 77 kua sa 197 stanova (5 kua nenastanjenih). Ovom promjenom broj kua u gradskom podruju je smanjen za 139, a broj stanovnika je povean za 30, to pokazuje da su u industrijskim naseljima podizane kue s vie stanova. Realan porast broja kua od 1895. do 1910. iznosio je 227, a stanova 441. To znai, od 1885. do 1910. godine broj kua u Tuzli se uveao za 570 ili 36,14%, a broj stanovnika za 730 ili 38,38%. U istom razdoblju, broj stanovnika je porastao za 5.084 ili 70,72%, to znai da je gotovo dvostruko bre rastao broj stanovnika od broja kua i stanova. Godine 1885, na jedan stan dolazilo je prosjeno 3,78 civilnih stanovnika, a 1910. taj broj se poveao na 4,98 lica. Time je u gradu znatno poveana gustina naseljenosti i aktueli-
201
zirana stambena izgradnja za smjetaj velikog broja doseljenika (inovnici, vojnici, poslovni ljudi, radnici i dr). Uz orijentalni izgled grada nicale su nove, evropske upravne, poslovne i stambene zgrade, a na periferiji, u industrijskim naseljima ivjele su radnike porodice u jednostavno sagraenim kuama (preko 70 u Kreki, Simin-Hanu i Lukavcu), s vie malih stanova i spavaonica za neoenjene radnike. Za razliku od ovih, u najljepim dijelovima grada podizane su inovnike i oficirske zgrade u pseudobaroknom i pseudorenesansnom stilu. Na taj nain se postepeno formirala nova fizionomija grada, u kojoj su se mijeale autohtona bosanska, orijentalna i evropska arhitektura, a njegove etvrti nisu bile samo etniki i vjerski, nego i klasno strukturirane. Demografska kretanja u Tuzli odvijala su se na slian nain kao i cijeloj Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske uprave. Prirataj stanovnitva u Tuzli od 1879. do 1910. godine:
Godina: Broj 5.119 1879. 7.189 1885. 10.227 1895. 12.273 1910. Prirataj 1879-1910. 7.154 = 140%
Kao to se vidi iz ove tabele najvei prirataj zabiljeen je od 1885. do 1895. godine, to je bilo uslovljeno, osim poveanjem prirodnog prirataja, velikim doseljavanjem stanovnitva koje je podstaknuto uspostavljanjem eljeznike veze Doboj-Simin-Han, otvaranjem solana i rudnika uglja u Kreki i drugih industrijskih preduzea. Na formiranje nove etnike strukture u Tuzli najsnanije je djelovalo useljavanje stranaca. Prema popisu iz 1885. godine, kada su oni prvi put popisani, u Tuzli je ivjelo 653 graanina porijeklom izvan granica Bosne i Hercegovine (statistika ih biljei kao strance), od kojih je 526 bilo iz austrijske i ugarske polovice Monarhije i 127 iz drugih drava. Oni su tada inili 9,1% tuzlanskog stanovnitva. U narednoj deceniji, broj stranaca u Tuzli poveao se za 1.772 (273,3%) ili godinje prosjeno za 177 ljudi (27,13%). Tada su doseljenici po porijeklu bili gotovo ravnomjerno rasporeeni na austrijsku (1.135) i ugarsku (1.140) polovicu Monarhije, a broj iz drugih drava poveao se na 150 ljudi. Oni su 1895. godine inili 23,7% tuzlanskih graana. U narednom periodu, od 1895. do 1910. godine, intenzitet doseljavanja stranaca bio je znatno smanjen. Za 15 godina, broj stranaca
202
se poveao za 1.624 (67%), ili prosjeno godinje 108 lica (4,46%). Tada je broj doseljenika u Tuzli narastao na 4.049 lica, od kojih je bilo iz austrijske polovice Monarhije 1.731, iz ugarske 1.965 i iz drugih drava 353, to je ukupno inilo 33% tuzlanskog stanovnitva. Ukupni prirataj u Tuzli od 1879. do 1910. godine iznosio je 7.154 lica, od ega je na strance otpadalo 4.049 (56,6%) i na domae 3.105 (43,4%), to jasno ukazuje da je na demografski rast Tuzle u ovom razdoblju vie uticao stranac doseljenik nego domaa populacija. Ako se ovim doda jo 1.680 vojnika (1910), smjetenih u gradu, onda se dobija potpuna slika o prisustvu stranog elementa, veoma heterogenog vjerskog, etnikog i socijalnog sastava. Vjerska struktura stanovnitva u Tuzli:
1879. Muslimani Katolici Jevreji Ostali 3.918 947 237 17 1885. 5.171 1.072 795 134 17 1895. 5.984 1.447 2.358 360 78 1910. 5.859 1.975 3.877 269 292 prirataj 1879-1910. u % Prosjek. okr.gra.
Pravoslavni
1.941=49,5%
1.029=109,0% 252=1.482,3% -
3.640=1.535,8%
102,86 476,76 234,58
37,23
U procentima Muslimani Katolici Jevreji Ostali Pravoslavni 76,54 18,50 0,33 4,63 71,93 14,91 11,06 1,87 0,23 58,51 14,15 23,06 3,52 0,76
1879 1910. 47,74 28,80 19,94% 31,59 + 26,96 + 16,41% 2,19 + 1,86 + 1,72% 2,38 + 2,38 16,10 2,40 + 1,15%
Od 1879. do 1910. godine, sve konfesije u Tuzli biljeile su porast vei od prosjenog za sve gradove u Bosni i Hercegovini, samo su razlike u poveanju katolikog i jevrejskog stanovnitva bile 4, odnosno 6 puta vee nego kod ukupnog gradskog stanovnitva pokrajine. Ova pojava nije bila uslovljena samo privrednim prosperitetom Tuzle, nego i njenim politikim poloajem. Iako je muslimansko stanovnitvo imalo relativni prirataj od 49,5%, ono je u ukupnom procentu gradskog stanovnitva Tuzle opalo sa 76,54% na 47,74% i izgubilo apsolutnu veinu u gradu. Ovu pojavu uslovila
203
su dva osnovna faktora promjena teritorijalnog okvira grada i useljavanje velikog broja stranaca, pripadnika raznih konfesija, odnosno nacija. Iskljuivanjem etiri pomenuta sela iz gradskog sreza je otilo ukupno 1.029 lica, od kojih su bili: muslimani 951, pravoslavni 28 i katolici 50, dok je u industrijskim naseljima koja su prikljuena gradu, od ukupno 1.020 lica, bilo: muslimana 27, pravoslavnih 134, katolika 602 i grko-katolika 31. U ovim naseljima bilo je smjeteno i 226 vojnika. Na taj nain je nova organizacija tuzlanskog gradskog sreza neposredno uticala na smanjenje muslimanskog stanovnitva u njemu za 924 lica ili za preko 16%, dok se, istovremeno, broj pravoslavnih poveao za 106, katolika za 602 i grko-katolika za 31 lice. Osim toga, nakon Aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine dolo je do novog talasa iseljavanja u Tursku, kojim je bio zahvaen i dio tuzlanskog muslimanskog stanovnitva. Pravoslavno stanovnitvo imalo je relativno visok prirataj, ali je u ukupnom stanovnitvu Tuzle opalo za blizu tri procenta. Poveanje katolikog i jevrejskog stanovnitva u ovom gradu premailo je sve okrune gradove u pokrajini, osim Sarajeva. Njih je 1910. godine bilo oko 15 puta vie nego u prvim godinama austrougarske okupacije, tako da su dostigli jednu treinu ukupnog gradskog stanovnitva. U vjersku strukturu Tuzle ulaze protestanti (augzburke i helvetske vjeroispovijesti) i grko-katolici (unijati). Iako je u Bosni i Hercegovini religija bila okvir za formiranje nacija, na osnovu vjerske strukture ne moe se stvarati etnika slika gradskog stanovnitva u Tuzli. Ovo se posebno odnosi na pripadnike katolike i protestantske vjeroispovijesti, jer su oni pripadali raznim nacijama. Prema popisu iz 1910. godine, podacima o vjerskoj strukturi mogue je pridodati i podatke o maternjem jeziku i porijeklu tuzlanskog graanstva. Maternji jezik i porijeklo tuzlanskog stanovnitva 1910. godine
Maternji jezik Bosna i Hercegovina 8.209 11 5 Austrijska pol. 279 Porijeklo Ugarska pol. 1.036 587 19 Inostr. 131 61 3 Svega 9.655 415
Srpskohrvatskihrvatskosrpski Njemaki eki
575 388
1.234
204
Maternji jezik
Maarski Poljski Slovenaki Italijanski panski Slovaki
Bosna i Hercegovina 9 2 1
Austrijska pol. 196 166 74 6 27 14
Porijeklo Ugarska pol. 255 12 14 5 7 1.965 -
Inostr. 2 2 100 7 8 -
Svega 280 212 180 180 80 44 16 27 14 7 5 3 12.353 1
66
Bugarski Rusinski Turski Albanski Francuski Ruski
30
16
14
Rumunski Svega
4 2
6 1 1 1
8.304
1.731
353
Prema istom izvoru, izvjestan broj lica nauio je druge jezike: srpskohrvatski 102, njemaki 211, maarski 17, italijanski 21, francuski 11, turski 55, arapski 15, ruski 2, engleski 1, drugi 24. Iz navedenih podataka vidi se da je 1910. godine 78,16% tuzlanskog graanstva govorilo srpskohrvatski hrvatskosrpski jezik i da je od njihovog ukupnog broja 85% bilo porijeklom iz Bosne i Hercegovine, a 15% iz susjednih zemalja (Dalmacija 279, ua Hrvatska i Slovenija i Vojvodina 1.036; Srbija i Crna Gora 131). Tim jezikom su govorili Srbi, Hrvati i Bonjaci. Osim Nijemaca, njemaki je bio maternji jezik za 269 Jevreja Akenaza, a panski Sefarda koji su, uglavnom, bili domaeg porijekla (do tada su protekla oko tri i po stoljea od njihovog dolaska iz panije) znali su srpskohrvatski jezik. Mada su Bonjaci esto nazivani Turci, turski jezik bio je maternji samo za 7 lica, od kojih su 6 porijeklom iz Turske, a jo svega 55 lica nauilo je ovaj jezik. U tom kontekstu interesantna je pojava u istonobosanskim srezovima da mnoga sela i zaseoci uz ime nose i oznaku tursko, srpsko, katoliko. U tuzlanskom seoskom srezu 1910. godine upisano je 170 sela od kojih 45 imaju takve naznake (22 turska, 14
205
srpska, 9 katolika), dok se naznake muslimansko i hrvatsko gotovo nikako ne pojavljuje, to je izraz tradicionalizma u pojmovnom aparatu, a posebno naslijeene, specifine zatvorenosti u vjerskim zajednicama i razlika u njihovoj prosvjetnoj i kulturnoj tradiciji sve do poetka XX stoljea. Po socijalnoj strukturi stanovnitva Tuzla je spadala meu 25 gradova (od 66) u Bosni i Hercegovini u kojim je vie od polovine graana nalazilo izvore egzistencije izvan poljoprivrede. U njoj je 1885. godine bilo 2.094 odraslih mukaraca koji su privreivali. Od toga, na agrarno stanovnitvo otpadalo je 669 lica (31,9%), a 1.425 (68,1%) bavili su se raznim poslovima izvan poljoprivrede zanatstvom, trgovinom i, najvie, najamnim radom. Naredni popis, iz 1895. godine, utvrdio je samo socijalnu strukturu agrarnog stanovnitva, pa se ona moe uporeivati s podacima iz 1910. godine. U oba popisa, u Tuzli su zabiljeene tri grupe agrarnog stanovnitva: zemljoposjednici s kmetovima i bez kmetova, slobodni seljaci i ostalo poljoprivredno stanovnitvo (bezemljai). Od poljoprivrede kao glavnog izvora prihoda ivjelo je 1895. godine 3.345 lica ili 32,7% ukupnog gradskog stanovnitva, a 1910. godine 2.555 (20,8%). Opadanje broja poljoprivrednog stanovnitva u Tuzli za 11,9% nije bilo uslovljeno novom privrednom aktivnou, nego znatno vie iskljuivanjem pomenutih sela iz gradskog podruja, u kojim je 95% stanovnika ivjelo od poljoprivrede i spadalo u kategoriju slobodnih seljaka, dok u prikljuenim industrijskim naseljima nijedan stanovnik nije ivio od poljoprivrede. Dok su se skupine slobodnih seljaka i bezemljaa u gradu smanjile s 2.979 lica (1895) od 72 na 203 domainstva, ili 366 na 1.238 lica i pribliavao se polovini ukupnog stanovnitva u gradu. Nacionalna struktura agrarnog stanovnitva u Tuzli 1910. godine
Zemljoposjednici sa kmetovima Zemljoposjednici bez kmetova Slobodni seljaci Ostalo agrarno stanovnitvo Muslimani Srbi Muslimani Srbi ostali Muslimani Srbi Hrvati Muslimani Srbi Hrvati Br. domainstava 96 1 99 6 1 188 3 8 12 3 Br. lica 589 6 618 22 3 1.087 21 48 85 40 36
206
Od poljoprivrede je ivjelo 40,60% ukupnog bonjakog, 4,50% srpskog, 2,16% hrvatskog i 0,54% ostalog stanovnitva. Bonjaci su inili 93,11% gradskog agrarnog stanovnitva. Navedeni podaci ukazuju da se bonjako graanstvo, prije svega njegova graanska klasa, iji su reprezentanti zemljoposjednik i trgovac, formiralo velikim dijelom na osnovama agrarne privrede, to nikako nije bio sluaj kod drugih etnikih skupina u gradu Tuzli. Interesantno je da je u Tuzli, izuzimajui bonjako stanovnitvo, izostao interes za zemljini posjed. Pavel Rovinjski navodi, 1879. godine, da u Tuzli ima jedan Srbin koji posjeduje 40 kmetskih selita, konak s vrtom i han i jo etvorica koji imaju od jednog do pet kmetova. Oigledno je da su srpski trgovci zadnjih decenija osmanske vladavine kupovinom dolazili do kmetskih selita, to ukazuje da je tada i u ovom kraju kmetsko selite donosilo solidne prihode. Nakon okupacije 1878. godine, srpski i drugi trgovci nisu bili zainteresirani za kupovinu kmetskih selita kao ni druge slobodne zemlje, tako da je ovdje, izuzimajui Bonjake, bio prekinut proces prelaska zemlje iz ruku tradicionalnog polufeudalnog zemljoposjednikog sloja u ruke trgovakog i drugog novog graanstva, homines novi. Paralelno s agrarnom, u Tuzli se formirala sitnozanatlijska i trgovaka osnova bonjakog i srpskog graanstva, kojoj se vremenom pridruuje brojan sloj najamnih radnika. Iako su bonjake zanatlije i trgovci bili najbrojniji, oni u Tuzli nisu bili najmoniji ekonomski faktor. Uz bonjake zemljoposjednike, vodei ekonomski sloj, u Tuzli se prije okupacije formirala jaka srpska trgovaka arija, koja je svoju ekonomsku snagu znatnim dijelom gradila na tradicionalnim poslovnim vezama sa susjednom Srbijom. Na ovim vezama podizao se i izvjestan broj bonjakih trgovaca koji su se ranije doselili iz Srbije. Nakon austrougarske okupacije, srpski i bonjaki trgovci morali su se okrenuti domaem tritu, jer je Zemaljska vlada izdala instrukcije pograninim srezovima na Drini da se pasokim, sanitarnim, carinskim i svim drugim mjerama onemogui promet preko bosansko-srpske granice. Iza takvih instrukcija krio se strah nove vlasti od nacionalistike propagande iz Srbije u Bosni i Hercegovini, pa su ova ogranienja strogo provoena. Iako je naglo prekinuta trgovaka razmjena izmeu Bosne i Hercegovine i Srbije (1882. razmjena je iznosila 2,615.073 dinara, a 1903. godine 236.197 dinara ili preko deset puta manje) i eliminirane poslovne veze tuzlanskih trgovaca u oba pravca, srpsko i bonjako trgovako graanstvo odralo se
207
sve do kraja 19. stoljea kao vodei trgovaki sloj u gradu. Prema prvom popisu sudski protokoliranih trgovakih firmi, koji je obavljen na osnovu Trgovakog zakona iz 1883. godine, od ukupno 64 radnje (1883-1886) na srpske je otpadalo 41 (64,1%), na bonjake 17 (26,5%) i na sve ostale 6 (9,4%). Potkraj stoljea (1899), od 57 najznaajnijih trgovakih radnji Srbima je pripadala 31 (54,3%), Bonjacima 22 (38,6%) i ostalim 4 (7,1%). Od tada se postepeno mijenja etnika struktura najznaajnijih protokoliranih firmi u Tuzli, meu koje su, osim trgovakih, uvrteni razni drugi poslovi vee zanatske radnje, manja preduzea, apoteke, hoteli i sl. Od ukupno 129 firmi koje su protokolirane do 1917. godine, bilo je 36 (27,9%) srpskih, 50 (38,8%) bonjakih i 43 (36,3%) ostalih, preteno jevrejskih. Od 1901. godine protokolirano je 105 novih firmi, od kojih je bilo: srpskih 21, bonjakih 43 i ostalih 41 (dominiraju jevrejske radnje Sefardi i Akenazi). To znai da veina tradicionalnih srpskih i bonjakih trgovaca nije izdrala konkurenciju doseljenika, bilo da se radi o strancima ili domaim ljudima koji su se brzo prilagoavali novim potrebama trita i postajali nosioci nove, specijalizirane trgovine. Izvjestan broj uglednih srpskih trgovaca, koji su se isticali u nacionalno-politikom radu bio je na razne naine onemoguavan i uniten politikom represijom, naroito poslije Sarajevskog atentata 1914. godine. Tradicionalno domae bonjako, srpsko i hrvatsko zanatlijsko graanstvo u Tuzli, kao i u cijeloj pokrajini, samo se manjim dijelom ukljuivalo u nove privredne tokove i uspijevalo da svoju proizvodnju tehniki i komercijalno prilagodi novim zahtjevima trita. Ogromna veina (oko 85%) radila je bez najamne radne snage i na stari nain. Prema zvaninim podacima, u Tuzli je 1885. godine bilo 353 fabrikanata, trgovaca i zanatlija, a 1905. godine u gradu je zabiljeeno 565 samostalnih zanatlija, meu kojima su bili najbrojniji Bonjaci (za koje je karakteristino da produavaju tradiciju sitnog balkansko-orijentalnog zanatstva). Pod uticajem vie faktora, kao to su nedostatak kapitala i dravnih mjera za unapreenje zanatstva, konkurencija jeftinije industrijske robe, presijecanje razmjene sa Srbijom, a posebno promjena navika i ukusa kod domaeg stanovnitva, veliki broj stranih zanatlija ostavljen je bez zarade i potisnut na periferiju privrednog ivota, prisiljen da se ponudi kao najamni radnik ili iseli. Meu tradicionalno tuzlansko gradsko stanovnitvo spadao je brojan sloj pomonih radnika, nadniara i sluga. Prema popisu iz 1885. godine bilo ih je 679 i inili su oko treine svih lica koja privreuju. Mnogi od njih
208
su, nakon otvaranja modernih solana, rudnika i drugih industrijskih preduzea, napustili svoje poluesnafsko privreivanje i uvrtavali se u moderne solare, rudare, industrijske i druge radnike. Pod uticajem promjena vlasti i razvoja nove privredne aktivnosti, Tuzla je doivljavala modernizaciju koja se neminovno odraavala i na izmjene njene etnike strukture. Novo, doseljeniko tuzlansko graanstvo, pripadnici raznih naroda iz Monarhije i drugih drava, a manjim dijelom i domae, bilo je u socijalnom smislu predstavljeno vojskom, inovnitvom, poslovnim ljudima i radnicima. Prethodnicu su inili vojnici i inovnici koji su bili najvaniji faktor za uspostavljanje austrougarske vlasti u okupirnom podruju. Prvi su u potpunosti bili porijeklom izvan granica Bosne i Hercegovine, a drugi u ogromnoj veini. Zbog izuzetnog stratekog znaaja Tuzle prema Srbiji i jugoistoku, u gradu je bilo smjeteno blizu jedne etvrtine ukupne austrougarske vojske stacionirane u Bosni i Hercegovini. U njoj je 1885. godine bio smjeten jedan od etiri bataljona, 1895. godine broj aktivnih vojnika narastao je na 807, a 1910. godine na 1.680, da bi se pred izbijanje rata enormno poveao. Oficiri su u ekonomskom i drutvenom smislu inili veoma znaajan sloj novog graanstva. inovnitvo u okupiranom podruju, osim politike podobnosti, moralo je znati njemaki jezik, pa se nova vlast nije mogla osloniti na bive tursko niti na domae inovnitvo, ako ga je uopte bilo. Najvia inovnika mjesta popunjavana su austrijskim Nijemcima i, u manjoj mjeri, Maarima. S obzirom na to da je novi upravni aparat morao saobraati s domaim stanovnitvom, njegovi nosioci su bar donekle morali razumijevati njegov jezik. Zbog toga su u Tuzli, kao i u cijeloj pokrajini, meu inovnitvom prevladavali pripadnici slavenskih naroda esi, Poljaci, Slovenci i drugi, a u manjoj mjeri doseljeni Hrvati i Srbi (do rata, uz domae, oni su inili 82-85% ukupnog inovnitva). Domae srpsko, hrvatsko i bonjako stanovnitvo zapoljavano je, gotovo iskljuivo, na najnia mjesta u inovnikoj hijerarhiji. Neto povoljniji poloaj domaih ljudi u inovnikim zanimanjima nastupio je nakon izlaska prve generacije maturanata tuzlanske gimnazije (osnovana 1899), a posebno poslije Aneksije Bosne i Hercegovine, kada je ovo pitanje postalo aktuelan politiki zahtjev graanskih stranaka. Broj inovnika u Tuzli brzo se umnoavao i vjerovatno je premaivao prosjek pokrajine, koji je od 80-ih godina XIX stoljea do Prvog svjetskog rata iznosio 700%. Prema popisu iz 1885. godine, u Tuzli je bilo zaposleno 68 inovnika, 21 svetenik, 12 uitelja i 4 zdravstvena radnika. Ovim popisom bili su obu-
209
hvaeni samo dravni inovnici, tako da njime nije obuhvaen izvjestan broj inovnika iz erarnih i privatnih preduzea, koji su, kao i dravni, bili istog porijekla. S obzirom na to da ne raspolaemo preciznim podacima, moe se pretpostaviti da je u raznim okrunim preduzeima bilo zaposleno od 1.300 do 1.500 ljudi. Oni su, uz oficire i poslovne ljude, bili glavni konzumenti evropske robe i nosioci evropskog drutvenog i kulturnog ivota i uticaja u Tuzli. U ovu viu kategoriju novog tuzlanskog graanstva uao je izvjestan broj domaih ljudi koji su se kolovali u tuzlanskoj gimnaziji i na univerzitetu u Monarhiji i izvan nje (Beograd, Carigrad) i uspjeniji trgovci i poslovni ljudi. Treu grupu doseljenikog graanstva inili su poslovni ljudi koje su u Tuzlu privukli privredni razvoj i brojne pogodnosti koje su im nudile austrougarske vlasti. Pruana im je raznovrsna pomo prilikom otvaranja trgovakih i zanatlijskih radnji, graevinskih firmi i uslunih radionica, hotela, apoteka i sl. Osim trgovaca, koji su otvarali specijalizirane radnje za podmirivanje potreba brojnih doseljenika i vojske, u Tuzlu su se useljavali zanatlije raznih struka: graevinari, limari, stolari, mesari, pekari, tapetari, gostioniari itd., uz koje su tuzlanski mladii izuavali moderne zanate. Dok su u novoj trgovini prednjaili Jevreji, u zanatstvu su bili zastupljeni pripadnici vie naroda esi, Poljaci, Italijani, Nijemci, Maari itd. Privredni razvoj Tuzle bio je praen koncentracijom najamne radne snage oko veih preduzea. Bila je domaeg i stranog porijekla i predstavljala je pravu mjeavinu naroda i konfesija. S obzirom na to da je nova privredna aktivnost zahtijevala niz novih zanimanja kojim se domae stanovnitvo nije bavilo, preduzea su zavisila od kvalifikovane radne snage iz razvijenijih pokrajina Monarhije i drugih drava. Radna mjesta nekvalificiranih i priuenih radnika popunjavana su gradskim pomonim radnicima i nadniarima i velikim brojem seljaka iz okoline, koji postepeno naputaju poljoprivredu, ali ne i selo. To se dogaalo i u drugim krajevima i zemljama gdje industrijalizacija nije tekla na klasian nain, nego se razvila kao novi kvalitet bez tradicije. Prema popisu stanovnitva iz 1885. godine, u Tuzli je zabiljeeno 679 pomonih radnika, nadniara i slugu. Kasnije evidencije o radnoj snazi u gradu i neposrednoj okolini pokazuju znatan porast, tako da se pred Prvi svjetski rat rauna s 2.500-3.000 radnika, od kojih je na domae otpadalo oko 85% i na strance oko 15%. Sva znaajnija tuzlanska preduzea zapo-
210
ljavala su promjenljiv broj radnika, meu kojima je, takoe, varirao odnos domaih i stranih radnika od 60%:40% do 85% : 15%. U svim tuzlanskim preduzeima radilo je izvjestan broj stranih radnika koji su zauzimali radna mjesta nadglednika, dnevniara, kopaa i drugih kvalificiranih radnika raznih struka. Meu njima bili su zastupljeni Nijemci, esi, Slovenci, Poljaci i dr. Veina domaih rudara dolazila je iz hrvatskih i bonjakih sela, dok su solarski radnici bili veinom Bonjaci, jer su u tom poslu imali najdue tradiciju. I fabrika sode u Lukavcu zapoljavala je preteno bonjako poljoprivredno stanovnitvo iz Lukavca, Banovia, Prokosovia i Modraca. U radnikim stanovima najveih tuzlanskih preduzea moglo je biti smjeteno samo oko jedne treine radne snage, dok su svi ostali ivjeli u okolnim selima i gradu. Na taj nain je nova privredna aktivnost samo dijelom uticala na promjenu etnike i socijalne strukture u samom gradu. Veina radnika dolazila je iz hrvatskih i bonjakih sela, a nova radnika naselja pripadala su, uglavnom, doseljenicima porijeklom izvan Bosne i Hercegovine i domaim iz drugih bosanskih krajeva (npr. rudari iz Fojnice, Kreeva i sl.). I na ovom primjeru se jasno vidi da su nova privredna aktivnost i ukupna modernizacija davale prednost doseljeniku i on vie utie na etnike promjene u gradu nego domai ljudi, koji se u njih ukljuuju s blie ili dalje periferije. *** Tuzlansko stanovnitvo naslijedilo je iz osmanskog perioda zatvorenost prosvjete i kulture u okviru vjerskih zajednica. Ta tradicija nastavljena je i za vrijeme austrougarske vladavine, ali je bila prilagoena novim potrebama nacionalnih pokreta i izloena stalnoj prismotri i politikom usmjeravanju od strane vlasti. Muslimanska ulema je dugo vremena pruala otpor evropskim uticajima i ljubomorno uvala konzervativni sistem obrazovanja i odgoja u tradicionalnoj vjerskoj koli. Poetne i najbrojnije muslimanske kole bile su sibijan mektebi u kojima se nisu uili svjetovni predmeti, pa ak ni maternji jezik, niti pisma latinica i irilica, nego tursko pismo prilagoeno za bosanski jezik, arebica. Srpsko-pravoslavne kole razvijale su se u okviru crkveno-kolskih optina i u njima je svjetovno obrazovanje imalo prednost nad vjerskim. Ove optine imale su svoju autonomiju i s pravom su
211
nazvane svojom dravom u tuoj dravi. Vezane su, uglavnom, za gradske sredine i u njima se putem kole, knjige i drugih kulturno-prosvjetnih aktivnosti odgajala srpska nacionalna svijest. Zbog toga su srpsko-pravoslavne crkveno-kolske optine za vrijeme austrougarske vladavine bile izloene stalnim ogranienjima od strane vlasti. Katolike kole radile su, takoe, u okviru svojih crkveno-kolskih optina i bile vezane za samostane i crkve. U njima je bio naglaen vjerski odgoj, ali su izuavani i brojni svjetovni predmeti. Hrvatska nacionalna svijest u njima bila je dugo zanemarivana i poela se znaajnije razvijati krajem 19. i poetkom 20. stoljea. Za vrijeme austrougarske vladavine, u Tuzli su postojale i narodne osnovne kole koje je osnivala drava i bile su zasnovane na meukonfesionalnom principu. Tako se i u Tuzli, nakon 1878. godine, formirao mozaik vjerskih (nacionalnih) i dravnih osnovnih i srednjih kola koje su, svaka sa svog stanovita, imale i posebne obrazovne i vaspitne ciljeve, tako da su neposredno uticale na prosvjetu i kulturu pojedinih etnikih zajednica. U gradu su postojale: 2 narodne osnovne kole, 12 mekteba, 1 pravoslavna i 2 katolike osnovne kole, Trgovaka i Via djevojaka kola, Medresa i od 1899. godine Gimnazija. Pismenost stanovnitva starijeg od 7 godina u Tuzli 1910. godine (latinica i irilica) prema konfesionalnoj pripadnosti
Konfesija Pravoslavni Muslimani Katolici Ostali Svega Latinica 1.187 (68,30%) 2.631 (82,00%) 4.933 (48,68%) 483 (88,20%) 632 (13,60%) irilica 4.025 (86,40%) 579 (18,00%) 65 (11,80%) 548 (31,70%)
5.217 (51,32%)
Tuzla je 1910. godine bila trei grad (iza Sarajeva i Mostara) po procentu pismenog stanovnitva u Bosni i Hercegovini. Razliita prosvjetna i kulturna tradicija pripadnika raznih naroda uslovila je nejednak procent pismenosti. U tom pogledu daleko je zaostajalo muslimansko stanovnitvo, a posebno njegov enski dio. Od 2.203 muslimanki starijih od 7 godina samo je 15 (0,67%) bilo pismeno. I kod drugih naroda, gdje je pismenost
212
bila izraena visokim procentom, ene su zaostajale iza opteg prosjeka svoje zajednice, ali su znatno premaivale prosjek pokrajine. Nepostojanje demokratskih institucija i politikih sloboda u Bosni i Hercegovini uslovilo je specifian razvoj kulturno-prosvjetnog i nacionalno-politikog ivota u Tuzli. I u ovom gradu bila je naglaena zatvorenost u vjerske i nacionalne zajednice. Do Prvog svjetskog rata u Tuzli su osnovana 43 razliita udruenja pjevaka, kulturno-prosvjetna, sportska, ekonomska, antialkoholiarska, itaonice, strukovna itd. od kojih samo 18 nije bilo zasnovano na nacionalnoj osnovi. Meu nacionalnim drutvima bilo je: 8 srpskih, 5 bonjakih, 5 hrvatskih, 4 jevrejska, 2 njemaka i 1 eko, a od 18 drutava bez nacionalne naznake bilo je 8 radnikih, 2 inovnika i 8 ostalih. S obzirom na politiki i strateki poloaj Tuzle prema Srbiji, austrougarske su vlasti u njoj bile veoma osjetljive prema radu srpsko-pravoslavne crkveno-kolske optine i formiranju srpskih kulturno-prosvjetnih i drugih drutava. Osim smetnji pri osnivanju, srpska udruenja su rasputena u maju 1913. godine, kada su zavedene iznimne mjere, a nakon Sarajevskog atentata bila su zabranjena sva srpska udruenja, zatvorena kola, ukinuti svi listovi i asopisi i veliki broj knjiga koje su imale bilo kakve veze sa sr-
213
pskim narodom i njegovom kulturom. Uporedo s tim vrena je snana politika represija na politike protivnike. Do atentata 1914, za veleizdaju je sueno 40 lica u Tuzli, nakon atentata objeeno je 19 lica, a kroz tuzlanske vojne i civilne zatvore (1914-1918) prolo je 3.420 lica, uglavnom srpske nacionalnosti, od kojih su mnogi uzimani u taoce, otpremani u logore irom Monarhije, a na veleizdajnikom procesu u Bihau (septembra 1915) sueno je 39 aka tuzlanske gimnazije. *** Politiki ivot u Tuzli odvijao se u dva pravca: prvi je bio ukljuivanje domaeg stanovnitva u institucije nove vlasti, a drugi, razvijanje inicijativa u okvirima vjerskih, nacionalnih i politikih pokreta. Prvi je dolazio od drave, odozgo, a drugi inicijativom iz naroda. Kao i u drugim gradovima i u Tuzli su austrougarske vlasti nastojale da u svoj politiki sistem integriraju najuticajnije domae ljude, pripadnike svih konfesija i nacija. U poetku se radilo o Bonjacima i Srbima, a kasnije i o brojnim doseljenicima raznih nacija. Manji broj sposobnih i lojalnih ljudi namjeten je na nia inovnika mjesta i oni su imali da smanje jaz izmeu naroda i stranih inovnika. Posebnu funkciju u politikom ivotu zasnovanom na apsolutizmu imala su gradska vijea u koje su birani predstavnici svih konfesija. U gradsko vijee Tuzle birano je 5-11 lanova, prema broju i konfesionalnoj strukturi graana, od kojih je jednu treinu imenovala Zemaljska vlada. Na elu gradskog vijea nalazili su se naelnik i dva podnaelnika koje je, takoe, imenovala Vlada. S obzirom na to da su Bonjaci imali veinu u Tuzli, gradonaelnik je bio Bonjak, a podnaelnici Srbin i Hrvat. Prema nainu izbora i sajvetodavnim kompentencijama, ovo vijee nije bilo demokratska institucija preko koje bi bili izraeni interesi pojedinih nacionalnih zajednica i svih graana, nego, prije svega, institucija koja djeluje u narodu na provoenju dravne politike. Drugi vidovi politikog djelovanja bili su zakonom zabranjeni, sve do donoenja Oktroiranog zemaljskog ustava i prateih zakona 1910. godine. Uspostavljeni Sabor, sastavljen na osnovi veoma komplicirane kombinacije vjerskog, socijalnog i virilistikog kurijalnog sistema, nije imao zakonodavnu vlast, niti je mogao uticati na upravne poslove u zemlji. Upravo zbog apsolutizma, koji je nakon aneksije 1908. bio neto ublaen, politiki ivot poeo se razvijati unutar nacionalnih nepolitikih drutava,
214
a kada se prelo na politiko organiziranje, Srbi, Hrvati i Bonjaci u Tuzli slijedili su matice svojih nacionalnih i politikih pokreta i stranaka.12 Za vrijeme austrougarske vladavine (1878-1918) Tuzla se postepeno mijenjala od tradicionalnog agrarno-zanatlijsko-trgovakog u industrijski grad, sa svim etnikim, vjerskim, socijalnim, kulturnim i civilizacijskim posljedicama. U tradicionalnu etniku, vjersku i socijalnu strukturu ulazi veliki broj doseljenika iz razvijenih pokrajina Monarhije i drugih drava. Nacionalni trougao (Bonjaci, Srbi i Hrvati, veinom doseljenici) proiren je doseljenim Nijemcima, Maarima, esima, Poljacima, Slovencima, Jevrejima, Italijanima itd. Vjerski mozaik (islam, pravoslavlje i katolicizam) popunjava se mojsijevcima, protestantima (augzburke i helvetske vjeroispovijesti) i grko-katolicima (unijati). U gradu postepeno preovlauje svijet vezan za moderna zanimanja od vojnika i inovnika do intelektualaca, poslovnih ljudi i radnika koji postaju nosioci nove urbanizacije i evropskog naina ivota. Orijentalni karakter grada nije se izgubio, ali je dobio neke evropske karakteristike numeracija kua, nazivi ulica, vodovod, kanalizaciju, elektrino osvjetljenje, arhitektura itd. Pod uticajem tih promjena, pojedine vjerske zajednice u Tuzli prerastaju raniju historijsku fazu gotovo iskljuivo vjerskog uticaja i ulaze u eru stvaranja modernih nacija s kulturnim, prosvjetnim, ekonomskim i politikim institucijama, koje su bile mogue u postojeim drutvenohistorijskim i politikim uslovima.
O politikim, kulturno-prosvjetnim i socijalnim odnosima u Tuzli vidi: R. Besarovi, Iz kulturne prolosti Bosne i Hercegovine; M. Ekmei, Drutvo, privreda i socijalni nemiri u Bosni i Hercegovini; F. Hauptmann, Die Osterreichisch Ungarische Herrschaft in Bosnien und der Herzegovina 1878-1918.; F. Hauptmann, Privreda i drutvo Bosne i Hercegovine; I. Hadibegovi, Postanak radnike klase; I. Hadibegovi, Razvoj radnikog pokreta u Tuzli za vrijeme austrougarske vladavine (1878-1918), u: Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji. Knjiga prva. Tuzla, 1979; M. Imamovi, Pravni poloaj i unutranji politiki razvitak; D. Juzbai, Jeziko pitanje u austrougarskoj politici; T. Kraljai, Kalajev reim; P. Rovinskij, Nabljudenija vo vremja puteestvija po Bosnii v 1879. godu. Ninajja Tuzla (Dolnija Tuzla), urnal Ministerstva narodnogo prosveenija, ast CCVIII, mart 1880, S. Petersburg, 1880, str. 1-71; Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovine za vrijeme austrougarske okupacije (1878-1918), Sarajevo, 1972.; . Pejanovi, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine; . Pejanovi, Kulturno-prosvjetna, humana i socijalna drutva; Boo Madar, Pokret Srba Bosne i Hercegovine za vjersko-prosvetnu samoupravu, Sarajevo, 1982. Ferdinand Schmid, Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Osterreich Ungars. Leipzig, 1914; N. ehi, Autonomni pokret Muslimana; Dragia Trifkovi, Tuzlanski vremeplov, I, II, III, Tuzla, 1981, 1983, 1988; Veleizdajniki proces u Banjaluci. Zbornik radova. Banjaluka, 1987.
12
BANJALUKA NA RASKRU NOVIH SOCIJALNIH IDEJA
anjaluka se davno razvila kao administrativno-politiki i kulturni centar Bosanske krajine. Sredinom 19. stoljea imala je vie od 10.000 stanovnika i bila trei grad po veliini u Bosni i Hercegovini. Ona je bila sredite okruga i tu funkciju je zadrala i kasnije, zajedno s dravnim, vojnim, kulturno-prosvjetnim i vjerskim institucijama koje su pripadale ovakvim centrima.1 Takva njena uloga, blizina Save (osam sati hoda do Gradike i pristanita) i bogata okolina uslovili su da se Banjaluka razvije u znaajan trgovaki i zanatski centar u kome su se okolni srezovi snabdijevali evropskom manufakturom i kolonijalnom robom, a u Sarajevo se putovalo samo radi nabavke orijentalne robe iz Carigrada i Rumelije. Ona je prva dobila normalnotranu eljezniku prugu koja je 1871-72. godine izgraena do Dobrljina (104 km), a od velikog privrednog znaaja bilo je naseljavanje trapista 1870. godine i podizanje modernih privrednih objekata Parni mlin, Fabrika piva, zatim proizvodnja sira, otvaranje zaU Banjaluci su bili sjedita Okrunog i sreskih ureda (gradskog i seoskog sreza), Okruni i Sreski sud, finansijska uprava, brigadno zapovjednitvo, direkcija vojne eljeznice Banjaluka-Dobrljin, garnizonski sud, vojna bolnica, vojniki potanski i telegrafski uredi i jo neke vojne ustanove (za popunu, snabdijevanje, graevinarstvo). Tu se nalazilo sjedite srpsko-pravoslavnog mitropolita, katolikog biskupa i islamskog muftije; 32 damije, 2 pravoslavne i 2 katolike crkve, 2 jevrejska hrama (sefardski i akenaski), evangelistika crkva, zatim samostan Trapisti Marija Zvijezda, samostan milosrdnih sestara, franjevaki samostan Petrievac. kole: 1 osmorazredna velika realna gimnazija, trgovaka kola, 1 via dravna djevojaka kola, 4 medrese, 3 opte osnovne djeake kole (od toga jedna muslimanska rudija s poduavanjem u orijentalnim jezicima), 2 opte osnovne djevojake kole, 18 mekteba, 1 srpsko-pravoslavna osnovna kola, 1 osnovna kola sestara milosrdnica, 1 osnovna kola sestara dragocjene krvi, djevojaki konvikt milosrdnica u nazaretu. Bosnischer Bote, 1914, str. 371-377.
1
216
natskih radionica u kojima je omladina izuavala moderne zanate, a 1898. podignuta je Fabrika za izradu marama s bojadisaonicom vune i predionicom. Prema zapisima Vjekoslava Klaia iz 1878. godine, u banjalukoj ariji bilo je oko 500 duana zbitih po istonom ukusu od dasaka. Poslije austrougarske okupacije 1878. godine, Banjaluka se nije privredno razvijala srazmjerno njenom znaaju i bogatstvu, pa zbog toga nije doivjela snaniji demografski i urbani razvoj.2 Od 1879. do 1910. godine broj stanovnika u njoj poveao se od 9.560 na 14.800, to ini porast od 5.240 ili 55%. Prosjean prirast stanovnitva u ovom razdoblju za cijelu zemlju iznosio je 64%, a u est okrunih gradova, kojima je i ona pripadala, 91%. Njen privredni razvoj zasnivao se i dalje na jakoj trgovakoj tradiciji i zanatstvu, a manje na razvoju industrije, pa zbog toga i radna snaga u njoj nema naglaena obiljeja industrijskog radnitva. Od veih privrednih objekata u njoj je 1888. godine podignuta Fabrika duhana koja je zapoljavala 280-300 radnika, veinom ena iz grada i okoline, a 1897. rudnik uglja sa 60-100 radnika. Osim ova dva preduzea, podignute su jo dvije pilane na vodeni pogon (vlasnici samostan Trapisti i Spasoje Babi, trgovac) tri ciglane i vie modernih zanatskih radionica koje su poslije okupacije otvarale preteno doseljene zanatlije. itava nova privredna aktivnost sporo je razarala tradicionalnu socijalnu strukturu stanovnitva tako da je, 1910.
Broj stanovnika, kua i stanova u Banjaluci prema austrougarskim popisima stanovnitva:
2
Br. stanovnika 9.564 Br. kua 1.741 Br. stanova 2.320
1879.
1885.
11.357 2.026 2.605
1895.
13.566 2.385 3.037
1910.
11.800 2.578 3.136
Prirataj 1879-1910. + 5.240 (55%) + 837 (48%) + 816 (35,2%)
Vjerska struktura gradskog stanovnitva u Banjoj Luci:

Konfesija Muslimani Pravoslavni Katolici Jevreji Evangelici Ostali 1879 6.474 1.893 1.006 187 1885. 6.879 2.234 1.887 327 30 1895. 7.524 2.775 2.882 336 48 1 1910. 6.588 3.694 3.930 421 107 60 Prirataj 1879-1910 + 114 + 1,76% +1.801 + 95,14% +2.924 +290,65% + 234 +125,13% ---
217
godine, jo uvijek 36% gradskog stanovnitva ivjelo od poljoprivrede kao glavnog izvora prihoda.3 Bez obzira na to to Banjaluka nije imala znaajniju koncentraciju industrije i radnika, radniki pokret u njoj razvio se u snaan centar socijalistikog djelovanja. Simbolian poetak predstavlja trajk krojakih radnika 1899. godine, koji se vie nisu mirili s niskim nadnicama i grubim postupcima poslodavaca. Nekoliko godina kasnije, novembra 1905. godine, 10 radnika iste struke u radionici Save Miloevia stupili su u trajk i nakon 14-dnevne uporne borbe okonali ga poveanjem zarada. Voe ovog trajka bila su dvojica doseljenih radnika, Martin Zrelec iz urevca (Hrvatska) i Julije Palo iz tajnmangera (Maarska). Ohrabreni ovim uspje3
Socijalna struktura gradskog stanovnitva u Banjaluci 1885. godine:

Svetenici inovnici Uitelji Zdravstveni radnici Zemljoposjednici Slobodni seljaci Kmetovi Posjednici kua i rent Tvorniari, trgovci i obrtnici Nadniari i sluge Ostali mukarci preko 16 godina Ostale ene i djeca 95 49 8 7 320 221 38 114 1.157 1.301 112 7.935
Struktura agrarnog gradskog stanovnitva u Banjaluci 1895. i 1910. godine:

1895 Vlasnika Rodbina 213 977 128 581 40 109 35 130 2.302 11.264 (17%) (83%) Vlasnika 374 40 199 30 766 5.330 9.470 1910 Rodbina 1.169 136 869 161 1.586 = 36% = 64%
Zemljoposjednici sa zakupnicima Zemljoposjednici bez zakupnika Seljaci Zakupnici Ostali (bezemljai) Ponavljanje sa zakupnicima Ukupno ivi od poljoprivrede Ostalo civilno stanovnitvo
218
hom, Zrelec i Palo, zajedno s grupom banjalukih radnika Lazarom Viekruniem, Ivom Mrkonjiem i Josipom Franiem, pristupili su osnivanju prve radnike organizacije u Banjaluci. Oni su 3. decembra 1905. sazvali javnu narodnu skuptinu, s ciljem da osnuju radniko prosvjetno drutvo. Skuptini je prisustvovalo 150 radnika. Oko 30 pisara i nacionalistiki orijentiranih aka doli su na skuptinu da je razbiju. Predsjedavao je Martin Zrelec, a referent je bio Rudolf Cistler iz Zagreba, socijalistiki agitator, ije je ime tijesno vezano za poetke radnikog pokreta u Banjaluci. On je pozvao banjaluke radnike da se organiziraju bez obzira na vjeru i naciju. Na skuptini je izabran odbor kojem je povjeren zadatak da izradi pravila budueg drutva. S obzirom na to da je Zrelec imao ve pripremljena pravila, slijedea skuptina odrana je sedam dana kasnije, 10. decembra 1905. Uz prisustvo oko 200 radnika predloena pravila su jednoglasno usvojena,
Socijalna struktura gradskog stanovnitva u Banjaluci u 12 najzastupljenijih privrednih grana 1910. godine:
Poljoprivreda, ivinarstvo, vrtlarstvo Metalna industrija Graevinarstvo Drvna industrija i rezbarstvo Prehrambena industrija Proizvodnja pia, sredstava za uivanje i ugostiteljstvo Industrija odijevanja Trgovina Novarstvo Saobraaj Kuna posluga i razni poslovi za platu Javna sluba Slobodna zvanja Ostali Svega Zaposlenih Izdravanih 1.005 239 313 216 245 3.901 130 354 188 212 4.906 369 667 393 457 1.187 1.117 1.677 55 516 815 1.415 165 1.061 14.800 Svega 33,5% 2,5% 4,5% 2,6% 3,1% 8,0% 7,5% 11,3% 0,4% 3,5% 5,4% 9,5% 1,1% 7,1% =100%
285 417 601 2 158 406 405 67 397 4.772
902 700 1.076 34 358 409 1.010 98 667 10.028
Iz tabele se jasno vidi da je u Banjaluci, na razmeu dva stoljea, udvostrueno gradsko stanovnitvo koje je svoju egzistenciju sticalo u agrarnoj privredi. To je karakteristika i drugih gradova gdje se naroito poveava broj zemljoposjednika sa i bez kmetova. Ovaj proces pokazuje da domae graanstvo i zemljini vlasnici svoju akumulaciju ne usmjeravaju ka industrijalizaciji, odnosno modernoj privrednoj aktivnosti, nego ka tradicionalnim granama gradske privrede, trgovini i kupovini nekretnina (zemlja, kue i sl.). Otuda su ovi gradski slojevi nosioci konzervativnih politikih ideja.
219
a privremena uprava je dobila zadatak da ih to prije preda vlastima na odobrenje. Predana pravila Zemaljska vlada je 8. marta 1906. vratila na dopunu, nakon ega ih je privremena uprava preradila i ponovo predala na odobrenje 2. juna 1906. Drutvo je odobreno aktom od 2. avgusta 1906, a rasputeno je od osnivaa 30. jula 1907. godine.4 Banjaluko prosvjetno radniko drutvo imalo je zadatak da radnike obrazuje i klasno vaspitava putem raznovrsnih obrazovnih i kulturno-zabavnih oblika rada. Njegovi lanovi mogli su biti samo pripadnici radnikog stalea. S obzirom na to da austrougarske vlasti tada nisu dozvoljavale politiko organiziranje u Bosni i Hercegovini, banjaluko radnitvo moralo je traiti nepolitike, dozvoljene oblike organizovanja unutar kojih bi klasno djelovalo. Njegovi osnivai imali su iskustva u tome. Martin Zrelec i Ivo Mrkonji boravili su due vremena u Gracu gdje su postojala slina junoslavenska radnika drutva. Vlasti su izvjetavale da su pravila banjalukog drutva kopija pravila jednog takvog drutva iz Graca. Mada je uloeno dosta truda u osnivanju ovog drutva, ono nije dugo radilo, jer
Na prelasku dva stoljea, u Banjaluci, kao i u svim znaajnijim gradovima u Bosni i Hercegovini, osnivana su razliita udruenja. Bila su zasnovana na vjerskoj i etnikoj pripadnosti, a bilo je i meunacionalnih udruenja. Radnika socijalistika drutva bila su zasnovana na internacionalizmu i ona su prva ruila nacionalne i vjerske ograde meu ljudima. Do 1914. godine u Banjaluci su postojala sljedea udruenja: Udruenje srpske trgovake omladine, Okruni odbor Hrvatske narodne zajednice za Bosnu i Hercegovinu, Banjaluka Kiraethana, Hrvatsko pjevako drutvo Nada, Uiteljsko drutvo za Bosansku krajinu, Banjaluki klub biciklista Orao, Srpska itaonica, Katoliko dobrotvorno gospojinsko drutvo, Dobrotvorna zadruga pravoslavnih Srpkinja Banjaluanki, Podrunica hrvatskog drutva Napredak, Pododbor drutva Prosvjete, Hrvatsko zanatlijsko obrtniko drutvo, Srpsko zanatlijsko udruenje, Podrunica saveza krojakih radnika u Bosni i Hercegovini, Podrunica saveza koarsko-preraivakih radnika u Bosni i Hercegovini, Podrunica saveza graevinskih radnika u Bosni i Hercegovini, Podrunica saveza drvodjeljskih radnika u Bosni i Hercegovini, Podrunica saveza tvornikih i nadniarskih nekvalificiranih radnika, Hrvatski Sokol, Srpski Soko, Lawn-Tennis-Klub, Muslimansko dobrotvorno drutvo za islamsku sirotinju grada Banjaluke, Klub muslimanske omladine, Slarafija, Hrvatska katolika udruga, Hrvatsko radniko drutvo, inovniko udruenje, Podrunica trgovakih namjetenika, Vojniko-znanstveno drutvo, Podrunica udruenja Nijemaca u Bosni i Hercegovini, idovsko drutvo Kadimah, Pelarsko drutvo. Vidi: Bosnischer Bote, 1914, str. 377; . Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva. Prema Pejanoviu, u Banjaluci je bilo 28 drutava, od kojih su polovina otpadala na srpska drutva koja su 1914. godine zabranjena, hrvatskih je bilo 10, a muslimanskih 4.
4
220
se paralelno s procedurom njegovog legaliziranja odvijala iva aktivnost na sindikalnom organiziranju radnika u Bosni i Hercegovini i Banjaluci, koje je predstavljalo vii i znaajniji oblik klasnog radnikog udruivanja. U poetnim naporima u organiziranju banjaluko radnitvo imalo je znaajnu pomo od SDS Hrvatske i Slovenije, koja alje svoje agitatore u Banjaluku, u svom listu biljei akcije banjalukih radnika, a jo tjenje veze uspostavljene su kada je Martin Zrelec u ime banjalukih radnika prisustvovao III kongresu ove stranke, koji je odran u Zagrebu 24-26. decembra. Znaajno je da je upravo tada ostvarena veza i s radnikim pokretom u Sarajevu. O putu u Zagreb Martin Zrelec je zapisao u svojim memoarima da se susreo sa Miom Sokoloviem, delegatom iz Sarajeva i da su se dogovorili o zajednikom radu i saradnji.5 Aktivnost banjalukih radnika zapoeta krajem 1905. godine nastavljena je intenzivno naredne, 1906. godine. U prvim mjesecima te godine sindikalno su se organizirali krojaki, obuarski, graevinski, bravarski i stolarski radnici, a 1. marta osnovan je meustrukovni odbor koji je imao zadatak da objedinjava rad svih sindikalnih udruenja u Banjaluci. Neto kasnije u sindikalni pokret se ukljuuju pekarski i molerski radnici, te organizacija nekvalificiranih i monopolskih radnika. Novoosnovane sindikalne organizacije imale su uskoro po osnivanju dvije uspjene akcije. trajk opanarskih radnika i proslava Prvoga maja, koja je, uprkos zabrani od strane vlasti, odrana s neto reduciranim programom. Najznaajnija klasno-borbena akcija banjalukih radnika bio je trajk u maju 1906. godine, koji se manifestirao kao integralni dio pokreta bosanskohercegovakog radnitva. S prvim vijestima koje su stizale u trajkovima u Sarajevu i drugim mjestima osjetila se aktivnost i gibanje meu banjalukim radnicima. U ve zaotrenoj situaciji, trgovaki pomonici podnijeli su 19. maja zahtjev za uvoenje nedjeljnog dana odmora. Ovaj zahtjev je, kao mogui povod za trajk, odmah ispunjen. Ipak, trajk se time nije odgodio. Sutradan, otpoeli su okupljanje radnika, dranje govora i demonstracije na ulicama. Radnike voe pozvale su radnike da 21. maja stupe u trajk. Policija i andarmerija koje su bile u pripravnosti i pojaane snagama iz Prijedora i Kozarca rasturile su povorku. Sljedeeg dana uhapena su trojica najaktivnijih govornika: Mijo osi, advokatski
5
221
pisar, Lazar Viekruni, tesar i amil Kahrimanovi, zidar, a zatim Ivo Mrkonji, tesar i jo nekoliko radnika. Prilikom hapenja Mrkonjia dolo je do sukoba izmeu trajkaa i policije i tek kad su stigla pojaanja policiji je polo za rukom da potisne trajkae prema brdu Petrievac na kome je nekoliko stotina radnika formiralo svoj logor. Istog dana, grupa uglednih graana i gradskih vijenika stupila je u pregovore sa trajkaima. Radnici su traili putanje na slobodu uhapenih drugova i odravanje skuptine na kojoj bi razmotrili svoje zahtjeve. S druge strane, od radnika je zatraeno da prekinu trajk i napuste Petrievac, da ne ometaju one koji ele raditi i da ne odravaju skuptinu bez odobrenja vlasti. Naveer su se radnici vratili kuama, a vlasti oslobodile 8 uhapenih radnika. I u naredna dva dana trajka radnici su se okupljali na Petrievcu. Tu su se u zajednikom logoru nali oko 700 radnika iz Fabrike duhana, ciglari, tesari, zidari, kolari, stolari, strugari, krojai, obuari, brijai, staklari, trgovaki pomonici, a zatim jednim dijelom pekari, mesari, poljoprivredni radnici i nadniari. Na Petrievcu je odrana skuptina, formulirani radniki zahtjevi i izabran odbor za pregovore s poslodavcima. Radnici su zahtijevali slobodu sakupljanja i udruivanja, garancije da nee biti kanjavani zbog uea u trajku i poveanje nadnica u Fabrici duhana. Nakon pregovora, radnici Fabrike duhana dobili su poveanje nadnica (10-20%), pekari i obuari 30%, a krojakim radnicima i trgovakim pomonicima osiguran je dan odmora u nedjelji. Time je trajk okonan i 25. maja radnici su se vratili na posao. trajk banjalukih radnika od 21. do 24. maja 1906. godine imao je elemenata generalnog trajka, jer je u njemu uestvovala veina radnika svih struka. Po nainu kako je voen uklapa se u optu atmosferu koja je stvorena i u drugim naim gradovima (Sarajevo, Mostar, Zenica, Vare i dr.). Poeli su ga i vodili radnici, a pomo mu je pruio dio srpskog graanstva, koje je i ovom prilikom pokazalo da ne prihvata austrougarsku vlast. Jedni su donosili trajkaima hranu, drugi im potajno davali novac u trajkaki fond, a profesor na Vioj realki Vladislav Skari hrabrio je radnike da istraju u trajku i bio izabran u pregovaraki odbor. Na Petrievcu se naao i izvjestan broj aka iz Realke. Vlasti su energino reagirale na mijeanje graanstva u radniki trajk, a preduzete su posebne mjere da ne doe do zajednikog pokreta radnika i seljaka. Trgovci koji su pomagali trajkae pozvani su na odgovornost, a profesor Skari je zbog loeg uticaja na kolsku omladinu privremeno odstranjen iz Realke.
222
Kotarski predstojnik izvjestio je, 6. juna 1906, Zemaljsku vladu o toku trajka u Banjaluci i konstatirao da je on prirodna posljedica zrelih uslova za pojavu radnikog pokreta. On upozorava na izvjestan broj doseljenih i domaih radnika koji su u potrazi za poslom imali prilike da se upoznaju s radnikim pokretom u drugim dijelovima Monarhije. Otuda on procjenjuje da se radnici nee zadrati na zahtjevu za osnivanje prosvjetnog drutva i poveanje nadnica, nego e uskoro ovim zahtjevima dodati i druge socijalne i politike zahtjeve koje postavlja meunarodna socijalna demokratija. Pomo koju je prualo graanstvo ocijenio je kao pokuaj srpskih subverzivnih elemenata da trajk iskoriste za svoje ciljeve, ali da u tome nisu uspjeli, jer su se radnici zadrali iskljuivo na svojim zahtjevima i nisu pokuali da pokret proire na seljatvo (mada se u gradu o tome prialo, to je izazvalo uznemirenost bonjakih zemljoposjednika). Iako su banjaluki radnici poeli organizirani rad 1905. godine i uspjeno dalje radili, oni su tek majskim trajkom pokazali snagu i solidarnost na koju se ubudue mora raunati. Ove injenice bile su svjesne konzervativne snage, pa su se ujedinile da ga onemogue. Nastojanjima vlasti pridruile su se sve crkvene institucije i graanske politike partije. Krajem 1906. godine osnovana je Organizacija radnika Hrvata koja je naredne godine prerasla u Maticu radnika Hrvata. Takoe je 1907. godine osnovano Drutvo poslodavaca Bosne i Hercegovine koje je imalo zadatak da ujedini poslodavce protiv radnikih tarifno-trajkakih akcija. Obje ove organizacije nisu imale mnogo uspjeha u borbi protiv socijalistikog radnikog pokreta. Takoe, nisu uspjela ni zanatlijsko-radnika drutva koja su stajala pod uticajem graanskih politikih grupacija koje su eljele da radnike organiziraju na osnovama vjerske i nacionalne pripadnosti. Neposredno poslije osnivanja prvih sindikalnih organizacija u Banjaluci je 15. aprila 1906. godine osnovano Srpsko zanatlijsko udruenje sa 67 lanova, a zatim Muslimansko zanatlijsko udruenje Fadilet sa 153 lana. Zanatlijsko obrtniko drutvo je 13. januara 1907 promijenilo ime u Hrvatsko obrniko drutvo, a 20. maja 1911. godine osnovana je Podrunica saveza radnika Hrvata. I pored pritisaka koji su dolazili s vie strana, socijalistiki radniki pokret u Banjaluci uspjeno se razvijao do Prvog svjetskog rata. Prirodno, u svom razvoju imao je izvjesnih oscilacija koje su bile uslovljene i meunarodnim odnosima, prvenstveno ekonomskim i politikim krizama
223
(naroito Aneksija BiH i balkanski ratovi), kojima je Bosna i Hercegovina bila neposredno pogoena. Ali, i pored toga, radniki pokret u Banjaluci uvrstio se kao trajno uporite socijalistikog djelovanja. Sindikalne organizacije i broj lanova u Banjaluci 1907-1912. godine 6
Savezi radnika Drvodjeljskih Graevinskih Metalskih Koarskih Krojakih Mlin. pekarskih Tvornikih i nadniarskih, nkv Brijakih Tipografskih Drutvo bolniara Trgovakih namjetenika Ukupno 1907/08 16 60 55 30 28 7 80 4 230 1908/09. 1909/10. 1910/11. 1911/12. 17 59 36 36 12 27 167 23 74 2 22 13 13 67 10 5 229 33 63 20 27 15 15 74 3 27 277 15 64 21 25 9 49 28 2 213
Iz tabele se vidi da je sindikalni pokret u Banjaluci imao najjae uporite u podrunicama ciglarskih i graevinskih, tvornikih i nadniarskih radnika, a zatim koarskih, krojakih i drvodjeljskih, mlinarsko-pekarskih i, kasnije, metalskih radnika. Iz aktivnosti sindikalnog pokreta, koji je od poetka imao klasni, socijalistiki karakter izrasla je Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine (dalje SDS BiH), kao politika partija radnike klase. Neposredno poslije osnivakog kongresa, 28. i 29. juna 1909. godine, u Banjaluci su izvrene pripreme za osnivanje mjesne organizacije SDS. Osnivaka skuptina odrana je 15. avgusta 1909. Na dnevnom redu bila su pitanja politikog poloaja radnike klase, usvajanje programa i statuta Stranke i izbor odbora mjesne organizacije. Na kraju, Skuptina je usvojila Program i Statut stranke i izabrala Mjesni odbor stranke u koji su uli: Stanko Mileti, Milan KuVidi opirno: Kongresi Glavnog radnikog saveza za Bosnu i Hercegovinu (1905-1919). - Graa Priredili: Boo Madar, Ibrahim Karabegovi i Iljas Hadibegovi. Sarajevo 1985.
6
224
ruzovi, Ostoja Biseri, Duan uni, Novak Radi, Filip ondi, Tomo Milanovi, Marko Marjanovi, Franc Riner, Glio unki i Martin Zrelec. Kotarski ured izvjestio je Zemaljsku vladu, 21. septembra 1909. godine, da su banjaluki radnici odrali jednu skuptinu 11, a drugu 15. avgusta 1909. godine. Ovoj drugoj prisustvovalo je oko 150 radnika, a govornici o pojedinim takama bili su: Mileti, Zrelec, Riner i Biseri. S obzirom na to da je mjesna organizacija postavila sebi zadatak da iri socijalistike ideje u gradu i okolini, kotarski predstojnik je o njenom osnivanju zauzeo negativan stav. Nakon toga, reagirala je Zemaljska vlada, pa je njenom odlukom od 9. januara 1910. rasputena Mjesna organizacija SDS u Banjaluci, to nije bio sluaj ni s jednom drugom mjesnom organizacijom SDS u Bosni i Hercegovini. Rukovodstvo Mjesne organizacije zatrailo je od Kotarskog ureda, 28. II. 1910, da odobri, za 13. mart, odravanje prethodne skuptine sa sljedeim dnevnim redom: Protest protiv Ustava; Protest protiv rasputanja mjesne organizacije SDS; Protest protiv zlostavljanja radnika Josefa Langa od strane andarmerije za vrijeme dobrljinskog trajka koji je od zadobijenih povreda umro i demonstraciona povorka kroz grad. Pokretai ove skuptine bili su Martin Zrelec i Tomo Besedi. Agitatori za skuptinu upozoravala su pozvane radnike da sa sobom ponesu kratke komade drveta, kako bi imali oruja u sluaju sukoba s policijom. Sve ovo govori
225
o velikom nezadovoljstvu banjalukih radnika postupcima vlasti. Planirana skuptina nije odrana, a Mjesna organizacija aktivirana je tek nakon II kongresa SDS BiH, koji je odran sredinom 1910. godine. Broj lanova Mjesne organizacije SDS u Banjaluci7
U Bosni i Hercegovini U Banjaluci 1910. 1.704 1911. 2.077 126 1912. 2.445 168 1913. 1.929 100 1919. 6.075 900
Mjesna organizacija SDS u Banjaluci bila je 1911. godine etvrta u Bosni i Hercegovini i inila je vie od 6% ukupno politiki organiziranih radnika u zemlji, a 1919. godine bila je druga i inila blizu 15% lanova SDS Bosne i Hercegovine. Radniki pokret u Banjaluci, kao i u itavoj Bosni i Hercegovini, do Prvog svjetskog rata razvijao se u kratkotrajnim mirnim periodima. Poslije aneksione krize radniki pokret se naglo razvijao, ali je uskoro izbila nova balkanska kriza. Balkanski ratovi pogorali su privredne i politike odnose. Nezaposlenost je stalno rasla, pa je fluktuacija radne snage dobila iroke razmjere. Istovremeno, pojaan je pritisak na socijalistiki radniki pokret. U ofanzivu su krenuli i poslodavci koji su eljeli da iskoriste tekoe i unite radniki pokret. Krizu je jo vie zaotravalo zavoenje iznimnih mjera od 2. do 13. maja 1913, kada su rasputene sve sindikalne organizacije, a njihova imovina zaplijenjena. Sindikalne i politike organizacije djelovale su kao dva krila jednog jedinstvenog pokreta. Zbog toga je rasputanje sindikalnih organizacija bio teak udarac za itav radniki pokret, jer se bez njih suavala baza politikog djelovanja mjesnih organizacija SDS. Posljedice svih ovih okolnosti bile su da se neke sindikalne organizacije vie nisu obnovile do Prvog svjetskog rata, to je izazvalo znatno osipanje sindikalnog i partijskog lanstva. To je bila opta pojava u Bosni i Hercegovini, pa i u Banjaluci. Do 7. avgusta 1913. obnovljene su u Banjaluci sljedee sindikalne organizacije: drvodjeljskih, koarsko-preraivakih radnika, radnika ivotnih namirnica, tvorniko-nadniarskih i nekvalificiranih radnika.
Arhiv Komunistike partije Bosne i Hercegovine. Socijalistiki pokret u Bosni i Hercegovini 1905-1919. Sarajevo, 1951. Tom II.; I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 339-360. Podaci se odnose na stanje u februaru mjesecu navedenih godina.
7
226
Izbijanjem Prvog svjetskog rata prekinut je rad radnikih organizacija u Banjaluci. Osim mobilizacije radnika u vojsku, srpsko stanovnitvo je odvoeno u logore i na prisilne radove na izgradnji puteva i vojnih objekata. Organizacije se obnavljaju krajem rata i u prvim mjesecima poslije njegovog zavretka kada dostiu do tada nesluen broj od 900 lanova. Socijalistiki radniki pokret u Banjaluci do Prvog svjetskog rata razvijao se kao integralni dio radnikog pokreta u Bosni i Hercegovini. Njegove sindikalne organizacije i mjesna organizacija bavile su se nizom pitanja koja su bila u sreditu ekonomskog i politikog ivota u zemlji i izvan nje. Njihova kritika apsolutistike vladavine, ostatka feudalizma, agresivnog klerikalizma, a posebno kritika rada buroaskih politikih partija, koje zbog svog klasnog egoizma zapostavljaju interese naroda, predstavljala je znaajan korektiv u politikom i socijalnom ivotu Banjaluke. Borba za demokratski ustav i sabor zasnovan na optem pravu glasa bila je nerazdvojno vezana s borbom za politika prava graana (sloboda sastajanja i udruivanja, sloboda tampe i dr.). Samo od sredine 1911. do sredine 1913. godine Mjesna organizacija SDS odrala je, prema nepotpunim podacima, 10 javnih skuptina kojim je prisustvovalo preko 4.000 ljudi, 15 predavanja iz oblasti ideolokog i politikog obrazovanja radnika sa 750 slualaca i veliki broj odborskih sjednica. Mada su svjetski i unutranjopolitiki dogaaji pred Prvi svjetski rat bili u sreditu interesovanja itave socijalne demokracije, ona nikad nije zapostavljala pitanje organiziranja proletarijata, njegovu ekonomsko-socijalnu borbu, buenje klasne svijesti i podizanje kulturnog nivoa radnike klase. U tom smislu poseban znaaj imala su socijalistika tampa i literatura, a u uslovima nepovoljne strukture radnike klase uokvirene agrarnim drutvom i drugi konkretni oblici rada. Od 1906. do 1914. godine banjaluko radnitvo slavi Prvi maj. Na tim manifestacijama okuplja se svake godine od 300 do 500 ljudi. Voeno je vie tarifno-trajkakih akcija, odravane su javne narodne i radnike skuptine protiv skupoe, loe komunalne politike gradskih vlasti, o uvoenju potpunijeg socijalnog osiguranja itd. Samo u toku 1911. i 1912. godine Meustrukovni odbor u Banjaluci priredio je 15 zabava, a u zajednikoj biblioteci imao je 115 knjiga.
MODRIA 1878-1918.
rodiranje glavne kolone austrougarske vojske (VII divizije) od Broda i amca prema Sarajevu, pod komandom generala Filipovia, pratile su teke borbe u dolini Bosne, poevi od sukoba kod Maglaja (3. i 5. VIII 1878), to je bilo samo uvod u bitke u kojima su najtee stradali bosanska Posavina i kraj oko Doboja (podruje opercije XX divizije). Napredovanje uz borbe iz amca do Graanice (4. VIII) i Tuzle (9/10. VIII) bilo je ugroeno ustankom u Graanici, tako da su se austrougarske ete morale povui u Doboj, gdje su od 15. avgusta do 5/6. septembra vodile teke borbe. Tek nakon nove mobilizacije austrougarskih eta poinje drugo osvajanje Posavine uporedo iz Doboja i amca koje se zavrava krajem septembra izbijanjem na Drinu i zaposjedanjem Zvornika.1 Poto se Modria nalazila na podruju najteih borbi, sigurno je da se bonjako stanovnitvo ukljuilo u otpor okupaciji, ali za sada ne raspolaemo detaljnim podacima o tome, kao ni o dranju srpskog i hrvatskog stanovnitva ovog kraja. U prvom austrougarskom popisu stanovnitva 1879. godine Modria je upisana kao trgovite, optina i politika ispostava u gradaakom srezu, koji je pripadao donjotuzlanskom okrugu. U okviru modrike politike ispostave tada se nalazilo vie seoskih optina: Babenica, Dobrinja, Garevac, Kladari, Miloevac, Mrka Ada, Rijeani i Vranjak, sa ukupno 25 sela. Uvoenjem nove administrativno-upravne podjele, 1. jula 1880. godine, u Modrii je ukinuta politika ispostava, pa se u popisu stanovnitva 1885. godine javlja kao trgovite i katastarska optina s 13 seoskih optina i 34 sela. Tek u popisu stanovnitva 1895. godine tano je precizirano koja naFerdinand Hauptmann, Die Osterreischisch-ungarische Herschaft in Bosnien und der Herzegovina 1878-1918. Wirtschaftspolitik und Wirtschaftsentwicklung. Graz, 1983, str. 7-9.
1
228
selja obuhvata Modria: Ciganluk, Gaj, Katane, Latini, Lug, Otea, Srpska Varo, Stara arija, i i Turska Varo. U ovom popisu sporna su dva sela, i to Otea koja je upisana i u Modriu i u Dobrinju, te Gaj, upisan u Modriu i Tarevce.2 Novom organizacijom gradskih optina 1897. godine Modria dobija status gradske optine, odnosno, uvrtena je u 66 gradskih optina Bosne i Hercegovine. Modria vie nije trgovite nego grad. U njoj je bio namjeten optinski biljenik kao predstavnik vlasti, orunika postaja i vojna pota telegrafska i telefonska. *** Demografska kretanja stanovnitva u Modrii bila su slina globalnim kretanjima u Bosni i Hercegovini. Izvjesna odstupanja izazvana su specifinim razvojem ovoga mjesta nakon okupacije. Stanovnitvo Modrie bilo je vjerski i nacionalno izmijeano, za razliku od blie okoline, gdje su sela bila vjerski i nacionalno kompaktna. Kretanja u strukturi stanovnitva nije mogue precizno pratiti, jer su austrougarski popisi stanovnitva obavljeni po razliitim popisnim principima, tako da su sva poreenja nesigurna, a mnogi autori prvi popis koji je obavljen godinu dana nakon okupacije smatraju manjkavim i gotovo neupotrebljivim. Poto je ovaj popis iz 1879. godine najblii osmanskom periodu, to znai da i pored svih nepreciznosti odraava trenutno stanje, mi smo ga ovdje uzeli u obzir. Prirataj stanovnitva u Modrii 1879-1910. godine
Godina Broj stanovnika Broj kua 1985 427 1879. 1885. 2264 487 1895. 2729 551 2462 572 1910. Prirataj 1879-1910. +577 = 23,43% +145 = 33,95%
Ukupni broj stanovnika u Modrii bio je promjenljiv i uglavnom je zavisio od teritorijalnog obima prilikom popisa, prirodnog prirataja, doseljavanja i iseljavanja. Od 1879. do 1910. broj stanovnika se uveao za 577 ili
2
Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895, str. 324.
MODRIA 1878-1918.
229
23,4%, to je iznosilo 0,78% godinjeg prirasta. Prirataj u Modrii bio je za oko 41% nii od prosjenog prirasta gradskog stanovnitva u Bosni i Hercegovini (64%), to se odrazilo i u injenici da je ona 1879. godine po broju stanovnika bila na 28, a 1910. godine na 30 mjestu u Bosni i Hercegovini. Neto vjernija statistika slika dobija se ako se uporede pojedini popisi: 1879-1885. prirataj iznosi 14,05% ili 2,3 godinje, 1885-1895. stanovnitvo se povealo za 20% ili 2,01% godinje i 1895-1910. broj stanovnika je opao za 258 ili za 9,4%, to godinje ini manjak od 0,62%. Vie svjetla u kretanje stanovnitva unosi pregled po konfesijama, s obzirom na to da su pojedine vjerske grupacije imale nejednak demografski rast. Vjerska struktura stanovnitva u Modrii 1879, 1885, 1895, 1910.
Godina popisa 1879. 1885. 1895. 1910. 1879 1910. Muslimani 1.433 1.616 1.913 1.786 + 353 = 24,63% Pravoslavni 468 529 552 477 + 9 = 1,88% Katolici 79 112 255 190 + 111= 139,24% Jevreji 5 7 9 9 + 4 = 80%
Konfesionalna struktura stanovnitva Modrie izraena u procentima

Konfesija Muslimani Pravoslavni Katolici Jevreji 72,19 23,58 3,98 0,25 1879. 1885. 71,38 23,37 4,94 0,31 1895. 70,10 20,23 9,34 0,33 1910. 72,55 19,37 7,71 0,37
Na demografska kretanja muslimanskog stanovnitva, koje je u cijelom ovom periodu bilo najbrojnije u Modrii, uticalo je iseljavanje u Tursku, naroito poslije Aneksije 1908. godine.3 Tada se iz Modrie iselilo oko 30
Za prouavanje stanovnitva u Modrii veliku zaslugu ima Milenko S. Filipovi, koji je u dva navrata objavio monografije o ovom mjestu: Modria, Skoplje 1932. i Modria nekad i sad, Sarajevo, 1958.
3
230
porodica. Bez obzira na to to se u razdoblju od 1878. do 1918. godine u Modriu uselilo 18 rodova s 35 domainstava, uglavnom iz susjednih sela i oblinjih varoi, nije se mogao nadoknaditi manjak koji je nastao iseljavanjem nakon Aneksije 1908. godine, tako da se u razdoblju 18951910. pokazuje demografsko nazadovanje za 127 lica ili 6,63%. Samim tim znaajno se izmijenio sastav muslimanskih rodova u Modrii, jer su neki sasvim iselili (Vejzovii, Hadii, Golubovii, Avdii i Rustembegovii), a drugi doselili.4 Demografsko nazadovanje pravoslavnog stanovnitva bilo je oigledno, poto je 1910. bilo samo 9 lica ili 1,88% vie nego 1879. godine. Opadanje broja pravoslavnog stanovnitva naroito se pokazuje u razdoblju 18951910, kada se iselilo 75 lica ili 13,58%, dok je prirodni prirataj izostao. U razdoblju od 1878-1918. godine u Modriu se iz okolnih sela i susjednih varoi uselilo svega 5 pravoslavnih rodova sa 6 domainstava.5 Katoliko stanovnitvo biljeilo je najvei rast 1879-1895. godine. U tom razdoblju, broj katolika se poveao za 176 lica ili 222,78%. U narednom 15-godinjem razdoblju broj katolika je opao za 65 lica ili za 25,49%, to se objanjava odlaskom stranih doseljenika koji su radili na poljoprivrednoj stanici. U cijelom austrougarskom periodu u Modriu se naselilo ukupno 9 rodova s 13 porodica, koje su vodile porijeklo iz drugih krajeva Bosne i iz preanskih mjesta. Prvi podaci o broju stranih doseljenika u Modriu zabiljeeni su u popisu stanovnitva 1885. godine. Tada je u Modrii bilo upisano 17 doseljenika iz Austro-Ugarske. U narednom popisu, iz 1895. godine, broj stranih doseljenika se znatno uveao i tada ih je bilo 92 i to 7 iz austrijske polovice Monarhije, 83 iz ugarske i 2 iz drugih drava. Useljavanje stranaca bilo je najvie uslovljeno osnivanjem poljoprivredne stanice u Modrii. *** Prvi precizniji podaci o socijalnoj strukturi stanovnitva u Modrii za vrijeme austrougarske vladavine dati su u popisu stanovnitva iz 1885. go4 5
Vidi opirnije: M. S. Filipovi, Modria nekad i sad, str. 49, 54, 57, 60-61. M. S. Filipovi, Modria nekad i sad, str. 69.
MODRIA 1878-1918.
231
dine.6 Tada je socijalna struktura privredno aktivnih mukih lica izgledala ovako:
Od ukupno 721 lica bilo je:
Optinskih inovnika Uitelja Svetenika Aga i begova Slobodnih seljaka Kmetova Posjednika kua i rente Trgovaca i zanatlija Pomonih radnika, nadniara, sluga Ostalih mukih stanovnika preko 16 godina starosti ena i djece
1 (0,14) 9 (1,25) 3 (0,41) 9 (1,25) 350 (48,54) 1 (0,14) 4 (0,55) 119 (16,50) 206 (28,57) 19 (2,63) 1.543
Iz ovog pregleda vidi se da je 1885. godine u Modrii bilo 721 privredno aktivno lice, koja su izdravala 1.543 lanova domainstva, to u procentima iznosi: aktivnih 31,85%, izdravanih 68,15%. Od poljoprivrede kao glavnog izvora egzistencije ivjelo je 360 privredno aktivnih lica ili 49,93%, a od svih drugih zanimanja 361 ili 50,07%. (Ovdje su popisani samo mukarci koji privreuju u pojedinom zanimanju, tako da ovo ne prua sasvim tanu sliku privredno aktivnih lica). U socijalnoj strukturi Modrie 1885. godine dominatne su tri socijalne skupine: slobodni seljaci 350 (48,54%), pomoni radnici, nadniari i sluge 206 (28,57%) i zanatlije i trgovci 119 (16,50%), to ukupno iznosi 675 privredno aktivnih lica ili 93,62%, dok na sva druga zanimanja otpada 46 lica ili 5,38%. U popisu od 1895. godine data je samo struktura agrarnog stanovnitva, a sve drugo je upisano u skupnu rubriku, tako da nije mogue utvrditi pojedine socijalne skupine, niti ih uporediti s prethodnim popisom. Prema popisu iz 1895. godine, u Modrii je bilo:
Ortschafts und Bevolkerungs Statistik 1885, str. 144-145.
232
Socijalna skupina Zemljoposjednici Slobodni seljaci Kmetovi
Domaina
196
54 2
Rodbine
288 765 12 56
Ukupno
342 961 16 70
Ostalo poljoprivredno stanovnitvo Ostalo civilno stanovnitvo
Ukupno poljoprivredno stanovnitvo
266
14
1.121
1.387 1.333
Dakle, od ukupno 2.720 lica od poljoprivrede je ivjelo 1.387 lica ili 50,99%, a od drugih zanimanja 1.333 ili 49,01%, to ne pokazuje bitna odstupanja u globalnoj socijalnoj podjeli iz 1885. godine, ali su oite izvjesne promjene unutar sloja agrarnog stanovnitva zemljoposjednika i slobodnih seljaka. Prema popisu stanovnitva 1910. godine, socijalna struktura u Modrii izgledala je ovako:
Socijalna grupacija Zemljoposjednici sa kmetovima Zemljoposjednici bez kmetova Slobodni seljaci Kmetovi Ostalo poljoprivredno stanovnitvo Ukupno popljoprivredno stanovnitvo Ostalo civilno stanovnitvo Domain 10 37 161 2 101 311 Rodbine 44 160 778 16 296 1.294 Svega 54 197 939 18 397 1.605 857 Postotak od ukupnog stanovnitva
2,19% 8,00%
38,14% 0,73% 16,12% 65,19% 34,81%
U toku 15-godinjeg perioda (1895-1910), u Modrii je dolo do znatnih pomjeranja u socijalnoj strukturi stanovnitva u korist agrarnih skupina. Sve do 1895. godine, oko polovine modrikog stanovnitva ivjelo
MODRIA 1878-1918.
233
je od agrara, druga polovina od zanimanja izvan agrarne privrede. Unutar agrarne skupine dogodile su se sljedee promjene:
Socijalna skupina 1985. 9 1895. 54 1910. 47 10 161 101 2 37
Zemljoposjednici
Zemljoposjednici sa kmetovima Zemljoposjednici bez kmetova Slobodni seljaci Kmetovi
350 1
196 14 2
Ostalo poljoprivredno stanovnitvo
Iz navedenih podataka jasno se vidi da se u Modrii od 1885. do 1910. godine odvijala intenzivna ekonomsko-socijalna diferencijacija, koja je posebno zahvatila skupine zemljoposjednika i slobodnih seljaka. Socijalna skupina zemljoposjednika uveala se 1885-1895. godine za etiri puta, da bi se do 1910. godine, usljed iseljavanja bonjakih porodica u Osmansko carstvo, njihov broj smanjio za 7 domainstava. Ovaj proces doseljavanja i umnoavanja zemljoposjednikih domainstava u grad nije nikakva osobenost Modrie, nego naglaena pojava i u drugim bosanskohercegovakim gradovima u ovom razdoblju. Ipak, najvee promjene dogodile
234
su se u skupini slobodnih seljaka. Od 1885. do 1895. broj domainstava slobodnih seljaka umanjio se za 154 ili 44%, da bi se taj proces nastavio do 1910. u neto blaem tempu i biljeio dalje opadanje ove socijalne skupine za 35 domainstava ili 17,85%. To znai da je od 1885. do 1910. godine u Modrii 67% slobodnih seljaka prelo u druge socijalne skupine ili se iselilo. Trea socijalna skupina koja se u ovom periodu formirala i izbila na drugo mjesto ostalo poljoprivredno stanovnitvo predstavljala je sloj bezemljaa, odnosno, sloj osiromaenih bivih kmetova ili slobodnih seljaka, pa se pouzdano moe tvrditi da je socijalna diferencijacija u Modrii ila u pravcu osiromaenja brojnih domainstava, koja 1910. ine 32,47% agrarnih domainstava Modrie. Svako tree domainstvo u Modrii koje je ivjelo od agrara spadalo je u socijalnu skupinu bezemljaa. Socijalna struktura modrikog stanovnitva koje je osiguravalo egzistenciju izvan agrarnog sektora nije detaljnije praena nakon 1885. godine, tako da se ona mora pratiti mimo slubenih popisa stanovnitva. Globalni podaci pokazuju da se nakon 1895. godine neagrarne skupine modrikog stanovnitva brzo smanjuju. Od 1895. do 1910. ono je opalo s 1.333 na 857 ili za 476 lica (35,70%). Iz ovih kretanja jasno se vidi da je Modria krajem 19. i u prvoj deceniji 20. stoljea bila zahvaena nazadovanjem gradske privrede, koju su ranije inili relativno razvijena trgovina i zanatstvo. Okupacija zemlje od strane Austro-Ugarske, a posebno izgradnja eljeznikog saobraaja koji je zaobiao Modriu, bitno su uticali na ovakva privredna i socijalna kretanja njenog stanovnitva. Takva sudbina zadesila je i neka druga naselja u Bosni i Hercegovini nakon okupacije 1878. godine, koja nisu uspjela da se aktivnije ukljue u nove privredne tokove. Prema popisu stanovnitva iz 1895. godine, najbrojniju socijalnu skupinu unutar gradske privrede inili su pomoni radnici, nadniari i sluge (206 aktivnih lica ili 28,57% svih zaposlenih), a zatim trgovci i zanatlije kojih je bilo 119 ili 16,50% svih zaposlenih. Ove skupine inile su 40,07% svih privredno aktivnih lica u Modrii ili 90,03% svih zaposlenih izvan poljoprivrede. Godinu dana nakon ovog popisa (1886), osnovana je u Modrii poljoprivredna stanica, na kojoj se zaposlio izvjestan broj ljudi koji su bili veinom doseljenici iz drugih zemalja Austro-Ugarske. Osim ovih, u Modriu se doselio izvjestan broj zanatlija i trgovaca sa strane. Oigledno je da useljavanje u Modriu nije nadomjetalo iseljena i izumrla domainstva, to je neminovno vodilo slabljenju socijalnih skupina unutar gradske privrede.
MODRIA 1878-1918.
235
*** Privredni razvoj Modrie za vrijeme austrougarske vladavine nije se bitno razlikovao od mnogih gradskih optina u Bosni i Hercegovini u kojima je veina stanovnitva svoju egzistenciju nalazila u poljoprivrednoj proizvodnji. To se poslije 1878. godine dogodilo onim varoicama i gradovima koje su zaobile eljezniki saobraaj i industrijalizaciju, pa su u novim uslovima nastavljali da ive od tradicionalne gradske privrede (trgovina i zanatstvo) koja nazaduje, zbog ega poljoprivreda dobija dominantno mjesto u privrednom ivotu. I Modria, mala varo bosanske Posavine iz ije se glavne ulice izlazilo u njive i vonjake, gubila je svoj raniji trgovako-zanatlijski znaaj i sve vie zavisila od poljoprivredne proizvodnje. To se nije odnosilo samo na onaj dio gradskog stanovnitva koje se u statistikama vodi kao poljoprivredno, nego i za svo ostalo trgovce, zanatlije i nadniare jer su svi, osim rijetkih izuzetaka, nalazili znaajne dopunske izvore prihoda u poljoprivredi. Otuda je 1910. godine agrarna privreda zapoljavala i izdravala blizu dvije treine modrikog stanovnitva. Osim obrade zemlje (proizvodnja itarica i povra), vane prihode donosilo je voarstvo, posebno uzgoj ljiva, a mnoga domainstva drala su stoku, perad i pele. Broj stoke u gradskoj optini Modria 1895. i 1910. godine7
Broj vlasnika Konji Goveda Ovce Koze Svinje Ukupno 1895. 142 1.209 134 4 187 1.676 9 46 372 297 1910. 1895 1910. 75 (20,26%)
Broj pelara Broj konica

7
135 1.001 84 20 156 1.396 15 100
+ 6 +54 (36 pomonih, 64 pletenih)
- 7 - 201 - 50 + 16 - 31 - 280 (16,70%)
Rezultati popisa marve u Bosni i Hercegovini od 1895. Sarajevo, 1896, str. 184-185.; Rezultati popisa stoke u Bosni i Hercegovini od godine 1910. Sarajevo, 1912, str. 43.
236
U Modrii je 1910. godine upisan i sljedei broj peradi: gusaka 54, pataka 117, kokoi 1.896 i pura 53, to ukupno iznosi 2.120 komada. Iz gornje tabele vidi se da se od 1895. do 1910. godine u Modrii smanjio i broj vlasnika stoke i broj grla. Po jednom vlasniku bilo je 1895. godine 4,50 grla, a 1910. godine 4,65, to ini neznatno poveanje od 0,15 grla. Po jednom stanovniku optine bilo je 1895. godine 0,61 grlo, a 1910. godine 0,56. Opadanje broja vlasnika i broja grla stoke u gradskoj optini bilo je u skladu sa ekonomsko-socijalnom diferencijacijom koja se odvijala u ovom razdoblju. *** Poljoprivredna stanica u Modrii osnovana je 1886. godine,8 sa zadatkom da djeluje kao ogledno dobro, poljoprivredna kola i poljoprivredni savjetnik za cijelu bosansku Posavinu. S obzirom na to da je stanica smjetena u bosanskohercegovakoj itnici Posavini njen najvaniji zadatak bio je da se bavi racionalnom obradom zemlje, a srazmjerno njegovoj ulozi i stoarstvu je trebalo posvetiti odgovarajuu panju. Kao ogledno dobro imala je zadatak da primjenjuje savremene agrotehnike mjere i tekovine nauke, s tim to je primjena modernih tehnikih sredstava morala biti primjerena ekonomskim mogunostima posavskih seljaka. Zbog toga su na stanici uvedene u proizvodnju samo one maine i alatke koje je mogao kupiti i koristiti prosjean poljoprivrednik. Poljoprivredna stanica bila je podignuta u modrikom polju, s arondiranom povrinom od oko 330 ha. Stanine zgrade bile su podignute oko prostranog dvorita i sainjavale su ih: stambene zgrade za upravnika, struno osoblje i uenike, tale za rasplodnu i tegleu stoku, telad i perad, ambar za ito, gumno, tri suare za kukuruz, pekara, kovanica i vearnica. Povrina stanine zemlje i njena namjenska struktura ostale su nepromijenjene sve do 1908. godine. Tada se povrina stanine zemlje poveala za 3,7 ha, formirani su panjaci na povrini od 6,9 ha, a neproduktivno zemljite smanjeno je sa 9,5 ha na 7,5 ha, dok su 1910. godine vrtovi prePoglavlje o poljoprivrednoj stanici u Modrii napisano je na osnovu slijedeih izvora: Die Landwirtschaft in Bosnien und der Herzegovina, str. 103-107 i str. 115-117.; Izvjetaji o upravi Bosne i Hercegovine od 1906. do 1911. godine.
8
MODRIA 1878-1918.
237
tvoreni u livade (1,90 ha). Osnovno produktivno zemljite bile su njive i od poetka do kraja ovog perioda njihova povrina se kretala od 317 do 319 ha. Poto je stanina zemlja bila dobro arondirana, izdijeljena je na povrine od po 10 ha, izmeu kojih su vodili iroki putevi, a na rubovima je bilo zasaeno voe. Na njivama je uzgajana penica, kukuruz, zob, eerna repa i krmno bilje (crvena djetelina, stona repa i dr.). Poljoprivredna stanica u Modrii, s obzirom na funkciju i zadatke, raspolagala je izvjesnim brojem priplodne i radne stoke, a za vlastite potrebe uzgajan je i izvjestan broj peradi. Za obradu stanine zemlje koriteno je 5 do 7 pari konja i oko 20 pari volova. Poto je na cijelom podruju Posavine bilo raireno govee koje je bliski srodnik ugarskog stepskog goveeta, stanica je nastojala da upravo uvozom iz Maarske pobolja domau pasminu goveda, posebno na prostoru izmeu Bosne, Save i Drine. Stanica je drala svinje berkirske rase. Proizvodnja mesa i mlijeka nije imala veeg znaaja za ekonomiju stanice. Stoka nije tovljena u te svrhe, a ostatak mlijeka je prodavan ili pretvaran u kajmak i puter. Poljoprivredna stanica u Modrii, kao i tri ostale u Bosni i Hercegovini, osnovana je kao samostlno preduzee na ijem elu se nalazio teorijski i praktino obrazovan poljoprivredni strunjak.9 Ipak, vrhovno vodstvo poljoprivrednih stanica u strunom i administrativnom pogledu pripadalo je Poljoprivrednom birou administrativnog odjeljenja Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu u Sarajevu, koje je nadziralo i vodilo sve druge poljoprivredne poslove. Politika vlast u ijoj se oblasti nalazila stanica nije imala nikakve ingerencije u strunom voenju stanice. Ona je imala samo pravo nadzora nad raspolaganjem i uvanjem erarnog (dravnog) imetka. Lokalne vlasti i sreski uredi u itavom regionu bili su duni da veoma aktivno sarauju sa stanicom u provoenju svih akcija oko raspodjele rasplodne stoke, sjemena i provoenja drugih mjera koje vodi stanica.
Od osnivanja poljoprivredne stanice u Modrii do 1918. godine strunim i administrativnim poslovima stanice rukovodili su stranci: Vybiral Anton, Stoger Edmund, Kral Fridrich von Dobra Voda, Melchar Ladislaus, Sieber Vilhelm, Vajda Carl, Novak Slavoj, Starkowki Anton i Babi Stevan. Bosnischer Bote-Bosanski glasnik (adresar) za godine: 1900, 1904, 1907, 1909-1918.
9
238
Poseban zadatak poljoprivredne stanice u Modrii bio je da djeluje kao poljoprivredna kola, s ciljem da praktinom obukom mladih ljudi sa sela obrazuje dobre poljoprivrednike. Paljivo odabrani uenici imali su radne zadatke, kao i ostali radnici na stanici. Sve to su radili imalo je da poslui racionalnijoj poljoprivrednoj proizvodnji primjerenoj irokim slojevima seoskog stanovnitva. Broj uenika u poljoprivrednoj stanici Modria bio je ogranien na 30 omladinaca izmeu 16 i 20 godina starosti. Oni su na stanici ostajali tri godine. To su trebali biti sinovi slobodnih seljaka i kmetova, koji e nakon naputanja stanice steena znanja i vjetine primijeniti na vlastitom imanju. Zbog toga je svaki uenik imao obavezu da proe sve grane poljoprivrednih poslova i na kraju stekne kompletno znanje o ukupnom radu na stanici. U tim poslovima vodili su ih poljoprivredni strunjaci i iskusni majstori u poljoprivrednim poslovima. Osim praktine, odravana je i teorijska nastava, koja se sastojala od strunih predmeta i obuke u itanju, pisanju i raunanju. Nakon tri godine, uenici su polagali praktini i teorijski ispit i dobijali svjedoanstvo. Najbolji uenici dobijali su premiju u vrijednosti jednog kompletnog gvozdenog pluga, ili prema elji uenika, odgovarajuu koliinu probranog sjemena, ili 1 grlo rasplodne stoke. Svaki uenik prilikom dolaska u poljoprivrednu stanicu dobijao je jedno novo odijelo, a jedno je morao donijeti od kue. Briga oko odjee, obue, vea i posteljine ila je na raun stanice. Za svoj rad uenici su bili plaeni po jednu krunu dnevno, na prvoj godini, a na drugoj i treoj godini isplaivan im je jo dodatak od 6 kruna mjeseno. Stan im je bio osiguran na stanici, a isto tako i hrana koju su plaali 25 krajcara od svoje nadnice. Poljoprivredna stanica u Modrii imala je obavezu da osnuje 3-5 oglednih seoskih imanja, kako bi neposredno uticala na racionalniju obradu zemlje i uzgoj stoke. Vlasnici oglednih imanja obavezivali su se ugovorom da e svoje imanje urediti i voditi tri godine prema uputstvima rukovodioca stanice. Kao odteta za to davana je jednokratna subvencija u investicione svrhe i bolji prihodi imanja. Prilikom izbora oglednih imanja vodilo se rauna da ona budu prosjena i tipina za cijeli kraj, te da ulaganja ne budu nedostina za normalno seosko domainstvo. Sve to je preduzimano trebalo je da poslui glavnom cilju da se seljaku ponudi primjer koji e ga pokrenuti i podsticati na racionalno privreivanje. Zbog toga su sredstva za ogledna imanja iz zemaljskih sredstava bila ograniena na 100-150 guldena (200-300 kruna) za jedno imanje. Ovaj novac troen je, uglavnom,
MODRIA 1878-1918.
239
na adaptaciju i poboljanje privrednih objekata. Sve ostalo, poljoprivredne sprave i alat, sjeme i rasplodnu stoku vlasnik oglednog imanja kupovao je pod istim uslovima kao i drugi poljoprivrednici. Ako je vlasnik oglednog imanja dobio sjeme od stanice, bio je obavezan da ga vrati od prve ljetine. Na oglednim imanjima bilo je obavezno gajenje krmnog bilja, djeteline i repe, a isto tako voa i povra. Poklanjana je posebna panja ispravnom gajenju stoke, te pripremanju i smjetaju stone hrane. Sve ove poslove, prema uputama stanice, morao je da obavi vlasnik imanja raspoloivom radnom snagom. Od posebne vanosti za racionalno privreivanje bilo je da se seljak privikne na stalan rad i da sve poljoprivredne poslove, naroito sjetvu i etvu, obavlja blagovremeno. Mada se u ovom trenutku ne raspolae svim detaljnim podacima o ukupnom uinku poljoprivredne stanice u Modrii, na osnovu navedenih podataka moe se zakljuiti da su njeno osnivanje i rad do 1918. godine imali dalekosean znaaj ne samo za Modriu i njenu okolinu, nego i za cijelu bosansku Posavinu. Poljoprivredna stanica u Modrii bila je promotor racionalne obrade zemlje i uvoenja boljih pasmina stoke. Njen uinak mora se posmatrati i kroz prizmu nekoliko ograniavajuih faktora, kao to su kmetski odnosi i nezainteresiranost kmeta za unapreenje poljoprivredne proizvodnje, jer je poveanim ulaganjem i naprezanjem poveavao prihode age i drave na vlastiti raun. Na zemlji su bili stvoreni takvi pravni odnosi da ni aga, ni drava nisu mogli prisiliti kmeta na bolju i racionalniju obradu zemlje, ukoliko on sam nije prihvatao novine. Bez obzira na to to je drava sa svoje strane i iz vlastitog interesa imala dobre namjere i vrila izvjesna ulaganja u modernizaciju poljoprivrede, finansijska sredstva nisu bila dovoljna da bi se u uslovima neznatne ekonomske snage seljatva, njegove konzervativnosti i kmetske nezainteresiranosti ostvarili vei rezultati. Ipak, bez obzira na sve navedene tekoe, proizvodnja itarica u Bosni i Hercegovini od 1882. do 1914. godine poveala se za 224%. Poveana proizvodnja nije bila rezultat znatnijeg poveanja obradivih povrina, nego, djelimino, primjene novih agrotehnikih mjera. Uvoenje niza korisnih novina pozitivno se odrazilo na produktivnost. Meutim, to nije bila zasluga samo poljoprivrednih stanica, ve i drugih institucija, kao to su putujui poljoprivredni uitelji, kotarske pripomone zadruge, rasadnici, stanice i zaklade za bikove i slino. Velika tekovina bila je primjena ubriva i prelazak s tropoljnog sistema na plodored.
240
*** Razvoj trgovine i zanatstva u Modrii za vrijeme austrougarske vladavine nije tekao uvijek ravnomjerno i uzlaznom linijom, jer su se obje ove grane gradske privrede morale prilagoavati novim uslovima. Modria je ostala izvan neposrednog eljeznikog saobraaja, a ukljuivanje Bosne i Hercegovine u austrougarsko carinsko podruje, 1879. godine, pokrenulo je tradicionalno bliske poslovne veze modrikih trgovaca i zanatlija s Beogradom i drugim srbijanskim gradovima. Zahvaljujui dobroj tradiciji i optoj konjukturi u prvim godinama okupacije, modrika trgovina i zanatstvo su se jo uvijek dobro drali. Kada su se uslovi u zemlji normalizirali i poeli djelovati novi trini odnosi, u Modrii su se poele osjeati posljedice prilagoavanja novim uslovima. Trgovci su morali traiti nove poslovne veze i odnose, a zanatlije su, ograniene jakom esnafskom tradicijom, trpjeli konkurenciju jeftinije industrijske robe iz Monarhije. I jedni i drugi morali su se prilagoavati novom ukusu i navikama. Stare zanate potiskuju novi, moderniji zanati veih tehnikih i tehnolokih zahtjeva. Pojedini trgovci i zanatlije se ne snalaze u novim uslovima, pa stagniraju i propadaju, a na njihova mjesta postepeno dolaze drugi iz redova domaih ljudi ili doseljenika. Prema Trgovakom zakonu za Bosnu i Hercegovinu, koji je stupio na snagu 1. novembra 1883. godine u Modrii je obavezu sudskog protokoliranja imala svaka trgovaka radnja u Modrii koja je godinje ostvarivala najmanje 400 kruna istog prihoda. Na osnovu tog zakona protokolisano je: 1884. godine 15 trgovina, 1906. godine 11, 1912. godine 17, a najvei broj 23 firme dostignut je 1918. godine. Protokolirane trgovake radnje u Modrii od 1884. do 1918. godine10
Naziv firme 1. Braa J. Kreki 2. Braa Nikoli
10
Godina protokol. 1884. 1884.
Do kada radi
1910.
Spisak trgovaca u Modrii sainjen je na osnovu originalnog spiska sudskih protokoliranih trgovina od 1883-1886: Verzeichiss sammtlicher in Bosnien und der Herzegovina Models gerichlich zusammengestelt auf Grund der gerichtichen Handelsregister. Sarajevo, 1886. Bosnischer Bote Bosanski glasnik, za godine: 1900, 1904, 1907, 1909-1918. U Modrii je postojalo vie trgovina, ali sve nisu podlijegale obavezi protokoliranja.
MODRIA 1878-1918.
241
3. Risto i Stevo Markovi 4. Braa Odakovi 5. Braa Popovi 6. Jefto Jankovi 8. Majer Lvi
1884. 1884. 1884. 1884. 1884. 1884. 1884. 1884. 1884. 1884. 1884. 1884. 1884. 1885. 1891. 1895. 1896. 1890. 1898. 1902. 1905. 1906. 1908. 1908. 1910. 1910. 1910. 1911. 1911. 1913. Posluje do 1905, obnovljena 1918 Od 1916. Joka do 1918. 1918
7. Mitar Stojanovi 9. Niko Mihajlovi
10. Dimo Markovi
11. Mehmed Alijagi 12. Pero Mitrovi 13. Jano Jankovi 14. Hadi-Husejin Kovaevi 15. Jovica Maksimovi 16. Mati Niko 17. Nikoli Pero i sin 18. Patkovi Jovo 19. Peji Marko
Od 1906. oro Pere Mitrovia, do 1918 Od 1906. Jankovi Jana sinovi, radi do 1912.
Od 1890. Ukljuuju se Alija i Omer i radi do 1912.
1918. 1918. 1918. 1918. 1912. 1900. Od 1906. Mitrovi Risto i Svetozar radi do 1918. Od 1913. i sin 1918. 1918. 1918. 1918. 1913. 1918. 1918. 1918. 1918. 1918.
20. Petrovi Niko 22. Pelesi Zaim
21. Karabegovi Dautbeg 23. Mitrovi braa 24. Markovi Milan M. 25. Kolji Ilija 26. Nikoli Simo (Paulji) 27. Aleksi i Nikoli 28. Nikoli Niko (Paulji) i sin 29. Ganibegovi Mehmed i brat 30. Blagojevi Jovo 32. onlagi Ago 31. Lonarevi Ilija
242
33. Zei Hakija
34. Markovi M. Simo 35. Patkovi A. J. 36. Alijagi Omeraga
1913. 1914. 1915. 1917.
1918. 1918. 1918. 1918.
Od 1884. do 1918. godine u Modrii je sudski protokolirano ukupno 36 trgovakih firmi. Od 15 trgovina protokoliranih 1884. godine, do kraja vijeka odralo se osam, a do 1918. godine 4. Podaci jasno pokazuju da su modriku trgovinu za vrijeme austrougarske vladavine drali srpski trgovci, jer je od 15 trgovina bilo 12 srpskih, 2 bonjake i 1 jevrejska. Na kraju austrougarske vladavine, 1918. godine, od 23 protokolirane firme bilo je 16 srpskih, 4 bonjake, 2 hrvatske i 1 jevrejska. Gotovo svi trgovci bavili su se trgovinom mjeovitom robom, a samo su dva bila specijalizirana za trgovinu poljoprivrednim proizvodima. Prestanak rada pojedinih trgovina, a njih je u ovom razdoblju bilo 13, moe se objasniti iseljavanjem, izumiranjem porodica i loim poslovanjem. Prema broju protokoliranih firmi, modrika trgovina poinje da oivljava tek nakon Aneksije 1908. godine i to u godinama 1910, 1911. i 1913, dok su u toku rata osnovane samo dvije nove trgovine. Ugostiteljstvo u Modrii nije bilo razvijeno za vrijeme austrougarske uprave. Osim relativno brojnih tradicionalnih kafana i mehana, zabiljeeno je 1903. godine da postoji gostionica s prenoitem za 3-4 putnika, iji je vlasnik bila Mileva Trifunovi. Kao gostioniar spominje se 1915. godine Jovo Jankovi, a 1917. Katarina Jovanovi registrirala je gostionicu s prenoitem za 2 putnika. Malo je konkretnih podataka o razvoju zanata u Modrii za vrijeme austrougarske vladavine. Sigurno je da su u njoj bili zastupljeni razni zanati, neophodni za podmirenje potreba varokog i seoskog stanovnitva: mesarski, pekarski, cipelarski, opanarski, kovaki, kolarski, terzijski, abadijski, berberski, kalajdijski, urijski i dr. Sve do 90-tih godina 19. stoljea modrike zanatlije imali su svoje ustabae, esnafske majstore, to znai da se esnafska tradicija odrala na osnovi slobodnog potinjavanja zanatlija, oko etiri decenije nakon ukidanja esnafa (1851. godine). Na osnovu spiska skuptinara srpsko-pravoslavne crkvene optine u Modrii, krajem 19.
MODRIA 1878-1918.
243
i poetkom 20. stoljea, moe se priblino rekonstruirati broj i vrsta zanata kojima se bavilo srpsko stanovnitvo u Modrii.11
Ime i prezime Zanimanje
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.
11
Savo Lazi Spasoje Boi Jovo Stjepi Risto Jovii Todor Mikii Simo Mikii Kosta Kosti Niko Kreki Stavro Kreki Boo Milivojevi Cvijan Stanii Blagoje Mari Niko Jovanovi Niko Mitrovi Tuno Tanackovi Miroslav uri Sinia Luli Nikoli Mihajlo Mikii Pero Boi Mihajlo Blagojevi Marko Milievi Duan Popovi Simo Stoki ore Josipovi Krsto Petrovi Cvijan Radovanovi Ilija Ili Cvijan Stojanovi Stojan Jovanovi Jakov Stojanovi
Abadija Pekar Opanar Mehandija Koija Abadija Opanar Abadija Terzija Pekar Abadija Kafedija Mehandija Abadija Pekar Pekar Abadija Opanar Opanar Opanar Pekar Cipelar Koija Kafedija Pekar i pukar Kafedija Akindija Terzija Pekar Opanar
Regionalni arhiv Doboj. Fond Srpska pravoslavna crkveno-kolska optina 1883-1910. Spisak skuptinara srpsko-pravoslavne crkvene optine Modria.
244
31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40.
Ime i prezime Risto Nikoli Trifko Jovanovi Jovo Aleksi Mihajlo Ili Toa orevi Simo Mirkovi Mihajlo Duji Simo Simi Nikola Stefanovi Lazo Stanii
Zanimanje Zidar Pekar Gostioniar Opanar Terzija Cipelar Opanar Lonar Kolar Cipelar
Iz pregleda se vidi da se srpsko stanovnitvo u Modrii bavilo ogranienim brojem zanata pekari 8, opanari 8, abadije 7, terzije 3, cipelari 3, kafedije i mehandije 6, koijai 2 i po jedan zidar, kolar i lonar. Meu njima nema kovaa, mesara, brijaa i slino.12 Bez obzira na to to nema konkretnih podataka o svim zanatima u Modrii, osim navedenih o srpskom stanovnitvu, vidi se da je ovo mjesto nakon austrougarske okupacije zahvatilo propadanje starih i pojava nekih novih zanata. Nestale su urije, terzije su potisnute od strane abadija, odrao se samo jedan pukar koji je, uz to, bio i pekar, a uz opanare se pojavljuju i cipelari. Modriki trgovci i zanatlije prodavali su svoju robu na lokalnom tritu, ali su i izvozili odreene proizvode (naroito suhe ljive) i u druge krajeve. Roba je prenoena tovarnim konjima i otpremana na udaljenija trita. Znaajan vid razmjene dobara izmeu sela i grada, pa i cijelih podruja bili su godinji vaari na koje je donesena najrazliitija roba i dogonjeno mnogo stoke. U Modrii je godinji vaar ustanovljen 1896. godine i odravao se 13. juna sve do 1900. godine, kada je godinji vaar pomjeren na 8. septembar, a od 1906. godine vaar je odravan i 21. novembra. Sedmini pazarni dan bio je petak. Godinji vaari nisu imali samo ekonomski, nego i mnogo iri drutveni znaaj. Za njih su se briljivo pripremali svi drutveni slojevi i eljad svih uzrasta. Na vaarima se vrila razmjena dobara, ali su se i
M. S. Filipovi, Modria nekad i sad, str. 82.
12
MODRIA 1878-1918.
245
sklapala prijateljstva i uivalo u raznim vaarskim zabavama. Otuda su oni postajali, u svim manjim mjestima, pravi dogaaj godine. *** Politiki ivot u Modrii za vrijeme austrougarske vladavine nije imao neke posebne i specifine odlike u odnosu na slina mjesta u Bosni i Hercegovini. Poto je bila samo dio jednog sreza, politika kretanja u Modrii nije mogue detaljnije pratiti, nezavisno od konteksta nekih optih ili regionalnih zbivanja. Modria, kao i cijela bosanska Posavina, nije bila zahvaena velikim i dugotrajnim ustankom od 1875. do 1878. godine, pa samim tim nije prije okupacije bila izloena pustoenjima koja su doivjeli ustaniki krajevi. Okupacijom 1878. godine stanje u bosanskoj Posavini se bitno promijenilo, jer se ulasku okupacionih eta suprotstavilo bonjako stanovnitvo. Zbog njegovog ilavog otpora, najtee posljedice vojnog zaposjedanja Bosne i Hercegovine 1878. godine pretrpjela je bosanska Posavina, koja je dva puta osvajana. Koliki je bio udio bonjakog stanovnitva Modrie i njene okoline u pruanju otpora okupaciji za sada nije mogue odreenije utvrditi, ali se sigurno moe pretpostaviti da ono nije ostalo izolirano od ovog pokreta i posljedica koje su iza toga slijedile. Grubi obrauni s uesnicima u otporu Okupaciji dugo su se pamtili i izazivali nezadovoljstvo bonjakog stanovnitva prema novoj vlasti, a uskoro su se rasprile nade srpskih kmetova da e novi upravlja rijeiti agrarno pitanje u njihovu korist. Zbog toga su se vrlo brzo poslije okupacije, na ovom terenu, kao i u cijeloj zemlji, ispoljila nezadovoljstva prilikom objavljivanja vojnog zakona za Bosnu i Hercegovinu, 4. novembra 1881. godine i za vrijeme hercegovakog ustanka, koji je izbio u Ulogu 10/11. januara 1882. U politikom izvjetaju iz gradaakog sreza zabiljeeno je nezadovoljstvo srpskih kmetova i bogatih bonjakih i srpskih porodica zbog objavljivanja vojnog zakona. U jednom izvjetaju iz Gradaca stoji: Mnogobrojna pojaanja trupa u dolini Bosne kao i na putevima preko Brkog i Bijeljine prema jugu djelovala su, meutim, deprimirajue te je raspoloenje vie rezignirano; imuni dio stanovnitva dobro zna da u anarhinim prilikama moe da izgubi. Usljed toga pokazae se samo nastojanje da se otea regrutacija pasivnim otporom; na poziv
246
e se javiti samo vrlo mali broj obveznika, prema miljenju komandanta stanice.13 Nakon zavoenja nove administracije i uspostavljanja reda i mira u zemlji, postupno su izgraivani politiki odnosi koji su se reflektirali i u Modrii. Uz optinskog biljenika, kao predstavnika vlasti, ovdje je formirano i optinsko vijee (medlis) koje je formalno birao narod. Ova vijea postojala su i za vrijeme osmanske vladavine, a imala su savjetodavni karakter u svim upravnim poslovima. U vijee su birani bogati i ugledni graani, lojalni austrougarskoj vlasti. Vijea su imala savjetodavni karakter, ali ih je vlast mnogo vie koristila, djelujui preko njih na stanovnitvo, u smislu prihvatanja njenih politikih i drugih mjera. Optinsko vijee u Modrii po sastavu nije odudaralo od uspostavljenih principa. Sainjavali su ga, uglavnom, bonjaki zemljoposjednici i srpski i bonjaki trgovci. Od 1889. do 1918. godine u optinsko vijee birano je ukupno 32 graanina. U poetku je Vijee imalo 5-7, a kasnije 9-11 lanova. U tom razdoblju predsjednici su bili: Hadi-Huso Kovaevi, Daut-beg Karabegovi, Munib Ganibegovi i Nuri-beg Mahmutbegovi. lanovi Optinskog vijea u Modrii 1889-1918.14
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 10. 11.
13
Hadi-Huso Kovaevi Nikola Nikoli Daut-beg Karabegovi Niko Mihajlovi Jano Jankovi
Zemljoposjednik Zemljoposjednik Zemljoposjednik Trgovac Trgovac Zemljoposjednik Zemljoposjednik Trgovac Trgovac Trgovac
Ali-beg Hadi-Alibegovi
Husein-aga Hadi-Alagi Niko Petrovi
9.
Mahmut-beg Mahmutbegovi Munib Ganibegovi
Muharem-beg Karabegovi
Zemljoposjednik
Hamdija Kapidi, Prilozi za istoriju ustanka iz godine 1882. Godinjak istorijskog drutva BiH. III, Sarajevo, 1952, str. 277. 14 Spisak lanova Optinskog vijea u Modrii sainjen je na osnovu Bosnischer Bote Bosanski glasnik, od 1896. do1918. godine.
MODRIA 1878-1918.
247
12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.
Kasim Pelesi Atif Gui Osmo Osmi
Niko P. Nikoli Jefto Jankovi Marko Peji Simo Nikoli Matko Peji
Trgovac Trgovac Trgovac Zemljoposjednik Trgovac
Nuri-beg Mahmutbegovi Risto Mitrovi
Mehmed Ganibegovi Asim Dubinovi Jovo Aleksi Mustafa Hadi-Dedi Ljubo Jankovi Hasan ili
Trgovac
Trgovac
Marko Martinovi Redo Sadi
Zaim Pelesi
Nasto Nasti
Trgovac
Heinrich Pecsy
Predsjednik Optinskog vijea bio je uvijek Bonjak, a potpredsjednik Srbin. Za vrijeme Prvog svjetskog rata u Vijeu su bila samo dva Srbina i to Ljubo Jankovi i Nasto Nasti. Bonjako stanovnitvo u Modrii aktivno je podravalo autonomni pokret Bonjaka, zapoet u zadnjoj deceniji 19, a zavren krajem prve decenije 20. stoljea. Najznaajnija politika linost u tom pokretu, iz redova modrikih Muslimana, bio je Ali-beg Hadi Alibegovi, zemljoposjednik i dugogodinji lan Optinskog vijea u Modrii. On je bio izabran meu 18 predstavnika Muslimanske narodne organizacije, koji su 1907. godine vodili pregovore sa Zemaljskom vladom oko uspostavljanja vjersko-kolske autonomije Bonjaka u Bosni i Hercegovini.15 Takoe je zabiljeeno da je
15
N. ehi, Autonomni pokret Muslimana, str. 216.
248
Ali-beg Hadi Alibegovi, za vrijeme saborskih rasprava o fakultativnom i obligatnom otkupu kmetova i seljakog pokreta u Bosanskoj krajini i Posavini, 1911. godine, odlazio u Bijeljinu da tamonje zemljoposjednike nagovori da se izjasne za obligacioni (obavezni) otkup kmetova. Izgleda da je to inio diskretno, jer se o tome nije javno izjanjavalo, poto je veina zemljoposjednika bila za fakultativni otkup kmetova.16 Sve do poetka 20. stoljea, politiki ivot Srba u Modrii odvijao se u okviru srpsko-pravoslavne crkvenokolske optine, koja je iz doba osmanske vladavine imala dugu tradiciju. Nakon austrougarske okupacije, kada je bila zabranjena upotreba nacionalnog imena, pravoslavna crkveno-kolska optina u Bosni i Hercegovini postala je osnovna institucija srpskog nacionalnog pokreta i sve do kraja Kalajevog reima (1903) bila svoja drava u tuoj dravi.17 Takvu nacionalno-politiku ulogu imala je i crkveno-kolska optina u Modrii, koja je okupljala srpsko gradsko stanovnitvo. Iz spiska skuptinara vidi se da u nju nije bilo ukljueno seosko stanovnitvo i da joj na elu stoji odbor sastavljen od najuglednijih srpskih trgovaca. Po sastavu i vostvu nije se razlikovala od drugih pravoslavnih crkveno-kolskih optina u zemlji. Tek sredinom prve decenije 20. vijeka, crkveno-kolska optina izgubie politiki znaaj, jer e osnivanjem srpskih politikih grupa i stranaka zadrati kulturno-prosvjetnu ulogu, koja e i dalje biti u funkciji nacionalnog pokreta. Srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina u Modrii organizirala je prvu svetosavsku zabavu 1886. godine, a svake naredne godine nadzor vlasti bio je sve vei. Kotarski ured u Gradacu obavjetava Crkveno-kolski odbor u Modrii, 17. januara 1888. godine, da mu vraa raspored svetosavske zabave zakazane za 26. januar 1888. godine, s tim to od Odbora zahtijeva da svih 17 taaka deklamacija i pjevanja naznai u rasporedu i ponovo podnese na odobrenje.18 Uporedo s pojaanim nadzorom svetosavskih zabava, austrougarske vlasti radile su na pridobijanju srpskog stanovnitva u Modrii. Kotarski ured u Gradacu saoptio je 29. januara 1892. godine srpsko-pravoslavnoj optini u Modrii da je ministar Kalaj poklonio
M. Imamovi, Pravni poloaj i unutranjopolitiki razvitak, str. 241. M. Ekmei, Historija srpskog naroda, VI-1, str. 617. 18 Regionalni arhiv Doboj. Fond Srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina 1883-1910. Akt od 17. 11. 1888.
16 17
MODRIA 1878-1918.
249
srpskoj pravoslavnoj crkvi u Modrii sve potrebne crkvene stvari i haljine koje su krasne i skupocjene. U aktu se saoptava da e se sveana predaja poklona obaviti u dvorani Kotarskog ureda u Gradacu i stavlja na znanje crkvenoj optini da o ovom dogaaju upozna tamonji pravoslavni narod i da na sveanu predaju poklona dou lanovi Crkvenog odbora u to veem broju.19 U jesen iste godine, Kotarski ured obavjetava srpsko-pravoslavnu optinu u Modrii da je Zemaljska vlada u Sarajevu poklonila ovoj optini po jedan primjerak Pjenije i Osmoglasnik, autora Tajanovia i Boria.20 Idue godine (14. marta 1893) Crkveni odbor iz Modrie zatraio je 1.900 forinti za opravku crkve. Odgovor je brzo stigao i zatraeno je da Odbor osigura graevinski materijal u vrijednosti 600 forinti i da tada moe raunati na pomo od 1.300 forinti.21 Bez obzira na to to su vlasti nastojale da pridobiju Odbor crkveno-kolske optine u Modrii, a preko njega i srpsko stanovnitvo, one u tome nisu uspjele. Srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina u Modrii ukljuila se u borbu za vjersko-kolsku autonomiju Srba u Bosni i Hercegovini. U odsudnom trenutku ona je, 1899. godine, uputila albu na mitropolite i austrougarske vlasti zbog ograniavanja njene samouprave i na taj nain potpomagala predstavnike pokreta koji su se u to vrijeme nalazili u Carigradu.22 Opoziciono raspoloenje srpskog stanovnitva prema austrougarskoj vlasti, posebno kmetova, dolo je do izraaja u vrijeme seljakog pokreta protiv treine, koji je u ljeto 1910. godine izbio u Bosanskoj krajini i Posavini. Tada se oko Modrie okupila velika masa seljaka, demonstrirajui svoje nezadovoljstvo postojeim zemljinim odnosima.23 Ovaj pokret nastao je u vrijeme diskusija oko izglasavanja Zakona o obligatnom ili fakultativnom otkupu ifluka. Pod uticajem radnikih trajkova, pokret je nazvan seljaki trajk, a pripisuje se Koievoj propagandi koja je ila za tim da seljaci svojom demonstracijom izvre pritisak na Sabor i austrougarske vlasti da se agrarni odnosi rijee obligatnim otkupom ifluka. Pokret je uznemirio bonjake zemljoposjednike, to je, kao i obino, kada su u pitanju interesi ovog socijalnog sloja, preneseno
Isto, Akt od 29. I 1892. Isto, Akt od 15. XI 1892. 21 Isto. Akt kotarskog ureda Gradaac od 1. maja 1893. 22 B. Madar, Pokret Srba Bosne i Hercegovine za vjersko-prosvjetnu samoupravu, str. 270. 23 Vojislav Bogievi, Seljaki pokret u Bosanskoj krajini i Posavini 1910. godine. Godinjak drutva istoriara Bosne i Hercegovine. II/1950. str. 240.
19 20
250
s klasnog na vjersko-nacionalni teren i plasirano kao misao o ugroenosti itavog bonjakog stanovnitva. Iz navedenih primjera vidi se da se politiki ivot u Modrii do Prvog svjetskog rata odvijao u znaku vjerskog i nacionalnog podvajanja koje austrougarske vlasti podravaju i podstiu. I bonjako i srpsko stanovnitvo u Modrii podravalo je svoje pokrete za vjersko-prosvjetnu autonomiju, koji su u osnovi bili opozicioni prema austrougarskoj vlasti, a kasnije se politiki organiziraju u okviru svojih vjerskih i nacionalnih graanskih politikih stranaka koje kod Bonjaka vode zemljoposjednici, rjee intelektualci i trgovci, a kod Srba trgovci i intelektualci. Bilo je pokuaja, 1913. godine, da se u Modrii dobiju glasovi za kandidata Socijaldemokratske stranke, Duana Glumca, ali u konkurenciji s kandidatima srpskih graanskih stranaka nije imao uspjeha, mada je njegov predizborni govor u Modrii bio primljen sa simapatijama.24 Izbijanjem Prvog svjetskog rata i mobilizacijom velikog broja najsposobnijih ljudi, glavni teret privreivanja u zemlji padao je na ensku i djeiju radnu snagu, ija se eksploatacija pojaava naglim poskupljenjem ivotnih namirnica. Ljetina je 1914. godine bila dobra i podignuta je bez veih teta, ali su vojne rekvizicije brzo izazvale oskudicu ita. Ve 3. avgusta 1914. godine donesen je zakon kojim je regulirano snabdijevanje stanovnitva neophodnim ivotnim namirnicama u toku rata. U svim mjestima morale su se stvarati rezerve ita i brana (bili su obuhvaeni sljedei artikli: penica, jeam, ra, kukuruz, ovas, proso, heljda, brano i krompir). Zabranjen je svaki izvoz iz Bosne i Hercegovine, bez posebnog odobrenja vojnih vlasti. Takoe se moralo sprijeiti nekontrolirano poveanje cijena ivotnim namirnicama odreivanjem maksimalnih cijena ita i brana. Osnovu za to dao je Zakon od 7. decembra 1914. godine, kojim je Zemaljska vlada bila ovlatena da preduzima sve mjere u oblasti poljoprivrede, industrije, trgovine, zanatstva i snabdijevanja stanovnitva, koje nalau posebni ratni uslovi. Poslije toga, 29. marta 1915. godine, uslijedio je Zakon o aprovizaciji stanovnitva, kojim je bio reguliran promet ita i brana. Utvrena je mjesena koliina po glavi stanovnika, i to 7,2 kg brana ili 9 kg ita, to znai dnevnu potronju od 250 grama brana ili 300 grama ita po glavi stanovnika. Mjeseni limit u
24
Glas slobode, br. 193, od 7. XII 1913. godine. Skuptina biraa Srba u Modrii.
MODRIA 1878-1918.
251
Ugarskoj iznosio je 18 kg, a u Austriji 10 kg po stanovniku. Normalna mjesena potronja ita po glavi stanovnika procjenjuje se na 18 kg mjeseno, to znai da je bosansko-hercegovako stanovnitvo zakonski moglo dobiti samo polovinu te koliine. Stanje je posebno pogoravala okolnost to su se itna podruja Posavine i Semberije nalazila na pravcu nastupanja armija prema Srbiji. Stanovnitvo iz tih krajeva bilo je evakuirano, tako da se nije mogla zavriti etva, niti pripremati naredna sjetva. Posljedice takvog stanja pokazale su se ve u aprilu 1915. godine, kada se ustanovilo da do nove etve ima rezervi ita od 42,5 kg po glavi stanovnika. U maju su uvedene karte za dodjelu hljeba i brana, a 15 dana kasnije poveana je koliina ita za seosko stanovnitvo s 300 na 350 grama dnevno po stanovniku, a u gradovima, izuzimajui radnike na tekim poslovima, odreena je koliina od 200 grama brana po stanovniku.25 Mada je vlada imala sva ovlatenja i obavezu da prikupi sve vikove ita i uzme u svoje ruke njegovu raspodjelu za gradove, industrijske centre i pasivne srezove, ishrana stanovnitva postajala je sve tea. Dugi i iscrpljujui rat troio je posljednje rezerve hrane. Cijene ivotnih namirnica od 1913. do 1916. godine porasle su za tri puta, dok su radnike nadnice biljeile jedva 50% poveanja. Zadnje godine rata donosile su jo vee tekoe. Cijene osnovnih namirnica, koje je utvrdila vlada 1918. godine, bile su vee za 350-2.300% nego prosjene cijene istih artikala 1914. godine, dok su cijene u slobodnoj prodaji i vercu bile neuporedivo vee.26 Rat je veliki broj siromanih porodica uvukao u pravu borbu za opstanak. Veina ljudi sposobna za rad mobilizirana je u vojsku, a pomo koju su njihove porodice dobijale ni izdaleka nije osiguravala egzistenciju. Takvo stanje prinudno je uvlailo u privredni ivot veliki broj ena i djece. Teak i dugotrajan fiziki rad, uz jednolinu i nedovoljnu ishranu, vodio je porastu raznovrsnih oboljenja i smrtnosti stanovnitva. U svim nedaama koje su zahvatile Bosnu i Hercegovinu za vrijeme Prvog svjetskog rata, Modria i njena okolina nisu bile nikakav izuzetak, posebno u odnosu na slina posavska mjesta. Ratna iskuenja i ovdje su najtee osjetili pripadnici srpskog naroda i siromani slojevi stanovnitva uopte. I u Modrii je bilo zabranjeno djelovanje svih srpskih udruenja i
25 26
Bericht uber die Verwaltung von Bosnien und der Herzegovina 1914-1916, str. 131-132. Glas slobode, broj 73, 18. septembra 1918, str. 3.
252
rad srpske osnovne kole. Mnogi Srbi su uzeti za taoce, internirani u logore, a mlai mobilizirani u vojsku. Pustoenja koja su ovi krajevi doivjeli na poetku austrougarske vladavine ponavljala su se u jo teem obliku od 1914. do 1918. godine, tako da je Modria ulaskom u novoformiranu jugoslavensku dravu u mnogo emu morala krenuti od poetka. *** Pismenost je u gradaakom srezu 1910. godine bila ispod prosjeka za cijelu zemlju i iznosila je 10,68% ukupnog stanovnitva starijeg od 7 godina. Broj pismenih u gradaakom srezu 1910. godine (po godinama starosti i vjerskoj pripadnosti) 27
Godina starosti 21 do 39 Svega 7 do 20 Pravoslavni 1.035 634 609 Muslimani 247 207 224 678 Katolici 1.156 542 545 Ostali 27 19 33 79 Svega 2.465 1.402 1.411 5.278
Preko 30
2.278
2.243
nepismenih
Godina starosti 21 do 39 Svega 7 do 20 Pravoslavni 4.480 3.135 13.400 5.785 Muslimani 5.724 3.074 13.893 5.095 Katolici 4.102 2.657 11.454 4.695 Ostali 4 16.791 10.312 17.019 44.122 Svega
Preko 30
26 13 43
Pismenost po godinama starosti (u procentima %)

Godina starosti 21 do 30
27
7 do 20
Pismenih 12,80 11,98 7,65
Nepismenih 87,20 88,02 92,35
Preko 30
Die Eregebnisse der Volkszahlung in Bosnien und der Herzegovina 1910, str. 86.
MODRIA 1878-1918.
253
Pismenost po vjerskim pripadnostima (u procentima %)

Pravoslavni Muslimani Katolici Ostali Pismenih 14,52 16,37 64,75 4,65 Nepismenih 85,48 95,35 83,63 35,25
Iz navedenih podataka jasno se vidi da je neto vei procent pismenih u dobi od 7 do 20 godina starosti nego kod starijih godita, to je odgovarajui rezultat otvaranja kola poslije okupacije 1878. godine. No, oni, takoe, pokazuju da je mrea osnovnih kola bila toliko nerazvijena da je jo uvijek reprodukovala 87,20% nepismene djece i omladine (7-20 godine) gradaakog sreza. Takoe su oigledne razlike u broju pismenih kod pripadnika pojedinih vjerskih grupacija. Pismenost pravoslavnih bila je vea za 2,57% od prosjeka pismenih u zemlji, a kod muslimana je bila manja za 7,30%, dok je procent pismenosti katolikog stanovnitva premaivao prosjek zemlje za 4,42%, a kod ostlih za 53,80%. Najvei broj pismenih ljudi ivio je u gradskim optinama gradaakog sreza. Tu su bili slubenici u administraciji, razni strunjaci, uitelji, trgovci, zanatlije i drugi pojedinci. Vei procent pismenog katolikog stanovnitva bio je rezultat useljavanja u gradaaki srez pripadnika raznih nacija katolike vjere. Tada je u ovom srezu bilo ukupno 1.058 doseljenika, od kojih je 649 bilo sa srpsko-hrvatskog jezikog podruja. Veoma nizak procent pismenih Bonjaka bio je uslovljen time to je statistika biljeila samo poznavanje latinice i irilice, a ova pisma se nisu uila u mektebima. Srpska osnovna kola u Modrii imala je dugu tradiciju prije austrougarske okupacije, a poslije nje radila je u kontinuitetu do 1914. godine, kada joj je, nakon Sarajevskog atentata, zabranjen rad. Rad ove kole organizirala je i finansirala srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina, a pohaala su je djeca iz Modrie i okolnih srpskih sela (1888/89. godine u kolu su dolazila djeca iz Vranjaka 4, Kreana 3, Skugria 1) itd. Godinje je troila 1.500 forinti (3.000 kruna)28, koje su davali lanovi ove optine. Iz
Godinje se troi 1500 forinti i to: kao plata uitelja, uila, knjige, pisaljke, ienje, ureenje kole i plata podvornika (60 for.), troak za opravke i druge kolske potrebe (40 for.), za grijanje kole (20 for.), troak na siromane uenike knjige i haljine (40 for.). Svi trokovi za ovu kolu podmirivani su dobrovoljnim prilozima imunih modrikih itelja.
28
254
jednog rauna od 22. avgusta 1891. godine, koji je upuen Odboru srpskopravoslavne crkveno-kolske optine u Modrii, vidi se koji su udbenici koriteni, koliko primjeraka je narueno i po kojoj cijeni.29 Te godine, etvororazredna osnovna kola imala je 64 uenika i jednog uitelja. Iz malobrojnih sauvanih dokumenata vidi se da je rad kole bio najznaajniji oblik djelovanja ove optine, koji je od njenih lanova zahtijevao i najvee materijalne izdatke. Posebna panja posveivana je izboru uitelja koji su se relativno brzo smjenjivali. Od okupacije do 1914. godine bilo ih je 13:30
1878-79. godine 1880-81. godine 1881-83. godine 1883-84. godine 1884-85. godine 1885-87. godine 1889-91. godine 1891-93. godine 1893-94. godine 1893-1900 godine 1900-905. godine 1905-1908. godine 1908-1914. godine Josif Popovi Vaso Pavkovi Milan Babi
Kuzman Radoljevi Luka Maki Vaso Popovi Milan iljak Simo Popovi Stevo Popovi
Nikola Miloevi
ore Stoisavljevi Milan Stambolija
Dionisije Markovi
Iz navedenog redosljeda vidi se da su se u prve dvije decenije okupacije uitelji brzo smjenjivali, a u vie sluajeva kandidate nije prihvatila vlast, ili nisu ispunjavali uslove crkveno-kolskog odbora. Oigledno je da se preko ovih kola prelamala ne samo austrougarska prosvjetna politika, nego i mnogo iri koncept politike prema nacionalnim pokretima u Bosni i Hercegovini.
Regionalni arhiv Doboj. Fond: Srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina Modria, 1883-1910. 30 M. S. Filipovi, Modria nekad i sad, str. 97.
29
MODRIA 1878-1918.
255
Srpsku osnovnu kolu imao je Miloevac. Zabiljeeno je da je 1891. godine u ovoj koli bilo 22 uenika i 1 uitelj.31 Osim mekteba i Srpske osnovne kole, u Modrii je 1886/87. godine otvorena Dravna osnovna kola koja je radila bez prestanka do 1918. godine. Zahvaljujui marljivom biljeenju podataka o ovoj koli, koje su prikupljali nastavnici Branko Simi i Halid Dubinovi, mogue je bar priblino rekonstruirati broj uenika od 1890. do 1918. godine:
kolska godina 1890/91. 1891/92. 1893/94. 1895/96. 1896/97. 1899/1900. 1900/01. 1901/02. 1902/03. 1903/04. 1904/05. 1905/06. 1906/07. 1907/08. 1908/09. 1909/1910. 1910/11. 1911/12. 1912/13. 1913/14. 1914/15. 1916/17. 1917/18. 1918/19. Razred I-IV I-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV III-IV IV IV IV III-IV IV Broj uenika 104 109 22 21 42 56 31 45 45 40 38 51 47 39 40 42 46 46 52 18 34 31 82 23
Mitar Papi, Historija srpskih kola u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1978, str. 133. Vidi i str. 41, 42 i 141.
31
256
Narodnu osnovnu kolu u Modrii pohaala su hrvatska i bonjaka djeca, a poslije zatvaranja Srpske kole 1914. godine i srpska. Do 1890. godine kola je radila u privatnoj (Ilija Kolji), a otad u novosagraenoj kolskoj zgradi. Veina djece u ovoj koli bila je iz okolnih sela.32 U okolini Modrie postojale su jo dvije osnovne kole i to u selima Dugo Polje (od 1884) i Garevac (od 1909). Uitelji u Dravnoj osnovnoj koli u Modriu bili su: A. Trbuhovi, Makso Ivaneti, Mato Soo, Simo Avakumovi, Aleksandar Popovi, Ema Vodopija, Jozefina Sari, Anka Spasojevi, Milan Stambolija. Uitelj je dugo bio Mato Soo, koji je svojim radom stekao ugled i dugo ostao u sjeanju modrikog stnaovnitva. Vjerovatno je bilo jo takvih primjera. Iz navedenih podataka o kolama u Modrii i njenoj okolini vidi se da je za vrijeme austrougarske vladavine uinjen izvjestan napredak, mada jo uvijek osnovnom kolom nije bio obuhvaen veliki broj dece i omladine. Nema podataka koliko je muslimanske djece pohaalo mektebe, a za Srpsku i Dravnu osnovnu kolu postoje samo fragmentarni podaci na osnovu kojih se moe zakljuiti da su obje kole mogle imati 150 do 180 aka. O seoskim kolama nema podataka, pa se ne mogu stvarati bilo kakve pretpostavke. Dvije spomenute kole uklapaju se u zemaljski prosjek, koji je iznosio 80 do 90 uenika po jednoj koli. Za vrijeme austrougarske vladavine Modria se uklapala u drutveni ivot koji je odgovarao interesima i potrebama domaeg stanovnitva. Nakon ukljuivanja u borbu Srba za crkveno-kolsku samoupravu i odravanje svetosavskih zabava (od 1886), srpsko stanovnitvo u Modrii prelo je i na druge oblike drutvenog organiziranja. U tom pogledu znaajno je bilo osnivanje Srpske itaonice 1908. godine, a zatim su osnovani: Pododbor drutva Prosvjeta, Srpsko pravoslavno pjevako drutvo Zora, Dobrotvorna zadruga Srpkinja i Srpski soko.33 Milenko Filipovi navodi
Ljetopis o Osnovnoj koli u Modrii koji su sastavili 1955. godine nastavnici Branko Simi i Halid Dubinovi koristio sam u kopiji koju mi je dostavio Odbor za izradu monografije Modria sa okolinom. 33 Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine za godine 1909. i 1912. Srpski soko osnovan je u jesen 1910. godine na inicijativu Mika Jovanovia i po elji omladine. Iz Tuzle, je tada poslan Branko ubrilovi koji je osnovao Srpski soko. Prvi upravni odbor sainjavali su: Risto P. Mitrovi, starjeina, Milan Stambolija, podstarjeina, Jovo Jankovi, voa, Nedeljko Stoki, sekretar i odbornici: Jovo Blagojevi, Milan Jankovi, ivan Blagojevi i Joso
32
MODRIA 1878-1918.
257
da je u Modrii osnovan prvi tamburaki zbor u Bosni i Hercegovini, ali o tome, zasad, nema podataka. Ovakva drutvena organiziranost srpskog stanovnitva u Modrii znatno premauje njegov broj. U Modrii se dosta rano formirao sloj srpskog graanstva (trgovci i zanatlije), koji je s velikim razumijevanjem i upornou pratio duh svoga vremena. Sva srpska drutva radila su aktivno sve do Sarajevskog atentata, kad su zabranjena. Njihovi rukovodioci doivjeli su istu sudbinu kao i u drugim mjestima (taoci, internacija, mobilizacija). Drutveni ivot bonjakog stanovnitva u Modrii odvijao se u okviru Muslimanske itaonice, osnovane 1908. godine. U dva navrata itaonica je mijenjala ime itaonica sokolske ete i Narodna itaonica ali joj je sutina ostajala ista: da okuplja bonjako stanovnitvo u onim formama drutvenog ivota koje najbolje odgovaraju njegovim tradicijama i novim potrebama. U tom smislu, odigrala je znaajnu ulogu u okupljanju napredne bonjake omladine.34 U Modrii je bila prihvaena ideja drutva Gajret, pa je 1906. godine zabiljeeno da je izabran povjerenik ovog drutva i da Povjerenitvo ima 14 lanova. U Modrii su roena dva pjesnika koja pripadaju ovom dobu: Avdo Karabegovi Hasanbegov i Avdo S. Karabegovi (Halidbegov).35 Hrvati su u Modrii bili malobrojni i ekonomski ne tako snani da bi razvili veu drutvenu aktivnost. Ipak, u Modrii je osnovano Povjerenitvo drutva Napredak i Rimokatoliko pogrebno drutvo Bosna. Oba ova drutva registrirana su 1912. godine. Modrika optina ostvarila je od 1903. do 1916. godine 252.671 kruna prihoda, od ega su izdaci iznosili 186.300 kruna. Od ukupno izdataka u ovom razdoblju, na kolstvo je utroeno 51.499 kruna, ili 3.678,5 kruna godinje. Za otvaranje ambulante u Modrii i njen rad od 1911. do 1916. godine utroeno je 18.410 kruna. Iz ovih podataka se vidi da su sve inicijative domaeg stanovnitva, od kole do itaonice i drugih drutava, morale traiti materijalno pokrie iz vlastitih izvora, dakle bez oslonca na
Odakovi. Inicijativom ovog odbora osnovan je Srpski soko u selima Koprivni i Vranjaku. Vjesnik sokolske upe Petar Veliki Oslobodilac, Tuzla, br. 2/1926, str. 51. 34 Hakima Muratbegovi, Hronika Tarevaca. Modria, 1970, str. 21. 35 Vidi opirnije: Muhsin Rizvi, Knjievno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine, II. Sarajevo, 1973, str. 102-114.
258
dravnu blagajnu. To daje poseban znaaj naporima domaeg stanovnitva svih vjerskih i nacionalnih grupacija u razvijanju obrazovanja i vaspitanja i njihove nacionalno-politike emancipacije od tue vlasti. U tim naporima gradili su svoj drutveni ugled pojedinci iz redova zemljoposjednika, trgovaca i intelektualaca i postali reprezentanti pojedinih vjerskih i nacionalnih sredina. Modria za vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918. godine nije doivjela prosperitet koji se oekivao nakon ukljuivanja u vei privredni sistem i uvoenja pravne sigurnosti u zemlji. U njoj nije podignuto nijedno industrijsko preduzee koje bi bitnije mijenjalo naslijeene privredne i drutvene odnose. Meutim, uprkos svemu tome, ne moe se osporiti izvjestan napredak. Osnivanje poljoprivredne stanice, pojava novih zanata, otvaranje Narodne osnovne kole, potanskog telefonskog i telegrafskog ureda, mjesne ambulante, osnivanje kulturno-prosvjetnih i drugih drutava ipak je bilo na liniji ekonomskog i drutvenog napretka Modrie i njene okoline.
BUGOJNO. STANOVNITVO, PRIVREDA I DRUTVENI ODNOSI OD 1878. DO 1914.
ugojno spada u bosanskohercegovake gradove koji nisu izrasli iz osmanske urbane tradicije, zbog ega njegov razvoj krajem XIX i poetkom XX stoljea posjeduje karakteristike drukije od osobina gradova koji su nosili duboko urezane odlike duge historije orijentalnoislamskog i orijentalno-balkanskog grada. To je u Bugojnu vidljivo i spolja i iznutra, jer mu nedostaje arija (poslovni dio grada), sa svojom podjelom rada i javnim vjerskim i svjetovnim institucijama i objektima. Tu nedostaju oni leerno, ali skladno rasporeeni sokaci s malim, zbijenim drvenim duanima i radnjama koje su, potpuno okrenute ulici, podsjeale strance na kafeze u kojim sjede ljudi. Nisu postojale ni mahale, ni dijelovi grada u kojima potpuno odvojeno ive pripadnici razliitih vjerskih i etnikih zajednica. U Bugojnu nije bilo ni apsolutne muslimanske veine meu gradskim stanovnitvom, to je u orijentalno-islamskoj urbanoj tradiciji bio jedan od osnovnih preduslova da jedno naselje dobije status grada. Ovo je bilo oigledno i u historiji bosanskohercegovakih gradova uopte, jer su, prema prvom austrougarskom popisu stanovnitva, u njima muslimani inili oko 70% svih graana, to u Bugojnu nije bio sluaj. I u socijalnom smislu Bugojno je svojom strukturom bilo vie okrenuto budunosti i novim zanimanjima, nego starim i anahronim zanatima i profesijama koje su morale initi velike napore da se tehniki, tehnoloki i komercijalno prilagode novim ukusima i navikama stanovnitva. U Bugojnu se zbog toga na pragu XX stoljea drukije mislilo nego u mnogo starijim gradovima koji su se, u svakom pogledu, morali oslobaati tradicije kasabe koja je, naroito u nainu proizvodnje i obrazovanja podmlatka, usporavala procese izrastanja tih naselja u moderne gradove.
260
Bugojno je nastalo u prostranoj nahiji Uskoplje koja je dugo predstavljala istureno granino podruje, pa je u njoj razvoj orijentalno-islamskih gradskih naselja zapoeo s izvjesnim zakanjenjem, tek u zadnjim decenijama XVI stoljea. Istraujui ulogu drave i vakufa u nastajanju gradova dr Adem Handi uzeo je, izmeu ostalih, i primjere iz ove nahije. On pie: Uskoplje je predstavljalo teritorijalnu veu nahiju koja se prostirala u dolini gornjeg Vrbasa, s desne i s lijeve strane te rijeke sa tri zateena srednjovjekovna grada: Susjed, Vesela Straa i Prusac, i sa trgom Graanica, koji je zapravo predstavljao podgrae Susjeda. Turci su odravali Prusac i Susjed, dok je Vesela Straa od poetka bila naputena kao to je ubrzo zamro i trg Graanica.1 Izgleda da ni Susjed nije dugo odolijevao novim uslovima, jer je u popisu 1550. godine Prusac upisan kao jedina varo u nahiji Uskoplje, a u sedmoj ili osmoj deceniji XVI stoljea osnovana je kasaba Novosel (turski Nev Abad) ili Donji Vakuf i oko dvije decenije kasnije (1592/93) kasaba esta (Gornji Vakuf ), koja se, kao selo u osmanskim izvorima, prvi put spominje 1516. godine.2 Time je bilo zavreno formiranje gradskih naselja u nahiji Uskoplje za vrijeme osmanske vladavine. Tek oko tri stotine godina kasnije, krajem XIX stoljea, formirao se grad Bugojno. Sva tri pomenuta gradska naselja Prusac (turski Akhisar), Donji Vakuf (Novosel ili Nev Abad) i Gornji Vakuf (esta) formirala su se kao vane strateke take i putne postaje u gornjovrbaskom podruju u nahiji Uskoplje. Bili su smjeteni na putnom pravcu koji je povezivao nekoliko magistralnih puteva koji su integrirali doline rijeka Bosne, Vrbasa i Neretve, kao i puteve za zapadnu Bosnu i Dalmaciju. Iz Sarajeva i Travnika, gdje su se formirali karavani, put je u vie pravaca vodio preko prevoja Komar prema Oborcima, Donjem Vakufu, Pruscu, Kupresu, Livnu i dalje u Split i Dalmatinsku Zagoru. U Donjem Vakufu put se odvajao niz rijeku Vrbas u pravcu Jajca i Banja Luke, a uz Vrbas preko Gornjeg Vakufa i prevoja Makljen u Prozor i dolinu rijeke Neretve. Bugojno ima udno ime i koliko mi je poznato jo nije utvreno kada se ono prvi put pominje i odakle potie. Vjerovatno je znatno starije od
Adem Handi, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeu (uloga drave i vakufa). Prilozi za orijentalnu filologiju, sv. XXV, 1975. Sarajevo 1977. str. 143-144. Na bazi dobrog poznavanja turskih izvora i ukupne literature, A. Handi je u ovu vrijednu naunu raspravu uvrstio, pored ostalih, i osnivanje Gornjeg i Donjeg Vakufa. 2 A. Handi, O formiranju nekih gradskih naselja, str. 143-156.
1
261
Jukievog Zemljopisa i poviestnice Bosne3 publicirane 1851. godine, gdje se Bugojno pominje kao varoica kraj Vrbasa, smjetena u lijepoj ravnici 3 sata od Donjeg Vakufa, poznata po trgovini itom. Tada se u Malom Selu nalazio katoliki upnik i kapela, a za ipulji Juki navodi da je cincarska naseobina u kojoj jo samo gdjekoja baba zna cincarski govoriti. Ima 60 kua i pravoslavnog popa, a njegovi stanovnici su priznate kalajdije koji rad svog zanata po svoj Bosni hodaju. Jukieve podatke o Bugojnu, oko 3 decenije kasnije, preuzima i Vjekoslav Klai.4 S obzirom na to da su se pomenuti gradovi u nahiji Uskoplje formirali kao putne postaje, nije bilo nikakve potrebe da se Bugojno formira na istoj osnovi. Ono je nastalo kao trgovite u kome se prodaju poljoprivredni proizvodi, ito i stoka, a onda se postepeno, u toku XIX stoljea, uz hanove i trgovine formiralo gradsko jezgro koje izrasta u vano agrarno sredite. U njemu se 1855. godine pominju tri trgovine (Solomon Altarac, Anto Babi i Stipo Babi), a 1868. godine osnovana je franjevaka osnovna kola, koju je 1872. godine pohaalo 30 djece.5 U Joklama defteru za 1869. godinu Bugojno se spominje kao selo u kazi (srezu) Prusac (sa sjeditem u Donjem Vakufu), koja je pripadala travnikom sandaku (okrugu). Idue, 1870. godine, Bugojno je upisano kao nahija (optina) u istoj kazi i takav status zadralo je sve do kraja osmanske vladavine 1878. godine. Osim Bugojna, u kazi Prusac 1876. godine upisane su jo nahije Prozor i Kupres, a godinu dana kasnije, 1877, Prozor je dobio rang kadiluka (sreza), a kaza Prusac pripojena je nahija Gornji Vakuf. Tako se u posljednjoj godini osmanske vladavine formirao administrativno-teritorijalni trougao Donji Vakuf Gornji Vakuf Kupres, u ijem sreditu je izrastao grad Bugojno, smjeten na uu Porinice u Vrbas, udaljen od Donjeg Vakufa 12 km, od Gornjeg Vakufa 18 km, a od Kupresa 27 km. Pred okupaciju 1878. godine, Prusac je i formalno prestao biti sredite kadiluka ili kaze i od tada do uvoenja austrougarske politike i administrativne podjele Donji Vakuf je bio, kratko vrijeme i stvarni i formalni sreski centar kome su pripadale optine Bugojno, Gornji Vakuf i Kupres. Novom administrativnom podjelom izvrenom 1880. godine sredite sreza preneseno
Ivan Frano Juki, Zemljopis i poviestnica Bosne. Zagreb 1851. godine. Vjekoslav Klai, Bosna. Podaci o zemljopisu i poviesti. Prvi dio: Zemljopis, Zagreb 1878. 5 M. Papi, Hrvatsko kolstvo, Sarajevo 1982, str. 76.
3 4
262
je iz Donjeg Vakufa u Bugojno, to je imalo dalekosean znaaj za razvoj grada. U Bugojnu, kao sjeditu kotara ili sreza (zvanini naziv je kotar) bio je smjeten kotarski ured u ijem sastavu su djelovali kotarski sud, poreski ured, umska uprava, gruntovnica i uprava puteva, zatim vojne ustanove (vojna potansko-telegrafska stanica, finansijsko odjeljenje, zapovjednitvo orunikog voda i zapovjednitvo kotarske orunike postaje) i vjerske institucije (katoliki upni ured), prvoslavni prezviterijat, muslimansko kotarsko vakufsko povjerenitvo i srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina.6 ***
U Bugojnu je bilo sjedite pravoslavnog prezviterijata na elu s Lukom Lukiem, koji je bio paroh, proto od 1899. do 1918. Katoliki upnici, pomonici i katehete u Bugojnu bili su: upnici: Dominik Gojsilovi 1900-1906, Marijan Lovri 1907-1910, Karlo imunovi 1911, Bla Pordui 1912, Aneo Franjic 1913-1918. Pomonici i katekete: Alojzije Perinli 1900, Mijo andrk 1901, Kazimir Grozdani 1902, Rafo Ostoji 1900-1902, Marko Trograni 1904-1906, Mato Vujii 1906-1907, Dominik Gali 1907, Marko Trograni 1904-1906, Mato Vujii 1906-1907, Dominik Gali 1907, Mijo Guji 1909-1911, Anto uturi 1909-1911, Auselmus Alaupovi 1910, Vinko Lali 1911-1912, Silvije Franjkovi 1913-1918. Muslimansko Kotarsko vakufsko povjerenitvo Predsjednici: Hadi-Osman ef. ahinovi 1900-1901, Ibrahim ef. Kundurovi 19021904, Mustafa ef. Bukvica 1905-1909, Rifat-beg Sulejmanpai 1910-1918. Od 1910. uvedeno je mjesto potpredsjednika. Tu dunost obavljali su Hamza-beg Miralem 1910-1912; Mustafa ef. Bukvica 1913; hafiz Hajdar ef. Rustempai 1914-1918. Zastupnici sreskog vakufskog povjerenitva: Hadi-erif ef. Aeri 1900-1909, Haim ef. Trto 1900-1909, Abdulah ef. Lonar 1900-1909, Mustaj-beg Avdalajbegovi 1900-1909, Mustafa ef. Bukvica 1910-1912, Haki-beg Buatlija 1910-1914, Raid ef. Bajraktarevi 1910-1913, Hafiz Hajdar ef. Rustempai 1910-1913, Mustafa ef. Muteveli 1913, Tahirbeg Imirpai 1914-1918, Ibrahim ef. Balagija 1914-1918, Mujaga Hadi 1914-1918, Hasan-beg Rustempai 1914-1918. Pregled je sainjen na bazi podataka objavljenih u Bosanskom glasniku 1899-1918.
6
263
Raunajui samo ue gradsko podruje,7 broj kua u Bugojnu poveao se od 1879. do 1910. godine od 120 na 404 ili za 237%. U isto vrijeme, broj stanovnika porastao je od 646 na 1.936, to ini prirast od 200% ili godinje 6,4%. U istom razdoblju, prirataj stanovnitva u 50 najznaajnijih gradskih naselja u Bosni i Hercegovini iznosio je 64% ili 2,0% godinje, to znai da je Bugojno imalo dvostruko vei prirataj od prosjenog za sve gradove u pokrajini. Ovako brz demografski i prostorni razvoj grada bio je uslovljen promijenjenim upravno-politikim statusom i pojaanom saobraajnom i trgovakom funkcijom. Broj stanovnika, kua i stanova u Bugojnu od 1879. do 1910. godine8
Broj stanovnika Broj kua Broj stanova Broj stanovnika na jedan stan 1879. 646 120 132 4,8 1885. 932 226 189 4,9 1895. 1.796 342* 380 4,7 1910. 1.936 404** 407 4,7 1879-1910. +1290 (200%)
Demografski napredak posljedica je, takoe, prirodnog prirataja, proirenja gradske teritorije i znatnog useljavanja u grad izvan granica Bosne i Hercegovine i iz okolnih mjesta. Ipak se u Bugojnu dosta skladno razvijao odnos izmeu poveanja broja stanovnika i broja stanova, to nije bio sluaj
Prema austrougarskim popisima stanovnitva teko je tano utvrditi kako se sam grad Bugojno teritorijalno razvijao. Prema popisu iz 1879. godine, osim Bugojna, u njegovu optinu spadala su jo sela: aulije, Donjii i Terzii (Popis iz 1879, str. 73). Tako je i u popisu iz 1885. godine (str. 180-181). Tek u treem popisu, iz 1895. godine, precizno se govori ta sainjava grad Bugojno. To su sljedee mahale: Bugojno, arija, elebija, Malo Selo, Sean, Studenac i Terzi. Kada je Bugojno, nakon 1897. godine, organizirano kao gradska optina, u njen sastav nisu uli Malo Selo i Jakli (Popis 1910, str. 532-534). Zbog svega ovoga vidi se da se teritorijalni okvir grada mijenjao, pa je teko utvrditi stvarno kretanje stanovnitva i broja kua, a samim tim se mijenjala socijalna i privredna struktura grada. Ipak, to ne znai da su podaci koje nam nude popisi neupotrebljivi, jer odstupanja nisu takva da se ne bi mogli utvrditi osnovni pravci razvoja grada. 8 Tabela je sainjena na osnovu odgovarajuih austrougarskih popisa stanovnitva. * Od toga 34 nenastanjene ** Od toga 50 nenastanjenih
7
264
u veini gradova i u cijeloj pokrajini. Prosjek po jednom stanu u Bugojnu iznosio je, u ovom razdoblju, 4,75 osoba, dok je prosjek u 66 gradskih naselja bio neto nii i iznosio 4,50 osoba. Povoljan odnos rasta stanovnitva (200%) i stanova (230%) utie na normalan razvoj grada, jer se u njemu smanjuje pritisak na graevinsko zemljite i kue, a pekulacije oko profita na promet nekretnina svode se na najmanju mjeru. Razlika izmeu broja nastanjenih kua i broja stanova ukazuje da se izgradnja kua s vie stanova nije zaustavila na pragu Bugojna. U modernoj historiji ovakav tip zgrada poeo se graditi u Njujorku 1835. godine, a sluile su za stanovanje najsiromanijeg stanovnitva. Kasnije se ovaj manir proirio i u evropskim gradovima, pa su ga uskoro prihvatili i imuni drutveni slojevi.9 Polna struktura stanovnitva u gradu takoe se moe oznaiti uravnoteenom. Muko stanovnitvo je sve do popisa 1910. bilo brojnije od enskog za 30-66 osoba, a preokret nastupa izmeu 1895. i 1910. godine, kada ene biljee porast za 152 osobe, a mukarci samo 13. Ova razlika moe se objasniti politikim i ekonomsko-socijalnim promjenama izazvanim Aneksijom Bosne i Hercegovine 1908. godine, koje su muko stanovnitvo vodile u politiku i ekonomsku emigraciju izvan Bosne i Hercegovine. To je bio sluaj i u nekim hercegovakim srezovima, to je rezultiralo vikom enskog stanovnitva.10 Vjerska i etnika struktura gradskog stanovnitva u Bugojnu bitno se razlikovala od gradova nastalih na osmanskoj urbanoj tradiciji.
L. Mumford, Grad u historiji, str. 438. U godini 1910. Bosna i Hercegovina imala je 994.852 (52,42%) mukih stanovnika i 903.192 (47,58%) enskih. Mukih je bilo vie za 91.600. Na 1.000 mukih stanovnika dolazilo je 908 enskih; 1895. godine 893; a 885. godine 895 ena. U travnikom okrugu 1910. godine na 1.000 mukih dolazilo je 871 ena i u tom pogledu ovaj okrug imao je najmanje enskog stanovnitva u odnosu na muko. I u drugim bosanskim okruzima nigdje ene nisu dostizale ni 900 na 1.000 mukih. Mostarski okrug (Hercegovina) brojem ena premaio je broj mukih. Tu je na 1.000 mukih bilo 1.010 ena. Ova razlika objanjava se odlaskom mukaraca u Ameriku iz vie hercegovakih srezova. Rezultati popisa iteljstva 1910. str. XXXII.
9 10
265
Vjerska struktura gradskog stanovnitva u Bugojnu 1879-1910. godine11

Katolici Pravoslavni Muslimani Jevreji Ostali 1879. % 203 (31,5) 267 (41,3) 176 (27,2) --1885. % 399 (42,8) 316 (33,9) 195 (20,9) 22 (2,4) -1895. % 905(51,1) 436 (24,6) 344 (19,4) 72 (4,1) 14 (0,8) 1910. % 822 (45,5) 441 (22,8) 533 (28,6) 60 (4,1) --
Iz tabele se vidi da je 1879. godine u Bugojnu postojao vjerski i etniki trougao pravoslavni, katolici i muslimani i da se samo broj pravoslavnog stanovnitva u gradu poveavao prirodnim priratajem, dok je kod drugih konfesija, uz prirodni prirataj, znaajnu ulogu imalo useljavanje. Najvei prirast biljeilo je katoliko stanovnitvo (oko 400%) usljed doseljavanja veeg broja stranaca, prvenstveno katolika raznih nacija. To je bila opta pojava nakon austrougarske okupacije gdje se formirala nova administracija i stvarale potrebe ne samo za inovnicima nego i za raznim strunjacima koji se nisu mogli nai meu domaim stanovnitvom. Privredno i kulturno znaajnu skupinu meu doseljenicima inili su Jevreji (sefardi i akenazi) koji u Bosni i Hercegovini ive gotovo iskljuivo u gradovima.
11
Vjerska struktura 1879.

Grad Bugojno 203 (31,5%) 267 (41,3%) 176 (27,2%) Srez Bugojno 10.490 (31,1%) 10.727 (31,7%) 12.548 (37,2%) -
Konfesija Katolici Pravoslavni Muslimani Jevreji Ostali
Vjerska struktura 1885. godine.

Konfesija Katolici Pravoslavni Muslimani Jevreji Bugojno 339 316 195 22 Donji Vakuf 130 460 1.361 7 Gornji Vakuf 365 14 1.315 -
Popis stanovnitva iz 1879. godine, str. 73. i Popis iz 1885, str. 180-188.
266
Njihovo interesiranje za Bugojno raslo je s izgradnjom cestovnog i eljeznikog saobraaja i jaanjem trgovine. Iako 1879. godine u cijelom srezu nije bio zabiljeen nijedan Jevrej, oni su 1885. godine najbrojniji meu useljenicima, jer ih je bilo 22 od ukupno 36 stranaca. Tada su doseljenici inili 3,86% gradskog stanovnitva i samo 3 stranca u srezu nisu bila smjetena u gradu Bugojnu. U toku narednih 10 godina, broj doseljenika popeo se na 295 (meu kojima su 72 Jevreja) i tada su inili 16,65% ukupnog gradskog stanovnitva. Od toga bilo je po 137 iz austrijske i ugarske polovice i 21 pripadnik iz drugih drava. Tada je znatan broj stranaca bio smjeten i u Donjem Vakufu (215), a manji broj i u Gornjem Vakufu (17). To znai da je u bugojanskom srezu bilo 527 doseljenika izvan Bosne i Hercegovine. Posljednji austrougarski popis stanovnitva, iz 1910. godine, obuhvatio je strance po srezovima, a ne po pojedinim mjestima kao do tada. Ipak, ti podaci daju neke nove mogunosti za sagledavanje nacionalne strukture stranaca. Od ukupno 46.293 stanovnika bugojanskog sreza 46.087 osoba govorilo je srpskohrvatski/hrvatskosrpski jezik. Od toga je bilo 278 lica koja su se uselila sa srpskohrvatskog jezikog podruja izvan Bosne i Hercegovine i to iz austrijske polovice (Dalmacija) 118, ugarske polovice (Hrvatska, Slavonija, Vojvodina) 142 i inostranstva (Srbija i Crna Gora) 18. Drugih stranaca, koji su pripadali raznim nacijama, bilo je 206 lica i njihovi maternji jezici bili su: panjolski (55), njemaki (53), eki (37), slovenaki (34), maarski (10), poljski (8), rumunjski (4), turski (2), talijanski (2) i rusinski
Dravni inovnici u Bugojnu 1914. godine Kotarski predstojnik: Molnar Eugen Politiki inovnici: Tomek Franz, voriec Ivan Sanitetski inovnici: Goler Josip, kotarski nadlijenik, Halama Jozef, kotarski nadveterinar. umarski inovnici: Kubovi Dragutin, nadumar i Prodanovi Milan, lugar. Poljoprivredni inovnik: Bayer Zlatko. Manipulativni inovnici: urevi Nikola, urgus Nikola. Porezni inovnici: Hawranek Ernest, Momilovi Vladimir, Hai Josip, Zeman Emanuel, Tuzlani Stjepan, Maly Vinko. inovnici za evidenciju: Metiko Milan, nadgeometar, Hanzal Karlo, Teanovi Duan. Cestarnik: Stepanek Valentin inovnik za vojnu evidenciju: Urbanek Ivan.
12
267
(1).12 Prema istom popisu, 67 lica su nauili srpskohrvatski/hrvatskosrpski jezik, njemaki 50, turski 41 (rezultat otvaranja medrese), talijanski 5, maarski 3 i francuski 1. Iz navedenih podataka jasno se vidi da se na bugojanskim ulicama moglo uti desetak evropskih jezika. U razdoblju od 1895. do 1910. godine u bugojanskom srezu dolo je do izvjesnog opadanja broja stranaca. Oni su 1895. inili znaajnu skupinu od 527 lica, a 1910. godine bilo ih je manje za 43 (8,16%). S obzirom na to da su stranci, uglavnom, bili smjeteni u Bugojnu i Donjem Vakufu i u manjem broju u Gornjem Vakufu i Kupresu, jasno je da su oni znatno uticali na vjersku, etniku (prije svega na katoliku i hrvatsku zajednicu), i socijalnu strukturu, prvenstveno Bugojna i Donjeg Vakufa. Prirast muslimanskog stanovnitva u gradu Bugojnu bio je intenzivan u razdoblju od 1895. do 1910, a uslovljavan je, uglavnom, doseljavanjem zemljoposjednika iz okolnih sela. Ova pojava bila je veoma prisutna i u drugim bosanskohercegovakim gradovima, posebno nakon Aneksije, ali i prije nje. U mnogim gradovima umnoava se broj zemljoposjednika s kmetovima i bez kmetova, a u ovu socijalnu skupinu ulaze, osim muslimana, koji su jo uvijek najbrojniji, i pripadnici pravoslavne, katolike i drugih konfesija. *** I pored izrazite agrarne strukture itavog sreza i potpune odsutnosti industrije, Bugojno je na razmeu XIX i XX stoljea spadalo meu 25 gradova u Bosni i Hercegovini u kojima je vie od polovine njihovog stanovnitva nalazilo izvore egzistencije izvan poljoprivrede. Od 307 domaina i zaposlenih osoba u Bugojnu 1885. godine, na zanatlije i trgovce otpadalo je 105 ili 34,2%, a 108 ili 35,2% na pomone radnike, nadniare i sluge, to ukupno iznosi 69,4% produktivnog mukog stanovnitva. Od poljoprivrede
Sreski sud u Bugojnu: Ruika Eduard, sekretar sreskog suda, Grguri Jakov, Sedlecky Milan, Vehabovi Mustafa, Bukvica Mustafa (erijatski sudija), Rustempai Hajdar ef. (erijatski sudija), Kock Josip (gruntovniar), Vasilj Zvonimir (gruntovniar), Muteveli Jusuf, Hlavaty Josip, alica Dragoljub. Vojna pota i telegraf: Muller Johann, Kukura Mathias i 1 manipulant. eljeznika stanica u Bugojnu: Onhajzer Karlo, Krajnc Vjekoslav. Opta narodna osnovna kola uitelji: imunac Stjepan, iljkovi Mehmed, Kalaica Josip, Mandui Jelena.
268
kao glavnog izvora prihoda ivjelo je samo oko 15% gradskog stanovnitva. Nakon deset godina (1895), od poljoprivrede kao glavnog izvora prihoda ivjelo je 305 osoba ili 17,2% stanovnitva, a od drugih izvora prihoda 82,8%. Od 1895. do 1910. godine zabiljeen je znaajan priliv agrarnog stanovnitva u grad. Godine 1910. od poljoprivrede je ivilo 800 osoba ili 41,3%, a od svih drugih grana privrede 1.136 osoba ili 58,7% ukupnog stanovnitva u gradu. Socijalna struktura Bugojna, Donjeg i Gornjeg Vakufa 1885. godine
Socijalna kategorija inovnika Uitelja Svetenika Zdravstvenog osoblja Zemljoposjednika Slobodnih seljaka Kmetova Bugojno 13 1 36 8 2 105 108 24 8 1 1 Donji Vakuf 3 5 28 18 61 41 281 7 2 Gornji Vakuf 13 4 -
179
120 45 1
40
Posjednika kua i rentijera Trgovaca i zanatlija Pomonih radnika, nadniara i slugu Ostalih mukaraca preko 16 godina ena i djece Ukupno
121 162 27
625 932
1.967
1.342
1.694
1.161
Socijalna struktura agrarnog stanovnitva u gradu Bugojnu 1895. i 1910. godine

1895. 1910. Br. domaina Rodbine Br. domaina Rodbine Zemljoposjednici sa kmetovima 3 3 81 154 Zemljoposjednici bez kmetova 132 368 Slobodni seljaci 27 133 4 10 Kmetovi 1 1 2 10
269
Ostale osobe koje se bave poljoprivredom (bezemljai) Od poljoprivrede ivi Ukupno Ostalo civilno stanovni. Ukupno
1895. 1910. Br. domaina Rodbine Br. domaina Rodbine 43 74 1.771 94 231 305 (17%) 1.466 (83%) 29 250 1.936 4 550 800 (42%) 1.136 (58%)
Ovakav razvoj Bugojna od 1895. do 1910, u kome jaa uloga agrarnog sektora, bio je u skladu s optom tendencijom u Bosni i Hercegovini. S jedne strane, tome je doprinosilo ureivanje gradskih optina nakon donoenja propisa 1897. godine, pri emu su negdje irene a negdje suavane gradske optine, a djelovali su i drugi faktori, kao to je uticaj erijatskog nasljednog prava i dijeljenje posjeda, preseljavanje zemljoposjednika sa sela u grad, naroito poslije Aneksije i konano, kupovina kmetskih selita i slobodne zemlje od strane imunih graana, tako da su se znatno umnoila oba zemljoposjednika sloja. Isti proces kao u Bugojnu, u neto naglaenijem vidu odvijao se i u njegovim politikim ispostavama Donjem i Gornjem Vakufu, koji su 1910. godine imali status grada.13 Iako se razvoj ova dva mjesta meusobno ra13
Struktura agrarnog stanovnitva u Donjem i Gornjem Vakufu 1895. i 1910. godine

Donji Vakuf 1895. 1910. Dom. Rod. Dom Rod. 15 50 127 305 170 4 586 16 75 102 1 171 315 4 Gornji Vakuf 1895. 1910. Dom. Rod. Dom. Rod. 17 74 48 191 76 210 1 142 4 637 -
Zemljoposjednici sa kmetovima Zemljoposjednici bez kmetova Slobodni seljaci Kmetovi Ostalo polj. stanovnitvo Ukupno poljop. stanovnitvo
Ostalo civilno stanovnitvo Ukupno stanovnitvo 2.329
63 139 253 791 1.043 (44,7%) 1.286 (55,3%)
29 64 324 859 1173 (58%) 834 (42%) 2027
30 51 123 335 458 (26,6%) 1261 (73,4%) 1719
2 193 832 1025 (65%) 548 (35%) 1578
270
zlikuje, tu se vide sve navedene posljedice, tako da oba ova grada dobivaju prevagu agrarnog stanovnitva u svojoj socijalnoj strukturi. Dakle, sve vei broj ljudi zavisi od agrara, umjesto od gradske privrede. Ovaj period u razvoju gradova u Bosni i Hercegovini mogli bismo nazvati periodom svojevrsne agrarizacije gradova, bez obzira na to to oni, istovremeno, dobijaju i znaajne urbane i modernizacijske odlike. Kontraverze su glavna odlika tog razvoja, jer su paralelno postojali polufeudalni odnosi u agraru i, s druge strane, kapitalistiki odnosi u kojim se vri akumulacija kapitala i uvodi novi nain proizvodnje. U svemu tome zemlja je postala glavni kapital (to je karakteristino za cijeli Balkan) i sve se poelo oko nje vrtjeti. Seljak ima malo zemlje i pred Prvi svjetski rat (1912. i 1913), kada je zabiljeen najvei talas kupovine kmetskih selita uz dravnu pomo, odvija se proces novog ukmeivanja, rada na napolicu i sl. Osnova socijalne strukture dijela gradskog stanovnitva u Bugojnu koje je izvore egzistencije nalazilo izvan poljoprivrede zabiljeena je popisom iz 1885. godine. Tada su oko 85% gradskog stanovnitva inili pripadnici gradske privrede, trgovci, zanatlije i radnici obuhvaeni raznim vidovima najamnog rada, dok su inovnici, svetenici, uitelji i zdravstveno osoblje tada inili oko 5% tog dijela stanovnitva. Vojnici u Bugojnu tada nisu inili brojnu skupinu. Ne raunajui rat, najvie ih je bilo 1895. kada su brojali 25 ljudi, a 1910. godine svega est. Nakon toga, svi navedeni gradski slojevi su se umnoili, tako da je 1895. godine 1.466, a 1910. godine 1.136 osoba nalazilo izvor sredstava za izdravanje u zanimanjima izvan agrara. Naroito se poveao broj inovnika, trgovaca, ugostitelja, zanatlija i najamnih radnika, dok su uitelji, sveenici, zdravstveno osoblje i sl. bili limitirani tadanjim stepenom ukupnog razvoja.14 *** Isti razlozi koji su podsticali demografski napredak Bugojna uslovljavali su i njegov privredni razvoj. Prenoenjem sreske administracije iz Donjeg Vakufa u Bugojno i stvaranjem u njemu politikog i upravnog
Godine 1885. itav srez imao je oko 15 dravnih inovnika a 1908. taj broj je porastao na 93. Do 1886. u srezu su protokolirane 21 trgovaka firma; 1910. ima ih 48, a jo bre se umnoavaju razne ugostiteljske radnje (kafane i gostionice).
14
271
centra za cijelu gornjevrbasku regiju i kupreku visoravan, gotovo preko noi, osim politikog, poveao se i njegov saobraajni, privredni i kulturni znaaj. Sljedei vaan dogaaj na polju moderne istorije ovog grada bila je odluka austrougarske uprave da eljezniku prugu Sarajevo Bos. Brod povee s dolinom rijeke Vrbasa. Planovi da se izgradi pruga od Lave, preko Travnika, Donjeg Vakufa i Bugojna do Splita, vie puta su aktuelizirani, ali su ostali neostvareni, prvenstveno iz politikih razloga, jer se sudbina ovog projekta vrtjela oko Rijeke i maarskih, odnosno talijanskih interesa u njoj. Splitska luka, spojena normalnotranom prugom sa zaleem trebala je biti kompenzacija za rijeku.15 Ostalo se pri skromnijem projektu, pa je uskotrana pruga od Lave preko Travnika i Donjeg Vakufa do Bugojna, u duini od 70,8 km i Donji Vakuf-Jajce (33,6 km) graena u etapama. Od Lave do Travnika pruga je zavrena 26. oktobra 1893, a do Bugojna godinu dana kasnije, 14. oktobra 1894. Odvojak od Donjeg Vakufa do Jajca puten je u saobraaj 1. maja 1895. godine. Ukljuivanjem u eljezniku mreu Bugojno je znatno pojaalo svoju saobraajnu i privrednu funkciju u itavom regionu. Iz njega, kao krajnje take ove pruge, transporti su nastavljani preko Kupresa i Livna za Split i Dalmatinsku Zagoru, a preko Gornjeg Vakufa i Prozora u dolinu rijeke Neretve. Od tada su ljudi i roba stizali u Bugojno neuporedivo bre i sigurnije nego tradicionalnim sredstvima (tovarnim konjima organiziranim u karavane i kolima s goveom i konjskom zapregom). Izgradnjom cesta i eljeznikog saobraaja stvorena je jedna od osnovnih pretpostavki za uspostavljanje vrih privrednih, politikih i kulturnih veza itavog gornjovrbaskog podruja sa irim prostorima Bosne i Hercegovine i izvan nje. Glavni izvor prihoda stanovnitva bugojanskog sreza dolazio je od agrarne privrede iz koje su svoju snagu crpila tri gradska naselja (prema statusu iz 1910. godine), to predstavlja rijetkost u cijeloj pokrajini. Godine 1895, od poljoprivrede kao glavnog zanimanja ivjelo je 87,50%, a 12,50% od drugih privrednih grana. Ovakva privredna struktura bila je neto povoljnija od bosanskohercegovakog prosjeka. Od poljoprivrede kao glavnog izvora prihoda u pokrajini je ivjelo 88,34%, a od drugih zanimanja 11,66%. Godine 1910, procent agrarnog stanovnitva u bugojanskom
Vidi opirnije o planovima za izgradnju ove pruge: Devad Juzbai, Izgradnja eljeznice u Bosni i Hercegovini u svjetlu austrougarske politike od okupacije do kraja Kallayeve ere. Sarajevo, 1974, str. 121-134. i 200-205.
15
272
srezu smanjio se na 84,30% a nepoljoprivredno je poraslo na 15,7%. U isto vrijeme, u Bosni i Hercegovini poljoprivredno stanovnitvo inilo je 86,57%, a nepoljoprivredno 13,43%. To znai da se procent nepoljoprivrednog stanovnitva u bugojanskom srezu poveao 1895-1910. godine za 3,20%, a u Bosni i Hercegovini za svega 1,77%. Poetkom XX stoljea vrijednost etve glavnih ratarskih proizvoda (penica, kukuruz, zob, ra, napolica, proso, heljda, jeam, krompir, kupus, ljive, jabuke, kruke, sijeno)16 u bugojanskom srezu iznosila je 2,087.400 kruna, to je po jednom agrarnom stanovniku iznosilo 55 kruna (a ako se rauna ukupno stanovnitvo onda dohodak iznosi 47 kruna). Proizvodnja itarica (penica, kukuruz, jeam, ra, napolica, proso i heljda) iznosila je oko 255 oka ili 326 kg po jednom stanovniku. Rauna se da je za normalnu ishranu jednog odraslog ovjeka (u to vrijeme) bilo potrebno 18 kg ita mjeseno, ili 216 kg godinje. Ako se odbiju sjeme i drugi rashodi, jo uvijek je ostajalo dosta vikova ita koji su upravo Bugojnu davali atribut itnog trita. Meu itaricama najvie se proizvodio jeam, zatim napolica i penica, pa tek na etvrto mjesto dolazi kukuruz koji je u Bosni i Hercegovini bio najrasprostranjenija hljebna kultura. Ovaj odnos prema kukuruzu odredili su geografski i klimatski uslovi dijelova bugojanskog sreza (planinski predjeli i kupreka visoravan). Bugojanski srez je ve tada stekao
16
Prosjena godinja poljoprivredna proizvodnja u bugojanskom srezu u periodu 1902-1918. godine:

Vrsta kulture Penice Jema Zobi Rai Mjeanca Prosa Kukuruza Heljde Sijena ljive Kruaka Jabuka Krompira Kupus Koliina u okama 1,576.110 5,232.700 50.000 226.380 1,655.710 405.000 1,271.290 522.600 12,600.000 900.000 100.000 10.000 4,000.000 630.000 Vrijednost u krunama 266.000 700.000 4.500 28.600 140.000 33.00 166.000 48.00 400.000 54.000 10.000 1.300 200.000 36.000
273
dobru reputaciju u gajenju krompira i na jednog stanovnika ovog sreza proizvoeno je preko 86 oka (118 kg), to predstavlja sam vrh u pokrajini. Od 90-ih godina XIX stoljea u bugojanskom srezu uvodi se kultura repe koja je bila odlinog kvaliteta i davala je prihod od 960 kruna po hektaru. Za unapreenje voarstva, koje je imalo izvanredne prirodne uslove, u Bugojnu je osnovana voarska kola koja je na 3 ha povrine svake godine uzgajala 8.000 oplemenjenih sadnica koje su besplatno dijeljene stanovnitvu. Osim toga, za unapreenje poljoprivrede, u Bugojnu je 1904. osnovana sreska poljoprivredna zadruga, koja je, kao i u jo nekim sreskim mjestima, imala zadatak da unapreuje duhovne i materijalne odnose seljaka i da potpomae i titi njihove interese.17 Osim povoljnih prirodnih uslova za uzgoj gotovo svih vrsta itarica, voa i povra u Skopaljskoj dolini, brdoviti i planinski dijelovi bugojanskog sreza nudili su izvanredne mogunosti za razvoj stoarstva i umske privrede. Seljaci su koristili ove prednosti, pa je poetkom XX stoljea bugojanski srez raspolagao s najmanje 9.000 konja, 11.000 grla rogate stoke, 100.000 ovaca, 13.000 koza i oko 900 svinja.18 Prema cijenama iz 1908. godine, vrijednost stonog fonda iznosila je oko tri miliona kruna ili oko 67 kruna po jednom stanovniku.
Bosanski glasnik 1904. Popis stoke u uem bugojanskom srezu (bez ispostava Gornji i Donji Vakuf, te Kupres)
17 18
(Die Ergebnisse der Viehzahlung in Bosnien und der Herzegovina vom jahre 1895. (Rezultati popisa marve u Bosni i Hercegovini od godine 1895); Die Ergebnisse der Viehzahlung in Bosnien und der Herzegovina vom Jahre 1910, Sarajevo 1912).
Br. posjednika stoke Konji Goveda Ovaca Koza Svinja Broj pelara Broj konica
1895. 1.371 1.956 9.228 13.586 6.580 439 275 816
1910. 1.562 1.692 7.039 6.540 7.250 1.043 202 744 pletenih
+ 191 - 264 - 2.189 - 7.046 + 670 + 604 - 73 - 72
1895-1910 + 14% - 13,5% - 23,7% - 52% + 10% + 137% - 26,5% - 9%
274
Broj stoke u gradu Bugojnu

Br. vlasnika stoke Konja Goveda Ovaca Koza Svinja Pelara Konica 1895. 185 117 709 320 116 35 16 35 1910. 197 103 489 193 33 109 5 28 pletenih 1895-1910. + 12 (6,5%) - 14 (12%) - 220 (31%) -127 (40%) - 83 (72%) - 74 (211%) - 11 (69%)
Prema navedenim podacima vidi se da ni bugojanski srez, a ni samo gradsko podruje nisu bili poteeni opadanja stonog fonda koje je u deceniji pred Prvi svjetski rat zahvatilo cijelu Bosnu i Hercegovinu. To je bila posljedica carinskog rata izmeu Austro-Ugarske i Srbije (1906-1911. godine) i promjen u oblasti carinske i agrarne politike u Monarhiji. Izvoz stoke i mesa iz Bosne i Hercegovine se poveavao, a na udaru su naroito bila goveda i ovce.19 Veliki pad u broju stoke austrougarska statistika u Bosni i Hercegovini obrazlagala je i prelaskom s ekstenzivnog na intenzivno stoarenje, mada se nisu mogli prezentirati uvjerljivi podaci o modernizaciji stoarstva, bez obzira na to to su i u bugojanskom srezu postojali pokuaji uvoenja meltalske pasmine goveda, naroito u okolini Kupresa, gdje su za to postojali veoma povoljni prirodni uslovi. Osim poljoprivredne proizvodnje, bugojanski srez imao je dobre prirodne uslove i za razvoj umske privrede, prvenstveno za eksploataciju i preradu drveta. U tom smislu, ostalo je predanje o postojanju pilana potoara na Porikoj i Prusakoj rijeci i emenici (lijeve pritoke Vrbasa), te rijeci Vitini (desna pritoka Vrbasa). Jedna od tih pilana bila je podignuta na Porikoj rijeci kod Ajkunia toila i ula je u predanje kao jedna od najstarijih u pokrajini (II polovina XVIII stoljea), osobena po tome to su svi njeni objekti i instalacije, izuzev eljezne testere, bili izraeni od drveta, ukljuujui i eksere. Vlasnik ove pilane bila je porodica Alibegovia iz Poria. U narodu je, takoe, ostalo zapameno, a postoje i pisani tragovi, da su za
Devad Juzbai, Izvjetaj Hermana von Sautera o odnosima Bosne i Hercegovine i Monarhije u svjetlu austrougarskih ekonomskih suprotnosti. Godinjak DIBiH, 1968-1969. XVIII. Sarajevo 1970; F. Schmid, Bosnien und die Herzegovina s. 550-551.
19
275
vrijeme osmanske vladavine postojale dvije pilane na Prusakoj rijeci, etiri u slivu rijeke emenice i jedna na rijeci Vitini. To su bile male pilane potoare sa po jednom testerom koje su kovali kovai Cigani u Donjem Vakufu i nosile su ime ciganske testere. Pilane na emenici posjedovale su porodice Vasia i Ilia iz Koana, te porodice Dolia i Ponjavia iz Kutanje.20 Kasnije, krajem XIX i poetkom XX stoljea, eksploatacija uma i prerada drveta dobile su nove, moderne oblike, ali su znatno zaostajale iza stvarnih prirodnih uslova, jer su veliki umski kompleksi ostali netaknuti. Neki Joca Milenkovi podigao je pilanu potoaru u Makari (G. Vakuf ), a Feldbauer Samuel u emenici (D. Vakuf ). Izuzetno znaajno bilo je angairanje privatnog preduzimaa iz Zavidovia Felixa Cavallini-a, koji je 1910. godine zakupio desetogodinju eksploataciju umskog podruja Toilo-Radua (500 ha), s drvenom masom od 55.000 m3 etinarskog drveta. Zbog finansijskih tekoa ovo preduzee je 1912. godine svoj ugovor prenijelo na firmu Adem-age Meia i Jakoba Haima, koja je 1913. godine u Trnovai (nedaleko od G. Vakufa) izgradila parnu pilanu s dva gatera, a za izvoz drveta iz ugovornog podruja 800 m suvih ria i 9 km puteva. Ova firma je u toku 1913. i 1914. godine posjekla i preuzela u ugovornom podruju 18.300 m3 etinarskog drveta. Zbog ratnih neprilika, ovo preduzee je krajem 1914. godine obustavilo sve radove u umi, a krajem 1916. godine ustupilo je u zakup svoja pilanska postrojenja bekoj firmi Ujedinjena industrija drveta a.d. (Vereinigte Holzindustrie A.G.). Ova firma je radila za vojne (ratne) potrebe, pa je u nedostatku lokalne radne snage u svojim pogonima za sjeu i rad na pilani koristila ratne zarobljenike. Pilana je na taj nain bila u pogonu sve do vojnog sloma Monarhije u jesen 1918. godine.21 Ne raunajui nekoliko sitnijih objekata, kao to su ciglane i pilane potoare, ova pilana u Trnovai predstavlja prvo industrijsko preduzee u bugojanskom srezu koje upotrebljava parnu pogonsku energiju. Osim zaetka industrijske eksploatacije i prerade drveta, u pojedinim dijelovima bugojanskog sreza, koji nisu imali dovoljno obradive zemlje,
B. Begovi, Strani kapital u umskoj privredi Bosne i Hercegovine za vrijeme otomanske vladavine. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo i drvnoj industriji u Sarajevu. Godina 5, br. V, Sarajevo 1960, str. 214. 21 O eksploataciji i preradi drveta u bugojanskom srezu na razmeu XIX I XX stoljea vidi: B. Begovi, Razvojni put umske privrede, str. 92, 127, 143, 144.
20
276
razvijali su se kune radinosti i razni zanati kao neophodni, dopunski izvor prihoda. itave porodice specijalizirale su se u proizvodnji drvenog posua (od kaike do kaca raznih veliina i namjena), poljoprivrednih alatki (vila i grabalja), zatim drala za motike, sjekire, kose, lopate i sl., te sepeta, brezovih metli itd. S obzirom na to da su u to vrijeme u Bosni kue graene od drveta, a u Hercegovini od kamena, i u bugojanskom srezu bilo je dosta vjetih majstora tesara, kao to su Dalmatinska Zagora i kraki predjeli openito davali vrsne majstore u graevinskom oblikovanju kamena. Osnovu privredne strukture grada Bugojna na razmeu XIX i XX stoljea inili su trgovina, ugostiteljstvo, zanatstvo, kuna radinost i skromni zaeci industrijske proizvodnje. U neproizvodnoj oblasti najvie radnih mjesta nudila je dravna uprava, a zatim vojne, prosvjetne, zdravstvene i vjerske institucije. Godine 1855. u Bugojnu su zabiljeene tri znaajnije trgovine koje vjerovatno, nisu bile jedine, ali su predstavljale zaetak najznaajnije privredne grane u gradu. Trgovina itom, stokom i drugim poljoprivrednim proizvodima vodila je brzom porastu broja trgovaca, tako da je 1886. godine, tri godine nakon uvoenja Trgovakog zakona za Bosnu i Hercegovinu, u Bugojnu bila sudski protokolirana 21 trgovaka firma,22 dakle isti broj kao stari trgovaki centar na Savi Bos. Kostajnica ili Zenica. Do kraja Prvog svjetskog rata u Bugojnu su sudski protokolirane ukupno 61 firma, od kojih je veina stabilno radila, dok su neke od njih, iz razliitih razloga, prestajale raditi ili su propale. Za razliku od starih gradova, u Bugojnu su trgovci Bonjaci bili u manjini. Meu prvim protokoliranim firmama spominje se samo Meho Bevrnja (1886), a svi ostali iz 1900. ili 1907. godine. Uz svega devet bonjakih dolazi i 5 jevrejskih protokoliranih trgovakih firmi i one zajedno ine oko jedne etvrtine ukupno registriranih. Iz pregleda protokoliranih firmi vidi se da su najbrojniji hrvatski i srpski trgovci koji su zajedniki i formirali bugojansku trgovaku ariju.
Verzeichniss sammtlicher in Bosnien und der Herzegovina handelsgreichtlich protokolirten Handelsfirmen zausammengestellt auf Grund der gerichtlichen Handelsregister, Sarajevo, im Oktober 1886.
22
277
Spisak protokoliranih trgovakih firmi u Bugojnu 1883-1918.23

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.
23
Altarac Solomon Atijas Solomon Haim Atias S. Isidor Atijas S. Mordohaj Avdalajbegovi Remzi beg Babi Anto Babi I. Franjo Babi A. Jozo Babi Stipo Balagija Abdulah Balti i Dimi Braa Balti Baruh Samuel Behara Krstan Bevrnja Meho Budimir Maranguz Pero Buatlija Husein beg oli Nikola i Anto Dautbegovi Mustajbeg Dilber Marko Dimi Perendi Marko Domainovi braa urendi V. Risto urendi Vuko Frekura Franc Gakovi Redo Grof Ludwig Grof Rudolf Hadiavdi Jusuf Heyduek eodor Ivii Ilija Ivankovi Ivi Stjepan
Naziv firme
God. protokol.
1885. 1894. 1908. 1895. 1907. 1885. 1900. 1905. 1885. 1907-1912 1887. 1886. 1901. 1908. 1886. 1886. 1907. 1904. 1907-1912. 1894. 1894. 1900. 1904. 1885. 1884. 1886. 1904. 1914. 1908. 1907. 1886. 1908.
Firma se prvi put spominje 1855. god.
Primjedba
Firma se prvi put spominje 1855. god. Firma se prvi put spominje 1855. god.
Spisak protokoliranih trgovakih firmi sainjen je na osnovu podataka u Verzeichniss, i asopisa Bonjak i Bosanski glasnik.
278
33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61.
Jeli edomir L. Jeli Ilija Jeli Simo Jezidi Stipo Karada Abdul Rezak Kirli Alija Kolovrat braa Kolovrat sinovi F. Kolovrat i drug Krstanovi braa Maduni Ivo Maduni Juko i Ivo Marinovi r. Simo Pavlovi Nine i brat Perkovi Ivankovi Ivo Popadi Boko Popadi braa Praljak J. Jovo Radovi Tomo Rustempai Muhamed beg Salom Uuplija Abraham Sandi J. Ilija Sinovi Nikole Pavlovia Subai Ilija Subai braa andrk Ivan Topi Tufeki Tomo Trifkovi Lugui Ilija Vasi Pero
1908. 1886. 1886. 1886. 1908. 1907-1913. 1886. 1907. 1913. 1894. 1912. 1894-1913. 1910. 1910. 1894. 1886. 1886. 1885. 1894-1914 1900-1914 1885. 1903. 1885. 1904. 1885. 1886. 1885. 1885. 1885. Sa filijalom u Kupresu
Iz strukture trgovakih radnji u Bugojnu vidi se da one ne odudaraju od drugih slinih mjesta u Bosni i Hercegovini. U poetku se cijela familija javlja kao nosilac firme, dok se vremenom braa dijele i stvaraju nove trgovine, to znai da su patrijarhalne veze brzo kidane nakon nestanka oca porodice. Druga karakteristika jeste da se na razmeu dva stoljea vri diferencijacija izmeu zanata i trgovine i da se poinje stvarati tip specijaliziranog trgovca, za razliku od ranijih trgovaca koji, mahom, trguju mjeovitom
279
robom. Trgovina s epenka bila je najvaniji oblik razmjene dobara, ali se uz ovaj vid trgovine pojavljuju godinji vaari (sajmovi, derneci, panauri), nedjeljni i pijani dani, kao nezaobilazni i nezamjenjivi oblik razmjene dobara izmeu sela i grada i irih oblasti meusobno. Zabiljeeno je da su 1870. godine stanovnici Bugojna zatraili od osmanskih vlasti da im odobre odravanje trodnevnog godinjeg vaara u cilju poveanja trgovine i usljed toga to se nalazi na putu kuda mnogo putnika prolazi. Iste godine, mutesarif travnikog sandaka (okruga) objavio je da e se u Bugojnu odravati vaar u trajanju od tri dana, s poetkom 15. septembra svake godine. Odobrenje datuma i trajanja vaara vreno je posredstvom okrune oblasti u Carigradu, a do austrougarske okupacije 1878. godine u Bosni i Hercegovini odravani su vaari u 87 raznih gradova, varoa i sela. Od toga u 72 mjesta odravani su sedmini pijani dani, a u 27 godinji vaari. S obzirom na to da se Bugojno nalo ve tada meu 27 mjesta koja su imala godinji vaar, to mu je dalo novi zamah za razvoj trgovine, to potvruje i navedeni spisak sudski protokoliranih firmi.24 Nakon austrougarske okupacije, datum odravanja godinjeg vaara u Bugojnu bio je promjenljiv sve do 1907. godine, od kada se ustalio na 18. oktobar.25 Godinji vaari u Bugojnu, kao i u drugim mjestima, predstavljali su najvei privredni i drutveni dogaaj za koji su se briljivo pripremali svi drutveni slojevi i svi uzrasti stanovnitva. Na njima su trgovci i zanatlije iz raznih krajeva nudili svoju robu, seljaci su dogonili stoku, ito i proizvode kune radinosti, razni putujui zabavljai nudili su zabavu tako da se arolika masa svijeta stapala u jedinstvenu sliku vaara i njegove neponovljive atmosfere. Svi su neto prodavali i kupovali i u tome uivali. Prema podacima s poetkom XX stoljea, na godinji vaar u Bugojnu dogonjeno je oko 2.400 grla rogate stoke, 400 konja, 4.000 grla sitne stoke i oko 100 svinja, a na sedmini pijani dan prosjeno po 150 grla rogate stoke, 50 konja, 600 komada sitne stoke i 20 svinja.26
O odobravanju vaara u Bugojnu vidi list Bosna br. 209, 9. i 21. VI 1870. i br. 275 14/26. IX 1871. Vidi takoe H. Kreevljakovi, Esnafi i obrti, str. 18-19. 25 Bonjak 1886-1899; Bosanski glasnik 1990-1918. Datumi godinjeg vaara u Bugojnu bili su: 30. oktobar, 18. 21. oktobar, 13. 15. maja, 6. 8. aprila, 30. oktobra 2. novembra. 26 Bosanski glasnik 1907, str. 69.
24
280
Osim trgovina mjeovitom robom, itom i stokom, u Bugojnu je bilo vie tradicionalnih bosanskih gostionica i kafana, to je neminovan pratilac formiranja naih gradova. Poetkom XX stoljea zabiljeeno je da u Bugojnu uspjeno rade dva hotela i jedno prenoite. Franc Frekura podigao je na eljeznikoj stanici hotel Vrbas s deset soba, koji je 1908. uredio restoran i promjenio ime u Hotel Bosna. Dobar poslovni ugled imao je i drugi hotel Zum schwarze Adler (Kod crnog orla), iji je vlasnik bio Ludwig Grof, koji je proirio svoj hotel i dao mu ime Grand hotel Grof . Ovaj hotel imao je u poetku est, a 1918. godine 15 soba. U gradu je bilo i jedno prenoite sa 4 sobe, iji je vlasnik bila Rua Grubea.27 U gradu je bilo smjeteno vie zanatskih radnji koje su podmirivale potrebe gradskog i okolnog seoskog stanovnitva. Struktura zanata nije bila optereena tradicijom, nego je odgovarala stvarnim potrebama stanovnitva. Na cijeni su bili kovai, kolari, graevinari, koji su u veini bili duneri, ili majstori opteg profila koji su znali izgraditi bosansku kuu od temelja do useljenja. U ovom periodu dolo je do znaajnih promjena u ovoj oblasti, jer se osim dravnih, javnih graevina, u Bugojnu poinju zidati vee i ljepe kue za potrebe trgovaca, inovnika i zemljoposjednika koji useljavaju u grad. Ove nove potrebe pratilo je podizanje prvih ciglana koje prave preokret u proizvodnji graevinskog materijala koji potiskuje drvo. Vlasnici prvih ciglana bili su Marko Ribii, Stipo andrk i Pero Kolovrat. Time je poela i u Bugojnu era modernog graevinarstva. Podignute su reprezentativne graevine, kao to je zgrada kotarskog ureda u arapskom stilu (dananja gimnazija), zgrada sreskog suda, narodne osnovne kole, eljeznike stanice, vojne pote i telegrafa itd. Oslanjajui se na bogatu tkaku tradiciju Skopaljske doline, osnovane su filijale Tkaonice ilima iz Sarajeva. Potreban materijal i mustre radnice su dobijale od Tkaonice i naruene predmete izraivale kod svojih kua, a gotovu robu predavali su firmi i dobijale odreenu platu.28 Vaan ekonomski faktor u gradu inili su solidno plaeni inovnici, koji su gotovo iskljuivo bili doseljenici iz raznih pokrajina Monarhije i nosioci modernizacije i evropeizacije u gradu. Osim nosilaca politike i vojne vlasti, u ovu socijalnu skupinu spadali su i sreski ljekar, veterinar, apotekar
27 28
Bosanski glasnik 1902, str. 212; 109, str. 254; 1918, str. 180. Bericht uber die Verwaltung von Bosnien und der Herzegovina 1913, str. 76.
281
te nekoliko uitelja i svetenika koji su, ujedno, inili i intelektualnu kremu grada, koja je zajedno s domaim trgovakim slojem, u biti, nosilac bogatog drutvenog i kulturno-prosvjetnog ivota. Struktura zanimanja u bugojanskom srezu 1910. godine29
Privredna grana Poljoprivreda, sto., vrtlarstvo umarstvo i ribolov Rudarstvo Ind. kamena, zemlje, gline, stakla Obrada metala Izrada orua i instrumenata Hemijska industrija Rasvjeta, vodovod i slino Graevinarstvo Tekstilna industrija Koarska industrija Drvna industrija, rezbarstvo Industrija hrane Proizvodnja pia i ugostiteljstvo Industrija odijevanja Trgovina Bankarstvo i krediti Saobraaj Kuna posluga i razni posl. za platu Javna sluba Slobodna zvanja Ostalih Svega Privreuje 15.079 21 4 8 223 20 1 4 34 79 13 40 129 114 201 144 1 53 206 236 4 98 16.712 Izdravanih 26.129 68 5 25 583 22 2 14 130 141 17 68 293 291 248 387 1 143 380 500 6 129 29.581 Svega 41.208 89 9 33 806 42 3 18 164 220 30 108 422 405 449 531 2 196 586 736 10 227 46.293
Iz zvaninog statistikog pregleda zanimanja stanovnitva bugojanskog sreza 1910. godine vidi se da je svaki deseti stanovnik koji privreuje, svoju egzistenciju osiguravao izvan agrara, odnosno da je 89% ukupnog stanovnitva sreza ivjelo od poljoprivrede kao glavnog izvora prihoda. U vanagrarnim oblastima zanimanja prednjaili su obrada metala, proizvo29
Rezultati popisa stanovnitva 1910, str. 62-63.
282
dnja hrane, ugostiteljstvo, industrija odijevanja, trgovina, kuna posluga i drugi poslovi za platu, te javna sluba. U ovim granama radilo je 1.253 lica (oko 77%) od ukupno 1.633 zaposlenih izvan agrara. To jasno pokazuje da je bila veoma spora dinamika privrednih i socijalnih promjena u srezu. Izostao je razvoj industrije i to se nije moglo nadomjestiti starim nainima proizvodnje izvan agrara. U takvim uslovima, ni grad Bugojno nije mogao promijeniti svoj trgovako-agrarni karakter. Zbog toga se u njemu nije izvrila snanija akumulacija i organizacija kapitala koja bi stvorila novane institucije za finansiranje privrednog, prije svega industrijskog razvoja itavog kraja. Svi novani zavodi koji su u Bugojnu formirani na razmeu dva stoljea (Srpska tedionica, Hrvatska teaka blagajna, Hrvatska seljaka zadruga za tednju i zajmove, Kotarska pripomona zaklada), bili su vie nacionalne institucije stvorene da potpomognu razvoj poljoprivrede i seljaka veu za moderne nacionalne institucije, nego finansijske institucije koje bi vodile optem privrednom progresu. *** Na razmeu XIX i XX stoljea Bugojno se nije razvijalo samo kao politiki i privredni centar sreza, nego je sve vie preuzimalo i kulturnoprosvjetno i drutveno vodstvo itavog gornjovrbaskog kraja. U njemu se relativno brzo formirao sloj imunog graanstva inovnikog i trgovakog porijekla, pripadnika raznih nacija i kultura, koji je, kao i svugdje gdje se javio, osjeao potrebu za viestranim drutvenim uticajem i potpunijim duhovnim i drutvenim ivotom. Iz te potrebe nastala je viestrana i dosta intenzivna prosvjetna, kulturna i drutveno-politika aktivnost. Prvu osnovu kolu u Bugojnu otvorili su franjevci 1868. godine, koju je 1872. godine pohaalo 30 djece. Ova kola, kao i druge koje je osnivao ovaj red, ukinuta je 1883. godine, jer je uslijedilo otvaranje Narodne osnovne kole koju su pohaala djeca svih konfesija, a kolske 1886/87. u gradu je podignuta impozantna kolska zgrada. U okviru srpsko-pravoslavne crkvene optine osnovana je srpsko-pravoslavna osnovna kola, dok je uz damiju otvoren mekteb, a kasnije i medresa. Mrea osnovnih kola zavrena je 1893. godine, kada je Druba sestara milosrdnica sv. Vinka iz Zagreba otvorila u Bugojnu katoliku djevojaku kolu, koja je imala 114 uenica i 5 nastavnica.
283
Uitelji u narodnoj osnovnoj koli u Bugojnu 1886-1918. godine30

Ime i prezime Godina slubovanja 1886-1889. 1889-1892. 1893-1895. 1895. 1895. 1896-1899. 1896-1899. 1896-1901. 1899. 1900-1903. 1900-1901. 1902-1903 1902-1903 1904-1910. 1904-1905. 1904. 1905. 1906-1909. 1906-1910. 1907-1908. 1909. 1910. 1910-1916. 1911-1916. 1911-1916. 1911-1914. 1916-1918. 1916. 1917-1918. 1917-1918. 1917-1918. 1917-1918.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.
P. Galcinja Tomljenovi Tomislav Jefto Abramovi Sofija Mandi Josip Brki, pom. uitelj Josip Ruji, starjeina Jelka Bili Ljubomir Matuli, pom. uitelj Josip uri, starjeina Kneevi Anto Steinmetz Johanna, pom. uiteljica Frani Danica Tomasovi Andrras, pom. uitelj Palandi Nikola, upravitelj kole Miljuevi Ida oli Stjepan, pom. uitelj ogo Husein, pom. uitelj Muli Hamdija Beli Milan Vukeli Zora, pom. uiteljica Erdosy Zora, suplent uiteljica Fejzagi Demal Mandui Jelena, suplent uiteljica imunac Stjepan, upravitelj i uitelj kole iljkovi Mehmed Kalaica Josipa Vudanovi Angelina Konig Elza Krei Ivan, upravitelj Hvala Matilda pez Marija Kaprikul Ana
Spisak uitelja napravljen je na bazi podataka objavljenih u Bonjaku i Bosanskom glasniku.

30
284
U poetku je u narodnoj osnovnoj koli bio zaposlen samo jedan uitelj, a kasnije 2 ili 3 uitelja i jedan pomoni uitelj. Iz navedenog pregleda vidi se da su se uitelji esto mijenjali i samo mali broj je ostajao po nekoliko godina. Pismenost u bugojanskom srezu 1910. godine31
Znaju itati i pisati Muki enski Svega Ne znaju itati i pisati Muki enski Svega Pravoslavni 537 187 724 (6,4%) Pravoslavni 5.696 5.415 11.111 (93,6%) Katolici 909 447 1356 (11,14%) Katolici 5.396 5.396 10.815 (88,9%) Muslimani 584 23 607 (5,10%) Muslimani 5.737 5.552 11.289 (5,1%) Ostali 27 23 50 (71%) Ostali 1 19 20 (29%) Svega 2.057 680 2.737 Svega 16.830 16.406 33.236
Iz tabele se vidi da je opta pismenost u bugojanskom srezu izraena niskim procentom od 8,24% i zaostajala je iza pismenosti u Bosni i Hercegovini, koja se kretala oko 12%. Velike su razlike u pismenosti na selu i u gradu, ali o tome nema odvojenih podataka. Iz tabele se, takoe, vidi da je pismenost razliita kod pripadnika pojedinih konfesija. Pravoslavnih je bilo pismenih 6,4%, katolika 11,14%, muslimana 5,10% i ostalih 71%. Ovim treba dodati jo ukupno 50 lica koja su znala samo itati. Od ukupno 14.373 djece i omladine od 7 do 20 godina znalo je itati i pisati svega 1.360 ili 9,5%, to znai da je, i pored toga to su do 1912. godine u srezu otvorene 4 narodne osnovne kole, zatim srpsko-pravoslavna osnovna kola, mektebi i medresa, katolika djevojaka kola milosrdnih sestara, nepismenost reproducirana s 91% tog uzrasta. Oigledna je razlika i u pismenosti po polovima. Kod pravoslavnih odnos pismenih mukaraca i ena bio je 8,6% prema 2,2%, kod katolika 14,4% : 7,6% i muslimana 9,2% : 0,41%. Veoma nizak procent pismenih, naroito muslimanki, bio je zbog toga to
31
Rezultati popisa stanovnitva 1910, str. 20-21, 30-31.
285
su one vrlo rijetko pohaale narodne osnovne kole, a u mektebima se nije uila latinica i irilica, koje su jedino bile obuhvaene statistikom, nego samo arebica i arapsko pismo. Drutveno-ekonomske i druge promjene na razmeu XIX i XX stoljea podstakle su u Bugojnu bogatu i raznovrsnu kulturno-prosvjetnu i druge drutvene aktivnosti, koje su svojim znaajem premaivale ekonomsku snagu grada i brojnost njegovog stanovnitva. To je bilo vrijeme kada se u cijeloj Bosni i Hercegovini osnivalo mnogo raznovrsnih drutava koja su odraavala potrebe i interese novih i starih drutvenih snaga, vjerskih i nacionalnih pokreta i modernih socijalno-politikih ideologija. Kao to je oblast obrazovanja i vaspitanja imala dva usmjerenja (konfesionalne kole, koje su nastavljale tradicionalnu zatvorenost obrazovanja i vaspitanja unutar vlastite vjerske zajednice i narodne osnovne kole, koje osniva drava, a pohaaju ih djeca bez ikakvih vjerskih i nacionalnih ogranienja) tako je i oblast kulturno-prosvjetnog i drutvenog rada imala dvije tendencije: jednu je zastupala i provodila austrougarska vlast, a drugu domae stanovnitvo u okviru svojih vjerskih i nacionalnih zajednica. U uslovima politike obespravljenosti, prosvjeta, kultura i umjetnost jedine su mogle progovoriti prikrivenim politikim i nacionalnim jezikom. Otuda su sva udruenja, bez obzira na to kakvi su im ciljevi bili i ko ih je osnovao, imala zadatke da se nepolitiki bave politikim i nacionalnim radom. Kulturno-prosvjetna, socijalna i humanitarna drutva u Bugojnu 1878-1914.32
Naziv drutva 1. 2. 3. 4. 5. 6.
32
inovnika kasina Beamten Kasino Ukraavajue drutvo Verscnungsverein Pjevako drutvo Hrvatska narodna itaonica Biciklistiko drutvo Dobrovoljno vatrogasno drutvo
Godina osnivanja 1893. 1895. 1898. 1900. 1900. 1902.
Pregled drutava u Bugojnu sastavljen je u na bazi podataka koje je objavio . Pejanovi, u studiji Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 100. Spisak je dopunjen podacima koje je objavio Bosanski glasnik.
286
Naziv drutva 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Turska kiraethana itaonica Podrunica hrvatskog potpornog drutva Napredak Srpsko pjevako drutvo Javor Pododbor srpskog potpornog drutva Prosvjeta Mjesni odbor Hrvatske narodne zajednice Hrvatski sokol Srpski soko Pododbor potpornog drutva Gajret Srpska narodna organizacija Muslimanski klub Ratno dobrovoljno dobrotvorno drutvo
Godina osnivanja 1904. 1905. 1906. 1907. 1907. 1909. 1909. 1910. 1911. 1913. 1914.
Iz pregleda drutava vidi se da su stanovnici Bugojna bili veoma otvoreni prema kulturno-prosvjetnim, humanitarnim, sportskim i nacionalnopolitikim idejama. U drutvenom ivotu led je probijen osnivanjem inovnike kasine, koja zasluuje veliku panju, s obzirom na to da kasina postaje mjesto gdje se okupljaju inovnici, vojnici, poslovni ljudi, uglavnom doseljeni svijet koji preko kasine stvara jedan novi, drukiji drutveni ivot. Jedno od najinteresantnijih i jedinstvenih udruenja u Bosni i Hercegovini jeste udruenje za uljepavanje grada koje je, izmeu ostalog, imalo zadatak da njeguje bilje, poumljava i podie parkove, to, svakako, predstavlja preteu ljubitelja prirode i modernih ekolokih udruenja. Ono je interesantno i po tome to u njemu prednjae domai ljudi svih konfesija. itaonice su u Bugojnu imale obrazovne i humanistike ciljeve. Na primjer, Hrvatska narodna itaonica u poetku ima 54 lana, a kasnije 78, a u njenom odboru sjede najugledniji hrvatski trgovci u gradu: Stipo Grgi, Stipo Domainovi, Ilija Subai, Anto Babi, Stipo Budimir, fra Dominik Gojsilovi i Nikola Dilber. Tursku itaonicu osnovao je odbor na elu sa zemljoposjednikom Ahmed-begom Buatlijom. Hrvatsku narodnu zajednicu vodi fra Marijan Lovri, zajedno sa Stipom Domainoviem, Stjepanom Subaiem i Ninom Pavloviem, s impozantnim brojem od 450 lanova. Humanitarne ideje drutava Prosvjete, Gajreta i Napretka, koja su imali zadatak da pomognu podizanju nacionalne inteligencije na univerzitetima i zanatlijskog i trgovakog podmlatka, naile su na dobar prijem kod bugojanskog graanstva. Napredak ima 51 lana, Gajret 1905. godine
287
ima 10, a 1907 s lanovima iz Gornjeg Vakufa ima 160 lanova. Prosvjeta 1908. ima 70 lanova,33 a njome rukovodi Risto urendi zajedno s edomirom Joviem, Milanom Jovanoviem i orom T. Radoviem. I kod Srba, kao i kod Hrvata, itavim drutvenim ivotom rukovode bogati ljudi trgovci koji se nalaze u upravnim odborima od pjevakih do sportskih i sokolskih drutava. Pjevaka drutva, hrvatska i srpska, oslonjena su na crkvu, a imaju znaajnu nacionalnu funkciju, jer se iz tih vrsta okupljanja, kao i iz drugih, brzo prelo na nacionalnopolitike stranke. I sokolska udruenja, koja su nosila ideju u zdravom tijelu zdrav duh, imala su zadatak da razvijaju borbeni nacionalni duh. Ideju o Hrvatskom sokolu u Bugojnu uspeno su realizirali Franjo Vinter, Ilija M. andrk, Stjepan Jandri, Vinko andrk, Stjepan Ubovi i Stjepan Ivi (1909. ima 63 lana), a Srpski soko, koji je osnivan od 1. avgusta 1909. do 24. januara 1910. godine, vodili su ljudi iz uglednih srpskih porodica: Jovo Luki, Mihajlo, piro i Ilija Marinovi, Gojko Praljak, Vojo Brani, Aleksa uri, Ljubo i Kosta Topi, Blagoje Krstanovi, Milivoje Radovi, Risto urendi i Stevo Kokotovi.34 U kulturno-prosvjetnom i drutvenom ivotu bugojansko graanstvo osnivalo je ona udruenja koja su bila primjerena potrebama, interesima, tradiciji i navikama svakog pojedinog naroda. Slijedili su jedni druge u ostvarivanju svojih potreba i bili upueni jedni na druge. I tu se stvarala arija, ali neto drukija od one tradicionalne, jer je nacionalni trougao ostvarivao svoju nacionalnu integraciju u uslovima austrougarske vlasti i formiranja gradskog miljea u Bugojnu. Otuda je on dobio specifinu mjesnu boju u kulturno-prosvjetnom, sportskom i drugom drutvenom aktivitetu. *** Za razvoj Bugojna bila je posebno znaajna aktivnost njegovog gradskog vijea koje je imalo zadatak da se brine o zdravstvenim, komunalnim, kolskim i drugim pitanjima vezanim za ivot graana. S obzirom na to
Kalendar Napredak 1909. str. 163-164, Bosanski glasnik 1909.; I. Kemura, Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana, Sarajevo 1986. tabela I. 34 ABH, ZV BiH 1909, . 18 269/26, ABH, ZV BiH, 1909. . 18-26. Za podatke zahvaljujemo Sajmi Ajanovi-Sari i Matku Kovaeviu iz Arhiva Bosne i Hercegovine
33
288
da je optinski budet bio fiksiran na 95.200 kruna godinje, tim novcem nisu se mogli praviti veliki poduhvati. U rashodima se navode sljedei trokovi za 1905. godinu: trokovi klaonice 695 kruna i 80 helera, doprinos za zdravstvo 3.092 krune i 40 helera, doprinos za humanitarne svrhe 1.200 kruna, optinski dugovi 99.275 kruna i 80 helera, trokovi za osnovne kole 5.897 kruna i 60 helera. U rashodima, cifre se iz godine u godinu neznatno mijenjaju. U Bugojnu je ordinirao sreski ljekar dr Jozef Fogler, koji je, prema podacima Bosanskog glasnika, tu slubovao od 1899. do 1915. godine. Gradska ambulanta otvorena je 1906. Mjesto ljekara u gradu bilo je upranjeno samo u toku ratne 1916. godine, a ve 1917. i 1918. ordinira dr Leo Schonfeld. Bugojno je spadalo meu 37 gradova u pokrajini koji su imali apoteku, koja je registrirana 1900. godine, a bila je vlasnitvo magistra farmacije Theodora Heydueka. Ostao je u Bugojnu do 1915. godine, a ve 1916. apoteku je otvorio magistar farmacije Nikola Ku, koji je ostao do 1918. godine. Njega je naslijedio magistar farmacije Ignatz Berger. Bugojno je relativno kasno, tek 1912. godine, dobilo sreskog veterinara i tu dunost je obavljao Jozef Halama.35 Na razmeu XIX i XX stoljea Bugojno nije imalo moderni vo35
Podaci o zdravstvu u Bugojnu navedeni su prema Bosanskom glasniku.
289
dovod i kanalizaciju. Grad se snabdijevao vodom iz oko 70 bunara i izvora, a isto toliko petrolejskih lampi osvjetljavalo je njegove ulice. Gradsko vijee Bugojna (1886-1918)36 Naelnici: Tahir-aga Vidimli 1886-1888. Pero Pavlovi 1889-1908. Pero andrk 1909-1910. Salih-aga Mandi 1911-1915. Remzi-beg Avdalajbegovi 1917-1918. Od 1895. biraju se podnaelnici i tu dunost su obavljali: Mitar Popadi 1895. Mustaj-beg Avdalajbegovi 1895-1908. Vuk urendi 1896. Niko Marinovi 1899-1908. Salih ef. Mandi 1909-1910. Jovan Topi 1909-1910. Anto Babi 1911. Risto urendi 1911-1918. Nine Pavlovi 1912-1918. Zastupnici:
Pero Pavlovi 1886. Niko Grgi 1886-1889. Simo Jeli 1886-1892. 1900-1901. Tomo Topi 1886-1888. Ibrahim ef. Karada 1886-1892.
Spisak lanova Gradskog vijea sainjen je na osnovu podataka iz Bosanskog glasnika 1889-1918.
36
290
Hamid Lonar 1886-1892. Stipo Babi 1889-1892. Niko Grgi 1886-1892. Marko Popadi 1889-1892. Niko Mijatovi 1889-1892. Ibrahim Hadiali 1889-1892. Mustaj-beg Avdalajbegovi 1893-1894. Meho Imamovi 1893-1900. Petar Kutlea 1893-1901. Stipo Jezidi 1893-1898. Vuko urendi 1893-1895. Jovo Praljak 1893-1898. Salih-aga Mandi 1893-1908. Niko Marinovi 1896-1898. Theodor Heyduek 1900-1901. 1905-1908. Juko Maduna 1899-1901. Marko Dilber 1899-1901. Salom Avram 1900-1908. Niko Dimi 1902-1908. Ivan andrk 1902-1904. Boko Popadi 1902-1903. Remzi-beg Avdalajbegovi 1902-1908. Ivan Perkovi Ivankovi 1902-1908. Ludwig Grof 1905-1911. Stipo Babi 1905-1908. Marko Dimi 1905-1908. Karada Abdul Rezak 1909-1918. Tahir Bosto 1909-1918. Ante Babi 1909-1910. Stipo Domainovi 1909-1914. Juko Maduni 1909-1911.
291
Boko Topi 1909-1916. Ilija Trifkovi 1909-1910. Stipo oli 1909-1910. Stipo Grgi 1911.1916. Ivica Jozi Bakarad 1911-1913. Niko oli 1911-1918. Zahid upa (upi) 1911-1918. Jovo Krstanovi 1911-1913. Salih-beg Avdalajbegovi 1915-1918. Frano Domainovi 1915-1918. Stjepan Subai 1915-1918. Anto Kolovrat 1915-1918. ore Radovi 1915-1918. Ilija Sandi 1917-1918. Na kraju ovog pregleda nekih pitanja u razvoju Bugojna kao grada koji nema dugu urbanu tradiciju, moe se zakljuiti da je njegov razvoj tekao u pravcu stvaranja jednog trgovako-agrarnog sredita. Prirodna bogatstva i dosta jaka poljoprivreda, s vrlo znaajnom ulogom stoarstva, nisu mogle biti oploene znatnijim industrijskim razvojem, jer za to nisu postojali neophodna infrastruktura i finansijska sredstva. U svojoj duhovnoj, kulturnoprosvjetnoj i drutvenoj otvorenosti za moderne ideje Bugojno je pokazalo da se razlikuje od onih gradova koji su se borili s naslagama duge urbane tradicije.
ZAKLJUNE NAPOMENE
njiga Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20. stoljea bavi se znaajnim, a malo istraivanim fenomenima gradova u Bosni i Hercegovini u vrijeme kada je u njoj okonana etvorovjekovna epoha orijentalno-balkanske i orijentalno-islamske urbanizacije i zapoela era modernizacije i oblikovanja evropskih urbanih modela. Taj proces je tekao srazmjerno razvoju novog naina proizvodnje, izgradnji modernog saobraaja i rezultatima migracionih kretanja. Osnovna studija ove knjige sadri analizu 66 naselja koja su do 1910. godine stekla status grada (gradska optina). Od toga broja 1879. godine bilo je 46 gradova koji su imali osmansku urbanu tradiciju, a svi ostali su status grada stekli razvojem izmeu vremenskih meaa 1879. i 1910. godine. Prilikom istraivanja, autoru se nametnulo osnovno pitanje da li je bosanskohercegovaki grad na razmeu dva stoljea prerastao iz orijentalno-islamskog u evropski grad, odnosno kakva je relacija bosanskohercegovake urbane tradicije, duboko ukorijenjene u osmansko naslijee, i modernizacije, koja uzima maha nakon uspostave austrougarske uprave 1878. godine? Istraivanja vjerske, etnike i socijalne strukture stanovnitva, saobraaja, privredne aktivnosti, administrativne, vojne i kulturno-prosvjetne funkcije bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea, pokazala su da su se u svim tim oblastima dogodile znaajne promjene, jer su, uz tradicionalne oblike saobraaja, proizvodnje i trgovine, uz naslijeene drutvene strukture (klase i slojeve) stvorene nove, stranog i domaeg porijekla, sa drukijim nainom proizvodnje, miljenja i ivota. U osnovi svih tih promjena leala je okolnost da je u Bosni i Hercegovini nesreenu orijentalnu Osmansku carevinu zamijenila austrougarska evropska birokratska pravna drava, koja sistematski i uporno gradi novi sistem vlasti, s
294
ciljem da u svoj dravni organizam ekonomski, politiki i kulturno integrira svoju novu pokrajinu. S obzirom na to da domai tradicionalni privredni i drutveni razvitak nije nudio pretpostavke za modernizacijske promjene, prije svega zbog toga to on nije stvarao domau akumulaciju kapitala, modernizacija proizvodnje i drutva uopte ovdje se ne odvija unutranjim, domaim razvojem nego podsticajem izvana, inicijativom drave i stranog privatnog kapitala. Otuda su se, na razmeu XIX i XX stoljea, gradovi u Bosni i Hercegovini razvijali neravnomjerno, sa dosta lokalnih i regionalnih obiljeja, bilo da se radi o njihovim vanjskim, vidljivim ili unutranjim, manje vidljivim elementima. Neki od njih postali su vana industrijska sredita i postepeno su dobijali oblike evropskog industrijskog grada (i po socijalnoj strukturi i po vanjskom izgledu Tuzla, Zenica), dok je veina ostala na zanatstvu, sitnom preduzetnitvu (s modernim zanatima) i pojaanim saobraajem i trgovinom. Specifine i vidljive promjene doivjeli su i oni gradovi koji su postali vojni centri i strateka uporita Monarhije prema jugoistoku, a nisu ostali netaknuti ni gradovi koji su svoj znaaj dobijali kao agrarna sredita. Ipak, najkompletniju urbanizaciju doivljavali su gradovi u kojim su bila sjedita okrunih vlasti i, posebno, glavni grad pokrajine, Sarajevo. Promjene su se dogaale u svim gradovima bez obzira na to da li su ostali u zapeku novih saobraajnih i privrednih tokova ili su igrali prvorazrednu ulogu u modernizacijskim procesima. U svakom sluaju, promjene nisu bile spektakularne kao u zapadnoevropskim razvijenim industrijskim zemljama, pa ni u odnosu na razvoj junoslavenskih sjevernih pokrajina. Otuda je historija bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea, u stvari, historija sueljavanja i sukobljavanja tradicije i modernizacije. No, bez obzira na sve tekoe, gradovi su mijenjali i uvrivali svoj etniki, vjerski, socijalni, kulturni i politiki mozaik i postajali vitalna sredita civilizacijskih i kulturnih promjena u pokrajini. Osim osnovne studije, knjiga sadri nekoliko primjera gradova s razliitim funkcijama, bez pretenzija da se uspostavlja odreena vra tipologija gradova. Tuzla je primjer industrijskog grada, Foa je za vrijeme osmanske vladavine izvjesno vrijeme bila centar paaluka, a nakon austrougarske okupacije ostala je udaljena od glavnih saobraajnih puteva, ali s istaknutom vojno-stratekom funkcijom prema Crnoj Gori. Fojnica je ranije bila jedan od istaknutih centara proizvodnje bosanskog eljeza, a krajem XIX
ZAKLJUNE NAPOMENE
295
i poetkom XX stoljea, zbog konkurencije modernih eljezara (Vare i Zenica), ekonomski stagnira. Banjaluka je primjer grada koji demografski raste znatno ispod prosjeka gradova u pokrajini i bez znaajnije privredne ekspanzije postaje vano sredite u kojem se oploavaju moderne socijalne i nacionalno-politike ideje. Modria je mali posavski grad u ijoj blizini je osnovana poljoprivredna stanica kao ogledno dobro i poljoprivredna kola za cijelu Posavinu, i na kraju, Bugojno, koje nije izraslo na osmanskoj urbanoj tradiciji, nego svoju fizionomiju i znaaj stie nakon 1878. godine.
ZUSAMMENFASSUNG
as Buch Die Stdte in Bosnien und in der Herzegowina an der Wende vom 19. zum 20. Jahrhundert handelt ber die wichtigen, aber wenig erforschten Phnomene der Stdte in Bosnien und in der Herzegowina zu der Zeit als auf diesem Gebiet die vierhundertjhrige Epoche der orientalisch balkanischen Sowie orientalisch islamischen Urbanisierung beendet worden ist und die ra der Modernisierung und Gestaltung von europischen urbanen Modellen begonnen hat. Dieser Proze lief proportional zu der Entwicklung der neuen Produktionsweise, dem Ausbau eines modernen Verkehrswesens und den Ergebnissen der Migration. Die Grundstudie dieses Buches enthlt die Analyse von 66 Siedlungen, die bis zum Jahre 1910 den Status einer Stadt (Stadtgemeinde) erworben haben. Von dieser zahl waren im Jahr 1879 46 Stdte, die eine osmanische urbane Tradition hatten. Alle anderen erwarben den Stdte Status durch die Entwicklung in der Zeit von 1879 bis 1910. Im Laufe der Forschung warf sich die Grundfrage auf, ob die bosnisch herzegowinische Stadt an der Wende von zwei Jahrunderten aus einer orientalisch islamischen in eine europische Stadt gewachsen ist, bzw. wie ist die Beziehung der bosnisch herzegowinischen urbanen Tradition, welche tief in das osmanische Erbe verankert ist und der Modernisierung, die nach der sterreichisch ungarischen Okkupation im Jahre 1878 in Schwung gekommen ist. Die Erforschungen der religisen, ethnischen und sozialen Struktur von Einwohnern, des Verkehrswesens, der Wirtschaft, der administrativen, militrischen, kulturellen Funktion, sowie der Funktion vom Bildungswesen der bosnisch herzegowinischen Stdten an der Wende vom 19. zum 20 Jhd. zeigten, da in all diesen Bereichen wesentliche Umwandlungspro-
ZAKLJUNE NAPOMENE
297
zesse geschehen sind, weil neben den traditionellen Formen von Verkehrswesen, Produktion und Handel neben den vererbten gesellschaftlichen Strukturen (Klassen und Schichten) neue Formen geschaffen worden sind, fremder und heimischer herkunft mit einer anderen Art von Produktion, Denkweise und Leben sweise. Im Grunde all dieser Umwandlungen war der Umstand, da in Bosnien und in der Herzegowina das ungeordnete orientalische Osmanische Reich durch den sterreichisch ungarischen europischen brokratischen Rechtsstaat vertauscht war, welcher systematisch und beharrlich ein neues System der Herrschaft grndete, mit dem Ziel, in seinen staatlichen Organismus seine neue Provinz wirtschaftlich, politisch und kulturell zu integrieren. Unter der Bercksichtigung der Tatsache, da die heimische traditionelle wirtschaftliche aund gesellschaftliche Entwicklung keine neue Voraussetzungen fr die Modernisierungsvernderungen geboten hat, vor allem deshalb, weil sie keine heimische Akkumulation des Kapitals geschaffen hat, erfolgt die Modernisierung der Produktion und Gesellschaft im allgeminen nicht nach einheimischer Entwicklung, sondern nach den Anregungen von auen, durch die staatliche Initiative und durch das Auslandskapital. Daher entwickelten sich an der Wende vom 19. zum 20. Jahrhundert die Stdte in Bosnien und in der Herzegowina nicht gleichmig mit betrchtlichen Lokal und Regionalmerkmalen, seien es uerliche, bemerkbare oder innerliche, wenig bemerkbare Elemente. Einige von ihnen sind zu den wichtigen industriellen Mittelpunkten geworden und bekamen allmhlich die Formen einer europischen Industriestadt (auch der sozialen Struktur nach, sowie nach dem uerlichen Aussehen Tuzla, Zenica), whrend die meisten Stdte mit dem Gewerbe, mit kleinen Unternehmungen (mit modernem Gewerbe), mit intensiviertem Verkehr und Handel geblieben sind. Die spezifischen und sichtbaren Vernderungen erlebten diejenigen Stdte, die zu Militrzentren und strategischen Sttzpunkte der Monarchie gegen Sdosten geworden sind. Nicht unberhrt blieben auch diejenigen Stdte, die ihre Bedeutung als Agrarzentren erwarben. Die vollstndigste Modernisierung erlebten jedoch die Stdte in welchen der Sitz der Kreisbehrden war, besonders die Hauptstadt der provinz, Sarajevo. Die Vernderungen geschahen in allen Stdten, ohne Rcksicht darauf, ob sie abseits von Verkehrs und Wirtschaftsentwicklung lagen oder aber eine hervorragende Rolle in den Modernisierungsprozessen spielten. Diese Vernderungen waren jeden-
298
falls nicht spektakulr wie in den westeuropischen entwickelten Industrielndern, auch nicht in Bezug auf die Entwicklung von jugoslawischen nrdlichen Provinzen.Daher mu betont werden, da die Geschichte der bosnisch herzegowinischen Stdten an der Wende vom 19. zum 20 Jhd. in der Wirklickeit eine Geschichte der Konfrotierung und des Konflikts von Tradition und Modernisierung war. Aber, ohne Rcksicht auf all die Schwierigkeiten haben die Stdte ihr ethnisches, religises, soziales, kulturelles und politisches Mosaik gendert und gefestigt und zum vitalen Mittelpunkt der zivilisatorischen und kulturellen Umwandlung in der Provinz geworden. Auer der Grundstudie enthlt das Buch einige Beispiele von Stdten mit verschiedenen Funktionen, ohne Anspruch darauf, eine bestimmte konsistente Typologisierung vorzunehmen. Tuzla ist ein Beispiel einer Industriestadt, Foa war in der Zeit der Osmanischen Herrschaft eine Zeitlang das Zentrum des Paschaliks und nach der sterreichisch ungarischen Okkupation blieb es weit von de hauptverkehrspunkten entfernt, aber mit einer ausgeprgten militrischen und strathegischen Funktion gegen Montenegro. Fojnica war frher einer der bedeutenden Zentren der Bosnischen Stahlproduktion. Ende des 19. Jahrhunderts und zu Beginn des 20. Jhd. stagniert Fojnica in konomischer Hinsicht wegen der Konkurrenz der modernen Eisenwerke (Vare und Zenica). Banjaluka ist ein Beispiel der Stadt, die demographisch wesentlich unter dem Durchschnitt der Stdte in der Provinz wchst und ohne wesentlicherer Wirtschaftsexpansion zum wichtigen Mittelpunkt wird, in welchem die modernen sozialen und national politischen Ideen befruchtet werden. Modria ist eine kleine Stadt in der Posavina, in derer Nhe eine landwirtschaftliche Versuchsstation als landwirtschaftliche Schule fr ganz Posavina erffnet worden ist und letztendlich Bugojno, das nicht auf der osmanischen urbanen Tradition gewachsen ist, sondern sein Aussehen und seine Bedeutung nach 1878 erwarb.
P RI LO Z I
BROJ KUA I STANOVA U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA 1879-1910. GODINE TABELA 1
PRILOZI
301
TABELA 1 (NASTAVAK)
302
TABELA 1 (NASTAVAK)
PRILOZI
303
304
PRIRATAJ STANOVNITVA U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA OD 1879. DO 1910. GODINE TABELA 2
TABELA 2 (NASTAVAK)
PRILOZI
305
306
TABELA 2 (NASTAVAK)
SOCIJALNA STRUKTURA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA PREMA POPISU 1885. GODINE TABELA 3
PRILOZI
307
308
TABELA 3 (NASTAVAK)
TABELA 3 (NASTAVAK)
PRILOZI
309
310
PRIVREDNA STRUKTURA SARAJEVA, BANJALUKE, MOSTARA I TUZLE 1910. GODINE I BROJ LICA KOJA PRIVREUJU * TABELA 4
PRILOZI
311
AGRARNO STANOVNITVO U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA 1895. I 1910. GODINE TABELA 5
312
TABELA 5 (NASTAVAK)
PRILOZI
313
ZEMLJOPOSJEDNICI SA KMETOVIMA I BEZ KMETOVA U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA 1895. I 1910. TABELA 6
314
TABELA 6 (NASTAVAK)
PRILOZI
315
TABELA 7
316
TABELA 7 (NASTAVAK)
PRILOZI
317
BROJ AKTIVNIH VOJNIKA U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA 1895. I 1910. GODINE TABELA 8
318
TABELA 8 (NASTAVAK)
PRILOZI
319
MUSLIMANI U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA 1879, 18851895. I 1910. GODINE TABELA 9
320
TABELA 9 (NASTAVAK)
PRILOZI
321
PRAVOSLAVNI U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA 1879, 1885, 1895. I 1910. GODINE TABELA 10
322
TABELA 10 (NASTAVAK)
PRILOZI
323
KATOLICI U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA 1879, 1885, 1895. I 1910. TABELA 11
324
PRILOZI
325
JEVREJI U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA 1879, 1885, 1895. I 1910.
TABELA 12
326
PRILOZI
327
DOSELJENICI (STRANCI) U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA 1885-1910. TABELA 13
328

PRILOZI
329
330
DOSELJENICI U EST (6) OKRUNIH GRADOVA TABELA 14
DRAVNA PRIPADNOST I MATERNJI JEZIK STANOVNITVA SARAJEVA, TUZLE, BANJALUKE I MOSTARA 1910. GODINE* TABELA 15
PRILOZI
331
332
IZVORI I LITERATURA
Izvori
1. Arhiv Bosne i Hercegovine (ABH): Zajedniko ministarstvo finansija (ZMF) Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu (ZVBH) 2. Arhiv franjevakog samostana u Fojnici: Chronologia domus od 1901-1928, Sabrao fra Mijo V. Batini Ispitno izvjestje o napretku uenika I-IV razreda za kolske godine od 1879-1882. Ljetopis uione narodne u Fojnici od godine 1871. Odredbe otaca vijenika (diskreta) asnog samostana sv. Duha u Fojnici. 3. Regionalni arhiv Doboj: Srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina Modria, 1883-1910.
A: Neobjavljeni izvori
B: Objavljeni izvori
Arhiv Komunistike partije Bosne i Hercegovine, Socijalistiki pokret u Bosni i Hercegovini 1905-1919., Tom II, Sarajevo, 1951. Bericht uber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1913-1917. Die Landwirtschaft in Bosnien und der Hercegovina, Sarajevo, 1899. Ergebnisse der Viehzahlung in Bosnien und der Hercegovina vom Jahre 1895. (Rezultati popisa marve u Bosni i Hercegovini od godine 1895) Die Ergebnisse der Viehzalung in Bosnien und der Hercegovina vom Jahre 1910, Sarajevo, 1912. Graa o poecima radnikog pokreta u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1905., Priredio: Vojislav Bogievi, Sarajevo 1958. Hauptresultate der Volkszhlung in Bosnien und der Hercegovina vom 22. April 1895 (Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni I Hercegovini od 22. aprila 1895). Sarajevo, 1896; Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine od 1906. do 1916. godine. Kongresi Glavnog radnikog saveza za Bosnu i Hercegovinu (1905-1919), - graa Priredili: Boo Madar, Ibrahim Karabegovi i Iljas Hadibegovi, Sarajevo 1985. Ortschafts und Bevlkerung Statistik von Bosnien und der Hercegovina. Sarajevo, 1880 (Statistika miesta i puanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1880. Ortschaft-und Bevolkerungs-Statistik von Bosnien und der Hercegovina nach dem Volkszahlungs-Ergebnisse vom 1. Mai 1885. (tatistika miesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885), Sarajevo, 1886. Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910, Sarajevo, 1912. Sammlung der Gesetze und Verordnungen fur Bosnien und die Hercegovina, 1883. Zbornik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu 1883, Sarajevo Verzeichniss smmtlicher in Bosnien und der Hercegovina handelsgerichtlich
334
protokollirten Handelsfirmen zasummengestelt auf Grund der gerichtlihen Handeisregister, Sarajevo, im Oktober 1886., Biblioteka Arhiva Bosne i Hercegovine u Sarajevu. C: tampa Bosanski glasnik (Bosnischer Bote) 1890-1918. Bosna. Bonjak 1886-1899. Financijalni ljetopis bo.-herc. kompas 1912/1913. Glas slobode. Kalendar Napredak za godinu 1908, 1909, 1913. Vjesnik sokolske upe Petar Veliki Oslobodilac.
Literatura
Banjaluka u novijoj istoriji (1878-1945), Sarajevo 1978. Branislav Begovi, Strani kapital u umskoj privredi Bosne i Hercegovine za vrijeme otomanske vladavine, Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo i drvnu industriju u Sarajevu, Godine 5, br. V, Sarajevo 1960. Branislav Begovi, Razvojni put umske privrede u Bosni i Hercegovini u periodu austrougarske uprave (1878-1918) sa posebnim osvrtom na eksploataciju uma i industrijsku preradu drveta, Sarajevo 1978. Duan Beri, Bosna i Hercegovina od kraja XVIII veka do 1914. u najnovijoj jugoslovenskoj istoriografiji. Zbornik Matice srpske za istoriju broj 37/1988. Risto Besarovi, Iz kulturne prolosti Bosne i Hercegovine (1878-1918), Sarajevo 1987. Vojislav Bogievi, Seljaki pokret u Bosanskoj krajini i Posavini 1910. godine, Godinjak drutva istoriara Bosne i Hercegovine, II, Sarajevo 1950. Vojislav Bogievi, Pismenost u BiH od pojave slovenske pismenosti u I vijeku do kraja austrougarske vladavine u BiH 1918. godine, Sarajevo 1976. Brko i okolina u radnikom pokretu i NOB, Tuzla 1985. Hajrudin uri, Muslimansko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, Sarajevo 1983. Robert Donia Fin-de-siecle Sarajevo. Habsburka transformacijsa osmanskog grada. Prilozi Instituta za istoriju, br. 32, Sarajevo 2003, str. 149-179 Dvadeset pet godina rada Prosvjete 1902-1927., Sarajevo 1927. Luka akovi, Rudarstvo i topioniarstvo u Bosni i Hercegovini, Tuzla 1980. Luka akovi, Politike organizacije bosanskohercegovakih katolika Hrvata, Zagreb 1985. Milorad Ekmei, Internacionalni interkontinentalni migracioni pokreti iz jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941. godine. Godinjak Drutva istoriara BiH, god. XX, 1972-1973, Sarajevo 1974. Milorad Ekmei, Malo preduzee u uslovima industrijalizacije u jugoslovenskim
IZVORI I LITERATURA
335
zemljama od kraja XVIII vijeka do 1941. Godinjak Drutva istoriara BiH, god. XXVIII-XXX, 1977-1979., Sarajevo 1979. Milorad Ekmei, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918. 2., Beograd 1989. Hazim Eminefendi, Radniki pokret i KPJ u Jajcu od osnivanja do kapitulacije stare Jugoslavije (1878-1941), Jajce 1980. Milenko S. Filipovi, Modria, Skoplje 1932. Milenko S. Filipovi, Modria nekad i sad, Sarajevo 1958. Fojnica kroz vijekove, Fojnica Sarajevo 1987. Berislav Gavranovi, Uspostava redovite katolike hijerarhije u Bosni i Hercegovini 1881. godine, Beograd 1935. Milan Gavri, Napad na nadnice rudara Kreke krajem XIX vijeka, Prilozi, I/1965, Institut za istoriju radnikog pokreta u Sarajevu, Sarajevo 1965. M. Gerber, Die Entwicklung der Industrie Bosnien und der Hercegovina in der letzten zehn Jahren, Berlin 1914. Mirjana Gross, Hrvatska politika u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1912, Historijski zbornik. God. XIX-XX, 1966-67. Zagreb 1968. Iljas Hadibegovi, Uvoenje obaveznog bolesnikog osiguranja u Bosni i Hercegovini 1909-1910. godine. Glasnik arhiva i Drutva arhivista BiH. VIII-IX, Sarajevo, 1968/69. Iljas Hadibegovi, Razvoj radnikog pokreta u Tuzli za vrijeme austrougarske vladavine (1878-1918), Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, Knjiga prva, Tuzla 1979. Iljas Hadibegovi, Postanak radnike klase u Bosni i Hercegovini i njen razvoj do 1914. godine, Sarajevo 1980. Iljas Hadibegovi, Poslijeratna istoriografija o Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918. godine. Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945-1982), ANUBiH, Posebna izdanja, knj. LXV, Odjeljenje drutvenih nauka knj. 12, Sarajevo 1983. Iljas Hadibegovi i Husnija kamberovi: Graansko drutvo u Bosni i Hercegovini porijeklo i kontekst. 99. Revija slobodne misli, br. 910, septembar decembar 1997, str. 4856. Lamija Hadiosmanovi, Biblioteke u Bosni i Hercegovini 1878-1918, Sarajevo 1980. Adem Handi, Znaaj muafijeta u razvitku gradskih naselja u Bosni u XVI vijeku, Jugoslavenski historijski asopis 1-2, Beograd 1974. Adem Handi, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeu, Uloga drave i vakufa, POF XXV 1975, Sarajevo 1977. Adem Handi, O ulozi dervia u formiranju gradskih naselja u Bosni u XV stoljeu, POF, XXX/1981. Ferdo Hauptmann, Bosanske finansije i Kallayeva industrijska politika. Glasnik Arhiva i Drutva arhivskih radnika BiH, 1972/73, XII-XIII, Sarajevo 1973. Ferdo Hauptmann, Privreda i drutvo Bosne i Hercegovine u doba austrougarske vladavine (1878-1918), Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, ANUBiH, Posebna izdanja, knj. LXXIX, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 18. Sarajevo 1987.
336
Kemal Hrelja, Industrija Bosne i Hercegovine do kraja prvog svjetskog rata, Beograd 1961. Hrvatsko kulturno drutvo Napredak u kratkim crtama i slikama. 1902-1927., Sarajevo 1927. Mustafa Imamovi Pravni poloaj i unutranjopolitiki razvitak Bosne i Hercegovine 1878-1914., Sarajevo 1976. Kasim Isovi, Odjeci i uticaji oktobarske revolucije na prilike u radnikom pokretu Bosne i Hercegovine (1917.1921) Graa. Glasnik arhiv i drutva arhivskih radnika BiH, knj. VII, Sarajevo 1967. Istorija srpskog naroda VI-1, Beograd 1983. Tomislav Iek: Mjesto i uloga Napretka u kulturnom ivotu Hrvata Bosne i Hercegovine (1918.-1941.). Sarajevo 2002. Boo Jokanovi, Radniki pokret Zenice do 1941., Zenica 1986. Ivan Frano Juki, Zemljopis i poviestnica Bosne, Zagreb 1851. Devad Juzbai, Izvjetaj Hermana von Sautera o odnosima Bosne i Hercegovine i Monarhije u svjetlu austrougarskih ekonomskih suprotnosti. Godinjak DIBiH, 1968-1969, XVIII, Sarajevo 1970. Devad Juzbai, Jeziko pitanje u austrougarskoj politici u Bosni i Hercegovini pred prvi svjetski rat, Sarajevo 1973. Devad Juzbai, Izgradnja eljeznica u Bosni i Hercegovini u svjetlu austrougarske politike od okupacije do kraja Kallayeve ere, Sarajevo 1974. Devad Juzbai Nusret ehi, Bosna i Hercegovina 1875-1914. u radovima jugoslovenskih istoriara u posljednih deset godina, Prilozi Instituta za istoriju, br. 11-12, Sarajevo 1976. Hamdija Kapidi, Prilozi za istoriju ustanka iz godine 1882. Godinjak istorijskog drutva BiH, III, Sarajevo 1952. Hamdija Kapidi, Institut za istraivanje Balkana u Sarajevu 1904-1918 (Namjena i planovi), Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu, knj. II, Sarajevo 1964. Vjekoslav Klai, Bosna, Podaci o zemljopisu i poviesti, Zagreb 1878. Ibrahim Kemura, Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana BiH (19031941), Sarajevo 1986. Konjic i njegova okolina u vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918., III, Konjic 1990. Desanka Kovaevi-Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave. Sarajevo 1978. Hamdija Kreevljakovi, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1961. Hamdija Kreevljakovi, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave, Sarajevo 1969. Gojko Krulj, Gradska privreda, Napor Bosne i Hercegovine za osloboenje i ujedinjenje, Sarajevo 1919. Todor Kruevac, Sarajevo pod austrougarskom upravom 1878-1918., Sarajevo 1960. Radoslav Lopai, Biha i Bihaka krajina. Matica hrvatska, Zagreb 1943. Ljetopis o Osnovnoj koli u Modrii, Rukopis, Sastavili: Branko Simi i Halid Dubinovi. Milan Ljiljak, Pota, telegraf i telefon u Bosni i Hercegovini, II, Sarajevo, 1981.
IZVORI I LITERATURA
337
Boo Madar, Pokret Srba Bosne i Hercegovine za vjersko-prosvjetnu samoupravu, Sarajevo 1982. Boo Madar, Prosvjeta. Srpsko prosvjetno i kulturno drutvo 1902-1949, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Odjeljenje drutvenih nauka, knjiga V, Banja Luka Srpsko Sarajevo, 2001. Mala enciklopedija Prosveta, Beograd 1968. Marko Markovi, Bankarstvo u Bosni i Hercegovini. Bosna i Hercegovina kao privredno podruje, Sarajevo 1938. Vinko Mikolji, Povijest eljeza i eljeznog obrta u Bosni, Zenica 1969. Mijo Mirkovi, Industrijska politika, Beograd 1936. Modria sa okolinom u prolosti, Modria 1986. Lewis Mumford, Grad u historiji, Zagreb 1988. Hakima Muratbegovi, Hronika Tarevaca, Modria 1970. Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovine za vrijeme austrougarske okupacije (1878-1918), Sarajevo 1972. Mitar Papi, Istorija srpskih kola u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1978. Mitar Papi, Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, Sarajevo 1982. ore Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva u Bosni i Hercegovini za vreme austrijske vladavine, Sarajevo 1930. ore Pejanovi, Stanovnitvo, kolstvo i pismenost u krajevima bive Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1939. ore Pejanovi, tampa u Bosni i Hercegovini 1850-1941., Sarajevo 1948. ore Pejanovi, Srednje i strune kole u Bosni i Hercegovini od poetka do 1941., Sarajevo 1953. ore Pejanovi, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, SANU, knj. CCXXIX Odelenje drutvenih nauka nova serija, 12, Beograd 1955. Muhsin Rizvi, Knjievno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine, Sarajevo 1973. Rogatica, Sarajevo 1966. P. Rovinskij, Nabljudenija vo vremja puteestvija po Bosnii v 1879. godu. Ninaja Tuzla (Dolnija Tuzla), urnal Ministerstva narodnogo prosveenija, ast CCVIII, mart 1880, S. Peterburg 1880. Radovan Samardi, O gradskoj civilizaciji na Balkanu XV-XIX veka, Gradska kultura na Balkanu (XV-XIX vek), Balkanoloki institut SANU, Posebna izdanja knj. 20, Beograd 1984. Ferdinand Schmid, Bosnien und die Hercegovina unter der Verwaltung Oesterreich Ungarns, Leipzig 1914. Spomenica o proslavi desetogodinjice Prosvjete, Pregled prosvjetnog i kulturnog rada Srba Bosne i Hercegovine od 1902-1912., Sarajevo 1912. Nusret ehi, Autonomni pokret Muslimana za vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini, Svjetlost, Sarajevo 1980. Ibrahim Tepi, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima (1856-1878), Sarajevo 1989.
338
Esad Tihi, Omer Hamzi, Graanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Graanica 1988. Nikolaj Todorov, Balkanskijot grad XVI-XIX vek, Sofija 1972. Dragia Trifkovi, Tuzlanski vremeplov, I, Tuzla 1981. Dragia Trifkovi, Tuzlanski vremeplov, II, Tuzla 1983. Dragia Trifkovi, Tuzlanski vremeplov, III, Tuzla 1988. Martin Udovii, Travnik u vrijeme Austro-Ugarske 1878-1918., Travnik 1981. Milan Vasi, Socijalno-ekonomske prilike u balkanskim zemljama pod turskom vlau. Zbornik Matice srpske za istoriju, br. 34/1986. Milan Vasi, Islamizacija na Balkanskom poluostrvu. Pristupno predavanje u ANUBiH, odrano 8. maja 1990. godine Veleizdajniki proces u Banjaluci, Zbornik radova, Banjaluka 1987. Behija Zlatar, Tipologija gradskih naselja na Balkanu u XVI vijeku. Gradska kultura na Balkanu (XV-XIX vek), 2, Zbornik radova SANU Balkanoloki institut, Posebna izdanja 36, Beograd 1988. Jozo Zvonigradski, Hrvatsko-katoliko prosvjetno drutvo Rodoljub u Fojnici, Franjevaki vjesnik, Beograd 1933.
REGISTAR GEOGRAFSKIH NAZIVA
Ajkunia toila 274 Alipain Most 76 Alir 27 Arad 125 Amerika 264 Austrija 19, 24, 28, 48, 54, 82, 89, 98, 102, 109, 115, 124, 127, 128, 146, 184, 190, 251, 331 Austro-Ugarska 7, 9, 11, 14, 15, 19, 20, 51, 70, 76, 83, 93, 94, 96, 98, 107, 108, 113, 122, 134, 146, 154, 171, 173, 175, 188, 230, 234, 274, 327, 330 Babenica 227 Bakovii 143, 157, 158, 159, 160, 184 Balkan 12, 13, 14, 74, 82, 83, 93, 94, 270 Balkansko poluostrvo 13, 83, 114 Bandin Odak 95 Banovii 197, 210 Banja 114 Banja Luka 5, 8, 9, 23, 24, 25, 33, 34, 35, 38, 40, 41, 57, 61, 64, 65, 69, 74, 75, 76, 77, 78, 82, 84, 89, 113, 125, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 222, 223, 224, 225, 226, 260, 295, 298, 302, 305, 308, 310, 312, 314,
316, 318, 320, 322, 324, 326, 330, 331 Barakovac 99 Bastasi 120, 121, 122, 134 Be 18, 57, 76, 88, 110, 111, 123, 137, 158, 188, 190, 191 Beograd 12, 18, 23, 30, 125, 127, 159, 168, 180, 209, 240 Berlin 47, 95, 109 Biha 9, 34, 37, 38, 40, 51, 60, 61, 62, 75, 76, 77, 78, 82, 125, 213, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327, 330 Bihaka krajina 9 Bijeljina 38, 40, 41, 60, 61, 62, 75, 76, 77, 82, 89, 245, 248, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Bijokovo 99 Bilea 31, 34, 37, 38, 50, 51, 60, 61, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 329 Bistarac 195 Bistrica 157, 158 Bjeanije 156 Bora 119, 122 Borje 118 Borovnica 157 Bosanska Dubica 31, 37, 38, 41, 76, 302, 305, 308, 312, 314, 316,
318, 320, 322, 324, 326 Bosanska Gradika 35, 37, 38, 40, 41, 60, 75, 76, 94, 302, 305, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Bosanska krajina 60, 215, 219, 248, 249 Bosanska Kostajnica 30, 31, 35, 41, 60, 69, 276, 302, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Bosanska Krupa 31, 38, 60, 61, 69, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Bosanska Raa 76 Bosanski Brod 22, 23, 24, 26, 34, 35, 37, 38, 60, 61, 62, 69, 76, 89, 94, 184, 271, 302, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Bosanski Novi 38, 40, 60, 75, 76, 77, 302, 305, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Bosanski Petrovac 38, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Bosanski amac 34, 37, 38, 41, 61, 76, 302, 305,
340
308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 328 Bosna 12, 26, 40, 60, 72, 94, 95, 113, 119, 126, 127, 130, 156, 158, 169, 187, 191, 192, 195, 214, 230, 260, 261, 276, 279, 280 Bosna (rijeka) 22, 26, 50, 189, 227, 237, 245, 260 Bosna i Hercegovina 7, 8, 9, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 37, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 60, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 91, 93, 94, 95, 96, 97, 99,102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 113, 114, 115, 118, 119, 122, 123, 124, 125,127, 128, 130, 131, 132,133, 134, 135, 136, 137, 138, 140, 144, 145, 146, 148, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 165, 166, 168, 169, 170, 171, 173, 174, 175, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 187, 189, 190, 191, 193, 195, 196, 197, 198, 201, 202, 203, 204, 205,
206, 208, 210, 211, 212, 214, 215, 219, 220, 222, 223, 224, 225, 226, 228, 229, 234, 235, 236, 237, 239, 240, 245, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 254, 255, 256, 257, 263, 264, 265, 269, 270, 271, 272, 274, 275, 276, 278, 279, 280, 284, 285, 286, 293, 294, 296, 297, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 329, 330, 331 Brko 9, 24, 28, 34, 37, 38, 40, 41, 60, 61, 62, 75, 76, 77, 82, 89, 245, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Brest-Litovsk 129, 172 Brestovsko 143 Brod 99, 120, 121, 122, 227 Brno 88 Budimpeta 88 Bugojno 5, 8, 26, 30, 31, 34, 35, 37, 38, 41, 60, 259, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 268, 269, 270, 271, 272, 273, 274, 276, 278, 279, 280, 282, 283, 285, 286, 287, 288, 289, 291, 295, 298, 302, 305, 308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325 Bukinje 195 Bukovica 143 Busovaa 143, 147, 157, 175, 184
Carigrad 23, 86, 109, 114, 209, 215, 249, 279 Cazin 37, 38, 60, 61, 77, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Cerik 195 Ciganluk 228 Ciglana 197 Crkovite 156 Crna Gora 8, 24, 50, 94, 97, 102, 109, 115, 120, 122, 124, 125, 126, 130, 131, 132, 156, 204, 294 Crnii 143 Cvilin 121 ajnie 38, 61, 69, 95, 118, 120, 131, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 apljina 31, 34, 35, 61, 62, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 329 arija 263 aulija 263 elebii 120, 122, 125, 134 elebija 263 esta 260 ipulji 261 ehotina 111 Dalmacija 18, 50, 204,260 Dalmatinska Zagora 260, 271, 276 Derventa 12, 38, 41, 51, 60, 61, 62, 75, 76, 77, 82, 89, 302, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326
REGISTAR
341
Deevice 158 Doboj 26, 30, 34, 35, 38, 60, 61, 62, 125, 188, 201, 227, 243, 248, 254, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Dobrljin 23, 24, 25, 35, 76, 215 Dobrnja 195 Dobrinja 227, 228 Dobrun 102 Domanovii 76 Donja Tuzla 192, 193, 214 Donji Vakuf 34, 62, 260, 261, 262, 265, 268, 269, 270, 271, 273, 275, 302, 305, 308, 311, 314, 315, 317, 319, 321, 323, 325 Donjii 263 Dragaa 156, 157 Drina 26, 95, 109, 120, 121, 125, 126, 142, 206, 227, 237 Drvar 31, 35, 38, 57, 61, 89, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Dubrovnik 26, 50, 114 Dugo Polje 256 Dusina 143 Duvno 30, 31, 37 urevac 217 Engleska 24, 82 Evropa 56, 134 Foa 5, 8, 38, 50, 51, 60, 61, 69, 77, 93, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114,
115, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129,130, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 294, 298, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Fojnica 5, 8, 9, 35, 41, 60, 62, 69, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 154, 155, 156, 157, 158, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 192, 194, 210, 294, 298, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Fojnica (rijeka) 156, 161 Francuska 69, 82 Franz-Josefsfeld 76 Gabela 26, 50 Gacko 30, 31, 34, 37, 38, 50, 60, 61, 77, 122, 142, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 329 Gaj 144, 228 Garevac 227, 256 Glamo 34, 35, 37, 60, 62, 69, 302, 305, 308, 311, 314, 316, 318, 320, 321, 323, 325 Glasinac 95, 119 Gojevii 183 Gorade 30, 31, 34, 37, 38,
50, 60, 61, 77, 95, 117, 118, 126, 131, 301, 304, 307,311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Gornja Tuzla 30, 31 Gornji Vakuf 31, 37, 60, 62, 76, 184, 260, 261, 265, 268, 269, 273, 275, 287, 302, 305, 308, 311, 314, 315, 318, 319, 321, 323, 325 Gostilja 189, 190 Grabovica Turska 200 Grac 125, 219, 227 Graanica 9, 38, 41, 60, 227, 260, 301, 305, 308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Gradac 99 Gradaac 38, 60, 245, 248, 249, 301, 305, 308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Gradina 144 Gradika 215 Grahovo 77 Grka 82 Gvoani 143, 157, 158, 161 Gvoanka 156, 157 Han-Pijesak 26, 126 Hercegovina 23, 50, 60, 61, 74, 95, 109, 113, 130, 162, 264, 276 Holandija 82 Homolj 143 Hrastina 144 Hrastnik 191 Hrvatska 18, 147, 166, 168, 184, 204, 217, 220
342
Hude 195 Hum 26, 50, 120 Husino 195 Idrija 191 Ilida 76 Imotski 94 Italija 82, 147, 171 Ivanii 26 Ivanovica 157 Izai-grad 30, 31 Jajce 9, 24, 26, 38, 41, 51, 60, 75, 76, 112, 188, 260, 271, 302, 305, 308, 311, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Jakli 263 Jasenica 193, 197 Jele 111, 112, 120, 122, 134 Jezernica 157 Jugoslavija 44 Kairo 86 Kajnak-vrelo 140 Kakanj 26 Kalinovik 96, 115, 120, 122, 126, 128, 131, 134, 135, 142 Katane 228 Kina 69 Kiseljak 76, 184 Kladanj 37, 60, 77, 302, 305, 308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 328 Kladari 227 Klju 30, 34, 35, 37, 41, 60, 61, 69, 77, 301, 304 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327
Kojsina 158 Kolain 121 Kolina 142 Komar 260 Komoran 125 Konjic 9, 22, 34, 35, 38, 61, 77, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 329 Koprivna 257 Kostajnica 30, 94 Koani 275 Kotor-Varo 31, 61, 77, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Kozarac 220 Kozica 157 Krbljine 121 Kreane 253 Kreka 188, 189, 192, 193, 194, 196, 197, 199, 201 Kreevo 35, 37, 62, 143, 147, 157, 158, 175, 192, 210, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Krupa 30 Krupica 112 Krupica 112 Kulen-Vakuf 31, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Kupres 260, 261, 271, 273, 274 Kutanja 276 Lava 26, 271 Latini 228 Leipzig 16, 214 Levant 114
Lipnica 195 Livno 36, 38, 40, 51, 69, 75, 77, 82, 260, 271, 302, 305, 308, 311, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Luice 144 Lug 228 Lugovi 143 Luka 144 Lukavac 77, 188, 197, 199, 200, 201, 210 Ljepunica 195 Ljubae 195 Ljubina 122 Ljubinje 30, 31, 37, 60, 61, 76, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 329 Ljubuki 37, 60, 61, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 329 Maarska 19, 28, 102, 115, 129, 159, 191, 217, 237 Maglaj 30, 31, 36, 37, 38, 51, 60, 89, 227, 302, 305,308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 328 Mahmutove esme 144 Majevica 193 Makljen 260 Malodra 143 Malo Selo 261, 263 Malinska 161 Martinii 143, 158 Makara 275 Mazo 120 Mediteran 11 Meea 102, 126
REGISTAR
343
Metkovi 22, 23,26, 76 Miloevac 227, 255 Miljacka 71 Miljevina 126 Minhen 18, 57 Mladi 95 Modrac 197, 210 Modria 5, 8, 9, 31, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 295, 298, 302, 305, 308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 328 Montenegro 298 Moraani 195 Mostar 22, 33, 34, 38, 40, 41, 50, 61, 62, 63, 64, 65, 67, 69, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 82, 87, 89, 113, 137, 184, 211, 221, 303, 306, 309, 310, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 329, 330, 331 Moanica 112 Mreica 126 Mrka Ada 227 Muslimin 143 Neretva 50, 73, 260, 271 Nevesinje 34, 37, 50, 51, 60, 61, 69, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 329 New York 68, 264 Norveka 82 Novosel (Nev Abad) 260
Njemaka 82, 89, 93 Oborci 260 Oglavak 157 Orahovo 143 Oraje 76, 302, 305, 308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 328 Oskova 189, 190 Ostrunica 143, 156, 161 Otea 228 Otoka 76 Pale 126 Pale 143 Pariz 68 Pavlovac 144 Pazarnica 144, 156 Peterburg 214 Petrievac 215, 220 Ploari 157 Poitelj 30, 31 Podgorioc 195 Podlugovi 26 Podrinje 120 Podstinje 143 Pori 274 Porika rijeka 274 Porinica 261 Poroj-potok 157 Portugal 82 Posavina 8, 23, 49, 235, 236, 237, 239, 245, 248, 249, 251, 295, 298 Poarnica 161 Pounje 49 Praa (rijeka) 26, 126 Prag 88 Previla 122 Prevra 99 Pridola 143 Prijedor 35, 38, 40, 41, 60, 61, 75, 76, 77, 193,
220, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Prnjavor 30, 31, 34, 37, 38, 77, 89, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Prokos 143, 157, 158 Prokosovi 197, 210 Prozor 260, 261, 271, 302, 305, 308, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Prusac 260, 261 Prusaka rijeka 274, 275 Purai 189 Raii 126 Radua 275 Ragale 157 Reljevo 82 Rezakovi 161 Rijeani 227 Rijeka 271 Rogatica 9, 30, 31, 34, 37, 38, 50, 51, 60, 61, 69, 95, 126, 170, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Rogoj 121 Romanija 95, 126 Rosovac 200 Rostovo 143 Rumelija 215 Rumunija 82 Rusija 82, 172 Rzav (rijeka) 26 SAD 82 Sandak 120, 121, 122,172 Sanski Most 30, 31, 34, 60, 61, 193, 301, 304, 307, 311, 313, 315,
344
317, 319, 321, 323, 325, 327 Sarajevo 2, 3, 9, 11, 15, 16, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 29, 33, 34, 35, 38, 40, 41, 47, 48, 50, 55, 57, 60, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 94, 95, 97, 102, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 117, 120, 123, 125, 126, 127, 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 142, 154, 156, 162, 171, 173, 182, 184, 188, 191, 194, 197, 203, 211, 214, 215, 220, 221, 223, 225, 227, 229, 235, 240, 246, 249, 255, 257, 260, 261, 271, 273, 275, 276, 280, 287, 294, 301, 304, 307, 310, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327, 330, 331 Sava 60, 61, 94, 215, 237, 276 Sean 263 Selakovi 144 Semberija 49, 251 Semizovac 26 Sijera 126 Simin-Han 26, 188, 192, 193, 200, 201 Sisak 76 Skopljanska dolina 273, 280 Skoplje 229 Skugrii 253
Slavonija 18, 220 Slavonski Brod 76 Slovenija 184, 204 Sofija 12 Solina 200 Solun 93 Split 76, 260, 271 Srbija 17, 24, 50, 82, 93, 94, 102, 107, 115, 122, 124, 125, 126, 127, 147, 156, 158, 171, 188, 204, 206, 207, 208, 212, 251, 274 Srebrenica 30, 31, 36, 41, 61, 77, 113, 193, 302, 305, 308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 327, 328 Srpska Varo 228 Stara arija 228 Stari Brod 126 Stari Majdan 35, 60, 61, 76, 193, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Stolac 36, 38, 69, 144, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 329 Studenac 263 Stuttgart 95 Suha 122 Sukovac 99 Susjeno 121 Susjed 260 Sutjeska 121, 142 Sutjeina 157 amac 94, 227 on 183 avnik 144 itovo 143, 162 emenica 274, 275
emnic 158, 191 enkovi 95, 126 i 228 iroki Brijeg 76 opronj 125 panija 204 tajnmanger 217 tit-planina 157 vajcarska 82 vedska 82 Tarevci 228, 257 Tekija 157 Terzii 263 Tesli 77 Teanj 36, 37, 38, 41, 60, 62, 69, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Tetima 143 Tjentite 120 Tjeilo 143, 144 Toilo 275 Trapisti 215 Travnik 9, 33, 34, 36, 37, 38, 40, 41, 51, 60, 62, 69, 70, 75, 76, 77, 78, 82, 89, 112, 113, 125, 260, 271, 302, 305, 308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 328, 330 Trebinje 26, 34, 37, 38, 41, 50, 51, 60, 61, 69, 75, 76, 82, 111, 303, 306, 309, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 329 Trnovaa 275 Trst 18, 57, 76 Tunis 27 Turska 51, 59, 93, 147, 166, 229, 204 Turska Varo 228
REGISTAR
345
Tuzla 5, 8, 9, 12, 24, 33, 34, 38, 40, 41, 51, 57, 60, 61, 62, 64, 65, 69, 74, 75, 76, 77, 82, 89, 118, 125, 156, 187, 188, 189, 190, 192, 193, 197, 198, 200, 201, 202, 203, 205, 206, 207, 208, 209, 211, 212, 213, 214, 227, 256, 257, 294, 297, 298, 301, 304, 307, 310, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327, 330, 331 Ugarska 48, 54, 98, 127, 146, 251, 331 Ulog 119, 120, 122, 245 Urlenike 157 Uskoplje 26, 261 Ustikolina 111, 123, 134, 142 Ustipraa 142 Uvac 102 Vagani 157 Varcar-Vakuf 36, 38, 60, 69, 302, 305, 308, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Vardite 26, 50, 102 Vare 8, 26, 31, 37, 38, 61, 77, 158, 170, 192, 194, 220, 295, 298, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321,
323, 325, 327 Vesela Straa 260 Viko 122 Vigova Gora 126 Visoko 35, 38, 40, 41, 60, 61, 62, 69, 122, 145, 159, 166, 184, 185, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Viegrad 26, 34, 38, 50, 60, 61, 62, 69, 77, 89, 95, 102, 126, 130, 301, 304, 307, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 327 Vinjica 143 Vitanj 95 Vitina 274, 275 Vlasenica 61, 126, 302, 305, 308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 328 Vojvodina 147, 204 Vranci 158 Vranjak 227, 253, 257 Vratar 126 Vratlo 120 Vrbas 260, 261, 271, 274, 280 Vrgorac 94 Vrani 200 Vuije brdo 120 Wien 78, 113, 128
Zadar 76 Zagorje 120, 122 Zagreb 9, 16, 68, 82, 96, 110, 168, 180, 218, 220, 261, 282 Zakmur 126 Zavidovii 26, 38, 57, 76, 77, 89, 275 Zelenika 26, 50 Zenica 8, 9, 24, 26, 33, 34, 38, 41, 57, 60, 61, 62, 69, 75, 76, 89, 156, 220, 276, 294, 295, 297, 298, 302, 305, 308, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 Zgoa 26 Zimije 156 Zubovii 99 Zvornik 12, 36, 37, 38, 40, 41, 62, 69, 227, 302, 305, 308, 311, 313, 315, 317, 319, 321, 323, 325, 328 epe 37, 38, 41, 62, 302, 305, 308, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326 ivinice 190, 198, 195 upanjac (Duvno) 30, 31, 37, 60, 69, 302, 305, 308, 312, 314, 316, 318, 320, 322, 324, 326
IMENSKI REGISTAR
Abramovi, Jefto 283 Adija, Zora 179 Ahmetovi, Abdulvehab H. 164 Ajzler 57 Alajbegovi Hasanbeg 118 Alaupovi 162, 165 Alaupovi, Anto 170 Alaupovi, Andrija 164 Alaupovi, Auselmus 262 Alaupovi, Frano 161, 164, 167 Alaupovi Ivanka 181 Alaupovi, Ivo 164 Alaupovi Marko 164 Alaupovi, Tomo 161, 164 Aleksandar, regent 130 Aleksi 241 Aleksi, Jovo 244, 247 Alibegovi 274 Alibegovi, Ali-beg 246 Alijagi, Alija 241 Alijagi, Mehmed 241 Alijagi, Omer 241 Alkalaj 165 Alkalaj, Aer 112 Alkalaj, Avram 164 Alkalaj, Isak L. 164 Alkalaj, Juda 164 Alkalaj, Mordo 161, 164 Alkalaj, Rifka 181 Altarac, Mayer 115 Altarac, Solomon 261, 277 Andrai 95 Apel, general 51 Arapovi, Vilhelm 179 Aeri, Hadi-erif ef. 262
Atias, Isidor S. 277 Atijas, Mordohaj S. 277 Atijas, Solomon Haim 277 Avakumovi, Simo 256 Avdagi, Idrizbeg 123 Avdagi Muhamedbeg 123 Avdagi, efki-beg 138 Avdalajbegovi, Mustajbeg 262, 289, 290 Avdalajbegovi, Remzibeg 277, 289, 290 Avdalajbegovi, Salih-beg 291 Avdi 230 Avram, Salom 290 Babi, Anka 179 Babi, Anto 261, 277, 286, 289, 290 Babi, Franjo I. 277 Babi, Jozo A. 277 Babi, Milan 254 Babi, Spasoje 216 Babi, Stevan 237 Babi, Stipo 261, 277, 290 Babi, Vaso 137 Bah 124 Bajraktarevi Raid ef. 262 Bajri, Meho 117 Bajri, air 117 Bajrovi, Jusuf 135 Bajrovi, Raidaga 115 Baki, Hadi-Ibrahim 116 Baki, Jusufaga 116 Balagija, Abdulah 277 Balagija, Ibrahim ef. 262 Balek, Anton 141 Bali, Avdo 111
Balti 277 Barculija, Muharem 156 Baruh Samuel 277 Bastien 169 Batini, fra Mijo V. 169, 172 Bayer, Zlatko 266 Beiragi, Ibrahim 157 Beganovi, Ibrahim 157 Begovi, Branislav 16, 114, 161, 190, 275 Behara, Krstan 277 Bejti, Alija 109, 110, 111 Beki, Hadi Ibrahim 123 Bel, A. G. 24 Berberovi, Muharem-aga 167 Berger, Ignatz 288 Beri, Duan 16 Besarovi, Risto 16, 137, 214 Besedi, Tomo 224 Beli, Milan 283 Bevrnja, Meho 276, 277 Bian 109 Bili Jelka 283 Biseri, Ostoja 224 Bjelobrk, Josip 179, 181 Blagojevi, Jovo 241, 256 Blagojevi, Mihajlo 243 Blagojevi, ivan 256 Bogievi, Vojislav 16, 85, 193, 194, 249 Bogri, Ibrahim ef. 178 Bori 249 Bokovi, Stipovi Ana 179 Bonjak, Marzin 157
REGISTAR
347
Bosto, Tahir 290 Boti, Andreas 141 Boi, Pero 243 Boi, Spasoje 243 Brani, Vojo 287 Braun, Tibor 185 Brki, Josip 283 Budimir, Maranguz Pero 277 Budimir, Stipo 286 Bukvica, Mustafa ef. 262, 267 Buljina, Beirbeg 157 Buljina, Mahmutbeg 157 Buatli, Hafiz Abdulah 138 Buatlija, Ahmed-beg 286 Buatlija, Haki-beg 262 Butalija, Husein-beg 277 Caratan 117 Caratan, Nikola 123 Cavallini, Felix 275 Cistler, Rudolf 218 Cvitanovi, fra Alojz 180, 181 abrai, Luka 124 ehaji, Mehmed 116 engi 142 engi-Borjanin, Alibeg 118 engi,Husein 156 engi, Muratbeg 123 engi, Salihbeg 123 ohadi, Abid 161 ohadi, Fehim ef. 156, 161,164, 167, 168 ohadi, Latif Mulla 157 ohadi, Rudija ef. 167 oli, Anto 277 oli, Nikola 277 oli, Nikola 291 oli, Stipo 291
oli, Stjepan 283 ondi, Filip 224 ubrilovi, Branko 256 unkovi, efkija 164 urgus, Nikola 266 uri, Josip 283 uri, Nikola 170 uturi, Anto 262 voriec, Ivan 266 orovi, Vladimir 125 osi, Mijo 220 uri, Hajrudin 80, 177, 178 Dautbegovi, Mustajbeg 277 Davidovi, Nedjeljko 117, 118 Dilber, Marko 277, 290 Dilber, Nikola 286 Dimi 277 Dimi, Marko 290 Dimi, Niko 290 Dimi, Perendi Marko 277 Divanefendi, Smail 179 Dizdarevi, Ahmet 111 Domainovi 277 Domainovi, Frano 291 Domainovi, Stipo 286, 290 Donia Robert J. 72 Doan 158 Dragievi, Ivo 164 Dragievi, Marijan 167, 180 Dragovi 109 Drinjakovi 112 Dubinovi, Asim 247 Dubinovi, Halid 255 Duji, Mihajlo 244 Dindija, Hasan 116
Dini 112 Doli 275 aji 165 akovi, Luka 156, 158, 168, 169, 181 ogo, Husein 283 onlagi, Ago 241 onlagi, Ahmed 117 onlagi, Hasan 116 onlagi, Mehmed 116 orevi, Toa 244 ozo 112 urevi, Nikola 266 urendi, Risto V. 277, 287, 289 urendi, Vuk 277, 289, 290 uri, Aleksa 287 uri, Miroslav 243 Ekmei, Milorad 16, 18, 44, 72, 214, 248 Ekmei, Osman 116 Emiefendi, Hazim 9 Erber, Ana 181 Erdosy, Zora 283 Eudoxius, Tomoviecz 141 Fadilpai Mahmudbeg 124 Fehter, Julius 141 Fejzagi, Demal 283 Feldbauer, Samuel 275 Filipovi, general 66, 227 Filipovi, Josip 94 Filipovi, Milenko S. 229, 230, 244, 254, 256 Filipovi, Tomo 181 Fogler, Jozef 288 Forta, Salko 120, 122 Frani, Danica 283 Frani, Josip 218 Franji, Aneo 262
348
Franjo Josip, car 24, 73, 197 Franjkovi, Silvije 262 Frekura, Franc 277, 280 Fusch, Hermann 115 Gaji, Milan 164 Gaji, Risto 164 Gakovi, Milan 131 Gakovi, Redo 277 Galcinja, P. 283 Gali, Dominik 262 Ganibegovi, Mehmed 241, 247 Ganibegovi, Munib 246 Gai, Gavro 124 Gavranovi, Berislav 168 Gavri, Jovo 135 Gavri, Milan 194 Gerbel, M. 16, 47 Gerstl, Josef 117, 141 Gerstl, Samuel 117, 141 Gjaji 165 Glavoevi, fra Nikola 176 Gloaji 117 Gloaji, Hadi Simo 117, 118 Gloaji, Vlado 123 Gloali 116 Glumac, Duan 250 Gojsilovi, fra Dominik 169, 180, 262, 286 Goldberger, Bernard 164 Goldberger, R. 164 Goler Josip 266 Golubovi 230 Graff, Eduard 185 Grgi, Niko 289, 290 Grgi, Stipo 286, 291 Grguri, Jakov 267 Grof, Ludvig 277, 280, 290 Grof, Rudolf 277 Gross, Mirjana 168, 169 Grozdani, Kazimir 262
Grubea, Rua 280 Grujii, Niko 137 Guji, Mijo 262 Gui, Atif 247 Hace, pukovnik 120, 121 Hadi-Alibegovi, Ali-beg 247, 248 Hadi-Alagi, Husein-aga 246 Hadi-Dedi, Mustafa 247 Hadi-Vukovi, Ana 138 Hadi-Vukovi, ore 117, 118 Hadi-Vukovi, Milan 117, 118 Hadi-Vukovi, Niko 117 Hadi-Vukovi, Todor 117, 118 Hadi-Vukovi, Vlado 117, 118 Hadiahmetovi, Meho 111 Hadiali, Hadi-Beir 116, 117 Hadiali, Ibrahim 290 Hadiavdi, Jusuf 277 Hadibegovi, Iljas 1, 3, 16, 21, 27, 28, 29, 44 (I. H.), 46, 47, 57, 77, 90, 102, 121 (I. H.), 160, 214, 220, 223, 225 Hadi, Mujaga 243, 262 Hadidamjanovi, Risto 124 Hadi 112, 230 Hadimei, Mehaga 123 Hadimei, Mehmed 116 Hadiosmanovi, Lamija 182 Hai, Josip 266 Haim, Jakob 275 Hajri, Meho 115 Hajri, air 115
Halama, Jozef 266, 288 Halva, Hadi-Salih 156 Hamzi, Omer 9 Handi, Adem 12, 260 Hanzal, Karlo 266 Hanjali, Ahmet 115 Haringon, sir John 69 Hasi, Ahmetaga 118, 123 Hasi, Salih ef. 118 Hauptmann, Ferdo 16, 17, 18, 29, 39, 51, 52, 54, 69, 71, 189, 214, 227 Hawranek, Ernest 266 Herres, Carl 117 Heyduek, eodor 277, , 288, 290 Hir 23 Hlavaty, Josip 267 Houska, Emilija 179 Hraborski 197 Hrelja, Kemal 16, 159 Hrvi, Salih 156 Huzbai Ibrahim-aga 167, 168 Huzbai, Mustafa ef. 167, 168 Huseinbai, Osman 157 Husi 112 Huzbai, Ibrahim-aga Hvala, Matilda 283 Ilii, Anto 164, 167, 180 Ilii Kata 181 Ilii, Mato 164 Ilii, Niko 164, 167, 168, 180 Ili 275 Ili, Ilija 243 Ili, Mihajlo 244 Imamovi, Meho 290 Imamovi, Mustafa 16, 94, 95, 214, 248 Imirpai, Tahir-beg 262 Isovi, Kasim 173
REGISTAR
349
Iek Tomislav 87 Ivaneti, Makso 256 Ivankovi, Ivi Stjepan 277 Ivii, Ilija 277 Ivi, Stjepan 287 Ivir, Vladimir 68 Izrael Berta 181 Izrael, Isak 185 Jaglui 109 Jagnjo 109 Jaki, Mato Santo 167 Jandri, Stjepan 287 Jankovi, Jano 241, 246 Jankovi, Jefto 241, 247 Jankovi, Jovo 242, 256 Jankovi, Ljubo 247 Jankovi, Milan 256 Jeli, edomir L. 278 Jeli, Ilija 278 Jeli, Simo 278, 289 Jeremi 109 Jeremi, Aleksa 114 Jeremi, Aleksije 117, 118 Jeremi, Jovanka 138 Jeremi, Jovo 114, 117, 118, 123 Jeremi, Risto 118 Jezidi, Stipo 278, 290 Jokanovi, Boo 9 Josipovi, ore 243 Jovanovi, Katarina 242 Jovanovi, Milan 287 Jovanovi, Miko 256 Jovanovi, Niko 243 Jovanovi, Stojan 243 Jovanovi, Trifko 244 Jovii, Aleksije 123 Jovovi Mara 117 Jovii, Risto 243 Jovi, edomir 287 Jozi-Bakarad, Ivica 291 Juki, Ivan Frano 261 Juzbai, Devad 16, 23,
26, 29, 55, 56, 170, 184, 214, 271, 274 Kadribegovi 109, Kadribegovi, Edhem 116 Kahrimanovi, amil 221 Kalaica, Josipa 267, 283 Kalaj, Benjamin 23, 26, 27, 29, 41, 51, 53, 67, 123, 189, 192, 248, 271 Kalamut, Ivo 164, 180 Kaljaa, Beir 121 Kamberovi Husnija 2, 9, 90 Kandi, pop Vasilije 125, 137 Kapidi, Hamdija 16, 18, 83, 119, 120, 121, 122, 246 Kaprikul, Ana 283 Karabegovi 109 Karabegovi, Avdo S. Halidbegov 257 Karabegovi, Avdo Hasanbegov 257 Karabegovi, Daut-beg 241, 246 Karabegovi, Ibrahim 223 Karabegovi, Muharembeg 246 Karada, Abdul Rezak 278, 290 Karada, Ibrahim ef. 289 Karahasanovi, Hasan 114, 116 Karahasanovi erif 116, 117 Karahmet, Latif 164 Karahoda, Muan 116 Karahoda, Salih 116 Karavdi, Avdo 116 Karovi, Jovo 121 Kamo, Smail 111 Kazazi 112
Kemura, Ibrahim 85, 182, 287 Kirli, Alija 278 Klai, Vjekoslav 40, 216, 261 Klari, Pero 137 Knez Nikola 141 Kneevi, Anto 283 Kneevi, Ivo 180 Kock, Josip 267 Koi, Petar 249 Koovi, pop Josif 125 Koovi, Pavle 129 Koovi, Nikola 137 Koovi, Todo 117, 118 Kokotovi, Stevo 287 Kolcman 197 Kolovrat, Anto 291 Kolovrat, F. 278 Kolovrat, Pero 280 Kolubara 109 Kolji, Ilija 241, 256 Komadina, Mujaga 73 Konig, Elza 283 Konjicija, Mehmed 164 Konjicija Muan 167 Kordi, Anto 179 Kosti, Kosta 243 Kovaevi, Matko 287 Kovaevi, Nikola 118 Kovaevi, Stojan 120, 122 Kovaevi, Vasilije 117 Kovaevi, Hadi Husejin 241 Kovaevi, Hadi-Huso 246 Kovaevi-Koji, Desanka 11 Krajnc, Vjekoslav 267 Kral, Fridrich von Dobra Voda 237 Kraljai, Tomislav 16, 51, 53, 54, 67, 68, 123, 136, 214
350
Kramo, 119 Kreki, J. 240 Kreki, Niko 243 Kreki Stavro 243 Kreevljakovi, Hamdija 9, 16, 18, 70, 71, 72, 73, 75, 109, 111, 112, 279 Krei, Ivan 283 Krili, Kata 176 Krstanovi 278 Krstanovi, Blagoje 287 Krstanovi, Jovo 291 Krlak, Mustajbeg 118 Krulj, Gojko 29 Kruevac, Todor 9, 16, 68, 75 Kubovi, Dragutin 266 Kugler Angela 181 Kujundi 109 Kujundi, Pero 116 Kujundi, Vasilije 116, 123 Kukura, Mathias 267 Kulijer 165, 180 Kulijer, Ivan Matin 180 Kulijer, Ivica 167 Kulijer, Ivo 164, 167, 181 Kulijer, Ivo Ivan 167 Kulijer Malina 181 Kulijer, Marija 179, 180 Kulijer, Marko 156, 164, 167, 180, 181 Kulijer, Mato 164, 168 Kulijer, Zaharije 164 Kumro, Memi 111 Kundurovi, Ibrahim ef. 170, 262 Kurtovi 112 Kuruzovi, Milan 223, 224 Ku, Nikola 288 Kutlea, Petar 290 Ladro, Vjekoslav 179 Lali, Vinko 262
Lang, Josef 224 Lazi, Savo 243 Leti 109 Leti, Murat 116 Leti, Mustafa 111 Lissak Mortz 197, 198, 199 Lonar, Abdulah ef. 262 Lonar, Hamid 290 Lonarevi, Ilija 241 Lopai, Radoslav 9 Lvi, Majer 241 Lovri, fra Marijan 262, 286 Luki 119 Luki, Jovo 287 Luki, Luka 262 Ljiljak, Milan 24, 76, 185 Maki, Luka 254 Maduni, Ivo 278 Maduni, Juko 278, 290 Madar, Boo 81, 84, 214, 223, 249 Mahmutbegovi, Mahmutbeg 246 Mahmutbegovi, Nuri-beg 246, 247 Maksimovi, Jovica 241 Maly, Vinko 266 Mandi, Nikola 170 Mandi, Sofija 283 Mandui, Jelena 267, 283 Mandi, Salih-aga 289, 290 Manjo, Mehmed ef. 118 Mari, Blagoje 243 Mari, Nikola 137 Marinovi, Ilija 287 Marinovi, Mihajlo 287 Marinovi, Niko 289, 290 Marinovi, Simo R. 278 Marinovi, piro 287 Marjanovi, Marko 224
Markovi, Dimo 241 Markovi, Dionisije 254 Markovi, Jozef 179 Markovi, Marko 29 Markovi, Milan M. 241 Markovi, Risto 241 Markovi, Simo M. 242 Markovi, Stevo 241 Martinovi, Marko 247 Masbur 109 Matasovi, Marietta 181 Matasovi, Michael 185 Mati, Niko 241 Matuli, Ljubomir 283 Mazija, Nikola 125 Melchar, Ladislaus 237 Merdan 112 Merdan, Salih 157 Meeg, Milka 181 Mei, Ademaga 275 Metiko, Milan 266 Mihajlovi, Joka 241 Mihajlovi, Niko 241, 246 Mijatovi, Niko 290 Miki, Mihajlo 243 Mikii, Simo 243 Mikii, Todor 243 Mikolji, Vinko 156, 157, 158 Milanovi, Tomo 224 Milenkovi, Joca 275 Mileti, Mato 179, 180, 181 Mileti, Stanko 223, 224 Milievi, fra Franjo 75 Milievi, Marko 243 Milii, Budimir 75 Milivojevi, Boo 243 Miloevi, Nikola 254 Miloevi, Savo 217 Miljuevi, Ida 283 Miralem, Hamza-beg 262 Mirkovi, Mijo 30 Mirkovi, Simo 244
REGISTAR
351
Mitrovi oro 241 Mitrovi Niko 243 Mitrovi, Pero 241 Mitrovi Risto 241, 247, 256 Mitrovi Svetozar 241 Molnar Eugen 266 Momilovi, Vladimir 266 Moses, Schiffer 185 Mrlji, Petar 170 Mrkonji, Ivo 218, 219, 221 Muderizovi, Arif 165 Muderizovi, Avan 165 Muderizovi, Hakija 165 Mufti, Avdaga 123 Mufti, Hivzi ef. 170 Mufti, Salih ef. 118 Muller, Johann 267 Muli, Hamdija 283 Mumford, Lewis 68, 69, 70, 264 Muratbegovi, Hakima 257 Musi, Omer 157 Muteveli, Jusuf 267 Muteveli, Mustafa ef. 262 Muteveli, Mustajbeg 124, 170 Nasti, Nasto 247 Nei, epan-Burilo 129 Nikoli 109, 240 Nikoli, Niko P. 241, 247 Nikoli, Nikola 246 Nikoli, Pero 241 Nikoli, Risto 244 Nikoli, Simo 247 Nikoli, Simo (Peulji) 241 Nikoli, Sinia-Luli 243 Nikoli, Todo Nikovi Todo 123 Nini, Anton 179, 180 Nii 112
Novak, Slavoj 237 Numanagi, Ibrahim 156 Njuhovi, Beir 109 Njuhovi, Jusuf 116, 117 Njuhovi, Jusufaga 123 Njuhovi, Uzeiraga 118, 123 Obadi, general 120, 121, 122 Odakovi 241 Odakovi, Joso 256, 257 Ognjenovi, Jeftan 137 Omeragi 112 Okovi, Omer 116 Onhajzer, Karlo 267 Orman, Ibrahim 157 Oroz, Niko 181 Ortlib 57 Orvi, Ivan 26 Osmi, Osmo 247 Ostoji, Rafo 262 Palalija 112 Palo, Julije 217, 218 Pajer, Sivester 167 Palandi, Nikola 283 Pandur, Mehmed 116 Papi, Mitar 16, 79, 134, 135, 214, 255, 261 Papo 165 Papo, Mojse 165 Pai, Sulejmanbeg 123 Paovi, Avdo 116 Paovi, Ibraga 116 Patkovi, A. J. 242 Patkovi, Jovo 241 Pavi, Vranjo 179 Pavkovi, Vaso 254 Pavlovi Niko 286 Pavlovi, Nikola 278 Pavlovi, Nine 278, 289 Pavlovi, Pero 289
Pecsy, Heinrich 247 Pejanovi ore 16, 18, 83, 90, 111, 136, 137, 138, 139, 182, 214, 219, Peji, Marko 241, 247 Peji, Matko 247 Pelesi, Kasim 247 Pelesi Muhidin 2, 9 Pelesi, Zaim 241, 247 Perinli, Vjekoslav 181 Perinli, Alojzije 262 Perkovi, Ivankovi, Ivo 278, 290 Petar Veliki Oslobodilac 257 Petrovi, Krsto 243 Petrovi, Niko 241, 246 Pilav, Hasan 114 Pilav, Husaga 123 Pollaschek, Bernard 141, 185 Polutan, Mulaga 167 Poljaevi, Stanko 137 Poljo 109 Ponjavi 275 Popadi, Boko 278, 290 Popadi, Marko 290 Popadi, Mitar 289 Popovi 241 Popovi, Aleksandar 256 Popovi, Duan 243 Popovi, Josif 254 Popovi, Simo 254 Popovi, Stevo 254 Popovi, Vasilije 118 Popovi, Vaso 254 Popovi, pop Vladimir 125 Pordui, Bla 262 Praljak, Gojko 287 Praljak, Jovo 290 Praljak, Jovo J. 278 Pranjko, Franjo 179 Prao, Mustajbeg 118
352
Prepoljac, Aleksije 116 Prodanovi, Milan 266 Purivatra, Atif 132 Radi, Novak 224 Radoljevi, Kuzman 254 Radoevi, Jovan 115 Radovanovi, Cvijan 243 Radovi, ore 287, 291 Radovi, Milivoje 287 Radovi, Tomo 278 Radui Edin 9 Raidkadi, Ahmed ef. 118 Raidkadi, Ali ef. 118 Raidkadi, Ibrahim ef. 118 Redi, Enver 16 Redo 109 Renner, Heinrich 109, 112 Rezakovi, Asim ef. 167, 170 Rezakovi, hadi Mujaga 165 Rezakovi, Hadija Ibrahim 156, 157 Ribii, Marko 280 Riner, Franc 224 Rizvi, Muhsin 257 Rodo, Alaga 117 Rovinskij, P. 206, 214 Ruji, Josip 283 Russ, Jakob 117, 141 Rustembegovi 230 Rustempai, hafiz Hajdar ef. 262, 267 Rustempai, Hasan-beg 262 Rustempai, Muhamed beg 278 Ruika, Eduard 267 Sadi, Redo 247 Salihagi 165 Salihagi, Ahmed 156
Salihagi, Dervi 157 Salihagi, Edhem-aga 161, 165, 167, 170 Salihagi, hadi Ibrahim 165 Salihagi, hadi Nezir 161, 162, 165, 167 Salihagi, Muhamedaga 156, 157 Salihagi, Mujaga 156 Salom, Uuplija Abraham 278 Samardi, Radovan 12, 13, 14 Sandi, Ilija J. 278, 291 Sari, Jozefina 256 Sari, Ajanovi Sajma 133, 287 Sarkoti Stjepan 130 Sauter, Herman von 274 Schlamp, Maria 117 Schmid, Ferdinand 16, 45, 47, 214, 274 Schonfeld, Leo 288 Schwarz, Mathias 165 Sedlecky, Milan 267 Selimovi, Ibraga 118 Selimovi, Ibrahim 116 Sieber, Vilhelm 237 Simi, Branko 255, 256 Simi, Milan 117, 118, 137 Simi, Simo 244 Sirbubalo, Mehmed 116 Sirbubalo, Salih 116 Skari, Vladislav 221 Soo, Mato 256 Sokolovi 117 Sokolovi, Mio 220 Sokolovi, Simo 116 Sokolovi, Timotije 116 Sosansky, eodor von 95 Spasojevi, Anka 256 Spitzer, Heinrich 116 Stambolija, Milan 254, 256
Stanii, Cvijan 243 Stanii, Lazo 244 Stark, Johann 116 Starkowski, Anton 237 Stefanovi, Nikola 244 Steinmetz, Johanna 283 Stepanek, Valentin 266 Stipi, Marija 179 181 Stjepan, Venzel Stjepi, Jovo 243 Stoger, Edmund 237 Stoisavljevi, ore 254 Stojanovi, Cvijan 243 Stojanovi, Jakov 243 Stojanovi, Mato 167, 168 Stojanovi, Mitar 241 Stoji, Vladimir 185 Stoki, Nedeljko 256 Stoki, Simo 243 Subai, Ilija 278, 286 Subai, Stjepan 286, 291 Suduka, Mulaga 167 Sugar, P. 16 Sulejmanpai, Rifat-beg 262 Sunari, Simo 115, 117 ai, Omer 120 adimlija, Nurbeg 131 ahbaz 112 ahinovi, Hadi-Osman ef. 262 andrk, Ilija M. 287 andrk, Ivan 278, 290 andrk, Mijo 262 andrk, Pero 289 andrk, Stipo 280 andrk, Vinko 287 arac, Nedim 16 ehi, Nusret 16, 81, 170, 177, 214, 247 iljak, Hasan 116 iljak, Milan 254 iljkovi, Mehmed 267,
REGISTAR
353
283 imunac, Stjepan 267, 283 imunovi, Karlo 262 ljivo 112 pez, Marija 283 tadler, biskup 169, 170 tambajs, Oto 57 ukalo, Muhamed 116 ukalo, Selim 115 umanovi, fra Dragutin Daniel 176 ume, Hamid 157 ume, Osman 157 undurika, Arso 110 undurika, Risto 110 unki, Glio 224 unji, Terezija 179 upa (upi), Zahid 291 Tadi, fra Augstin 176 Tadin Kalikst 170 Tafro, Muhamed 116 Tafro, Mustafa 116, 117 Tafro, Salih 117 Tafro, Salko 116 Tajanovi 249 Tanackovi, Tuno 243 Tataragi, Hadi Ibrahim 116 Tataragi, Salih 115 Tepavac, Nikola 135 Tepi, Ibrahim 50 Teanovi, Duan 266 Tihi, Esad 9 Tjei, Ante 157 Todorov, Nikolaj 12 Tomac, Petar 127 Tomasovi, Andrras 283 Tomai, Milo 137 Tomaevi, Simo 117 Tomaevi, Tane 117, 123 Tomaevi, Todo 137 Tomaevi, Tomo 115 Tomaevi Vaso 123
Tomek, Franz 266 Tomljenovi, Tomislav 283 Topal, Osman-paa 23 Topi, Boko 291 Topi, Jovan 289 Topi, Kosta 287 Topi, Ljubo 287 Topi, fra Marijan 176 Topi, Tomo 289 Topi, Tufeki Tomo 278 Toi 121 Toovi 109 Toovi, Konstantin 117 Toovi, Risto 117 Toovi, Vladimir 117 Travljanin, Hasan 156 Trbuhovi, A. 256 Trhulj, Alaga 117 Trhulj, Salih 117 Trifkovi, Draginja 179 Trifkovi, Dragia 214 Trifkovi, Ilija 291 Trifkovi, Lugui Ilija 278 Trifunovi, Mileva 242 Trograni, Frano 167 Trograni-Kulier, Marija 176 Trograni, Marko 262 Trograni, Mato 180 Trto, Haim ef. 262 Tufeki, Gavro 117 Tufeki, Mujo 117 Tufeki, Tane 117 Tulek, Avdo 117 Tunguz, Pero 119, 120 Tuno, Bajraga 123 Tuno, Beir 117 Tuno Beiraga 123 Tutnjevi, Avdo 165 Tutnjevi, Hafiz 165 Tutnjevi, Ibrahim 165 Tutnjevi, Reuf 165 Tuzlak 112 Tuzlani, Stjepan 266
Ubovi, Stjepan 287 Udovii, Martin 9, 70 Urbanek, Ivan 266 Uto 112 Uzunovi, Halil 117 Vajda, Carl 237 Vajzovi, Suljaga 170 Vanca Josip 72, 184 Vasi 275 Vasi, Milan 13 Vasi, Pero 278 Vasilj, Zvonimir 267 Vay, Abraham 185 Vasilije sv. 142 Vehabovi, Mustafa 267 Vejzovi 230 Veli-paa 94 Venzel Sjepan 115 Viekruni, Lazar 218, 221 Vidimli, Tahir-aga 289 Vinter, Franjo 287 Vodopija, Ema 256 Vrban, Julka 181 Vrban, Petar 179, 180 Vreto, Ahmed Vreto, Mujo Vudanovi, Angelina 283 Vujii, fra Ivo 169 Vujii, Mato 262 Vukeli, Zora 283 Vukovi, Gavro 129 Vukovi Hadi Milan 125 Vukovi, Hadi Niko 117, 125 Vukovi, Hadi Todo117 Vukovi, Milan 117 Vukovi, Vasilije 117 Vuleti-Vukasovi, Vid 110 Vybiral, Anton 237 Zametica 112 Zaradija, Jozo 156, 157
354
Zduni, Emilie 179 Zei, Hakija 242 Zeman, Emanuel 266 Zlatar, Behija 12 Zrelec, Martin 217, 218,
219, 220, 224 Zulfikarpai, Husein-beg 115, 118 Zulfikarpai, engi Huseinbeg 123
Zuruni, Teodor 54 Zvonigradski, fra Jozo 180 0alica, Dragoljub 267 ili, Hasan 247 uni, Duan 224
Iljas Hadibegovi: Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20. stoljea

Izdava: Institut za istoriju, Sarajevo Alipaina 9, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina www.iis.unsa.ba Za izdavaa: Dr. Husnija Kamberovi Urednik: Dr. Husnija Kamberovi Lektor: Mr. Halima Sofradija Prijevod rezimea na njemaki jezik: Dr. Marija Bavanski DTP Tarik Jesenkovi tampa: DES, Sarajevo Za tampariju: Demal Bai
Sarajevo 2004.
tampanje ove knjige pomogli su Fondacija za izdavatvo-nakladnitvo, Sarajevo i Ministarstvo vanjskih poslova Kraljevine Norveke

Hadzibegovic Bosanskohercegovacki Gradovi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hadzibegovic Bosanskohercegovacki Gradovi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Iljas Hadibegovi Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20.

BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI NA RAZMEU 19. I 20. STOLJEA

INSTITUT ZA ISTORIJU U SARAJEVU Sarajevo, 2004.

Majci Behidi i ocu Sulejmanu

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA NA RAZMEU XIX I XX STOLJEA

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

Ostali 306 1,0% 403 0,7%

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

Okruni grad Sarajevo Banjaluka Biha Travnik Tuzla Mostar Svega:

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

Okruzi Sarajevski Banjaluki Bihaki Tuzlanski Travniki Mostarski Svega u BiH

Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1908, str. 120-121.

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 95-96.

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

Proizvodni Neproizvodni Ukupno

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

Prema dravnoj pripadnosti, struktura vlasnika 1907. godine izgledala je ovako.

Sarajevski okrug: Varoi 87 Bihaki okrug: Varoi 45 Tuzlanski okrug: Varoi 68

Sela 144 Sela 205 Sela 237

Sela 314 Sela 88 Sela 10551

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...

F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 198.

PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...

Naziv vlasti ili slube

Pripadnost Ugarska BiH polovina drave 8 5 1 103 26 86 47 4 56

Svega 8 18 225 51 173

1 32 229 58 77 51 156 70 57 31 1.230 1 18 414 196 3.253

3 262 5 13 6 74 244 255 273 104 118 488 2.191