AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVI: ANALIZA NOSEIH STRUKTURA

TRANSPORT I LOGISTIKA 2006/2007

Predavanje br. 2

ELIK - MATERIJAL ZA NOSEE KONSTRUKCIJE

Meu brojnim materijalima za razliite konstrukcije, eline konstrukcije imaju baznu primenu u konstruktivnom mainstvu. Naziv eline konstrukcije potie iz klasifikacije konstrukcija prema materijalima od kojih su izradjene. Metalne konstrukcije formiraju osnovni gabarit maina, vozila, procesne opreme. Pri tome one prenose osnovne statike i radne uticaje (teine, radne sile, spoljanju pobudu). Zato se istovremeno ovakve konstrukcije svrstavaju u nosee konstrukcije. Obzirom na vanost i funkcionalnost noseih struktura maina i opreme, esto se nazivaju i odgovorne konstrukcije. elik je legura gvoa dobijen iz ruda magnetit (Fe3O4), hematit (Fe2O3), ili limonit. Poetak industrijske proizvodnje se vezuje za pronalazak tehnologije topljenja rude pomou koksa 1735. Osobina da su odlivci masivni, uticala je da se trae lake konstrukcije. 1855. englez Bessemer je razvio tehnologiju masovne proizvodnje neumirenog elika topljenjem. Tako dobijeni topljeni elici u Americi su zbog ruda sa manje fosfora bili bolji od evropskih elika pa su zato u Evropi razvijene tehnologije topljenja, poznate kao Simens-Martinov postupak 1865. i Tompsonov postupak 1880. Proizvodnja elika u konvertorima odvija se produvavanjem vrelog vazduha kroz teno sirovo gvodje usled ega sagorevaju ugljenik i fosfor. Ova tehnologija zadrava fosfor (0.10 %) i azot (0.012 %) to poveava krtost elika. Zato su razvijene savrenije konvertorske tehnologije uduvavanja obogaenog vazduha kiseonikom ili istog kiseonika u sirovo gvodje (Linz-Donawitz - LD postupak). Dobija se kvalitet elika sa manje od 0.010 % azota, fosfora ispod 0.06 % i sumpora ispod 0.05 %, to je blisko kvalitetu Simens-Martinovog elika. Danas se elik dobija iz sivog sirovog gvoa koje je dobijeno topljenjem rude u visokim peima na oko 1600 C. Gvoe se zbog velikog sadraja ugljenika i drugih neistoa odlikuje krtou. Etapa prerade gvoa u elik obavlja se u konvertorima ili u plamenim peima u kojima se oslobadja od ugljenika i drugih neistoa a dodaju se potrebni legirajui hemijski elementi. Poslednjih pedesetak godina se primenjuje konvertorski LD postupak za proizvodnju kvalitetnih umirenih elika pogodnih za zavarivanje. Proizvodnja visokokvalitetnih legiranih elika se odvija u elektrinim peima. Tehnoloki dalje, elik se izliva u manje livake forme, mase 210 t (ingoti) ili u velike forme, mase vee od 25 t (brame). Ingoti i brame su polazni materijal valjaonica limova i valjaonica profila gde se ponovnim zagrevanjem dovode u testasto stanje i valjaju u finalne polu-proizvode. Posebna grupa elika dobijena valjanjem, namenjena noseim strukturama su konstrukcioni elici. Niskougljenini elik JUS C.B0.500 iz 1970 i 1972. i najnoviji JUS C.B0.500, iz 1989. definie vie kategorija optih konstrukcionih elika:
0130, 0361, 0362, 0363, 0370, 0371, 0451, 0452, 0453, 0561, 0562, 0563, 0545, 0645, 0745.

Mehanike i tehnoloke karakteristike elika definisane su navedenim JUS-om. Tako 0361 (grupa I-opte konstruktivne namene) ima zateznu vrstou Rm =3447 kN/cm2 (debljine 3100 mm), vrstou na granici plastinosti ReH=23.519.5 kN/cm2, najmanje izduenje posle prekida u procentima A 22% (lo=5do) i sadraj ugljenika C 0.20 %. elici za posebne namene (grupa II), su vee vrstoe. elik 0561 ima maksimalnu zateznu vrstou Rm =4963 kN/cm2 (debljine 3100 mm), ReH=35.530.5 kN/cm2, A 20% (lo=5do), ugljenik C 0.23 %. Postoje i jai konstrukcioni elici koji pripadaju kategoriji finozrnih konstrukcionih elika, JUS C.B0.502, 1979. To su elici pogodni za zavarivanje koji se koriste za sudove pod pritiskom, elemente drumskih vozila, mostove, razliite zavarene nosee eline konstrukcije, posebne namene. Umirenog su sastava. Imaju poseban sistem oznaavanja. Mogu biti kvalitetni i plemeniti: Kvalitetni FINOZRNI elici ine tri grupe: Osnovni elici ( RO250, RO280, RO310, RO350), elici za upotrebu na povienim temperaturama ( RV 250, RV280, RV310, RV350), elici pogodni za upotrebu na niskim temp. garantovane otpornosti prema starenju ( RN250, RN280, RN310, RN350). Plemeniti FINOZRNI elici svrstani su prema nameni u tri grupe: Osnovni elici ( RO380, RO420, RO460, RO500), elici za upotrebu na povienim temperaturama ( RV 380, RV420, RV460, RV500), elici pogodni za upotrebu na niskim temp. garantovane otpornosti prema starenju ( RN380, RN420, RN480, RN500). Osnovne mehanike karakteristike ovih elika su: RO250 RO350 RO380 RO500 Rm=3648 kN/cm2, Re=24-25 kN/cm2, A=25 %, (kategorija kvalitetnih elika), Rm=4963 kN/cm2, Re=34-35 kN/cm2, A=22 %, (kategorija kvalitetnih elika), Rm=5065 kN/cm2, Re=36-38 kN/cm2, A=20 %, (kategorija plemenitih elika), Rm=6177 kN/cm2, Re=47-50 kN/cm2, A=16 %, (kategorija plemenitih elika),

Savremena proizvodnja elika najviih mehanikih osobina daje granicu razvlaenja 02=7580 kN/cm2, maksimalno 02=350 kN/cm2, [Debeljkovi,M., ELINE KONSTRUKCIJE U INDUSTRIJSKIM OBJEKTIMA, Gradjevinska knjiga Beograd, 1995.].

AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVI: ANALIZA NOSEIH STRUKTURA

OZNAAVANJE I OSOBINE ELIKA

Oznaavanje elika i elinog liva je izvedeno standardom JUS C.B0.002/1986. kojim su definisana pravila za oznaavanje stanja i osobina elika. Oznake elika po ovom standardu koriste se u svim domaim standardima koji se odnose na elik i proizvode od elika. Osnovna klasifikacija elika izvedena je prema hemijskom sadraju elemenata. Shodno tome postoje ugljenini (nelegirani) elici, legirani elici i mikrolegirani elici. Ugljenik kod ugljeninih elika ima odluujui uticaj na mehanike osobine. Pri tome su prisustva ostalih hemijskih elemenata ograniena i kreu se do vrednosti datih narednom tabelom:
Tabela II-1

Hemijski element Sadraj u % maksimalno

Si 0.6

M n 0.8

Cr 0.3

Ni 0.3

W 0.1

Mo 0.08

V 0.01

Co 0.10

Ti 0.05

Cu 0.40

Al 0.10

Prisustva hemijskih elemenata u elicima preko ovih granica definiu legirane elike. Mikrolegirani elici sadre neke dodatne hemijske elemente kao niobijum (Nb), vanadijum (V), titan (Ti), kojima se dobijaju bolje mehanike osobine. Mikrolegirani elici se oznaavaju po istom nainu kao i ugljenini elici. elik se oznaava oznakom koja ima najvie 4 dela:

( ). ( ...)- ( ...)

Simbol na prvom mestu oznaava materijal, dakle elik. Oznaka na drugom mestu je osnovna oznaka. Sastoji se od 4 odnosno 5 brojanih simbola i definie vrstu elika. Oznaka na treem mestu ima jedan, dva ili vie brojanih simbola koji oznaavaju po potrebi namenu odnosno stanje elika. Oznaka na etvrtom mestu je dopunska oznaka elika koja se definie sa jednim, dva ili vie brojanih ili slovnih simbola. Grupa simbola na drugom mestu - osnovna oznaka definie dve osnovne grupe elika. Prva grupa su elici sa utvrdjenim mehanikim osobinama. Druga grupa su elici sa utvrdjenim mehanikim osobinama i hemijskim sastavom. Prva grupa elika - elici sa utvrdjenim mehanikim osobinama imaju na prvom mestu simbol 0. Simbol na drugom mestu simboliki definie minimalnu zateznu vrstou utvrdjenu u toplo-oblikovanom (normalizovanom) stanju prema tabeli:
Tabela II-2

Simbol 0 1 2 3 4 5 6 na drugom 490 590 390 360 330 Nazivna do zatezna 480 580 680 380 350 vrstoa 320 N/mm2 Grupa simbola na treem, etvrtom i petom mestu definisani su prema tabeli:
Tabela II-3 Simbol 00 - 44 101 - 449 45 - 79 451 - 799 80 - 99 801 - 999

7 690 780

8 790 880

9 890 i vie

Podgrupa elika Podgrupa ugljeninih elika bez utvrdjenog sadraja P i S Slobodno Podgrupa elika sa ogranienim sadrajem P i S. Takodje delimino ogranien sadraj C,Si,Mn Podgrupa elika sa ogranienim sadrajem P i S, delimino ogranienim sadrajem C,Si,Mn i dodatkom legirajuih el.

Drugu grupu elika po osobinama, ine elici sa utvrdjenim hemijskim sastavom i utvrdjenim mehanikim osobinama. To su po hemijskom sastavu ugljenini i legirani elici. Simbol na prvom mestu u osnovnoj oznaci definie najuticajniji hemijski element. Za ugljenine elike to je simbol 1, za legirane elike to je simbol prema tabeli II-4. Pojam uticajnosti ne podrazumeva najvee procentualno uee u hemijskom sastavu ve specifinu uticajnost hemijskog elementa (za Si je 1, za Cr je 4, za W je 7, za Mo 14, za Co 20, za Ti je 30) pomnoenu procentualnim sadrajem u eliku.
Tabela II-4 Simbol na prvom mestu Legirajui element 1 C 2 Si 3 Mn 4 Cr 5 Ni 6 W 7 Mo 8 V 9 ostali

Simbol na drugom mestu oznaava kod ugljeninih elika desetostruku vrednost ugljenika zaokruenu na desetine. Recimo 0.25% C u eliku ima oznaku 3. Kod legiranih elika simbol na drugom mestu se odredjuje prema prisustvu drugog uticajnog legirajueg elementa. Kod jednostruko legiranih elika simbol na drugom mestu je 1. Simboli na treem, etvrtom i petom mestu oznake, imaju znaenje prema nameni.

AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVI: ANALIZA NOSEIH STRUKTURA

Opte konstrukcione elike definie JUS C.B0.500/1989 kome su predhodile verzije iz 1970, 1972. godine. Standard je delimino uskladjen sa ISO 630 iz 1980. i ISO 1052 iz 1982. Standard utvrdjuje uslove za izradu, isporuku ice, ipkastog, pljosnatog, irokopljosnatog elika, limova, profila, okruglih, kvadratnih i pravougaonih cevi, otkovaka i drugih formi poluproizvoda od konstrukcionih elika. Konstrukcioni elici se primenjuju za izradu zavarenih konstrukcija, konstrukcija za spajanje zakivcima i zavrtnjima. Opti konstrukcioni elici nisu predvidjeni za termiku obradu osim za normalizaciju i arenje sa ciljem otklanjanja unutranjih napona. Primarno svojstvo opteg konstrukcionog elika je zatezna vrstoa i granica razvlaenja. Osim osnovne oznake (recimo 0361) uz oznaku moe da ide i dopunska oznaka: 0 ili 1. Nula oznaava elike bez odredjene termike obrade a 1 definie normalizovano stanje. Slovna oznaka na kraju (K,H,S,V,Z) oznaava elike namenjene za dalju preradu (K-vrue kovanje ili presovanje, H-hladno oblikovanje valjanjem, S-hladno presavijanje, V-vuenje i Z izrada zavarenih cevi). Oblik i mere proizvoda od ovog elika definisane su standardima: JUS C.B2.021 do JUS C.B5.250. Opti konstrukcioni elici su pogodni za zavarivanje. Za gasno i elektroluno zavarivanje su nepogodni elici 0130, 0545, 0645, 0745. elici posebno pogodni za zavarivanje su oznaeni brojem 3 na zadnjem mestu u osnovnoj oznaci ( 0363). elici 0545, 0645, 0745 se posle zavarivanja termiki obradjuju.
Mehaniko ispitivanje zatezanjem se vri na proporcionalnim epruvetama prema JUS EN 10002-1 iz 1996. Ispitivanje na savijanje vri se prema JUS C.A4.005. Konstrukcioni elici se ispituju i na utroenu energiju udara prema JUS EN 10045-11 iz 1993. godine. Uporedne oznake vrsta elika sa medjunarodnim i nacionalnim standardima daje tabela II-7. Osnovne mehanike osobine konstrukcionih elika date su tabelom II-8 prema JUS C.B0.500:
Tabela II-7 JUS C.B0.500 0130 0370 0371 0361 0362 0363 0451 0452 0453 0561 0562 0563 0545 0645 0745 ISO 630 Fe 310-0 Fe 360-A Fe 360-A Fe 360-A Fe 360-C Fe 360-D Fe 430-A Fe 430-B Fe 430-C Fe 430-D Fe 510-B Fe 510-C Fe 510-D Oznaka vrste elika ISO 1052 EURONORM 25 Fe 310-0 Fe 360-BFU Fe 360-BFN Fe 360-C Fe 360-D Fe 430-A Fe 430-B Fe 430-C Fe 430-D Fe 510-B Fe 510-C Fe 510-D Fe 490 Fe 490-2 Fe 590 Fe 590-2 Fe 690 Fe 690-2 DIN 17100 St 33 St 33-2 USt 37-2 Rst 37-2 St 37-3 U St 37-3 N St 44-2 St 44-3 U St 44-3 N St 52-3 U St 52-3 N St 50-2 St 60-2 St 70-2

Tabela II-8 VRSTA ELIKA 0130 0370 0371 0361 0362 0363 0451 0452 0453 0561 0562 0563 0545 0645 0745

Rm (N/mm )
Debljine 3 100 mm 290 510 < 16 185 135 340 470

Za debljine materijala (mm) 16 40 40 63 63 80 175 205 225 215 215 235 245 315 325 265 305 335

ReH

(N/mm ) 80 100 195 215 225 235 305 315 255 295 325

235 275 275

410 540 490 630 470 610 570 710 670 830

265

255

355 295 335 365

345 285 325 355

335 275 315 345

Predlog ovog evropskog standarda pripremio je Tehniki komitet ECISS/TC po ovlaenju sekretarijata francuske Asocijacije za standardizaciju AFNOR. Standard je usvojio CEN novembra 1989. i on je zamenio evropske standarde EU 7-55 i EU 45-63. Standard EN 10045 izraen je prema ISO 83 i ISO 148 i odnosi se na ispitivanje elika udarom po metodi Sharpy (epruvete sa U i V zarezom).

AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVI: ANALIZA NOSEIH STRUKTURA

Osim ugljeninih elika koriste se u konstrukcijama i nisko-legirani elici. To su elici kvaliteta ReH > 36 kN/cm2 sa Rm > 52 kN/cm2 . Opravdano se primenjuju za konstrukcije koje su izuzetno optereenje pri emu je vano smanjenje ukupne teine. Posebnu grupu ine mikrolegirani (finolegirani) elici koje karakterie finija mikrostruktura ija je posledica kompaktniji materijal i vea vrstoa. Posle izlivanja elika, dobija se upljikava struktura sa gasnim mehurima, sklona izdvajanju ugljenika (segregacija), sklona ubrzanom starenju i koncentraciji fosfora u pojedinim zonama profilisanih poluproizvoda. Takav elik naziva se neumiren elik. Primera radi, koncentracija fosfora se moe i tri puta uveati na mestu segregacije i dostii koncentraciju od 0.20 %. Dezoksidacija je proces u proizvodnji elika kojim se sirovom gvodju dodaju hemijski elementi afini prema kiseoniku. To je titan, silicijum, aluminijum, kalcijum. Oni spreavaju pojavu gasnih mehuria vezivanjem kiseonika. Ovako dobijeni elici odlikuju se homogenim rasporedom ukljuaka i elemenata pa se nazivaju umirenim elicima.

OBLICI ELINIH POLUFABRIKATA

Nosee konstrukcije izradjuju se od valjanih elemenata kao to su tapovi, profilisani nosai i limovi. Valjane tapove karakteriu male dimenzije preseka u odnosu na duinu valjanja. tapove ine pljoti elik, univerzalni (iroki pljoti) elik, okrugli, kvadratni i estougaoni elik, ugaonici, T i Z profili kao i mali I i U profili visine do 80 mm.

TAPOVI
Pljosnati elici izradjuje se valjanjem u debljinama 3100 mm. i irine 8150 mm. duina 3 15 m. Tolerancija izrade je T= 5100 mm. Geometriju ovog profila definie JUS C.B3.025. Oznaava se za nabavku: Pljosnati elik (b x d x lT ) mm - JUS C.B3.025 xxxx (b x d x lT) mm JUS C.B3.025 xxxx Univerzalni (iroki) pljosnati elik definisan je JUS C.B3.030. Karakterie ga izdueni popreni presek. Debljine je od 5 40 mm i irine 150 640 (1100) mm. Oznaava se za nabavku: iroki pljosnati elik (b x d x lT ) mm - JUS C.B3.030 xxxx (b x d x lT ) mm - JUS C.B3.030 xxxx Okrugli elici valjaju se u opsegu d = 6 120 (300) mm. ipke su duina 3 15 m sa tolerancijom izrade T= 5100 mm. Isporuka moe biti i u koturovima za prenike manje od 16 mm. Oznaava se za nabavku: Okrugli elik (d x lT ) mm - JUS C.B3.021 xxxx (d x lT ) mm - JUS C.B3.021 xxxx

a b b

d d

s b

Slika I1-2 Oblici ipkastih polufabrikata

estougaoni elici su izradjeni po JUS C.B3.026. Osnovna dimenzija preseka je S-otvor kljua odnosno prenik upisanog kruga u estougaonik. Dimenzije za izradu su S=1080 mm. Ovi elici se isporuuju u duinama l = 3 4 m, na zahtev do 8 m. Oznaka pri zahtevu za isporuku je: estougaoni elik ( s x lT ) mm - JUS C.B3.026 xxxx ( s x lT ) mm - JUS C.B3.026 xxxx Kvadratni elici su izradjeni po JUS C.B3.024. Popreni presek je kvadratnog oblika sa zaobljenim ivicama. Ovi elici se isporuuju sa dimenzijama d= 8125 mm, duinama l = 315 m. i tolerancijom T= 5100 mm. Oznaka pri zahtevu za isporuku navodi se: Kvadratni elik ( b x b x lT ) mm - JUS C.B3.101 xxxx ( d x lT ) mm - JUS C.B3.024 xxxx Ravnokraki ugaonici sa zaobljenim ivicama izradjeni su po JUS C.B3.101 u granicama 2020 200200 mm. Rast dimenzija profila ide od 2080 mm sa priratajem od po 5 mm a preko 80 mm prirataj je po 10 mm. Profili do dimenzija od 80 mm se nazivaju tapovi a preko 80 mm profili. Ravnokraki ugaonici su debljina 318 mm pri emu se valjaju za sredinu kategoriju u familiji. Ravnokraki ugaonici se isporuuju u duinama 315 m sa tolerancijom T==5100 mm. Oznaavaju se: Ravnokraki ugaonik (b b lT ) mm - JUS C.B3.101 xxxx L (b b lT ) mm - JUS C.B3.101

AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVI: ANALIZA NOSEIH STRUKTURA

Slika 1I-3 Oblici profilisanih polufabrikata

Raznokraki ugaonici sa zaobljenim ivicama izradjuju se prema JUS C.B3.111. Dimenzije ugaonika se kreu u granicama: h x b = 30 x 20 200 x 100 i debljine ivica: d = 3 14 mm. Raznokraki ugaonici se takodje isporuuju u duinama 3 15 m sa tolerancijama T= 5 100 mm. U tehnikoj dokumentaciji i za porudbinu navode se: Raznokraki ugaonik ( h x b x d x lT ) mm - JUS C.B3.111 xxxx L ( h x b x d x lT ) mm - JUS C.B3.111 xxxx Z - ugaonici izradjuju se prema DIN 1027. Dimenzije profila su: hxb = 3038 20080 mm. i debljina t = 4.6 13 mm, d = 4 10 mm, duina je 310 m. Nabavlja se oznakom: Z ( h x lT ) mm - DIN 1027 xxxx T profil sa irokim noicama definisan je standardom DIN 1024 i karakteriu ga 2 puta ire noice od visine h profila. Izradjuje se dimenzija: bh=6030 200100 mm i debljinom d=t=5.516.0 mm. Isporuuje se u duinama l=312 m. U tehnikoj dokumentaciji se oznaava: T ( h b ) cm lT mm - DIN 1024

PROFILISANI NOSAI
Nosai (visina veih od geometrija tapova) predstavljaju osnovni konstruktivni element velikih maina kao to su dizalice, bageri, vozila itd. Konstrukciju valjanog I profila uveo je francuski inenjer Zores 1845. godine. I nosa je u estoj upotrebi za konstrukcije. Dimenzije nosaa su u granicama: h x b = 80 x 42 mm 400 x 155 mm, d = 3.9 - 14.4 mm, t = 5.9 - 21.6 mm R=d R1 = 2.3 - 8.6 mm Isporuka: l = 4 15 m. T = 5 100 mm

Slika 1I-4 Geometrija valjanog I profila

I nosa se oznaava za narudbinu navodom:

I nosa (h cm x l

mm ) - JUS C.B3.131 xxxx

Potreba za nosaima veih nosivosti dovela je do pojave I profila sa irokom paralelnom noicom pod nazivom Peiner-ov profil. Njegova najvea dimenzija H x B = 1000 x 300 mm.

U nosa je geometrije koja je zadata u opsegu:

h x b = (65 x 42) mm (300 x 100) mm, d = 5.5 10. mm, t = R = 7.5 16. mm R1 = 4 8 mm Isporuka: l = 4 15 m. T = (5 100) mm
Slika 1I-5 Geometrija valjanog U profila

AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVI: ANALIZA NOSEIH STRUKTURA

U nosa se oznaava za narudbinu navodom:

U nosa (h cm l

mm ) - JUS C.B3.141 xxxx

LIMOVI
Treu grupu finalnih valjaonikih proizvoda predstavljaju tri vrste limova: III/1 Tanki elini limovi debljina 0.4 (0.2) 2.75 mm, III/2 Srednji elini limovi debljina 3.0 4.75 mm, III/3 Debeli elini limovi debljina 5.0 30. (i vie) mm. Tanki elini limovi izradjeni su po JUS C.B4.112. Limovi obuhvaeni ovim standardom imaju u isporuci pravougaoni oblik obrezanih stranica i geometrije l x b = 2000 x 1000 mm. Na zahtev se mogu isporuiti i u drugim geometrijama: l b = 1500 550 mm, l b = 3000 x 1200 mm U tehnikoj dokumentaciji tanki limovi se navode: Tanki lim (d b l ) mm - JUS C.B4.112 xxxx Gde Px oznaava vrstu povrine lima: P1 - Povrina sa labavo prionulom kovarinom (ljuskom), P2 - Povrina sa vrsto prionulom kovarinom (ljuskom), P3 - Povrina lima bez kovarine, i veom hrapavou usled otpale kovarine, P4 - Povrina lima bez kovarine sa neznatnom hrapavou Srednji elini limovi izradjuju se u dimenzijama: b x l = 1000 x 2000, mm Na zahtev naruioca za debljine d = 3 3.5 mm mogu biti dimenzija: b l = 1200 1700 4000 6000 mm, odnosno: Na zahtev naruioca za debljine d = 4, 4.5 i 4.75 mm mogu biti dimenzija: b l = 1200 1700 5000 7000 mm, U tehnikoj dokumentaciji srednji limovi se navode: elini lim (d x b x l ) mm - JUS C.B4.111 xxxx Px Px

Debeli elini limovi su debljina od 5 30 (60) mm. Dimenzije limova u isporuci su: b= 400 700 mm, sa priratajem b = 20 mm. Za b>700 mm, b=50 mm. Duine ovih limova su l = 2000. mm. U tehnikoj dokumentaciji debeli limovi se navode: elini lim (d x b x l ) mm - JUS C.B4.110 xxxx Px

Limovi se prema obliku obrade povrina dele na: glatke, rebraste i talasaste. U konstrukcijama su u najiroj upotrebi glatki limovi. Rebrasti limovi (JUS C.B4.114 iz 1974. godine) se koriste za sklopove kod kojih se zahteva otpor trenja bilo u sklopu sa nekim drugim elementima ili posebnu funkciju. Konstrukcije: gazita, platforme stepenita, prolazi. Slika 1-3. pokazuje rebraste limove sa povrinskim rebrima u obliku romba i suze. Ostala geometrija rebrastih limova odreena je sledeim podacima: Rebrasti limovi su debljina (osnove) od 2.5, 3.0, 4.0, 5.0, 6.0, 7.0, 8.0, 9.0, 10 mm. Limovi debljine d = 2.5 4.0 mm se isporuuju u irini b = 800 1250 (1350) mm, Limovi debljine d = 5.0 10.0 mm se isporuuju u irini b = 1000 1400 mm. Duine toplovaljanih rebrastih limova su l = 2000 do 10000 mm sa korakom 500 mm. Visine rebara iznad povrine su 1 2.5 mm. Rebro moe biti u obliku romba i suze. Talasasti limovi se uglavnom koriste kao materijal za krovne i zidne povrine elinih konstrukcija. Povrine talasastih limova su u obliku parabole sa talasom koraka b>2h (h visina). b = 60 150. mm.

Slika 1I-6 Forma valjanih povrina rebrastih limova

AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVI: ANALIZA NOSEIH STRUKTURA

ISPITIVANJE MATERIJALA ELINIH KONSTRUKCIJA

Standardom JUS C.A1.040, definisane su metode za ispitivanje hemijskog sastava gvoa i elika. Tretman uzoraka moe biti vrlo sloen. Pojedinane metode za ispitivanja su: gasno volumetrijsko odreivanje grafitnog ugljenika, gravimetrijsko odreivanje silicijuma, volumetrijsko odreivanje mangana po Volhardt-u, fotometrijsko odreivanje mangana, fosfora, bakra, potenciometrijsko odreivanje hroma i vanadijuma, fotometrijsko odreivanje nikla i hroma. Standard JUS EN 10002-1 (1996.) definie mehaniko ispitivanje zatezanjem. Ovaj standard definie postupke merenja zatezne vrstoe Rm, gornji i donji napon teenja ReH i ReL, procentualno izduenje A, procentualno suenje poprenog preseka Z, maksimalnu silu Fm. Ispitivanje tvrdoe vri se razliitim metodama (Brinel, Rokvel, Knoop). Ispitivanje tvrdoe po Knoop-u definisano je standardom JUS ISO 10250 iz 1996. godine. Ispitivanje tvrdoe po Rokvel-u definisano je standardom JUS ISO 6508 (1994), po Vikers-u standardom JUS ISO 6507-3 (1995). JUS EN 10045-1 (1993), definie ispitivanje metala udarom po Sharpy-ju, JUS C.A4.005 definie ispitivanje metala savijanjem. JUS ISO 8491-8496 definie ispitivanje cevi. Naredne slike pokazuje procese ispitivanja:

Slika 1I-7 Skice osnovnih mehanikih ispitivanja elika

Slike II-8, II-9 pokazuju geometriju proporcionalnih epruveta (k=5.65) izraenih prema JUS EN 10002-1 za ispitivanje zatezanjem. To su proporcionalna okrugla i prizmatina epruveta. Proporcionalnost se odnosi na odnos povrine poprenog preseka epruvete i poetne merne duine epruvete. Proporcionalnost se iskazuje relacijom L 0 = k S 0 . L0 je poetna merna duina. To je rastojanje na glatkom delu epruvete, obeleeno i predvieno da se njime prati deformacija pri kidanju. Ova duina je na narednim slikama oznaena dimenzijama 50 i 62 mm. Ispitni presek S0 je povrina nazivnog prenika epruvete. Nazivni prenik i poetna merna duina su tolerisane mere epruvete. Rastojanje izmeu zaobljenja leve i desne strane tela epruvete predstavlja ispitnu duinu epruvete. Na crteima su to dimenzije 55 i 75 mm. Izgled epruveta za ispitivanje na utroenu energiju udara prema metodi Sharpy-ja date su na slici II-10. Ispitivanje definie standard JUS EN 10045-1(1993). Epruvete mogu biti sa U zarezom dubine 5 mm i V zarezom dubine 2 mm. Rezultat ovih ispitivanja definie utroenu energiju udara za prelom epruvete. Oznaka jaine na udar definie se simbolom KU ili KV zavisno od primenjene kategorije zareza. Iza ove oznake stoji brojana oznaka jaine materijala na utroenu energiju u dulima (J), na primer KV 120. Ovo znai da je standardna V epruveta utroila 120 J za prelom Sharpy-jevim klatnom nazivne energije udara klatna 300 J.

Slika II-8 Geometrija proporcionalno-okrugle epruvete za ispitivanja elika kidanjem Slika II-9 Geometrija proporcionalno-prizmatine epruvete za ispitivanje kidanjem

Slika II-10 Geometrija epruveea za ispitivanje udarom po metodi Sharpy

AUTORIZOVANA PREDAVANJA dr MIOMIR JOVANOVI: ANALIZA NOSEIH STRUKTURA

ZATITA ELINIH KONSTRUKCIJA OD KOROZIJE

elina konstrukcija je podlona oksidaciji i smatra se da znaajan procenat mase objekata i maina u svetu, nestaje godinje. Posebno su koroziji izloenie konstrukcije pod dejstvom atmosferskih uticaja. Prva teorija o koroziji - Calvert-ova teorija postavljena je 1871. Poslednja i opte prihvaena teorija je elektro-hemijska teorija. Korozija je po njoj posledica hemijskih ili elektrohemijskih reakcija izazvanih reakcijom sa okolinom. elici se tite od korozije prekrivanjem premazima, koji se obrazuju prema postupcima navedenim u tabeli II-10:
Tabela II-10 Postupak obrazovanja prevlake: Anodna oksidacija, Difuzni postupak, Galvanotehniki postupak, Hemijski postupak, Konverzioni postupak, Metalizacioni postupak, Toplotni postupak

Oznaka-Simbol A D G H K M T

Shodno JUS C.T7.100 prevlake se oznaavaju prema sledeoj emi:

Aa / A (Aa

NNN

AA) n AA

Simbol na prvom mestu (Aa) je hemijska oznaka metala na koji se nanosi prevlaka. Kosa crta (/) je znak razdvajanja. Trei simbol po redu (A) je simbol tehnolokog postupka nanoenja prevlake. etvrti simbol po redu (Aa) je hemijski simbol metala prevlake. NNN je debljina prevlake u mikronima. Iza toga sledi oznaka sjajnosti prevlake, zatim oznaka broja slojeva prevlake (n) i na kraju (AA) dopunski simbol prevlake za dodatnu obradu. Primera radi Fe/G Cr20MLCr50T, oznaava galvansku dvoslojnu prevlaku hroma na gvou ili eliku ija je debljina prvog sloja (ML-mlenog hroma) 20 m, i ija je debljina drugog (T-tvrdog) sloja od hroma 50 m. Prevlake se dele na nemetalne i prevlake sa metalima. Premazi su ogranienog trajanja. Priprema povrina ostvaruje se ienjem koje se izvodi mehanikim postupcima ienja, peskarenjem ili gasnim plamenom. Sredstva - premazi se sastoje od suvog pigmenta (siva boja), vezivnog sredstva (lanenog ulja), dodaci za zgruavanje i dodaci za ubrzanje suenja. Premazi se izvode u vie slojeva. Osnovni premaz titi od korozije, dodatni tite osnovni premaz od mehanikog oteenja. Osnovni premaz od olovnog minijuma nanosi se u dva sloja. Zatitni sloj je od olovnog ili cinkovog belila, grafita i aluminijuma. Nanoenje prevlaka se vri premazivanjem, prskanjem i umakanjem. Najefikasnije nanoenje je premazivanjem. Zatita prskanjem se izvodi kada se tite velike povrine i nepristupani prostori. Bojenje se izvodi pri dovoljnim klimatskim uslovima. Sve povrine se ne premazuju zatitnim sredstvima. Dodirne povrine noseih spojeva se premazuju frikcionim materijalima. Zatitni premazi imaju trajanje. Suve povrine u zagrejanim prostorijama traju 30 godina. Pokrivene povrine u spoljanjoj atmosferi tite se na 20 godina. Povrine izloene atmosferskim uticajima premazuju se na 10 godina. Izbor sredstva i njegovo trajanje zavisi i od radnog ambijenta, a on moe biti oksidacioni, sa visokom vlanou, temperaturom, vibracijama. Zatita od korozije regulisana je propisima JUS C.T.7.100 - 375. Ovi propisi daju obilje podataka: Definicije, klasifikuju i propisuju vrste prevlaka na elementima za spajanje, stepene razvoja korozije na metalnim konstrukcijama. JUS C.T.7.111 (1991.) definisan prema ISO 2081 iz 1985, definie metalne prevlake cinka na gvou i eliku, osnovnom materijalu noseih struktura maina. Kod tretmana povrina metanih struktura, koristi se za ocenu stepena razvoja korozije JUS C.T.7.302 (1977.) koji omoguava klasifikaciju u 10 (Re0-Re9) stepena. U primeni alkidnog minijuma (I-premaz JUS C.T.7.326 -1979), esto korienog za zatitu elinih konstrukcija, koristi se 1318 % alkidna smola, olovni minijum 65 % a ostatak su dodaci i rastvarai. Kada se nanosi drugi premaz, od alkidnog minijuma (JUS C.T.7.327-1979) on sadri 1823 % alkidne smole, olovni minijum najmanje 33 %, oksid gvoa maksimalno 12 %, punioce maksimalno 10 %. Ostatak su dodaci i rastvarai. Kada se koristi uljani minijum (JUS C.T.7.328 -1979), on sadri, olovni minijum najmanje 78 %, firnis lanenog ulja 1116 % a ostatak su dodaci i rastvarai. Kao premaz za eline konstrukcije koristi se i alkidna lak boja, premazna sredstva sa bitumenom (JUS C.T.7.361 -1968). Posebno su razdvojeni prvi I i drugi premaz II. Standardi definiu debljine prevlaka (masu po jedinici povrine), brzinu suenja, nain ispitivanja, prisustvo hemijskih sastojaka znaajnih za otpornost na oksidaciju, zauljenost i druge osobine.