KARAKTERISTIKE IVE MATERIJE iva materija predstavlja skup elemenata koji se mogu nai i u prirodi ali je nain njihovog

vezivanja u osnovnoj jedinici organizma (eliji) vrlo specifian i predstavlja osnovnu karakteristiku ivota. U eliji se nalaze brojne neorganske supstance meu kojima je najznaajnija voda, a od organskih su zastupljene bjelanevine proste i sloene, ugljeni-hidrati, masne supstance itd. Osnovna masa unutar elije je protoplazma (najvei dio), zbog prisustva bjelanevina koje su u gel ili elatinoznom stanju. Kod jednoelijskih ivotinja (protozoa) sve ivotne funkcije obavlja jedna elija, a kod vieelijskih ivotinja (metazoa) elije se grupiu u tkiva, organe, sisteme organa, to ini cjelinu organizma. Prema tome, ivotne funkcije obavlja skup elija. Osnovna jedinica ivota je elija i sve ivotne funkcije poinju promjenom stanja unutar elije. Jedna od karakteristika ive materije jeste prenoenje kontinuiteta ivota od roditelja na potomstvo. Sloeni mehanizam prenoenja kontinuiteta prouava GENETIKA. Osnovni nain razmnoavanja ivotinja su bespolni i polni. Najvei broj ivotinjskih vrsta razmnoava se polnim nainom i tom nainu prethodi stvaranje polnih elija u procesu gametogeneze. U mukom polu nastaju spermatozoidi a u enskom polu jajne elije i to su procesi spermatogeneze i oogeneze. Nakon stvaranja polnih elija dolazi do oplodnje jajne elije i razvia organizma. Razvie organizma od momenta razvia jajne elije do smrti jedinke predstavlja ontogenetski razvoj, a razvoj ivotinjskog organizama kroz dui vremenski period jeste evolucija. Sve ivotinje podijeljene su u sistematske kategorije i one su ukljuene u ekoloke sisteme razliitog nivoa organizacije, kao i razliite evolutivne sisteme to objanjava njihov nastanak. RAZLIKA IZMEU BILjNIH I IVOTINjSKIH ORGANIZAMA Osnovna nauka koja prouava eliju naziva se citologija, a nauka koja prouava iskljuivo ivotinjsku eliju naziva se ZOOCITOLOGIJA. U velikom broju sluajeva biljne i ivotinjske elije su sline, ali meu njima postoje znaajne razlike. U biljnoj eliji postoje elijske organele ( hloroplasti) koji u procesu fotosinteze uz pomou suneve svjetlosti mogu sintetisati organsku iz neorganske komponente. Na taj nain biljni organizmi postaju jedan od osnovnih izvora hrane ivotinjama viih sistematskih kategorija. ivotinje uglavnom nemaju ovu sposobnost, a samo mali broj jednoelijskih ivotinja, najee biara (EUGLENA) imaju neznatne koliine zelenog pigmenta i djeliminu sposobnost sinteze organske materije. U biljnoj eliji, u elijskom zidu, postoji CELULOIDNA supstanca koja daje odreenu vrstou biljnoj eliji. Znaajna razlika izmeu biljaka i ivotinja odnosi se na razmjenu materije i energije sa spoljanjom sredinom. Kod biljaka se ovaj proces vri u spoljanjosti, a kod ivotinja u unutranjosti organizama. Razlanjenost kod biljaka je vanjska, a kod ivotinja unutranja. Nadraljivost kao ivotna osobina znatno je izraenija kod ivotinja. ZADACI ZOOLOGIJE I VEZA SA DRUGIM NAUKAMA Zoologija je kompleksna nauka koja se bavi prouavanjem ivotinjske elije, zatim svim fazama ivotinjskog razvia, histolokim prouavanjma, organolokm prouavanjima, problemom sistematike, ekologije i evolucije ivotinja. Embriologija prouava period od oplodnje jajne elije do razvijenog ivotnog oblika. Radi ovakvog kompleksnog pristupa zoologija koristi rezultate drugih nauka kao to su : citologija, embriologija, histologija, ekologija, morfologija, evolucija, genetika, fiziologija, anatomija, biohemija itd.

OSNOVI ZOOCITILOGIJE Osnovnu masu ive elije ini protoplazma, i u toj protoplazmi nalaze se elijske organele, od kojih svaka ima specifinu funkciju. U sastav te osnovne mase ulaze ulaze mnoga neorganska jedinjenja: C, H, N, O, P, S, a za ivot materije neophodno je prisustvo jo veeg broja neorganskih elemenata: Ca, Mg, K, Fe, Mn, Mo, Cl, Na, Co, J, Zn, Cu. Sve ovo su elementi koji se mogu nai i u neivoj sredini, ali je nain njihovog vezivanja specifian. Veina elemenata nalazi se vezana za druge elemente, a meu njima je najznaanija voda koja kod nekih organizama obuhvata do 75% .Od organskih materija u protoplazmi su najzastupljenije bjelanevine (10%), dok su manje zastupljeni ugljeni-hidrati i masti. FIZIKE KARAKTERISTIKE PROTOPLAZME Koloidni rastvor ima rastvorene estice veih dimenzija. Osnovno stanje u kome se protoplazma nalazi je itko ili gel stanje. Ponekad se moe desiti da protoplazma gubi vodu i to se najee deava u vrijeme tekih fiziolokih poremeaja organizma. Proces gubljenja vode se naziva TIKOTROPIJA i tada protoplazma prelazi u gui oblik koji se moe okarakterisati kao sol stanje . Vana osobina protoplazme je i viskoznost, to znai da ima osobinu i izgled priblian tenom medu. Jo jedna vana osobina protoplazme je postojanje osmotskog pritiska, koji se javlja zahvaljujui prisustvu rastvorenih soli u plazmi. Zahvaljujui tom pritisku deava se meuelijski transport estica. ELIJSKE ORGANELE ENDOPLAZMATSKI RETIKULUM elijska organela koja se nalazi u blizini jedra je endoplazmatski retikulum (ER). Ova organela je (jednim djelom) povezana sa jedrovom membranom. Ova organela je sistem upljina unutar kojih se privremno odlau i nagomilavaju produkti elijske sinteze i jo neke tetne supstance. Te materije se vrlo kratko zadravaju ali se u procesu ekskrecije transportuju, prvo, dublje u eliju, a zatim se izbacuju van elije. Postoje dva tipa endoplazmatskog retikuluma (ER) ,od kojih jedan ima granule na membrani i to je granulirani ER, dok drugi tip ima glatku membranu i to je agranulirani ER. MITOHONDRIJE Ove organele se ubrajaju u krupnije organele i predstavljaju energetske centre u eliji. Najee imaju elipsoidan oblik. Broj mitohondrija unutar elije je razliit, od nekoliko desetina do nekoliko hiljada. Sa spoljne strane, mitohondrije obavija glatka membrana (plazmolema), a sa unutranje strane nalaze se nabori - CRISTAE MITOHONDRIALES. Na vrhovima tih nabora oslobaa se energetska supstanca koja se u metabolikim procesima razlae do iskoristivih dijelova za organizam. Osnovna supstanaca u mitohondijama je HONDROPLAZMA ili matriks, i uglavnom je sastavljena od proteinske supstance. U normalom periodu razvoja elije, kada se ne deavaju diobe, mitohondrije su nepravilno razbacane u unutranjosti elije. U vrijeme dioba (mitoze i mejoze) mitohondrije se nalaze koncentrisane uz centralnu organelu jedro. GOLDIJEV APARAT Ova organela je ralativno sitnija, ali je slino graena kao ER. Goldi, talijanski istraiva, prvi je opisao ovu organelu, po emu je dobila naziv. Graena je od membrana koje imaju veze sa procesima elijskog izluivanja, ali joj definitivna funkcija jo nije utvrena.

LIZOZOMI Ovo se organele karakteristine za ivotinje, imaju veoma male dimenzije i uokvirene su sa plazma membranom koja je graena po tipu plazmaleme. Funkcija im nije dovoljno prouena ali se smatra da su to centri za sintezu katalitikih fermenata - ENZIMA . CENTRIOLI Ove organele predstavljaju citoplazmatske tvorevine koje su najee parne i koje na poprenom presjeku imaju takast ili zrnast oblik, a po duini su neto izduene. Jedan par centriola gradi jedan centrozom i ovi centrozomi, posebno su vidljivi u vrijeme diobe elije tj. u vrijeme kada se oko njih stvaraju ljepljive niti, koje predstavljaju diobeno vreteno i pomou kojih se prihvataju hromozomi iz ekvatorijalne ravni jedra. Nakon toga osnovna elija podijeli se na dvije nove. JEDRO Jedro je centralna organela koja na neki nain upravlja (koordinira) radom ostalih elijskih organela protoplazmi. Osnovna masa od koje je izgraena unutranjost jedra, hromatin, sainjena je od nukleinskih kiselina koje imaju posebnu ulogu u formiranju hromozoma tj. u procesu prenoenja nasljednih osobina sa roditelja na potomstvo. Jedro je obavijeno membranom ali unutar jedra postoji gui dio hromatinskog materijala JEDARCE i ono nema ovojnicu (membranu). PLAZMALEMA Predstavlja ovojnicu koja je karakteristina i za eliju i za elijske organele u protoplazmi. Graa ove membrane je troslojna. Sa spoljanje i sa unutranje strane nalaze se proteinske supstance, a u sredini je lipidni sloj. U zidu ove membrane nalaze se otvori, pore, koje su manjih dimenzija i kroz njih mogu da prolaze estice samo malih dimenzija. Unutar elije takoe postoji osmotski pritisak i zahvaljujui razlikama u pritisku unutar i van elije, deava se prirodan prolaz sitnih estica. Ova osobina membrane da ima samo male otvore i da omoguava prolaz manjim esticama naziva se SEMIPERMEABILNOST. Ukoliko je potrebno ostvariti prolaz krupnijih estica kroz pore membrane, dolazi do njihovog usitnjavanja, zahvaljujui fermentskim procesima u zidu plazmaleme. To se najee deava se krupnijim esticama bjelanevina ili masti. Oblik elija u organizmu je razliit. Postoje okruglaste, ovalne, zvjezdaste, ploaste elije ali i elije sa neto modifikovanima oblikom. Te elije uglavnom imaju stalan oblik ali postoji odreen broj elija koje nemaju oblik. Takva je sluaju kod nekih jednoelijskih ivotinja (ameba). I veliina elije moe da varira. U ivotinjskom svijetu postoje krupnije i sitnije elije. Krupnije su npr. jajne, a sitnije su spermatozoidi. Podjela (dioba) elije deava se na nekoliko naina. Jedan od naina je mitotika dioba koja je uglavnom karakteristina za tjelesne elije i diobom osnovne elije ne dolazi do smanjenja hromozoma (diploidni broj hromozoma). Drugi tip diobe je mejoza - dioba polnih elija i tada se deava redukcija, pri emu se diploidan broj hromozoma svodi na haploidan. Kod ovjeka postoje i amitotike diobe kojim se dijele stare i bolesne elije. Svaka elija ivi i razvija se ali na kraju umire, to predestavlja njenu fizioloku smrt. Simptomi umiranja elije uglavnom su isti, a poinju smanjenjem ukupne aktivnosti elije i uveavanjem jedra na raun okolne protoplazme. Istovremeno se u jedru javljaju vakuole, iji se broj postepeno poveava dok ne ispune kompletnu unutranjost jedra. Jedrova membrana izezava, a zatim nestaju elijske organele, ivotna aktivnost elije se postepeno gasi i ona prelazi u mrtvu materiju.

RAZMNOAVANjE JEDNOELIJSKIH IVOTINjA Najjednostavniji nain razmnoavanja protozoa jeste binarna dioba elije roditelja. Osnovna elija, roditelj, jednostavno se podijeli i to je vegetativni - bespolni nain diobe, a novonastale elije imaju istu strukturu i grau kao elija roditelj, i na taj nain mogu samostalno nastaviti razvojni ciklus. Drugi nain razmnoavanja takoe je bespolni nain, a karakteristian primjer se deava u populaciji trepljastih jednoelijskih ivotinjica (paramecijum). U tom sluaju ishodina elija se podijeli, ali se istovremeno dijele i krupnije i sitnije jedro ishodine elije. Na taj nain produkuju se dvije nove elije, koje osim jedra nemaju sve organele kao elija roditelj. Da bi normalno funkcionisale dalje, elije moraju nadoknaditi nedostajue dijelove, i to se deava iz citoplazmatinog diferenciranja osnovne supstanace u eliji. Kod nekih parazitnih jednoelijskih ivotinja deava se viejedarna dioba, pri emu se jedro vie puta izdijeli. Stvara se vei broj novih elija i ovakav tip razmnoavanja se zove viejedarna (multipna) dioba. Pored bespolnog naina razmnoavanja, protozoe se mogu razmnoavati i polno i to je proces kopulacije u kome dolazi do trajnog sjedinjenja jedara, odnosno, elija gameta, i drugi nain je konjugacija, kada dolazi do privremenog sjedinjavanja gameta. elije koje se transformiu u gamete razvijaju se u dva pravca i to KRUPNIJE, koje na neki nain predstavljaju enske gamete i to su makrogametociti, i SITNJE gamete koji predstavljaju muke gamete i to su mikrogametociti. Postoji nekoliko karakteristinih sluajeva spajanja ovih gameta: *ukoliko se spajaju gameti priblino iste veliine to je IZOGAMIJA, a ukoliko se spajaju gameti razliite veliine, to je ANIZOGAMIJA. * ukoliko se spajaju gameti koji potiu od srodnika, to je PEDOGAMIJA KONJUGACIJA

Dvije jedinke (elije) koje predstavljaju konjugante priljube se jedna uz drugu. Na mjestu gdje se spoje formira se citoplazmatini most i to je mjesto preko koga privremeno prelaze jedra iz jedne elije u drugu. Obe elije imaju krupnije (makronukleus) i sitnije (mikronukleus) jedro. Nakon izvjesnog vremena u obe elije krupnije jedro isezava, a sitnije se dijeli dva puta. U tom trenutku u obe elije postoje etiri jedra od kojih se tri degradiu u protoplazmu, a preostalo jedro u obe elije se jo jednom podijeli i tek u tom trenutku formiraju se GAMETSKA jedra i to krupnije jedro, makrogametocit, koje miruje i mikrogametocitno jedro (koje se kree). Manja jedra iz obe elije preko citoplazmatinog mosta prelaze u suprotnu eliju i tamo oplode vee jedro ili MAKROGAMET. Poslije se svaki mikronukleus vraa u svoju matinu eliju. Oplodnja je zavrena, nestaje citoplazmatski most, elije se razdvajaju. Svaka elija ima krupnije i sitnije jedro i svaka od elija nastavlja svoj samostalni ivot. Pored bespolnog i polnog razmnoavanja postoji i pojava sazrijevanja. U tim pojavama se 2n (diploidan) broj hromozoma svodi na polovinu ili haploidan broj. Kod parazitarnih oblika jednoelijskih ivotinja koje pripadaju klasi sporozoa, postoji smjena bespolnih i polnih ciklusa. To je primjer kod jednoelijske ivotinje iz roda EIMERIA. Neke od ovih vrsta izazivaju infekcije u regionu zdravih elija epitela crijeva. Te se bolesti jednim imenom nazivaju KOKCIDIOZE (crvenilo epitela). Prvi ciklus u razmnoavanju je bespolna doba i naziva se IZOGONIJA. Njega smjenjuje polno razmnoavanje i to je GAMETOGONIJA, a poslije toga se ponovo pojavljuje bespolna dioba zigota -SPOROGONIJA. Ciklus razmnoavanja poinje prvim stepenom infekcije. Dio parazita koji je transformisan u sporozoit prodire u zdravu eliju epitela i jo uvjek ne dolazi do polnog ciklusa. U narednom periodu zapoinje polni ciklus jer se sporozit dijeli (multipna dioba) na veliki broj novih jedara (obino ih ima 32) koji se nazivaju MEROZOITI. Od tog trenutka zapoinje tipini ciklus (gametogonija) i u tom ciklusu neki od merozoita rastu i razvijaju se u gamete i to sitnije, koji

predstavljaju mikrogamete i krupnije, enske gamete koji predstavljaju makrogamete. U sljedeem trenutku dolazi do migriranja sitnijeg gameta prema enskom gametu i deava se oplodnja. Smatra se da je u tom trenutku zavren polni ciklus (gametogonija) i da zapoinje bespolna dioba oploenog jedra i to je sporogonija. Oploeno jedro se dva puta dijeli i formira se tvorevina sa 4 jedra, koja ponovo moe da izazove infekciju, odnosno zapone novi ciklus razmnoavanja EIMERIE. RAZMNOAVANJE VIEELIJSKIH IVOTINJA Najvei broj ivotinja ima biseksualnu reprodukciju i pri tome ima muke i enske polne elije (gamete). Spermatozoidi Ovo su jedne od najsitnijih elija u ivotinjskom svijetu i u njihovoj grai uestvuje glavni, vratni, trupni i repni dio. U glavenom dijelu se nalazi relativno krupno jedro, dok manji dio u tom regionu zauzima citoplazma. Oplodnja jajne elije od strane spermatozoida deava se u vlanoj sredini to omoguava pokretljivost spermatozoida, ali se to deava na odreenoj temperaturi. Pravac kretanja ka jajnoj eliji je spiralan, ali se u isto vrijeme spermatozoid uvre oko svoje ose. Sve dok se kreu spermatozoidi su aktivini, a kada se umire oni nemaju mo oplodnje i postaju inaktivni. Aktivnost spermatozoida moe i vjetaki da se ouva, ali u tom sluaju na kretanje utie veliki broj ekolokih faktora. Znaajni ekoloki faktori koji se upotrebljavaju u ovu svrhu su: odreena temperatura ili stavljanje spermatozoida u rastvore nekih hemijskih supstanci. uvanje moe da se vri u bezvazdunom prostoru, mijeanju sa nekim razrijeenim solima, rastvorima eera ili baza. Jajna elija Po svojoj veliini to je elija koja ima vee dimenzije od spermatozoida i najkrupnija je elija u ivotinjskom svijetu. Najei oblik je okruglast ili elipsoidan i za razliku od spermatozoida koji su pokretni jajna elija je nepokretna. Pored svih komponenti koje su karakteristine za jajnu eliju u jajnoj eliji se nalazi hranjiva supstanca (DEUTOPLAZMA), i u sastavu ove supstance su uglavnom proteini i masne supstance. Jajne elije s obzirom na koliinu hranjive supstance mogu biti: 1. OLIGOLECITNA - Radi se o relativnoj maloj koliini deutoplazme koja je najee ravnomjerno rasporeena. 2. MEZOLECITNA - Ovaj tip jajne elije ima neto vie hranjive supstance, 20-30% cjelokupnog sadraja elije. 3. MEGALECITNA (polilecitna jaja) - Ovaj tip jajnih elija sadri najvie hranjive supstance, i ta koliina je obino vea od preostale koliine protoplazme. Druga podjela je izvrena prema kriteriju rasporeda hranjive materije u njoj: 1. IZOLECITNA JAJA - Ova elija ima ravnomjerno rasporeenu hranjivu supstancu, vrlo esto je ta koliina mala u odnosu na oligolecitni tip jaja. 2. TELOLECITNA JAJA - Jajna elija ima gornji ili animalni pol i donji ili vegetativni pol. Ukoliko je hranjiva supstanca samo u jednoj polovini elije, onda su to telolecitna jaja. 3. EKSTREMNO TELOLECITNA JAJA - Ova jaja sadre hranjivu supstancu koja je u veini sluajeva potisnula protoplazmu. Ovakav tip jaja imaju neke ribe i vodozemci. Veoma je esto da vie ribe i ptice imaju ovakva jaja. 4. CENTROLECITNA JAJA - Ova jaja sadre hranjivu materiju u centru elije i karakteristina su za veinu insekata.

GAMETOGENEZA Proces nastajanja polnih elija naziva se gametogeneza. U mukom polu, proces nastajanja spermatozoida naziva se spermatogenaza, a proces nastajanja jajnih elija u enskom polu naziva se oogeneza. Proces nastajanja polnih elija u oba pola zapoinje izdvajanjem ishodinih elija koje se kasnije dijele. Kod mujaka, ishodine elije se nazivaju spermatogonije i diferenciraju se iz epitela polnih lijezda (testisi). Kod enki, ishodine elije izdvajaju se, takoe, iz epitela polnih lijezda (jajnika) i nazivaju se oogonije. Prve diobe koje se deavaju kod oba pola ne predstavljaju redukcijske diobe, i u tim diobama jo uvijek ne dolazi do haploidnog broja hromozoma. U mukom polu formiraju se prvo elije koje su oznaene kao spermatocite prvog, a zatim nastaju spermacite drugog reda. U enskom polu mitotikom diobom iz oogonije prvo nastaju oocite prvog reda, a zatim i oocite drugog reda. U ovom trenutku u oba pola zapoinje redukcijska dioba (MEJOZA). U mukom polu nastaju etiri nove elije i svaka od tih elija formira se u gamet sposoban za oplodnju jajne elije. U enskom polu nastaju etiri polarne elije i vremenom se tri degradiu u protoplazmi, a samo jedna od tih polarnih elija razvija se u jajnu eliju sposobnu za oplodnju. Proces gametogeneze je razlog postojanja veeg broja spermatozoida . OPLODNjA JAJNE ELIJE Sam proces oplodnje jajne elije uglavnom je isti kod svih ivotinja, meutim okolnosti pod kojima se deava oplodnja su razliite. Postoje dva osnovna tipa oplodnje, a to su spoljanja i unutranja oplodnja. Spoljanja oplodnja uglavnom je zastupljena kod ivotinja niih sistematskih kategorija, ili kod nekih kimenjaka niih kategorija (kod riba). in sjedinjenja spermatozoida i jajnih elija deava se u vodi ili u nekoj drugoj spoljanjoj sredini. Pri tome, moraju da budu zadovoljeni osnovni uslovi oplodnje, a to su: pokretljivost spermatozoida, vlana sredina i odgovarajua temperatura. Kada su u pitanju ribe, enke u vrijeme polne zrelosti odlaze na odreena mjesta i tu izbacuju jajne elije. Neposredno nakon toga, na ta ista mjesta dolaze mujaci i prelijevaju jajne elije sa mlijei, koja je smjesa tene supstance i spermatozoida. Nakon toga deava se oplodnja koja podrazumijeva prodiranje spermatozoida u unutranjost jajne elije. Unutranja oplodnja se deava u organizmu jedinke (enke) i proces oplodnje takoe podrazumijeva ulazak spermatozoida u unutranjost jajne elije. Proces oplodnje jajne elije Ovaj proces poinje priljubljivanjem velikog broja spermatozoida uz opnu jajne elije. Samo jedan od tih spermatozoida uspije da ue u unutranjost jajne elije. Svi ostali spermatozoidi postaju inaktivni, i ostaju priljubljeni uz opnu jajne elje. Spermatozoid ulazi iljastom tvorevinom na glavenom dijelu , probijajui opnu jajne elije. U unutranjost jajne elije ulazi samo glaveni dio u kome se nalazi jedro. Nakon ulaska, glaveni dio spermatozoida se kree ka jedru jajne elije. Kretanje spermatozoida deava se po spiralnoj putanji, to daje veu energiju kretanja. Istovremeno, jedro jajne elje kree se u pravcu glave spermatozida. Nakon izvjesnog vremena jedra se spajaju i nastaje tvorevina koja se naziva SINKARION, a spajanjem jedara spermatozoida i jajne elije ponovo se uspostavlja diploidan broj hromozoma, im se proces oplodnje jajne elije zavrava, a kod veine ivotinja zapoinje embrionalani period ivota. Partenogeneza Ovaj proces predstavlja razvie jedinke iz neoploene jajne elije. Najraireniji je oblik razvia kod niih ivotinja posebno u pela, osa itd. Meutim, ovaj oblik razvie susree se i kod nekih viih ivotinjskih kategorija.

Parentogeneza moe biti prirodna i vjetaka. Prirodna parentogeneza moe biti stalna i povremena. Prirodna povremena parentogeneza susree se kod nekih niih rakova, i to kod jedinki koje pripadaju klasi Crustacea, potklasi Entamostratae, rod Dafnia Sp. Stalna prirodna partenogeneza se susree kod pela, osa, mrava itd. Parentogeneza moe i da se izazove vjetaki, i to ako se jaja ponu razvijati pod uticajem nekog ekolokog faktora, npr. pod uticajem svijetlosti. To se deava kod insekata (dudovi svilci). Kod nekih bodljokoaca, jaja poinju da se razvijaju ako se stave u rastvor kuhinjske soli ili u rastvore nekih eera. Prema tome, za proces poetka razvijanja novog organizma, neophodni su neki citogenetski faktori u protoplazmi. EMBRIONALNO RAZVIE VIEELIJSKIH IVOTINjA Ovaj period obuhvata vrijeme od oplodnje jajne elije, pa do pojave samaostalnog ili slobodnog oblika ivota. Ovaj period moe da se podijeli u etiri faze: 1.

2. 3.
4.

brazdanje ili dioba oploene jajne elije obazovanje klicnih listova (endoderm, ektoderm, mezoderm) faza histoloke diferencijajcije (obarazovanje tkiva) faza obrazovanja zaetaka organa.

Jajne elije se dijele na nekoliko naina. 1. ADEKVALNO BRAZDANjE - novonastale elije koje se produktuju imaju uglavnom istu veliinu bez obzira da li su to manje ili vee elije. 2. INEKVALNO BRAZDANjE - ovakav tip diobe daje elije razliite veliine. 3. CENTROLECITNI TIP BRAZDANjA - ovakav tip diobe deava se u centru elije i karakteristian je za veinu insekata. Nakon prve faze embrionalnog razvia formira se tvorevina koja se naziva BLASTULA. Ona je karakteristina po porusu na vegetativnom polu, i ta pukotina se naziva blastopors. Tok embrionalnog ivota kod razliitih ivotinja je specifian. Kod kimenjaka je specifian embrionalni razvoj vodezemaca. Kod vodozemaca, poetak invaginacije (uvrta) novonastalih elija (blastomera) poinje na donjem (vegetativnom) kraju jajne elije. Ubrzo nakon toga, na suprotnom polu elije se formira tvorevina koja se naziva krov pracrijeva. Na toj tvorevini ubrzo se uoava tamna pruga koja predstavlja zaetak osovinskog skeleta ivotinje. Spoljanji sloj blastule naziva se ektoderm, unutranji endoderm, a izmeu je sredinji (klicni) sloj - mezoderm. EMBRIONALNO RAZVIE KIMENjAKA S obzirom na tok embrionalnog razvia, postoje kimenjaci koji tokom ovog perioda ivota nemaju nikakvih dodatnih ovojica oko embriona i pripadaju grupi ANAMNIA. U tu grupu ubrajaju se nii kimenjaci (Cyclostoma - bezviline ribe, Pisces - tipine ribe, Amphibia - vodozemci). U drugu grupu ubrajaju se vii kimenjaci i to je grupa AMNIA (Reptilia - gmizavci, Aves - ptice, Mammalia sisari). Tokom embrionalnog razvica, oko embriona postoje ovojnice koje uestvuju u razvoju mladog organizma. Prva ovojnica oko embriona jeste AMNION, i taj dio direktno opkoljava embrion. Druga ovojnica jeste ALANTOIS. Funkcija ove ovojnice jeste da se u zidu razvija kapilarna mrea, ali istovremeno slui kao disajni sistem. Kod sisara trea ovojnica (SEROZA) srasla je sa drugom ovojnicom (ALANTOIS) i mjesto na kom srastaju naziva se HORION, koji kasnije srasta sa zidom uterusa i obrazuje posteljicu ili placentu preko koje se dalje vri ishrana embriona od strane organizma majke.

SLOENO RAZVIE METAZOA Najei oblik razvia jeste klasino razvie, ali u ivotinjskom svijetu postoji i nekoliko sloenog razvia: oblika

1. METAMORFOZA - to je takvo razvie koje podrazumijeva promjenu ili preobraaj osnovnog

oblika tijela ka odreenom obliku. 2. RAZVIE PREKO ZAJEDNIKE LARVE - nakon embrionalne faze ivota, kod nekih ivotinja (prstenaste glise i mekuci) javlja se zajedniki oblik larve, koja se naziva Trochofora i nakon toga dalji tok razvia prstenastih glista i mekuaca se razlikuje. 3. SLOENA METAMORFOZA - sluaj vrlo sloene metamorfoze, a deava se kod nekih bodljokoaca, a najkarakteristiniji primjer su morske zvijezde (Asteroidea). 4. BESPOLNI TIP RAZMNOAVNjA - ovakav nain razmnoavanja naziva se i vegetativni nain. On podrazumijeva diobu elija roditeljskog tijela koja moe biti vrlo intenzivna i tad se radi o pupljenju. Ovakav tip razvia nije slian kao embrionalni tok ivota ve se zaetak novog organizma pojavljuje iz dijela tijela roditelja. Pupljenje se moe zavriti odvajanjem nove jedinke zaetka od roditelja, ali se moe desiti da zaeci budu u vezi sa roditeljski tijelom i tada se radi o kolonijama (SUNERI). 5. METAGENEZA - ovako razmnovanje podrazumijeva smjenu polnog i bespolnog ciklusa i karakteristino je za dupljare. 6. HETEROGONIJE - ovakvo razvie podrazumijeva smjenu razliitih generacija, pri emu se najee smjenjuju bespolni i polni ciklus sa partenogenetskim razviem. SLOENO RAZVIE METILjA (rod - Fasciol ili Distonum hepatica) Razvie metilja pripada grupi sloenih tipova i deava se sa promjenom domaina. Odrasli oblici metilja ive u unim kanalima ovce. Na tim mjestima metilj ivi kao hermafroditni oblik. Jaja koja se razviju u unutranjosti ovce, razvijaju se partenogenetski i prvo dospijevaju u u, zatim u crijeva, a nakon toga se izbacuju u spoljanju sredinu. U spoljanjoj sredini iz takvih jaja razvija se larva koja se naziva MIRACIDIUM. Da bi se razvie metilja nastavilo, ova larva mora da dospije u barskog pua (prelazni domain). Nakon to je dospjela u tijelo barskog pua, i to u disajnu duplju, razvijaju se oblici koji se nazivaju REDIJE. Jedno vrijeme redije ostaju u regionu respiratorne duplje barskog pua, a zatim odlaze u region jetre. Tu se razvijaju oblici koji se nazivaju CERKARIJE, i ovi oblici provedu jedno vrijeme u regionu jetre, a zatim se preko crijeva izbacuju u spoljanju sredinu. Cerkarije izvjesno vrijeme plivaju (movarno stanite), a zatim se uahure i u veini sluajeva ahura se i sasui. Ukoliko ovakav oblik ahure ovca ponovo unese u organizam ciklus razvia se ponavlja. SLONO RAZVIE PANTLjIARE Odrasli oblik pantljiare ivi kao hermafroditini oblik i parazitira u crijevu kimenjaka. Odrasla pantljiara se glavenim dijelom uvrsti za unutranji zid crijeva. Glaveni dio pantljiare na sebi ima kukice koje slue za privrivanje. Prema tome pantljiara je parazit, jer koristi tjelesne sokove domaina. Iza glavenog, nalazi se vratni dio koji produkuje tjelesne segmente koji se nazivaju PROGLOTISI. Samo zadnji tjelesni segment sadri zrele polne produkte koji se izbacuju van. U spoljanjoj sredini, iz jajnih elija, razvija se stadijum koji se naziva BOBICA. I u ovom sluaju prelazni domain mora postojati da bi se ciklus razvia nastavio. Definitivan razvoj bobice deava se u organizmu prelaznog domaina. To je najee svinja ili govee. Pantljiare koje su karakteristine su svinjska pantljiara ( Tenia solium) i govea pantljiara (Tenia saginata). Ukoliko definitivni domain (ovjek) bobiavo meso unese u organizam, bobica se putem krvotoka unese do unutranjeg zida crijeva i na tom mjestu poinje razvie.

Pojavljuje se glaveni dio sa est kukica koji se naziva HEKSAKANTA, i pomou tih kukica glaveni dio se uvruje za unutranjost crijeva. Nakon toga izrasta vratni dio pantljiare iza kojeg se produkuju tjelesni segmenti (proglotisi). Na ovaj nain ciklus razvia pantljiare je zavren. Vrlo sloeno razvie deava se kod psee pantljiare (Tenia ehinococus). Ciklus razvia je slian kao u prethodnom sluaju, meutim, bobica se moe poeti vegetativno razmnoavati tako da svaki dio bobice moe izrasti u odrasli oblik. Dijelovi bobice mogu znatno narasti i dospjeti na mozak, plua ili neki drugi vitalni organ i poeti da rastu i da opterete organizam, a u nekim sluajevima mogu da izazovu smrt. OSNOVE HISTOLOGIJE ivotinjska tkiva podijeljena su u etiri kategorije: 1. 2. 3. 4. epitelina tkiva vezivna tkiva miina tkiva nervno tkivo

Epitelna tkiva Epitelna tkiva imaju malo elijskih proizvoda. Ova tkiva imaju zatitnu funkciju i prema grai mogu biti jednostavna ili sloena. Jednostavni epitel je najee jednoslojan, a sloeni vieslojan. Gornji dio epitela naziva se epidermis i kod ivotinja niih kategorija (beskimenjaci) on je jednoslojan, a kod viih ivotinja je vieslojan. Gornji sloj epitela predstavlja mrtve elije (Stratum corneum),a ispod je sloj ivih elija na raun kojih se obnavljaju svi slojevi epidermisa (Stratum germinativum). Naziv epitela uglavnom potie od osobina elija koje ga izgrauje. Najee je ploast ili cilindrian. elije u epitelu mogu da budu u direktnom kontaktu a ponekad su odvojene tankom meuelijskom masom. Kod nekih beskimenjaka (insekti) na povrini se lui vri kutikularni sloj. Ponekad na vrhu epitela mogu da budu treplje i to je trepljasti epitel. Kod ptica se pojavljuje lijezdani epitel koji je karakteristian za njihov jajovod. Vezivna tkiva To su dubinska tkiva koja nastaju iz sredinjeg klicnog lista (mezoderma). Postoje jednostavna i sloenija vezivana tkiva. Najjednostavnije jeste :

1.

PAASTO ili GALERTNO - ovo tkivo sadri razgranate vretenaste elije koje se nalaze u jednoj mreastoj tvorevini, i po toj mrei koja je bjelanevinastog karaktera, ove elije mogu slobodno da se kreu. Ovo tkivi je zastupljeno kod najprostijih metazoa, a kod sloenijih je prisutno u embrionalnoj fazi ivota i predstavlja prethodni stepen u razviu sloenijih vezivnih tkiva. 2. MREASTO ili RETIKULARNO vezivno tkivo - ovo tkivo prema izgledu i rasporedu elija pokazuje slinost sa prethodnim, ali se od njega razlikuje po prisustvu vlakana unutar elija. Ovo tkivo nalazi se u limfnim organima ovjeka i nekih ivotinja. Osnovna masa ovog tkiva je limfa. 3. VLAKNASTO ili FIBROZNO vezivno tkivo - ovo tkivo je neto sloenije, jer se u masi ovoga tkiva pojavljuju vlakna koja su specifian tip veziva. Specijalni podtip ovoga veziva jeste rastresito vlaknasto vezivno tkivo. U masi ovog tkiva pojavljuju se vlakna koja se mogu ukrtati a ponekad su usnopljena u tetivama. Drugi podtip jeste elastino vezivno tkivo i u masi ovoga tkiva mogu da se pojave vre tvorevine i tako nastaje hrsksviavo i kotano vezivno tkivo. Hrskavica moe imati raznu strukturu mase i u odnosu na taj karakter podijeljena je u tri grupe:

1.

hijalinska ili staklasta hrskavica - ova hrskavica ima osnovnu masu koja je bjeliasta i providna i u njen sastav ulazi relativno velika koliina vode. Ulazi u sastav skeleta hrskaviastih riba, a kod viih ivotinja dio je zglogava, rebara, nosa, grkljana itd. 2. mreasta ili elastina hrskavica - u osnovnoj masi ove hrskavice postoji mrea elastinih vlakana koja izgleda ukasto i neprozirna je. Ne sadri krene materije, zastupljena je u unoj koljci. 3. fibrozna ili vlaknasta hrskavica - ova hrskavica se najee nalazi izmeu kimenih prljenova i sastoji se od krupnih kolagenih vlakna i dijelova hijalinske hrskavice. Poseban tip elastinog vezivnog tkiva je kotano tkivo i ono se nalazi samo kod kimenjaka. U ovom tkivu nalazi se mineralna materija koja daje najveu vrstinu ovom tkivu. U vezivno tkivo ubrajaju se i tjelesne tenosti. S obirom na sloenost grae tjelesne tenosti se mogu podijeliti u 5 kategorija: 1. HIDROLIMFA 2. HEMOLIMFA 3. CELOMSKA TENOST 4. KRV 5. LIMFA Hidrolimfa Ovo je tjelesna tenost najniih sistemtskih kategorija (suneri i dupljari). Po sastavu je veoma slina okolnoj sredini (voda). Ova tenost ulazi u organizam i raznosi se po cijelom tijelu sa sobom nosei kiseonik i rastvorene hranjive materije tako da ih cirkulacijom doprema do svih elija. Za hidrolimfu je karakteristino da nema stalan sastav i ne postoje ustaljeni putevi cirkulacije. Hemolimfa Zastupljena je kod veine zglavkara ali i kod nekih mekuaca. Ona ima samo djelimino odreene puteve cirkilacije a dio ove tenosti se slobodno razlijeva po tijelu ivotinje. Ona je proizvod organizma i ima uglavnom stalan sastav. Celomska tenost Ova tenost je prisutna u tjelesnim dupljama ivotinja. Na tim mjestima obavlja prenoenje kiseonika i uestvuje u metabolikim procesima. Krv To je tjelesna tenost sa stalnim sastavom, sastavljen od krvne plazme i krvnih elija. Krvne elije su crvena krvna zrnca - eritrociti i bijela krvna zrnca - leukociti, koja se dijele na dva tipa: leukociti i limfociti. Crvena krvna zrnca nalaze se samo u krvi kimenjaka i imaju crvenkastu boju koja potie od bjelanevine hemoglobina, koja je vezana uz njih. Kod niih kimenjaka, ali i kod ptica, eritrociti su eliptini i relativno veih dimenzija u odnosu na sisare kod kojih su okruglasti. Broj eritrocita u krvi je stalnog karaktera u normalnom stanju organizma. Svaka vrsta ima karakteristian broj eritrocita koji predstavlja biosistematski karakter vrste. Eritrociti se kod embriona stvaraju u slezeni i jetri. Kod mladih jedinki u sri pljosnatih, a kod starijih u sri izduenih kostiju. Usljed njihove velike aktivnosti oni se brzo troe (kratko ive), ali se brzo i obnavljaju, tako da je njihov broj konstantan. Bijela krvna zrnca javljaju se u dva oblika. Prvu grupu ine elije sa bubreastim jedrom i bez granula u osnovnoj masi citoplazme. To su agranulociti ili limfociti. Drugi oblik predstavljaju elije sa renjevitim jedrom, a u citoplazmi postoje granule. To su granulociti ili leukociti. Formiraju se na slian nain kao eritrociti. Limfociti se stvaraju u limfi. Jedna od osobina bijelih krvnih zrnaca jeste fagocitoza, a to je sposobnost zahvatanja stranih tijela u krvi. Bijela krvna zrnca imaju znaajnu ulogu u raznoenju hranjivih estica.

10

U krvi su prisutne krvne poice TROMBOCITI, koji se javljaju samo kod kimenjaka i to nisu elije ve fragmentirani dijelovi kotane sri. Najee imaju ploast oblik a znaajni su za proces koagulacije. U sastav krvi ulazi i krvna plazma koja je meuelijeska ukasta tenost i glavni organiski sastav u njoj su bjelanevine. Bjelanevine u plazmi su ALBUMINI, GLOBULINI i FIBRINOGEN. Albumini slue kao gradivna osnova za bjelanevine u organizmu. Globulini su podjeljeni na , i globuline. i globulini prenose hormone, holesterol, masne kiseline i fosfatide. globulini slue kao gradivna supstanca za antitijela krvi. Najzastupljenija bjelanevina u krvi je globulinski fibrinogen. On se prilikom koagulacije transformie u elatinoznu masu na rani. Ugljeni - hidrati uglavnom su vezani za ukupnu glikoznu masu, a masne supstance vezane su za holesterole. LIMFA To je takoe tjelesna tenost koja je dosta slina krvi, ali se od nje razlikuje po boji jer je mutna i ne sadri eritrocite. U organizmu moe da se nae zajedno sa krvi samo u regionu najsitnijih sudova kapilara. MIINO TKIVO Sva miina tkiva bez obzira kojoj vrsti pripadaju sastavaljnjna su od razliitih tipova miinih elija koja predstavljaju osnovnu morfoloku i fizioloku jedincu tkiva. elijski prizvodi su miina vlakna (miofibrili) koji imaju osnovnu karakteristiku da se gre i otputaju - KONTRAKTILNOST. Sva miina tkiva vode porijeklo od mezoderma i mogu se podijeliti u tri kategorije : 1. popreno - prugasto 2. glatko 3. srano miino tkivo. GLATKO MIINO TKIVO Ova tkiva kao osnovnu jedinicu imaju eliju miocit, i ova tkiva uglavnom grade unutranjost tijela ivotinja. Najvei miociti nalaze se u materici gravidnih krupnijih sisara. Miina vlakna u elijama (miociti) pruaju se paralelno sa uzdunom osovinom elije. Svako pojedinano vlakno sastoji se od tankih dijelova (miofilamenti). Dakle, ovo je najznaajnije o glatkom miinom tkivu. POPRENO PRUGASTO MIINO TKIVO Osnovnu jedinicu ovog tkiva ine popreno - prugaste miine elije, zajedno sa popreno prugastim miinim vlaknima. Duina i debljina ovih vlakana je razliita, i zavisi od rada popreno prugastih miia koji ih izgrauju. Miina vlakna koja obavljaju najvei rad, a ujedino i troe najveu energuju, imaju najdeblja tkiva. Debljina ovih vlakana zavisi od mnogih faktora, ali su najznaajniji kondicija i starost jedinke. Popreno - prugasta miina vlakna se dugaka, izduena i pri bazama zaobljena. U zavisnosti od veliine, broj ovih vlakana moe biti razliit (od nekoliko desetina do nekoliko stotina). Unutar popreno - prugaste elije moe biti i veliki broj jedara koja su u najveem broju rasporeena uz elijsku membranu. Oko ovih jedara nalazi se citoplazma u kojoj se nalaze ostale organele karakteristine za sve elije. U toj citoplazmi ima i popreno - prugastih miinih vlakna. Citoplazma unutar ovih elija je crvenkasta, jer se u njoj nalazi bjelanevina koja se naziva mioglobin. Svako pojedinano miino vlakno ima popreno - prugasti karakter, jer se na njemu naizmjenino smjenjuju svijetle i tamne pruge. SRANO TKIVO

11

Srano tkivo ima popreno-prugasti karakter, i od osnovnog popreno-prugastog miinog tkiva se razlikuje, jer miina vlakna u srcu obrazuju sranu muskulaturu, koja je tanja i esto u obliku mree. Ovo tkivo ima veliku radljivost (kontraktilnost), jer se stalno gri i oprua zahvaljujui tzv. NADALNOM dijelu koji je pod uticajem nevoljnog dijela nervnog sistema, to znai da se gri i oputa i kada mi ne mislimo na to.

NERVNO TKIVO
Ovo tkivo predstavlja jednu kategoriju ivotinjskih tkiva, i sastavljeno je od jako diferenciranih elija koje imaju specifine produkte u njima. Upravo zbog toga nervno tkivo ima malu ili gotovo nikakvu mo obnavljanja. Osnovnu morfoloku i fizioloku jedinicu ini neuron (neurocit). Pored ovih elija u nervnom tkivu se nalaze i neuroglijske elije koje nisu nosioci nervne provodljivosti. Glavne funkcije ovih elija se odnose na potpornu, zatitnu i trofiku funkciju (preko njih se vri ishrana neurocita). Neurociti primaju nadraaje iz spoljanje sredine ili iz unutranjosti organizma i te nadraaje provode do CNS-a, ali ih i u obrnutom smjeru provode do mjesta reagovanja. Ova osobina naziva se nadraljivost ili IRITABILITET, a osobina da se nadraaji prihvate i provode jeste provodljivost. Neurociti (neuroni) mogu biti razliite veliine, ali bez obzira na to ove elije imaju krae i due citoplazmatske nastavke preko kojih najee prihvataju nadraaj. Krai i deblji su dendriti, a dui su neuriti (aksoni). Dui nastavci pri kraju se jo i granaju, ime se poveava mo prihvatanja nadraaja. U citoplazmi neurita nalazi se Nislova supstanca koja je graena od ribonukleoproteina i ova supstanca se smatra osnovom pamenja. Unutar neurona su nervna vlakna - neurofibrili koji su osnov provodljivosti. Kao i nervne elije i neuroglijske elije vode poetno porijeklo od spoljaenjeg klicinog lista - EKTODERMA.

REGENERACIJA
Ovaj proces predstavlja uspostavljanje nedostajuih dijelova tijela, bilo da su to izgubljeni ili oteeni dijelovi. Ukoliko se nedostajui dijelovi tijela obnavljaju u jednom normalnom procesu, to je fizioloka regeneracija. Primjer za ovakav tip regeneracije jeste obnavljanje noktiju. Drugi tip je reparativna regeneracija, gdje se obnavljaju dijelovi tijela najee izgubljeni sluajnim oteenjem. Poseban oblik regeneracije jeste traumatoloka regeneracija, gdje se kod nekih ivotinja moe obnoviti cijeli dio tijela (rep gutera ili krak morske zvijezde). Tok regeneracije potpuno je razliit od toka embrionalnog razvia, gdje se prvo diferenciraju klicini listovi (ekto, endo i mezoderm), a zatim iz tih slojeva nastaju tkiva, organi i sistemi organa. Svi regenerativni procesi mogu se posmatrati slino srastanju rana. Iznad mjesta koje je oteeno stvara se regeneracioni blastem, i na raun tog blastema stvaraju se nedostajui dijelovi tijela.

12

OSNOVE ORGANOLOGIJE
Organologija je nauka koja prouava organe i sisteme organa. Tkiva koje prethode obrazovanju organa sastavljena su od skupa elija koje obavljaju slinu ili istu u organizmu, a zatim ista ili slina tkiva obrazuju organe i sisteme organa koji zajedno ine jedinstvenu cjelinu - organizam. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. -Koni sistem -Skeletni sistem -Miini sistem -Endokrini sistem - sistem organa sa unutranjim luenjem -Ekskretorni sistem organi za izluivanje kimenjaka -Sistem organa za varenje -Sistem organa za disanje -Nervni sistem -ulni organi Nadraljivost (iritabilitet) -Cirkulatorni sistem -Polni organi -enski reprouktivni sistem -Muki reprouktivni sistem Koni sistem Ovaj sistem ine tri sloja: -spoljanji sloj - sainjen je od epitelne pokoice (lat. epidermis). -sredinji sloj - to je sloj vezivnog tkiva koji predstavlja krzno (lat.corium) -unutranji sloj - to je najdublji sloj koe prema unutranjosti organizma, graen je od potpornog tkiva i to je potkono dubinsko tkivo (lat. subcutis). Gornji sloj ili epidermis kod svih kimenjaka, osim kod kopljaste ribice, je vieslojan, ali je u embrionalnoj fazi razvoja jednoslojan. Ispod epidermisa se nalazi vezivni sloj, krzno ili korijum, i u njemu se izdvajaju dva sloja: 1. prema epidermisu (spoljanjosti) se nalazi papilarni sloj rastesitog veziva, 2. prema potkonom tkivu nalazi se takoe i vezivni sloj, ali je on mreast ili retikularan i u ovom sloju nalazi se veliki broj krvnih elija, a meu njima se nalaze i pigmentne elije. Trei sloj koe je potkono tkivo ili subkutis. I ovaj sloj graen je od vezivne komponente, ali u tom vezivu ima elemenata masnog tkiva. U koi kimenjaka mogu se javiti razliiti koni organi i obuhvataju 2 grupe konih organa: roni i lijezdani. Meu karakteristine rone organe kimenjaka ubrajaju se npr. krljuti riba, dlake, perje, kande, nokti... Meu lijezdanim organima karakteristine su suzne, lojne, znojne, mirisne lijezde, a kod sisara, enki, aktivne su jo i mlijene lijezde. Skeletni sistem Osnovna osobina skeletnog sistema jeste da daje oblik, vrstinu i zatitu organima. Kod ivotinja niih sistematskih kategorija (neki beskimenjaci) skelet se nalazi sa vanjske strane tijela i predstavlja vanjski ili egzo skelet. Kod kimenjaka postoje skeletni elementi unutar organizma i to je unutranji ili endo skelet. Ova dva tipa skeleta imaju razliito embrionalno porijeklo. Egzoskelet je ektodermalnog, a endoskelet je mezodermalnog porijekla. Npr. za vanjski skelet je ljuska pua ili oklop rakova.

13

Razviu endoskeleta prethodi razvie jednostavnijeg oblika unutranjeg skeleta, a to je HORDOIDNI skelet. On se javlja u ranim embrionalnim fazama razvia skeleta kimenjaka. tapiastog je oblika i lei u nivou uzdune ose tijela, izmeu nervne cijevi i crijeva. Kod razlliitog broja kimenjaka, posebno kod riba - Pisces, unutranji skelet moe da bude hrskaviav ili kotan. Obzirom na grau tog skeleta, ribe se mogu podijeliti u dvije velike potklase, a to su : 1. HRSKAVIAVE ribe (Chondrichtyes) 2. KOTANE ribe (Osteichtyes) Meu hrskavie ribe spadaju mnogobrojne ajkule i morski psi, kao i ribe koje se nazivaju kotanim ribama. To su ribe pastrmka, aran itd. Skelet kimenjaka ini vie cjelina: 1. Osovinski skelet - ovaj skelet ine kima, lobanja, kao i mnogobrojne kosti u tim regionima 2. Visceralni skelet - ovaj skelet obuhvata kotane elemente u nivou prednjeg dijela crijeva. Kosti koje pripadaju ovom skeletu povezuje glaveni i trupni region. 3. Skelet udova (ekstremiteta) - kosti koje ine skelet udova obuhvataju veliki broj pojedinanih kostiju, ali se generalno moe rei da su to kosti ramenog i karlinog pojasa. U oba ova sluaja izdvajaju se kosti pokretnog i nepokretnog dijela. 4. Koni skelet ovaj tip skeleta je razvijen kod niih kimenjaka, kao npr. kod riba, ali i kod nekih jedinki koje pripadaju gmizavcima. To se posebno odnosi na kornjae koje imaju zatitne ploe u vidu oklopa. Miini sistem Ovaj sistem uglavnom ine dvije grupe miia: -glatki -popreno-prugasti Glatki miii uestvuju u izgradnji najveeg broja unutranjih organa, a popreno-prugasti miii najee grade skeletni sistem miia. Miini sistem obuhvata miie glave, miie visceralnog dijela tijela, crijevnog zida, miie urogenitalnih sistema, miie krvnih sudova. Konu muskulaturu ine mnogobrojni miii koe. U miiima mogu da postoje tzv. elektrini organi, kao to su neki organi kod riba. Ti organi uglavnom imaju popren-prugastu strukturu, ali su na neki nain predodreeni za produkciju elektriciteta. Kao primjer postojanja elektriciteta u miiima moe se navesti elektrini som (Malopterus electricus) koji pripada niim kimenjacima. Endokrini sistem - sistem organa sa unutranjim luenjem U sastav ovog sistema ulaze lijezde sa unutranjim luenjem, koje lue hormone (kod kimenjaka u krvi) i ti hormoni imaju specifian uticaj na organizam. Produkti luenja lijezda (hormoni) u krv dospijevaju bez posebnih odvodnih kanala. Meu znaajnim lijezdama s unutranjim luenjem ja titna lijezda (Glandula thyroidea). Njen hormon - tiroksin je znaajan za promet materije i energije - metabolizam. Kod mladih jedinki regulie i rast. Ova lijezda javlja se kod svih kimenjaka ali je kod riba relativno mala, kod vodozemca je parna, kod gmizavaca je neparna i kod ptica je parna, a kod sisara je najee neparna, ali se sastoji od dva renja.

14

Grudna lijezda (Thymus) - ova lijezda je parna kod riba, vodozemaca, gmizavaca, a kod sisara se nalazi u predijelu grudi, ispred srca, a iznad grudnice, po emu je i dobila ime. Kod sisara, kod mladih jedinki je dobro razvijena, a poslije nastupanja polne zrelosti ona se reducira. Hormoni grudne lijezde utiu na razvoj skeleta i polnih lijezda. Hipofiza lui u krv vie hormona. U grai hipofize uestvuje jedan dio koji pripada ventralnom (donjem) zidu meumozga, a drugi dio je lijezdani i porijeklom je ak iz usne duplje. Najznaajniji hormon je hormon rasta, a drugi hormon uglavnom uestvuje u regulaciji krvnog pritiska i sazrijevanju jajne elije - ovulaciji. Gornji dio je reanj epifize koja je prvobitno predstavljala neparno oko kimenjaka i hormoni epifize utiu na rad polnih lijezda. Nadbubrene lijezde su parne tvorevine smjetene u blizini bubrega. Ove lijezde su graene od meububrenog i nadbubrenog dijela. Nadbubreni dio lui adrenalin koji poveava krvni pritisak. Pored toga on ubrzava rad srca, a utie i na pretvaranje glikogena u jednostavnije oblike eera iskoristivih za organizam. Meububreni dio lui hormon koji djeluje na poveanje otpornosti organizma, znaajno regulue otrovne materije u krvi. Intersticijalne lijezde se nalaze u gonadama. Posebno su znaajne u jajnicima enke, gdje se lui hormon folikulin, i on utie na pojavu polne zrelosti jedinke, kao i na normalno razvie uterusa i mlijenih lijezda sisara. U okviru ovog sistema nalazi se i guteraa preko koje se lue homoni koji uestvuju u metabolizmu ugljenih hidrata. Ekskretorni sistem organi za izluivanje kimenjaka Glavni ekskretorni organ kimenjaka je bubreg, i osnovna karakteristika bubrega je da iz krvi izdvaja nepotrebne supstance i kao mokrau ih izbacuje iz organizma. Mokraa pri izbacivanju van dolazi u jedan depo koji je kod kimenjaka najviih sistematskih kategorija mokrana beika. Bubreg tokom svog razvia prolazi kroz vie razvojnih faza: 1. Pronefros predstavlja prvi razvojni stadijum, i radi se o tzv. prednjem renju bubrega. Javlja se u najranijim fazama embrionalnog ivota jedinke. Njegova graa je najee oblika dva kanalia koji morfoloki odgovaraju ekskretornim organima niih kategorija, a to su nefridije. 2. Mezonefros, srednji ili primarni bubreg, i kod raziitih grupa kimenjaka razliito funkcionie. Kod riba i vodozemaca funkcionie cijeli ivot, dok se njegova funkcija kod viih kimenjaka gasi nakon embbrionalne faze ivota i mijenja ga definitivni bubreg - metanefros. Jedinstvo polnog i ekskretornog sistema jedinki predstavlja urogenitalni sistem. Sistem organa za varenje Najsloeniji i najvie diferenciran je sistem organa za varenje kod kimenjaka. Posebna diferenciranost odnosi se na crijevni dio, gdje se odigrava vanelijski tip varenja ili ekstracelularno varenje. Crijevni sistem kod kimenjaka (cijelom duinom) je obloen endodermalnom sluzokoom. Prvi dio sistema za varenje gdje se odigrava samo djelimino varenje su usta. Iza usta dolazi drijelo. Kod niih kimenjaka u drijelu se javljaju krne kese koje predstavljaju evaginacije ili uvrat prednjeg dijela crijeva, i ti prorezi otvaraju se prema spoljanjoj sredini.To su respiracijska ili disajna mjesta. Kod suvozemnih kimenjaka krni prolazi se gube, i nain disanja je prilagoen na kopneni nain ivota. Kod njih se iz drijela nastavlja jednjak i eludac. U eludcu se vri razlaganje bjelanevinaste komponente pod uticajem drijelnog soka u kiseloj sredini. Iza eludca nastavljaju se pojedini dijelovi crijeva. Glavnina varenja obavlja se u prednjem dijelu tankog crijeva. Ipak veina istraivaa smatra da se glavnina probave deava u srednjem crijevu. Prednji dio tankog crijeva predstavlja dvanestopalano crijevo, i u tom regionu smjetene su lijezde koje lue sekrete i pomau u ukupnom razlaganju hrane. Tanko crijevo se nastavlja u debelo crijevo (zavrno crijevo), a sami

15

poetak ovog dijela crijeva diferenciran je u slijepo crijevo. Zavrni dio slijepog crijeva je analni otvor ivotinja. Sistem organa za disanje S obzirom u kojoj ivotnoj sredini ive, kimenjaci imaju dva osnovna tipa respiratornih organa. U vodi funkcioniu krge, a na kopnu plua. U odnosu na to kojoj sistemtskoj kategoriji pripadaju, pojedini vodeni organizmi imaju razliito graene krge. Kod kopnenih kimenjaka razvili su se razni oblici plua. Najprostije graena plua su kod vodozemaca i gmizavaca i kod njih je unutranja strana plua naborana, a u sredini se nalazi pluno tkivo.Respiratorni procesi se deavaju u naborima. Kod kopnenih kimenjaka viih kategorija javljaju se vrlo sloena plua, koja se sastoje od glavnih disajnih puteva, a to su bronhiije koje se granaju u sitnije ogranke - bronhiole, a konani disajni proces, odnosno razmjena gasovitih supstanci, odigrava se u zavrnim mjehurastim tvorevinama koje se zovu alveole. Kod ptica u pluima postoje vazdune kese u kojima uvijek cirkulie svjei vazduh. Kod nekih niih kimenjaka (Pisces - ribe (dvodihalice)) u disajnim procesima uestvuju i dodatni organi kao to je riblji mjehur. On je povezan sa prednjim crijevom, a jedan njegov dio ili reanj uestvuje u disajnim procesima posebno kada su uslovi za ivot nepovoljni. Nervni sistem Nervni sistem predstavlja posebnu cjelinu organizma, koja slui za primanje nadraaja iz spoljanje sredine ili iz unutranjosti organizma. Nadraaj se primi preko ulnih organa i to preko njihovih receptornih dijelova. Primljeni nadraaj se prenosi do mjesta reagovanja. Zajedniki naziv za sva mjesta koja reaguju su EFEKTORI. Posrednik izmeu receptora i efektora je nervni sistem. Kimenjaci imaju cijevast nervni sistem sastavljen od mozga i kimene modine. Na lenoj strani tijela takoe postoje centri koje lee dublje u unutranjosti, a provodni putevi izmeu tih nervnih centara (receptora i efektora) predstavaljaju PNS (periferni nervni sistem). U sastav ovog sistema ulaze posebno graene nervne elije koje imaju izduene neurite, i ti neuriti su vrlo esto graeni u snopovima. Ti snopovi predstavljaju specijalizovane nerve. Pravac kretanja primljenih nadraaja uvijek je isti i u jednom smjeru je, a put kretanja je primanje nadraaja, prevoenje do nervnog centra i od nervnog centra do mjesta koje reaguje. RECEPTORNIM ili SENZITIVNIM neuronima oznaavaju se nervne elije koje primaju nadraaj, a nervna vlakna ga prenose do EFEKTORA ili MOTORNIH NEURONA, odnosno do mjesta reagovanja na nadraaj. ASOCIJATIVNI neuroni su nervne elije koje se nalaze u nervnim centrima. Oni primaju nadraaj senzitivnih neurona i prenose ga na motorne. Nervni sistem se dijeli u dvije komponente - CNS i PNS. CNS obuhvata mozak (Encephalon) i kimenu modinu (Medulla spinalis). Bez obzira o kojem tipu nervnog sistema je rije, njega izgrauju siva i bijela masa. Siva masa se nalazi na periferiji velikog i malog mozga, u modanim jedrima i u sreditu kimene modine. Bijela masa potie od marginalnog dijela nervne cijevi i nalazi se u sreditu velikog i malog mozga, a u kimenoj modini nalazi se periferno od sredinjeg dijela koji izgrauje siva nervna masa. CNS ini prednji mozak (Prosencephalon), zadnji mozak (Rombencephalon) i kimena modina (Medulla spinalis). Od prednjeg mozga se razvija veliki mozak (Telencephalon) i meumozak (Diencephalon). Srednji dio mozga ne trpi znaajnije promjene dok se zadnji mozak (Rombencephalon) diferencira u modani most (pons), mali mozak (cerebellum) i produenu modinu (medulla oblongata). PNS u kontaktu je sa CNS-om i ine ga kranijalni i spinalni nervi. Pored toga ine ga i ganglije koje predstavljaju skupove nervnih elija. Najznaajnije autonomni ili vegetativni NS koji kontrolie visceralni dio tijela - visceralne funkcije, tj. krvni pritisak, gastrointestinalni trakt, luenje crijevnih sokova, pranjenje crijeva, znojenje, odravanje tjelesne temperature i jo mnoge druge funkcije u organizmu.

16

ulni organi Su visoko specijaliovani i uvijek su u vezi sa nervnim sistemom. Kod kimenjaka ulne elije su grupisane u ulne organe. S obzirom na dra koja drai ove ulne organe, postoji nekoliko tipova ula kimenjaka: 1. SVIJETLOSNO ULO - oko 2. HEMIJSKA ULA - ula mirisa (nos) i ukus (jezik) 3. MEHANIKA ULA - ulo ravnotee, ulo sluha, organi bone linije kod riba, taktilna ula i sva druga ula koja reaguju na mehanike drai. U sastav ulnih organa ulaze razliiti tipovi ulnih elija: 1. PRIMARNE ULNE ELIJE to su elije koje primaju nadraaj preko posebnih vlakana i preko drugog pravlakna prevode primljeni nadraaj do nervne elije. Ovaj tip elija nalazi se u organima mirisa i vida. 2. SEKUNDARNE ULNE ELIJE to su elije koje su graene od epitelijalne elije koja se modifikovala u ulnu eliju, meutim, ova ulna elija primljeni nadraaj ne odvodi kao to ini primarna ulna elija, ve ih predaje ograncima dendrita (prve nervne elije, donje). Ovaj tip elija nalazi se u organima ukusa, sluha, bonim organima kod riba itd. ulni organi kimenjaka postoje dvije grupe ula, a to su opta i specijalna ula. Opta ula obuhvataju ona ula koja primaju opte nadraaje iz spoljanje sredine ili unutranjosti organizma. -opta ula - ulo osjeaja bola, dodira, pritiska, temperature, poloaja tijela u prostoru itd. -specijalna ula - podrazumijevaju grupisane receptore koje su najee smjeteni u regionu glave. Ovim ulima pripadaju ulo mirisa, ukusa, vida, sluha, ravnotee itd. Nadraljivost (iritabilitet) Kod najjednostavnijih ivotinja (protozoa) uglavnom cijelo protoplazmtiko tijelo reaguje na nadraaje a kod vieelijskih ivotinja najee postoje dvije grupe ulnih elija koje ine odreeno ulo sposobno da reaguje na specijalne nadraaje. Prenonje drai kod jednoelijskih ivotinja vri se u svim pravcima istim intenzitetom, a brzina prenoenja nadraaja zavisi od njegove jaine i intenziteta. Posebno je specijalno prenoenje svijetlosnih drai. Najee se protozoa kree u pravcu svijetlosti. Kod protozoa (bez obzira o kojoj se drai radi), mogue je razlikovati dva tipa lokomotornih funkcija. 1. REAKCIJA OKA ova reakcija bazira se na sposobnost ivotinje da razlikuje drai razliitog intenzieta 2. ORJENTACIONA REAKCIJA u ovom sluaju ivotinje reaguju tako to se kreu u pravcu odakle dra dolazi. Npr. kretanje paramecijuma u elektrinom polju vri se od kuda dolazi dra. Cirkulatorni sistem Ovaj sistem se moe podijeliti na kardiovaskularni sistem (KVS) i limfi (LVS). KVS ine srce i krvni sudovi (kapilari, arterije, vene). LVS ine limfni kapilri i vei limfni sudovi. U KVS kao cirkulatorna tenost se javlja krv koja tee od srca prema unutranjosti organizma (oksidovana krv), ali moe da tee i u suprotnom smjeru, tj. prema srcu (redukovana krv). KVS se moe podijeliti na mali i veliki krvotok. Mali krvotok obuhvta cirkulaciju od srca ka pluima i to je pulmonalni dio dok veliki krvotok obuhvata cirkulaciju u ostale dijelove organizma. Najsitniji krvni sudovi nalaze se na prelazu izmeu arterija i vena i na tim mjestima grade kapilarnu mreu, ali se kapilarna mrea moe nai i izmeu dvije ili vie arterija ili vena, i to je portalni sistem krvotoka. Portalni sistem izmeu arterija je prisutan u bubregu, a venski portalni sistem prisutan je u jetri.

17

Osnovni pulsirajui organ cirkulacije je srce - COR, koje ritmikim kontrakcijama potiskuje oksidovanu krv, a u pauzama kontrakcija ne postoji nikakav zastoj krvotoka ve se ona miinim kontrakcijama u kontraktilnim centrima sudovnog sistema potiskuje dalje. U sistemu krvotoka postoji imuni sistem pomou kojeg je omoguena djelimina, ili kompletna odbrana organizma od uticaj tetnih agenasa. Osnovnu karakteristiku imunog sistema ine elije limfociti, koje u procesu fagocitoze zahvataju strana tijela koja su dospjela u organizam. Supstance koje povezuju elije imunog sistema se CITOKININI i ta povezanost je naroito izraena meu limfocitima. Polni organi U polnim organima mujaka i enki kimenjka nastaju polne elije ili gameti. U procesu gametogeneze, i to u enskom polu oogeneze, nastaju jajne elije, dok u mukom poli u procesu spermatogeneze nastaju spermatozoidi. Polne lijezde u principu poinju funkcionisati znatno kasnije nakon roenja i doba polne zrelosti je razliita kod pojedinih ivotinja. Kod enki, polna lijezda predstavlja jajnik, i na njemu se razlikuju kora i sr. Kora jajnika sadri mnogobrojne ishodine elije (oogonije) koje se kasnije dijele i od njih nastaje dublji sloj jajnika (sr) i izuzetno je bogat krvnim sudovima. Muke polne lijezde (sjemenici/testisi) su parne tvorevine koje su sline kao i jajnici. Spermalna tenost se preko posebnih vrpci odnosi u VOLFOV kanal, odakle se izbacuje u vanjsku sredinu i na taj nain ostvaruje se jaa veza sa bubregom nego to je to sluaj kod enki, gdje takoe postoji veza, ali je ona slabija. U enskom polu jajnu eliju preko jajovoda odvode u sredinu gdje se ostvaruje kontakt sa spermatozoidima. Kod sisara jajovod na zavretku obrazuje proirenje koje se naziva materica (uterus). U vezi sa izvodnim kanalima stoje i druge lijezde. Kod mujaka je to prostata, koja lui bjelanevinasti sekret i taj sekret se sjedinjuje sa produkovanim spermatozoidima i obrazuje jedinstvenu spermanu tenost. Kod mnogih, priblino niih kimenjaka (vodozemci) izvodni kanali polnih ekskretornih organa izlijevaju se u dio crijeva i to u tvorevinu koja se naziva kloaka. Kod sisara kloaka se jo u embrionalnoj fazi ivota podijeli, te se u crijevni sistem zavrava analnim otvorom, a polni sistem i ekskretorni organi ine jedinstveni urogenitalni sistem. enski reproduktivni sistem Ovaj sistem sastoji se od tri kompomente: 1. parne gonade - jajnici 2. genitalni trakt (jajovodi, materica i usmine) 3. spoljani polni organi enki Jajnici se nalaze u karlinoj duplji i od njihovog spoljanjeg sloja vri se izdvajanje ishodinih elija (oogonije) koje se u procesu oogeneze transformiu u zrele jajne elije. Druga uloga jajnika jeste endokrina funkcija koja se zasniva na sintezi enskih hormona, a to su ESTROGEN i PROGESTERON. U sintezi ovih hormona djelimino uestvuje i hipofiza. Jajnik je graen od spoljanjeg dijela, a prema unutranjosti se nalaze kora i sr janika. U jajniku se nalazi supstanca koja se naziva hilus i to je dio koji ima funkciju u ostvarenju kontakta krvnih sudova i nerva. U ovome sistemu postoji i supstanca koja se naziva uto tijelo koja predstavlja lijezdu privremenog djelovanja i javlja se svakih mjesec dana tokom reproduktivne faze ivota. Osnovna funkcija mu je intenzivna produkcija progesterona i uticaj na definitivnu zrelost jajnih elija. Od jajnika do materice postoje tvorevine koje se nazivaju jajovodi i preko kojih se vri distribucija jajnih elija. Materica - centralni dio ovog sistema i sastoji se od : tijela, vratnog dijela (grlia) i suenja materice. Dio tijela materice tokom reproduktivne faze ivota podloan je djelovanju hormona (28 dana). Nakon toga perioda nastupa menstrualni ciklus koji obuhvata niz promjena na materici i te promjena uglavnom su vezane za uticaje hormona i deavaju se otprilike svakih mjesec dana. Trei dio reproduktivnog sistema enki je usmina ili vagina i to je enski spoljanji organ preko koga se

18

ostvaruje veza sa unutranjim genitalnom sistemom enki. Prema tome predstavlja kopulatorni organa ali i vaan dio poroajnih puteva.

Muki reprouktivni sistem Ovaj sistem ine etiri komponenete: 1. testisi - parne gonade 2. sistem izvodnih kanalia 3. pomone lijezde 4. spoljni kopulacioni organ Prvobitno testisi nastaju u trbunoj - abdominalnoj duplji, a kasnije u toku ivota sputaju se nie u tvorevine koje se nazivaju monice - Scrotum. Osnovna funkcija testisa jeste da se iz epitela ovih tvorevina izdvajaju ishodine elije koje u procesu spermatogeneze rastu i umnoavaju se i na kraju iz njih formiraju se spermatozoidi, koji u tom trenutku imaju oplodnu mo. Od testisa polaze odvodni kanalii. Meu njima je i kanali koji stalno, u jednom kontinuiranom procesu prima definitivne spermatozoide iz testisa. U tom kanalu spermatozoidi se uvaju i tu provode vrijeme do ejakulacije. Jedan od znaajnijih kanala je i sjemevod koji omoguuje pranjenje i evakuaciju spermatozoida. U reproduktivnom sistemu mujaka znaajne su i pomone lijezde, u koje se ubrajaju sjemene kesice, prostata i bulbouretralne lijezde. Sjemene kesice su parne tvorevine, naslonjene na zadnji zid mokrane beike. Prostata je smjetena u maloj karlici i svojim baznim dijelom podupire dno mokrane beike, dok vrnim dijelom dopire do gornje povrine urogenitalne membrane. Aktivnou prostate (miinom aktivnonou) doprinosi se istiskivanju sekreta prilikom ejakulacije. Bulbouretralne lijezde u toku seksualnog odnosa produkuju sekret i taj sekret utie na laku kopulaciju spoljanjih genitalnih organa enki i mujaka. Spoljanji genitalni organ mujaka je penis i preko njega se ostvaruje kontakt sa enskim reproduktivnim sistemom.

OSNOVNE FUNKCIJE U ORGANIZMU

1. ISHRANA kod jednoelijskih ivotinja varenje hrane se obavlja unutar jedne elije i to je intracelularni tip varenja ili unutarelijsko varenje. Kod vieelijskih ivotinja, a posebno kod kimenjaka, masa hrane se unosi preko usnog otvora u probavni sistem i to je vanelijski ili ekstracelularni tip varenja. ivotinje uzimaju razne tipove hrane (herbivore, karnivore, omnivore). Naini uzimanja te hrane su razliiti. Neke od tih ivotinja su parazitski oblici i uzimaju gotovu organsku hranu od domaina. Te ivotinje mogu da budu ektoparaziti i nalaze se na spoljanjosti tijela domaina ili su to endoparaziti koji ive u unutranjosti tijela. Nakon to je hrana unijeta u organizam zapoinje njeno varenje gdje dolazi do razlaganja i iskoritavanja hranjivih estica. Ovo razlaganje deava se pod uticajem enzima i fermenata koji utiu na promjenu osnovnog sastava. Kod razliitih ivotinja ti fermenti su razliiti i specifini. Bjelanevinaste komponente se poinju razlagati pod uticajem fermenata iz grupe proteinaza i razlaganje se vri do nivoa peptidnih lanaca. Ugljene hidrate razlau fermenti iz grupe karbohidraza, a masne supstance fermenti iz grupe lipaza. Fermenti razlau hranjivu masu a nerazloeni dijelovi se izbacuju van. Fermenti se nalaze u tenoj masi a jedno od znaajnih luenja sokova zajedno sa fermentima deava se iz crijevnih lijezda. Ekskrecija ili luenje lijezda obuhvata vie faza od kojih su znaajnije faze primanje sokova i sirovina za sintezu, a zatim stvaranje sekreta sa fermentima i na kraju sama faza izluivanja sekreta. Kod unoenja hrane u digestivni sistem kimenjaka deava se razlaganje koje moe biti djelimino ili potpuno u pojedinim dijelovima ovog sistema. Ve u ustima kimenjaka se deava djelimino varenje hrane i to samo ugljenohidratne komponente. Ovo razlaganje se deava pod uticajem sokova pljuvanih lijezda. Hrana se preko jednjaka i drijela doprema u eludac gdje se u kiseloj sredini nastavlja proces razlaganja. Dalje se razlau ugljeno-hidratne komponenete, ali i bjelanevinaste.

19

Razlaganje se nastavlja u crijevnom sistemu i na tim mjestima postoji uticaj crijevnih lijezda i njihovih sekreta. Razlaganju hrane pomae i u. U prednjem dijelu zadnjeg crijeva vri se resorpcija razloenih hranjivih estica. Generalno se moe rei da ivotinje koje uzimaju biljnu hranu imaju dui probavni trakt. U probavnom traktu nekih ivotinja a posebno kod preivara, na odreenim mjestima, prisutne su bakterije koje nisu tetne ali pomau proces razlaganja hrane. Transport hranjivih estica u organizmima razliitih ivotinja je razliit. Najjednostavniji nain transporta susree se kod dupljara gdje je prenoenje hrane neposredno od elije do elije (preko klicnih listova). Kod nekih ivotinja prenoenje estica obavljaju i pokretne ili ameboidne elije. Ovakav primjer raznoenja estica po tijelu sunera gdje se estice na jednom mjestu veu zatim se raznose po organizmu i na odreenim mjestima se otputaju. Transport estica moe da se vri i preko intracelularnih prostora i upljina u tkivu. To je najee difuzni transport u ijem osnovu su osmoregulativni procesi elije. Kod kimenjaka prenos estica hrane se obavlja preko cirkulatornog sistema, a kontrakcije i pokretanje krvi obavljaju se zahvaljujui miinoj akciji srca. Bjelanevine, ugljeni-hidrati i masti dospijevaju u jetru i nakupljaju se u limfnim sudovima, a posebno masna supstanca i ti limfni sudovi ulijevaju se u venozni sistem cirkulacije. Disanje je funkcija organizma koja podrazumijeva razmjenu gasova izmeu organizma i spoljanje sredine ili unutar organizima. To je proces koji obezbjeuje organizmu neophodni kiseonik, uz odavanje tetnih i nepotrebnih gasovitih supstanci, prije svega CO2. U odnosu na mjesto gdje se disajni ili respiracijski procesi odvijaju, razlikuje se spoljanje i unutranje disanje. Spoljanje disanje se obavlja izmedju organizma i spoljanje sredine, a unutranje disanje se obavlja izmedu krvi i tjelesnih tenosti u organizmu. Razmjena gasova obavlja se na respiracijskim mjestima u organizmu. Kod raznih ivotinjskih kategorija to su razliite, specifine tvorevine. Kod kimenjaka to su ili krge, koje kao respiratorni organi funkcioniu u vodenoj sredini, ili su to plua, koja respiracijske procese obavljaju u vazdunoj sredini. Kod beskimenjaka, koji ive u vodi respiratorni organi su krge razliite sloenosti i grae. Mnogi insekti koji ive u vazdunoj sredini respiracijske procese obavljaju trahejama ili dunjakim cijevima, koji predstavljaju cjevaste tvorevine, koje su sa jedne strane u vezi sa organizmom, a sa druge strane sa spoljanjom sredinom. Kod mnogih kimenjaka, kao dopunski respiratorni organ funkcionie koa. Kod Protozoa funkcija disanja, kao i sve ostale funkcije obavlja jedna elija, preko posebnih respiratornih dijelova. Traheje ili dunjake cijevi, preko tzv. dunjakih stabala omoguuju dotok svjeeg vazduha. Traheje su ustvari invaginisane cijevi koe, odnosno spoljanjeg sloja tijela. krge predstavljaju respiratorni organ, koji preko kapilarnog sistema, uz pomo difuzionog pritiska, odnosno razlike u pritiscima izmedu spoljanje sredine i unutranjosti organizma vee kiseonik iz vode. Mehaniko funkcionisanje krga moe se sagledati na primjeru obavljanja respiracijskih procesa kod riba. Riba zatvori usnu duplju i krni poklopac, a usta ostaju napunjena vodom. U usnoj duplji se stvori negativni pritisak. Preko kapilarnog sistema u krgama, iz krvi se otputa C02, a istovremeno se vezuje potrebni kiseonik iz vode. Posebnim sistemom arterija, do plua se prenosi oksidovana krv i raznosi po organizmu. Kod kopnenih organizama respiratorni organi su plua, koja su uglavnom kesastog oblika, a rjee su cjevasta. Unutranjost plua je razgranata ili naborana, ime se ukupna respiratorna povrina poveava. Kod beskimenjaka plua su rijetka, ali ih imaju paukolike ivotinje. To su tzv. listasta plua. Kod kopnenih pueva krge su zakrljale, a kao respiratorna mjesta funkcionie tjelesna duplja. Kod kopnenih kimenjaka, kod veine jedinki postoje klasina plua. Kod vodozemaca (AMPHIBIA) plua imaju glatke zidove ili su ta plua izdijeljena naborima koji formiraju plune komore. To je oblik jednostavnije graenih plua. Kod gmizavaca (REPTILIA) plua su neto sloenije grae, ali su jo vie izdijeljena, ime se jo vie poveava respiratorna povrina. Maksimum razvijenosti plua je kod ptica (AVES) i kod sisara (Mammalia). Vazduni putevi bronhia i bronhiola jako su razgranati, a bronhiole se zavravaju slijepo, alveolama. U zidovima alveola je kapilarna mrea, gdje se vre respiracijski procesi. Povrina alveola je jako velika i u odnosu na povrinu plua mnogo vea, ime je i ukupna respiracijska povrina poveana. Kod ptica, plua stoje u vezi sa vazdunim kesama, koje predstavljaju rezervoare svjeeg vazduha. Svjei kiseonik u tim kesama i u sistemu plua stalno cirkulie tako da ptice i kad lete obavljaju respiratorne procese.

20

Ekskrecija predstavlja fizioloki proces izluivanja produkata metabolizma ili nekih drugih supstanci, koje su prilikom razmjene materije i energije postali nekorisni ili tetni za organizam. Npr., prilikom disanja kao tetna supstanca javlja se ugljen dioksid (C02) ili ugljena kiselina, koja se putem ekskretornih procesa moraju eliminisati van organizma. Ekskretorni organi, kod ivotinja odreenih sistematskih kategorija su specifini. Kod Protozoa ekskrecija se obavlja preko kontraktilne vakuole, u jednom kontinuiranom procesu u osnovu koga postoje osmoregulativni procesi. Kod Metazoa (vieelijskih ivotinja) proces ekskrecije je razliit. Osnovna, bazna uloga ekskrecije vri se preko ekskretornih elija. Ekskreti se, u obliku konglomerata taloe u tim ekskretornim elijama, a nakon toga, najee poslije prskanja zida ekskretorne elije, ekskreti dospijevaju van. U nekim sluajevima (npr. kod Echinodermata - bodljokoaca) ove raspadnute elije, zajedno sa ekskretima dospijevaju van kompleksa osnovnog tkiva gdje je vrena ekskrecija. Ekskreti, zajedno sa raspadnutim ekskretornim elijama dospijevaju u tjelesnu duplju gdje se jo vie masa raspada pod uticajem fermentnog sistema u tom regionu tijela. Nakon toga razloena masa dospjeva do glavnog ekskretornog organa bodljokoaca, a to su nefridije, preko kojih se razloena masa izbacuje van organizma. Kod nekih ivotinja postoje specifini sluajevi da masa sekreta migrira (kree se) prema nekoj slobodnoj povrini u tijelu. Masa ekskreta moe i da se uva u tijelu, kao npr. pigmentni sastojci kod crva. Glavni ekskretorni organi kimenjaka su bubrezi, koji su kod ivotinja razliitih sistematskih kategorija specifino graeni. Nepotrebne i tetne supstance, preko bubrega se izbacuju u vanjsku sredinu putem mokrae, koja sadri te supstance. U osnovi ovih fiziolokih procesa lee procesi prelaska tetnih i nepotrebnih supstanci iz krvi u mokrau. Kretanje. Postoje tri osnovna oblika kretanja ivotinja. Plazmatino kretanje, kretanje pomou treplji ili bieva i miino kretanje. Plazmatino kretanje, u sutini je strujanje tene mase u proizvoljnom, neodreenom pravcu i ne karakterie ga postojanje vrstih struktura. Razlikuje se ameboidno kretanje i kretanje pomou aksopodija. Kod ameboidnog kretanja struji itava masa plazmatinog tijela i to u odreenom pravcu, pomou lanih noica - pseudopodija. Najee se radi o jednoj pseudopodiji, a rjee o nekoliko. Pseudopodije mogu biti kratke i zdepaste, a mogu mijenjati oblik ili kod nekih drugih Protozoa one mogu biti i izduene i tanke ak i konaste. Izgledaju kao kap tenosti, koja navire ili nadolazi iz osnovne mase protoplazmatinog tijela. Ponekad protoplazma koja struji moe postii takav oblik da povrinski sloj, u dodiru sa vodom ovrsne i dobije oblik. Pri izduivanju pseudopodije moe se pojaviti tvorevina na vrhu pseudopodije, koja se naziva kapica ili glavica pseudopodije. Kad se plazma uvue u osnovnu masu povrina pseudopodije se nabora i pseudopodija se rastvori. U trenutku kad se pseudopodija uvue u osnovnu masu protoplazme iz nje naviru nove pseudopodije i prijanjaju za podlogu. Iz tog razloga, kod ameba koje se kreu to izgleda kao da amebe koraaju. Kretanje aksopodijama susree se kod jednoelijskih ivotinja koje pripadaju klasi Sarcodina, potklasi Radiolaria. U unutranjosti ispruene mase (aksopodije) prisutna je konasta struktura i to je osovinski koni od osnovne mase protoplazme. Time aksopodije postiu vrstinu, ali ne radi se o trajnim strukturama, ve su to prolazni stadijumi protoplazme gdje se tena masa zaustavlja. Drugi nain kretanja ivotinja je pomou bieva ili flagela. Ovakav tip kretanja moe se uporediti sa nainom veslanja. Prilikom kretanja bievima ili flagelama mogu se vriti najrazliitiji pokreti, kao npr. pokreti u obliku veslanja, rotiranja ili klaenja trepljaste tvorevine. Ukoliko se radi o pokretanju treplje kao kod veslanja deava se savijanje treplji u jednoj ravni. Udarac naprijed (savijanje) vri se brzo i pri tome je treplja kruta. Udarac nazad (ispruanje) tee sporije i treplja je labava i tako daje najmanji otpor vodi. Ovakvo kretanje prisutno je kod najveeg broja trepljastih jednoelijskih ivotinja (INFUSORIA CILIATA). Muke polne elije, prilikom aktivnog kretanja u tenoj sredini imaju slian nain pokretanja, po tipu kretanja pomou biastih tvorevina. Slina aktivnost trepljama omoguuje i kretanje sadraja u dupljama vieelijskih ivotinja. Npr. to se deava sa ekskretima u tijelu ili u bubrenim kanaliima. Graa trepalja i bieva je razliita, kao i brzina njihovog rada i kod veine ivotinja ovo je proces koji ne stoji direktno pod uticajem centralnog nervnog sistema. Trei tip kretanja je miino kretanje. To je, u sutini skraivanje miinih tvorevina, u uzdunom pravcu. Izdueno plazmatino tijelo miinih elija sadri miina vlakna, miofibrile, koje omoguuju skraivanje i izduivanje kompletnog miia. Prema strukturi miofibrila mogue je razlikovati dva osnovna tipa miia, to su popreno-prugasti i glatki miii. Glatki miii imaju sporije, a popreno-

21

prugasti miii bre kontrakcije. Popreno-prugasti miii su brojniji i uglavnom izgrauju skeletni miini sistem. Kod kimenjaka, glatki miii su miii unutranjosti tijela, uglavnom utrobni miii. IRITABILITET ili nadraljivost. To je osobina organizama, da na uticaje iz spoljanje sredine ili na uticaje iz samog organizma reaguje. Ti uticaji se nazivaju drai i u sutini predstavljaju fizioloke procese, koji nadraenom mjestu u organizmu donose ili oduzimaju jedan vid energije. Na osnovu toga razlikuje se unutranje i spoljanje drai, koje izazivaju iritabilitet. Da bi jedna dra izazvala reakciju organizma ili ga iritirala mora da ima intenzitet koji mora dostii prag nadraljivosti. Ako dra po intenzitetu ostaje ispod praga nadraljivosti, ona najee ostaje ispod nivoa tetnog dejstva. Dejstva drai su poremeaji stacioniranog ili ustaljenog ivotnog stanja jedinki, odnosno promjene stanja energetske i materijalne razmjene u stanju mirovanja. Prva promjena ispoljava se na protoplazmi elije, a u ovim promjenama osnovnog stanja protoplazme troi se kiseonik. Na mjestu nadraaja primaju se drai, a zahvaljui provodljivosti nervnog tkiva one se prenose do centralnog nervnog sistema. Nakon toga nervni centar reaguje i u obratnom smjeru, putem nervnog sistema alje dra do mjesta u organizmu koje reaguje. Primanje drai kod jednoelijskih ivotinja odigrava se na kompletnom protoplazmatinom tijelu elije. Promjene koje se tada uoavaju odnose se na promjene osnovnog pravca kretanja jedinke i na promjene koje se manifestuju luenjem specifinih materija. Primljeni nadraaj se prenosi u raznim pravcima, ali istim intenzitetom. Brzina prenoenja nadraaja zavisi od intenziteta. Kod Protozoa mogue je razlikovati dva tipa lokomotornih reakcija. Reakcija oka, koja se bazira na sposobnosti da se razlikuju drai razliitog intenziteta i orijentaciona reakcija, koja izaziva kretanje jednoelijskog organizma u smjeru odakle dolazi nadraaj. Kod vieelijskih ivotinja postoje specijalizovane nervne elije za prihvatanje drai. To su ulne elije ili receptorne elije nervnog sistema. Nervnim sistemom se nadraaj prenosi, ali se i njegov intenzitet modifikuje. Organi koji reaguju na nadraaj, najee su miii i lijezde u organizmu. Morfoloki, mogu se razlikovati tri tipa ulnih elija. Primarne, sekundarne i ulno-nervne elije. Primarne ulne elije, na kraju nose nervno efektorno vlakno koje slui za sprovoenje nadraaja. Sekundarne ulne elije su bez nastavaka i primljeni nadraaj prenose ograncima nerava koji ih okruuju. ulno-nervne elije do mjesta nadraaja kontaktiraju preko receptornog nastavka (receptorno vlakno). ulne elije i slobodni nervni nastavci mogu se javljati pojedinano, ili grupisani u ulnim organima, ulnim kvricama ili ulnom epitelu. Kod kimenjaka ula se mogu grupisati prema obliku energije koja ih drai i to u 4 grupe: 1. Hemijska ula (ulo mirisa i okusa) 2. Temperaturna ula 3. ulo vida 4. Mehanika ula (ulo dodira, rotaciono ulo, ulo strujanja, ulo ravnotee i ulo sluha) KLASIFIKACIJA IVOTINJA Osnovna podjela ivotinja izvrena je na osnovu njihovih spoljanjih karakterisitika. Ovakav nain podijele predstvalja primjenu klasinih metoda klsifikacije. Noviji biosistematski pristup podrazumijeva kombinaciju klasinih i novijih metoda rada. Novije metode podrazumijevaju analizu citogenetikih, fiziolokih biohemijskih, anatomskih ekolokih evolutivnih i ostalih slinosti i razlika meu jedinkama. Tek ovako komleksan pristup omoguuje jasan biosistematski pregled ivotinjskog carstva. Osnovna sistematska kategorija je vrsta (species). Ukoliko su osnovne vrste izolovane i nalaze se na razdvojenim lokalitetima onda se radi o podvrstama (subspecies). Iste vrste i podvrste svrstavaju se u veu sistematsku kategoriju rod (genus). Vee sistematska kategorija koja objedinjuje prethodne jeste familija (famillia), a zatim slijedi red (ordo), klasa (classis), i na kraju kao najvea kategorija koja objedinjuje sve skupa jeste organizacioni tip. Pisanje latinskih naziva predstavlja isti princip koji se primjenjuje svuda u svijetu. Svaka vrst se pie sa dvije latinske rijei od kojih prva rije znai pripadnost vrste rodu (vioj kategoriji) a druga rije poblie opisuje vrstu. Iza dvije latinske rijei stoji poetno slovo autora koji je opisao tu vrstu a esto se navodi i godina kada je to uinjeno. Ovakav pristup u pisanju i oznaavanju vrsta uveo je vedski prirodnjak Karl Line 1835 godine. pored ovih osnovnih sistematskih kategorija postoje i tzv.

22

sistematske kategorije kao to su nadfamilija ili subfamilija, nadred ili podred, nadklasa ili potklasa, ili podorganizacioni tip ivotinja. Pored podijele na osnovu karaktersitika ivotinje su podjeljene i prema sloenosti grae tijela. Najjednostavnije su jednoelijske ivotinje koje pripadaju protozoama, zatim slijede ivotinje koje predstavljaju prelaz od jednoelijskih ka vieelijskim i one pripadaju organizacionom tipu mezozoa. Najsloenije vieelijske ivotinje su svrstane u organizacioni tip metazoa. U ovu kategoriju ubraja se veliki broj beskimenjaka ali i vrlo sloeni kimenjaci ukljuujui i ljudsku populaciju. Naredna podjela ivotinja izvrena je na osnovu simetrije tijela. Bilateralno simetreine ivotinje imaju identinu grau i lijeve i desne polovine tijela. Radijalno simetrine ivotinje (morske zvijezde) imaju vie simetrija identinosti tijela. Konkretno kod morskih zvjezda radi se o petozranoj radijalnoj simetriji. Mnoge ivotinje nakon embrionalne faze ivota imaju jedan oblik simetrije tijela a kao odrasle jedinke drugi oblik simetrije tijela. Poseban kriterij odnosi se na podijelu kimenjaka prema fazi embrionalnog razvia. Nii kimenjaci tokom embrionalnog razvia nemaju ovojnice oko embriona. Oni ine grupu anamnia i tu se ubrajaju cyclostoma (bezveline ribe), pisces (ribe), amphibia (vodozemci). U drugu grupu ubrajaju se kopneni kimenjaci i to je grupa amnia gdje pripadaju reptilia (gmizavci), aves (ptice), mammalia (sisari). Ova grupa ivotinja u toku embrionalnog razvia ima embrionalne ovojnice a to su amnion, alantois i serosa i svaka od ovih ovojnica ima odreenu funkciju a to su osnovne ivotne funckije kao to su disanje, ishrana, ekskrecija itd. PROTOZOA Jednoelijske ivotinje predstavljaju najsitnije organizme koji se mogu mikroskopski posmatrati. Lokaliteti koje naseljavaju ove ivotinje najee su vodeni ekosistemi ali postoje i vrste koje naseljavaju vlana zemljita. Razmnoavanje protozoa moe biti bespolno i polno ali moe biti i smjena generacija (heterogonija). Osnovna graa elije su protoplast i elijske organela koje se nalaze u njoj. Protoplast se nalazi u osnovnom, itkom ili gel stanju i u sluajevima kada gubi vodu moe da pree u gue sol stanje. Ovaj proces se naziva tikotropija i on je ireverzibilan. Protoplast predstavlja koloidan nain to znai da su u njoj krupnije estice. Spoljani sloj protoplasta se naziva ektoplazma i on je gui i vri u odnosu na unutranji sloj koji se naziva endoplazma i koji je rijei. U nekim sluajevima prema vani ektoplazma obrazuje perifernu opnu ili pelikulu. OBLICI JEDARA kod protozoa su razliiti ali se mogu izdvojiti tri osnovna tipa : 1. Ovularni tip mjehurasta jedra 2. jedra spermalnog tipa 3. jedra masivnog tipa. Ova jedra se odlikuju obiljem hromatisnke materije (nukleinske kiseline) Najea podjela jednoeliskih ivotinja je u 4 klase. Pored ove podijele postoji i detaljnija podjela jednoelijskih ivotinja: 1. Sarcodina 2. Mastigophora - biari 3. Sporozoa eimeria izazivaju upalu crijeva 4. Infusoria paramecium papuica Sarcodina ova klasa se dijeli na 3 potklase: 1. Rhizopoda 2. Radiolaria 3. Heliozoa

23

Svakako je najkarakteristinija prva klasa gdje se ubrajaju razne jednoelijske ivotinje (amebe). Najvei broj vrsta su parazitarni oblici, ali ima nekoliko vrsta koje izazivaju opasna oboljenja kao to je npr. amebna dizenterija. Postoji jo nekoliko vrsta koje ive u debelom crijevu viih katogrija. Pored ameba prisutne su i vrste roda Entamoeba, kao to su npr. vrste koje ive u usnom regionu (Entamoeba gingivalis) i (Entamoeba coli) koja ivi u debelom crijevu ovjeka. I jedna i druga nisu tetne i smatra se da mogu koristiti na mjestima gdje su prisutne. U drugoj potklasi - Radiolaria uglavnom se nalaze planktonske vrste iz mora koje imaju loptast oblik tijela. Sa strane tijela imaju konaste pseudopodije i najee se razmnoavaju bespolno (dioba elije). Rjei oblik je polno razmnoavanje i to je konjugacija gdje dolazi do trajnog sjedinjavanja jedara. Trea klasa obuhvata vrste sline prethodnim, ali za razliku od njih ima vei broj vrsta u slatkovodnim ekosistemima. Mastigophora ove vrste nazivaju se i biari koje imaju najvei broj zajednikih osobina kao i ostale klase protozoa. Najea podjela biara je na 7 redova. 1. Chrysomonadina u ovaj red ubrajaju se sitni biari i imaju utozlatnu do mrku boju tijela. 2. Peridina to su biari sa 2 karakteristina bia a neke vrste imaju zatienu spoljnu stranu tijela i najvei broj vrsta ivi u morima. 3. Euglenoidea to su relativno krupni oblici zelene boje tijela i ive u slatkim vodama a karakteristina vrsta je Euglena viridis. 4. Phytomonadina to su takoe biari sa 2 bia i ive samostalno ili u kolonijama. 5. Protomonadina u ovaj red ubrajaju se parazitarni oblici kao to su krvni paraziti koji pripadaju rodu Trypanosoma. 6. Polymastigina u ovaj red ubrajaju se parazitarne vrste koje esto ive u debelom crijevu i pripadaju rodu Trichomonas. 7. Hypermastigina tu se ubrajaju biari koji esto parazitiraju u crijevima termita i na tim mjestima pomau razlaganje celuloze SPOROZOA Ove vrste pripadaju 3 klasi jednoelijskih ivotinja. Ova klasa se dijeli na 2 potlklase: 1. 2. Telosporidia Neosporidia

Prva potklasa Telosporidia najee se dijeli na 3 karakteristina reda:

1.

Gregarinidia ubrajaju se najkrupniji oblici ove potklase koji imaju vrlo sloen ciklus razvia. Veliki broj vrsta parazitira u crijevu ili u tjelesnim dupljama beskimenjaka. Mnogobrojne vrste ovog reda nemaju jasno izdiferenciran usni otvor, drijelo i kontraktilnu vakuolu. Ekskreciju, disanje i ishranu ove vrste uglavnom obavljaju preko povrine tijela. 2. Coccidida vrste ovog reda sline su prema izgledu Gregarinidia ali su sitnije i parazitiraju u intercelularnom prostroru domaina. Karakterstian predstavnik je eimeria kod koje postoji smjena generacija u ciklusu razvia. 3. Haemosporidia u ovaj red ubrajaju se sitni predstavnici koji parazitiraju u miiima domaina i meu tim vrstama nalaze se i vrste uzronici malarije (plazmodium). Generalno se moe rei da bespolni ciklus razvia tee u ovjeku, a polni ciklus u tijelu malarinog komarca. Druga potklasa sporozoa jeste Neosporidia. Ova potklasa obuhvata 3 karakteristina reda 1. Myxosporidia - najvei broj vrsta su viejedarni oblici koji se razmnoavaju sporama i parazitiraju na ribama.

24

2.

Microsporidia ove jednoelijske vrste parazitiraju na insektima ali ima i vrsta koje parazitiraju i na ovjeku kao to je vrsta koja izaziva bjesnilo kod sisara. Vrsta koja izaziva to bjesnilo ivi i razmnoava se u nervnim elijama pljuvanih lijezda. 3. Sarcosporidia vrste ovog reda veinom su paraziti miia raznih sisara gdje se u miiima vide kao ovalne kesice. INFUSORIA u ovu klasu ubrajaju se vrste od kojih najvei broj ima treplje na povrini tijela. Ova klasa se dijeli na 2 potklase : 1. Ciliata 2. Suctoria Potklasa Ciliata dijeli se na 4 karakterisina reda: 1. Holotricha u ovaj red ubrajaju se neparazitski oblici gdje pripada i papuica ili paramecium. Samo mali broj vrsta su parazitski oblici. 2. Spirotricha u ovaj red uglavnom se ubrajaju trepljaste vrste koje imaju desno uvijenu zonu okolousnih membrana. 3. Peritricha to su vrste koje imaju lijevu zakrenutu zonu okolousnih membrana 4. Protociliata u ovaj red ubrajaju se vrste koje nemaju izdiferenciran usni region a esto su prisutne u crijevnom traktu mnogih vrsta a najee vodozemaca. Druga potklasa klase Infusoria je Suctoria. Karakteristino je da vrste nemaju treplje ni tipinog usnog otvora i ive u slatkim vodama. MEZOZOA U ovu grupu ivotinja ubrajaju se jedinke koje po organizaciji tijela nisu ni tipine jednoelijske ni vieelijske, ve prelazne forme od metazoa ka protozoa. Veina vrsta su parazitiski oblici koji parazitiraju unutar tjelesnih duplji beskimenjaka (endoparaziti). Po izgledu tijela lie na uproene pljosnate crve. Mogu se podijeliti u 2 klase: 1. Orthomecida 2. Dicyenida U prvu klasu spadaju sitni oblici mezozoa i pored toga to se nalaze u tjelesnim dupljama esti su i u polnim lijezdama. Karakteristine vrste iz ove klase pripadaju rodu Rhaopalura. Jedinke iz ovog roda uglavnom su razdvojenog pola. Vrste imaju dupljasto tijelo i spoljanost tijela prekrivena je trepljama. Nakon oplodnje jajne elije, prva faza embrionalnog razvia deava se unutar tijela enke. Kasnije razvie deava se u spoljanjoj sredini, a do odraslog oblika deava se transformacija larvenog stadijuma. U drugoj klasi (Dicyenida) nalaze se mnoge vrste koje su endoparaziti u bubrezima glavonoaca. Tijelo enke je crvoliko, a znaajan dio predstavlja osovinska elija koja je prekrivena trepljastim epitelom. Ukupna duina enki ne prelazi 10 milimetara. Jednike imaju sloen ciklus razvia gdje se smjenjuju partenogenetska i polna generacija (heterogonija). U ovoj klasi karakteristine vrste pripadaju rodu Dicyena. SPONGIA suneri (spuve) U ovaj organizacioni tip ubrajaju se najjednostavnije graene vieelijske ivotinje koje se nazivaju suneri. Jedinke iz ove grupe preteno naseljavaju vodene sisteme i najbrojnije su u morima. Najvei broj ivi na podlozi ivotne sredine i to je sesilan nain ivota. Osnovni izgled tijela je peharast. Na prednjem kraju tijela je centralni otvor osculum preko koga ulazi najvei dio vode se potrebnim kiseonikom i hranjivim esticama.

25

Pored ovog otvora, i sa strane tijela postoje manji otvori i zbog tih otvora ili pora, raniji naziv sunera bio je porifera. Spoljanji tjeslesni zid je ektodermalnog porijekla, a unutranji tjelesni zid je endodermalnog porijekla. U unutranjem sloju tjelesnog zida nalaze se kragnasto uvijene elije i one se nazivaju hoanocitne elije. U odnosu na stepen razvoja sunera, graa tijela se uslonjava. Kod najmlaih uzrasnih kategorija sunera, prisutan je osnovni oblik tijela koji se naziva ASKON. Sa rastom mladog sunera forma tijela se uslonjava i naziva se SIKON. Kod definitivnih odraslih oblika javlja se najsloenija graa sunera LEUKON. Tjelesna tenost kada dospije u unutranost tijela ivotinje djelimino se iskoristi, a neiskoriteni dio zajedno sa ostacima nesvarene hrane i neiskoritenim kisikom iz vode izbacuje se preko oskuluma. Osnovni tip razmnoavanja je bespolni pupljenjem, kada se od osnovnog roditeljskog tijela odvoji dio koji raste i razvija se u vodenoj sredini. Ipak, najee novonastali pupovi ostaju u vezi sa roditeljem i na taj nain se stvaraju kolonije sunera u morima i okeanima. U nepovoljnim uslovima, ili u zimskom periodu ili u vreme sue gomile elija roditeljskog tijela zaodjenu se vrstom opnom koja ih titi. Kada se uslovi normalizuju, opna oko gemula se rastvara, a unutranje elije nastavljaju se razvijati do odraslog sunera. Pored bespolnog, manji broj vrsta se razmnoava i polno, kada se izmeu ektodermalnog i endodermalnog sloja formiraju spermatozoidi i jajna elija koja se izbacuje u spoljanju sredinu. Nakon oplodnje jajne elije sa spermatozoidiom, razvija se trepljasta larva koja vremenom raste i transformie se u odrasli oblik. Osnovna masa tijela sunera naziva se spongin i u zavisnosti koja se materija nalazi u sponginu izvrena je klasifikacija u dvije velike klase : 1. Calcarea - u ovoj klasi nalaze se vrste koje u sponginu imaju CaCO3 2. Incalcarea u ovoj klasi nalaze se vrste koje u sponginu sadre SiO2 U zavisnosti kakvog je oblika SiO2 , klasa Incalcarea podijeljena je u 4 reda: 1. Triaxonia u ovaj red ubrajaju se vrste koje imaju skelet od troosnih SiO2 iglica. 2. Tetraxonia u ovaj red ubrajaju se etvoroosni i vieosni skeleti od SiO2 3. Dendroceratida suneri sa ronim skeletom koji je u obliku razgranatog stabla 4. Cornacuspongia to su vrste koje imaju isprepletena vlakna osnovne mase spongina, sa SiO2 iglicama. COLLENTERATA dupljari Ove jedinke iskljuivo ive u morima i ako ima oblika koji pripadaju slatkovodnoj fauni kao to je npr. zelena hidra (hydra viridis). Osnovna karakteristika dupljara je ta da je najvei dio unutranjosti tijela zauzima razgranata duplja (pracrijevo kolenteron) po emu je cijeli organizacioni tip ivotinja dobio naziv. Osnovna funckija ove duplje je da se u njoj vri varenje, ali iz ove duplje se vri i raznoenje hranjivih estica u unutranost dubine tijela. Slino kao i kod npr. sunera na kraju tijela se nalazi otvor koji vodi u tjelesnu duplju ivotinje. U spoljanjem ektodermalnom sloju nalaze se arne elije ili knide koje imaju funckiju da paraliu manju ivotinjicu ili da izazovu neprijatan bol u dodiru sa drugom ivotinjom, to predstavlja osnovnu funkciju za prikupljanje hrane ili odbrambenu funckiju. Prema unutranjosti tijela, nalazi se endodermalni sloj, a ispod ukupnog ektodermalnog i endodermalnog sloja postoji miini sloj, ula (difuzni tip), polni elementi i ostali organi ivotinje. Kod dupljara postoji nervni sistem difuznog tipa, ali postoje i nervni ogranci vrpca preko kojih se inerviraju svi dijelovi tijela ivotinje. Razmnoavanje najee bespolno, ali postoje oblici polnog razmnoaanja, kao i smjena bespolnih i polnih oblika (jedna vrsta metageneze). Osnovni oblik tijela dupljara je bespolni oblik, koji se naziva polip. Iz polipa se razvijaju oblici koji se nazivaju meduze i u njihovom tijelu se javljaju polni elementi, to znai da meduze predstavljaju polnu generaciju. Nakon to su se polni elementi izbacili u spoljasnju sredinu, oni se meusobno oplode i razvija se trepljasta larva planula. Ova larva se uvrsti za podlogu i ponovo se razvija do bespolnog oblika polipa. Svi dupljari mogu da se podijele u 3 klase:

26

Hidrozoa ubrajaju se polipoidni oblici meu kojima je i slatkovodna zelena hidra Sciphomendusoa u ovu klasu ubrajaju se slobodnoplivajui sitni toplomorski oblici meu kojima ima i krupnijih oblika koji obuhvataju vrste koje su polna generacija u ciklusu razmnoavanja dupljara. 3. Anthozoa u ovu klasu dupljara ponovo se ubrajaju bespolni oblici polipi koje rjee ive sami a ee u kolonijama i grade morske sprudove. Ovi polipi se mogu podijeliti u odnosu na izgled usnog otvora i ukoliko u regionu usta postoji 8 zrakastih tvorevina to su osmozrani korali i oni su izdvojeni u potklasu Octocoralia. Ukoliko oko usta postoji 6 takvih tvorevina to su estozrani dupljari i oni ine potklasu Hexacoralia. Ako je u regionu usta 4 takva zraka to je potklasa Tetracoralia.

1.

2.

Rebronoe (Ctenophora) Neki autori ih izdvajaju u poseban organizacioni tip, a neki ih svrstavaju u dupljare. Radi se o slobodnoplivajuim morskim oblicima koji imaju slian oblik tijela kao i meduze, ali se od njih razlikuju posebno po grai organa za kretanje. Osnovni oblik tijela rebronoa je mijeak, a njihovo tijelo je izgraeno po principu dvozrane simetrije, to znai da pripadaju ivotinjama koje imaju identinu lijevu i desnu polovinu. Iza usnog otvora prema unutranjosti tijela nalazi se ektodermalno drijelo. Ono izgleda kao spljotena cijev, drijelo vodi u endodermalni eludac koji je takoe spljoten. Od eludca se odvajaju kanalii koji podsjeaju na radijalne kanalie meduza. U sistemu tih kanalia mogu se izdvojiti tri glavna kanala od kojih jedan polazi prema prednjem dijelu ivotinje, a ostala 2 vode u unutranjost zadnjeg dijela tijela. Na spoljanjosti tijela postoji 8 karakteristinih tvorevina koje podsjeaju na rebra i prema tim tvorevinama cijeli organizacioni tip je dobio naziv. Veina rebronoa ima jedan par pipaka koji slue iskljuivo za hvatanje plijena. Na povrini tih pipaka nema arnih elija ve je to ljepljivi epitel. Nervni sistem je ganglionarnog tipa i glavninu tog sistema predstavlja subektodermalni splet nervnih ulnih elija. Rebronoe su hermafroditni oblici, a polni produkti koji se produkuju u tijelu izbacuju se preko usta u spoljanju sredinu, gdje se vri klasina oplodnja jajne elije sa spermalnom. Nakon oplodnje deava se brazdanje dioba jajne elije i nestaju sitnije mikromere i krupnije markomere. Pri kraju embrionalnog razvia javlja se zaetak treeg klicinog lista (mezoderma) koji nastaje proliferacijom elija izmeu ektoderma i endoderma. Platodes (pljosnati crvi) To su ivotinje bez tipine tjelesne duplje, a unutraljost tijela ispunjena je parenhimskom masom. Ova masa nalazi se u svim dijelovima tijela i opkoljava unutranje organe ivotinje. Na povrini tijela postoji potkono tkivo koje izgrauje miina vlakna. Miina vlakna u tom sistemu nemaju jasan oblik pruanja ve se nalaze u svim pravcima. Crijevni sistem ili nije, ili jeste slabo razvijen, a to je posledica parazitarnog naina ivota jer najee ovi crvi uzimaju gotove sokove od domaina preko povrine tijela. Nervni sistem je ganglionaran, ali se od tih ganglija prema unutranjosti tijela sputaju vrpce i od tih vrpca ogranci nerava, putem ega je obezbjeena inervacija cijelog tijela. Ekskretorni sistem je vrlo jednostavan i graen po tipu protonefridija, to znai da su otovori unutra i na povrini tijela. Polni organi pljosnatih crva su hermafroditi i vrlo sloeno su graeni, a zauzimaju veliku unutranjost tijela. Organizacioni tip Platodes najee je podijeljen na 4 klase. 1. Turbelaria (trepljasti pljosnati crvi) 2. Trematodes (metilji) 3. Cestodes (pantljiare) 4. Nemertine to su crvi koji po organizaciji tijela predstavljaju prelaz od pljosnatih ka valjkastim oblicima Turbelaria to su sitni oblici pljosnatih crva, koji uglavnom naseljavaju vodene ekosisteme (i slatkovodne i morske), ali su prisutni i na vlanim mjestima. Za razliku od metilja i pantljiara u ovoj

27

klasi samo rijetke vrste parazitiraju. Povrina tijela obrasla je trepljastim tvorevinama koje iskljuivu slue u svrhu lokomotornih funkcija. Respiratorni organi ne postoje i disajni procesi se obavljaju preko povrine koe. U naim vodama este su vrste roda Planaria. Trematodes u ovu klasu ubrajaju se parazitarni oblici kao to su npr veliki metilj (Fasciola (Distomum) hepatica), ili mali metilj (Fasciola (Distomum) lanciolatum). Veliki metilj u odraslom stadijumu parazitira u unim kanalima ovce. Definitivni odrasli oblici nemaju treplje po povrini tijela, ali one postoje kod larvi preko kojih se vri razvoj do odraslog oblika. Odrasli oblici na povrini tijela imaju zatitni sloj koji predstavlja jednu vrstu kutikularnog sloja i titi tijelo od fermenata digestivnog sistema. U vezi sa parazitarnim nainom ivota na donjen dijelu tijelo postoje pijavke pomoi kojih se jednika uvrsti za podlogu. Ostale zajednie karakteristike su kao i kod ostalih pljosnatih crva. Ova klasa se dijeli na 2 potklase: 1. Monogenea uglavnom se ubrajaju parazitarne forme koje nejee parazitiraju na koi ili krgama riba i esto imaju 3 ili vie pijavki. 2. Digenea u ovoj klasi metilji sa dvije pijavke i tu se ubrajaju veliki i mali metilj. Cestodes odrasli oblici parazitiraju unutar crijeva beskimenjaka i to sa glavenim djelom koji je uvren za unutrani zid crijeva. Iza glavenog dijela se nalazi vratni dio koji produkuju tjelesni segmenti (proglotis) Ciklus razmnoavnja pantljiare (koji su hermafroditalni oblici) tee smjenom hermafrodnitnog razmnoavanja sa polnim oblikom reprodukcije. Da bi se razmnoavanje odvijalo u kontinuitetu larveni oblik pantljiare mora da dospije u tijelo prelaznog domaina. Najee oblik koji se naziva bobica dolazi u sistem krvotoka prelaznog domaina a ukoliko definitivni domain konzumira takvo meso razvija se odrasli oblik pantljiare. U regionu Banja Luke najei oblici su svinjska (Tenia solium), govea (Tenia saginata), i psea pantljiara (Tenia echinococus). Kodpsee pantljiare postoji jo komplikovaniji ciklus razvia i to je razmnoavanje vegetativnim putem preko ve formirane bobice. Nemertine ubrajaju se pljosnati crvi koji po organizaciji tijelo prestavljaju prelaz ka valjkasim. Najee ive u morskim ali i u slatkim vodama. Kod odraslih oblika razlikuju se enke i mujaci, koji polne produkte izbacuju u spoljanju sredinu i nakon oplodnje se razvija larva Pilidium koja postepeno raste do odraslog vrlo izduenog oblika. NEMATHELMINTES (valjkasti crvi) Ovi crvi imaju primarnu tjelesnu duplju i izdueni oblik tijelo koje jo uvijek nije segmentirano i podijeljeno na lanke. Kod veine vrsta ne postoje treplje i bievi i to su ivotinje sa razdvojenim polovima. Jo uvijek ne postoje respiratorni i krvni sistemi. Sistem za izluivanje ili ekskretorni sistem je jednostavne grae i ta graa je po principu izmjenjenih lijezda koe slinih protonefridijama. Organizacioni tip valjkastih crva dijeli se u 4 klase: 1. 2. 3. 4. Nemathodes Gordiacea Acehocephala Kinorinha

Nematodes tijelo im je izdueno, na prednjem kraju tijelo im je usni a na zadnjem analni otvor. Unutar tijela veine vrsta postoje odreena zadebljanja i to su njaee etiri zadebanja od kojih su dva sa strane tijela a po jedno ide lenom i trbunom stranom. Na povrini tijela je jedna vrsta kutikularnog sloja a ispod je sloj hipodermisa. U tom hipodermisu nalaze mnogobrojna jedra. Ispod

28

hipodermisa su miii a izmeu miia i tijela je tjelesna duplja. Crijevo je u obliku cijevi koja se longitudinalno protee od usnog ka analnom otvoru. Prednji dio crijeva predstavlja jednu vrstu jednjaka sa spoljanjim vrstim miinim dijelom i spolja je obavijeno vrstim kutikularnim dijelom. Kod nekih vrsta taj dio ima kutikularne zuba . iz jednjaka je prednji dio crijeva i to crijevo je relativno tankih zidova. Iz tog dijela slijed kratko,pa zadnje crijeova pa analni otvor. Na sam kraju ivotinje j erepni region. Meu vrstama nematoda, postoje oblici koji se hrane sitnim ivotinjama ali i parazitarne forme. Nervni sistem je ganglionaran sainjen od drijelne ganglije u obliku prstena. Od ovog prstena prema unutranjosti tijela odvajajuse nervne vrpce. U vezi sa nainom ivota i ula ovih ivotinja su rlativno slabo razvijena ,osim ula dodira, koja se nalaze u okousnom regionu. Ostale osobine sline su kao i za sve valjkaste crve. Jednike nematoda su razdvojenih polova a enke i mujaci su u vriejme polne zrelosti se jasno razlikuju(polni dimorfizam). Kod enki, plni sistem poinje neparnim otvorom koji prelazi u jedno proirenje i to je jedna vrsta vagini koja se nastavlja u dvije jae razvijene cijevi koje predstavljaju uteruse. Uterusi se suavaju i prelaze u jajovode a ovi u jajnike koji su konasti. Kod mujaka postoje konasti sjemenik koji prelazi u izuvijani sjemevod i na kraju muskulozna cijev. Sjemevode se nalazi ispod crijeva a ored sjemenovoda mujaci imaji i kopulacioni organi koji je u obliku dviej iglice. Oploenje jedinke je unutranje. Neke jedinke polau jaja a ima vrsta koje raaju ive mlade. Bez obzira da li su to jajaj ili je to larveni oblik, oni se izbacuju u spoljanju sredinu i da bi se razvie dalje nastavailo treba da dospiju u tijelo prelaznog domaina. Prelazni domain moe biti i druga odrasla jedinka nematoda. Klasa Nemathodes dijeli se 3 klase :

1.

Nologonia u ovu potklasu ubrajaju se parazitarne forme karakteristina vrsta je ovjeia glista (Trichiurus trichiura) 2. Telogonia ova podklas ukljuuje veliki broj vrsta a sve od njih uglavnom imaju izduen oblik tijela. U ovu klasu ubrajaju se vrste roda Filaria a meu njima su vrste koje izazivaju SIONOVU bolest-to podrazumijeva deformaciju kostiju. U ovu potklasu ubrjaja se i mali crvenkasti crvi koji parazitiraju u dvanestopalanom crijevu (Amcilostoma duodenala ). Tu se ubraja i djeija glista (Enterlobius verdicularis) i obina glista - Ascaris lumbricoides. 3. Thylecida u ovoj podklasi nalaze se parazitarne forme nematoda kao to su npr.biljne parazitarne forme , meu kojima su stabline,korijenove,travne i mnoge namatode koje izazivaju pjegavost korijena. ANNELIDES (prstenaste gliste) Osnovna karakteristika ovih ivotinja je segmentiranost tijelo (ova segmentiranost javlja se poev od prstenastih glista do ivotinja najviih sistematskih kategorija). Sve lankovite ivotinje sa obzirom na taj karakter pripadaju grupi Articulata. Sve prstenaste gliste imaju tjelo podijeljeno u segmente ali je kod nekih segmentacija jasno izraena a kod nekih manje. Kod prstenastih glista pojavljuje se sekundarna tjelesna duplja (celom). Kod njih je dobro razvijen sistem krvotoka a esto i disajni organi. Kao ekskretorni organi funkcioniu metanefrijdije koje su segmentarno rasporeene. Nervni sistem se sastoji od ganglija (ganglionarni tip) a znaajnija ganglija je naddrijelna a prenos nadraaja prema ununtranjosti tijelo se posebno vri putem parnog trbunog stabla nerava. Razvie prstenastih glista deava se preko larvenog stadija i to je larva koja se naziva Trochophora. Annelides se dijele u 5 klasa:

1.

Chaetopoda u ovu klasu ubraja se najvei broj vrsta sa tipinom segmentacijom tijelo. Osnovni oblik tijelo je valjkast, a tjelesni segmenti su meusobno odvojeni tankim lamelama koje esto imaju epitelijalni karakter. Kod svih vrst postoji relativno dobro razvijen krvotok i to je krvni sistem zatvorenog tipa i glavninu ovog sistema ine dva krvna suda od kojih se jedan prua iznad a drugi ispod crijeva. A u gornjem sudu krv struji od repa prema glavi a u donjem sudu struji odbrnuto

29

od glave prema zadnjem dijelu tijelo. Sa obziraom da prstenaste gliste nemaju izdiferencirano srce potiskivanje krvi obavljaju kontraktilni centri najee smjeteni u zidovima krvnih sudova. U procesima izluivanja ne uestvuju samo metanefridije ve i ekskretne elije koje se nazivaju horagoge i kojim ima puno iznad i ispod crijeva. U procesima ekskrecije ove elije se raspadaju a njihov sadraj se preko nefridija izbacuje u spoljanju sredinu. ula nisu ba dobro razvijena i uglavnom su prilagoena nainu ivota, jedino je dobro razvijeno ulo dodira koje je u okolousnom regionu. Ova klasa najee se najee dijeli u tri potklase : 1. Archiannelides predstavljaju grupu prstenastih crva od kojih najvei broj ivi u morima i to su primitivni prstenasti crvi. Veliina tijelo im je mala i imaju skoro istu segmentaciju tijelo i to je homonomna segmentacija. Najvei broj vrsta nemaju nikakve nogice ili ekinje pomou kojih se vri kretanje tj. samo kod nekih vrsta na segmentima postoje pramenovi (ekinje). To su jedinke razdvojenih polova nain razmnoavanja polni. Polne lijezde, muke i enske, rasporeene su po segmentima 2. Polychaeta to je raznovrsna i vrstama relativno brojna potklasa. Obuhvata slobodno plivajue vrste ili se nastanjuje unutar posebnih cjevica koje lui organizam jedinke. Veina vrsta imaju na segmentima dobro razvijene noice (pauropodije). Sa obzirom da veina vrsta ivi u vodi glavnina raspiratornog procesa se obavlja preko jedne vrste respiratornih krga. Nervni sistem je ganglionaran a polni produkti se izbacuju van preko nefridija. 3. Oligochaeta tu pripadaju vrste od kojih je veina sitnija od prethodnih ali za razliku od njih imaju po segmentima sitnije ekinje. U istim vodama ive vrste roda Tubifex a tu pripada i kina glista Lumbricus terestris. 2. Hirudinea klasa hirudinea predstavlja drugu klasu prstenastih glista . Pijavice ive iskljuivo u vodenoj sredini, bilo da su to mora ili slane vode, dok se mogu sresti i na kopnu,ali su tamo rijee. Na tijelu pijavica uoavaju se pijavke, od kojih je jedna obino na ventralnom dijelu druge polovine tijelo i slui za privrivanje. Druga pijavka nalazi se sa donje strani ili u usnom regionu i slui pri pomaganju prilikom uzimanja hrane, ali istovremeno slui za jae privrivanje. Neke od pijavica predstavljaju egzoparazitske oblike, i tada se uglavnom hrane tjelesnim sokovima domaina. Prilikom kretanje pijavke se naizmjenino privruju ya podlogu pomjerajui tijelo nepred. Druge pijavice, koje ive u vodi mogu da plivaju i pokreu tijelo vijugajui, u emu uestvuje miini sistm, na tijelu pijavica obino postoje vanjski nabori i veem broju tih nabora na spoljanjem dijelu tijela odgovara samo jedan unutranji segment. Unutranjost tijela pijavice ispunjena je parenhimskom masom unutar koje se nalaze miia vlakna, sa obe strane crijeva postoje ispupenja u koja prilikom parazitiranja moe da stane vea koliina krvi, ali neke druge tjelesne tenosti koja se kasnije iskoritava. Poetak crijeva proiren je u vru tvorevinu koja na neki nain predstavlja drijelo, koje djeluje prilikom uzimanja krvi kao pumpa. U ustima pijavice nalaze se hitinski izrataji (najee 3) i to je jedna vrsta ploica pomou kojih pijavica progrize kou domaina. Krv se mora koristiti u svjeem stanju i da ne bi dolo do zgruavanja krvi, pijavice imaju u pljuvanim lijezdama jedan sekret koji se lui na ranu i spreava zgruavanje krvi. Krvni sistem pijavice predstavljen je sa 4 uzduna kanala, a ti kanali su povezani kapilarnom mreom. Jedan od ta 4 kanala prua se leno, drugi trbunom stranom, a 2 preostala pruaju se bono. Ovi boni kanali imaju vie kontraktilnih karakteristika (zamjenjuju srce). Za razliku od veine drugih prstenastih glista pijavice su hermafroditni oblici. Ova klasa podijeljena je u 3 potklase: 1. Acantohobdellida pijavice sa ekinjama 2. Rhinobdellida pijavice sa rilicom 3. Archycobdellida to su eljusne pijavice, tu se ubraja i medicinska pijavica (Hirudo medicinalis). Ostale klase prstenastih glista (Echiurida, Pariapulida, Rotatoria) uglavnom imaju sve karakteristike kao i ostale prstenaste gliste.

30

Poseban organizacioni tip predstavljaju CRVULJCI (VERMIDEA) koji takoe pripadaju segmentiranim ivotinjama, ali broj njihovim lanaka je manji u odnosu na prethodne (prstenaste gliste) i najee se radi o 3 segmenta tijela. Crvuljci se najee dijele u 4 klase: 1. GEPHYRE (zvjezdasti crvuljci). Ovi crvuljci uglavnom naseljavaju morski bentos (dno) 2. BRYOZOA uglavnom sesilni organizmi dna 3. BRACHIOPODA crvuljci slini mekucima 4. PHORONIDA u ovu klasu ubrajaju se malobrojne vrste crvuljaka ije je tijelo uglavnom sakriveno u vlastitu cjevicu ZGLAVKARI Artrhropoda Zglavkari predstavljaju najmnogobrojniji organizacioni tip u ivotinjskom svijetu (oko 500 000 vrsta i pod vrsta) i predstavljaju LANKOVITE IVOTINjE sa bilateralnom simetrijom. Bez obzira da li su iz vodene ili kopnene sredine, lanci u njihovom tijelu slijede jedan iza drugog i ponekad su jasno odvojeni dijelom ili cijelom povrinom miia. Bez obzira u kom dijelu tijela se nalaze, lanci su razliiti i imaju specifine nazive u pojedinim regionima tijela. Kod veine vrsta zglavkara postoje dobro razvijeni udovi ili ekstremiteti i oni su vezani za centralni dio tijela pokretljivim vezama i ovi udovi slino su graeni kao i cijelo tijelo ivotnje, a u njihov sastav ulaze lanci od kojih svaki segment ima naziv. Povrina tijela pokrivena je vrstom supstancom i ta supstanca se esto naziva i kutikula i ona je jae razvijena na lancima nego mjestima gdje se lanci spajaju. U takvoj organizaciji tijela kod veine vrsta se deava presvlaenje kutikule koje je esto praeno preobraajem vrste. ivotinja intenzivno raste, dok je kutikula mekana i to je najee nakon presvlaenja. Osnovnu grau tijela ini popreno-prugasta struktura i upravo ta struktura omoguila je da se kod nekih vrsta (insekti) razvijaju neki organi sa brzim treperenjem krila. Crijevni aparat jasno je graen od prednjeg, srednjeg i zadnjeg dijela. U regionu srednjeg crijeva postoje lijezde koje lue sekrete u tom regionu i pomau lakem varenju hrane. Nervni sistem je ganglionarnog tipa ali se posebno izdvaja lanac trbunih ganglija. U sistemu krvotoka pojavljuje se pulsirajui organ srce, a ekskretorne organe predstavljaju modifikovane nefridije ili MALPIGIJEVI SUDOVI. Za vrijeme embrionalne faze razvoja pojavljuje se nesegmentirana tjelesna duplja, ali kasnije zidovi duplje nestaju , prostor se spaja u jedinstvenu cjelinu i tako nastaje jedinstvena tjelesna duplja. Najvei broj vrsta imaju odvojene polove i kod gotovo svih zglavkara je polni nain reprodukcije. U vrijeme polne zrelosti mujaci i enke se razlikuju prema nekim sekundarnim karakteristikama i to je pojava polnog dimorfizma. Organizacioni tip Artrhropoda dijeli se na dva velika podtipa :

1.
2.

BRANCHIATA TRACHEATA

Prvi podtip (Branchiata) obuhvata uglavnom sve vrste u vodenoj sredini i oni disajne procese obavljaju krgama. U ovom podtipu su i paukolike ivotinje koje jedine imaju disajne procese u vazdunoj sredini. Ovaj podtip najee se dijeli na vrste koje su svrstane u est klasa: 1. CRUSTACEA (rakovi) 2. TRILOBITA (trilobit) 3. PALEOSTRACA (izmeu koljki i rakova) 4. ARACHNOIDEA (paukolike ivotinje) 5. PANTOPODA (morski pauci) 6. TARDIGRADA (svi vodeni zglavkari) Crustacea imaju najvei broj zajednikih karakteristika kao i svi zglavkari, ali i neke specifinosti. Rakove su nazivali i ljuskari, a njihovo tijelo je prekriveno vrstom supstancom oklopom i u sastav te supstance ulazi CaCO3 . Rakovi diu na specijalno graene krge (jednostavniji tip krga nego kod riba) i mnogobrojne vrste rakova naseljavaju vodene ekosisteme (morske i slatkovodne), ali se rakovi

31

mogu sresti i na vlanim mjestima. krge se nalaze u prednjem dijelu tijela, ali uvijek na mjestima koja su najvie izloena strujanju svjee vode. Neke rijene vrste rakova imaju redukovane krge, a disanje se obavlja preko povrine tijelo. S obzirom da je segmentirano tijelo kod rakova postoji sraslost glavenih i grudnih segmenata i ovaj dio tijelo se naziva CEPHALOTORAX. U trbunom dijelu nalazi se poptuno drugaiji tip segmenata i to su ABDOMENALNI SEGMENTI. U trbuhu se nalazi razliit broj segmenata i broj tih segmenata predstavlja biosistematski karakter vrste. Na glavi rakova obino se nalazi 2 para pipaka (antena), a u regionu usta se nalaze gornje i donje vilice (maxille i mandibule). Noge rakova su lankovite i pri krajevima se ravaju. To je jedna od prilagodbi koja ima pomae u kretanju kroz vodu. U regionu digestivnog trakta postoji eludac koji je snabdjeven aparatom za sitnjenje hrane, a to su najee hitinski izrataji na unutranjoj strani eludca. Rakovi imaju parne facetovane oi ali i neparno oko na elu. Organi za dodir i miris se nalaze na prvim antenama. Najvei broj rakova imaju odvojene polove i polni nain reprodukcije a samo rijetke vrste su hermafroditi. U razviu rakova deava se metamorfoza gdje se kod niih rakova larva NAUPLIUS preobraava u odraslu jedinku. Kod viih rakova larva ZOA se takoe preobraava u odraslog raka. Klasa CRUSTACEA dijeli se na 2 potklase: 1. ENTOMOSTRACA (nii rakovi) 2. MALACOSTRACA (vii rakovi) U prvu potklasu (Entomostraca) ubrajaju se nii raii koji se nazivaju vodene buve, a meu njima su i vrste roda Daphnia. Tu pripadaju i planktonski raii (COPEPODA). U drugu potklasu (malacostraca) nalazi se veliki broj vrsta, 10-ak redova. U ovu potklasu ubrajaju se rijeni rakovi, ali i neke morske vrste kao to su KRABE. TRILOBITA u ovu klasu se ubrajaju izumrli rakovi koji su ivjeli u paleozoiku i to u morima. PALEOSTRACA u ovu klasu se ubrajaju jedinke pod zajednikim nazivom RAKOKORPIJE i one su pred izumiranjem i naseljavaju iskljuivo mora. ARACHNOIDEA u ovu klasu se ubrajaju paukolike ivotinje i one jedine iz ovog podtipa uzimaju atmosferski O2. U ovom redu pripadaju razni pauci i njihovi srodnici kao i korpije, pedipalpi lane korpije, kosci, krpelji i sline vrste. Tijelo pauka i njihovih srodnika sastoji se od glaveno-grudnog dijela i abdomenalnog dijela. Na tijelu pauka postoje 4 para nogu i to u grudnom regionu. Pauci imaju lankovite noge i najee se radi o 7 lanaka i na kraju zadnjeg lanka postoje kandice koje pomau u kretanju jedinke. Najvei broj vrsta pauka hrani se isisavanjem tjelesnih sokova iz rtve. U ekskretornom sistemu funkcioniu salne lijezde koje se najee izlijevaju pri otvorima prvog ili treeg para nogu. Disanje obavljaju trahejama koje su graene od mnogobrojnih listia izmeu kojih se nalazi vazduni prostor. Kod veine vrsta postoje mujaci i enke, a izuzev kod korpija i nekih grinja koje raaju ive mlade, pauci i njihovi srodnici uglavnom legu jaja. PANTOPODA u ovu klasu se ubrajaju vrste koje se nazivaju morski pauci i koji lie paucima ali se po drugim osobinama izdvajaju. Neke vrste vode poluparazitski ili parazitski nain ivota i veliki su od 1-15 cm. Prednji dio tijelo najee ima 4 lanka. a zadnji dio je nelankoviti trbuh. TARDIGRADA ova klasa obuhvata sitne zglavkare (najee slatkovodne vrste) koji su veliki oko 1 mm. Najvei broj karakterisitika je isti kao i za sve vodene zglavakare. TRACHEATA (podtip suvozemnih zglavkara) Klasa INSECTA - OPTE KARAKTERISTIKE INSEKATA: Velika veina insekata ivi iznad povrine zemlje u vazdunoj sredini i disajne procese obavlja dunjakim cijevima trahejama. Manji broj insekata ivi u zemlji i pripada tzv. beskrilnim insektima koji se ubrajaju u potklasu APTERYGOTA. Insekti imaju izraenu segmentaciju tijela. ali su segmenti u tijelu razliiti i to je tip heteronomne segmentacije. Insekti su po segmentiranosti tijela slini prstenastim glistama koje imaju homonomnu segmentaciju tijela. Nauka koja prouava insekte je ENTOMOLOGIJA. Tijelo insekata sastavljeno je uglavnom od 3 segmenta i to su glaveni region

32

(CAPUT), grudni (THORAX) i trbuni (ABDOMEN). Kao odrasle jednike imaju bilaterlanu simetriju tijela. Na glavi postoje pipci i antene, zatim oi i usni aparat. U grudnom dijelu koji obuhvata nekoliko sraslih prstenova nalaze se 3 para nogu i krila (kod nekih vrsta 2 para, kod nekih 1). Raniji naziv za insekte zbog postojanja 6 grudnih nogu bio je hexapoda. Iza grudnog, slijedi trbuni ili abdomenalni dio koji najee ukljuuje 11 trbunih segmenata. Glavu insekata ini vrsta glatka ahura koja obuhvata dijelove koji su srasli po avovima. Na glavi se razlikuju dijelovi koji predstavljaju tjeme (VERTEX), zatim elo (FRONS), srednja ploica (CLYPEUS), iza je zatiljak (OCCIPUT), a sa strane nalazi se gua (GULA). Sa strane glavenog regiona nalaze se boni dijelovi koji na neki nain predstavljaju obraze (GENEE). Pipci koji postoje na vrhu glave su lankoviti, a oi su uglavnom facetovanog tipa (mozaine), a pored toga se nalaze i proste oi tipa OCELA. Pipci se sastoje iz bazalnog dijela koji je uljebljen u glavenu ahuru, zatim slijedi lankoviti dio i na kraju je izdueni bioliki dio. Na vrhovima pipaka nalaze se neka od ula, a dole su razvijena ula opipa, mirisa, ukusa, temperaturno ulo itd. Usni aparat insekata je sloeno graen i uslovljen nainom ishrane. Osnovni tip usnog aparata je usni aparat za grickanje, ali postoje i usni aparat za sisanje, srkanje, lizanje itd. Iza glave slijedi grudni region (THORAX), koji ja najee sastavljen iz 3 stopljena segmenta. Svaki od ovih segmenata je sastavljen iz 4 kutikularna dijela, i to iz gornje i donje kutikularne ploe, kao i od 2 bone ploe. Grudne noge insekata takoe su lankovite i sastoje se od bazalnog dijela (COXA) zatim slijedi netipina aica (TROCHANTER), kutnjaa (FEMUR), golenjaa (TIBIA) i stopalo (METATARSUS) na kome su najee dvije kandice. Grudi i noge su prilagoene funkciji koju obavljaju. Krila su razliita kako po veliini tako i po boji, a najvie se meusobno razlikuju po broju nerava (inervaciji) u regionu krila. Poloaj i broj nerava u tkivima uglavnom se smatra biosistematskom karakteristikom vrste. Boja krila moe biti prozirna ili bezbojna, a ponekad razliito obojena. Mogu imati dlaice ili ljuspice a mogu da budu i hitinizirana i kod veine insekata tada ne slue za letenje (stjenice). Iza grudi dolazi trbuni dio, koji je sastavljen od manje vie 11 segmenata, a zadnji segment u trbuhu se nazuva TELSON. Trbuni segmenti, najee deveti, nose spoljanju genitalnu strukturu, kod mujaka dodaci za pridravanje enki tokom parenja, a kod enki je tu najee legalica (dio kroz koji izlaze jaja), koja se kod nekih vrsta transformie u aoku (OSE) I na trbuhu postoje noge, daleko jednostavnije od grudnih nogu. Oblik trbuha insekata je razliit, vretenast, ovalan ili loptast. Nain vezivanja grudi ili trbuha moe biti cijelom irinom, zatim u dijelu segmenta i potpuno sueni trbuh kao kod mrava. Spoljanjost je obavijena vrstom supstancom i vrlo esto se ta supstanca naziva kutikula. Ispod kutikule, prema unutranjosti je sloj hipodermisa, a jo dublje su miii i ligamenti za koje su uvreni unutranji organi. Veoma esto se gornji sloj kutikule naziva epikutikula i ona je neto meka. U hipodermisu su elije koje hrane dlaku, lijezde koje najee lue vosak i neke odbijajue mirise. Kao i krila, kutikula moe biti razliite boje, glatka ili naborana. Krila insekata su bona ispupenja kutikule i postoji nekoliko sluajeva veliine krila: 1. Prednja su vea od zadnjih 2. Prednja krila su hitinizirana 3. Prednja krila su smanjena a zadnja dobro razvijena 4. I prednja i zadnja krila su smanjena ili zakrljala Digestivni ili probavni sistem poinje prednjim regionom u kojem se nalaze neke pljuvane lijezde zatim slijede razliito diferencirani regioni crijeva, i na kraju je analni otvor. Prednje crijevo se naziva STONODEUM, srednje MEZENTEUM, a zadnje PROCTODEUM. Prednje crijevo slui za provoene unijete hrane i pripremu za razlaganje, ali se u ovom dijelu crijeva vri i djelimino razlaganje hranjive komponente. Prednje crijevo zapoinje usnim regionom koji se nastavlja u drijelo (PHARINX), zatim jednjak (ESOPHAGUS) pa slijedi prednji dio eludca (PROVENTRICULUS) i jo mii (VALVULA CARDIACA) ija je osnovna funkcija da spreava povrat hrane iz narednog dijela crijeva. Iza prednjeg slijedi srednje crijevo koje je kod nekih vrsta proireno sa bonim izratajima i zavrava se takoe miiem koji ima istu funckiju (VALVULA PYLORICA). Iza srednjeg crijeva dolazi zadnje crijevo koje je zavrni dio sistema i podijeljeno je na prednji ui dio (ILLEON), sredini neto deblji dio zadnjeg crijeva koji se naziva COLON i na kraju je rektalni dio (RECTUM). Na prelazu izmeu prednjeg i zadnjeg crijeva izlijevaju se odvodi ekskretornih organa Malpigijevih sudova. Krvni sistem je zatvorenog tipa ali je nepotpun jer se krv zalijeva po tjelesnoj duplji i ulazi u noge insekata. Krv cirkulie zahvaljujui kontrakcijama pulsirajueg organa, a pri cirkulaciji pomae i tjelesna duplja. Ovaj

33

cjevasti kontraktilni organ lei du lene strane tijela i prua se cijelom duinom od glave do kraja repa. Sastoji se od kontraktilnog dijela i aorte. Kontraktilni dio je razdijeljen u komorice, meusobno povezane i odvojene miinim zaliscima, tako da dozvoljavaju samo jednosmjerno kretanja krvi od glave prema zadnjem dijelu tijela. Svaka komorica ima bone otvori ili OSTIOLE koji imaju funkciju da zajedno sa zaliscima spree ulazak jednom usisane krvi. Kod insekata postoji miina dijafragma koja horizontalno dijeli upljinu na dva dijela i to na manji dio perikardni sinus, i vei dio trbunu duplju. Nervni sistem je ganglionaran, a posebno znaajne su ganglije u glavenom i grudnom regionu i trbuni lanac ganglija. Insekti imaju razdvojene polove, a samo kod nekih vrsta se javlja hermafroditizam i to je pojava koja se naziva GINANDROMORFIZAM. Muki polni organi se sastoje iz dva segmenta graena od sjemenih cjevica. Ovom sistemu pripadaju i parni sjemevodi koji su na donjem kraju proireni u sjemene mjehure. Tu se uva sperma do oplodnje. Ovi parni sjemevodi uviru u neparni sjemevod gdje postoji miina muskulatura za izbacivanje sjemene tenosti. Ovom sistemu pripada i kopulatorni organ mujaka, kao i muke polne lijezde. enske polne organe predstavljaju jajnici, zatim parni jajovod, a iza je neparni prostor (vaginalni, uterusni) prostor gdje se deponoju jajne elije a ponekad se mogu izbaciti van organizma. enskom reproduktivnom sistemu pripadaju i sjemene kesice, zatim kesica za sparivanje i ljepljive lijezde i legalica (aoka). Postoji i partenogenetsko razvie gdje se iz neoploenih jaja razvijaju jednike a kod nekih parazitskih osica iz neoploenih jaja razvijaju se zaeci organizma koji se dalje razvijaju u larvu odreenog pola a kasnije u odralsu jedinku poliembrionija. Razvie insekata se deava preko larvi i u odnosu kako larve izgledaju razlikuju se 3 osnovna oblika: 1. Primarne larve sline odraslom insektu ali nemaju polne organe i krila i nemaju ni larvene organe 2. Sekundarne larve sline odraslim ali imaju posebne organe koji se gube kad se potpuno razviju 3. Tercijalne potpuno razliite Kod nekih se poslije larve pojavljuje stadijum LUTKE odrasli oblik insekta je IMAGO. Insekti uzimaju hranu u sva tri agregatna stanja. SISTEMATIKA INSEKATA Insekti predstavljaju klasu suvozemnih zglavkara i dijele se na dvije velike potklase, Apterygota i Pterygota. APTERYGOTA obuhvata relativno jednostavno graene insekte koji pripadaju beskrilnoj grupi insekata. Najvei broj vrsta razvija se direktno (bez preobraaja) i ova potklasa se dijeli najee na 4 reda: 1. Protura 2. Collembola 3. Diptura 4. Thysamura Najbrojni red je Collembola i tu spada veliki broj insekata koji ivi u zemlji ili na samoj povrini zemlje. PTERYGOTA u ovu klasu ubrajaju se krilati insekti koji obuhvataju mnogobrojne vrste sloene grae. Ova potklasa se dijeli na veliki broj redova. 1. Orthoptera (pravokrilci) najvei broj vrsta ima prednji par krila koji je hitiniziran i slui kao zatita zadnjim krilima, kojima ovi insekti lete. Zadnji par nogu je neto dui i te noge su prilagoene skakanju. Poznati insekat je putujui skakavac. 2. Blataria (bubavabe) ovi insekti imaju duge pipke, prednja krila hitinizirana i duga, najee dua od trbunog ili abdomenalnog dijela. 3. Anoplura (vai) ovi insekti najee parazitiraju na tijelu ovjeka i pojedinih sisara. Karakteristina vrsta je ovjeja va. 4. Homoptera (jednakokrilci) ove vrste imaju usni aparat za bodenje. Velika veina su biljne tetoine i esto se nazivaju biljne vai

34

5. Heteroptera (stjenice) prednji par krila djelimino hitiniziran i u prirodnim uslovima hrane se sisanjem sokova iz nadzemnih dijelova biljki. 6. Thysanoptera (trips-insekti) najee sitniji od ostalih imaju usni aparat za sisanje i bodenje. 7. Neuroptera (mreokrilci) doivljavaju potpun preobraaj a larve iz kojih se razvijaju odrasli najee ive u vodi. 8. Coleoptera (tvrdokrilci) ovo je red sa najveim brojem vrsta i veina tih vrsta imaju hitinizirana prednja krila. Ova krila grade dokrila koja tite zadnja krila kojima ovi insekti lete. 9. Aphanoptera (buhe) veina vrsta parazitira na sisarima. Poznata je npr. psea buha 10. Diptera (dvokrilci) u ovaj red se ubrajaju razni komarci i obadi 11. Lepidoptera (leptiri) imaju oba krila i prednja i zadnja, a povrina tijela je prekrivena sitnim i esto obojenim hitiniziranim ljuspica. Najvei broj leptira nisu tetoina kao to su to npr. leptiri kupusari 12. Hymenoptera (opnokrilci) u ovaj red se ubrajaju mnoge vrste osa, pela itd. ECHINODERMATA - BODLJOKOCI Osnovna karakteristika grae je petozrana radijalna simetrija. Simetrija je izraena i u unutranoj i spoljanjoj strani tijela. Lokomotorne funkcije se obavljaju AMBULAKLARNIM sistemom. Ovaj sistem poinje od prednjeg crijeva od kojeg polazi 5 radijalnih kanala. Od ovih kanala se odvajaju boni ili popreni sudovi koji se zavravaju miinim tvorevinama ambulaklarnim noicama. Na kraju noica su kontraktilne ambule. Punjenje tog sistema omoguuje poveanje i smanjenje pritiska. Punjenje vodom vri se iz centralnog tzv. kamenog kanala i u tom trenutku sistem se napuni vodom i noice se isprue a odliv vode iz tog sisteme uzrokuje povlaenje tih noica. Na taj nain ivotinja se kree. Vana osobina je postojanje krenog skeleta ispod ektoderma i on se najee nalazi u vezivnom tkivu. Svi bodljokoci imaju prostranu tjelesnu duplju, nervni sistem je ganglionaran i ovaj sistem ima obiljeja petozrane radijalne simetrije. Disajni organi su razni tipovi krga, a bodljokoci nemaju ekskretorne organe, ve tetne supstance iz organizma izbacuju ameboidne elije, koje zajedno sa tetnim supstancama dolaze u spoljanju sredinu ili kroz krge ili kroz tanje dijelove tjelesnog omotaa. Najpoznatiji predstavnici su CRINOIDEA (morski krinovi), ASTEROIDEA (morske zvjezde), ECHINOIDEA (morski jeevi). MOLLUSCA MEKUCI Ovo su bilateralno simetrine ivotinje i na lenoj strani postoji ljutura koju lue lijezde spoljanjeg epitela. Kao organ za kretanja slui neparni mii na trbunoj strani stopalo. Ove ivotinje imaju prostranu tjelesnu duplju sekundarnog tipa. Prostor izmeu duplje ispunjen je parenhimskom masom. Nervni sistem je ganglionaran, ali difuznog tipa. Obuhvataju jedinke iz 3 klase: 1. PUEVI (Gastropoda) 2. KOLJKE (Lamellibranchia) 3. GLAVONOCI (Cephalopoda) PUEVI bilateralnu simetriju tijela pueva ini specifinost uvijene ljuture i unutar tog prostora nalaze se svi unutranji organi. Na glavenom regionu pueva nalaze se dva para pipaka koje se usljed priliva i doliva krvi mogu ispruati ili uvlaiti. Pri bazi pipaka nalaze se oi. Mogu da ive u vodi i kao disajni aparat koriste jednostavne krge, dok suvozemni puevi diu na plua. Plua su kona proirenja u vidu plata i u njima se nalazi veliki broj krvnih kapilara. Plua imaju vezu sa spoljnom sredinom preko otvora plata SPIRACULUM. Najvei broj pueva je u grupi suvozemnih jedniki meu kojima je i vinogradarski pu Helix pomatia. Manji broj su puevi golai. KOLJKE (Lamellibranchia) imaju bono spoljteno tijelo koje je pokriveno platenim naborima koji nose ljuturu koja je sastavljena iz dva dijela i ti dijelovi su kapci ljuture. Izmeu tih dijelova ljuture nalazi se miina tvorevina stopalo. Glaveni region koljki nije tipian i predstavlja zakrljali dio tijela. Na ljuturi postoje otvori preko kojih se uzima i izbacuje voda preko spoljanje sredine. Ostale

35

karakteristike su zajednike kao i za sve mekuce. Neke od ovih koljki (kamenice, ostrige) mogu se gajiti. GLAVONOCI (Cephalopoda) osnovna karakteristika je to da je stopalo preobraeno u ljevkastu tvorevnu. Osnovne funckije je da se voda istiskuje iz platane duplje. Za njih je takoe karakteristino postojanje mastiljave kese iz koje oni isputaju zatitnu boju. U ovu klasu ubrajaju se mnoge sipe, lignje, i slini organizmi.

CHORDATA Za njih je karakteristino postojanje vezivne supstance koja se naziva horda. Ova supstanca je smjetena najee iznad crijeva i to je osovinski organ jedinki. Kod nekih hordata, horda se zadrava dui period, a kod nekih je prisutna samo u embrionalnoj i postembrionalnoj fazi razvoj. Kod veine hordata iznad horde se javlja nervni sistem u obliku cijevi, dok je ispod horde crijevni sistem. Kod vodenih hordata od prednjeg dijela crijeva nastaju krni prorezi koji se kod suvozemnih hordata javljaju tokom embrionalne faze ivota. Javlja se razliito graeno srce, a eksktretorni organi imaju u osnovi grau nefrijdija. Dijele se na etiri podtipa 1. CHAEMICHORDATA obuhvata manji broj jedniki uglavnom morske organizme koji nemaju tipinu hordu kao osovnski skeleta ve je ta horda u vidu hordalnih izrataja. 2. TUNICATA obuhvata ascidije ili platae 3. ACRANIA obuhvata manji broj vrsta koje nemaju u poptunosti formiran glaveni region i tu pripata Amphioxus lanceolatus, tzv. kopljasta ribica 4. VERTEBRATA kimenjaci VERTEBRATA KIMENJACI Po sloenosti grae tijela dostigli su najvei evolutivni razvoj i imaju u potpunosti razvijen glaveni region i to je podtip CRANIOTA. CRANIUM ili lobanja titi mozak kimanjaka. Pored craniuma postoji i kimeni stub koji je sastavljen od pojednianih kimenih prljenova. Broj prljenova kod raznih vrsta je specifian i predstavlja biosistematski karakter vrste. Sam kimeni stub je COLUMNA VERTEBRALIS. Najvei broj prljenova imaju ribe i zmije. Kod kimenjaka horda se javlja samo tokom embroinalnog razvia. Dio lobanjske ahure, formira se preobrazbom prednjih kimenih prljenova. Kod niih kimenjaka ANAMNIA lobanja je hrskaviava a kod veine ostalih je kotana. Nervni sistem ine centralni, periferni, vegetativni i autonomni dio. Centralni dio je cjevastog tipa kimena modina. Unutranjost tijela zauzima tjelesna duplja CELOM. Glavni ekskretorni organi su bubrezi koji stoje u vezi sa polnim sistemom i ine jedinstveni UROGENITALNI dio tijela. Ogromna veina je razdvojenih polova, a manji broj su hermafroditi. Prva klasa kimenjaka, Cyclostoma, obuhvata jednike koje se zovu bezviline ribe i to su uglavnom stanovnici vodenih sredina. Po spoljanjem izgledu imaju izduen oblik tijela i nemaju vilice. Koa ovih jedinki je gola a na bonim stranama iza glavenog regiona su boni prorezi. Srce je u perikardinoj duplji i sastoji se od jedne pretkomore i jedne komore. U sistemu crijeva nema jasno diferenciranog eluanog dijela. Mozak je jednostavan, ali se istiu veliki mirisni renjevi. Kolouste su razdvojenih polova i tokom razvia do odraslog oblika deava se metamorfoza a larva iz koje se razvijaju se smatra posebnom jednikom. Veina vrsta su ektoparaziti na koi kimenjaka viih sistematskih kategorija, riba.

RIBE PISCES
Ribe predstavljaju drugu klasu vodenih kimenjaka koje sa ubzirom na tok embrionalnog razvia pripadaju grupi Anamnia. S obzirom da se samo u embrionalnom razvoju javlja horda osovinski skelet kod riba se u postembrionalnom razviu zamjenjuje sa hrskaviavim odnosno kotanim elementima.

36

Kod morskih pasa, ajkula, raa nastaje hrskaviavi skelet i prema tom kriterijumu ove ribe pripadaju potklasi CHONDRICHTYES. U drugu potklasu OSTEICHTYES ubrajaju se ribe kod kojih se javljaju kotani elementi u osovinskom skeletu i tu se ubraja veina vrsta koje imaju ira kosmopolitsko rasprostranjenje, a meu njima su npr. aran, pastrmka, osli, som ...itd. Jedna od karakteristika riba je da na povrini tijela postoji pokrov (krljuti) i te krljuti mogu biti razliitog tipa. Ribe pripadaju kimenjacima i imaju vei broj pojedinanih prljenova. Kimeni prljenovi imaju nastavke koji se slobodno zavravaju u tijelu (riblje kosti), jer kod riba jo uvijek ne postoji razvijena grudna kost za koju se veu nastavci kimenih prljenova (rebara) kao to je to sluaj kod ptica ili sisara. Kimenica je vrsta (nije zglobljeno spojena sa glavom craniumom), tako da se na vertebri (kimi) moe razlikovati samo grudni ustvari trbuni region. Vratni dio kimenice nije izdiferenciran. Glavni skelet riba ine lobanja i visceralni skelet. Visceralni skelet predstavljaju kotani elementi u nivou prednjeg dijela crijeva. Crijevni trakt poinje usnim regionom, zadim drijelo, jednjak, tanko i debelo crijevo i na kraju analni otvor. Duina crijeva kod riba uslovljena je nainom ishrane, i ta duina predstavlja biosistematski karakteristiku. Kod riba je dobro razvijena jetra. Krvni sistem je zatvorenog tipa, a u sistemu krvotoka postoji srce koje jo uvijek nije u potpunosti izdiferencirano i sastoji se od jedne komore i jedne pretkomore. Prije ulaska u pretkomoru srca redukovana krv iz tijela se nakuplja u tvorevinama VENOZNIM SINUSIMA (sinus venosus), a oksidovana krv polazi iz tvorevine koja se naziva ARTERIJSKI BULUS (bulbus arteriosus). Iz ove tvorevine se krv krnim arterijama dovodi prema krgama i tu se oksidie. Kroz srce riba tee samo redukovana krv. Kod riba ima postoje dobro razvijena ula i postoji jo jedno ulo koje se nalazi na boku i to je ulo bone linije. Organi bone linije vre obavjetavanje ribe o svim ekolokim faktorima sredine u kojoj ivi. Ekskretnorni sistem riba su parni organi bubrezi koji se nalaze iznad crijeva. Najee zauzimaju prostor odmah iza glave prema repu.

VODOZEMCI - AMPHIBIA
Vodozemci predstavljaju treu klasu vodenih kimenjaka koji pripadaju grupi Anamnia. Kod nekih vodozemaca desile su se neke promjene u organizaciji tijela, a vrlo znaajna promjena je prelazak sa krnog na pluno disanje, kao i promjene koje se odnose na grau organa za kretanje vodozemaca po kopnu. Disanje larvenih oblika kod aba (punoglavaca) vri se krgama, a odrasli oblici diu pluima. U odnosu na prethodnu klasu, ribe, i srce vodozemaca trpi promjene. Najee se razvija jo jedna pretkomora, a komora ostaje jedinstvena i zbog ovakve grae srca dolazi do djeliminog mijeanja oksidovane i redukovane krvi. Vodozemci se ubrajaju u pojkilotermne ivotinje, jer im temperatura tijela u najveoj mjeri zavisi od sredine u kojoj se nalaze. Kimenjaci viih sistematskih kategorija imaju mehanizme odravanja stalne temperature tijela i prema tom karakteru predstavljaju homeotermne ivotinje. Klasa vodozemaca najee se dijeli na 3 velike potklase: 1. APODA (CAUDATA) beznogi vodozemci 2. ANURA (abe) 3. URODELA (GYMNOPHIONA) repati vodozemci Meu abama u ovom regionu poznate su zelene i smee abe koje se mogu nai u vodi i na kopnu. GMIZAVCI REPTILIA Gmizavci predstavljaju prvu klasu kopnenih kimenjaka koji sa obzirom na tok embrionalnog razvia pripadaju grupi Anamnia. U odnosu na vodozemce dolazi do veliki promjena u grai koe i na skeletu. Na povrini koe javlja se pokoica a posebno je znaajan sloj oronalih elija (stratum corneum). Na glavi i trbuhu jo se stvaraju rone ploe (kornjae) i na tim mjestima kono disanje je svedeno na minimum. Skelet gmizavaca je u potpunosti okotao. Meu ove gmizavce ubrajaju se zmije. Kod zmija postoji specefinost u pogledu grae glavenog skeleta jer donja vilica nije zglobljena sa donjom (savitljive su i omoguavaju zmijama da progutaju krupniji plijen). Bez obzira to borave u vodi sve vrste diu pluima razliite grae. U sistemu krvotoka postoji srce koje je neto sloenije grae u odnosu na vodozemce. Sastoji se iz 2 pretkomore i jedne komore, a u toj komori je nepotpuna

37

pregrada pa dolazi do neznatnog mijeanja krvi. Samo kod krokodila komora je potpuno pregraena. Prednji mozak kod gmizavaca je dobro razvijen, i od njega polazi 12 pari modanih nerava. Kao ekskretorni organ funkcionie bubreg koji predstavlja srednje razvijen stadijum. Jedinke gmizavaca su razdvojenih polova i razvie se deava preko jaja, ali uglavnom nema metamorfoze (peobraaja). Gmizavci se mogu podijeliti na veliki broj redova, ali je ea sistematika koja obuhvata jedinke iz 5 redova: 1. RHINOCEPHALES u ovaj red ubrajaju se karakteristian predstavnik jednostavnije graenih gmizavaca a to je Aciterija sa Novog Zelanda 2. CHELONIA kornjae u ovaj red se ubrajaju mnogobrojne kornjae 3. LACERIALIA guteri 4. OPHIDIA (SERPENTES) u ovaj red se ubrajaju mnogobrojne zmije 5. CROCODILIA u ovaj red se ubrajaju svi krokodili AVES PTICE Prve ptice koje su se pojavile su imale veliki broj zajednikih karakteristika sa gmazevima od kojih su nastali. Jedna od prvih ptica koja se pojavila u evolutivnom procesu je ARCHEOPTERIX. Dananje ili recentne ptice jasno se razlikuju po nizu specifinosti od gmizavaca, ali i od ostalih vrsta kimenjaka. Jedna od karakterisitika je to da su to pernate ivotinje sa suvom koom na tijelu. Ptice nemaju zube, vilice su tanko privrene ronom materijom koja formira kljun. Prednji udovi su transformisani u krila na ijem kraju su duga pera koja omoguuju let. Kod nekih ptica (noj) noge su dobro razvijene i slue za tranje. Noge ptica se zavravaju sa 4 prsta od kojih su tri okrenuta prema napred a jedan je povijen prema nazad. Skelet ptica je lagan i gibak i veina kostiju ispunjena je vazduhom. Vratni dio kimenice je dug i pokretljiv a ostali prljenovi u kimenici su srasli meusobno. Kod veine ptica postoji dobro razvijena grudna kost koja na sebi ima greben ili kobilicu i naziva se STERNUM. U ramenom ili karlinom pojasu postoji niz kostiju koje su dobro razvijene ali se moe rei da postoji i pokretni i nepokretni dio u tom regionu. Srce je podijeljeno na 2p+2k i krv se ne mea (oksidovana i redukovana). Iz lijeve komore polazi desni aortin luk i odvodi oksidovanu krv u tijelo. Ptice su homeotermne ivotinje sa stalnim mehanizmom odravanja tjelesne temperature. Plua ptica su sloeno graena, a onaj klasini dio podrazumijeva posebno postojanje vazdunih puteva (bronhija) koje se granaju na tanje vazdune ogranke (bronhiole) a ovi se na kraju zavravaju plunim mjehuriima (alveolama). U sistemu plua ptica postoje jo i tvorevine koje se nazivaju vazdune kese i koji predstavljaju REZERVOARE svjeeg vazduha. Kiseonik iz ovih rezervoara moe se troiti prilikom letenja, a ptice tada ne vre klasine respiratorne procese. Razvie se deava preko jaja, a za mladunce postoji roditeljska briga. Znaajni redovi su: 1. NOJEVI 2. KAUZAMI I EMUI ima ih u J. Americi 3. PINGVINI 4. GNJURCI 5. ALBATROSI 6. PELIKANI I SRODNE VRSTE 7. BLUNE 8. APLJE, RODE I SRODNE VRSTE 9. PLAMENCI ptice jarkih boja 10. PTICE MOVARICE (PATKE, GUSKE, ROVCI) 11. GRABLJIVICE (ORAO, SOKO, JASTREBI, LEINARI, LANDORI) 12. KOKOKE (PAUNI, PREPELICE, TETRIJEBI, PURANI, FAZANI) 13. DRALOVI I SRODNE VRSTE 14. GALEBOVI 15. NORKE 16. GOLUBOVI 17. PAPAGAJI

38

18. SARAE 19. KUKAVICE I TURAKOSI 20. SOVE 21. MRKE PTICE, ABUSTE PTICE 22. KOLIBRII I ILPE 23. VODONARI 24. KLJUNOKOCI, DJETLII I TUKANI 25. UNE 26. PTICE PJEVAICE (VRAPCI, EVE, LASTAVISE, VRANE, SLAVUJI) MAMMALIA SISARI Sisari predstavljaju estu klasu evolutivno najrazvijenijih kimenjaka. Ogromna veina ivi na kopnu a manji broj sisara su morski oblici. Ovi organizmi u koi imaju dlake. Koa je bogata lijezdama. Sisari imaju parne ekstremitete, a kod veine vrsta to su ekstremiteti za hodanje. Zubi sisara su heterodontnog tipa, to znai da veina vrsta ima razliito graene zube i to sjekutie, onjake ili kutne zube. I srce sisara je podijeljeno na dvije pretkomore i dvije komore. Oni su homeotermne ivotinje koje disajne procese obavljaju u vazdunoj sredini preko plua, koja su kod razliitih vrsta razliito graena. Duplja unutar tijela podijeljena je miinom tvorevinom (dijafragmom) na 2 dijela i to grudni i trbuni dio. Ekskretorni organi su definitivni bubrezi (metanefros). Jednike su razdvojenih polova, polne lijezde enki su jajnici (ovarijumi), a mujaka testisi. Sisari su viviparne ivotinje koje raaju ive mlade (osim kljunara koji ima primitivnu karakterisiku da lee jaja) U koi enki za vreme bremenitosti funkcioniu mlijene lijezde tako da mladunci siu sekrete mlijenih lijezda, a time dobijaju hranjive sastojke. Veina vrsta ivi ili na zemlji, bilo na povrini ili na drveu, a manji broj vrsta ivi u morima (kitovi, delfini). Neki sisari mogu da ive i na kopnu i u vodi. Ova klasa sisara se najee dijeli na 3 potklase: 1. MONOTERMATA KLJUNARI 2. MARSUPALIA TORBARI 3. PLACETALIA PLACENTARNI SISARI Najbrojniji su placentarni sisari i dijele se: 1. INSECTIVORA (bubojedi, krtice, jeevi, itd.) 2. RODENTIA (glodari, zeevi,vjeverice, mievi, pacovi...) 3. CARNIVORA (zvijeri, hijene, make, psi...) 4. CETACEA (kitovi) 5. ARTIODACTYLA (papkari, grupe preivara, i ne preivara. Od nepreivara znaajne su svinje, a preivari su jeleni, ovce, goveda, itd...) 6. PERISSODACTYLA (kopitari konji) 7. PRIMATES (majmuni, ovjekoliki majmuni, itd...) OSNOVI EKOLOGIJE IVOTINJA Ekologija je nauka koja prouava uzajamne odnose ivih bia i okoline koja ih okruuje. Naziv ekologija potie od 2 grke rijei i to OICOS mjesto (prebivalite, areal) i LOGOS nauka. Ekologija je povezana sa drugim prirodnim naukama, a posebno sa svim biolokim disciplinama. Postoje 2 osnovne ekoloke discipline i to: AUTEKOLOGIJA SINEKOLOGIJA Auteokologija se bavi prouavanjem samo jedne jedinke u odnosu prema okolini, a sinekologija se bavi prouavanjem ukupnog odnosa jednog ekolokog sistema. Kod ivotinja koje naseljavaju razliite tipove stanita, razlikuje se vie tipova ekologije. Ekologija koja prouava ekoloke odnose mora i okena zove se OCEANOGRAFIJA, ekologija koja prouava ekoloke zakonitosti u slatkim vodama zove se LIMNOEKOLOGIJA, a ekologija kopne je TERESTRINA ekologija. U jednom ekosistemu postoji najpovoljniji uticaj svih faktora i oni ine

39

ekoloki optimum, a najnepovoljniji uticaju ine ekoloki pesimum. Ekoloka valenca predstavlja dijapazon variranja jednog ekolokog faktora u okviru kog je mogu ivot. Npr. ljudski organizam moe podnijeti temperaturu koja varira izmeu 80-90C (+45 - -45) i to je ekoloka valenca. Ukoliko su ivotinjske vrste sposobne da podnesu vee kolebanje jednog ekolokog faktora (ekoloku valencu) oni predstavljaju EURIVALENTNE ORGANIZME. Organizmi koji mogu podnijeti manju ekoloku valencu su STENOVALNTNI ORGANIZMI. Skup svi ekolokih valenci ini EKOLOKI SPEKTAR za odreenu vrstu. Ekoloki sistemi organizovani su na vie nivoa. 1. ORGANIZAM (JEDINKA) 2. POPULACIJA 3. BIOCENOZA 4. EKOSISTEM 5. BIOSFERA Osnovnu jedinicu ekolokih odnosa i ekoloke integracije predstavlja jedinka ili organizam. Naredni nivo je populacija. Populacija predstavlja skup jedniki iste vrste koje ive na istom prostoru i u isto vrijeme i koje su sposobne da razmjenjuju genetiki materijal. Ekoloka nia je skup svih mogunosti koje organizam iskoritava za opstanak u ekosistem. ivotnu formu organizma predstavlja skup morfolokih i fenotipskih (genotipskih) osobina i svaka forma ima skup vanjskih karateristika (fenotipske) i skup osobina koje se prenose sa roditelja na potomstvo (genotipske). Za veinu populacija karakteristina je gustina koja se izraava njihovim brojem, masom ili zapreminom na jedinicu povrine ekolokog sistema, a zatim se gustina preraunava na cijeli ekoloki sistem. Osnovna osobina populacije je NATALITET, ali i smrtnost ili MORTALITET jedinki. Iz podataka o natalitetu moe se izraunati i stopa nataliteta koja se izraava kao broj roenih jedinki u jedinici vremena. Mortalitet je takoe osobina populacije i postoji stvari i teoretski mortalitet. Stvarni mortalitet se moe konstatovati a teoretski se odnosi na smrtnost pod idealnim ekolokim uslovima. U populaciji moe da se konstatuje i rast i to je ona vrijednost kada je natalitet vei od mortaliteta. Fluktuacija predstavlja kolebanje veliine populacije i postoji vie tipova fluktuacija. Unutar populacije izraeno je kretanje jedinki i to su MIGRACIJE. Kretanja mogu da budu unutar ili izvan matine populacije. Jedinke unutar populacije mogu biti rasporeene na karakteristian nain i to je distribucija jedinki. Takoe moe doi i do grupisanja kada se na odreenom mjestu u populaciji grupiu pojedinane ili grupe jednki. Nasuprot grupisanju moe postojati i izolacija kada je jedinka ili grupa jedinki izolovana. Za populaciju je karakteristino da postoji uticaj jedne jedinke na drugu i takav odnos se zove INTERAKCIJA 1. NEUTRALIZAM ova interakcija podrazumijeva da nema nikakvog uticaja organizma na drugi 2. KOMPETICIJA podrazumijeva da jedna vrsta ugroava drugu u odnosu na jedan ekofaktor 3. MUTUALIZAM to je takav odnos gdje 2 vrste ive zajedno i na neki nain se meusobno dopunjuju i ne mogu ivjeti jedna bez druge 4. KOMENSALIZAM to je takav odnos u kojem jedna vrsta ima koristi od zajednitva. a druga je indiferentna. Npr. neki suneri puste odreene raie da ive na njihovoj povrini, i oni imaju koristi od toga, dok sunerima ne smeta. 5. AMENSALIZAM to je takav odnos u kome je jedna vrsta sprijeena u rastu, a druga nije i prema tome nema koristi od zajednitva. Ovaj odnos u prirodi je rijedak. 6. PARAZITIZAM (ekto i endo paraziti) 7. PREDATORSTVO Trei nivo organizacije je BIOCENOZA, a to je ekoloki nivo koji se obrazuje zajednikim ivotom biljaka i ivotinja na jednom mjestu. Za biocenozu je karakteristian broj i specifinost vrsta. Primjer za jednu biocenozu je uma, gdje je izraena spratovnosti i gdje na odreenim nivoima (visinama) ive karakteristine vrste. EKOTON predstavlja prelaz izmeu dvije biocenoze npr. prelaz izmeu livade i ume. U biocenozi su izraene i pojave reprodukcije, konzumiranja i uzimanja hrane (konzumenti i reducenti)

40

etri nivo organizacije je EKOSISTEM koji predstavlja i funkcionalno i strukturno jedinstvo jednog biotopa ili stanita i biocenoze. Postoje 3 osnovne kategorije ekosistema a to su: - EKOSISTEMI MORA I OKEANA - EKOSISTEMI SLATKIH VODA EKOSISTEMI KOPNA Postoje i boatni ekosistemi boatne vode predstavljaju prelaz od slanih ka slatkim vodama (ua rijeka u mora) Poseban nivo organizacije predstavlja BIOSFERA i to je tanak zemljin omota obuhvaen ivotom. To je najvei nivo koji ukljuuje i organizam, populaciju, ekosistem, biocenozu.. Izuzetak ine povrinski slojevi litosfere sa podzemnim krenjacima. Iznad litosfere (20-ak km) nalazi se sloj biosfere u kome postoji ivot - atmosfera. Najznaajnija ivotna zajednica tog podruja je vazduni plankton u kome se pojavljuje ogroman broj vazdunih spora. OSNOVI EVOLUCIJE IVOTINJA Uenje o evoluciji podrazumijeva dugotrajan proces koji je tokom vremena pratio razvoj i sistematiku ivotinja svijeta. Posebno je znaajno Darvinovo uenje o evoluciji koje podrazumijeva nastanak novih vrsta putem prirodnog odabiranja. Stvaranje novih vrsta naziva se SPECIJACIJA. Dokazi evolucije mogu da budu na osnovu iskopina u proteklom periodu (PALEONTOLOKI DOKAZI), evolutivni dokazi mogu biti i MORFOLOKO-ANATOMSKI, to podrazumijeva prouavanje organizama na osnovu morfolokih slinosti i razlika. Neki naunici razdvajaju anatomske i morfoloke razlike.

41