TEMA 5.

VERTIKALNA SIGNALIZACIJA

Nastavna pitanja:
1. Definisanje i namena vertikalne signalizacije
2. Podela vertikalne signalizacije
3. Elementi vertikalne signalizacije
4. Postavljanje saobraćajnih znakova
5. Vizuelni prijem saobraćajnih znakova
6. Značenje saobraćajnih znakova
7. Putokazna signalizacija
8. Izrada elemenata vertikalne signalizacije
9. Održavanje vertikalne signalizacije

1. Definisanje i namena vertikalne signalizacije

Vertikalna signalizacija predstavlja skup posebno kodiranih oznaka postavljenih u

vertikalnoj ravni u odnosu na saobraćajne površine, radi pružanja potrebnih informacija
učesnicima u saobraćaju.
Taj skup oznaka se realizuje u vidu različitih saobraćajnih znakova odnosno tehničkih
sredstava za upravljanje saobraćajnim tokovima na mreži saobraćajnica.

Vertikalna saobraćajna signalizacija omogućava (naravno, uz ostale elemente saobraćajne

signalizacije) da se saobraćajni tokovi kanališu, vode, usmeravaju u željenom, odnosno
definisanom smeru, tj. cilju kretanja.

Vertikalnu signalizaciju na putevima čine:

 saobraćajni znakovi i
različiti informativni panoi.

Istorijski posmatrano, saobraćajni znakovi se javljaju kao prva tehnička sredstva

regulisanja saobraćaja i do današnjeg dana ostaju kao najrasprostranjeniji način
regulisanja.

Prvi saobraćajni znakovi datiraju iz 1909. god., kada je došlo do prvog međunarodnog
usaglašavanja pravila kretanja u putnom saobraćaju. Prvi saobraćajni znaci su se odnosili
na označavanje neravnina na putu, oštrih krivina , železničkih prelaza i raskrsnica
puteva.
Nakon toga, razvoj saobraćajnih znakova, kako po broju, tako i po sadržaju, odnosno
grafičkom oblikovanju, veoma je brz.

1
Sve veća pažnja se posvećuje "dizajniranju" znakova (grafički izgled, odnos površina, te
raspored simbola). Već 1931. god. 14 evropskih zemalja, a među njima i Kraljevina
Jugoslavija, prihvataju Konvenciju o unifikaciji saobraćajne signalizacije. U to vreme je
već bilo definisano oko 20 saobraćajnih znakova uz primenu boja.

Po ratifikovanju Konvencije o unifikaciji saobraćajne signalizacije u Kraljevini

Jugoslaviji su bili primenjeni propisani saobraćajni znakovi.

Oni su tada bili svrstani u tri grupe:

• znakovi opasnosti,

• znakovi koji propisuju - naređuju i

• znakovi koji obeležavaju.

2. Podela vertikalne signalizacije

Najčešća je podela vertikalne signalizacije prema:

- funkciji znakova,
- značenju znakova,
- stepenu standardizacije,
- stalnosti informacija i
- načinu izrade.

Podela prema funkciji saobraćajnih znakova utemeljena je u evropskoj Konvenciji o

putnoj signalizaciji, a slična podela je prihvaćena i u okviru standarda u našoj zemlji.
Prema funkciji, saobraćajni znakovi se dele na sledeće grupe:
- znakovi opasnosti,
- znakovi za regulisanje prvenstva prolaza,
- znakovi za obeležavanje prelaza saobraćajnica i pruga u nivou,
- znakovi zabrane (ograničenja),
- znakovi obaveza,
- znakovi obaveštenja,
- znakovi zaustavljanja i parkiranja i
- dopunske table.

2
Podela prema značenju znakova je najviše primenjivana i prepoznatljiva u
svakodnevnoj upotrebi.
Ova podela je i zakonski verifikovana Zakonom o osnovama bezbednosti saobraćaja na
putevima i Pravilnikom o saobraćajnim znakovima na putevima.

Prema značenju , saobraćajni znakovi se dele na:

- znakove opasnosti,
- znakove izričitih naredbi (zabrane, ograničenja i obaveza),
- znakovi obaveštenja i
- dopunske table.

Očita je sličnost između pomenute dve podele (funkcionalna i prema značenju) s tim
što je funkcionalna detaljnija, a podela prema značenju povezuje značenje
saobraćajnih znakova sa njihovim oblikom.

Prema stepenu standardizacije, saobraćajni znakovi se mogu grupisati u:

- potpuno standardizovane znakove,

- delimično standardizovane znakove i
- nestandardizovane znakove.

Standardizacija se odnosi na oblik, veličinu, simbole, natpise i boje znakova.

Kod delimično standardizovanih znakova simboli i natpisi se oblikuju prema potrebi
(npr., određeni znakovi putokazne signalizacije).
Nestandardizovani znakovi najčešće se sreću u domenu tzv. pešačke signalizacije i ostalih
specifičnih formi signalizacije.

Prema stalnosti informacija koje daje, vertikalna signalizacija se deli na:

- signalizaciju sa stalnim sadržajem znakova i

- signalizaciju sa promenljivim sadržajem znakova.

Danas je najšire u upotrebi signalizacija sa stalnim sadržajem znakova, dok signalizacija

sa promenljivim sadržajem znakova sve više zauzima svoje mesto u okviru vertikalne
signalizacije.

Podela znakova prema načinu izrade zasnovana je na kriterijumu materijala od kojih

su izrađeni znakovi i kriterijumu primenjene tehnologije izrade.
Prema tome, izdvajaju se:
- obični znakovi,
- osvetljeni znakovi i
- reflektujući znakovi.

3
Po svojim karakteristikama najbolji su osvetljeni saobraćajni znakovi, ali su relativno
skupi za izradu i održavanje, pa se najčešće primenjuju reflektujući.
Obični znakovi se koriste uglavnom u objektima zatvorenog tipa i skromnijih su
karakteristika, pa se ne primenjuju na putevima.

3. Elementi vertikalne signalizacije

Osnovni elementi vertikalne signalizacije su saobraćajni znak, nosač saobraćajnog

znaka i delovi za pričvršćivanje (slika 1.).

Slika 1. Konstrukcija saobraćajnog znaka

Saobraćajni znak sastoji se od lica znaka i podloge s tim što je lice znaka - prednja strana
znaka, a čine ga lik, osnova i okvir (slika 2.).
Lik znaka čine simbol i (ili) razni natpisi. Osnovu znaka predstavlja elemenat na kome
je ucrtan lik i nalazi se neposredno ispod simbola, odnosno teksta. Okvir uokviruje
simbol, odnosno natpis. Podloga znaka je deo znaka na kome se nalazi osnova znaka sa
svim ostalim elementima.

Slika 2. Sastav saobraćajnog znaka

4
Što se tiče oblika saobraćajnih znakova, uglavnom su to jednakostranični trougao, krug i
pravougaonik (odnosno kvadrat).
Trougao pripada znakovima opasnosti, krug znakovima izričitih naredbi (ali i
znakovima obaveštenja), a pravougaonik (kvadrat) pripada znakovima obaveštenja.

Postoje i izuzeci koji odstupaju od ova tri oblika. Izuzeci se odnose kako na oblik tako i
na dimenzije. Reč je o sledećim znakovima:
Andrejin krst ..................................................................... 120 x 12 cm
Približavanje prelazu preko pruge sa i bez branika ........... 100 x 30 cm
Jednosmeran saobraćaj ...................................................... 100 x 25 cm

Što se tiče korišćenja boje, primenjuju se četiri osnovne boje sa određenim značenjem, a
pojedine od njih su karakteristične za određene grupe znakova, žuta, plava i zelena boja
predstavljaju osnovne boje; na znakovima se javlja i crvena, s tim što ne sme biti
preovlađujuća na znaku već se koristi za okvir.

Vezanost boje znaka sa značenjem je sledeća:

 znakovi opasnosti imaju osnovu znaka žutu, okvir je crven, a simbol je crne boje;
 znakovi izričitih naredbi imaju osnovu znaka žutu, okvir je crven, a simboli su crni
(znakovi zabrane i ograničenja), odnosno osnova znaka je plava sa belim simbolima
(znakovi obaveze);
 znakovi obaveštenja imaju osnovu znaka plavu sa elementima bele boje, odnosno
imaju žutu, plavu i zelenu boju (za znakove putokazne signalizacije);
 dopunske table imaju osnovu koja po boji odgovara osnovi znaka uz koji se postavlja
(može biti žuta, plava ili zelena).

Dimenzija (veličina) znaka predstavlja meru površine lica znaka, i to dužina, širina,
odnosno prečnik znaka.

Za znakove u obliku jednakostraničnog trougla, veličina znaka se izražava dužinom

njegove osnove i to mereno između temena.
Veličina znakova kružnog oblika izražava se prečnikom, dok se za osmougaoni znak
uzima prečnik opisanog kruga znaka.
Kvadratnim znakovima veličina se izražava dužinom stranice, a za pravougaone dužinom
stranice i visine.

Veličina dopunskih tabli zavisi od veličine znaka uz koji se postavlja, s tim što širina
dopunske table mora da bude jednaka širini osnove ili prečniku znaka, a visina ne sme
da bude veća od polovine širine znaka.

Inače, dimenzije saobraćajnih znakova koji se postavljaju na putevima i gradskim

saobraćajnicama definisane su Pravilnikom o saobraćajnim znakovima na putevima i
definisanim standardima.

5
 Dimenzije znakova su različite i u funkciji su brzina kretanja, odnosno kategorije
saobraćajnice:
OBLIK ZNAKA
MESTO
POSTAVLJANJA Ravnostrani Krug ili Kvadrat ili
trougao osmougaonik pravougaonik
Autoput i put
rezervisan za 90 x 90
saobraćaj motornih 120 90
90 x 135
vozila,
magistralni put
Regionalni putevi i 60 x 60
gradske 90 60
60 x 90
saobraćajnice
40 x 40
Ostali putevi 60 40
(40 x 60)

Umetnuti znakovi 40 30 -

Dimenzije su date u cm

Što se tiče simbola i natpisa na znakovima, standardizovani znakovi vertikalne

signalizacije su znakovi sa definisanim simbolima.

Znak se prepoznaje čitanjem (dekodiranjem) simbola. U odnosu na date dimenzije znaka,

standardizovane su i mere simbola. Imajući u vidu simboličnost znakova, natpisima
pripada drugorazredni značaj - uglavnom se koriste na dopunskim tablama radi bližeg
objašnjenja osnovnog znaka.
Pismo je, takođe, standardizovano, a obeležja vrste, veličine i sl. posebno su značajna u
domenu putokazne signalizacije.

4. Postavljanje saobraćajnih znakova

Postavljanje saobraćajnih znakova podrazumeva razmeštaj znakova, tj. pronalaženje

najpovoljnije lokacije za njih, zatim kombinovanje i izbor znakova.
Nepravilno postavljeni elementi vertikalne signalizacije ne samo što otežavaju kretanje
učesnicima na mreži saobraćajnica već mogu dovesti i do zabune, grešaka, pa čak i
saobraćajnih nezgoda.
Postavljanje znakova ne sme se svesti na čisto postavljanje znakova. Ono mora biti
stručno uz uvažavanje saobraćajnih uslova za postavljanje, kao i poštovanje pravila za
postavljanje kad je u pitanju neposredna lokacija.

6
Saobraćajni znakovi se postavljaju, u principu, sa desne strane kolovoza, gledano u smeru
kretanja, i to tako da ne ometaju kretanje vozila i pešaka.

Prilikom izbora lokacije, odnosno samog neposrednog postavljanja saobraćajnih znakova,

treba se pridržavati sledećih osnovnih principa:

 znakovi se postavljaju tako da mogu da budu na vreme uočeni i prepoznati, kako bi

vozač imao dovoljno raspoloživog vremena za reakciju na poruku;
 znakovi se postavljaju tako da se mogu jednako protumačiti, kako danju, tako i u
noćnim uslovima;
 znakovi koji se postavljaju ne smeju zaklanjati, odnosno ograničavati vidno polje
učesnika u saobraćaju;
 pri postavljanju više znakova, oni moraju biti postavljeni tako da se ne zaklanjaju
međusobno, niti da dovode u sumnju poruke sa ostalih znakova;
znakovi se postavljaju tako da ne ometaju normalno kretanje pešaka, ali ni da budu
zaklonjeni od pešaka, odnosno vozila u kretanju ili mirovanju;
 znakovi se uvek postavljaju u delu slobodnog profila saobraćajnice;
 znakovi se postavljaju tako da ih ne zaklanjaju drugi objekti (rasvetni stubovi, zelenilo,
zgrade i sl.);
 znakovi svojim izgledom (bojom i sadržajem) ne smeju da umanje čitljivost znaka,
odnosno ne smeju da utiču na jasnoću poruke koju daju.

Međutim, ako uslovi to ne dozvoljavaju ili kada postoji opravdana bojazan da se ne

mogu na vreme uočiti, znakovi se moraju postaviti i sa leve strane kolovoza, odnosno
iznad njegove površine.
U slučajevima kada na putu ili nekom njegovom delu nastanu privremene potencijalne
opasnosti, one se moraju propisno označiti za celo vreme trajanja. Po otklanjanju
opasnosti uklanjaju se i znakovi.

Pravilnikom o saobraćajnim znakovima na putevima definisani su uslovi postavljanja

znakova u odnosu na visinu, tj. odstojanje od ivice kolovoza.

Visina saobraćajnog znaka se računa od površine kolovoza do donje ivice znaka.

Saobraćajni znakovi na putevima izvan naselja postavljaju se na visini od 1,2 do 1,4

metra, osim znaka (III-17.1, kilometraža puta), koji se postavlja na visini od 80 cm.

Saobraćajni znakovi u naseljima, koji se postavljaju pored kolovoza, postavljaju se na

visini od 0,30 do 2,20 metara.

Saobraćajni znakovi koji vise, ili se postavljaju iznad kolovoza, postavljaju se na visini
od 4,5 metra, a izuzetno i na većoj visini.

Na nosač uređaja za davanje svetlosnih signala izuzetno se mogu postaviti sledeći

znakovi: ukrštanje sa putem s prednošću prolaza, obavezno zaustavljanje, obavezan smer
i put s prvenstvom prolaza.

7
 Na autoputu, putu rezervisanom za saobraćaj motornih vozila i na magistralnim
putevima, znakovi opasnosti i znakovi izričitih naredbi moraju biti presvučeni
retroreflektujućim materijama ili, pak, osvetljeni vlastitim izvorom svetlosti, radi bolje
vidljivosti noću.

Stub saobraćajnog znaka postavlja se najviše na 2 metra od ivice kolovoza.

Horizontalno odstojanje između ivice kolovoza i najbliže ivice saobraćajnog znaka mora
iznositi najmanje 0,30 metara.

5. Vizuelni prijem saobraćajnih znakova

Valja se podsetiti da u ukupnom vremenu kretanja prosečnog vozača, koje prvenstveno

obuhvata kontrolu putanje vozila, signalizaciji vozač posvećuje oko 10% ukupne
aktivnosti.

Stoga je od izuzetnog značaja ostvarenje kvalitetnog kontakta između vozača i elemenata

vertikalne signalizacije, odnosno informacija koje se njima prenose.

Već je spomenuto da je taj kontakt vremenski kratak, odnosno da se "saobraćajna slika"

ispred vozača menja svakog trenutka. Na putevima višeg ranga (autoputevi i putevi
rezervisani za saobraćaj motornih vozila), u uslovima velikih brzina kretanja, od
posebnog značaja je kvalitetan prijem poruka sa elemenata signalizacije.

Vremenski interval potreban za prijem poruka sa elemenata vertikalne signalizacije,

odnosno kontakt vozača sa njima, sadrži faze
 uočavanja,
 prepoznavanja i
 čitanja.

Uočavanje se definiše kao perceptivni proces zapažanja i najmanje površine koje

vozačevo oko može da registruje u kontaktu sa okruženjem.

Prepoznavanje je, pak, raspoznavanje elementa signalizacije po obliku i boji. Ova faza je
u direktnoj zavisnosti od oblika znaka, boje osnove znaka, kontrasta sa okolinom i
njegove osvetljenosti.

Čitanje je najvažnija faza vizuelnog prijema informacija sa znaka. Ona traje nešto duže
od prethodne dve, ali je znatno komplikovanija od njih. Za ovu fazu su od posebnog
značaja oblik i veličina slovnih, odnosno brojčanih oznaka, međusobni raspored i oblik
elemenata znaka, te kontrast osnove znaka i elemenata na njemu.

8
Osim karakteristika elemenata signalizacije, na čitljivost utiču i mnogobrojni drugi
faktori od kojih se posebno izdvajaju:

 perceptivna sposobnost vozača (umor, stres itd.),

 mikrookolina vozača (stanje čistoće vetrobranskog stakla, stanje svetala na vozilu itd.),
a posebno
 položaj i stanje elementa signalizacije (pravilno postavljanje, zaprljanost znaka,
kvalitet izrade itd.).

Kvalitetna realizacija navedenih triju faza percepcije znakova u direktnoj je vezi sa

efikasnošću elemenata signalizacije.

Efikasnost elemenata signalizacije se sagledava preko ispunjenja osnovnih zahteva, kao

što su:
 veličina znaka (dimenzije) i simbola,
 boja znaka,
 kontrast znaka,
 visina slova (simbola) i razmak među njima,
 broj (količina) poruka - informacija,
 osvetljenost znaka i
 održavanje tokom eksploatacije.

Što se tiče procesa prepoznavanja znakova značajno je tzv. rastojanje vidljivosti znaka,
odnosno dužina puta opažanja.
Rastojanje opažanja znaka u funkciji je brojnih faktora, od kojih su najznačajniji:
 vidni ugao znaka,
 oblik,
 kontrast znaka i osnove,
 kontrast simbola i osnove znaka,
 složenosti i poruke znaka,
 vrsta znaka,
 individualne karakteristike opažača i
 brzine vozila.

Vidni ugao znaka (α) definisan je kao odnos veličine jedne stranice znaka ili prečnika
znaka i udaljenosti na kojoj vozač raspoznaje znak: α = (H/L) odnosno, L = (H/ α).

Istraživanjima je utvrđeno da uglovni razmer nije isti za različite oblike znakova. Ovaj
razmer je niži za trouglasti oblik nego za kružni, odnosno trouglasti znakovi se
raspoznaju sa veće udaljenosti.
Nadalje, pokazalo se da prag raspoznavanja oblika znaka iznosi oko 10'.

9
 Tačno raspoznavanje poruke znaka, kada se prepoznaju oblik i simbol znaka, zavisi od
simbola, kontrasta simbola i znaka i znaka i osnove.
Promena vidnog ugla znaka, pored ostalog, uslovljena je pre svega sužavanjem vidnog
polja i smanjenjem vremena trajanja fiksacije pri velikim brzinama.
Na povećanje uglovnog razmera utiče i produženi rad vozača (umor). Povećanje je
manje ukoliko posle dvočasovne vožnje postoji pauza od 15 minuta.

Smatra se da se znakovi potpuno prepoznaju pri vidnom uglu znaka od 15' do 16'.
Utvrđeno je, takođe, da sa povećanjem brzine kretanja vozila raste i veličina vidnog ugla
znaka. Povećanje se javlja već pri brzini od 40 km/h, tako da pri brzini od 100 km/h
vidni ugao iznosi 14', dok pri brzini od 50 km/h iznosi 12'.

Simboli kao sredstva komuniciranja imaju prednost u odnosu na verbalne znakove

(saopštenja). Simboli su razumljiviji svima jer ne zavise od jezika i pisma kojima se ljudi
služe; oni su jednostavniji, bolje se raspoznaju pri lošim vremenskim uslovima, čitljivi su
sa većeg rastojanja, a i poruke se u ograničenom vremenskom periodu tačnije primaju.

Kod tekstualnih znakova, posebnu poteškoću predstavljaju dužina poruke i nemogućnost

ujednačavanja oblika i veličine znaka i tipova i veličine slova.

Čitljivost tekstualnih poruka je u funkciji:

 visine slova i odnosa visine i širine slova,
 debljine linije slova,
 prostornog razmaka između slova i redova,
 kontrasta i
 tipa slova.

Kada su u pitanju tekstualni znakovi, bitno je naglasiti sledeće:

 nema razlike u rastojanju čitljivosti malih i velikih slova istog odnosa visine i debljine
slova;

 čitljivost se povećava ukoliko se širina slova približava četvrtastim slovima, odnosno

ukoliko se širina slova približava visini;

 optimalna debljina linije slova treba da iznosi 15-25 % visine slova;

 prostorni razmak između slova treba da iznosi oko 50 % širine slova;

 preporučuju se odstupanja od ovih načela za tekstove koji se daju iznad puta, tj.
preporučuju se veći razmaci među slovima, a takođe, i da slova budu više četvrtasta.

10
 Pri određivanju visine slova koristi se "normativ" da je visina slova od 1 cm vidljiva
sa oko 6 m (slika 3.).

Slika 3. Određivanje visine slova na znaku

Iz odnosa veličina prema slici 3. proizilazi:

h : 1 = BD : L odnosno h = BD / L

Mitchell i Forbes su razvili poseban metod za određivanje veličine slova prema vrsti
puta, odnosno prema dozvoljenim brzinama kretanja.
Visina slova jednaka je:

h = (N V/50) + (Lb/10) , inch,

gde su:
N - broj reči na znaku,
V - maksimalna ili prosečna brzina kretanja, mph (milja na sat)
Lb - rastojanje znaka od linije kretanja vozila, ft (stopa),

U Engleskoj se visina slova određuje prema jednačini:

h = (Lb ctg α + 1,47 V T)/M, inch,
gde su:
α - maksimalno dozvoljeni ugao odstupanja znaka od pravca kretanja,
V- brzina kretanja, mph,
T - vreme čitanja znaka, s,
M - mera čitljivosti slova izražena u rastojanju čitljivosti po visini slova u inčima
Približne vrednosti spomenutih veličina u obrascu iznose:
α= 10 stepeni
T = 0,31 N + 1,94 , s
M (mala slova) = 50 ft/inch
M (velika slova) = [(3/4) 50] ft/inch
1 ft (stopa) = 30,48 cm
1 inch (col) = 25,4 mm

11
 6. Značenje saobraćajnih znakova

Znakovi izričitih naredbi upozoravaju učesnika u saobraćaju na zabrane, ograničenja i

obaveze kojih se moraju pridržavati.

Znakovi opasnosti služe da učesnike u saobraćaju upozore na opasnost koja preti na

određenom mestu i da ih obaveste o prirodi opasnosti.

Znakovi obaveštenja pružaju učesnicima u saobraćaju potrebna obaveštenja o putu kojim

se kreću, nazivima mesta kroz koja prolaze i udaljenostima do tih mesta, o prestanku
važenja znakova izričitih naredbi, kao i ostala korisna obaveštenja.

Poseban deo znakova obaveštenja čini tzv. putokazna signalizacija.

7. Putokazna signalizacija

Pored osnovne uloge da označi smer kretanja ili položaj naseljenih mesta na putnom
pravcu, znakovima obaveštenja (u užem smislu, putokaznoj signalizaciji) dodeljuje se sve
češće posebna uloga, jer ovi znakovi postaju sve značajniji elementi regulisanja
saobraćaja.

To je naročito značajno u gradovima kada se često zahteva usmeravanje pojedinih

tokova, bilo da je reč o kompletnom saobraćaju (npr., saobraćaj u tranzitu) ili, pak, o
pojedinim kategorijama vozila (teretni saobraćaj i sl.).

Čitanje poruka sa putokaza traje samo nekoliko sekundi i u tom intervalu treba putokaz
uočiti, identifikovati ga, pročitati njegovu poruku i u jednom delu tog intervala još i
pravilno reagovati na poruku.

Uslovi čitanja, brzina nailaska u zonu putokaza, te vremenski uslovi, direktno utiču na
izbor elemenata putokaza, pa je stoga od posebnog značaja - odabrati odgovarajuće
elemente, prvenstveno visinu i karakter slova, kako bi putokaz ispunio svoju namenu.

Sistem vođenja saobraćaja, posmatran u užem smislu, predstavlja celinu sastavljenu od

različitih komponenti saobraćajnih znakova - putokaza, čija je namena da korisnicima
daje obaveštenja o prostiranju putnih pravaca i/ili o rasporedu naseljenih mesta na njima.

Vođenje saobraćaja se ostvaruje na dva načina:

 uz pomoć broja puta i

 pomoću naziva odredišta.

12
 Oba načina ravnopravno se koriste u pojedinim zemljama, a u nekima se koristi samo
drugi način.
Treba istaći da i jedan i drugi sistem imaju svoje i dobre strane i nedostatke.

Prvi se odlikuje jednostavnošću prenosa potrebnih informacija, ali se za njegovu primenu

zahteva dobra označenost puteva brojevima, te neprestano posedovanje putne karte (sa
unetim brojnim oznakama).
Drugi, ima prednost iz razloga što su nazivi odredišta znatno poznatiji učesnicima u
saobraćaju. Osim toga, vođenje brojevima puteva ne može se ostvariti kao samostalan
sistem.

Na našim prostorima je karakteristično nepostojanje tradicije da se putevi i putni pravci

označavaju brojevima. Osim retkih izuzetaka (brojevi evropskih puteva), najčešće nema
brojeva puteva na auto-kartama, pa ni na terenu. To je i razlog veće primene sistema
vođenja saobraćaja pomoću naziva odredišta.

Informacije namenjene korisnicima sistema treba da budu jasne i kratke, odnosno ne

smeju biti dvosmislene.

Uglavnom su u upotrebi dva načina izražavanja informativnih sadržaja:

1) prvi način se zasniva na primeni veoma detaljno razrađenih strelica po obliku, gde
svaki položaj i oblik strelice ima tačno definisano značenje za ponašanje učesnika u
saobraćaju.
2) drugi način se zasniva na primeni određenog broja simbola i njihovih izvesnih
varijacija. Ovaj sistem se sve više koristi u savremenoj praksi, ne samo u saobraćaju već i
u ostalim oblastima komunikacija među ljudima. Karakterišu ga egzaktni elementi sa
tačno definisanim značenjem. Prednost sistema je u relativno malom broju elemenata koji
koristi i što korisnika ne mogu dovesti u dilemu.

Sistem vođenja saobraćaja znakovima obaveštenja u našoj zemlji normativno predviđa

da se učesnici u saobraćaju obaveštavaju pomoću natpisa (naziva odredišta) i simbola
(strelice i piktogrami) i bojom osnove znaka.

Vođenje saobraćaja saobraćajnim znakovima se ostvaruje:

 vođenjem saobraćaja po smeru kretanja i

 vođenjem saobraćaja po saobraćajnim trakama.

13
Prvim načinom naznačuje se samo smer kretanja, bez obzira na način korišćenja
kolovozne površine, odnosno samo se označava da se prema datom odredištu treba kretati
pravo ili, pak, uz desno ili levo skretanje.

Drugim načinom, osim smera kretanja, naznačuje se i saobraćajna traka koja se koristi za
kretanje ka datom odredištu. Osim toga, ovim načinom se ukazuje i na način korišćenja
pojedinih ili svih traka za kretanje do odredišta (na prilazu raskrsnici ili na mestima gde
se javlja veći broj traka).

Sistem za vođenje saobraćaja znakovima obaveštenja predviđa četiri stepena

obaveštenja, i to:

- prethodno obaveštenje (I stepen),

- obaveštenje o prestrojavanju (II stepen),

- obaveštenje o skretanju (III stepen) i

- potvrdno obaveštenje (IV stepen).

Svaki od navedenih stepena obaveštavanja ima jasno određenu funkciju u sistemu, koja je
sadržana u njegovom nazivu, kao i određene grupe znakova koji su nosioci tih funkcija.

U novije vreme, sve kompleksniji načini prenosa poruka i oblikovanje informacija

neophodnih učesnicima u saobraćaju čine sistem vođenja saobraćaja, koji se može
posmatrati preko tri nivoa, i to:

 standardna putokazna signalizacija (I nivo),

 jednosmerni sistemi za komunikaciju sa vozačima (II nivo) i
 dvosmerni sistemi za komunikaciju sa vozačima (III nivo).

Drugi i treći nivo su tek u uvođenju, u domenu tzv. novih tehnologija upravljanja
saobraćajnim tokovima; stoga je prvi nivo danas najšire zastupljen.

Usmeravajući znakovi daju prethodna, veoma važna obaveštenja koja ne iziskuju

neposrednu reakciju odnosno odgovor korisnika. Svrha im je da daju obaveštenja o
mogućim pravcima kretanja, a, eventualno, i dodatne informacije (broj kilometara, broj
puta, značaj puta, rastojanje do raskrsnice i sl.).

14
 Inače, vozačka populacija je različito upoznata sa sistemom puta koji koristi.
Vozači koji poznaju određeni put (ili deo mreže) uglavnom se oslanjaju na svoje
pamćenje, jer već poseduju "subjektivnu mapu", koju delimično dopunjuju znakovima
usmeravanja za vreme korišćenja puta.

Međutim, često te tzv. kognitivne mape, odnosno, interna reprezentacija okoline nisu
potpune, te je neophodno sekvencijalno dopunjavanje aktuelnim informacijama na
samom putu.

Naime, pri potpunom nepoznavanju određenog puta neophodno je korišćenje karte

puteva kao prvog izvora informacija; da drugi izvor predstavljaju usmeravajući znakovi.

Putokazi su konvencionalne oznake mesta, utisnute na putokaznu tablu, gde se

odgovarajućom strelicom određuje usmerenje (kada putokaz ima završetak u obliku
strelice) ili, pak, postoji oznaka na putokaznoj tabli sa ucrtanom strelicom za usmerenje.

U prvom slučaju reč je o putokaznoj tabli postavljenoj najčešće pored kolovoza, a u

drugom slučaju najčešće je reč o putokaznoj oznaci postavljenoj iznad kolovoza.

Za obe varijante putokaznih oznaka postoji potreba za što kraćim vremenom očitavanja,
da bi se dobila kvalitetna informacija o putokazu, odnosno odredištu.

Kako je reč o tekstualnim oznakama, to vreme prijema poruka počinje od trenutka kada
su one čitljive.

Kao i kod ostalih saobraćajnih znakova, čitljivost je uslovljena budnošću vozača,

njegovim subjektivnim stavovima i, posebno, veličinom i oblikom slova na putokazu.

Zbog zahteva očitavanja sa veće udaljenosti na putevima sa većim dozvoljenim brzinama,

veličina slova treba da bude veća da bi se znak mogao čitati sa veće udaljenosti.

Poteškoće u snalaženju i usmeravanju vozača se naročito javljaju na skučenim

prostorima pri povećanoj koncentraciji objekata, saobraćajnih sredstava i ljudi (sajmovi,
industrijske zone, terminali i sl.).

Dewar i dr. (1977) opsežno su proučavali usmeravajuće znakove na aerodromima

praćenjem saobraćaja u određenom vremenskom intervalu, te registrovanju mišljenja
učesnika u saobraćaju o postojećim putokaznim oznakama. Tako je izmerena reakcija od
1,813 sekunde za jedan putokazni znak, dok je za 8 putokaznih znakova izmerena
reakcija bila 4,645 sekundi, što govori o značajnom povećanju vremena reakcije, zavisno
od broja postavljenih putokaznih znakova, odnosno stepena opterećenja.

15
Posebno su značajni tzv. dijagramski usmeravajući znakovi, koji, u stvari, predstavljaju
kombinaciju informacija koje se daju tekstualno i grafički.
Ovi znakovi sadrže dva osnovna elementa: dijagram (koji predstavlja prostornu situaciju
puteva) i oznaku smera, mesta ili druge važne podatke.
Dijagram se u većini slučajeva sastoji od jednog stabla koje se račva, sa strelicama na
kraju, povezanim sa oznakama odredišta, s tim što strelice mogu biti u raznim
smerovima. Linije ili grane reprezentuju puteve sa različito ucrtanim debljinama, kojima
se predstavljaju putevi različite važnosti. Na tim linijama mogu se, eventualno, nalaziti
znaci zabrane kretanja, opasnosti ili, pak, znak parkiranja kao dodatne informacije za
pojedine pravce, odnosno usmerenja.

Dijagramski znakovi su složeni i heterogeni (bilo sa aspekta dijagramske strukture ili

prema broju oznaka). Dimenzije su uglavnom nestandardizovane, pa ne postoji definisan
odnos između količine informacija koje se znakom daju i veličine table na kojoj se daju.

Postavljaju se, u principu, ispred glavnih raskrsnica kao prethodna obaveštenja za izbor
određenog puta.

S obzirom na to da ovi znakovi ne zahtevaju neposredne odgovore, već odgovore posle

izvesnog vremena, to za proces registrovanja, osim perceptivnih momenata,
podrazumeva i proces pamćenja.
Dakle, osim opažanja dijagramskog znaka, potrebno je da se poruka zadrži u pamćenju
kraći ili duži vremenski period.
Kroz dijagramsku prezentaciju u vertikalnoj se ravni daju uglavnom simbolizovane
informacije o odgovarajućoj putnoj mreži, koja je u stvarnosti u horizontalnoj ravni, što
za vozače predstavlja određenu teškoću, jer zahteva izvestan smisao i sposobnost za
relativno brzu prostornu orijentaciju.
Navedene karakteristike dijagramskih znakova pokazuju da postoje određene poteškoće u
njihovom očitavanju.

Monkwas je u Francuskoj (l975, l977) najviše istraživao ove znakove. Istraživanja su

pokazala da je, osim veličine i tipova oznaka, kritičan faktor čitljivosti - jednostavnost
dijagramske oznake. Zbog prenatrpanosti dijagramske table, većinom se javljaju greške u
očitavanju, jer dolazi do perceptivnog preopterećenja.
Takođe, pokazalo se da je pet maksimalni broj oznaka mesta koje se mogu predstaviti na
jednom pravcu.

Percepcija dijagrama, odnosno grafičke interpretacije je funkcija strukture dijagrama.

Naime, postoje forme koje se pri ostalim jednakim uslovima bolje prepoznaju od drugih.
Tako je Monkwas pokazao da se najbolje prepoznaju forme sačinjene od krakova (slika
a, b) , a najslabije kružne forme (slika c, d).

16
Ovi rezultati, koji su suprotni očekivanju da se bolje opažaju i pamte simetrične i kružne
forme, objašnjavaju se time što elemenat simetrije umanjuje perceptivni kontrast na
mestu gde treba da bude postavljen traženi putni pravac.

8. Izrada elemenata vertikalne signalizacije

Vertikalni saobraćajni znak se sastoji od podloge znakova (obično je to aluminijum ili

plastika), elemenata za pričvršćivanje i vešanje znaka, te stuba (nosača, držača) znaka.

Dakle, reč je o složenom proizvodu različitih elemenata, koji su rezultat različitih stepena
tehnologije, ali koji kao celina moraju da udovolje zahteve kvalitetne svetloodbojnosti,
zalepljenosti za podlogu, izdržljivosti na udar, i dejstvo vremenskih uticaja, otpornosti na
uticaj soli (primorski krajevi), i na prljanje i sl.

Pri izradi elemenata vertikalne signalizacije moraju biti zastupljeni određeni tehnički
uslovi kako bi znakovi bili što kvalitetniji i što trajniji.

Kod običnih (nereflektujućih) znakova, primenjene boje treba da su matirane (bez sjaja),
da znakovi ne bi blještali i zaslepljivali vozače noću, a kolorimetrijska svojstva
ugrađenih materijala treba da su u granicama propisanim standardom.

Primenjene retroreflektujuće materije moraju imati standardom propisana fotometrijska

svojstva.

Metalni elementi, kao i delovi za montažu, moraju biti izrađeni od nerđajućih materijala i
adekvatno zaštićeni.

Kod osvetljenih znakova (bilo vlastitim - unutrašnjim ili spoljnim osvetljenjem),

svetlosni izvor treba da bude izveden tako da obezbedi ravnomerno osvetljenje cele
površine lica znaka.
Posebno se mora voditi računa o tehnologiji izrade sistema osvetljenja radi održavanja te
zaštite od atmosferilija.
Inače, na poleđini znaka proizvođač je dužan da da osnovne podatke o proizvodu.
Osnovni podaci obuhvataju šifru znaka, naziv i sedište proizvođača, mesec i godinu
proizvodnje, mesec i godinu ugradnje, nazivni napon i snagu (za osvetljene znakove) i
oznaku standarda po kome je urađen znak.

17
Dakle, elementi vertikalne signalizacije treba da budu izrađeni od visokokvalitetnih
svetloodbojnih materijala, da budu aplicirani (naneti) na visokokvalitetnu podlogu i da u
svemu poštuju odgovarajuće standarde i normative o njihovom vizuelnom izgledu.

Treba naglasiti da, ma koliko da je kvalitetan materijal upotrebljen, on ne može da bude

večit.

Iskustva pokazuju da se za saobraćajne znakove u eksploataciji (podaci se odnose samo

na svetloodbojne i druge materijale od kojih se izrađuje lice znaka) može očekivati
sledeća trajnost, a da ispunjavaju svoju funkciju:
- obojeni ...................................................................... oko 7-8 godina,
- svetloodbojni materijal, tip I (slaba retrolefleksija).. oko 7-8 godina,
- svetloodbojni materijal, tip II (jaka refleksija) ........ oko 9-11 godina,
- sa unutrašnjim osvetljenjem .. . ................................ ko 11-13 godina.

Pravilno izabran i kvalitetan svetloodbojni materijal čini osnovni elemenat za dobru

uočljivost i vidljivost saobraćajnog znaka.
Prema jasno preciziranim odredbama kvaliteta, visokokvalitetna svetloodbojna folija
mora se sastojati od optičkih sočiva dodatih sintetičkoj smoli i biti ugrađena na ravnu
spoljašnu površinu.
Savremeni način proizvodnje saobraćajnih znakova podrazumeva naročite tehnološke
postupke nanošenja specijalizovane svetloodbojne folije na podlogu znaka.
Folija mora biti premazana trajnim lepkom koji se aktivira pritiskom ili toplotom.
Boje folije moraju odgovarati bojama za saobraćajnu signalizaciju, koje su jasno
propisane.

Osim toga, ta visokokvalitetna folija mora da obezbedi i odgovarajući stepen

retrorefleksije u trenutku kada je nova (i pre postavljanja na put), kao i posle određenog
perioda eksploatacije, što se utvrđuje preko pripadajućeg minimalnog koeficijenta
retrorefleksije.

Karakteristika retroreflektujuće materije je da deo svetlosti koja na nj pada odbija u

pravcu izvora svetlosti. Jačina (količina) odbijene svetlosti zavisi od jačine izvora, ali i od
materijala od koga se odbija.

Prema tome dešavaju se tri vrste refleksije:

ogledalska
difuzna
retrorefleksija
a- ogledalska, b- difuzna, c- retrorefleksija

18
Ogledalska i difuzna refleksija su nepoželjne sa aspekta vizuelnog prijema informacija
sa elemenata signalizacije, dok je retrorefleksija poželjna, a ostvaruje se ugradnjom u
lice znaka posebnih staklenih kuglica, odnosno prizmatičnih reflektora.

Danas su u komercijalnoj primeni tri vrste retroreflektujućih materija koje se proizvode u

svim bojama i koje se koriste u saobraćajnoj signalizaciji. Izrađuju se u vidu folija, čija
je debljina od 0,14 do 0,22 mm.
Materijali koji se primenjuju za izradu saobraćajnih znakova su uglavnom na bazi
sferičnih reflektora, odnosno kuglica malih dimenzija (od 0,01 do 0,1 mm) koje se
zalivaju u postojan transparentni materijal.

Materijali su klasifikovani u tri klase (slika 1.14):

- materijal klase I (inžinjering folija),
- materijal klase II (folija visokog intenziteta) i
- materijal klase III (dajamond folija).

Materijal klase I , staklene kuglice su ulivene u transparentnu plastiku koja sprečava

izloženost sočiva atmosferilijama i ograničava uticaj sunčevih zraka na efekte
retrorefleksije.

Materijal klase II, sočiva su ugrađena (nalepljena) na plastični nosač, čija je površina
zaštićena posebnim slojem radi zaštite od uticaja sunca, atmosferilija, čestica prašine i sl.
Reč je o materijalu visokog sjaja.

Materijal klase III, razvijen je na bazi prizmatičnih reflektora i, u stvari, predstavlja

dogradnju materijala klase II. Ovaj materijal još nije klasifikovan prema međunarodnim
standardima, ali je taj proces u toku.

S obzirom na to da se u praksi često pominje termin: zadovoljavajući saobraćajni znak,

treba reći da je to znak kod kojeg kvalitet svetloodbojne (retroreflektujuće) folije ne bi
trebalo da bude pogoršan uticajem prirodnih uzroka (do stanja da gubi svojstva koja
su mu namenjena kada se gleda iz vozila u pokretu pri normalnim uslovima za
vožnju).
Retroreflektujući saobraćajni znak, u vertikalnom položaju i proizveden prema
uputstvima proizvođača reflektujuće folije, mora da ispunjava svoju ulogu pod
normalnim klimatskim uslovima kakvi vladaju u našem podneblju oko deset godina.

Osim toga, razna mehanička oštećenja ili izvođenja iz položaja u kome on pruža
maksimum svojih svojstava, kao i nepridržavanje uputstava prizvođača u pogledu izbora

19
boje ili postupka aplikacije, pa i postavljanja znaka na nosač, zasigurno znatno umanjuju
njegovu efikasnost.
9. Održavanje vertikalne signalizacije

Kvalitetno održavanje vertikalne signalizacije značajno utiče na njenu efikasnost i

trajnost, pa su neophodni stalna kontrola elemenata signalizacije i preduzimanje
neophodnih mera održavanja.

Sam proces održavanja elemenata vertikalne signalizacije može se sagledati kroz:

 neposredno održavanje i
 formiranje tzv. inventara signalizacije.

Neposredeno održavanje se ostvaruje kroz:

 vizuelnu kontrolu signalizacije,

 merenje retrorefleksije,
 merenje koordinata boja,
 redovno čišćenje i održavanje.

Vizuelna kontrola je neophodna radi ustanovljavanja vidnih promena na znaku. Premda

je reč o najjednostavnijoj metodi, ona je nezamenjiva, jer se njome uočavaju sve fizičke
deformacije i oštećenja, kao i ostale promene na znaku.

Merenje retrorefleksije se obavlja periodično (nakon jedne, odnosno dve godine

eksploatacije), uz vođenje detaljne evidencije. Ovim merenjima se utvrđuje trenutno
stanje retrorefleksije znaka i upoređuje sa standardom propisanim vrednostima, na
osnovu čega se donose dalje odluke u domenu održavanja. Merenja se vrše specijalnim
uređajima (retroreflektometrima) direktno na terenu.
.
Merenje koordinata boja većinom se obavlja u specijalizovanim laboratorijama, dok se
na terenu mogu vizuelno konstatovati pojave izbledelosti boja na znakovima.

Čišćenje (pranje) i redovno održavanje su najvažniji vid održavanja. Retroreflektujući

znakovi, kao i znakovi sa vlastitim osvetljenjem, peru se blagim rastvorima neagresivnih
sredstava.

Razne popravke i zamena dotrajalih delova, odnosno celih znakova, spadaju, takođe, u
domen održavanja. To je posebno važno kod znakova sa vlastitim osvetljenjem, jer je
često potrebno da se menjaju pregorela rasvetna tela, odnosno delovi instalacije. Tako se
formira ažuriran tzv. saobraćajni putni katastar.

20
Formiranje baze podataka o signalizaciji podrazumeva ažurno registrovanje, lokalizaciju
i pribavljanje informacija o signalizaciji na putevima, kao i stanju održavanja puteva.
Tako se formira ažuriran tzv. saobraćajni putni katastar.

Za izradu pomenutog katastra posebno je značajna registracija podataka o: signalizaciji

na mreži, režimu saobraćaja, kategorizaciji mreže, stanju saobraćajnih površina i
zelenila, načinu obrade i pohranjivanja podataka, načinu korišćenja podataka i načinu
ažuriranja podataka.
Katastar se formira ručno, laboratorijskim vozilima i kombinovano. Zbog toga je
razrađen čitav niz pomoćnih obrazaca za prikupljanje i sistematizaciju podataka.
U novije vreme, razvijene su, na bazi savremenih informacionih sistema, tzv. GIS
tehnologije (Geografski informacioni sistemi), koje uz pomoć različitih računarskih
programa i korišćenjem različitih baza podataka, omogućavaju izradu, čuvanje i
korišćenje različitih digitalnih karata o putnoj mreži uopšte.

21