Priručnik Za Organsku Proizvodnju

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU
za poljoprivredne proizvoae

za poljoprivredne proizvoae
Urednici: Nataa Mirecki, Thomas Wehinger i Mark Jakli FAO konsultanti
Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)
Disclaimers
The designations employed and the presentation of material in this information product do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) concerning the legal or development status of any country, territory, city or area or of its authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries. The mention of specic companies or products of manufacturers, whether or not these have been patented, does not imply that these have been endorsed or recommended by FAO in preference to others of a similar nature that are not mentioned. The views expressed in this information product are those of the author(s) and do not necessarily reect the views of FAO. ISBN 978-9940-606-01-5
All rights reserved. FAO encourages the reproduction and dissemination of material in this information product. Non-commercial uses will be authorized free of charge, upon request. Reproduction for resale or other commercial purposes, including educational purposes, may incur fees. Applications for permission to reproduce or disseminate FAO copyright materials, and all queries concerning rights and licences, should be addressed by e-mail to copyright@fao.org or to the Chief, Publishing Policy and Support Branch, Oce of Knowledge Exchange, Research and Extension, FAO, Viale delle Terme di Caracalla, 00153 Rome, Italy.
Prirunik za organsku proizvodnju - za poljoprivredne proizvoae

Izdava: Biotehniki fakultet Podgorica Autori/ke: Nataa Mirecki, Biotehniki fakultet, Podgorica, Crna Gora Thomas Wehinger, FAO consultant Polonca Repi, Institut za kontrolu i sertifikaciju, Maribor, Slovenija Mark Jakli, nezavisni konsultant, Ljubljana, Slovenija Vukota Stanii, Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji Svetlana Bubanja, Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji Danijela Zuber Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji Branko etkovi, Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji Gojko Babovi, Sluba za selekciju stoke Sonja Baovi, Sluba za selekciju stoke Sreten Bijeli, Sluba za selekciju stoke Sanja Petrovi, Sluba za selekciju stoke Tehniki savjeti: Pilar Santacoloma, AGSF-FAO Lektura i korektura: doc. dr Ljiljana Pajovi-Dujovi Dizajn i priprema za tampu: Expeditio, Kotor tampa: Biro Konto, Igalo Tira: 800 Podgorica 2011.
Prirunik je pripremljen u okviru projekta TCP/MNE/3201: Organska poljoprivreda u Crnoj Gori: Zajednika podrka malim proizvoaima u organskoj poljoprivredi.
Sadraj
1 Uvod Principi i standardi organske poljoprivrede Introduction - The Principles and Standards of OA 2 Djubrenje u organskoj poljoprivredi Fertilization and Fertilizers in OA 3 Plodored u organskoj poljoprivredi Crop Rotation 4 Zatita bilja u organskoj poljoprivredi Plant protection 5P roizvodnja hrane za ishranu stoke u organskoj poljoprivredi Production of Feed 6 Organska poljoprivreda u stoarstvu Animal Husbandry 7 Prerada Milk Processing 8 Kontrola i sertifikacija u organskoj poljoprivredi Control and Certication System 9 Ekonomija organske proizvodnje Economics of OA 10 Udruenja poljoprivrednih proizvoaca
Association of Organic Producers
08 14 24 32 38 46 62 84 94 114 118 122
11 Marketing i trziste Market and Marketing of the Organic Products Zakljuci Conclusions
UVOD Principi i standardi organske poljoprivrede
Posljednjih 10 godina u pojedinim zemljama Zapadne Evrope organska poljoprivreda se razvila uz godinji rast do 10%. Crna Gora ima odline uslove za razvoj kvalitetne, zdravstvenobezbjedne, sertifikovane organske hrane. Organska proizvodnja je zakonski regulisana proizvodnja koja ukljuuje kontrolu i sertifikaciju proizvodnje i proizvoda (kontrola od njive do trpeze). Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sljedea pitanja: - ta je organska poljoprivreda? - Koja su nacionalna i internacionalna pravila i standardi u organskoj proizvodnji? - Koji su ciljevi i principi organske proizvodnje? Organski standardi Cilj i principi organske proizvodnje Organska poljoprivreda u Crnoj Gori Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja. Monografija, Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005. Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A Global Perspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishing entry
Preporuena literatura
Sadraj
Ciljevi edukacije
Uvod
Danas se organska poljoprivreda u svijetu razvija brzim koracima kao reakcija na sve izraeniju naruenu ivotnu sredinu, pogoranje kvaliteta hrane i sve veeg ugroavanja zdravlja ljudi. Organska poljoprivreda je kod nas mlada grana poljoprivrede i njeni proizvodi su novina na domaem tritu. Crna Gora ima odline preduslove za razvoj kvalitetne, zdravstvenobezbjedne, organski sertifikovane hrane, pa je stoga potrebno raditi na edukaciji svih aktera organske poljoprivrede: savjetodavaca, proizvoaa, potroaa i drugih. Organska proizvodnja je zakonski regulisana proizvodnja koja ukljuuje kontrolu i sertifikaciju proizvodnje i proizvoda (kontrola od njive do trpeze), a takoe kontinuiran i nimalo jednostavan proces. Iz navedenih razloga javlja se potreba za izradom broure koja e nadamo se, pruiti neophodne informacije i pomo naim proizvoaima farmerima koji su u namjeri da se bave, ili se ve bave organskom proizvodnjom.
ta je organska poljoprivreda? Organsku poljoprivredu najbolje moemo definisati kroz njen cilj, a to je proizvodnja zdravstveno bezbjedne, kvalitetne hrane na ekoloki odriv nain. Cilj organske poljoprivrede je da unaprijedi zdravlje i produktivnost uzajamno zavisnih zajednica, ivota zemljita, biljaka, ivotinja i ljudi. To znai: korienje prirodnih resursa na odriv nain (ouvati i ostaviti prirodne resurse narednim generacijama); razvoj organske poljoprivrede uz ouvanje ekosistema; odravanje i poveanje plodnosti zemljita; smanjenje svih oblika zagaenja.
Vano je ouvati zdravo ovjekovo ivotno okruenje!!! Organska poljoprivreda je odriva poljoprivreda metodama organske proizvodnje prirodi se vraa ono to se od nje uzme.
Sastavni dio sistema odrive poljoprivrede je organska poljoprivreda. Osnovne komponente sistema organske proizvodnje su izbjegavanje upotrebe vjetakih materija u proizvodnji i promovisanje iskljuivo prirodnih materija koje se koriste kao ubriva, pesticidi ili aditivi u proizvodnji i preradi hrane.
Koji su osnovni uslovi za zasnivanje organske poljoprivrede? prostorna izolacija zemljinih parcela, stoarskih farmi i preraivakih pogona od moguih izvora zagaenja; poljoprivredno zemljite iji je sadraj tetnih materija ispod maksimalno propisanih dozvoljenih koliina (zemljite iji je sadraj tekih metala i drugih kontaminenata do 50% od propisane maksimalno dozvoljene koliine za konvencionalnu proizvodnju); propisani kvalitet vode za navodnjavanje; usklaen razvoj biljne i stoarske proizvodnje. Prednosti zato organska poljoprivreda? 1. Odriva poljoprivreda
smanjuje sve oblike zagaenja; koristi prirodne resurse na odriv nain; uva agroekosistem; odrava i uveava dugoronu plodnost zemljita; uva autohtone sorte; ima zaokruen proces biljne i stoarske proizvodnje.
10
11
2.
Benecije za farmere
subvencije (Ministarstvo poljoprivrede Crne Gore, razni projekti usmjereni na razvoj organskog sektora); mogua vea cijena proizvoda (regulie trite, a bitno utie ukoliko postoji povjerenje na relaciji potroa organski farmer); besplatne usluge kontrole i sertifikacije (Nacionalnog sertifikacionog tijela Monteorganica za proizvoae u Crnoj Gori); bolji standard proizvoaa.
3.
Razvoj ruralnog (seoskog) podruja i smanjenje negativnih demografskih trendova (odlazak mladih ljudi sa sela u gradove) Vea garancija da su proizvodi kvalitetniji i zdravstveno bezbjedniji
4.
sertifikovan proizvod povjerenje kod potroaa; ouvanje ljudskog zdravlja; bolji ukus proizvoda.
Koji su nedostaci organske proizvodnje? vee angaovanje proizvoaa; neinformisanost i nedostatak strunog znanja; manji prinos, u nekim situacijama; nedostatak inputa za organsku proizvodnju (sredstava za zatitu, ubriva, supstrata, sjemensko/sadnog materijala na domaem tritu); loa infrastruktura i udaljenost od gradskog trita;
vea cijena proizvoda iz organske poljoprivrede manja kupovna mo potroaa.
Proizvod dobijen na tradicionalan nain NIJE proizvod iz organske poljoprivrede. Proizvod iz organske poljoprivrede je: - definisan; - kontrolisan; - sertikovan.
Proizvod organske poljoprivrede je organski proizvod samo ako posjeduje serifikat izdat od strane ovlaenog pravnog lica sertifikacionog tijela, koji je znak da je cjelokupni proizvodni proces/proizvod sproveden i kontrolisan (proizvodnja, prerada, pakovanje, skladitenje i deklarisanje) na nain koji propisuju Zakon i pratei pravilnici o organskoj poljoprivredi.
Koji su principi organske poljoprivrede? 1. Princip zdravlja

Kroz organsku poljoprivredu proizvoa treba da odri i pobolja sopstveno i zdravlje potroaa, zemljita, biljaka i ivotinja, kao i planete u cjelini. Zdravlje biljaka se odrava preventivnim mjerama: izborom vrste i sorte, plodoredom, mehanikim i biolokim mjerama borbe protiv bolesti i tetoina. Zdravlje ivotinja se odrava tako to se metodama uzgoja podstie prirodni imunitet (ishrana, pristup slobodnim povrinama i panjacima, izbor vrsta i rasa, higijenski uslovi u objektima i sl.).
12
13
2. Princip ekologije
Sav otpad i nus-proizvodi treba da se recikliraju ili kompostiraju (osim zaraenih biljnih djelova, industrijskog i otpada koji nije organskog porijekla). Proizvodnja se zasniva na procjeni rizika, mjerama predostronosti i preventivnim mjerama. Nije dozvoljena upotreba GMO (genetski modikovanih organizama) i proizvoda dobijenih iz ili pomou GMO. Izbjegava se upotreba resursa i sirovina koji nijesu porijeklom sa proizvodnog gazdinstva.
3. Princip pravednosti
Organska poljoprivreda se zasniva na potenom odnosu prema prirodi i optem okruenju. Zabranjeno je dodavati bilo kakva sredstva koja potroae mogu dovesti u zabludu u pogledu prave prirode proizvoda!
4. Princip njegovanja i staranja

Vano je ouvati zdravlje sadanjih i buduih generacija kao i blagostanje ekosistema.
DJUBRENJE U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI

U organskoj proizvodnji pridaje se veliki znaaj organskim ubrivima. Organska ubriva su nezamjenjiva kada je u pitanju poboljanje fizikih, hemijskih i biolokih osobina zemljita. Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sljedea pitanja: - ta je plodnost zemljita? - Koje su vrste i kakva je upotreba ubriva u organskoj proizvodnji? Plodnost zemljita Maliranje zemljita Vrste ubriva: stajnjak, kompost, biljna ubriva, zelenino ubrenje, glistenjak, mikrobioloka i mineralna ubriva Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja. Monografija, Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005. Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A Global Perspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishing entry.
14
Sadraj
Ciljevi edukacije
Uvod
15
Plodnost zemljita u biljnoj proizvodnji karakterie: visok sadraj hraniva u zemljitu; dobar vodno-vazduni i toplotni reim; fizioloki aktivni sloj zemljita za razvoj korjenovog sistema biljaka; reakcija zemljita neutralna do blago kisela; dobar kapacitet zadravanja vode i hranljivih materija u aktivnom sloju zemlje. Na smanjenje plodnosti zemljita utie: iznoenje organske materije, uklanjanjem prinosa sa njive; esta obrada zemljita; naruavanje vodno-vazdunog i toplotnog reima; smanjenje bioloke aktivnosti (smanjen broj i raznovrsnost korisnih mikroorganizama); erozija zemljita; ostaci pesticida.
Plodnost zemljita moemo sauvati: dodavanjem organske materije u zemljite; izbjegavanjem prekomjerne koliine ubriva kako bi se izbjegli gubici i zagaenje; ouvanjem aktivnosti zemljinih mikrooorganizama jer oni transformiu hraniva; izbjegavanjem vjetaki sintetizovanih materija (vjetakih ubriva i dr.). ta je maliranje - nastiranje zemljita? Maliranje zemljita predstavlja pokrivanje meurednog prostora u zasadima. Maliranje (nastiranje) ima znaajnu ulogu u suzbijanju korova. Za nastiranje zemljita u organskoj poljoprivredi mogu se koristiti prirodni materijali (sijeno, slama, strugotina drveta ili biorazgradive folije).
Koliko je korisno maliranje zemljita? Maliranje zemljita, osim to slui za spreavanje razvoja korova, veoma je korisna mjera za ouvanje fizikih i hemijskih osobina zemljita. Maliranjem se odrava povoljniji vazduni reim zemljita, zadrava se i dui period uva vlanost zemljita.
Malovanje slamom daje izuzetno dobar rezultat. Pored primarnog efekta mala na ouvanje vodno-vazdunog reima i strukture zemljita, dokazano je da neke materije koje lui slama djeluju odbijajue na lisne vai i druge tetoine. Meutim, ova metoda ima i negativnog efekta u vidu mogue pojave glodara mieva i pacova to se ne deava prilikom korienjem folije na primjer.
Koje su vrste organskih ubriva? Kao organska ubriva koriste se: stajnjak, kompost, osoka, treset, glistenjak, zelenino ubrenje, drveni pepeo, biljni rastvori i druge otpadne organske materije nastale kao sporedni proizvodi u prehrambenoj tehnologiji i industriji. Spisak dozvoljenih ubriva i oplemenjivaa zemljita proizvoai mogu nai u prilogu Pravilnika o metodama organske biljne proizvodnje. Od ega zavisi kvalitet stajnjaka? Kvalitet stajnjaka zavisi od vrste domae ivotinje, prostirke i zgorelosti (starosti) ubriva. konjski i oviji stajnjak pogodniji su za tea i hladna zemljita, imaju vie suve materije pa su toplija ubriva i bogatija su sa N, P i K; govei i svinjski stajnjak imaju vie vode, hladniji su i kiseliji, pa se sporije razlau i pogodniji su za laka, pjeskovita zemljita.
16
17
O emu treba voditi rauna u spravljanju stajnjaka? Pri raspadanju stajskog ubriva stvaraju se razni gasovi. Nepoeljno je stvaranje amonijaka jer to znai gubitak azota. Da se to ne bi deavalo, stajnjaku je potrebno obezbijediti kiseonik vriti prevrtanje. Ako nema dovoljno vlage, ubre plijesnivi, ali ako je vlage previe, poremeuje se tok razgradnje i stajnjak truli. U suvo godinje doba, potrebno je zalivati stajnjak, a u vlano zatititi ubrite od prevelikih padavina. to se tie toplote, ona uz povoljnu vlanost ubrzava raspadanje, a hladnoa koi rad bakterija i razgradnja tee sporije. Kako se stajsko ubrivo u praksi najee spravlja? Stajnjak se u poetku rasprostire tako da kiseonik ima slobodan pristup pa se ve nakon nekoliko dana temperatura u masi ubriva znatno podigne (do 60C). im se ubre zagrije do te temperature, gomila se zbija. Druga opcija je rasprostiranje stajnjaka u slojevima. Prvi sloj se rasprostre, ime se temperatura brzo povisi, a nakon toga se dodaje drugi sloj koji se zbije (prekida rad termogenih bakterija). Koliko traje postupak? Zreli stajnjak se dobija u prosjeku nakon 3-4 mjeseca. U toplijim uslovima uz dovoljno vlage sazrijeva bre i obrnuto, a nakon sazrijevanja dobro je pokriti ga slojem zemlje 20-25cm, jer se time titi od nepovoljnih atmosferskih prilika. Kako treba skladititi stajnjak? Stajnjak treba skladititi na propisano ureenom skladitu, u skladu sa Pravilnicima o organskoj poljoprivredi u cilju spreavanja zagaenja vode direktnim izlivanjem, oticanjem i infiltracijom u zemljite. Kapacitet skladita za stajnjak mora biti dovoljan za skladitenje stajnjaka za period dui od jedne godine.
Pravilno uvanje stajnjaka u betonskim bazenima
Nepravilno rukovanje stajnjakom zagauje ivotnu sredinu
ta je kompost? Kompost je organski oplemenjiva zemljita koji nastaje mikrobiolokim razlaganjem razliitih organskih materija (otpaci biljnog i ivotinjskog porijekla). Koristi se kao organsko ubrivo u koliini od 0,5 6 kg/ m kao dio zemljine smjee ili za nastiranje (malovanje) zemljita u bati. Kako se priprema kompost? Mjesto gdje se priprema kompost treba da bude u sjenci i zaklonjeno od vjetra. Na suncu se organski otpaci brzo sue, bakterije koje uestvuju u kompostiranju brzo uginu i organska masa ostaje dugo nepromijenjena. Biljni otpaci koji se stavljaju u kompostite moraju biti zdravi, jer izazivai bolesti ne uginu kompostiranjem. Zbog toga kompost moe biti izvor irenja bolesti, korova i tetoina.
18
19
Kompostiranje se moe obaviti u humci koja se pravi na povrini zemljita bez okvira i sa okvirom od ice (u obliku korpe), daske, prua ili u jami. Postupak kompostiranja je isti. Visina komposta u humci je 150 -180 cm, irina pri dnu 150 cm, a duina proizvoljna. Kod dugakih humki se na svakih 150 cm ostavlja otvor za ventilaciju.
Prije kompostiranja skine se povrinski sloj zemljita 8-10 cm, postavi drenani sloj od granica ili prua, a zatim se do eljene visine naizmenino rea sloj svjeih i suvih biljnih otpadaka (15-20 cm) i sloj zemljita (5 cm). Po potrebi se dodaje negaeni kre uz zalivanje vodom ili osokom. Gomila komposta se ne sabija, a posljednji sloj humke je od zemljita. Ve poslije nekoliko dana, razvija se visoka temperatura (50 - 600C), a potom se kompost hladi i organska materija mineralizuje. Svaka 2-3 meseca gomila se izmijea i prekrije zemljitem (sloj oko 10 cm). Kompost je gotov za 6-12 mjeseci i tada je jednolian, mrviast, lak i tamnosme. Za bre kompostiranje (4-6 nedjelja), humke treba da su nie (50 cm), a biljni ostaci isjeckani. U biljne ostatke stavlja se isjeckana kopriva, preslica, kameno brano ili odgovarajui bioloki preparati (na bazi silicijuma, kravlje balege, kamilice, hrastove kore, maslaka, valerijane)
iji je cilj bre i kvalitetnije kompostiranje. U organskoj proizvodnji se u kompost mogu dodati i gliste koje e ubrzati proces mineralizacije organskih materija.
Kako se koristi ivinski stajnjak? ivinski stajnjak se rijetko koristi ist, najee je u upotrebi u smjei sa zemljom u odnosu 3:1. ta su biljna ubriva? Biljna ubriva su ekstrakti pojedinih biljaka koji se sve ee koriste za ubrenje u organskoj proizvodnji. Jednostavno se pripremaju i u tu svrhu se najee koristi kopriva, gavez i mjeavina razliitih biljaka. Kako se prave biljna ubriva? Gavez se koristi kao teno ubrivo koje obogauje zemljite gvoem, kalijumom, kalcijumom, fosforom, magnezijumom i vitaminima B kompleksa. Uobiajeno je da se jednom nedjeljno primjenjuje u usjevu.
U 10 l vode potopi se 1 kg svjeeg gaveza. Nakon nekoliko dana, kada prestane da pjeni, razvija se smea boja i jak miris na stajnjak (sadri i bjelanevine). Upotrebljava se samo razblaeno vodom: na 1 litar ubriva treba uzeti 10 l vode i izmijeati. Kopriva slui za suzbijanje lisnih vai, a ujedno i ubri biljku i jaa je. 1 kg svjee nasijeene koprive potopiti u 10 l vode i ostaviti 24 sati (ne due jer
20
21
gubi svojstva). Ako nema svjee koprive, na 10 l vode stavi se 100-200 g osuene. Posle 24 sata tenost treba procijediti i njome dobro poprskati biljke sa svih strana. Postupak moe da se ponovi za nekoliko dana. Biljni ostaci se kompostiraju.
ta je zelenino ubrenje? Zelenino ubrenje predstavlja zaoravanje svjee nadzemne mase biljaka koje se posebno gaje za ovu namjenu sa ciljem da se zemljite obogati organskom materijom radi poboljavanja fizikih, biolokih i hemijskih osobina zemljita.
Zaoravanje samoniklih biljaka se ne smatra zeleninim ubrenjem.
Koje se biljke koriste za zelenino ubrenje? To su razne vrste djetelina i lupina, graak, grahorica i neleguminozne biljke kao to su: uljana repica, ra, ovas, jeam, facelija, engleski i francuski ljulj. Ove biljke su pogodne da u relativno kratkom vremenskom periodu obrazuju mnogo organske mase.
Primjer: Kada je glavna kultura penica u fazi kada dostigne visinu od 10 cm, tj. kada se jo nije zatvorio sklop, usijava se bijela djetelina koja nikne i djelimino stagnira. Kada se penica skine, poinje nagli rast djeteline koja se u jesen zaorava kao zelenino ubrenje.
ta je glistenjak? Poznato je da su kine gliste dobar indikator plodnosti zemljita. Samo na plodnom i nezagaenom zemljitu ima kinih glista.
Glistenjak nastaje radom crvenih kalifornijskih glista koje se uzgajaju u tzv. standarnim leglima koja imaju oko 100.000 glista, od ega 30.000 predstavlja odrasle jedinke. Gliste se nalaze samo u nezagaenom, dobrom i plodnom zemljitu.
Kako se koristi glistenjak? Glistenjak je bogat humusom, siromaan mineralnim azotom, ali sadri visoke koliine fosfora i kalijuma kao i znaajne mikroelemente (cink, bakar, mangan, gvoe). Glistenjak se koristi u smjei sa zemljitem i to za siromana zemljita jedan deo glistenjaka prema 10 djelova zemljita, a za plodna zemljita u odnosu 1:6. Ove smjee se koriste za uzgoj rasada i u zatienom prostoru, a kao ubrivo koristi se u koliini od 0,2-5 kg/m. ta su mikrobioloka ubriva? Mikrobioloka ubriva se proizvode u laboratorijama. Ona imaju ulogu biofertilizatora, obogauju zemljite mikroorganizmima ija je uloga da u zemljitu:
sintetiu i razlau humus; osiguravaju kruenje hranljivih elemenata; razgrauju pesticide; kontroliu fitoparazite i dr. Obavezno provjeriti da li su dozvoljena za upotrebu u organskoj poljoprivredi.
Da li se mogu koristiti mineralna ubriva u organskoj proizvodnji? Osim ubriva organskog porijekla, u organskoj proizvodnji se mogu koristiti i ubriva mineralnog porijekla, ali samo uz odobrenje sertifikacionog tijela. Meu najee korienim mineralnim ubrivima su pepeo i kameno brano.
22
23
Pepeo predstavlja ubrivo bogato kalijumom i posebno je pogodan za kisela zemljita. Smatra se da je najkvalitetniji pepeo od suncokreta, heljde, listopadnog drvea i etinara. Kameno brano predstavlja prah dobijen mljevenjem kamena, a najbolje granita i bazalta. Ima visok sadraj silikata, kalijuma, magnezijuma i fosfora. Kameno brano ima znaajnu ulogu u zemljitu jer poboljava strukturu, mikrobioloku aktivnost i vodni reim biljaka, a i neposredno hrani biljku.
Redosljed postupaka vezanih za ubrenje u organskoj proizvodnji: proizvoa na osnovu analize plodnosti zemljita (vri se na Biotehnikom fakultetu Univerziteta Crne Gore u Podgorici) i plana proizvodnje (planirani plodored npr.), planira primjenu do sada navedenih postupaka regulisanja plodnosti zemljita; proizvoa koristi ubriva i oplemenjivae zemljita dozvoljene za upotrebu u organskoj poljoprivredi, a ukoliko je predvieno Pravilnikom kontaktira sertifikaciono tijelo prije upotrebe ubriva; ukoliko proizvoa koristi komercijalne proizvode za regulisanje plodnosti zemljita, mora uvati i raun o kupovini istih.
PLODORED U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI

Neprekidnim gajenjem usjeva u velikoj mjeri iskoriava se zemljite tako da se mora voditi rauna o njegovoj plodnosti, odnosno obnavljanju. Odgovarajuim plodoredima bi trebalo obezbijediti ne samo odravanje, nego ako je to mogue, i poveanje zemljine plodnosti na dui rok. Ouvanje biodiverziteta i genetike raznovrsnosti daje organskoj poljoprivredi iri i trajan znaaj u okviru mjera zatite ekosistema. Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sljedea pitanja: - ta je plodored? - Koja su pravila i svrha plodoreda? - Kako se gaje meuusjevi? Biodiverzitet i ekosistem Plodored znaaj, svrha i pravila Primjeri plodoreda Znaaj gajenja meuusjeva Zdruena sjetva usjeva Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja. Monografija, Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005. Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A Global Perspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishing entry.
Sadraj
Ciljevi edukacije
Uvod
25
ta je biodiverzitet i zato je znaajan? Biodiverzitet predstavlja raznovrsnost biljnog i ivotinjskog svijeta. Ouvanje biodiverziteta i genetike raznovrsnosti daje organskoj poljoprivredi iri i trajan znaaj u okviru mjera zatite ekosistema. ta predstavlja ekosistem? Ekosistem predstavlja jedinstvo biocenoze i biotopa. ivotna zajednica u prirodi mora zauzimati neki prostor u kome lanovi te zajednice zadovoljavaju svoje potrebe: kreu se, uzimaju hranu, diu, nalaze zaklon ili zatitu itd. Taj prostor naziva se biotop i njega naseljavaju pripadnici odgovarajue biocenoze. Biocenoza (ivotna zajednica) predstavlja bioloki sistem obrazovan od populacija razliitih vrsta biljaka, ivotinja, gljiva i mikroorganizama. Koje posledice prouzrokuje upotreba hemijskih sredstava (mineralna ubriva, pesticidi) u poljoprivredi? Kod veine zemalja sa razvijenom poljoprivredom najvei problem je pretjerana upotreba hemijskih sredstava i njihovo ispiranje, odnosno zagaenje vode za pie, jezera, rijeka i mora. U organskoj poljoprivredi ubriva se koriste samo ukoliko su prirodnog porijekla i sa dugotrajnom realizacijom, ime se izbjegava zagaenje ivotne sredine. ta je plodored i koji je njegov znaaj u organskoj biljnoj proizvodnji? Plodored je organizovano smjenjivanje usjeva na istoj parceli u toku odreenog broja godina. Ima posebnu ulogu jer znaajno smanjuje pojavu biljnih bolesti, tetoina i korova.
Neprekidnim gajenjem usjeva u velikoj mjeri se iskoriava zemljite, tako da se mora voditi rauna o njegovoj plodnosti, odnosno obnavljanju. Odgovarajuim plodoredima bi trebalo obezbijediti ne samo odravanje nego ako je to mogue, i poveanje zemljine plodnosti na dui rok.
Zbog ega krmne i leguminozne biljke zauzimaju 30-50% plodorednih povrina? Ouvanje zemljine plodnosti u sistemu biolokog ratarenja ostvaruje se resursima sa samog gazdinstva, a u tom smislu, veliki znaaj pridaje se plodoredu i njegovoj fitosanitarnoj ulozi. U strukturi plodoreda krmne i leguminozne biljke zauzimaju 30-50% plodorednih povrina to doprinosi vroj vezi izmeu ratarstva i stoarstva.
Plodored u ovom sistemu doprinosi bilansu azota, suzbijanju korova, bolesti i tetoina, obezbjeenju stone hrane i zajedno sa obradom zemljita, stabilizaciji aktivnih materija. U ovakvim plodoredima sa visokim udjelom trava i leguminoza ide se ka tenji da se ne hrani biljka, ve zemljite kao izvor ivota i bioloki aktivna sredina, jer se time obogauje zemljite organskom materijom, popravlja zemljina struktura i zasniva reim ishrane biljaka.
Koja je osnovna svrha plodoreda? Plodored ima viestruku vrijednost, a njegovi osnovni zadaci su: -o dravanje plodnosti zemljita, odnosno doprinos njegovoj strukturi, sadraju azota i humusa; - regulacija bolesti, tetoina i korova; - smanjenje gubitka hraniva ispiranjem; - spreavanje i minimalizacija erozije.
26
27
Kakva su pravila kod plodoreda?
1. Kulture sa dubokim korjenovim sistemom treba uzgajati nakon onih sa plitkim, kako bi se odrala dobra struktura, prozranost i ocjeditost zemljita. 2. Mijenjati kulture koje proizvode malu i veliku biomasu korijena one sa velikom biomasom snabdijevaju organizme zemljita (travno-djetelinske smjese). 3. Mijenjati kulture koje fiksiraju azot iz atmosfere sa onima koje ga troe. Na ovaj nain e se obezbijediti veliki dio potreba u azotu. 4. Gdje god i kad god je mogue, treba primjenjivati predsjetvu, podsjetvu, naknadnu sjetvu, meusjetvu i zelenino ubrenje, kako bi zemljite bilo stalno pod zelenim pokrivaem. Ovim se spreava zakorovljenost, stvaranje pokorice, ispiranje hraniva, erozija, a poboljava struktura zemljita. 6. Mijenjati lisnate i korjenaste kulture, itarice, kako bi se smanjila zakorovljenost. 7. Gdje god postoji opasnost od zaraze odreenim biljnim bolestima ili tetoinama, treba izbjegavati sjetvu ili sadnju kultura koje su na njih osjetljive. Ovdje treba potovati pravila o minimalnom broju godina nakon kojih neka kultura moe ponovo doi na isto mjesto. 8. Treba upotrebljavati smjeu kultura, odnosno razliitih sorti iste kulture, kako bi se poveala genetska i ostala raznolikost. 9. Mijenjati proljetne i jesenje, odnosno jare i ozime kulture. Ovim se postie bolja kontrola korova i raspored rada.
Primjer plodoreda u povrtarstvu I GRUPA

vrste koje se obilno ubre stajnjakom (vreaste vrste, kupusnjae, paradajz, paprika, plavi patlidan, celer, praziluk, bijeli luk)
II GRUPA
vrste sa manjim zahtevom za stajnjakom i esto se gaje druge godine posle unoenja stajnjaka (korjenaste vrste, crni luk, salata, spana, rotkva, rotkvica)
III GRUPA
vrste koje obogauju zemljite azotom (graak, boranija, pasulj, bob)
28
29
Treba izbjegavati uvoenje u plodored jedne za drugom povrtarskih vrsta koje pripadaju istoj porodici zbog toga to one najee imaju iste neprijatelje insekte i bolesti. To naroito vai za paradajz, plavi patlidan i krompir, zatim za korjenasto povre (mrkvu, perun, celer i patrnak) kao i za krastavac.
Primjer plodoreda u ratarstvu I GODINA (okopavine-kukuruz, krompir...)
II GODINA (strna ita)
III GODINA (jednododinje i viegodinje leguminoze)
Znaaj gajenja meuusjeva Meuusjev predstavlja usjev koji pored glavne kulture, gajite u meurednom rastojanju vaeg vonjaka, povrtnjaka... (npr. djetelina, pasulj u vonjaku). Pozitivni efekti saivota vie usjeva su razliiti: -k oristi se raspoloivi prostor na najbolji mogui nain; -s manjuju se trokovi ubrenja (gajenjem leguminoznih biljaka koje obogauju zemljite); - uva se zemljina vlaga i spreava se ispiranje hraniva; -p opravljaju se fizike, hemijske i bioloke osobine zemljita; -s preava se erozija (gajenjem biljaka sa dubokim korjenovim sistemom kao to je npr. lucerka); - smanjuje se upotreba pesticida; - utie na ouvanje kvaliteta vode. Da li treba redovno kositi travu u meurednom prostoru? Travu treba redovno kositi da ne bi uzimala mnogo hraniva, ali treba je ostaviti npr. u vonjaku da se ne bi iznosile organske materije sa tih povrina. Kako meuusjev moe da utie na smanjenje erozije? Usjevi gustog sklopa tite zemljite od pljuskova i spreavaju razbijanje zemljinih agregata (zemljine strukture). ta predstavlja zdruena sjetva usjeva i koje su njene prednosti? Zdruivanje usjeva je jedan od dobrih alternativnih naina zatite i ouvanja prirodnih resursa. Kao prednosti na strani ovakvih sistema navode se: poveana produkcija biomase i prinosa, bolje korienje raspoloivih resursa, manje tete od korova, bolesti i tetoina, vea stabilnost sistema, bolja i
30
31
raznovrsnija ishrana ljudi i ivotinja, sigurniji prihodi ne samo u ratarstvu, ve i u povrtarstvu. Kod nas se u proizvodnji esto sree zdruena sjetva kukuruza i pasulja, jarog jema i crvene djeteline, ovsa i grahorice, kukuruza i tikava itd.
Zato su u povrtarskoj proizvodnji znaajni dobri i loi susjedi? Osim optih zahtjeva biljaka prema ekolokim uslovima (temperatura, svjetlost, padavine, zemljite i dr.), biljke se gaje kao mijeane vrste (red do reda ili razliite vrste u redu) koje zajedno harmonino rastu. Korjenske izluevine ili mirisi jedne vrste mogu tititi drugu vrstu od bolesti i tetoina. Zato, treba obratiti panju prilikom sjetve ili sadnje koje su biljke dobri, a koje loi susjedi. Primjer dobrih i loih susjeda
VRSTA Bijeli luk Blitva Crni luk Krastavac Krompir Paradajz VRSTA Krastavac Krompir Praziluk Crni luk Paradajz SA VRSTAMA Paradajz, cvekla, mrkva, pasulj Rotkva, rotkvica, mrkva, boranija Crni luk, bijeli luk, krastavac Crni luk, pasulj, celer, cvekla, salata Spana, keleraba, boranija Spana, celer, rotkvica, rotkva, salata NEMOGUI SUSJEDI Rotkva, rotkvica Paradajz, celer, cvekla, graak Pasulj, cvekla, graak, boranija Boranija, pasulj Krompir, graak
ZATITA BILJA U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI

U organskoj poljoprivredi zabranjena je upotreba sredstava za zatitu bilja (pesticida i herbicida) sintetiko-hemijskog porijekla. Za zatitu bilja koriste se uglavnom, biljni preparati i najee se koriste kao preventivna sredstva, a takoe i bioloka zatita (predatori). Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sljedea pitanja: - ta je zatita bilja? - Kakva je preventiva u zatiti bilja u organskoj proizvodnji? - Koji su naini borbe protiv korova, bolesti i tetoina? Vrste zatite bilja Preventivne mjere zatite Kontrola korova u organskoj proizvodnji Kontrola bolesti i tetoina u organskoj proizvodnji Biopesticidi Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja. Monografija, Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005. Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A Global Perspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishing entry.
Sadraj
Ciljevi edukacije
Uvod
33
Koja je razlika izmeu konvencionalne, integralne i organske zatite bilja?

Konvencionalni nain zatite bilja podrazumjeva primjenu svih dozvoljenih sredstava za zatitu bilja. Integralni sistem zatite bilja predstavlja kombinaciju postupaka koji pored davanja prvenstva biolokim, biotehnikim i biljno - uzgajivakim mjerama, ograniavaju upotrebu hemijskih sredstava na minimum odnosno predstavlja sistem zatite bilja koji podrazumijeva koritenje svih raspoloivih metoda suzbijanja tetoinja, uzronika bolesti i korova (uzgoj otpornih sorti, agrotehnike, mehanike, bioloke, kemijske i dr.) u cilju spreavanja porasta njihove brojnosti preko granice kod koje dolazi do ekonomski znaajnih teta. Organska zatita bilja zasniva se uglavnom na preventivnim mjerama. Dozvoljena je primjena odreenih sredstava i biopesticida, ali se oni koriste iskljuivo kad je neophodno i uz konsultacije sa sertifikacionom kuom. Prije upotrebe mora se dobiti dozvola i imati opravdan razlog za upotrebu biopesticida.
Koje su preventivne mjere zatite? Skupljanje i spaljivanje biljnih ostataka Zdravstveno stanje biljaka u narednoj godini, u velikoj mjeri zavisi od mjera higijene polja sprovedenih prethodne godine. U tom pogledu, veliki znaaj ima prikupljanje i unitavanje biljnih ostataka. U zaraenim biljnim ostacima, odrava se i prenosi veliki broj patogena, prvenstveno prouzrokovaa trulei korjena, prizemnog dijela biljke i uvenua biljaka. Na kraju proizvodnog ciklusa, nakon berbe ili etve, ukloniti i unititi sve zaraene biljne ostatke, najbolje spaljivanjem.
Plodored Plodored je jedna od najznaajnijih agrotehnikih mjera kojom se uvodi smjena u gajenju biljaka na odreenoj povrini. Plodoredom se s jedne strane, ograniava mogunost da se u zemljite na kojem se prvi put organizuje gajenje povra, brzo i najee trajno unesu tetni mikroorganizmi i sa druge strane, doprinosi da se u ve zaraenom zemljitu, populacija parazita i tetoina odrava ispod praga tetnosti. Izbor parcele Treba izabrati osunane parcele na blagim kosinama. Izbjegavati parcele na sjenovitim mjestima ili ispod ume. Vrijeme sjetve Vrijeme sjetve prilagoditi tako da se biljke ne nalaze u osjetljivoj fenofazi u periodu povoljnom za pojavu patogena i tetoina. Pravac postavljanja redova i razmak izmeu redova i biljaka Redove prilikom sjetve ili sadnje postavljati u pravcu duvanja estih vjetrova. Na taj nain se obezbjeuje dobro
34
35
provjetravanje biljaka, pri emu nema zadravanja visoke vlanosti u njihovoj blizini, neophodnog uslova za razvoj mnogih patogenih gljiva.
Djubrenje Koristiti optimalne i preporuene doze organskih ubriva za odreene biljne vrste. Navodnjavanje Kad god je mogue postaviti sistem za navodnjavanje kap po kap. Sistem gajenja Zastiranje zemljita mal folijama ili prirodnim materijalima (slama, strugotina, lie i slino). Dezinfekcija objekata i alata Na konstrukciji objekata zatienog prostora, toplih leja, plastenika, zadrava se vei broj parazita i tetoina. Neophodno je sprovesti njihovo unitavanje prije poetka gajenja biljaka. U ovu svrhu najee se koriste formalin, plavi kamen i alkohol. Dezinfekcija zemljita solarizacijom ili vodenom parom Podrazumijeva se izlaganje zemljita ili druge vrste hranljivog supstrata dejstvu fizikih ili hemijskih inilaca u cilju unitavanja tetnih organizama koji se u njemu nalaze. Upotreba sortnog i kvalitetnog sjemena Izborom dobre sorte i sjemena koje nosi kvalitet klijavosti, energije klijanja, otpornosti prema prouzrokovaima bolesti i potencijala rodnosti, smanjuje se potreba primjene direktnih mjera zatite biljaka. Upotreba dobrog i zdravog rasada Samo dobar i zdrav rasad garantuje uspjeh u proizvodnji.
Kako kontrolisati korove u organskoj poljoprivredi? runo (okopavanjem, koenjem prije nego korovi proizvedu sjeme); gajenjem meuusjeva; solarizacijom: u toplijim krajevima u toku ljeta zastiranjem folijom zemljita u periodu 6-8 nedjelja; navodnjavanjem prije sadnje (isprovocirae se rast korova), a zatim obradom zemljita tako da usjev koji slijedi, za svoj razvoj dobija prednost u vremenu.
U organskoj proizvodnji je zabranjena upotreba herbicida.
Kako kontrolisati bolesti i tetoine? Bolesti i tetoine se kontroliu prije svega, planiranjem i primjenom mjera opreza kao to su vrijeme i nain sadnje, plodored, izbor zdravog i kontrolisanog sadnog materijala i sorti otpornih na bolesti, primjenom komposta, korienjem iste opreme, brzim odlaganjem tj. uklanjanjem bolesnih biljnih ostataka. Dozvoljena je primjena odreenih sredstava i biopesticida, ali se oni koriste iskljuivo kad je neophodno, i uz konsultacije sa sertifikacionom kuom. Spisak dozvoljenih sredstava proizvoai mogu pronai u prilogu Pravilnika o metodama organske biljne proizvodnje. Takoe, informacije o ovim sredstvima, kao i njihove komercijalne nazive, proizvoai mogu nai na internetu ili dobiti kod savjetodavne slube ili sertifikacionog tijela. ta su biopesticidi? Biopesticidi su odreeni tipovi pesticida koji su dobijeni iz prirodnih materijala kao to su biljke, ivotinje i neki minerali.
36
37
Koje su prednosti korienja biopesticida? Biopesticidi su manje toksini, aktivni su samo prema ciljanom tetnom organizmu. Efikasni su u malim koliinama i brzo se razgrauju.
NAPOMENA: U sluaju nemogunosti nabavke pomenutih sredstava na domaem tritu, nai proizvoai ova sredstva mogu potraiti preko interneta ili ovlaenih distributera i samim tim, kupiti/nabaviti ih u zemljama okruenja odnosno zemljama EU. U ovom sluaju, obavezno je da na deklaraciji sredstva/preparata postoji oznaka ili logo koji su dokaz da je sredstvo dozvoljeno za upotrebu u organskoj proizvodnji. Proizvoa je u obavezi da sauva deklaraciju/ambalau primijenjenog sredstva, kao i raun o kupovini istog, i duan je to pokazati tokom kontrolne posjete.
PROIZVODNJA HRANE ZA ISHRANU STOKE U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI

Osnovni cilj organskog gazdinstva je samoodrivost, a od posebnog je znaaja da se uravnotei odnos biljne i stoarske proizvodnje. Iz organske proizvodnje potrebno je obezbijediti dovoljno hrane za ishranu domaih ivotinja, odnosno gajenjem ivotinja obezbijediti organsko ubrivo. Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sljedea pitanja: - Koje su vrste hrane za stoku? - Kakvi su panjaci i ispaa stoke? - Kako obezbijediti i pripremiti hranu za stoku? Vrste stone hrane Slinost izmeu ekstenzivne i organske proizvodnje Panjaci, krmne i korjenasto-krtolaste kulture Priprema sijena za uvanje Silaa pojam i postupak pripreme Sjenaa Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja. Monografija, poljoprivredni fakultet Zemun, 2005. Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A Global Perspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishing entry.
38
Sadraj
Ciljevi edukacije
Uvod
39
Osnovni cilj organskog gazdinstva je samoodrivost to se ostvaruje raznovrsnom proizvodnjom. Od posebnog je znaaja da se uravnotei odnos biljne i stoarske proizvodnje. To znai, da se iz organske proizvodnje obezbijedi dovoljno hrane za ishranu domaih ivotinja, odnosno da se gajenjem ivotinja obezbijedi organsko ubrivo. U prosjeku je za 1 ha biljne proizvodnje potrebno 1-2 uslovna grla krupne stoke (zavisi od vrste i intenziteta proizvodnje). U organskoj proizvodnji mogu se koristiti razliite vrste hrane za stoku: zelena biljna hrana sa prirodnih ili sijanih travnjaka; zelena biljna masa proizvedena na oranicama; korjenasto-krtolasta ili sona biljna hraniva; zrnasta biljna hraniva, njihove preraevine i nusproizvodi; smjea koncentrata iz organske proizvodnje; konzervisana biljna hraniva.
Koje su ukupne povrine pod prirodnim i sijanim travnjacima? Povrine pod travnjacima u Crnoj Gori ine 88% ukupnih poljoprivrednih povrina, a zelena krma i sijeno proizvedeno na tim povrinama, esto su jedini izvor hrane za stoku.
Najvei dio ovih travnjaka je u ekstenzivnoj proizvodnji, pa je ove povrine mogue prevesti u organsku proizvodnju bez veih ulaganja i promjena.
Zato izmeu ekstenzivne i organske proizvodnje ima dosta slinosti? U ekstenzivnoj proizvodnji se uglavnom ne koriste, ili se koriste u malim koliinama, vjetaki sintetizovane materije (ubriva, pesticidi i drugo). Samim tim je mnogo laki prelaz sa ekstenzivne na organsku proizvodnju.
Sa ovih povrina se moe obezbijediti bioloki vrijedna hrana bogata vitaminima C i E, karotenoidima, mineralima, ugljenim hidratima i dr. Uz to, hranjive materije zelene krme su lako dostupne i svarljive, za razliku od hranjivih materija konzerviranih krmiva.
Da li je dobro vriti ispau stoke na istoj povrini tokom cijele sezone? Ukoliko se ispaa odvija bez vremenskih i prostornih ogranienja, stoka tokom cijele sezone pase najkvalitetnije biljne vrste ime se: - pogorava botaniki sastav panjaka; - ire se korovi; - pretjerano se gaze povrine; - panjaci se sporije regeneriu; - ubrzava se erozija zemljita i biodiverziteta.
Kakav se sastav sijanih travnjaka preporuuje? Kod zasnivanja sijanih travnjaka, cilj je proizvesti kvalitetnu svjeu krmu, uz minimalan razvoj korova. Najpovoljnije smjee su 60 - 70% trava, 30-35% leguminoza i 5% ostalo. Treba kombinovati vrste ujednaene vegetacije i snage (npr. lucerka i italijanski ljulj su podjednako snane vrste). Kombinacija trava i djeteline se smatra kvalitetnijom od smjee itarica i lucerke, jer mogu obezbijediti ivotinjama neophodnu energiju.
40
41
Kako treba njegovati panjake u organskoj poljoprivredi? Panjake je dobro drljati nakon svake ispae, kako bi se izmet ravnomjerno rasturio i izbjegla pojava oaza bujnih zelenih biljaka koje stoka izbjegava zbog neprijatnog mirisa na amonijak.
Panjaci se ubre razblaenim stajnjakom, a tokom aprila moe se dodavati i kompost. U uslovima otrih klimatskih uslova, poeljno je vriti malovanje panjaka slamom ili liem.
Koje se krmne kulture mogu proizvoditi na oranicama? Razliite krmne kulture se veoma uspjeno mogu proizvoditi na oranicama (kukuruz, krmni kelj, uljana repica, stona repa, krmni graak, smjee itarica, leguminoze i sl.).
Ove kulture uglavnom imaju kratku vegetaciju (prosjek 70 dana) pa je mogue dobiti vie otkosa u toku jedne sezone. Pogodne su za sastavljanje ratarsko-povrtarskog plodoreda.
Koje se korijenasto - krtolaste biljke mogu gajiti kao hrana za stoku? Korjenasto-krtolaste (sone) vrste predstavljaju voluminoznu hranu koja se proizvodi od stone repe, rezanaca eerne repe i krompira. Sadri veoma malo proteina i minerala, ali je bogata ugljenim hidratima i lako svarljiva. Korjenasto-krtolasta hrana za stoku moe da se daje svjea ili silirana. Kako obezbijediti stonu hranu tokom itave godine? Da bi se obezbijedila ishrana stoke tokom cijele godine, hranu proizvedenu tokom sezone potrebno je konzervirati na nain koji osigurava ouvanje kvaliteta i uvanje koje e imati minimalan procenat gubitaka.
Kako treba pripremiti sijeno za uvanje? Sijeno je koncentrovano hranivo (14 -18% vlage) koje u kombinaciji sa svjeom krmom (ispaa ili pokoena zelena masa) moe biti kompletan obrok za stoku.
Kvalitet sijena zavisi od sastava travne mase i od momenta kosidbe. Ocjena optimalnog momenta kosidbe se vri ocjenom najzastupljenije vrste. Najvea hranjiva vrijednost se postie ako se kosidba vri u fazi klasanja kod trava i pojave cvijeta u prvoj konusnoj cvasti kod leguminoza. Pokoena masa se sui prirodno (na zemlji ili namjenskim napravama) ili vjetaki (provenjavanje na zemlji i dosuivanje u skladitu). Mlade biljke i leguminoze sadre vie vlage u odnosu na starije biljke i trave. Ukoliko se pokoena masa ovlai kiom, rosom i sl., hraniva se lako ispiraju i poinje truljenje. Do smanjenja hranljive vrijednosti dovodi i esto prevrtanje sijena ili presuivanje, jer otpadaju mladi izdanci, listovi i pupoljci koji sadre najvie hraniva (ne mogu se pokupiti sa livade). Prirodno suenje sijena na specijalizovanim napravama (rozgama, baskijama, piramidama, kozolcima i dr.) je posebno korisno u nepovoljnim vremenskim uslovima (usljed estih kia) jer se smanjuju gubici u prinosu i kvalitetu sijena Vjetakim suenjem travne mase smanjuju se gubici do 20% u odnosu na prirodno suenje. Pokoena biljna masa se sui dvofazno: prvo se na polju prosui do 30% vlage, a potom dosui u skladitu. Tako se izbjegava presuivanje i postie bra regeneracija livada.
42
43
Dosuivanje se vri u skladitima, produvavanjem suvog vazduha pod pritiskom. Ureaji za suenje se ugrauju u pod, a iznad njih se na drvene reetke postavlja prosueno sijeno kroz koje se postave sprovodne cijevi. Pravilno osueno sijeno ima 16 -18% vlage, presjek prelomljene stabljike je bijele boje, listovi krti i blago povijeni ka gore (kod legumionoza smeuran list). Skladitenje sijena se moe vriti na otvorenom polju (slaganjem u gomile) ili specijalnim objektima. Stogovi se najee koriste u brdsko-planinskim oblastima, gdje su esti vjetrovi. Formiraju se tako to se oko srednjeg nosaa (stoera) slae sijeno u oblik kupe do visine 5-7m i irine ne vee od 5 m. U podrujima sa mnogo padavina, baza stoga treba da bude ua od sredine. Vrh stoga se suava i kupasto zavri.
ta je silaa? Silaa nastaje fermentacijom svjee zelene biljne mase. U organskoj proizvodnji, silaa je svakim danom sve zastupljenija zbog niza prednosti koje ima u odnosu na sijeno: manji gubici suve materije, sauvano vie hranljivih materija, manja transformacija hraniva, manja zavisnost od uslova spoljane sredine, pogodnost konzerviranja vrsta koje se ne mogu uvati kao sijeno (stoni kelj, kukuruz i sl.).
Meutim, proizvodnja silae moe napraviti velike tete po ivotnu sredinu ukoliko se iscjedak koji nastaje tokom fermentacije ne unitava na propisan nain.
Kako izgraditi silo objekat da bi sprijeili zagaenje ivotne sredine? Da bi se sprijeilo zagaenje ivotne sredine (i dobio sertifikat za organske proizvode), neophodno je ugraditi slivnike i odvodne cijevi u silo objekte koji ocjedne tenosti odvode u nepropusne betonske bazene za odlaganje ovih iscjedaka (3m/100t silae). Izgradnja nastrenica takoe moe smanjiti oticanje otpadnih tenosti iz silo-rovova. Kakav je postupak siliranja? Siliranje zapoinje odmah po zavretku kosidbe, prosuivanjem zelene mase (60-70% vlage). U povoljnim vremenskim uslovima to se postie za oko 4 sata, a pri veoj vlanosti za oko 6 asova.
Fermentaciju izazivaju mlijenokiselinske bakterije, transformacijom biljnog eera u mlijenu kiselinu, koja sniava pH vrijednosti i ometa rad trulenih bakterija. Sadraj mlijene kiseline je najvei pri pH 4 i u takvim uslovima silaa moe da se sauva i do godinu dana. Meutim, pri nepravilnom postupku siliranja, pH vrijednost se sniava ispod 4, to dovodi do nakupljanja amonijaka.
Od ega zavisi uspjeh siliranja? Uspjeh siliranja (fermentacije) zavisi od sadraja eera u poetnom biljnom materijalu, pa se na osnovu toga procjenjuje pogodnost pojedinih biljnih vrsta za siliranje.
Leguminoze su bogate ovim jedinjenjima, za razliku od ita. Mlade biljke imaju vei procenat rastvorljivih eera, ali isto tako i vie vlage, pa je trave najbolje kositi kada obrazuju cvast, odnosno kada klasaju ili metlie, a leguminoze u fazi koja je optimalna za kosidbu. Ako se travnjak kosi vie puta u toku sezone, silira se najece prvi otkos, a ostali se koriste za pripremu sijena.
44
45
Koliko treba usitniti silani materijal? Proces siliranja se pospjeuje sa usitnjavanjem poetnog materijala. Veliina usitnjenih djelova, zavisi od biljne vrste i vrste ivotinja kojima je silaa namijenjena (sitnija stoka sitnije frakcije). ita i trave (uplje stablo) se sjeckaju na krae frakcije od biljaka sa njenim stablom i parenhimom u stabljici. Optimalna temperatura za siliranje je 25-28C. Da bi se proces siliranja ubrzao, dodaju se materijali sa poveanim sadrajem eera: prekrupa ita, usitnjen krompir, repa, repini rezanci ili prekrupa ita. U organskoj proizvodnji je Pravilnikom denisano koje je aditive dozvoljeno dodavati u postupku pripreme silae. Kakvi mogu biti objekti za siliranje? Objekti za spremanje silae mogu biti ukopani rovovi, silo jame i povrinski tren. Obavezna je ugradnja slivnika i odvodnih cijevi u svaki silo objekat, kako bi se ocjedne tenosti uklonile na bezbjedan nain po ivotnu sredinu. Kako se procjenjuje kvalitet silae? Procjena kvaliteta silae se vri na osnovu organoleptickih i hemijskih osobina. U pogledu organoleptickih osobina, kvalitetnom krmom se smatra silaa uto-zelene boje, prijatnog mirisa, blago nakisjelog ukusa i prepoznatljive konture biljnih organa. Kako se priprema sjenaa? Sjenaa se priprema od isjeckane i dobro sabijene travne ili travno-leguminozne smjee sa sadrajem vlage od 45-55 %. Optimalna vlanost zelene mase se moe odrediti vizuelnom metodom zelena masa je smeurana, ne uti pri mrvljenju i ne curi sok pod pritiskom prsta. Sabijanjem usitnjene i osuene mase onemoguava se rad trulenih bakterija, a pospjeuje rad mlijeno kiselih bakterija. Pravilno pripremljena sjenaa je ona kod koje je ouvana cjelovitost i elastinost mase lista, a miris i hemijski sastav su vrlo malo izmijenjeni.
ORGANSKA PROIZVODNJA U STOARSTVU

Adekvatna primena zakonskih propisa i standarda, koji se odnose na organsko stoarstvo, u mnogome doprinosi proizvodnji visoko kvalitetnih i zdravstveno bezbednih proizvoda za ljudsku ishranu. Potovanje visokih standarda dobrobiti ivotinja, u pogledu smetaja i adekvatne ishrane, ima pozitivne efekte na zdravstveni status ivotinja. Organski nain pelarenja se odnosi na znaaj i ulogu pelinjih drutava u mnogobrojim ekosistemima gde se insistira na minimalnoj intervenciji pelara. Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sledea pitanja: - Koje karakteristike treba da imaju objekti za odgoj domaih ivotinja u organskoj poljoprivredi? - Kako se vri pravilna ishrana ivotinja u organskoj proizvodnji? - Kako se pravilno vri reprodukcija ivotinja u organskom stoarstvu? - Na emu se zasniva pravilna prevencija bolesti u organskom stoarstvu? - Koje su osnovne karakteristike organske proizvodnje u pelarstvu? Karakteristike objekata za odgoj domaih ivotinja Ishrana ivotinja Reprodukcija Prevencija bolesti i medicinski tretmani Organska proizvodnja u oblasti pelarstva Za dodatne informacije i najnovije publikacije, iz oblasti prava i zakonskih regulativa, posetite internet prezentaciju Monteorganica (http://www.orgcg.org)
Sadraj
Ciljevi edukacije
Uvod
47
Objekti i odgoj ivotinja Odgoj ivotinja se moe obavljati samo u organskim proizvodnim jedinicama koje imaju sopstvene zemljine parcele za proizvodnju hrane za ivotinje. U organskoj proizvodnji ivotinje se dre slobodno, nikako u vezanom sistemu. Vezivanje moe biti samo u vanrednim situacijama (bolest, radi poboljanja sigurnosti i dobrobiti ivotinja i sl.). U sluaju postojanja i konvencionalne proizvodnje, organska i konvencionalna proizvodnja moraju biti jasno fiziki i operativno odvojeni. U kakvim objektima se odgajaju domae ivotinje u organskoj poljoprivredi? Odgoj ivotinja u organskoj poljoprivredi vri se u prostranim objektima koji obezbjeuju dovoljno svjeeg vazduha i prirodne svjetlosti, dovoljno prostora za kretanje, odmaranje, hranjenje, napajanje, uz obavezan ispust. Kako se odreuje gustina naseljenosti u objektima? Broj ivotinja po jedinici povrine je ogranien. Gustina naseljenosti u objektu odreuje se u zavisnosti od vrste, rase, pola i uzrasta ivotinja radi obezbjeivanja dovoljno prostora za obavljanje normalnih fiziolokih funkcija.
U tabeli broj 1 su date minimalne unutranje i vanjske povrine smjetaja za razliite vrste i tipove proizvodnje (goveda i sitni preivari).
Tabela 1. Minimalne unutranje i vanjske povrine smjetaja za razliite vrste i tipove proizvodnje vanjske povrine (povrine za kretanje bez panjaka) m2/ grlu 1.1 1.9 3.0 3.7 ili 0.75 m2/100 kg 4.5 30 2.5 0.5 po jare/jagnje
minimum ive vage kg
unutranje povrine (dostupne ivotinji) m2/grlu 1.5 2.5 4.0 5.0 ili 1 m2/kg 6 10 1.5 ovca/koza 0.35 jagnje/jare
goveda za odgoj i tov
do 100 do 200 do 350 preko 350
muzne krave bikovi ovce i koze
Minimalne unutranje i vanjske povrine smjetaja za ostale vrste i tipove proizvodnje (svinje, ivina itd.) proizvoai mogu nai u Prilogu Pravilnika o metodama organske stoarske proizvodnje.
Kako se ureuje unutranjost objekta? Unutranji prostor objekta, oprema i alatke moraju biti oieni i dezinfikovani, radi spreavanja pojave zaraznih bolesti.
Pod mora bit gladak ali ne i klizav. Najmanje polovina ukupne povrine poda mora biti puni pod, koji nije od poprenih greda ili reetkast. Pri izgradnji objekta se ne smiju koristiti potencijalno toksini graevinski materijali, oprema i zatitna sredstva (npr. azbest, siporeks, nitro boje i lakovi).
48
49
Objekat mora da bude prostran i da obezbijedi dovoljno svjeeg vazduha i prirodne svjetlosti za odreenu kategoriju ivotinja, dovoljno prostora za hranjenje, napajanje, leanje i kretanje i pri tom, da pristup svjeoj vodi i hrani bude slobodan. Obavezna je ventilacija kao i izolacija i grijanje objekata u ekstremnim uslovima. U objektima mora postojati prostran, ist i suv prostor za leanje i odmaranje ivotinja. Za prostirku se moe koristiti suva slama i drugi slian prirodni materijal. Prostirka se nakon upotrebe moe koristiti kao ubrivo u organskoj proizvodnji.
Ispust i panjak? Stalno dranje ivotinja u objektima nije dozvoljeno. ivotinje moraju imati pristup panjaku i ispustu za vjebu i etnju koji treba da bude djelimino pokriven. Izuzetno od prethodno navedenog, zavrna faza tova goveda, ovaca i koza moe se obavljati u objektu, pod uslovom da period koji ivotinje provode u objektu ne bude dui od petine njihovog ivota, odnosno maksimalno tri mjeseca.
Broj ivotinja na panjaku i ispustu je odreen sljedeim iniocima: pristupanom povrinom kako bi se izbegla pretjerana ispaa i erozija; pravilnim korienjem stajskog ubriva, kako bi se izbjegao negativan uticaj na prirodnu sredinu u vidu zagaenja zemljita, povrinskih i podzemnih voda; limit od 170 kg azota iz stajskog ubriva po hektaru koriene poljoprivredne povrine godinje. U tabeli broj 2 dat je maksimalan broj ivotinja po ha (goveda i sitni preivari). U Tabeli 2. dat je maksimalan broj ivotinja po ha (goveda i sitni preivari).
Tabela 2. Maksimalan broj ivotinja po ha maksimalan broj ivotinja/ha klase ili vrste telad za tov ostala goveda mlaa od 1 godine muka i enska goveda 1 - 2 godine muka goveda od 2 godine i starija priplodne junice i junice za tov muzne i izluene krave ostale kategorije krava ovce koze maksimalan broj ivotinja /ha ekvivalent 170 kg N/ha/godina 5 5 3.3 2 2.5 2 2.5 13.3 13.3
Maksimalan broj ivotinja po ha za ostale vrste ivotinja (konje, svinje, ivinu itd.) proizvoai mogu nai u Prilogu Pravilnika o metodama organske stoarske proizvodnje. Duina boravka na ispustu je odreena: vrstom ivotinja; godinjim dobom; uzrastom i kondicijom. ivotinje mogu da koriste ispust kada god to fizioloko stanje ivotinja i vremenski uslovi doputaju, osim u sluaju pojave bolesti, a po nalogu veterinarske slube. U sluajevima kada ivotinje slobodno koriste ispuste tokom perioda ispae, a
50
51
sistem dranja tokom zime omoguava slobodu kretanja ivotinjama, moe se dozvoliti da ivotinje nemaju otvoreni ispust tokom zimskih mjeseci. Na ispustima se moraju obezbijediti odgovarajui prostori za zatitu od kie, vjetra, sunca i ekstremnih temperatura. ivotinje iz organskog stoarstva mogu biti na ispai na zajednikom zemljitu, samo ukoliko zemljite, u periodu od najmanje tri godine prije ispae, nije tretirano, ili je tretirano dozvoljenim sredstvima.
Ishrana ivotinja Koja se hrana koristi u organskoj proizvodnji? U organskoj proizvodnji se za ishranu ivotinja koriste iskljuivo hraniva organskog porijekla. Hrana za ivotinje obezbjeuje se po pravilu, sa sopstvene proizvodne jedinice, a kada to nije mogue, korienjem hrane sa drugih proizvodnih jedinica organske proizvodnje. Ishrana podmlatka? Ishrana podmlatka sisara zasniva se na majinom mlijeku ili organski proizvedenom mlijeku sopstvene vrste. Kod teladi period ishrane mlijekom iznosi tri meseca, a kod jagnjadi i jaradi 45 dana. Zamjena za mlijeko se ne smije koristiti. Ishrana starijih kategorija? Svjea voda i hrana moraju biti dostupni ivotinjama tokom cijelog dana i po elji. Sve potrebe ivotinja u pogledu ishrane moraju biti ispunjene. Obrok je izbalansiran prema potrebama ivotinja radi: obezbjeenja uravnoteenog rasta; razvoja i dobrog zdravlja ivotinja.
Hrana se priprema u formi koja dozvoljava ivotinjama da iskau prirodne navike u ishrani i zadovolje svoje potrebe.
ivotinje se hrane organski proizvedenom hranom koja se najveim dijelom dobija sa proizvodne jedinice i to: do 30% sastava obroka hraniva iz proizvodnih jedinica u prelaznom periodu; do 60% sastava obroka hraniva iz proizvodnih jedinica u prelaznom periodu sa sopstvene farme; tokom perioda godinjeg preseljenja stada, najmanje 50% hrane treba da potie sa sopstvene farme, ili u sluaju kada to nije mogue, hrana treba da bude proizvedena u saradnji sa drugom organskom proizvodnom jedinicom. Konvencionalna stona hrana u organskoj proizvodnji moe se, u sluaju nemogunosti obezbjeivanja hrane iz organske proizvodnje, koristiti u ogranienim koliinama i to: organska proizvodna jedinica moe da nabavi najvie do 10% konvencionalnih hraniva za preivare (procenat suve materije obroka na nivou godine), odnosno 20% za nepreivare; uee konvencionalnih hraniva u dnevnom obroku ne smije da bude vee od 25% suve materije obroka. Treba napomenuti da se navedene koliine konvencionalnog hraniva mogu koristiti u skladu sa postojeim crnogorskim Pravinikom o metodama organske stoarske proizvodnje dok je novom EU regulativom 834/2007 i 889/2008 za organsku proizvodnju predvieno da ishrana stoke od 1. januara 2011. godine, mora biti 100% organska, tj. sva hrana koja se koristi za ishranu stoke mora biti organski proizvedena.
Na emu se zasniva ishrana ivotinja? Odgoj preivara se zasniva na: maksimalnom korienju ispae, a u skladu sa dostupnim panjakim povrinama u razliitim periodima godine,; najmanje 60% suve materije dnevnog obroka se sastoji od krmnog bilja, svjee ili suene kabaste hrane ili silae; ako kao rezultat ekstremnih klimatskih uslova, elementarnih nepogoda
52
53
ili tetnog uticaja ovjekovog djelovanja nije mogua proizvodnja organske hrane, moe se dozvoliti u ogranienom vremenskom periodu, i u odreenoj oblasti, vee uee konvencionalne hrane; u pripremi i konzerviranju obroka se mogu koristiti konzervansi kao to su bakterije, gljivice i enzimi koji nisu rezultat genetske modifikacije GMO; pri spremanju silae mogu se kao konzervansi, koristiti mravlja, siretna, mlijena i propionska kiselina.
Koja se animalna hraniva koriste u ishrani? Od animalnih hraniva mogu se koristiti: svjee mlijeko; mlijeko u prahu; surutka, surutka u prahu, surutka u prahu sa malim sadrajem eera, protein surutke u prahu; kazein u prahu i laktoza u prahu; riba, riblje ulje; autolizati, hidrolizati i proteolizati mekuaca ili ljuskara dobijeni dejstvom enzima u rastvorljivom ili nerastvorljivom obliku (daju se samo mladim ivotinjama) i riblje brano. Mineralni elementi koji se mogu koristiti u ishrani su: Natrijum Kalcijum Fosfor Magnezijum Sumpor
Elementi koji se mogu nai u tragovima (mikroelementi) su: Gvoe Jod Kobalt Bakar
Mangan Cink Molibden Selen Vitamini, provitamini i hemijske supstance slinog efekta koje se koriste u ishrani ivotinja moraju da potiu od prirodnih materija.
U ishrani se ne smiju koristiti: antibiotici; kokcidiostatici; medicinski preparati, stimulatori rasta ili druge supstance kojima se stimulie rast ili proizvodnja ivotinja i ne smiju biti sastavni dio, dodati hrani ili na bilo koji drugi nain dati ivotinjama GMO organizmi ili proizvodi dobijeni od njih.
U ishrani ivotinja se ne smiju nalaziti sljedei sintetiki proizvodi: stimulatori rasta; sredstva za podsticanje apetita; vjetake boje; urea; mikroorganizmi; iste amino-kiseline. Od prirodnih proizvoda nije dozvoljeno davanje: klaninih otpadaka; ivotinjskog izmeta ili drugog ubreta ivotinja.
54
55
Reprodukcija Koji su dozvoljeni naini reprodukcije? Reprodukcija ivotinja u organskom stoarstvu obavlja se prirodnim putem ili vjetakim osjemenjivanjem. Ostale metode vjetake odnosno potpomognute reprodukcije nijesu dozvoljene (embriotransfer, hormonalno izazivanje polnog ara, indukovani poroaj itd.).
Indukovani poroaj se u izuzetnim sluajevima, moe odobriti kod pojedinih ivotinja iz medicinskih razloga. Poroaj se u tom sluaju obavlja pod veterinarskom kontrolom. Veterinar izdaje potvrdu. Kastracija ivotinja je dozvoljena, obavlja je veterinar uz obavezno ublaavanje bola.
Prevencija bolesti i medicinski tretmani Na emu se zasniva prevencija bolesti? Prevencija bolesti u organskom stoarstvu zasniva se na: pravilnom odgoju; selekciji odgovarajuih vrsta i rasa ivotinja; odgajivakim metodama, u skladu sa zahtjevima i potrebama ivotinjske vrste; pravilnoj ishrani i korienju kvalitetne hrane uz redovnu ispau; sprovoenju vakcinacionog programa koji je utvren od strane nadlenih organa; odravanju higijene, odnosno redovnim pranjem, ienjem i dezinfekcijom objekata i opreme. Pranje, ienje i dezinfekcija Objekti, boksovi i oprema moraju biti adekvatno oprani, oieni i dezinfikovani kako bi se sprijeile infekcije i razmnoavanje prenosilaca infekcije. Odobrena sredstva za ienje i dezinfekciju objekata, instalacija, opreme i pribora u organskom stoarstvu su:
kalijumov i natrijumov sapun; voda i vodena para; krenjak; kre; negaeni kre; natrijum hipohlorid; kaustina soda; kamena soda; hidrogenperoksid; prirodni biljni ekstrakti; limunska, parasiretna, mravlja, mlena, oksalna i siretna kiselina; alkohol; azotna kiselina (za opremu u mljekarstvu); fosforna kiselina (za opremu u mljekarstvu); formaldehid; natrijumkarbonat.
Kada su dozvoljeni veterinarski tretmani? Veterinarski tretmani su dozvoljeni kada je odreena bolest prisutna u regionu, ili se oekuje da e biti problema. Bolesne i povrijeene ivotinje moraju dobiti odgovarajui tretman. Kod goveda, ovaca i koza dozvoljen je samo individualni tretman. Koriste se fitoterapeutski i homeopatski proizvodi pod uslovom da je efekat tretmana pozitivan.
Ukoliko se korienje ovih preparata pokae kao neefikasno u lijeenju povrede ili oboljenja, a odgovarajui tretman je od velike vanosti za zaustavljanje bolesti i patnje ivotinje, sintetiko-hemijski preparati i antibiotici se mogu koristiti uz odobrenje sertifikacione organizacije. Upotreba konvencionalnih lijekova koji se koriste u veterini dozvoljena je najvie u dva tretmana u toku jedne godine kod ivotinja koje se uzgajaju vie godina.
56
57
Izuzetno od ovoga, dozvoljene su vakcinacije, tretmani protiv parazita i drugi obavezni postupci prevencije bolesti.
Koja je evidencija potrebna? Pri veterinarskim tretmanima obavezno se vodi evidencija o: nazivu upotrijebljenog lijeka; dijagnozi; upotrijebljenoj dozi; odobrenju nadlenih veterinara i inspektora; trajanju tretmana i periodu karence. ta je i koliko traje karenca? Karenca oznaava najkrai period vremena koje mora proi od posljednje primjene nekog sredstva ili preparata pa do upotrebe proizvoda (mlijeka). Karenca je najmanje duplo dua nego kod konvencionalne proizvodnje. U sluaju da karenca nije naznaena, period zabrane korienja ovih proizvoda poslije upotrebe lijekova iznosi 48 sati. Koja sredstva se ne smiju preventivno koristiti? Nedozvoljena preventivna sredstva su: antibiotici; sulfonamidi; analeptici; sedativi; hormoni; kokcidiostatici; antihelmintici; akaricidi (insekticidi); biostimulatori; sintetski robonansi; antioksidansi; drugi razliiti hemoterapeutici i hemijska sredstva kao ni primjena hloramfenikola; ivermektin;
heksahlorcikloheksan i derivati za suzbijanje insekata; supstance proizvedene metodama genetskog ininjeringa; beta-blokatori.
Organska proizvodnja u oblasti pelarstva Uslovi za organsko pelarenje

Prostor na kome se nalaze pelinjaci i povrina koju obilaze pele moraju odgovarati uslovima organske proizvodnje i biti registrovani zajedno sa pelinjakom. Premjetanje pelinjaka mora biti odobreno od strane ovlaenog lica. Na prostoru Crne Gore moe se pelariti samo izvornom rasom Apis melifera carnica i iz nje izvedenim lokalnim populacijama pela. Pelinjaci moraju biti zasnovani na podjeli pelinjih zajednica i formiranju rojeva iz organskih pelinjaka. Pelinji vosak za osnivanje nove konice mora poticati iz organske proizvodnje. U organskoj proizvodnji mogu se upotrebljavati samo organski proizvedeni propolis, vosak i biljna ulja. U organsku proizvodnu jedinicu moe se unijeti 10% matica i rojeva u toku godine koji nijesu proizvedeni u organskoj proizvodnji. Uneene matice i rojevi smjetaju se u konice sa organskim saem ili osnovama saa.
58
59
Konice se prave od prirodnih materijala koji ne mogu da dovedu do kontaminacije ivotne sredine ili pelinjih proizvoda. U dezinfekciji konica dozvoljeni su fiziki tretman vodenom parom i direktno izlaganje plamenu.
Lokacija pelinjaka Lokacija pelinjaka mora: obezbjeivati dovoljno pripodnog nektara, medne rose, polena za pele i pristup higijenski ispravnoj i istoj vodi; u preniku od 3 km sadrati usjeve organske proizvodnje ili prirodne vegetacije kao izvora nektara, ili usjeve koji su tretirani metodama koje neznatno utiu na ivotnu sredinu i kao takvi ne mogu znaajno tetiti oznaavanju pelarskog proizvoda kao organskog; biti van urbanih centara i udaljena najmanje 1 km od saobraajnica, industrijskih postrojenja, deponija, pogona za unitavanje otpada i od povrina pod konvencionalnom poljoprivrednom proizvodnjom. Zabranjene i dozvoljene aktivnosti u organskom pelarenju U organskom pelarenju je zabranjeno sakupljanje meda i drugih pelinjih proizvoda unitavanjem pela u sau. Zabranjeno je odsijecanje krila matici. Dozvoljena je zamjena matice koja ukljuuje i ubijanje stare matice. Zabranjeno je unitavanje trutovskog legla, osim u sluaju pojave Varroa destructor.
U dimilicama za pele dozvoljena je upotreba netretiranog drveta i prirodnih goriva (peurke, osuene netretirane piljevine). Upotreba fosilnih goriva (ulja, dizel goriva, i dr. petrolejskih proizvoda) nije dozvoljena.
Ishrana i preventiva pela Vjetaka ishrana pela dozvoljena je samo u ekstremnim klimatskim uslovima. Vjetako prihranjivanje vri se medom iz organske proizvodnje, a po mogunosti sa iste proizvodne jedinice.
Usljed klimatskih uslova koji mogu izazvati kristalizaciju meda, dozvoljeno je korienje organski proizvedenog eernog sirupa ili organske eerne melase, samo uz odobrenje nadlenog organa. Za vrijeme vjetakog hranjenja pela vodi se evidencija o: - vrsti i porijeklu proizvoda; - datumu korienja; - korienim koliinama; - konicama u kojima je vreno vjetako prihranjivanje. Vjetaka ishrana pela dozvoljena je u periodu od posljednjeg sakupljanja meda i 15 dana prije poetka narednog medonosnog perioda. Konice se na kraju proizvodne sezone ostavljaju sa dovoljnim rezervama meda i polena da pele preive zimu. Prevencija bolesti u organskoj pelarskoj proizvodnji zasniva se na primjeni mjera kojima se poveava otpornost na bolesti i spreavaju infekcije, kao npr.: sistematska kontrola konica i trutovskog legla, obezbjeivanja dovoljne rezerve polena i meda u konicama, redovna dezinfekcija materijala i opreme u odreenim intervalima, unitavanje kontaminiranih materijala i njihovih izvora, redovna zamjena pelinjeg voska i zamjena matica.
60
61
U zdravstvenoj zatiti pela prednost imaju fitoterapeutski i homeopatski proizvodi. Ako je upotreba preparata neefikasna za iskorijenjivanje bolesti ili infestaciju, mogu se koristiti alopatski, hemijski sintetizovani medicinski proizvodi samo uz kontrolu veterinara. U tretmanu protiv Varroa destructor mogu se koristiti mravlja kiselina, mlijena, siretna i oksalna kiselina, kao i biljni preparati (mentol, timol, eukaliptol ili kamfor). Konice pela koje se tretiraju hemijski sintetizovanim alopatskim medicinskim proizvodima smjetaju se u izolaciju tokom trajanja tretmana. Poslije zavrenog tretmana sav vosak se mijenja organski proizvedenim voskom i odreuje se prelazni period od jedne godine. Kada se primjenjuje veterinarsko medicinski proizvod za lijeenje pela, podaci o dijagnozi, duini tretmana i karence, moraju biti dostavljeni ovlaenom licu prije izdavanja sertifikata za proizvod organske poljoprivrede.
PRERADA ORGANSKIH PROIZVODA

Propisi koji se odnose na higijenu mleka se zapravo odnose na visoki stepen zatite javnog zdravlja. Da bi se postigao dovoljni uslov potrebno je voditi rauna da ne doe do pojave neeljenih supstanci u mleku koje je namenjeno za ljudsku ishranu. Potrebno voditi rauna o optimalnoj higijeni u svim procedurama pre, tokom i nakon mue. Primenom odgovarajuih mera postie se minimalna kontaminacija mleka mikroorganizmima. Infekcija mleka je odgovorna za mnoge druge biohemijske promene mleka koje mogu uslediti kasnije. Takoe, nutritivna vrednost mleka se smanjuje, a pojedini mikroorganizmi mogu doprineti potpunoj neupotrebljivosti mleka. Ukoliko osnovni uslovi higijene nisu zadovoljeni, naknadna prerada mleka posle mue nee poboljati situaciju i mleko nee biti za upotrebu. Da bi se proizveli kvalitetni i higijenski zdravi proizvodi, potrebno je adekvatno primeniti tehnoloke parametre (temperatura, vreme, kiselost, koliina dodatog sirila, koliinu dodate kulture, ceenje, okretanje sira, soljenje i zrenje). Samo od kavlitetnog mleka, kvalitetnih i higijenskih postupka kod prerade moguce je dobiti proizvod koji moe da postigne zahtjeve koje su potrebne za kvalitetan proizvod i koji moze, da se slobodno i skaldno sa svim zakonima pojavi na tritu. Kao takvi moze, da postigne i razumljivo cjenu i kao takav iami pozitivan upliv na dobrobit proizvoaa. Nakon itanja ovog pogalvja proizvaaa e poboljati znanje o higieni i preradi mleka. Mleko je najbolja prirodna hrana ali samo pod uslovom da da nije hemijski ili biloki tretirano. Propisi koji se odnose na higijenu mleka se zapravo odnose na visoki stepen zatite javnog zdravlja. Da obezbijdimo zdravu i varnu hranu potrebo je u prvi vrsti uvest sistem dobre higienske i proizvaake prakse. Kod primene dobre higijenske prakse najbitnija je mogunost dokazivanja da su ispunjeni svi uslovi o bezbednosti potroaa koji su definisani prirunikom o higijenskoj praksi.
Ciljevi edukacije
Uvod
63
Potrebno je da se zatiti mleko od infekcija priliko munje, to zani obezbediti odgovarajue uslove u tali, postupak sa ivotinjama prije, u tokom munje i nakon munje, ako i svu opremu koja dolazi u kontakt (posredan i neposredan sa mlekom). Prema vrsti termike obrade potrebno je znati, da mleko delimo u 3 kategorije: - sirovo mleko, - termiki obraeno mleko i - pasterizovano mleko. I na kraju, da postignemo kvalitetan proizvod, koji moze, da se slobodno i skaldno sa svim zakonima pojavi na tritu pozant i pravila dobre preraivake prakse. 1.Dobru higiensku i proizvoaku praksu 2.Izvori infekcije mleka prilikom munje 3.Sirovo i pasterizovano mleko 4.Laktiki sirevi
Sadraj Preporuena literatura
Pravilnik o higijenskim zahtjevima za hranu ivotinjskog ili biljnog porijekla Pravilnik je objavljen u Slubenom listu Crne Gore broj 14/09 od 24. februara2009.godine Pravilnik o posebnim higijenskim zahtjevima za hranu ivotinjskog porijekla Pravilnik je objavljen u Slubenom listu Crne Gore broj 14/09 od 24. februara2009. godine Zakon o bezbjednosti hrane, koji je donijela Skuptina Crne Gore na drugoj sjednici drugog redovnog zasijedanja u 2007. godini, dana 29. novembra 2007. godine. Vlada Republike Crne Gore (2006): Uredba o usvajanju Zakona o organskoj poljoprivredi. Podgorica
1 Higijena i prerada mleka

Propisi koji se odnose na higijenu mleka se zapravo odnose na visoki stepen zatite javnog zdravlja. Na temelju ukupnih propisa (uredbi) u Evropskoj uniji (EU) su stvoreni jedinstveni propisi koji vae na celom evropskom tritu. U EU postoje tri razliita statusa registracije pogona za preradu mleka: - Pogoni koji ne moraju biti registrovani. Ovi pogoni mogu preraivati maksimalno 30 l mleka dnevno. Prodaja finalnih proizvoda potroaima je dozvoljena samo direktno iz domainstva. - Pogoni koji moraju biti registrovani od strane veterinarske uprave. Ovi pogoni mogu preraivati maksimalno 600 l mleka dnevno. Prodaja finalnih proizvoda je mogua na pijacama i trgovinskim lancima samo u visini do 20 % od ukupne proizvodnje. - Pogoni koji moraju biti registrovani od strane veterinarske uprave a koji prerauju preko 600 l mleka dnevno. Dozvola vazi za celu EU i ne ograniava mogunost prodaje.
1.1 Dobra higijenska i proizvoaka praksa

Prirunik za dobru higijensku praksu treba da bude napravljen od strane strunih slubi i verifikovan od strane nadlenih dravnih institucija. Veoma je vano da prirunik bude razumljiv i da se adekvatno upotrebljava. Radi to boljeg razumevanja, potrebna je bliska saradnja strunih slubi i buduih korisnika samog prirunika (proizvoai mleka). Dakle, vrlo je vano da predstavnici savetodavne slube budu adekvatno obueni u oblasti prerade mleka kako bi bili u mogunosti to jasnije da prenesu svoje znanje na proizvoae i preraivae mleka. Kod primene dobre higijenske prakse najbitnija je mogunost dokazivanja da su ispunjeni svi uslovi o bezbednosti potroaa koji su definisani prirunikom o higijenskoj praksi. Da bi se ovi zahtevi ispunili neophodno je napraviti analizu rizika za svaki proizvod. Za nesprovoenje navedenih mera, svaki proizvoa ili preraiva mleka moe biti sankcionisan od strane nadlenih inspekcija jer je
64
65
odgovoran po Zakonu o bezbednosti hrane. Postoje dve vrste kontrole: - Slubena kontrola. Ovu vrstu kontrole sprovodi veterinanrska inspekcija; - Samokontrola analize rizika. Ovu vrstu kontrole sprovodi proizvoa koji alje uzorke na analizu u referentnu labaratoriju. Potrebno je voditi rauna o vaeim zakonskim propisima (npr. maksimalno dozvoljeni broj mikroorganizama po ml mleka). Potrebno je uraditi analizu finalnog proizvoda, npr. sira, pre nego to se sirevi premeste iz proizvodnog pogona. Analizu je potrebno primeniti na svaki razliiti proizvod, npr. na svaki razliiti tip sira, ali nije potrebno raditi analizu na itavu seriju. Minimalan broj uzetih uzoraka na godinjem nivou je propisan od strane nadlenih institucija i u mnogome zavisi od vrste mleka i prosene koliine koja se preradi tokom dana. Uzorci se najee uzimaju 1 do 3 puta godinje. Ukoliko proizvodja posumlja da sa njegovim proizvodom neto nije u redu on je u obavezi da poalje uzorak u referentnu lababoratoriju pre nego to sir napusti proizvodni pogon. Svi rezultati analiza se odnose na itavu proizvodnu seriju. Tumaenje analiza: - 5 rezultata analize manja od m znai da je serija dobra; - 2 rezultata izmeu m i M znai da je serija jo mogua za upotrebu; - vie od 2 rezultata izmeu m i M, ili jedan rezultat vei od M znai da serija ne zadovoljava kriterijume, odnosno da nije za upotrebu i da je treba unititi. Oznake koje se mogu nai u analizi: n - broj jedinica u uzorku; c - maksimalan broj jedinica u uzorku koji imaju vrednosti izmeu m i M; m - vrednost broja bakterija po gramu; M - maksimalno dozvoljena vrednost za broj bakterija po gramu. Norme i mikrobioloki kriterijui za mleko, kao i za druge mlene proizvode, propisani su zakonodavnim propisima koje propisuje zakonodavno telo.
a) Ako se konstatuje prisutnost Listerie moocitogenes u proizvodu obavezno je potrebno: - povlaenje serije proizvoda od kojih je uzorak uzet; - obavestiti veterinrsku slubu; - sprovesti korektivne mere uz stunu pomo, kasnije sprovesti nove analize. b) Ako se konstatuje prisutnost Eschericia coli i Streptococcus aureus ( u primeru da postoji vie nego dva uzorka izmeu m i M (ili samo u primeru za E. coli pree prag M) potrebno je obavezno: - povlaenje serije proizvoda od kojih je uzorak uzet; - obavestiti veterinarsku slubu; - sprovesti korektivne mjere uz stunu pomo, kasnjie sprovesti nove analize. c) Ako se konstatuje prisutnost Streptococcus aureus ( u primeru da S. aureus pree prag M) potrebno je obavezno: - napraviti analizu na enterotoksine; - obavestiti veterinarsku slubu; - sprovesti korektivne mere uz stunu pomo, kasnjie sprovesti nove analize. Ako su enterotksini prisutni u proizvodu potrebno je obavezno povui celu seriju proizvoda od kojih je uzorak uzet. Da bi se prirunik o dobroj higijenskoj praksi adekvatno koristio potrebno je poznavati mlenu foru, kako korisnu, tako i tetnu. Potrebno je znati gde se ona nalazi i ko su prenosioci. Koji uslovi pogoduju njenom raznmnoavanju i na koji nain je unititi. Takoe je potrebno znati koje znake bolesti (simptomatika) koja bakterija moe da izazove kod ivotinje kao i kod oveka. Potrebno je znati koje znake bolesti (simptoma) moe koja bakterija (toksina ili ne) uzrokovati kod ivotinja i kod ovjeka. Kod prerade mleka u malim pogonima vrlo su vane etiri grupe tetnih mikroorganizma:
66
67
- Salmonele ; - Listeria monocitogenes ; - Staphiloccocus aureus ; - Escherichia coli.
Dokumentacija neophodna za sprovoenje dobre higijenske i proizvoake prakse

Proces formiranja dokumentacije je baziran na proceni rizika, baziranoj na sistemu analize rizika i kritinih kontrolnih taaka (HACCP), uz pomo predstavnika strune slube. Cilj je da proizvoa stekne odreeno znanje i da ga kontinuirano obnavlja. Takoe je potrebno je da proizvoa uspostavi sistem kontrole kao i da ga kontinuirano unapredjuje i sprovodi. Celokupan sistem dobre higijenske i proizvoake prakse se bazira na naelu odgovornosti proizvoaa. Prirnik je sastavljen od tehnolokih listova. Tehnoloki listovi su za svaku pojedinu vrstu proizvoda razliiti. Svaki tehnoloki list se sastoji od tehnoloke eme i etape/koraka koji su karakteristini za svaku fazu . Primer tehnolokog lista za mekani sir: 1. Dodavanje kulture; 2. Dozrevanje mleka; 3. Dodavanje preostalog dela kulture*; 4. Dodavanje sirila*; 5. Koagulacija/ acidifikacija*; 6. Precjeenje; 7. Meanje/ presovanje*; 8. Hladno skladitenje/ zamrzavanje; 9. Ceenje u kalupima*; 10. Soljenje*; 11. Uzimanje iz kalupa/soljenje; 12. Suenje*; 13. Zrenje.
*obavezne faze
Svaki od navedenih postupaka se moe prilagoditi odgovarajuoj tehnologiji odnoso tipu sira. Deo tehnolokog lista (primer: mleni sir): Tehnoloka faza Na ta je potrebno obratiti panju
Nain postupanja/ preventivne mjere
Zrenje
Mogunost razvoja tetnih mikro organizama
Kontrola temperature, vreme-as, koliko kulture emo staviti prilagoeno je temperaturi, vrsti mleka, poetnoj kiselosti.., zavisi od tehnologije proizvodnje mlenog sira
Znanje i iskustva sirara i potreban je jo termometar, pH listii ili pH metar,
Primer, repodeavanje temperature ili trajanja tempera turnog reima ili koliine stavljene kulture
Prirunik sadri tehnoloke listove za razliite proizvode. Proizvoa je u mogunosti da bira odredjene tehnoloke listove iz prirunika i da ih prilagoava prema svom proizvodu tako da budu u potpunosti usklaeni sa tehnolokim postupkom njegove prerade. Za svaku taku po kolonama, proizvoa treba da definie vrsu kontrole i, ako je to potrebno, odgovarajue korektivne mere. Ovaj proces je potreno uraditi u saradnji sa predstavnicima strunih slubi (savetodavci ili tehnolozi) kako bi sve bilo u skladu sa pravilima iz prirunika.
68
Korektivne mere
Kontrola/ nadzor
69
Kada se formira odreeni tehnoloki list, potrebno je proveriti da li sve to je napisano funkcionie u praksi ili je potrebno izvrpiti odreene korekcije. Krajnji cilj je obezbeenje visokog nivoa zatite javnog zdravlja. Opti osnovni zahtevi uspostavljanja kvaliteta: 1. Aktivnost proizvaaa: - treba da vodi rauna o primeni odgovarajuih mera; - treba da bude motivisan; - kontinuirano treba da vri nadzor kritinih taaka; - redovno treba da alje uzorke na analizu; - treba da kontrolie rizik primenom odgovarajuih mera. 2. Ocenjivanje; 3. Znanje; 4. Primena pravila iz prirunika u praksi i stalna revizija. Analiza i upravljanje rizikom je propisano pravilnicima. Potrebno je konstantno sprovoditi aktivnosti kao bi se postigao, odravao i unaprijeivao kvalitet. Komplementarni sistemi kvaliteta treba da budu usklaeni sa prirunikom o dobroj higienskoj praksi.
1.2 Izvori infekcije mleka prilikom mue

Mleko je najbolja prirodna hrana ali samo pod uslovom da da nije hemijski ili biloki tretirano. Da bi se postigao prvi uslov potrebno je voditi rauna da ne doe do pojave neeljenih supstanci u mleku koje je namenjeno za ljudsku ishranu (mleko koje je predato u mlekaru). Neeljene supstance mogu biti: - antibiotici. Kako bi se izbegla prisutnost antibiotika u mleku potrebno je da se strogo potuje vreme apstinencije. - ostaci deterdenta i ostalih sredstava za dezinfekciju. Kako bi se izbegla prisutnost ovih supstanci, potrebno je: - koristiti opremu koja nije porozna;
- koristit odgovarajua sredstva za dezinfekciju; -s trogo se pridravati uputstva koja su data od strane proizvoaa odreenih aktivnih supstanci; - veoma detaljno isprati korienu opremu posle upotrebe. Da bi se ispunio drugi uslov prvenstveno je potrebno voditi rauna o optimalnoj higijeni u svim procedurama pre, tokom i nakon mue. Primenom odgovarajuih mera postie se minimalna kontaminacija mleka mikroorganizmima. Infekcija mleka je odgovorna za mnoge druge biohemijske promene mleka koje mogu uslediti kasnije. Takoe, nutritivna vrednost mleka se smanjuje, a pojedini mikroorganizmi mogu doprineti potpunoj neupotrebljivosti mleka. Da bi se obezbedili osnovni uslovi higijene mleka potrebno je da proizvoa vodi rauna o linoj higijeni i o higijeni tale. Mleko moe biti inficirano usled prevelike praine u tali, vode koja se kondenzuje usled neadekvatnog provetravanja tale, zbog velike vlanosti unutar tale, vruine, ostataka hrane, od strane samih krava, gasova koji nastaju razgradnjom organske materije, insektima, pticama, ostalim domaim ivotinjama (psi, make) itd. Ukoliko osnovni uslovi higijene nisu zadovoljeni, naknadna prerada mleka posle mue nee poboljati situaciju i mleko nee biti za upotrebu. Kako bi se spreila kontaminacija mleka pre, tokom i posle mue potrebno je uzeti u obzir sledee mere:
1) Obezbediti odgovarajue uslove u tali tala treba da bude ista, da ima dovoljno dnevne svetlosti, da bude okreena i po potrebi da ze dezinfikuje odgovarajuim sredstvima, da bude adekvatno provetravana (bez promaje), itd. Posebnu panju treba posvetiti opremi u tali. Veliki uticaj na higijenu samih krava imaju prostor u kojem krave lee, prostor koji je namenjen za ishranu i uzimanje svee vode. Ukoliko ovi prostori nisu adekvatno napravljeni ili ukoliko se ne odrava njihova istoa to moe znaajno doprineti direktnoj ili indirektnoj kontaminaciji mleka.
70
71
Vazduh u tali moe prestavljati jedan od najznaajnijih faktora kontaminacije mleka mikroorganizmima. Putem vazduha, predhodno kvalitetno mleko moe biti kontaminirano sa 100, 15.000 a i vie mikroorganizama po ml mleka.
2) Sat vremena pre mue se ne sme davati hrana koja moe da izazove podizanje praine u tali Ovde se najvie misli na seno, gde prilikom njegove manipulacije moe doi do podizanja praine koja moe poveati broj mikroorganizama u vazduhu. Upotreba jaih koncentrata za ishranu treba da bude bar sat vremena pre mue i uz to manje podizanje praine. 3) Sat vremena pre mue ne treba stavljati prostirku Prostirku ne treba postavljati bar sat vremena pre mue kako ne bi dolo do podizanja praine i samim tim do indirektne kontaminacije mleka. Naravno, prljavtinu je potrebno oistiti uz to manje podizanje praine. 4) Treba voditi rauna o zdravlju i istoi krava Krave treba da budu zdrave i u sluaju naruavanja njihovog zdravlja obavezno je potrebno konsultovati veterinara radi adekvatnog leenja. U suprotnom, bolest/zaraza se moe proiriti na ostale krave i na mleko.
5) Napraviti zatitu od insekata Zatita od insekata se vri putem dezinsekcije i deratizacije prostorija. Ovde je neophodno usko saraivati sa profesionalcima iz ove oblasti kako bi rezultati bili odgovarajui. Ukoliko se insekti ne uklone na odgovarajui nain dolazi se u opasnost da insekti kontaminiraju mleko, zdravlje krava a i zdravlje samog proizvodjaa. 6) Zatiti talu od ptica Iako su ptice veoma dobrodole na farmi iz razloga to unitavaju insekte, one ne bi trebale da imaju mogunost ulaska u samu talu. Izmet ptica moe da bude potencijalni prenosilac raznih bolesti i infekcija. Najbolja zatita od ptica se moe postii postavljanjem mrea. 7) Zatiti talu od ostalih domaih ivotinja Domae ivotinje poput pasa i maaka su takoe dobrodole na farmi ali je potrebno da im se onemogui ulaz u talu a pogotovu u prostorije gde se uva mleko. 8) Lina higijena osobe koja vri muu Lina higijena osobe koja vri muu je od velikog znaaja kako bi se zaustavio potencijalni prenos zaraze sa oveka na krave i obrnuto. Osoba koja vri muu trebala bi da nosi istu opremu, kapu za kosu, rukavice (latex). Neophodno je adekvatno pranje ruku pre i tokom mue poto prljave ruke predstavljaju veliku opasnost za kontaminaciju mleka. 9) P osebna panja treba da se posveti vimenu pre, tokom i posle mue Vime moe da predstavlja veliki izvor infekcija. istoa vimena je direktno povezana sa istoom same krave. Vime treba uvek da bude isto to se postie odgovarajuom opremom u tali, adekvatnom organizacijom prostora u kojem se krave kreu ili lee, kao i redovnim ienjem tale. Uglavnom se pre mue vime proisti papirnom maramicom za
72
73
jednokratnu upotrebu (ili se proisti specijalnom parom). Nakon mue, vime se najee premae specijalnom tenou kojom se spreava prodor mikroorganizama kroz otvoreni mamalni kanal. Ukoliko dodje do infekcije mamalnog kanala, dolazi do upale mamalne cisterne i kasnije do upale celog vimena odnosno do pojave mastitisa. Ukoliko vime nije isto ono predstavlja izvor kontaminacije mleka mikroorganizmima kojih moe da bude od 100, 1.000, pa i vie po ml mleka. Ukoliko mamila nije ista moe doi do pojave 5.000, 20.000, a i vie mikroorganizama po ml mleka. Ukoiko doe do upale mamalnog kanala, kasnije i vimena (mastitis), preko 20.000 mikroorganizama moe da se pojavi po ml mleka.
10) Posebno treba voditi rauna o prvom mlazu mleka na poetku mue Neophodno je da se prvi mlaz mleka prikupi u specijalnom crnom prijemnom sudu (kanti). Ovo se radi iz razloga to je prvi mlaz mleka uglavnom kontaminiraniji nego mleko koje se nalazi u vimenu. Neohodno je redovno vriti test na mastitis. Ukoliko se dijagnostikuje mastitis, takvo mleko je potrebno iskljuiti iz upotrebe i adekvatno ga neutralisati kako ne bi dolo u kontakt sa kravama ili ljudima. Veliki faktor rizika za kontaminaciju mleka mogu biti povrine sa kojima mleko dolazi direktno u kontakt. Povrine sudova treba da budu napravljene od odgovarajueg materijala: a) nerajueg elika koji je otporan na visoke temperature i koji moe lako da se odrva (isti). Krajevi posuda treba da budu zaobljeni kako bi lake mogli da se oiste. Posude bi trebale da budu otporne na dezinfekciona sredstva (ne sme doi do pojave korozije). b) gume ili plastike (mogue su i odreene vrste silikona). Ovakvi sudovi bi trebali da budu otporni na sredstva koja se koriste za njihovu dezinfekciju. c) stakla. Ovakvi sudovi se ne preporuuju zbog njihove lomljivosti iako su veoma otporni na razne vrste dezinfekcionih sredstava. Stakleni elementi su dozvoljeni kao odreeni deo opreme koja se koristi u mlekarstvu.
Svi ostali materijali koji nisu otporni na dezinfekciona sredstva ili kod kojih moe doi do pojave korozije, nisu preporuljivi za korienje. Ovakvi materijali mogu da doprinesu formiranju mikroorganizama koji dovode do kontaminacije mleka.
11) P osebna panja treba da se obrati na posudu za prijem mleka ukoliko se mua vri runo Ukoliko se mua vri runo onda se preporuuje upotreba posuda za muu koje su napravljene od nerajueg elika. Ovakve posude su specijalno dizajnirane za runu muu i imaju specijalni savijeni obod otvora koji spreava prljavtinu da doe do mleka. Mainska mua omoguava mnogo bolju higijenu mleka poto mleko ne dolazi u kontakt sa rukama osobe koja je odgovorna za rad opreme. Neophodno je da se oprema adekatvo isti, dezinfikuje i redovno odrava. Tehniki neadekvatna oprema moe da izazove povredu krava i pojavu mnogobrojnih zaraza. to se tie odravanja opreme za muu, potrebno je koristiti odgovarajue deterdente (alkaloidne i na bazi kiselina) i druga sredstva za dezinfekciju, redovno menjati gumene delove opreme (takoe i specijalne silikonske delove), kao i redovno tehniko odravanje opreme koje treba da izvri ovaleni servis. 12) P osebnu panju treba posvetiti istoi svih elemenata opreme za muu Mua u prijemni sud (kantu). Kod rune mue esto ne obraamo panju na obode prijemnog suda (kante) i na poklopac. Ovakav prijemni sud je esto napravljen od nerajueg elika ali sadri mnogobrojne otvore. Postoji velika verovatnoa da se u ovim otvorima nau ostaci deterdenta, dezinfekcionih sredstava, mleka, kao i razni mikroorganizmi. Prilikom pranja prijemnih sudova potrebno je voditi rauna ne samo na sud i poklopac ve i na sve gumene i plastine delove koji mogu predstavljati veliki higijenski rizik. Zato je potrebno da se svi elementi prijemnog suda adekvatno operu nakon mue prema uputstvima samog proizvoaa opreme. Naravno, nakon detaljnog pranja potrebno je runo
74
75
oprati celokupan sud hladnom vodom radi preventive. Pre sledee mue, neophodno je ponovo oprati prijemni sud hladnom vodom. Takoe je neophodno generalno pranje opreme bar jednom nedeljno. Ovom prilikom je potrebno detaljno oprati svaki deo opreme ponaosob uz upotrebu etki, odgovarajuih deterdenata i drugih dezinfekcionih sredstava. Potrebno je vriti redovnu zamenu gumenih delova opreme koje vremenom mogu izgubiti gleksibilnost ili se na njima mogu pojaviti pukotine koje predstavljaju veliku opasnost po higijenu mleka. Posebna panja treba da se posveti ienju mamalnih guma koje se najvie eksploatiu prilikom mue. Prljavtina se najee zadrava na obodima gume. Podrazumeva se da spoljni deo opreme takoe treba da bude perfektno ist. Sistem za muu moe biti instalisan u samoj tali ili u posebnoj prostoriji. Kod sistema za muu posebna panja treba da bude posveena spojnicama, cevima, lterima, pumpi, kao i drugim elementima. Dananji moderni sistemi za muu uglavnom imaju integrisan sistem za automatsko pranje (CIP). Ovaj sistem automatski odreuje potrebnu koliinu vode, deterenata, dezinfekcionih sredstava kao i automatsku regulaciju temperature. Iako je sistem potpuno automatizovan, potrebno je nadzirati celokupan proces. Kod opreme za muu najznaajnije je da se ona redovno odrava i isti. Ukoliko je oprema adekvatno odravana kvalitet mleka e biti mnogo bolji nego prilikom rune mue.
13) Posebnu panju treba posvetiti opremi za prijem, hlaenje, skladitenje i transport mleka Iako prilikom mue vodimo rauna ipak dolazi do kontaminacije mleka hiljadama mikroorganizama. Upravo iz ovog razloga je potrebno ohladiti mleko nakon mue. Hlaenje mleka je potrebno obaviti u
naredna dva sata posle mue i to na temperaturi od 40C. Procesom hlaenja mi zapravo onemoguavamo, ili bar usporavamo, dalji razvoj mikroorganizama koji dospevaju u mleko. U sluaju da ne ohladimo mleko dolazi do eksponencijalnog rasta broja mikroorganizama. Trebamo imati na umu da mleko kao koloidni rastvor predstavlja odlinu podlogu za rast i razvoj mikroorganizama. Za sam proces hlaenja mleka postoji mnogobrojna oprema koja moe biti stacionarna ili mobilna. Manje koliine mleka se mogu ohladiti vodom ija temperatura je ispod 40C ili rotacionim friiderom koji hladi mleko pomou cevi u kojima protie hladna voda. U sluajevima hlaenja vee koliine mleka moe se koristiti sledea oprema: a) kompresor direktno hlaenje mleka b) indirektno hlaenje mleka Ovde takoe postoje mnogobrojna pravila. Vrlo je vano da se oprema za hlaenje mleka redovno odrava i isti. Posebna panja treba da bude posveena ienju i dezinfekciji prijemnog suda za mleko, obodima suda, poklopcu, cevima i sistemu za hlaenje. Oprema za muu i hlaenje mleka moe biti izvor kontaminacije mleka mikroorganizmima. Ukoliko se oprema neadekvatno odrava i ne isti moe doi do razvoja 1000, 3 miliona, pa i vie mikroorganizama po ml mleka.
76
77
14) Voditi rauna o kvalitetu vode Poslednja mera, ali svakako ne i najmanje znaajna, je voda. Ukoliko ispotujemo sve predhodne procedure a da pritom nismo vodili rauna o kvlitetu vode sve je bilo uzalud. Ukoliko koristimo vodu iz esme potrebno je pratiti analize koje dostavlja nadlena agencija (vodovod). Ukoliko koristimo vodu iz sopstvenog izvora, potrebno je redovno uzimati uzorke i slati ih na analizu u ovlaenu laboratoriju. Na kraju, treba stalno imati na umu da ukoliko elimo da obezbedimo dobar kvalitet mleka neophodno je da odravamo higijenu i da mleko ohladimo odmah posle mue. Kako bismo dostigli eljeni kvalitet mleka, neophodna je uska saradnja izmeu proizvoaa i strunih slubi. Svakodnevni trud koji se uloi u proizvodnji mleka kasnije se isplati kroz kvalitet mleka i kroz bolju cenu na tritu. Kvalitetnije mleko omoguava preraivaima da naprave kvalitetniji krajnji proizvod koji e zadovoljiti potrebe potroaa. 1.3 Sirovo i pasterizovano mleko
Prema vrsti termike obrade mleko delimo u 3 kategorije: - sirovo mleko, - termiki obraeno mleko i - pasterizovano mleko.
SIROVO MLEKO
Kod sirovog mleka temperatura grejanja ne prelazi preko 400C. Test na alkalnu phosphatazu je pozitivan. Hemijske osobine mleka se ne menjaju. Milkoflora koja prirodno postoji u mleku, a koja je specifina za svako gazdinstvo, ostaje u njemu i stvara na taj nain originalni kvalitet i ukus. Harmonija ukusa je mnogo vea kod proizvoda dobijenih od sirovog mleka. Kod sirovog mleka posebnu panju je potrebno posvetiti aspektu kvaliteta samog mleka imajui u vidu patogene bakterije. Ukoliko ne zadovoljimo
odgovarajue higijenske uslove mleko moe biti kontaminirano mnogobrojnim mikroorganizmima. Mikrobioloki kriterijumi za proizvodnju hrane propisani su direktivom EU br. 2073/2005. Proizvodi napravljeni od sirovog mleka (osim polutvrdih i tvrdih sirova) imaju krai rok upotrebe u odnosu na proizvode od pasterizovanog mleka.
TERMIKI OBRADJENO MLEKO (na niskoj temperaturi)

Kod mleka obraenog na niskoj temperaturi, temperatura grejanja se odrava na 600C u trajanju od 15 -30 sekundi. Test na alkalnu phosphatazu je jo uvek pozitivan. Hemijske osobine mleka su malo promijenjene. Ovim procesom termike obrade mleka smanjujemo ukupan broj mikroorganizama u mleku. Potrebno je dodatno obratiti panju ta se dogaa sa patogenim mikroorganizama koji mogu da postoje u mleku. Ova metoda predstavlja alternativu izmeu sirovog i pasterizovanog mleka. Po ovoj metodi mleko gubi neke karakteristike sirovog mleka. Zatita proizvoda je na veem nivou u odnosu na proizvode od sirovog mleka ali ipak nije kao kod pasterizovanih proizvoda. Osim navedenog treba istai da proizvodi napravljeni od termiki obraenog mleka ( osim polutvrdih i tvrdih sirova) imaju krai rok upotrebe u odnosu nana proizvode od pasterizovanog mleka.
PASTERIZOVANO MLEKO
Procesom pasterizacije se znaajno smanjuje ukupni broj mikroorganizama u mleku kao i broj odreenih patogenih mikroorganizama. Test na alkalnu
78
79
phosphatazu je negativan to nam ukazuje na to da je pasterizacija adekvatno obavljena. Hemijske osobine mleka se menjaju. Prema Dr. Porcher-u (1933), pasterizacija u mleka unitava: - najvei deo banalne flore, - celokupnu patogenu floru koja postoji, dok se pokuavaju sauvati fizika, hemijska i biohemijska svojstva mleka. Danas je dobro poznato da procesom pasterizacije ne moemo unititi sve patogene mikroorganizme (npr. one koji su najpatogeniji). Procesom pasterizacije produavamo vreme upotrebe mleka, stanadrdizujemo proizvode, a u isto vrijeme unitavamo svu pozitivnu floru mleka,koja daje specifian ukus proizvodu i nudi nam neke mere samozatite. Pasterizacija moe da bude : a) Niska pasterizacija: 630C - 30 minuta. Kod ove pasteriacije, hemijska svojstva mleka se malo menjaju ali je stanje belanevina i globula ne promenjeno. Mleko u velikoj meri zadrava svoje vrednosti. Kada se zavri proces pasterizacije potrebno je voditi rauna da ne doe do nove kontaminacije mleka patogenim mikroorganizmima i mogunosti da se razviju termorezistentne bakterije (one koje u preivele pasterizaciju). b)Visoka pasterizacija: 720C 15 sekundi. Proces visoke pasterizacije je bri od procesa niske pasterizacije. Stepen unitavanja patogene mikroflore je efikasniji nego kod niske pasterizacije, ali hemijske promene mleka su znatnije izraene: - Smanjuje se koliina rastvorljivih proteina; - Nastaje ukus kuvanog mleka; - Gubi se veliki deo kalcijum fosfata - posledica je meki gru prinos sira je manji.
1.4 Laktiki sirevi

Da bi se proizveli kvalitetni i higijenski zdravi proizvodi, potrebno je adekvatno primeniti tehnoloke parametre (temperatura, vreme, kiselost, koliina dodatog sirila, koliinu dodate kulture, ceenje, okretanje sira, soljenje i zrenje). Opti parametri kiselosti mleka Kad stavljamo sirilo u mleko: - Svee mleko (6,2 6,6 sH) - Sazrelo mleko (7,6 10,1 sH) Stavljanje u kalupe: - Izmeu 21-30 sH, zavisi od brzine kiseljenja mleka i vrste sira koji prozvodimo. Okretanje: - 31 35 sH, merimo kiselost surutke na kraju okretanja.
ZRENJE MLEKA Svee mleko treba procediti. Mleko moemo ostaviti da bude sirovo ili ga pasterizovati.
Nakon toga mleko se stavlja u proizvodni sud gde se dri na odreenoj temperaturi. Proizvodni sud treba da ima sposobnost odravanja konstantne temperature mleka. Sledei korak je dodavanje kulture koja moe biti komercijalna ili domaa. Ukoliko se koristi domaa kultura potrebno je voditi rauna o bezbednosti mikroorganizama koji se nalaze u ovoj kulturi. Vrlo je vano drati se uputstva proizvoaa kulture. Ovim korakom se zapoinje proces acidifikacije. Vreme zrenja mleka zavisi od njegove temperature. Kod zrenja, potrebno je podii kiselost mleka na nivo od 6,2 6,6 sH na 7,6 10,1 sH, zavisno od vrste sira koji proizvodimo. Nakon zrenja mleka dodajemo sirilo (enzim himozin i pepsin)!
80
81
DODAVANJE SIRILA
Kod dodavanja sirila potrebno je voditi rauna o temperaturi mleka koja ne treba da bude manja od 180C (zavisi od tipa sira koji proizvodimo). Koliina sirila koja se dodaje zavisi od vrste sira. Treba znati da kod mlenih sireva preovlauje kiselinska koagulacija to znai da je koliina sirila mala. Na primer, sirilo jaine 1.10 000 stavljamo od 2 -3 ml /100 l mleka pa do 10 ml /100 l mleka. Ukoliko stavljamo tako malu koliinu sirila onda znamo da je vei deo koagulacije mleka odraen mikroorganizmima. Zato je potrebno dodatno vreme kako bi dolo do potpune koagulacije (negde oko 18-24 h). Kraj koagulacije kontroliemo stepenom kiselosti surutke.
STAVLJANJE U KALUPE
Gru je potreno ocediti nakon koagulacije (vei dio kiselinske, manji dio enzimske). Postoje dva naina ceenja: 1. direktno stavljanje u kalupe; 2. stavljanje u sirarske krpe za ceenje, i nakon toga stavljanje u kalupe. Gru sira se stavlja u posebne tkanine gde treba da stoji u periodu od 1 do 12 sati (zavisno od vrste sira) a nakon toga gru se stavlja u kalupe. Kod ovog naina ceenja surutka bre prolazi iz grua i krajnja kiselost sira je manja. Sirevi dobijeni ovakvim postupkom su ujednaeni po teini i obliku. Treba voditi rauna da ne doe do suvinog ceenja grua u sirarskim krpama i kalupima to bi dovelo do pojave zrnavosti sira kao i do stvaranja pukotina. Kod ovog naina ceenja sira imamo jo jedan dodatni posao a to je pranje sirarskih tkanina koje je potrebno brzo i precizno oprati i osuiti. Danas se u praksi upotrebljavaju oba naina za ceenje sira gde izbor uglavnom zavisi od vrste sira koji elimo da dobijemo.
Ukupno vreme ceenja moe biti oko 24 sata. U meuvremenu, sireve je potrebno jednom okrenuti dok su u kalupima zbog postizanja bolje efikasnosti ceenja i oblika sira. Nakon 12- 24 sati sirevi se prvi put suvo sole.
FAKTORI KOJI POSPEUJU CEDJENJE

Sto na koji se stavljaju i cede sirevi potrebno je da ima odgovarajui nagib (optimalno je od 2-3 %). Karakteristike kalupa su veoma bitne. Potrebno je da imaju optimalan broj rupica za ceenje kao i male nogice kojima je kalup odvojen od podloge na kojoj se kalup nalazi. Odravanje odgovarajue temperatuje je veoma vano. Temperatura ne sme da bude manja od 180C, niti bi trebala da bude mnogo vea kako ne bi dolo do prebrzog poveanja kiselost (nastaju rupice, grudvice, itd.) Temperatura nia od 180C ograniava razvoj mlenokisjelinskih bakterija, koje utiu na kiselost, i omoguava razvoj nekih patogenih mikroorganizama i plesni. Tokom perioda ceenja (u toku 24 sata) potrebno je minimalno jednom okrenuti sireve radi boljeg ceenja i oblika sireva.
VADJENJE SIRA IZ KALUPA

Kada sireve vadimo iz kalupa (najee nakon 24 sata), stavljamo ih na speciajlne nerajue (rost frei) mree koje su prekrivene plastinom mreicom. Meu sirevima potrebno je da bude dovoljno prostora kako bi vazduh slobodno cirkulisao. U ovom trenutku je potrebno ponovo posoliti sireve (po drugi put i po drugoj strani, sa sitnom solju). Temperatura u ovoj prostoriji ne sme da bude nia od 180C a vlaga oko 85% zbog razloga koje smo ranije naveli. U ovom periodu dolazi do razvoja kvasaca a nakon toga i plemenitih plesni na siru (u
82
83
sluaju da smo ih na poetku dodali u mleko). Njihova funkcija je da raskisele gru i da stvore dodatni miris i ukus. Kvasce i plemenite plesni moemo dodavati i na povrinu sireva prskanjem ali puno bolje rezultate postiemo ako ih na poetku dodamo u mlieko. Ova pojava oznaava da je poela faza zrenja sira. Sireve je u poetku potrebno okretati svakih 24 sata.
SUENJE
Kako bismo spreili brzo zrenje sira i kako bismo onemoguili pojavu kvasca i plesni na siru, potrebno je sireve skladititi u posebne prostorije gde se oni sue na temperaturi od 14 -160C, uz maksimalnu vlagu od 65- 70 %. Ovde je potrebno da sirevi izgube do 20 % svoje teine u vremenu od 12 -48 sati.
KARAKTERISTIKE LAKTIKIH SIREVA

pH % soli sadraj vlage 4 - 4,3 1% 64 %
KONTROLA I SERTIFIKACIJA U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI

Da bi se neki proizvod mogao deklarisati kao Proizvod organske poljoprivrede i nositi logo Organske poljoprivrede mora biti serifikovan odnosno biti predmet procesa sertifikacije. Sertikacija predstavlja proceduru kojom sertifikaciono tijelo, nakon izvrene kontrole, izdaje proizvoau sertifikat, kao potvrdu da kontrolisani proizvod, proces ili usluga odgovaraju specifinim zahtjevima Zakonu i prateim pravilnicima za organsku proizvodnju. Kontrola je proces utvrivanja usaglaenosti prijavljene proizvodnje sa propisima/standardima za organsku proizvodnju (Zakon i pravilnici o organskoj proizvodnji). Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sljedea pitanja: - Kakva je nacionalna regulativa/standardi u organskoj poljoprivredi? - ta je to proces sertifikacije? - Kakva je kontrola i koje su vrste kontrola u organskoj proizvodnji? - Kakav je sertifikat i logo organske poljoprivrede Crne Gore? Zakon i pravilnici o organskoj poljoprivredi Crne Gore Proces kontrole i sertifikacije organske proizvodnje Prelazni period u organskoj poljoprivredi Evidencija organske proizvodnje i godinji plan Sertikat Logo Organska poljoprivreda Crne Gore USAID/IRD; Monteorganica: Kako do sertikata u organskoj poljoprivredi. Standard EN 45011 odnosno ISO/IEC 65:1996.
Sadraj
Ciljevi edukacije
Uvod
85
U julu 2004. godine usvojen je Zakon o organskoj poljoprivredi kojim se ureuje proizvodnja, kontrola proizvodnje, prerada, transport, skladitenje i oznaavanje proizvoda dobijenih metodama organske poljoprivrede, kao i izdavanje sertifikata. Postoji i odreeni broj podzakonskih akata Pravilnika kojima su regulisani pojedini aspekti organske proizvodnje kakvi su: Pravilnik o metodama organske biljne proizvodnje i sakupljanju umskih plodova i ljekovitog bilja; Pravilnik o metodama organske stoarske proizvodnje; Prilog pravilnika o metodama organske stoarske proizvodnje; Pravilnik o preradi, transportu i skladitenju proizvoda organske proizvodnje; Pravilnik o obliku i sadrini oznake, nainu oznaavanja i sadrini deklaracije za proizvode iz organske poljoprivrede; Pravilnik o obrascu i sadraju obrasca sertifikata za proizvode organske poljoprivrede; Pravilnik o obliku i sadraju obrasca prijave za ukljuivanje proizvoaa u organsku poljoprivredu i upis u registar proizvoaa organske poljoprivrede; Pravilnik o sadraju evidencije o nainu primjene metoda organske proizvodnje; Pravilnik o sadraju i nainu voenja registra proizvoaa organske poljoprivrede; Pravilnik o bliim uslovima koje treba da ispunjava pravno lice za vrenje kontrole organske poljoprivrede i Uputstvo o postupku izdavanja saglasnosti za angaovanje inostranog pravnog lica za kontrolu i sertifikaciju proizvoda organske poljoprivrede.
ta je kontrola i sertifikacija? Sertikacija predstavlja proceduru kojom ovlaeno pravno lice (sertifikaciono tijelo), nakon izvrene kontrole izdaje proizvoau pisano uvjerenje sertifikat, kao potvrdu da kontrolisani proizvod, proces ili usluga
odgovaraju specifinim zahtjevima Zakonu i prateim pravilnicima za organsku proizvodnju. Postupak kontrole i sertifikacije poinje sa interesovanjem i prijavom proizvoaa za sertifikaciju. Postoji 5 vrsta prijava koje proizvoa popunjava, u zavisnosti za koju se oblast organske proizvodnje prijavljuje i to su: Prijava za sertifikaciju proizvoda dobijenih metodama organske biljne proizvodnje; Prijava za sertifikaciju proizvoda dobijenih metodama organske stoarske proizvodnje; Prijava za sertifikaciju preraenih biljnih i ivotinjskih proizvoda kao proizvoda organske poljoprivrede; Prijava za sertifikaciju pelarske proizvodnje po metodama organske stoarske proizvodnje i Prijava za sertifikaciju umskih plodova i ljekovitog bilja kao proizvoda organske poljoprivrede.
Koji su koraci u procesu sertifikacije? Proizvoa zahtijeva informaciju od sertifikacionog tijela ili Savjetodavne slube. Sertifikaciono tijelo alje prijavu. Proizvoa popunjava prijavu (sam ili uz pomo Savjetodavne slube). Potpisuje se ugovor sa sertifikacionim tijelom. Sertifikaciono tijelo razmatra prijavu. Sertifikaciono tijelo odreuje kontrolora za obavljanje kontrole. Obavlja se inicijalna kontrola. Procjena izvjetaja kontrole. Odluka o sertifikaciji. Proizvoa dobija sertifikat.
86
87
Gdje se podnosi prijava? Proizvoai podnose prijavu sertifikacionom tijelu Monteorganici radi ukljuivanja u organsku poljoprivredu i nakon dobijanja izvjetaja o kontroli i sertifikaciji podnose zahtjev za upis u registar proizvoaa organske poljoprivrede Ministarstvu poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede .
Prijava mora biti kompletna, detaljno popunjena, sa to vie informacija o gazdinstvu i proizvodnji. Aurirana prijava se sertifikacionom tijelu podnosi svake godine (najkasnije do marta/aprila mjeseca) za svaku proizvodnu sezonu/godinu. Pri popunjavanju prijave, kompletiranju potrebne dokumentacije i za savjete tokom proizvodnje (obrada, sjetva, ubrenje, zatita, prerada itd.), proizvoa moe traiti pomo Savjetodavne slube u biljnoj proizvodnji i Slube za selekcijsku stoke. Kada se proizvoa prvi put prijavljuje uz prijavu je potrebno dostaviti sljedee: registraciju proizvoaa (individualni poljoprivredni proizvoa, preduzetnik ili privredno drutvo); rezultate analiza zemljita i vode ako su dostupni; plan proizvodnje (opis kompletnog procesa proizvodnje sa planiranim ili preduzetim mjerama za poboljanje plodnosti zemljita, zatitu bilja, pakovanje proizvoda, dezinfekciju, odravanje higijene, nabavku hraniva, veterinarske tretmane, razdvajanje proizvoda itd. zavisno od oblasti proizvodnje za koju se proizvoa prijavljuje); izvod iz katastra odnosno posjedovne listove za kompletno gazdinstvo; mape/skice gazdinstva (parcele, objekti, putevi i dr. orijentiri, organizacione sheme i dijagrame proizvodnje za preradu i sl.); ugovori o zakupu (ako su parcele, objekti i sl. pod zakupom); ako se proizvoa ve prijavljivao za sertifikaciju kompletnu dokumentaciju, itd.
Nakon podnoenja prijavnog kompleta (kompletna dokumentacija) potpisuje se Ugovor o kontroli i sertifikaciji izmeu sertifikacionog tijela i proizvoaa u kojem su precizirana prava i obaveze potpisnih strana i tada se pristupa razmatranju prijave. Ugovor o kontroli i sertifikaciji potpisuje se na godinu dana i svake godine se obnavlja. Ako proizvoa ne obnovi ugovor odnosno ne produi njegovo trajanje, sertikaciono tijelo smatra da je proizvoa odustao od procesa sertikacije i samim tim, donosi odluku o iskljuenju proizvoaa iz sertikacionog procesa. U sluaju velikih neusaglaenosti (blizina zagaivaa fabrika, deponija, prometnih saobraajnica, konvencionalne proizvodnje i sl.) obustavlja se proces sertifikacije i proizvoa se obavjetava o tome. Ukoliko proizvoa ne dostavi kompletnu prijavnu dokumentaciju ili auriranu prijavu za narednu proizvodnu sezonu kontrola se nee izvriti. U sluaju ponavljanja ovakvih situacija proizvoa e se iskljuiti iz sertikacionog procesa.
ta je kontrola i koje kontrole postoje? Kontrola je proces utvrivanja usaglaenosti prijavljene proizvodnje sa propisima za organsku proizvodnju (Zakon i pravilnici o organskoj proizvodnji).
Vrste kontrole: 1. prva (inicijalna) kontrola cjelokupnog gazdinstva/farme; 2. redovne kontrole - ciljane (na osnovu strukture, vrste proizvodnje, zahtjeva sertifikacionog tijela i sl.) i nenajavljene; 3. dodatne kontrole (nedostatak informacija, provjera preduzetih mjera korekcije i sl.); 4. nenajavljene kontrole (sluajni ili ciljani izbor proizvoaa).
88
89
Kontrolor prije poetka kontrole obavjetava proizvoaa o pojedinostima kontrole, pregleda gazdinstva (zemljine parcele, skladita, objekte, dokumentaciju) i sakuplja informacije koje dobija od proizvoaa, vizuelnim pregledom i na osnovu dokumentacije i evidencije. Tokom kontrole kontrolor prikuplja dokaze, foto-dokumentaciju i moe uzeti uzorke za analizu na teke metale i druge kontaminente, pesticide, GMO, nedozvoljene aditive itd. Kontrolor uzima uzorke na osnovu naloga sertifikacionog tijela ili sopstvene odluke u sluaju sumnje na krenje tj. nepotovanje propisa. O nalazima kontrole, kontrolor sainjava kontrolni izvjetaj, koji potpisuje proizvoa na licu mjesta ako se slae sa nalazima kontrole, i prosleuje ga sertifikacionom tijelu. Na osnovu podataka iz prijave i stanja na terenu odnosno kontrolnog izvjetaja, ovlaeno pravno lice tj. Monteorganica provjerava ispunjenost uslova (prema Zakonu i pravilnicima) i odreuje prelazni period.
ta je prelazni period? Prelazni period je vrijeme koje je neophodno da se uspostavi sistem rukovoenja farmom, izgradi plodnost zemljita i njegova bioloka aktivnost, razvije jedan odrivi agroekosistem, a proizvoa stekne iskustvo u primjeni metoda organske proizvodnje. Prelazni period se moe skratiti i produiti u zavisnosti od odreenih uslova: konkretnih faktora prirodne sredine, potovanja propisanih zahtjeva ili internih pravila Sertifikacionog tijela kao i od strunih i rukovodeih sposobnosti proizvoaa. Koliko traje prelazni period? Prelazni period traje za jednogodinje usjeve 2 godine, za viegodinje 3 godine, a najmanje 1 godinu (u odreenim situacijama).
Oblast sakupljanja ljekovitog bilja i umskih plodova moe se sertifikovati bez prelaznog perioda, ako se utvrdi da je na zemljitu koje ispunjava
uslove iz Zakona i pravilnika o organskoj poljoprivredi, uz svu priloenu dokumentaciju koju zahtijeva sertifikaciono tijelo. Napomena da se uz navedeno moraju potovati: zakon o umama; rjeenje o stavljanju pod zatitu pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta; pravilnik o nainu i uslovima sakupljanja i korienja nezatienih biljnih vrsta. to se tie prelaznog perioda, za stoarsku proizvodnju on traje minimum 2 godine (prelazni period za biljnu proizvodnju hranu za stoku + prelazni period za odreenu vrstu ivotinje od 45 dana za ivinu do 1 godinu za krupnu stoku). Proizvodi stoarstva su organski proizvodeni, ako su ivotinje uzgajane u skladu sa organskim standardima u periodu od: konji i goveda za tov 12 mjeseci, ili u svim drugim sluajevima poslednje tri etvrtine ivota; ovce, koze i svinje 4 mjeseca; ivotinje za proizvodnju mlijeka 3 mjeseca; ivina u tovu 10 nedjelja, pod uslovom da je ivina uvedena u proizvodnju pre uzrasta od tri dana; ivina za proizvodnju jaja 6 nedjelja. ivotinje zateene u proizvodnoj jedinici na poetku prelaznog perioda, mogu se ukljuiti u organsku proizvodnju poslije isteka prelaznog perioda proizvodne jedinice. Kada se stado ili jato formira po prvi put, a ivotinja uzgojenih u organskoj proizvodnji nema u dovoljnom broju, ivotinje uzgojene u konvencionalnoj proizvodnji mogu biti uvedene u organsku proizvodnu jedinicu uz saglasnost sertifikacione organizacije pod sljedeim uslovima: telad i drebad odgajana u skladu sa organskim standardima od momenta odluenja i nijesu starija od est mjeseci;
90
91
jagnjad i jarad odgajana u skladu sa organskim standardima od momenta odluenja i nijesu starija od 45 dana; mlade kokoke za proizvodnju jaja nijesu starije od 18 sedmica; pilii za brojlersku proizvodnju nijesu stariji od tri dana u trenutku naputanja jedinice u kojoj su proizvedeni; prasad gajena na nain utvren ovim pravilnikom, od momenta odluenja i imaju teinu ispod 25 kilograma.
Kakva evidencija treba da se vodi? Proizvoa je duan da vodi evidenciju o nainu primijenjenih metoda organske poljoprivrede u proizvodnji organskih proizvoda (sadnja, ubrenje, zatita, navodnjavanje, berba, pakovanje, prodaja ...) i uva svu dokumentaciju o aktivnostima u organskoj proizvodnji (kupovina inputa i prodaja proizvoda rauni, priznanice, deklaracije itd.). Sve prethodno navedeno proizvoa je duan da stavi na uvid, na zahtjev sertifikacionog tijela odnosno kontrolora tokom procesa kontrole. ta je to godinji plan? Proizvoai poetkom svake godine dostavljaju sertifikacionom tijelu godinji plan proizvodnje (aurirana prijava, plan proizvodnje, godinji izvjetaj o proizvodnji prethodne godine/proizvodne sezone povrine, prinosi, brojno stanje ivotinja, pakovanje i deklarisanje proizvoda i sl.), a sertifikacino tijelo vri provjeru proizvodnje minimum jedan put godinje. ta je to sertifikat? Nakon isteka prelaznog perioda, potovanja svih propisanih zahtjeva i pravila, proizvoau se moe izdati sertifikat.
Sertikat je pisana potvrda kojom ovlaeno pravno lice (sertifikaciono tijelo) za vrenje kontrole i izdavanja sertifikata u organskoj poljoprivredi potvruje da su organska proizvodnja, proizvod ili usluga u skladu sa Zakonom i prateim pravilnicima o organskoj poljoprivredi.
ta znai sertifikovan organski proizvod? Proizvodi koji su proizvedeni, skladiteni, pakovani, uvani i deklarisani na nain koji propisuju standardi i Zakon o organskoj poljoprivredi i za koje je izdat sertikat od strane sertikacionog tijela, smatraju se sertikovanim organskim proizvodima.
Izgled sertikata nacionalnog sertikacionog tijela Monteorganica
92
93
Koliko vai sertifikat? Sertifikat vai godinu dana od dana izdavanja. U sluaju nepotovanja Zakona i prateih pravilnika o organskoj proizvodnji, internih procedura sertifikacionog tijela i Ugovora o kontroli i sertifikaciji i njima propisanih uslova, sertikat se moe suspendovati ili oduzeti!
Takoe proizvoa podlijee kaznenim odredbama propisanih Zakonom o organskoj poljoprivredi i internim procedurama sertifikacionog tijela. Kada proizvoa dobije sertifikat za organsku proizvodnju, na svojim proizvodima deklaracijama, promotivnom materijalu i sl. moe koristiti logo Organska poljoprivreda Crne Gore i logo Monteorganica.
ta je logo? Logo je oznaka na proizvodu koja je pokazatelj i potvrda da je proizvod organski sertikovan u skladu sa odreenim standardima i slui za lake prepoznavanje proizvoda. Proizvoa mora nai sopstveni interes (ekonomski) Sertifikacija stvara kredibilitet (potroa siguran u primjenu sistema kontrole kvaliteta koji garantuje da je proizvod organski) Sertifikacija je instrument marketa trita Omoguava proizvodjau pristup tritu esto sa uveanom cijenom
EKONOMIJA ORGANSKE PROIZVODNJE

Svaka ekonomska analiza treba da poslui za informisanje i da bude orijentir u donoenju odluka u okviru poslovanja poljoprivrednog gazdinstva. Informacije o ekonomskim efektima poslovanja gazdinstva neophodne su za kratkorona planiranja i dugorone investicije. Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sljedea pitanja: - ta je menadment u organskoj poljoprivredi? - ta je ekonomija poljoprivrede i kakvi su prihodi u poljoprivredi? - ta je bruto mara? Menadment, raunovodstvo, knjigovodstvo Razvoj prihoda i poreenje konvencionalni organski prihodi Razlike izmeu organskih gazdinstava Mara Perspektive organske poljoprivrede u Crnoj Gori USAID/IRD: Monteorganica: Kako do sertikata u organskoj poljoprivredi. Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A Global Perspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishing entry.
Sadraj
Ciljevi edukacije
Uvod
95
Svaka ekonomska analiza treba da poslui za informisanje i da bude orijentir u donoenju odluka u okviru poslovanja poljoprivrednog gazdinstva. Informacije moraju biti zasnovane na pouzdanoj bazi podataka. Obino se ti podaci mogu dobiti iz knjigovodstva gazdinstva, ali ako na gazdinstvu ne postoji knjigovodstvo, proizvoa se mora osloniti na druge, provjerene izvore. Informacije o ekonomskim efektima poslovanja gazdinstva neophodne su za kratkorona planiranja i dugorone investicije. Ako se eli podii kredit za finansiranje investicija, banci se moraju obezbijediti podaci o poslovanju gazdinstva ili kvalitetan biznis plan za, planiranu investiciju.
Potrebno je da proizvoai vode ekonomiju svog poljoprivrednog gazdinstva iz nekoliko razloga: - svako gazdinstvo je po poreskim zakonima, obavezno da ima svoje knjigovodstvo; - poljoprivredni proizvoa u svakom trenutku treba da ima tanu i pouzdanu informaciju o svom poslovanju; - poljoprivredni proizvoa mora planirati investicije, razvoj i unapreenje rada svog gazdinstva. Koji su mogui putevi razvoja poljoprivredne proizvodnje na gazdinstvu? to se tie ekonomskih efekata gazdinstava postoje tri mogua razvojna puta:
Tradicionalna farma - koristi postojeu imovinu na polu-produktivan nain, zbog nedostatka znanja, mogunosti ili finansijskih sredstava. Proizvodne mogunosti se ne koriste u potpunosti. Tradicionalni poljoprivredni sistem karakteriu neodgovarajue zgrade za uzgoj stoke, mala ili nedovoljna upotreba ubriva, sertifikovanih sjemena, pesticida ili novih tehnologija. Konvencionalna farma poveava svoju proizvodnju koristei sve mogunosti svoje imovine i sva neophodna ulaganja (npr. ubriva, pesticide), dok se ne postigne optimalan odnos trokovi-dobit. To, naravno, treba da bude u skladu sa postojeim pravilima i zakonima u toj dravi.
Organska farma dobrovoljno primjenjuje pravila organske poljoprivrede koja su definisana zakonima i propisima. Potujui ta pravila iskoristie se maksimalan potencijal imovine, primjenjujui nove tehnologije, tehnike uzgoja stoke, organska sjemena, organske pesticide (dozvoljene u organskom proizvodnom sistemu). Put razvoja poljoprivrednog gazdinstva zavisi od spremnosti proizvoaa da investira u maine i/ili objekte, za koje je period amortizacije 10-20 godina. Iz tih razloga on se mora opredijeliti za dugoroan rad na gazdinstvu i mora obezbijediti dugorono, pozitivno poslovanje svog gazdinstva. Organska proizvodnja treba da se zasniva, gdje je to mogue, u okviru sistema zaokruenog ciklusa biljne i stoarske proizvodnje. Takvo gazdinstvo moe dobro poslovati u okviru sopstvenog sistema prozvodnje. To podrazumijeva uravnoteenost biljne i stoarske proizvodnje.
96
97
1. MENADMENT, RAUNOVODSTVO,
KNJIGOVODSTVO
ta je biznis (posao)? Biznis je poslovna sposobnost rukovodioca (menadera) da sa to manjim i kontrolisanim ulaganjima dobije kvalitetan proizvod i ostvari to veu zaradu. Ko je menader (rukovodilac)? Menader u cilju sticanja zarade svoje firme/preduzea, predvia, organizuje, bira kadrove, rukovodi i kontrolie realizaciju programa sa stanovita ulaza sirovine odnosno izlaza gotovog proizvoda. ta je menadment (rukovodstvo)? Menadment podrazumijeva upravljake poslove planiranja, organizovanja, rukovoenja i kontrole, radi ostvarenja efektivnosti i efikasnosti gazdinstva, ouvanja ivotne sredine i optimalne zarade proizvoaa. Kakav menadment moe biti? Prema organizacionoj odgovornosti postoji izvrni menadment ili menadment poslovnih jedinica.
Prema znaaju odluke, postoji strateki ili operativni menadment. Prema funkcijama upravljanja postoji menadment nabavke, proizvodnje, prometa, marketinga, razvoja, kvaliteta, finansija.
Ima li razlike u voenju ekonomije organske i konvencionalne farme? Za ekonomiju konvencionalne i organske proizvodnje u principu, vae ista pravila. Obraun profita gazdinstva, analize trokova, analize mari, obraun prihoda, fiksnih i varijabilnih trokova pojmovi su koji se primjenjuju i raunaju na isti nain u organskoj i konvencionalnoj poljoprivrednoj
proizvodnji. Ono to obraun organske proizvodnje ini neto komplikovanijim jeste primjena razliitih usjeva koji se koriste u plodoredu (radi unapreenja plodnosti zemljita) kao i obraun trokova sirovina (inputa) iz sopstvene proizvodnje (stone hrane, stajnjaka....). Vrlo mali broj poljoprivrednih gazdinstava u Crnoj Gori ima odgovarajue knjigovodstvo ili evidenciju o finansijskim efektima svog rada. Bez takve evidencije teko je izraunati bilo kakvu ekonomiju gazdinstva. Zato emo ovdje dati samo osnovne ekonomske termine. Tabela: Termini u poljoprivrednoj ekonomiji Termin Proizvodna jedinica Definicija - objanjenje ...moe biti jedan hektar panjaka ili 1 m2 povrtarskog zemljita ili krava ili ovca. Dakle, to je prethodno definisani dio proizvodnje, na osnovu kojeg se moe uraditi analiza trokova.
...moe biti proizvodni ciklus definisan odreenom proizvodnom jedinicom (npr. vrjeme tova za prasad od 2. do 5. mjeseca (4 mjeseca) ili moe biti godina Period obrauna (zimska penica ili muzna krava). Da bi se analizirala ili raunovodstveni cijela farma i zbog meusobne povezanosti proizvodnih period jedinica, najee se koristi godina kao period obrauna. Iznosi godinjeg raunovodstvenog sistema su najee dati od 1. januara do 31. decembra. Prihodi Trokovi ... dobit ostvarena od prodaje dobijenih proizvoda kao i sve ostale dobiti, ukljuujui subvencije. ...su sva ulaganja gazdinstva vezana za proizvodnju. Definicija trokova pravi razliku izmeu varijabilnih, fiksnih i optih trokova poslovanja.
98
99
Varijabilni (promjenljivi) trokovi
...su trokovi koji zavise od obima proizvodnje (padaju ili rastu, sa prinosom). ...su trokovi koji ne zavise od obima proizvodnje ili prinosa, npr. tala za krave se ne moe upotrijebiti u bilo koju drugu svrhu, niti se moe prodati. Prema tome, trokovi izgradnje i odravanja tale su fiksni ak i ako farmer odlui da ne proizvodi mlijeko ili meso i ne bude je koristio. ...su trokovi koji nisu vezani za bilo koju posebnu proizvodnu jedinicu odnosno ne mogu se pripisati nekoj posebnoj proizvodnoj jedinica, npr. raun za struju ne definie gdje je potroen svaki kW. ...je ekonomski iznos koji definie doprinos proizvodne jedinice (npr. 1 ha povrine zasijane itima) za pokrivanje trokova koji nisu varijabilni ili direktno povezani sa proizvodnom jedinicom. U sluaju poljoprivrednog proizvoaa koji je angaovan puno radno vrijeme, dobit gazdinstva treba da se poklapa najmanje sa iznosom koji je njegovoj porodici dovoljan za njihov ivot. Dobit treba da se poklapa sa realnim oekivanjima u vezi sa raspoloivim resursima (radnom snagom i imovinom, panjacima, obradivim zemljitem, stokom, mainama, zgradama, itd.).
Fiksni (stalni) trokovi
Opti trokovi poslovanja
Bruto mara
Dobit
Tabela: Dobit osnovna struktura obrauna od proizvoda biljne proizvodnje; od proizvoda stoarske proizvodnje; drugi prihodi (subvencije); prihodi od profita koji je nastao van poljoprivredne djelatnosti.
+ Prihodi
...trokovi koji su direktno povezani sa proizvodnom jedinicom (npr. u ratarskoj proizvodnji trokovi sjemena, Varijabilni trokovi ubriva, pesticida, etve..., u stoarskoj proizvodnji koncentrati, minerali, trokovi veterinara...). = Bruto mara ...je doprinos proizvodne jedinice ukupnoj proizvodnji, iskljuujui fiksne trokove ili opte trokove poslovanja. Amortizacija za : - zgrade; - maine i ostalu tehniku opremu; - stalne usjeve; - kamatnu stopu (za kredite). Fiksni trokovi Maine se amortizuju prema oekivanom radnom vijeku. Na primjer, ako maina kota 10.500 i oekuje se da traje 7 godina, godinja amortizacija je: 10.500/7=1.500.
100
101
Opti trokovi poslovanja
npr. generalno odravanje; radna snaga (ne porodina); energija, voda; osiguranje, raunovodstvo. npr. upotreba vozila za sopstvene potrebe; hrana sa farme; smjetaj ukoliko su trokovi smjetaja ukljueni u obraunate trokove. Od dobiti se pokrivaju trokovi : - porodine radne snage; - kamatna stopa za kapital; - dodatni prot.
+ Trokovi za line potrebe
= Dobit
2. RAZVOJ PRIHODA I POREDJENJE

KONVENCIONALNI ORGANSKI PRIHODI
Prihodi organske i konvencionalne farme Najee pitanje pri prelasku sa konvencionalne na organsku proizvodnju jeste isplativost organske proizvodnje u odnosu na konvencionalnu proizvodnju. Najbolje bi bilo kad bi se moglo uporediti postojee konvencionalno gazdinstvo sa gazdinstvom gdje se obavlja organska proizvodnja, ali ovaj pristup nije praktian. Bolji nain poreenja jeste da se vide razlike izmeu slinih gazdinstava, slinih u smislu njihovih resursa, mogunosti proizvodnje na odreenom zemljitu kao i ostalim proizvodnim jedinicama, na primjer, broj krava na gazdinstvu, zasijana povrina itd.
PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU eur/ osoba 24.000 22.000 20.000 18.000 16.000 14.000 12.000 godina 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Grak: Prot konvencionalnih i organskih farmi u Njemakoj (1995-2006) Izvor: Nieberg und Oermann (2007)
Na ovom grafiku dato je poreenje profita organskih gazdinstava (u / osobi) sa slinim konvencionalnim gazdinstvima u Nemakoj, za period 19952006 godine. Jasno se vidi da od 2000 godine organski proizvoai imaju porast profita u odnosu na konvencionalne proizvoae. Iz datog grafika se moe vidjeti da je profit nekada bio vei a nekad manji u odnosu na konvencionalna gazdinstva. Takoe, iz grafika se moe zakljuiti da se organska proizvodnja ne moe generalno opisati kao profitabilnija u odnosu na konvencionalnu. Prinosi i cijene organskih i konvencionalnih proizvoda se razlikuju. Dok su prinosi na organskim farmama nii od prinosa na konvencionalnim farmama, cijene su vee u organskoj nego u konvencionalnoj proizvodnji.
102
103
Tabela: Profit organskih i konvencionalnih farmi u Njemakoj Biljna proizvodnja Dobit Organska /ha 435 Konvencionalna 384 60.233 37.558 Stona proizvodnja Organska 617 47.685 28.109 Konvencionalna 447 34.678 22.961
Dobit po hektaru Dobit po farmi
/farmi 68.066 40.526
Dobit po radnoj /RS snazi Procenat prihoda % organska/ konvencionalna
+ 8%
+ 22%
Pored prihoda ostvarenih od dobijenih proizvoda, subvencije za organske proizvoae znaajno poveavaju profit organskih gazdinstava. U Crnoj Gori se, pored osnovne podrke od 130 /ha za usjev i 80 po grlu za stone farme, organski proizvoai dodatno podravaju sa 150 /ha za ratarske kulture i uzgoj ljekovitog bilja, sa 250 /ha za povre, viegodinje zasade i sjemenski i sadni materijal i sa 50 po uslovnom grlu stoke, 2 po jedinki ivine i 30 po konici (prema AGROBUDETU za 2010 godinu). to se tie trokova, treba rei, da su trokovi sjemena za organske proizvode vei nego za konvencionalne, a trokovi za ubrivo su nii kod organskih nego kod konvencionalnih gazdinstava.
3. RAZLIKE IZMEDJU ORGANSKIH GAZDINSTAVA

Organska gazdinstva razliito posluju i to zavisi od mnogo faktora.
ta su razlozi ovih razlika? Prvi razlog je sigurno, veliina gazdinstva u hektarima, ali to nije jedini razlog. To je samo jedan od preduslova koji doprinosi dobiti gazdinstva. Postoji itav niz meusobno zavisnih kriterijuma koji na razliite naine doprinose dobiti gazdinstva (kapaciteti proizvodnje, obrazovanje farmera, meusobna povezanost proizvodnih jedinica...). Npr. prinos mlijeka zavisi od raspoloivog obradivog zemljita na kojem proizvoai dobijaju stonu hranu. To je znaajno za prinos mlijeka u organskoj proizvodnji jer koncentrati imaju visoko uee u strukturi cijene kotanja mlijeka.
Najbolja ekonomija u organskoj proizvodnji je ona koja najvei broj sirovina ili materijala (inputa) moe obezbijediti sa svog gazdinstva koje ima preduslove za zaokruen ciklus stoarske i biljne proizvodnje. Efekti organske poljoprivrede uopteno su sumirani u sljedeim tabelama. Proizvodna jedinica /usjev itarice povre (ekstenzivni usjevi) povre (intenzivni usjevi) krompir eerna repa panjak (intenzivni)
104
Jedinica t/ha t/ha t/ha
Prinos u % na organskom gazdinstvu 60% 80% 50%
Prinos u % na konvencionalnom gazdinstvu 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 %
t/ha 30-70 % t/ha 80-100 % jedinica energije/ha 60-70 %
105
panjak (ekstenzivni) legumi, npr. djetelina kukuruz, slani kukuruz
jedinica energije/ha 80 % jedinica energije/ha 80-100 % jedinica energije/ha 50-80 %
100 % 100 % 100 %
Tabela: Utede/trokovi u organskoj biljnoj proizvodnji Utede nema mineralnog azota bolja cijena agro-ekoloke isplate manje manuelnog rada Trokovi skupa sjemena nii prinosi leguminoze i stona hrana u plodoredu meu-usjev investicije (zgrade ugodne za stoku) trokovi sertifikacije
Tabela UTEDE / TROKOVI u organskoj STONOJ proizvodnji
Utede nema mineralnog azota nema mlijenih zamjena za telad bolja cijena mlijeka bolja cijena mesa agro-ekoloke isplate
Trokovi vie stoke nii prinos mlijeka vie zemljita potrebno za ishranu istog broja ivotinja investicije (smjetaj ugodan za ivotinje) ispaa, zeleno krmivo skupe itarice mlijeko za telad skupa sjemena sertifikacija
4. BRUTO MARA
ta je bruto mara? Bruto mara je razlika izmeu prihoda i varijabilnih trokova. Varijabilni trokovi su oni koji su direktno vezani za odreenu proizvodnju (npr. za proizvodnju penice, mlijeka...). Pri obraunu bruto mare iskljueni su fiksni trokovi ili trokovi ukupnog poslovanja.
Nain obrauna bruto mare moe se vidjeti na primjeru kalkulacije proizvodnje penice ili obrauna bruto mare za jednu stoarsku farmu.
4.1 Primjer kalkulacije u proizvodnji penice (Obraun bruto mare, obraun fiksnih trokova)
prinosi prihodi penica (glavni proizvod) slama (sporedni proizvod) premije (subvencije) 1. ukupan prihod cijena (/t) konvencionalna 120 organska 300 konvencionalna organska prinos prinos prinos prinos 3 t/ha. 5 t/ha. 2 t/ha. 3 t/ha. 360 (x 2,7) 210 130 700 (x 4,5) 360 130 1.090 (x 2,2) 180 250 1.030 (x3,3) 260 250 1.410
80 130 +
80 250
napomena: odnos zrno : slama, u kovencionalnoj proizvodnji je 1 : 0,9 a u organskoj proizvodnji 1 : 1,1
106
107
varijabilni trokovi sjeme (sijanje sijaicom) varijabilni trokovi za mehanizaciju i rasturanje ubriva etva vjetako ubrivo pesticidi kamata na kredit 250 kg.x 0,4 konv. 250 kg. x 0,8 org. dodatni trokovi za rasturanje stajnjaka i kontrolu korova 150/ha. n 0,3 x 25 kg/t p 0,3 x 5 kg/t k 0,9 x 17 kg/t ukupno 15 / ha. 12 % godinje (6% na 6 mjeseci) - 100 - 100 - 200 - 200
- 50
- 50
- 80
- 80
- 150 -75 - 15 - 150 -140 - 15 - 15 - 470 230
- 150 - 125 - 25 - 190 - 240 - 20 - 17 - 577 513
- 150 - 100 - 20 - 70 - 190 - 20 - 650 380
- 150 - 150 - 30 - 100 - 280 - 28 - 732 678
2. ukupno varijabilni trokovi sa kamatom (1 2) bruto mara (mora da pokrije ostale trokove) ksni trokovi mehanizacija (ukupna vrijednost 50.000 ), period korienja 10 godina, trokovi kamate za kupovinu (6 % godinje)
amortizacija kamate
5.000 3.000
ukupni trokovi za mehanizaciju ( godinji)
8.000
objekti (silosi za ito / ukupna vrijednost 10.000 , period korienja 40 godina, kupovina na kredit sa 6% kamate ukupni trokovi za objekte ukupni ksni trokovi ksni trokovi zakupa zemljita godinji
amortizacija kamate
400 600 1.000 9.000 250 /ha.
Zemljite pretpostavka da je zemljite uzeto pod zakup godinja renta 250 . ksni trokovi za farmu od 10 ha. ksni trokovi za farmu od 20 ha. ksni trokovi za farmu od 30 ha. 9000:10 + 250 9000:20 + 250 9000:30 + 250 1.150 /ha. 700 /ha. 550 /ha.
konvencionalna proizvodnja prinos 3 t/ha. bruto mara 230 5 t/ha. 513
organska proizvodnja prinos 2 t/ha. 380 3 t/ha. 678
108
109
ukupno ksni troak za 10 ha. za 20 ha. za 30 ha.
3 t/ha. - 1150 -700 -550
5 t/ha. - 1150 -700 -550
2 t/ha. - 1150 -700 -550
3 t/ha. - 1150 -700 -550
ukupno + / - za farmu od 10 ha. 20 ha. 30 ha.
3 t/ha. - 920 - 470 - 320
5 t/ha. - 637 - 187 - 37
2 t/ha. - 770 - 320 - 170
3 t/ha. - 478 - 22 + 228
Najznaajnija stavka uspjene organske poljoprivrede je da se na najbolji nain iskoristi azot iz organskog ubriva koje je proizvedeno na farmi. Iz ovog obrauna bruto mare i fiksnih trokova, odnosno njihove razlike kao ukupne dobiti/gubitka, po cijenama u ovoj kalkulaciji, oigledno je da se proizvodnja penice na povrini do 30 ha NE ISPLATI. Za proizvodnju penice treba imati mnogo vee povrine ili se koncentrisati na one kulture koje imaju veu trinu vrijednost odnosno one kulture koje se mogu oprihodovati kroz ishranu stoke (travno djetelinske smjee, lucerka, silani kukuruz... )
4.2 Bruto mara za muzne krave

Svaka individualna farma ima svoje specifine ekonomske pokazatelje. Naredna kalkulacija moe da slui kao primjer i moe objasniti neke razlike izmeu konvencionalne i organske proizvodnje. Brojke takoe opisuju razlike koje su nastale zbog nekih drugih razloga (npr. genetskog potencijala za proizvodnju mlijeka).
Tabela 1-13: Analiza bruto mare za muzne krave intenzitet 1 rasa 2 iva vaga krave 3 stona jedinica (sj/krava) 4 iva vaga jedne sj 5 godine laktacije prinos mlijeka (fcm6 mlijeko korigovane masti) 7 prihodi 8 prihodi- organski 9 mlijeko (konvencionalno) stara krava (ukupan prihod/laktacija) /j /j /j /j /j /j /j /j /j /j /j 10 mlijeko (organsko) 11 kg sj kg god. nizak srednji visok
region. braun simmental mala swiss 450 0,75 600 8 2.090 /j 500 0,83 600 6 3.000 650 1,08 600 6 3.880 1.932 2.100 1.280 1.408 107 270 194 80 40 -497 -578 -167
1.110 1.528 1.219 1.667 690 759 56 180 105 80 40 -257 -257 -75 990 1.089 83 225 150 80 40 -385 -421 -133
12 tele (0,9 po godini) 13 ostalo 14 subvencije mlijeko 15 subvencije krava 16 dodatne subvencije krava (organsko)
18 varijabilni trokovi 19 varijabilni trokovi (org) 20 mlada junica

110
111
21 tele mlijeko 22 koncentrati (kon.) 23 koncentrati (org.) 24 minerali 25 veterinar 26 oplodnja 27 energija/voda 28 kamata na kapital 30 bruto mara (konv.) 31 bruto mara (org.) 32 33 34 bruto mara (org.) sa prinosom mlijeka bruto mara (org.) sa prinosom mlijeka
/ 0,33 kg
/j /j /j
-106 0 0 -15 -30 -15 20 -36 853 962 924 886 848 810
-117 -36 -72 -20 -40 -15 24 -48 1.142 1.246 1.191 1.137 1.082 1.028
-129 -81 -161 -25 -50 -15 29 -60 1.435 1.522 1.452 1.381 1.311 1.240
/ kg / kg
0,5 15 6%
/j /j /j /j /j /j /j
- 5% - 10% 15%
/j /j /j /j
bruto mara (org.) sa prinosom mlijeka bruto mara (org.) sa 35 prinosom mlijeka
- 20%
ta se deava ukoliko se obraunaju trokovi stone hrane? 36 bruto mara (org.) 37 cijena za konv.st.hranu 38 cijena za org. stonu hranu 39 trokovi stone hrane(kon) /j /10mj /10mj /j 962 0,05 0,06 -97 1.246 0,07 0,08 -158 1.522 0,09 0,10 -234
40 trokovi stone hrane (org) 41 42 bruto mara minus stona hrana (konv) bruto mara minus stona hrana (org.)
/j /j /j
-106 865 855
-173 1.088 1.072
-257 1.288 1.265
5. PERSPEKTIVE ORGANSKE POLJOPRIVREDE U

CRNOJ GORI
U planinskom regionu Crne Gore poljoprivredna praksa se moe opisati kao tradicionalna i sa malim ulaganjima. Veina malih gazdinstava ima manje od deset krava, nekoliko hektara obradive povrine i tradicionalne planinske panjake koji se koriste za ispau tokom ljetnjeg perioda. Iz ovakvog tradicionalnog naina proizvodnje poljoprivredni proizvoai mogu da steknu utisak da se organska poljoprivreda malo razlikuje od tradicionalnog naina poljoprivredne proizvodnje u regionu. Ovaj utisak moe biti taan kad je u pitanju biljna proizvodnja. Meutim u stoarskoj proizvodnji potrebno je ispuniti niz dodatnih kriterijuma da bi proizvod dobijen na tradicionalan nain stekao satatus organskog proizvoda. Neki od tih uslova su, minimum uslova koje objekat za uzgoj stoke treba da ispunjava da bi ispotovali dobrobit ivotinja, zatim primjena mjera dobre higijene (mua, prostirka, dezinfekcija objekta, temperatura mlijeka, emajl i aluminijumske posude, odlaganje stajskog ubriva...)
112
113
injenica da se organska poljoprivreda razlikuje od tradicionalne proizvodnje ne bi trebao da vodi ka pogrenim zakljucima da organska proizvodnja nema veliki potencijal za tehnike inovacije koje su u skladu sa zakonima organske poljoprivrede. Broj radnih sati provedenih u radu sa muznim kravama npr. moe varirati u maloj mjeri u odnosu na konvencionalnu proizvodnju ako je tehnika oprema ista. Budua planinska proizvodnja e proi kroz neke tipine korake na gazdinstvima: Osnovna proizvodnja sa malim promjenama u poljoprivrednoj praksi i niskom stepenu investicija; Farme sa potencijalom da po veliini budu vee, ime e se poboljati proizvodnja uz investicije i implementaciju nove poljoprivredne prakse. Na koji e se nain farma razvijati zavisi od nekih osnovnih ekonomskih pitanja i veoma je povezana sa socijalno-ekonomskim indikatorima (npr. starosti farmera). Uvoenje nove prakse poljoprivredne proizvodnje je esto povezano sa investicijama u zgrade i/ili maine. Da bi investicija bila isplativa, period amortizacije investicije ne bi trebalo da bude dui od broja godina koliko farmer najvjerovatnije treba da bude aktivan sa radom. Naroito ako je farmer stariji od 50 godina, investicija se iz tog razloga dovodi u pitanje, osim ako nije jasno da e sin ili erka nastaviti sa poljoprivrednim biznisom. Prema tome, starost proizvoaa i njegove porodice ima veliki uticaj na usvajanje nove poljoprivredne prakse, to se takoe primjenjuje i za organsku poljoprivredu.
UDRUENJA POLJOPRIVREDNIH PROIZVODJAA

Udruenje poljoprivrednih proizvoaa predstavlja saradnju izmeu pojedinanih farmera koji imaju zajedniki interes, zajedno nabavljaju inpute i vre prodaju poljoprivrednih proizvoda. U Crnoj Gori mjerama agrarne politike podstie se organizovanje poljoprivrednih proizvoaa u zadruge ili neke druge oblike organizovanja. Udruenje uzgajivaa ili udruenje organskih farmera koje vri grupnu sertifikaciju ili prua podrku obuke i informacija lanovima, ne mora da bude iskljuivo registrovano preduzee, ali moe da koristi prednosti od toga to je neprofitno orijentisana, nevladina organizacija. Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sljedea pitanja: - ta su udruenja poljoprivrednih proizvoaa? - Koji je cilj organizovanja i nain upravljanja poljoprivrednim udruenjima? Udruenje poljoprivrednih proizvoaa Ciljevi organizovanja Preporuke i nalazi za upravljanje grupama proizvoaa USAID/IRD; Monteorganica: Kako do sertikata u organskoj poljoprivredi. Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A Global Perspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishing entry.
Sadraj
Ciljevi edukacije
Uvod
115
Udruenje poljoprivrednih proizvoaa predstavlja saradnju izmeu pojedinanih farmera koji imaju zajedniki interes, zajedno nabavljaju inpute i vre prodaju poljoprivrednih proizvoda. Ciljevi grupe proizvoaa mogu da budu usmjereni razliitim nivoima lanca vrijednosti poljoprivrednog proizvoda. Poevi sa inputima poljoprivredne proizvodnje, lanac vrijednosti moe ukljuivati sve poslovne aktivnosti poljoprivredne proizvodnje, do prerade proizvoda radi kasnije upotrebe i distribucije proizvoda kupcima. ak i nakon usluga prodaje, kao to je podrka kupcima i informativne telefonske linije se smatraju dijelom lanca vrijednosti. Cilj upravljanja lancem vrijednosti slui za unapreenje kvaliteta proizvoda i efikasnosti proizvodnje i distribucije. Sve ove aktivnosti imaju za cilj da se pobolja: prot svih ekonomskih partnera u lancu vrijednosti i zadovoljstvo kupca u vezi sa proizvodom. Ukoliko proizvoa eli da bude partner u lancu vrijednosti, naroito ako je prilino mali proizvoa, on se sa drugim proizvoaima mora organizovati u grupe i udruenja. Oni uspostavljaju menadment koji predstavlja interese proizvoaa u lancu vrijednosti. Grupa proizvoaa moe da se usmjeri ka razliitim nivoima lanca vrijednosti. Neki proizvoai se koncentriu na kupovinu poljoprivrednih inputa i kvalitetno upravljanje proizvodnjom. Postoje grupe proizvoaa koji se udruuju u agro-biznis holdinge preuzimajui odgovornost za skoro sve dijelove lanca vrijednosti.
Ciljevi organizovanja U Crnoj Gori mjerama agrarne politike podstie se organizovanje poljoprivrednih proizvoaa u zadruge ili neke druge oblike organizovanja. Proizvoai se mogu organizovati u cilju:
planiranja proizvodnje prema zahtjevima trita u pogledu koliina i kvaliteta; stavljanje na trite proizvoda proizvedenih od strane lanova udruenja; olakana i jeftinija nabavka inputa i ouvanje ivotne sredine sprovoenjem dobre poljoprivredne prakse. Prema zakonu o poljoprivredi Crne Gore udruenje se moe osnovati samo na inicijativu poljoprivrednih proizvoaa i ako ispunjava sljedee uslove: da ima najmanje pet lanova; da ima utven najmanji obim i vrijednost proizvodnje; da na trite plasira ukupnu koliinu proizvoda koju su proizveli lanovi; da ima pravila organizovanja i poslovanja, svojstvo pravnog lica i da ne ograniava konkurenciju. Oganizacije proizvoaa upisuju se u Registar koji vodi Ministarstvo.
Preporuke i nalazi za upravljanje grupama proizvoaa Najprije je potrebno razgraniiti cilj udruenja farmera izmeu neprofitno i profitno orijentisanih udruenja farmera.
Udruenje uzgajivaa ili udruenje organskih farmera koje vri grupnu sertifikaciju ili prua podrku obuke i informacija lanovima, ne mora da bude iskljuivo registrovano preduzee, ali moe da koristi prednosti od toga to je neprofitno orjentisana, nevladina organizacija. U onim sluajevima kada je cilj udruenja jasno usmjeren ka komercijalnim aktivnostima i kada je usmjeren ka ostvarivanju profita, udruenje farmera bi trebalo da koristi pravnu strukturu radi funkcionisanja kao komercijalno preduzee, uz jasnu i povezanu strukturu donoenja odluka. Finansijske obaveze u smislu kapitala za preduzee se moraju potovati i vrednovati odgovarajuom kamatnom stopom i/ili povratom.
116
117
Udruenje farmera, kao i bilo koje drugo komercijalno preduzee, mora da prati pravila uspjenog preduzetnika, pokuavajui da slui potrebama kupaca, dok u isto vrijeme stvara profit vlasnicima komapnije i lanovima udruenja. Vlasnici preduzea su obino farmeri koji oekuju korist od komercijalnih aktivnosti preduzea. Evropska unija prua veliki broj finansijskih podrki grupama proizvoaa. Svaka drava lanica, a i drave koje mogu da imaju koristi od programa IPARD (Instrumenta za pred-pristupnu pomo za ruralni razvoj (IPARD)), mogu da implementiraju mjere za podrku grupa proizvoaa. Treba istai da sva udruenja farmera nijesu uspjena. Neuspjeh i loa organizacija udruenja uzrokuju da farmeri gube interesovanje i povjerenje u aktivnosti samih udruenja. Svaka grupa proizvoaa treba da definie: kriterijum kvaliteta za proizvode koje ele da prodaju; komercijalne aktivnosti orijentisane tritu; svoju opredijeljenost za preduzetnitvo; rizike i koristi (npr. cijenu proizvoda) za lanove; vremensko ogranienje za uspjeno uspostavljanje grupe proizvoaa (realno je 5 godina dok se ne ostvari profit); procedure, zadatke i strukturu odluivanja to obezbjeuje povjerenje i pouzdanost menadmenta i borda za donoenje odluka. Za grupe proizvoaa koje ele da prerauju i plasiraju svoje proizvode, najznaajnije je da sakupe dovoljno kapitala (imovine) koji im omoguava da djeluju kao pouzdan komercijalni partner. Pouzdan komercijalni partner plaa raune na vrijeme. Redovno praenje finansijske situacije sa tanim raunovodstvom i sistemom izvjetavanja je obavezno.
MARKETING I TRITE
Agrobiznis u organskoj proizvodnji mora da zadovolji elje i potrebe potroaa ali svakako i ostvarenje ekonomskog profita proizvoaa uz ouvanje ivotne sredine. Ekonomska odrivost organske poljoprivrede zavisi od razvoja trita organskih proizvoda. U razvijenim zemljama Zapadne Evrope trite organskih proizvoda u posljednjih 20 godina brzo se razvija, a tranja za organskim proizvodima raste. U Crnoj Gori, kao i u ostalim dravama Jugoistone Evrope, trite organskih proizvoda se razvija veoma sporo. Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sljedea pitanja: - Kakvo je trite organskih proizvoda? - Kako se radi marketing organskih proizvoda? - Koji faktori utiu na motivaciju potroaa, prodaju organskih proizvoda i limitiraju njihov plasman? Trite Razvoj trita organskih proizvoda Faktori koji motiviu potroae Faktori koji pozitivno utiu na prodaju organskih proizvoda Limitirajui faktori plasmana organskih proizvoda USAID/IRD; Monteorganica: Kako do sertikata u organskoj poljoprivredi. Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A Global Perspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishing entry.
Sadraj
Ciljevi edukacije
Uvod
119
Razvoj organske proizvodnje uslovljen je primjenom sistema upravljanja od proizvodnje do trita. Zbog toga, agrobiznis u organskoj proizvodnji mora da zadovolji elje i potrebe potroaa, ali svakako i ostvarenje ekonomskog profita proizvoaa uz ouvanje ivotne sredine. Pri tome su bezbjednost proizvoda, kvalitet, izgled ambalae i robna marka bitni uslovi za uspjeh na tritu. Kao za svaku robu treba da postoji tranja i za proizvodima iz organske proizvodnje, da je proizvod kvalitetan da zadovolji zahtjeve i potrebe potroaa i da je uz to i ekonomski konkurentan. Ekonomska odrivost organske poljoprivrede zavisi od razvoja trita organskih proizvoda. U Crnoj Gori, kao i u ostalim dravama Jugoistone Evrope, trite organskih proizvoda se razvija veoma sporo. Meutim, danas je prisutan trend stalnog razvoja organske proizvodnje prema zahtjevima kupca potroaa. U svim razvijenim zemljama, dravne institucije na osnovama organske, ekonomske i pravne regulative utiu na proizvoae i potroae i time doprinose poveanju potronje organski sertifikovanih proizvoda.
Razvoj trita organskih proizvoda U razvijenim zemljama Zapadne Evrope trite organskih proizvoda u posljednjih 20 godina brzo se razvija, a tranja za organskim proizvodima raste. Meutim, trino uee organskih proizvoda je jo uvijek nedovoljno i potronja organske hrane ini mali udio ukupne potronje hrane.
U Crnoj Gori jo uvijek imamo nedovoljno razvijeno trite, kako inputa tako i organski sertifikovanih proizvoda iz primarne poljoprivredne proizvodnje i prerade. Meutim, posljednjih godina, prisutan je trend vee potranje za sertifikovanim organskim proizvodima to e, svakako, usloviti i razvoj trita inputa to je jedan od bitnih preduslova za poveanje obima proizvodnje, a samim tim i prerade. irenju obima organske proizvodnje i broja proizvoaa sa sertifikatom u Crnoj Gori doprinosi voenje aktivne politike razvoja organske poljoprivrede, stimulisanje poveanja proizvodnje kroz razliite vidove podsticaja, uvoenje standarda i oznaka, pruanje finansijske podrke organskim
farmerima i udruenjima, istraivanju, obrazovanju i marketingu. Sa druge strane raste i tranja za ovim proizvodima kako u svijetu, tako i kod nas, iako je trino uee organskih proizvoda malo. Vodei trini segmenti organskih proizvoda su voe i povre, hljeb, itarice, pia, mlijeko i meso. Istraivanja u svijetu pokazuju da se tranja za organskim proizvodima poveava po stopi od 20 %, usled zainteresovanosti potroaa za kupovinu zdravstveno bezbjedne hrane i rastue svijesti o zatiti ivotne sredine.
Koji faktori motiviu potroae? Faktori koji motiviu potroae da kupuju i konzumiraju organske proizvode su: ouvanje zdravlja veina potroaa navodi ouvanje zdravlja kao motiv za kupovinu i potronju organskih proizvoda; zatita ivotne sredine kod potroaa raste svijest o neophodnosti zatite ivotne sredine; stil ivota; vea kupovna mo. Faktori koji pozitivno utiu na prodaju organskih proizvoda Kvalitet i bezbjednost proizvoda utie na prodaju i profit. Proizvodi iz organske proizvodnje su bezbjedni i vie su nutritivne vrijednosti.
Estetika organskih proizvoda kao i kod svih proizvoda utie na rast tranje. Stil prodaje postaje moda kada proizvod bude iroko prihvaen od strane proizvoaa. Distribucija obuhvata sve aktivnosti od proizvoaa do kupca. Nju treba obavljati preko specijalizovanih prodajnih kanala, posebnih i dobro oznaenih mjesta na policama maloprodaja i veleprodaja, ali i na kunom pragu.
120
121
Promocija i komunikacija izmeu proizvoaa i kupca treba da je u funkciji kvaliteta proizvoda, zatite zdravlja potroaa i ouvanja ivotne sredine. Logo podrazumijeva stalnost kvaliteta proizvoda iz organske proizvodnje sa prepoznatljivim imenom brendom i sertifikovanom proizvodnjom.
Limitirajui faktori plasmana organskih proizvoda: visoke cijene; nedovoljna po obimu i diskontinuirana ponuda; neraspoloivost u kanalima distribucije; loe oznaeni proizvodi; obiaji i kultura konzumiranja hrane.
Trina ogranienja su izostanak jasnog oznaavanja organskih proizvoda, nedovoljna ponuda, neodgovarajui kanali distribucije i promocije, te visoke cijene organskih proizvoda, to sve utie na nivo potronje istih. Dominantna prodaja organskih proizvoda u veini evropskih zemalja i kod nas ostvaruje se putem klasinih kanala prodaje i posredstvom malih specijalizovanih prodavnica. U Crnoj Gori, u velikim trgovinskim centrima prodaju se uglavnom organski proizvodi iz uvoza. Razlog malog prisustva domaih proizvoda je mala koliina i odsustvo kontinuiteta ponude.
Zakljuci
Prema ostalim dravama Jugoistone Evrope, tritu organskih proizvoda u Crnoj Gori e trebati odreeni vremenski rok da postigne oekivani nivo razvoja. Slab promet i mala koliina proizvoda e karakterisati nau organsku proizvodnju u narednih nekoliko godina. Neki od limitirajuih faktora za razvoj organske poljoprivrede trenutno su mala kupovna mo stanovnita i nedovoljna upuenost u osnovne pojmove vezane za organsku poljoprivredu uopte. Da bi se prevazila kritina masa proizvoaa, fokus razvoja trita bi trebao da bude na proizvodima sa velikim trinim potencijalom, npr. itaricama, svjeem mlijeku, ostalim mlijenim proizvodima, povru i vou. ansu za razvoj organske poljoprivrede iji akteri su usitnjena gazdinstva, predstavlja formiranje udruenja poljoprivrednih proizvoaa, u cilju racionalizacije proizvodnje i plasmana organskih proizvoda. Podrazumijeva se da navedenim udruenjima rukovode upravljake strukture koje e preuzeti odgovornost za marketinku strategiju, plasman proizvoda i definisati razvojne ciljeve. Jo jedan potencijal za trite organske hrane su tradicionalni proizvodi. Ovaj vid proizvodnje je mogue lake prilagoditi standardima organske proizvodnje. Pod navedenim se podrazumijeva i sakupljanje umskog voa, bilja i zaina. Pokretaka snaga za razvoj organske proizvodnje u Crnoj Gori e biti dobra finansijska podrka Vlade, koja e pruati realnu korist farmerima.
122
123
Oekivan je dakle, porast broja proizvoaa u narednom periodu, njihovo udruivanje u odreenim situacijama i organizovan nastup na tritu, intenzivnija marketinka promocija, kvalitetnija i kontinuirana ponuda organskih proizvoda usmjerena ka trgovakim lancima, turizmu (hoteli, eko katuni, ponuda na sopstvenom gazdinstvu i tako dalje), a nakon toga je mogue oekivati plasman na regionalno trite. Perspektiva je u organskoj proizvodnji hrane, visokokvalitetnih proizvoda razliitog pakovanja, proizvoda prepoznatljive marke, ire lepeze organskih proizvoda, praktinog pakovanja, eljenog dizajna za potroae na domaem i regionalnom, a u doglednom vremenu i globalnom tritu.
Autori/ke fotografija
Naslovna strana: Angel_a | Dreamstime.com Autiorka fotografija na svim stranama osim dolje navedenih - Nataa Mirecki Strana19: audaxl - Fotolia.com Strana 42: Fotolia.com Strana 28: donji red Matev Likar | Dreamstime.com, Dan Klimke | Dreamstime.com, Dmitry Shelkov | Dreamstime.com, Antonio Oquias | Dreamstime.com Strana 29: dolje lijevo Pedro Nogueira | Dreamstime.com Strana 37: Kathy Dyer | Dreamstime.com Strana 47: Jcyoung | Dreamstime.com Strana 58: Wong Hock Weng John | Dreamstime.com Strana 59: Keith Brooks | Dreamstime.com Strana 60: Valeriy Kirsanov | Dreamstime.com Strana 61: Valeriy Kirsanov | Dreamstime.com Strana: 70, 75, 76, 83 - Mark Jaklic Strana 96: Destinyvispro | Dreamstime.com Strana 123: Sergge | Dreamstime.com
CIP - , ISBN 978-9940-606-01-5 COBISS.CG-ID 19280656

Priručnik Za Organsku Proizvodnju

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Priručnik Za Organsku Proizvodnju

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

Urednici: Nataa Mirecki, Thomas Wehinger i Mark Jakli FAO konsultanti

Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

Prirunik za organsku proizvodnju - za poljoprivredne proizvoae

08 14 24 32 38 46 62 84 94 114 118 122

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

UVOD Principi i standardi organske poljoprivrede

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

 vea cijena proizvoda iz organske poljoprivrede manja kupovna mo potroaa.

Koji su principi organske poljoprivrede? 1. Princip zdravlja

4. Princip njegovanja i staranja

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

DJUBRENJE U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

Pravilno uvanje stajnjaka u betonskim bazenima

Nepravilno rukovanje stajnjakom zagauje ivotnu sredinu

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PLODORED U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

Kakva su pravila kod plodoreda?

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

Primjer plodoreda u povrtarstvu I GRUPA

Primjer plodoreda u ratarstvu I GODINA (okopavine-kukuruz, krompir...)

II GODINA (strna ita)

III GODINA (jednododinje i viegodinje leguminoze)

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

ZATITA BILJA U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI

Koja je razlika izmeu konvencionalne, integralne i organske zatite bilja?

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PROIZVODNJA HRANE ZA ISHRANU STOKE U ORGANSKOJ POLJOPRIVREDI

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

ORGANSKA PROIZVODNJA U STOARSTVU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

minimum ive vage kg

goveda za odgoj i tov

do 100 do 200 do 350 preko 350

muzne krave bikovi ovce i koze

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

Organska proizvodnja u oblasti pelarstva Uslovi za organsko pelarenje

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

PRERADA ORGANSKIH PROIZVODA

Sadraj Preporuena literatura

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

1 Higijena i prerada mleka

1.1 Dobra higijenska i proizvoaka praksa

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU

vea cijena proizvoda iz organske poljoprivrede manja kupovna mo potroaa.

2. RAZVOJ PRIHODA I POREDJENJE