STAMBENA ARHITEKTURA

VINČANSKO-PLOČNIČKE FAZE U VALJEVSKOM KRAJU

ABSTRAKT

Tematikom rada obuhvaćeni su pored globalne slike o arhitekturi i

pojedinačne strukture, kao i poređenje stambene arhitekture sa valjevskih
lokaliteta ( Petnica, Anatema, Ilića Brdo ) sa stambenim objektima i naseljima na
lokalitetima u Vojvodini, Pomoravlju i Kosmetu.

UVOD

Sve što je činilo životni sadržaj neolitskih ljudi može pomoći u razumevanju
njihovog odnosa prema životu i načina na koji su te stavove, makar i tradicijski
sprovodili u praksi. To se odražavalo ne samo na osmišljavanje što efikasnije
borbe za opstanak, nego i svega onog što im je taj opstanak olakšavalo:
privrednih delatnosti, organizacije naselja, kao i najužeg prostora u kome su
provodili deo dana, a to je kuća. Poslednjih decenija su na znatnom broju
vinčanskih nalazišta otkriveni stambeni horizonti, čija se egzistencija, bar
delimično datuje u Vinča - Pločnik fazu. Međutim, radoznalost arheologa je
zaobilazila valjevski kraj što nije umanjilo relevantnost postojanja lokaliteta u
njemu, ali se odrazilo na količinu iscrpne dokumentacije, koja bi pomogla
stvaranju celovite i razumljive slike poznog neolita na Balkanu, čiji je valjevski
kraj mali, ali nista manje važan deo. Potrebno je naglasiti da se na osnovu
prikupljene građe sa 3 lokaliteta u Zapadnoj Srbiji ne može izolovano govoriti o
arhitekturi i njenom menjanju , ne koristeći se analogijama na bazi već
poznatog.Iz tog razloga je rad na ovu temu usmeren više ka otvaranju pitanja
vezanih za arhitekturu, nego na njihovo generalno rešavanje.

DEFINICIJA PROBLEMA

Problematikom ovog rada biće obuhvaćene arhitektonske promene u tehnici

gradnje,dimenzijama objekata i organizaciji naselja.
Dimenzije kuća mogu biti uslovljene socijalnom podelom,pristupačnosti resursa i
demografskim porastom.Uzročno-posledična veza postoji između organizacije
naselja i nekoliko faktora:ekonomije,reljefa ekosistema i tradicije.Navedena
problematika će obuhvatiti lokalitete u:
Pomoravlju(Divostin,CrnokalačkaBara,Vinča),Vojvodini(Gomolava,Banjica,Jakovo
,Obrež), Kosmetu(Fafos,Predionica,Valač) i Zapadnoj Srbiji (Petnica, Ilića
Brdo,Anatema).Takvim paralelnim navođenjem arhitektonskih elemenata i
tipova koji su za njih vezani,utvrdiće se u kojoj se meri stambena arhitektura
valjevskog kraja uklapa u već poznate pravilnosti i odlike vinčansko-pločničke
arhitekture.Time će se pokušati utvrditi izvestan napredak ili bar promena u
starijoj spram mlađoj Vinča-Pločnik fazi.

MATERIJAL I METODE

O svakom pojedinačnom nalazištu,iz grupe onih koji su korišćeni u našem

radu, publikovani su izveštaji sa iskopavanja.Podaci u njima nađeni, se odnose
na forme kuća,retko na odlike materijala od kojih su kuće, građene,tehnologiju
izgradnje,a vrlo retko na vek trajanja ili način i razloge njihovog uništenja i
napuštanja.
Ipak, takvi izveštaji uspostavljaju hronološku paralelu sa istovremenim naseljima
na drugim nalazištima,što nam je poslužilo kao osnova za sintezu podataka koji
se ticao stambene arhitekture.
Pored pomenutih izveštaja sa iskopavanja koji su se pokazali nedovoljnim
za formalnu analizu arhitektonskih struktura i posledica koje bi sledile iz njihovog
menjanja tokom kasnog neolita, korišćena je originalna (nepublikovana)
literatura ISP. Ona je obuhvatala dnevnike iskopavanja, foto-dnevnike, terenske
skice, planove...,koja se odnosila na lokalitete Zapadne Srbije(Petnica ,Ilića
Brdo,Anatema).
Pre pristupanja komparativnoj analizi,koja što zbog nepotpune i
neobrađene dokumentacije, što zbog premalo vremena, nije mogla biti
sistematska već formalna, tabelarno su obrađeni podaci prikupljeni iz opšte
literature i monografija.

OPIS ISTRAŽIVANJA

Prvu fazu istraživanja je obuhvatala izrada tabelarnih pregleda u cilju

sagledavanja hronoloških odnosa između različitih lokaliteta kao i arhitektonskih
elemenata karakterističnih za horizont stanovanja ili više njih,ukoliko su naselja
imala razvijenu vertikalnu stratigrafiju vezanu za graditeljsku
aktivnost(Vinča,Banjica,Gomolava). U drugoj fazi je na osnovu oba tabelarna
pregleda izvršena sinteza arhitektonskih struktura, izdvajajući kulturne faze,
tamo gde je to bilo pouzdano izvodljivo, napominjući podelu lokaliteta po
geografskim oblastima gde se to moglo pokazati relevatnim u donošenju
odgovarajućih zaključaka. Detaljnom pismenom opisu druge faze (arhitektonske
struktureo) prethodiće direktna komparacija pet stambenih objekata sa tri
lokaliteta valjevskog kraja sa drugim već pomenutim.

REZULTATI I DISKUSIJA

PETNICA
Kuća 2 (Sl.1) -nije cela otkrivena. Orijentacija je ista kao i kod kuće 2 na Jakovo
-Kormadinu :I-Z. Opredeljena u fazu Vinča-Pločnik IIa(Sl.2).
Kuća 3 (Sl. 3) pripada fazi Vinča-Pločnik IIb, kao ipreostale kuće koje će biti
navedene. Orijentisana isto kao i kuća na lokalitetu Ilića Brdo : SZ-JI. Dimenzije su
20x11m, kao i kuća 4 na Banjici (Sl. 4). Kuća ima približno pravougaonu osnovu i
stabilan zid izgrađen tehnikom pletera, što je slično sa konstrukcijom zidova na
Divostinu, Crnokalačkoj Bari i Anatemi. Konstatovana je i podnica (zemljani
naboj) kao u kući iskopanoj 1994. na Ilića brdu, Banjici i Opovu. Po sreedini
podužne strane nalaze se ukopi za 4 centralna stuba (kojih je,obzirom na dužinu
kuće verovatno bilo i do 7). Zabat kuće je bio ukrašen spiralnim motivom (koji se
čuva u ISP). Prostor oko kuće je popločan rečnim oblucima , slično pločniku od
keramičkih fragmenata na ilića Brdu (Sl.2).

ILIĆA BRDO
K/90(Sl.5)-pravougaone je osnove ,orijentisana u pravcu SZ-JI, kao i kuća 3 na
petničkom lokalitetu. Imala je trem na podužoj strani koji je držao dva reda
stubva koji su ukopani u zajednički rov. Zaniimljiv je nalaz stočića koji ukazuje na
postojanje odvojene prostorije za konzumaciju hrane(Starović.A usmena
informacija),mada pregradni zidovi nisu konstatovani, jer nije otkrivena cela
osnova kuće.
K/94(Sl.6) Osnova kuće nije cela otkrivena, pa se ne zna precizan oblik osnove.
širina iznosi oko 4m, a dužina se ne zna. Nađena je podnica u fragmentima koja
se sreće i na Petnici , Opovu i Banjici. I ako istovremena sa K/90 imala je zasebne
ukope za stubove. Oko kuće se pružala okućnica, popločana(slično K3 u Petnici)
fragmentima keramike i oblucima koja je mogla pretstavljati ulicu. Udaljenost
ove kuće K/90 je oko 9.5m .Kuća je imala “hlebnu peć” postavljenu van kuće.
 ANATEMA
Jedinom otvorenom sondom ,dimenzija 3x5m konstatovani su ostaci kuće čija je
ustanovljena orijentacija SI-JZ, koja je karakteristična za većinu obrađenih
lokaliteta.što se tiče dimenzija,moguće je utvrditi samo širinu kuće,koja je
iznosila oko 4m.Zid je debeo,rađen tehnikom pletera,oblepljen blatom,u sloju od
oko 20 cm-što se može uporediti sa zidovima kuća na
Petnici,Divostinu,Crnokalačkoj Bari.Pod je uglačan od zemljanog naboja na
oblicama i substrukciji od oblutaka,koja je ipak bila nestabilna.Sličan,tako složen
pod imala je i kuća 4 na Gomolavi koja pripada fazi VPIIa (Sl.7).

ARHITEKTONSKE STRUKTURE

Izrada zidova je sprovođena na dva načina.Stubovi su postavljani na

znatnom, približno istom rastojanju,a između njih je preplitano pruće od
savitljivog drveta.Moguća je i tehnika gustog ukopavanja kolja koje je kao i
prethodna konstrukcija bila oblepljena debljim ili tanjim slojem gline koja je često
bivala mešana sa plevom ili slamom koje su imale vezivnu funkciju i sprečavale
pucanje zidova.
Na svim lokalitetima koji su obuhvaćeni analizom u obe faze Vinča-Pločnik
javlja se konstantno isti materijal drvo i glina, sa ili bez pleve.Preplet kao tehnika
gradnje se javlja na Crnokalačkoj Bari i Divostinu ( Pomoravlje ), Petnici i Anatemi
(zapadna Srbija). Tehnika gustog redjanja kolja primećena je na Banjici i Opovu
( Vojvodina ). Svi primerima navedeni lokaliteti pripadaju mladjoj fazi Vinča-
Pločnik ( IIa i IIb )-samo se na Banjici pomenuta tehnika susrece i u starijoj
kulturnoj fazi (V-P I). U tehnici pletera su redovno izradjivani pregradni zidovi u
slučaju da je kuća imala veći broj prostorija. Debljina zidova varira od 0,15 (na
Kormadinu ), do 0,8 metara (na Banjici), što moze biti uslovljeno težinom
konstrukcije (a u direktnoj je vezi sa dimenzijama kuće ), ili položajem objekta u
okviru naselja, što može biti arhitektonsko rešenje za termoizolaciju ako kuća ima
periferan položaj u naselju I direktno izložena vetru.
Mogući tehnički napredak se moze zapaziti u načinima ukopavanja
stubova, obzirom da je za mladju fazu gradnje, kako navodi Brukner, npr. u
Gomolavi karakteristično kopanje jednog, zajedničkog rova, sto je znatno
olakšavalo posao i samo učvršćivanje zidova. Zaista, kod K3/73 na Gomolavi se
uočavaju zasebni ukopi stubova, a na mladjoj kući 1/77 zajednički temeljni rov.
Medjutim ovaj način ukopavanja moguć je samo kod izrade zidova tipa
pletera,jer ukopavanje jednog po jednog koca koji treba da se
dodiriju(Banjica,Opovo) ne bi u tom slučaju imao smisla, što ukazuje da se ni sa
ovog aspekta evolucija u gradenju ne može precizno definisati.
Postavljanje ovakve univerzalne postavke o evoluciji, govoreći o načinima
ukopavanja stubova ne ide u prilog ni situacija na lokalitetu Ilića Brdo gde se kod
dve istovremene kuće javljaju obe tehnike gradnja.
Pored stubova ugradjenih u spoljašnje zidove mogli su se na pojedinim
lokalitetima uočiti i ukopi po sredini podužne strane kuće koji su pripadali
centralnim stubovima koji su nosili krovnu konstrukciju.Uočavanje ovakvih ukopa
indicira na nemogucnost da spoljašnji zidovi nose celu krovnu konstrukciju, iz
čega sledi da su centralni stubovi pripadali isključivo kućama vecih
dimenzija(Selevac,Banjica,Petnica).
Još jedan od bitnih elemenata koji može doprineti proučavanju razvoja u
arhitekturi je složenost izrade poda.Materijali koji su bili upotrebljavani pri
izgradnji supstrukcije kao i debljine poda variraju u više tipova.Na
Gomolavi,Kormadinu i Obrežu drvenu podlogu koja je premazivana debljim
slojem gline cini sloj greda i oblica.Jednostavnija varijanta se susreće na
Banjici,Opovu i Petnici,gde ne postoji drvena supstrukcija,vec samo sloj nabijene,
zapečene zemlje.Supstrukcija se javlja i u vidu šljunka(Selevac) ili gole,čvrste
stene(Valac) koja je potom premazivana slojem gline.Osim navedenih javljaju se i
kompozitni podovi koji sadrže naboj pored oblica i šljunka(ili oblutaka) sto je
slučaj u Gomolavi(K4) i Anatemi.Svaka supstrukcija je pre uslovljena prirodnim
okruženjem I izborom mesta za naselje( obilje lesa za naboj, drveta za
podpatosnice, blizina neke plavine za šljunak, reke-obluci) nego napretkom u
arhitektonskim rešenjima. Svakako, debljina poda I njegova supstrukcija direktno
utiču na stepen izolacije (od vlage, tiplote, glodara) kao I trajnost I stabilnost
objekta, ali postojanje jednostavnog naboja na nekoliko finalno-vinčanskih
nalazista ( Opovo, Banjica, Petnica, Ilića Brdo) ne idu u prilog to postavci.
Zbog male ptpornosti materijala korisćenog za pravljenje krova, on je
najmanje očuvani deo kuće, koji se iskopavanjima može utvrditi. Pretpostavlja se
da su ga činile podužne I poprečne grede preko kojih je nabacivana slama,
buseni trave, granje I pruće čiji se ostaci ne uočavaju. Krovovi su uglavnom bili
dvoslivni I u slučaju većeg raspona zbog znatne širine kuće( za vise od 4 m),
podupirani su sa jednim , dva ili redom centralnih stubova postavljenih po sredini
kuće(Selevac, Banjica, Petnica, Ilića Brdo). Zanimljiva situacija uočena je pri
pokušaju rekonstrukcije kuće K/94 na Ilića Brdu gde u jednom delu kuće, koji
može biti centralni(što se ne može utvrditi jer nije otkrivena cela osnova kuće)
postoje četiri ukopa na relativnom razmaku od 1m (sl. 6). Moguće resenje je da
su dva stuba držala poprečnu, a dva stuba podužnu gredu konstrukcije krova što
je neuobičajen slučaj.
Kao deo kućnog inventara često su prisutne peći, ognjista, bukranioni,
mangali, pitosi… Čak se na nekoliko nalazišta (Ilića Brdo, Divostin, Vinča) uočava
I veći četvrtasi objekat uglavnom tumačen kao žrtvenik, koji iako je udubljen kao
kadica bi mogao predstavljati neolitski sto. Takvo tumačenje moglo bi doprineti
tačnoj lokaciji prostorije u objektu koja je korišćena kao trpezarija. Peći su,
ukoliko su postojale u objektu ili van njega, gotovo uvek, bar fragmentalno
očuvane, upravo zbog svoje čvrste konstrukcije (Vinča, Divostin, Banjica,
Anatema). Specifičan je nalaz tzv “hlebne peci” na Ilića Brdu čije se ložište nalazi
van, a sama peć u kući gde je vršena termička priprema hrane. Ognjišta su
prisutna u neolitskim kućama i u mlađoj I u starijoj fazi, a dešava se da jedna
kuća ima nekoliko ognjišta (Divostin) ili pored ognjišta i peći (K2-Vinča).

ZAKLJUČAK

Iz izloženog sintetizovanog materijala, koji je posvećen tehnici izgradnje

stambenih objekata I već izloženih analitičkih rezultata nije moguće sa
adekvatnom preciznošću tvrditi da razlike u fundamentu izgradnje poda mogu
biti osnova za pretpostavku o razvoju stambene arhitekture. Nasuprot tome
promena u nosačima krova je uočljiva jer se u starijoj fazi, kada su dimanzije
kuća manje, nosači u vidu centralnih stubova i ne pominju-već su to sami spoljni
zidovi. Ova promena je svakako posledica uvećanih dimenzija kuća, za koje je
bilo neophodno obezbediti dodatne podupirače, koji su neretko nosili i pregradne
zidove ukoliko ih je bilo. Zbog nedovoljno podataka sa lokaliteta faze VPI o
dimenzijama kuće, za zaključak da je za mlađu fazu tipično građenje većih kuća
korišćeno konačna interpretacija o naseljima I stanu Vinčanske grupe
(Garašanin, M. I Stalio, B.).
Ako se govori o organizaciji naselja, može se reći da je reljef jedan od
faktora koji je uslovljavaju. Valač I Petnica pokazuju sličnost zbog izražene
inventivnosti u korišćenju prostora, smeštanjem naselja na veštačke (Valač) I
prirodne terase (Petnica).
Objekti u naselju takođe su se prilagođavali terenu tj njegovim odlikama:
nagibu, morfološko-pedološkim odlikama I mikro-klimi. To se uočava u orijentaciji
kuća, stim da je jedna veoma česta: SI-JZ. Na taj način je jedna od podužnih
strana kuće tokom dana bila više osunčana (južna), pa se može pretpostaviti
postojanje prozora ili ulaza upravo sa te strane. Teško je međutim da se takvo
orijentisanje kuća ponavlja u različitim krajevima zbog iste mikro-klime. Time se
otvara pitanje eventualnih tradicijskih korena u orijentisanju kuća. Izuzetke u
ovoj “pravilnosti” čine Petnica I Jakovo (I-Z), kao I mlađi horizont Petnice I Ilića
Brdo (SZ-JI).
Opšte odlike arhitekture Valjevskog kraja se u znatnoj meri uklapaju u
postojeću semu koja se tiče arhitekture poznog neolita (izgradnja zidova, poda,
postojanje centralnih stubova), ali postoje I izvesna odstupanja, npr. orijentacije
kuće u Petnici I Ilića Brdu (SZ-JI) koja nije uobičajena kao više rasprostranjena
orijentacija (SI-JZ). Osim toga specifičan raspored stubova se uočava unutar kuće
na Ilića Brdu koji ne nalazi sličnost ni sa jednim od lokaliteta.
Arhitektura finalnog neolita, odvojena od konteksta ostalih elemenata, koji
čine deo neophodan za razumevanje promena do kojih je dolazilo tokom perioda
od oko 600 god. (koliko obuhvata faza Vinča Pločnik)-keramike, kostiju,
ekonomike… teško može ukozivati na radikalne I velike promene. Ono što se
dešavalo u tom periodu u neolitskom društvu, ostavilo je traga na globalno
rešenje stana ili celog naselja, ali se te promene daleko teže uočavaju u periodu
od 50 do 100 god, gde bi npr analiza keramičkih, kamenih, koštanih I dr nalaza,
dala preciznije I potpunije podatke o ekonomiji kao posledici u promeni tradicije I
kulture življenja uopšte.

LITERATURA

Anđelković-Despotović, Z. 1992. Arheološka iskopavanja neolitskog

lokaliteta Ilića Brdo u selu Čučuge. Zbornik Narodnog Muzeja XIV-A: 93-102
Brukner, B. 1987. Novi prilozi proučavanju formiranja neolitskih I
eneolitskih u jugoslovenskom Podunavlju. Materijali 14: 47-52
1980. Naselje vinčanske grupe na Gomolavi (neolitski I rano eneolitski
sloj). Rad vojvodjanskih muzeja 26: 5-55. Novi Sad
1965. Neolitski I rano eneolitski sloj na Gomolavi. RVM 14. Novi Sad
1962. Praistorijsko naselje na potesu Beletinci kod Obreža. RMV 11: 89-
122. Novi Sad
1972. Gomolava, Hrtkovci, Ruma-višeslojno nalazište. AP 14.. Beogad: ADJ
1973. Gomolava, Hrtkovci, Ruma-višeslojno nalazište. AP 15. Beograd: ADJ
1974. Gomolava, Hrtkovci, Ruma-višeslojno nalazište. AP 16. Beograd: ADJ
Galović, R. 1959. Predionica-neolitsko naselje kod Prištne. Priština: Muzej
Kosova I Metohije.
Garašanin, D. I. Garašanin, M. 1979. Supska “Stublina”- praistorijsko
naselje vinčanske grupe. Beograd: Narodni Muzej
1953. Zapadna Srbija u doba prvobitne istorije. Arheološki spomenici I
nalazišta u Srbiji-Zapadna Srbija IX. Beograd:SAN
1958. O poreklu I hronologiji balkanskog neolita. Starinar organ
Arheoloskog instituta SAN; n s 7-8 Beograd:SAN
1955. Neolitsko naselje u Žarkovu. Starinar organ Arheoloskog instituta
SAN; n s; 3-4: Beograd: SAN
Glišić, J. 1962-1963. Stratigrafija naselja vinčanske grupe u Prdionici kod
Prištine. Glasnik muzeja Ksovo I Metohije VII-VIII. Priština.
Glišić, J. I. Jovanović, B. 1961. Neolitsko naselje na Kormadinu kod Jakova.
Starinar n. s., XI.Beograd: Arheološki institut
 Grbić, M. 1958. Prestanak neolita u Srbiji I susedne veze I paralele.
Izsledevanija na čast na alad d/Dečev. Sofija: Bugarska akademija
1965. Geografski položaj praistorijskih naselja u Srbiji.
Saopštenja.Beograd
Zotović, M. 1988. Osnove eneolitskog razvoja u JZ Srbiji. Užički zbornik: 17
Jež, Ž. 1985. Pregled neolitskih I eneolitskih kultura gornje Kolubare.
Istraživanja 2: 43-57, Valjevo
Jovanović, B. 1961. Stratigrafija naselja vinčanske grupe kod Kosovske
Mitrovice. Glasnik muzeja KiM VI. Priština: Muzej KiM
1965-1966. Gomolava-iskopavanja. RVM 14. Novi Sad
Jovanović, B. I Glišić, J. 1961. Fafos II, Kosovska Mitrovica-naselje
vinčanske kulture. AP 3
Korošec, J., Benac, A., Garašanin, M.,Garašanin, D., 1951. Oko
“problematike” Vinče. Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu. Sarajevo
McPheron, A. and Srejović, D. 1988. Divostin and neolithic of central
Serbia. Kragujevac-Pittsburg
Petrović, J. 1992. Arhitektura kuće 4 na Gomolavi: naselje mlađe
vinčanske kulture. RVM 34
1984. Gomolava, Novi Sad.
Stalio, B. Naselje I stan neolitskog perioda. Neolit centralnog
Balkana.1968.
Tasić, N. Praistorijsko naselje kod Valača. Glasnik muzeja KiM II, Priština,
1957.
1960.Završna istraživanja na praistorijskom naselju kod Valača. GMKiM IV-
V, Priština
Tasić, N. , Srejović, D. , Stojanović, B. 1990. Vinča-centar neolitske kulture
u Podunavlju. Beograd