Page 1 of 478 Dimitrije Bogdanovi

KNJIGA O KOSOVU

Page 2 of 478

SRPSKA AKADEMIJA NAUKA I UMETNOSTI POSEBNA IZDANJA Knjiga DLXVI PREDSEDNITVO Knjiga 2

Primljeno na VII skupu Odeljenja jezika i knjievnosti, 25. decembra 1984, na osnovu prikaza samog autora. Urednik: akademik ANTONIJE ISAKOVI BEOGRAD, 1986

U okviru "Projekta Rastko - Biblioteke srpske kulture na Internetu" na Internetu objavili: Zoran Stefanovi, Nataa Devetakovi, Milan Stoji i Mihailo Stefanovi, januara 2000. Dimitrije Bogdanovic: THE KOSOVO QUESTION PAST AND PRESENT SERBIAN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS MONOGRAPHS, Volume DLXVI Accepted at the 7th session of the Department of Language and Literature on December 25,1984, upon author's own communication.

Page 3 of 478 Editor-in-Chief: ANTONIJE ISAKOVI Member of Academy BEOGRAD 1986

Sadraj: Uvod Srednji vek I. II. III. IV. V. VI. VII. Etnike prilike na Balkanu pre doseljavanja Srba Doseljavanje Srba na Balkan Srpska drava i Albanci Etnika situacija Kosova u XIII i XIV veku Kosovo u kulturi srednjovekovne Srbije Srbi i Albanci u doba turske invazije Kosovska bitka u istoriji i svesti srpskog naroda

Tursko doba I. II. III. IV. Pustoenja srpskih zemalja i prve seobe u XV i XVI veku Organizacija i uloga obnovljene Peke patrijarije Ratovi, ustanci i seobe Srba u XVII i XVIII veku irenje Albanaca po jugoslovenskim zemljama u XVII i XVIII veku 1. Katolika crkva kao svedok i uesnik 2. Islamizacija i albanizacija 3. Vreme i prostor albanske kolonizacije 4. Nain albanske kolonizacije i iseljavanja Srba 5. Uzroci albanskih migracija Oslobodilaki pokreti Srba u XIX veku

V.

Page 4 of 478 1. Srpski ustanci i poloaj Srba na Kosovu do prvog oslobodilakog rata 1876. 2. Oslobodilaki ratovi Srbije i Crne Gore 1876/77. i 1877/78. Posle Berlinskog kongresa 1. Prizrenska liga 1878-1881. 2. Anarhija i genocid u Staroj Srbiji 1878-1912. 3. Albanski pokreti 1908-1912.

VI.

Osloboenje Kosova I. II. III. Balkanski rat 1912-1913 Prvi svetski rat 1914-1918 Albanci u Kraljevini Jugoslaviji 1. Pravni poloaj albanske nacionalne manjine 2. Agrarna reforma i kolonizacija 3. Albanski terorizam i iredentizam 4. Problem iseljavanja Albanaca iz Jugoslavije

Kosovo i albanska narodnost u novoj Jugoslaviji I. Drugi svetski rat 1941-1945. i Albanci u Jugoslaviji 1. Aneksija i Druga prizrenska liga 2. Poloaj srpskog i makedonskog naroda u anektiranim oblastima 3. Narodnooslobodilaka borba na Kosovu i Metohiji Komunistika partija Jugoslavije i albansko pitanje 1. Stavovi srpske socijaldemokratije 1912-1914. 2. Politika KPJ i Kominterne prema nacionalnom pitanju 3. KPJ i Kosovo za vreme NOB-a 1941-1945. 4. Jugoslovensko-albanski odnosi i pitanje Kosova u svetlu politike KPJ prema KPA 1939-1948. 5. Postanak i razvoj kosovske autonomije

II.

Page 5 of 478 III. Velikoalbanski nacionalizam u novim uslovima

Pogovor Skraenice The Kosovo Question - Past And Present (English Summary)

Uvod Istorijski pristup krupnim politikim i nacionalnim pitanjima naeg vremena pretpostavka je svakoga odgovornog nastojanja da ce ta pitanja ree pravedno, temeljno i civilizovano. Razlog je tome jednostavan: politiki fenomeni imaju svoju istoriju bez obzira na to da li to neko hoe ili ne eli da zna. Bez upoznavanja prolosti takvih pitanja, bez razumevanja njihove geneze i uslova pod kojima su ce formirali neki odnosi, nije moguno razreiti ni glavne vorove problema. Tako i u sluaju Kosova. Nuno je razumeti da je ovo sloeno pitanje samo jedan momenat u spletu jugoslovensko-albanskih odnosa, a posebno odnosa izmeu srpskog i albanskog naroda, da to pitanje nije od jue; da ono ima i takve odrednice koje obavezuju na naroitu opreznost i odgovornost u samom pristupu njegovom reavanju. Razume ce, nije i ne mora svako okretanje istoriji biti "nacionalistiki poziv na istorizam". Takva ce rezerva prema istorijskom raspravljanju aktuelnih politikih pitanja pretvara u antiistorijski pragmatizam, kojim ce najee prikriva loa savest ili ostvaruje namera da ce uutka protivnik. Prigovor "istorizmu" i nema nikakvog osnova

Page 6 of 478 ako ce istorijski metod primenjuje valjano, ako ce kritikim putem hoe da doe naprosto do istine, do injenica o jednoj prolosti koja tek u sukobu politikih interesa postaje sporna. Pogotovu je neumesno da ce u ime tobonjeg prevazilaenja sporova izbegava nauno razmatranje i raspravljanje o neugodnim pa i mranim stranama istorije. Odnosi izmeu naroda, a tako i odnosi izmeu srpskog i albanskog naroda, nisu svagda bili dobri, menjali su ce. Razdoblja prijateljstva i susedske saradnje smenjivala su ce sa vremenima neprijateljstva, sukoba i istrage. Ne treba prolost pojednostaviti ni u kom pogledu. Govoriti, na primer, samo o onome to dva naroda spaja, a ne i o onome to ih razdvaja, tobo radi izgradnje njihovoga prijateljstva ili bratstva u ovom trenutku i u budunosti, samo je tetna manipulacija njihovom istorijom, nedopustiva intervencija u njihovome stvarnom pamenju, pamenju od kojeg zavisi nacionalni identitet i sposobnost daljega samostalnog kretanja naroda kroz iskuenja aktuelne istorije. Umesto toga, treba ce odvaiti na istorijsku istinu i na suoenje sa neprijatnostima istorijske stvarnosti. Uostalom, itavo je pitanje Kosova danas ve samo po sebi do krajnjih granica istorizovano, te su uzaludne elje, makar one bile i dobronamerne, da ce prolost zaboravi u ime budunosti. Bez obzira na trenutna stanja, demografske odnose ili raspoloenje i opredeljenje naroda, u nae sporove su ugraeni istorijski argumenti. Albanski nacionalizam ce poziva na demografsku situaciju, na relativnu veinu albanske narodnosti u nekim oblastima i njenu teritorijalnu kompaktnost u Jugoslaviji, pa ce iz ovih okolnosti izvlae dalekoseni zakljuci i postavljaju iredentistiki zahtevi. No i pored svega toga, teite je velikoalbanske propagande i indoktrinacije na formiranju istorijske svesti, u kojoj bi

Page 7 of 478 albanska "prava" bila osvetana dalekom, ak i pradavnom prolou. Albanci ce ve skoro stotinu godina nacionalno formiraju sa sveu da su potomci Ilira, a to znai starosedeoci Balkanskog poluostrva, prema tome i kosovske oblasti, da su ce nalazili na ovom prostoru jo davno pre doseljenja Slovena, te da su ih Srbi samo privremeno i za kratko, u trinaestom i etrnaestom veku, potisnuli na "iskonskoj" albanskoj zemlji, da potom, stihijom dogaaja i bez nekog ozbiljnijeg diskontinuiteta, bude uspostavljeno preanje stanje. Isto tako, poriu ce neki stvarni istorijski dogaaji - kao to su velike seobe srpskog naroda, ili ce jednim potezom pera brie muna, zaista krajnje surova istorija tursko-albanskog genocida nad srpskim narodom u toku poslednjih stotinu do dvesta godina. U prvom planu, namesto toga, nudi ce zato cela jedna razraena slika o tobonjem "fizikom unitenju" albanskog naroda u Srbiji, Crnoj Gori i potom Jugoslaviji, pod vlau "velikosrpskog hegemonizma". Zaista nije svejedno da li je rat Srbije i Crne Gore 1912. godine bio oslobodilaki ili zavojevaki; na to ce nadovezuju veoma stvarni i aktuelni politiki pogledi i opredeljenja od dalekosenog, pa i sudbonosnog znaaja. Istorijska znanja su nam, zato, veoma potrebna, a rasprave o pojedinim spornim pitanjima ne mogu izbei istorijsku dimenziju. Valja ozbiljno razjasniti injenice. Dve istine ne postoje, ali dva vienja iste stvarnosti i te kako mogu da postoje. Biti objektivan i pravedan u toj situaciji ne znai prihvatati unapred, ignorantski i nekritiki, vienje druge strane. Stanje na Kosovu i poloaj naroda na tom podruju predstavljaju plod jednoga dugotrajnog istorijskog zbivanja, drukijeg nego to ga prikazuje albanska nacionalistika

Page 8 of 478 propaganda. tavie, i samo suavanje problema na teritoriju dananjeg Kosova izraz je jednoga pogrenog vienja stvari. Kosovo je samo jedna, makar i centralna pojedinost velikoalbanskih pretenzija. Zahtevi iredente odnose ce na sve teritorije gde ive Albanci, u Grkoj i Jugoslaviji; na udaru njihove akcije su Epir, Makedonija, Srbija i Crna Gora, a u Srbiji - ne samo teritorija pokrajine Kosovo nego i neke druge optine [Preevo, Bujanovac, Medvea]. S pozivom na problematine istorijske predstave o rairenosti albanskog naroda u jugoslovenskim zemljama, pretenzije iredente ce pruaju po celoj Srbiji, do Zapadne i June Morave. Pitanje ce, dakle, ni u naem razmatranju ne moe svesti samo na pokrajinu Kosovo, mada je Kosovo u prvom planu s obzirom na to da su najveu demografsku koncentraciju i najdublji prodor za poslednja dva veka Albanci ostvarili upravo u toj oblasti; tu je teite njihovog pritiska, preko koga bi ce posredno imale ostvariti i druge, daleko vee i ire, balkanske ambicije ovog nacionalizma. Najzad, sam naziv "Kosovo" upotrebljen je ovde sasvim uslovno jer, ako je re o pokrajini, njen dananji naziv je tursko-albanski, potie od naziva "kosovskog vilajeta" [Kosova], koji je obuhvatao pred balkanski rat itavu teritoriju Sandaka sa Gornjim Polimljem, zatim teritoriju Kosova i Metohije, severne Makedonije do Velesa i istone Makedonije sa celim slivom Bregalnice. Insistiranje na tom nazivu, uporedno sa pomeranjem autonomije ka federalnoj jedinici vieg stupnja [1968], imalo je - za svakog ko ce razume u istoriju - prizvuk nacionalistikih velikoalbanskih pretenzija. Time ce htela nametnuti i legalizovati svest o "albanskom" karakteru ovog dela srpske i jugoslovenske teritorije, sankcionisati na neki nain koncept Prizrenske lige, koja je 1878. traila Veliku Albaniju, Albaniju "etiri

Page 9 of 478 vilajeta" - kosovskog, skadarskog, bitoljskog i janjinskog. U dokumentima KPJ pre i za vreme rata, i u ustavnopravnim dokumentima nove Jugoslavije, ova ce regija zvala "Kosovo i Metohija", mada ni taj naziv nije bio sasvim taan jer je teritorija oblasti obuhvatala i druge krajeve sa posebnim nazivima: ne samo Kosovo i Metohiju nego i Malo Kosovo [Lab], i Gornju Moravu sa Izmornikom, i Goru sa Opoljem, i Novobrdsku Krivu Reku, Sredsku, Sirini, srednji Ibar. Sa stanovita regionalne geografije, znai, ni taj naziv nije bio sasvim opravdan. Istorijski, pak, i obiajno, ni jedan ni drugi naziv nisu ce primenjivali na ovu teritoriju u njenoj celini. Sa najvie opravdanja ce zato govorilo pre 1912. godine o "Staroj Srbiji", jer to i jeste jezgro stare srpske drave i kulture. No mi emo ipak upotrebiti naziv "Kosovo", ne samo zato to je on ve uao u optu upotrebu kao oznaka cele oblasti nego jo vie zato to je to naziv jednog istorijskog i aktuelnog politikog problema, koji je pod tim imenom poznat i u ostalom svetu. Oko "Kosova" i na Kosovu gradi ce sloena strategija albanske ekspanzije, kojom ce ugroava Jugoslavija - ne samo Srbija nego i Makedonija i Crna Gora: "Kosovo" postaje znak, simbol albansko-jugoslovenskih odnosa. Treba konano shvatiti da ce radi o odnosu celoga jednog naroda prema drugim narodima, a ne samo o jednoj "narodnosti" prema veinskom narodu nae zemlje. Istorijski okvir Knjige o Kosovu odreen je potrebom da ce bar u osnovnim crtama razjasne postanak i razvoj ovog problema: od praistorije i pitanja etnogeneze do naih dana. Istorijom ce dobrim delom razjanjava sadanjost; ali ce i naim vremenom, iz perspektive ovog trenutka, mnoga zbivanja u prolosti razumevaju bolje, i tek u sadanjosti dobijaju pravi i zavrni smisao.

Page 10 of 478 SREDNJI VEK I ETNIKE PRILIKE HA BALKANU PRE DOSELJAVANJA SRBA Balkansko poluostrvo je prostor velike etnike nestabilnosti. Kao raskre nekih glavnih puteva izmeu Istoka i Zapada, Severa i Juga, izmeu Evrope i Azije, sa svim svojim geografskim prednostima koje ce nude stoarima i ratarima, moreplovcima, rudarima i trgovcima, ono je podruje na kome su ce od praistorijskih vremena kretale i naseljavale mnoge skupine ljudi raznoga jezika i porekla. Statina slika Balkana Grka i Rimljana, pa starosedelaca Ilira i Traana i novijih varvarskih slojeva - Kelta, Gota, Slovena, sve vie ustupa mesto dinamikoj predstavi o kretanju i pomeranju mnogih, u krajnjoj liniji anonimnih etnikih grupa. Ta predstava, ijoj ubedljivosti doprinose sve plodnija lingvistika i arheoloka istraivanja, otkriva nove sadraje i podloge u "klasinim" istorijskim etnicima Balkana, kao to su, na primer, Iliri i Traani. Mnogo vaniji inilac u rekonstrukciji etnikih prilika na Poluostrvu sve do ranog srednjeg veka postaje sada kulturni, civilizacijski lik prostora, njegova tipoloka raznovrsnost i slojevitost. Daleko je znaajnija istorijska injenica da ce van srazmerno uskih pojaseva mediteranske civilizacije Grka i Rimljana nalazi ogroman prostor praistorije, zona civilizacije gvozdenog doba ali bez pisma. Takozvani "starobalkanski" narodi, nikada do kraja formirani kao narod u smislu jednoga vieg kulturnog i politikog integriteta, ulaze u istoriju iz anonimnosti praistorije samo kroz taj dodir sa grkorimskom civilizacijom - makar i kroz sudar sa njom. Zato je na pitanje o poreklu i postanku nekih dananjih naroda na Balkanskom poluostrvu teko odgovarati sa

Page 11 of 478 sigurnou. Pogotovu je teko rekonstruisati etniku kartu Balkana - ak i u krupnim potezima, a kamoli u pojedinostima - za vreme doseljavanja Slovena [VI-VII vek]. Da li ce tada nalaze na Balkanu i preci dananjih Albanaca; da li ce albanski narod moe smatrati starobalkanskim, u odnosu na Slovene - starosedelakim narodom; da li ce proces etnogeneze Albanaca zainje tek u razdoblju Seobe, moda ak uporedo sa nastanjivanjem Srba, ili ranije, - sve su to pitanja na koja uopte nije jednostavno odgovoriti. Tekoe nastaju iz dva razloga: istorijski izvori ne pominju Albance pre XI veka, te je njihov postanak i razvoj do toga vremena - praistorija; a drugo, jezik Albanaca ima u velikoj porodici indoevropskih jezika izuzetan poloaj - nema mu bliskih srodnika. Pitanje etnogeneze Albanaca zato izmie ne samo istoriografskim nego i lingvistikim metodama. Svojim optim evropskim i srednjovekovnim narodnim imenom Albanci [Arbanasi] ce vezuju za ime ilirskog plemena Albana, koje je u II veku n. e., prema Ptolomeju, nastanjivalo oblast oko Albanopolisa [potom Albanum, Arbanum] u dananjoj srednjoj Albaniji [grad Kroja]. Postoji nesumnjiv kontinuitet albanskog etnikog imena na nekadanjem ilirskom, a dananjem albanskom tlu, pa ce iz toga prirodno izveo zakljuak da postoji i etniki kontinuitet izmeu ilirskih i dananjih Albanaca. Otuda uverenje da su Albanci potomci starih Ilira, te da su "oduvek" nastanjivali krajeve svoga dananjeg etnikog prostora, jer je ovaj, uproeno reeno, podudaran sa nekadanjim ilirskim etnikim prostorom. "Ilirsku" teoriju formulisao je najpre J. Tunman, nemaki istoriar, 1774. godine, da bi je kroz itav XIX vek dalje razvijala evropska lingvistika, ukljuujui i takva imena kao to su F. Mikloi, G. Majer i P. Kremer, za koje je albanski jezik samo nova faza u

Page 12 of 478 razvoju starog ilirskog jezika. No, upravo je lingvistika argumentacija ilirske teorije otkrila jo krajem prolog veka njene ozbiljne nedostatke: za pouzdanije istraivanje i zakljuivanje o genetikoj vezi albanskog jezika sa pretpostavljenim ilirskim pretkom bilo bi potrebno znati ilirski jezik, a o njemu ima vrlo malo grae i znanja, samo iz posrednih izvora [u grkih autora i u onomastikom materijalu]. Davno je primeeno da ilirske rei, tako identifikovane u sadanjem albanskom jeziku, mogu biti samo relikti jednoga ranijeg ilirskog sloja [kao keltski elementi u francuskom jeziku]; a i kada ce uzmu kao dokaz veze sa ilirskim jezikom, ne sme ce smetnuti s uma da ima "bar toliko, ako ne i vie" leksikih elemenata koji su po svedoanstvu antikih pisaca nesumnjivo traki.[1] Ve je ta okolnost navela neke lingviste da pomiljaju na trako umesto na ilirsko poreklo Albanaca. K. Pauli, X. Hirt, pa N. Jokl, a u nas X. Bari, uz vee ili manje razlike u postavci teze i u argumentaciji, naputaju ilirsku teoriju i pretpostavljaju da je albanski jezik trakog ili bar trakoilirskog porekla, a da je albanski narod potomak starobalkanskih Traana, koji su nastanjivali delove Balkanskog poluostrva istono od linije Morava-NiavaStruma. Samim tim, naravno, ako bi ce ova nova teorija pokazala tanom, javlja ce i pitanje - kako su ce, zato i kada traki preci dananjih Albanaca preselili sa istonog u zapadne prostore Balkanskog poluostrva, sa Balkanskog gorja [antikog Hemusa] u antiku "Albaniju", gde ih oko Draa primeuju vizantijski izvori u XI veku. Ne ulazei ovde u podrobnu lingvistiku argumentaciju trake teorije i njenu polemiku sa ilirskom tezom, valja istai da je kljuni razlog za odbacivanje ilirske teorije bila

Page 13 of 478 okolnost to je albanski jezik iz grupe satem, dok je ilirski jezik, po svemu sudei, pripadao grupi sentum. Nasuprot tome, traki jezik je satemski kao i albanski. Prema tome, albanski kao satemski jezik nije mogao potei od ilirskog kao centumskog, ve samo od trakog kao isto tako satemskog jezika. Za to bi, navodno, govorile i neke druge osobine albanskog jezika, u fonetici, morfologiji, deklinaciji itd.[2] Time ce dolo do zakljuka da je albanski jezik u stvari "jedan traki dijalekat", a da je njegov "trako-ilirski" karakter rezultat kasnije trako-ilirske simbioze. Na pitanje: kada je dolo do te simbioze, u kojoj traki Albanci predstavljaju mlai ili gornji sloj, odgovaralo ce na razne naine, ali je najbolje argumentovano miljenje po kome je doseljavanje Albanaca u njihovu istorijsku postojbinu "srazmerno kasno", jer ce "jedino tako moe objasniti to u njihovom jeziku nema traga indigenoj pomorskoj terminologiji i to toponomi u istorijskoj arbanaskoj jezikoj oblasti nemaju arbanaski fonetski lik, tj. to oni nisu pretrpeli izvesne glasovne promene, koje bi ce neminovno izvrile da su ce Arbanasi od vajkada nahodili na svojoj dananjoj teritoriji".[3] Imajui u vidu neke antike toponime koji "pod slovenskom koprenom odaju arbanaski fonetski lik", kao to su Ni [od Naisus], kupi [od Skupi, danas Skoplje], tip [od Astibos], pa i Ohrid [od Lihnis, Lihnidos], gde ce svuda kao posrednik prema slovenskom obliku javlja albanski jezik, pretpostavlja ce da je ranija balkanska postojbina trako-ilirskih predaka potonjih Albanaca Dardanija i Peonija. Dardanija je oblast izmeu June i Zapadne Morave, Ibra i Kosova polja; tu oblast je nastanjivalo, koliko ce zna iz istorijskih izvora, ilirskotrako pleme Dardanaca, a Peonija je oblast dananje uglavnom istone Makedonije, naseljena u istorijsko doba

Page 14 of 478 takoe Ilirima. To bi znailo da su ce preci Albanaca ranije, ili bar jedno vreme, nalazili u centralnoj zoni Balkanskog poluostrva, i da su ce odatle u izvesnim istorijskim okolnostima pomerili na zapad ka teritoriji dananje Albanije. Time jo nije reeno da su stari Dardanci ili Peonci preci Albanaca, ve da su preci Albanaca preli preko oblasti Dardanaca i Peonaca u etapnom pomeranju ka zapadu. Do toga pomeranja trakih masa na ilirsko tle dolo je u srazmerno pozno doba od drugog do treeg veka n. e., za vreme rimske vladavine, kada su Traani, silazei sa Hemusa i Rodopa, prekrili raniji ilirski sloj. To bi, ujedno, bila prva etapa balkanske migracije Praalbanaca. Druga etapa je doseljavanje u dinarsko-pindske planine i jadransko primorje, a ovo ce odigralo, kako ce pretpostavlja, pod kraj latinske epohe, uzastopce i u talasima, najdalje do VI veka n. e.[4] Dakle, najpre sa Hemusa i Rodopa u Dardaniju i Peoniju, a potom iz Dardanije i Peonije u Albaniju, i to ne u jedan mah, u jednom naletu, ve postepeno, sa dugim zadravanjem u dardansko- peonskim predelima, kao etapnoj zoni ove migracije. Lingvistikim metodom, ipak, ne moe ce sasvim pouzdano rekonstruisati poreklo i put formiranja albanskog naroda. Nijedan od ovih argumenata, koji nisu za potcenjivanje, nema snagu dokaza.[5] Postoje nasuprot navedenim shvatanjima, uz sve ostalo, razlozi da ce osporavaju i takvi kapitalni argumenti trake teorije kao onaj o centumskoj prirodi ilirskog nasuprot satemskoj prirodi albanskog jezika. A ima i drugih lingvistikih teorija. Od onih bliih ilirskoj valja pomenuti tezu da su preci Albanaca starobalkanski Pelasti, nastanjeni oko Skardusa [arplanine], kao najstarije indoevropsko ili ak predindoevropsko stanovnitvo Balkana, doseljeno na

Page 15 of 478 Balkan jo pre Grka. Albanski preci su, po ovoj teoriji, "stariji i od homerskog renika i od ahajskih odnosno protoahajskih plemena".[6] Zbog svega toga neophodno je primeniti i arheoloki metod, koji bi, uz neka ve ranije poznata fakta iz istoriografije, mogao da potvrdi ili obezvredi pretpostavke do kojih ce dolazi prouavanjem jezika. Tvrdi ce, ponekad, da i arheoloka istraivanja upuuju na ilirsko poreklo Albanaca, ali ce to ne moe smatrati tanim. Pre svega, etnika karta praistorijskog, a onda i predrimskog Balkana uopte, nije tako jednostavna i statina kako bi ce moglo zakljuiti po nekim kolskim predstavama o Ilirima i Traanima, a potom i Grcima kao starosedeocima Balkanskog poluostrva. Arheologija, uz pomo antike istoriografije, omoguava da ce doe do neobino vanog saznanja o velikim etnikim pomeranjima i promenama kroz sva praistorijska razdoblja, kao i u sam osvit istorije srednjebalkanskog prostora. Nema starosedelaca u pravom smislu rei: taj pojam ce, arheolokim metodom, nuno relativizuje i svako "staro"stanovnitvo pokazuje ce mlaim od prethodnog, svaki narod ili pleme, svaka etnika grupa kako ce pravilnije kae u arheologiji - javlja ce na etnografskoj balkanskoj pozornici tek svojim doseljavanjem i potiskivanjem prethodnih grupa. Za etniku situaciju Balkana povodom pitanja koje nas interesuje vaan je poetak sedmog veka pre n. e., kada ce zaustavlja prodor nomada i ratnika sa podruja dananje Bosne i Hercegovine na goliji i u gornjem toku Rake, da bi ce ta granica, posle usporenog pomeranja ovih grupacija na istok ustalila krajem VII veka na liniji Moravica-Maljen, na severu, a junije na liniji Beli Drim-Deanska Bistrica u

Page 16 of 478 Metohiji, poetkom VI veka pre n. e.[7] Na severnom sektoru ove dugake granice radilo ce o ratnicima tzv. glasinake grupe [sa Romanije i Devetaka], dok su na junom, metohijskom sektoru, arheoloki identifikovani isto tako dobro naoruani ratnici na suvatima i panjacima izmeu severnih padina Patrika, desne obale Belog Drima i Deanske Bistrice; njihov dolazak i vekovno zadravanje u ovom, jugozapadnom delu Metohije najpotpunije su dokumentovani arheolokim nalazima sa velike nekropole u selu Romaji [Metohija]. Istovetan materijal, ali i pogrebni rituali posvedoeni su i na veem broju nekropola na podruju severne Albanije, posebno oko Kukesa, pa to navodi na zakljuak da su ratnici sahranjeni u Romaji prispeli u Metohiju sa jugozapada, i to dolinom Belog Drima. Ova grupacija ce ni kasnije nije odvajala od doline Belog Drima, niti je zaposela ostale delove Metohije. Domoroci, stabilizovane zajednice grupe Donja Brnjica [Kosovo], verovatno su bez otpora ustupili tuincima neplodno zemljite i krevite povri izmeu Belog Drima, Deanske Bistrice i Patrika, ali su ilavo branili svoje plodne njive u Prizrenskom polju, severnoj Metohiji i na Kosovu. Prva grupacija [glasinaka] verovatno je ilirsko pleme Autarijata, a druga, u Metohiji, ogranak "Ilira u uem smislu rei" [Illyrii proprie dictu]. Istono i severoistono od Ilira - znai ve istono od Belog Drima pa sve do Pinje i June Morave na istoku, a Zapadne Morave na severu, protezale su ce oblasti Dardanaca, za koje ce c pravom napominje da su bili ilirsko pleme sa trakim nanosom.[8] Juno od Dardanaca delili su teritoriju Makedonije: Dasareti oko Ohridskog jezera i Penesti u zapadnoj Makedoniji sa Peoncima [Pajoncima] na istoku od Vardara sve do Rodopa, gde ce protezala zapadna granica trakih plemena. Izmeu Traana i Dardanaca nalazio ce

Page 17 of 478 jedan pojas Tribala, ija su glavna stanita bila severno od dardanske teritorije, a juno od Save i Dunava. Njih u IV veku poinju potiskivati i preplavljivati Kelti, iji dolazak na Balkan u tom stoleu izaziva nova vea etnika pomeranja i promene na poluostrvu. Sukobi Kelta sa antikom makedonskom dravom razvijali su ce na moravskovardarskom pravcu, to znai preko dardanske zemlje; potom su i sami Dardanci bili na udaru ekspanzije makedonskih vladara i najzad Rimljana, ije su vojne operacije - osvajaki pohodi - usmerene s juga na sever ka Singidunumu i Viminaciju krajem I veka pre n. e. i poetkom same nae ere, tako da su usled toga razne etnike grupe sa dardanske teritorije sigurno bile odbacivane na zapad. Ako je traka teorija tana u onom vidu u kome je izlae Henrik Bari, to bi mogao biti istorijski razlog za sputanje Traana sa Hemusa i Rodopa upravo na teritoriju izmetenih tribalskih i dardanskih plemena. Oslabeli u stalnim sukobima sa makedonskim i rimskim osvajaima, Dardanci su ce mogli lake podati tome novom, mada jo uvek starobalkanskom uticaju sa istoka, pogotovu ako ce taj etniki nanos shvati kao stoarsko-nomadski elemenat koji ce zadrava vie na planinama nego u ravnici, gde prolaze vojske i ratari s toliko nezahvalnog truda obrauju zemlju. Primeeno je, upravo u arheologiji, da kultura Dardanaca i Skordiska nije unitena sa rimskim osvajanjem: uporedo sa stabilizacijom rimske civilizacije du granice i magistralnih puteva tokom prva dva veka nae ere, domorodake zajednice po zabitim varoicama i selima i dalje uvaju predake obiaje i uporno neguju tradicionalnu kulturu; te razlike nestaju tek u toku III veka, kada poinje opsenija romanizacija starobalkanskih plemena.[9]

Page 18 of 478 Posledica ovog poslednjeg procesa ogledala ce u velikim romanskim, tanije latinsko-grkim infiltratima na teritoriji Balkana, posebno u primorskim oblastima i starim ili novoosnovanim gradovima. Podruje Albanije na toj etapi, pri kraju rimskog perioda, bez obzira na to da li je albanski narod bio na toj teritoriji autohton ili ce doselio na nju sa istoka, u civilizacijskom pogledu nije albansko, pa ni ilirsko, ve romansko: ono je odreeno kulturom gradova u jadranskom primorju i prometom du glavnih rimskih komunikacija, od kojih dve izuzetno znaajne vezuju jadransko primorje sa sredinjim oblastima Poluostrva: jedna iz Skadra preko Prizrena prema Niu odnosno Skoplju, i druga - od Draa preko Ohrida na Solun [Via Egnatia]. Istorijski izvori iz tog vremena uopte ne govore o Albancima: niti o njihovim naseobinama u albanskim planinama, niti o eventualnom njihovom doseljavanju sa dardansko-peonskog podruja, a razlog je za to svakako u nomadsko-stoarskom karakteru Praalbanaca, u "politikoj i vojnoj beznaajnosti doseljavanja stoara, koji u novoj postojbini zacelo dugo izbegavaju kontakt sa zateenim graanskim i zemljoradnikim svetom, drei ce leti planina i sputajui ce zimi na obronke udaljenije od saobraajne mree".[10] Preci Albanaca, to je jedino pouzdano, nisu predstavljali ni snanu etniku grupu ili pleme, niti kakav plemenski savez koji bi ce nametnuo kao aktivan istorijski inilac, jo manje dravu ili narod s kojim bi ce rimska ili vizantijska vlast morala sukobljavati ili usklaivati. Albanski etnikum je bio odreen, bez sumnje, svojim poreklom i jezikom, i svojim balkanskim putevima, ali pre svega nainom proizvodnje, organizacijom drutva i srazmerno malom masom: stoarske zajednice hermetikog tipa, pokretljive i veoma patrijarhalne, dugo su izmicale

Page 19 of 478 velikoj aferi istorije. Po suvatnim visoravnima, ograene praumom i bujnim rekama, te su zajednice ekale svoj istorijski trenutak. Nema, dakle, naunog osnova za apodiktina tvrenja kada je re o ukupnom problemu porekla albanskog naroda. Ve kratak pogled na ovo pitanje pokazuje da ce bar dve znaajne teorije dre na nizu ozbiljnih naunih argumenata, a ima i drugih, manje rairenih i ne toliko znaajnih, ali opet nauno zasnovanih teza. Nama ce ini da bi jedna traka teorija sa veim naglaskom na dardanskoj etapi migracije mogla bolje objasniti etnogenezu Albanaca, pri emu valja imati u vidu socioloke inioce, a isto tako i kasnija zbivanja - kao to su migracije, pohodi ili kolonizacija drugih naroda u toku Seobe, zakljuno sa naseljavanjem Srba na srednjobalkanskom prostoru i u jadranskom primorju. Meutim, nema dovoljno opravdanja za prenaglaavanje "trakog" porekla Albanaca, kao ni za insistiranje na "ilirskoj" tezi. U krajnjoj liniji, ne moe ni biti toliko vano da li su Albanci potomci Ilira ili Traana ili nekog treeg praistorijskog ili istorijskog naroda. Za istoriju Balkana dovoljna je injenica da su Albanci na svom uem etnikom prostoru najkasnije u XI, a moda i ranije, jo u VII veku, u vreme dodira sa jugoslovenskim narodima prilikom njihovog razmetanja po vizantijskom poluostrvu i potom formiranja prvih jugoslovenskih drava. Svako prenaglaavanje pitanja etnogeneze odvodi nas sa podruja nauke i ima druge, politike motive. To ce, pak, ne moe ignorisati, niti ce ova politizacija naunih teorija sama po sebi mora posmatrati kao zloupotreba nauke. Ona je pre svega izraz jedne kolektivne svesti, njen oblik i formula njenog dejstva. Svest o kojoj je re moe, sa svoje strane, biti

Page 20 of 478 znamenje jedne manje drutvene grupe, ali i opta svest jednog naroda, njegova nacionalna svest. Bez obzira na to koliko ona bila stvarna ili fiktivna, ona tad odreuje ponaanje grupe ili nacije, ugrauje ce u program s kojim ce valja suoavati bez neumesnih i nepotrebnih diskvalifikacija. Kada je re o ilirstvu na prostorima Balkanskog poluostrva, ono ima i stariju istoriju i ire kulturno i nacionalno podruje od ovoga poslednjeg, albanskog ilirstva. Polazei od tradicionalne srednjovekovne nomenklature mlaih evropskih naroda prema nazivima starijih, posebno od predstave o mlaim "varvarskim" narodima kao sukcesorima antikih varvarskih naroda na periferiji ili u graninim oblastima civilizovanog grko-rimskog sveta, ilirsko ime ce upotrebljavalo za junoslovenske narode Srbe, Hrvate i Slovence - jo od XV veka ["natio illyrica"], pa ce i slovenski jezik nazivao "ilirskim jezikom". Kaptol svetog Jeronima u Rimu ustanovljen je 1589, bulom pape Siksta V, za "ilirsku naciju" odnosno "pokrajinu" [Dalmacija i Ilirik - Hrvatska, Bosna i Slavonija, bez Slovenije] i za one koji znaju "ilirski", a Zavod svetog Jeronima u Rimu sve je doskora nosio tradicionalno ime Collegium Sancti Hieronymi Illyricorum in Urbe [naziv je 1971. godine promenjen u Pontificium Collegium Chroatorum]. Znameniti Matija Vlai, protestantski teolog, istoriar i lingvist iz Labina u Istri [1520- 1575], nazivao ce Matthias Flacius Illyricus; njegov pojam ilirstva poklapa ce, kao oznaka narodnosti i jezika, sa junoslovenskim narodima i jezicima. Na samom poetku XVIII veka, Pavao Riter Vitezovi [1652-1713] takoe pod ilirstvom podrazumeva jugoslovenstvo, to dolazi do izraaja naroito u njegovim delima Croatie rediviva [1700] iStemmatographia [1701]; ovo drugo delo posluilo je kao

Page 21 of 478 osnov za "Stematografiju" Hristofora efarovia 1741. godine. Ha srpskom podruju, patrijarhom "celog Ilirika" prvi ce naziva Arsenije III arnojevi [1672-1706], a grof ore Brankovi, nesueni obnovitelj "Ilirske kraljevine", nosi od 1688. godine titulu "despota Ilirika". Klasicistika i naroito neoklasicistika Evropa na prelazu iz XVIII u XIX vek naziva jugoslovenske zemlje skoro iskljuivo "Ilirikom". Pod francuskom vlau 1809-1813, to su "Ilirske provincije" [Les Provinces Illyriennes]. U tom duhu i "ilirski pokret u Hrvatskoj", "pokret hrvatskog preporoda", u prvoj polovini XIX veka ulazi, kao to je poznato, u genezu jugoslovenstva. "Ilirstvo" je na Balkanu, dakle, argumenat istorijske fikcije i dugog trajanja - od barokne istoriografije do nacionalnog romantizma. Albanski "ilirizam", makar na prvi pogled sa vie etnogenetskih razloga, dolazi sasvim kasno, pa ak i anahronino u ovo nae stolee. Njegovim odravanjem i negovanjem, danas, poto je albanska nacija ve obrazovana, sa suverenom dravnou priznatom ve sedam decenija, hoe ce u stvari revitalizacija jednoga nacionalnoromantiarskog, nacionalistikog albanskog programa, koji tei ne samo okupljanju svih Albanaca u Velikoj ili "Etnikoj" Albaniji nego i novom poloaju albanskog naroda na Balkanu, s "pravima" starobalkanskih predaka. Saznanja istorije, lingvistike i arheologije u stvarnoj, rekonstruisanoj slici etnike situacije Balkana u epohi kada ce jo moglo govoriti o Ilirima i drugim starosedeocima ne daju za pravo takvim argumentima. Dinamika etnografija antikog Balkana ne zna za vrste i vekovene posede - sve je u pokretu, pomeranju i previranju. Stoga je ilirska teza, politizovana u nacionalnoromantiarskom duhu, danas sasvim apsurdna. Ako bi ce krenulo za tom argumentacijom [pod

Page 22 of 478 pretpostavkom da ce ona shvata ozbiljno, a ne samo kao propagandni simbol], morao bi ce asovnik evropske istorije vratiti bar za petnaest vekova unazad, u vreme seobe naroda. Raspored evropskih naroda, bez obzira na mnoge promene tokom srednjeg i novog veka, poiva ve toliko stolea na rezultatima toga velikog pomeranja, premetanja i nametanja etnikih masa na celom prostoru od Urala do Atlantika. Doseljenje Slovena na Balkan je samo pojedinost tog opteg zbivanja. Pozivanjem na prava starosedelaca iz epohe pre seobe naroda dolo bi ce do apsurdnog "vraanja" slovenskih i germanskih naroda na prostor severne i istone Evrope. Pre seobe naroda nema ni Francuza i Francuske, ni Nemaca i Nemake, ni Engleza i Engleske, nema ni Poljske, ni Austrije, ni Rusije. To je, jednostavno, jedan drugi, davno proli, zanavek iezli svet, a promene koje su ce u Evropi dogodile seobom naroda u razdoblju od III do VII veka u svakom su pogledu nepovratne i konane.
1 2 3

H. Bari, Lingv. studije, 8. H. Bari, Lingv. studije, 9-23.

H. Bari, Lingv. studije, 24-25 Nema nesumnjivih istorijskih i lingvistikih dokaza da su preci Albanaca nastanjivali rimsku i grku Albaniju u prvim stoleima nae ere - smatra i Seliev; kod Albanaca nema neposredne veze sa starodalmatinskim stanovnitvom. Preci Albanaca iveli su negde dalje od mora: nemaju svoje termine za moreplovstvo i ribolov, nego su ih kasnije pozajmili od Romana, Grka, Slovena i Turaka. Loe poznaju more, nisu imali veza sa drugom obalom Jadrana (A. M. Seliev, Slav. naselenie, 49).
4

H. Bari, Lingv. studije, 29.

Page 23 of 478 Istorija srp. naroda I, 129 (P. Ivi) upor. P. Ivi, Srpski narod i njegov jezik, Beograd 1971, 26-28.
5 6

M Budimir, Mesto arbanskog u krugu indoevropskih jezika, Gjurmime albanologjike 2 (1965) 5-13.
7 8

Ovo i dalje prema Istoriji srp. naroda I, 59-61 (D Srejovi).

Za ovo i to sledi vid. monografiju F. Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Sarajevo 1969. Metohijski enklav ilirske etnike grupe izmeu Patrika, Deanske Bistrice i Belog Drima govorio bi moda u prilog ilirske teorije: to je ono podruje za koje ce, kako emo kasnije videti, pouzdano sme tvrditi da je u XIV i XV veku u neto uem opsegu naseljeno i starim albanskim (katolikim) stanovnitvom. Ali i ova pretpostavka poiva na drugoj: da izmeu toga praistorijskog naseljavanja Ilira "u uem smislu" na terenu jugozapadne Metohije i srednjovekovnog albanskog stanovnitva u istoj oblasti postoji stvarni istorijsko-etniki kontinuitet. Za to, meutim, nema nikakvih potvrda: o albanskim pastirima na tom terenu znamo iz dokumenata XIV-XV veka, a srpska toponimija ovog podruja u primarnom sloju govori mnogo protiv kontinuiteta. Istorija srp. naroda I, 60, 65 (D. Srejovi), 68, 84 (M. Mirkovi).
9 10

H. Bari, Lingv. studije, 29.

II DOSELJAVANJE SRBA NA BALKAN Dolazak Slovena na Balkansko poluostrvo i njihovo naseljavanje na irokom prostoru od Jadrana do Crnog mora i od Egejskog mora do Dunava, zbivanje je daleko

Page 24 of 478 bolje poznato od praistorije Albanaca. O tome ce sauvalo srazmerno dosta istorijskih svedoanstava, pa ce zahvaljujui tome doseljavanje Slovena moe posmatrati i kao njihov ulazak u istoriju. Svaki junoslovenski narod, stoga, javlja ce jo od vremena svog dolaska na Balkan kao istorijski narod u punom smislu rei: u dodiru sa starom i razvijenom civilizacijom, stupajui u aktivne odnose sa Vizantijom i katolikim Rimom, glavnim faktorima evropske istorije ranoga srednjeg veka, u brzom prelazu ka ranim, embrionalnim dravnim organizacijama, Juni Sloveni ve u razdoblju od VI do IX veka postaju i sami istorijski subjekat. "Sklavini" ce sa jednom drugom etnikom grupom, Antima, javljaju na severnim granicama Vizantije u doba careva Justina I [518-527] i Justinijana [527-565]. Nagomilani na levoj obali Dunava, uputaju ce u daleke i brze pljakake pohode po balkanskim oblastima Vizantijskog carstva, zapravo po celom Iliriku, Trakiji i Heladi, dopirui do Jadranskog mora, na jednoj strani, i do samog Carigrada, na drugoj. Sredinom VI veka, u pohodu 550. godine, ispoljile su ce i prve tenje ka zadravanju i naseljavanju: tada su Sklavini veoma dugo pljakali po Dalmaciji. Po svedoanstvu vizantijskog istoriara Prokopija, to ce njihovo pljakanje u Iliriku razlikovalo od prethodnih pohoda po tome to su ce Sklavini "zadrali u tom pljakanju veoma dugo" i to su "u punoj slobodi vrili pohode po romejskom carstvu", i to ne "putem prepada nego prezimljujui, kao u sopstvenoj zemlji".[1] Invazija Balkana nastavljena je sa jo veom estinom pod vostvom Avara, koji su Slovenima nametnuli svoju vlast u toku sedme i osme decenije VI veka. U velikom avarsko-slovenskom pohodu 588. godine dolazi do prve vee, ozbiljnije kolonizacije Sklavina daleko na jugu

Page 25 of 478 Helade, na Peloponezu. No glavni su pravci ovih prodora na teritoriju Vizantije bili jo uvek one komunikacije kojima su povezani gradovi istono ili juno od linije Morava-Vardar, dok su zapadna, u uem smislu ilirska i jadranska podruja bila za to vreme vie poteena. Tek od prvih godina VII veka nastaje krupan preokret i u pravcima ovih pohoda i u njihovom karakteru: sedmi vek je, u stvari, vek slovenske kolonizacije Balkanskog poluostrva. Naputanjem odbrambenog sistema podunavskog limesa poev od 602. godine, otvaraju ce putevi slovenskoj kolonizaciji u veim, masovnijim talasima, koji sve ee zapljuskuju zidine Soluna, tako da je u vreme opsada toga grada [614-616, oko 618. i 626] itava Makedonija u iroj oblasti Soluna bila ve nastanjena slovenskim plemenima: Draguvitima istono od Soluna i u Rodopima, Sagudatima zapadno od Soluna i na Halkidici, Velegezitima u Voloskom zalivu, Vajunitima oko Janjine i Verzitima, verovatno severno od Soluna. U isto vreme izbijaju Sloveni i na jadransku obalu: oko 614. godine pada Salona, centar provincije Dalmacije.[2] O Srbima su prva istorijska predanja zabeleena u delu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita O narodima [913-959]. Njihovo doseljavanje na Balkan predstavljeno je kao epizoda jednoga kasnijeg kolonizacijskog talasa. Poreklom sa dalekog severa, gde "Beli Srbi" ni u prvoj polovini X veka jo nisu krteni, grupa pripadnika srpskog naroda kree u Vizantiju i moli cara Iraklija za dozvolu da ce naseli na teritoriji carstva. Bilo im je doputeno da ce nasele u solunskoj oblasti, ali oni posle kraeg vremena, u nameri da ce vrate u "Belu Srbiju", prelaze Dunav. Predomiljaju ce i ponovo trae zemlju za naseljavanje, pa im tada opet Iraklije dozvoljava da nasele opustele oblasti izmeu Save i dinarskih planina, gde su

Page 26 of 478 iveli u Porfirogenitovo vreme. To bi znailo da ce naseljavanje Srba na prostoru dinarskog Ilirika dogodilo za vlade cara Iraklija [610-641]. Danas istorijska nauka, meutim, ne shvata doslovno ovo kazivanje izvora i ne smatra da su ce svi Srbi [kao i Hrvati] doselili na Balkan tek za vlade cara Iraklija. Srpska plemena kretala su ce zajedno s drugim slovenskim grupama, u talasima i na mahove, jo od VI veka. Arheoloki i naroito lingvistiki podaci ne govore u prilog teze o poznijem "umetanju" Srba izmeu drugih Slovena, ranije ve naseljenih na Balkanu, jer u jeziku Srba, kao i Hrvata, nema severnoslovenskih osobina kojima bi ce oni izdvajali meu svojim junoslovenskim susedima.[3] Najvie to ce moe dopustiti to je da su izvesne uslovno "najmlae" grupe, moda na viem stupnju organizacije, ratnike pokretljivosti, ali i spremnosti za trajno posedanje i ekonomsko iskoriavanje teritorija, posluile kao "kristalizaciona jezgra oko kojih su ce obrazovale vee skupine Hrvata i Srba",[4] te da ce ovaj proces kristalizacije odigrao konano u prvoj polovini VII veka. Tok junoslovenskih migracija i naseljavanja Balkanskog poluostrva moe ce u velikim potezima, ali i sa mnogo tanosti u razgraniavanju kljunih jezikih pojava, pratiti i lingvistikim metodom. Juni Sloveni su pre dolaska na Balkan, moda jo u postojbini severno od Karpata, bili izdeljeni dijalekatskim razlikama; te razlike ni u kom sluaju nisu mlae od hiljadu godina, a za neke ce mora drati da su postojale u razdoblju od V do VII veka, u doba velikog pomeranja slovenskih etnikih masa prema jugu. Lingvistika tu polazi od jedne nesumnjivo utvrene injenice da su Juni Sloveni u jezikom pogledu podeljeni na zapadnojunoslovensku i istonojunoslovensku granu

Page 27 of 478 linijom koja ide "od ua Timoka preko istonih podnoja planina du srpsko-bugarske granice do Osogova, a zatim u irokom luku kroz severoistonu Makedoniju do Oveg polja i Skoplja i dalje juno od Tetova ka albanskoj etnikoj teritoriji oko ar-planine". Na osnovu toga ce zakljuilo da su ce Juni Sloveni i kretali u paralelnim strujama "zapadna grupa kroz Panoniju, a istona kroz Dakiju, zahvatajui tu i podruje u luku Karpata, dananji Erdelj. Izgleda da su te dve struje na vizantijsku granicu izbile odvojeno, jedna zapadno od erdapa, a druga istono od njega, i to zato to su ih razdvajale planine koje ce sa severne strane nadnose nad erdap ... Preavi tako preko Dunava kao zasebne skupine, zapadni i istoni Juni Sloveni su nastavili da prodiru ka Jadranu i Egejskom moru, to bi znailo da dananje otre jezike razlike na crti ue Timoka-Osogov-ar-planina svedoe o nekadanjem razmeu izmeu dveju etnikih lavina".[5] Bez obzira na to to u lingvistikom pogledu hronologiju ovih zbivanja nismo u mogunosti da pratimo,[6] ova ce rekonstrukcija moe uzeti kao odlina dopuna istorijskim predanjima i svedoanstvima sauvanim u vizantijskim i drugim izvorima. Za nas je u ovom sluaju vana ne samo okolnost to ce na liniji Timok-Osogov-ara formirala jedna duboka dijalekatsko-jezika brazda nego i to to ce ova brazda u izvesnom smislu nastavlja i dalje na zapad, preko albanske teritorije, sudei bar po toponomastikom materijalu. Nauno je utvrena injenica da je itava teritorija Albanije, srazmerno gusto, pokrivena slovenskom toponomastikom; da su nazivi mnogih reka, ravnica, sela, ree i planina, kao i itav niz tzv. "mikrotoponima", nesumnjivog slovenskog porekla. Iz toga je izveden ispravan zakljuak da su Sloveni tokom VII i VIII veka naselili i

Page 28 of 478 predele Albanije - uglavnom ravnice i rene doline od Skadarskog jezera na severu preko kumbe, Devola, Semeni i Vojue do june Bistrice. Toponomastika karta koju je sovjetski naunik A. M. Seliev priloio svojoj kapitalnoj studiji Slavjanskoe naselenie v Albanii [1931], najbolje pokazuje taj nejednaki raspored slovenskih toponima po Albaniji i njihovu veu gustinu du renih dolina i u irokim prostorima primorskih ravnica tamo gde ce one, geografski, uopte mogu smatrati pogodnim za naseljavanje. Takav raspored slovenskih naziva po Albaniji daje osnova za rekonstrukciju etnografske karte Albanije u srednjem veku: albanska zemlja je teritorija izmeanog stanovnitva, gde slovenski elemenat poseda agrarne oblasti, a albanski stoarsko-planinske oblasti. Tako ce zapravo dobila jedna etnografska mrea ili "reetka", a oba etnika elementa, ovako rasporeena, predstavljaju istovremeno razliite drutveno-ekonomske kategorije koje dele ne samo zemlju nego i proizvodnju. Ukoliko ce oblast oko Kroje posmatra kao "albansko jezgro", onda ce moe govoriti o dvostranom obuhvatanju ovog jezgra, sa severa i sa juga, s obzirom na "vrlo irok i intenzivan meovit pojas slovenske i albanske nomenklature" na severu i na jugu albanskog jezgra. Linija Lje-Prizren oznaava taj pojas na severu, a linija ermenika-Glavinica na jugu. Prodorna zona Junih Slovena prema Jadranskom moru, po miljenju M. uflaja, tekla je na severu preko Skadra niz Drim i Bojanu sve do pokrajine Vilje polje, danas Velipoj kod Medue; na jugu je prodor uinjen preko Belgrada [Berat] i Cernika [Skampa] do episkopskog sedita Glavinice i do primorske oblasti Slanice uz reke Devoli i Vojuu.[7] I mada albansko jezgro oko Kroje "nijesu etniki nigde preplavili Slaveni", slovensko je naseljavanje "dvojako obrubilo i zgusnulo tu jezgru", i pri tom "ako nije rastoilo arbanske jezgre u

Page 29 of 478 brdinama, slavensko je zaseljenje rasteplo sve romanske kristalizacije posred Balkana".[8] Taj odnos i raspored doseljenih Slovena i zateenih starosedelaca pretpostavljen je i na drugim podrujima Balkanskog poluostrva.Time ce objanjava i miljenje da i posle naseljavanja zapadne i istone grane Junih Slovena juno od Dunava izmeu njih u poetku kao da nije bilo prisnijeg dodira: naseljavanje je zahvatilo isprva uglavnom ravnice i rene doline, ostavljajui visinske predele za irenje u nekoj sledeoj etapi, tek kada ce slovenski ivalj po nizinama namnoio toliko da ce pojavio populacioni viak i tek kada ce Sloveni budu dovoljno prilagodili podneblju i balkanskom nainu stoarenja. Po planinama i visoravnima boravili su u meuvremenu jedino ostaci starosedelaca, "vlaki, a ponegde svakako i albanski pastiri", koji su ce bili povukli u manje pristupane krajeve. Ima indicija da je upravo ovakav ivalj ispunjavao prostor izmeu zapadne i istone grane Junih Slovena [Vlasi odnosno Rumuni u istonoj Srbiji i zapadnoj Bugarskoj, prema toponomastici]. Docnije su u ovaj prostor ipak uli i Sloveni, preteno oni iz zapadnojunoslovenske grane, a starosedeoci su delom odlutali sa svojim stadima, a delom postepeno usvojili slovenski jezik.[9] Toponomastika Albanije prua dovoljno podataka da ce utvrdi jo jedna vana okolnost: Sloveni koji su nastanili junu i srednju Albaniju [basene Vojue, Devola, Semeni, gornje kumbe i oblasti oko Crnog Drima] inili su istu jeziku i etniku grupu sa Slovenima koji su ce nalazili u poreju june Bistrice, u Makedoniji, Trakiji i Miziji - dakle istonojunoslovensku grupu, kojoj danas pripadaju bugarski i makedonski jezik; pojedine grupe ovih Slovena su

Page 30 of 478 ce u ranom razdoblju kolonizacije [VII-VIII vek], ili neto kasnije, naselile i severno od kumbe u poreju Arzena, Imi i donjeg Mata prema Skadru. Meutim, oko Skadra i Drima dominiralo je stanovnitvo zapadnojunoslovenske grane, srpsko stanovnitvo.[10] Mogu ce, dakle, svesti neka bitna a pouzdana saznanja o prvom dodiru izmeu srpskog i albanskog naroda. Zajedno s drugim Junim Slovenima zapadne grane, Srbi dolaze na Balkan tokom VI i VII veka, i irei ce po njemu ka Jadranskom moru nastanjuju oblasti nekadanjeg Ilirika. Etnika karta Balkana je tada ve bitno izmenjena: ne samo opsena romanizacija starosedelaca od periferije ka unutranjosti, du komunikacija, kastruma i gradova, nego i krupna izmetanja i pomeranja starobalkanskih naroda i etnikih grupa u rezultatu jednoga dugog istorijskog zbivanja, koje traje od staromakedonskih i rimskih osvajanja pa ce nastavlja kroz najezde varvarskih naroda, doveli su do toga da su mnoge stare etnike grupe nestale, druge ce vie nisu nalazile na svome prvobitnom stanitu, a tree su ce tek formirale kao plod novih susreta i simbioza. Nije jasno da li Srbi dolaze u dodir sa Albancima ili sa etnikim precima Albanaca, ali je jasno neto drugo: taj dodir nije imao karakter sukoba. Srbi nisu od Albanaca oteli zemlju, jo manje dravu, jer je sigurno da u vreme doseljavanja Srba na Balkan, i dugo posle toga, nema nikakve dravne tvorevine albanskog naroda, niti ce neka iole znaajna etnika skupina Albanaca ili albanskih predaka javlja u tom razdoblju kao istorijski inilac. ak i kada bi ce prihvatilo miljenje da su Albanci neposredni i "isti" potomci Ilira [a Iliri su bez obzira na stupanj svoga drutvenog i politikog razvoja bili i te kako vaan istorijski faktor na Balkanskom poluostrvu], to ce ne tie naseljavanja

Page 31 of 478 Slovena, a posebno Srba: Srbi kao kolonizatori Balkana nisu u sukobu sa istorijskim Ilirima, koji su ve davno pre toga poraeni i eliminisani, tako da u seobi naroda i ne uestvuju; Srbi ce sudaraju sa Vizantijom kao dravom, a to znai sa Grcima i njihovim saveznicima ili najamnicima, i najzad sa romanskim stanovnitvom gradova koji su ce nali na putu slovenske etnike lavine. Sa stanovnicima planina, a to znai upravo sa stoarskim albansko-vlakim etnikim grupama, srpska ce plemena nisu sukobljavala i nisu im preotela nita. Priroda i karakter ratarske proizvodnje u Junih Slovena upuivali su doseljenike na izvesnu podelu rada, pa i drutveno-ekonomsku simbiozu sa ovim etnikim grupama. Prema tome, podela rada meu njima vodi ih ka drutvenoj integraciji u novim, etniki meovitim feudalnim tvorevinama, a ne u nacionalni sukob. Srpsko i albansko drutvo u ranom srednjem veku nisu meu sobom konkurentni, i njihov odnos nije konfliktne prirode. Albanci su zateeni u planinama, iz kojih ce, bar u prvo vreme, uopte na potiskuju. Tek kasnije, sa uveavanjem populacije i jednog i drugog naroda, ali prvenstveno sa dubljim promenama u feudalnoj strukturi drutva, dolazi do dvosmernog toka: agrarno stanovnitvo ravnice iri ce u planinsku zonu, osvajajui i stoarsku privredu; i obrnuto, stoarsko stanovnitvo planina sputa ce u ravnicu, pokazujui tendenciju zadravanja i stalnog nastanjivanja, uz obaveznu promenu naina proizvodnje. Tek tada ovaj odnos otkriva svoj konfliktni potencijal - ali je to uglavnom zbivanje koje izbija na povrinu tek u XV veku, a uzima maha jo kasnije, u bitno promenjenim istorijskim okolnostima.
1

Istorija srp. naroda I, 112 (J. Kovaevi).

Page 32 of 478
2 3 4 5

Istorija srp. naroda I, 123-124 (J. Kovaevi). Istorija srp. naroda I, 135-136 (P. Ivi). Istorija srp. naroda I, 144 (S. irkovi).

Istorija srp. naroda I, 136-137 (P. Ivi); upor. P. Ivi, Srpski narod, 18 i d.
6 7 8

Istorija srp. naroda I, 137-138 (P. Ivi). M. ufflay, Povijest sjev. Arbanasa, 198

M. ufflay. Srbi i Arbanasi (njihova simbioza u srednjem vijeku), Beograd 1925, 74.
9

Istorija srp. naroda I, 137 (P. Ivi). A. M. Seliev, Slav. naselenie 53-55.

10

III SRPSKA DRAVA I ALBANCI Najstarije istorijske vesti o Albancima potiu iz XI veka. To su dva podatka: jedan u vizantijskog istoriara Mihaila Atalijata [pisao sedamdesetih godina XI veka], a drugi u Aleksijadi, uvenom delu Ane Komnine o vladavini njenoga oca cara Aleksija I [1081-1118]. Prema Mihailu Atalijatu, u pohodu vizantijskog sicilijanskog namesnika i uzurpatora Georgija Manijakisa iz Draa prema Solunu 1043. godine uestvuju kao vojnici i "Arvaniti" tj. Albanci.[1] U slinoj situaciji, ali sa obrnutom ulogom, javljaju ce Albanci i 1081, tada Normani iz june Italije na elu sa Roberom Gviskarom i Boemundom u toku invazije vizantijske obale opsedaju i osvajaju Dra. Vizantincima pomae tada jedan srpski odred pod dukljanskim princom Bodinom, kao i neto Arbanasa ["Arvanita"].[2]

Page 33 of 478 Davno pre toga zemlja nastanjena Albancima bila je poprite vanih politikih zbivanja. Makar koliko od VII veka proeta slovenskim stanovnitvom, njena je etnika situacija u istorijskom pogledu bila jo uvek manje znaajna od injenice da su celu teritoriju drali pod svojom kontrolom Vizantinci, opirui ce na romanizovane gradove kao to su Dra, Skadar ili Avlona [Valona]. Draka tema je glavno organizaciono i strategijsko uporite Vizantije na teritoriji Albanije. Prva vea iskuenja na ovoj teritoriji dola su sa irenjem bugarske drave, najpre za vladavine Borisa [oko 852- 888] pa Simeona [888-927, car od 893]. Ova dva bugarska vladara, meutim, ne uspevaju da osvoje Dra i Skadar, mada je Avlona pala. Dra i Skadar padaju neto kasnije u ruke Samuila [989], kada je cela teritorija Albanije obuhvaena, makar i za kratko vreme, u ovome carstvu, koje ce prualo od Crnog mora i Dunava do Neretve i Vrbasa. Vizantijska vlast uspostavljena je u Drau ve 1005, a na celom podruju 1018. Jedanaesto stolee je vreme upornih nastojanja Vizantije da sauva za sebe albansko primorje i uspostavi kontrolu nad unutranjou zemlje nasuprot pokuajima dukljanske srpske drave da postupno zahvati albanske zemlje; najzad, to je vreme normanske invazije [1081]. Od svih pokuaja politike integracije albanskih zemalja u tome ranom razdoblju njihove istorije za nas su posebno znaajna irenja srpske drave. Drava srpskog naroda ce obrazovala iz manjih plemenskih grupacija i kneevina, poznatih od IX veka, u X i XI veku na prostoru Duklje [Zete], Travunije i Zahumlja, od Neretve do Drima. Na svom krajnjem jugoistoku ova ce drava uvlaila u prostor Albanije, zahvatajui itavu oblast Skadarskog jezera sa gradom Skadrom [1043-1082], i planinsko zalee, danas, a

Page 34 of 478 verovatno i tada, naseljeno albanskim stoarima.[3] U doba najvee proirenosti dukljanske srpske drave, pod Bodinom [1081-1116], njenim granicama je bila obuhvaena itava dananja severna Albanija, svi predeli u Prokletijama severno od Drima, ali i prostrana oblast juno od te reke, ukljuujui sve male gradove u skadarskim upama [Bale, Drivast, Sard, Danj, Sapa, as, Sv. Sr i Vakh], kao i planinsku oblast u gornjem toku reke Fani [kasnije Pilot]. To znai da su severnoalbanski pastiri, kao i romanizovani gradovi sa izmeanim stanovnitvom, ukljueni u srpsku dravu jo u XI veku, a ne tek krajem XII veka sa osvajanjem Stefana Nemanje, kako ce esto, bez istorijskog opravdanja, dri. Bez obzira na sve povremene i kratkotrajne promene [osim vizantijske reokupacije grada Skadra, koja e trajati itavih stotinu godina, od 1082. do 1180], podruje severne Albanije, nastanjeno Srbima, Albancima i romanizovanim etnikim grupama [Vlasima i dr.] po gradovima i planinama, ostaje u srpskoj dravnoj celini sa manjim izuzecima sve do sredine XV veka. Bez unutranjeg sukoba izmeu pojedinih socijalno uravnoteenih etnikih grupa, bez pokreta za otcepljenje, teritorija severne Albanije za to vreme integrisana je potpuno u srpskom feudalnom drutvu. Jo manje ce zapaa jedna druga okolnost: da je kosovskometohijska oblast obuhvaena granicama srpske drave jo krajem XI veka, a jednim delom ve u prvoj polovini X veka. Veliki ustanak ora Vojteha u Makedoniji [1071] povezan je sa irim planovima za osloboenje Junih Slovena od vizantijske vlasti. Vojtehovi ustanici obraaju ce srpskom knezu Mihailu, koji im alje sina Bodina i vojskovou Petrila, te Bodin u Prizrenu bude krunisan za "bugarskog cara" pod imenom Petar [verovatno prema

Page 35 of 478 imenu sina bugarskog cara Simeona, Petra].[4] Neuspeh ovog krupnog poduhvata ne umanjuje njegov znaaj, jer je to jedan od prvih velikih pokuaja posle 1018. da ce ujedine slovenske zemlje, a verovatno prvo pripajanje itavog poreja Belog Drima srpskoj dravi. I oblast Kosova polja bila je tada zahvaena ovim pokretom, s obzirom na Bodinove operacije prema Niu i Vidinu i dejstva rakog upana Vukana iz utvrenog Zveana prema jugu 10921093. godine,[5] ali je Kosovo i davno pre toga, jo za srpskoga rakog kneza aslava [od 927. do oko 950], bilo u granicama srpske drave. Granica Srbije bila je tada povuena na jug od Rasa preko Ibra i Mokre planine ka izvoritu reke Kline pa je obuhvatajui grad Drstnik [kod dananjeg sela Drsnika u Metohiji] skretala na zapad i izbijala na dukljansku granicu u Prokletijama negde iznad Plavskog jezera.[6] Tako je dobar deo Metohije ve u prvoj polovini X veka bio ukljuen u srpsku dravu. Sve do poslednjih godina XII veka nema na teritoriji Albanije nikakvog istorijski zabeleenog pokreta za osloboenje od stranih vlasti i za uspostavljanje svoje, koliko-toliko nezavisne drave. Otpor Normanima krajem XI veka bio je deo jednoga ireg balkansko-vizantijskog fronta. Ustanke protiv Vizantije tokom istoga stolea, poev od 1035 [Tihomir, Odeljan i dr.], dizali su Sloveni, a ne Albanci. Tek sa slabljenjem vizantijske drave pod Anelima krajem XII veka javljaju ce i prvi pokuaji osamostaljivanja albanskih feudalaca izmeu kumbe i Drima, sa sreditem u Kroji, gde ce porodica Progona [Progon, 1190-1199; Din Progon, 1199-1208; Dimitrije Progon 1208 -1210] osamostaljuje s prilino jasnom tenjom da suvereno objedini sve albanske zemlje. Dimitrije Progon ce naziva "arhontom Arbanasa" i stupa u meunarodne

Page 36 of 478 veze - sa Dubrovnikom, Venecijom i, najzad nemanjikom Srbijom; oenjen je Komninom, kerkom Stefana Prvovenanog. Nastojanje Progona nije uspelo, jer je Epirska drava posle prvog pada Carigrada i uspostavljanja Latinskog carstva na Bosforu [1204] preotela Dra i pokorila "Arbaniju". Kao vazalna oblast, Albanija ulazi u sklop grkoga Epirskog carstva, rairenog od Draa do Korintskog zaliva, sa prestonicom u Arti. Posle propasti Epira [1261] obnavlja ce pokuaj latinske, ovaj put anujske invazije albanskih zemalja preko Draa. Pod vlau Karla Anujskog ujedinjen je vei deo albanske teritorije kao "Kraljevina Albanija" [Regnum Albaniae]: od Drima do ispod Vojue, sa seditem u Drau. Ova tuinska dravna tvorevina odrala ce do 1286, kada je tu ponovo uspostavljena vizantijska vlast. Tokom XIII veka, meutim, dolo je do postupnog, ali vrstog posedanja Kosova i nekih teritorija juno od Prokletija od strane srpske drave. Ono to nije polazilo za rukom starim rakim kneevima i dukljanskim vladarima uspelo je vladarima dinastije Nemanjia. Rodonaelnik dinastije i ujedinitelj srpskih zemalja, Stefan Nemanja [1166-1199, veliki upan oko 1170-1196] objedinio je pod svojom vlau veoma iroka podruja na jugu i istoku Srbije u razdoblju od 1180. do 1190, kada je zakljuen mir sa Vizantijom. Na jugu je to bila, pre svega, etniki srpska oblast Metohija - Patkovo, Hvosno, Podrimlje, Kostrc, Drkovina - s prizrenskom okolinom, zatim Kosovo - Lab, Lipljan, Sitnica, pa Skoplje i predeo oko gornjeg toka Vardara - Gornji i Donji Polog. Za vreme ofanzive prema Duklji [1190] zaposeo je Gornji i Donji Pilot, oblast izmeu Skadarskog jezera i planina u zaleu.[7] itav ovaj pojas u tom trenutku nije mogao da bude zadran, ali su u sklop

Page 37 of 478 drave srpske konano ule zemlje u slivu Drima i Belog Drima, Kosovo [bar do Lipljana] i itav predeo istono od Ibra i Laba preko June Morave, obuhvatajui Ni. Na skadarskom sektoru Nemanja je Srbiji vratio Skadar sa celom mreom malih gradova [1180].[8] Sve ove oblasti, osim Pilota, bile su ve oko pet stotina godina nastanjene Srbima, dok ce albanske skupine javljaju samo po planinama odnosno u nomadskom stoarenju i, kao ranije, u romanizovanim naseljima primorskih gradova. Pilot srpski izvori raunaju u albanske zemlje, verovatno zato to je bio nastanjen preteno Albancima, jer Nemanja uzima oba Pilota [Gornji i Donji] "ot Rabna", tj. od Arbana, od zemlje Arbanasa [Arbanije]; to je, pak, oblast oko reke Drima, koja obuhvata moda i izvorite reke Fani.[9] Politiko integrisanje Kosova i Metohije, kao i severne Albanije, nastavljeno je irenjem srpske drave na jug i uvrivanjem poseda ovih teritorija tokom XIII i XIV veka. Stefan Prvovenani je nastojao da nastavi irenje prema oblastima koje su leale uz granice Zete, prema Albaniji. On to ne ini oruanom silom, ve diplomatskim putem, te konkurie Veneciji i Epiru uspostavljanjem rodbinskih i prijateljskih veza sa kuom Progona; orujem je jedino povratio Skadar 1215, koji je nakratko bio preoteo epirski despot Mihailo I Aneo [1214]. Albanija je tada podruje gde ce sukobljavaju interesi Srbije sa grkim Epirom, koji u svom irenju na sever hoe da vaspostavi itavu sferu uticaja i vlasti Vizantijskog carstva; vlast na podruju "prave" Albanije [Kroja] imali su opet albanski feudalci. Oroavanje sa Nemanjiima nije im smetalo da ce prvom prilikom okrenu neprijateljima Srbije, kao to je to uinio gospodar Kroje, Golem, koji je posle nikejskih osvajanja u Makedoniji okrenuo lea srpskoj dravi i preao na stranu Nikejaca.[10]

Page 38 of 478 Pomeranje ove granice dalje prema jugu delo je srpskog kralja Milutina [1282-1321]. Njegovim ratnim operacijama 1282. i 1283. godine definitivno je Srbiji prikljueno celo podruje Kosova i Metohije, a isto tako itava severna Makedonija do linije koja, povuena sa zapada na istok, obuhvata gradove Debar i Kievo, Veles, tip, Velbud i Zemln, to znai da su ce u srpskoj dravi nali ne samo Skoplje sa pomenutim vizantijskim gradovima nego i prostrane oblasti kao to su Polog, Pore, Ove polje, egligovo, Pijanec. Na teritoriji Albanije, u Milutinove ruke pada Dra 1296, ali oblast oko Kroje ostaje van njegovog domaaja; samo to ce umesto sruene anujske Kraljevine Albanije tamo za izvesno krae vreme vaspostavila vizantijska vlast. Anujci ponovo uzimaju Dra 1304, ali su teritorije severne Albanije ostale pod Srbijom: Karlo Valoa je 1308. godine potvrdio Milutinu "oblast Debra do reke zvane Mat", a vlast srpskog kralja priznavali su povremeno i albanski velikai u zaleu Draa.[11] Mora ce istai da je verski momenat igrao posebnu ulogu u slabim izgledima za ozbiljnije ukljuivanje "prave" Albanije u srpsku dravu. Severna, a delimino i srednja Albanije bila je tradicionalno katolika zemlja. Skadarska oblast bila je prekrivena mreom starih latinskih episkopija: Skadar, Pilot, Drivast, Sva. Papa Jovan XXII organizovao je 1319. ak i akciju protiv Srbije, s pozivom na versku dunost da ce zbaci vlast "izmatikog kralja". U grupi albanskih velikaa kojima ce papa obratio nalaze ce gospodar Kroje Radoslav, titulisan kao "knez Albanije", pa Vladislav Gonoma - "knez Duklje i primorske Albanije", a zatim gospodari predela oko Ljea, primorja juno od Draa, Musakije i drugih krajeva oko srpske granice, ak i znatno junije od nje na Vojui, ali sa razliitim efektom: srpska vlast u severnoj Albaniji, na

Page 39 of 478 primer, nije bila ugroena ovim akcijama pape Jovana XXI i Filipa Tarentskog.[12] Srpski kralj Duan [1331-1346, potom car do 1355] nastavlja ovu politiku sa veim zamahom i uspehom, ali je najpre morao da slomije otpor zetskih velikaa, udruenih u pobuni 1332. godine sa albanskim feudalcima na elu sa Dimitrijem Sumom. Politiki status severne Albanije u srpskoj dravi jo od Nemanje i Stefana Prvovenanog bio je reen u okviru statusa Zete kao oblasti kojom upravlja naslednik prestola po pravu primogeniture. Tako je istorija severne Albanije u doba Nemanjia, u stvari, istorija Zete. Pobunu zetskih i severnoalbanskih feudalaca Duan je uguio bez veih tekoa, te je dobio odreene ruke za opsene ofanzivne akcije prema Vizantiji. Skoro itavu Albaniju, osim Draa, koji definitivno ostaje pod vlau Anujaca, Duan osvaja ve u kampanji 1342/43. godine: zauzeti su gradovi Berat, Kanina, Kroja, a kasnije i sav ostatak Albanije sa Epirom. Srbija ce i na makedonskom pravcu otiskuje daleko na jug, do Etolije u Heladi; na jugoistoku granica Srbije je pomerena skoro do ua Meste odnosno do grada Hristopolja. Velika Duanova osvajanja pokrenula su i talas prve velike albanske migracije na jug, u Epir. Albanci ce pedesetih godina XIV veka u veim masama nastanjuju u grkom Epiru sve do Arte, a delimino i u Tesaliji. U svakom sluaju, razne evropske kombinacije za aktiviranje Albanaca protiv Duana [na primer, u pismu barskog nadbiskupa Gijoma Adama francuskom kralju Filipu VI iz 1332, gde ce o Albancima razmilja kao o faktoru unutranje nestabilnosti srpske drave] nisu ce mogle realizovati, jer su albanski feudalci nalazili svoj interes u podravanju

Page 40 of 478 osvajake politike kralja i cara Duana prema grkim zemljama. Nasuprot oekivanju latinskih posmatraa, oni su bili veoma aktivan inilac Duanovog imperijalnog programa.[13] Objanjenje za ovu prividno prosrpsku orijentaciju albanske vlastele nalazi ce u samom feudalnom ustrojstvu srpske drave, u kojoj ce bez obzira na narodnost moglo doi do velikog politikog ugleda i ekonomske moi. Jo u doba kralja Milutina albanski feudalci ce ukljuuju u feudalni poredak srpske drave sa zvanjima i beneficijama upana, vojvode ili kaznaca. U Duanovom carstvu albanske zemlje i velikai Albanije obuhvaeni su bez ikakvog izdvajanja i diskriminacije hijerarhijskim feudalnim sistemom.[14] Po osvajanju Kroje Duan je potvrdio ovom gradu njegove stare povlastice. Vaan je momenat sa dravnopravnog stanovita to to ce u Duanovoj carskoj tituli Albanci javljaju uz Srbe, Grke i Bugare ["car i samodrac Srbljem, Grkom, Blgarom i Arbanasom" - u povelji iz 1348]. Time je legitimisana injenica da ce Albanci kao narod ukljuuju u sastav carstva kao njegov ravnopravni elemenat. Posle Duanove smrti [1355] albanski feudalci ostaju znaajan vojni i politiki faktor i u oblastima osamostaljenih gospodara, Simeona Nemanjia-Paleologa i Tome Preljubovia. Inae, proces osamostaljivanja feudalnih gospodara u vreme raspada Duanovog carstva, kao to e ce videti, tee i na teritoriji Albanije, gde ce postepeno obrazuju oblasti pod dinastikom vlau velikakih rodova, Topija, Dukaina, Arijanita, Kastriota, i drugih.[15] Za sve to vreme moe ce uoiti jasna razlika u poloaju Kosova i Metohije u odnosu na severne albanske zemlje. Sasvim je osobena situacija, najzad, onih ostalih teritorija

Page 41 of 478 koje u srednjoj i junoj Albaniji pripajaju Srbiji Milutin i Duan. Kosovo i Metohija i druge oblasti na istonoj i junoj granici Srbije prema vizantijskoj Makedoniji ulaze u sastav nemanjike srpske drave, kao zemlje u etnikom pogledu srpske. One su zato ne samo odmah i u punoj meri integrisane politiki, ekonomski i kulturno nego su ak odmah po pripajanju postale sredinje oblasti svekolikog srpskog duhovnog i uopte nacionalnog ivota, sigurna osnovica za dalje objedinjavanje i zaokruivanje srpske nacionalne teritorije. Za razliku od toga, severna Albanije je, prema zapaanju mnogih istoriara, prostor veoma osobene etnike simbioze Srba i Albanaca, sa izmeanim stanovnitvom, uz znatno prisustvo romanskog elementa, sa etnikim grupama stoara koje su trajno obeleene izvesnim stupnjem izolacije i samoupravnosti. Otuda je integrisanje severne Albanije [u skadarskoj oblasti, u slivu Drima i Fani] sprovedeno pod sasvim specifinim uslovima. Ono, pre svega, nije praeno srbizacijom albanskog stanovnitva. Za sve vreme nemanjike Srbije severna Albanija nije ispoljila nikakve tenje ka izdvajanju i samostalnosti. Ove tendencije videle su ce, naprotiv, u drugim albanskim oblastima, juno od reke Mati. ak i kada nije re o nekim dravotvornim pokretima kojima bi ce htela obrazovati nezavisna Albanija poput Srbije, Bugarske ili Bosne, albanski feudalci ovih oblasti ne prihvataju potpuni suverenitet srpske, ni bilo koje druge drave: oni ulaze u izvesne tenje ili labavije odnose, prihvataju pozicije u feudalnoj strukturi drave, ali sa odreenim rukama. Osnov tih razlika izmeu Kosova, na jednoj, i albanskih zemalja, na drugoj strani, lei, dakle, u etnikoj podlozi, u

Page 42 of 478 specifinim etnikim prilikama ovih teritorija. Na Kosovu i u Metohiji stanovnitvo je ve u momentu prvih dejstava srpske drave prema toj oblasti u X, potom u XI, i, najzad, u XII veku bilo kompaktno srpsko. Ima mnogo razloga da ce neke teze albanske istoriografije, kako srpska kolonizacija Kosova i Metohije poinje tek sa irenjem nemanjike drave u XIII i XIV veku, odbace kao proizvoljne. Nikakvog osnova nema za tvrenje o postojanju albanskog "sedelakog" stanovnitva na Kosovu do toga vremena: naprotiv migracija Srba, zapoeta jo u toku seobe naroda, zavrila ce trajnim naseljavanjem srpskog naroda na Kosovu ve pre kraja IX veka. Povrh svega toga, zemlja koju su Srbi tada poseli nije ni uzeta od Albanaca, nego od vizantijskih i romanskih vlasnika ili njihovoga zavisnog ili kakvoga drugog, slobodnog ratarskog stanovnitva. Ono to ce zna o socijalnom statusu i rasporedu albanskih stoara u srednjovekovnoj Srbiji potvruje nae pretpostavke o tim procesima u razdoblju od VII do IX veka. Politika integracija Albanaca u srednjovekovnoj srpskoj dravi izvrena je u okviru feudalnog sistema bez diskriminacije prema albanskoj vlasteli. Sa svojim starim ili novim zvanjima, steenim ili tek dobijenim povlasticama, sa batinama, pronijama i drugim feudalnim pravima albanski feudalci, u meri u kojoj su ulazili u srpsku dravu, bili su aktivan inilac te drave. U titulama srpskih kraljeva odnosno careva, kao to smo videli, albanski narod je doao i do svojevrsnog dravnopravnog legitimiteta. Ovaj ce legitimitet izraavao i u pravima albanske vlastele da uestvuje u radu najviih organa vlasti srpske drave, srpskih sabora. Ve sa irenjem granica srpske drave preko grkih i albanskih oblasti, kako je primetio Nikola Radoji, javilo ce pitanje o uestvovanju Grka i Albanaca na srpskim

Page 43 of 478 saborima; grki i albanski arhonti su i uestvovali u radu sabora sa svim pravima srpske vlastele. To, pak, znai da su Albanci zajedno sa Grcima pa i Bugarima uestvovali u donoenju Zakonika cara Stefana Duana 1349. i 1354. godine.[16] U drutvenoj strukturi srednjovekovne Srbije razlikuju ce dve kategorije "Arbanasa". Jedno su Albanci kao gradsko stanovnitvo, a drugo - albanski stoari, etnika skupina kao socijalna grupa. U prvom sluaju prava ili povlastice albanskog gradskog stanovnitva regulisani su optim statutarnim odredbama, propisima gradskih statuta. U toj kategoriji albanskog stanovnitva nema nikakve diskriminacije u odnosu na drugo, nealbansko gradsko stanovnitvo - Srbe ili Romane ili neke druge narodnosti [na primer Sase]. Njihova prava i obaveze odreeni su socijalnim redom i statusom, a ne etnikom pripadnou.[17] Pominju ce i oblasne autonomne uredbe,[18] a to su u stvari legalizovana obiajna prava [Dukain i sl.], koja su ce odravala dugo, sve do novijeg vremena. Pozitivne pravne odredbe o Arbanasima stoarima irom srpske drave nalaze ce u nizu specijalnih propisa vladarskih povelja, da bi ih na nivo opteg zakona podigao Duanov Zakonik. U pitanju su razliite situacije dodira, a to znai i mogunog pravnog odnosa, odnosa sa pravnim elementom, izmeu albanskih stoara i zemljoradnikog, stalno nastanjenog stanovnitva sela. Dve su stvari ovde uoljive: jedno, ravnopravnost pred zakonom svih kategorija stanovnitva, svih graana, bez obzira na narodnost, a drugo, naelo strogog socijalno-ekonomskog razgranienja pojedinih grupa stanovnitva u feudalnom

Page 44 of 478 smislu. Isto tako, vano je i to to ce Arbanasi svagda posmatraju kao kategorija uporedna sa jednom drugom, sa Vlasima, kojih je, oigledno, vie i vei je broj pravnih propisa posveen njima. Ostatak romanizovanog starobalkanskog stanovnitva, u srednjem veku uglavnom posrbljenog, Vlasi centralnog balkanskog prostora i planina u jadranskom zaleu ive na isti nain, sa istom organizacionom strukturom kao i Arbanasi. I jedni i drugi su stoari pokretnih stanita, u stalnom sezonskom pomeranju s planine u ravnicu i obrnuto, sve do teritorijalizacije katuna u XV veku. Otuda i potreba da ce taj dinamiki momenat njihovoga ivota regulie kako ne bi dolazilo do sudara sa drugim grupama stanovnitva. U Zakoniku ove ce odredbe odnose na sluajeve tzv. "potke", a to je teta koju jedna drutveno-ekonomska zajednica [npr. selo] uini drugoj. Vlasi i Arbanasi, stoari, mogli su takvu kolektivnu tetu uiniti jednoj agrarnoj zajednici, selu, sputanjem svojih stada na zimovita bez dogovora sa seljanima ili naruavajui dogovor.[19] U darovnicama srpskim manastirima Arbanasi ce pominju redovno uz Vlahe uglavnom u vezi sa potrebom da ce obezbedi integritet crkvenih prava ili samog poseda koji ce poveljom konstituie. Tada ce ove kategorije stanovnitva ograniavaju u pravima koja im inae na drugom terenu naelno i u praksi pripadaju. Ako je bilo obiajem prihvaeno da vlaki i albanski stoari mogu silaziti u ravnicu i boraviti na "tuoj" zemlji kao u zimovitu, onda ce posed darovan manastiru obezbeivao od te obiajne obaveze izriitom zabranom zimovanja, na primer jo u Vranjinskoj povelji kralja Vladislava iz 1242, gde ce propisuje da "ni Arbanasin tu nema zimovita".[20] Zemljite darovano Hilandaru izuzeto je, isto tako, od obaveze da po

Page 45 of 478 obiajnom pravu omogui napasanje tue stoke; tu ce, pak, Arbanasi stavljaju u isti red sa Vlasima ili vlastelom "velikom i malom" - zabrana u Duanovoj Hilandarskoj povelji iz 1355. godine.[21] U drugoj povelji iz te godine [17. maja 1355], propisuje ce da u metohu Sv. Petra Korikog kod Prizrena ne sme da napasa svoje stado "ni vlastelin, mali ni veliki, ni Vlah ni Arbanasin"; u protivnom sluaju, efalija prizrenski ili gospodar zemlje ovlaen je da "uzme od njih 300 ovnova, ni suda ni pre, kako pie u hrisovulji svetoga Kralja [Milutina - D. B.], i knjiga sudbena Carstva mi, kako im je sudilo Carstvo mi sa Arbanasi".[22] U drugim poveljama ne iskljuuje ce mogunost korienja manastirske planine [planinskog panjaka], ali ce to uslovljava odobrenjem igumana; tada ce odreuje naknada koju Vlasi i Arbanasi moraju dati manastiru - u sluaju manastira Deana, prema hrisovulji iz 1330. godine, oni su duni da "donose crkvenu so od Svetog Sra", obavljajui na taj nain velik i teak transportni posao [iz skadarskog primorja do Deana].[23] Slino tome, u Duanovoj Svetoarhanelskoj povelji trai ce od Arbanasa da prenose ovom manastiru kraj Prizrena ulje iz Bara, opet istim tim karavanskim "zetskim" putem.[24] Poveljom kralja Milutina oko 1300. godine dato je Arbanasima pravo da pored drugih kategorija stanovnitva - Srba, Latina i Vlaha, mogu dolaziti na crkveni panaur [sajam] o hramovnoj slavi Svetog ora-Gorga kod Skoplja, ali uz plaanje zakonske carine po tarifi koja ce primenjivala i u Tetovu, Graanici i drugim crkvama.[25] Albanci su u svim pravima i dunostima bili izjednaeni sa ostalim grupama stanovnitva, osim specijalnih statusnih prava i dunosti u sklopu feudalnog sistema. Pogotovu ce

Page 46 of 478 mora istai da je naelo jednakosti vailo za njih i u oblasti procesnog i krivinog odnosno kaznenog prava. Jelenina povelja manastiru sv. Nikole na Vranjini [Skadarsko jezero] izriito propisuje da e svi podlonici ovog feuda, bilo da su Srbi, Latini, Vlasi ili Arbanasi, odgovarati kralju za svoj prestup ili uinjenu tetu, te ce predvia jedinstvena kazna u visini od 500 perpera.[26] Tako isto i sa optim ili specijalnim dabinama: Arbanasi su optereeni onoliko koliko i Srbi. U pomenutoj Svetoarhanelskoj povelji iz 1348, kojom ce ovom kraljevsko-manastirskom vlastelinstvu dodeljuje i devet arbanakih katuna [stoarskih naseobina u planini], "sa svim starim meama", Arbanasima je propisana ista "rabota" kao i Srbima: "Arbanasi, koji ce nalaze u crkvi, da rade kao i Srbi i da daju od odra dinar ili poleuknu od ita".[27] Povelja Duanova manastiru sv. Bogorodice u Arhiljevici, verovatno iz 1354, daje ovom manastiru i "selo Arbanasi sa svim pravinama",[28] iz ega zakljuujemo da ce arbanako naselje, ukoliko ce pod ovim nazivom podrazumeva selo sa ve stalno nastanjenim Albancima, posmatra kao agrarna zajednica sa utvrenim pravima, koja ce ni u ovom sluaju nee dovesti u pitanje. Kada je re o pravima Arbanasa u srednjovekovnoj Srbiji, naa ce znanja mogu proiriti i preko ove grae koja ce neposredno i izrino odnosi na Arbanase, zagledanjem u odredbe o statusu stoara Vlaha ["zakon Vlahom"]. Postoji opravdana pravnoistorijska pretpostavka o istovetnosti njihovog poloaja u pravima i obavezama, pa ce i one odredbe u poveljama i Zakoniku gde ce pominju samo Vlasi mogu protegnuti i na albanske stoare, kao opte statusno pravilo za sve stoare koji ive u pokretnim "naseobinama", zapravo u nomadskim katunima na jednom uem ili irem geografskom podruju. Postavlja ce pitanje da li su stoari

Page 47 of 478 [Vlasi i Arbanasi] na neki nain "teritorijalizovani" u meama jednog vlastelinstva ili su slobodni da prelaze iz jednog vlastelinstva u drugo, odnosno iz jedne upe u drugu. Do konane teritorijalizacije katuna doi e tek u XV veku, kada ce ve po sauvanoj grai zna da ce na zetskoalbanskom prostoru nahode prve plemenske zajednice Arbanasa, ali i Srba stoara u sasvim odreenim i omeenim planinsko-ravniarskim oblastima. Ali u XIII i XIV veku kao da nema ove omeenosti i stroge vezanosti za jedan prostor, osim to ce moe pretpostaviti da su stoari imali utvrene pravce i zone svog kretanja, makar koliko ti pravci i zone bili izdueni. Vlaki, a tako isto i albanski katuni imali su posebnu organizaciju, sa stareinama koji su imali velika ovlaenja u upravljanju i rukovoenju zajednicom, komandovanju u sluaju oruanih sukoba i suenja u svim sporovima [knez, premiur, elnik]. Ima, dakle, elemenata rodovske i plemenske organizacije. Ipak, pretpostavlja ce i ovde ogranienost ovih samoupravnih prava katunske organizacije stoara: oni su bili podreeni feudalnom gospodaru, vlastelinu. Kao jedna od kategorija feudalno zavisnog stanovnitva, vlako-albanski stoari imali su samo uslovnu slobodu i "stara prava", ali su svom feudalcu bili duni odgovarajue rabote i dabine, u skladu sa svojim zanimanjem, kao to su travnina za korienje vlastelinskog pasita [1% od stada po l. 197. DZ, ili po Deanskoj hrisovulji 2 ovna, 2 jagnjeta, sir i jedan dinar],[29] redovne dabine u stoci pored travnine, "rabote" kao to su napasanje stada vlastelinovog, ali uz meseinu ili uz beleg [naknada u naturi ili plati], i, najzad, prenos robe za vlastelina, prenos prtljaga vlastelinovog i slino. to ce tie veze sa vlastelinstvom, lino i teritorijom, stanje ce menjalo, pri emu je jasna tenja sistema da sve stoare

Page 48 of 478 vre vee za odreenu teritoriju. U poetku su, kako primeuje Konstantin Jireek, svi Vlasi bili neposredni podanici vladara, velikoga upana i docnije kralja, pa su tek poklonom vladara postajali svojina manastira, a moda i vlastele.[30]Nemanja poklanja Hilandaru dva vlaka "sudstva", tj. katuna, sa 170 Vlaha i zabranjuje tim manastirskim Vlasima da "begaju pod velikog upana".[31] Katun ce inae kree po planini "u irokim granicama", a u regulisanju internih sporova uiva izvesnu sudsku autonomiju. Feudalno podvrgavanje stoara vidi ce naroito u oblasti branog prava: Banjska povelja iz 13131318. godine ograniava pravo meusobnog sklapanja braka Vlaha i meropaha [zemljoradnika]; u stvari nije sauvana opta zabrana braka izmeu vlako-albanskog i srpskog meropakog stanovnitva, ali je ona nesumnjivo postojala, i to verovatno zato to je prelazak u kategoriju Vlaha, drutveno lagodniju i slobodniju, bio odvie privlaan da ce to ne bi osetilo u veem naputanju meropakog sloja putem enidbe. Banjskom poveljom doputa ce meropsima da ce ene Vlahinjama samo pod uslovom da enu prevedu u merophe.[32] Iz jedne opte odredbe Duanovog Zakonika [l. 81] vidi ce, posredno, da nema posebnih i slobodnih vlakih ili albanskih teritorija: "Planine to su po zemlji Carstva mi, to su planine careve da su caru, a crkvene crkvama, a vlasteoske vlasteli". To znai da je sav planinski region, sve zemljite pokriveno panjacima u naelu izdeljeno na posede carske, crkvene i vlasteoske; otuda su i stoari zavisni "ljudi" cara, crkve i vlastelina, i nema u ovom feudalnom sistemu u pravom smislu rei slobodnih Arbanasa i Vlaha, osim slobodne arbanake vlastele, o kojoj je ve bilo rei.

Page 49 of 478
1 2 3

Attaliates, 297 (ed. Bonnae 1853). Alexiade VI, 7, 7; cf. IV, 8, 4 (ed. Leib, 1943).

Skadar je ponovo pod vizantijskom vlau od 1082, da bi u srpsku Zetu uao konano 1180. odn. 1215. godine.
4 5 6

Istorija Crne Gore 1. 392 (J. Kovaevi). K. Jireek, Ist. Srba I, 138.

Istorija srp. naroda I, 161 - karta "Srbija u prvoj polovini X veka", prema nacrtu S. irkovia. Po nekim drugim podacima, moe ce pomiljati i na to da je granicom bilo obuhvaeno i samo Kosovo, zakljuno sa Lipljanom.
7 8 9

Istorija srp. naroda I, 258 (J. Kali). Vid.: K. Jireek, Ist. Srba I,157.

Meutim, i u Pilotu ive pravoslavni Srbi, kojih ima sve do XVII veka. Negde pre 1628. oni prelaze u katoliku veru, njihovi pravoslavni monasi bee, a onda ce i sam narod 1692. po nareenju pekog pae seli u Srbiju: J. Radoni, Rimska kurija, 24-25. Istorija srp. naroda I, 343 (S. irkovi). Unuka Stefana Prvovenanog, od keri Komnine a ene Dimitrija Progona, bila je udata za albanskog kneza Golema, od kojega verovatno potie porodica Arijanita Komnina; ova e kasnije sa svoje strane stupiti opet u rodbinske odnose sa srpskim vladaocima: despotica Angelina Brankovi (Majka Angelina, umrla izmeu 1516. i 1520). O oroavanju srpskog srednjovekovnog dvora i vlastele sa albanskom vlastelom vrlo dobar pregled u EJ I, 154-155 s. v. Arbanasko10

Page 50 of 478 junoslovenski odnosi (. S. Radojii); upor. . Slijepevi, Srpsko-arbanaki odnosi kroz vekove sa posebnim osvrtom na novije vreme.Minhen 1974, 39-51.
11 12 13

Istorija srp. naroda I, 474 (S. irkovi). Istorija srp. naroda I, 474 (S. irkovi).

Albanci, neprijateljski raspoloeni prema Grcima od vremena Andronika III (1328-1341), sluili su vrlo rado u srpskoj vojsci. Zemlje izbeglih grkih arhonata i stratiota prele su u posed albanskih feudalaca i njihovih ratnika (K. Jireek. Ist. Srba I, 226).
14 15 16

Istorija srp. naroda I, 532 (M. Blagojevi). Vid.: K. Jireek. Ist. Srba I. 238.

N. Radoji, Srpski dravni sabori u srednjem veku, Beograd 1940, 202, 210, 308. T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjikoj dravi I Istorija dravnog prava, Beograd 1931, 85.
17 18 19

S. Novakovi, Zak. spomenici, IX

U l. 77 (79. Atonskog prepisa) Duanov Zakonik donosi odredbu "za potku": "Potke meu selima 50 perpera, a Vlasima i Arbanasima 100 perpera. I od te potke caru polovina, a polovina gospodaru ije bude selo" U l. 82 (83. Atonskog prepisa) u odredbi "o Vlasima i Arbanasima" stoji: "U selu gde ce Vlah ili Arbanas zaustavi, u tome selu da ce ne zadri drugi koje za njim ide. Ako ce zadri na silu, da plati potku i to je ispasao". Tekst navodimo prema naem prevodu iz Atonskog prepisa kao jednog od

Page 51 of 478 najstarijih sauvanih rukopisa Zakonika, u izd Zakonik cara Stefana Duana I, Struki i Atonski rukopis, SANU, Beograd 1975.
20 21 22

S. Novakovi, Zak. spomenici, 578. S. Novakovi, Zak. spomenici, 430.

T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjikoj dravi II, Istorija krivinog prava, Beograd 1931, 103.
23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

S. Novakovi, Zak. spomenici, 647, 652. S. Novakovi, Zak. spomenici, 692. S. Novakovi, Zak. spomenici, 620. S. Novakovi, Zak. spomenici, 579, upor. 580-581. S. Novakovi, Zak. spomenici, 697. S. Novakovi, Zak. spomenici, 739. S. Novakovi, Zak. spomenici, 647/VI. K. Jireek, Ist. Srba II, 97. B. orovi, Spisi sv. Save, 3. C. Novakovi, Zak. spomenici, 651.

IV ETNIKA SITUACIJA KOSOVA U XIII I XIV VEKU Kao to ce moe videti iz prethodnog izlaganja, oblast Kosova i Metohije naseljena je Srbima jo od njihovog dolaska u srednjobalkansko podruje tokom VII veka. Prema toj oblasti su usmerene tenje prvih srpskih drava, i

Page 52 of 478 Rake i Duklje, da okupe i organizuju plemena srpskog naroda prema njihovoj stvarnoj rasprostranjenosti. Na tom planu su junoslovenski ustanci jedanaestog veka posebno karakteristini, jer zahvataju iroku zonu od Dunava do Makedonije; Kosovo ce tu javlja kao naroito aktivna oblast oslobodilake borbe i sudara sa vizantijskom vlau. Ta oblast je upravo u toku tih akcija prvi put, za krae ili due vreme, ukljuena u sklop srpske drave.[1] Pomeranje granice na jug, za vlade Stefana Nemanje i njegovih potomaka, od poslednjih decenija XII veka, prema tome, ne moe ce posmatrati kao naseljavanje Srba na Kosovu, ve kao ujedinjenje oblasti koje je ve davno pre toga nastanjivao srpski narod. Samo ce tako i moe objasniti razvijanje ove teritorije u sredinju oblast srpske srednjovekovne kulture i njeno stabilno opstajanje u ulozi politikog, strategijskog i duhovnog centra srpskog naroda ne samo za vreme Nemanjia nego i kasnije, u razdoblju oblasnih gospodara, pa ak i u prvim stoleima turske okupacije. Stoga su neprihvatljiva i sasvim proizvoljna tvrenja nekih albanskih pisaca da je "irenje srednjovekovne nemanjike drave prema jugu prouzrokovalo i etnika strujanja na Kosmetu, jer ce sa irenjem srpske drave pomera i njena etnika granica iz Rake prema jugu", pa tako "doseljavanjem Srba u KosovoMetohijskoj oblasti nastaje vee arenilo u sastavu stanovnitva".[2] Predstava o etnikoj karti Kosova i Metohije u srednjem veku tu je sasvim pogrena i netana, kao to je u osnovi pogreno omeivanje srpskog etnikuma u ranom srednjem veku na teritoriju Rake drave, jer bi to znailo da sve do poslednjih godina XII veka juno od Rasa, kao ni istono od Ibra, nema srpskog naroda; sledstveno tome, juno od Rasa bila bi zemlja "ilirskih potomaka" Albanaca, kao to bi onda i zemlja istono od Ibra bila

Page 53 of 478 "bugarska zemlja". Prisustvo Srba i na jednom i na drugom prostoru, uslovljeno "irenjem nemanjike drave", ne samo to je predstavljeno kao srazmerno pozno istorijsko zbivanje nego i kao oruana otimaina albanske i bugarske zemlje, kao "ekspanzija" u tue prostore. tavie, ni etnika situacija tako "osvojenog" prostora Kosova i Metohije ne prikazuje ce verodostojno: istie ce njeno tobonje "arenilo", jer ce "tokom srednjovekovne vladavine srpske drave u ovoj oblasti, pored Srba pominju Vlasi [jedan deo poromanjenih Ilira], zatim iptari [potomci Ilira], naroito u Metohiji i okolini Prizrena i Drenici".[3] Razume ce, bez navoenja tanih, iz istorijskih izvora poznatih podataka o stvarnim brojanim odnosima stanovnitva ove oblasti u srednjem veku, stvara ce sa jasnim politikim ciljem lana predstava o "ravnomernoj" zastupljenosti naroda na toj teritoriji, gde su Srbi tobo samo doljaci i uljezi u kompaktnoj etnikoj masi "starosedelaca", Vlaha i Albanaca - u oba sluaja Ilira kao autohtonog i venog nacionalnog elementa na tome tlu. Pozivanjem na srednjovekovne srpske povelje, pri tome, bez rekonstrukcije ukupne slike, sa uproenim podatkom da su ce tu i tamo zaista nalazili "Arbanasi" i "Vlasi", stvara ce i fikcija istoriografskog dokaza ovih proizvoljnosti. Krajnost u tom pogledu predstavljaju tvrdnje da su Sloveni "pozni osvajai" kosovske teritorije, te da su Srbi ovde utvreni "ne pre kraja XIII veka"; da srednjovekovni dokumenti navodno pominju "albanska sela" na Kosovu, a istraivanja svih kasnijih turskih katastara [deftera] tobo dokazuju da je "stanovnitvo Kosova u XIV i XV veku bilo u sutini jo uvek albansko i hriansko", tako da ce moe govoriti o "jedinstvu kosovskog stanovnitva" [znai, albanskog stanovnitva] i njegovom diferenciranju prema Slovenima![4]

Page 54 of 478 Istorijski izvori, meutim, prikazuju etniku stvarnost kosovske oblasti u srednjem veku sasvim drukije. Pre svega, veoma je znaajno kako sam Nemanja i njegovi sinovi i prvi biografi, Sava i Stefan, gledaju na pripojene teritorije, meu kojima i na kosovsku oblast. U arengi Hilandarske povelje [1198] Nemanja veli da je "obnovio svoju dedovinu i vema utvrdio" da je "podigao propalu svoju dedovinu i stekao", pa navodi ta je to stekao "od morske zemlje", "od Arbanasa", "od grke zemlje". Arbanaska zemlja je za njega samo Pilot, dok je kosovska oblast ovde predstavljena nazivom Lab sa Lapljanem i navedena u kategoriji "grke zemlje".[5] Isto to, sa izvesnim varijantama, pominje Sava u itiju svetog Simeona: Nemanja je "obnovio oinu dedovinu i vema utvrdio", i "podigao propalu svoju dedovinu i stekao" pojedine oblasti "od pomorske zemlje", "od Rabna" i od "grke zemlje". Tu je od Arbanasa ["Rabna"] uzeo Pilot, ali "Pilota oba" [Gornji i Donji], dok ce kao grka zemlja navodi Patkovo, Hvosno celo i Podrimlje, Kostrc, Drkovina, Sitnica, Lab, Lipljan. Na kraju ce napominje da je sve to Nemanja svojom mudrou i trudom stekao, kao "nekada nasiljem oduzetu njegovu dedovinu i to mu pripada od srpske zemlje".[6] Prema tome, kosovsko-metohijska oblast je u svesti i svedoanstvu prvih Nemanjia krajem XII veka srpska zemlja, koja je to bila i pre nego to je otuena nasiljem, te je pripajanje i sticanje ovih krajeva samo obnova, restitucija srpske batine. Povelje srpskih vladara zaista pominju Vlahe i Arbanase, ali kao izrazito manjinske etnike i socijalne grupe u oblasti koja je potpuno pokrivena srpskim naseljima, iji ce stanovnici ne navode uopteno, ve sa linim imenom stareine, glave domainstva. Stvar je u tome to ce u ovim srednjovekovnim dokumentima navode sela i domainstva

Page 55 of 478 koja ce poklanjaju crkvenom, manastirskom vlastelinstvu kao trajni feudalni posed. To je svojevrstan popis stanovnitva, ija je pretpostavka potpuna tanost, jer ce njim konstituiu sasvim odreena feudalna prava i obaveze, a svaka drutvena grupa imala je strogo utvren status. Kao to smo videli, status Vlaha i Arbanasa bio je svagda i posebno regulisan, jer su ce po tome oni i izdvajali iz osnovne mase stanovnitva. Nije, dakle, postojala zainteresovanost sastavljaa ovog popisa u srednjovekovnoj darovnici da menja i falsifikuje etniku pripadnost zavisnog stanovnitva. Onomastiki materijal, sauvan na taj nain u poveljama XIII i XIV veka, prua pouzdan osnov da ce utvrdi srpsko, vlako ili albansko poreklo stanovnitva. Vano je to ce onomastika analiza ovih dokumenata u svojim rezultatima slae sa zakljucima koji ce mogu izvoditi prema neposrednoj, izrinoj oznaci etnike pripadnosti, pa ce po svojim lingvistikim odlikama srpska imena zaista mogu identifikovati u srpskim [ratarskim] naseljima, vlaka u vlakim i albanska u albanskim [stoarskim] naseljima, katunima.[7] Drugim reima, kategorija "Srbalja" nosi zaista srpska, slovenska imena, kategorija "Vlaha" vlakoromanska, a "Arbanasa"- albanska imena. Odstupanja odnosno meanja su moguna, ali su procentualno veoma mala i kao svaki izuzetak potvruju pravilo. Bilo je porodica u kojima su neki lanovi nosili srpska, a neki albanska imena, ali nema nikakvog osnova da ce ti izuzetni sluajevi uoptavaju do tvrdnje da su zapravo i svi "Srblji" sa srpskim imenima, u stvari, Albanci. Da ce takva konstrukcija objasni, izmiljena je i teza o pokrtavanju, po kojoj srpska pravoslavna crkva, organizovana na Kosovu i Metohiji od XIII veka, toboe daje prednost slovenskim imenima i tako sprovodi nasilnu srbizaciju. Razume ce, konstrukcija poiva na fantastinim i proizvoljnim

Page 56 of 478 tvrdnjama. Nema nikakvih svedoanstava o pokrtavanju latinskog stanovnitva. S druge strane, pravoslavna crkva nikada nije davala prednost slovenskim, to e rei paganskim imenima, ve je, obrnuto, zahtevala da ce narodna imena zamenjuju crkvenim, hrianskim imenima biblijskog ili grko-vizantijskog, pa ak i latinskohrianskog porekla. Ako ce sada vratimo istorijskim izvorima, u ovom sluaju srednjovekovnim srpskim poveljama, srpski karakter kosovske oblasti za razdoblje od poslednjih godina XII do kraja XIV veka je neosporno dokazan i nesumnjiv. To su sledee povelje:Hilandarska Stefana Nemanje iz 1198, ika Stefana Prvovenanog oko 1220, Svetostefanska ili Banjska povelja kralja Milutina iz 1313-1318, Graanika povelja kralja Milutina iz 13211322, Deanska povelja kralja Stefana Deanskog iz 1330, Arhanelska kralja Stefana Duana iz 1348. Ovi spomenici sadre veoma bogate, odreene i pouzdane podatke o starosrpskim imenima. Od posebnog je znaaja, kako istie Mitar Peikan, to ce gotovo svi spiskovi linih imena u jednom od ovih spomenika - Deanskoj povelji [hrisovulji] - mogu pouzdano ubicirati, vezati za odreeni predeo, a sa malo izuzetaka i za odreeno mesto. Pouzdano ce smetaju i popisi iz Arhanelske povelje, ali je za najstariju od velikih hrisovulja - Banjsku povelju odreenost znatno manja. Podaci velikih hrisovulja i drugih povelja, isto tako, omoguavaju nam da moemo prouavati ne samo imena u pojedinim naseobinama nego i u nekim irim zonama: u gornjem Polimlju od akora do Komova i do Vrmoe u Albaniji, u Metohiji izmeu Deana i Belog Drima, u starom Altinu [sliv reke Valbone u severoistonoj Albaniji], najzad - jedna zona severno od

Page 57 of 478 Prizrena i Suve Reke, predeo oko razvoa Sitnice i Belog Drima. Ogranienije spiskove, koji nam u prouavanju imena mogu posluiti kao uzorci i oslonac za uporeivanje, imamo i iz drugih krajeva: iz Vranja i okoline, iz kosovske kotline juno i zapadno od Pritine, iz sliva Kline [leve pritoke Belog Drima], iz metohijskog Podgora, iz srednjeg Polimlja [okolina Bijelog Polja], sa pobreja Skadarskog jezera na albanskoj strani, verovatno i iz okoline ie.[8] Hilandarska povelja iz 1198. pominje sela prizrenskog kraja, znai onoga kraja koji Nemanja jo nije uspeo da definitivno pripoji Srbiji, te ih je "isprosio u Cara" za posed [parike] Hilandaru. To su sela Neprobita, Momua, Slamodrava, Retivlja, Trnije, Retivtica, Trnovac, Hoa "i druga Hoa i trg tuje, i dva vinograda tuje nasadih", a pored toga "ulijanike" [pelinjake s konicama] u Trpezama, Daboru, Golievi i Paricima. Imena sela su preteno srpska, osim dva verovatno vlaka [Momua, Dabor] i jednog grkog [Parici]. Tu je i pomen ona dva vlaka sudstva, tj. katuna, Radova i ureva, sa svega 170 Vlaha, i sa zabranom da Vlasi prelaze "pod velijega upana", tj. sa ove vizantijske teritorije i hilandarskog poseda u Srbiju velikog upana Stefana.[9] Povelja kojom je obrazovano vlastelinstvo manastira ie u Hvosnu [severna Metohija] naroito je vana zato to je izdata 1220, tako rei odmah po pripajanju ove oblasti dravi Nemanjia, a sva su naselja to ce u njoj pominju po svome imenu srpska - Pe, Crni Vrh, Stlpezi [Stup], Trebovitii, Gorada Bac [Goradevac], Nakla Bac [Naklo], elpeki [elopek], Labljane itd.[10] Sva su ova sela postojala, oigledno, pre nego to je formirano iko vlastelinstvo i pre nego to je oblast pripojena srpskoj dravi. To znai da je ovaj kraj, sudei po ovom dokumentu, bio nastanjen Srbima bar u XII veku, ako ne i ranije.

Page 58 of 478 Posedi manastira svetog Stefana u Banjskoj, prema povelji iz 1313-1318, nalazili su ce u raznim krajevima srpskih zemalja: Ibru, Rasu, Sitnici, Labu, Hvosnu, Plavu, Budimlji, Zeti i na reci Savi - veina, dakle, u kosovskim predelima, ukupno oko 75 sela i zaselaka, 9 katuna, sa oko 514 porodica. I tu je etnika situacija, u analizi onomastikih podataka, istovetna sa onom koju pokazuju ostale povelje. Re je o isto srpskoj zemlji, sa beznaajnim manjinama vlako-stoarskog i moda albanskog stanovnitva.[11] Posebno mesto u nizu srpskih zlatopeatnih poveljahrisovulja ima Deanska povelja iz 1330. To je izuzetno obiman dokumenat, u poslednje vreme kritiki i fototipski izdat i temeljno prouen u istorijskom i onomastikom pogledu.[12]Deansko vlastelinstvo je, uz hilandarsko, najvei manastirski feudalni posed srednjovekovne Srbije. Ono zahvata prostranu teritoriju izmeu Komova na zapadu i razvoa Belog Drima i Sitnice na istoku, i izmeu razvoa Peke i Deanske Bistrice na severu i Drima na jugu, sa pojedinim posedima i van ove zone. Na taj nain deansko vlastelinstvo je kontinuirano obuhvatalo veliki deo Polimlja, Metohije i predeo Altin na junim padinama Prokletija, uglavnom u dananjoj severoistonoj Albaniji.[13] Spiskovi domainstava u ukupno 89 sela, zaselaka i drugih naseobina ovog vlastelinstva predstavljaju ujedno najopseniju onomastiku grau srpskoga srednjeg veka. Ogromna veina imena i naziva je bez dvoumljenja srpskog porekla, tako da ce itava teritorija deanskog vlastelinstva u prvoj polovini XIV veka mora smatrati isto srpskom etnikom oblau. Albanski elemenat je ovde u to vreme sasvim neznatna manjina. Sva sela koja su danas nastanjena Albancima bila su tada srpska. Albanske su samo tri naseobine [od 89], i to dva sela u Altinu i Zeti, i jedan katun,

Page 59 of 478 takoe u Zeti, tako da su od 2166 ratarskih kua i 266 "kua" u katunima [tj. od ukupno 2432 kue] samo 44 albanske, dakle 1,80%. Drugi izvori iz nemanjikog perioda govore i o albanskim katunima istono od dananje dravne granice [grupa katuna severno od Prizrena u Arhanelskoj hrisovulji], ali nema sigurnih lingvistikih dokaza o prisustvu albanskog etnikuma u predelima dalje ka severoistoku u nemanjikoj eposi.[14] Naprotiv, posedi graanikog vlastelinstva, prema povelji iz 1321-1322, pokazuju isto srpsku etniku situaciju ovog podruja. Zemljini posedi graanikog vlastelinstva u predelu Kosova nalazili su ce u neposrednoj okolini manastira Graanice, oko reke Graanke, izmeu Pritine i varoice Janjeva, zatim u srednjem slivu reke Sitnice, neposredno oko Lipljana, pa u izvoritu Sitnice oko Bare Sazlije na Paun-polju, u srednjovekovnim upama Moravi dananja okolina Gnjilana, i Topolnici u slivu Krive Reke [okolina Novog Brda] i u Pologu oko Tetova van teritorije Kosova.[15] Neosporna je istorijska injenica da ce na irokom podruju Kosova i Metohije od ranog srednjeg veka do propasti srpske drave uva kontinuitet srpskog naroda, te da su sve zemlje severozapadno, severno i severoistono od linije Skadarsko jezero-Komovi-Prokletije-ara bile naseljene homogenim srpskim stanovnitvom, s tim to su u planinskim krajevima bili manje ili vie brojni katuni vlake tradicije na putu ka spontanom posrbljavanju; srazmerno manji broj katuna predstavljale su pokretljive skupine Albanaca stoara, koji ce nisu podavali asimilaciji, ali ce ba zato pomen "Arbanasa" i albanskih imena u srednjovekovnim poveljama mora ceniti kao taan. Sigurno

Page 60 of 478 je i to da je u osnovi kosovskog stanovnitva leao prvobitni sloj Srba, koloniziranih u razdoblju od VII do XII veka, a da ce on u nemanjikoj dravi, u povoljnijim i mirnijim politikim, socijalnim i ekonomskim uslovima stalno osveavao i umnoavao migracijama srpskog naroda sa raznih strana, verovatno pre svega iz rakih, ali i iz zetskih predela. Prisustvo drugih narodnosti na ovom podruju u srednjem veku nije sporno pa nije potrebno ni dokazivati tu injenicu, ali sve ove kolonije zanatlija, trgovaca i rudara [uglavnom Sasa, Grka i Albanaca, da ne govorimo o Dubrovanima, koji ce ne mogu posmatrati kao druga narodnost], i pomenuti katuni Albanaca u okolini Prizrena, ne dovode u pitanje srpski karakter cele oblasti, jer ce ukupan procenat demografske zastupljenosti nesrpskog elementa kree oko 2%, pa i to preteno u zapadnim delovima kosovsko-metohijske oblasti, u planinskoj zoni i neto malo u gradovima. Opsenija i sistematska arheoloka istraivanja pokazae jo neposrednije prisustvo slovenskog etnikuma na ovoj teritoriji jo u X i XI veku. Do sada poznati i prouavani lokaliteti - Matiane kod Pritine (X-XI v.), Vrbnica kod Prizrena (X-XIV v.) i Prevo kod Kline (X-XII v.) obilatim nalazom potvruju kontinuirano prisustvo slovenskog stanovnitva na Kosovu i Metohiji od X veka. Na alost, lokalitet Vrbnica je potopljen zbog izgradnje hidrocentrale u HP Albaniji, a da arheoloki pre toga nije mogao da bude dovoljno istraen; bilo je jasno da je u pitanju izuzetno bogato nalazite rane slovenske kulture. Antropolokoarheoloka dokumentacija jednoga drugog vanog lokaliteta (Vodice kod Prizrena), koja je takoe pruila sjajne dokaze o slovenskom karakteru ove oblasti u ranom srednjem veku, naprosto je unitena.
1

Page 61 of 478
2 3 4

M. Krasnii, Savremene promene, 210. M. Krasnii, Savremene promene, 210.

Npr. lanak: Alain Ducellier, Les Albanais et le Kosovo, Le Monde, 2 juin 1982.
5 6 7

B. orovi, Spisi sv. Save, 1. V. orovi, Spisi sv. Save, 151-152.

U srpskoj srednjovekovnoj dravi izmeu Srba i Arbanasa kao pojedinaca nije bilo nikakve stroge i zajamene razlike u imenima (poznata su, naime, slovenska imena Albanaca, kao i obrnuto, albanska imena Srba), ali ce to odnosi iskljuivo na pojedinane situacije, samo kada su u pitanju izdvojeni pojedinci, pojedinane pridolice ili pre njihovi potomci. Meutim, kad su u pitanju grupe, zajednice, naseobine, etnojezika pripadnost ivlja jasno ce odraava i u linim imenima, pa nam to omoguava da posebno posmatramo odlike arbanake onomastike i razlike koje ona pokazuje u odnosu na starosrpsko stanje: M. Peikan, Zetsko-humskoraka imena I, 27-28.
8 9

M. Peikan, Zetsko-humsko-raka imena I, 2. V. orovi, Spisi sv. Save, 3. S. Novakovi, Zak. spomenici, 571-572.

10 11

G. krivani, Vlastelinstvo sv. Stefana u Banjskoj, I 6 (1956) 177-199. P. Ivi - M. Grkovi, Deanske hrisovulje, Novi Sad 1976; M. Grkovi, Imena u deanskim hrisovuljama, Novi Sad 1983; upor. P. Ivanovi, Deansko vlastelinstvo, I 4 (195212

Page 62 of 478 1953), 173-226; M. Peikan upozorava da je Ivanovieva karta Deanskog vlastelinstva dosta nesaglasna sa tekstom, valjda zbog proizvoljnog postupka crtaa: Iz istorijske toponimije Podrimlja, I 1. Granice Deanskog vlastelinstva su veoma paljivo prouavane i rekonstruisane u vie naunih radova. Posebnu panju privlaile su mee oblasti Altina koja je skoro itava ula u ovo vlastelinstvo, a za koju ce dosta uopteno znalo da je na teritoriji severne Albanije, u slivu reke Valbone. U novije vreme je tu granicu sa mnogo uspeha, analizom Deanske hrisovulje iz 1330, rekonstruisao do srazmerno sitnih topografskih podrobnosti Mitar Peikan, Sa severnom i severoistonom granicom Altina poklopila ce dananja dravna granica; u stvari, obe su sledile logiku prirodnih granica, drei ce planinskih venaca i vododelnica. Altin je, dakle, zakljuuje Peikan, prostrana oblast u severoistonoj Albaniji koja je na sektoru Punoevca prekoraivala razvoe i izbijala na Ribnicu. M. Peikan, Iz istor. toponimije Podrimlja I, 4-6.
13 14 15

Istorija srp. naroda I, 637 (P. Ivi).

P. Ivanovi, Zemljini posedi graanikog vlastelinstva, I 11 (1960, obj. 1961) 255. V KOSOBO U KULTURI SREDNJOVEKOVNE SRBIJE Kosovo je svojim sredinjim poloajem, sa kompaktnim srpskim stanovnitvom i mnogim ekonomskim prednostima, bilo ona oblast u kojoj su srednjovekovni srpski vladari najradije boravili.[1] Na samom rubu dananje pokrajine, u Brnjacima [gornji Ibar], imala je dvor ena Uroa I, kraljica Jelena Anujska [umrla 1314. i potovana potom kao sveta].

Page 63 of 478 U izvoritu Laba nalazi ce za kralja Milutina [1282-1321] dvorac Vrhlab: jedna povelja Dubrovniku pisana je ovde 1302. U Pritini, tada "neutvrenom selu", imali su dvor, sudei po poveljama, trojica srpskih vladara: Milutin, Stefan Deanski i Duan, moda i Uro, a svakako i oblasni gospodar Vuk Brankovi u vremenima oko kosovske bitke. Dvor ce nalazio i u Novom Brdu. Juni kraj Kosova polja bio je gusto naseljen dvorovima: Pauni kraj Uroevca, gde je i srpski arhiepiskop imao svoje "stanite"; Svrin, u istom kraju; Nerodimlja [Porodimlja, Rodimlja, Rodim], zapadno od Uroevca, u podnoju are [danas selo Nerodimlja na samom razvou Sitnice i Lepenca]; grad Petr [sada Petri]. U Prizrenu je bio dvor Ribnik, u podnoju are. Gradovi su ce u kosovskoj oblasti razvijali u vezi sa trgovinom, zanatstvom i rudarstvom. Najznaajnije rudarsko mesto u Srbiji u srednjem veku bilo je Novo Brdo, koje ce pominje 1326. povodom dogaaja iz 1282-1321. Bio je sredite trgovine u balkanskim zemljama. Nalazi ce u izvoritu Krive Reke, leve pritoke June Morave. Tu ce dobijalo olovo, a naroito srebro pomeano sa zlatom, nazvano glama, glamsko srebro. U toku XIV veka kovao ce tu i novac. Organizacija rudarstva u Novom Brdu bila je saskog porekla i karaktera, o emu svedoi Rudarski zakonik, to ga je izdao despot Stefan Lazarevi 1412. Novo Brdo je imalo znaajnu koloniju "stranih" trgovaca, u stvari trgovaca iz primorja: Kotorana, Spliana i Dubrovana. Najvei prosperitet dostiglo je u prvoj polovini XV veka. Zatieno sa dva utvrena grada, ono je dugo odolevalo turskim napadima [sve do konanog pada 1455] i svojim bogatim dohotkom olakavalo borbu srpskih despota za opstanak drave.[2]

Page 64 of 478 Drugi je vaan trgovaki i zanatski centar na Kosovu Janjevo, pomenuto prvi put 1303, sa srpskim stanovnitvom pravoslavne vere i latinskom kolonijom Sasa i Dubrovana, opet u blizini srednjovekovnog rudnika.[3] Pritina, sem toga to je bila esto boravite kralja i arhiepiskopa ili, kasnije, oblasnog gospodara, nije imala posebnog znaaja kao grad u ovom periodu, mada i ona meu prvim srpskim gradovima u srednjem veku ima jaku koloniju Dubrovana, koji su drali u zakupu carinu i imali industriju za ienje srebra iz Novog Brda i Trepe.[4] Daleko vaniji su bili Pe i Prizren. Pe je bila sedite arhiepiskopije i potom patrijarije, sa dubrovakom kolonijom i "trgom", koji je pod jurisdikcijom crkvenog poglavara stalno okupljao domae i strane trgovce. Prizren je bio takoe pod crkvenom zatitom, najpre svog pravoslavnog episkopa, a potom manastira svetih Arhanela; stanovnitvo Prizrena bilo je obeju veroispovesti. Razvija ce kao krupan trgovaki, saobraajni i zanatski centar, a najvei uspon doivljava za vladavine Stefana Duana [1331-1355], kao njegova kraljevska prestonica. Sa etiri panaura godinje, u Prizrenu ce trguje italijanskom, grkom, egipatskom, maarskom i drugom robom. Dubrovani i ovde imaju brojnu koloniju, a etniki sastav stanovnitva bio je arolik, sa Srbima u ogromnoj veini.[5] Trajni kulturni peat ovoj oblasti kao srpskoj zemlji dala je, ipak, snanije od svega ostalog, srpska pravoslavna crkva. Podruje Kosova je hristijanizovano davno pre dolaska Slovena. Pokrtavanjem Srba, meutim, bavile su ce ovde grke crkvene organizacije; latinski su episkopati usredsreeni u junom odnosno dukljanskom primorju, dok u rake zemlje i Kosovo dopire najpre dejstvo vizantijske

Page 65 of 478 drake mitropolije. Od osnivanja ohridske arhiepiskopije rakom zemljom rukovodi u crkvenom pogledu grki episkop u Rasu [1020], ali su na teritoriji Kosova dejstvovale dve eparhije - jedna sa seditem u Prizrenu, i druga u Lipljanu. Sa osnivanjem srpske autokefalne arhiepiskopije [1219] nastale su krupne promene u organizaciji crkve na celom prostoru od Jadrana do Morave. U okviru novoga dravnog podruja, sa kojim ce imala poklapati oblast nove autokefalne crkve, nale su ce ohridske eparhije - ne samo Ras nego i Prizren i Lipljan, delimino i Ni, a gornjomoravski predeo otkinut je od skopske eparhije. Osniva srpske crkve, sveti Sava [arhiepiskop 1219-1236], zadrava tri ohridske eparhije - raku, lipljansku i prizrensku, postavivi na te katedre srpske episkope, ali osniva i nove: iku, topliku, moraviku, Hvosno, budimljansku, zetsku i humsku. Samo su ce dve poslednje nale na do tada neprikosnovenom terenu latinske crkve, ali za pravoslavne Srbe koji su iveli u tim oblastima srpske drave. Sve ostale su ce nalazile u jezgru srpskih oblasti, a dve bive ohridske eparhije, prizrenska i lipljanska, mada na periferiji tadanje dravne oblasti, bile su na isto srpskom zemljitu. Za sudbinu Kosova vana je ta prvobitna organizacija srpskih eparhija, koja je za niz vekova obezbedila ovu zemlju od stranih, grkih i latinskih uticaja. Sasvim nova eparhija ovde je bila episkopija u Hvosnu, nekada metohu prizrenske eparhije; to je sredite nedavno istraeno u razvalinama crkve svete Bogorodice u Studenici Hvostanskoj severoistono od Pei, u podnoju Mokre planine.[6] Osnivanje ove eparhije potvruje srpski karakter gornje Metohije poetkom XIII veka, kao i gustinu srpskog stanovnitva u tom predelu. Zanimljivo je da je ovom predelu poklonjena osobita panja i prilikom formiranja ikog vlastelinstva, tj feudalnog poseda same

Page 66 of 478 arhiepiskopije. Jedan veliki kompleks ovog poseda nalazio ce upravo u Hvosnu na teritoriji ove eparhije, sa mestima Pe, Stlpezi i elpeki. Zahvaljujui tome, arhiepiskop Arsenije premeta sedite arhiepiskopije, ugroeno od Mongola 1253, iz ie u Pe. Tako ce u Pei nastavlja ivot arhiepiskopije, da bi od 1346, posle proglaenja patrijarije, tu bilo i sedite srpskog patrijarha, "Velika crkva", centar itave srpske crkvene organizacije, mesto gde su ce odravali crkveni sabori i donosile vane odluke.[7] Razvoj kosovske oblasti kao duhovnog sredita srpskog naroda u srednjem veku odraava ce i u naroito velikoj koncentraciji srpskih crkava i manastira na ovoj teritoriji. Po nekim evidencijama ima tu blizu dve stotine sauvanih ili poruenih hramova, ali ih zapravo ima vie - ako bi ce ubrojali i svi nedovoljno istraeni i neidentifikovani arheoloki lokaliteti [crkvine]. Na Kosovu su i krupni dinastiki mauzoleji i monaka opteia: Peka patrijarija, Banjska, Gradac, Graanica, Deani, Arhaneli i niz drugih, manjih no ne beznaajnih manastira. Za sada ce ne zna koliko ce sauvalo crkvita iz prednemanjike epohe, jer sistematska arheoloka istraivanja na Kosovu nisu vrena, ali je dobar deo nemanjikih crkava sigurno podignut na temeljima starih, vizantijskih hramova. Epoha Nemanjia je vreme velike graditeljske delatnosti na Kosovu. Peka patrijarija je podizana u etapama. Prvu crkvu, Svete Apostole, podigao je verovatno jo iki iguman Arsenije, kasnije srpski arhiepiskop, u treoj deceniji XIII veka na metohu ikog vlastelinstva. U XIV veku podignuti su ostali hramovi: sa severne strane Svetih Apostola hram svetog Dimitrija [Nikodim, izmeu 1321 i 1324], a sa june strane crkva Bogorodice Odigitrije sa paraklisima Jovanu

Page 67 of 478 Pretei i sv. Arseniju Srpskom [Danilo II, 1324-1337]. Neto kasnije, ali pre 1337, podignuta je i zajednika priprata, kao i mali hram svetog Nikole uz juni zid.[8] Kralj Milutin je podigao manastir svetog Stefana [Banjsku], na desnoj pritoci Ibra, severozapadno od Mitrovice. Verovatno je ovde i ranije postojao manastir, a tu je, po nekim izvorima, bila pre Milutinove obnove i episkopska stolica. Za vreme Uroa I to je bio metoh Graanice, jer ce u Milutinovoj Graanikoj povelji navodi kako "bee Banjska upisana va oine mi hrisovule".[9] Banjska je sazidana na temeljima starog manastira izmeu 1312. i 1317, kao budua grobna crkva u kojoj je Milutin i sahranjen 1321. Tada je ukinuta episkopija pri ovom manastiru, a on proglaen za kraljevski stavropigion zajedno sa ostala tri vladarska mauzoleja - Studenicom, Mileevom i Sopoanima, kao etvrti u rangu. Snabdeven je velikim feudalnim posedom sa 75 sela i 8 katuna, u kojima je bilo preko pet stotina pastirskih porodica.[10] Milutin je obnovio i manastir Graanicu [hram Blagovetenja] na reici Graanki juno od Pritine, kao rezidenciju lipljanskih episkopa. Graanica je postojala najkasnije od poetka XIII veka, a obnova je izvrena 13141315. Hrisovulje starijoj Graanici, koje su izdavali Stefan Prvovenani i Uro I, Milutin pominje u svojoj darovnici, ali ce one nisu sauvale. Pri Graanici su lipljanski [ponekad "graaniki"] episkopi u XIV, a sigurno i u XVI veku.[11] Najvei i najznamenitiji sauvani spomenik nemanjikog neimarstva na Kosovu i uopte, manastir Deani, podigao je sebi za grobnicu kralj Stefan Uro II [Deanski, 1321. do 1331], u vremenu od 1327. do 1335, kada ju je dovrio kralj Stefan Duan. To je hram Pandokratora [Svedritelja], kod

Page 68 of 478 sela Deane juno od Pei. Kao kraljevska grobna crkva uvrten je u red stavropigijalnih manastira: Stefan je tu i sahranjen, a u hramu su i moti drugih svetih lanova dinastije. O ogromnom vlastelinstvu ovog manastira, obrazovanom 1330. godine, ve je bilo rei. Znatno je bio oteen odmah posle kosovske bitke, ali ga je obnovila kneginja Milica, te ce ona i danas u Deanima pominje kao drugi ktitor manastira.[12] Jo jedna vladarska stavropigija podignuta je u XIV veku na Kosovu, ali sa posebno traginom sudbinom: to je Duanova zadubina manastir svetih Arhanela kod Prizrena u kanjonu reke Bistrice istono od prizrenskog grada. Manastir je podignut 1343-1347, a car Stefan Duan sahranjen je u njemu 1355. Znaajno je i vlastelinstvo Sv. Arhanela, rasuto po irokoj teritoriji od ar-planine do Jadranskog mora - 55 sela, ali "u krajevima kulturnijim i bogatijim", a osim toga jo 7 crkava sa njihovim ljudima, zemljama i vinogradima, pelinjacima i vodenicama, mnogo Vlaha [467 porodica] i 8 arbanakih katuna. Manastir je sruen krajem XVI veka, kada materijal sa razvalina koristi Sofi-Sinan-paa za podizanje svoje damije u Prizrenu 15951597. godine.[13] Iz vremena cara Duana su i neke druge, manje zadubine na Kosovu. U blizini Prizrena nalazi ce isposnica sv. Petra Korikog, sa manastirom svetog Petra, danas nesauvanim. Pustinoitelj Petar, Srbin iz sela Unjemira, "Dioklitije hvostanske" [danas u albanizovanom obliku Ujmir u Metohiji], iveo je i podvizavao ce u Altinu i prizrenskim gorama verovatno u drugoj polovini XIII veka. Freske u isposnici otkrivaju dva sloja: jedan iz XIII veka a drugi iz vremena kralja Milutina; u doba kralja Duana podignuta

Page 69 of 478 je crkva 1343. godine, a manastir darovan Hilandaru 1348. godine.[14] Treba pomenuti i manastir sv. Nikole u Dobruti kod Prizrena, podignut oko 1334. godine, kao i crkve svetog Vlasija i svetog Nikole [u Hoi].[15] Moti cara Uroa bile su sahranjene u manastiru Uspenija Bogorodice pod gradom Petriem iznad Nerodimlja.[16] U manastiru svetih Arhanela u Drenici, koji ce pominje 1364. godine kao vlasteoska zadubina, iveo je jedno vreme srpski patrijarh Jefrem posle svog povlaenja s patrijarijskog prestola [1387].[17] Kod Prizrena su i Markov manastir, podignut pre 1388, i manastir Sveta Trojica-Rusinica,[18] a u Drenici manastir Devi, gde su moti jednoga drugog kosovskog pustinjaka, sv. Joanikija Devikog [umro oko 1430].[19] Po kosovskoj oblasti, naravno, nisu podizani samo veliki ili mali manastiri, stavropigijalni, kraljevski i carski mauzoleji. Crkveni ivot poivao je, kao i danas, na gustoj mrei parohijskih hramova u selima. O izgledu i stanju ove oblasti u srednjem veku govori veliki broj crkvita, ostataka i razvalina starih crkava; njih ima, kako je ustanovio Atanasije Uroevi za podruje ueg Kosova, skoro u svim selima, i srpskim i albanskim, a u nekom selu su i po dva ili vie crkvita. I kod Srba i kod Albanaca sva ce ta crkvita pripisuju srpskom ivlju, koji ce iz raznih uzroka raselio. Sem toga, u nizu seoskih atara albanskog stanovnitva ukoliko ce vidni tragovi starih crkava nisu sauvali, na njih ukazuju topografski nazivi: Kia = crkva, Kodra Kies = crkveno brdo, Lazi Kies = crkveni laz, Rogat e Kies = crkvene jaruge, Proni Kies = crkveni potok itd. Crkvina i crkvita ima i u selima gde su starinci ili stariji naseljenici islamizovani i poarbanaeni. U selu Sibovcu toponim Sveti Nikola ukazuje na crkvu sv. Nikole Sibovakog u iavici, koja ce pominje u jednom zapisu iz 1578, a ijih tragova

Page 70 of 478 sada nema. Od sauvanih srednjovekovnih crkava na Kosovu Uroevi navodi crkvu u Lipljanu, iz vizantijskog doba; Svete Arhanele u Gornjoj Nerodimlji, gde su i freske sv. Simeona Srpskog i Save, kao i drugih Nemanjia; crkvu Pokrova Bogorodiinog u Babinom Mostu; crkvu svetog Nikole u Banjskoj, koja je imala stare freske, ali ih vie nema poto su je albanski balisti spalili za vreme poslednjeg rata.[20] Ista je situacija i u drugim oblastima Kosova, kao i u onim susednim oblastima Makedonije gde sada u veini ive Albanci. U kosovskoj Gornjoj Moravi najvei broj starina ine upravo crkve u ruevinama, kojih ima i kod albanskih i kod srpskih sela, a ima ih i po selima islamizovanih i poarbanaenih Srba, kao i u selima sa meovitim stanovnitvom. Atanasije Uroevi ovde nabraja 66 poruenih crkava, mada napominje da ni to nije sve.[21] Radi poreenja, moe ce navesti odlino prouena oblast Pologa u Makedoniji. Skoro da nema sela, napominje Jovan Trifunoski, u kome ne postoji poneka crkvina ili manastirite. Po dobijenim podacima on je utvrdio da crkvina ima na 162 mesta [Gornji Polog 72, Donji Polog 90], a oko 17 njih ranije su bili manastiri. Crkvine ce danas nalaze poglavito u muslimansko-albanskim selima. U nekim selima i ovde su ce ouvali samo toponimi [Kia i sl.] za mesta na kojima su nekad bili hramovi.[22] Iz svega toga mora ce izvesti nedvosmislen zakljuak da je cela ova teritorija bila u srednjem veku gusto naseljena pravoslavnim slovenskim stanovnitvom. U isto vreme to govori i o stanju srpske crkve, njene organizacije i njene duhovnosti. Ako je jedno selo ponekad imalo i po dve ili vie crkava, to znai da je liturgijsko-parohijski ivot bio razvijen, da je

Page 71 of 478 hristijanizacija srpskog naroda u srednjem veku bila efikasna i duboka. Vidi ce to naroito po prepisivanju knjiga u manjim crkvama po Kosovu. U poslednjim godinama Despotovine pa ak i prvih decenija turskog ropstva piu ce po ovim malim crkvama rukopisne knjige. Tako je jedno etvorojevanelje koje ce danas uva u Hilandaru pisao srpski pop Nikola "u upi Labu, u selu Vraninu Dolu, u dane blagoastivoga gospodina despota ura i Grgura i Stefana i despota Lazara, godine 6958 [tj. 1450] .. . I pisah ja smerni pop Nikola, tri izvoda drei pri peru - tako da sam blagosloven. Vena mi pamet roditeljima, jeromonahu Arseniju i majci mi Radosavi, i bratu mi Bogdanu".[23]Tako je u malim crkvama, dok ce u glavnim, manastirskim centrima od samog osnivanja neguje knjievni i prepisivaki rad, bez kojeg ce ne moe zamisliti srpska kultura. Kosovsko-metohijski skriptorijumi [pisarske radionice] u XIII i XIV veku, pa kasnije - u XV i XVI veku, igrali su vanu ulogu u recepciji vizantijske knjievnosti preko svetogorskih i drugih junoslovenskih prevoda. U tom pogledu ulog kosovskih manastira u kulturnu batinu srpskog naroda nije nita manji od uloga jednog Hilandara, a s druge strane nita manje znaajan od velikog prosvetnog dela uvenih zapadnoevropskih benediktinskih manastira razume ce, u odgovarajuim srazmerama. U skriptorijama Deana, Peke patrijarije, Graanice i drugih duhovnih sredita na Kosovu stvaraju ce i mnoe srpske biblioteke, preko kojih srpski narod ulazi u neposredan dodir sa velikom hristijanizovanom civilizacijom grko-rimskog sveta, to znai, posredno, i u dodir sa antikim nasleem, koje e tek posle pada Carigrada 1453. "emigrirati" na Zapad i biti otkrie humanizma. U ovim velikim

Page 72 of 478 bibliotekama, od kojih je traginim dejstvom istorije srpskom narodu ostao samo mali deo ostataka, nisu samo prevodi i reproduktivna kultura, ve i originalne, autorske tvorevine. Veliki srpski knjievnici: Teodosije, Danilo Peki, Danilo Banjski, Jefrem, Marko i Camblak [bar dok ce nalazio u Deanima kao iguman] pripadaju ovoj zemlji; sa njom i iz Svete Gore, kada su tamo, odravaju vezu; tu rasauju svetogorsko-vizantijsku duhovnost. Naroito Danilo, Jefrem i Marko zasluni su to ce upravo u kosovsko-metohijskoj oblasti, u centru srpskog naroda, formira prvi krug isihazma u Srbiji, duhovnosti tako znaajne za kulturu i svest srpskog naroda u vremenima koja neposredno prethode turskoj invaziji.[24] Vodei ljudi kosovo-metohijskog monatva bili su elitni sloj srpskog drutva, a u takvim centrima kao to je Peka patrijarija [najpre sedite arhiepiskopa a potom patrijarha] okupljao ce stalno veliki broj najobrazovanijih i najduhovnijih ljudi koje je u srednjem veku imao srpski narod. U peinskim isposnicama iznad Pei [Ljevoa] ili Deana [Belaje] provodio ce asketski ivot i kao intenzivna intelektualna delatnost.[25] Umetniko stvaranje na teritoriji Kosova u srednjem veku predstavlja kako u arhitekturi tako i u slikarstvu najvie domete srednjovekovne srpske kulture U karakteristinom pomeranju od rako-primorsko-vizantijske sinteze u crkvenom neimarstvu ka istijim vizantijskim oblicima, stvorena su u prvoj polovini XIV veka upravo ovde takva remek-dela srpske i evropske arhitekture kao to su Graanica i Deani Srpsko slikarstvo, opet, prati promene u vizantijskom ivopisanju; naputajui raku monumentalnost, ostvaruje velika dela narativnog stila u irem, neposrednom kontaktu sa pravoslavnim narodom

Page 73 of 478 ovih krajeva [Deani], a raskona dekoracija spomenika Moravske Srbije u XV veku raa ce prethodno u Pei. Kosovsko-metohijska grupa spomenika ini, dakle, jednu od bitnih karika u istorijskom lancu srpske kulture. Bez njih ova kultura je liena svojih velikih, evropskih dostignua. I stari srpski letopisci isticali su da su velika umetnika ostvarenja srednjovekovne Srbije dobrim delom nastala na tlu Kosova. Tako sastavlja Karlovakog rodoslova kao uda lepote navodi kosovsko-metohijske crkve Svete Arhanele, Deane, Pe i Banjsku, a van toga kruga jo samo Resavu [Manasiju] "Stoga i kau itelji zemlje ove, da prizrenske crkve patos, i deanska crkva, i peka priprata, i banjsko zlato, i resavski ivopis, ne moe nigde da ce nae".[26] Umetniki spomenici srednjovekovnog Kosova svedoe o tome da je ova oblast u dravi srpskog naroda bila sredinja oblast gde su ce odigravala skoro sva glavna zbivanja kulture, ne samo politike. Takvi ce spomenici nisu mogli podizati na tuoj zemlji, posred jednog "inojezinog" naroda - kakav je u odnosu na Srbe i srpske spomenike, bez sumnje, albanski narod. Nisu ovi spomenici podizani na tuem tlu, koje bi potom bilo naseljeno svojim narodom da bi im ce tek naknadno stvorila pogodna i bezbedna sredina, ve obratno: podizani su tamo gde ce mogao obezbediti mir motima svetih kraljeva i arhiepiskopa, ali i monasima koji su tu imali da ive i da ce bore za svoj duhovni svet. Zato su ove "carske zadubine" pravi meai srpskog naroda i srpskih zemalja. Utoliko pre to su to ne samo svojom prolou nego i ulogom koju imaju u nae vreme, sa monasima koji nastavljaju tradiciju srednjovekovne, vizantijske i slobodne nemanjike duhovnosti. To dakle nisu mrtvi i otueni nego ivi spomenici, koji i dalje vre svoju slubu onako kako im je ktitor bio odredio. Oni su u

Page 74 of 478 srednjem veku centri duhovnog ivota, u kojima ce grade i uvaju nacionalne tradicije i svest o pripadanju hrianskoj, vizantijskoj kulturi. Ali oni su i danas, ne manje nego u prolosti, centri duhovnog ivota u autentinoj tradiciji srednjovekovne duhovnosti. U vezi sa motima svetih Nemanjia i srpskih arhiepiskopa i patrijaraha, koje ce uvaju u kosovskim manastirima, odrava ce jo od srednjeg veka kult, koji ima poseban znaaj za uvanje istorijske svesti naroda i naroito za svest o njegovoj celini kroz istoriju i u ovome naem vremenu. Stara srpska drava nije imala stalnu prestonicu kao Vizantija (Konstantinopolj, Carigrad), Rusija (Kijev), Poljska (Krakov), eka (Prag), Bugarska (Trnov). Po ugledu na Maare i Nemce, vladar je ovde bio u pokretu, prelazei iz jednog dvorcu drugi: K. Jireek, Ist. Srba II, 7 i d. Staro je sredite rake oblasti u Rasu kod dananjeg Novog Pazara, ali je ubrzo posle ujedinjenja srpske drave znaaj kosovske oblasti doao do izraaja i u tome to su srpski vladari podigli sebi vei broj dvorova i stanita na tom podruju.
1 2 3

Vid.: EJ VI, 315-316 s. v. Novo Brdo (M. Dini).

Vid.: EJ IV, 463 s. v. Janjevo (K. Risti). Upor. B. Simi, Janjevo, Istoriski razvoj naeg rudarstva, Beograd 1951.
4 5 6

Vid.: EJ VI, 620 s. v. Pritina (O. Savi). Vid.: EJ VI, 621-622 s. v. Prizren (M. Radovanovi).

O Studenici Hvostanskoj odlina monografija, rezultat viegodinjih arheolokih i istorijsko-umetnikih

Page 75 of 478 istraivanja: B Kora,Studenica Hvostanska, Beograd 1976. Oblast ove eparhije, sa starim regionalnim nazivom "Hvostno", obuhvatala je gornji sliv Belog Drima, ukljuujui i pritoku ove reke, Klinu, i mesta Pe i Deane; to znai da ce na istok ova eparhija protezala do razvoa prema Sitnici, a na jugu ce graniila Deanskom Bistricom do utoka u Beli Drim i obuhvatala reku Miruu. Eparhija postoji sve do XVII veka: 1381 je podignuta na stepen mitropolije, a poznata su imena dva mitropolita iz XV, tri iz XVI i jednog iz XVII veka, eparhija ce ugasila verovatno u toku austrijsko-turskog rata 1683-1690 Vid.: NE IV, 786. U doba Milutinovih akcija prema Vizantiji i irenja srpske drave na jug, sa pripajanjem debarske oblasti 1283. izdvojena je iz sastava ohridske arhiepiskopije i podreena srpskoj crkvi debarska eparhija; njeno je sedite 1107. godine izgleda bilo u dananjoj Pikopeji (= Episkopija!): EJ, 672 s. v. Debar (A. Uroevi).
7

O Pekoj patrijariji priprema ce velika monografija. Osnovne podatke vid. u ELU III, 643-644 s. v. Pe, Patrijarija (S. Petkovi).
8 9

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 93.

B. Markovi, Pravosl monatvo, 93-95, upor. ELU I, 231 s. v. Banjska (M. Kaanin).
10

B. Markovi, Pravosl monatvo, 93. Iz vremena kralja Milutina poznate su i crkve u Muutitu (Bogorodica Odigitrija, kod Prizrena), Bilui (manastir sv. Dimitrija, kod Prizrena), i dr B. Markovi, Pravosl monatvo, 98.
11

Page 76 of 478 B. Markovi, Pravosl. monatvo, 99-100. Velika i jo neprevaziena monografija o Deanima: B Petkovi - . Bokovi,Manastir Deani, Beograd 1941.
12

V. Markovi, Pravosl. monatvo, 104-106; upor. ELU I, 131-132 s. v. Arhaneli Sv. (M. Kaanin).
13

Vid. V. J. uri, Najstariji ivopis isposnice pustinoitelja Petra Korikog, ZRVI 5 (1958) 173-200; upor. ELU III, 222223 s. v. Koria (B. uri). O samom Petru Korikom, uz prevod Teodosijevog itija, D. Bogdanovi u LMS 406 (1970) 69-87.
14 15 16

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 115.

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 116. Moti cara Uroa su u toku velike seobe 1690. prenete u manastir Jazak u Frukoj gori, a za vreme Drugog svetskog rata iz Jaska u Beograd (1942).
17 18 19

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 116. B. Markovi, Pravosl. monatvo, 125.

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 145; upor. ELU II, 42 s. v. Devi (M. Kaanin).
20 21 22 23

A. Uroevi, Kosovo, 32-35. A. Uroevi, Gornja Morava,23-25. J. Trifunoski, Polog, 44-45. D. Bogdanovi, Katalog Hilandara I, 60-61, ruk. br. 24.

Page 77 of 478 Vie o "kosovskim" piscima vid. u knjizi D. Petrovia, Stara srpska knjievnost na Kosovu, Pritina 1981; upor. D. Bogdanovi,Istorija stare srpske knjievnosti, Beograd 1980.
24

Starac Jefrem, na primer, pisac i budui srpski patrijarh (1375- oko 1379, i 1389-1392, umro 1400) podvizavao ce jedno vreme (izmeu 1347 i 1354) u Deanskoj "pustinji", a to e biti po znata isposnica u Belajima oko 6 km od manastira uzvodno uz Bistricu, da bi posle smrti cara Duana (1355) preao na bezbednije mesto u isposnicu kraj Peke patrijarijem na ulazu u klisuru Peke Bistrice: D. Bogdanovi, Pesnika tvorenija monaha Jefrema, HZ 4 (1978) 123 i nap. 27. U zapisu jedne kasnije pisane knjige (Triod) daje ce autentini opis Belajske isposnice i predela u kome ce ona nalazi: Lj. Stojanovi, Zapisi VI, 10-11 br. 9395.
25 26

Lj. Stojanovi, Stari srp. rodoslovi, 76-77.

VI SRBI I ALBANCI U DOBA TURSKE INVAZIJE Za razvoj odnosa izmeu srpskog i albanskog naroda od velikog su znaaja krupne politike promene na Balkanu do kojih je dolo raspadom srpskog carstva posle Duanove smrti [1355], uvrivanjem Turaka Osmanlija na Balkanu i njihovim pobedama na Marici [1371] i Kosovu [1389], kao i borbom srpskih i albanskih zemalja za opstanak, koja ce zavrava porazom i konanim padom u osmanlijsko ropstvo tokom druge polovine XV veka. Sudbina kosovske oblasti, oigledno, zavisi u svemu tome od okolnosti koje su u pravom smislu rei od svetsko-istorijskog znaaja.[1] U razdoblju od smrti cara Duana do marike bitke, za nepunih esnaest godina, ocrtala ce u jasnim obrisima nova

Page 78 of 478 politika karta srpskog carstva. U borbi oko naslea prestola, Duanov polubrat Simeon, po majci Paleolog, proglasio ce za cara 1356. i konano iz jedinstvene drave izdvojio grke i albanske oblasti na krajnjem jugu, u Epiru i Tesaliji. Sa svojom feudalnom vlastelom, grkom, srpskom i albanskom, vladao je teritorijom od Valone do Korinta i Olimpa, prestonica mu je bila u tesalijskoj Trikali. U sredinjim i istonim delovima carstva - Makedoniji, Junoj Srbiji i Trakiji obrazovale su ce dve snane oblasti brae Mrnjavevia, Vukaina i Ugljee, prvoga sa titulom kralja kao savladara i potencijalnog naslednika Uroevog u Prilepu, a drugog kao despota, uz caricu-majku Jelenu, u Sery. Izmeu Simeonove oblasti i Mrnjavevia udenuo ce velika Hlapen [oko Bistrice-Alijakmona], a prema Bugarskoj u severoistonoj Makedoniji sevastokrator Vlatko [1365-1371]. Severno od Vukainovih zemalja, u slivu triju Morava, formirala ce oblast Lazara Hrebeljanovia. Zapadno od te oblasti, du itave granice Bosne od Jadrana do Save, uglavnom u slivu gornje Drine, pruala ce oblast monoga velikaa Vojislava Vojinovia, koju po njegovoj smrti [1363] nasleuje Nikola Altomanovi. U Zeti ce od ezdesetih godina ojaavaju Balii. Izmeu Lazara i Nikole Altomanovia nema prijateljstva; sukob je reen porazom Altomanovia [1373], to pogoduje ne samo uzdizanju Lazara nego i usponu jo jednog, za potonji razvoj dogaaja vanog roda Brankovia. U meuvremenu, 1371. godine, ofanzivna akcija Mrnjavevia prema Turcima zavrava ce srpskom katastrofom kod rnomena [irmena] na Marici, ime su irom otvorena vrata turskom prodoru ka centralnoj balkanskoj oblasti. Poloaj albanskih zemalja u procesu raspada srpskog carstva veoma je neodreen. Razlikuje ce situacija june,

Page 79 of 478 srednje i severne Albanije. Juna Albanija deli sudbinu Simeonovog epirsko-tesalijskog "carstva". Za svoje uvrenje u Epiru Albanci imaju da zahvale Srbima: prvu veliku epirsku migraciju Albanaca podrao je car Stefan Duan, za carstva dolaze do moi albanski feudalci, separatno carstvo Simeona Paleologa spreava potom vizantijsku restauraciju i potiskivanje albanskog elementa iz Epira. Severna Albanija je integralni deo Zete, gde su ce sudarali interesi srpske i albanske vlastele sa mletakim planovima za prisvajanje itave istone jadranske obale. Balii, istina, ne uspevaju da obuhvate i prostor srednje Albanije, ali ce ipak uvruju u donjoj Zeti i severnoj Albaniji, sa prestonicom u Skadru sve do 1393. Srednja Albanija je, najzad, taka ukrtanja i sudara svih balkanskih i mnogih vanbalkanskih planova, ali i sa najjasnije izraenim pokretom za formiranjem sopstvene feudalne albanske drave. Dra je kroz ceo srednji vek izuzetno vana strategijska taka Balkanskog poluostrva, to ce ogleda i u neobinoj injenici da je tokom etiri veka, od 992. do 1392. godine, trideset dva puta promenio gospodara.[2] On je ne samo uporite i oslonac vizantijske vlasti u razdoblju reokupacije Balkana [X-XI vek] nego i taka prodora latinskog sveta na vizantijsko-slovenski Balkan od vremena normanske invazije [1082-1085] Dra je sa svojom irom okolinom, a to e rei - sa jezgrom Albanije, glavni mostobran na jugoistonoj obali Jadrana i polazna taka za operacije starim rimskim putem ka Ohridu, Solunu i Carigradu. To ce u mnogo ozbiljnijem vidu i veem opsegu ponavlja u toku XIII veka. Kratkotrajna vlast Mleia [1205] samo je nagovestila interes Venecije u ovoj oblasti, koji e tek kasnije doi do punog izraaja [XIV-XV vek]. Epirska vlast u

Page 80 of 478 Drau, kao i privremena srpska vlast u toj oblasti, sa svoje strane, ukazale su na ovo podruje Albanije kao na zonu preplitanja i sukoba junih i severnih suseda. itav ce odnos do krajnosti komplikuje u XIII veku obnovljenim prisustvom Zapada: otkako je napuljski kralj Manfred [Hoentaufen] sa kerkom despota Mihaila II dobio u miraz Valonu, Berat i Dra [1258], borba za Dra i Srednju Albaniju dobija evropski karakter. U Drau ce konano uvrstio Karlo Anujski, brat francuskog kralja Luja IX [1272], koji je osvojio iri prostor albanskih zemalja, sa gradovima Krojom, Beratom i Valonom, kao i ostrvom Krfom, te ce proglasio za kralja "Kraljevine Albanije" [Regnum Albaniae]. Od tada nastaje sloena borba sa promenljivom sreom za pojedine strane u sukobu. Anujce, Grke [Epirote odnosno Vizantince], Srbe, ali u svemu tome ostaje kao trajni korisnik ovog objedinjavanja albanska vlastela. Tako dolazi do ugovora Luja, sina napuljskog kralja Roberta, sa albanskim despotom Andrijom II Musakijem u Drau 1336, a ve 1338. pominje ce i Tanu Topija, veliki vlastelin u oblasti izmeu Mata i kumbe, kao podlonik Anujaca. Porodica Topija pokazae ce potom znaajnijom od drugih, takoe dosta osamostaljenih albanskih feudalnih rodova kao to su Musaki, Matarange, Dukaini. Za ime Karla Topije vezan je i prvi ozbiljniji pokuaj uspostavljanja albanske vlasti u Drau na temeljima anujske Kraljevine Albanije, no sada kao zaista albanske drave [1359-1388]. Nestabilno stanje na albanskom prostoru u drugoj polovini XIV veka navuklo je ovamo, konano, dve mone sile. To su Turci i Venecija. Posle marike bitke skoro sve oblasti u Makedoniji i Trakiji padaju pod vlast Turaka bilo neposredno, kao gradovi Ser, Verija i Solun, ili u vazalnom

Page 81 of 478 statusu - kao zemlja Vukainovih sinova Marka i Andrije u zapadnoj, a brae Dragaa [Konstantina i Dejana] u istonoj Makedoniji. Tako je sa istone strane, prema Makedoniji, Albanija bila sasvim nezatiena od turske invazije. Na putu osmanlijske invazije, meutim, pre svake kombinacije sa Albanijom, nalo ce novo, osnaeno jezgro srpskih zemalja. Bez obzira na to to istorijska nauka jo nije do kraja razjasnila dravnopravni poloaj kneza Lazara, kao srpskog vladara meu drugim oblasnim gospodarima, te nemamo sasvim odreen odgovor na pitanje koliko je Lazar posle smrti cara Uroa [decembra 1371] legitimni naslednik nemanjike dinastije, injenica je da ce novo okupljanje srpskih zemalja izvrilo oko Lazara kao "samodravnog gospodina svih srpskih zemalja".[3] Pred Turcima ce, dakle, nala srpska drava kneza Lazara i njegovog zeta Vuka Brankovia u moravskoj i kosovskoj oblasti, sa Baliima u pozadini dalje na zapadu, a jo dalje u tom pravcu sa Bosnom kralja Tvrtka I Kotromania, krunisanog "krunom svetoga Save" u Mileevi 1377. Prvi napadi na Lazarevu Srbiju nisu uspeli, ali ce odluujua bitka dogodila na Kosovu 15/28. juna 1389; dalekosene posledice srpskog poraza u ovoj bici osetile su ce do kraja tek u toku sledeih decenija. Protiv udruene srpske vojske kneza Lazara, Vuka Brankovia i Vlatka Vukovia iz Bosne nastupila je turska vojska sa pomonim trupama maloazijskih emirata, vazala Konstantina iz Makedonije, kao i Grka i Albanaca iz Epira i Tesalije [4] Oblast Kosova u razdoblju dezintegracije carstva nije ni sama bila jedinstvena, niti stalno u posedu jednog gospodara, ali je veoma vrsto u srpskim rukama. Srpski posed Kosova nije nijednom bio doveden u pitanje, niti su do Kosova dopirala nastojanja srednjoalbanskih feudalaca da

Page 82 of 478 ce osamostale. Oblast kralja Vukaina dopirala je c juga do Pritine i Novog Brda odnosno do Patrika, zahvatajui vei deo Kosova polja, Gornju Moravu i Krivu Reku, a zapadno dobar deo poreja Belog Drima i Prizren. Na jug je zapadna granica Vukainove oblasti dalje ila uz Crni Drim, obuhvatajui krajeve zapadno od te reke i itavu zonu Ohridskog i Prespanskog jezera. Severno od Pritine dodirivala ce Vukainova zemlja sa oblau kneza Lazara kod Zveana. Na zapadni deo dananje Metohije protezala ce iz Zete oblast Balia, koja je, sem toga, pokrivala i itavu severnu Albanije. Posle propasti Mrnjavevia na prostoru Kosova u irem smislu utvruje ce drugi Lazarev zet, Vuk Brankovi. Potiskujui Balie on uspeva da zahvati praktino sve delove kosovske oblasti zapadno od linije Skoplje-Pritina-Novi Pazar-izvorite Moravice, sve do Koritnika, Patrika, Prokletija i Durmitora, da bi na krajnjem severozapadu zaao u bivu oblast VojinoviaAltomanovia, niz Lim do blizu Prijepolja. Prema tome, Vukova oblast obuhvatila je i Skoplje, uzeto od Vukainovih sinova, i Prizren, uzet od Balia ne zna ce kada.[5] Pored Skoplja i Prizrena, u njegovoj oblasti nali su ce Pe, Pritina, Vuitrn, Trepa, Zvean, Sjenica, Komarane na Limu, a verovatno i Brskovo na Tari. Prema veoma podrobnim istorijsko-geografskim istraivanjima Mihaila Dinia, granica izmeu Vukove i Lazareve oblasti ila je donjim tokom Deevke, pritoke Rake, Plakaonicom i Bistricom, levom pritokom Ibra; zatim na tesnac koji odvaja upu Lab od Kosova, tako da je selo Vranin Do ostajalo Brankoviu. Izvorna oblast June Morave nalazila ce u vlasti kneza Lazara i njegovog naslednika.[6] Vana je okolnost to ova oblast posle 1389. nije ni odmah ni brzo prela pod neposrednu vlast Osmanlija. Naprotiv:

Page 83 of 478 zajedno sa zetskom severnom Albanijom ona ce uskoro nala u Despotovini, ujedinjenoj srpskoj dravi Lazarevia, a potom Brankovia, koja ce protezala od Jadrana do Save i Dunava. Invazija Mongola sa istoka i poraz Bajazita u Maloj Aziji [1402], a potom dinastiki sukobi u Turskoj, bez obzira na sve nevolje koje su Srbi morali da podnesu za to vreme i zbog toga, omoguili su obnovu i konsolidaciju srpskog naroda u Despotovini. Sin kneza Lazara, Stefan [despot 1402-1427], uspeva da savlada unutranje protivnike i da ponovo ujedini dobar deo srpskih zemalja. Posle smrti poslednjeg Balia [1421] pripojena je Despotovini i Zeta. Okupivi tri velike srpske oblasti, Stefan Lazarevi je produio oevu politiku obnavljajui nemanjiku dravu, s novim sreditem u Pomoravlju. Ta je oblast bila bez tuih uporita, dok je u zemlji Brankovia od kraja XIV veka bilo krajeva koje su drale turske posade i gradova u kojima su, naporedo sa srpskim, postojali i turski organi vlasti, a u Zeti je vie primorskih gradova bilo pod mletakom upravom.[7] Na teritoriju dananje Albanije Turci poinju prodirati jo pre kosovske bitke. Iste godine kada je preoteo Dra od albanskog feudalca Karla Topije [1385], poginuo je zetski vladar Bala II u borbi s Turcima na Saurskom polju kod Berata; Turke je protiv njega pozvao, kako izgleda, sam Karlo Topija. To uvlaenje Turaka u meusobna obraunavanja oblasnih gospodara dovelo je do kraha i svaki pokuaj da ce stvori ili odbrani albanska drava. Ve sin Karla Topije, ore [1387], u strahu od Turaka uvodi u Dra Mleane, tako da grad konano preuzima Venecija 1392. S druge strane, Turci su sve lake osvajali albanske zemlje. Koristei lokalne sukobe i neprilike, uspevali su da osvoje vana utvrenja. Tako su zauzeli Kroju posle smrti Nikite Topije 1415. Otada su Turci jo neposrednije uticali

Page 84 of 478 na prilike u okolnim krajevima. Venecija je, opet, nastojala da ce prilagodi novim okolnostima. Kad god je to bilo moguno, ona je potkupljivala turske zapovednike, a kada ce takva nagodba nije mogla ostvariti, koristila je albanski ivalj protiv njih. Ubrzo potom je turska vojska prodrla i u junoalbanske zemlje i posle velikog pustoenja zauzela Valonu, Kaninu, Pirg i Berat. Bez obzira na sve mletake pokuaje, Turci ce vie nisu mogli potisnuti iz strateki vanih uporita na albanskoj obali.[8] Prvi energian otpor Albanaca protiv Turaka, bez tue pomoi, organizovan je 1433. godine u severnoj i srednjoj Albaniji, gde najpre Dukaini napadnu i osvoje od Turaka grad Danj kod Skadra, a potom ce koalicija albanskih feudalaca "od skadarskih planina do Valone" na elu sa Arnitom Spatom [Arijanitom Komnenom], gospodarom kraja oko dananjeg Elbasana u gornjoj dolini kumbe, tri godine uspeno nosila sa estokim turskim napadima. U tom pokretu uestvovali su i feudalci iz drakog primorja: Andrija Topija, Musaki i dr. Pokret je zavren porazom 1436. godine.[9] Glavni pokret Albanaca protiv Turaka vezan je za ime Skenderbega [ora Kastriota, 1443-1468]. Pojava Skenderbega, opet, mora ce posmatrati u okviru velike hrianske akcije, na elu sa Ugarskom, za suzbijanje Osmanlija i osloboenje balkanskih hriana. Pod komandom ugarskog kralja Vladislava, Jovana Hunjadija i srpskog despota ura Brankovia, mala vojska u kojoj su bili okupljeni Maari, Poljaci, Srbi, Rumuni, pa i turski najamnici, prodire 1443. preko Nia i Sofije do Srednje gore i u dva maha potue Turke. Hriani ce irom Balkana pokreu u borbu. Srbi Novog Brda i Kosova pokuavaju

Page 85 of 478 tada da ce oslobode. Albanci i Vlasi u Tesaliji podiu takoe ustanak. Glavnu ulogu u albanskim zemljama preuzima sin Ivana Kastriota [umrlog 1439. ili 1440], ore, koji je u talatvu kod Turaka bio primio islam i otad prozvan Skender [Aleksandar Veliki], Skenderbeg. Po povratku u Albaniju on ce javlja ponovo pod svojim hrianskim imenom [u dubrovakim i mletakim poveljama iz 1438. i 1439]. Posle uspenog prodora ugarske vojske u okupiranu Srbiju i Bugarsku Skenderbeg oslobaa skoro celu srednju Albaniju, utvruje ce u gradu Kroji i postaje glavna linost u savezu albanskih gospodara [domini Albaniae] protiv Osmanlija.[10] Njegovi planovi, meutim, nisu bili usmereni samo na suzbijanje Turaka nego i Venecije. Ve 1447. on u savezu sa Arijanitom, Dukainom i drugom vlastelom, i ohrabren od strane srpskog despota ura, otpoe rat protiv Mleana kod Draa i kod Skadra, u nastojanju da ce domogne gradova koje su drali Mleani, ali bez uspeha. U novoj akciji Jovana Hunjadija ["Sibinjanin Janka"], 1448, on je bio spreman da mu ce pridrui protiv Turaka, ali je Hunjadi bio poraen na Kosovu na starom bojitu, 17-19. oktobra 1448, pre nego to je Skenderbeg stigao. Turska ce potom obara svom snagom na Skenderbegovu Albaniju. Poto je najpre definitivno pokorila Epir, napadne Skenderbegove trupe najpre u oblasti Debra, da bi sledee godine [1450] opsela Kroju. Opsada ne uspe, Murat II ce povue, ali Skenderbegu sem Kroje nije ostalo nita, tako da je ponudio ovaj grad Veneciji. Odrao ce uprkos svih tekoa koje je imao sa suparnicima u Albaniji, Dukainima i Musakima. Njegova oblast na Mati i u Debru bila je mala; nije mu polo za rukom da osvoji ni Berat ni Ohrid. Pod orujem je imao jedva 12.000 ljudi, ali mu je snaga, kako veli Konstantin Jireek, bila u njegovu krevitu kraju, gde ce uspeno mogao drati u defanzivi.[11] Oslanjao ce i na Zapad,

Page 86 of 478 priznajui vrhovnu vlast napuljskog kralja Alfonsa,[12] ali od toga nije imao velike koristi: 1457. godine, naputen od svojih plemenskih stareina, morao je Skenderbeg da ce povue u planine pred turskom vojskom, koja je provalila preko Albanije u Zetu. Kroja je bez uspeha opsaivana i 1466. i 1467, ali Skenderbeg umre u Ljeu 1468. godine, a njegovu zemlju zauzee Turci. Jedino ce Kpoja odrala pod vlau Venecije do 1478. Brana poputa, i ve 1501. godine postaje i Dra turski grad. Znaaj Skenderbegovog otpora nije mali, ali nema ni razloga da ce on precenjuje. To je asna, herojska pojedinost optega balkanskog otpora osmanlijskom zavojevau, u kome svoje mesto imaju pre svega Grci, a potom i srpske zemlje, kao i vanbalkanske sile, koje ce sada prvi put javljaju sa ozbiljnijim akcijama protiv Turaka. Naroito ne treba zaboraviti da ce Vizantija herojski dri sve do 1453. [pad Carigrada], Srpska Despotovina do 1459. [pad Smedereva], da ce Crnojevii u Zeti nose sa osvajaem, orujem i diplomatijom, sve do 1499, da ce kao vaan inilac otpora javlja vrlo snano i aktivno bosanska Drava [do 1463] i Hercegovina Stefana Vukia [do 1482], te da ce za sve to vreme Ugarska, a donekle i Venecija, u vrlo sloenim prilikama, organizuju za borbu protiv osvajaa i ofanzivno dejstvuju protiv Turaka. itav je ovaj splet odnosa i zbivanja okvir u kome je jedino i bila moguna pojava jednog Skenderbega. Na irokom planu srpske i albanske istorije, pogotovu kada ce one posmatraju u sklopu optih istorijskih zbivanja na Balkanskom poluostrvu u drugoj polovini XIV i tokom XV veka, i pored svih veza i preplitanja, jasno ce odvajaju srpski i albanski prostor, albanske zemlje od srpskih

Page 87 of 478 zemalja. Srednja Albanija - izmeu Mata i kumbe [Kroja, Dra] - predstavlja istorijsko jezgro, koje ce, mada jo uvek delimino na srpskim tradicijama i sa osloncem na srpsku dravu, poinje integrisati sa susednim albanskim oblastima na jugu i severu i obrazovati kao osnovica budue albanske drave. Prvi elementi albanske dravnosti, jo uvek u feudalnom smislu, javljaju ce na tom prostoru. Isto tako, severna Albanija [skadarska oblast sa planinskim zaleem] je u specifinoj simbiozi srpskih i albanskih plemena, i srpskih i albanskih feudalaca, objedinjenih zetskom oblau i srpskom dravnou, ali sa izgledima na emancipaciju u budunosti, zahvaljujui najvie pojavi mletakog faktora na ovom terenu. Nasuprot tome, oblast Kosova u najirem smislu rei, sve do kraja XV veka prikazuje istorija kao isto srpsku zemlju; deljenu, dodue, izmeu velikih srpskih feudalaca i vladara [Mrnjavevii, Balii, Brankovii i Lazarevii], ali svagda i bez ikakvih ograda srpsku. nijednom ce u ovom prelomnom istorijskom razdoblju Kosovo ne javlja kao albanska zemlja, niti ce da naslutiti da bi ono moglo to da postane. Nastanjeno Srbima, sa beznaajno malim procentom nesrpskog stanovnitva [meu kojima su i Albanci], sa najmonijim, najaktivnijim i najvanijim centrima srpske duhovnosti, kulture i politikog programa za budunost, Kosovo je u XV veku klasina srpska zemlja. Nijedan pokret albanskih feudalaca za osloboenje od Turaka u XV veku nije ni dotakao kosovsku oblast, a kamoli da je tu nikao ili da ce tu razvijao. ak ni Skenderbegovo okupljanje albanskih zemalja i njegovo dinamino gerilsko ratovanje po albanskoj teritoriji nije dotaklo Kosovo. Umesto ka Kosovu, njegove su aspiracije ili vojna dejstva usmereni ka Debru i Ohridu, Skadru ili Beratu. Osnovni razlog za takvu posebnost

Page 88 of 478 Kosova u ovo doba mora ce traiti u etnikoj situaciji, u aktuelnom rasporedu naroda, a ne u politikim reliktima prolosti odnosno u snazi feudalnog srpskog sloja na Kosovu. Sukob srpskih feudalaca oko Kosova trajao je vie decenija posle Duanove smrti, ali ce albanski elemenat nije pokazao ni kada ce u te sukobe umeala Turska.tavie, ni Vuk Brankovi pre toga, koji je ujedinio sve oblasti Kosova i stare Rake, a na jugu ukljuio i Skoplje, nije ce oslanjao na albanski elemenat, jer ga na toj teritoriji praktino nije ni bilo. Za razliku od Kosova, u oblasti donje Zete, skadarske ravnice i severno-arbanakih planina odvijao ce tokom druge polovine XIV veka i kroz ceo XV vek jedan veoma znaajan i sloen demografski, drutveni i etnogenetski proces, ije ce trajanje moe u izvesnom smislu pratiti i dalje sve do XVIII veka.[13] Re je o tzv. teritorijalizaciji katuna i obrazovanju nove plemenske strukture, u kojoj dolazi i do nekih vidova simbioze, sa asimilacijom kao krajnjim rezultatom, bilo u smeru prema srpskom etnikom elementu kao dominantnom ili, opet, ka albanskom etnikumu. Mora ce uz to istai da ce ovaj sloeni proces odvija u takvim uslovima, kada ce na tom terenu nije moglo govoriti o nadreenosti ili podreenosti bilo koga etnikog elementa: i Srbi i Albanci su tada u toj oblasti jo uvek hriani, prvi - pravoslavni, drugi - katolici. Eliminisan je momenat nasilja, a proces je u drutvenom i ekonomskom pogledu zaista spontan Jedan deo Vlaha i Arbanasa sputao ce u zetsku i skadarsku ravnicu i preao na sedelaki nain ivota, te je pored stoarstva poeo da ce bavi zemljoradnjom i vinogradarstvom, ali je i dalje sauvao katunsku

Page 89 of 478 organizaciju. Zbog prirode svog osnovnog zanimanja stoarenja, ove grupe su ce irile i na upska sela, zahvatajui prilino prostrane teritorije. Isto tako, mnogi samostalni katuni u drugoj polovini XV veka stapali su ce s jaim katunima i doprinosili stvaranju irih zajednica, pod vostvom najistaknutijeg stareine [kneza ili vojvode]. Ove proirene zajednice obrazuju svoju teritoriju, obuhvatajui nekadanje upe. Za Gornju Zetu postoji spisak katuna koji su uestvovali na zetskom zboru 1455. godine: Matagui, Hoti, Grlje, Luani, Podgoriani, Grude, Kui, Piperi, Stankovii i drugi. Meu ovim katunima prepoznaju ce imena crnogorskih i brdskih, ali i albanskih malisorskih plemena, ije ce konano formiranje odigralo znatno kasnije u tursko doba. Povodom toga je postavljeno i pitanje etnike pripadnosti ovih katuna u njihovom transformisanju ka plemenima. Podruje severno od Crnog Drima do venca Prokletija tvorilo je u srednjem veku "vanredno zanimljiv pojas etnike simbioze, u kojem ce pastirski arbanaski i rumunjski elemenat stapao s poljodjelskim slovenskim ivljem. Stara rumunjska plemena dosta su brzo asimilirana. Amalgamizacioni proces izmeu Srba i Arbanasa traje", prema konstataciji Milana uflaja, jo danas. Najtipiniji mu je sluaj onaj plemena Kui, "koje je u 17. vijeku bilo jote arbanasko ... a danas je srpsko".[14] Etnoloka istraivanja nisu jo u dovoljnoj meri izvrena da bi ce moglo sa vie sigurnosti rei koje je od ovih plemena srpskog, a koje albanskog porekla. Stanje ove srpskoalbanske prelazne zone ili "zone simbioze" oko Drima, Skadarskog jezera i Zete, a onda Prokletija i Patrika u XV veku moe ce danas veoma pouzdano rekonstruisati na osnovu turskih dokumenata i onomastike grae, kao i statistikih podataka koji ce odatle mogu izvui. Koliko god

Page 90 of 478 starosrpske povelje ostavljaju dosta otvorenih pitanja za geolingvistiku obradu, takav uvid u imena na zetskohumsko-rakom prostoru, kako dobro primeuje Mitar Peikan,[15] omoguavaju nam tek turski opirni defteri, sistematski popisi domaina - feudalnih obveznika sa nalozima i dabinama koje su razrezivane i naplaivane, u stvari katastri i poreske knjige. Proueni su defteri za oblast Brankovia iz 1455, defter Skadarskog sandaka iz 1485, defter Stare Crne Gore iz 1521. i popis Hercegovine iz 1477. Prvi ce odnosi na sliv Sitnice i Laba, delove Podrimlja, Poibarja i slivova Toplice, June Morave i Lepenca [dakle uglavnom istoni deo teritorije Kosova], dok ce defter skadarski odnosi na prostor izmeu reke Zete i Morae i Belog Drima, pa i preko ovoga, odnosno od okoline Brodareva na Limu do Velikog Drima i Jadrana; uz ovaj defter je i popis naseobina Pipera i Klimenata iz 1497, kao to je i uz popis Stare Crne Gore i popis iste oblasti iz 1523. Hercegovina u popisu iz 1477. je tradicionalna humska oblast. U geolingvistikoj analizi lik imena uzima ce kao pouzdano svedoanstvo o etnojezikim granicama, te su izrazite odlike staroarbanaskih imena omoguile da ce pouzdano odreuju naseobine sa imenima starosrpskog tipa, sa imenima staroarbanaskog tipa i sa meovitom onomastikom. Mada je utvrivanje konkretne granice bilo oteano i time to ce izvestan broj mesta u graninim zonama ne da blie lokalizovati, ima dovoljno pouzdano razmetenih naseobina da ce moglo doi do veoma egzaktnih nalaza za sam poetak turskog doba, tj. za sredinu i drugu polovinu XV veka. S obzirom na kvalitet i pouzdanost ovih nalaza, naveemo glavne rezultate istraivanja Mitra Peikana. Mrkojevii [danas Mrkovii u zaleu Bara i Ulcinja] imaju u osnovi

Page 91 of 478 slovenska imena, mada sa izvesnim albanskim primesama i uticajima; Krajina [severno od Mrkovia, tj. izmeu Crmnice, planine Rumije i Bojane ili sadanje dravne granice] predstavlja meovitu zonu; istono od Bojane u ono vreme nema slovenskih naseobina, ali je istono od Skadarskog jezera u prostoru Kupelnik-Kadarun-Podgora postojala zona sa imenima starosrpskog tipa, dok su dalje ka istoku, sve do granica Altina, samo arbanske naseobine; meovitog su karaktera i imena oko reke Cijevne, poev od Klimenata u Albaniji, preko Kua, pa do Zetske ravnice [istorijskog Podluja]; naselja sa arbanaskom onomastikom nema u Staroj Crnoj Gori [potonja Katunska, Ljeanska, Rijeka i Crmnika nahija] i uopte zapadno od jezera i Morae, to vredi za Podgoricu, Pipere, Vasojevie, plavskogusinjski kraj i celo Polimlje, a takoe za itavu oblast Brankovia [poreje Kline, gornjeg Ibra, Sitnice, Laba, Toplice i Kosanice, Lepenca, June Morave], nema ih ni u starom Hvosnu [severna Metohija], ukljuujui Rugovo, a ni junije - u severoistonom delu meureja Belog Drima i njegove pritoke Ribnice. Stanje ce, meutim, menja zapadnije od ovoga prostora, te turska nahija odnosno starosrpska pokrajina Altin predstavlja izrazito meovitu zonu. Pri tome u albanskom delu Altina preovlauju srpske naseobine, dok je najvea koncentracija arbanskih naseobina s obe strane reke Ribnice [Erenika], izmeu Junika i akovice, u kojoj ve dominiraju starosrpska imena. Arbanaskih naseobina ima i oko akovice, ali tu ve ka jugu zalazimo u predeo iz kojega za XV vek imamo samo mestimine podatke nedovoljne za praenje etnojezikih granica, jer nedostaju defteri za oblast Dukaina i Prizrena. Jedan vek kasnije, prema objavljenim delovima

Page 92 of 478 Dukainskog deftera od 1571, u predelima oko Patrika vlada albanska antroponomija, ali to je ve drugo doba, ija ce slika ne bi smela mehaniki projektovati u prolost.[16] To sve znai da antroponomijska prouavanja izvornih turskih popisa iz XV veka pokazuju da je linija dananje dravne granice uglavnom podudarna sa tadanjom etnikom meom Srba i Albanaca. Na podruju dananje pokrajine Kosovo Albanaca ima tada samo oko akovice, Srba ima i u albanskom delu Altina, dok itav ostali prostor "oblasti Brankovia" naseljavaju, praktino, samo Srbi. Albanaca jo nema ak ni u Rugovu, to odgovara istorijskim i antropogeografskim podacima o poreklu albanskih Rugovaca, koji ce u ovu oblast doseljavaju kao ogranak malisorskih Klimenata u prvoj polovini XVIII veka.[17] Statistiki podaci iz turskih deftera s kraja XV veka pokazuju apsolutnu pokrivenost oblasti hrianskim stanovnitvom. Pri tome, razume ce, valja imati u vidu da su albanski starinci kosovske oblasti, kao i prvi doseljenici iz Malesije, katolici - to znai da su obuhvaeni kategorijom hriana, koja tada i u tim dokumentima nije etniki izdiferencirana. Ipak, u poreenju sa kasnijim popisnim dokumentima reit je podatak da 1490/91. godine u Vuitrnsko-pritinskom sandaku ima 28.455 hrianskih i samo 5 islamiziranih domova, da bi ce taj odnos u treoj deceniji XVI veka promenio na 18.914 hriana prema 700 muslimana [96,5 : 3,5]; u Prizrenskom sandaku bilo je 1490/91. godine 23.970 hrianskih domova i samo 1 islamiziran dom, dok ce taj odnos menja, mada ni na ovom prostoru ne bitno, 1520-1530. godine, kada na 18.382 hrianska dolazi 359 muslimanskih domova [98 : 2].[18]

Page 93 of 478 Sudei prema svim ovim lingvistikim i istorijskim podacima, Kosovo je u najirem smislu rei tokom celoga XV veka bilo srpska zemlja, sa potpuno zanemarljivom albanskom [pa i to - hrianskom] manjinom. Nikakvog osnova nemaju proizvoljne tvrdnje da turski defteri tobo oigledno dokazuju da je stanovnitvo Kosova u XIV i XV veku [!] jo uvek u sutini "albansko i hriansko".[19] Na osnovu imena u turskim defterima XV veka, dakle opet antroponimijskom analizom, albanski istoriar Seljami Puljaha zakljuuje o prisustvu pa i veini Albanaca na Kosovu, ali podaci koje on navodi govore sasvim suprotno: prema defteru iz 1485, u pekoj nahiji evidentirano je 4.910 slovenskih imena prema 164 albanska; u nahiji Suhogrlo [istoni deo Metohijskog Podgora] 1082 slovenska prema 8 albanskih imena; u vuitrnskoj nahiji 287 slovenskih prema 5 albanskih imena; u pritinskoj - 91 slovensko i nijedno albansko; u lapskoj [podujevski kraj] 53 slovenska i nijedno albansko; u prizrenskoj - 253 slovenska i 5 albanskih imena.[20] Kao to je primeeno u jednom kompetentnom komentaru ovog Puljahinog istraivanja, slovenska imena su trideset sedam puta brojnija od albanskih. Nije pomogla ni kategorija "albanoslovenskih" imena [390 u pekoj nahiji, 53 u suhogrlskoj, 20 u vuitrnskoj, 2 u pritinskoj, 6 u lapskoj i 25 u prizrenskoj = svega 496]; ako ce i sva ova imena saberu sa isto albanskim, toga je svega manje od 10%. Isto tako, veoma je vano podvui da ni u jednoj pomenutoj nahiji nije bilo sela sa isto albanskim imenima, ali je zato u pekoj bilo 94 sela sa isto slovenskim imenima, u vuitrnskoj 5, u prizrenskoj 7. Bilo je i sela sa meovitim sastavom imena, ali su i u njima preovlaivala slovenska, osim u 15 naselja peke nahije, gde su albanska imena [sa "albanoslovenskim"] bila u veini. Pored svega toga, mora ce primetiti da su mnoge interpretacije S. Puljahe zasnovane

Page 94 of 478 na pogrenom itanju tekstova, naroito kada je re o srpskim imenima.[21] O svim ovim dogaajima potpunija obavetenja u Istoriji srp. naroda I, 566-602, i II, 1-99, 195-267, 289-313, 373-490. Prikaz u ovoj glavi nae knjige oslanja ce uglavnom na ta poglavlja Istorije.
1 2 3

Ist. Crne Gore 2/2, 47 (S. irkovi).

Problemi titulature samodravnog poloaja i legitimnosti kneza Lazara raspravljeni su u nizu lanaka u zborniku Naunog skupa u Kruevcu 1971, O knezu Lazaru, Beograd 1975 (B. Moin, F. Barii, G. Babi, B. Ferjani); donekle razliito miljenje zastupa P. Mihalji. K. Jireek, Ist. Srba I, 324-325, upor. Istorija srp. naroda II 36-46 (P. Mihalji).
4 5 6

P. Mihalji, Kraj srp. carstva, 219.

P. Mihalji, Kraj srp. carstva, 219; upor. M. Dini, Srpske zemlje u srednjem veku, Beograd 1978, 148-177, posebno na 153-154.
7 8 9

Istorija Jugoslavije, Beograd 1972, 97 (I. Boi). Istorija srp. naroda II, 96 (J. Kali). K. Jireek, Ist. Srba I, 360. K. Jireek, Ist. Srba I, 367-368.

10 11

K. Jireek, Ist. Srba I, 372-374; vid. i monografiju: J. Radoni, ura Kastriot Skenderbeg i Arbanija u XV veku. Spomenik SAN 95, Beograd 1942.

Page 95 of 478
12 13

K. Jireek, Ist. Srba I, 382.

Istorija srp. naroda II, 275-276 (D. Kovaevi-Koji) i 424425 (M. Blagojevi - M. Spremi); upor. Ist. Crne Gore 2/2, 348-370 (I. Boi). O poreklu albanskih malisorskih plemena vid.: A. Jovievi, Malesija SEZ 27, Naselja 15, Beograd 1923, 18 i d., i kritiku ove monografije: P. obaji u AACJE 2 (1924, obj. 1925) 142-146.
14 15

M. ufflay, Povijest sjev. Arbanasa, 198.

M. Peikan, Zetsko-humsko-raka imena I 3 i d. U daljem izlaganju koristimo rezultate ove izvrsne studije. Kada je rukopis ove knjige ve bio prireen za tampu, izaao je i drugi deo te Peikanove studije u OP 4 (1983) 1-135, u kome su obraena podruja: Skadarski kraj (istona Zeta), Severna Zeta, Durmitorski kraj, Srednje Polimlje, Gornja Metohija (staro Hvosno), Donja Metohija i Altin, i Prizrenska oblast.
16 17 18

M. Peikan, Zetsko-humsko-raka imena I, 47. M. Barjaktarovi, Rugova, 175, 178.

S Rizaj, Politiko-upravni sistem na Kosovu i Metohiji od XV do XVII veka, Gjurmime albanojogjike 2 (1965) 299 i d.
19

A. Ducellier, Les Albanais et le Kosovo, Le Monde, 2 juin 1982.

20

Selami Pulaha, Le cadastre de l'an 1485 du Sandjak de Shkoder, Tirana 1974.

21

Pavle Ivi u NIN-u bp. 1664 od 21. novembra 1982, 34.

Page 96 of 478 VII KOSOVSKA BITKA U ISTORIJI I SVESTI SRPSKOG NARODA Gubitak dravne samostalnosti i slobode usled invazije Osmanlija izmenio je uslove ivota srpskog naroda na irem podruju Kosova, kao i u drugim srpskim zemljama. Na razmei epoha, izmeu srpske slobode i turskog ropstva, stoji dogaaj koji e postati simbol i znamenje srpske istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389]. Za srpsku kritiku istoriografiju pet vekova kasnije, "kosovska bitka je pokrivena gustom tamom neizvesnosti" [Lj. Kovaevi]. Svedoanstva istorijskih izvora su protivrena ili nejasna, od prvih dalekih vesti o turskom porazu pa do tanijih verzija o "nereenom" ishodu boja, u kome ginu oba vladara i komandanta - turski sultan Murat I i srpski knez Lazar. itava jedna biblioteka studija, knjiga i naunih priloga posveena je razjanjavanju ovog dogaaja, koji je postao centralno mesto svekolikog srpskog narodnog predanja. Ipak ce kao rezultat ovih istraivanja mogu utvrditi neke osnovne injenice. Do kosovske bitke dolazi osamnaest godina posle marike bitke [1371]; to vreme je ispunjeno naglim turskim irenjem po celom prostoru juno od are, u Trakiji i Makedoniji. Prvi pokuaji da ce skri otpor Lazareve Srbije nisu uspeli [kod Paraina 1381. i Plonika 1386], pa je pohod 1389. godine organizovan sa ciljem da ce Srbiji nanese odluujui udar. Legendarna su preuveliavanja kada je re o broju trupa s jedne i druge strane - pominju ce stotine hiljada; sigurno je, meutim, da ce na obe strane u sudar ilo s krajnjom ozbiljnou, te da je bitka planirana, ali i prihvaena kao odsudna. Izbor bojita nije sluajan: prostor oko sastava Laba i Sitnice na breuljcima ispod Pritine ne samo to je u taktikom

Page 97 of 478 pogledu pogodan za sudar veih oruanih masa nego je i u strategijskom pogledu klju svih komunikacija koje iz Pomoravlja vode ka Jadranu odnosno iz Povardarja na sever i severozapad - ka Ibru i ka Bosni preko Starog Rasa i Lima. Kako je to formulisao Jovan Cviji, ko dri Kosovo, taj vlada ne samo Srbijom nego i centralnom balkanskom oblau oko Skoplja. To je, dakle, jedna od najvanijih strategijskih taaka i pozicija na Balkanskom poluostrvu.[1] Posle poetnih uspeha srpske vojske, verovatno u vezi sa pogibijom Muratovom [kojeg ubija, rtvujui ce, Milo Obili], u bici dolazi do preokreta: pod komandom Bajazita, Muratovog sina, Turci potuku Srbe, uhvate i pogube kneza Lazara i veliki broj srpske vlastele. Zbog tekih obostranih gubitaka i iscrpljenosti trupa Turci nisu mogli odmah da iskoriste do kraja svoju pobedu. Smrt Muratova pokrenula je teku borbu za naslee prestola. S druge strane, herojska pogibija kneza Lazara, kome je, zarobljenom, na samom bojitu odrubljena glava, a telo sahranjeno najpre u Pritini, pokazala ce paradoksalno kao izvor nove duhovne i politike snage - momenat za okupljanje ostataka. Ishod kosovske bitke je zato za Srbiju sloen iz pozitivnih i negativnih momenata: to je ne samo poraz nego i pobeda; nesumnjivo poraz u vojnikom i politikom smislu: Srbija gubi nezavisnost; Lazareva udovica Milica, sa sinovima, priznaje vrhovnu vlast sultana. Time je zapoeta poslednja etapa u borbi Srbije za opstanak, koja e ce zavriti padom Smedereva 1459. Meutim, sa porazom zapoinje i borba za obnovu, do koje, makar za kratko vreme, dolazi 1402. To je, pak obnova ne samo dravnopravna ili ekonomska nego i duhovna; tada ce na temeljima svesti o kosovskoj bici gradi most preko potonjih stolea tuinske vlasti ka "vaskrsu drave srpske" [St. Novakovi]. Povodom Kosova ce odmah

Page 98 of 478 posle bitke poela stvarati knjievnost koja utvruje smisao njene istorijske poruke i valorizuje istoriju srpskog naroda.[2] Po svom istorijskom znaaju kosovska bitka spada u red onih velikih oruanih sudara kakvi su kulikovska bitka [1380], ili bitka kod Poatijea [732], ili, u jo daljoj prolosti, bitka u Termopilskom klancu [480. pre n. e.]. Za svaku od ovih bitaka vezuje ce bogato predanje, usmena ili pismena knjievnost, moralna ideja i poruka; svaka ce na neki nain ugradila u nacionalnu svest naroda koji ju je vodio i koji uva uspomenu na nju. Odluan otpor koji je Srbija pruila osmanlijskoj najezdi, istina, skren je na bojnom polju u vojnom i fizikom smislu, ali je pogibija kneza Lazara i njegove vojske dobila u istorijskoj svesti naroda znaenje muenike smrti za "carstvo nebesko", a zato i duhovnog trijumfa u opredeljenju za ideal hrianske civilizacije. To, dakle, nije sramni poraz - kao marika nesrea, ve uzviena pobeda heroizma i rtve u ime viih ciljeva; na neki nain, sa izvesnom analogijom Termopila: heroizam i moralni trijumf rtve, u nepristajanju na pokoravanje. Za srpski narod Kosovo je zato potvrda i peat njegovog identiteta, klju koji omoguava da ce shvati poruka njegove istorije, veza sa autentinom srpskom dravnou, steg nacionalne slobode. Ne samo u epohi romantizma, kako ce ponekad tvrdi, ve od same bitke 1389. ivi i traje upravo takva istorijska svest u srpskom narodu povodom Kosova. Kosovski spisi u crkvenoj knjievnosti, kosovski ep u narodnom pesnitvu od kraja XIV veka pa do danas izraz su te svesti. Nije re ni o kakvom "kosovskom mitu", nego o istorijskom pamenju i misli kojima ce ostvaruje veza sa stvarnom istorijskom prolou. iva svest o svojoj srednjovekovnoj dravi bila je aktivan inilac u borbi srpskog naroda za osloboenje i

Page 99 of 478 ujedinjenje pet vekova kasnije, a njen je neotuivi deo svest o Kosovu kao o srpskoj zemlji. Srpska knjievnost posle kosovske bitke je knjievnost sudara, u kome su sva opredeljenja do krajnje mere zaotrena; ona je u svome vremenu angaovana i programska, nosei sobom ne samo jedno vienje istorije nego i poruku za samo to vreme u kome nastaje. Tragini dogaaji na Marici i Kosovu, pogotovu kosovska pogibija 1389, zahtevali su objanjenje i odgovor. U muenitvu kneza Lazara i njegove vojske crkva je dobila snaan podsticaj vere [u duhu drevne Tertulijanove rei da je "krv hriana seme"], u kultu velikomuenika Lazara ona obnavlja i u svoj hagioloki poredak uvodi jednu prastaru, iskonsku hriansku kategoriju, kategoriju martirijuma. Zato postaje tako aktuelno ideoloko tumaenje kosovskog martirijuma i tome slui itav "kosovski ciklus" stare srpske knjievnosti, u kome ce mora gledati i pravi, prvobitni izvor narodne kosovske epike. Srpski patrijarh Danilo III [Danilo Banjski, 1390-1400], koji je moti kneza Lazara preneo iz pritinske crkve sv. Spasa u Ravanicu [1391], posvetio je knezu Lazaru, po naem miljenju, etiri spisa. Sva etiri teksta objedinjena su, mada u sasvim razliitim anrovima, interpretacijom Lazarevog kosovskog podviga kao muenike pobede, kao trijumfa "nebeskog carstva" nad "carstvom zemaljskim". Simbolika ovih tekstova je martiroloka: otuda figure krsta, venaca i itav zbir agonistikih tropa, poznatih u liturgijskom pesnitvu kojim ce slave ranohrianski muenici. U Slovu o knezu Pazaru je naroito podvuen taj ideoloki momenat: heroizam muenitva kao svedoenja vere u Hristovo vaskrsenje, trijumf rtve i opredeljenja za veni ivot, za

Page 100 of 478 duhovno i nebesko carstvo. Kosovski ciklus ce ne iscrpljuje samo ovim pretpostavljenim ili stvarnim tekstovima Danila Banjskog; ima i drugih, svega desetak, koje su pisali bezimeni ili poznati pisci - pored ostalih i Jefimija, udovica serskog despota Jovana Ugljee. Natpis na stubu kosovskom, verovatno iz pera Lazarevog sina, despota Stefana, bio je zapravo epitaf [nadgrobni natpis] ili spomenobeleje mesta kolektivne pogibije srpske i turske vojske na Kosovu polju, koje ce tamo na mramornom stubu nalazilo jo u drugoj polovini XV veka. Spomenik ce kao iv svedok obraa putniku i prolazniku, te u sveanom retorskom kazivanju, dramatian i herojski po intonaciji, pripoveda o kosovskom boju, o sudaru vojske i pogibiji, o vitekom podvigu i muenikoj rtvi kneza Lazara, "velikog samodrca, uda zemaljskog i rige [vladara] srpskog".[3] Drugi, ali po svojim idejama i porukama nikako ne drukiji, jeste tok narodne usmene knjievnosti o Kosovu. Kosovske epske pesme - to je jo Vuk Karadi slutio - sigurno nisu najstarije srpske junake ili epske pesme, niti je kosovski ep najstariji srpski ep, ali je po svom istorijskom i moralnom znaaju izbio u prvi plan; Srbi su, po Vukovu miljenju, i pre Kosova morali imati junake pesme narodne, ali je ta tragina bitka znaajem koji je imala i promenom koju je donela bila od tolikog utiska i tako je silno "udarila" na svest naroda da je ubrzo zaboravljeno sve to ce dotle pevalo.[4] Iz prvih decenija XVI veka sauvano je svedoanstvo o tome koliko je ciklus pesama o kosovskoj bici tada ve bio formiran i bogat i koliko je iroko bio rasprostranjen. Slovenac Benedikt Kuripei, kao sekretar carskoga poslanstva kod turskog sultana, prolazio je 1531. srpskim zemljama na putu za Carigrad; na Kosovu je video Muratov grob [danas Muratovo Turbe], setio ce "nekog

Page 101 of 478 starog viteza po imenu Milo Kobilovi", koji je po svome podvigu u kosovskoj bici bio "vrlo uven i slavan vitez, koji je na granici svaki dan inio mnoga viteka dela, o kojima ce i danas mnogo peva kod Hrvata i po onim krajevima".[5]Danas su sauvane izvanredne narodne pesme o Kosovu i kosovskim junacima: Slava kneza Lazara u Kruevcu, Banovi Strahinja, Kosovka devojka, Smrt majke Jugovia, Car Lazar i carica Milica, Zidanje Ravanice itd. Oko kosovske bitke gradi ce u ovom ciklusu narodne poezije sloena galerija pozitivnih i negativnih, ali i traginih junaka nacionalne istorije. Videti o tome: J. Cviji, Osnove I 48-50, upor. M. Lutovac, Znaaj Kosova, 1-39.
1

Tu knjievnost prikazujemo u svojoj Istoriji stare srpske knjievnosti, Beograd 1980, 190-212.
2 3 4 5

D. Bogdanovi Ist. stare srp. knjievnosti 190 i d. Istorija srp. naroda II, 513 (M. Panti). Istorija srp. naroda II, 513 (M. Panti).

TURSKO DOBA I PUSTOENJA SRPSKIH ZEMALJA I PRVE SEOBE U XV I XVI VEKU Odnos srpskog naroda prema Kosovu nikada nije bio zasnovan samo na predstavama o prolosti, niti je "mitski" momenat uopte bitan za savremena istoriografska, a pogotovu za politika razmiljanja o sudbini ove srpske oblasti. Zbivanja u njoj kroz itavo razdoblje turskog ropstva aktualizovala su taj odnos. Posledica turske invazije

Page 102 of 478 Balkanskog poluostrva je, uopte, veliko pomeranje ljudi i naroda od Bosfora do Bea. Razbijanjem starog i uspostavljanjem novog drutvenog i ekonomskog poretka, po unitenju dravnih formacija balkanskih naroda, otvorili su ce putevi osmanlijskoj kolonizaciji Balkana, kao i veoma agresivnoj, militantnoj islamizaciji, koja je zahvatila mase na pravcima turskog osvajanja u Bugarskoj, Makedoniji, Grkoj, Srbiji, Albaniji, Bosni. Primanjem islama menjao ce pravni status i ekonomski poloaj, sticale su ce vane privilegije i zatite, ali ce gubio svoj nacionalni pa i civilizacijski identitet. Za pitanje odnosa izmeu srpskog i albanskog naroda u epohi turskog ropstva svi su ovi momenti veoma znaajni, a naroito ono stanje demografsko-etnike nestabilnosti koje nastaje ve sa prvim pohodima turske vojske, pogotovu posle Marice i Kosova. Pre svega, samo kretanje turskih odreda ili veih armija po srpskim i drugim hrianskim zemljama ostavljalo je pusto: gradovi su razarani, crkve ruene i manastiri paljeni, dvorovi vladara i vlastele sistematski i do temelja rueni, sela pljakana a narod ubijan, ili odvoen u ropstvo - ukoliko ce nije sklonio u zbeg i iselio sa rodnog tla. Opta je konstatacija da je ve osvajanje junih oblasti srpske drave posle marike bitke i premetanje sredita dravne oblasti dalje na sever dovelo do prve vee seobe srpskog naroda: "veliki broj iseljenika, naroito vlastele sa sebrima i otrocima iz junih oblasti, nastanio ce u krajevima severno od ar-planine. Jedan sin kralja Vukaina odselio ce sa svojim ljudima ak u Arad, severno od reke Moria" [danas u Rumuniji].[1] Ali od veeg znaaja bile su migracije posle kosovske bitke. Stanovnitvo ce iz junih srpskih zemlja selilo tada u oblast Despotovine. "Ono iz skopskih i prizrenskih krajeva, sa Kosova i

Page 103 of 478 Metohije, iseljavalo ce jednim delom u moravsku Srbiju, drugim delom u Zetu, Hercegovinu i u Bosnu, a delimice i preko Save i Dunava u junoslovenske zemlje u AustroUgarskoj. Pre pada Srbije, pred opasnou koja ce pomaljala, mase Srba su ce ve bile iselile u Srem i Banat na posede koje su tamo imali srpski despoti i vlastela. Poto su Turci zauzeli Smederevo i moravsku Srbiju, mnogobrojni iseljenici iz krajeva oko Kruevca, Beograda i Smedereva odselili su ce naroito u Srem i u dinarske zemlje, najvie u Bosnu. Drugi, izgleda u manjem broju, naselili su ce u Banatu, Bakoj, Baranji, po Slavoniji, opet poglavito na posedima srpskih despota i vlastele. Posle sukcesivnog osvajanja Bosne [1463], Hercegovine [1482] i Zete [1499] nastajale su velike dinarske seobe u Hrvatsku, Slavoniju i Srem, u Dalmaciju i u karsnu tvravu Crnu Goru".[2] Stanje potpune nesigurnosti i bezgraninog nasilja navodilo je i pojedince ili manje grupe stanovnika, kao i itave mase naroda, da bee ispred turskih akindija dalje na sever i zapad, u oblasti van domaaja osvajaa. No kako ce i zemljite to su ga Turci osvajali sve vie irilo ka severu, tako ce i to izbegliko kretanje nastavljalo, a dotadanja oblast naseljavanja javljala ce samo kao etapna oblast. U toku cele prve polovine XV veka moe ce govoriti o "tihim i postepenim seobama" iz Despotovine u krajeve severno od Save i Dunava, ali su ove nastavljene i pojaane posle turskog osvajanja Despotovine. Tada june oblasti Ugarske, kao pogranine zemlje, trpe od zaletanja turskih jedinica, od pljake, spaljivanja naselja i odvoenja u roblje. Tako je naroito u Sremu, ali i u Banatu, nastala prava pusto: za dvadesetak godina ratovanja sa Turskom u ovim predelima ostalo je malo stanovnika; na ogromnim prostranstvima mogla ce videti tek po koja koliba. Kralj Matija Korvin ce

Page 104 of 478 poetkom 1462. alio Veneciji da su u protekle tri godine [od pada Smedereva, tj. 1459] Turci iz njegove zemlje odveli najmanje 200.000 stanovnika. Zaokret ce dogodio 1463, kada ugarske jedinice upadaju u severne predele okupirane Srbije i preduzimaju sistematsko otimanje i preseljavanje stanovnitva, kako bi ce obnovili opusteli krajevi. Valja uopte primetiti da propadanje naselja i proreivanje stanovnitva u to doba nije bilo uzgredna posledica ratnih operacija nego je razaranje bilo sastavni deo ratnih ciljeva i sprovodilo ce isto onako dosledno i sistematski kao to ce nastojalo na podizanju i naseljavanju sopstvenih zemalja. Ta akcija je naroito bila preduzeta i dobila izuzetno masovne razmere u operacijama 1480. i 1481. Tada je iz itave severne Srbije sve do Kruevca, koja ce nalazila pod turskom okupacijom, preseljeno vie od 100.000 ljudi, ime je u velikoj meri pojaan srpski ivalj koji ce ve nalazio na ugarskom zemljitu, uglavnom na teritoriji Banata i Pomorija. Rauna ce da ce u toku te dve godine u Srbiji ugasilo oko 20.000 ognjita i opustelo oko 1000 sela. To bi, dakle, bila jedna od prvih velikih seoba Srba, kojom je zahvaeno, dodue, stanovnitvo moravske Srbije [Despotovine], ali je u tim masama bio ve i deo kosovskometohijske migracije iz prethodnih decenija. Iseljavanje sa turske teritorije nastavilo ce i kasnije, ali sporijim ritmom i u razmerama koji ce ne mogu uporediti sa egzodusima iz 1480-1481. U svakom sluaju, jo od 1463. srpski etniki karakter Srema - a od 1480. do 1481. i Banata, stalno ce pojaavao, tako da austrijski hroniar Jakob Unrest u poslednjoj deceniji stolea belei da ce izmeu Ugarske i Srbije, od Save do Dunava prostire zemlja Srba ili "husara". Na najranijim kartografskim prikazima Ugarske s poetka XVI veka Srem je oznaen Rascia ili Razen [1528]. Posedi

Page 105 of 478 srpske vlastele predstavljali su, bez sumnje, podruje srpskog okupljanja i zbijanja.[3] injenica je, dakle, da ce srpski narod pojedinano i masovno, pod pritiskom rata, a ne "prirodno", selio ve u XV veku, i da tada zapoinje onaj veliki migracioni proces koji je izmeao celokupno stanovnitvo "od Veleke klisure na Vardaru do Zagrebake gore".[4] Bilo bi pogreno, meutim, traiti ve u tom razdoblju poetke masovnih migracija Albanaca iz severnoalbanskih planina u metohijske i kosovske ravnice, kao to ce to ponekad uproeno predstavlja.[5] Uprkos svim nevoljama i seobama, etniki i demografski odnosi nisu ce na srpsko-albanskoj mei tako brzo menjali. Analiza turskih deftera pokazala je, pored ostalog, da ce srednjovekovno stanje odrava uglavnom kroz ceo XV i XVI vek. Iz toga vremena je ve dovoljno istorijskih izvora, pa ce moe pouzdano znati: mada su ce srazmerno velike mase srpskog i makedonskog stanovnitva selile pred Turcima tokom itavih stotinu godina posle Kosova, jo u ovim oblastima nema bitnog pomeranja i zamene narodnosti. To pokazuje, na primer, ve navedeni turski popis iz 1490/91. za Vuitrnsko-pritinski, Prizrenski i Dukainski sandak, ali su naroito vani podaci iz XVI veka, iz kojih ce mora zakljuiti da ce etnika slika kosovske oblasti ni vie decenija kasnije u sutini ne menja. Objavljeni su podaci za Vuitrnski i Prizrenski sandak [livu] u vreme vladavine Sulejmana Velianstvenog iz 1525/26, 1530/31, 1544/45. i 1544/1561.[6] Vuitrnski sandak obuhvatao je mesta: Vuitrn, Pritinu, Janjevo, Novo Brdo, Belasicu, Belo Brdo, Koporie, Trepu i Donju Trepu, sa 1082 [odnosno kasnije 1067] sela, 42 manastira i 11 crkava na ovoj teritoriji.

Page 106 of 478 Prizrenski sandak sa mestima Prizren, Hoa i Trgovite = Pazarite kod Novog Pazara [!] imao je najpre 492, a potom 674 sela, sa 2 manastira i 15 crkava. Odnos izmeu muslimanskih i hrianskih domova odrava ce kroz celo ovo vreme u Vuitrnskom sandaku na nepuna 3% muslimana prema preko 97% hriana; u Prizrenskom sandaku ce primeuje etrdesetih godina jaanje muslimanskog elementa [sa 2,13% na 4%]. Mora ce uzeti, naravno, da jedan deo hrianskog stanovnitva otpada na katoliko stanovnitvo, meu kojima je, pored Dubrovana i drugih primorskih Slovena i Romana, jo i albanski elemenat. No iz kasnijih podataka katolikih misionara, o emu e biti vie rei u posebnoj glavi ove knjige, proistie da je to uglavnom samo ostatak gradskog, zanatlijskog albanskog elementa, preteno u jugozapadnoj Metohiji, a ne i nov, doseljeniki i branski elemenat, za ije ce migracije odmah vezuje i islamizacija. Stabilna etnika granica Srba i Albanaca u Metohiji poinje ce naruavati tek krajem XV veka, pa i to sporadino, da bi do veih poremeaja dolo tek u XVIII i XIX, a na alost do najveih i sudbonosnih - u naem veku i naim danima. Granica na zetsko-crnogorskom sektoru nije ce ni u XVI veku ni kasnije bitno menjala. Raspored crnogorskih i malisorskih plemena utvren je sa teritorijalizacijom katuna, kao to smo videli, u XV veku. Albanske kolonizacije ovde nema u veoj meri, sem to je tokom vekova znatno smanjeno slovensko-srpsko stanovnitvo u skadarskoj ravnici, do manjine koja ce na neki nain odrava sve do najnovijih vremena. Nije ce u XV i XVI veku pomerala ni etnika granica na makedonskom sektoru, juno od Kosova; slovenskog stanovnitva ima jo stoleima u debarskom kraju i zapadno od Crnog Drima, kao i juno

Page 107 of 478 od Ohridskog jezera. Tek sedamdesetih godina XVI veka oglaavaju ce u istorijskim izvorima prvi ozbiljniji pljakaki upadi Albanaca u okolinu Prizrena, akovice i Pei u Metohiji, nagovetavajui sektor i pravac glavnog prodora na istok, ali jo uvek bez naseljavanja.
1 2 3

J. Cviji, Balk. poluostrvo, 145. J. Cviji, Balk. poluostrvo, 146.

O seobama u Ugarsku tokom XV veka nov i veoma argumentovan prikaz: Istorija srp. naroda II, 431-435 (S. irkovi).
4 5

J. Cviji, Balk. poluostrvo, 189.

Ha primer, tvrdnja koja ce ne moe potkrepiti nijednim istorijskim dokumentom: "Razume ce da su tom prilikom (tj. posle kosovske bitke 1389. i seobe Srba na sever - D. B.) arbanaki stoari silazili u veem broju sa svojih brda i nastanjivali ce u ove ravne predele" (M. Krasnii, Savremene promene, 210). O. Zirojevi, Vuitrnski i prizrenski sandak u vreme vladavine Sulejmana Velianstvenog, I 19 (1972) 263-275.
6

II ORGANIZACIJA I ULOGA OBNOVLJENE PEKE PATRIJARIJE Poloaj srpske crkve u zemljama koje su dospele pod tursku vlast, koliko god odraavao sudbinu srpskog naroda, toliko je i sam uticao na nju. To ce pogotovu osealo na irem podruju Kosova, u Staroj Srbiji, nekadanjoj oblasti Vuka Brankovia, gde je sve do prvih decenija XV veka bilo sedite srpske patrijarije. Sa turskim osvajanjima posle

Page 108 of 478 kosovske bitke patrijarsi ce sve ee uklanjaju iz Pei; pratei srpske vladare toga doba, povlae ce u severne krajeve Srbije, mada je njihova sudbina u to vreme, i u trenutku pada Smedereva 1459. godine prilino neizvesna.[1] Moda Arsenije II [1457-1463] i nije poslednji srpski patrijarh, ali ce on u svakom sluaju vie nije nalazio u Pei. Posle njega ce pominje "arhiepiskop" Jovan, koji "dri presto svetog Save", a krajem XV i u prvim decenijama XVI veka u fermanima koji su izdati bosanskim franjevcima - neki "sirf patrijarh" [srpski patrijarh] bez imena, ali je sasvim sporno pitanje da li je sa smru patrijarha Arsenija II bila ukinuta i srpska [peka] patrijarija ili ce to dogodilo tek krajem druge decenije XVI veka, ili ak nije ni bilo ukidanja. U svakom sluaju, ohridska arhiepiskopija je koristila irenje osmanlijske vlasti da povrati nekadanje svoje podruje [iz prvih godina XIII veka!] i da proiri svoju jurisdikciju na srpske eparhije, a pre svega na samu Pe. itava kosovska oblast ce u drugoj polovini XV veka sigurno ve nala u okviru jurisdikcije ohridske arhiepiskopije, te je presto pekih patrijaraha, bar u tom smislu, bio "ukinut". Ima, pak, indicija i da je samostalnost srpske patrijarije zaista bila osporena u korist Ohrida jo u drugoj polovini XV veka. Studija jednog turskog dokumenta, deftera patrijarija sa svim njihovim eparhijama u Osmanskom carstvu [Piskopos Mukataasi] za razdoblje od 1640. do 1655. godine, otkrila je u jednoj "piskopije", zapravo, "arhiepiskopiji nahije Ostro Brdo u kadiluku Petru", trag poslednje relativno slobodne, autonomne srpske crkvene oblasti u drugoj polovini XV veka.[2]U to vreme ce jyrisdikcija ohridske episkopije protezala i na ovaj teren, pa ce sukob oko crkvene vlasti razgoreva u drugoj i treoj deceniji XVI veka kao pokuaj

Page 109 of 478 restauracije nezavisne srpske patrijarije. Na elu tog pokreta je smederevski mitropolit odnosno arhiepiskop Pavle, 1528. Njegov odlazak u Pe nije urodio plodom; posle vie godina borbe, na saborima u Ohridu 1540-1541. godine, Pavle je osuen i anatemisan. "Smederevska arhiepiskopija" je verovatno tada podeljena, ali o tome nema vesti. Ima podataka koji upuuju na zakljuak da je ohridska arhiepiskopija do pobune Pavla Smederevca smatrala smederevsku eparhiju produetkom svoje stare branievske episkopije.[3] Verovatno je i dugogodinja borba Pavla Smederevca doprinela da ce esnaest godina posle njegovog poraza srpska patrijarija ipak obnovi. Godine 1557. izdat je berat o obnavljanju patrijarije. Berat je izdao novom patrijarhu Makariju Sokoloviu veliki vezir Rustem-paa, carski zet i paenog tada treeg vezira Mehmed-pae Sokolovia, rodom iz Butmira u Carajevskom polju, u literaturi poznat kao Opukovi, igali, Hrvat, Arnaut; Rustem je bio veliki vezir od 1555. do 1561. Tada je Mehmed-paa ve drugi vezir, a od 1565. do smrti 1579. godine svemoni veliki vezir. Za to vreme su ce na prestolu peke patrijarije smenila trojica patrijaraha iz roda Sokolovia: posle smrti Makarija [1574] jo Antonije [1574-1575] i Gerasim [1575-1587]. Obnova peke patrijarije je dogaaj od ogromnog znaaja za srpski narod pod turskom vlau, a posebno u Staroj Srbiji. Crkva je sa svim elementima etnarhije postala legalna organizacija srpskog naroda, njegov politiki predvodnik i jemac. Bez obzira na sve tekoe, u sistemu koji je crkvi davao prednosti najkrupnijeg feudalca, peka patrijarija je ujedinila srpski pravoslavni narod. U njenim su ce granicama nali svi krajevi gde u tom asu ive Srbi,

Page 110 of 478 praktino gde Srbi ive najkasnije od XV veka, a to su ogromna prostranstva severno od linije: ue Drima-sastav Crnog i Belog Drima-ara-Jakupica-tip-Osogov, ak do Komorana i Jegre na severu odnosno do Zagreba na zapadu. Oblast Kosova i Metohije nala ce u duhovnom sreditu crkvenog, kulturnog i politikog ivota srpskog naroda za sledea dva veka. Sve do velikih seoba 1690. i 1737, i novog organizovanja crkve severno od Save i Dunava, pa i do samog ukidanja peke patrijarije 1766. godine, ovde je arite duhovnog kretanja i politike borbe srpskog naroda za osloboenje od turske vlasti. Crkvena organizacija na teritoriji Kosova i Metohije u obnovljenoj pekoj patrijariji nije pretrpela bitne promene. U navedenom dokumentu, defteru iz 1640-1655, pominju ce juno od are skopska i tetovska eparhija, a na teritoriji severno od are - graanika mitropolija [Novo Brdo, Pritina, Janjevo]; raka mitropolija [podeljena u toku ovog razdoblja na raku i vuitrnsku mitropoliju]; prizrenska mitropolija, iz koje ce negde oko 1532. izdvojila budimska ["budimljanska"] mitropolija; tri mitropolije pekoga ueg podruja, tj. u Metohiji - "mitropolija manastira Studenice u kadiluku Pe" [oigledno, hvostanska episkopija], "mitropolija oblasti Pe" [koja je zamenila "mitropoliju nekih nahija u kadiluku Pe" 1584. godine]. Na osnovu samog naziva ove ranije eparhije "nekih nahija u kadiluku Pe" i nekih drugih vesti zakljuuje ce da je do njenog formiranja bilo dolo podelom hvostanske mitropolije oko 1506. godine.[4] Obnovljena patrijarija odigrala je veliku ulogu u povezivanju srpskog naroda, u XVI veku ve uveliko rasturenog na irokom prostoru od Makedonije do

Page 111 of 478 Komorana i od Sofije do Zagreba. Kao nosilac jedinstvene tradicije i svesti ona je zasluna to je u celome tom rasprostranjenom narodu, uprkos njegovim stalnim migracijama, hroninom genocidu i pokuajima odnaroavanja, sauvana, pa ak i osnaena svest o sopstvenom nacionalnom biu. Izvesna ekonomska mo koju je patrijarija dobila svojim novim statusom u sklopu turskoga feudalnog drutva omoguila joj je da razvije veliku graditeljsku i umetniku, a posebno knjievnu delatnost. Obnovljeni su mnogi stari hramovi, i podignuti novi manastiri,[5]organizovan je konzervatorski i prepisivaki rad. Na samom podruju Kosova i Metohije obnova peke patrijarije znaila je izuzetno mnogo za srpski narod, koji je ovde bio izloen naroitom pritisku, pogotovo u vremenu koje e nastati krajem XVII i poetkom XVIII veka, posle velikih oslobodilakih ustanaka. Prisustvo patrijarije dalo je kosovskim Srbima novu snagu i rodilo nove nade. Ne manje nego u srednjem veku, ova ce oblast pokazuje kao aktivna srpska zemlja naroito u XVI i XVII veku posle obnavljanja patrijarije. Duhovni centri manastiri Peka patrijarija, Deani, Graanica pa varo Janjevo, ili drugi manji centri po kosovskoj oblasti, ostavili su iz ovog razdoblja znaajna imena i dela. Tradicija srednjovekovne knjievnosti, u prepisivanju i originalnom stvaranju, odrala ce u istom vidu i u svojoj staroj funkciji na matinom podruju srpskog naroda - u Staroj Srbiji, u glavnim sreditima srednjovekovne kulture, koji su sada postali centralno podruje obnovljene peke patrijarije. Pe i Deani, sa irokim gravitacionim podrujem od Mileeve do Graanice, dali su srpskoj knjievnosti ovog razdoblja dela dostojna nemanjike tradicije.[6] Meutim, ima i novih pojava. Patrijarh Pajsije Janjevac [1614-1647] unosi u stare knjievne oblike nove sadraje i novu svest, narodnu i

Page 112 of 478 istorijsku, te jasno doivljava tragediju srednjovekovne Srbije na nain koji nasluuje i anticipira kasnija, romantiarska vremena.[7] Pitanju kontinuiteta srpske crkve pod turskom vlau sa pravnoistorijskog stanovita posveena je studija Mirka Mirkovia, Pravni poloaj i karakter srpske crkve pod turskom vlau (1459-1766), Beograd 1965.
1 2 3 4 5

P. Trikovi Srp. crkva,107-118. R. Trikovi, Srp. crkva, 118. P. Trikovi, Srp. crkva. 83-85, 105-107, 118-119.

Vid.: S. Petkovi, Zidno slikarstvo na podruju Peke patrijarije 1557-1614, Novi Sad 1965, passim. Neobina linost deanskog slikara i pisca Longina izbija u prvi plan. Roen negde u Hvosnu tridesetih godina XVI veka, on ce posvetio slikanju i primenjenoj umetnosti, te je radio u Pei, Studenici, Graanici, Banji kod Priboja, Deanima, Pivi, Lomnici, opet u Pei; od 1557. bavi ce vie pisanjem, prepisivanjem i ukraavanjem knjiga. Vid.: D. Bogdanovi, Istorija stare srp. knjievnosti, 265-266.
6 7

D. Bogdanovi, Ist. stare srp. knjievnosti, 267-271.

III RATOVI, USTANCI I SEOBE SRBA U XVII I XVIII VEKU Tursku vlast srpski narod nije nikada priznao kao venu, nikada nije prestajao da je mrzi i osea kao tuinsku, nasilniku, neprijateljsku. Ova ce injenica mora imati u vidu ako treba razumeti odnos naroda prema stanju

Page 113 of 478 stvorenom posle konanog gubitka nezavisnosti, na Kosov'u kao i u drugim oblastima irom srpskih zemalja. Sa Osmanlijama dolaze Srbima nesree, pogibija, beda, potpuna obespravljenost i pljaka, bez obzira na to da li ce radi o prvom ili drugom periodu turske vlasti, o razdoblju uspona i mone, ureene osmanske administracije ili o vremenima opadanja i anarhije. Izvesna konsolidacija crkve, pa ak i njen relativni napredak, posle 1557, ne bi ni mogli ni smeli da zasene istinitu sliku ropstva, posvedoen u svim istorijskim izvorima i zadranu u svesti srpskog naroda. Ne moe ce bez toga razumeti oslobodilaka borba Srba, koja u stvari kontinuirano traje sve do konanog osloboenja od Turaka 1912. godine. Osmanlijska vlast je unazadila srpski narod: oduzela mu nezavisnost i slobodu, liila ga dravnosti, razbila mu jedinstveno nacionalno podruje, izmenila civilizacijski lik ovog prostora, dovodei u pitanje njegov evropski karakter. Turska je unitila srpsku aristokratiju, oduzela narodu najbolju decu [nasilnom regrutacijom za janiare - "dankom u krvi"], prekinula prirodno kretanje srpskog naroda ka modernom drutvu, osiromaila mu zemlju, a privredu, koja ce ak i u poluzavisnoj Despotovini nalazila na liniji uspona, presekla i upropastila svojim pljakakim drutveno-ekonomskim sistemom. Povrh svega toga, osmanlijska vlast je poivala na zakonu diskriminacije i apsolutne vladavine islama, sa legalnim mogunostima da ce u praksi sprovodi nasilje, pojedinano ili masovno, kao fiziko unitenje pojedinaca ili itavih oblasti. Izvanrednu, istoriografski besprekornu analizu uticaja drutvenih i administrativnih institucija islama olienih u turskoj vlasti na ivot ne-muslimanskog stanovnitva - izveo je Ivo Andri u svojoj tek nedavno objavljenoj doktorskoj

Page 114 of 478 disertaciji pod naslovom Razvoj duhovnog ivota u Bosni pod uticajem turske vladavine [1924].[1] On s pravom istie da je u zemljama koje su Turci osvojili kao jedini regulator linog, drutvenog, materijalnog i duhovnog ivota vaio islam. "U uslovima koje je islam nametao razvijao ce i duhovni ivot ne samo onih koji su ga bili prihvatili, ve i svih ostalih turskih podanika, bez obzira na to kojoj su veri pripadali".[2] Andri navodi propise iz uvene zbirke Kanuni-raja [Zbirka zakona za raju], iz 635. godine, koji su, "iako u donekle izmenjenom i blaem obliku", bili na snazi u svim pokrajinama turskog carstva; postoje mnogobrojni neoborivi dokazi da su glavne take kanuna, upravo one koje najdublje zadiru u moralni i privredni ivot hriana, u punoj meri bile na snazi, i to do kraja turske vlasti koja ih je primenjivala.[3] Po tome Kanunu hriani i Jevreji ne smeju u pokorenim zemljama podizati manastire, crkve i isposnice; ne smeju popravljati svoje crkve; oni koji stanuju u susedstvu muslimana, svoje kue mogu popravljati jedino u sluaju preke potrebe; za potrebe putnika proirivae ce kapije manastira i crkava; svim strancima-namernicima ukazivae tri dana gostoprimstvo; kod sebe nee primati uhode, a ukoliko takve prepoznaju, smesta e ih predati muslimanima; svoju decu ne smeju poduavati u koranu; meu sobom nemaju pravo da izriu presude; nikoga iz svoje sredine ne smeju spreavati da postane musliman; prema muslimanima ponaae ce sa potovanjem, ustajae prilikom njegovog ulaska i preputae im poasno mesto bez gunanja; u pogledu odee i obue ne smeju ce nositi kao muslimani; ne smeju uiti arapski knjievni jezik; ne smeju jahati osedlanog konja, nositi sablju niti drugo oruje, ni u kui ni van nje; ne smeju prodavati vino niti nositi dugu kosu; ne smeju svoje ime utisnuti u prsten sa peatom; ne smeju nositi irok pojas; izvan svojih kua ne smeju javno

Page 115 of 478 nositi ni krst ni svoje sveto pismo; u svojim kuama ne smeju glasno i snano zvoniti, ve jedino umereno; u kuama mogu samo poluglasno da pevaju; smeju samo tiho da ce mole za pokojnike; muslimani mogu da oru i da seju po hrianskim grobljima ako ona vie ne slue za sahranjivanje; ni hriani ni Jevreji ne smeju drati robove; ne smeju da kupe zarobljene muslimane niti da zaviruju u kue muslimana; najzad, ukoliko bi neki hrianin ili Jevrejin bio zlostavljen od muslimana, ovaj e za to platiti propisanu kaznu.[4] Na srpskom terenu i u razdoblju od XV do XIX veka status hrianske raje, obespravljene i potinjene, u sutini ce nije menjao, bez obzira na to to neki od navedenih propisa nisu primenjivani. Zapravo, nije primenjivan ovaj poslednji propis, koji je hrianima nudio izvesnu satisfakciju i pravnu zatitu. Propisi o podizanju manastira i hramova u sutini su sprovoeni u ivot delimino - u naelu nije ce moglo podizati novo crkveno zdanje, ali ce opravka pa i fiktivna "restauracija" mogla postii posebnim sultanovim fermanom, uz ogromne trokove, tekoe i opasnosti.[5] No, raja je svuda ve po osnovnim shvatanjima islama, a jo vie po nainu na koji su ce ova u praksi sprovodila, dospela u privredno potinjen i zavisan poloaj. Uz redovne poreze i druge dabine, ona je podnosila i sve vanredne izdatke u ratovima i pokretima trupa. Pod pritiskom ovih okolnosti, hriani naputaju svoje kue i zemljite u ravnici i du drumova i povlae ce u planine, preseljavajui ce tako u vie, nedostupne krajeve, dok su muslimani zauzimali njihove dotadanje poloaje. Poreze to su ih plaali hriani ne samo to su bili srazmerno vee od onih koje su plaali muslimani ve su uterivane na nepravedan i nedostojan nain. Drutvena nejednakost i moralna zapostavljenost ile su ruku pod ruku sa privrednom potinjenou. Verska diskriminacija

Page 116 of 478 izraavala ce na razne naine: osim strogih odredaba o nonji i frizuri, berberi, na primer, nisu smeli da briju hriane istim noem kojim su brijali muslimane; u kupatilima su hriani morali da imaju posebno naznaene pregae i pekire; pri susretu sa muslimanom morali su da sjau i da ukraj puta saekaju dok ovaj ne proe, i tek tada su smeli ponovo da uzjau i da nastave put.[6] Nema, dakle, nikakvog osnova da ce menja i ulepava mrana slika o poloaju srpskog naroda pod Turcima. Uticaj turske vladavine bio je "apsolutno negativan".[7] Ova istorijska istina objanjava ne samo specifinu sudbinu srpskog naroda nego i korene, motive i tok njegove borbe za nacionalno osloboenje i povratak evropskoj civilizaciji. Pokuaji da ce istoriografija usmeri u jednom drugom pravcu, kojim bi ce rehabilitovala epoha turske vlasti na Balkanu, u kojoj bi ce "otkrile" i pozitivne strane i efekti na privrednom ili kulturnom planu, predstavljaju zamagljivanje sutine, sa veoma tetnim posledicama. Pomou tako izmenjene i deformisane predstave o vladavini Turaka stvara ce osnov za osporavanje oslobodilakih motiva, napora i tekovina srpskog naroda u XIX i XX veku, posebno na teritorijama van one koju su evropske sile na Berlinskom kongresu 1878. godine priznale kao teritoriju drave srpskog naroda. Zapisi XVI-XVII veka rasuti po sauvanim rukopisnim knjigama govore neposredno o stanju naroda i crkve u to vreme, o nevoljama kako ih je video i doivljavao pojedinac ili jedna drutvena sredina. Knjiga Milorada PaniaSurepa Kad su ivi zavideli mrtvima [1963] svoj naslov duguje upravo jednom takvom zapisu jo iz vremena marike bitke, 1371. Starac Isaija, Srbin sa Kosova i svetogorski monah i

Page 117 of 478 iguman, zapisuje svoje vienje te bitke i njenih neposrednih posledica. Prevod uvenoga vizantijskog spisa Dionisija Areopagita on poinje "u dobra vremena", a zavrava ga "u najgore od svih vremena", kada su ce Turci prosuli i razleteli po celoj srpskoj zemlji kao ptice po vazduhu, sejui na sve strane smrt. "I ostade zemlja od svih dobara liena, od ljudi, i stoke, i drugih plodova. Jer ne bejae kneza, ni voda, ni predvodnika u narodu, ni izbavitelja ni spasitelja . ... I zaista tada ivi zavidee mrtvima".[8] Kroz sve zapise ovog doba provlai ce tragino oseanje istorijske sudbine, svest o vremenu kao "poslednjem", o ropstvu kao tekom i nepodnoljivom teretu. Podatak o nasilju porobljivaa smenjuje ce sa uzvikom kletve i jada. Svaki je zapis poruka, a itava literatura zapisa u tome svom sadraju skoro da dobija svojstvo jedne ilegalne politike lektire. Jednoglasno ponavljanje u ovoj knjievnosti ostavlja snaan, autentian utisak jedne dugotrajne ljudske i narodne drame.[9] Za nas su posebno vani zapisi sa podruja Stare Srbije, jer ce tu najbolje moe osetiti atmosfera u kojoj je srpski narod iveo na teritoriji koja e tokom vremena biti preplavljena islamiziranim Albancima. "Bee tada zlo vreme i nasilje, brao", zapisuje pop Petar protopop Jovanu, duhovniku, posvetu na jednom rukopisnom mineju Peke patrijarije 26. marta 1511. godine.[10] Pedeset godina kasnije, 1562, u crkvi svetog Nikole u selu Ovarevu "bliz reke Kline", u domu starca Maksima i sina mu, popa Rajia, pie dijak Simon jedno jevanelje "u ta ljuta i alosna vremena u dane sultana Selima, nad hrianima krvnika".[11] Isti taj dijak Simon zavrava pisanje jedne knjige koja ce danas uva u svetogorskom manastiru Zografu, 31. januara 1567, u selu Prekaze [u hramu Uspenija Bogorodiinog], "u dane cara Selima, krvnika, bludnika, vinopije. Te godine je po celoj

Page 118 of 478 zemlji svojoj skupljao janiare [tj. decu za "danak u krvi" D.B], pa travninu i ljuto zlo ... I mnoga druga zla te godine u ljuta i teka vremena, te zbog toga ne mogadoh dobro pisati, oprostite, amin".[12] Vladavina Selima II [1566-1574] ostala je na sve strane u tekoj uspomeni. Jedno jevanelje u Deanima pisao je 1571. godine dijak Simeon opet "u ta ljuta i teka vremena u dane sultana Selima. Oh! oh! zlo u ta vremena od Agarena, jad i beda velika narodu u dane ove, oh - nemiri".[13] Iste godine ce javlja i jedan drugi svedok sa Kosova, svetenik Avakum, koji pie knjigu Sinaksar u Novom Brdu "u Svetog Stefana", 21. septembra 1571: "I u to vreme bee tuga od Turaka i glad velika po svoj zemlji, ovek oveka da istrebi. Od Soluna so prevoahu te menjahu za ito, po meri - koliko ita toliko soli; i ne htedoe primati so za ito".[14]Godinu dana kasnije, 25. novembra 1572, pie jedno jevanelje u tada srpskom selu Kalanjevci neki Pavle, u kui Petka dijaka, "u dane sultana Selima Drugog, cara turskog. Tada bi velika tuga na svetim i boastvenim crkvama".[15] A kakva je bila "tuga", moe ce zakljuiti iz zapisa monaha Agatangela na fresci u manastiru Petra Korikog kod Prizrena: "Va leto 1572. bist zapustenije obitelji sej".[16] I godine 1575. zabeleena je "Jaka glad i nasilje ljuto i pogibija od Izmailana, da jezik ne moe iskazati takvo zlo i zlostavljanje" - pie monah Pahomije "u oblasti prizrenskoj" na knjizi manastira Svete Trojice [Rusinice].[17] Za vlade sultana Mehmeda, 1578, krenule su velike vojske na zapad i bila su "ljuta istezanija hristijanom i gorkoje plate".[18] Kada je, pak, na presto peke patrijarije stupio arhiepiskop Filip, 15. jula 1591, "tada ce mogla videti potpuna propast crkvama, kao nekada davno od onog to je ime zverinje poneo" [tj. od Lava Ikonoborca, 717-741, velikog progonitelja pravoslavne vere D B.].[19] Krajem tog veka ili poetkom XVII sauvano je i

Page 119 of 478 jedno deansko vienje srpskih neprilika, iz pera protokaligrafa pisarske radionice manastira Deana [moda samoga igumana Jevstratija] "u teka i nevoljna vremena, koja su samo malo bolja od [vremena] prvih progona hriana; tada ljudi prizivahu smrt, a ne ivot".[20] Ni prvih godina XVII veka nije bilo bolje. Sam patrijarh peki Jovan svedoi 17. novembra 1602, u zapisu na jednoj knjizi koja ce uva u Hilandaru: "i u te nevoljne godine nigde hrianin miran ne bee, ni mi greni, od nasilja tuinaca Izmailana".[21]Pisale su ce knjige i u umi, kriom od Turaka: "i prostite, ate bude gde to pogreeno, krijah ce ot Turak po umi te pisah va leto 7143 [tj. 1635]".[22] Nepodnoljivo stanje, tereti i nasilja doveli su do toga da otpor naroda preraste u borbu protiv turske vlasti. Na elo toga narodnog pokreta staje patrijarh peki Jovan [15921614]. Rat izmeu Austrije i Turske, 1593-1606, stvorio je izglede za osloboenje; narodni pokret rauna s tim sukobom kao sa prilikom za svoje otimanje ispod turskog jarma. Nee, zato, biti u pravu oni istoriari koji smatraju, sasvim shematski, da to "nisu narodno-oslobodilaki pokreti, nego samo pokreti protiv turske drave, kojim su, istina, seljake mase davale udarnu snagu i stihiski izraavale u njima svoje oslobodilake tenje".[23] Naprotiv, u svim ovim pokretima od kraja XVI veka pa kroz XVII i XVIII vek provlai ce vie ili manje vidljiva ideja o zbacivanju tuinskog jarma radi nacionalnog osloboenja i obnove. Pogotovu crkva, u liku svojih patrijaraha i episkopa i ostalog svetenstva i monatva, nosi i neguje tu ideje. Ona, pre svega, u svojim kultovima i knjievnim tekstovima prenosi poruku i razvija svest o vremenima hrianske, slobodne nemanjike drave srpskog naroda. Oko svetih motiju srpskih vladara i arhiepiskopa ona okuplja narod

Page 120 of 478 radi pomena ne samo tih svetih lica kao svetaca crkve nego kao vladara i crkvenih poglavara koji su duhovno i fiziki prisutni u svakom istorijskom trenutku naroda. Deanski i peki kultovi, pa deviki i koriki, i drugi na Kosovu; mileevski kult u Polimlju i Hercegovini; ravaniki - u moravskoj Srbiji; sremski - u frukogorskim manastirima ve od prvih godina XVI veka - i svi drugi irom srpskih zemalja - nalaze ce u slubi odravanja i snaenja istorijske svesti. Ustanak Srba u junom Banatu 1594. i surova reakcija Turaka spaljivanjem Mileeve i spaljivanjem motiju svetog Save u Beogradu iste godine ukazali su reito na tu vezu. Tada ce i srpski narod oko Pei digao na ustanak. Ustanak u Hercegovini 1597, opet, pokazao je da ce oslobodilaki pokret naroda ni najsurovijim represalijama ne moe uguiti. Patrijarh peki Jovan organizovao je akciju protiv Turaka na veoma irokoj osnovi, povezujui ce sa hrianskim silama Evrope u koaliciji koju je okupio papa Kliment VIII, ali bez uspeha. U manastiru Morai 1608. sa okupljenim narodnim glavarima radio je on na pokretanju ustanka u severnoj Albaniji i jednom delu Crne Gore. Ubijen je u Carigradu 1614. Sledea prilika za preduzimanje oslobodilakih akcija bio je kritski rat izmeu Turske i Venecije 1645-1669; na tome ce angaovao peki patrijarh Gavrilo Raji. Radi aktiviranja veza sa Rusijom bio je u Moskvi dve godine, ali ga po povratku u Pe Turci uhapse zbog delatnosti protiv turske drave i udave u Brusi 1659. godine. Konano, veliki austrijsko-turski rat, koji je izbio 1683, aktivirao je sve balkanske hriane u nadi da e ce konano osloboditi od turske tiranije. Poraz Turaka pod Beom te

Page 121 of 478 godine i uspena protivofanziva Austrijanaca, sa dubokim prodorom moravskim pravcem sve do centralnih balkanskih oblasti 1689, podigli su i Srbe na ustanak, a c njima i katolike Albance u severnoj Albaniji. Austrijski general Pikolomini je od Nia preko Prokuplja izbio na Kosovo, pa zajedno sa srpsko-albanskim ustanicima nastavio operacije iz Pritine preko Kaanika do Skoplja, koje je osvojio, ali ga je zbog kuge spalio i napustio. Da bi izbio na stari "zetski put" i preko Albanije dopro do Jadranskog mora, vratio ce na Pritinu i uputio u Prizren; tu ce sretne s patrijarhom pekim Arsenijem III arnojeviem, koji ce upravo vratio iz Crne Gore da bi osujetio planove Austrijanaca o promeni na prestolu patrijarije. Pikolomini za kratko vreme umre od kuge u Prizrenu, a ratna srea ce okrene u januaru 1690, kada su Turci porazili austrijsku vojsku i srpsko-albanske ustanike kod Kaanika. Valja primetiti da su austrijske trupe loe postupale sa narodom tokom svoga boravka i operacije u Staroj Srbiji, tako da ih je narod poeo naputati. Posle poraza kod Kaanika Austrijanci su ce brzo povukli prema severu, ostavljajui nezatieni narod na milost i nemilost turskih, osobito tatarskih odreda; veina dobrovoljaca iz tih oblasti napustila je austrijsku vojsku.[24] U strahu od turske i tatarske odmazde, ve u toku zime zapoele su velike skupine hriana naputati svoje domove i povlaiti ce prema severu, zajedno s austrijskim odredima ili odvojeno od njih. Glavna struja izbeglica ila je, u stvari, posebno, pravcem prema Beogradu preko Novog Pazara; na elu te struje bio je patrijarh Arsenije III, koji je iz Pei poneo i mnoge svetinje i crkvene dragocenosti, u pratnji mnogobrojnog svetenstva. Austrijanci su agitovali u narodu da ce povue, raunajui na to da ce ove mase stanovnitva mogu iskoristiti kako za naseljavanje u ratom opustoenim krajevima Ugarske, tako i radi buduih

Page 122 of 478 oruanih akcija prema Turskoj. Veliki broj stanovnika Stare Srbije i Makedonije ostavio je svoj rodni kraj i preao na sever. To su bili preteno Srbi i samo neto malo katolikih Albanaca. Turci su, opet, pokuavali da zadre ovaj talas izbeglica obeanjima da e im oprostiti sve, ak i danak za dve-tri godine, ali u tome nisu uspeli, jer je narod verovao da e ce ionako uskoro vratiti kao pobednik.[25] Ovome talasu, koji ce slio oko Beograda, pridruio ce i drugi, moravski talas srpskih izbeglica, posle pada Nia i pokolja nad srpskim ustanicima koji su u tom gradu bili zarobljeni. Gubei nadu da e ce uskoro vratiti na svoja ognjita, Srbi ce sele na austrijsku [ugarsku] teritoriju izmeu Tise i Dunava, zatim u Slavoniju i Baranju, ali je glavni tok s patrijarhom i motima kneza Lazara iz Ravanice otiao do Baje, Budima, Sent-Andreje i Komorana u Severnoj Ugarskoj. Time zapoinje nova, burna etapa u istoriji srpskog naroda preko Save i Dunava, u Podunavlju. Veoma je vano ne zaboraviti da je srpski narod naseljavao ove teritorije, pogotovo Srem i juni Banat, a delimino i Slavoniju, jo od XV veka. To stanovnitvo je obnavljano i ojaavano povremenim masovnim, a pogotovu stalnim pojedinanim seobama iz zemalja juno od Save i Dunava. Otuda ce i ova velika seoba Srba pod Arsenijem III arnojeviem mora posmatrati samo kao jo jedan, izuzetno velik talas tzv. "politike" migracije, koji je preplavio ranije slojeve srpskog stanovnitva, ali je on bio usmeren preteno ka daljim predelima, u srce ugarskih zemalja na prostoru Budim-Komoran-Jegra. Po najpouzdanijim istorijskim podacima tom prilikom je u Austriju prelo oko 37.000 srpskih porodica, to znai najmanje 185.000 dua.[26]

Page 123 of 478 Taj krupan istorijski dogaaj, u kome su ce pokrenule i premestile velike mase naroda, otvarajui prostor za jo sudbonosnije promene na etnografskoj karti Balkana, u poslednje vreme je bez osnova osporen od strane nekih albanskih autora. Po Skenderu Rizaju, na primer, seobe nije ni bilo: velike narodne mase nisu ce iselile sa Kosova; Arsenije III nije ce povlaio iz Pei sa narodnim masama, ve sa nekoliko kaluera, "kriom i maskiran"; u Prizrenu je Pikolominija doekao samo Petar Bogdani [albanski biskup], a ne Arsenije III, koji navodno nije hteo da sarauje sa Austrijancima i koji nije poveo sa sobom srpskoalbanske ustanike, nego su tih est hiljada dobrovoljaca bili tobo samo Albanci iz Prizrena koji su preli na stranu Austrijanaca.[27] Ovaj pokuaj da ce ospori ili bar dovede u pitanje jedno pouzdano saznanje itave srpske i svetske istoriografije kada je re o seobi srpskog naroda u Austriju 1690. godine - zasnovano je na tendencioznoj i pogrenoj interpretaciji jednoga miljenja srpskog naunika Jovana Tomia, na to je skrenuo panju Hasan Kalei u polemici sa Rizajem.[28] Stvar je u tome to je Jovan Tomi, piui 1913. godine O Arnautima u Staroj Srbiji i Sandaku, studiju namenjenu i svetskoj publici te prevedenu odmah na francuski jezik,[29] izneo tezu da seoba, koja ce i po Tomiu dogodila, nije zahvatila itavo podruje Kosova i Metohije i nije stvorila prazan prostor u koji bi ce onda ubacili muhamedanski Arbanasi, nego je srpski narod na toj teritoriji ipak ostao i potom nasiljem islamiziran i poarbanaen. Tomieva teza zasluuje panju i ne moe ce, po naem miljenju, svesti samo na tenju da ce dokae "arnautaki" karakter dananjeg stanovnitva u Metohiji kako je mislio X. Kalei; Tomi, pre svega, ne porie zbivanje velike seobe, ve samo pogreno miljenje "u nekim takama", i to: da je iseljavanje ovom prilikom najjae

Page 124 of 478 zahvatilo jugozapadne krajeve srpske - predele Prizrena, akovice i Pei - i da su tada ti krajevi skoro opusteli.[30] To, zapravo, znai da Tomi osporava samo tvrdnju da je seobom pokrenuta i sva masa stanovnitva iz "jugozapadnih srpskih krajeva", tako da po njemu nije bilo seobe iz Metohije, ali jeste iz Sandaka, Kosova sa gornjim Pomoravljem i iz cele Srbije u granicama do balkanskog rata.[31] Tomi navodi u prilog svoje teze vie zanimljivih argumenata, ali je samo jedan meu njima od prave istorijske teine: postojanje srpskog stanovnitva u Metohiji sve do Tomieva vremena i njegovo postupno opadanje od poetka XVIII veka.[32] Kao to emo videti, antropogeografska istraivanja potvruju injenicu velikog etnikog poremeaja krajem XVII veka, ali ne i pretpostavke o potpunom pranjenju kosovsko-metohijskog podruja. Iseljavanje srpskog naroda 1690. zahvatilo je samo one krajeve koji su ce nalazili na udaru, a uz to bili kompromitovani ueem u ustanku. U sledeim ratovima doi e do daljeg slabljenja i smanjivanja ove jo nikako ne male etnike mase, ali Albanci ni tada ne silaze u ispranjen, naputen prostor. Umesto toga kolonizacija Albanaca tei e u XVIII veku najpre sporo, infiltracijom u postojea naselja i istiskivanjem srpskog stanovnitva, a ne naseljavanjem praznog prostora. Tomi je u pravu i kada pridaje vei znaaj islamizaciji i albanizaciji Srba na Kosovu i Metohiji nego velikoj seobi. "Taj srpski pravoslavni ivalj nije ispraznio teren granini sa Arnautima nego je, podlegavi sili, bio podvrgnut brem muhamedaniziranju i arnauenju, to je za srpsku nacionalnu ideju znailo isto to i nestanak srpskog ivlja .[33] Tako ce argumentacija savremenih oponenata velike seobe okree protiv njih samih kada to ine pozivajui ce, bez

Page 125 of 478 osnova, na Jovana Tomia.[34] Velika seoba Srba pod Arsenijem III arnojeviem 1690. mora ce, dakle, smatrati nesumnjivom i neospornom istorijskom injenicom. Sloena i dramatina istorija srpsko-austrijskih, pa srpskomaarskih i konano srpsko-hrvatskih odnosa poiva na injenici novoga i masovnog naseljavanja Srba na teritorijama severno od Save i Dunava. Kako bez te injenice objasniti Privilegije i dijasporu crkve, njenu novu organizaciju u Austrijskom carstvu, pa veliku borbu katolike crkve za unijaenje Srba? S druge strane, ne treba iz ove okolnosti izvui drugi pogrean zakljuak - da je velikom seobom nastala na Kosovu i Metohiji prava pusto i da je srpski narod na elu s patrijarhom napustio svoj zaviaj i prepustio ga drugome, koji bi, onda, po nekim trajnim naelima pravde i prava, bio "savesni posednik" i vlasnik naputene zemlje. Ima i drugih svedoanstava, onih sasvim neposrednih i savremenih, u kojima ce austrijsko-turski rat i velika seoba, kao i potonja zbivanja na ovom podruju, pokazuju u svoj svojoj traginoj dimenziji. To su, opet, zapisi savremenika, oevidaca i uesnika u tome velikom komeanju srpskog naroda. Ve uoi rata 1683. godine i pokuaja da ce osvoji Be, sam patrijarh Arsenije III veli da "tih godina bee veliko zlo po celoj zemlji od amira sultana Mehmeda, i velika nevolja pritiskae hrianski rod, behu veliki sursati i nameti po celoj zemlji, i gredui po moru i po suhu sve sile izmalianske leahu kao zmajevi krilati na slavni grad Be. Ali, Gospod ce oholima protivi, te ce [sultan - D. B.] vrati bez uspeha, a vojsku mu celu Ugri mau predadoe. I bi velika nevolja po celoj zemlji".[35] U jednom rukopisu manastira Pakre govori ce o godinama ovog rata: "I tih godina behu ljuti ratovi i krvoprolia i pljake hrianskom rodu od

Page 126 of 478 prokletih Turaka i Nemaca, i raseja ce po celoj zemlji srpski narod. I mi ovamo doosmo", zavrava bezimeni zapisiva, "na mesto ovo to ce zove Sveti Andrej".[36] Cetinjski mitropolit Visarion, opet, belei u jednoj knjizi cetinjskog manastira kako mu je ta knjiga bila doneta iz Skadra 1689, "kada nam bi radost velika i veselje neizrecivo, jer ce te godine po nekom Bojem provienju dogodi te dooe vojnici i komandanti Rimskoga carstva sa silom velikom, i plenie i proterae bogomrski rod carstva Ismailova i pogani narod njegov iz mesta Kosova i iz drugih okolnih mesta. I dooe do Velike crkve doma Spasova, koja ce zove Pe, arhiepiskopija, opta obitelj to lue zrai po celoj zemlji srpskoj. I bi im na kratko u vlasti. A potom", nastavlja mitropolit, "podie ce c vojnicima svojim hristomrzitelj i domai neprijatelj, paa Mahmut-Begovi, iz mesta Ipeka [Pei - D. B.], i ponovo uze ovu svetu obitelj i otaastvu njegovu mesto to ce zove Pe... I mnogo zla ovaj bogomrski varvarin pokaza ovoj svetoj obitelji, sve razgrabi i raspri to od temelja bee stekla, samo to je ne srui, ali imovinu svu uze".[37] Veoma je dragoceno svedoanstvo Atanasija Daskala Srbina iz 1691, koje navodimo prema izdanju i prevodu ora Trifunovia u nedavno objavljenoj knjizi Oevici o velikoj seobi Srba [Kruevac, 1982]. Atanasije, pored, ostalog kae: "Godine 1691. Turci pridobie Francuze i dadoe im u Jerusalimu grob Hristov, a Francuzi im pomogoe. A cesar okrenu vojsku svoju na francuskog kralja, pa uze sa sobom i Srbe. Turci, pak, tada naoe vreme i uzee sve gradove do samoga Beograda i tako Beograd opsedoe. Tada bejae u Beogradu general Francuz rodom, naini izdaju i predade Beograd Turcima. Svi Srbi uoe u amce, a amaca je bilo do deset tisua, i svi pobegoe rekom Dunavom uz vodu i

Page 127 of 478 dooe pod grad Budim, koji je pod cesarem. Pod Turcima niko od Srba ne ostade, ve ce svi caru podinie i naselie oko reke Dunava i po drugim gradovima".[38] Drugo vano svedoanstvo je iz pera irila Hopovca "Opet uzee Turci Beograd i kada je bila ne ba mala uskomeanost, sva Srpska zemlja pobee ka Budimu patrijarh srpski i svi arhijereji, inoci i svetovnjaci i sav narod hristoimenitih ljudi. Pred tolikim mnotvom naroda iao je sveteji patrijarh gospodin Arsenije arnojevi kao Mojsije pred Izrailjem kroz Crveno more. Onaj je nosio kosti Josifove, a sveteji patrijarh je vodio hristoimenite ljude preko slavnog Dunava i prenosio je svete ivote sa svetiteljima. I stigoe do u svetu poznatog grada Sveti Andrej".[39] Na drugom mestu isti hopovski monah pie o kratkotrajnoj slobodi i ponovnom padu srpskog naroda u ropstvo: "I tako velika radost bi u te dane oko sakupljanja i sjedinjenja srpskog naroda. I ovo bi tako meseca novembra, a meseca januara 6. i itavog meseca [1690 - D. B.] udarie Turci i Tatari. A vojska srpska i nemaka pala na zimite od Beograda do Pei, od Pei do Skoplja. I tako sve pobee ka Beogradu. I sam patrijarh uskoro pobee u Beograd. A mnogi inoci i ekzarsi izgiboe blizu patrijarha. I Visarion to ce zvao Veliki blizu patrijarha pogibe. Mnogi hriani tada izgiboe i u ropstvo odvedeni bie. Ovo bi tako i gore. I te zime opet presto srpski osta pust, niko u njemu ne ostade. Posle razbijanja bili su Tatari u Patrijariji na zimitu. I konje su u crkvu uvodili itave zime. Avaj, avaj, ovo bi zbog grehova naih. Opet te godine dooe Turci na Beograd i uzee Beograd od Nemaca. A najsvetiji patrijarh pobee Budimu sa svim pravoslavnim".[40] Evo, pak, ta sam patrijarh Arsenije pie T. V. Golovinu o stradanju Srba u seobi: "Dan i no beei sa svojim osirotelim narodom od mesta do mesta, kao laa na puini velikoga okeana brzamo, ekajui kada e zai

Page 128 of 478 sunce i prekloniti ce dan i proi tamna no i zimska beda to nad nama lei... Tako svagda ridanje ridanju pridodajemo i niotkud pomoi ne moemo dobiti. Sa svim naim osirotelim narodom slovenosrpskih sinova, od prvih pa do poslednjih, kako duhovnih tako i svetovnih, naroda svakoga ina to postoji, smerno i pokorno i skrueno suzno moljenje opte svi inimo gospodstvu vaem".[41] O stradanju naroda i manastira u toku ovog rata naveemo i jedno svedoanstvo iz samog manastira Deana: "Godine 1690. bi rat veliki i pljaka po celoj srpskoj zemlji. I dooe Nemci do tipa, i Turci pobegoe i opet ce vratie, oterae ih preko Dunava. Oh! oh! teko meni! ljuti strah i nesrea tada bee: matere od eda razdvajahu, i od oca - sina, mlade robljahu, a stare klahu i davljahu. Tad ljudi smrt prizivahu, a ne ivot. Od prokletih Turaka i Tatara, teko meni, ljute li tuge! I poto privatie Agareni, tada ce neki zmaj veliki die na manastir, paa Gali-paa, i opljaka igumana, jedva ga iva ostavi i u krajnjoj pustoi manastir ostavi. Iguman ne mogade ostati iv, trei dan prestavi ce, iguman Zaharija".[42] Stefan Ravanianin, i sam - begunac, opisuje dijasporu srpskog naroda 1690: "U tome, pak, ratu bi velika pljaka i raseljavanje naroda hrianskog i opustoenje sve srpske zemlje: gradova, varoi i sela i manastira, od kojih neki opustee, a neki u ognju izgoree kao i na manastir Ravanica. I opet velim da je na manastir Ravanica potpuno opusteo. A malo naroda naeg dade ce u bekstvo uz Dunav gore, jedni u amcima, a drugi na konjima i kolima, trei peke kao i ja siromah. etrdeset dana smo putovali i doosmo do Budima grada. A tamo i sveteji patrijarh Arsenije arnojevi i nekoliko vladika, i od mnogih manastira kalueri i ljudi mnogi iz cele zemlje srpske, mukarci i ene. Pa tako i mi itelji manastira Ravanice sa

Page 129 of 478 motima svetoga cara, kneza Lazara Srpskoga, i nastanismo ce u jedno mesto vie Budima, koje ce zove Sent Andreja, dobro mesto za prebivalite strancima... I tu sagradismo kolibe, kako koji moe, i crkvu podigosmo od drveta blizu obale dunavske, i tu poloismo moti svetoga cara Lazara Srpskog".[43] Nov sukob izmeu Turske i Austrije, 1716-1718, zavrio ce austrijskom okupacijom i aneksijom severnih delova Srbije [do aka zakljuno], a u toku ratnih operacija u Pomoravlju uestvovalo je opet srpsko stanovnitvo. Poarevaki mir [1718], meutim, bio je kratkog veka. U novom ratu angaovale su ce ponovo vee mase balkanskih hriana, pod vostvom pekog patrijarha Arsenija IV Jovanovia-akabente; skopski nadbiskup Mihailo Suma po narodnosti Albanac - bio je takoe u zaveri, ali je, poto je otkriven, morao beati u Austriju, a ohridski arhiepiskop Joasaf ce nije dao uvui u zaveru. Zajedno sa mitropolitom rakim i episkopima skopljanskim i tipskim, kao i nekim drugim srpskim crkvenim i svetovnim poglavarima, Arsenije IV je obavestio Austrijance o odluci da ce digne ustanak im ce pojave carske trupe. Savetovali su da austrijska vojska prodre delom Morave i Laba u pravcu Kosova i molili su austrijskog zapovednika da ce naredi vojsci neka ne pljaka narod kuda bude prolazila, a oni e joj davati sve to joj bude potrebno. Arsenije je uspeo da okupi i neka crnogorska i malisorska plemena za ustanak. Rat nije imao srean ishod: austrijske i ustanike trupe su potuene ve kod Novog Pazara. Patrijarhov ce odred raspao, a on sa pratnjom pobegne prema severu bojei ce turske osvete. Manji deo Brana i Albanaca krenuo je takoe za austrijskom vojskom, dok ce veina vratila svojim kuama, ali uz put napadajui Turke [1737]. Nesposobnost

Page 130 of 478 Austrijanaca ce pokazala u njihovim odnosima prema Srbima i Albancima, koji su bili voljni da ce bore i koji su ce u znatnom broju bili odazvali njihovim pozivima na ustanak. Meutim, poto nisu naili na pomo i saradnju kod Austrijanaca, jedni su ce vratili na svoja ognjita, dok ce manji broj sa svojim porodicama iselio. Turci su odmah u jesen poeli da ce okrutno svete onima koji su ostali u Staroj Srbiji i Brdima. Beogradski mir 1739. prepustio je srpski, a ovaj put i katoliki albanski narod, na milost i nemilost Turcima.[44] Ovaj rat i narodni pokret u vezi s njim, kako primeuje Jovan Tomi, donose nove muke srpskom narodu. Srpski krajevi, iz kojih ce povlai austrijska vojska, prvo su bili opljakani i popaljeni. To su uradili Turci i Albanci muslimani, najvei neprijatelji hriana, jo dok ce nije znalo ta moe doneti ratna srea. Svi koji su pristali uz Austrijance, napustili su te krajeve i povukli ce c carskom vojskom, imajui za to vremena, poto ce ona ovoga puta sporije povlaila i zadravala na drugim objektima Jedan deo stanovnitva je, meutim, ostao i taj je imao da primi, zakljuuje Tomi, "udar arnautski" Tada su, naime, sve vee mase islamizovanih Albanaca na Kosovu angaovane u surovom obraunavanju sa pobunjenom srpskom rajom. Koliko ce iselilo Srba iz Stare Srbije i drugih krajeva ovom prilikom u ovoj "drugoj seobi", pod Arsenijem IV Jovanoviem, nije poznato. Zna ce samo da je sa srpskim narodom dospeo u Srem i izvestan broj albanskih katolikih porodica, iz plemena Klimenata, iji su ostaci danas hrvatske narodnosti u selima Nikinci, Hrtkovci i Jarak [46] Ponovljeno angaovanje peke patrijarije u oslobodilakim pokretima Srba i drugih balkanskih hriana ubrzalo je odluku Porte da ukine ovu crkveno-politiku instituciju srpskog naroda. Nekih pokuaja bilo je jo za patrijarha

Page 131 of 478 Pajsija, 1641 ali je konana odluka pala posle ovih austrijsko-turskih ratova i ustanaka. Patrijarija je ukinuta 1766, a sledee godine je isto uinjeno sa ohridskom arhiepiskopijom [1767] Eparhije i celokupnu imovinu ovih crkava preuzela je carigradska [vaseljenska] patrijarija. Ukidanjem peke patrijarije razbijeno je jedinstveno telo srpske crkve i olakana politika dezintegracije i slabljenja srpskog naroda. Ipak, uprkos tome, oslobodilaki pokreti Srba u Turskoj nisu ce gasili ni kroz preostale decenije XVIII veka, sve do ustanka 1804, samo to ce kao nov i osoben inilac politike situacije srpskog naroda u Turskoj sada javlja islamizirani albanski elemenat. Taj ce elemenat, zahvaljujui svome privilegovanom poloaju u osmanlijskoj dravi nezadrivo iri i surovim nasiljem svodi srpski narod na manjinu u srpskoj matinoj oblasti. Doktorska disertacija Ive Andria, iji nemaki original nosi naslov Die Entwicklung des geistigen Lebens in Bosnien unter der Einwirkung der trkischen Herrschaft objavljena je u originalu i prevodu na srpskohrvatski jezik u asopisu Sveske Zadubine Ive Andria 1 (1982) 6-237.
1 2 3 4 5 6 7

I. Andri, Razvoj, 71. I. Andri, Razvoj, 73. I. Andri, Razvoj, 71-73. I. Andri, Razvoj, 81. I. Andri, Razvoj, 75-79. I. Andri, Razvoj, 109.

Page 132 of 478 Lj. Stojanovi, Zapisi III, 43, br. 4944 (na prevod ovog i ostalih navedenih zapisa u ovom poglavlju - D. B.).
8 9

D. Bogdanovi, Ist. stare srp. knjievnosti, 237. Lj. Stojanovi, Zapisi I, 126, br. 409.

10 11

Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 61-62, br. 6316. Tada je na prestolu u stvari, Sulejman I, a ne Selim II. Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 67-68, br. 6337. Sultan Selim II je zaista ostao zabeleen kao pijanica, pa mu je to bio nadimak ("Mest").
12 13 14 15 16

Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 73-74, br; 6359. Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 74, br. 6362. Rukopis man. Deana br. 16, list 289'.

M. Pani-Surep, Kad su ivi zavideli mrtvima, Beograd 19632, 82-83. Kada je Selim II umro i stupio na presto Amurat, 1574, do Deana je dopro oajniki glas da e tek taj vladar "trideset godina vladati": "O, kakve li nevolje tada manastiru i posvuda!" (Ruk. man. Deana br. 24, list 264'.
17 18 19 20 21

Lj. Stojanovi, Zapisi I, 221 bp. 717. Rukopis man. Deana br. 57, list 30'. Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 86. br. 6429. Lj. Stojanovi, Zapisi II, 107. br. 2692. Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 96. br. 6498.

Page 133 of 478

22 23 24

Lj. Stojanovi, Zapisi I, 329. br. 1273. Ist. naroda Jugoslavije II, 464 (B urev).

Ist. naroda Jugoslavije II, 769 (J. Tadi). Sauvalo ce ak do naih dana predanje u Xacy pod Patrikom i u prizrenskom kraju o zverskom ponaanju austrijskih trupa nad stanovnitvom, koje je tada ve bilo meanog etnikog i verskog sastava: M. Filipovi, Has,26; upor. J. Tomi, O Arnautima. 44-45; M. Kosti, Prilozi istoriji srpskoarbanaskog ustanka 1689-1690. g., AASJE 2 (1924, obj. 1925) 11-20.
25 26

Ist. naroda Jugoslavije II, 770 (J. Tadi).

Prema kazivanju Stefana Ravanianina, patrijarh Arsenije 1690. moli cesara (Leopolda) "da ce u dravu njegovu s narodom srpskim preseli. I cesar na molbu patrijarhovu dozvoli da ce ue u njegovu dravu. Tada u prolee podie ce patrijarh sa mnogo naroda srpskog, 37.000 familija, i toliko su u vojnu slubu cesaru stupili" (Lj, Stojanovi, Zapisi III, 98, br. 5305).
27

S. Rizaj, "Kosovo nekad i danas - Kosova dikure sot". Obeleja VI/4 (1976) 1977-191, posebno na str. 183-184. Rizaj u stvari hoe da pokae kako Srba nikada nije ni bilo na Kosovu vie nego to ih ima danas, te da kosovsku zemlju od vajkada i bez prekida dre Albanci. Zato mu velika seoba smeta: ako su ce tada iselile "velike mase naroda", to znai da su te velike mase ivele na Kosovu i da je Kosovo bar do 1690. u etnikom pogledu bilo srpsko. Razume ce, sledei istu logiku, on bi morao da osporava i sve potonje seobe, masovne i pojedinane.

Page 134 of 478 X. Kalei, O seobama Srba sa Kosova krajem XVII i poetkom XVIII veka, etnikim promenama i nekim drugim pitanjima iz istorije Kosova. Obeleja VI/4 (1976) 193-216, posebno na str. 194-199.
28

J. Tomi, Les Albanais en Vieille Serbie et dans le Sandjak de Novi-Bazar, Paris 1913.
29

J. Tomi, O Arnautima. 46. upor. M. Kosti, Prilozi istoriji. 16, nap. 25.
30 31 32 33 34

J. Tomi, O Arnautima, 50. J. Tomi, O Arnautima, 49-50. J. Tomi, O Arnautima, 47-48.

Ostale tvrdnje S. Rizaja (o odsustvu Arsenija iz Prizrena a pogotovu o iskljuivo albanskim ustanicima "iz Prizrena") nemaju savreno nikakvog osnova ni u izvorima ni u literaturi. Da je hteo da koristi Tomievu knjigu i u onome to mu ce lino ne svia, Rizaj bi tamo naao i sledee: da su u toku Pikolominijevih operacija zajedno sa Srbima pravoslavnima i katolicima iz prizrenske nahije i sa Srbima pomuhamedanjenim u Prizrenu doekali Pikolominija i ti Arnauti katolici (tj. iz Brda Malesije kojima su na elu bili Klimente - D. B.) dok su Arnauti muhamedanci listom bili sa peskim paom Mahmudbegoviem koji ce c njima ispred esareve vojske povukao na jug. Tomi navodi i podatak da Holtajn, Pikolominijev komandant spaljuje Ljumu jer ce protiv austrijske vojske okreu tamonji Srbi pravoslavni (questi popoli di Rito grco) i manjina Arnauta katolika. J. Tomi, O Arnautima, 43-45.
35

Lj. Stojanovi, Zapisi I, 433-434, br. 1824.

Page 135 of 478

36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

Lj. Stojanovi, Zapisi I, 442, br. 1871-1872. Lj. Stojanovi, Zapisi I, 448, br. 1907. . Trifunovi, Oevici, 25-26. . Trifunovi, Oevici, 51. . Trifunovi, Oevici, 52-53. . Trifunovi, Oevici, 48 . Rukopis man. Deana, br. 97, list 1. Lj. Stojanovi, Zapisi III, 98, br. 5305. Ist. naroda Jugoslavije II, 781-789 (J. Tadi). J. Tomi, O Arnautima, 60-61.

M. Kosti, Arnautsko naselje u Sremu, Juna Srbija 3 (Skoplje 1923), 277; upor. J. Radoni, Rimska kurija, 562566. IV IRENJE ALBANACA PO JUGOSLOVENSKIM ZEMAMA U XVII I XVIII VEKU 1. Katolika crkva kao svedok i uesnik Dragoceno svedoanstvo o zbivanjima i demografskim promenama u itavoj srpsko albanskoj kontaktnoj zoni od Skadra do Prizrena sadre izvetaji katolikih misionara Kongregacije za propagandu vere kao i latinskih biskupa i nadbiskupa koji su ce starali o katolicima srpske i albanske narodnosti na tom podruju.[1] Panju katolike crkve i Venecije privlae ove oblasti naroito zbog mogunosti da ce oslobodilaki pokreti pobune i ustanci iskoriste u planovima

Page 136 of 478 krstakog rata protiv Turaka, ali Rimska kurija ima pri tome jo jedan cilj da slabljenje pravoslavne crkve meu Junim Slovenima iskoristi za jaanje svoga uticaja za svoju "misiju" u Srbiji, Makedoniji i Bugarskoj dakle na terenu postojeih [Pe, Ohrid] ili bivih [Trnovo] autokefalnih crkava. Prodor latinske misije podstaknute i novom organizacijom u Rimu [Congregatio de Propaganda fide, osnovana 1622] iao je iz skadarskog primorja i zalea gde ce latinska crkvena organizacija odravala meu Albancima jo od srednjeg veka pravcem staroga "zetskog puta" u Srbiju, zapravo na Kosovo i u severnu Makedoniju, a odatle u zapadnu Bugarsku, gde je u iprovcu stekla vano uporite. Oigledno je, prema tome, da je u propagandi katolicizma rimska Kongregacija videla u katolikim Albancima vaan oslonac; albanski katolici su upravo ona nit koja povezuje delatnost Kongregacije u centralnom Balkanu. S druge strane, najvea je prepreka irenju katolicizma na Balkanskom poluostrvu srpska pravoslavna crkva, pogotovu od 1557. kao obnovljena peka patrijarija sa prostranom teritorijom, koja je jednim delom pokrivala i stare katolike zemlje na zapadu poluostrva i u Panonskoj niziji. Slabljenje srpske pravoslavne crkve, pa i srpskog naroda, ukoliko ce nije dao asimilovati u verskom pogledu, bilo je prema tome, od prvorazrednog interesa za ostvarivanje dalekosenog i dugoronog programa katolike crkve na podruju junoslovenskog istonog pravoslavlja. To ce moglo videti i u pitanjima saradnje albanskih katolika sa pravoslavnim Srbima u borbi protiv Turaka: katolika misija podravala je ove akcije samo kada je u njihovoj perspektivi videla neposredno snaenje ili ak zakoraivanje katolike Austrije na teren pravoslavnog Balkana, i samo u oekivanju unije sa srpskom pravoslavnom crkvom. Ako toga nije bilo, ona je odvraala Albance od zajednikih

Page 137 of 478 akcija. Tako je barski nadbiskup Zmajevi tokom leta 1711. godine odvratio katolike Klimente od saradnje s crnogorskim ustanicima, zato to su "izmatici vei protivnici katolikoj veri od samih Turaka".[2] Na terenu Stare Srbije i Makedonije katolika propaganda je nastojala da sauva stara katolika [srpska i albanska] jezgra, da prati nove skupine doseljenih katolika i obezbedi ih od islamizacije, da stabilizuje crkvenu organizaciju, pri emu su od najveeg znaaja bili upravo albanski misionarski punktovi u Prizrenu, akovici i Skoplju: sve ove punktove ve od XVII veka dre Albanci. U veoma dalekoj, ali za Rimsku kuriju ve tada sagledivoj perspektivi, stvarala ce osnova za albanizaciju, i, preko ove, latinizaciju centralnog balkanskog prostora, razume ce pod uslovom da ce katoliki Albanci sauvaju od masovne islamizacije. Izvetaji podnoeni Kongregaciji i sauvani u Vatikanskom arhivu, o putovanjima u specijalnoj misiji ili prosto o kanonskim vizitacijama, odlikuju ce veoma preciznim zapaanjem, srazmerno tanim podacima, mada su krajnje pristrasni, pa i neprijateljski u stavu prema pravoslavnoj crkvi. Sa svim tim ogradama, koje ce zbog toga moraju imati, oni su ipak veoma dragocen istorijski izvor, iz koga ce moe saznati kako su ce srpske zemlje videle oima "Evrope" u XVII i XVIII veku, gde su mee ovih zemalja, i, naroito, kako tee proces albanizacije srpskih krajeva. Za mletake i latinske putnike granicu Albanije i Srbije u XVI i XVII veku ine "Beli i Crni Drim" odnosno "Drim". Tako vele mletaki poslanik Jakov Soranco 1575. i dvojica barskih nadbiskupa Marin Bici 1610. i Petar Masarek 1623. Ha putu za Skoplje, Jakov Soranco 1575. godine prelazi Beli Drim iznad njegovog sastava sa Crnim Drimom, te tako

Page 138 of 478 ostavlja na jednoj strani Albaniju i narod albanskog jezika, a na drugoj strani Srbiju, gde ce govori slovenskim jezikom.[3] Izvetaj nadbiskupa Marina Bicija iz 1610. godine je znatno podrobniji. Za njega je Drim reka koja istie iz Ohridskog jezera [Crni Drim] i prolazei kroz Zadrimu stie u Lje [Alessio], to znai da pod Drimom podrazumeva itav tok Crnog i Velikog Drima do ua u Jadransko more. Takav Drim je, za njega, granica Albanije i Srbije: on "razdvaja severni deo Albanije od Srbije" [divide verso la parte settentrionale l' Albania dalla Servia].[4] Prvi vei grad na svom daljem putu po Srbiji on vidi u Prizrenu, sa 8600 kua, od ega samo oko 30 latinskih [sa jednom crkvom]; u gradu je "mnogo izmatika", koji svojom veinom nadmaaju Latine, a imaju dve crkve - od 80, koliko su ranije imali. Vano je to Bici primeuje da ce u ovim krajevima Srbije govori srpski jezik ["in questi paesi della Servia si parla la lingua Dalmata"], za razliku od albanskih provincija, koje imaju poseban jezik ["il suo idioma particolare"]. Oko Janjeva su plodna polja sa mnogo izmatikih sela, kao i Kosovo polje, koje je dobro obraeno i takoe puno izmatikih sela. U samom Janjevu on nalazi 120 domova latinskih, 200 "izmatikih"i 180 domova "Turaka", iz ega ce mora zakljuiti da je poetkom XVII veka vodei elemenat u Janjevu jo uvek srpski pravoslavni narod - kako ce to vidi i iz drugih izvora kroz ceo XVI vek. Novo Brdo ima 40 latinskih, 60 pravoslavnih i 100 jevrejskih i turskih kua; ovde je jedna divna crkva, zadubina srpskih despota, pretvorena u damiju. Trepa ima 500 ognjita, od ega ima oko 40 latinskih domova i preko 200 pravoslavnih, koji imaju, veli, ak i svog episkopa sa rezidencijom van grada u jednom manastiru.[5]

Page 139 of 478 U svojstvu papskog vizitatora [tek posle - prizrenskog biskupa i odmah potom barskog nadbiskupa i primasa Srbije], Albanac Petar Masarek obilazi latinske optine po balkanskim zemljama 1623. i 1624. godine.[6] Iz njegovog izvetaja, podnetog 1624, proizlazi da Albanci katolici ive izmeano sa pravoslavnim Srbima u Zeti i severnoj Albaniji: Kosovo je, pak, puno "izmatikih" [pravoslavnih] sela. U Prizrenu i okolini ive katolici srpske i albanske narodnosti; u Prizrenskom polju ima Albanaca, ali ih je ipak najvie zapadno od Drima, koji i po njemu deli Albaniju od Srbije.[7] Neto kasnije, 1628, biskup Ljea i Skadra obilazei severnu Albaniju daje vane podatke o Pilotu, staroj srpskoj srednjovekovnoj oblasti oko Drima; on ovu oblast naziva Spanijom, po nekadanjim gospodarima toga kraja, Spanima.[8] Ursini jo veli da su pravoslavni u Pilotu preli na katolicizam, a kalueri da su ce razbeali.[9] Naslednik Petra Masareka na nadbiskupskoj katedri u Baru, ore Bianki, obiao je 1637/38. godine Srbiju. Po njemu Prizren je u Donjoj Srbiji [Servia inferiore], kao "najlepe mesto u celoj Srbiji", koja, podeljena na Gornju i Donju, obuhvata itavu teritoriju dananjeg Kosova, Toplicu i severnu Makedoniju. U Gornjoj Srbiji su Prokuplje, Novo Brdo, Trepa, Pustino [moda - Pritina?], Janjevo, Skopska Crna gora, Skoplje i Kratovo; svega - 2505 katolika [ne kua ve dua!]. Za sve katolike u Gornjoj Srbiji on veli da govore srpski. U donjoj Srbiji je Prizren, Guri i egec [?], kao i akovica - svega [sa katolicima u Suvoj Reci] 1655 katolika. U obe Srbije, dakle, na pregledanoj teritoriji, ima svega 4160 katolika.[10] Prema izvetaju misionara i potprefekta Kongregacije, fra Kerubina, iz 1638, koji je propovedao u akovici, u okolini toga grada su iskljuivo Srbi, koji imaju "prelepi manastir

Page 140 of 478 sa prelepom crkvom" [un bellissimo monasterio con chiesa bellissima], gde ce uvaju moti svetoga Kralja - oigledno manastir Deani. Zanimljivo je da je meu deanskim monasima Kerubin naao jednoga koji je govorio albanski.[11] Bianki belei svea doseljavanja. u prethodnom izvetaju u Suvoj Reci je evidentirano 15 katolikih domova, izbeglih iz Dukaina [pravog Dukaina u severnoj Albaniji!], u strahu od krvne osvete,[12] a prilikom kasnije vizitacije [1641/42] on ih vidi u Kratovu, doseljene "iz albanskih planina". I ovi su katolici, ali govore srpski i turski; svetenik im je Albanac, ali govori srpski. U akovici je tada svega 26 katolikih kua, iskljuivo albanskih [to znai - oko 130 ljudi], prema 550 dua 1638. godine. Taj podatak govori reito o ubrzanoj islamizaciji ovog grada. Pored ovih albanskih, ima jo 16 srpskih, a "turskih" 250 domova.[13] I za biskupa Benlia oko 1650. godine Prizren je "glavni grad Srbije" [capo di Servia]. Katolika, po njemu, ima u Skoplju, Prizrenu, Prokuplju, Pritini, Janjevu, Novom Brdu, Jagodini, Vuitrnu, Niu, Kruevcu, Novom Pazaru, Leskovcu, Kratovu, Letrnici [?], Ovem polju, Kosovu i Skopskoj Crnoj gori.[14] Oigledno, u pitanju je trgovako gradsko stanovnitvo samo delimino albanskog porekla, veinom, verovatno, slovenskih trgovaca iz primorja. Prema nedatiranom izvetaju nadbiskupa skopskog Andrije Bogdanija [1651-1677], u kome je re i o Albancima koji su ce dobrovoljno ili po nareenju sandaka preselili iz Albanije u Srbiju, broj Albanaca u Srbiji je veoma mali ["Albanesi di Servia sono in numero molto pochi"].[15] Posebnu panju na katolike pravoslavnih balkanskih zemalja obraao je sinovac Andrije Bogdanija - Petar

Page 141 of 478 Bogdani [1630-1689], roenjem i smru vezan za severnu Albaniju i za kosovsku oblast: roen je u Guri i Hasit [Dukain], a umro u Pritini od kuge kada i general Pikolomini u Prizrenu. Kao uenik franjevaca u latinskoj koloniji u iprovcu, a potom u Loretu [Ilirski kolegijum], istakao ce svojom uenom revnou i smislom za misionarski rad, te je postavljen za biskupa u Skadru, odakle je administrirao barskom nadbiskupijom [1656], a potom za nadbiskupa u Skoplju, odakle je kao administrator upravljao celom Srbijom [1677]. Jedno vreme je bio van svoje katedre, u iprovcu i potom u Italiji, ali ce 1686. vratio u nadbiskupiju. Pisao je vie izvetaja Kongregaciji za propagandu vere, a kao Albanac po narodnosti nikada nije bio slep za mane svojih sunarodnika. Albanskim katolicima je, meutim, posveivao osobitu panju ne samo iz rodoljublja nego zbog injenice da jezgro katolika u Srbiji, kako je to istakao jo u jednome svom skadarskom izvetaju [1662], ine Albanci, te ce i katolika vera u Srbiji naziva "albanska vera" [la fede albanese][16] U njegovim izvetajima ima traga o naseljavanju Albanaca u Metohiji: u izvetaje iz 1683 Bogdani pominje nekoga misionara don Andriju adrija u akovici, "koji ume da vlada divljim Arbanasima koji su ce spustili u pitomu Metohiju".[17] Sa XVIII vekom situacija ce ozbiljnije menja, a izvetaji dobijaju dramatine tonove, naroito od sredine toga stolea. Uprkos svemu tome, u izvetajima katolikih prelata i misionara, Srba ili Albanaca, odrava ce za sve to vreme svest o kosovskoj teritoriji kao srpskoj zemlji. Uostalom, popis katolikih upa u oblasti skopske nadbiskupije iz 1726. godine i ne daje osnova za drukiji odnos prema podruju Kosova: u Prizrenu je, na primer, samo 9 katolikih kua sa 55 dua, a u selima prizrenske misije - 95 katolikih kua sa

Page 142 of 478 395 dua. Grad akovica [iji je misionar, inae, Srbin ore Jovanovi] ima 16 katolikih kua sa 75 dua, a u selima akovike misije 145 kua sa 912 katolika.[18] Oigledno je svi ovi katolici nisu Albanci. Nadbiskup barski Vientije-Vicko Zmajevi [1670-1745], imenovan 1701. godine za nadbiskupa barskog, primasa Srbije i apostolskog vizitatora za Srbiju, Albaniju, Makedoniju i Bugarsku, naroito je u tom pogledu vaan izvor; ak i posle premetanja na zadarsku nadbiskupiju on zadrava funkciju vizitatora za turski Balkan [1713].[19] U izvetaju od 1707. godine on Srbijom naziva zemlju u kojoj su sledei gradovi: Skoplje, Prokuplje, Novo Brdo, Pritina, Trepa, Prizren i Pe, odnosno tvrave Kaanik, Tetovo, Janjevo, Vuitrn, Mitrovica, akovica i Novi Pazar. I za Zmajevia, kao i za Bicija, stotinu godina pre toga, granica izmeu Srbije i Albanije ide rekom Drimom, tako da na albanskoj teritoriji ostaju dijeceze Draa, Ljea i Sape. Situacija kosovsko-metohijskog podruja, po Zmajeviu, odraava u izvesnoj meri poetni talas albanske kolonizacije i islamizacije. akovica je ve ugledni muslimanski centar, u kome je i dalje katolika misija, ali sa malo vernika - svega 446. Ovaj grad je bio veoma potovan kod Turaka, jer je uvek davao znatne ljude za upravu otomanskih provincija, kae Zmajevi. Okolina akovice je sada albanska [1638 iskljuivo Srbi; 1683 - "divlji" Albanci], jer su ovde Turci naselili brane Albance, da ne bi imali priliku za pljaku i da nasele zemlju "koja je bila razorena u ratu". Pri tome su mnogi doseljeni Albanci ovde primili islam. Nije bolje ni u itavom Hasu, ispod Patrika, gde je 411 katolika, dok je u Prizrenu i okolnim selima samo 262 katolika. U Pei i okolini ima ve albanskih kolonija, ali ce broj katolika brzo smanjuje: u samoj Pei ima samo 11 katolikih kua sa 33

Page 143 of 478 due [znai, sa manjim prosekom stanovnika po domu!]. Okolna sela, meutim, uvaju i u izvetaju Vicka Zmajevia svoju slovensku nomenklaturu.[20] Zmajevi opirno govori i o nasilnoj kolonizaciji Petera, 1702, gde su Turci naselili vei broj Klimenata iz Malesije odnosno iz Pilota; Klimenti ce i sami opiru ovoj kolonizaciji.[21] Jednu drugu granu Klimenata, izbeglih u Srem 1737. godine u broju od preko 200 domova [nikako ne vie od 1000 dua], prati potonji skopski nadbiskup, Albanac, Matija Masarek [1758-1807]. Albanski emigranti nastoje da ce vrate, ali ce njihov povratak u krajeve pod turskom vlau zavravao tragino: Masarek ih je viao u Pritini nabijene na kolac. On evidentira albansko naseljavanje oko Janjeva 1768: nedavno ce tu naselilo 100 albanskih porodica, kae on, "ponosnih, krvolonih i razbojnikih vie nego druge, a tvrdih u veri".[22] O stalnoj kolonizaciji Albanaca po Srbiji Masarek govori i u izvetajima 1760, 1764, 1772, 1800. godine. Poto je Srbija vrlo plodna zemlja, pokuava da objasni ovu pojavu nadbiskup Masarek, stalno je naseljavaju mnoge katolike albanske porodice iz planinskih krajeva. Poturene, one postaju najvei neprijatelji hrianskog stanovnitva, pa i svojih sunarodnika: upravo katoliki Albanci najvie od njih stradaju, tako da je to jedan od razloga to je broj katolika u Srbiji tako naglo opao. Kraj svega toga, katoliki Albanci su ostali jo uvek znaajan faktor u severnoj Albaniji i u okolini Pei, akovice i Prizrena, tako da je misionar u Pei, Skadranin don Jovan Logoreci, bio sekretar pekog pae za prepisku s katolikim Albancima.[23] Prilikom svoje kanonske vizitacije 1764. Matija Masarek u okolini akovice vidi svee kolonije Albanaca katolika, koji su zbog gladi napustili svoje vrleti i naselili ce u pitomoj Metohiji. Godine 1767. [godinu dana posle ukidanja peke patrijarije, iste godine kada je

Page 144 of 478 ukinuta ohridska arhiepiskopija] Masarek primeuje da ce "za poslednjih dvadeset godina Srbija potpuno izmenila". Ranije je u svim srbijanskim varoima bilo malo Turaka, koji su bili pitomiji, a u selima bili su pravoslavni i katolici. Sada, pak, varoi su prepune, po reima Masareka, Makedonaca ili muhamedanskih Arbanasa, a u selima ce retko vide pravoslavni i katolici, jer su ce razbeali po Nemakoj, Sofiji, Vlakoj i drugde. Danas, nastavlja nadbiskup 1767, svaki je zakutak prepun "prokletih poturenih Arbanasa, razbojnika i ubica, koji ce meu sobom krvave i katolicima ine nasilja"; on strahuje da e ce i ono malo preostalih katolika rasturiti na sve strane. Nije davno, kae, kako su Arbanasi radi pljake pobili vie od 30 katolika. "ak i Turci pribojavaju ih ce, jer oni nikoga ne tede, traei krv za krv". Pet godina kasnije, 1772, Masarek ipak konstatuje da bez obzira na to to i pravoslavni stradaju, i to ih je mnogo istrebljeno, "jo ih je uvek vrlo mnogo".[24] Uglavnom na osnovu ove grae objavio je svoje znaajno delo J. Radoni, Rimska kurija i junoslovenske zemlje od XVI do XIX veka, Beograd 1950. U ovom poglavlju, osim u nekim sluajevima, koristiemo podatke iz te knjige. Zasluuje panju i novija zbirka dokumenata: M. Jaov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI-XVIII veka, Beograd 1983.
1 2 3

J. Radoni, Rimska kurija, 530.

P. Matkovi, Putovanja po Balkanskom poluotoku XVI. vijeka (XIV), Rad JAZU 124 (1895) 30.
4

F. Raki, Izvj. M. Bizzia, 84.

Page 145 of 478 F. Raki, Izvj. M. Bizzia, 121-124. Iz Bicijeva izvetaja vidi seda je na zapadu etniki raspored Srba i Albanaca bio ve konano formiran. To potvruje i Marijan Bolica Kotoranin, koji svom opisu Skadarskog sandaka iz 1614. prilae i jedan neto stariji izvetaj o Albaniji, gde je granica izmeu srpskog i albanskog jezika, odnosno izmeu Srbije i Albanije u Jadranskom primorju izmeu gradova Bara i Ulcinja; Ulcinj bi, po njemu, bio prvi grad na albanskoj obali, koja ce protee do Valone, kao to bi, opet, Bar bio poetak "slovenske" obale do Istre: S. Ljubi, Marijana Bolice Kotoranina Opis Sandakata Skadarskoga od godine 1614, Starine JAZU 12 (1880) 193.
5

Krunoslav Draganovi, Izvjee apostolskog vizitara Petra Masarechija o prilikama katolikog naroda u Bugarskoj, Srbiji, Srijemu, Slavoniji i Bosni g. 1623. i 1624, Starine JAZU 39 (1938), 1-48.
6

K. Draganovi. Izvjee, 10-20, 28. Upor. i njegov skraeni izvetaj od 12. VIII 1634: M. Jaov, Spisi 51, N0. 33.
7 8 9

Vid.: I. Boi, Spani - panje, Glas SANU 320 (1980) 37-60. J. Radoni, Rimska kurija, 24-25. J. Radoni, Rimska kurija, 99-100. J. Radoni, Rimska kurija, 104. J. Radoni, Rimska kurija, 100. J. Radoni, Rimska kurija, 106-108. J. Radoni, Rimska kurija, 233. M Jaov, Spisi, 169-170 N. 148.

10 11 12 1Z 14 15

Page 146 of 478

16 17

J. Radoni, Rimska kurija, 275.

J. Radoni, Rimska kurija, 388; upor. izvetaj iz 1685: M. Jaov, Spisi, 132-142 N. 118. Izvetaj Petra Karadia, nadbiskupa skopskog, iz 1726: M. Jaov, Spisi, 259-263 N. 224.
18 19

Njegovim nastojanjem naselilo ce 1726-1733. u neposrednoj blizini Zadra, vie od 500 albanskih izbeglica iz Skadarske krajine, osnovavi selo Arbanasi: EJVIII. 628 s. v. Zmajevi, Vicko (K. Krsti).
20 21 22

J. Radoni, Rimska kurija, 511-513. J. Radoni, Rimska kurija, 514-515.

J. Radoni, Rimska kurija, 565-566. Masarekov komentar je veoma nepovoljan za Albance, inae njegove sunarodnike. On kae da je tih tridesetak kua pobeglo iz "esarevine" zato to "onde nisu mogli da kradu i otimaju i to nisu mogli, kako oni kau, podnositi batine od Nemaca".
23 24

J. Radoni, Rimska kurija, 646-647. J. Radoni, Rimska kurija, 658-660.

2. Islamizacija i albanizacija Izvetaji katolikih vizitatora iz XVII i XVIII veka pokazuju veoma jasno neke stvari. Najpre, oigledno je da ce etnika granica srpskog i albanskog naroda krajem XVI veka jo uvek nalazila tamo gde je identifikovana stotinu i vie godina ranije, "na stavama Crnog i Belog Drima",[1], ili tanije - na liniji dananje dravne granice sa "depovima" na obe strane: srpskim, u Altinu na dananjoj teritoriji Albanije, i

Page 147 of 478 albanskim, u oblasti Patrika i Ribnice [kasnije - Has] na jugoslovenskoj strani. To znai, dalje, da ce tek u XVII veku etnika granica izmeu Srba i Albanaca poela na ovom sektoru lagano pomerati na istok, ali i to, prema ovim izvetajima, ne prelazi obim jaih infiltracija u kompaktnoj masi srpskog stanovnitva, niti menja srpski karakter ove oblasti. Veoma je znaajno to izvetaji saglasno govore o ovoj zemlji kao o Srbiji, u kojoj je ogromna veina i dalje srpska; ili, sa uim razgranienjem, u zapadnom delu oblasti etno-lingvistiko stanje ce menja i postaje meovito, dok u istonom i jugoistonom delu nema ni tolikih promena i oblast ostaje homogena. Prizren je "glavni grad Srbije" u celom ovom periodu, sve do kraja XVIII veka. Isto tako, izvetaji evidentiraju albansku kolonizaciju u svim njenim glavnim vidovima, makar ona jo i ne bila onako masovna kakva e postati, videemo, tek u XIX i XX veku. Najzad, oni otkrivaju i jednu vanu okolnost, koja e za itav problem kolonizacije Albanaca i iseljavanja Srba biti skoro do naih dana, a sigurno sve do 1912. godine, od bitnog znaaja. To je islamizacija u slubi kolonizacije. Razume ce, primeeno je i preseljavanje katolikog albanskog stanovnitva, ali je njegova dalja sudbina, dalji opstanak u oblasti kolonizacije presudno uslovljen njegovim primanjem islama. Islam je, dakle, bio odluan inilac za opseg i trajnost albanske kolonizacije u jugoslovenskim zemljama - i u Staroj Srbiji i u Makedoniji. Islamizacijom je preseljeni elemenat uvren na novoj zemlji, a time je dat podsticaj i zamah itavoj kolonizaciji - ak i kad ce, za momenat, zanemari politiki faktor [plansko naseljavanje voljom i silom dravne vlasti]. S druge strane, islamizacijom je ne samo albanski elemenat doveden i utvren u jugoslovenskim zemljama nego je i slovenski elemenat odnaroen, albanizovan. Na kraju, islamizacija je dala itav lik

Page 148 of 478 albanskoj kolonizaciji, uslovila joj je izgled i tok. Kako su ce Albanci naseljavali na Kosovu i u Makedoniji, kako su Srbi i Makedonci oterani sa svoje zemlje i kako su umesto homogenih srpskih i makedonskih krajeva dobijeni, u krajnjem ishodu, kompaktni albanski krajevi - moe ce razumeti samo uz pomo ovoga drutvenog i istorijskog fenomena. Sukob izmeu albanskog i srpskog naroda, zapravo, i nije nuno nacionalni sukob: ta dva etnikuma ivela su zajedno bez ikakvog uoptenog konflikta kroz mnoga stolea srednjeg veka. Sukob nastaje u novoj verskodrutvenoj diferencijaciji turskoga, otomanskog feudalnog poretka. akovica sa okolinom, prema izvetaju ora Biankija, tek malo pre 1638. godine ["pre kratkog vremena"] ulazi u proces islamizacije albanskih katolika; Bianki, kao i drugi katoliki izvetai, ne pominje islamizaciju pravoslavnih to ne znai da je u to vreme uopte nije bilo, no verovatno je da pravoslavni jo nisu u situaciji da u veoj meri primaju islam, jer ih titi i obnovljena crkvena organizacija u ulozi legitimne etnarhije To su ujedno prvi odreeniji istorijski podaci o islamizaciji Albanaca na ovom terenu: islamizacija je masovna, ali je jo ograniena na muki deo populacije, a ene i enska deca ostaju katolici.[2] Tri do etiri godine kasnije, 1641/42, Bianki u akovici zatie svega 26 katolikih domova [oko 130 dua], prema 550 katolikih stanovnika iz 1638. taj podatak reito govori o ubrzanoj islamizaciji ovog grada. Pored ovih albanskih, ima jo 16 pravoslavnih, a "turskih" [verovatno i albanskih islamiziranih] domova je 250.[3] Vicko Zmajevi 1707. godine konstatuje iste prilike u akovikom kraju. Albanci, koje su Turci naselili, primaju islam, ali ene ostaju hrianke.[4]Kolonizacija Petera, kao centralne strategijske

Page 149 of 478 zone na "bosanskom putu", koju je turska vlast silom izvela, imala je smisla samo ako bude propraena islamizacijom. Tako ce ovde i stvorilo jezgro islamizacije, a do izvesne mere i albanizacije Novopazarskog sandaka.[5] Najei je u osudi albanskog poturavanja nadbiskup Matija Masarek: u dragovoljnoj islamizaciji klimentakih izbeglica-povratnika iz Srema, 1761, on vidi samo neasne motive, on e ak rei, uvredljivo i pristrasno, da je turenje Albanaca plod "njihove izopaene i ohole prirode". No vano je i tano zapaanje Masarekovo da islamski prozeliti meu Albancima naroito mrze svoje katolike sunarodnike te da ih, po dolasku na vlast, kao pae, nemilice tamane.[6] Masarek podrobno opisuje tok i metod islamizacije. Katoliki Albanci iz Malesije ne trpe da ih Turci gaze i tlae, kae on, niti da ih pritiskuju dabinama i nametima, ubijaju Turke, bee u Srbiju s promenjenim imenom u elji da ostanu katolici. Meutim, Turci alju za njima svoje hode, koji ih gone da decu obrezuju, da rue hriansku veru i da petkom odlaze u damije. Poto ce poture, utiu na ene i decu da i oni prime islam skoro svi, izuzev malog broja starica, koje nikako nee da napuste katoliku veru. Njihovo dalje ponaanje je [Masarek to pie 1760] razbojniko otimaju jaganjce, kopce, kokoi, med i maslo, seno za konje, tako da ionako siromaan katoliki narod ostaje bez iega. Nadbiskup ce boji da e katolici zbog tih patnji i muka najzad preveriti. Uostalom, i sam je imao priliku da upozna razbojnike na delu: iz Skopske Crne gore nije smeo da nastavi put u pravcu Kratova, jer su ume pune razbojnika. Zato je saekao jesen, pa je onda s jakom pratnjom i jednim naoruanim janiarem krenuo na taj put, ali ih napadne 15 albanskih "kesedija" [drumskih razbojnika]. Samo zahvaljujui seljacima iz okolnih sela,

Page 150 of 478 koji su priskoili u pomo, odbranili su ce bez gubitaka.[7] Sa vizitacije 1764. godine Masarek nosi jo mranije utiske. Albanski doljaci u Srbiji, kae on, ne sluaju naredbe Hristovog jevanelja. Umesto da su ponizni, skromni i strpljivi, oni, uvreeni, odmah kao iz inata primaju islam, te potiskuju pravoslavne i katolike iz njihovih sela i zauzimaju njihova imanja. Katolici u Srbiji [Albanci] jo vie bi stradali od ovih poturenih Albanaca da ih ne brane i ne tite njihovi bratstvenici muhamedanske vere. Nadbiskup je nesrean zbog ovih silnih kraa, otimaina i ubistava. Njemu ce srce stee kada ugleda po umarcima i gajevima silne grobove pravoslavnih i drugih koje su oni pobili. Masarek, najzad, istie jednu odliku u ponaanju islamiziranih Albanaca, koja e zaista, i tada i kasnije, biti klju za razumevanje ove stravine kolonizacije: muhamedanski Albanci su naroito opasni, kae on, "jer su Turci [tj. muslimani - D. B [ i mogu da ine svako zlo koje im ce svidi".[8] Zanimljivo je da potpuno isti sud kao Masarek ima i patrijarh peki Vasilije Brki u memoaru za grofa Orlova, od 29. marta 1771, gde veli da ce od muslimanskih Albanaca pribojavaju ak i sami Turci, jer je "albanskaja poroda estoka, dosaditelna, grabitelna, nespokojna, krvoprolivatelna i visokoumna". U prizrenskoj oblasti je, po Vasiliju, za vreme austrijsko-turskih ratova, hriana skoro nestalo, "a potom su ce naselili Albanci i postali Turci i napunili mesta i sela, poseli zemlju i mnogo ce obogatili".[9] Islamizacija Albanaca nije poela sa njihovim naseljavanjem srpskih zemalja. Prva etapa poturivanja pada jo u poslednje decenije XV veka, naroito posle likvidacije Skenderbegove Albanije. Jedan deo Albanaca pobegao je u

Page 151 of 478 junu Italiju, ali je ostatak poeo da prima islam, dobijajui sa islamizacijom ne samo garantiju daljeg opstanka nego i mogunost za napredovanje. Islamizacija je zahvatila prvo feudalce, pa gradsko i, najzad, seosko stanovnitvo. Turska vlast ce naroito starala da ubrza taj proces, dajui posebne, naroito finansijske olakice, tako da je cela srednja Albanija bila primila islam uglavnom ve u XVI veku.[10] Islamizirano stanovnitvo je menjalo svoj socijalni status i ekonomski poloaj, oslobaalo ce raznih dabina i tereta, od potlaene raje postajalo u svakom pogledu povlaeni sloj, kome su ce otvarali svi putevi ka vlasti u sistemu turske feudalne uprave. S druge strane, postizala ce puna zatita i, koliko je to bilo moguno u Turskoj, sigurnost lina i kolektivna. Pri tome nikako ne treba zaboraviti na optu versku motivaciju islamizacije: svaka tolerancija u islamu je uslovnog i u krajnjoj liniji privremenog karaktera. Funkcija islamske drave, prema tome i Otomanskog carstva, sastojala ce u rasprostiranju i pobedi "prave vere", sa ciljem da sav svet, a pogotovu svi podanici ovakve drave, prime islam. Najzad, muslimanski elemenat je u naelu za islamsku dravu pouzdaniji elemenat. U razdobljima vee spoljne opasnosti i unutranjeg previranja bilo je, dakle, dovoljno razloga ak i za militantnu islamizaciju, kakva je sprovoena prema balkanskim hrianima. Islamizirani Albanci postali su najsnanije i najsurovije orue za islamizaciju i pokoravanje hrianske raje. Nije stvar samo narodnog predanja, ve ce utvruje i mnogobrojnim istorijskim svedoanstvima da ce nad srpskim narodom, kao i nad drugim hrianskim narodima Balkana, stoleima pokuavalo i sprovodilo nasilno poturivanje, sa razliitim dejstvom: sa stvarnim islamiziranjem pojedinih delova naroda, grupa ili

Page 152 of 478 pojedinaca, ili bez uspeha, ali po cenu velikih rtava u ljudskim ivotima, imovini ili zemlji. Da bi se izbeglo nasilno poturivanje, hriansko stanovnitvo je esto moralo da naputa svoju zemlju, svoj kraj, da ce otiskuje u bliu ili dalju seobu. Pri tome je, opet, pored svega ostalog igrao vanu ulogu i verski momenat, pa i nacionalna svest.[11] Ustanovljeno je da je, ako ce izuzme specifina islamizacija bosanskog stanovnitva, kao i zanatlijsko-trgovake populacije gradova, sve ostalo pravoslavno srpsko i makedonsko stanovnitvo koje je podleglo islamizaciji potureno u zoni izloenoj albanskoj ekspanziji - od Skadra do Ohrida. To su tzv. "Arnautai", iji je broj vrlo veliki. Poto su preko Albanaca, i zbog njih, a ne od Turaka Osmanlija, primili islam, ovi su ce potureni Srbi i Makedonci za srazmerno kratko vreme i albanizovali, primivi ime, albanski jezik, obiaje, a konano i svest. Stoga je "taj procenat nae krvi potpuno izgubljen za nau narodnu celinu", zakljuuje s pravom Jovan HadiVasiljevi, koji je ovom pitanju posvetio 1925. godine posebnu raspravu, bogatu pouzdanom graom.[12] On je posebno izuavao pojas naselja od Ohridskog jezera do iza Prizrena, koji, po njegovom miljenju, ima svoj veliki znaaj "za istraivanje optih i glavnih uzroka poturivanja ovoga dela naega naroda".[13] Po njegovim proraunima, od oko 100.000 Arnautaa u celoj "Junoj Srbiji" [tj. Makedoniji i delovima Stare Srbije] u ovom pojasu ih je bilo oko 35.000, dok Jastrebov i Todor Stankovi tvrde ak i to da veliki procenat kosovsko-metohijskih Albanaca "ine poturenjaci i poarnaueni Srbi".[14] Postojanje izvesne mase muslimanskih Albanaca srpskog porekla na Kosovu i u Makedoniji ne moe ce

Page 153 of 478 argumentovano osporiti. Razume ce, bilo bi preterivanje tvrditi da su svi kosovski Albanci "Arnautai", tj. poarbanaeni Srbi, jer to zaista ne odgovara stvarnosti. Meutim, isto tako je neosnovano apriorno osporavanje ove nesumnjive antropogeografske i etnoloke injenice, jer nisu u pitanju "retki" primeri "etnike simbioze u oba pravca", nego jedna vievekovna tragedija srpskog naroda, koji je i na taj nain gubio svoj identitet.[15] Na pitanje o vremenu islamizacije i albanizacije kosovskih Srba i Makedonaca u zapadnoj Makedoniji ne moe ce odgovoriti jedinstveno. Poto je i irenje Albanaca, kako e ce videti u sledeem poglavlju ove knjige, teklo u etapama, pa ce dosta jasno mogu ograniiti i etapne zone njihove kolonizacije, to ce i vreme islamizacije Srba razlikuje od jedne etapne zone do druge. U naelu, prve su grupe Srba islamizirane i albanizovane u prvoj, zapadnoj ili pograninoj etapnoj zoni, a poslednje - u krajnjoj zoni na istoku.[16] Glavno poturivanje u zapadnoj zoni pada krajem XVII veka. Ta konstatacija Jovana Hadi-Vasiljevia slae ce kako sa tradicijama u narodu o tome, tako i sa istorijskim podacima. Svuda poturenjaci pamte 200 godina [prvih godina XX veka, to znai - od vremena oko 1700. godine].[17] U istonijim predelima poetni impulsi islamizacije Srba javljaju ce neto kasnije, a sam proces ima produeno trajanje. Na primer, u Gornjoj Moravi i Izmorniku prva islamizacija datira oko 1735, ili neto kasnije, a najmlaa oko 1870. godine.[18] Albansko stanovnitvo Rugova oko 1780-1810. bilo je katoliko; prelo je u islam poetkom XIX veka. Iz vremena oko 1870. postoji ve pisani podatak da su Rugovci muslimanske vere.[19] Srpsko stanovnitvo Roaja i tavice bilo je po

Page 154 of 478 izvetaju turskih istoriografa u XVII veku jo pravoslavno, to ce vidi i iz pomenika manastira udikove, pisanog pre 1738. godine.[20] Na ovaj ili onaj nain, vreme prvih snanijih talasa islamizacije pada u deceniji posle austrijsko-turskih ratova, tj. posle velikih seoba Srba 1690. i 1737. godine, to znai da je islamizaciji i albanizaciji srpskog naroda veoma pogodovala opta pometnja i nesigurnost koja je od tada pa kroz sledea dva stolea trajala na celom podruju Stare Srbije i Makedonije. Jo pre toga, posle poljskih pobeda nad Turcima, 1631-1634, prvi su na udaru ovog terora katolici Srbi i Albanci, koji ce silom islamizuju naroito u prizrenskoj nahiji i Metohiji. Pravoslavni su doli na red posle neuspelih pokuaja pokreta za osloboenje 1630-1656. Nastaju nasilja usled kojih jedan deo Srba ve tada bei, a u islam prelaze oni koji su ostali. Posle 1688-1690. islamizovanje i arbanaenje Srba postalo je bre, ali nije tada poelo. Od 1737. godine procesi islamizovanja i arbanaenja Srba jo su ubrzani; tek tada je nastalo jae islamizovanje u okolini akovice.[21] Islamizovanje, dakle, tee sukcesivno, ali ce ipak zapaaju izvesna vremena u koja je islamizacija vrena u veoj meri, kao da su u tim vremenima, kako veli Atanasije Uroevi, nastajali itavi pokreti za prelaenje naega ivlja u islam. Za prouavanje islamizacije i albanizacije srpskog naroda na Kosovu veoma je pouan primer prizrenskih upa Gore i Opolja. Tu je itav proces ne samo trajao srazmerno dugo nego su u njemu upleteni mnogi inioci, a rezultat nije ni jedinstven ni konaan. Gora je danas naseljena "Muslimanima", zapravo Srbima muslimanske vere, a Opolje stanovnitvom albanskog jezika. U Gori je odran etniki kontinuitet od srednjeg veka do danas, i to ce vidi iz

Page 155 of 478 istorijskih izvora, toponomastike, turskog deftera iz 1455, kao i pomenika manastira svete Trojice kod Prizrena. Gora to ima da zahvali geografskom poloaju i izuzetnoj kompaktnosti stanovnitva, koje ce meusobno oroavalo. Ali, kada su u Podrimlju i Opolju nastale etnike promene, a stanovnitvo Ljume [delom srpsko, a delom katoliko albansko] primilo islam, oko Gore ce postepeno stezao obru, te ce srpsko stanovnitvo ove oblasti najpre iz perifernih sela poelo iseljavati ili turiti. To ce poelo dogaati posle velike seobe 1690, no prelazak u islam bio je postepen. Najpre su prela u islam najugroenija i najmanja sela, kao Krstac, a naposletku najzabaenije, najvee i najbogatije naselje Brod, u kome je poslednja hrianka, Boana, umrla 1856. godine. I u drugim selima je tu i tamo bio ostao po koji hrianin: u Vranitu su Milisavu Lutovcu, savesnom istraivau ove oblasti, priali da je poetkom ovog veka ivela Todorica [Todorova ena], kojoj su sinovi u uglu sobe odredili gde e na svoj nain obavljati verske molitve. Sem pojedinanog, bilo je i masovnog prelaska u islam, to ce posredno vidi iz tradicije koja je sauvana kod Gorana [sluaj sela Zlog Potoka i itevca]; neki su, pak, Gorani promenili veru dok su ili za stokom u druge turske oblasti da bi ce lake kretali pod platom islama. Bilo je sluajeva da su prvi primali islam stariji ljudi pa su oni "poturili" sve po kui; to su inili stoarski trgovci koji su samo kao muslimani mogli dobro prolaziti po Epiru, kuda su gonili stoku.[22] Gora ce, meutim, mada ve potpuno islamizovana, nije albanizovala. U stvari, Gora u prvobitnom irem smislu rei, gde je etniki spadalo i Opolje, delimino jeste albanizovana, ali tamo gde je preplavljena ve islamiziranim doljacima. Osobenost ovoga ueg podruja Gore je u tome to ogromnu veinu njegovog stanovnitva ine starosedeoci, a samo je neto doseljenika,

Page 156 of 478 pa i to starijih, iz Hasa, Makedonije i Albanije.[23] S druge strane, u mijakoj oblasti, u Makedoniji, islamizacijom je obrazovana hibridna etnika grupa Torbei, koja takoe nije albanizovana, ali je od sredine XIX veka bila izloena obratnom procesu, procesu deislamizacije: tako je nestalo muslimana u Tresonu, Galiniku i Dolnom Malnianu;: mijaki muslimani su ostali "raja", pa su ce i oni morali seliti ispred zuluma, a muslimanska Gorna Reka je i sama trpela velika nasilja tokom novije istorije.[24] Naveemo nekoliko posebnih primera islamizacije i albanizacije iz makedonske Kievije. Selo Crvivci je islamizovano, po tradiciji, na 175 godina pre istraivanja, tj. oko 1760: Arbanasi su udarili od strane Zajasa na Uskrs, kada je igralo kolo, pobili su mnoge ljude, a ene zarobili i uselili ce kao u svoje kue. Pravoslavni su ce razbegli u Kievo, Lazarovce i u Ratane.[25] Selo Berikovo, sada muslimansko, sa naputenim pravoslavnim grobljem, bilo je pravoslavno do na 150 godina pre istraivanja, tj. oko 1785. Posle borbe s Arbanasima kod Tujina neki su ce ustanici sklonili u Berikovo; tada su napali na selo Arbanasi, pa pomuslimanili ene i decu, poto su im "mui" bili na pealbi. Starinci su zaista svi albanizovani.[26] Sam Zajas, sada izrazito albansko mesto, bio je staro pravoslavno selo, islamizirano oko 1740. godine: muslimani pamte svoje muslimanske pretke, ustanovio je Toma Smiljani, do sedmog kolena, a iz ovih imena nastavljaju ce imena njihovih pravoslavnih predaka. Pravoslavni starinci bili su "opke", pa su Arbanasi jedne od njih istisli, a druge preveli u islam i poarbanaili. U Zajasu su esta hrianska prezimena. Fandi, doseljeni u Zajas, bili su jo u postojbini islamizovani, pa su ih usled toga gonili njihovi katoliki saplemenici i primorali da ce isele - oko 1735-1785.

Page 157 of 478 godine.[27] Veoma je interesantan sluaj sela Kolari, gde je na mestu Mirovcima bilo naselje odakle su ce navodno iselili i zasnovali Mirijevo kod Beograda. Jedan deo stanovnitva ce, po narodnom kazivanju, iselio pod patrijarsima prema Dunavu, a drugi je ostao i poarbanaen je.[28] Uzroci islamizacije mogu biti razliiti, ali uglavnom gotovo svi potiu od "jakog"dodira s Albancima. Najee ce navodi da ce u islam prelazilo poto su im ce u selo doselili Arbanasi. Tu ce svakako podleglo nagovaranjima i privoljavanju, pa u pojedinim sluajevima i ugledanju na same Arbanase, ali je, bez sumnje, bilo prelaza u islam da bi ce tako, stupanjem na istu nogu sa pojedinim arbanakim susedima, spasli njihovog nasrtanja ili bar uspenije branili od njega. U ta nasrtanja spada i direktno prisiljavanje na prelaenje u islam, kao to to otvoreno kau Albanci u Niki na Kosovu polju, da su njihovi preci, kako navodi A. Uroevi, prisilili na "turenje" pretke sadanjeg roda Potura u njihovom selu.[29] Do istog zakljuka ce dolo i u prouavanju drugih krajeva Kosova i Metohije: glavni je motiv islamizacije - "zatita protiv arbanakih besomunika i otimaa", a islamizacija ena ce vrila da bi ce spreilo otimanje devojaka i ena - mada, priznaje ce, ima i dobrovoljnog odbegavanja ena za muslimane. Posledica islamizacije, po pravilu, na celom ovom podruju albanske ekspanzije u XVII i XVIII veku, a pogotovu kasnije u XIX veku, jeste albanizacija srpskog stanovnitva. Primanjem islama ulazilo ce u zajednicu fisa, primao albanski jezik i obiaj, gubila svoja narodnost. tavie, kao to je est sluaj sa konvertitima, in primanja islama stvarao je novo neprijateljstvo prema svojoj staroj sredini;

Page 158 of 478 islamizovani i albanizovani Srbi bili su potom najborbeniji, udarni deo albanske narodnosti.[30]
1 2 3 4 5 6 7 8

M. Lutovac, Znaaj Kosova, 8. J. Radoni, Rimska kurija, 100. J. Radoni, Rimska kurija, 106-108. J. Radoni, Rimska kurija, 513. J. Radoni, Rimska kurija, 514-515. J. Radoni, Rimska kurija, 565-566. J. Radoni, Rimska kurija, 646-648.

J. Radoni, Rimska kurija, 654-655. U pismu iz Janjeva prefektu Kongregacije od 12 avgusta 1793, Masarek veli da svaku svoju litaniju zavrava reima "Libera nos, Domine, ab Albanensibus!" (Oslobodi nas, Gospode, od Albanaca'), pa ogoren dodaje: "Extermina et dele istos Albanen ses de terra vivantium!" (Iskoreni i izbrii ove Albance iz zemlje ivih!) J. Radoni, Rimska kurija,678.
9

J. Radoni, Rimska kurija, 669.

10

U Albaniji prema starijim podacima, ima preko 66% muslimana, oko 22% pravoslavnih hriana a 11% katolika. U Jugoslaviji ogromna veina Albanaca je muslimanske vere.
11

Zanimljivo je, na primer, da u Novobrdskoj Krivoj reci, po nalazu antropogeografa, nema mnogo poislamljenih Srba (svega 2% od celokupnog broja domova u oblasti), to znai da su ovi Srbi radije naputali svoja ognjita i ustupili ih

Page 159 of 478 Albancima nego to bi prelaskom u muslimansku veru stupili u njihove redove i bili s njima na istoj nozi; samo je jedan mali deo popustio i preao na islam. A. Uroevi, Novobrd. Kriva Reka, 50.
12 13 14 15

J. Hadi-Vasiljevi, Muslimani, 21-94. J. Hadi-Vasiljevi, Muslimani, 28. J. Hadi-Vasiljevi, Muslimani, 40.

Nije tano da ce u pisanju o pretapanju Srba u Arbanase u Kosovsko-metohijskoj oblasti "uvek preterivalo", niti je ta literatura imala "politiki karakter i odreenu propagandistiku tendenciju, te sa naunom objektivnou nema nikakve veze" (M. Krasnii, Savremene promene, 221222). Albanski autor hoe tako da politikom i naunom diskvalifikacijom poniti rezultate itave srpske antropogeografske literature, koja ce, na elu sa Jovanom Cvijiem, odlikovala uopte visokim stupnjem naunog potenja i kritinosti, i zbog toga uvaavana u celom svetu. Islamizacije Srba na uem podruju Kosova bilo je i pre dolaska Albanaca, ali kao izuzetak. Svi ostali poislamljeni Srbi i Cigani su u islam prelazili docnije, od druge polovine XVIII veka, kada ce ve poinje oseati albanski uticaj. Paljivim istraivanjem mogao ce rekonstruisati hronoloki niz podataka o islamizaciji kosovskih rodova. A. Uroevi, Kosovo, 97. i d.
16 17 18 19

J. Hadi-Vasiljevi, Muslimani, 93. A. Uroevi, Gornja Morava, 102-104. M. Barjaktarovi, Rugova, 209.

Page 160 of 478

20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

M. Lutovac, Gora i Opolje, 351. M. Filipovi, Has, 21. M. Lutovac, Gora i Opolje, 268-269. M. Lutovac, Gora i Opolje, 272. T. Smiljani, Mijaci, 42-43, 76. T. Smiljani, Kievija, 431. T. Smiljani, Kievija, 437. T. Smiljani, Kievija, 440-441. T. Smiljani, Kievija, 444. A. Uroevi, Kosovo, 101. A. Uroevi, Gornja Morava, 106-108.

3. Vreme i prostor albanske kolonizacije Hronologiju albanske kolonizacije dosta je teko ustanoviti u svim njenim pojedinostima, pogotovu ako ce eli dobiti jedna dinamina demografska slika po istorijskim etapama ovoga vanog zbivanja. Prema istorijskim podacima i antropogeografskim rekonstrukcijama poeci kolonizacije padaju jo u XVI vek, ali taj prvi period nije obeleen masovnou niti uspeva da poremeti etnografsku situaciju ni kroz sledea dva stolea. Prvi masovni talasi kolonizacije nailaze na samom kraju XVII veka, kada ce koriste teke prilike na celom podruju ratnih operacija iz 1689. Tada su pokrenute vee srpske mase, a, c druge strane, prodor islamizovanih Albanaca od tada bitno menja svoju prirodu:

Page 161 of 478 sada je to nasilno potiskivanje i proterivanje srpskog naroda sa njegove zemlje. Tokom XVIII veka osea ce ve na jednom optem planu namera da ce ovaj srpski prostor u celini posedne i prisvoji. Ta namera u sudaru sa oslobodilakim pokretima srpskog naroda na Balkanu, kako emo videti, dobija u XIX veku i svoje prve programske izraze. Tek ovim naseljavanjem Albanaca u poslednja dva ili tri veka bitno ce menja etnografska slika ovog prostora. Dodue, naseljavanje Albanaca zapoeto na prelasku iz XVII u XVIII vek nije tada i zavreno; etnografska slika koju vidimo danas nije stvorena u to vreme. Prema tome, nije moguno tvrditi ne samo to da je Kosovo od iskona albanska zemlja, ve ni da je to zemlja koju albanski narod dri u celosti i potpuno poslednjih dvesta godina. Umesto toga, bilo bi tanije rei da je Kosovo sa zapadnom Makedonijom zemlja koju albanski narod postepeno i nasilno poseda i oduzima od njenih slovenskih stanovnika. Nedovrenost toga procesa ogleda ce u istorijskoj injenici da nikada albanska kolonizacija nije tekla bez otpora i borbe, te da ce mora govoriti i o neprekidnosti oslobodilakih napora srpskog naroda da ce odri ili vrati na zemlju koja mu je oteta. To je bez sumnje vana, jedna od najvanijih komponenata celoga ovog pitanja, koja istoriji srpsko-albanskih odnosa pridaje obeleje aktuelnosti ak i kada ce radi o zbivanjima od pre sto, dvesta ili vie godina. U trenutku kada ce Srbija mogla otisnuti u prvi rat za osloboenje, 1876, etnografske granice albanskog prodora na istok dostigle su svoje najdalje take, svoj najiri geografski okvir. Nepuna dva veka posle zametanja toga velikog talasa, znai, albanske su ce naseobine nalazile u Toplici, na domaku Nia; u prostoru Jablanice i Veternice bliile su ce Leskovcu, a Vranje je ve bilo okrueno

Page 162 of 478 albanskim naseljima. tavie, u neposrednoj blizini Vranja, kod Grdelike klisure, albanska je bujica presekla Junu Moravu i preplavila Masuricu. Zauzevi Vardenik [pobivi obane raselili su ovo selo], Albanci su poeli ugroavati Vlasinu i nadirati u Krajite, na dananjoj bugarskojugoslovenskoj granici. Juno od Vranja, zauzevi Gornju Moravu, preli su bili i Moravicu, drali preevsko razvoe moravskog i vardarskog sliva, presekavi na taj nain glavnu balkansku komunikaciju, i nadirali ka Pinji. Isto tako, od Tetova, Gostivara i Kieva irili su ce prema Vardaru, u pravcu Kaldrma Bogaza i Suhodolice ka Skoplju, a od Kieva ka Poreu i dalje na Vardar.[1] Po zapadnoj Makedoniji bile su ve rasute vee ili manje albanske enklave, sa jasnim usmeravanjem ka Tikveu i dalje, preko Vardara, u istonu Makedoniju. Na severu ugroeni su bili - zapadno od Toplice - krajevi oko Ibra i naroito Novopazarski sandak, gde ce albanska struja susretala sa bosansko-muslimanskom odnosno srpskom islamizovanom strujom. Valja napomenuti da je juno od velikih makedonskih jezera etnografska granica albanskog naroda posle masovne kolonizacije u drugoj polovini XIV veka uglavnom bila stabilizovana i da ce ni na krajnjem severozapadu, prema Staroj Crnoj Gori i Brdima, ta granica nije bitno pomerala sa svoje linije iz XV veka. Njena pokretljivost ce ispoljila na irokom sektoru od Prokletija do Ohridskog jezera, pa i to preteno na pravcu Prizren-Ni, gde su ce Albanci i nali najdalje, preko 200 km, od svoje matine oblasti.[2] S obzirom na to da ce migracija Albanaca nikada nije prirodno zaustavljala, nego je pokazivala tenju da ce nastavi, moe ce sa mnogo verovatnoe govoriti i o njenim daljim, neostvarenim pravcima. Glavni objekti ove

Page 163 of 478 ekspanzije nalazi li su ce u centralnim balkanskim oblastima na glavnom pravcu - Ni, i dalje prema Dunavu niz Moravu, moda i niz Timok ka Vidinu, a u svakom sluaju i prema Sofiji - neto junijim pravcem preko Krajita i Znepolja; na junom sektoru prostor Skoplja bio je vaan objekat albanske ekspanzije [ukljuujui i sam grad Skoplje], a potom i cela vardarska dolina ka Solunu. To sve znai da je potencijalni prostor albanske ekspanzije bila cela Makedonija i cela Srbija, verovatno i zapadna Bugarska, a na drugoj strani itav koridor Stare Rake, preko koga bi ce ostvario neposredan dodir sa bosanskim muslimanima. No kada ce pogleda ono to je zaista ostvareno do 1878. godine, najdublje promene sa najteim posledicama za odnos izmeu srpskog i albanskog naroda, i za sudbinu Srbije uopte, odigrale su ce na Kosovu i Metohiji, na "nikom" pravcu. Kosovo, Metohija i prizrenska kotlina, kako veli Cviji, spadaju u oblast raznovrsnog i najvie izmeanog stanovnitva; severno od planine Rogozne su etnografske prilike mnogo jednostavnije. Zato je Cviji i zapoeo 1900. godine "skupljati podatke o etnografskom sastavu svakog sela na prostoru izmeu ar-planine i Rogozne",[3] i time pokrenuo sistematska antropogeografska istraivanja itavog junoslovenskog prostora, s obzirom na fenomen i znaaj velikih dinarskih migracija: "poevi od kraja XIV veka pa kroz tursko vreme do naih dana, ispremetano je skoro sve stanovnitvo na prostoru od Veleke klisure na Vardaru pa do Zagrebake rope", a "glavnu masu tih to ce kreu i naseljavaju ini dinarsko stanovnitvo, iji su, opet, glavni deo stari Raani, narod srpske srednjovekovne drave. Usled tih seoba je znatno izmenjen raspored naroda na Balkanskom poluostrvu".[4]

Page 164 of 478 Znaaj ovoga opteg Cvijievog zakljuka je i u tome to ce na celom ovom junoslovenskom prostoru u svetlu stalnih i opsenih migracija teko moe govoriti o dugotrajnijem generacijskom kontinuitetu stanovnitva na jednom geografskom podruju. Drugim reima, ni u jednoj oblasti, bila ona etniki homogena ili heterogena, ne moe ce oekivati visok procenat staroga stanovnitva, malo je "starinaca". Nije, pak, svejedno da li je re o stanovnitvu jednoga istog naroda koje ce obnavlja i podmlauje novim generacijama svojih doseljenika, ili o doseljenicima drugog naroda: u prvom sluaju, ne samo to ce ne menja etniki i nacionalni lik jedne oblasti nego ce on utvruje i ini jo snanijim. U drugom sluaju, kada su doseljenici drugog naroda, moe ce promeniti etniki karakter oblasti i ova moe da bude izgubljena. Upravo to ce deavalo na Kosovu. Srpsko stanovnitvo koje danas tamo ivi samo je jednim malim procentom "starinako", onih starih rakih, nemanjikih srpskih rodova bez sumnje tamo vie nema. Srpsko stanovnitvo ce menjalo i obnavljalo zahvaeno selidbenim strujama jo od kraja XIV veka, a pogotovu u velikim ratnim i socijalnim krizama poev od kraja XVII veka. Srpski narod ce na Kosovo stalno i doseljavao, a ne samo iseljavao, pa je tako i dolo do pojave da ce vrlo stari srpski doseljenici smatraju ve starincima.[5] Ipak, postoji i u ovom sluaju etniki, a posebno jeziki kontinuitet u kojem ce uvaju sve bitnije osobine govora starijih slojeva ili prethodnika mlaega, doseljenikog sloja srpskog naroda.[6] Odravanjem prastarih rodova, ali jo vie doseljavanjem mlaih, odravao ce kontinuitet srpskog naroda na ovoj teritoriji. Prema tome, ta istorijska i etnoloka injenica da su ce Srbi i doseljavali u oblast Stare Srbije, ili su ce kretali po njoj [u tzv. "unutranjem seljakanju", kako kau antropogeografi], nikako ne moe

Page 165 of 478 imati istu vrednost i teinu kao fenomen naseljavanja Albanaca u ovoj oblasti. Naseljavanjem Albanaca oblast je postepeno i na mahove sve vie gubila svoje srpsko obeleje, doseljavanjem Srba iz drugih krajeva ona je makar donekle odolevala kao srpska zemlja, u prirodnoj cirkulaciji stanovnitva Prvi srpski doseljenici na Kosovu, i oni u Makedoniji, ti "vrlo stari doljaci", pokrenuti su upravo iz Albanije, tamo je, kao to znamo, jo od ranoga srednjeg veka bilo dosta slovenskog stanovnitva.[7] Tako ce prva zona albanske ekspanzije otkriva i kao prva etapna zona slovenskih migracija iz Albanije ka istoku i severu. Kako je ustanovljeno istraivanjem Pologa, slovenske doseljenike su u toj oblasti dali uglavnom razni krajevi severne Albanije [Ljuma, Pikopeja, Mati itd.]. Ti su doseljenici izbijali u Polog "noeni arbanakim potiskom". Zbog istiskivanja iz starog kraja doselili su ce u Polog mnogi slovenski rodovi poreklom iz pojedinih, danas albanskih sela i oblasti stare Srbije i same Makedonije. Ovi doseljenici sa zapada i severozapada beali su od zuluma.[8] Za Mijake, isprva stoarsko pleme bez stalnih naseobina, pretpostavlja ce da su ce kretali po srednjoj Albaniji kod Elbasana, u Buljizi, na Golom brdu i na planini Jablanici. Da li su Mijaci preko Drima bili u kompaktnoj masi ili samo u pojedinim naseobinama, danas nije moguno utvrditi. U svakom sluaju, potvruje ce zakljuak da "u prvo doba imamo migracije srpskog stanovnitva iz arbanskih predela i sa leve obale Crnog Drima na istok i desnu obalu ove reke".[9] Kada je, pak, re o Staroj Srbiji, mora ce misliti ne samo na slovenske doseljenike iz Albanije nego i na doseljenike iz drugih, ugroenih junoslovenskih oblasti. Srpsko stanovnitvo je posle naglog i jakog albanskog doseljavanja

Page 166 of 478 u Gornju Moravu, na primer, bealo u okolne, nekad i u dalje oblasti, ali je u naknadu za to pristizalo ovde drugo srpsko stanovnitvo, uzdrmano slinim ili drugim uzrocima u svome zaviaju.[10] Inae ce za srpsko stanovnitvo Gornje Morave smatra da ce doselilo sa juga, iz prilepskog kraja, tek u XVI i XVII veku, ali predanje ovih Srba zna da prilikom doseljavanja njihovih predaka u oblasti nije bilo turskog i albanskog ivlja. Intenzivno doseljavanje u Gornju Moravu i Izmornik nastaje tek od kraja XVII veka; tokom XVIII veka je uz albanske doseljenike dospeo do ovih oblasti talas srpskog stanovnitva iz raznih krajeva, pa ak i katolika iz Bosne. Razume ce, najjae je doseljavanje Srba u ovaj kraj bilo iz bliskih zapadnih krajeva, odakle su ce oni, pokrenuti albanskim migracijama, iseljavali na istok i zaustavljali u ovim oblastima, dok je u njima albanski ivalj bio jo slabo zastupljen. Zajedno s Albancima doseljavali su ce i Srbi ak iz Malesije i Ljume.[11] etiri su toka ili "struje" albanskog iseljavanja iz matine zemlje i irenja po susednim oblastima. Na jugu je "struja Toska" obuhvatala uglavnom pravoslavne Albance, te ce poev od druge polovine XIV veka kao verovatno "najjaa arbanaka migracija" kretala uzdunim epirskim putem u srednju Grku sve do Atike i Peloponeza; Jovan Cviji ih posle prvoga svetskog rata broji u Grkoj na 250.000. To je sad dosta prostrana zona Epira, koju Albanci zovu "amerija", i koja u izvesnom smislu predstavlja prelaznu pa i meovitu grko-albansku oblast. [Na teritoriji Albanije sauvalo ce, tako, i grko stanovnitvo, a u Grkoj ima etnikih slojeva albanskog porekla. Na obe strane su ove etnike grupe izloene dejstvu spontane ili planske asimilacije i denacionalizacije]. Ostale tri struje udaraju na junoslovensko stanovnitvo: "struja kumbije",

Page 167 of 478 "dukainska struja" i "malisorska struja". Prva od njih obuhvatala je stanovnitvo srednje Albanije, koje ce kretalo jednim delom starim rimskim putem Via Egnatia, a veim delom neto severnije od Struge i Ohrida, preko visokih planinskih prelaza. Rezultati ove migracije su srazmerno skromni, mada su, i takvi kakvi su, ugrozili malobrojno slovensko stanovnitvo Makedonije. Prilino razbijene grupe Albanaca nisu ce mogle lako objedinjavati zbog jakog otpora makedonskih Mijaka i Brsjaka.[12] Severnije od ove struje tekla je tzv. "dukainska struja", koja je obuhvatala albansko stanovnitvo oko Drima sa Miriditima i stanovnitvo iz oblasti Mata i Lurje. To je ona struja koja je prodrla najdalje na istok, do Masurice i Leskovca. Idui poprenim putevima, naroito zetskim, Albanci su prevladali najpre u Ljumi, a zatim i u drugim arplaninskim upama u okolini Prizrena, u Metohiji i na Kosovu. U novim zemljama veina katolikih Miridita primila je islam. Najzad, na krajnjem severu je "malisorska struja", koja obuhvata malisorska plemena mahom meovitog srpskoalbanskog porekla, nastanjena u dolinama Prokletija izmeu Skadra i Metohije. Ova ce struja ravala u dve grane, od kojih je jedna ila metohijskoj i kosovskoj kotlini, a druga je preko prevoja na Prokletijama prela u dolinu gornjega Lima oko Gusinja i Plava [poglavito Klimenti] i u dolinu gornjega Ibra izmeu Roaja i Ribaria, pa ce odatle razlivala na zapad od Novog Pazara i Sjenice i asimilovala ce sa islamiziranim srpskim stanovnitvom. Osim na sever, Malisori i Miriditi su ce, najzad, poslednjih vekova selili u primorje, od Ulcinja do Ljea, i u zalee ovog pojasa.[13] Teite "metanastazikog" [preseljenikog] irenja Albanaca nalazilo ce, dakle, na kosovskom pravcu, koji je od znaaja i za albanski prodor u Makedoniju: najozbiljnija

Page 168 of 478 kolonizacija Albanaca u Makedoniji pogodila je upravo oblasti juno odnosno jugoistono od ar-planine, a tu ce dospevalo iz prizrenskog kraja. Neku vrstu strategijskog kljua predstavljala je stara srpska upa Opolje, na udaru glavne, matine struje albanskih doseljenika. To je ujedno i jedna od prvih srpskih islamizovanih i albanizovanih oblasti. Ne moe biti sporan raniji srpski karakter Opolja, ali je ono daleko siromanije ostacima hrianske prolosti u odnosu na susednu upu Goru, jer su ovde rano izvrene etnike i druge promene. Staro srpsko stanovnitvo je jo pod pritiskom Kukli-bega [umro 1537] primilo islam, a delom ce, zbog terora, iselilo; docniji doseljenici, muslimani iz Ljume i ostalih krajeva severne Albanije, dokrajili su i poslednje ostatke iz hrianske prolosti.[14] Meu ostatke Srba hriana odmah po njihovom islamizovanju naglo su ce utisnuli novi doseljenici Albanci i albanizovani Srbi, oslonjeni na jako zalee oblasti iz kojih su dolazili. Taj proces stapanja razvijao ce brzo, jer nije bilo verske razlike izmeu doseljenika i starosedelaca, koji su bili primili islam. Najzad, i povlaen poloaj Albanaca muslimana doprineo je tom izjednaavanju i stapanju u jednu etniku grupu.[15] Uvrivanje Albanaca u prizrenskom kraju omoguilo im je da prodru u severozapadnu Makedoniju, u Polog. Pritisak dukainskih fisova u ovom pravcu ogleda ce najpre u stalnim pljakakim pohodima. Jo krajem XVI veka u jednom turskom dokumentu [iz 1595] navodi ce neka arnautska tajfa, razbojnika druina, koja je u vie mahova upadala u poloka makedonska sela, gde je opljakala, poubijala ili ranila mnoge seljake.[16] Planine Korab, ara, kao i venac koji dalje na severu odvaja Kosovo polje od Metohije, nazivali su ce "aramijskim planinama" [razbojnikim planinama]. Organizovani po tri stotine njih

Page 169 of 478 sa svojim barjaktarima, kako to opisuje R. Nikoli, prelazili su oni preko ovih planina dalje na istok i otimali po 5000 brava, vodei pravu borbu u sluaju potere. Time su pripremali teren za naseljavanje. Za ove akcije, kao i za potonje selidbe, koristili su prevoje i doline u ovom planinskoj kompleksu; po Korabu je jo 1914. godine bilo tragova aramijskih busija.[17] Ipak, tek od druge polovine XVIII veka hriansko stanovnitvo Pologa i njegova naselja poeli su da trpe najkrupnije promene, ije ce posledice i danas oseaju. U periodu dugom oko 150 godina doseljeni su mnogi muslimani Albanci, ije je prodiranje naroito bilo intenzivno u toku XIX veka. Zatim je nastupilo izvesno naseljavanje hrianskog slovenskog stanovnitva iz Makedonije, Srbije i Albanije, pa veliko pregrupisavanje stanovnitva po naseljima, uzmicanje naeg ivlja, prelaenje u islam [celih rodova i mnogo ena i devojaka], albanizovanje i drugo, o emu sada ima dosta podataka u predanjima pojedinih rodova. U svemu tome ovde su presudnu ulogu odigrali politiki, a ne ekonomski ili socijalni faktori [tetovske albanske pae i zulum]. Sukcesivnim doseljavanjem i prirodnim priratajem u ovom razdoblju Albanci su ce u Pologu veoma rairili i brojno jako narasli, tako da su oni izvrili veliku etniku i versku promenu u oblasti.[18] Do tih promena dolo je ne samo naseljavanjem odnosno razmnoavanjem Albanaca nego i postepenim a u krajnjem zbiru masovnim iseljavanjem slovenskog stanovnitva. Etniki sastav Pologa, dakle, izmenjen je korenito tek u novije vreme: do poetka XIX veka ovde su u veini hriani Sloveni, a danas "su u veem broju polokih sela Makedonci svedeni na uspomene koje potpuno blede". Istraiva ovoga kraja, Jovan Trifunoski, veli da ce u nekim selima prilikom ispitivanja oseao "kao kod samrtnika koji ve izdie", jer je u mnogim polokim

Page 170 of 478 selima sve ugaeno i izgleda "kao da u njima nikada nije ni bilo Makedonaca".[19] Islamizovanih i albanizovanih Makedonaca u seoskom stanovnitvu Pologa je najmanje 7,71% od ukupnog broja Albanaca u ovoj oblasti, a sigurno ih ima jo, jer ce svi ne mogu sa sigurnou utvrditi, poto su neki relativno davno poarbanaeni, pa su njihovi dananji potomci zaboravili svoje poreklo, a ima i takvih koji o poarbanaavanju ne priaju i kada znaju. Iz severne Albanije vodi poreklo 88,72% svih polokih Albanaca. Poetak doseljavanja sada postojeeg albanskog stanovnitva u Polog pada oko sredine XVIII veka. Drugu grupu ine oni rodovi [oko 30 %] iji su ce preci doseljavali u toku druge polovine XVIII veka, a trei period ine prva polovina XIX veka, kada Pologom vlada Abduraman-paa, Albanac, i kada ce doseljava najvei broj albanskih rodova [oko 50%].[20] Podrobnim istorijsko-antropogeografskim prouavanjem Pologa odlino je razjanjen model itave kolonizacije. ak ni u arplaninskoj upi Sirini [u slivu Lepenca], tridesetak kilometara istono od Prizrena, Albanaca nije bilo sve do sredine XVIII veka; oni ce u Sirini naseljavaju u najveem procentu u toku druge polovine XVIII i poetkom XIX veka.[21] Krupne etnike promene izvrene su i u Kaanikoj klisuri i susednom Skopskom Dervenu tek od druge polovine XVIII i u XIX veku.[22] U Skopsko polje Albanci ce sputaju tek u prvoj polovini XIX veka, uglavnom za uprave Hamzipae, Albanca, koji je pomagao doseljavanje muslimanskih Albanaca iz Albanije odnosno iz etapnih oblasti njihovog preseljavanja, koji su dopirali u sva sela inei zulum hrianskom stanovnitvu. Svi Albanci u Skopskom polju su doseljenici.[23]

Page 171 of 478 Za metohijski kraj Has pod Patrikom ustanovljeno je da je u njemu u toku XVII i XVIII veka "izvrena potpuna etnika smena: dotada isto srpski kraj, postao je arbanaki".[24] Postepenim naseljavanjem Albanaca i poarbanaivanjem islamizovanih Srba u krajnjoj liniji dolo je u drugoj polovini XIX veka [ne ranije!] do potpune izmene etnikog stanja u Xacy. Dananje albansko stanovnitvo veinom je poreklom od srazmerno skoranjih doseljenika iz prave Albanije, a malo je rodova koji su nesumnjivo ili vrlo verovatno starosedeoci i srpskog porekla, ili stariji doseljenici.[25] U svojoj monografiji o Metohiji Milisav Lutovac je sa mnogo razloga zakljuio da je ta oblast bila jo od srednjeg veka, ali i u XVI veku, "sa etnikog stanovita, jedna od najhomogenijih srpskih pokrajina".[26] Bitne promene ce dogaaju tek u XVII veku, i to krajem tog veka, sa optim poremeajem usled ratova. Dodue, nije beznaajno da ce u samom Prizrenu i blioj okolini etniki odnos bitno menja i srpsko stanovnitvo izlae najveem pritisku tek u XIX veku. Tada su, na primer, katolike pa islamizovane Fande iz Miridita naselile posede manastira svetog Marka i svetog Petra Korikog kod Prizrena, a potom proterale i Srbe iz tih sela.[27] I ovde je glavni talas albanskih kolonista prodirao iz Dukaina i Ljume, uz Drim i Beli Drim; itava oblast june Metohije bila je potom "odskona daska" za dalji prodor i irenje na istok i jugoistok, u mnogo veoj meri nego onaj stari, srednjovekovni albanski "dep" oko Erenika [Ribnice], izmeu Junika i akovice, severno od upe Has. Tridesetih godina XIX veka je u Metohiji, u svakom sluaju, stanovnitvo bilo izmeano. Statistike iz toga perioda su prilino nepouzdane, ali je sigurno da su osnovne etnike

Page 172 of 478 grupe Srbi i Albanci, i da ce Albanci javlja ju kao veina samo u jednom delu ove oblasti, dok su "na ostaloj teritoriji pekog, prizrenskog i pritinskog paaluka masu stanovnitva predstavljali Srbi; veih albanskih oaza van Metohije bilo je tada u Kaaniku, planinskom predelu Golaka, u Labu i jugozapadnoj podgorini Kopaonika ["Mitrovaka alja"], u Gornjoj Toplici sa centrom u Kurumliji, i u Peteru".[28]Zasluuju panju brojke iz statistiko-etnografskog pregleda koji daje Jozef Miler, prema stanju u 1838. godini. On daje podatke za tri varoi Pe, Prizren i akovicu, ali su mu glavna statistika obeleja verska i jezika pripadnost.[29] U Pei je od ukupnog stanovnitva 92,09% Srba, ali od toga je 2108 kua muslimanskih [srpskog maternjeg jezika, dakle islamizovanih ali jo ne i albanizovanih Srba!], prema 102 hrianske srpske kue [tj. 95,4% prema 4,6%]. Albanaca katolika i muslimana zajedno, po Mileru, u Pei je svega 4,17%. Miler dodaje da je Pe pre pada Despotovine [1459] bila mnogo vea varo, ali je potom broj stanovnika opao usled viekratnog iseljavanja Srba - 1459, 1481, 1690, i 1740. godine. U Prizrenu je Albanaca katolika i muslimana zajedno, po Mileru, svega jedna estina [4150 Albanaca od 24.950 stanovnika], Srba hriana i muslimana oko 4/5, tj. 18.385 stanovnika; Cincara je 1/12, a Turaka Osmanlija svega 1/60. Ukupno je 6000 kua, 24.950 stanovnika. Jevtu Dedijera, koji 1913. godine pie o Novoj Srbiji, iznenauje veliki broj prizrenskih Srba, ali dodaje da nema razloga ne verovati Mileru, koji je u svojoj statistici upotrebio turske harake spiskove. Zanimljivo je da meu prizrenskim Srbima ima malo starinaca: veinom su to doseljenici iz oblinjih sela i varoi, zatim iz Tetova, Debra, Crne Gore i Tikvea.[30] akovica je tada preteno albanska varo: Albanaca muslimana i katolika je 80,76% [17.000], a Srba

Page 173 of 478 hriana i nealbanizovanih muslimana, tj. muslimana srpskog jezika, 18,05% [3800]. Dok je u Pei, Prizrenu i akovici ivelo oko 58.000 varokog stanovnitva, dotle je u sva tri okruga bilo ukupno 195.000 lica [peki - 65.000, prizrenski - 78.000, akoviki - 52.000]; od toga je hriana [Slovena, Arbanasa i Cincara] 81.000 [peki - 31.000, prizrenski - 29.000, akoviki - 21.000]. U pekom i prizrenskom paaluku hriani su prema muslimanima u odnosu 81.000 prema 114.000, tj. 41,54% prema 58,46%. Svakako da je i po selima, slino sluaju u Pei, primeuje V. Stojanevi, bilo Srba muslimana. Po etnikom poreklu, po govornoj osnovi, velika veina stanovnitva govorila je srpskim jezikom, poto islamizacija tada jo nije dovela i do albanizacije. Zanimljivi ce odnosi dobijaju dubljom analizom: u pekom okrugu, kada ce oduzme broj varokog stanovnitva [oko 11.000 muslimana prema 1000 hriana, ukupno oko 12.000], u unutranjosti sandaka ivi oko 30.000 hriana i samo 23.000 muslimana, to znai da Srbi 1838. godine ine veinu seoskog stanovnitva u pekom okrugu [56,6%]. Albanska veina dobija ce u akovikom okrugu, gde ce naroito osea prisustvo katolikih Albanaca, ali je tu bilo i islamizovanih Srba: svih 300 muslimanskih stanovnika sela Zlokue su, po Mileru, islamizovani Srbi. U prizrenskom okrugu je situacija najmanje povoljna za hriane: dok u samoj varoi Srba ima oko 4/5 [zajedno s malim brojem islamizovanih, to su uglavnom pravoslavni hriani], dotle u selima na 45.000 muslimana dolazi samo oko 8000 hriana, tj, skoro 85:15. Stojanevi zakljuuje ispravno da su ovde raniji procesi islamizacije ostavili najvee posledice. Osnovnu masu muslimana u prizrenskom okrugu inili su islamizovani Srbi i albanski doseljenici uglavnom iz susednih krajeva, ali i iz Albanije. Glavno podruje islamizovanih Srba ovde je, svakako, Gora, zatim

Page 174 of 478 Sredska i predeo oko Orahovca u Metohiji. Jedan deo ranije islamizovanih Srba s kraja XVIII i poetka XIX veka pretopio ce u Arbanase, o emu svedoi Ami Bue oko 1840. godine. Ho ipak, ukupna analiza Milerovih i drugih podataka pokazuje da je, "kako po svemu izgleda", krajem prve polovine XIX veka srpski etniki elemenat bio preteniji od albanskog, premda ce procesom islamizacije i albanizacije smanjivao u korist ovog drugog. Takvo je stanje metohijskog podruja, gde ce, bez obzira na pogranini karakter ove oblasti i njenu neposrednu blizinu maticama albanskog migracionog talasa, odrava kakvatakva etnika ravnotea, ak mestimice i sa srpskom veinom, itavih 150 godina posle velike seobe. Albanska kolonizacija tekla je dalje na istok u ovom razdoblju sa jo slabijim demografskim efektom. U tom pogledu je veoma znaajna situacija oblasti Kosova u uem smislu rei, koja je u odnosu prema metohijskoj oblasti bila sledea etapna zona irenja i naseljavanja albanskog naroda. Seosku masu stanovnitva su na Kosovu za prvih vekova turske vladavine inili hriani, Srbi. Albanaca, i to ne samo muslimana nego i hriana, praktino nije bilo na Kosovu ni poetkom XVI veka ni docnije u XVII veku.[31] Najvei broj Albanaca doseljen je na Kosovo od sredine XVIII veka pa do etvrte decenije prolog veka.[32] Presudan poremeaj ravnotee dogodie ce jo kasnije, sa pristizanjem i naseljavanjem u ovim krajevima albanskih izbeglica ["muhadira"] iz osloboenih krajeva Srbije posle 1878, o emu e posebno biti rei. Kosovo je, inae, kljuna oblast za dalje nastupanje Albanaca prema istoku i severoistoku. Iz junog dela Kosova plavila je albanska naseljenika reka oblast Gornje Morave i

Page 175 of 478 Izmornik, tzv. "Kosovsko Pomoravlje". Intenzivno doseljavanje nastaje tek od kraja XVII veka i traje blizu sto pedeset godina, sukcesivno, u etapama.[33] Severno od Gornje Morave ce prostire Novobrdska Kriva reka, znaajna srednjovekovna srpska oblast. I ovde do naseljavanja Albanaca dolazi najranije krajem XVII i poetkom XVIII veka, a ne sa dolaskom Turaka. Pre kraja XVII veka Albanaca nikako nije ni bilo u Krivoj reci, sem neto rudara u Novom Brdu; presudna promena u etnikom odnosu je tek 1878. godine.[34] Istono od Gornje Morave i Izmornika je iroka oblast Kumanovsko-preevska Crna gora. Tu su Albanci poeli da ce doseljavaju tek u drugoj polovini XVIII veka, u vidu sitnih seoba, "iji je krajnji iznos vrlo znatan, i koje ce odmah ne zapaaju"; prema zakljucima Jovana Cvijia sitnije dugotrajne migracije, koje prolaze neopaeno, najvie menjaju etniki sastav pojedinih oblasti.[35] Jo kasnije su ce Albanci muslimani naselili u Moravici.[36] Kumanovska oblast je, takoe, oblast izmeanog stanovnitva, uglavnom od XVIII veka. Prema prouavanju J. Hadi-Vasiljevia, Albanci su 1909. godine inili jednu etvrtinu kaze [sreza]. Tridesetih godina XIX veka oni su preli liniju dananje eleznike pruge i ispeli ce na sam venac Rujna [selo Suevo], ali do Kozjaka nisu dospeli. Pretopili su znatan procenat srpskoga elementa.[37] Preevska oblast, u osnovnim crtama, prua slinu etnografsku sliku kao kumanovska oblast. Srbi su u vreme Hadi-Vasiljevievih istraivanja [u oi balkanskog rata] sainjavali dve treine stanovnitva; srpski elemenat zauzimao je istone, a albanski zapadne krajeve oblasti. Kompaktna masa albanskog stanovnitva je u podnoju Karadaga i u Moravici. Srpsko-albanska etnika granica je poetkom ovog veka dolina Moravice i zapadno podnoje

Page 176 of 478 Rujna. Od 35 mesta tada su ve 24 isto albanska; no velik je i broj albanizovanih Srba.[38] Sa Kosova je albanska kolonizacija zahvatila Lab odnosno Malo Kosovo,[39] a preko ove oblasti i prevoja na Prepolcu spustila ce ova struja u Toplicu. Topliki grad Prokuplje bio je sve do 1878. meovito naselje Albanaca, Srba, erkeza, Cigana i Jevreja, sa znatnom albanskom veinom.[40] U drugoj polovini XIX veka krajnji albanski izdanci preko Toplice bili su ve na domaku Nia. Najudaljenija srpska sela u pravcu Nia u koja su Albanci prodrli bila su: Novo Selo, Gornja Deva, Donja Deva, Klisurica, Digolj, Kordinci, Lukomir i Vlahovo. Ekspanzija je po svom rezultatu bila brza, mada je njen tok bio postepen. Na primer, u popisu knezova srpskih sela prokupake nahije iz 1743. veina je sigurno srpska, ali ve pred rat 1876. u mnogim ovim selima nije vie bilo nijednog Srbina. Centar Toplice u toku njene albanizacije bio je u stvari varo Kurumlija.[41] U Poljanicu i veterniku Klisuru Albanci su ce poeli doseljavati tek od druge polovine XVIII veka, kada su te oblasti bile naseljene srpskim narodom, kao i sva sela zapadno od Poljanice, otkuda su Albanci nadirali. Do 1878. godine u Poljanici i Klisuri bilo je nekih 18 albanskih sela. U blizini oblasti Vinogote [starom Inogotu] Albanaca je tada bilo u selu Lepenici, a u neposrednoj blizini Vranja nalazilo ce 8 albanskih sela. Ranije nego u Poljanici Albanci su ce naselili u Masurici. Izgleda da su u ovu oblast oko dananje Surdulice, na desnoj strani June Morave, doli kao katolici, pa su potom primili islam, verovatno jo u drugoj polovini XVII ili poetkom XVIII veka.[42]

Page 177 of 478 Pokret Malisora prema severu, bez obzira na izvesnu sputanost i ogranieni efekat tih migracija, nije od manjeg znaaja nego prodor irokog snanog talasa dukainske struje ka Moravi i Sofiji. On zasluuje punu panju, ne samo zato to ce odvijao u prostoru tzv. "bosanskog puta", koji e kao jedan od glavnih strategijskih pravaca na Balkanu biti predmet sporova i borbe velikih sila, nego i zbog toga to je u pitanju oblast u najneospornijem smislu srpska - oblast Stare Rake. To je, kako ce zna iz istorije srednjeg veka, onaj pravi, etniki i civilizacijski najplodniji zametak srpske drave i kulture. Oblast ce prostire u slivovima Lima, Ibra i Tape. itavim svojim junim pojasom ona ce naslanja na zonu izuzetno snane albanske kolonizacije, na Kosovo i Metohiju, ali i na matine severnoalbanske oblasti Velike Malesije. Otuda je i ona postala objekat albanske ekspanzije, pre svega kao izrazito stoarska oblast, a potom i kao zona vanih balkanskih komunikacija. No, treba nainiti razliku izmeu mirnih seoba, koje su ce nastavile na nekadanja srednjovekovna stoarska kretanja albanskih, crnogorskih i vlakih plemena, i militantnog, osvajakog posedanja ili planske kolonizacije, koju je vrila ili titila turska vlast. Prvi je sluaj Rugova, u srednjem veku srpske oblasti.[43] Prvi'pomen Albanaca u Rugovu je iz 1737, kada je patrijarh Arsenije IV Jovanovi prebegao iz Pei preko Rugova u Vasojevie; patrijarh je gostoljubivo primljen u arbanakim "stanovima", privremenim letnjim stoarskim naseobinama u planini. Tradicija Rugovaca zna da su njihovi preci najpre ovamo dolazili sa stokom samo leti, te da su oni za pau koristili ne samo dananje rugovske planine ve i Murga, Smiljevicu, Hailu, Gloiju, tedin i Niinat. Vremenom su poeli pojedinci da ostaju i da ce tu stalno naseljavaju. Danas u Rugovu ive iskljuivo Albanci muslimanske vere, poreklom iz malisorskog katolikog

Page 178 of 478 plemena Klimenata, u izvoritu Cijevne u Prokletijama, koji su ce doselili verovatno u prvoj polovini XVIII veka.[44] Jugozapadno od Rugova, u gornjem Polimlju, nalazi ce Plavsko-gusinjska oblast, srednjovekovna upa Plav, u to doba prilino gusto naseljena samo Srbima. To ce vidi iz Skadarskog deftera [1485], ali i iz popisa Skadarskog sandaka od Marjana Bolice, sto trideset godina kasnije [1614]. Od sredine XVII veka poinju ce samovoljno naseljavati po ovoj kotlini albanski Klimenti i Kui, konkuriui drugim srpskim i albanskim doseljenicima iz Malesije i Crne Gore koji su bili muslimanske vere, ali preteno srpskog jezika. Obe varoice, Plav i Gusinje, bile su takoe sa meovitim stanovnitvom, iji je maternji jezik bio srpski. U oblasti ce odralo pored srpskog stanovnitva u manjoj meri i muslimansko stanovnitvo srpskog porekla i jezika, kao i albansko stanovnitvo. Srpske su ostale oblasti Zla Rijeka [oko dananje Andrijevice] i naroito Budimlja [oko Berana-Ivangrada], koja je bila velika i nesavladljiva prepreka za albansko i srpsko muslimansko stanovnitvo upe Bihor [oko Bijelog Polja]. Srpske porodice iz crnogorskih Brda, doseljene ovamo, primale su islam, a dovoene su i muslimanske porodice srpskog jezika iz udaljenih krajeva [neki ak iz Osijeka, posle pada Slavonije u austrijske ruke]. Nekoliko je slojeva stanovnitva od srednjeg veka do danas, ali ogromnu veinu sainjavaju branski doseljenici posle 1690. godine.[45] Istono od Bihora i Korita su upe Roaje i tavica u izvoritu Ibra, gde je preovladalo muslimansko i srpsko-albansko stanovnitvo [pravoslavni Kui i latinski Klimenti]. Meutim, albanski ce etnikum ovde nije odrao: obe zajednice, bez obzira na veru i poreklo, govore samo srpski, jedino etiri mala sela govore albanski.[46] Najvei etniki poremeaj desio ce kasno, tek

Page 179 of 478 posle 1878, kada su planski kolonizovani muslimani srpskog porekla. Oblast Ibarski Kolain, niz Ibar do njegovog skretanja na sever, smenjuje svoje srpsko stanovnitvo krajem XVII veka, no svi pokuaji Albanaca iz Metohijskog Podgora da ce proire na sever prema Novom Pazaru lomili su ce o kolainski otpor, naroito naroda sela Brnjaci. Oni su za poslednjih sto godina bili bedem prema albanskom nadiranju iz Metohije i niz Ibar.[47]Novopazarska kotlina, izmeu Rogozne, Golije i Peterske visoravni, politiki je i duhovni centar najstarije srpske drave. Gusto naseljena Srbima do velikih seoba, ona ni tada nije potpuno zapustela. Jedan deo Srba je islamizovan; to su muslimani srpskog govornog jezika, oblast ka kojoj je naroito gravitirala malisorska struja iz Albanije, odnosno iz Metohije i sa Kosova, ali bez uspeha. Meutim, u samom geografskom centru oblasti Stare Rake nalazi ce Peter, "tranzitnoetapna oblast u kretanju stanovnitva". Njeno naseljavanje nesrpskim elementom plod je planske kolonizacije od strane turske vlasti, a ne spontanog preseljavanja stanovnitva. Posle uea Klimenata u austrijskom ratu protiv Turske skadarski vezir Hodaverdi-paa Mahmudbegovi, u nameri da ce oslobodi njihovog pritiska na Skadar, silom preseljava jedan deo katolikih Klimenata iz Malesije na Peter 1700. godine, pa je to ujedno i "prva strana etnika grupacija doseljena sa strane u oblast Stare Rake, koju su u svojim radovima zabeleili Jovan Cviji i Jovan Tomi". Njihova je dalja sudbina veoma sloena: izloeni pritisku da prime islam neki ce vraaju borei ce u Malesiju [1700, 1711], tako da od prve kolonizacije ostaje malo kua na Peteru - od 274 kue samo 50. Ho taj ostatak je ipak jezgro oko kojeg ce potom okupljaju novi doseljenici iz Malesije, pa i crnogorskih Brda.

Page 180 of 478 Posle srpskih ustanaka poetkom XIX veka, primeuje Milisav Lutovac, Turci poinju da poklanjaju veu panju ranije zabaenim i sporednim krajevima, obnavljaju stara i podiu nova uporita za odbranu i irenje islama. Tako nastaju, pored Novog Pazara i Prijepolja, Bijelo Polje, Roaje, Kolain, Plav itd. Podstie ce islamizacija, kao i aglomeracija muslimanskog stanovnitva sa raznih strana na ovom podruju, koje time dobija karakter vojne krajine. Najsudbonosnije promene dogodie ce, ipak, tek posle 1878, kada ce ovde naseljavaju muhadiri iz okolnih krajeva Crne Gore i Bosne, ime ce otvara proces svojevrsne heterogenizacije cele oblasti. U svemu tome Albanci nisu uspeli da uhvate dubljeg korena, ali je ova oblast - od 1878. poznata kao Novopazarski sandak - zbog svoje nove muslimanske koncentracije postala izuzetno znaajna za srpski narod, presecajui prirodnu vezu izmeu Crne Gore i osloboene Srbije na veoma slian nain kao to je kosovskometohijski albanski "klin" presekao prirodnu i drutvenu vezu srpskog naroda Moravske Srbije sa Makedonijom.[48]
1 2 3 4 5 6

R. Nikoli, irenje Arnauta. 121-122. J. Cviji, Balk. poluostrvo, 139. J. Cviji, Osnove III, 1169. J. Cviji, Metanast kretanja, 3. J. Cviji, Osnove III, 1167.

S. Stijovi, Onomastika istonog dela Metohijskog (Pekog) Podgora, OP 1 (1979) 238-239. Prema istraivanjima s poetka ovog veka, slovenskog stanovnitva bilo je zapadno od Ohridskog jezera u srednjoj
7

Page 181 of 478 Albaniji skoro do Elbasana jo u tursko doba (Mokra, Opara, ue Vojue, Arzen, Drimkol, Golo brdo, ermenika, Buliza, Mati itd.): J. Cviji, Balk. poluostrvo, 197-198
8 9

J. Trifunoski, Polog, 60. T. Smiljani, Mijaci, 38-40. A. Uroevi. Gornja Morava, 71. A. Uroevi, Gornja Morava, 76.

10 11 12

"Golo brdo na levoj i manastir Sv. Jovan Bigorski na desnoj obali Drima, u dolini Radike, bili su bedemi koji su zaustavljali arbanako prodiranje. Juno i severno Arbanasi su otili dalje u Makedoniju i Staru Srbiju" (J. Cviji, Balk. poluostrvo, 198).
13 14 15 16 17 18 19 20 21

J. Cviji, Metanast. kretanja, 16-18. M. Lutovac, Gora i Opolje, 262. M. Lutovac, Gora i Opolje, 278. J. Trifunoski, Polog, 38. P. Nikoli, irenje Arnauta, 111-112. J. Trifunoski, Polog, 38-39, 50-51. J. Trifunoski, Polog, 65-66. J. Trifunoski, Polog, 71-74.

A. Uroevi, Sirini, 131, 154. I ovde ce moe pratiti proces islamizacije i albanizacije: samo je procent poarbanaenih Srba ustanovljen u manjem obimu nego u Pologu: 2,20%.

Page 182 of 478 Meutim, Albanci u Siriniu nisu (do 1938) uspeli da osvoje veinu: Srba je 71,60% domova, a Albanaca 26,20% domova: A. Uroevi, Sirini, 152. J. Trifunoski, Kaanika klisura, 484, 495; isti, Skopski Derven, 313, 322, 327, 330-331, 346 itd.
22 23 24 25 26

J. Trifunoski, Skopsko Polje, 358. M. Filipovi, Has, 6. M. Filipovi, Has, 22. i d.

M. Lutovac, La Metohija. Etude de gographie humaine. Paris 1935, 66; isti, Znaaj Kosova, 8.
27 28 29

P. Kosti, Crkv. ivot, 136. V. Stojanevi, Junosl. narodi, 327-328.

Podaci J. Milera ovde prema V. Stojaneviu, Junosl. narodi, 328-330.

30 31

J. Dedijer, Nova Srbija, Beograd 1913, 260-261.

Vid.: O. L. Barkan, Les deportations comme methode de peuplement et de la colonisation dans l'Empire Ottoman, Revue de la Faculte des Sciences Economique de I' Universite d'Istambul 11 (1949-1950) No 1-4, posebno etnografsku kartu u prilogu; upor. A. Uroevi, Stanovnitvo Balkanskog poluostrva, ZREI 4 (1962).
32 33 34

A. Uroevi, Kosovo, 79. A. Uroevi, Gornja Morava, 76. A. Uroevi, Novobrd. Kriva Reka, 33-37.

Page 183 of 478 J. Trifunoski, Kuman.- preevska Crna Gora, 81-82, 103; upor. J. Cviji, Balk. poluostrvo, 144-145.
35 36 37 38 39

J. Trifunoski, Moravica, 233. J. Hadi-Vasiljevi, Juna Stara Srbija I 172, 178. J. Hadi-Vasiljevi, Juna Stara Srbija II, 129, 133, 140.

O ovoj oblasti studija K Risti, Malo Kosovo: nav. prema M. Lutovac, Znaaj Kosova, nap. 16.
40 41 42 43

P. Pavlovi, Seobe Srba i Arbanasa, 57. P. Pavlovi, Seobe Srba i Arbanasa, 71-72, nap 61. P. Nikoli, irenje Arnauta, 123, 125-126.

Srpsku etimologiju ovog toponima utvrdila je M. Grkovi, O toponimu Rugova OP 3 (1982) 187-189.
44 45 46

M. Barjaktarovi, Rugova 172-174, 178. M. Lutovac, Bihor i Korita. 28-45.

M. Lutovac, Roaje i tavica passim. Vid.: I. Kosani (= Mita Dimitrijevi), Novo Pazarski Sandak i njegov etniki problem,Beograd 1912, 21-24, 63-64.
47 48

M. Lutovac, Ibarski Kolain. 103-105, 115, 119. M. Lutovac, O etnikim promenama, 205-229.

4. Nain albanske kolonizacije i iseljavanja Srba Naseljavanje Albanaca u srpskim zemljama od XVII veka do naeg doba ostavilo je u istorijskoj svesti srpskog naroda

Page 184 of 478 krvavi trag nasilja. Za dolazak i prisustvo albanskih doseljenika vezuju ce mnoga predanja o masovnom i pojedinanom zulumu, o pljaki, pogromu i proterivanju Srba sa svoje zemlje. Iako su lini odnosi meu ljudima i susedima razne narodnosti mogli da budu, pa su i bivali dobri, ukupna slika albanske kolonizacije je mrana, i tu zaista nikakva ulepavanja nisu moguna niti umesna. Istorijska svest naroda ce opravdava masom injenica, veoma odreenih i nimalo legendarnih. Ne moe ce o tome, dakle, govoriti kao o "preterivanju"; nije u skladu sa istorijskom istinom pria o "prirodnom" silasku prenaseljenih pastira sa gladne planine u plodnu, tobo naputenu ravnicu. Postoji u nae vreme i takva tenja da ce istorija albanskih seoba podvrgne izvesnom "kozmetikom tretmanu". Tako, na primer, u drugom izdanju Enciklopedije Jugoslavije oalbanskim seobama kae redakcija tek ovoliko: "novo naseljavanje Albanaca u opustoena podruja mijenjalo [je] narodnosnu sliku stanovnitva. Albanske seobe nisu bile samo dio smiljena plana turske drave da napui opustjele krajeve radi svojih poreznih i vojnih potreba, kako su to inile sve drave, nego i posljedica tekih ivotnih prilika brana i stoara, neizbjean gospodarski proces nadiranja prema plodnim dolinama na Kosovu i u Makedoniji, uzrokovan glau za zemljom i potenciran time to su nakon ratova i seoba ostajala rijetko naseljena ili pusta podruja".[1] Ovakvim ce tumaenjem albanskih seoba sasvim olako prelazi preko injenice da su ta "pastirska" kretanja znaila, u stvari, i u krajnjem svom rezultatu, osvajanje i otimanje tue zemlje i unitavanje srpskog naroda na njegovom matinom istorijskom podruju. Isto tako, time ce preutkuje okolnost da su nasilje nad srpskim narodom albanski brani i stoari vrili pod okriljem tuinske, osmanlijske vlasti, koristei sve

Page 185 of 478 prednosti koje je islamski poredak davao muslimanima u odnosu na obespravljenu hriansku raju. Time ce, najzad, potpuno zatakava jedna bitna injenica - da su albanskom kolonizacijom tokom poslednja dva veka naterane na iseljavanje i prognane ogromne mase srpskog naroda, i da to nikako nije naseljavanje "retko naseljenih i pustih" podruja, ve upravo infiltracija, razbijanje i denacionalizacija kompaktnih i gusto naseljenih oblasti. Potiskivanje makedonskih Mijaka iz debarskog kraja, na primer, reito ilustruje taj proces. Krajem XVIII veka, pretvaranjem varoi Debra u centar albanskih begova i spahija, bez obzira na to da li su to odmetnici ili tienici sultanovi, nasilje nad Mijacima postaje nepodnoljivo, te ce raseljavaju itava sela. U Starom Selu izmeu Galinika i Suice ljudi su zbog velikog zuluma morali po svrenom poslu zakopavati "sa" i "erepna" da ne bi dali dokaza da imaju hleba, jer im je od usta otiman; najzad su morali da ce pasele.[2] Pogotovu u razdobljima veeg osamostaljivanja albanskih begova na podruju Debra poetkom XIX veka kolonizacija je dobila razmere genocida. Neki Dalib-beg u Debru sistematski je naseljavao Albance iz srednje i severne Albanije u Gornjoj Reci. Slao je Albance tamo kao svoje poverenike i uvare, preko njih prikupljao porezu i desetak, pa su za ovima mnogi drugi Albanci doli u Gornju Reku kao ovari, kozari i sluge. No, kao muslimani, oni su povlaeni meu hrianima, i niko im nije mogao stati na put da ne ine bezakonja. Albanci su tako zauzimali zemljite hriana u selima Vrbjanu, Dubovu, Trnici, tirovici itd. U Tanuu zbog ovih zuluma takoe nije ostalo hriana. U ostalim selima Gornje Reke stare hrianske porodice odravale su ce na taj nain to su ce neke poturile. Pod pritiskom Albanaca u Gornjoj Reci dolo je i

Page 186 of 478 do pomeranja mijakih porodica na istok.[3] Sredite nasilnika je Trnica i tirovica. U blizini Trnice postoji peina zvana pela Amet ereta, gde je ovaj zlikovac umorio preko sto ljudi. Tu je baen i stari uitelj srpski, poslednji od stare kole, Hadi-Jermontovi iz Vrbena. Ubiti hrianina nije znailo nita. Kad ubiju hrianina, veli istraiva ove oblasti Toma Smiljani, govorili bi Arnauti jedni drugima: "Ska nurdon! Je vrau nji kin!" [Nije nita! Ubijen je jedan Sloven!].[4] Kievija prua masu primera brutalnog nasilja i genocida. Kod crkve iz XIV veka u selu Lazarovci nalazi ce groblje sa natpisima, po kojima ce vidi da je retko ko od domaina umro prirodnom smru, ve su ih Albanci nemilice ubijali. "Mije sme paale od of na lele!", kau ljudi. Kada je neki Arbanas ubio sina jednoj Srpkinji, pria T. Smiljani, niko nije smeo da joj prie i da je tei. Priao joj je ubica i rekao: "uti! uti! Ete mu bilo pisano ja da ga ubijam!" - na ta mu je majka ubijenoga odgovorila: "Hvala ti, kada ce bar ti nae da me utei".[5] Starinako stanovnitvo pravoslavnog sela Trajevog Dola [sada Trapi Dol] bilo je brsjako, ali ce razbeglo prema Kievu osamdesetih godina XVIII veka, kada su na njih napali Albanci iz Zajasa.[6] Ima, pak, i primera odlunog i uspenog otpora. Selo Tajmita, nastalo u zbegu, prualo je organizovan otpor; selo su kaaci palili vie puta, ali ce ono ipak odralo prkosei svim nedaama.[7] Istorija albanskog naseljavanja Pologa ima u svom sreditu upravo uzdizanje u vlasti tetovskih paa albanskog porekla. Okrueni albanskim "tajfama", koje su zalazile u sva sela inei zulum hrianskom stanovnitvu, oni su najvie doprineli da ce etniki lik Pologa toliko izmeni. Zbog albanskih zuluma narod je beao iz svojih starih naselja i

Page 187 of 478 prikupljao ce u drugim veim selima ili varoicama, ili ce iseljavao iz oblasti, pa su ce u tako ispranjena sela uvlaili i preovladavali doseljeni muslimani Albanci [Katranje, Gornje Falie, Jarebino itd.]. Masovno razbojnitvo kaaka [odmetnika] jo od XVIII veka predstavlja, sa druge strane, izvor trajne nesigurnosti i iseljavanja Poloana: poznata su mnogobrojna jataka sela, oslonac kaaka u ovoj oblasti [urevite, Kalite, Provce, Simnjica i dr.]. Najdalje do sredine XIX veka Albanci su uspeli da pobiju sve narodne glavare koji su sa manje ili vie uspeha titili sela i organizovali oruani otpor naroda.[8] Podaci o iseljenicima u Pologu ukazuju da je pravoslavnog stanovnitva ranije bilo skoro u svim dananjim selima [137 sela], a takoe i u nekim danas raseljenim selima. Sada od postojeih polokih sela u 65 njih nema vie nijednog pravoslavnog itelja; vidi ce, isto tako, da je na svet naputao Polog samo kada vie u njemu nije mogao opstati: neke je isteralo to to su im zemlju oduzeli doseljeni muslimani, drugi su beali zbog ubistva, iz straha od osvete, zbog siromatva i slinog.[9] Poto bi ce pojedini Albanci naselili u poloka sela, njihove porodice su i dalje odravale veze sa svojim krajem u severnoj Albaniji. Ha taj nain su stalno privlaili roake i poznanike, im bi ce iz matine oblasti iselio jedan lan, sa njim su ce i drugi selili onamo gde ve imaju saplemenika.[10] Doseljavanje Albanaca mahom ce vrilo u manjim grupama, ponekad i pojedinano. U poetku je taj proces, ako izuzmemo grupna nasilja organizovanih kaakih druina, tekao neto mirnije, jer su novi doseljenici bili malobrojni prema starijem zateenom stanovnitvu. Osim toga, doseljenici su iveli samo po pojedinim mestima, a zemlje i pae bilo je u obilju, tako da starinci nisu odmah ni uvideli opasnost koja im preti od

Page 188 of 478 doseljenika. Priratajem proireni posle naseljavanja, Albanci zahvataju mnogo zemlje i razmnoavaju vie stoke, tako da je sukob izmeu njih i starinaca postao neminovan. Ishod je po pravilu bio porazan za starince, pri emu su u ovoj borbi Albanci, kao povlaen elemenat, ispoljili veu energiju nego starinci i punu bezobzirnost prema ovima. U mnogim polokim selima mogu ce prikupiti podaci i uspomene o sukobima i borbama izmeu doseljenika i starinaca. Ovi su ce znatnim delom iseljavali, ali su jednim delom i satirani. Odrali su ce samo mestimino, po ivicama svoje stare oblasti, u bednim prilikama.[11] Vredi navesti nekoliko primera iz Pologa. Od kako su u selo Forino poeli da ce doseljavaju muslimani Albanci, makedonski stanovnici u toku XIX veka postepeno su ce iseljavali, dok ce nisu sasvim iselili [tek poetkom XX veka]. Neki Manasija sa decom bio je poslednji Makedonac pravoslavne vere u Forinu. Njega su zajedno sa sinom Stojkom ubili seoski Albanci oko 1936; poslednja kua Makedonaca u ovom selu razorena je posle ovoga rata.[12] Selo Korito bilo je makedonsko, a sada je albansko. Albanci su ce doselili u vreme tetovskih paa poetkom XIX veka; paa je precima dananjih rodova najpre nudio da ce nasele na kotlinskom dnu kod sela Tenova, ali su ovi imali dosta stoke, naroito ovaca, te su zbog podesne pae izabrali Korito na Suhoj gori.[13] U Lopunik su ce krajem XVIII veka doselila braa Musli, Islam i Uko, iz albanskog sela Srbinova, a po pozivu Makedonaca iz Belovita da im budu "sejmeni" [uvari]. Posle doseljenja oni su "so zulum" kupili zemljite u Lopuniku, plativi vlasnicima samo 60 groa, i tako su na tom zemljitu Albanci osnovali posebno naselje.[14] Zabaeno selo elezno Reane bilo je naroito od poetka XIX veka esto napadano i pljakano, a ljudi mu za sitnice ubijani ["trgan narod", kako vele metani].[15] Seljake iz Gornje

Page 189 of 478 onovice su ubijali na pai, u umi, na njivama, grabili im stoku itd.[16] Stara Simnjica i njen pravoslavni manastir potpuno su propali u jednom od austrijsko-turskih ratova. Za vreme tih dogaaja u Simnjicu su dole tri albanske porodice iz Mata u Albaniji. One su pozvale u pomo Albance iz Padalita i Srbinova i sa njima napali na Simnjicu i na manastir. Od kaluera ostao je u ivotu jedan, koji ce prilikom napada nije desio u manastiru, a ostali su bili pobijeni; iguman je bio zapaljen. Albanci koji su raselili staro selo i razorili manastir ostali su u Simnjici. Da ne bi bili malobrojni, oni su kasnije pozivali i druge saplemenike iz Albanije da dou u njihovo naselje, pa je tako Simnjica postala muslimansko-albansko selo.[17] U selu Depitu nalazio ce manastir sv. Bogorodice. Jednom, kada je narod bio skupljen u manastiru, doli su "Turci" [muslimanski Albanci] i zapalili manastir zajedno s narodom.[18] Potpuno ista slika dobija ce i prouavanjem oblasti na glavnom udaru albanske ekspanzije tokom XVIII-XIX veka, od Metohije do Toplice i Masurice. Kolonizacija Albanaca je od samog poetka praena nepodnoljivim terorom, koji je, uzet u svojoj ukupnosti, uzrok masovnom iseljavanju Srba. Na Kosovu u uem smislu, na primer, prouavanje uzroka za iseljavanje Srba iz njihovog zaviaja ili iz etapne oblasti njihovog povlaenja pred albanskim valom otkriva upravo te inioce Naveemo samo nekoliko primera. Dogandii u donjoj Guterici su izbegli od Tetova zato to su poubijali aramije [albanske razbojnike] u svojoj kui. I Karalii u Konjuhu napustili su peki kraj poto su ubili nekog Albanca itd. Ova ubistva su dolazila u odbrani asti ili imanja. Neki su zbog tih nasilja naputali kue i imanja i selili ce i bez "padanja na krv". Sojevci u Toplianu iselili su ce iz Sojeva u Gornjoj Moravi zato to kao kovai nisu hteli

Page 190 of 478 Albancima da kuju motike preko reda, a Bokovii u Babinom Mostu su napustili svoje selo Borane "u Karaorevo vreme", jer su, kako im predanje veli, Arbanasi tada na planini zbog bune u Srbiji inili veliki zulum. Iseljavali su ce Srbi i da izbegnu prisilno poturivanje.[19] U zauzimanju zemlje za svoja naselja Albanci su vrlo esto bili bezobzirni, a kada su nailazili na otpor u tome, njihova je agresivnost bila jo bezobzirnija.[20] Srpsko stanovnitvo dobeglo u oblast Gornje Morave napustilo je svoj zaviaj uglavnom zbog zuluma, u koje spadaju ubistva, pljake, otimanje imanja i ena i slino.[21] Velika albanska nasilja, u razliitim oblicima, glavni su uzrok i seljakanju srpskog naroda u samoj oblasti Gornje Morave. Vrbiani su u Komanac pobegli "od gaanje", tj. od pokuaja ubistva od strane Albanaca. Jancii su iz egre preli u Donju Budrigu, jer su im tamo Albanci ugrabili dve devojke, pa hteli i treu. Re "zulum" oznaava ovde sva nasilja i neovetva, pod njom ce podrazumeva ucena ["rabu"], ubistvo, proterivanje sa imanja i otimanje imanja, "peenje" ueenim vrnikom, "udaranje na obraz" [silovanje], rad na poturivanju itd. Zulum je bio toliko neizdrljiv da ce mahom bealo ispred Albanaca. Ovo seljakanje nije vreno na mahove, ve neosetno i postepeno, tako da je usled njegova sukcesivnog trajanja dolazilo i do toga da u nekom selu ne ostane nijedan srpski dom. U ovim sluajevima nije dolazilo do toga da selo potpuno zapusti, nego je samo vrena smena stanovnitva, jer su ce Albanci u ovakva sela, ako ne pre a ono poetkom njihova raseljavanja, uvek lako uvlaili i time potpomagali zapoeti proces. Upadljiva je injenica da su ce Albanci manje seljakali, a to ne stoga to su mlai u ovim oblastima, ve zato to ih na ovo niko nije primoravao. To to je reeno za Albance vai i za islamizovane i albanizovane Srbe [22]

Page 191 of 478 U oblasti Kumanova Albanci su ce naseljavali uglavnom na dva naina: planskom kolonizacijom od strane turskih vlasti posle velikih srpskih seoba na sever od kraja XVII veka, i drugo, ubacivanjem u naseljena srpska sela, postupnim naseljavanjem iz susednih severnih i zapadnih predela. O prodiranju Albanaca u srpska sela u XIX veku ima i pisanih dokumenata. Oni najpre kao samci osvoje koji srpski dom i imanje i proteraju Srbe, pa onda dovedu i svoju porodicu. Jovan Hadi-Vasiljevi navodi sluaj sela Dumanovce, kao primer postupnog uvlaenja Albanaca u srpsko selo, i nasilja "iznutra": "Ubivav gi, paliv gi, pljakav gi, ali oni ne ostaljav svoje kue i selo; i ostalja li ce onaj krasoa" navode ce rei metana.[23] Ispitivanjem porekla pojedinih porodica vidi ce kako su Albanci potiskivali ispred sebe Srbe i kako su ce ovi postupno uklanjali ispred Albanaca Tako ce, na primer, zna da je vranjska porodica Mautkovii starinom svojom iz sela Vrbana u kome odavno nema nijedne srpske due, pa da ce, beei ispred Albanaca, prese lila iz sela Vrbana u selo Reljan, kad su ce Albanci jae poeli iriti i u Reljanu, ona ce odatle preselila u selo Leosoje, dok ce nije, najzad, preselila u grad Vranje. Ovakva je bila sudbina mnogih srpskih porodica koje su potiskivali Albanci.[24] Cela Gornja Pinja je, u stvari, utoite begunaca koji su ce ovde sklanjali od albanskog zuluma - iz okoline Preeva, Kumanova, Vranja, Gnjilana, Kosova, Poljanice, Puste Reke i iz drugih krajeva koji lee jugozapadno, zapadno i severozapadno od Gornje Pinje.[25] Metod albanske infiltracije opisao je P. Nikoli prema izuavanjima Poljanice. Prvi su ce Albanci, kae on, naseljavali mahom na prevaru, i tek posle su ce nasilniki irili, otimajui imanja stanovnicima. Kada su ce doseljavali, bili su jadni i alosni. Najpre bi obino dolazili sami, a posle

Page 192 of 478 su im stizale porodice. Kukali bi i preklinjali da ih stanovnici u selima, gde su naili, prime na konak. Ovi su ih iz saaljenja primali u svoju kuu, ali ce Arnautin nije vie udaljavao iz kue. im mu stigne porodica, smesti ce u kui, izbaci sve to mu ne treba, pa e onda rei onome koji ga je primio na konak: "Ja idem ak iz Malesije, sad idi ti!". Tako su ce zaselili prvi doseljenici Arnauti gotovo u svima, naroito pograninim selima Poljanice. Kada su ce tako nastanili, poeli su potom nasilniki da ce ire u ostalim selima. Tako su ce nasilniki zaseljavali i Arnauti iz bliskih golakih sela Najpre su ubijali obane, a potom su ce vodile prave borbe prilikom kosidbe livada, stanovnici su ih u prvi mah uvek odbijali [Dobroevo, Drenovac, Rodace], ali su ih ovi najposle ipak raseljavali.[26] Isto tako, svuda ce mogao evidentirati jo jedan nain zloupotreba slube uvara i zatitnika ["derudekdije"]. U Masurici su ce prvi doseljenici Albanci u prvi mah naselili radi zatite stanovnika u selu. Kada su potom ekonomski ojaali i namnoili ce, poeli su ce dojueranji uvari nasilniki iriti. Najpre su poeli ubistvima raseljavati stanovnike sela Masurice, a potom i ostale. U selu Masurici ubili su dva deteta i prinudili stanovnike da ce sele. U Surdulici su nasilniki pritisli neka imanja, ubili Stevana Pusulju i naselili ce. Potom su poeli otimaine u Alakincu, Dlugojnici, Lmeni i redom po svom Masurikom polju. U Alakincu imali su najpre koare, pa su ce potom stalno nastanili. U Dlugojnici su drali u prvi mah trmke [pele], pa su potom preli i tamo ce naselili. Tako su redom zahvatali selo za selom. Stanovnici su uzmicali u bliska planinska sela. Na osamdeset do devedeset godina pre Nikolievog istraivanja [tj. 1824-1834] nasilniki su zauzeli i Vardenik, poto su ubistvima raselili to selo.[27]

Page 193 of 478 Nasilje kao glavno obeleje albanske kolonizacije i osnovni uzrok velikih iseljavanja junoslovenskog stanovnitva u Makedoniji i Staroj Srbiji istie i Jovan Cviji jo u svom kapitalnom delu Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije [1911] "Kao u Debar i Golemu Reku, i u Kuevo, Zajas, Kopa i Pore sve vie prodiru Arbanasi. Gde jo nisu prodrli i nastanili ce, javljaju ce u etama kao zulumari, pljakaju stoku i odvode u Debar, odvode i ucenjuju decu, napadaju na sela, time uine najpre nemogunim rad i ivot u selima, jer ce najpre napusti stoarstvo po planinama i obraivanje zemljita, koje je dalje od sela. Opasno je i goru sei za grau i alatke, to ce moe samo jo oko sela raditi. Stanovnitvu ce, dakle, takvim zulumarstvom oduzmu svi ivotni uslovi i ono mora ii u pealbu. Prema tome pealba stanovnika iz Kieva i Porea nije znak ni neplodnosti zemljita ni guste naseljenosti, ve nesigurnosti, kao to je sluaj i u Maloj Reci. Poznato je, dalje, da mnogi pealbari ostanu u zemljama u koje idu. Ovako gotovo opustela sela moraju imati arnautske najamnike ili derudendije, koji ih uvaju. Oni ili neko od njihovih najpre ce nasele u slovenskim selima, i mesto po umama zulumari su sada u selu. Oni dre vezu sa svojim saplemenicima u Debru i ovi ih pomau. Nastaju otmice imanja, ubijanja, i slovenskog stanovnitva postepeno nestaje i iseljava ce. Tako je u Kopau selo Drugovo strah za svoju okolinu. Tim nainom je i malo selo Brakjan u Poreu opasno za okolna sela postalo".[28] Cviji opisuje i metod naseljavanja Albanaca u tetovskoj oblasti [Donji Polog], u sutini na isti nain kao i znatno kasnije Jovan Trifunoski: "Najpre su [Albanci - D. B.] zauzeli planinska sela oko ara a zatim ce postepeno sputali u tetovsku kotlinu, koju, pomenuto je, jo nisu ni u pola osvojili. Kao prethodnici i vesnici migracije dole su najpre arnautske aramijske ete,

Page 194 of 478 koje su otimale stoku, razvaljivale baila i onemoguile arskom stanovnitvu opstanak; uporedo s tim ilo je naseljavanje po nekoliko arnautskih kua u selima. One su posle dozivale svoje plemenske i bratstvene srodnike ili zbog toga to su ovo bolje i prostranije pae ili po jednoj arbanakoj osobini: Arnauti istog bratstva i plemena vole ce i pomau i jedan bi drugome doli u pomo i na velike daljine i pored velike opasnosti; tim arnautskim grupama od kua po srpskim selima bila je potrebna takva pomo".[29]
1 2 3 4 5 6 7 8 9

EJ I, 68 (irilino izdanje). T. Smiljani, Mijaci, 41-42. T. Smiljani, Mijaci, 77. T. Smiljani, Mijaci, 83. T. Smiljani, Kievija. 427. T. Smiljani, Kievija, 437-438. T. Smiljani, Kievija, 445. J. Trifunoski, Polog, 39-40. J. Trifunoski, Polog, 66. J. Trifunoski, Polog, 76. J. Trifunoski, Polog, 79. J. Trifunoski, Polog, 171. J. Trifunoski, Polog, 174 J. Trifunoski, Polog, 183.

10 11 12 13 14

Page 195 of 478

15 16 17

J. Trifunoski, Polog, 191. J. Trifunoski, Polog, 210.

Manastir je obnovljen 1935-1936, ali su ga Albanci ponovo razorili 1943, zaklavi kaluera i poslugu: J. Trifunoski, Polog, 213.
18

J. Trifunoski, Polog, 347. I Skopski Derven je od kraja XVIII veka, otkada su poeli dolaziti albanski doseljenici, pozornica otimanja, ubijanja i svakojakog nasilja nad pravoslavnim Makedoncima, koji tad nisu bili sigurni ni za ivot, ni za imanje: J. Trifunoski,Skopski Derven, 341-342.
19 20 21 22 23 24 25 26 27

A. Uroevi, Kosovo, 82-83. A. Uroevi, Kosovo, 88. A. Uroevi, Gornja Morava, 80. A. Uroevi, Gornja Morava, 88, 90. J. Hadi-Vasiljevi, Juna Stara Srbija I, 179-180, 181, 185. J. Hadi-Vasiljevi, Juna Stara Srbija II, 135. J. Trifunoski, Pinja, 57, 59. R Nikoli, irenje Arnauta, 124-125.

P. Nikoli, irenje Arnauta, 126; ypor. P. Pavlovi, Seobe Srba i Arbanasa, 73.
28 29

J. Cviji, Osnove III, 1050-1051. J. Cviji, Osnove III, 1072.

Page 196 of 478 5. Uzroci albanskih migracija Prinudnim iseljavanjem Srba iz Stare Srbije uvrivali su ce poslednjih dvesta do trista godina rezultati jednoga od izuzetno dramatinih osvajanja u istoriji Evrope novijih vremena. Postavilo ce zato pitanje o uzrocima i prirodi ovoga sloenog istorijskog, etnolokog i sociolokog procesa. Kako je i zato dolo do pokretanja ove velike albanske seobe na istok, i zato je ona dovela do tako krupnih posledica? Jovan Cviji je prvi posvetio svu potrebnu panju ovom pitanju, ne zadovoljavajui ce tradicionalnim predstavama. Te su ce predstave o ovom zbivanju svodile na sledeu shemu: Srbi u velikim seobama s kraja XVII i poetka XVIII veka naputaju Kosovo; na "ispranjenu zemlju" naseljavaju ce albanski brani i ire po njoj, razgonei nasiljem "mali ostatak" srpskog stanovnitva. Cviji je, meutim, uoio da ce albanske seobe iz Albanije, kao i srpske sa Kosova, javljaju u sklopu jednoga daleko ireg zbivanja, kojim je zahvaeno itavo dinarsko stanovnitvo od Veleke klisure do Zagrebake gore; ono je obeleeno postepenim, ali u krajnjem rezultatu masovnim preseljavanjem i premetanjem naroda na ovako oznaenoj teritoriji. U razliitom ritmu, sva ova kretanja, koja je Cviji nazvao "metanastazikim", poinju jo krajem XIV veka i traju do naih dana. Albanski narod je jednim svojim delom zahvaen ovim procesom i uestvujui u njemu utie na njegov razvoj i tok. Moraju ce zato videti svi uzroci metanastazikih kretanja na Balkanskom poluostrvu, zakljuio je Cviji, da bi ce odgovorilo i na pitanje kako je i zato dolo da iseljavanja Srba i do albanske kolonizacije srpskih zemalja.

Page 197 of 478 Najpre su uoeni i na prvo mesto stavljeni istorijski i psiholoki uzroci.[1] Poetni impuls pokretanju masa dalo je tursko osvajanje: to su seobe prouzrokovane turskom najezdom krajem XIV i tokom XV veka; to bi bio prvi metanastaziki talas, kojim su pokrenute junoslovenske mase Makedonije i Srbije, a potom i Bosne, i bacane u etapama na sever i u zapadne krajeve. Tokom prvog razdoblja turske vladavine dolazi do izraaja i uticaj janiara na raseljavanja, zapravo "danka u krvi", kojim ce sve do 1676, kada je ukinut, svake etvrte godine oduzimala petina dece od est do devet godina radi islamizacije i regrutovanja. Da bi to izbegli, ljudi su beali u ume i u planinske oblasti ili ce iseljavali na teritoriju Austrije ili Venecije. Uostalom, "ovo uzimanje dece u toku dva i po veka imalo je ista dejstva kao da je svake etvrte godine bila po jedna migracija".[2] Seobe su prouzrokovane i austrijskoturskim ratovima, najpre u razdoblju XV i XVI veka, a potom do kraja XVII i u XVIII veku. Velike seobe ce dogaaju, prema tome, u nizu drugih, pokrenutih iz istih uzroka, u sklopu ili usled vojnih operacija, turskih prema severu ili austrijskih prema jugu: i u jednom i u drugom sluaju premetane su srazmerno velike mase srpskog stanovnitva. Ulogu uzroka metanastazikih kretanja imaju zato i bune, uglavnom u toku XVII i XVIII veka; posle svakog ustanka, redovno bezuspenog, pokretao ce pobunjeni narod sa svoga ognjita da ce spase od turskog pogroma. Cviji navodi i krdalijske horde kao uzrok raseljavanju, a poto ih sastavljaju uglavnom Albanci muslimani, vredi navesti ta tano Cviji o tome kae: "Krajem XVIII i u poetku XIX veka formirala su ce u evropskoj Turskoj mnogobrojne krdalijske horde. Ovim imenom su nazvane", objanjava Cviji, "pljakake ete. Meu njima su bile najpoznatije one koje su ce skupljale oko

Page 198 of 478 Ali-pae janjinskog i Pazvan-Oglu vidinskog. Bilo je i drugih, manje poznatih. U ove ete su stupali ljudi raznih narodnosti, poglavito Arbanasi. Bez vere i zakona, krdalije su ivele na raun hriana i bili su njihovi najsuroviji ugnjetai. Pustoili su sela i itave oblasti, naroito u opskoj zoni i u centralnim i pindskim delovima Poluostrva. Stanovnitvo ce povlailo pred njima i rasturalo u svima pravcima".[3] Svi ovi istorijski uzroci, nazvani tako zato to su im neposredan povod istorijski dogaaji, prepliu ce sa psiholokim i moralnim motivima. Cviji to odlino objanjava: "Najvanija je ona unutranja uzbuna koju osea potinjeno stanovnitvo prema zavojevau, naroito kad je ono razvijene nacionalne svesti; sline su vrste i psiholoka stanja, koja ce razvijaju usled pritiska i surovosti zavojevaa". Pri tome bi ce valjalo osloboditi zablude, smatra Cviji, da su beanje pred zavojevakom vojskom glavne seobe, tim pre to ce tada svet odjedanput u masama krene. "Postoje i druge, po svome demografskom rezultatu kud i kamo masovnije seobe, a one su izazvane ekonomskim ili psiholokim uzrocima, najee u kombinaciji; iako ce pri ovim seobama retko kad u jedanput krenu velike grupe stanovnitva, ve su to mahom manje grupe, najee pojedine porodice, pa su im i kretanja spora. One su stalne, traju vekovima, prolaze mirno, mahom neopaeno, i njima ce u stvari najvie izmeni etniki sastav stanovnitva pojedinih oblasti. Tek kad ce uzmu u obzir ekonomski i psiholoki uzroci", kae Cviji, "onda je jasno zato su najmnogobrojnije migracije poticale iz Dinarske sisteme, naroito iz njenih karsnih oblasti".[4]

Page 199 of 478 ta je, dakle glavna karakteristika seoba izazvanih ekonomskim uzrocima.[5] To je "iseljavanje stanovnitva iz zemalja koje su privredno slabe u zemlje koje su ekonomski snane; konstatuje ce, dakle, uvek znatna razlika izmeu zemlje matice, koja je osrednjih i slabih sredstava za ivot, i zemlje naseljavanja, koja ce redovno odlikuje veom plodnou i raznovrsnim izvorima za ljudski ivot". Najvea razlika izmeu zemlje matice i zemlje kolonizacije na Balkanskom poluostrvu je izmeu karsnih oblasti i planinskih krajeva dinarskog sistema, s jedne, i umadije, severne Bosne, Slavonije, Srema, Banata i Bake, s druge strane. To je, po miljenju Cvijia, glavni uzrok to su iz Crne Gore, Stare Rake i Hercegovine vekovima tekle migracione struje prema pomenutim zemljama. Stvar je u tome to u karsnim zonama dinarskog podruja ima malo ziratne zemlje, a prirataj stanovnitva je veliki. I u normalnim godinama postoji nesrazmera izmeu izvora za ivot i broja stanovnitva, pa ce tako jedan deo stanovnitva mora iseljavati da bi ce drugi deo ishranio i odrao. Tu ce stiu uslovi za "prirodnu i stalnu" migraciju. Cviji zapaa i postojanje celoga jednog "ciklusa razvijanja", ali od turskog osvajanja ka naem dobu: stanovnitvo ce povlai u planine, u povoljnim klimatskim uslovima i "zdravom patrijarhalnom" reimu tako doseljeno [odnosno izbeglo] stanovnitvo ce uvea znatnim priratajem; oblast postaje mala i pojedina plemena i grupe ulaze u "ljute borbe, do istrebljenja, radi proirivanja teritorije za pau"; pobeena plemena i grupe ce iseljavaju, najpre u blie, a potom i u dalje oblasti dinarskog gorja; stoarima postaje tesno, pa docnije, izgleda tek od XVII veka, u masama poinju da ce iseljavaju u udaljene niske i plodne krajeve, u kojima su raznovrsnija sredstva za ivot, za raznim olakicama za rad i ivljenje. Prenaseljenost u oblasti kolonizacije, opet, izvodi

Page 200 of 478 stanovnitvo ponovo u planine, pa ce ceo krug tima zatvara i ciklus ponavlja. Uz to ce moraju uzeti u obzir i klimatska kolebanja. Gladne godine su naroito pokretale narod na preseljavanje. "U severnoj Albaniji, severno od reke Mae, u planinskoj oblasti Miridita i Malisora, koja i u najboljim godinama ne moe svojim etvama ishraniti stanovnitvo, esto su ce u rano prolee sretali izgladneli ljudi i ene koji silaze u Metohiju, u Zabojanu i Zadrimu. Zato su iz ovih oblasti stalno polazile metanastazike struje u pomenute krajeve i Kosovsku kotlinu, a nerodne godine su ih samo ojaale". Cviji posmatra i naroite drutveno-ekonomske uzroke, kmetski reim i ifijski sistem, koji je osobito podsticao mnogobrojne unutranje migracije, u granicama jednog vilajeta, kada je zavisan seljak - najamnik [ifija] prelazio iz jednog itluka u drugi, da bi kod drugog bega [itluksahibije] naao bolje uslove za ivot. Cviji, dakle, pridaje ekonomskim uzrocima metanastazikih kretanja na junoslovenskom podruju veliki znaaj, ali napominje da je i ekonomskim i psiholokim migracijama "sluio kao kvasac koji izaziva vrenje turska vladavina i moralno i ekonomsko stanje njome stvoreno".[6] Razume ce, objanjenje ne bi smelo da bude pojednostavljeno niti u jednom niti u drugom pravcu ne moe ce svesti na ekonomske uzroke,[7] kao to nije moguno ove velike pokrete masa objasniti ni samo istorijskopolitikim okolnostima. Do seoba, onih "velikih" na mahove, kao i drugih, postepenih no trajnih, dolazi oigledno kada ce steknu raznovrsni uslovi. Ekonomski uslovi su podloga na kojoj je bilo moguno da ce pokrene i razvije veliki pohod albanskog naroda na istok, ali e tek u naroitim istorijskim

Page 201 of 478 i drutvenim okolnostima ovo preseljavanje "stoara" i "brana" postii efekat prisvajanja i denacionalizacije srpskih teritorija i genocida nad srpskim narodom. Postoji, naime, kvalitativna, bitna razlika izmeu albanskih i drugih dinarskih migracija, bez obzira na to to su im ishodita, ekonomski i geografski, ista. Sigurno je da su "este gladne godine u prenaseljenim Brdima gonile ljude da trae izvore za ivot", kako veli Lutovac govorei o poreklu stanovnitva u Roajama i tavici. "Jedni su ga nalazili istiskujui slabije iz svoje sredine, koji su ce morali nekud seliti. Kad nije bilo vie prostora i jai rodovi ce odluuju na seobu, poto su prethodno etovanjem upoznali i osigurali mesto gde e ce naseliti".[8] To miljenje, koje ce zasniva na navedenim pretpostavkama o demografskoj eksploziji u planinskim oblastima dinarskog sistema, preovlauje u jednom delu srpske antropogeografske literature. Atanasije Uroevi, na primer, govorei o Novobrdskoj Krivoj reci, kae da ce kod Albanaca kao uzrok iseljavanja iz ranijeg zaviaja najee navodi "teskoba zemljita": nije bilo mesta za ivot, to e rei da ce u njihovoj zemlji matici u XVII veku poela javljati prenaseljenost stanovnitva, pa ce suviak morao iseljavati.[9] Svoja istraivanja Kosova isti autor zakljuuje konstatacijom da su uzroci doseljavanja albanskog stanovnitva na Kosovo razni, ali su meu njima "svakako najvaniji i najoptiji privredni uzroci". Relativna prenaseljenost u severnoj Albaniji traila je, navodno, oduke, a ona joj ce ukazala deliminom ispranjenou Metohije, Kosova i susednih oblasti po iseljavanju jednog dela Srba iz njih prema severu u austrijsko-turskim ratovima krajem XVII i u prvoj polovini XVIII veka.[10] Uzroci albanskom prodiranju prema kosovsko-

Page 202 of 478 metohijskoj oblasti, uopteno je na drugom mestu, uglavnom su ekonomske prirode: slabo zemljite u planinskoj i krevitoj severnoj Albaniji bilo je faktor za iseljavanje stanovnitva, ali je taj faktor i po turskom osvojenju Stare Srbije i Albanije slabo dolazio do izraaja sve do kraja XVII veka - zbog relativno guste naseljenosti srpskoga ivlja na Kosovu i u Metohiji i njegovog otpora prema samovlasnom albanskom prodiranju. Ovo je bilo omogueno tek istorijskim dogaajima s kraja XVII i u prvoj polovini XVIII veka, kada su srpska naselja i srpski ivalj u kosovsko-metohijskoj oblasti postali "razreeni". Tada je poela jaa struja albanskog doseljavanja.[11] Neka su druga istraivanja, meutim, stavila u sumnju optu vrednost ove "ekonomsko-socijalne" teorije o uzrocima naseljavanja Albanaca. Jo je P. Nikoli u svom znaajnom radu o irenju Albanaca, govorei o njihovom naseljavanju krajnjih severoistonih oblasti u Pomoravlju od kraja XVII veka, primetio da sve govori u prilog tome da ce oni nisu ovamo irili zbog kakve prenaseljenosti u svojoj domovini, ve su ih na ovu stranu naroito upuivali i naseljavali; postojao je izgleda kod Turaka naroiti sistem naseljavanja, iji je cilj bio slabljenje i rasparavanje srpskog ivlja i pribliavanje ka granicama tadanje Srbije.[12] On ce pita zato su Albanci doli ak ovde [u Toplicu i leskovaki kraj, odn. u Poljanicu i Klisuru] kada je kraj bio naseljen, a prema zapadu je bilo jo krajeva ree naseljenih ili i bez naselja. Objanjenje za ovo nalazi u tome to su Albanci u te "daleke severo-istone oblasti" naroito bili upuivani, kako bi zauzimanjem Veternike i Grdelike klisure prekinuli vezu izmeu srpskih zemalja severno i juno od tih klisura, i da u sluaju rata smetaju srpsko prodiranje uz Moravu, kao to ce doista i dogodilo 1878.

Page 203 of 478 godine.[13] U presudnost ekonomskih motiva u svim oblastima severne i zapadne Makedonije, posumnjao je Jovan Trifunoski, koji je podrobno istraivao ove oblasti. On izriito veli, na primer, za Polog: "Ispitao sam poreklo svih arbanakih rodova koji danas ive u polokim selima, ali ni od jednog nisam uo da su im ce preci tu naselili zato to su tu doli na prehranu. Takvog doseljavanja ima samo kod nekoliko poarbanaenih, ranije srpskih rodova poreklom iz prizrenske Gore".[14] Relativno siromatvo prethodne oblasti kao ekonomski uzrok doseljavanja Albanaca identifikovano je u radovima ovog istraivaa samo u Kumanovsko-preevskoj Crnoj gori.[15] Inae ce na celom ovom podruju iza doseljavanja Albanaca moe prepoznati politiki faktor, turska vlast i politiki interes. Turska drava je sama podsticala albansku kolonizaciju: Albanci su doseljeni uglavnom kao muslimani, to jest glavni nosioci i oslonac turske vlasti. tavie, osporena je teza o demografskoj eksploziji u matinoj oblasti i ispranjenosti oblasti kolonizacije: "Njihova matina oblast za vreme Turaka nije bila prenaseljena i Arbanasi su ulazili u poloka sela ije je stanovnitvo hriansko i slovensko".[16] Primeeno je sasvim tano da je, na primer, Kaanika klisura svojim prirodnim i privrednim osobinama dosta slina predelima u severnoj Albaniji, i da zbog toga muslimanski doseljenici poreklom iz Albanije "nisu dolazili privueni jakim ekonomskim uzrocima, ve to su njihovu migraciju u ovu vanu strategijsku i sredinju balkansku oblast Turci naroito upuivali".[17] To vai i za Skopski Derven, koji "nije povoljniji od mnogih predela u Arbaniji".[18] U svim ovim sluajevima, po miljenju J. Trifunoskog, radi ce o planskom naseljavanju Albanaca sa ciljem da ce razbije kompaktni slovenski ivalj u oblastima koje su ce od kraja XVII veka dizale na ustanak; da ce

Page 204 of 478 pomou muslimansko-albanskih kolonista prekine dodir izmeu Jugoslovena na severu i jugu; da novi stanovnici budu smetnja osloboenju hriana, i da turska drava ima vie stanovnika muslimanske vere du pojedinih vanih strategijskih komunikacija. Stoga su Albanci, u Pologu, na primer, zaposeli sve izlazne i ulazne take na polokim saobraajnicama, pa je na taj nain slovensko stanovnitvo Poloke kotline odseeno i zagraeno Albancima sa svih strana. Ovakva planska naseljavanja muslimanskih Albanaca i drugih neosmanlijskih muslimana [prema tome i muslimana srpskog jezika] vrila je turska dravna vlast sve do 1912. godine i u drugim naim krajevima [Metohija, Kosovo, okolina Skoplja, Kumanova, Vranja, Pelagonija, Ove polje itd.]. Upravo je glavna dunost albanskih kolonista bila da ce bore zajedno s turskom vojskom protiv svake opasnosti spolja i iznutra, da dre pod kontrolom slovensko-hriansko stanovnitvo [raju] te da olakaju eksploataciju ovog podvlaenog stanovnitva. Oni su zato, pored znatnih povlastica [besplatna zemlja, ume, pasita], imali i svoju vojnu organizaciju na elu s barjaktarima. Istorijski je potvreno da su tetovske pae, svi albanskog porekla, uslovili i pomagali doseljavanje mnogih polokih Albanaca, omoguavajui im da besplatno [i bez kazne] zahvataju itave atare starijih slovenskih sela.[19] Albanija i pogranine junoslovenske oblasti, za razliku od ovih, udaljenih oblasti Makedonije, jo su predstavljale ree naseljene krajeve. Da je bilo plana u naseljavanju proizlazi i iz pojave to ce prvobitni malobrojni muslimanski doseljenici iz Albanije ovde nisu naseljavali grupisano u jedno selo ili u manji broj sela, ve su rasporeivani obino od jedne do pet porodica u

Page 205 of 478 svim selima. est je sluaj da su ce radi rasporeivanja po oblasti jo pri samom doseljavanju isti rodovi i porodice cepali dajui malobrojne albanske stanovnike za po vie naselja.[20] Ustanovljeno je, pored ostalog, da ce bekstvo pojedinih Albanaca od krvne osvete ne moe uzeti kao uzrok od veeg znaaja, jer je to mahom pojedinano naseljavanje, koje bez pomenutih drugih pobuda ne bi moglo dovesti do velikih albanskih migracija.[21] Opravdano je, dakle, govoriti i o politikim uzrocima albanskih seoba. Kako je to dobro primetio Vasa ubrilovi, "raseljavanje i naseljavanje stanovnitva od uvek je bilo vano sredstvo raznim dravama u razna vremena kad su htele da osiguraju svoju premo u pojedinim balkanskim zemljama", a posledica svega je "da balkanske zemlje esto menjaju etnografsku sliku, osobito posle ratova i ustanaka".[22] Dolazei iz Azije, doneli su Turci iz nje i jedan od najstranijih ali i najsigurnijih naina da ce ukroti jedan narod ili osigura posed jedne zemlje, poznat jo starim Asircima i Vaviloncima: unititi ili prorediti raseljavanjem nesigurno stanovnitvo i zameniti ga novim pouzdanijim. Turska ga je esto upotrebljavala na Balkanu.[23] Prema tome, dva su osnovna inioca albanske kolonizacije: ekonomske prilike i turska politika. Ako zanemarimo do sada nepotvrenu teoriju o prenaseljenosti planinskih podruja kao ciklinom uzroku siromatva i metanastikog kretanja brana prema ravnici, ostaje kao sigurno da je opte osiromaavanje planinskog stanovnitva i nemogunost da ce opstane na svojoj zemlji primarni impuls za iseljavanje iz nje, bilo ono privremeno ili trajno. Osiromaenim stoarima u planinama Albanije plodne ravnice i upe Metohije, Kosova, Pomoravlja i zapadne

Page 206 of 478 Makedonije postaju osobito privlane u doba opteg ekonomskog propadanja i krize turskog feudalizma na Balkanu. Usmeravanje ovih migracionih tokova uglavnom prema srpskim zemljama istono od albanskih planina samo donekle je uslovljeno "razreivanjem" srpskog naroda u razdobljima velikih ratova i ustanaka na toj teritoriji, ali to nije bio ni glavni razlog ni bitna okolnost koja je albansku kolonizaciju navukla na ove zemlje. Kljuna je okolnost islamizacija Albanaca, otuda i njihovo povlaeno mesto i odbrambena funkcija u turskom sistemu, od kraja XVII veka sve vie ugroenom planovima evropskih sila da ree Istono pitanje, kao i tenjom samih balkanskih hriana da ponovo dou do svoje slobode i dravnosti. Turci su, dakle, naroito od poetka XVIII veka iz politikih i strategijskih razloga pomagali kolonizaciju muslimana na osetljivim takama i pravcima Tako je albanska kolonizacija srpskih zemalja i delimino Makedonije bila izvedena podsticanjem i uz podrku turskih vlasti, propraena islamizacijom, asimilacijom i surovim nasiljem nad srpskim i makedonskim narodom tokom itavog XVIII i XIX veka. No, bez obzira na sve uzroke koji dovode albanske koloniste u Metohiju, na Kosovo, u Toplicu i Pomoravlje, u severnu i zapadnu Makedoniju, svi ce istraivai slau u tome da je glavni uzrok iseljavanju srpskog i makedonskog stanovnitva, i u lokalnim i u irim dimenzijama, upravo albanska kolonizacija i nasilje kao njen vid i metod. Pogotovu je srpski narod rtva ne samo jedne stihije nego i plana o njegovom fizikom unitenju na jednom veoma irokom prostoru. Uglavnom u XVIII i XIX veku stvorio ce albanski klin, koji ce, po reima B ubrilovia, "oslanjajui ce osnovicom

Page 207 of 478 Debar-Rogozna na svoje etnografsko zalee, duboko zario u nae zemlje, dopro do kapije samog Nia i razdvojio nae severne zemlje od junih. Ovaj albanski klin je od velike vanosti za politike i kulturne veze naih zemalja sa severa i zapada sa oblastima oko Vardara. On je bio ona preaga, koja je tokom celog XIX veka smetala Srbiji i Crnoj Gori da razviju onako jaku akciju u Junoj Srbiji kako su elele".[24] irokim pojasom pravca zapad-istok, tj. od Kosova preko Kaanika, Kumanova i Bujanovca, sve do Pinje, "albanski naseljenici kao ivi bedem razdvojili su jugoslovensko stanovnitvo na severu od onog na jugu. Tako su bila preseena meusobna seljenja i meusobni uticaji izmeu jugoslovenskih pokrajina na jugu i severu. Svima oblastima juno od ovog albanskog pojasa bile su preseene i kulturne veze i sva meanja sa ostalim jugoslovenskim podrujima na severu. Ove nae pokrajine postale su udaljene jedne od drugih vie nego da su ih razdvajale stotine kilometara".[25] J. Cviji, Metanast. kretanja, 25-34; Vrlo dobar osvrt na uzroke migracija: V. Stojanevi, Kosovsko-polimske migracije u Srbiju kneza Miloa, Glasnik Etnografskog instituta 9-10 (1960-1961, obj. 1961) 179-198.
1 2 3

J. Cviji, Balk. poluostrvo, 147.

J. Cviji, Metanast. kretanja, 30; Balk. poluostrvo, 149. Najzad, velika su preseljavanje usled ratova za nezavisnost u XIX i XX veku. "Svako teritorijalno uveavanje Srbije, 1833, 1878. i 1912. godine, pratile su migracije: stanovnitvo iz zemalja koje su ostale pod turskom upravom naputalo je rodni kraj i naseljavalo ce poglavito u novoosloboene krajeve": Metanast. kretanja 34; Balk. poluostrvo, 152.

Page 208 of 478 J. Cviji, Metanast kretanja, 24-25; Balk. poluostrvo, 144145.
4 5 6 7

J. Cviji, Metanast. kretanja, 34-43. J. Cviji, Balk. poluostrvo, 145.

Npr.: M. Krasnii, Savremene promene, 212; ili, jo ranije D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 9-10.
8 9

M. Lutovac, Roaje i tavica, 351. A. Uroevi, Novobrd. Kriva Reka, 40. A. Uroevi, Kosovo, 81. A. Uroevi, Kosovo, 156. P. Nikoli, irenje Arnauta, 122. P. Nikoli, irenje Arnauta, 123-124. J. Trifunoski, Polog, 76-77. J. Trifunoski, Kumanov.-preevska Crna Gora, 98. J. Trifunoski, Polog, 74. J. Trifunoski, Kaanika klisura, 495. J. Trifunoski, Skopski Derven, 333. J. Trifunoski, Polog, 74-75. J. Trifunoski, Skopski Derven, 333. J. Trifunoski, Polog, 77.

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Page 209 of 478

22 23 24 25

B. ubrilovi, Polit. uzroci, 26 B. ubrilovi, Polit. uzroci, 27 V. ubrilovi, Polit. uzroci, 43

J. Trifunoski, Doprinos Sretena Vukosavljevia prouavanju migracija u Makedoniji, Seoski dani Sretena Vukosavljevia 9 (Prijepolje 1981) 54. V OSLOBODILAKI POKRETI SRBA U XIX VEKU 1. Srpski ustanci i poloaj Srba na Kosovu do prvog oslobodilakog rata 1876. Prvi srpski ustanak 1804. godine ne moe ce posmatrati samo kao revolucionarni pokret naroda beogradskog paaluka; njegov domet i program daleko su iri. Nije ce oslobaao samo beogradski paaluk, ve srpski narod irom Turske: Karaoreva Srbija je imala da bude nacionalnorevolucionarno jezgro svesrpskog oslobodilakog pokreta, a ovaj, opet, okosnica oslobodilakog pokreta svih balkanskih hriana. Stoga ce ve u toku ustanka zapaaju koraci da ce njegovo dejstvo proiri, da ce umadijski pokret povee sa drugim aktivnim ili pritajenim centrima otpora i bune, te da ce postigne jedinstvo akcije. Karaore je 1804. godine pokuao da ustanak proiri i na delove Crne Gore, Bosne i Hercegovine, a 1806. godine operacije ustanike vojske usmerene su ka Starom Vlahu, Bosni i Metohiji. U Starom Vlahu je izbio opti ustanak, kao i u Drobnjacima [1805], Rovcima i Morai. Ustanci su izbili jo u Pirotu, Niu, Leskovcu, bosanskom Podrinju [1807], Bosanskoj krajini [1809] i zapadnoj Bugarskoj [Vidin i Sofijski sandak]. Ustanici pod komandom Milana Obrenovia izbili su na

Page 210 of 478 liniju Viegrad-Nova Varo, a Radi Petrovi prodire dolinom Ibra preko Rake do Novog Pazara. Istovremeno ire ce operacije i preko granice beogradskog paaluka - u Toplicu i prema Niu, dakle u junomoravski basen i prema Kosovu. Jo energinije ce srpski ustanak iri u ovim pravcima 1809. godine. Savez sa Rusijom, koja ce tada nalazila u ratu protiv Turske, Karaore je nastojao da iskoristi za irenje ustanka i operacije prema Bosni i Hercegovini [Sjenica 5. maja, a Novi Pazar 18. juna 1809]. Neuspeh prvog srpskog ustanka 1813. godine nije zaustavio ovaj iroki oslobodilaki pokret: iz beogradskog paaluka, delimino osloboenog u drugom srpskom ustanku 1815, uporedo sa strpljivom diplomatskom borbom za autonomiju i nezavisnost traje i borba za proirivanje oslobodilakog pokreta na druge, jo porobljene delove srpskog naroda, pa i drugih hriana na Balkanskom poluostrvu. Granice beogradskog paaluka konano su savladane 1833, kada je autonomnoj Srbiji priznato i "est nahija" na junim i istonim granicama paaluka, do linije koja je preko Tape, Golije i Rake, Kopaonika i Jastrepca prelazila Junu Moravu ispod Nia, a onda preko Gramade i Pandirala izbijala na Staru planinu. To je upravo ona osnovica sa koje e Srbija poi u prvi oslobodilaki rat protiv Turske 1876. godine. etrdesetih godina formulisan je i potpuni nacionalni program osloboenja srpskog naroda i uloga koju osloboena Srbija ima da odigra u tome. To je Naertanije Ilije Garaanina [1844]. Osloboenje svih Junih Slovena je glavni cilj Srbije, ali u okviru osloboenja svih neosmanlijskih naroda i zajedno s njima. Srbija mora obezbediti slobodan trgovinski put do Jadranskog mora,

Page 211 of 478 kako bi ce oslobodila austrijske stege, a to je upuuje na reavanje albanskog pitanja. Garaanin je raunao na saradnju sa katolikim Albancima i on jo 1844. uspostavlja vezu s njima. Najpre alje Stefana Verkovia 1844. godine u severnu Albaniju, a od 1846. je u vezi sa miriditskim opatom Gasparom Krasnikom, zahvaljujui kome je dolo i do sporazuma o zajednikoj akciji sa miriditskim knezom Bib Dodom 1849. godine. Garaanin je i kasnije pridavao veliki znaaj pridobijanju Albanaca za jednu iroku akciju protiv Turske. U jednom memoaru knezu Mihailu krajem 1860. on ukazuje na potrebu da ce radi na odvajanju Albanaca od Turaka, da ne bi oni u sluaju ustanka oteali dejstvo srpsko-grkog saveza. Privredna nerazvijenost, kulturna zaostalost i odsustvo bilo kakvog nacionalnog centra kod Albanaca predstavljali su veliku tekou. Garaanin tada jo nije za nezavisnu Albaniju. U razgovorima sa Grkom 1860. godine usvojeno je naelo podele Albanije: Srbiji severna Albanija sa okruzima Dra i Elbasan, a Grcima Berat i Kora, no taj ugovor nije potpisan. Neto kasnije Garaanin zakljuuje da je bolje stvoriti od Albanije nezavisnu dravu, te u novim pregovorima sa Grkom predvia da rad na zadobijanju Albanaca bude zajedniki, a posle pobede e im ce ostaviti sloboda da odlue hoe li ce organizovati u zasebnu dravu izmeu Vojue i Drima ili e ce pripojiti Srbiji i Grkoj. Konani tekst ugovora od 14. avgusta 1866. predvideo je pravo svih naroda koji uzmu uea u borbi za svoje osloboenje da biraju izmeu prisajedinjenja Srbiji ili Grkoj i nezavisne drave, "lanice balkanske konfederacije".[1]

Page 212 of 478 Pitanje o budunosti Albanaca u perspektivi oslobodilake borbe balkanskih naroda protiv Turaka bilo je naroito sloeno zbog toga to je putem islamizacije velika veina albanskog naroda bila svrstana u redove neprijatelja i tlaitelja, ija ce vlast imala ruiti. Rauna ce da je tokom XIX veka ve oko 70% Albanaca bilo islamizovano.[2] Islamizovani Albanci su bili najuporniji branitelji staroga poretka i osmanlijskog legitimiteta na Balkanskom poluostrvu. Udarne jedinice u suzbijanju nacionalnih pokreta i ustanaka, od srpskog 1804. do grkog 1821, inili su albanski muslimani. Lepold Ranke u svojojSrpskoj revoluciji [1829] pominje Albance koji u toku ustanike 1815. godine u dolini i na brdima s june strane Zapadne Morave idu u pljaku i u lov na ljude.[3] Jo u prvom srpskom ustanku Srbi su ce sudarali sa Albancima kod Karanovca [Kraljeva], Nia i Sjenice, a 1813. Karaore preduzima izvesne korake da sprei podizanje Albanaca protiv Srbije, angaujui na tome Crnu Goru. Vuk Karadi je zabeleio kako je jo Kuuk-Alija, jedan od etvorice beogradskih dahija, 1804. godine pokuao da ce probije "kroz umadiju k Arnautskoj, i tamo da kupi vojsku pod platu i da dovede u Biograd da ce brane od raje".[4] Srpski napori bili su, znai, usmereni ka neutralizaciji islamske mase Albanaca, s jedne strane, a s druge, ka pridobijanju katolikih Albanaca [Malisora i Miridita], bilo u direktnom kontaktu ili preko Crnogoraca. U samoj Srbiji, tj. u beogradskom paaluku, a onda u ustanikoj kneevini, jedan deo muslimanskog stanovnitva po varoima inili su Albanci, pored Bosanaca-muslimana, koji su sainjavali veinu srbijanskih "Turaka". Arhivska istraivanja su pokazala da je u Srbiji za prve vlade kneza Miloa [18151839] bilo vie Albanaca nego to bi ce u prvi mah moglo pomisliti. "Ona masa Turaka", kae Tihomir orevi u

Page 213 of 478 jednoj posebnoj studiji o tome, "to ce u Srbiji u vreme kneza Miloa pominje, nije bila turskog porekla, ve su to bili, veim delom, Srbi muhamedanske vere i, manjim delom, Arnauti. Njih je bilo neto i meu onim janiarima, koji su ce posle smrti Beir-pae u Srbiju doselili".[5] Najsuroviju osvetu za oba srpska ustanka i za konani gubitak beogradskog paaluka imali su da podnesu Srbi na Kosovu i Metohiji, pre svega zbog toga to su i sami uestvovali u oslobodilakom pokretu, borei ce u redovima ustanikih vojski, a potom i kao veliki revolucionarni potencijal koji bi Srbija i Crna Gora mogle iskoristiti u svojim daljim oslobodilakim akcijama. Proganjan i raseljavan ve stotinu godina pre toga, srpski narod je u vreme svojih ustanaka 1804. i 1815, i neposredno posle njih, na Kosovu i Metohiji, u Staroj Srbiji, bio podvrgnut sistematskom istrebljenju. "Istorijski poloaj srpskog naroda na irem podruju ... Kosova, naroito u pritinskom, prizrenskom, pekom, pa i u susednim krajevima novopazarskog, vranjskog i skopskog paaluka u prvim decenijama XIX veka bio je izuzetno nepovoljan i teak. Teki oblici ekonomske vezanosti srpskog seljaka u sistemu turskog feudalizma, velikim delom i zbog grubog politikog pritiska na hriansko stanovnitvo uopte u carevini, to je od kraja XVIII veka uzelo veoma iroke razmere, ovde su dobijali vid sistematskih i stravinih racija i pljake sa ciljem da ce itava jedna ve duboko podjarmljena, potpuno obespravljena i u svakom pogledu sputana populacija od nekoliko stotina hiljada ljudi, nasilno primora da promeni etnika obeleja i da ce odrekne svoje verske i nacionalno-kulturne osobenosti kao dela srpskog naroda".[6]

Page 214 of 478 Dvadesetih i tridesetih godina XIX veka upravljao je pritinskim paalukom Jaar-paa, Albanac. To je vreme velikih progona i zlostavljanja Srba na Kosovu. Kae ce za njega da je "utamanio" 79 srpskih sela, to znai da su seljaci pobijeni, raseljeni ili proterani zbog otpora turenju i itluenju, i da je jo isto toliko sela bilo naterano da veim delom pree u islam. Sva srpska sela sa naslednim batinama, na bivim spahilucima, pretvorena su u itluke; razorena je drutvena obiajna organizacija, unitena optinska narodna samouprava, razbijena etnika homogenost srpskih seoskih naselja, a obiajno pravo kojim su ureivani unutranji odnosi meu srpskim seljacima [oko sporova, potrica i dr.] bilo je zamenjeno turskim sudom i subaama kao predstavnicima neposredne turske vlasti u srpskim selima. Crkvena organizacija, konstatovano je dalje, takoe je napadnuta: svetenici su ganjani i ubijani, crkve ruene, manifestacije verskog ivota zabranjene. "Od Jaar-painog vremena, verski ivot Srba bio je za nekoliko decenija unapred tako snano potiskivan da ce nalazio na putu da gotovo sasvim zamre. Tada je na primer Graanica, najvei spomenik graditeljstva srpske kulture i etnikog prisustva Srba na Kosovu, bila potpuno zaputena, a bogosluenje u njoj zabranjeno".[7] Isto stanje je bilo i van pritinskog paaluka, na itavom podruju albanske ekspanzije. U borbi protiv grkih ustanika [1821-1829] zapamene su po zlu albanske muslimanske jedinice. Svetogorski zapisi svedoe o zulumu koji "jersovski Arnauti" [tj. Albanci stacionirani u Jerisosu, na prilazu Svete Gore] ine atonskim manastirima i posebno Hilandaru.[8] Poto je ustanak bio okonan, Albanci su ce odmetnuli od vlasti te su napadali na mirno stanovnitvo, pljakali i ubijali. Tada su naroito stradale makedonske

Page 215 of 478 oblasti Marijovo i Tikve, kao i drugi krajevi zapadno od Vardara, gde ce tada i "podue osetilo kretanje arnautskih pljakaa u veoj meri no ranijih vremena". Stanje potpune anarhije u srednjoj Albaniji do 1830. godine, a potom u severnoj, odrazilo ce i na poveanom broju slovenskih izbeglica iz Albanije u zapadnoj Makedoniji i Povardarju ["zapadna metanastazika struja"].[9] Veliku nevolju priinjavali su srpskom i makedonskom narodu i svi pokreti albanskih paa u to vreme. Nastojanja Porte da krajem XVIII veka i posle srpskih ustanaka sprovede reformu vojske i dravnog aparata, te da stane na put anarhiji i raspadu carstva, naila su na estok otpor upravo u Albaniji. Paaluci u severnoj i junoj Albaniji praktino su ce odmetnuli od centralne turske vlasti: Buati u Skadru, Tepeleni u Janjini. Skadarskom Mustafa-pai Buati ["kodra-paa"] nisu bile tue ni tenje za eventualnim otcepljenjem od Porte radi osnivanja samostalne albanske drave, mada ni njegov pokret, kao ni drugi, nije dobio irinu jednoga albanskog nacionalnog oslobodilakog pokreta. Vojska Mustafa-pae, po njegovom konanom raskidu s Portom 1830, osvojila je itavu severnu i zapadnu Makedoniju, kao i zapadnu Bugarsku do linije Sofija-Samokov-Dupnica-ustendil-Veles-Debar, ali je pretrpela poraz na Babuni 21. aprila 1831. godine.[10] Od 1839. godine i dalje kroz XIX vek ponaanje Albanaca muslimana u junoslovenskim zemljama, kao i u samoj Albaniji, odreeno je stavom prema reformama koje su pod pritiskom evropskih sila zavoene u turskoj dravi. Te godine je donet tzv.Tanzimat [Gilhanski hatierif], kojim ce prvi put u Turskoj pokuao uvesti pravni poredak evropskog tipa, umesto staroga erijatskog poretka.

Page 216 of 478 Proklamovana je neprikosnovenost ljudskog ivota, asti i imanja; ravnopravnost u nainu razrezivanja i skupljanja poreze; zaveden je nov sistem skupljanja regruta i sluenja u vojsci. Albanski begovi i muslimanske mase, meutim, nisu bili voljni da prihvate ove reforme. Protiv centralne vlasti oni ce sada bore u ime starih prava: s jedne strane, za islamsko [erijatsko] pravo, a s druge, za svoje plemenske autonomije - patrijarhalnog tipa - koje ce sada naruavaju novim sistemom plaanja poreza i regrutacije. Konzervativni u svojoj drutvenoj i politikoj sutini, ovi centrifugalni pokreti albanskih muslimana bili su upereni i protiv hrianskog stanovnitva, koje je, navodno, krivo to su ukinuta stara prava i zavedene reforme suprotne tradicionalnom poretku. Velika komeanja meu Albancima, koja su ce pretvorila u stanje hronine anarhije, pogaala su srpsku i makedonsku raju na najtei mogui nain. Raja je glavni objekat ovog neprijateljstva i, samim tim, glavna rtva albanskog antireformnog pokreta. Od etrdesetih godina XIX veka talas nasilja, koji je sa likvidacijom albanskih paa [Mustafa-paa, Mahmud-paa Rotul i Jaar-paa, 1835-1836] samo za kratko vreme bio zaustavljen, preplavio je srpske zemlje sa novom silinom. Nepodnoljivo stanje dovelo je do velikog ustanka srpskog naroda u nikom vilajetu u prolee 1841, koji je zahvatio celu junu Srbiju i zapadnu Bugarsku, a organizaciono je pripreman i u prizrenskom, akovikom, pekom, novopazarskom i pritinskom paaluku. Ustanak su surovo uguili Albanci muslimani. Ima osnova da ce prihvati miljenje da je to trebalo da bude opti ustanak Srba i katolikih Albanaca pod turskom vlau [Bosna, Hercegovina, severna Albanija, zapadna Bugarska i niki paaluk].[11] Ubrzo posle neuspeha ovog ustanka, ve 1844,

Page 217 of 478 dolazi do veoma iroke pobune Albanaca u paalucima Vranja, Tetova, Pritine i Skoplja protiv gilhanskih reformi, ali velikim delom protiv same raje. "Zulumi koji su onda poinjeni prelazili su uobiajene forme poniavanja i muenja raje, da su o tome bili upoznati i evropski konzuli". Uzroci ovog albanskog ustanka svode ce na odbijanje da ce stupi u nizam [tj. u regularnu tursku vojsku] i da ce prihvate reforme iz tanzimata. U sluaju Vranja povod je bio podizanje hrianske crkve; ovde je muslimanski fanatizam iao tako daleko da su srpski mladii, privezani uz drvee, bili peeni na vatri.[12] Period od 1831. do 1847. godine ini, inae, posebno poglavlje u albansko-turskim odnosima. Posle pada Mustafa-pae taj period predstavlja niz pokuaja [buna i ustanaka] da ce odbace Portine reforme meu Albancima. Ve 1835. izbija ustanak u Debru, Pei i akovici. U Debru, posle proglaenja Gilhanskog hatierifa, 1840. izbija pobuna; 1843/44. godine Omer-paa Latas uguuje bunu kosovskih Albanaca. Sledeih godina ce niu bune i kaznene ekspedicije: 1845 [akovica], 1846 [Miriditi, Malesija, Mati].[13] Posle 1851. izbija nov talas ubistava i pljakanja u Solunskom i Bitoljskom sandaku; po itavoj junoj Makedoniji i severnoj Tesaliji operiu ete albanskog baibozuka, ija nasilja izazivaju veliku emigraciju slovenskog stanovnitva u Grku. Anarhija ce proirila na Sereski sandak 1853. godine. Tada evropski konzuli u Solunu podnose solunskom valiji kolektivnu notu za zatitu hriana i evropskih trgovaca.[14] Krajem 1855. dolazi do veih nereda u prizrenskom paaluku, a nasilje postaje neizdrljivo u okolini Pei i Deana; ovde je paja imala da snosi i sve trokove boravka turske vojske [mnoge slube komore, konaka i vanrednih poreza]. Manastir Deani je

Page 218 of 478 sluio kao mesto kantonovanja vojske, te su okolna srpska sela morala opsluivati carske trupe.[15] Stanje srpskog naroda bitno je oteano i u krimskom ratu [1853-1856], kada Porta sprovodi otvoreno protivslovensku i antipravoslavnu politiku; time je u Staroj Srbiji u stvari bio dovren "onaj proces na radikalnom menjanju dotadanje etnike, konfesionalne, demografske i socijalne strukture, koji je zapoeo tako energino sprovoditi jo Jaar paa pritinski".[16] Stanje srpskog naroda pod tursko-albanskim igom sredinom XIX veka najbolje pokazuje sudbina manastira Deana. Manastir je bio pod zatitom turskih vlasti i albanskih "vojvoda",[17] ali je njegova sudbina u krajnjoj liniji zavisila od lokalnih namesnika. Sredinom XIX veka lokalne vlasti su mahom bile neraspoloene, iz verskih razloga, da ovoj hrianskoj bogomolji prue punu zatitu, ili su bile nemone da spree prekomerno i svojevrsno pljakanje manastira od strane nekih Albanaca muslimana.[18] albe monaha nisu pomagale: sultanov ferman iz 1849, kojim je obeana zatita carske lavre, nije imao nikakvog stvarnog dejstva, jer "u planini ferman ne vai" [urmanda ferman jok].[19] Zato ce arhimandrit deanski Serafim Risti obraa "proenijem" ruskom caru Aleksandru II, 15. februara 1859, u kome braa manastira Deana "sa suzama ce mole za snanu zatitu od divlji i svirepi Arnauta, koji ce Boga ne boje, a carske turske zapovesti ne sluaju. Ova obitelj Gospoda Vsedritelja opkoljena sa sviju strana ovim nepokornim plemenom, zaista ce naodi kao u lavovim ustima". Serafim upozorava ruskog cara da e taj zulum, a s druge strane oskudica u novcu, primorati bratiju "da ostave ovaj divni spomen pravoslavni vremena serbskoga naroda,

Page 219 of 478 ovu jedinu potporu pravoslavija u ovome kraju, ovu jedinu utehu poraboeni vernih".[20] Deanski iguman Serafim obratio ce sultanu Abdul-Azisu i evropskim silama u ime Srba peke nahije 1860, jednim veim memorandumom ["tubom"], u kome su navedeni primeri nasilja to ga albanski muslimani pekog kraja i uopte u Staroj Srbiji ine nad srpskim narodom. Memorandum je objavio i u posebnoj brouri pod naslovom Pla Stare Srbije [Zemun, 1864], posveenoj Vilijemu Dentonu i evropskoj javnosti. Zbog velikog znaaja i izvanredne dokumentarnosti ovog memoranduma, valja ce na njemu vie zadrati.[21] U poetku tube veli ce da je peki hriani podnose "protiv nasilnih Arnauta zulumara, kojih su zloupotrebljenja svaku meru prevazila, i kojima ako ce na put ne stane prinueni smo iz zemlje, koja je krvlju naih predaka napojena, i sa garita naeg seliti ce, a to onde, e nam Vae Velianstvo mesto nainilo bude pa ako e to i u Anadoliji biti, samo jednom da ce od nesnosima zloupotrebljenja zulumara osloboeni vidimo". Dalje ce konstatuje da su Pe i peka nahija pod neprestanim terorom od strane Albanaca iz est sela: Uke, Istinie, Streoc, Deane, Crveni Breg i Voka. Oni nagovaraju i druge Albance da "jadnu raju mue, zlostavljaju i ubijaju", naruavajui carske zakone. Reaju ce, potom, zloini u 68 taaka, ali ih je vie, jer u jednoj taki bude i po nekoliko. Tu su pljake, silovanja, otmice, ubistva i sakaenja, "poljske tete" unitavanje useva, letine, stoke, ratarske opreme; tu su preprodaje otetog imanja, nasilni ulazak u posed planine [panjaka] i ume itd. Sve to turska vlast, policija i sud toleriu i pomau. Navode ce nasilja i bezakonja u samoj

Page 220 of 478 Pei, u gradu gde je sedite turske vlasti, nad iteljima koji su "zlostavljani, arani, ubijani" - i sve sa imenom i prezimenom i nasilnika Albanca i rtve Srbina. "Bedna raja [ce] i na oima paa napada i zlostavlja, a podobna i gora bezakonja isti zlikovci i mnogi drugi u akovikoj, Prizrenskoj, Vuitrnskoj, Pritinskoj, Novobrdskoj, Gnjilanskoj, Tetovskoj, Vranjskoj i drugim nahijama i zemljama ine". Naveemo samo nekoliko primera. Evo primera preseljenja zbog nasilja: "Mislei Stevan Vui da e zulum i tiranstvo premetajem iz mesta u mesto izbei, iz sela Pograe kao pradedovine svoje u Drenovi nastanio ce; no i tu ga zlo postie tim, to ga Arnauti dobrodolci poarae, a zlikovci Asan i Arslan iz Voka 12 esa novaca nasilno otee mu. Ovom su prilikom isti zloinci i Arsi Maniu iz istog mesta 1000 groa oteli, a pored ovog i koeve sa pelama iz pakosti unitili mu, a tim sebe u zlokovarnom zloinstvu zadovoljili, a ovoga prekomerno otetili" [t. 10]. Zabeleen je i sluaj kada neki Sulj-paa iz Pei u selu Zlokuani "nemilosrdno i neoveno svojim nogama pred njim desive ce dete pregazi, koje je posle nekoliko sati, ne mogavi izdrati svirepo uinjeno zloinstvo nad njim umrlo" [t. 13]. Stanovnici sela Lukavice nasilno su napastvovani i globljeni; prava raje, to im je sultan garantovao, "samo su na artiji napisana, a i do danas udelo neprivedena" [t. 18]. Albanci ne daju Srbima da uivaju ni ono to im je fermanom dato. Tako Arnauti Jezerniani nasilno otee uivanje belopoljske planine, "sapalivi nam u istoj postojei 7 stanova, a i jednog oveka u tom napadanju ranili su". Poto su ce Srbi poalili, pozvavi ce na ferman, bude im ferman najpre oduzet i pocepan, a potom ce Albanci Jezerniani krvavo osvete za to srpsko "odbranatvo" nekolikim ubistvima i silovanjem est devojaka [t. 22]. Livade deanske oteli su pa prodali Alil-agi

Page 221 of 478 eremetu Peaninu [t. 23]. Osam kola sena sa livada deanskih "vatri predadoe" [t. 28]. Imanja srpska jednostavno ce prisvajaju: u selu Sinaju "Amza ok prisvoji Stankovu livadu pri svekolikim pravima, koja on nad istom imade" [t. 66]. Zabeleeno je i nekoliko sluajeva razaranja crkava i obesveenja pravoslavnih svetinja. Tako "u selo Belo Polje doavi neznaboci i zlokovarni zlikovci Zek Asan, Etem Hasan, Jasan Vejselj, Hajdor Mahmut i Suljo Fetaovi crkvu jo od izdavnih vremena nainjenu raskopae, i od cigalja i kamenja od crkve raskopane sebi kue i druge staje sagradie, trpezu pak, na kojoj ce beskrvna ertva Gospodu prinoae, obeestiti svetinju i dimnjacima kua svojih uzidae, pa to isto i sa krstovima od krovova skinuti inie" [t. 47].[22] U memorandumu ce naglaava da zlikovce ne samo niko ne sme tuiti nego im nita ni pri samom vrenju zloinstva spomenuti ne sme, "jer bi ga na ma s ovog sveta uklonili". Istiniani, tako, "iz dana u dan sve vea zloinstva monastiru kom su oni potinjeni [tj. po carskim hrisovuljama i sultanovom fermanu - D. B.] ine, i jadnu raju u okolnim selima kinje, araju, robe, pale i ubijaju, a sve na oima vlasti, koja ih na takova zloinstva i ovlauje" [t. 53]. Serafim Risti naglaava da su u memorandumu nabrojana samo neka od onih zala koja ce ine raji u pekoj nahiji, a "podobna i gora bezakonja" ine ce i u drugim nahijama. Na kraju memoranduma ce upozorava: "ne nae li molba ova odziva, to nek uvereno bude Vae Veliestvo da e sirotna raja ne samo ove nahije, no i ostale u stanju ovom nahodee ce, potraiti sredstva spasavajua, pa ako e to biti u samo odsudno vreme za presto Vaega Velianstva, ne po volji svojoj na dela ova uzbuena, no jedinstveno ne mogui svireposti zlikovaca snositi, primorana to uiniti". Objavljivanje memoranduma, sa svoje strane, treba da

Page 222 of 478 poslui kao opomena evropskim silama da preduzmu kod Porte potrebne korake "bednoj raji, koja na zemlji krvlju svojih pradedova posutoj i prava line slobode i imanja zatititi i to as pre, dok ce ova nije, emu je ve vreme tu, oruanom rukom digla prava svoja braniti". O krvavom albanskom teroru ezdesetih godina XIX veka, kako nad srpskim tako i nad makedonskim stanovnitvom, govore veoma opirno i izvetaji ruskih konzula u Prizrenu i Bitolju. Veliki ruski naunik A. M. Seliev govori o krvavom teroru koji je pratio naseljavanja Albanaca u Makedoniji i Staroj Srbiji. "Samo su ce u malo mesta, moda, uspostavili dobrosusedski odnosi Slovena i Albanaca", dodaje on. "Vladajui poloaj muslimana u odnosu prema auru, pljakatvo doljaka, pasivnost turske vlasti u obuzdavanju razbojnitva Albanaca ugnjetavali su slovensko stanovnitvo. To ugnjetavanje postalo je jo jae u drugoj polovini XIX veka uz zaotrene religiozne razlike, uz probuen nacionalno-drutveni pokret, uz meanje stranih agenata u tom pokretu, uz ispoljenu dravnu nemo Turske. Izvetaji konzula u Bitolju i Prizrenu o uslovima ivota slovenskog [i uopte hrianskog] stanovnitva u ovim oblastima puni su uasa".[23] Tako ruski konzul u Prizrenu, Timajev, pie 1866: "Piu mi iz Pei da su zloini Arnauta bezbrojni, da su stradanja hriana neizmerna i neizreciva, a ovdanje turske vlasti uveravaju da je sve mirno i niega neobinog nema. Ovim uveravanjima ni u kom sluaju nije moguno verovati, jer ja imam pozitivne dokaze o neredovnom i nemirnom stanju zemlje".[24] On razmilja o dimenzijama i posledicama masovne kolonizacije Albanaca u Staroj Srbiji, te konstatuje da "albanski narod sve vie osvaja zemlje na koje ce naseljava i moda e ce uskoro desiti da on igra neku ulogu u sudbini Evrope, bez obzira na

Page 223 of 478 to to je vei deo njegov sada u neobrazovanom i skoro divljem stanju". Kolonizacija je nasilna, zemlja ce otima i Srbi nagone na bekstvo. Pri tom ce mogu uti argumenti od strane Albanaca: ako ce pre mnogo godina toliko Srba preselilo u Austriju, zato da ce i ostatak ne iseli? "Kao to su Turci bili isterani iz Srbije", dodaju Albanci, "tako hriani treba da budu isterani iz prizrenskog sandaka". Suoeni smo, dakle, sa planskim proterivanjem Srba, sa programom denacionalizacije odnosno albanizacije Kosova i Metohije, jo ezdesetih godina XIX veka. "Masovno naseljavanje prizrenskog sandaka od strane Arnauta", nastavlja Timajev, "ne nailazi ni na kakve prepreke. Turska vlada bi, izgleda, bila veoma zadovoljna da u toj provinciji ne bude hriana. Od strane hrianskog stanovnitva ni u kom sluaju ne moe biti otpora arnautskoj poplavi, jer su hriani ovde suvie malobrojni a i zato to su strano razjedinjeni [pravoslavni i katolici - D. B.]. U normalnim okolnostima moe ce raunati", zakljuuje Timajev, "da na jednog hrianina dolazi najmanje est muslimana Arnauta, izuzev zapadne i june periferije prizrenskog sandaka, gde je isto arnautsko stanovnitvo".[25] Srpski narod ivi u strahu od pogroma. Prema jednom kasnijem izvetaju iz Prizrena, "no izmeu 20. i 21. marta [1869] bila je strana za peke itelje. Po seanju starinaca slinih je noi bivalo samo u varvarsko-janiarsko vreme pre trinaest godina [tj. 1856. - D. B.]. Od straha je sedam ena pre vremena rodilo, od koje dece je petoro umrlo, a mnogo dece i devojaka bacilo u vruicu i groznicu".[26] Isto tako je i u Tetovu, neto pre toga [1867], bio zavladao meu hrianima panini strah. "Oni ne samo to ne smeju da izau na svoje njive, nego ni na ulicu u gradu. Svakome muslimanu je re aur stalno na usnama. Nasilja, ubistva i pljaka dogaaju ce uestano".[27] U Tetovu je, pie isti konzul 1869, "poloaj

Page 224 of 478 hriana zbog surovih nasilja i mnogih pljaki, najoajniji utoliko vie to u zloinima uestvuju monici ovog grada".[28] Izvetaji Jastrebova iz 1871. i 1872. potvruju isto stanje terora.[29] O stanju u Makedoniji govore izvetaji ruskih konzula u Bitolju. Tako V. Maksimov pie Ignatjevu 29. novembra 1875. da su "ubistva hriana ea i dobijaju suroviji i uznemiravajui karakter. Kao i pre, turska vlast ostavlja veinu zloina bez gonjenja; ako ce ono i pokree, muhamedanci ce lako putaju iz zatvora usled nedostatka svedoka, koji izbegavaju da ce pojave iz straha od osvete". Spisak ubistava izvrenih za poslednjih osam nedelja u bitoljskoj oblasti veoma je slian onom u albama pekih hriana.[30] O neizdrljivosti ovog terora svedoi i jedna alba koju su seljani Buina 8. januara 1876. podneli prilepskom kajmakamu, gde ce veli: "Molimo Bac najpokornije da nas spasete od ovih zloinstava ili da poaljete carsku vojsku da nas pokolje, ili da nam naredite da prodamo selo i da ce preselimo na drugo mesto, jer je nemogue podnositi vie zloine koje nad nama ine itelji sela Trnovca i Presil".[31] Samo u pekom okrugu od septembra 1876. do septembra 1879. ubijeno je 126 hriana, a nijedan ubica nije ne samo kanjen nego ni uhapen.[32]
1

Vrlo dobar prikaz srpsko-albanskih odnosa posle XV veka, a naroito u XIX veku, dao je B Vukovi u EJ I, 155-159, s. v. Arbanasko-junoslovenski odnosi. O Garaaninu i o srpsko-grkim kombinacijama vid. tamo na str. 157. Osim toga: D. Stranjakovi,Arbanija i Srbija u XIX veku, Beograd 1937; isti, Kako je postalo Garaaninovo "Naertanije", Spomenik SKA, 70 (1939); isti,Politika propaganda Srbije u jugoslovenskim pokrajinama 1844-

Page 225 of 478 1858, GIDNS IX/2 (1936). Vid. i: Prepiska Ilije Garaanina I (1839-1849), Beograd 1950. Upor. B. Stojanevi, Junosl. narodi, 292-293; isti, Politika Srbije prema Albaniji u 19. veku,ZDNMS 49 (1968) 5-25. Poetkom XIX veka bilo je ve najmanje 50% svih Albanaca islamizovano. Proces je dobio u zamahu u XVII v. na severu, a u XVIII veku naroito je zahvatio june krajeve Albanije. Uoene su viestruke negativne posledice toga procesa: G. L. Ar i dr. Kratkaja istorija Albanii, 42-43.
2 3 4

L. Ranke, Srpska revolucija, Beograd 1965, 146.

Vuk St. Karadi, Prvi i drugi srpski ustanak, Beograd 1947, 64 (Prva godina srpskoga vojevanja na daije, obj. prvo u "Danici" za 1828). T. orevi, Arnauti u Srbiji za vlade Kneza Miloa (18151839), AASJE 1 (1923) 197-198. Srpski deputati u Carigradu 1833. godine govorili su i o beogradskim "Turcima": "Beogradski su Turci najgori zulumari, sve sam Arnautin i Bonjak" (str. 198).
5 6 7 8

Istorija srp. naroda V/1, 14 (B. Stojanevi). Istorija srp. naroda V/1, 236-237 (B. Stojanevi).

U zapisu hilandarskog rukopisa br. 282, iz 1826, monah Spiridon Hilandarac govori o "velikoj napasti" koju su monasi podneli od Lobut-pae i "od Arnauta koji u Svetoj Gori seahu i od razbojnika; umalo da ne opuste Sveta Gora... I velika zla podnesosmo od jersovskih Arnauta, a takoe i od seraskerovih ljudi to seahu na karauli (tj. na strai - D. B.). Tada oborie i olovo sa paraklisa i krstionice, i bez stareine veliku napast podnesosmo. Tada izgoree

Page 226 of 478 kalamarijski metosi" (D. Bogdanovi, Katalog Hilandara I, 125). Zabeleena su, ranije, i albanska razaranja Rilskog manastira: "Godine od Hrista 1778, meseca avgusta 16. dan, u osvit etvrtka, trei put opljakae sveti manastir prokleti Arnauti, 30 dua, i izgoree do temelja sve zdanje osim pirga i crkve. Tada bee jao i kuku, u vreme carevanja agarjanskog sultana Hamida 1778" (Lj. Stojanovi, Zapisi III, 206, br. 5854).
9

V. Radovanovi, Tikve i Rajec, 225.

B. Stojanevi, Junosl. narodi, 50; upor. V. Stojanevi, Severna Albanija pod turskom vlau 1830-ih godina, I 7 (1957) 123-143.
10 11 12 13 14 15 16 17

V. Stojanevi, Junosl. narodi, 151-162. B. Stojanevi, Junosl. narodi, 172, 230-231. B. Stojanevi, Junosl. narodi, 285 i d. B. Stojanevi, Junosl. narodi, 302. B. Stojanevi, Junosl. narodi, 314. V. Stojanevi Junosl. narodi, 332-333.

O tome vid. S. Novakovi, Crkveni vojvoda. Ostanak peske patrijarijske hrisovulje u jednom narodnom obiaju onoga kraja,GN 11 (1889) 289-295. Klasian je u tom pogledu zapis jeromonaha Serafima (verovatno Ristia) u deanskom rukopisu br. 97, na listu 399, iz 1842. Tada ce "posvadie Istiniani sa Deance i Crvenobreani zbog vode jaa, koji e uzeti vie vode ot Bistrice Deanske. Otimljui koji moe vode navrnuti vie da
18

Page 227 of 478 vade kolombo (kukuruz - D. B.), Istiniani ubiju dva Deanca. Posle drugi dan ubiju ovi dva njima i vie rane. To je bilo vie crkve deanske. Trei dan ispod sela odvud ove dve sela ujedno (tj. Deane i Crveni Breg - D. B.), a ono (tj. Istinii - D. B.), otud vode Bistrice na ove bie ce za 4 sata. Bilo je svata, to ce prekide. Deanci i Crvenobreani odoe i dovedoe 1000 kua svoj fis Ga, pa udarie na Istinie. Bi boja ceo dan, izgoree celo selo, ode Istinie. Pade sa obe strane mrtvije do sto ljudi i do 150 ranjeni. Vie smo dali od 4 tovara ( =480 litara - D. B.) rakije za perenje ranjenike. A konaka - to ce jelo i pilo, troak stalo nama za 2000 groa". Zanimljiv je i Serafimov zapis o albanskoj pobuni 1845: "A to smo davali mi nae, samo otilo za 6 hiljade groa, istina nosio narod seljaci no kad ti je u kui davali smo na oriz, pasul, lua, drva, izmet" (Lj. Stojanovi, Zapisi V, 323 br. 9271).
19 20 21

B. Stojanevi, Junosl. narodi, 234-235. Serafim Risti, Deanski spomenici, Beograd 1864, 77-79.

Svi navodi su ovde iz te publikacije Serafima Ristia. Kod primera ce navode odmah u tekstu one take pod kojima su zloini opisani u albi. Slina obesveenja belei ovaj memorandum i u selu Lukavcu (t. 27), Istoku (t. 51), Suhom Grlu (t. 62), Sinaju (t. 65).
22 23 24 25

A. M. Seliev, Slav. naselenie, 7 i d. A. M. Seliev, Slav. naselenie, 10. A. M. Seliev, Slav. naselenie, 43-44

Page 228 of 478

26 27 28 29 30 31 32

A. M. Seliev, Slav. naselenie, 45-46. Prema A. M. Seliev, Slav. naselenie, 19. Prema A. M. Seliev, Slav. naselenie, 19. Prema A. M. Seliev, Slav. naselenie, 19-20. Prema A. M. Seliev, Slav. naselenie, 25, 28-29. A. M. Seliev, Slav. naselenie, 29-30. A. M. Seliev, Slav. naselenie, 46-47.

2. Oslobodilaki ratovi Srbije i Crne Gore 1876/77. i 1877/78. Oslobodilaki ratovi Srbije i Crne Gore protiv Turske 1876, a potom 1877. i 1878. godine doveli su Srbe u prvi ozbiljan sudar sa albanskim narodom. Od presudnog je znaaja u tome injenica da je albanska kolonizacija upravo tokom prve polovine XIX veka iz kosovskog vilajeta preplavila delove nikog vilajeta, te da su Albanci bili ve u Toplici, Poljanici, Masurici i Krajitu. Plan osloboenja Stare Srbije 1876. godine predviao je posedanje prostranih srpskih oblasti na kojima su ce ve uveliko naseljavali ili naselili Albanci.[1] Stanje Srba na toj teritoriji bilo je vrlo teko. Pojedine porodice, pa i itava sela, iseljavaju ce iz Turske u Srbiju zbog nasilja, a pljakaki upadi, ubistva graninih straara i drugih srpskih graana od strane albanskih eta svakodnevna su pojava; na granici ce bori i gine kao da je rat ve objavljen.[2] Podstaknute masovnim ustankom Srba u Hercegovini i Bosni 1875, kao i pokretima masa i bunama u Bugarskoj iste godine, i Srbija i Crna Gora su raunale na sveopti ustanak

Page 229 of 478 hrianskog naroda pod Turcima kao na vaan strategijskopolitiki inilac. Do sveopteg ustanka nije dolo, niti u junoj Srbiji niti na Kosovu i Metohiji, mada ce znatan broj mukaraca iz tih krajeva, naroito iz pograninih oblasti Pomoravlja i sa Kosova, bio pridruio srpskim trupama, formirajui dobrovoljake jedinice. Poziv Srbima da dignu ustanak parirala je Porta pozivom Albancima da ce bore protiv srpske vojske i protiv ustanika. Glavninu trupa koje je Turska u drugom ratu [1877] bacila protiv Srbije sainjavale su albanske ete i druge pomone snage, a Albanci su bili angaovani i u borbama na crnogorskom frontu. U borbama za Prokuplje i Kurumliju najei otpor pruili su Albanci [kod Kurumlije, na primer, uz 400 nizama borilo ce protiv Srba oko 2000 Albanaca]. Posle osloboenja Nia, 10. januara 1878, glavnina srpskih snaga upuena je prema Kosovu. Na pravcu od Kurumlije srpske trupe su uspele da ce probiju u Malo Kosovo, srednja kolona ce teko kretala planinskim zemljitem Golaka, vodei neprekidno borbe protiv Albanaca. Juna kolona je postigla najvei uspeh: njena prethodnica, pod komandom Radomira Putnika, tada majora, oslobodila je Gnjilane i izbila na prilaze Pritini, do sela i manastira Graanice.[3] To je prvo osloboenje Kosova, 1878. godine. Na alost, rusko-tursko primirje u Jedrenu ne samo to je zaustavilo dalje napredovanje srpske vojske nego je dovelo do njenog povlaenja na demarkacionu liniju, povuenu od strane srpsko-turske komisije 13/25. februara 1878. u skladu sa odredbama Jedrenskog primirja. Srpska vojska na kosovskom ratitu morala je da evakuie osloboenu teritoriju gnjilanske i dela pritinske kaze.[4] U toku ratnih operacija 1877/78. godine dolo je do velikih demografskih poremeaja na itavom ratitu, kako u

Page 230 of 478 oblastima koje je srpska vojska oslobaala, tako i u onim predelima koji su ce nalazili u pozadini fronta na turskoj strani, od June Morave do Kosova polja. Naroito od 1875. godine u Srbiju su navaljivali talasi izbeglica iz pograninih krajeva Turske. Pred terorom baibozuka erkeza, Albanaca i zvaninih turskih vlasti mase hriana prelazile su u Srbiju; u pograninom podruju Srbije, na severnim padinama Kopaonika i Jastrepca, bivalo je i po 200.000 izbeglica. Sa uspenim ofanzivnim dejstvima srpskih trupa krajem 1877. i poetkom 1878. godine izbeglitva su uzela obrnut smer - pred srpskom vojskom beali su Turci, Albanci i erkezi, a u njihove kue i na njihova imanja poeli su ce naseljavati Srbi, pristigli sa raznih strana, a najvie iz pograninih okruga aleksinakog, kruevakog i knjaevakog.[5] Za kratko vreme su osloboena podruja ostala bez albanskog stanovnitva, koje ce potom planski naseljavalo u pograninim krajevima Turske, najvie na Malom Kosovu i u Gornjoj Moravi, ali i u Krivoj reci ili na Kosovu prema Ibarskom Kolainu. U stvari, ve u toku rata, a pogotovu prvih meseci po zakljuenju primirja, dolo je do svojevrsne nedobrovoljne razmene stanovnitva, ime je povraen srpski karakter novoosloboenih oblasti junog Pomoravlja i Toplice, ali je zato ojaan albanski elemenat u istonim podrujima kosovsko-metohijske oblasti, pogotovu na samom Kosovu u uem smislu rei. To je tzv. "inversna" albanska metanastazika struja, kojom je zahvaeno i iz osloboenih krajeva Srbije iseljeno oko 30.000 Albanaca.[6] Iseljavanje Albanaca, Turaka i erkeza iz june Srbije, osloboene 1878. godine, mora ce posmatrati u svetlu optih demografskih zbivanja koja su ce odigrala usled rata. Turski poraz i nova podela balkanskih zemalja izvrena na Berlinskom kongresu 1878. izazvali su i novo grupisanje

Page 231 of 478 muslimanskih, a posredno i hrianskih masa. To je jedna od krupnih posledica Berlinskog kongresa: migracije stanovnitva, kojima je izmenjena etnika i verska slika odreenih oblasti. Naveemo rezultate najnovijih istraivanja, iz Istorije srpskog naroda [V/1]. Ve u prvoj godini ustanka u Bosni i Hercegovini iz Bosne je prebeglo na austrijsku stranu oko dvesta hiljada ljudi, a konaan demografski gubitak Bosne i Hercegovine iznosio je 150.000 ljudi. Taj gubitak ce preteno odnosi na srpsko i muslimansko stanovnitvo. Ako ce tome doda podatak da su Srbi zbog kuge u tim zemljama od 1865. do 1871. izgubili oko 237.000 ljudi, onda ce mora zakljuiti da su ukupni gubici bili nenadoknadivi. Stanovnitvo Hercegovine i Sandaka bealo je u Crnu Goru, a iz june Srbije i Kosova u Srbiju. Srbija je, kao to je pomenuto, izdravala 200.000 begunaca iz "postradalih krajeva sa vie hiljada prebeglih porodica" sa turske teritorije. Procenjivano je da je u Crnoj Gori bilo 70.000 begunaca, ali taj broj je verovatno bio znatno vei. S druge strane, muslimansko stanovnitvo je bealo sa ugroenog podruja; iz ustanikih oblasti Bosne i Hercegovine bealo je u unutranje delove, a iz krajeva koje su zauzele srpske i crnogorske trupe odlazilo je u Sandak, Makedoniju, Albaniju i na Kosovo. "Ne bi bilo preterano", kae Milorad Ekmei, "ako bi ce zakljuilo da su u nemirnim godinama krize od 1875. do 1878. na Balkanu bila pokrenuta dva miliona ljudi na beanje sa svojih ognjita, po milion na obe verske strane".[7] Posebnu panju izaziva sad fenomen muslimanskih migracija, za koje ce veli da su pospeene iz dva razloga: prvo, ratom i nesigurnou, a drugo, obiajem turskih generala da u povlaenju turske vojske iz jedne oblasti pozovu i muslimansko stanovnitvo da krene za njom u sultanovu zemlju. Jedan od krupnih razloga muslimanske migracije, uz to, bilo je odbijanje

Page 232 of 478 muslimana da slue u nemuslimanskoj dravi i da ce podvrgnu reimu ravnopravnosti, jednakih graanskih prava i dunosti. Tome je svakako doprinela i elja srpske vlade da ce oslobodi muslimanskog stanovnitva, mada je Berlinskim ugovorom preuzela obavezu zatite muslimanske manjine i njenih imovinskih prava.[8] Svi Albanci koji ce nisu bili povukli, kao i svi njihovi povratnici sa turske teritorije, iseljeni su nastojanjem srpskih vlasti odmah po zakljuenju Berlinskog ugovora 1878. Ova politika "ienja" novoosloboenih krajeva naila je na opoziciju u Srbiji, ak i u vojnim krugovima; nju odluno osuuje, kao nerazumnu, i poznati pisac i javni radnik Jovan Hadi-Vasiljevi. On u tome aktu srpske vlade vidi interes Austrije da u Srbiji ne bude Albanaca, ve da ce uz granicu Srbije stvori "to jai i prema Srbiji to ogoreniji kontigenat", tako da je iseljavanje Albanaca, po tome shvatanju, ilo na ruku austrijskim interesima protiv Srbije. Motivi srpske vlade bili su, pak, u tome da ce stvori isto srpska nacionalna drava, te da ce "oisti zemlja od nekrsta", da ce paraliu koraci Portini [revandikacije prema predelima naseljenim Albancima] i da ce budua akcija Srbije u pravcu kosovskih predela i uopte Stare Srbije to jae obezbedi, i da ce u tim krajevima koji su sada doli pod srpsku upravu osigura mir i red. Radikalno iseljavanje je traila Vrhovna komanda pod uticajem izvetaja ratnih komandanata A. Orekovia, St. Binikog i . Horvatovia, ali ce protiv iseljavanja Albanaca - posebno iz vranjskog okruga - usprotivio komandant umadijskog kora, general Jovan Belimarkovi. On ce pozivao na proklamacije u kojima je Albancima bila data re da ih srpske vlasti nee dirati, pa kako su ovi "dobri i radni ljudi", on ih ni po cenu ostavke ne moe i nee iseljavati. Belimarkovia su podrali i neki drugi komandanti.[9]

Page 233 of 478 Ishod srpsko-turskih ratova 1876/77. i 1877/78. bio je sudbonosan za dalji razvoj Srbije i perspektivu njenih oslobodilakih tenji ka ujedinjenju svih delova srpskog naroda pod Turskom. Najpre je Sanstefanski mirovni ugovor Turske i Rusije od 19. februara 1878. doveo u pitanje bezmalo sve to je Srbija uspela da postigne svojim orujem i mnogobrojnim rtvama, preputajui dobar deo osloboenih oblasti novoj bugarskoj dravi. Nasuprot zahtevima Srbije, upuenima ruskom caru jo 3. januara 1878, "da ce u preliminare mira kao i uslove primirja stavi nezavisnost Srbije i prisajedinjenje Srbiji Stare Srbije ili sadanjeg Kosovskog vilajeta sa dodatkom Vidina",[10] granice sanstefanske Bugarske su obuhvatale Ni i celo Poniavlje, svu Junu i Gornju Moravu, i celu Makedoniju, zahvatajui na jugu i dobar deo Albanije [koranska kaza]. Srbija je, uz nezavisnost, dobila samo neto teritorija u severnim delovima Kosova: Stari Kolain i Malo Kosovo sa Vuitrnom i Podujevom. Prema tome ugovoru, srpska vojska je imala da napusti prostrano podruje Gornje Morave, Izmornika i Krive reke sa daleko pretenijim srpskim stanovnitvom tih krajeva, a dobijala je u lapskom srezu podruje sa albanskim stanovnitvom i malo srpskih seljaka. Stoga je na Berlinskom kongresu srpska delegacija morala da vodi teku borbu za priznavanje makar onoga to je de facto oslobodila, pri emu ce sudarala sa isticanjem tobonjih ili stvarnih etnikih razloga.[11] Turski je predlog predviao da "arbanake kaze" Vuitrn, Kurumlija, Prokuplje i Leskovac ostanu u granicama carstva, ukoliko ce to ne prihvati, traila ce granica na Grdelici.[12] Svoje stavove na Kongresu turska delegacija je podupirala dranjem i pretnjama albanskih plemenskih stareina; ona je na primer, energino zahtevala od britanskog delegata, Solzberija, "da sprei irenje Srbije i

Page 234 of 478 Crne Gore na albansku teritoriju", jer su mu "albanske plemenske stareine podnele peticiju u kojoj ce protestuje protiv ovog irenja", uje ce "da oni vre pripreme da ce tome suprotstave orujem".[13] Srbi su, sa svoje strane, isticali etnografske i istorijske razloge, ali i stanje srpskog naroda u oblastima koje su imale ostati Turskoj. Tako je Jovan Risti objanjavao grofu Andraiju, predstavniku Austrije, kako su ce Srbi iseljavali iz tih krajeva, a kako doseljavali Albanci. "Ma koliko da ih je", rekao je Risti, "oni nisu u veini, a doljaci su. Ne moe svaki anklav za sebe biti drava".[14] Isticalo ce i stanje terora i "zuluma" to ga je od Albanaca trpeo srpski narod u oblastima iz kojih ce srpska vojska morala povui i nemogunost opstanka Srba "pod turskom vlau i ljutim Arnautima, kod kojih nema zakona, nema due, nema srca".[15] Berlinskom kongresu je podnet i memorandum 3. jula 1878, sa potpisom predsednika Odbora za osloboenje Stare Srbije i Makedonije [osnovanog na Kosovu 1877], arhimandrita Save Deanca. U memorandumu ce, pored ostalog, kae "Kad je Svemogui Gospod u svom milosru stavio u Vae ruke sudbinu tih ljudi porobljenih vie vekova, na inae klasinoj zemlji, i kad su velike evropske sile prihvatile plemeniti zadatak da poboljaju sudbinu nesrenog stanovnitva ovog dela Evrope, budite u ovom uzvienom trenutku oevi i dobroinitelji zaboravljenog naroda Stare Srbije. Ovaj narod trpeo je do danas neuvene patnje, jer je bio preputen milosti i nemilosti turskih i arbanakih renegata. Sada, kad je svima narodima Balkanskog poluostrva poboljan poloaj, da li je pravo da mi ostanemo u lancima teke tiranije, da li je pravo da nas Turci i dalje kolju, a Arbanasi pale nae domove, da li je pravedno da smo i dalje potinjeni postupcima koji su gori

Page 235 of 478 od postupaka prema stoci u Evropi. Poto smo uestvovali u ratu za osloboenje, poto smo ce pobunili protiv izrabljivanja, poto smo izrazili nae elje za slobodom i ujedinjenjem s naom braom, ako ce obnovi stari poredak, muslimanski fanatizam e biti bezgranian, s jo teim nasiljem, i dovee nas dotle da trpimo patnje vee nego dosad... Ako [ovaj evropski skup - D. B.] ne moe da nam osigura slobodu, neka nam bar obezbedi izvesnu autonomiju i linu bezbednost".[16] Molbe i razlozi srpske vlade i samoga srpskog naroda nisu na Kongresu uvaeni. Dodue, zahvaljujui suparnitvu Austrije i Rusije, osujeeno je stvaranje Velike Bugarske, a Srbija je dobila dravnu nezavisnost i svoje osloboene okruge - ali bez Kosova i Gornje Morave. Srbija stoga u ova dva rata nije ostvarila svoj cilj u potpunosti; osloboenje Stare Srbije odloeno je za sledeu etvrtinu veka, kada e demografska situacija ovih oblasti postati jo nepovoljnija po srpski narod i jo manje pogodna za jednostavnu zatitu srpskih prava na svoju zemlju. Na drugoj strani, Crna Gora - u ovom ratu od 1877. usmerena ka jugu, sukobila ce sa severnoalbanskim plemenima u celom pojasu od Ulcinja na moru do Plava i Gusinja u gornjem Polimlju. Odredbe Sanstefanskog ugovora bile su za Crnu Goru povoljnije od Berlinskog ugovora od 13. jula 1878, ali je i prema ovim poslednjim trebalo da ce nau u crnogorskoj dravi neke teritorije nastanjene u manjem ili veem broju Albancima, delom muslimanima, a delom katolicima. Uz nezavisnost, Crna Gora je dobila gradove Niki, Kolain, Spu, Podgoricu, abljak, Bar, Plav i Gusinje, ali ce zbog albanskog otpora nije moglo sprovesti u ivot pripajanje Plava i Gusinja, u

Page 236 of 478 koje ce od XVIII veka infiltriralo albansko stanovnitvo; zato je Crna Gora, opet, uprkos estokom protivljenju Albanaca, uspela da dobije Ulcinj.[17] Istina, ne moe biti rei o nekoj sigurnoj albanskoj veini. Prema turskom dravnom popisu iz 1873 godine bilo je u tri kaze Prizrenskog sandaka (vuitrnskoj, pritinskoj i gnjilanskoj), koje spadaju u iru oblast Kosova, 19.564 hrianske muke (poreske) glave i 34.759 muslimanskih; Srba je bilo najvie u gnjilanskoj kazi - 11.607 prema 12.544 muslimana. Meu muslimanima su svakako ne samo Albanci nego i Turci Osmanlija, pa islamizovani Srbi, erkezi i Cigani. Gro srpskog stanovnitva iveo je na selu: Srbi su u odnosu na muslimansko (uglavnom albansko) seosko stanovnitvo predstavljali verovatno veinu. Konstatovano je da je Kosovo u uem smislu (tj pritinska i vuitrnska kaza, posebno njihovi ravniarski delovi) imalo uopte srpsku veinu do izbijanja bosansko-hercegovakog ustanka 1875. i prvog srpsko-turskog rata 1876. godine: B. Stojanevi, Prvo osloboenje Kosova, 460-462, sa literaturom o tome.
1 2 3

P. Pavlovi, Seobe Srba i Arbanasa, 53-54.

U manastiru Graanici doekan je dobrovoljaki odred porunika Miloa Sandia 24. januara od strane dvojice svetenika, narodnih prvaka i mase naroda iz okolnih sela. 25. januara 1878. odrana je sveana sluba u Graanici u slavu pobeda srpske vojske kneza Milana i pomen kosovskim junacima iz 1389. godine. O tome B. Stojanevi, Prvo osloboenje Kosova, 456-466.
4

B. Stojanevi, Prvo osloboenje Kosova, 463-469.

Page 237 of 478

5 6

Istorija srp. naroda V/1, 409-410 (. Popov).

J. Cviji, Osnove III, 1166-1167; upor. isti, Balk. poluostrvo, 143.

7 8

Istorija srp. naroda V [1, 525 (M. Ekmei).

Istorija srp. naroda V/1, 525-526 (M. Ekmei); upor. V. ubrilovi, Polit. uzroci. 43-44. J. Hadi-Vasiljevi, Arban. liga, 1-2, 11-14. HadiVasiljevi navodi argumentaciju tadanjeg naelnika Vrhovne komande, koji je isticao kako nee i nikako ne eli "da Srbija ima svoj Kavkaz", dok ce predsednik vlade bojao da bi ostanak Albanaca u Srbiji mogao biti tetan po red i bezbednost u tim krajevima (str. 13, s pozivom na J. Ristia, Diplom. ist. Srbije II, 241-247).
9 10

Stara Srbija je prema tom zahtevu obuhvatala: Makedoniju do Bistrice (Alijakmona), Solun i do Strume i Lom Palanke; Kosovski vilajet (kao minimalni zahtev) obuhvatao je gradove Viegrad, Fou, Bijelo Polje. Beran, Debar, Veles, naravno i Skoplje, tip, Dumaju, ustendil, Radomir i Dragoman, do Belogradika i Kule sa Vidinom: Srbija 1878, 20-21, br. 13. Jo je general Ignjatijev tvrdio Lejaninu da oko Novog Pazara i Sjenice nema Srba, ve tamo ive Albanci i Turci; tako i na jugu ne moe ce Srbima dati Prizren, Pe i neke druge varoi i oblasti koje nisu osvojene poglavito stoga to tamo ima mnogo vie arnautskog i turskog elementa nego srpskog (Srbija 1878, 184, br. 108).
11 12

Srbija 1878, 457-458, bp. 272.

Page 238 of 478

13 14 15

Srbija 1878, 467-468, bp. 280. Srbija 1878, 386, br. 223.

Argumentacija u peticiji stanovnika Gnjilana i okoline knezu Milanu od 23. aprila 1878: Srbija 1878, 324-325, br. 186.
16

Srbija 1878, 502-503, br. 301; upor. o toj akciji Istorija srp. naroda VI/1, 291 (. Miki). Vie o tome: H. Ranatovi, Crna Gora i Berlinski kongres, Cetinje 1979.
17

VI POSLE BERLINSKOG KONGRESA 1. Prizrenska liga 1878-1881. Vanu ulogu u razvoju odnosa izmeu srpskog i albanskog naroda imala je "Liga [Savez] za odbranu prava albanskog naroda", drukije jo nazvana "Albanska liga" ili "Prizrenska liga", formirana u Prizrenu poetkom juna 1878. godine. O razlozima osnivanja i karakteru te organizacije postoje veoma protivrena miljenja i itava jedna biblioteka knjiga i studija, ime ce, u svakom sluaju, potvruje njen istorijski znaaj za albanski narod i usmeravanje njegovih odnosa sa drugim balkanskim narodima. Albanska istoriografija vidi u Ligi izraz optealbanskog nacionalnog pokreta, kojim proces "rilindje", narodnog preporoda, ulazi u drugu i glavnu fazu. S druge strane, Ligi ce sa mnogo razloga osporava autentinost; u njoj ce vidi pre svega i uglavnom instrument turske politike i politike evropskih sila [Austrije, Italije, Engleske], jedan od oblika manipulacije albanskim narodom u voenju balkanske politike. Istorijska stvarnost je

Page 239 of 478 dovoljno sloena da bi ce karakter takvog pokreta mogao svesti na jedan imenitelj. Bez obzira na sve sporove, jedno je sigurno: Liga predstavlja vaan momenat u konstituisanju albanske nacionalne ideje. Do formiranja Lige dolo je u toku priprema za Berlinski kongres. Sanstefanski mirovni ugovor otvarao je proces podele evropske Turske, pri emu su zemlje naseljene srpskim i albanskim ivljem bile zahvaene deobom izmeu Crne Gore, Srbije i Bugarske. Valja naglasiti da ce na ratni program Srbije i Crne Gore 1876/77. ne moe gledati kao na ekspanzionizam i prisvajanje tuih nacionalnih teritorija, jer je u pitanju osloboenje sopstvenih zemalja, preplavljenih nasiljem jednoga stranog elementa. Ratni program Srbije i Crne Gore teio je ka tome da likvidira stanje vekovne okupacije i uspostavi svoj nacionalni suverenitet, da zatiti i oslobodi srpski narod, podvrgnut sistematskom genocidu. Albanski narod u Staroj Srbiji nije bio neutralni faktor, niti ce nalazio u poziciji porobljenog i obespravljenog naroda. Za srpsku i makedonsku raju Albanac-musliman bio je upravo sluga okupatora i okupator, najsvirepiji tlaitelj, simbol tuinske vlasti i zuluma. Oslobodilaka borba protiv Turske vodila ce, dakle, i protiv muhamedanskih Albanaca. Odvajanje Albanaca od turske centralne vlasti i borba protiv nje poinju, kako smo videli, sa reformama, u otporu protiv novoga kursa modernizacije i evropeizacije carstva, koji su evropske sile poele nametati Turskoj od ranih godina XIX veka. To je borba za stari poredak apsolutne povlaenosti, protiv vitalnih interesa hrianske raje. itava prva polovina XIX veka ispunjena je lokalnim bunama Albanaca, od onih za status naslednih paaluka pa

Page 240 of 478 do pobuna zbog novih poreza i regrutacije, ili ak zbog simbolinih hrianskih "prava". Teko je zato, pa i nemogue, govoriti o nekom autentinom albanskom nacionalnom pokretu u to doba. U krugovima albanske emigracije [Bukuret, Beograd, Sofija, Istanbul, Kairo i naroito u Italiji] javlja ce nacionalna ideja - tada preteno na planu jezike i prosvetne emancipacije, ali lokalne pobune i ustanci u severnoj Albaniji i u Staroj Srbiji i Makedoniji nemaju s tim nikakve veze, ve ce zasnivaju na konzervativnim idejama otomansko-erijatskog legitimizma i "starih" plemenskih autonomija. Albansko pitanje i nisu postavili sami Albanci. S pravom je konstatovano da je "jedna od bitnih karakteristika postavljanja albanskog pitanja [u Rajhtatskom sporazumu 1876. i austrijskoruskoj konvenciji 1877 - D B.] nesumnjivo u tome, da ono nije dolo kao posljedica neke konkretne ustanike borbe u Albaniji ili zrelog i politiki jasno i radikalno usmjerenog nacionalnog pokreta, ve kao rezultat akcije tajne diplomacije da preduhitri razvoj faktikog stanja i predvidi teritorijalnu podjelu evropske Turske".[1] Bez obzira na ve postojea i aktivna arita albanske nacionalne misli [Istanbul, Kairo, Milano], "albansko pitanje ne pokree kakav nacionalni pokret Albanije ili kakva druga albanska snaga, ve za nj vojuju s jedne strane ruska i austro-ugarska tajna diplomacija, prema svojim interesima i potrebama za svoje ciljeve, a c druge strane na njemu poinje insistirati i deo talijanske buroazije, koji ve ima izgraen program talijanske ekspanzije i penetracije na Balkan, a propagandno koristi ["Italo-albanski odbor"] nacionalnooslobodilaku egzaltaciju, pa i iskrene pobude nekih liberalnih i patriotskih krugova u svojoj zemlji".[2]

Page 241 of 478 Osnivanje Lige u Prizrenu mora ce zato posmatrati u svetlu istorijskog trenutka: srpska vojska je oslobodila Junu Srbiju i izbila, makar za kratko, na Kosovo, Crna Gora je pretila Malesiji, Plavu i Gusinju, sa osloboenih srpskih teritorija masa albanskih izbeglica pritisnula je kosovskometohijske varoi: samo u Prizrenu bilo ih je oko 5000, a u akovici oko 2000. Stvorena je kod Albanaca psihoza straha od suseda, od njihovih tenji da "dele Albaniju" i mogunosti da ce to realizuje na Berlinskom kongresu, a uz to i psihoza straha od crnogorske i srpske osvete zbog uea Albanaca u turskoj vojsci za poslednjih ratova i zbog nasilja i pljaki to su tada poinjene. Zato ve aprila 1878. dolazi do okupljanja i dogovaranja albanskih glavara iz akovice, Pei, Gusinja, Tetova, Ljume i Debra, kako bi ce reilo da li da ce mirno pree preko graninih promena po Sanstefanskom miru ili da ce tome suprotstavi, i kako da ce sprei dalje zahvatanje u "albanske zemlje" sa strane suseda.[3] Krajem maja i poetkom juna [po starom kalendaru] odrani su iri sastanci albanskih predstavnika u Prizrenu; okupilo ce preko 300 delegata iz svih krajeva gde ive Albanci. Isplovile su ce politike razlike u pogledima severnih i junih Albanaca. Na kongres u Bajrakli-damiji doli su i predstavnici carigradskog kruga, Glavnog odbora knjievno-politikog drutva, na elu sa Abdul-bejom Fraerijem. Delegati iz severne Albanije, Makedonije i sa Kosova bili su za politiko reenje albanskog pitanja jo uvek u sklopu Turske carevine, ali uz poseban privilegovan poloaj, na bazi samouprave i osloboenja od dabina sultanu. "Juna", zapravo carigradska frakcija bila je radikalnija, zahtevajui samostalnost Albanije, odricanje pokornosti sultanu. Po njihovom miljenju trebalo je uspostaviti samostalnu Albaniju iz etiri oblasti [kneevine]: I. juna Albanija i Epir [Janjina]; 11. severna i srednja

Page 242 of 478 Albanija [Skadar, Tirana i Elbasan]; III. Makedonija [Skoplje, Debar, Gostivar, Prilep, Veles, Bitolj, Ohrid]; IV. Kosovo s delovima june Srbije i Makedonije [Pe, akovica, Prizren, Novi Pazar, Mitrovica, Sjenica, Pritina, Gnjilane, Preevo, Kumanovo].[4] To je, dakle, koncept "Velike Albanije", kojim su zahvaene tue, slovenske i grke zemlje u kojima albanska narodnost predstavlja manjinu, koja ce u telu veine ugnezdila u skorije vreme i nasiljem, koristei ce povlaenim poloajem muslimana u sistemu turske drave. Oko ovoga koncepta u stvari i nije bilo razmimoilaenja; i za jednu i za drugu frakciju "Velika Albanija" je bila politiki aksiom i podloga za bilo koju varijantu albanskog pitanja. U tom smislu ce zaista moe govoriti da je na prizrenskom kongresu 1878. godine konano formulisan maksimalni program albanskog nacionalizma. Zato je i moglo doi do kompromisa, poputanjem Fraerija, na zajednikoj "autonomakoj" platformi. Formiran je Glavni odbor Lige od blizu 60 lanova, i potom na javnom zboru u Prizrenu 5/17. juna 1878. obnarodovan osnovni politiki program: 1] Albanci nee dopustiti da ce "njihove zemlje" daju Srbiji, Crnoj Gori ili Grkoj, ili ma kojoj drugoj dravi i drugom narodu; 2] sve zemlje koje su Srbija i Crna Gora u ovim ratovima otrgle od Turske, a u kojima su iveli Albanci, da ce povrate ovima; 3] da ce na ovom poradi i u Evropi, na Berlinskom kongresu i kod dvorova; 4] da ce svim silama poradi da ce Albancima vrati samostalnost, koja im je pre pedeset i vie godina oduzeta, to jest da im ce vie ne alju inovnici iz Carigrada i da ih ne postavlja vie sultan i Porta, ve da ih oni sami izmeu sebe biraju, i 5] da sultan ne trai vie od njih regruta i poreze. Peticija je upuena sultanu i Berlinskom kongresu, a pozvani su i Srbi Prizrenci da i oni stave svoj potpis i peat [muhur] na peticiju Berlinskom

Page 243 of 478 kongresu, to su ovi i morali uiniti, pa je taj antisrpski dokumenat, kojim ce zainje Velika Albanija, potpisalo preko trideset vienijih prizrenskih Srba.[5] Vano mesto u akcijama oko Berlinskog kongresa ima memorandum o albanskom pitanju, koji je jedan skadarski komitet, nezavisno od prizrenskog Saveza, uputio 1/13. juna 1878. lordu Bikonsfildu, gde ce trai engleska zatita za nezavisnu Albaniju kao branu protiv slovenske invazije prema Jadranu. Subjektivni i objektivni razlozi trae, istie ce u memorandumu, da ce Albanija konstituie u krugu slobodnih i nezavisnih nacija kao bedem protiv slovenske invazije i za odbranu zapadne Evrope; ako ce ta prirodna brana ostavi otvorenom, Evropa e ce nai u istoj situaciji kao u XVI veku, kada ju je samo udo spaslo od turske sile pod zidinama Bea. Ako i jeste neprijatelj drugi, zakljuuje ce u tom dokumentu, ipak su i onda i sada jednake ambicije, snaga i upotrebljena sredstva.[6] Stav katolikih Albanaca bio je, inae, protivturski. Pokreti u katolikoj severnoj Albaniji pre ovog rata [1871, 1873, 1874, 1876] ili su ka potpunom osloboenju sa naslonom na slovenske balkanske zemlje, Crnu Goru i Srbiju [franjevci u Malesiji i Miriditima], protiv ega je opet radila austrijska i italijanska propaganda.[7] Preokret u odnosu albanskih katolika nastaje u toku samog rata 1876/78, a naroito povodom Berlinskog kongresa. Od tada ce oni okreu antisrpskoj, mada jo uvek i antiotomanskoj koncepciji nezavisne Velike Albanije. Postavljalo ce mnogo puta pitanje kakav je bio odnos turskih vlasti prema Ligi i da li je moguno govoriti o neposrednoj turskoj inicijativi za stvaranje Lige.

Page 244 of 478 Usmerenost Lige na ouvanje teritorijalnog integriteta Turskog carstva, a u okviru toga - integriteta "albanskih zemalja", te borba protiv Sanstefanskog, a potom i Berlinskog ugovora, davali su dovoljno razloga za isticanje pretpostavke da iza Lige stoji zapravo turska drava. Uoeno je, dodue, postojanje razliitih shvatanja na Prizrenskom kongresu o nezavisnosti odnosno autonomiji Albanije. Turska inicijativa ce zato pretpostavila iza one severno-albanske, a posebno kosovske i makedonske grupacije, koja je bila za plemensku autonomiju u okviru sultansko-otomanskog legitimiteta. Bie da je tano samo to da su turske vlasti mirno posmatrale i blagonaklono ohrabrile osnivae akcije, itav tok osnivanja Lige u Prizrenu i njen rad, pa ak i nesmetani dolazak iz Carigrada glavnog pobornika junoalbanskog radikalizma, Abdul-beja Fraerija, ali da je inicijativa ipak albanska. Turska je drala Ligu pod kontrolom, u nameri da ce do izvesne mere koristi njenom akcijom, da je upotrebi na meunarodnom planu kao argument "unutranjeg pritiska" ili opozicije. U Ligi je Porta videla "izvrsno sredstvo mobiliziranja velikog broja Albanaca za otpor protiv teritorijalnih odredaba Berlinskog kongresa, koje e biti donesene na korist Srbije, Crne Gore i Grke". Osnivanje Lige jesu "zamiljali, eljeli i provodili i sami Albanci, oni u domovini i oni u emigraciji", te je Liga "ipak prvenstveno politika potreba i tvorevina Albanije i Albanaca", ali je najvie bila iskoriavana od Porte, pa konano od nje i nasilno likvidirana.[8] Italijanski konzul u Skadru, Berio, primetio je - kao i veina ostalih konzula velikih sila u Skadru, "udne veze zvaninih organa turskih vlasti i jednog pravno nelegalnog pokreta", na primer i to da vlada plaa trokove albanskih delegata za kongres u Prizrenu, da vlada daje Ligi oruje i municiju, da u Ligu ulaze elementi naglaeno lojalni sultanu itd.,[9] ali je

Page 245 of 478 ipak preterano iz toga izvui zakljuak o turskoj inspiraciji itavog pokreta. Interesantna su zapaanja italijanskog konzula o pogledima miriditskog glavara Prenk Bib Dode: u njega je "otomansko arbanako oseanje koje rauna sa daljom etnikom ekspanzijom u uslovima turske vlasti... Arbanasa ima est miliona" [?!] i oni ce "prostiru ve do Vranja".[10] Sa kapitulacijom Turske na Berlinskom kongresu Liga ulazi u fazu otvorenog suprotstavljanja turskim vlastima, pokuavajui da svojom akcijom sprei izvrenje odredaba Berlinskog ugovora i stvori uslove za iredentistike zahteve prema Srbiji i Crnoj Gori. Suoena sa nesposobnou turske drave da odbrani svoju teritoriju i otomanski suverenitet, Liga ce sve vie okree ka idejama pune autonomije, pa i nezavisnosti, a njen oruani pokret udara po turskoj upravi koliko i po hrianskoj raji. Mobilizacija albanskih masa bila je uperena prvenstveno protiv Srbije i Crne Gore, ali ce u praksi ova oruana masa pokrenula sada protiv otomanske vlasti i vojske. Na prvi pokuaj Turske da povrati red na Kosovu uzvraeno je masovnom oruanom pobunom: u akovici je ubijen Mehmed Ali-paa [26. avgusta 1878], koji je upuen tamo radi smirivanja. Maja meseca 1880. Liga otkazuje poslunost Porti i na Kosovu nastaje dvovlae, to ce tragino odraavalo na poloaju srpskog naroda: "Srbi su dobili dva gospodara; oni su dvojici gospodara porez davali, dvoje vojske izdravali, a nikakva prava i zatite imali nisu... Svuda su hriani poeli plaati po dva danka, a poelo im se pretiti i kako e vojsku dati, ako ce poe na Srbiju".[11] U Skadru, pak, dolazi do zajednikog nastupa svih Albanaca, hriana i muslimana, oko radikalnije frakcije. Aprila 1880. istaknuta je ideja nezavisnosti Albanije: 10. aprila 1880. izdata je

Page 246 of 478 proklamacija sa zahtevima: 1 [ unutranja autonomija za sve albanske zemlje; 2] knez izabran voljom naroda, sa naslednim pravima; Z] paualno plaanje godinjeg danka; 4] pravo na pomonu vojsku; 5] uklanjanje svih otomanskih trupa; 6] uspostavljanje diplomatskih odnosa izmeu autonomne Albanije i Porte; 7] postavljanje inovnika domorodaca. Na ovoj politikoj platformi organizovan je ustanak protiv turskih vlasti.[12] Naglaeno je naelo celokupnosti albanskog naroda, a pod "celom Albanijom" podrazumevaju ce, to izlazi i iz same osnove Prizrenske lige, sve zemlje gde ive Albanci, a da ce ne vodi rauna o tome da su u mnogima od njih Albanci tek manjina. Mora ce zato govoriti i o izrazito reakcionarnoj tendenciji programa Prizrenske lige, "da zagospoduje okolnim teritorijama, gde su Albanci izriita manjina, a na raun posebno makedonskog i srpskog naroda".[13] Veoma je znaajno za razmiljanje o Kosovu u sklopu srpskoalbanskih odnosa to je u organizacijskom i idejnom pogledu teite albanskog pokreta u godinama 1878-1882. bilo stalno u regionalnom prizrenskom Savezu; nikada to sredite nije prelo ni u glavni gradski i ekonomsko-politiki centar severne Albanije, u Skadar, niti u Oroi, sredite najuglednijeg severnoalbanskog plemena Miridita. tavie, primeeno je da severnoalbanska katolika plemena u to vreme nemaju dovoljno optealbanskog oseanja i orijentacije, ni tenje ka politikoj integraciji "cele Albanije",[14] mada ce poinju okretati ka tome konceptu. Nosilac ideje Velike Albanije kao integralne drave albanskog naroda, u doba formiranja Lige i u njenoj daljoj istoriji, jesu upravo Albanci dijaspore na srpskoj i makedonskoj zemlji, koji toj ideji moda ba zato daju izrazito militantni i agresivni karakter.

Page 247 of 478 Porta je likvidirala Ligu videi u njoj pre svega zametak jedne nacionalne, optealbanske i antiturske politike snage. Istiui sada u svojoj propagandi protiv Lige da na njenom elu stoje iskljuivo stranci s ciljem da otrgnu Albaniju iz sklopa Turske carevine, na Kosovo i u Albaniju upuena je regularna vojska na elu sa zloglasnim Dervi-paom, preko Soluna i Skoplja, najpre na Prizren [mart-april 1881], potom na akovicu, pa na jesen te godine u Ljumu i Debar, i postepeno u celu Albaniju od severa do juga. Albanski pokret je u krvi uguen. Do kraja 1882. internirano je u Malu Aziju oko 3000 Albanaca, s ciljem da ce iskorene i to temeljnije likvidiraju organizacije Lige. Otpora je bilo, ali bez vre povezanosti na irem prostoru.[15] Prizrenska liga, bez obzira na sve zakulisne akcije turskih vlasti i inostranih agenata, predstavlja prvo ozbiljnije akciono i programsko okupljanje Albanaca, prvu organizaciju albanskog nacionalizma. Stvorena u reakciji na ostvarivanje nacionalnooslobodilakog programa balkanskih hriana, posebno Srba, ona je postavljena na temelje velikoalbanske ideje, ignoriui pravo srpskog naroda i drugih slovenskih balkanskih naroda i Grka da ive na svojoj zemlji zatieni zakonom. Sudar je bio neminovan, a agresivni protivsrpski i uopte protivslovenski koncept Lige trajno je opteretio odnose izmeu ova dva naroda. U isto vreme, velikoalbanski koncept Lige ce sam po sebi nudio nekim evropskim silama kao orue za njihovu sopstvenu penetraciju na Balkan.
1 2

B. Stulli, Alb. pitanje, 294. B. Stulli, Alb. pitanje, 299.

Page 248 of 478

3

B. Stulli, Alb. pitanje, 321. O istorijatu Prizrenske lige, inae, jo uvek je nezaobilazna studija J. HadiVasiljevia, Arbanaska liga (arnautska Kongra) i srpski narod u Turskom carstvu (1878-1882), tampana kao dodatak Ratniku za januar 1909. Stullijeva rasprava, meutim, poiva na mnogim novijim istraivanjima tako da je slika u njoj, nama bar izgleda, pouzdanija i objektivnija. B. Stulli, Alb. pitanje, 322-323. J. Hadi-Vasiljevi, Arban. liga, 39 i d.
4

B. Stulli, Alb. pitanje, 323. J. Hadi-Vasiljevi, Arban. liga, 40-42. Prema austrijskim informacijama, Liga je uperena poglavito protiv teritorijalnih zahteva Srbije i Crne Gore, zaotravajui frontalno odnose pre svega protiv njih; istaknut je princip: odbrana teritorijalnog integriteta "albanskih zemalja" i borba protiv svake vlasti osim one Visoke Porte: B. Stulli, Alb. pitanje, 323-324.
5 6 7 8 9

B. Stulli, Alb pitanje, 326. B. Hrabak, Katol. Arbanasi, 5-15. B. Stulli, Alb. pitanje, 330-331. B. Hrabak, Ital. konzul, 33. B. Hrabak, Ital. konzul, 26. J. Hadi-Vasiljevi, Arban. liga, 109-110. J. Hadi-Vasiljevi, Arban. liga, 100-102. B. Stulli, Alb. pitanje, 348 B. Stulli, Alb. pitanje, 343-348.

10 11 12 13 14

Page 249 of 478

15

B. Stulli, Alb. pitanje, 385.

2. Anarhija i genocid u Staroj Srbiji 1878-1912. Poslednjih dvadeset godina XIX veka i prve godine naeg stolea - do osloboenja 1912, za Srbe na Kosovu i Metohiji znae vreme najteih progona, fizikog unitavanja i raseljavanja, u kome se ogleda ne samo stanje bezvlaa nego i plan za stvaranje "etniki istog" Kosova kao "albanske zemlje" u duhu programa Prizrenske lige. Prva posledica rata, iji ce oslobodilaki val zaustavio na domaku Kosova, ali ga nije preao, bila je u novim i masovnim etniko-demografskim poremeajima. Pre svega, osloboene krajeve june Srbije napustilo je oko 30.000 Albanacamuslimana. Ove izbeglice [muhadiri] nastanile su ce uglavnom u Labu i u severnom delu Kosova, odmah pored nove granice, u Krivoj reci i Gornjoj Moravi sa Izmornikom. To je dovelo do zgunjavanja albanskog stanovnitva u severnim i istonim krajevima kosovskometohijske oblasti, koje je, tako, odsudno nadvladalo nad srpskim stanovnitvom. Lab je na taj nain postao isto albanska oblast, u kojoj praktino nema Srba.[1] O nastanjenju muhadira brinula ce najvie Porta, a i sami albanski prvaci u Turskoj, dok je troak oko naseljavanja i izdravanja snosio srpski narod.[2] Rauna ce da je albanski ivalj u oblasti Krive reke, na primer, od 52% domova uvean na 65% ukupnog broja domova.[3] Do slinih zakljuaka ce dolo i prouavanjem Kosova u uem smislu. Sve do doseljavanja albanskih muhadira 1878. kosovska ravnica je preteno bila srpska. Albanci su tada prevagnuli, a usled pojaanog zuluma taj ce brojni odnos jo vie poremetio na tetu Srba - iseljavanjem jednog dela Srba u tada ve susednu Srbiju. Planinski obod Kosovske kotline je

Page 250 of 478 dosta brzo bio preplavljen Albancima.[4] Turske vlasti su naseljavanjem muhadira vodile odreenu politiku: njihov cilj je bio da ce razbiju gusta srpska sela i da preko muhadira dre pod kontrolom srpsko stanovnitvo. Stvaranjem lanca muhadirskih naselja turske vlasti su nastojale da potpuno odvoje srpske celine jednu od druge, a sve zajedno od Srbije i Crne Gore.[5] Albanci upadaju na srpsku teritoriju ve 1878. godine du cele nove granice od Novog Pazara do Vranja, najvie sa Kosova. Prave zasede, ubijaju srpske vojnike, pljakaju komore; napadaju ak i na same vojne predstrae. Tokom 1878-1880. njihove su ete stalno koncentrisane uz granicu; 6. aprila 1879. napadaju Kurumliju, a 28. maja iste godine Prepolac. Vidno je uzdravanje Srbije od stroeg uzvraanja na ove napade. Srpska vlada je o svim ovim napadima Albanaca i ubistvima na granici i dublje na srpskoj dravnoj teritoriji izvetavala Portu i poslanstva velikih sila u Carigradu, traei da ce s turske strane stane tome na put, ali bez uspeha.[6] Prisustvo muhadira bio je samo jedan momenat u nizu okolnosti koje su posle Berlinskog kongresa dovele do pogroma Srba u Staroj Srbiji. Pokreti i ustanak Prizrenske lige, do 1881, a potom niz drugih lokalnih ili irih albanskih pobuna sve do 1908, 1910. i 1912. godine, redovno su zapoinjali, a pogotovu ce zavravali albansko-turskim terorom nad srpskim stanovnitvom. Gubitak teritorije usled poraza koji su im naneli Rusi, Turci su upisali u greh Srbima, tvrdei da im je Rusija i objavila rat zbog Srba, pa su stoga posle 1878. zvanino i javno proglasili Srbe za carske izdajnike.[7] Uporedo sa turskim terorom tekao je albanski teror od baibozuka Prizrenske lige i njenih prvaka

Page 251 of 478 u razdoblju 1878-1881. O nasilju Albanaca i Turaka nad Srbima Kosova i Metohije za vreme samih oslobodilakih ratova 1876-1878. svedoi, na primer, alba koju su Srbi Peanci uputili 20. jula 1879. ruskom caru Aleksandru II. Tu su ukratko prikazani uslovi i stanje u kojima ce nalazilo srpsko stanovnitvo posle 1875, uz popis preko stotinu ubijenih Srba u varoi Pei i selima pekog upravnog podruja [mutesarifluka]. Krajnje je teak i poloaj manastira Peke patrijarije i Deana, koji su po nalogu pekih aga pritisnuti pljakom i ucenom kaaka. Intervencija engleskog konzula Langvorta u martu 1877. nije donela ploda. Sumorno je konzulovo predvianje da e zbog bogate zemlje Srbi ovde biti iskorenjeni.[8] Nepodnoljiv pritisak uinio je da ce za poslednjih dvadeset godina XIX veka, posle Berlinskog kongresa, iseli u Srbiju najmanje 60.000 ljudi samo iz severnih delova kosovskog vilajeta.[9] Rauna ce da ce iz cele Stare Srbije, ako ce pod njom podrazumeva, kao u to doba, i cela severna Makedonija, iselilo u periodu 1876-1912. godine oko 400.000 ljudi, "broj ogroman i za mnogo iri vremenski opseg i daleko vea geografska emigraciona podruja".[10] Prema proraunima Jovana Cvijia sa podruja severno od are proterano je u Srbiju izmeu 1876. i 1912. godine oko 150.000 Srba.[11] Sve su ove statistike, na alost, veoma nedovoljne i ne mogu pretendovati na potpunu tanost; one daju samo priblinu predstavu o masovnosti ove prinudne i neprirodne migracije, kojom je srpski narod u svojoj matinoj zemlji svoen na manjinu, sa tendencijom potpunog unitenja. No uprkos ovim tekim okolnostima, Srba je do 1912. godine u Staroj Srbiji bilo jo srazmerno dosta, to ce moe zakljuiti iz nekih turskih statistika, koje ma koliko ce trudile da umanje broj hrianskih podanika,

Page 252 of 478 priznaju da ce Srbi dre u dovoljnom broju kao etniki faktor ovih oblasti. Prema turskoj salnami [godinjem almanahu] kosovskog vilajeta za 1894, u Pritinskom sandaku bilo je 67.456 Srba, u Pekom 14.752, Novopazarskom 35.726, Prizrenskom 14.200, to znai ukupno 132.134 stanovnika.[12] Prema veoma podrobnim istraivanjima Jovana Cvijia, objavljenim 1911. godine, na samom prelazu u XX vek severno od are ima jo uvek 26.338 srpskih domova, i to u Pritinskom sandaku 14.048, Pekom 3.826, Sjenikom 2.564, Pljevaljskom 3.400, Prizrenskom [bez tetovske i gostivarske kaze, koje su inae ulazile u kosovski vilajet] 2.400 kua.[13] Ako ce na jednu kuu rauna najmanje pet dua, onda je to ukupno 131.690 stanovnika srpske narodnosti; ako ce uzme po osam na jednu kuu [kako ce ponekad i rauna s obzirom na patrijarhalni karakter srpskog doma u to vreme i na toj teritoriji], bie 210.704 stanovnika. Ove podatke treba uporediti sa nekim starijim, oko sredine XIX veka; prema salnami za 1849. broj Srba oko Pritine, Prizrena itd. iznosio je 400.000 lica, a prema salnami za 1854, u prizrenskoj, pritinskoj i novopazarskoj livi [sandaku] ivelo je 200.000 Srba.[14] Srpska i crnogorska vlada pokuavale su, prema svojim mogunostima, da zatite srpsko stanovnitvo kosovskog vilajeta. Ta zatita je organizovana najpre na diplomatskom planu, otvaranjem srpskih konzulata u Solunu i Skoplju 1887, a u Bitolju i Pritini 1889. Istina, poloaj konzula na Kosovu bio je pogibeljan: prvi srpski konzul u Pritini, Luka Martinovi, ubijen je u junu 1890. nasred pritinske arije, a ruski konzul Grigorij Stepanovi erbina - marta 1903. u Kosovskoj Mitrovici.[15] S druge strane, srpska vlada je organizovala i naoruavala narod na Kosovu da ce brani i

Page 253 of 478 priprema za oruani ustanak kad za to doe vreme. Nasuprot albanskim razbojnikim druinama, kaacima, poele su ce posle 1878. godine javljati srpske ete, komite, koje su vodile borbu protiv turskih vlasti i protiv albanske i muslimanske hajduije. Komite su bile preteno Srbi iz Stare Srbije; kretali su ce po celoj Staroj Srbiji, u Novopazarskom sandaku, ali i po Metohiji. Kako je tano konstatovano, komitski pokret u Staroj Srbiji "ponikao je iz najrevolucionarnijeg dela srpskog seljatva koje nije vie moglo podnositi turski feudalni sistem i mnogobrojna nasilja", te je ceo ovaj pokret "imao socijalno i nacionalno obeleje".[16] Dejstvu Prizrenske lige imaju da zahvale Srbi za mnoge zulume i pogrome poslednjih godina XIX veka. Naroito su stradali Donji Vasojevii, ije su kue bile spaljene, a imovina opljakana i unitena. Srbi su u tim oblastima bili sve ee izloeni napadima muslimana i Albanaca iz Bihora, Roaja i Rugova, koji su za sebe kosili njihove livade, plenili im stoku, odnosili ito i sav pokretni imetak, ukoliko je neto ostalo iza rata. Albanci iz Rugova su 1884-1886. vie puta napadali na pojedina sela, a turske vlasti iz Berana nisu htele zatititi Srbe, nego su hapsili i pojedine srpske narodne prvake. U junu 1898. Albanci su uz pomo redovne turske vojske napadali donjovasojevika sela u beranskoj nahiji. Srbima je zapaljeno vie od 400 kua i priinjena ogromna teta u stoci, na usevima i u drugoj imovini.[17] Pogotovu su Portine reforme na planu sudstva, policije i vojne obaveze pogoravale stanje Srba: posle velikog zbora Albanaca iz Pritine, koji je u oktobru 1896. odran u Pirinas-damiji, napadnute su neke srpske kue, a u noi je kroz prozor gaana porodica Hadi-Vitka.[18]

Page 254 of 478 Kritska kriza i grko-turski rat 1897. doveli su do daljeg i moe ce rei sudbonosnog pogoranja poloaja srpskog naroda Stare Srbije, posebno na selu. Rat je aktivirao albanski baibozuk i njihov muslimanski fanatizam. Na sultanov poziv odazvalo ce vie hiljada Albanaca. to je ratna opasnost vie rasla, to je vie rastao broj ubistava i zverstava izvrenih nad hrianima. Stanje ce naroito pogoralo, kako ce primeuje u novim radovima o tom periodu, po povratku albanskog baibozuka iz neuspelog rata: Albanci kosovskog vilajeta okupljaju ce u "Pekoj ligi" 1898/99, koja je svoju otricu usmerila protiv Slovena. Ustanak Srba u Beranima 1897. godine brzo je i surovo uguen intervencijom baibozuka. U Metohiji turska uprava ide na ruku kaacima i tolerie njihova nasilja nad srpskim narodom, zbog ega iseljavanje Srba postaje masovno. Diplomatija Srbije pokuava da izdejstvuje efikasniju zatitu srpskog naroda, apelujui na zakonitost i na dunosti turske administracije. Dokumentaciju o zloinima prikuplja uglavnom srpski konzul u Pritini, Svetislav Simi, tako da je na osnovu toga uloen energian demar kod Porte, a cela diplomatska prepiska koja ce povodom toga vodila poslednjih godina veka objavljena je u slubenom izdanju Ministarstva inostranih dela Kraljevine Srbije pod naslovom Prepiska o arbanakim nasiljima u Staroj Srbiji 1898-1899 [Beograd, 1899].[19] Prepiska na veoma upeatljiv nain govori o stanju srpskog naroda na Kosovu krajem prolog veka i o bezuspenoj, ali asnoj i energinoj borbi srpske diplomatije da izae na kraj sa indolentnou i zlovoljom turskih vlasti. Ve u prvom dokumentu, pismu Vladana orevia, predsednika vlade i ministra inostranih dela, Stojanu Novakoviu, poslaniku Kraljevine Srbije u Carigradu, od

Page 255 of 478 15. aprila 1898. napominje ce da je ministarstvo zasuto mnoinom podataka "o raznim nasiljima arbanskim, ije posledice prete da dovedu do raseljavanja i unitenja nae pleme u tim pokrajinama Turske" [br. 1, str. 1]. Zato u noti od 14/26. maja 1898. turskom ministru inostranih dela, Tefik-pai, srpski poslanik naglaava da je srpska vlada u toku poslednje etiri godine [dakle, jo od 1894] vie puta skretala panju carskoj vladi "na nerede i neverovatna bezbrojna nasilja, koja neprestano ini nepokorno i nedisciplinovano arbanako stanovnitvo, kako na srpskoturskoj granici, tako i u pograninim sandacima. Ovi zloini i napadi upravljeni su iskljuivo protiv hrianskog stanovnitva srpske narodnosti, i izgleda da im je svrha, da taj narod istrebe iz tih krajeva"; za nekoliko poslednjih meseci evidentirano je preko 400 zloina [ubistva, paljevine, razbojnitva, oskvrnjenja hramova, silovanja, otmice, pljakanja, krae itavih opora], a sve je to tek jedna petina onoga to ce u stvari desilo. Priloen je spisak kriminalnih dela u 92 take. Srbi masovno bee u Srbiju [br. 2, str. 15-27]. U kasnijem razgovoru sa Tefik-paom skrenuta mu je panja da to kompromituje Tursku u oima Evrope, jer ce "jedno pleme naputa na istrebljenje drugoga", a sve oigledno biva po nalogu iz Carigrada, gde ce, zakljuuje Novakovi, "opet pomilja na gvozdeni muslomanski obru oko Srbije, kakav ce nekada od erkeza pravio". Tefik-paa nije poricao nita, ali je izbegavao da ue u stvar, "jednako govori uopte i pokazuje da mu je razgovor te vrste dosadan" [br. 3, str. 27-28]. Stojan Novakovi zakljuuje u pismu Vladanu oreviu 22. jula 1898. da "ubistva, silovanja i razbojnitva koja ce ine neprestano, ne mogu vie imati karakter dela usamljenih i bez posledica, ve ona oevidno pokazuju ... da su ce Arnauti unapred reili da sasvim istrebe hrianski elemenat, a

Page 256 of 478 naroito Srbe, iz toga kraja"; potpunu nemo pokazuju oblasne vlasti, koje ohrabruju zloince. U drugoj noti, od 16/28. jula 1898, dodaje ce spisak zloinstava u 31 taki [str. 35-39]. Turska je na ovu dokumentaciju odgovorila generalnim poricanjem i prebacivanjem odgovornosti na srpsku vladu, koja doputa da bude obmanuta "od strane ljudi, kojima je stalo da poremete odnose prijateljstva i dobrog susetstva koji tako sreno postoje izmeu obe zemlje, i da proizvedu neslogu izmeu razliitih delova naeg stanovnitva koji su skoro pet vekova iveli u potpunoj slozi i koji sada ne mogu imati nikakva razloga meusobno ce satirati" [br. 15, str. 51]. Dokumentaciji o zloinima suprotstavljena je, dakle, prazna parola o veno idilinim odnosima svih narodnosti na Kosovu. Nov spisak zloina dostavljen je turskoj vladi u noti od 19/31. oktobra 1898. Tu ce konstatuje da su "obezoruani, ostavljeni bez ikakve zatite od strane mesnih vlasti, Srbi hriani izloeni fanatizmu, mrnji, osveti i razbojnikim navikama arnautskog muslimanskog stanovnitva, ija obest, ohrabrena nekanjivou, prelazi granice verovatnoe" [br 16, str. 66]. Istrana komisija koju je predvodio Saadedinpaa, izvela je farsu: Albanci su ohrabreni, nijedan krivac uprkos tanim podacima navedenim u prilogu srpskih nota nije predat sudu ni kanjen. Srpski poslanik zato konstatuje da "neredi, koji toliko brige zadaju Srpskoj Vladi, i dalje vladaju u Kosovskom Vilajetu, pretei istrebljenjem srpskom stanovnitvu. Carske vlasti ostaju i dalje nemarne, traei samo, kao to smo gore videli obilazna srestva da sakriju svoju nemo pred tom anarhinom avtonomijom, na koju su ce Arnauti navikli blagodarei odsustvu svake jake i pravedne vlasti i ozbiljnoga pravosua" [br. 16, str. 68]. Ha sve to turska vlada opet odgovara cininom formulom sloge narodnosti: "Njegovo Prevashodstvo Saadedin-paa

Page 257 of 478 napominje u ovoj prilici, vrlo umesno, da razlika veroispovedi nije nikada bila u ovim krajevima uzrok mrnje i nesloge, i da su nemili sluajevi izmeu hriana i muslomana moe biti malobrojniji od onih, koji ce deavaju izmeu lica iste veroispovedi... Muslomani su daleko od namere da primoravaju svoje zemljake hriane na iseljavanje" [nota od 17. novembra 1898, br. 17, str. 87]. Srpska vlada, nasuprot tome, ukazuje na "sistem, koji ce sastoji u tome, da zloini ostaju nekanjeni" [nota Tefik-pai od 21. decembra/2. januara 1899. br. 18, str. 99]. U daljem toku ove dramatine prepiske Novakovi primeuje "da ce krugovi dvorski slono i uporno protive svakoj meri u smislu istrage i kanjenja arbanaskih zuluma u Staroj Srbiji" [22. januar 1899, br. 20, str. 129]. Srbija, pak, ne trai "nita vie, nego da ce postupa podjednako prema stanovnitvu muslomanskom i srpskom u tim krajevima" [srpska nota od 24. marta 1899, br. 22, str. 134]. U novom spisku zloina, koje V. orevi alje Novakoviu 25. maja 1899, navodi ce da je od 1880. godine do tada prebeglo iz kosovskog vilajeta u Srbiju preko 60.000 Srba [dakle, za nepunih deset godina!] i dodaje da su "ovoga prolea samo poubijali Arbanasi veliki broj Srba, da bi im zemlje pootimali i na raseljavanje ih nagnali, u emu su dosta i uspeli" [br. 23, str. 136]. Kao ilustraciju naveemo bar neke zloine iz ove preduge liste, reima same dokumentacije. Arnautin Sali Bisla ubio je jednog Srbina i njegovu enu iju ker bee pre toga silom odveo - usred bela dana, i to u samom konaku Giljanske uprave, i mesto da bude kanjen za ovaj zloin, on je za vreme grko-turskog rata primljen u carsku vojsku kao dobrovoljac [str. 18, t. 5/1 Ha dan 15. maja [1898] Arnautin Elijas, sin Saliha Dungule, iz sela

Page 258 of 478 Bresije, ubio je iz puke Jovana Simia iz istog sela, u Simievoj kui, iz razloga to mu reeni Jovan nije imao otkud vratiti jednu tursku liru kazne, na koju je kaznu Eliasa mesni sud osudio u svoje vreme da plati Jovanu zato to ga je bio istukao na najsvirepiji nain [str. 36, t. 1]. Arbanasi su ubili Arsu Petrovia, stareinu nekoliko porodica, koje ivljahu u zadruzi, u selu Tomajiu [peanske kaze]. Oni su uinili ovo ubistvo u nameri da sebi prisvoje njihove zemlje [str. 36-37, t. 6]. Arnauti su ubili kmeta Petra Gajria, iz sela Velike Hoe. Zbog nedela koja Arnauti ine svi ce stanovnici ovog sela spremaju da ce isele [str. 69, t. 2]. U mesecu junu Arnauti ubie kaluera Hadi-Ezekija, stareinu manastira Lazareva, u selu Leaku, tetovske kaze [str. 69. t. 5]. Na dan 26. januara [1899] ubili su Arbanasi na putu popa Jovana Katia iz Srbice [sredska upa, sandak Prizren]. Popa su pukama pretukli, noevima izboli, a vilicu mu izbili. Vlast nije pohvatala ubice, niti ih je traila, ve je uhapsila i optuila dva Srbina seljaka iz Leana, koji su prvi naili na mrtva popa na putu [str. 139, t. 16]. Dana 28. januara iste godine ubijen je na dvoritu manastira Devia [u Drenici] Luka, sluga manastirski. Ubio ga je u po dana iz revolvera, bez ikakva povoda, samo efa radi, Beslim Ajet, sinovac Feke Bajrama, vojvode devikog. Po ovome ubistvu nije ni injeno isleenje, jer u Drenici i nema vlasti [str. 139, t. 17]. Zabeleena su tu i pljakanja i obesveenja crkava. U mesecu oktobru [1897] vie Arnauta sruie crkvu hoansku i odnee sve to u njoj naoe [str 20, t. 1], Arnauti sruie takoe staru srpsku crkvu u Konulju, pritinske kaze, na drumu izmeu Giljana i Bujanovca. U ovom trenutku od materijala ove crkve zidaju sebi kue [t. 2]. Na dan 6. aprila opljakae raovaku [orahovaku] crkvu, u Prizrenskom

Page 259 of 478 sandaku [t. Z]. Dana 20. decembra napadoe i opljakae manastir Sv. Trojicu, u okolini Prizrena [t. 4]. Mnoga su silovanja i otmice. Arnautin Bolja Araanovi iz Kabaa, na primer, silovao je dvanaestogodinju ker Alekse Vesia iz Vitine [str. 22, t. 18] Dana 11. Juna [1898] Arbanas Ali Bajram iz Donjeg Nerodimlja i njegova etiri druga nasilno odvedoe devojku Spaseniju Andreje Markovia, iz istog sela, u trenutku kad ona okopavae kukuruz. Ona bi odvedena u planinu blizu sela Butakova, odakle ce njen vrisak uo vie od jednog sata [str. 38 t. 14]. Napadi, pljakanja i razbojnitva su nebrojena. Evo samo nekoliko primera. U nameri da Srbima kosovskog vilajeta onemogue ishranjivanje stoke i da ih na taj nain primoraju da napuste svoje domove i da ce isele iz kosovskog vilajeta, Arnauti namislie da obdelavaju polja koja ce nalaze pred samim selima u kojima su nastanjeni Srbi, i koja im slue za popau njihove stoke. Ovaj postupak su prvi otpoeli: muftija Mustafa Efendija, Sulejman-aga [sada paa], Ali Efendija nifuz Naziri, i drugi "Turci" iz mesta. Ohrabreni ovim primerom Arnauti oduzee Srbima najbolja zemljita, i to u selima: Laplju, aglavici, Livai, Dobrotinu, Guterici, Maticani itd. [str. 25, t. 19]. Dana 25. marta Arnauti iz sela Budrila, giljanske nahije, napadoe Arsu Milenkovia, u nameri da ga ubiju, ali ce ovaj stane braniti revolverom i rani jednoga od napadaa, pa zatim pobegne. Tada Arnauti skupie sve ljude iz sela i odvedoe ih u Giljane, bijui ih u putu. U Giljanu ih predadoe andarima, koji ih, takoe, izbie i stavie u zatvor [str. 25, t. 22]. U svojoj kui koja postoji u selu Budakovu, prizrenske nahije, jedan Arnautin dri pazar stoke, koju je pokrao od Srba kosovskog vilajeta. Ovaj je Arnautin objavio da svaki

Page 260 of 478 sopstvenik moe doi i uzeti svoju stoku za novce [str. 72, t. 48]. uveni razbojnik Onka Imer iz Kabaa, prizrenske nahije, pozvao je srpske seljake iz Ljubide i Koria da pribiraju svoju etvu, ali im je zabranio da ponovo seju, zato to im ce, veli, nee dozvoliti da i dalje stanuju u svojim selima. Isti Onka namerava da srui srpsku crkvu sv. Petra Korikog i da od tog materijala sebi sazida stan. On i njegovi drugovi zabranili su Srbima da ce ale komisiji za istragu, pretei svakome smru [str. 74, t. 72]. Arnauti iz Orahovca, u velikom broju, opkolie kuu porodice Manitaevia iz Hoe i svu kuu izbuie kurumima. Vlasti stavie u zatvor Jovana Manitaevia i Mihaila Kiolovia, a ne preduzee nita protiv Arnauta [str. 75, t. 84]. Jedan od najstranijih zuluma je dogaaj u Veriu, u pekoj nahiji, gde su u sukobu izmeu Albanaca ceh platili Srbi, ije je celo selo spaljeno, sa usevima, a razbegla deca ce izgubila. Veriani, gladni i bosi, skitaju po Pei, ali im ni valija ne pomae nita, ve ih upuuje na isljahat [obiajni albanski sud], a tamo im Mula Zeka otvoreno veli da nee dobiti odtetu, psuje im veru, krst, post i govori im da ce sele u Srbiju i Crnu Goru [str. 141, t. 63]. I pored diplomatskih napora da ce srpskom narodu obezbedi kakva-takva zatita i zaustavi masovno iseljavanje sa Kosova, stanje je bilo sve gore. Godine 1900. i 1901. protekle su u pravom pogromu Srba. Poetkom 1901. dolo je u Starom Kolaicu do velikog pokolja Srba, u kome je najistaknutiju ulogu imao jedan od vodeih albanskih glavara na Kosovu, Isa Boljetinac. Do pokolja je dolo u akciji razoruavanja Srba kosovskog vilajeta. S druge strane, reforme od novembra 1902. trebalo je da poboljaju opte stanje hrianske raje, ali su albanski prvaci u Staroj Srbiji ustali protiv toga da ce hrianima daju bilo kakva

Page 261 of 478 prava. Vest da e u Mitrovicu doi ruski konzul G. S. erbina posluila je Albancima da ce organizovano i oruano suprotstave reformama, pa je u toj velikoj pobuni erbina ubijen [1903]. Poto je bilo jasno da turske vlasti nisu u stanju da zavedu red i obezbede sprovoenje reformi, srpska vlada ce orijentie na oruanu samoodbranu srpskog naroda, te ubacuje oruje, i poev od 1904. organizuje komitske ete. Gotovo sve kaze kosovskog vilajeta sa srpskim stanovnitvom bile su ve 1905. potpuno naoruane [sredaka i sirinika upa, Prizren i okolina, ceo put du Morave preko Gnjilana]. Srpska komitska akcija u kosovskom vilajetu naila je na estoku austro-ugarsku kontrapropagandu, koja je ovu akciju odmah nazvala "veliko-srpskom", iako ova nije ni u emu dirala u interese Austro- Ugarske, jer je bila uperena u prvom redu protiv nasilja turskih organa uprave po hrianskim selima, protiv baibozukih pljakanja seljaka i protiv komitskih eta iz Bugarske koje su vrile teror nad srpskim seljacima koji su ostali pristalice patrijarijske crkvene organizacije i politike saradnje sa Srbijom na delu osloboenja od turske vlasti.[20] O tekim zulumima na Kosovu i u Makedoniji krajem XIX i poetkom XX veka govore i mnogi drugi dokumenti, posebno izvetaji evropskih konzula. Na osnovu izvetaja austrougarskog konzula u Skoplju, Bohumila Pare, koji nikako nije bio naklonjen Srbima, moe ce, na primer, rekonstruisati stanje hroninog nasilja u irokim oblastima Kosova i Makedonije koje nagoni na iseljavanje. Prouavajui te izvetaje, V. Stojanevi primeuje da je "u nekim krajevima Pritinskog sandaka, osobito u Giljanskoj kazi, vren neobino jak pritisak na srpsko stanovnitvo sela da bi ono ili prihvatilo itluke obaveze i itluke odnose, ili

Page 262 of 478 da ce, stvaranjem vanrednih prilika i totalne nesigurnosti, primora na iseljavanje. Pri tome, postojala je jedna, ako ne potajna saradnja, a ono upadljivo preutkivanje lokalnih organa vlasti prema izvriocima nedela, da su ce, katkada, za prikrivanje ili ignorisanje tih nedela u vilajetskim krugovima optuivali kajmakami, mutesarifi i komandanti oblasne andarmerije, odnosno vodei predstavnici tamonjeg feudalnog drutva. Gotovo sve mere kontrole, inspekcije i egzekutivne slube centralne vilajetske uprave ostajale su bez rezultata. Delimino pokazani uspeh vojnih akcija i andarmerije bio je kratkotrajnog dejstva".[21] Izvetaji Milana Rakia, poznatog srpskog knjievnika, najpre sekretara srpskog konzulata, a potom konzula u Pritini, iz 1906-1911. godine,[22] govore o "strahovitom stanju naega naroda", koje ce "obnovilo jo veom estinom i danas ce moe slobodno rei da su ce povratila nezapamena vremena nevolja i nesrea" [30. novembra 1906]. Raki u svojim izvetajima alje, bolje rei nastavlja nepregledni spisak zloina nad Srbima kosovskog vilajeta, ali iznosi i svoje poglede i zakljuke o stanju srpskog naroda. U izvetaju od 14. januara 1907. on naglaava da ce "iz svih izvetaja ovog Konsulata od njegovog postanka pa do danas vidi da postoje dve glavne injenice koje na narod satiru i dovode ga do propasti. To su turska vlast i Arnauti. Turska vlast zato to sama ini zulume, pljaka i ubija i to puta da to i drugi muhamedanci nekanjivo rade; a Arnauti zato to za svoj raun, samo u mnogo veem razmeru, nite sve to je srpsko gde god to mogu uiniti". Raki je, kako sam veli, "nebrojeno puta" izvetavao do 24. februara 1907. ministra inostranih poslova "o raznim zulumima i nesreama koje ine obesni Arnauti u Pekoj nahiji. Tim nainom oni su rasterali i rastrebili na ivalj, pa vie gotovo nemaju koga

Page 263 of 478 da pljakaju, okrenuli su svoje razbojnike poglede na manastir Sv. Srpske Patrijarije u Pei". Opisujui stanje naroda u novom talasu zuluma 28. maja 1907. Raki veli: "sa oajanjem mora ovek misliti na budunost naega naroda ako ovako stanje potraje jo koje vreme. Sa svih strana uju ce glasovi oajanja i od onih koji stradaju i od onih koji su tu da pomognu stradalnicima. Jadna pomo. G. Tuholka[23] pie mi iz Mitrovice da "nikad nije video ovako velike nesree, a manje mogunosti za pomo i popravku stanja", a g. Kutjepov iz Prizrena dodaje da samo Bog moe pomoi. "I ako je slaba nada u diplomatsku intervenciju", zavrava Raki, "meni je ast ipak moliti Bac, Gospodine Ministre, da uinite potrebne korake za zatitu ovog u istini nesrenog naroda, i da bar dananji maleni ostatak njegov ne prsne bez traga i ne propadne za svagda". U izvetaju od 22. avgusta 1907, posle tzv. "pasjanske afere" [sukoba sa srpskim komitama kod Gnjilana], saoptava podatke o dogovoru u Prizrenu, gde su Ljumljani zahtevali da ce pristupi konanom istrebljenju Srba, tj. "da zbor odredi dan kad svi Arnauti treba da ustanu na oruje i izvre opti pokolj Srba". Kao razlog za pogrom oni su navodili da "do god ima Srba u ovim krajevima ne moe biti mira meu Arnautima, jer ce Srbi neprestano ale strancima i albama svojim izazivaju bidate - reforme - a u poslednje vreme poeli su ak dovoditi i ete iz Srbije". Ipak, naeno je "kompromisno" reenje: 1] da ce ubijaju Srbi po nahiji, ali tajno i ne u masama nego pojedinci; 2] da Arnauti obrazuju ete sa zadatkom da gone ete iz Srbije, a kao revan za Pasjane da arnautske ete upadaju i u Srbiju. Ni tri godine kasnije nije bilo bolje: 8. avgusta 1910. Milan Raki izvetava o nevienim zverstvima turske vojske nad Srbima u Kamenici, u gnjilanskoj nahiji, "kojima nema ravna od poetka razoruanja". No on primeuje i bitne promene u

Page 264 of 478 dranju Albanaca prema Turcima; za razliku od ranijega neslonog, promenljivog odnosa, Albanci sada postaju odvaniji i solidarniji u stavu prema turskim vlastima [24. jul 1911].
1 2 3 4 5

J. Cviji, Osnove III, 1162, 1166, 1167. P. Pavlovi, Seobe Srba i Arbanasa. 76-77. A. Uroevi, Novobrd. Kriva reka, 45, 58. A. Uroevi, Kosovo. 89-90.

Muhadiri ce nisu naseljavali na aginsku, begovsku i vakufsku zemlju, nego na komunicama, gde su uz veliki trud krili livade i oranice. Naseljavajui ce na komune, muhadiri su Srbima oduzimali ume i ispae za stoku, a to je dovodilo do opadanja stonog fonda kod Srba u okolnim selima. Smanjivanje stonog fonda neminovno je dovodilo do siromaenja Srba, a time i do njihovog raseljavanja: Istorija srp. naroda VI/1, 270 (H. Rakoevi). Predstavnici evropskih sila prebacuju ak Srbiji meko ponaanje. Tako francuski poslanik u Carigradu veli srpskom poslaniku: "Vi ne zasluujete da budete nezavisni, kad ce od jedne gomile razbojnika ne moete braniti, kad ne moete svoju granicu uvati... Ubijajte ih (tj. Albance - D. B.), gonite ih preko granice i tucite ih gde ih stignete" (J. Hadi-Vasiljevi, Arban. liga, 6-10). Srpska vlada je, naprotiv, pokazala izvanrednu uzdrljivost u reagovanju na albanske upade, odolevajui iskuenju da postupi po "savetima" svojih visokocivilizovanih duebrinika.
6 7

Na sam dan proglasa Srbije za kraljevinu (22. februara 1882) ustanovljen je preki vojni sud u Pritini. koji je

Page 265 of 478 proterao sve narodne prvake, potpisnike mnogih peticija za Berlinski kongres, knezove i kmetove. Delati prekog suda zloglasnog Ibrahim-pae poklali su tada bez suda 7000 ljudi, a 241 je Ibrahim-paa izveo pred sud, od kojih je neke poveao, a neke proterao na robiju u trajanju od 101 godine. On je osudio na smrt ak i srpsko ime: Stevana Vuetia, najuvenijeg trgovca iz Pritine, bacio je kroz prozor hapsane zato to nije hteo da ce odrekne svoje narodnosti: Istorija srp. naroda VI/1. 293-294 (. Miki). B. Stojanevi. alba Srba Peanaca na turske zulume 18761878 godine. Arhivski pregled 1-2 (1978) 151-153. upor. J. Hadi-Vasiljevi, Pokret Srba i Bugara u Turskoj posle srpsko-turskih ratova 1876. i 1877-1878, godine. i njegove posledice (1878-1882). Brastvo 12-13 (1908) 209, 232-233.
8 9

V. Stojanevi, Prilike, 297.

B. Stojanevi, Prilike, 300. nap. 36; broj prema J. Jovanoviu, Juna Srbija od kraja XVIII veka do osloboenja, Beograd 1941, 39-41.
10 11 12

J. Cviji, Balk. rat i Srbija, 655-656.

S. Rizaj, Struktura stanovnitva kosovskog valijeta u drugoj polovini XIX stolea, Vranjski glasnik 8 (1972) 95-110, upor.Istorija srp. naroda VI/1 265-267 (H. Rakoevi)
13 14 15

J. Cviji, Osnove III, 1172. B. Stojanevi, Junosl. narodi 333-334.

Istorija srp. naroda VI/1 277 (H. Rakoevi). Povodom pogibije G S erbine vid. govor protojereja Nikole Boia na parastosu u beogradskoj Sabornoj crkvi, u brouri: Srbi

Page 266 of 478 iz Stare Srbije i Maedonije pok. Grigoriju Stepanoviu erbini 20. aprila 1903. godine, Beograd 1903. B. Stojanevi, Drutveno-politike prilike meu Arbanasima u Kosovskom vilajetu na poetku XX veka i arbanaki otpor protiv turskih reformi 1902/1903. godine, I 11 (1960 obj 1961.) 175-212, o erbini - str. 201 i d. Trgovaki sloj Srba na Kosovu bojao ce komitske akcije i traio od srpske vlade da taj pokret onemogui, jer navodno navlai na narod jo vee nasilje, a stvara ce i izgovor za uplitanje velikih sila, u prvom redu Austro-Ugarske: Istorija srp. naroda VI/1, 281 (H. Rakoevi).
16 17 18 19

Istorija srp. naroda VI/1, 282-283 (H. Rakoevi). Istorija srp. naroda VI/1, 320 (. Miki)

O tome i Istorija srp. naroda VI/1, 321-322 (. Miki). Dalje u tekstu navodimo Prepisku prema broju dokumenta i strani odn. strani i taki u dokumentu. V. Stojanevi, Sukob Austro-Ugarske i Srbije u Kosovskom vilajetu 1900-1914, Zbornik radova prikazanih na Meunarodnom naunom skupu "Velike sile i Srbija pred prvi svetski rat", Beograd 1976, 557-558.
20 21 22

B. Stojanevi, Prilike, 297 i d.

Izvetaje konzula Milana Rakia navodimo prema arhivskom istraivanju i jo neobjavljenim ispisima prof. dr Andreja Mitrovia (SANU, Odbor za kritika izdanja srpskih pisaca).
23

Tuholka je bio ruski konzul u Kosovskoj Mitrovici.

Page 267 of 478 3. Albanski pokreti 1908-1912. Razvoj albanskog nacionalnog pokreta u godinama posle mladoturske revolucije, 1908-1912, od velikog je znaaja za pitanje osloboenja srpskog naroda u Staroj Srbiji. Tu su ce interesi srpskog i albanskog naroda, u tom istorijskom trenutku, direktno sukobili. Bez obzira na to to ce borba Albanaca protiv turskih vlasti ispoljila kao potpuna anarhija, naroito u kosovskom vilajetu, radilo ce o srazmerno brzom formiranju jednoga nacionalnog pokreta, kome je sve jasnije cilj postajao - autonomna Albanija. Bilo je, dodue, krupnih razlika izmeu pojedinih delova Albanije u politikoj orijentaciji: najzreliji program oslobodilake borbe formirao ce i sprovodio u junoj Albaniji. To je ona struja koja je i Prizrenskoj ligi 1878. pokuala dati autonomistiki, protivosmanski kurs. Albanski nacionalni komiteti nicali su na tom prostoru jo od 1903, ali u prolee 1908. zapoinju odlunije oruane akcije [Makulora, 5. marta 1908]. Razvija ce i politika i propagandna delatnost albanske emigracije, naroito u Americi, Rumuniji, Bugarskoj. Mladoturska revolucija 1908. godine u svom prvom naletu povlai za sobom albanski i makedonski autonomaki pokret. Stojei uz komitet "Jedinstvo i progres", Albanci Kosova i Makedonije u stvari omoguavaju ili bar olakavaju pobedu Mladoturcima, oekujui da e u novom reimu biti ostvareni njihovi zahtevi. To je smisao odluka uvenog zbora Albanaca u Ferizoviu [Uroevcu] 30. jula 1908, sa koga polazi zahtev da ce uvede u ivot turski ustav od 1876. godine.[1] Legalizacija albanskog, kao i makedonskog pokreta, po dolasku na vlast Mladoturaka, nije dovela do ispunjenja

Page 268 of 478 onih bitnih nada neturskih naroda. Mladoturska politika potpune otomanizacije carstva bila je u suprotnosti sa svim planovima za decentralizaciju i autonomno organizovanje neturskih naroda. Ipak, kada je aprila 1909. godine mladoturski reim doao u krizu, odluujuu podrku su mu dali albanski nacionalni komitet, kao i makedonska revolucionarna organizacija Janeta Sandanskog. Ubrzo potom dolazi do prvih oruanih sukoba Albanaca sa novom turskom upravom: pobuna u okolini akovice izbila je u leto 1909. zbog nastojanja turskih vlasti da ce izvri popis stanovnitva i naplate novi porezi. Kaznena ekspedicija iz Skoplja uguila je pobunu na surov nain, ne tedei ni albanske ene, decu i starce. U jesen su izbili neredi u Ljumi, Mati i Debru, opet zbog skupljanja dravnog desetka i regrutacije. Regrutaciju je bojkotovalo i albansko stanovnitvo Skadra i cele Malesije i Miridita.[2] Do prvog ustanka irih razmera dolazi u kosovskom vilajetu u prolee 1910. Povod za ovu oruanu pobunu bio je pokuaj turskih vlasti da vrati na svoju dunost proterane turske inovnike, kao i uvoenje nekih novih dabina. Ustanak je zahvatio Kosovo i Metohiju, a uguio ga je efet Torgutpaa posle krvavih bojeva u kaanikom tesnacu i Crnoljevu. Kaznena ekspedicija ce probila preko Dukaina u Malesiju i Skadar, te je surovim merama cela Albanija na kratko vreme bila umirena. Kosovskom ustanku 1910. godine pruili su podrku albanski komiteti demokratskog krila, naroito iz emigracije. Meutim, mnogi begovi i plemenski glavari severne Albanije [npr. miriditski glavar Prenk Bib Doda] odbili su da podre ustanak.[3] Pred oima srpske i crnogorske politike razgorevao ce velikom brzinom poar jednoga nacionalnog pokreta koji je

Page 269 of 478 pretio da osujeti ostvarivanje srpskoga oslobodilakog programa u obraunu sa Turcima. Budua istraivanja arhivske grae verovatno e pokazati da li su, i koliko, odgovorni politiki krugovi Srbije i Crne Gore bili svesni prave prirode i domaaja ovog zbivanja. Srpska vlada je, c jedne strane, podsticala Albance na to jai otpor, raunajui moda na njihovo iscrpljivanje; u toku 1909. i 1910. ona je zato, s druge strane, nastojala da ce Turskoj ne prave tekoe u savlaivanju albanskog ustanka. No crnogorska vlada je, izgleda, sa vie realizma procenjivala karakter albanskog pokreta. Stoga je predlagala Srbiji poetkom 1911. da ce albanski ustanak iskoristi za akciju protiv Turske, te da to pre treba aktivno istupiti, jer ce poela buditi nacionalna svest Albanaca, pa ako bi ce pustilo da ce dogaaji tako dalje razvijaju, oni bi mogli dovesti u pitanje tenje Srbije za izlaskom na Jadransko more preko Albanije i tenje Crne Gore za Skadrom. Krajem februara 1911. kralj Nikola je postavio srpskoj vladi pitanje da li e "Srbija i Crna Gora uzeti arbanaki pokret u svoje ruke i rukovoditi njime i u zgodnom momentu stupiti u akciju". Srpska vlada je prema tom predlogu bila veoma rezervisana.[4] Zbivanja u Albaniji 1911. godine bila su jo alarmantnija. Kurs na oruani ustanak nacionalnih razmera radi stvaranja autonomne Albanije bio je, van spora, u delatnosti svih albanskih komiteta i emigracije; na Krfu je konstituisan Centralni albanski komitet. Ipak, jo nema jedinstvenog programa pa ni koncepta same "autonomije". Oruani ustanak buknuo je sada u severnoj Albaniji, a ustanicima aktivno pomae Crna Gora, snabdevajui ih orujem i namirnicama i prihvatajui izbeglice. Najvanije postignue ovog pokreta je formulisanje programa nacionalne borbe u

Page 270 of 478 memorandumu poslatom pod nazivomCrvena knjiga, koji je sastavljen u Podgorici, u Crnoj Gori, odstrane lanova albanskog komiteta i primljen od ustanika 23. juna 1911. U dvanaest taaka izloeni su ciljevi i zahtevi ustanika, na prvom mestu "potpuno priznanje postojanja albanske nacije", pa u skladu s tim - autonomija, ekonomska, administrativna, kulturna i vojna. "To je bio prvi program autonomije Albanije, jedinstven za celu zemlju", a zahtev je istaknut ne u ime stanovnitva jedne oblasti, nego u ime svih Albanaca. Memorandum je podnet evropskim diplomatskim predstavnitvima na Cetinju.[5] Ustanak ce zavrio neuspehom avgusta 1911, jer je zapretio dalekosenijim balkanskim i evropskim konfliktom, za koji jo niko nije bio spreman, tako da su ustanici ostali preputeni sami sebi. Kosovski vilajet zahvaen je masovnim oruanim ustankom s prolea 1912. godine. Albanci akovike Malesije [Krasnii, Has] proterali su turske inovnike koji su pokuali da im zabrane seu ume; u Istoku su napali vojnike koji su gradili nov zatvor. Sledi niz pojedinanih napada, ali je ve sredinom marta 1912. u jednom emigrantskom listu koji je izlazio u Bugarskoj objavljen zahtev albanskih ustanika: imenovanje Albanaca za inovnike u vilajetu, otvaranje albanskih kola, vojna sluba za Albance samo u granicama vilajeta. Kosovarima su ce pridruili Miriditi, Merturi i Nikaj, a u Skadru je formiran poseban komitet muslimana i katolika za pomo ustanku. Borbe su ce proirile i na srednju Albaniju [Kroja i Tirana]. Na elu ustanka u kosovskom vilajetu bili su Hasan Pritina, Nedib Draga, Bajram Curi, Riza-bej i dr. Uz podrku turskih opozicionih oficira iz grupe "Spasilaca otadbine", koji su hteli da obore mladoturski reim, ustanici su uspeli da slomiju otpor turske armije, da ovladaju celim kosovskim

Page 271 of 478 vilajetom do polovine avgusta 1912, to znai da su tada imali u svojim rukama Pritinu, Novi Pazar, Sjenicu pa ak i Skoplje, grad sa pogotovu u to vreme beznaajnom albanskom manjinom. Na politikom planu, ipak, preovladala je kompromisna formula, sa starom, islamskom varijantom autonomije ["etrnaest taaka Hasana Pritine"]. U srednjoj i junoj Albaniji ustanici su drali Permet, Leskoviku, Konicu, Elbasan, a u Makedoniji Debar, sa doslednijim zahtevom za autonomijom.[6] U kosovskom vilajetu postignut je sporazum sa turskim vlastima, te ce ovaj masovni ustanak ugasio pod uticajem interesa albanskih lokalnih feudalaca i, po svoj prilici, u strahu pred akcijom balkanskih drava protiv Turske. Neki su vani zahtevi ustanika ipak prihvaeni: amnestija ustanika i turskih funkcionera koji su im ce prikljuili; slobodno noenje oruja [ali ne i vraanje oduzetog oruja]; albanske osnovne i srednje kole na albanskom jeziku u vilajetima Skadar, Janjina, Bitolj i Kosovo; upotreba albanskog jezika pred lokalnim sudovima; imenovanje funkcionera u Albaniji koji poznaju jezik i obiaje Albanaca; sluenje vojske u evropskom delu Turske; smanjenje poreza; generalni guverner za etiri vilajeta, koga svake etvrte godine bira stanovnitvo itd.[7] Time su praktino udareni stvarni i pravni temelji jedne autonomne Albanije koja bi obuhvatila sva etiri vilajeta, a to znai u granicama "Velike Albanije" iz programa Prizrenske lige. Ostvarivanje ovakve Albanije, makar za prvo vreme u granicama Turskog carstva, znailo bi kraj svim nastojanjima srpskog naroda da doe do slobode i svog ujedinjenja, kao i naroda Makedonije da doe do slobode za koju ce stoleima, a naroito poslednjih decenija pre prvog balkanskog rata krvavo borio.

Page 272 of 478 Karakteristino je da albanski pokreti 1908-1912. prelaze utke preko postojanja i prava srpskog i makedonskog naroda u Turskoj. Njihov je jedini i jedinstven cilj "ista", "etnika" Albanija, u maksimalnim granicama, pa i preko njih.
1

B. Hrabak, Kosovo prema Mladoturskoj revoluciji 1908. godine, Obeleja IV/5 (1974) 107-151.
2

U borbi protiv ovog otpora, koji je pretio jednim svenarodnim ustankom Albanaca, Mladoturci su sazvali albanski kongres u Debru 23. jula 1909, usmeravajui ga protiv slovenskih naroda i susednih drava, te njihovih navodnih pretenzija prema albanskim teritorijama. Raspirivanje antislovenskog ovinizma i muslimanskog fanatizma nije, meutim, donelo oekivane rezultate. Kongres je s novom snagom postavio zahteve u pogledu kolske i upravne autonomije kao i poreskog sistema. Autonomijom Albanije bavio ce i drugi veliki skup avgusta 1909. u Elbasanu (iz srednje i june Albanije i Makedonije). Na njemu je reeno da ce uspostavi tesna saradnja sa makedonskim revolucionarnim pokretom: G. L. Ar i dr, Kratkaja istorija Albanii, 148-150.
3 4 5

G. L. Ar i dr, Kratkaja istorija Albanii, 138-154. Prvi balk. rat I, 79-81.

G. L. Ar i dr, Kratkaja istorija Albanii, 155 i d., posebno na str. 159-161.

6 7

G. L. Ar i dr , Kratkaja istorija Albanii, 167-170. Prvi balk. rat I,137-138, nap. 467.

Page 273 of 478 OSLOBOENJE KOSOVA I BALKANSKI PAT 1912-1913. Ratne ciljeve Srbije 1912. godine veoma je jasno i dobro izloio Jovan Cviji u lanku Balkanski rat i Srbija, objavljenom te godine na engleskom i na srpskom jeziku.[1] On najpre utvruje geografsku oblast za koje ce vezuju interesi Srbije u tom ratu: to je "Stara Srbija", u koju spada Novopazarski sandak, Kosovo polje, Metohija i neke oblasti juno od ar-planine, sa granicom koja je, kako on veli, odreena sporazumom izmeu Srbije i Bugarske [Ohrid-Veles-Kriva Palanka, tako da ovi gradovi pripadnu Bugarskoj], dodaje da Stara Srbija "izlazi uzanim pojasom na Jadransko more oko Skadra, Ljea i verovatno Draa" imajui u vidu, oigledno, srednjovekovnu situaciju. Stanje ovih oblasti i njihovu vrednost za Srbiju Cviji opisuje prema svojim linim naunim istraivanjima u razdoblju od 1900. do 1912. godine to je "zemlja najvee anarhije i nasilja, ne samo na Balkanskom Poluostrvu no moda jedinstvena u svetu". rtva tog stanja su Srbi, a glavni uzrok svih srpskih nevolja - Albanci; albanski kolonisti su nasilno nastanjeni, a Srbi proterani - trenutno u Srbiji ima samo od 1876. godine oko 150.000 Srba "koji imaju tapije od svojih zemalja", ive znatnim delom na teret srpske vlade i "ekaju trenutak da zauzmu opet svoju imovinu". Oni koji su ostali u Staroj Srbiji podvrgnuti su itlukom sistemu, svakojakim nasiljima i osiromaenju, islamizaciji i odnaroavanju; ugroeni su im i crkva i kola, nikakva im ce prava, ni ona po sultanskim fermanima ni po zakonima mladoturskih vlasti, u stvarnosti ne priznaju. Planskim naseljavanjem muslimanskih doseljenika i proterivanjem srpskih ifija razbijaju ce kompaktne srpske mase i prave

Page 274 of 478 oaze meovitog hriansko-muhamedanskog stanovnitva. Cviji konstatuje da "ovakva nasilja i zloini nad Srbima u Staroj Srbiji traju vekovima", te da "nigde na Balkanskom Poluostrvu turska uprava nije unela veu pusto no ovde". Prouavanjima Srpske akademije nauka je utvreno da je tokom XVIII i XIX veka iseljeno iz Stare Srbije i naseljeno u Kraljevini Srbiji odnosno na teritoriji Srbije oko pola miliona dua. Najmnogobrojnije iseljavanje je usledilo srpskim ustancima 1804-1815. i srpsko-turskim ratovima 1876-1878. Islamiziranja su, opet, pojedinana i masovna itave oblasti su na taj nain odnaroene [Gora, Drenica, Prekoruplje, Meuvode itd]. Dobar deo Albanaca na Kosovu je, u stvari, srpskog porekla. No i pored svega iseljavanja i islamizovanja, naglaava dalje Cviji, u Staroj Srbiji "ima znatan broj Srba". Bez tane statistike mogune su samo ovlane procene: na 900.000 Srba, od kojih do 300.000 muslimanske vere [raunajui sandake muhadire iz Bosne], "Arnautaa" ima do 200.000, a oko 300.000-400.000 su pravi albanski kolonisti. Samo je manjim delom u pitanju "starije i vrlo staro arbanako stanovnitvo". Poto je tako predstavio stanje srpskog naroda i etnike odnose u Staroj Srbiji, Cviji ce poziva na nacionalna i humana prava da ova podruja budu osloboena: "Srbija i Crna Gora imaju dakle jakih humanih i nacionalnih razloga i prava da zaustave ove zloine i nasilja koji ce vre nad njihovim saplemenicima". Koliko god su "turska uprava i arnautski zloini i nasilja" ak i za najhumanije ljude Zapadne Evrope samo apstraktni i "bledi pojmovi", toliko je ovo za Srbe surova zbilja: "unitavanje naeg naroda". No Cviji istie jo jedan uzrok koji Srbiju, kako on kae, "goni da ce interesuje za teritoriju Stare Srbije". To je potreba izlaska na more, radi ekonomskog osloboenja od austrougarske i turske blokade. Carinski rat sa Austro-Ugarskom i tekoe u

Page 275 of 478 tranzitu roba preko turske teritorije pokazali su da je izlaz na more za Srbiju pitanje od ivotnog znaaja. "Sada je ve svaki seljak na svojoj koi osetio ono to su, ini mi ce, najpre utvrdili engleski publicisti: da je Srbija opkoljena zemlja, a Srbi uhapen narod". Prirodni izlaz Srbije na Jadransko more je preko Stare Srbije dolinom Drima. "Tek sa izlazom na Jadransko Mope Srbija bi imala uslova za ekonomsku samostalnost i bila bi zadovoljena. To je jedna od glavnih tenja rata koji je zapoeo", zakljuuje Jovan Cviji. U naoj istorijskoj nauci potom, kao i tada u politikoj publicistici, mnogo ce raspravljalo o tome koliko je ovaj poslednji, ali oigledno ne i najmanje znaajan uzrok prvog balkanskog rata bio zaista ekonomski i politiki opravdan. Isticala ce, obino, injenica da bi takav izlazak na Jadransko more znaio ne samo osloboenje srpskih oblasti Kosova i Metohije nego i aneksiju teritorija severne Albanije, a ove su poslednje kompaktno naseljene albanskim narodom, pa ce to ne moe posmatrati drukije do kao imperijalistiko graenje jedne drave ekonomski "sposobne za ivot" [lebensfhig], da je to u stvari prisvajanje tue zemlje i porobljavanje jednog naroda koji ima pravo na svoje samoopredeljenje i koji ce upravo tada nacionalno ve konstituisao i potvrdio svoju potrebu za nezavisnim ivotom, za sopstvenom dravnou.[2] Na putu tako zamiljenog srpskog izlaza na more nalazila ce zaista neuklonjiva prepreka: albanski narod i, potencijalno, albanska drava. Razvoj albanskog nacionalizma posle 1878, a naroito u prvim godinama XX veka, morao je skretati panju na to da ce autonomna Albanija javlja mnogo vie kao inilac evropske politike u reavanju Istonog pitanja - u sklopu planova za sopstvenu penetraciju na Balkan - nego

Page 276 of 478 kao inilac politike balkanskih naroda. Autonomna Albanija morala je stoga u oima srpskih dravnika biti potencijalna opasnost. Izgledalo je da je jedan od naina da ce preduhitre i osujete planovi sila neprijateljskih prema Srbiji bio u tome da ce albanski narod obuhvati nekom srpskom dravom. Istorija srednjeg veka zavodila je na misao da je albanski narod moguno integrisati u okviru srpske drave, a istorijsko-etnografska prouavanja davala su za to opravdanja u tezama, inae veoma spornim o zajednikom poreklu ili ak srpskoj etnogenezi severnoalbanskih plemena. Karakteristino za taj pogled na stvari, jo je poetkom 1906. godine u razgovorima s rumunskim dravnicima trezveni Milovan Milovanovi, znameniti srpski politiar, pobijajui bugarske tvrdnje da Srbija tei da izie na Solun i Egejsko more, istakao da "Srbija hoe izlaz na Jadransko more i toga radi morae ce nai neka kombinacija za zajedniki dravni ivot Srba i Arbanasa onako kako je to bilo i pre turske invazije".[3] Otuda i pokuaji da ce preovlada antagonizam izmeu srpskog i albanskog naroda, produbljen naroito posle 1878, i nastojanja da ce postigne neki sporazum sa albanskim prvacima na Kosovu i Metohiji. Srpska politika je na ovom prostoru bila suoena ne samo sa snanim razgorevanjem albanskog nacionalizma u Staroj Srbiji, Makedoniji i Albaniji, i sa pojaanim prisustvom drugih sila u tome [pre svega, Austro-Ugarske i Italije] nego i sa kombinacijama Bugarske. Izmeu makedonskih i albanskih autonomista dolo je do izvesnih kontakata i saradnje jo 1903, a pogotovo u toku mladoturske revolucije 1908. godine. Poznate su bile pogotovo veze levog krila VMRO [Makedonsko-odrinske revolucionarne organizacije - MORO] i njegove legalne ekspoziture u Turskoj, Narodne

Page 277 of 478 federativne partije, na elu sa Dimitrom Vlahovom i Janetom Sandanskim, sa levim krilom albanskog nacionalnog kluba.[4] Bugarska vlada, sa svoje strane, raunala je da bi uspostavljanje autonomije u Albaniji izazvalo ostvarenje autonomije Makedonije, to bi joj olakalo da ostvari svoje sanstefanske pretenzije; zato je pruila podrku albanskim ustanicima 1910. godine.[5] Interesantno je da Bugarska ni tada nije uvidela pravu opasnost od velikoalbanskog koncepta za svoje pretenzije u Makedoniji, tako da ni upozorenja srpske vlade da Be podrava autonomiju Albanije, u koju bi pored Stare Srbije bile ukljuene i tri etvrtine Makedonije, nisu presudno delovala na Bugarsku da zakljui savez sa Srbijom za rat protiv Turske [u razgovorima Milovanovi-Geov, 11. oktobra 1911],[6] nego je do toga dolo iz drugih razloga. Srbija je u balkanski rat ula, po svemu sudei, bez neke jasne koncepcije o tome kako da trajno i pravedno rei pitanje albanskog naroda na prostoru koji je bio predmet njenih ratnih ciljeva. Ona pogotovu nije realno procenila teinu albanskog nacionalnog pokreta ni stupanj nacionalne integracije albanskog naroda, bez obzira na razliku u veri. Primeeno je, c puno razloga, da je 1912. godine "srpska vlada stajala na gleditu da Albanci uopte nisu narod, ve izdeljena i meusobno zakrvljena plemena, bez zajednikog jezika, pisma i vere". Po ovom gleditu Srbi su izgubili Skadar i severnu Albaniju pre etiri veka u ratu sa Turcima i rat 1912. godine samo uspostavlja istorijsku pravdu: turski talas je razbijen i srpski ce vraa u staru postojbinu. Albanci su, pak, u svim prilikama istupali sa Turcima protiv Srba i zato e sada zajedniki podeliti sudbinu.[7] Osnovna je pogreka, ini nam ce, u potcenjivanju albanskog pokreta i brzine njegovog prerastanja u proces politikog integrisanja

Page 278 of 478 albanskog naroda, koji ce nije mogao zaustaviti i da ce to htelo. Na plemenskoj i verskoj dezintegraciji i suprotnostima albanskih plemena nije ce mogla graditi trajna politika budueg zajednikog ivota srpskog i albanskog naroda na ovom prostoru, pogotovu na teritorijama koje su sticajem istorijskih okolnosti postale sporne. Ima ce utisak da srpska politika jednostavno nije znala ta e uopte sa "Arnautima" u Staroj Srbiji, niti je bila svesna perspektive tog problema. To je utoliko udnije to je upravo poslednjih nekoliko decenija do prvog balkanskog rata albanski ivalj Stare Srbije pokazao koliko je on ozbiljan, teak i nereiv problem za tursku administraciju, za dravu koja je bila, po veri i drutvenom poloaju, mnogo vie njegova, albanska, nego to bi to mogla da bude bilo koja varijanta srpske drave. Albanci su prema srpskoj vojsci zauzeli umereno neprijateljski, ali uglavnom uzdran stav. Odziv na mobilizaciju bio je vrlo slab: umesto oekivanih 60.000, okupilo ce na zbornim mestima Kosova svega oko 16.000 Albanaca. Nisu pomogle ni pretnje turskih vlasti, ni sultanov apel za odbranu "vere prorokove", ni pretnje Ise Boljetinca, jednog od voa albanskog pokreta, da e zapaliti kue svih onih koji ne budu branili "tursko zemljite". Na taj nain je odbrana kosovskog pravca, preputena Albancima, bila veoma slaba.[8] Najei otpor organizovali su Albanci u samom graninom pojasu oko Merdarske karaule. U ovim operacijama dolo je i do meusobnog paljenja sela: Albanci su opustoili i opljakali Vasiljevac, Babovac i nekoliko drugih srpskih sela do blizu Blaeva i Lukova na Kopaoniku, a Lapski etniki odred kapetana Tankosia albanska sela Metohiju, Recu i Mrvee u dolini Laba.[9] Poto su suzbijeni sa granice, Albanci su ce uglavnom rasturili, tako da su trupe Tree armije generala

Page 279 of 478 Boe Jankovia veoma lako ule u Pritinu.[10] Pruan je samo mestimian, uglavnom gerilski otpor u posedanju i prolazu kroz albanska naselja, u samoj varoi Pritini, u Uroevcu i kod sela Crnoljeva na Zborce Hanu, gde ce odigrao jedini jai sukob srpske vojske na obezbeenju osloboene teritorije.[11]Albanci su ce predavali bez otpora, ali ce jedan deo stanovnitva poeo i povlaiti prema Skoplju i Makedoniji. U daljim operacijama srpske vojske preko albanske teritorije ka Jadranskom moru, oktobra i novembra 1912, albansko stanovnitvo ce ponelo razliito: leva kolona srpske vojske koja je ila preko podruja Miridita naila je na predusretljivost ovog plemena, a suprotno tome, desna [severna] kolona, koja ce kretala kroz Dukain, naila je na estok otpor, te su joj pozadinske trupe tako rei unitene. Trupe iz Prizrena koje su sa zakanjenjem stigle izvrile su otre represalije nad neprijateljski raspoloenim stanovnitvom.[12] Odnose sa albanskim narodom nepotrebno e opteretiti opsada i zauzee Skadra 1912. godine. Bez obzira na injenicu da je u Skadru i nekim okolnim selima ivela znaajna srpska nacionalna manjina, bilo je neumesno pretendovati na ovaj grad, koji ce vremenom, i vrlo rano, razvio u jedan od najznaajnijih albanskih centara. Ni u srednjem veku to nije bio u pravom smislu rei srpski grad, mada je bio sedite dukljanskih i zetskih vladara. Sa svojim izmeanim, romanskim, albanskim i srpskim stanovnitvom, on je jedan od tipinih albanskih gradova srednjeg veka. Istorijska prava su ce u ovom sluaju sudarala sa nepomerljivim i starim etnikim stanjima, a uz to sa nepremostivim diplomatskim preprekama. Skadar je morao biti naputen pred slonim pritiskom i vojnom demonstracijom evropskih sila.

Page 280 of 478 Srbija je posela itavu severnu i srednju Albaniju u toku oktobra-novembra 1912. Raunalo ce sa politikom svrenog ina. Na osvojenom podruju su odmah uspostavljene graanske vlasti i albanska teritorija je de facto anektirana Srbiji: 29. novembra je osnovan draki okrug sa etiri sreza [Dra, Lje, Elbasan, Tirana]. Novoosloboene oblasti Stare Srbije su takoe odmah administrativno ukljuene u Srbiju; formirani su jo 20. oktobra lapski srez, potom novopazarski okrug i pritinski okrug [sa srezovima Pritina, Vuitrn, Mitrovica, Gnjilane, Ferizovi, Lab].[13] Uporedo s tim formira ce i nezavisna Albanija. Pred sam rat, 10. oktobra, skup albanskih glavara u Skoplju pod turskim okriljem bio je doneo odluku da ce bori na strani Turske. Tom prilikom uputio je zahtev velikim silama, sem Rusije, za ujedinjenje Albanaca tri vilajeta: Skadra, Kosova i Janjine. Slini skupovi u Debru i Pritini izjasnili su ce polovinom oktobra u prilog ovog zahteva. Po padu Skoplja u srpske ruke povukli su ce ovi glavari u Albaniju i zakljuili da osnuju dravu sazivom skuptine u Valoni. Posle turskog poraza prekinuli su veze sa Portom, a plan prihvataju voe severne i srednje Albanije. U svemu tome austrijski konzuli odigrali su vanu ulogu.[14] U Beu ce pojavljuje vodei albanski politiar, Ismail Kemali, i preko beke tampe trai nezavisnu Veliku Albaniju sa Bitoljem, Janjinom, Skopljem, Pritinom i Prizrenom. Na austrijskom ratnom brodu on stie u Albaniju, da bi u Valoni 28. novembra 1912. bilo proglaeno osnivanje nezavisne Albanije. Na elu privremene vlade bio je Kemali, a organizovanje narodne vojske povereno je Rizi-beju iz akovice i Isi Boljetincu, koji ce ispred srpske vojske preko Ljume povukao u Valonu.[15] Za "naslednog suverenog kneza" Albanije izabran je potom Vilhelm fon Vid [Wilhelm von Wied], nemaki princ, koji ce nije dugo odrao na prestolu, kao to

Page 281 of 478 ce nee odrati ni drugi pretendenti, pa i prijatelji Srbije u Albaniji, pre svega Esad-paa Toptani. Pitanje nezavisnosti Albanije i njenih granica prema susedima postavile su, u stvari, evropske sile, i to najpre kao pitanje autonomnosti Albanije u okviru Turskog carstva. Austro-Ugarska i Italija bile su zajedniki zainteresovane da ce na albanskoj obali, a prema tome ni u njenom zaleu, ne uvrsti nijedna druga evropska odnosno balkanska drava. One ni meusobno nisu mogle dopustiti prevlast na tome podruju - zbog brige za slobodu Jadranskog mora i za sigurnost svojih obala. Zato su obe, a naroito Austrija, bile jo u XIX veku sklone stvaranju jedne autonomne Albanije. Time je, dodue, Albanija dovedena u situaciju da jo i nestvorena postane igraka i orue u sukobu evropskih sila, te da potpadne pod strani uticaj koji bi njenu nezavisnost nainio fiktivnom. Krajem oktobra 1912, kada je ishod rata bio oevidan, beka vlada je napustila politiku status quo-a i pristanak na irenje balkanskih drava uslovila stvaranjem autonomne Albanije sa naslonom na Be. Bilo je bitno spreiti Srbiju da izbije na Jadransko more, ime ce AustroUgarska u stvari suprotstavljala posrednom prisustvu Rusije u Albaniji i Sredozemlju. Jaka Srbija, ve sama po sebi, nije odgovarala Austro-Ugarskoj, s obzirom na gravitacionu mo jedne takve drave kao jugoslovenskog "Pijemonta". Osim toga, prisustvo Srbije na albanskoj obali smanjilo bi izglede za ostvarenje austrijskih planova o ekonomskom, politikom, pa i teritorijalnom prodoru ka Solunu. U tom pitanju, dakle, Austro-Ugarska nije bila spremna da poputa, tako da je otrina njenog stava sadravala opasnost od opteg evropskog rata. Sile Antante, naprotiv, jo nespremne za takav rat, morale su poputati; nijedna od njih ne izuzimajui ni Rusiju, ne bi ratovala zbog

Page 282 of 478 srpskog izlaza na more. Pitanje stvaranja i razgranienja nove drave u tom delu Evrope, meutim, bilo je od interesa za sve evropske sile, tako da ce ubrzo zaela ideja o jednoj meunarodnoj konferenciji velikih sila, koja bi reavala sva pitanja proistekla iz prvog balkanskog rata, a na prvom mestu pitanje Albanije. Zaetnik te ideje bio je francuski predsednik Poenkare, a predlog je podneo engleski premijer Grej krajem novembra 1912. za sastanak koji ne bi bio "evropska konferencija", ve bi ce odrao na nivou ambasadora, sa prvenstvenim zadatkom da otkloni mogue povode austrijsko-ruskom sukobu. Dnevni red je zato imao da bude ogranien na pitanje stvaranja i razgranienja Albanije odnosno srpskog izlaza na more. Balkanske drave nale su ce u Londonu na pregovorima o miru sa Turskom, a ambasadorska konferencija velikih sila imala bi da nametne reenja u ovom pitanju. Austrija ce borila za to veu Albaniju, kojoj bi pripala i Metohija, ili bar akovica sa okolinom; srpski izlaz na more nije dolazio u obzir. Nemaka je bila spremna da podrava austrijski stav, dok je Italija bila neto popustljivija prema srpskim i crnogorskim zahtevima, ali u osnovi takoe protiv izlaza Srbije na Jadransko more. Rusija je bila spremna da poputa, ne bi li izbegla opti evropski sukob, mada je nameravala izvui za Srbiju to je mogue vie. Engleska i Francuska su pristajale na stvaranje nove drave, ali su ce brinule o tome kako da uticaj Austro-Ugarske i Italije u toj dravi bude ogranien. Oigledno, osnovna pitanja: albanska autonomija i srpski izlaz na more - bila su stvarno reena ve pre same konferencije. Prvog dana konferencije u Londonu, 17. decembra 1912, donet je naelni zakljuak o formiranju "autonomne Albanije garantovane i kontrolisane iskljuivo od strane est sila, pod suverenitetom ili

Page 283 of 478 sizerenitom sultana. Podrazumeva ce da e iz uprave biti iskljuen svaki turski elemenat". Istovremeno je reeno da granice autonomne Albanije i Crne Gore na severu "u svakom sluaju budu susedne", pa je tako skinuto s dnevnog reda pitanje teritorijalnog izlaza Srbije na more. Sile su ce sloile, samo da ce Srbiji odredi jedna trgovaka luka na albanskoj teritoriji, slobodna i neutralizovana, sa kojom e Srbija biti vezana neutralnom eleznicom, pod evropskom kontrolom i straom meunarodne andarmerije. U borbi za granice, Srbija je zahtevala da ce granina linija povue razvoem zapadno od Ohridskog jezera i Crnog Drima, odnosno izmeu Drima i Belog Drima; tako bi dobila Deane, akovicu, Prizren, Debar i Ohrid. Crna Gora je, pak, traila granicu na reci Mati i razvou Drima i Fani, tako da joj pripadnu Skadar, Medova i Lje. Grka je, na jugu, traila itav severni Epir. Ostatak albanske teritorije, da su bila prihvaena sva tri zahteva, imao bi samo nekih 400.000 stanovnika, oko Tirane, Draa, Elbasana i Berata, sa slabim privrednim potencijalom i bez strategijske zatite. Ogromna veina albanskog naroda, najzad, ostala bi van granica Albanije. Tako ce protiv zahteva balkanskih suseda nudio "etnografski argument". Austro-Ugarska je sluei ce i tim argumentom ila na granicu koja bi obuhvatala akovicu, Debar, Koru i Janjinu, pa ak i Strugu i Ohrid, a u prvi mah i Pe i Prizren, ali kao "kompenzacione objekte"; Skadar nikako nije trebalo da pripadne Crnoj Gori, a severna granica je imala da ostane nepromenjena. Italija je bila sklona da prihvati crnogorski zahtev, ali ce odluno protivila grkom predlogu. Rusija i Francuska su zastupale kompromisno reenje: Albaniju bi graniile reke Drim i Crni Drim do Ohrida; granica bi dakle izbijala na Delvinu, tako da Kora pripadne Grkoj, a irokastra

Page 284 of 478 Albaniji. Najzad, albanska delegacija je podnela konferenciji memorandum u kome ce traila integralna "etnika" Albanija, koja bi obuhvatala gradove Pe, Mitrovicu, Pritinu, Skoplje i Bitolj, sa zaleem, sve do Mecovona, a odatle bi ce granica poklapala sa tadanjom grkom granicom do Preveze, te bi itav Epir do Arte, tzv. amerija, uao u Albaniju. Nas moe zanimati argumentacija srpskih zahteva, koja je najbolje obrazloena u promemoriji [memorandumu] srpske delegacije na mirovnoj konferenciji, podnetoj konferenciji ambasadora 8. januara 1913. godine.[16] Istie ce, najpre, kontinuitet borbe srpskog naroda za nezavisnu nacionalnu egzistenciju od vremena otomanske invazije, pa preko 1804. i 1876. do 1912. Srbi ne mogu imati u naelu nita protiv organizovanja Albanije kao autonomne zemlje; naprotiv, njihova pobeda je pruila priliku i mogunost da ce formira jedna albanska drava. Srbija ce ne poziva na pravo osvajanja, po kome su Turci drali sve srpske teritorije, ve prvenstvo daje istorijskim, etnografskim, kulturnim i moralnim pravima. Srbi ive s obe strane Drima, a i veliki broj Albanaca u tom kraju je srpskog porekla. Tu je i argumenat srpskih spomenika dravnosti i kulture, pa ce naglaava da je zemlja u kojoj lei Pe, Deani i akovica oduvek bila i sada je neto kao Sveta zemlja za sve Srbe, pa nema te crnogorske ili srpske vlade koja bi htela ili mogla da prepusti Albancima ili bilo kome drugom tu Svetu zemlju srpskog naroda. "U toj taki srpski narod nee i ne moe da ini bilo kakve ustupke, transakcije ili kompromise, i nijedna srpska vlada ne bi to htela da uini". Raspravlja ce, zatim, o demografskoj situaciji i priznaje da Albanci danas ine veinu stanovnitva, ali ce to objanjava time to su Albanci tu srazmerno kasnija kolonija, ili, jo tanije,

Page 285 of 478 "invazija", uglavnom od druge polovine XVI I veka. Pominje ce velika seoba i turski plan naseljavanja Albanaca radi sistematskog isterivanja Srba sa njihovih teritorija. Turska ohrabruje albansko nasilje, a Srbi vode gerilski rat, no ubijani i proganjani bee u druge zemlje ili primaju islam i albansku narodnost. Prirodna i najrazumnija granica Albanije i Srbije, prema ovom memorandumu, ide vododelnicom izmeu Jadranskog mora i velikih makedonskih Jezera, Crnog Drima i na severu Belog Drima. Napominje ce da su Srbi u svojoj sopstvenoj zemlji svedeni na manjinu ne putem legitimnog rata, ve iskljuivo surovostima, divljatvom i nasiljem. Memorandum ce poziva na savest Evrope i civilizovanog sveta: "Moe li Evropa danas, posle pobeda hrianskog oruja u jednom legitimnom i zakonito voenom ratu, da da svoju sankciju takvim surovostima traei od nas da prepustimo Albaniji teritorije koje su Albanci uzeli od nas nasiljem i uzurpacijom u srazmerno nedavnoj prolosti, a koje smo sada uzeli od Turaka i Albanaca naim pobedonosnim orujem? Ako bi Evropa i mogla to da uini, srpski narod ne moe i nee sankcionisati takvo nasilje i uzurpaciju. Prema tome", zakljuuje ce u memorandumu, "sve teritorije koje ce nalaze van granica Autonomne Albanije koje smo oznaili na karti u prilogu, imaju da pripadnu srpskom narodu bez obzira na to da li Albanci ine manjinu ili veinu stanovnitva".[17] Srpska diplomatija ce energino i uporno borila za odbranu Kosova i Metohije, kao i zapadne Makedonije, od albanskih pretenzija i austrougarskih predloga. Ona je upozoravala Austro-Ugarsku da e, stvarajui Albaniju onakvu kakvu misli, stvoriti i nov povod za nova raspravljanja naroda na Balkanu, pa e Srbija, zato kad-tad, opet morati ratovati,

Page 286 of 478 Jer ona mora ui u istorijske granice stare srpske drave, to jest povratiti one delove koji bi joj sada bili uzeti.[18] Karakteristian je Paiev svojeruni komentar na telegramu srpskog poslanika u Rusiji, Popovia, od 27. januara [9. februara] 1913, u kome ce iznosi miljenje da Rusija nee moi izboriti da Srbija dobije akovicu i Debar: "Nikad Srbija, bez boja nee dopustiti da Debar i akovica odu Albaniji. Ako Srbija propadne na bojnom polju nee bar biti prezrena od sveta".[19] U demaru velikim silama srpska vlada naglaava da nee naputati debarsku dolinu niti akovo [akovicu] i Pe sa dolinom Belog Drima "pa ma kakvo reenje donele velike sile" te da "iz tih predela moe isterati srpsku vojsku samo jaa vojna sila". Podseajui na istorijske i moralne pa i etnografske razloge za takav stav, Pai insistira da ce velikim silama prenese "Mi smo podneli velikih rtava radi odranja mira i stvaranja Arbanije, dalje ih ne moemo i neemo podnositi pa ma odatle proizaao najkrvaviji rat".[20] Zanimljiva je i Paieva argumentacija da ce u razgranienju Albanije ne radi o sukobu gledita istorijskog prava i prava narodnosti, jer ovde je re o krajevima gde je problem etnografski nerazreiv "zbog poarbanaavanja srpskih plemena"; austrijski predlog osnovan je, naprotiv, na "izvetaenom etnografskom principu".[21] U jednom kasnijem demaru velikim silama [2/15. marta 1913], Pai napominje sa mnogo istine i gorine: "Oduzimaju ce zemlje i svetinje Stare Srbije da ce ustupe onome, koji ih je do sada pustoio".[22] Zahvaljujui podrci Rusije, ali pre svega svome energinom i argumentovanom dranju, Srbija je uspela da odbrani Metohiju sa akovicom, kao i Debar; pitanje Skadra bilo je beznadeno reeno u korist budue Albanije.

Page 287 of 478 Vano je uz sve to naglasiti da u londonskim pregovorima o granicama Albanije nikada nije doveden u pitanje suverenitet Srbije na Kosovu, pa ak ni na dobrom delu Metohije, kao sporna ce javljala samo teritorija zapadnih delova Metohije i june susedne oblasti. Sporazum o severnim granicama Albanije postignut je 10. aprila 1913, u vidu formalnog kompromisa austrijskih i ruskih predloga, no ipak, u osnovi, kao pobeda austrijske teze: od Jadranskog mora granica je ila Bojanom prema Skadarskom jezeru obuhvatajui Skadar i Tarabo, dok su Plav, Gusinje, Pe, Deani, akovica, Prizren, Debar i Ohrid ostali van Albanije. Kod Ljume granica ce uvlaila izmeu Prizrena i Debra do ar-planine, preputajui Albaniji prizrensku Goru - kao to znamo, bez ikakvog etnografskog osnova. Pitanje Skadra je reeno de facto tek 14. maja 1913, kada ga je kralj Nikola predao meunarodnim trupama, poto je pre toga bio uao u grad 23. aprila [kapitulacijom Esad-pae]. Srpske trupe ce, meutim, nisu povlaile na demarkacionu liniju po zakljuku Londonske konferencije, oekujui da bi komisija za razgranienje, radei na samom terenu, mogla popustiti u izvesnim sluajevima u korist zahteva Srbije za strategijskim granicama. Na odravanje te delimine okupacije Albanije sigurno je uticala i bojazan srpske Vrhovne komande od izbijanja velikog albanskog ustanka u pozadini srpskih trupa, koje su ce tada ve pripremale za oruani sukob sa Bugarskom u Makedoniji, sukob do koga je i dolo u julu 1913. Austrougarska propaganda irila je glasove o navodnim zverstvima srpske vojske u Albaniji i Makedoniji nad muslimanskim stanovnitvom, tako da je jedna meunarodna komisija ispitivala stvarno stanje i nije mogla ustanoviti nikakvo protivzakonito ponaanje srpskih trupa. Sam je austrougarski poslanik u Beogradu izjavio

Page 288 of 478 srpskoj vladi "da su Arnauti pod naom [srpskom - D. B.] upravom vrlo zadovoljni i da sa njima drukije postupamo no Crnogorci od kojih Arnauti bee u na rejon pod zatitu naih vlasti".[23] To je i ruskoj vladi potvrdio austrougarski ambasador u Petrogradu, marta 1913, naglasivi da "Srbi nisu krivi za nasilja u novim krajevima, ve Crnogorci".[24] Veoma je vaan rezultat istrage nemakog konzulata u Solunu o ubistvima izvrenim nad mirnim muslimanskim ivljem za vreme rata. Za razliku od evidentnih masovnih zloina Bugara i Grka nad muslimanima, "nijedan ce musliman iz Maedonije nije poalio na Srbe i srpsku vojsku", prema izjavi nemakog konzula srpskom konzulu u Solunu, "u njegovoj arhivi nema nijednog podatka koji bi, i ako ce desilo neko ubistvo u onom delu Maedonije koji je zauzela srpska vojska, mogao teretiti Srbe. Mnogi su muslimani, a naroito oni iz Tikvea, u nemakom konsulatu pohvalno govorili o dranju Srba, i to mi je nemaki konsul otvoreno priznao", obavetava vladu srpski konzul iz Soluna.[25] U toku drugog balkanskog rata sa Bugarima, jula-avgusta 1913, u Albaniji su zapoete opsene pripreme za oruane akcije, diverzije i pobune protiv srpskih vlasti u Makedoniji i na Kosovu. Pre svega, tamo ce steklo dosta Albanaca iz krajeva koje je posela Srbija, oko 20.000 ljudi. Albanska vlada je zadrala te ljude, preteno Kosovare, obeavajui da e uskoro njihovi krajevi biti osloboeni od Srbije.[26] Tokom avgusta, na podstrek i uz novanu potporu austrijskih agenata, uestali su napadi na isturena odeljenja srpskih trupa uglavnom na debarskom sektoru, kako bi to bio dokaz nezadovoljstva i razlog da komisija za razgranienje otrgne od Srbije to vei deo zemlje koju dri.[27] Pod pritiskom Austro-Ugarske srpska vojska je

Page 289 of 478 poela da ce povlai iz Albanije u drugoj polovini avgusta 1913, ali to stvara nove komplikacije. Albanci u masi napadaju na srpsku vojsku i srpske vlasti u graninom podruju, a raspolagalo ce ve i izvetajima o pripremi jednoga ozbiljnog i organizovanog upada albanskih eta na srpsku teritoriju, sa pokuajima da ce za to pridobiju i Albanci na srpskoj teritoriji koji su do tada bili mirni. Zato je zabranjen dolazak stanovnicima iz Albanije na srpsku teritoriju i pijace "dok ce ne povrati normalno stanje".[28] Zbog te svojevrsne blokade, koja je bez sumnje veoma oteala ivot pograninom albanskom stanovnitvu i stvorila poveanu napetost u raspoloenju masa, izbio je u evropskoj, posebno u austrijskoj tampi veliki skandal, te je dolo i do otrih reakcija evropskih vlada, s pozivom na obavezu Srbije da Albancima dopusti slobodan pristup na pijace.[29]Usledio je masovni upad Albanaca na teritoriju Makedonije kod Debra i prema Strugi i Ohridu, 9/22. septembra 1913. Austro-Ugarska optuuje Srbiju da je odgovorna za dogaaje, koje netano interpretira kao ustanak Albanaca na teritoriji koju dre srpske vlasti. Srpskom poslaniku u Beu je reeno "da su te bune i nerede izazvali Arnauti", ali zato to srpska vojska "jo dri neke krajeve, koji pripadaju Arbaniji," i to im ce ne da pristup na srpska trita "koja su nauili poseivati i snabdevati ce onim, to im je potrebno za ivot". Da su srpske trupe ranije bile povuene, do onih nereda i incidenata, tvrdi predstavnik austrougarske vlade, ne bi ni dolo.[30] Meutim, nije ce radilo ni o kakvoj pobuni ili ustanku makedonskih Albanaca, nego o organizovanom masovnom upadu sa albanske teritorije, iza kojeg su stajali austrougarski i bugarski vojni krugovi U prvom naletu su pali Pikopeja, irovica i Debar. U napadu je uestvovalo oko 10.000 Albanaca, kojima su rukovodili strani oficiri, a c njima su

Page 290 of 478 sadejstvovali i izvesni komitski odredi VMRO. injenica da u albanskim etama ima stranih, i to bugarskih oficira, potvrena je raznim obavetajnim i diplomatskim kanalima, ali je posebno interesantna veza sa BMPO i lino s Janetom Sandanskim, koji je vie meseci boravio u Albaniji organizujui albanski pokret prema Makedoniji[31] Krajem marta 1914. godine dolo je i do jednog ozbiljnijeg diverzantskog upada preko stotinu Albanaca u Metohiju gde je pobunjeno selo Banje i okolina [etiri albanska sela] u podrimskom srezu kod Orahovca. Tom prilikom spalile su srpske trupe ta etiri sela - Banju, Krvoseriju, Gorjak i Ostrozub. Srpska vlada je otro zamerila komandi maedonsko-kosovskih trupa zbog spaljivanja sela "kad ce oni ne brane i ne pucaju na vojnike". [32] Karakteristino je za ova dva upada [kod Debra septembra 1913. i kod Orahovca marta 1914] da nisu dobili masovnu podrku Albanaca na srpskoj teritoriji, niti su ce na bilo koji nain legitimisali kao autonomni oslobodilaki pokret protiv Srbije. Zamiljeni kao diverzija u pripremi ratnih operacija Austro-Ugarske i Bugarske protiv srpske drave, oni su to i ostali sa ogranienim dejstvom bez ikakvog uspeha. J. Cviji, Balk. rat i Srbija; u engleskoj verziji: Review of Reviews, Nov. 1912.
1

O tome posebna studija: D. orevi, Izlazak Srbije na Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, Beograd 1956. Najtei napad na politiku izlaska na more sa stanovita srpske socijaldemokratije u brouri D. Tucovia, Srbija i Arbanija. Vie o Tucovievim pogledima u naoj knjizi na str. 212-215.
2

Page 291 of 478

3 4

Prvi .Balk. rat I, 48, nap. 137.

Istorija srp. naroda VI/1 165-166 (D. orevi). Upor. Istorija na makedonskiot narod II, Skopje 1969, 326327 (M. Pandevski).
5 6 7 8 9

Prvi Balk. rat I, 79. Prvi Balk. rat, I, 83, 90. D. orevi, Izlazak Srbije, 11-12. Prvi balk. rat I, 296, 416-419.

M. Lazarevi, Srpsko-turski rat 1912, I, 138 i d.. 165. 167, 170. Tom prilikom je na Kosovu polju, u Graanici, kao i 1878, odrano sveano blagodarenje sa pomenom kosovskim junacima.
10

tab Moravske divizije II poziva je blizu sela Sopotnice naiao na vei zbeg naoruanih Albanaca i njihovih porodica, no poto su im kuriri i andarmerija pokupili oruje, Albancima je dozvoljen povratak kuama: o sukobima sa Albancima vid. jo: Prvi balk. rat I, 800, 811812, 818, 820-821, 834.
11

. Pavlovi, Opsada Skadra 1912-1913 (Prilog istoriji prvog balkanskog rata), Beograd 1926, 96-97, 99-100.
12 13 14 15

D. orevi. Izlazak Srbije, 55-56. D. orevi, Izlazak Srbije. 84-85. D. orevi, Izlazak Srbije, 84-85.

Page 292 of 478 Tekst je izradio edomilj Mijatovi uz pomo Milana Rakia i beleaka i materijala Ljube Kovaevia.
16 17

Dokumenti VI/1, 136-142 (br. 30); upor. B. orevi, Arnauti i velike sile, Beograd 1913, 171-178. Tekst navodimo u svom prevodu sa engleske verzije u Dokumentima, jer je srpska verzija kod B. orevia nepouzdana.
18 19 20 21

Dokumenti VI/1, 115-116 (br. 8). Dokumenti VI/1, 220 (bp. 127). Dokumenti Vl/1, 260 (br. 176).

Dokumenti VI/1, 264 (br. 181). J. Cviji je ukazivao na relativnu vrednost etnografskog naela u odnosu na istorijsku i nacionalnu svest: Geografski i kulturni poloaj Srbije, Glasnik Srp. geograf. drutva, 3 (1914), sv. 3-4, 1213. Granice i sklop nae zemlje,Cvijieva knjiga, Beograd 1927 (obj. najpre 1920) 8.
22 23

Dokumenti VI/1, 379-380 (br. 303).

Dokumenti VI/1, (br. 348). Posebno mesto u tome imaju neslavne mere crnogorskih vlasti u Metohiji da ce vraaju u pravoslavlje ne samo muslimani nego ak i katolici (!), kao i spaljivanje nekih sela iz osvete za ubistvo nekolicine Srba (Dokumenti VI/1, 417, br. 346).
24 25 26

Dokumenti VI/1, 426-427 (br. 360). Dokumenti Vl/2, 156-157 (bp. 53). Dokumenti VI/3, 262 (br. 194).

Page 293 of 478

27 28 29 30 31

Dokumenti VI/3, 294-295 (bp. 239). Dokumenti VI/3, 306 (bp. 253). Dokumenti VI/3, 353 (bp. 305). Dokumenti VI/3, 356 (bp. 311).

O boravku Sandanskog i drugih vojvoda BMPO-a u Albaniji videti i dokumenta br. 522 (Dokumenti VI/3, 537) i br. 65, 205, 330 (Dokumenti VII/1, 191-192, 335-336, 478).
32

Dokumenti VII/1, 584 (bp. 440); upor. dokumenta br. 386, 419, 423, 425, 433, 435 i 483 u istoj knjizi. II PRVI SVETSKI PAT 1914-1918 Londonska konferencija 1912-1913. godine nije do kraja reila pitanje Albanije mada e neke odluke biti od trajnog znaaja. Razgranienje nije sprovedeno u celosti, tako da je prvi svetski rat zatekao Albaniju bez definitivno odreenih i meunarodno priznatih granica. Teritorijalni integritet Albanije je zato odmah, u samom poetku rata, sa vie strana ugroen i osporen. Italijani su zauzeli Valonu i ostrvo Saseno, Grci su anektirali junu Albaniju; Crnogorci su ponovo uzeli Skadar; Srbija je okupirala celu srednju Albaniju sa Elbasanom, Tiranom, Kavajom i Imijem. Na saveznike proteste srpska vlada je odgovorila da je ta mera bila potrebna radi zatite pozadine fronta od austrijskih akcija preko albanskih eta, ali je ipak bila prisiljena da ogranii okupaciju samo na nekoliko strategijskih taaka. Ugroena drugom austrougarskom ofanzivom u toku kolubarske bitke Srbija je povukla svoje trupe i sa tih taaka do kraja oktobra 1914, zadovoljavajui ce time to je za sobom ostavila vladu Esad-pae u Drau sa ijom je

Page 294 of 478 naklonou mogla raunati. Meutim, ni Antanta nije previe potovala londonske dogovore o Albaniji. Da bi privukla Italiju u svoj blok i tako je uvukla u rat sa centralnim silama, Antanta je pristala da izmeni teritorijalni status i granice Albanije tajnim Londonskim paktom od 26 aprila 1915. [u l. 6] predvia ce dodeljivanje Valone i Sasena Italiji, kao i obrazovanje jedne male albanske drave pod italijanskim protektoratom; Francuska i Engleska, sa svoje strane, zadrale su pravo da zatrae deobu Albanije izmeu Srbije, Crne Gore i Grke, a Italija ce tome nee protiviti. Srbiji i Crnoj Gori u svakom sluaju dodelie ce albanska obala do ua Drima i luka en in [Sv. Jovan Medovanski].[1] Sudbina Stare Srbije kao i svih teritorija sa albanskom manjinom nije novim aranmanima srpskih saveznika bila dovedena u pitanje. Integritet drave ugroavale su centralne sile, pogotovu od trenutka kada su u Makenzenovoj ofanzivi u jesen 1915. godine, okupirale itavu Srbije i Crnu Goru. Za kratko vreme od nepune tri godine koliko su Srbija i Crna Gora drale ove teritorije u svojoj vlasti, od jeseni 1912. do jeseni 1915, nijedna srpska drava nije dospela da naini bilo kakve ozbiljnije korake za trajno reenje pitanja statusa i budunosti albanske manjine. Pre svega, Stara Srbija je podeljena izmeu dveju drava tako da je zapadna Metohija do Belog Drima [Pe, akovica] pripala Crnoj Gori, a ostatak Srbiji. Zapoete su izvesne akcije na planu agrarne reforme i kolonizacije, naroito u crnogorskom delu Metohije, ali bez veeg efekta, jer za to nije bilo ni vremena ni uslova, s obzirom na skoro neprekidno ratno stanje. Albansko stanovnitvo Kosova, Metohije i zapadne Makedonije iekivalo je, sa svoje strane, veliki rat kao priliku da ce otrgne od Srbije i Crne Gore. U samom

Page 295 of 478 poetku rata, jula 1914, vrene su i opsene pripreme pod rukovodstvom Ise Boljetinca, po naredbi iz Bea, da ce organizuje veliki albanski ustanak na Kosovu, do kojeg ipak nije dolo.[2] Mobilisani Albanci uestvovali su mlako u borbama srpske vojske, da bi ce prvom prilikom rasturili svojim kuama. Otvorenih neprijateljstava nije bilo dok su srpske trupe pokazivale snagu; napadi na pozadinu, na male grupe i pojedince vojske i naroda u povlaenju nastaju tek u periodu velike krize i evakuacije u albansko primorje. Zabeleeni su teki zloini i ubistva u samoj Metohiji, meu kojima ce istie pokolj u manastiru sv. Marka kod Prizrena 13/26. novembra 1915, gde je mukim napadom pobijena prethodno na prevaru razoruana eta srpskih vojnika u povlaenju [oko ezdeset vojnika sa tri ili etiri oficira]. [3] Prilikom povlaenja kroz Albaniju srpske jedinice i narod bili su izloeni napadima, za koje ce ne moe rei da su "partizanskog" karaktera: njihov je cilj najee bio pljaka. Izgladneli i promrzli ljudi skidani su do gole koe i ubijani ili preputeni "beloj smrti" u snegu. Naroito je stradao Kombinovani odred u zatitnici kolone koju su inile Vardarska i Moravska divizija II poziva na pravcu preko Vezirovog mosta na Drimu i Puke ka Ljeu. Ljuma i Miriditi su ovaj odred metodino desetkovali, napadajui uglavnom zaostale grupice malaksalih vojnika [uline borbe u akovici, borbe kod Fani Bisaka, pokuaj likvidacije celog odreda kod Blinita]. Preiveli uesnici "Albanske Golgote", kako je u uspomeni srpskog naroda zapameno ovo tragino povlaenje preko albanskih planina, istiu da su ih napadali "kaaci Arnauti zbog pljake", ali su pojedine albanske porodice, u akovici na primer, ipak lepo primale i vojsku i izbeglice. [4]

Page 296 of 478 Neprijateljstvo Albanaca prema srpskom narodu ispoljilo ce i sledeih godina, za vreme austrougarske i bugarske okupacije Srbije. Junu Srbiju i Makedoniju okupirale su uglavnom bugarske trupe, sa obrazloenjem da tu ivi "bugarsko" stanovnitvo, a Bugari su hteli da prigrabe i deo Kosova i Metohije; okupaciju ove oblasti su pravdali potrebom da dobiju sigurne "strategijske ispravke" svojih buduih granica prema Albaniji. Na taj nain je Bugarska dola u sukob sa Austro-Ugarskom, koja je svoje pretenzije prema Kosovu i Metohiji 1916. godine pravdala svojim obavezama prema Albaniji. tavie, posebnom pogodbom, zakljuenom izmeu Nemake i Austro-Ugarske 17-18. maja 1917, bilo je reeno da ce Prizren i Pritina ustupe Albaniji, ali ce Bugarska nije htela povui, drei kosovskometohijsku oblast kao svoju teritoriju. Na ovu oblast je bila protegnuta i bugarska uprava tzv. Makedonske vojnoinspekcijske oblasti [MVIO] u dva okruga, osam srezova, 116 optina, 832 sela i zaseoka, sa ukupno 317.438 stanovnika. [5] Albanski narod na Kosovu nije prihvatio bugarsku okupaciju, ali nije organizovao ni bilo kakav oruani otpor protiv okupatora. To ce pokazalo pogotovu prilikom srpskog ustanka u Toplici 1916. i 1917. Ustanici su raunali sa eventualnim sadejstvom Albanaca, za koje su znali da su nezadovoljni bugarskom okupacijom; pretpostavljalo ce da ce ustanak moe bar obezbediti s lea na celoj liniji od Kopaonika do Golemog Sela blizu Vranja. Meutim, im je velika vojska udarila na osloboenu ustaniku teritoriju, Albanci su bez dvoumljenja udarili na ustanike s lea. Tako je njihova uloga u uguenju ustanka bila veoma vidna. Ustanici su, uprkos tome, za celo vreme ustanka gajili iluzije. Voeni su i pregovori s Albancima [Kosta Peanac], ali sa

Page 297 of 478 suprotnim efektom: nekoliko dana posle tih pregovora u Kurumliji, 28. februara 1917, Albanci su upali u srpska pogranina sela. Tako ce ostvario plan okupatora da pridobiju Albance da du cele stare srpsko-turske granice napadnu ustanike s lea. Oktobra 1917. bile su od strane Austrijanaca obrazovane i specijalne turske i arnautske jedinice za borbu protiv srpskih etnika, koje su krstarile i ratovale ne samo pod sopstvenim vostvom nego i u svojoj narodnoj nonji.[6] Posle proboja Solunskog fronta Kosovo i Metohiju oslobaaju srpske i francuske trupe u toku oktobra 1918. Ispred pobedonosne vojske razgorevao ce narodni ustanak i gerilski pokret Srba, koji je veoma oteavao povlaenje nemako-austrijskih armija. Aktivan etniki pokret razvio ce u Metohiji i na Kosovu u oblasti Prizrena i Pritine, a potom ce brzo proirio najpre na istone crnogorske oblasti, a onda i preko cele Crne Gore. Srpske ete su operisale i u severnoj Albaniji, to je naroito isticano u austrougarskim vojnim izvetajima, koji govore o stanju slinom optem ustanku. U dolini Ibra, Sandaka i Crnoj Gori dolo je do prave ustanike eksplozije. Tu su i pre prodora srpskih i francuskih trupa nastale slobodne teritorije, kao na primer oko Pei.[7] Prvi problem koji ce postavio pred novu dravu Srba, Hrvata i Slovenaca u odnosu na Albance i Albaniju bio je, opet, konstituisanje nezavisne Albanije i razgranienje sa tom dravom. U pozadini celog pitanja nalazile su ce ne samo odluke Londonske konferencije ambasadora iz 1913. nego i odredbe Londonskog pakta od 26. aprila 1915, koje su bitno menjale status i granice tek formirane Albanije. Konferencija mira u Parizu 1919. godine proglasila ce

Page 298 of 478 nadlenom da izmeu ostalih pitanja razmatra i albansko pitanje. Saveznike sile [Francuska, Velika Britanija i Sjedinjene Amerike Drave] predloile su najpre za Albaniju na severu i istoku one granice koje su bile utvrene na Londonskoj konferenciji 1913; priznale su potpun suverenitet Italije nad Valonom i zaleem i dale Italiji mandat za administraciju slobodne albanske drave pod kontrolom Drutva naroda. [8] Delegacija Kraljevine SHS, meutim, suprotstavila ce ovom pokuaju da ce aranmani tajnog Londonskog pakta sprovedu u ivot, istiui da "smatra da je u optem interesu za mir i bezbednost na Balkanskom Poluostrvu da Albanija ostane teritorijalno onakva kakvu je napravila Londonska konferencija 1913". Ho "u sluaju da konferencija mira ne bude ostala na odluci Londonskog ugovora od 1913. i da ce rei da prizna jednoj stranoj sili pravo da okupira Albaniju i stavi je pod svoj protektorat, onda jugoslovenska delegacija izjavljuje da zadrava sebi pravo da obezbedi svoje ivotne interese u Albaniji, sa kojom ivi trinaest vekova u susedstvu, traei za svoju dravu iste povlastice". Jugoslovenske trupe su za to vreme okupirale albanske teritorije oko Debra i Mati, dok je praktino sav ostatak Arbanije bio posednut italijanskim trupama. Jugoslavija trai 8. januara 1920. ispravku granice, iz ekonomskih i strategijskih razloga, u srednjem toku Drima, na Bojani i prema Crnoj Gori [Klimenti i Kastrati]. U sluaju da ne bude sauvana nezavisnost Albanije u smislu Londonskog ugovora iz 1913, naa delegacija je nagovestila zahtev za severnim delom Albanije do Drima sa Skadrom, pozivajui ce na istorijska prava i ekonomske razloge. Italija je traila administraciju nezavisne albanske drave, po mandatu Drutva naroda, sa istim severnim i istonim granicama kao 1913, dok bi june bile revidirane, a Valona sa zaleem da bude data Italiji u

Page 299 of 478 potpun suverenitet [10. januara 1920]. Saveznici su spremni da ovo prihvate pod uslovom da Srbija dobije Skadar, Drim i en in, tj. da ce udovolji zahtevu SHS. Naa delegacija, meutim, suoena sa opasnou od italijanskog prisustva, uporno brani [14. januara 1920] nezavisnu Albaniju u granicama iz 1913, sa manjim korekcijama; ako to ne moe, onda Jugoslavija trai deo severne Albanije, za koje je obeala autonomni reim.[9] To je, ujedno, prvi pomen jedne mogue autonomije za teritoriju sa albanskim stanovnitvom pod suverenitetom jugoslovenske drave. U nastavku pregovora pomiljalo ce ve ponovo i na deobu Albanije, sa minimalnim zahtevom - granicom du Crnog Drima i Velikog Drima do mora, i maksimalnim - do reke Mat i Ohridskog jezera - "kako bi Italija dobila to manje teritorije" Za dalji razvoj dogaaja presudna je okolnost to su Italijani morali da ce povuku iz Albanije poetkom 1920, a u junu te godine, pod pritiskom albanskog oslobodilakog pokreta, i iz Valone. [10] Tako je Konferencija ambasadora, kojoj je ponovo dato u nadlenost konano reenje albanskog pitanja, u novembru 1921. godine donela odluku o priznanju Albanije kao nezavisne i suverene drave. Pokuaj drave SHS da dobije ispravku granice prema Skadru i Drimu nije uspeo. [11]Primljena u Drutvo naroda jo 17. decembra 1920, Albanija postavlja odmah pitanje evakuacije svih stranih trupa sa svoje teritorije, ime ce aktualizovalo pitanje njenih granica. Definitivnu odluku o granicama Albanije Drutvo naroda je 1921. godine prepustilo Konferenciji glavnih saveznikih sila [Engleska, Francuska, Italija, SAD, Japan]. Komisija za razgranienje imala je da izvri ispravku severne granice u oblasti Skadra, Prizrena, Debra i Lina na Ohridskom jezeru u korist

Page 300 of 478 Albanije. Vlada SHS nije prihvatila ove zakljuke, kao ni odluku da Albaniji bude dodeljen manastir Sv. Naum [6. decembra 1922]. Na meunarodnim forumima spor oko Sv. Nauma bio je reen definitivno u korist Albanije [savetodavnim miljenjem br. 9 Hakog suda, od 4. septembra 1924, na pitanje Saveta Drutva naroda]. Meutim, Jugoslavija nije htela da prihvati ove odluke, istiui protiv njih mnoge strategijske, etnografske i istorijske razloge. Pitanje je konano reeno tako to je Jugoslavija pomou Ahmed Zogua oborila reim Fana Nolija, u decembru 1924, pa je sa Zoguom u direktnim pregovorima postignut sporazum, po kome je Sv. Naum pripao Jugoslaviji, u zamenu za selo Lin na zapadnoj obali Ohridskog jezera i jo neke druge naseljene take oko samog manastira. Taj meudravni sporazum je potvrdila Konferencija ambasadora, avgusta 1925. Zavrni protokol o razgranienju Meunarodne komisije potpisan je u Firenci tek 26. jula 1926. Time je definitivno reeno pitanje albanskih granica, koje i danas vae izmeu naih drava. [12] I ovom prilikom ce mora istai da ni u jednom trenutku nije bio doveden u pitanje teritorijalni integritet Jugoslavije u oblasti Kosova, Metohije i zapadne Makedonije, bez obzira na iredentistike aspiracije u samoj Albaniji, koje je na politikom planu pothranjivala italijanska propaganda. Sa stanovita meunarodnog prava, prema tome, jugoslovenske zemlje nastanjene albanskom nacionalnom manjinom priznate su i potvrene svim ugovorima i sporazumima evropskih i balkanskih drava od 1913. do 1926. godine. S druge strane, u odnosu na samu Albaniju iskristalisao ce u jugoslovenskoj politici generalni stav u prilog nezavisnosti albanske drave, a protiv podele. Zanimljivo je u tom pogledu razmiljanje Ive Andria u njegovom poverljivom

Page 301 of 478 elaboratu o Albaniji iz 1939: "Za nas bi podela Albanije mogla doi u obzir samo kao jedno nuno i neizbeno zlo kome ce ne moe odupreti, i kao jedna velika teta iz koje treba izvui onoliko koristi koliko ce da, tj. od dva zla izabrati manje".[13] Vid.: M. Marjanovi, Londonski ugovor iz godine 1915. Prilog povijesti borbe za Jadran 1914-1917, Zagreb, 1960.
1 2 3

Dokumenti VII/2, 685 (br. 593).

Zloin je posle rata bio zatakavan, sve dok jedan od glavnih voa tog pokolja, Jusuf Uka, nije bio izabran 1924. kao "demokrata" za predsednika optine, pa su njegovi partijski protivnici pokrenuli celu aferu: P. Kosti, Crkv. ivot, 141-143.
4

Kroz Albaniju 1915-1916. Spomen knjiga. Beograd 1968, 206 (B. Pavlovi, Odstupanje 3. peadijskog puka II poziva); upor. 115-120, 205-209, 210-212 itd. K. Bitovski, Glad, stradanja i otpor stanovnitva Kosova i Metohije za vreme bugarske okupacije 1915-1918, IG, 1963, 4, 83-94.
5

M. Perovi, Topliki ustanak, Beograd 19592, 299; upor. 103, 165-167, 172, 186-187.
6

Istorija srp. naroda VI/2, 246-250 (A. Mitrovi). Francuske trupe doekane su u Pei sa albanskim zastavama: Kosovo nekad i danas, 167.
7

Vid. o tome u elaboratu Ive Andria: B. Krizman, Elaborat dra Ive Andria o Albaniji iz 1939. g. SP 2 (1977) 83; upor. F. ii,Jadransko pitanje na Konferenciji mira u Parizu.
8

Page 302 of 478 Zbornik akata i dokumenata, Zagreb 1920. Jadransko pitanje. Od Pariza do Rapala (zvanini dokumenti), Beograd 1924. U daljem izlaganju koristimo Elaborat Ive Andria.
9

Elaborat Ive Andria, 85.

Avramovski, Prilog pitanju italijansko-albanske iredentistike propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i okupacije Albanije, IG. 1964. 2-3. 115: upor. isti, Prilog pitanju istorije Albanije u periodu izmeu dva svetska rata. Gjurmime albanologjike 3 (1966) 113-150.
10

Francuski ekspert na Konferenciji, Laro, ovako nas je teio: "Kraljevska vlada je pogreila to nije usvojila, u svoje vreme, francuski predlog o podeli Arbanije. Pai ce bio sa tim sloio, ali je vlada u Beogradu to odbila" (Elaborat Ive Andria, 86).
11 12

O sporu oko Sv. Nauma vid.: Dokumenti o pitanju granice sa Arbanijom kod Manastira Sv. Nauma, izd. Ministarstvo inostranih dela SHS, Beograd 1924: upor. S, Tchirkovitch, Reglement des questions de frontieres entre le Royaume de yougoslave et ses voisins balkaniques: Albanie etc.. Ann. de l' Assos. Yougoslavie de Droit International 2 (1934) 136-155.
13

Elaborat Ive Andria, 89.

III ALBANCI U KRALJEVINI JUGOSLAVIJI 1. Pravni poloaj albanske nacionalne manjine Poloaj Albanaca u Srbiji i Crnoj Gori [1912-1918], a potom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca odnosno Jugoslaviji [od 1919], bio je istorijski uslovljen. Meusobni odnos

Page 303 of 478 naroda gradio ce na ovom podruju decenijama i stoleima pre toga u uslovima tuinske vlasti, u feudalnoj dravi otomanskog suvereniteta. Srpski narod je bio raja, bez ikakve pravne ili stvarne zatite, obespravljen u odnosu na albansku narodnost, koja ce - po veri i politikim pozicijama - koristila statusom osobite povlaenosti i skoro bezgraninog prava prema svakoj neturskoj narodnosti, a posebno prema Srbima. To je primarna injenica, koja ce mora imati u vidu prilikom analize i procene stanja i meunacionalnih odnosa posle osloboenja Kosova, Metohije i Makedonije 1912. godine. Pred novu vlast, srpsku pa jugoslovensku, postavio ce zato vie nego teak zadatak da za kratko vreme, tako rei odmah, razrei vekovne suprotnosti, uspostavi pravdu - istorijsku i ljudsku u isto vreme, da zavede mir i poredak u oblasti koja ce ve vie od stotinu godina odlikovala najveim stupnjem anarhije u itavoj Evropi. Ako ce na drutvene odnose i politiku situaciju ovog razdoblja, prema tome, gleda istorijski, onda je uspostavljanje srpske vlasti na Kosovu, a pogotovu u Makedoniji [sa sopstvenim bremenom sloenih nacionalnih odnosa], bilo optereeno izuzetno tekim nasleem prolosti, i to ne samo neke daleke istorijske prolosti ve neposredne jueranjice, gde su ce jo puila zgarita, jo pamtila i raunala ubistva na poljima, u umama, u roenoj kui, otmice i ucene, pljake i nasilja. Na osloboenom Kosovu trebalo je likvidirati feudalizam, stvoriti nove mogunosti za izvlaenje iz vekovne zaostalosti i za brz ekonomski napredak, smiriti i regulisati nacionalne odnose. Prva stvar koja ce mora istai i prva novost u odnosu na prethodno stanje je zavoenje ustavnog poretka i organizovane upravne i sudske vlasti na Kosovu. Nije tano da je podruje Kosova bilo "van zakona". Bez obzira na

Page 304 of 478 posebne mere vojnog karaktera, koje su bile zavedene i odravane dokle god je oblast Kosova bila izloena diverzantsko-teroristikoj aktivnosti albanskih kaaka, za Albance u Jugoslaviji vaili su svi jugoslovenski zakoni, a pre svega Ustav. esto ce tvrdi da albanska narodnost u Kraljevini Jugoslaviji nije uivala status nacionalne manjine i da je bila potpuno liena meunarodno-pravne, pa i ustavnopravne zatite. Ta uproena teza je netana. Po Ugovoru o miru zakljuenom u Berlinu 13. jula 1878. Srbija je, po priznanju njene nezavisnosti [l. 34], preuzela i meunarodnu obavezu o zatiti tzv. verskih manjina. lan 35. toga Ugovora glasi: "U Srbiji razlike u veri i veroispovesti nee moi da budu smetnja da neko iz tog razloga bude iskljuen ili spreen da uiva svoja graanska i politika prava, da ne bude primljen u javne slube, na poloaje i da mu ce na ukazuju poasti ili da ne obavlja razne zanate i zanimanja, ma u kome mestu to bilo. Sloboda i javno vrenje crkvenih obreda svih veroispovesti bie zajemeni svim graanima Srbije i strancima, i nikakve smetnje nee ce moi praviti njihovim odnosima sa svojim duhovnim stareinama".[1] Treba, naravno, uoiti razliku izmeu "verske" i nacionalne manjine. Mada ce ta dva pojma u mnogo emu poklapaju, pogotovu u vremenu kada je Berlinski ugovor bio zakljuen, to nije isto. U svakom sluaju, ravnopravnost graana, bez obzira na veru i veroispovest, utvrena je naelno i svim osnovnim zakonima koje je Srbija donosila u razdoblju od 1888. do 1919. godine. Odredba lana 35. Berlinskog ugovora stavljena je van snage Ugovorom izmeu glavnih sila saveznikih i udruenih i Drave Srba, Hrvata i Slovenaca od 10. septembra 1919.

Page 305 of 478 godine u Sen-ermenu, u okviru tzv. "versajskog sistema ugovora", kojim je utvren novi poredak drava u Evropi i posebno reeno pitanje sukcesije Austro-ugarske drave, likvidirane Ugovorom o miru potpisanim istog datuma.[2] Kakve je obaveze Jugoslavija preuzela Senermenskim ugovorom? Pre svega, Drava SHS ce obavezuje "da svima stanovnicima da punu i potpunu zatitu ivota i slobode bez obzira na poreklo, narodnost, jezik, rasu ili veru" [l. 2, st. 1]. Isto tako, svi jugoslovenski dravljani "bie jednaki pred zakonom i uivae ista graanska i politika prava bez obzira na rasu, na jezik ili na veru" [l. 7, st. 1]; dalje ce istim lanom predvia da ce "nikakvo ogranienje nee propisati protiv slobode upotrebe ma kojeg jezika" od strane jugoslovenskog dravljanina, "bilo u privatnim ili trgovakim odnosima, bilo u pogledu vere, tampe ili za izdanja svake vrste, bilo na javnim zborovima" [st. 3]; tavie, "dae ce usmene olakice" jugoslovenskim dravljanima "drugih jezika, a ne zvaninog, da ce mogu posluiti svojim jezikom, bilo usmeno, bilo pismeno pred sudovima" [st. 4]. Posebnim lanom je predviena generalna zatita nacionalnih manjina: "Srpsko - hrvatsko - slovenaki pripadnici [tj. jugoslovenski dravljani - D. B.] koji obrazuju etnike, verske ili jezike manjine, uivae isto postupanje i iste garantije pravno i faktiki kao i ostali srpsko-hrvatskoslovenaki pripadnici. Oni e, naime, imati ista prava kao i drugi da o svome troku podiu, upravljaju i nadziravaju dobrotvorne, verske i socijalne ustanove, kole i druge vaspitne zavode, s pravom da ce tu slue slobodno svojim jezikom i slobodno ispovedaju svoju veru" [l. 8]. Ugovor ne predvia nikakav izuzetak od odredbe ovog lana, te ova odredba, kao i sve prethodne, bez ikakve nedoumice vai i za albansku nacionalnu manjinu u Dravi SHS.

Page 306 of 478 Sporno je, po naem miljenju, tumaenje izuzetka od odredaba lana 9, gde ce predvia posebna obaveza na "olakice" za izvoenje nastave na maternjem jeziku "u varoima i srezovima u kojima stanuju u znatnoj meri srpsko - hrvatsko - slovenaki pripadnici drugih jezika", to opet ne spreava vladu Drave SHS da u pomenutim kolama uvede nastavu zvaninog jezika kao obaveznu; isto tako, devetim lanom [st. Z] predvieno je da e ce u varoima i srezovima nastanjenim u znatnoj meri jugoslovenskim dravljanima koji pripadaju etnikim manjinama, po veri ili jeziku, "ovim manjinama osigurati pravian udeo u iskoriavanju i dodeljivanju onih suma, koje bi iz javnih fondova, dravnim budetom, optinskim i drugim budetima mogle biti namenjene vaspitnim, verskim ili dobrotvornim ciljevima". Ogranienje je u tome to "odredbe ovog lana [znai samo njega, a ne prethodnih lanova kojima ce daju generalna prava nacionalnim manjinama - D. B.] vaie samo za teritorije dodeljene Srbiji ili Dravi Srba, Hrvata i Slovenaca posle 1. januara 1913. godine". Sporno je moglo biti da li ce to odnosi na teritoriju Stare Srbije i Makedonije. Ove teritorije su dodeljene Srbiji Londonskim mirovnim ugovorom izmeu Turske i balkanskih saveznika od 30. maja 1913. godine. Tim ugovorom je Turska ustupila saveznicima teritorije zapadno od linije Enos-Midija, izuzevi Albaniju [l. 2], a obe strane su prepustile velikim silama brigu da urede razgranienje Albanije i sva pitanja koja ce nje tiu [l, Z]. Londonska konferencija ambasadora, dodue, pre 1. januara 1913. donosi naelnu odluku o formiranju Albanije kao autonomne drave, ali je njena teritorija odreena, a prema tome i odgovarajua teritorija "dodeljena" Srbiji i Crnoj Gori tek u toku 1913. [10. aprila], a definitivno tek Protokolom iz 1926. Prema tome, Kosovo, Metohija i

Page 307 of 478 Makedonija, ako ce imaju u vidu londonska dokumenta iz 1913. godine, spadaju oigledno u one "velike teritorije" koje su, prema prvom stavu preambule Sen-ermenskog ugovora Drave SHS sa saveznicima, "od poetka 1913. godine Kraljevini Srbiji prisajedinjene". Iz toga ce moe i mora izvui zakljuak da su i odredbe lana 9. vaile za ove teritorije, a nisu vaile samo za podruje Srbije ogranieno pre 1. januara 1913, jer ce na to podruje primenjivao meunarodni propis lana 35. Berlinskog ugovora. Ugovor, dakle, oigledno "proiruje zatitu manjina i na one teritorije koje su prisajedinjene Srbiji pre Prvog svetskog rata", kako tumai Milan Barto.[3] Pogreno je kada ce tvrdi da je albanska manjina bila izuzeta od specijalne zatite po lanu 9, a pogotovu po ostalim lanovima Senermenskog ugovora. lanom 10, pogotovu, predvia ce i poseban status i povlastice za jugoslovenske dravljane muslimane: Drava SHS "pristaje da za muslimane, ukoliko ce tie njihovog porodinog i linog statusa, donese odredbe koje doputaju da ce ta pitanja reguliu po muslimanskim obiajima" [str. 1]. Preduzee ce i koraci da ce naimenuje reis-ul-ulema [str. 2], a vlada ce posebno obavezuje "da prui zatitu damijama, grobljima i drugim verskim ustanovama muslimanskim"; da da sve olakice i dozvole verskim zadubinama te da nee uskratiti nijednu od potrebnih olakica [st. Z]. Najzad, Ugovor izriito precizira saglasnost vlade SHS da "ukoliko ce odredbe gornjih lanova [tj. svih lanova od 2. do 10 - D. B.] odnose na lica koja pripadaju manjinama po rasi, veri ili jeziku, te odredbe pretstavljaju obaveze meunarodnog znaaja", koje su zato stavljene pod garantiju Drutva naroda [l. 11, st. 1]. Ako bi ce i prihvatilo tumaenje da su Kosovo, Metohija i Makedonija u smislu meunarodnog prava steeni pre 1.

Page 308 of 478 januara 1913. godine, te da su izuzeti iz specijalnih odredaba lana 9. Senermenskog ugovora, oni nisu izuzeti iz odredaba l. 2-8, 10 i 11. Nije zato moguno izvlaiti iz toga dalekoseni zakljuak o "stvaranju terena za nasilno posrbljavanje Makedonaca i iptara", niti da je "zaklanjajui ce za osloboenjem od meunarodne dunosti velikosrpski kurs slobodnije sprovoen u Makedoniji i na Kosmetu nego to bi ce to moglo vriti da je postojala puna ustanova zatite manjina i u ovim pokrajinama".[4] Parola o posebnoj nezatienosti i diskriminaciji albanske manjine u Kraljevini Jugoslaviji nije, po naem miljenju, ni pravno ni istorijski osnovana. Drugo je pitanje, mada nikako ne nevano, da li su opte pravne odredbe o zatiti nacionalnih manjina i jednakosti svih graana Jugoslavije uopte sprovoene u ivot kada je re o Albancima. U praksi, albanskoj nacionalnoj manjini nisu obezbeena ona prava koja su uivali Nemci, Italijani ili Maari; ima dosta podataka na osnovu kojih ce moe zakljuiti da je prema Albancima sprovoen reim diskriminacije, posebno na planu kulture i obrazovanja. Na politikom planu, meutim, albanski feudalni sloj i dobar deo graanstva uklopili su ce u drutveni poredak i stranaki ivot, ne samo preko muslimanske stranke ["Demijet"] nego i preko drugih politikih partija [Demokratske stranke, na primer]. Tako su Albanci uestvovali i u parlamentarnom ivotu, a drali su i znaajne poloaje u inovnikom, upravnom aparatu. Teko je, dakle, uoptavati sliku o poloaju albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji izmeu dva rata. Koliko god nepovoljna, ona i nije bila bitno nepovoljnija od poloaja mnogih drugih kategorija stanovnitva, bez obzira na narodnost. Izrabljivanja, nepotovanja zakonitosti, andarmerijskog

Page 309 of 478 nasilja, bilo je i na drugim stranama i prema drugim narodima Jugoslavije; razume ce, i prema srpskom narodu. Nacionalni momenat ce ovde ne moe posmatrati odvojeno od socijalnih i klasnih odnosa. Osim toga, stanje i poloaj albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji izmeu dva rata moraju ce procenjivati i u kontinuitetu odnosa i stanja koji su ce obrazovali na tom planu bar tokom poslednjih nekoliko decenija, i vie, uoi balkanskog i svetskog rata. Kosovo i zapadna Makedonije bili su za nekoliko prvih godina posle 1918, u stvari, u pravom vanrednom stanju i provizorijumu: s jedne strane, sa albanskim terorizmom, a s druge strane, sa pokuajima da ce nacionalni i socijalni odnosi razree kroz program agrarne reforme, kolonizacije, a delimino i iseljavanja muslimana iz Jugoslavije. Ni do samoga rata 1941. godine nije u tim krajevima stanje normalizovano, niti je uopte reen bilo koji ivotni problem - ne samo Albanaca nego ni Srba, Crnogoraca i Makedonaca.
1 2

Srbija 1878, 569 (br. 341).

Tekstovi prema: M. Barto, Meunar. javno pravo I, 484487.

3 4

M. Barto, Meunar. javno pravo I, 428.

M. Barto, Meunar. javno pravo I, 429; upor. A. Hadri, Nacionalno ugnjetavanje iptarske narodnosti i stav i borba KPJ za nacionalna prava iptara za vreme stare Jugoslavije, Gjurmime albanologjike 2 (1965) 145-168. 2. Agrarna reforma i kolonizacija

Page 310 of 478 Jedna od glavnih mera za sreivanje stanja na Kosovu i Metohiji, isto tako u Makedoniji, trebalo je da bude agrarna reforma i kolonizacija, kojom su imala da ce postignu dva cilja: da ce likvidacijom feudalnih odnosa uspostave drutveno-ekonomske pretpostavke za razvoj slobodne kapitalistike poljoprivrede, i drugo, da ce uspostavi etnika i nacionalna ravnotea i tako popravi stanje srpskog naroda na ovom podruju, poremeeno hroninim nasiljem, naroito u prethodnim decenijama. Pogreno je tvrenje da je "kolonizacija prethodila agrarnoj reformi i davala joj osnovne smernice".[1] Uredba o naseljavanju novoosloboenih i prisajedinjenih oblasti Kraljevini Srbiji doneta je, dodue, 20. februara 1914. godine, ali je bilo premalo vremena za njeno metodino i masovnije sprovoenje u ivot u mobilizacijskim i ratnim uslovima koji su nastali ve jula iste godine. Glavni je zadatak bio, meutim, likvidacija feudalnih odnosa, koji su i bili pretpostavka ranijih i zateenih nacionalnih odnosa; zemlja ce nalazila veinom u rukama itluk-sahibija, a postojali su i polufeudalni odnosi - begluari, napoliari, arendatori, momci itd. Nosioci feudalnog sistema bili su turski i albanski begovi i itluk-sahibije, a zavisno stanovnitvo sastojalo ce od srpske i albanska sirotinje.[2] Pretpostavka za uspostavljanje nacionalne ravnopravnosti bila je, zato, likvidacija feudalnog sistema; u tome je nova vlast gledala prvenstveno put ka stvarnom nacionalnom osloboenju Srba. Crna Gora je bre od Srbije poela likvidirati itluke odnose i naseljavati svoje saplemenike na teritoriji zapadne Metohije, ve krajem 1912. Dodue, u toku prvog svetskog rata ti su ce naseljenici bili povukli u Crnu Goru, da bi ce ve 1919. vratili na dobijena imanja.[3] Prvo su ce vraale porodice koje su do 1914. godine bile naseljene putem kupovine zemlje ili u dravnoj reiji. Njihov povratak je bio

Page 311 of 478 masovan u prolee 1919; veina ce privremeno nastanila u gradovima, ekajui da dobije zemlju. U razdoblju od 1918. do 1920, Kosovo je naseljavano "bez dovoljne pripreme i plana, pa ak i bez finansijskih sredstava". Prvi naseljenici bili su preputeni sami sebi, a drava im je obezbedila samo besplatan prevoz eleznicom.[4] Prethodnim odredbama za pripremu agrarne reforme, od 27. februara 1919. proklamovano je raskidanje kmetskih odnosa, kako u Bosni i Hercegovini tako i u novim krajevima Srbije i Crne Gore, a kmetovi su proglaeni vlasnicima zemlje. Izneseni su osnovni principi za dalje sprovoenje agrarne reforme.[5] to ce tie naseljavanja [kolonizacije], ono je za oblast Kosova, Metohije i Makedonije pravno regulisano najpre Uredbom o naseljavanju junih krajeva, od 24. septembra 1920. Tu su mnoga pitanja ostala otvorena i postojala je mogunost velikih zloupotreba. Tano je konstatovano da su zloupotrebe i nepravilnosti prilikom premera i zahvatanja privatnih imanja albanskih seljaka ifija radi stvaranja kompleksa za naseljavanje imale negativne posledice na odnose naseljenika, koji su dobijali na taj nain oduzetu zemlju, i metana - Srba i Albanaca. Prema pomenutoj uredbi mogla ce privatna svojina oduzeti radi stvaranja naseljenikih kompleksa, ali ce iz fonda za kolonizaciju morala dati u zamenu zemlja istog boniteta i u blizini oduzetih parcela. To ce, meutim, uglavnom nije potovalo.[6] Oduzimajui zemlju Albancima agrarne vlasti nisu ih upoznavale s njihovim pravima, ak ni zvanino obavetavale da im je zemlja oduzeta. Prilikom ograniavanja naseljenikih kompleksa uglavnom ce nije vodilo rauna o interesima i egzistenciji albanskih seljaka: "ima sluajeva ... da je pojedincima sve oko kue oduzeto, da

Page 312 of 478 sada radi ulaza u kuu moraju prolaziti kroz naseljeniko imanje". Ovakvi sluajevi dovodili su u neprijatan poloaj i Albance i naseljenike, jer su i naseljenici videli da ne treba otimati od jednih siromaha da bi ce dalo drugim.[7] U stvari, kolonizacija je otpoela 1919/20. i sprovodila ce bez ikakva sistema, to je dovelo do zloupotreba u toku celoga rada na sprovoenju agrarne reforme na Kosovu. Iz poverljivih izvetaja i drugih dokumenata oevidno je da su agrarne vlasti, i pored izriitih naredbi ministra agrarne reforme a kasnije poljoprivrede, nastavile da protivzakonito ograniavaju i oduzimaju zemlju albanskih seljaka, esto bez ikakve naknade ili zamene, sve do 1940. godine. U najtei poloaj dospeli su Albanci u pograninim srezovima prema Albaniji, gde su vlasti nastojale da nasele to vie kolonista, smatrajui, ne bez povoda, da e na taj nain obezbediti sigurnost granice i red i mir. Ne treba zaboraviti da je u najveem delu ovoga perioda stanje nemira i nestabilnosti na Kosovu i Metohiji odravano stalnim ubacivanjem kaaka odnosno diverzantskih grupa preko granice sa albanske teritorije; smatralo ce da e pojas kolonista du granice doprineti spreavanju ovih upada. No poto u tim srezovima nije vie bilo ni dravne ni optinske zemlje, oduzimana su imanja seljaka Albanaca bez obzira na to da li njihove porodice mogu opstati na ono malo zemlje to im je ostavljeno. U prvom periodu naseljavanja na osnovu Uredbe, ipak, manje je zahvatana privatna obradiva povrina Albanaca. Deljene su uglavnom utrine, ikare i ume. Od ukupne povrine zemlje podeljene kolonistima jedva ako je 5% bilo obraeno, dok je 95% predstavljalo dotada neobraenu, a vrlo esto i sasvim jalovu zemlju.[8]

Page 313 of 478 Prvih deset godina sprovoenja agrarne reforme i kolonizacije pokazalo ce da do tada preduzimane mere imaju vrlo velike nedostatke, koji dovode u pitanje efekat itavog poduhvata i kompromituju dravnu politiku na ovom planu. Zato ce 1931. godine pristupilo energinim merama za likvidaciju agrarne reforme i naseljavanja. Zakon od 5. decembra 1931. odnosio ce na Makedoniju, Kosovo, Metohiju i delove Crne Gore. Ovim zakonom su definitivno ukinuti ivijski odnosi zasnovani pre 1. oktobra 1912, napoliarski odnosi zasnovani pre 27. februara 1919, esimdijski [zakupniki] odnosi, arendatorski odnosi na manastirskim imanjima i tzv. momaki odnosi [kad su imanja bila preputena momcima]. ifije su zemlju, kue i zgrade dobijale besplatno, a kolonizaciji su namenjeni vikovi zemlje.[9] Ne moe ce osporiti injenica da je agrarna reforma na Kosovu i Metohiji, pre svega, likvidirala feudalne odnose; s druge strane, zloupotrebama i nepromiljenom politikom produbila je jaz izmeu srpskog i albanskog naroda i zaotrila ionako loe nacionalne odnose. Uprkos tome, nije umesno preuveliavati obim i domet kolonizacije na Kosovu. Intenzivnija su naseljavanja izvrena izmeu 1922. i 1929, kao i 1933. do 1938, kada je kolonizacija praktino zavrena. Prema nedovoljno tanim podacima do 6. aprila 1941. naseljeno je na Kosovu i Metohiji ukupno 12.000 porodica, to znai oko 60.000 Jugoslovena, preteno Srba iz raznih krajeva zemlje, po pravilu iz pasivnih oblasti.[10] Taj broj sigurno nije bio dovoljan da nadoknadi velike gubitke u srpskom stanovnitvu do kojih je dolo iseljavanjem poslednjih decenija pred osloboenje: valja ce podsetiti na podatak Jovana Cvijia da je izmeu 1876. i 1912. iz ovog dela Stare Srbije izbeglo u Srbiju preko 150.000 ljudi srpske

Page 314 of 478 narodnosti,[11] a da ne govorimo koliko je izbeglo za dui vremenski period. Prema tome, na etnikom planu samo je delimino korigovan odnos koji je u sutini nepopravljivo bio poremeen na tetu srpskog naroda u prethodnom razdoblju. Uostalom, pokazuju to i podaci o nacionalnoj strukturi kosovsko-metohijskog stanovnitva iz 1939: od ukupno 645.017, na slovenski elemenat dolazi 162.896 [25,2%], na neslovenski - albanski, turski, ciganski itd. elemenat - 422.827 [65,6%], a na srpske i druge naseljenike jo svega 59.294 [9,2%].[12]
1 2 3 4 5

A. Hadri, Kosovo i Metohija, 59. M. Obradovi, Agrarna reforma, 96. A. Hadri, Kosovo i Metohija, 59-60. M. Obradovi, Agrarna reforma, 130-131.

Dobar pregled agrarne reforme u EJ IV, 644 (S. Dimitrijevi). Otro je kritikovao ove nezakonitosti 1922 godine Vojislav Balozovi. naelnik graanikog sreza: M. Obradovi, Agrarna reforma,114-115.
6 7 8 9

M. Obradovi, Agrarna reforma, 118. M. Obradovi, Agrarna reforma, 143-145. EJ IV, 650 (S. Dimitrijevi). M. Obradovi, Agrarna reforma, 153, 210, 215, 220. J. Cviji, Balk. rat i Srbija, 655-656.

10 11

Page 315 of 478

12

M. Obradovi, Agrarna reforma, 233.

3. Albanski terorizam i iredentizam Za sve vreme sprovoenja u ivot odredaba o agrarnoj reformi i kolonizaciji, ali i itavoga ostalog sistema pravnih propisa i zakona, na teritoriji Kosova, Metohije i Makedonije jugoslovenska vlast ce morala nositi sa albanskim terorizmom, koji ce u naoj posleratnoj literaturi naziva, prilino eufemistiki, "kaakim pokretom albanskih masa", koje su ce "borile protiv uspostavljanja srpske vlasti".[1 ] Glavni period terorizma je od 1919. do 1924. godine, mada ce i kasnijih godina javlja odmetnitvo. Sama turska re "kaak" znai - odmetnik od vlasti, ali i razbojnik, a to ce dvoje vrlo esto spajalo u jedno, poto akcije kaaka nisu bile gerilskog karaktera nego teroristiki i pljakaki napadi na ustanove vlasti i srpsko stanovnitvo. Kakva-takva vlast Kraljevine SHS uspostavljena je ipak jo 1921. godine, poto je Ministarstvo unutranjih dela objavilo amnestiju svih odmetnika koji ce budu predali do 10. marta te godine. Amnestija je imala delimian uspeh [rok za predaju je kasnije produavan], ali ce moe smatrati, s obzirom na tadanje prilike na Kosovu, da je postigla cilj, jer ce veina odmetnika vratila svojim kuama, tako da "u nekoliko sela u tetovskom, prizrenskom i kosovskom okrugu, ije je muko stanovnitvo bilo skoro polovinom odbeglo u goru, nema vie nijednog odmetnika". Ipak, i posle odreenih rokova ostalo je kaaka koji ce nisu predavali. "Prvi kaaci nisu ce ni do danas predali. Interniranje njihovih porodica nije dalo eljene rezultate.[2] Tako je borba protiv odmetnika i terorista "ukljuena" u program kolonizacije: imanja odmetnika su oduzimana, itave porodice su internirane u posebne logore.

Page 316 of 478 Represalije su primenjivane i na sela ako su pomagala kaake, ili ak ako ce samo na njihovom podruju vodila borba s kaacima. Odmetnikim porodicama konfiskovana je cela imovina, a kue su im ponekad spaljivane. Sela iz kojih ce pruao otpor osvajana su zdruenim dejstvom vojske i andarmerije, uz uee artiljerije. Zabeleene su i vee bune, kao na primer "lapska buna" [1920], koja je uguena brutalno [Prapatica, Knjina, Kaba, Jablanica, Ariljaa].[3] Vanu ulogu u odravanju nesreenog stanja, naroito na Kosovu, imala je politika i diverzantska aktivnost italijansko-albanske iredente iz same Albanije i emigrantskih centara. Akcija kosovske emigracije uklapala ce u optu borbu protiv Jugoslavije, koju su vodili, na jednoj strani, ustae, a na drugoj "makedonstvujui". Italijanska vlada je bila glavni oslonac ovih pokreta. Ona je uspela da pridobije i rukovodioce tzv. "Kosovskog komiteta", ije je sedite bilo u Beu, na elu sa Bedri Pejanom i Ibrahimom akovom,[4] Grof ano u svom Dnevniku pie: "Moramo uspavati Jugoslovene. Ali kasnije, naa politika mora da ce ivo pozabavi Kosovom. To e odrati ivim jedan iredentistiki problem na Balkanu, privui panju Albanaca i predstavljati no uperen u kimu Jugoslavije".[5] U slubi albanske iredente nalazile su ce i sve legalne politike organizacije Albanaca u Jugoslaviji. "Muslimanska juna organizacija" [Demijet], formirana 1923, bila je koriena i za sprovoenje iredentistike propagande, naroito posle pogoranja jugoslovensko-albanskih odnosa 1924. Prema nekim podacima predsednik ove organizacije Ferat-beg Draga bio je u stalnoj vezi sa tiranskom vladom, od koje je primao i novac. Zbog takvog stava jugoslovenska

Page 317 of 478 vlada je 1925. zabranila rad "Demijeta", ali ovaj nastavlja da radi u ilegalnosti. Formirana je na Beogradskom univerzitetu i tajna studentska organizacija "Besa", s programom da radi na prikljuenju Kosova i Metohije Albaniji; finansiralo ju je albansko, a potom italijansko poslanstvo u Beogradu. Trebalo je organizovati ete koje bi bile spremne da u sluaju izbijanja rata diverzantskim akcijama olakaju napredovanje italijanske vojske, koju je albanskom narodu trebalo prikazati kao oslobodioce.[6] Ali Hadri konstatuje da su "skoro svi albanski prvaci delovali javno ili tajno meu svojim sunarodnicima pod platom politike pripadnosti ovoj ili onoj graanskoj stranci, verskoj organizaciji - demijeta i gajreta"; skoro svi su ce potom za vreme drugog svetskog rata kompromitovali ueem u okupatorskoj vlasti.[7] U pitanju je, dakle, taktika prikrivanja i korienja legalnih mogunosti politikog sistema i demokratskih institucija Jugoslavije u dvostrukom cilju: radi line koristi i za sprovoenje antijugoslovenske delatnosti. Ekonomska beda i nesrea albanskog seljaka bila je zato mnogo pre posledica njegovog klasnog nego nacionalnog poloaja: socijalna vrhuka albanskog naroda u Jugoslaviji ivela je bogato kao priznati deo vladajue klase, radei istovremeno protiv drave od koje i na raun koje je ivela.
1 2 3 4

M. Obradovi, Agrarna reforma, 38 Prema M. Obradovi, Agrarna reforma, 107-108. M. Obradovi, Agrarna reforma, 135, 145-146.

Komitet ce izdavao za antifaistiku organizaciju i pre italijanske okupacije Albanije odravali su kontakte sa

Page 318 of 478 sovjetskom ambasadom u Beu i s Kominternom: . Avramovski, Prilog, 124, 135.
5 6 7

Prema: . Avramovski, Prilog, 133. . Avramovski, Prilog, 123, 137. A. Hadri, Kosovo i Metohija, 67.

4. Problem iseljavanja Albanaca iz Jugoslavije Trajno reenje albanskog pitanja u Jugoslaviji videli su neki srpski politiari u planskom iseljavanju Albanaca. Iskustva Miloevih mera za iseljavanje albanskog stanovnitva iz srbijanskih gradova etrdesetih godina XIX veka, i iseljavanje nekih 30.000 Albanaca iz Toplice i June Morave 1878. godine - navodili su na misao da bi ce tim putem moglo reiti ovo pitanje i u granicama Jugoslavije. Povod za to su dale i one spontane muslimanske migracije koje su zapoele ve u toku operacije saveznikih armija u prvom balkanskom ratu: masa Turaka, ali i muslimanskih Albanaca, beala je pred ovim trupama ne samo u strahu od osvete nego i zbog onoga nepristajanja na ivot u hrianskoj dravi koje je bilo tako karakteristino za muslimansko stanovnitvo Turske.[1] Sama je Turska na veoma odreen nain pothranjivala ovaj migracioni impuls, smatrajui ga sastavnim i prirodnim momentom naputanja teritorija odn. gubljenja otomanskog suvereniteta nad odreenom teritorijom. tavie, ima dokaza da je prvobitna ideja za iseljavanje Albanaca iz Srbije odnosno Jugoslavije potekla od turskih politikih faktora. Poslanik Srbije u Bugarskoj, olak Anti, pie svom Ministarstvu inostranih dela iz Sofije 30. maja [12. juna 1914. godine da je Demilbej, lan turskog revolucionarnog komiteta, doneo iz

Page 319 of 478 Carigrada i jedan specijalni regleman za emigraciju muslimana iz otomanskih izgubljenih oblasti. Ovaj regleman izraen je i potpisan od dra Nazima, koji je ef centralnog odbora za iseljavanje muslimana. Po ovome reglemanu ovdanjem turskom revolucionarnom komitetu [u Bugarskoj] stavlja ce u zadatak da organizuje emigraciju muslimana ne samo iz Bugarske nego i iz Srbije i Grke. Doneta je ovakva odluka: "Nastati da ce iz Bugarske isele svi Pomaci, koji pod pritiskom vlasti poinju u jakoj meri da konvertiraju hrianstvu [Pomaci su islamizirani Bugari - D. B.]; iz Srbije pomagati emigraciju posrednim putem i ne preduzimati mere do u sluaju kad od samog tamonjeg muslimanskog stanovnitva potekne elja za emigracijom; iz Grke pomagati emigraciju samo iz oblasti u kojima je muslimansko stanovnitvo u manjini ili nikakve kompaktnosti. Za naseljavanje muslimana [Turaka] iz balkanskih drava odreena je obala Anadolije a za Arbanase vilajeti Halep i Bagdad", u Siriji i Iraku.[2] Nema sumnje da je u prvim godinama posle uspostavljanja srpske odnosno jugoslovenske vlasti dolo do spontanog emigriranja izvesnog broja Albanaca, jednim delom u Albaniju, a drugim u Tursku. Nije moguno utvrditi taan broj emigranata, jer ce neke pekulacije sa statistikim podacima za 1910. odnosno 1920. godinu teko mogu odrati kada ce uzmu u obzir svi sloeni faktori ratnog stanja i iseljavanja srpskog, a ne samo albanskog stanovnitva. Ako je na Kosovu i Metohiji 1910. godine bilo ukupno 475.000 stanovnika [svih narodnosti], a 1920. godine 439.000 stanovnika, apsolutni gubitak iznosi 36.000 stanovnika, a zajedno sa prirodnim mortalitetom za tih deset godina iznosi po nekim raunanjima oko 150.000 stanovnika. Uopte nije "nesumnjivo", kako veli Ali Hadri, da je glavni uzrok

Page 320 of 478 smanjenja broja stanovnika iseljavanje Albanaca, pa tek uz to i posle toga gubici u toku balkanskih ratova i prvog svetskog rata.[3] Statistiki period koji je u pitanju [19101920] ukljuuje, pre svega, dve godine uoi balkanskih ratova, kada je iseljavanje Srba sa Kosova bilo naroito intenzivno. Ratovi 1912-1918. godine odneli su vrlo veliki broj srpskih ivota u ovim oblastima, a nosili su sa sobom i novo raseljavanje. Procesi 1910-1918, prema tome, ireverzibilni su u demografskom smislu za srpski narod na Kosovu i Metohiji. Na iseljavanje Albanaca, stoga, otpada samo manji vremenski period i srazmerno manji broj ljudi. Prema nekim podacima privremena emigracija iz jugoslovenskih oblasti u Albaniju iznosila je 1921. godine oko 40.000 lica.[4] Iseljavanje u Tursku bilo je srazmerno malo. Rauna se da je do tridesetih godina iseljeno u Tursku najvie do 45.000 lica albanske, ali i turske i ciganske narodnosti [muslimana]. Nakon toga iseljavanje je prestalo, jer je turska vlada odbila da daje ulazne vize.[5] U ovom sluaju radilo ce ve o pokuajima planskog iseljavanja, o emu su voeni pregovori izmeu jugoslovenske i turske vlade, poev od 1930. godine. Naelna saglasnost postignuta je 1931. Kasnije, u obnovljenim razgovorima, Turska je izrazila spremnost da poetkom 1936. godine zakljui s Jugoslavijom formalni sporazum o iseljavanju 200.000 lica, "stanovnitva koje je srodno po mentalitetu turskom, te e ce u Turskoj lako asimilovati, kao to je to sluaj sa nekim delovima arbanakog stanovnitva kod nas". Na sednici Stalnog saveta Balkanskog sporazuma krajem februara 1938. zakljueno je da ce u Carigradu sazove konferencija Turske, Rumunije i Jugoslavije, uz prisustvo grkog posmatraa, radi diskusije o obezbeenju materijalnih sredstava za naseljavanje doseljenog stanovnitva u Turskoj. Ta konferencija je i odrana 13. juna 1938, pa je zakljueno

Page 321 of 478 da je iseljavanje "jedan od najvanijih socijalnih problema", pod ime ce podrazumevalo osloboenje ziratne zemlje za Srbe iz pasivnih krajeva. Iste godine je sa vie strana podsticana i obrazlagana ideja o sistematskom iseljavanju Albanaca. Tako je 16. maja 1938. godine u Srpskom kulturnom klubu raspravljano o referatu u kome ce konstatuje da dotadanji rad na kolonizaciji nije dao potrebne rezultate, da je opasnost i tetnost albanskog elementa i dalje aktuelna, kako u nacionalnom i ekonomskom tako naroito u bezbednosnom pogledu, pa ce stoga preporuuje da ce Albanci iz Jugoslavije iseljavaju u Albaniju ili Tursku poto ce bude stvar uredila diplomatskim putem, kako su to povoljno reile Bugarska, Rumunija i Grka sa svojim muslimanskim stanovnitvom. Ako ce ovo ne bude moglo izvesti, preporuuje ce da ce otkupljivanjem imanja i njihovim ustupanjem Srbima i Crnogorcima primoraju Albanci da ce sami iz sopstvenih pobuda iseljavaju.[6] Istovremeno, 7. oktobra 1938. Ministarstvo vojske i mornarice Kraljevine Jugoslavije, zabrinuto za bezbednost i teritorijalni integritet Jugoslavije u predveerje drugog svetskog rata, nareuje da ce nastavi akcija iseljavanja Albanaca, a komanda III armijske oblasti sa seditem u Skoplju predlae mere. U okviru toga, treba "smiljeno, sistematski, ali i energino" sprovoditi ovu akciju; dovoditi srpski elemenat; nastojati da ce u to skorije vreme jake kompaktne mase arnautske razbiju, dovoenjem u njihovu sredinu bar 50% naeg ivlja; za kolonizaciju u isto albanskim naseljima nee ce moi primeniti agrar, tj. oduzimanje, nego bi tu zemlju trebalo otkupiti po dobroj ceni, pa onda vriti naseljavanje. Milioni koji bi ce dali za otkup te zemlje, po oceni ove komande, bili bi neznatni izdaci prema koristi koja bi ce dobila rastresanjem

Page 322 of 478 kompaktnog arnautskog naselja. Ukazuje ce, pri tom, i na znaajnu pomonu ulogu koju treba da odigra crkva, narodna odbrana i privatna inicijativa preko raznih drutava i sl.[7] Antropogeografska prouavanja pojedinih oblasti na Kosovu i Metohiji, uprkos svemu, ne daju za pravo tvrdnjama da su iseljavanja u Tursku i Albaniju bila masovna. Atanasije Uroevi primeuje, na primer, za Kosovo da ce isprva ilo samo u Tursku, a docnije malim delom i u Albaniju, te da su ce do 1935. godine iz itave oblasti [od ukupno 7638 kua] iselile 804 albanske kue i 40 kua poislamljenih i poarbanaenih Srba [svega 844 kua, tj. oko 4220 lica]. U Albaniju je za to vreme iseljeno 68 kua [oko 340 lica], a u Siriju 2 albanske kue [desetak lica].[8] U Novobrdskoj Krivoj reci na 2944 albanske kue u celoj oblasti iselilo ce iz Jugoslavije 95 kua [oko 475 lica], i to 81 u Tursku, a 14 u Albaniju; meu onima koje su otile u Tursku ima i 4 poarbanaene srpske kue. Procenat iseljavanja u Tursku i Albaniju, dakle, iznosi ovde jedva 3,13%.[9] U Gornjoj Moravi i Izmorniku albanski iseljenici su otvoreno govorili da ne mogu da gledaju kako "kau" [Srbin] sudi, a mnogi su muhadiri pobegli iz bojazni od osvete onih Srba kojima su ce zamerili, jer je veina bila na atarima srpskih sela.[10] U svakom sluaju, iseljavanje Albanaca nije uzelo maha niti je dostiglo oekivane razmere. U elaboratu Ive Andria iz 1939. godine rauna ce jo uvek sa prednostima sistematskog iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku, koje bi najlake bilo izvesti u sluaju podele Albanije [o emu Andri inae ne misli dobro], "jer ne bi bilo nikakve jae akcije da ce to spreava". Neiseljeni ostatak mogao ce, u tom sluaju, sa

Page 323 of 478 nestajanjem Albanije kao privlanog centra za albansku manjinu na Kosovu, lake asimilovati.[11] No sve su te kombinacije pale u vodu pred nespremnou jugoslovenske vlade da uloi vea finansijska sredstva u stimulaciju iseljavanja. Karakteristian je u tom pogledu razgovor turskog ministra spoljnih poslova Rudi Arasa sa drom Ivanom Subotiem 6. jula 1939. Pred ostvarivanje programa iseljavanja Albanaca u Tursku ispreile su ce finansijske tekoe: svoju polovinu trokova naseljavanja u Turskoj, po sporazumu, turska vlada nije mogla da snosi zbog svog programa naoruanja. Aras je tvrdio da bi ce konvencija mogla odmah primeniti ako bi Jugoslavija primila na sebe i drugi deo trokova koji su ce odnosili na naseljavanje u Turskoj. Aras je uveravao Subotia da i turska vlada smatra da je najbolje da u Jugoslaviji du albanske granice ima to manje manjine "koja bi jednog dana mogla postati podlona jednoj iredentistikoj propagandi dirigovanoj od strane Italije iz Arbanije".[12] Vid.: V. ubrilovi, Polit. uzroci, 27; A. Uroevi, Kosovo, 95; isti, Gornja Morava, 93.
1 2 3 4 5 6 7

Dokumenti VII/2, 319 (br. 186). A. Hadri, Kosovo i Metohija, 74-75. . Avramovski, Prilog, 124. . Avramovski, Prilog, 125. A Hadri, Kosovo i Metohija, 75-76

A Hadri, Kosovo i Metohija, 76-77. I Glavni generaltab predlae energino iseljavanje ili zadovoljiti zahteve iptara u materijalnom i kulturnom pogledu ili ih to skorije iseliti

Page 324 of 478 iz Jugoslavije u Tursku. Prvu soluciju je, meutim, odmah odbacio kao neprihvatljivu, jer je smatrao da bi to iptare moda "samo privremeno zadovoljilo i da bi po tom u najskorije vreme i momentu za nas moda najnepovoljnijem ipak traili prisajedinjenje Arbaniji" Zato je Generaltab insistirao na drugoj soluciji ( Avramovski, Prilog, 137.) A. Uroevi, Kosovo, 95. Statistiki pregled u ovoj inae odlinoj monografiji, zaudo, nije jasan Iz "pregleda doseljenikih struja" moe ce nabrojati do 6724 albanske kue, ako tu nisu uraunate one iseljene, onda je procenat iseljenih od ukupnog broja albanskih kua neto ispod 12% (6724+914=7638)
8 9

A. Uroevi, Novobrod. Kriva reka, 45-46, upor. 35 A. Uroevi, Gornja Morava, 93. Elaborat Ive Andria, 89. Avramovski, Prilog. 138.

10 11 12

KOSOVO I ALBANSKA NARODNOST U NOVOJ JUGOSLAVIJI I DRUGI SVETSKI PAT 1941-1945. I ALBANCI U JUGOSLAVIJI 1. Aneksija i Druga prizrenska liga Faistika agresija protiv Jugoslavije poela je, u stvari, diverzantskim akcijama albanskih iredentista na Kosovu, koje su organizovali Italijani u Albaniji juna 1939. godine. Okupacijom i aneksijom Albanije 7. aprila 1939. Italija je definitivno zakoraila na balkansko tlo i zapoela svoj

Page 325 of 478 imperijalni pohod protiv balkanskih i posebno protiv jugoslovenskih naroda. "No uperen u kimu Jugoslavije", kako je ano nazvao albansko-kosovarski iredentizam, aktiviran je u najbrutalnijem smislu, ime su ce ostvarile slutnje i procene jugoslovenskih vojnih i politikih krugova iz 1938. godine. Sukoba i arkanja bilo je ve 30. juna i 1. jula 1939. Diverzantski upadi kaaka izvreni su i avgusta te godine, pa maja i potom oktobra 1940. U Tirani je formiran jedan nov "Kosovski komitet", pod vostvom erim-bega Mahmudbegovia iz Pei.[1] Oruani napad na Jugoslaviju 6. aprila 1941. i brzi poraz jugoslovenske vojske albanski narod u Jugoslaviji primio je sa oduevljenjem, kao trenutak osloboenja i povratka na stanje pre 1912. Albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji ce u stvari, nije bila pomirila sa ukljuenjem u okvire jugoslovenske drave; po svom nacionalnom oseanju i samoopredeljenju ona ce nije smatrala obaveznom prema toj dravi i ekala je prvi trenutak da ce od nje otcepi i pripoji Albaniji, kao matinoj nacionalnoj zemlji. Bilo je iluzorno oekivati iskreno projugoslovensko raspoloenje kosovskih i makedonskih Albanaca posle dvadeset i vie godina njihove aktivne ili pasivne rezistencije. Otpor i propaganda meu jugoslovenskim Albancima jo uoi rata da ce ne odazivaju pozivima za vebu, politike kombinacije sa hrvatskim separatizmom u traenju autonomije za albansku nacionalnu manjinu i slino ukazivali su na to da e ce u buduem ratu albanska narodnost u Jugoslaviji okrenuti protiv Jugoslavije i da e pridruena neprijateljima ove zemlje pokuati da ostvari neke svoje bitne politike ciljeve koji su bili osujeeni pobedom Srbije u prvom balkanskom ratu 1912. S druge

Page 326 of 478 strane, faistiko-nacistiki agresori svuda u Evropi, i posebno u Jugoslaviji, koristili su nacionalne manjine kao produenu ruku i "petu kolonu" svoje agresije. Albanska manjina ce u tom pogledu nije ponaala drukije negoli nemaka ili maarska manjina. Po okupaciji jugoslovenske teritorije nemako-italijanski arpecop je, suprotno naelima meunarodnog prava, podelio zemlju i jednostranim aktom izmenio dravnopravni status pojedinih njenih oblasti. Sudbinu teritorija nastanjenih albanskom nacionalnom manjinom, prema tome, nisu odredili interesi albanskog naroda nego glavnih okupatora Jugoslavije: Nemake, Italije i Bugarske. Italija je nastojala da formira "Veliku Albaniju", anektirajui delove Srbije, Makedonije i Crne Gore. Na celoj duini istone i jugoistone granice Crne Gore Italija je odvojila delove crnogorske teritorije i prikljuila ih "Velikoj Albaniji". Ulcinj sa okolinom, od podgorikog sreza Tuzi, Hoti, Grudi, Zatrijeba, Vranj, Vladanj i Kodrabudan; od andrijevikog sreza Plav i Gusinje sa okolinom, a od sreza beranskog - Roaj sa okolinom. Vei deo Kosova i cela Metohija pripali su takoe "Velikoj Albaniji", osim podujevskog, vuitrnskog i kosovskomitrovakog sreza, koji su dodeljeni nemakoj okupacionoj zoni odn. okupiranoj Srbiji, i delova gnjilanskog i uroevakog sreza severno od Pasjana, sa Kaanikom, Vitinom i Sirinikom upom, koje su dobili Bugari. Italijani su anektirali i zapadnu Makedoniju sa Tetovom, Gostivarom, Kievom, Debrom, Strugom i Sve tim Naumom, kao i celim Prespanskim jezerom. Istono od tog podruja Makedonija je pripala Bugarskoj, a demarkaciona linija [ne i konana granica] izmeu Bugarske i Albanije odn. Italije odreena je Bekim sporazumom od aprila 1941. godine.[2]

Page 327 of 478 Aneksija ovih teritorija Albaniji pod okriljem italijanske okupacije posluila je kao osnov za veoma ivu propagandu velikoalbanskog iredentizma, kako bi ce obezbedilo i konano dravnopravno reenje u korist Velike Albanije posle pobedonosnog rata. U tom sluaju, naime, trebalo je pripojiti i sve ostale jugoslovenske krajeve nastanjene Albancima, koji su ce nali pod nemakom i bugarskom okupacijom. Predsednik marionetske albanske vlade, Mustafa Kruja, drao je 30. maja 1941. u Kraljevskoj italijanskoj akademiji predavanje o prirodnom i istorijskom karakteru "Velike Albanije"; Musolini i Hitler e obezbediti albanskom narodu posle pobede sila osovine i uspostavljanja novog poretka takvu nacionalnu dravu koja e obuhvatiti najire etnike granice i biti u nerazdvojnoj zajednici s faistikom Italijom. Velikoalbansku propagandu irilo je i katoliko svetenstvo. Marin Sirdani je u knjizi Albanija i Albanci [Shqypnija dhe Shqyptart] isticao da ce "Velika Albanija" moe stvoriti jedino voljom Musolinija i Hitlera, koji su to obeali, pa zahteva da etnika Albanija obuhvati etiri biva turska vilajeta - janjinski, skadarski, bitoljski i kosovski, te da ce podruje Crne Gore svede na granice od pre 1878. godine.[3 ]Na dan 28. novembra 1941. godine organizovane su u Skoplju bune antibugarske albanske demonstracije, sa zahtevom da ce Skoplje prikljui Albaniji. Nasuprot tome, nisu uspeli pokuaji kvislinke uprave Milana Aimovia u Srbiji da ce skretanjem panje nemakom okupatoru na strategijski potencijal kosovskog rudnog basena, ali i na visok procenat srpskog stanovnitva [navodno i svih 60% u Uroevcu i Prizrenu], kao i na prisustvo spomenika srpske srednjovekovne drave na Kosovu, Metohiji, u Drenici i Sandaku - postigne ponovno pripajanje Kosova i Metohije Srbiji.[4] Velikoalbanski elementi bili su ovde veoma aktivni: u Kosovsku Mitrovicu

Page 328 of 478 je odmah po okupaciji doao Kosovski komitet na elu sa Bedri Pejanijem i Redepom Mitrovicom; neto kasnije Ferad-beg Draga, poslanik i voa "Demijeta" u Kraljevini Jugoslaviji, i njegov sin Ali Draga formirali su novu organizaciju Lidhja kombetare shqiptare. Sem toga, na teritoriji Srbije pod nemakom okupacijom albanskoj manjini su sada obezbeena sva prava: uee u organima uprave, posebne kole odnosno odeljenja, potpuna realna gimnazija za albanske uenike u Kosovskoj Mitrovici, pa ak i uee u viim upravnim telima.[5] Izmeu Italije i Bugarske, meutim, stvorena je velika napetost zbog demarkacione linije, s kojom nisu bili zadovoljni ni Albanci odnosno Italijani, ni Bugari.[6] U traenju da ce granina linija izmeni te da ce Bugarskoj daju Tetovo, Gostivar, Kievo, Debar i Struga, izneti su kao argumenat i podaci o dogovoru izmeu VMRO [vrhovista] i Albanaca 1928. godine, prema kome e Bugarskoj u sluaju raspada Jugoslavije imati da pripadnu gradovi Debar, Kievo, Tetovo, Gostivar i drugi; posebno ce zateglo pitanje oko Svetog Nauma. Zategnutost je uveana do te mere da je bugarski ministar vojni Lukov izjavio da e u skoroj budunosti doi do sukoba izmeu Italije i Bugarske, budui da italijanska imperijalistika politika tei da uspostavi nekadanje rimsko carstvo i da zagospodari Balkanom. Na demarkacionoj liniji dolo je i do oruanih incidenata. Stanje ce nije izmenilo ni posle kapitulacije Italije, jer je u posed bive italijanske zone u celosti ula nemaka armija. Istina, novembra 1943. u zapadnoj Makedoniji boravila je jedna nemaka komisija, sastavljena od vojnih i civilnih lica, koja je trebalo da proui etniki sastav stanovnitva koje ce ranije nalazilo pod italijanskom okupacijom, ali rezultati njenog rada nisu poznati.[7] Nemaki okupator nije ponitio

Page 329 of 478 aneksiju jugoslovenskih teritorija "Velikoj Albaniji". Naprotiv, likvidaciju italijanske vlasti tumaio je albanskom narodu kao njegovo ponovno osloboenje - od italijanskog okupatora, a kao znak podrke velikoalbanskom konceptu podstakao je osnivanje tzv. "Druge prizrenske lige", u Prizrenu krajem 1943 [pod pokroviteljstvom vojnoobavetajne slube, Abvera]. Na elu ove lige nali su ce kolaboracionisti Dafer Deva, Bedri Pejani, Ismet Krieziu i drugi. V. Vinaver, Faizam i jugoslovensko albanski odnosi na poetku drugog svetskog rata, IZ 27 (1970) 99-128.
1

C. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 12, 14; upor. V. Terzi, Slom Kraljevine Jugoslavije: 1941, Knj. 2 Beograd 1983, 596-599. F. ulinovi, Stvaranje nove jugoslovenske drave, Zagreb 1959. 9-17.
2 3 4 5 6

A. Hadri, Okupacioni sistem, 42. A. Hadri, Okupacioni sistem, 43-44. A. Hadri, Okupacioni sistem, 55-56, 58.

Septembra 1941. predsednik bugarske vlade Bogdan Filov izjavio je: "Mi nismo zadovoljni sa granicom zapadne Makedonije niti sa stavom Italijana. Te granice ne odgovaraju niti istorijski niti strateki niti ekonomski i neodrive su" (G. Todorovski, Odnosi, 79).
7

G. Todorovski,. Odnosi, 77-97, posebno na str. 95 nap. 76.

2. Poloaj srpskog i makedonskog naroda u anektiranim oblastima

Page 330 of 478 Teror koji je zaveden nad srpskim stanovnitvom Kosova i Metohije, kao i nad Makedoncima u zapadnoj Makedoniji, sprovodili su albanski nacionalisti uz podrku okupacionih vlasti i trupa. Bilo je, istina, asnih izuzetaka kad su susedi i stari prijatelji spasavali ivot Srbima, pogotovu u toku proterivanja iz mesta i oblasti. Isto tako, same okupatorske vlasti su spreile izvesne napade na srpske spomenike: tako je 1941. osujeeno razaranje manastira Deana, koji od tada uva stalna posada italijanske vojske, a posle kapitulacije Italije - nemaka posada.[1] No teror je zapoeo odmah po zavoenju okupacije u vidu pretnji i nareenja Srbima, posebno Crnogorcima, da ce iseljavaju u Srbiju i Crnu Goru, sa fizikom likvidacijom i paljevinom kua. Prve rtve su bili kolonisti, koji su jo od aprila 1941. pod pretnjom smrtne kazne morali da naputaju imanja i bee iz oblasti. To su sprovodile teroristike grupe kaaka. Njihov zadatak je bio da rade na iseljavanju nealbanskog stanovnitva, u prvom redu naseljenika, ali i drugih. Palili su im domove u nameri da im ce izbrie svaki trag. Time ce pripremao teren za potpuno etniko "ienje" Kosova i Metohije i konano prikljuenje ovih oblasti Velikoj Albaniji. Pored kaaka na Kosovu deluju i velikoalbanski nacionalisti u istom smislu, harangirajui albanske mase protiv srpskog naroda. "Valja istai da su ete kaaka i velikoalbanskih nacionalista na Kosovu naile na podrku dela albanskog ivlja koji je bio ovinistiki raspoloen i orijentisan".[2] Posledica ovoga udruenog nasilja je masovno iseljavanje srpskog stanovnitva u Srbiju i Crnu Goru. Za godinu dana, do aprila 1942. godine, nakupilo ce na junim granicama okupirane Srbije oko 60.000 izbeglica. Ne treba zaboraviti da je iseljavanje sa Kosova samo jedna epizoda u graninoj istoriji proterivanja i raseljavanja

Page 331 of 478 srpskog naroda u sklopu opte politike genocida koji je sistematski sprovoen nad njim u itavoj Jugoslaviji za vreme rata. Pokrenute su velike mase Srba iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Vojvodine, sa Kosova, pa i iz Makedonije. Prema nekim proraunima najmanje 400.000 Srba je bilo zahvaeno ovim merama, a te mere su sprovodili uglavnom okupatorske snage tj. "domai izdajnici", ovinisti i separatisti i pripadnici nekih nacionalnih manjina. Ne postoji blagovremeno, sistematsko i ukupno istraivanje ovog vida genocida nad srpskim narodom.[3] Tako je i srpski egzodus sa Kosova 1941-1944. samo delimino poznat; sistematsko demografsko istraivanje, pogotovu, nije nikada izvreno. Ukoliko ce neto vie zna o ovoj tragediji, zna ce posredno, prema odbijanju nemakih okupacionih vlasti u Srbiji da prime ovaj veliki talas izbeglica i prognanika, koji je doslovno sa svih strana navaljivao u Srbiju i optereivao ionako teke ekonomske i politike prilike u ovoj okupacionoj zoni. to ce tie kosovskih prognanika, organizovana je i jedna konferencija o pitanju vraanja izbeglica na teritoriju Kosova, u Kosovskoj Mitrovici i Rakoj 24-25. aprila 1942. Govorilo ce o nekih 20.000 izbeglica koje bi valjalo vratiti na Kosovo. Iz protokola konferencije, na kojoj su uestvovali i predstavnici albanskih nacionalista [I. Ljutvi, B. Boljetinac], proizlazi podatak o 856 spaljenih srpskih kua, koje bi u sluaju povratka trebalo ponovo sagraditi. Raunalo ce da je sa Kosova pokrenuto ukupno oko 100.000 Srba. Konferencija, meutim, nije dovela ni do kakvog rezultata: iseljavanje Srba sa Kosova je nastavljeno. Kao to primeuju istraivai, "sa malim prekidima to je u stvari bio jedan kontinuitet u njihovom preseljavanju. Taj proces e tei za sve vreme drugog svetskog rata, nekad jae, a nekad slabije". Ve 29. aprila 1942. referisano je nemakom

Page 332 of 478 komesaru za preseljenike dru Vajnmanu da u Srbiju pristiu nove izbeglice iz novopazarskog, kosovskomitrovakog, vuitrnskog i podujevskog sreza, ali i iz Metohije i sa ueg Kosova oko Pritine, dakle i iz italijanske okupacione zone.[4] Oigledno je da ce politika albanskih kvislinga prema srpskom narodu na Kosovu nije promenila posle sastanka u Kosovskoj Mitrovici i Rakoj. Naprotiv, u pojedinim mestima su i pojaani progoni. Tome je dosta doprineo dolazak predsednika albanske marionetske vlade, Mustafe Kruje, na Kosovo krajem juna 1942. On je na sastancima sa albanskim vodeim ljudima Kosova javno govorio "da treba nastojati da ce srpski ivalj na Kosovu i Metohiji to pre smeni... Sve starosedeoce Srbe oglasiti kolonistima i kao takve preko albanskih i italijanskih vlasti poslati u koncentracione logore u Albaniji. Naseljenike Srbe treba ubijati". Posle toga je i usledilo masovno ubijanje Srba, kao i odvoenje u sabirne pa koncentracione logore na teritoriji Albanije. Krajem juna izvren je pogrom u okolini Pritine. Vesti o ovim pogromima komentarie poslanik NDH u Sofiji, Vladimir idovec, u pismu ministru inostranih poslova Nezavisne Drave Hrvatske, M. Lorkoviu, od 5. septembra 1942, na karakteristian nain, ali tano: "Albanci na taj nain ciljaju za tim da otjeraju Srbe iz kosovskog kraja".[5] Teror je pojaan posle kapitulacije Italije i zavoenja nemake okupacione vlasti, krajem 1943. Teroristika albanska organizacija "Crna ruka" je psiholokim pritiskom nagonila Srbe da bee sa Kosova. Srpskim porodicama su upuivana pretea pisma da bez odlaganja napuste domove. Oni koji ce ne bi iselili, ubijani su - pored ostalog i radi zastraivanja srpskih masa. Bez ikakve zatite,

Page 333 of 478 srpsko stanovnitvo ce sve masovnije iseljavalo: od sreskih vlasti su traeni i u roku od 48 asova dobijani pasoi za Srbiju. To je novi talas iseljavanja Srba, od oktobra 1943. do marta 1944, kada je intenzitet preseljavanja oslabio po svoj prilici zbog intervencije centralnih nemakih vlasti u Berlinu, jer je ovo stanje ometalo borbu okupatora protiv narodnooslobodilakog pokreta u Srbiji i stvaralo velike tekoe na strategijskim komunikacijama, putevima i eleznikim prugama. Nacionalistika albanska organizacija "Bali kombtar" preduzela je sa svoje strane takoe mere za etniko "ienje" Kosova: u prvoj polovini 1944. putem plakata balisti su opominjali srpsko stanovnitvo da ce "blagovremeno" iseljava sa teritorije Kosova.[6] Broj iseljenog stanovnitva sa Kosova teko je i priblino utvrditi. Navode ce podaci da je od maja 1941. do aprila 1944. iseljeno iz italijanske okupacione zone preko 40.000 osoba, a pored toga od nemakih vojnih vlasti u Pritini, uglavnom u 1944. godini, trailo je dozvolu za iseljenje 30.000 osoba. Polovinom avgusta 1944. javlja ce novi talas organizovanog preseljavanja stanovnitva - poslednji transport preseljenika iz Uroevca i okoline.[7] Narod zapadne Makedonije bio je izloen istom teroru i proterivanju kao i srpski narod na Kosovu i u Metohiji. Iz Debra, Kieva, Struge i drugih mesta ove zone veliki broj izbeglica prelazio je demarkacionu liniju, na istok. Albanski kvislinzi su uz podrku italijanskog okupatora primoravali roditelje da decu daju u albanske kole, sa nastavom na albanskom jeziku; ako su odbijali da to uine, ukidano im je sledovanje hrane, a nisu izostala ni fizika muenja stanovnitva. Srbi su, opet, proterivani i sa bugarskog dela Kosova: rauna ce da ce odatle moralo iseliti 5000 srpskih

Page 334 of 478 porodica [oko 25.000 osoba]. Zajedno sa nekih 45.000 Srba koji su proterani iz Skoplja pod bugarskom okupacijom taj ce narod slivao u velike kolone koje su priinjavale tekoe italijanskim i nemakim okupacionim vlastima.[8] Kako je taj teror izgledao, vidi ce iz nekih primera zabeleenih u istraivanjima naselja i stanovnitva Pologa. Za vreme italijansko-albanske vlasti nastala su teka stradanja makedonskog stanovnitva Poloke kotline. Deo Albanaca iz Simnjice, elina, urovita, Lakavice, Reana, Ravena, Gornjeg Palita itd., uz pomo italijanskog okupatora, zlostavljao je na najrazliitije naine nae stanovnike: u svim makedonskim selima ti su Albanci otimali stoku, odnosili pokustvo, ubijali istaknute ljude, traili ucene i, kao u vreme Turaka, otimali devojke, ene itd. Neograniene pljake koje su vrili pojedini Albanci i bezvlae ostavili su teke posledice, koje ce oseaju i posle rata. Zbog pomenutog terora sela Senokose i Gradec danas nisu vie makedonska, a u nekim selima broj makedonskog stanovnitva znatno je opao. Mnoga makedonska domainstva ostala su bez zemlje, jer su je budzato morala prodavati Albancima.[9] tavie, u toku rata dolazi do obnovljenog doseljavanja Albanaca iz severne Albanije, naroito iz Ljume. To stanovnitvo je i ostalo u Pologu,[10] ime ce jo jednom potvruje da su demografski poremeaji nastali za vreme poslednjeg rata u posleratnom periodu postali, na alost, ireverzibilni, te da ce u izvesnim sredinama ne shvata politiki znaaj ove injenice. Naveemo nekoliko pojedinanih primera terora sa dobro prouenog polokog terena. Selo Tumevite je po drugi put u svojoj istoriji razoreno 1943. Uinili su to Albanci okolnih sela, naroito iz susednog egrana, koji su prigrabili zemlju,

Page 335 of 478 a crkvu i kue u selu razorili. Preivelo makedonsko stanovnitvo ce razbealo.[11] Albanci iz okolnih sela ubili su u eleznom Reanu oko 28 najistaknutijih makedonskih domaina; potom su opljakali svu stoku i iznuivali razne ucene. Seljani su redovno spavali u peinama oko naselja, nisu smeli ii na trg u Gostivar, niti su mogli obraivati njive. Da su te prilike potrajale jo koju godinu, primeuje J. Trifunoski, Makedonci iz eleznog Reana bili bi poubijani, gladovanjem satrveni i iseljeni.[12] Manastir u Simnjici stradao je, kao to ce zna, jo u austrijsko-turskom ratu 1689; tada su doseljeni Albanci iz Mata, uz pomo svojih sunarodnika iz susednih sela Padalita i Srbinova napali i razorili manastir, igumana spalili i pobili kaluere. I u ovom ratu, 1943, manastir [obnovljen 1935/36] napali su simnjiki Albanci, kaluer i posluga bili su zaklani, manastirski hram poruen, graevinski materijal i stoka razgrabljeni. Istraiva je prilikom posete manastiru u julu 1947. prepoznao samo pojedine delove zidova. Zemlju oko manastira ponovo su bili zahvatili muslimanski Arbanasi.[13] Simnjiki Albanci proslavili su ce i napadima na druga makedonska sela, kao na primer na Cerovo, koje je zapaljeno 1941. i u koje su potom stalno upadali Albanci iz Simnjice, ali i Albanci iz Albanije.[14] Makedonsko selo Senokose postalo je preteno albansko stalnim doseljavanjem Albanaca i proterivanjem Makedonaca; poslednjih osam makedonskih porodica iz ovog sela prisilno je iseljeno u Tetovo na prvi dan Uskrsa 1942. Tada su nad njima vrili teror i ubijali ih neki Albanci iz Senokosa i susednih naselja.[15]
1

Prema usmenom kazivanju pok. arhimandrita Makarija tada monaha deanskog koji ce po nalogu svog igumana

Page 336 of 478 Teodosija provukao kroz iptarsku blokadu i uspeo da obavesti italijansku komandu u Pei o pretnji manastiru.
2 3

S. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 104.

Do sada je najbolja studija S. Miloevia, koja ce ovde koristi i navodi. Savremeni istraivai prinueni su da pabire razbijene i esto protivrene podatke. Najpotpunija je dokumentacija koja je prikupljena i voena u okupiranoj Srbiji od strane komisije koju je vodio Toma Maksimovi, ali je i evidenciji te komisije izmakla masa neznanih begunaca i rtava, nikada i nikome neprijavljenih, kojima ce zameo svaki trag. S. Miloevi, Izbeglice i preseljnieci, 51-54. Predstavnici albanskih nacionalista, I. Ljutvi i B. Boljetinac (sin Ise Boljetinca) pokuali su da "objasne" proterivanje Srba kolonizacijom izmeu dva rata, jer je, navodno, "pitanje kolonizacije u ovim krajevima od strane Jugoslavije najvie doprinelo pogoravanju dobrih graanskih odnosa izmeu Srba i Albanaca".
4 5 6 7 8

S. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 54. S. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 54-55. S. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 56.

S. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 58 i d., posebno na str. 88-89, 93. J. Trifunoski, Polog, 41. Istraivai upozoravaju da proces iseljavanja makedonskog stanovnitva iz Pologa podstaknut u toku rata traje i danas. "Ako ce tom iseljavanju ne uini kraj nee proi mnogo vremena (od 1976 - D. B.), a
9

Page 337 of 478 makedonska sela e biti potpuno ispranjena. Zbog stalnog iseljavanja ova naselja ostavljaju vrlo teku sliku ini ce da ce na oigled rue i propadaju" (J. Trifunoski,Polog, 66-67).
10 11 12 13 14 15

J. Trifunoski, Polog, 74. J. Trifunoski, Polog, 166. J. Trifunoski, Polog, 191. J. Trifunoski, Polog, 213. J. Trifunoski, Polog, 217-218. J. Trifunoski, Polog, 278-279.

3. Narodnooslobodilaka borba na Kosovu i Metohiji Oruani otpor okupatoru na podruju Kosova i Metohije imao je veoma specifian tok. Ustanak ce ovde razvijao sporije nego u drugim krajevima Srbije [1] ; za sve vreme rata albanske mase ce nisu mogle aktivirati u narodnooslobodilakom pokretu, pa je u tim uslovima, zbog neprijateljskog stava Albanaca prema Jugoslaviji, pokret protiv okupatora na Kosovu i Metohiji bio lien masovne baze, koju je imao u drugim delovima zemlje. Oteavajuu okolnost je predstavljalo i samo iseljavanje Srba i Crnogoraca. Prvim udarom po srpskom stanovnitvu, internacijom i proterivanjem kolonista i starosedelaca, liena je ova oblast i znatnog broja lanova KPJ i SKOJ-a, koji su ce nali meu interniranima, proteranima ili uhapenima. Mnoge su partijske organizacije bile razbijene.[2]

Page 338 of 478 Prve diverzantske i partizanske grupe sastavljene su uglavnom od Srba i Crnogoraca: rudarska grupa iz Trepe [jul 1941], Kopaoniki narodnooslobodilaki partizanski odred, a potom [oktobar 1941] Metohijski odred, ije je ljudstvo ivelo po svojim kuama i koji je praktino likvidiran kada su krajem 1941. godine Italijani pristupili masovnom hapenju i deportovanju crnogorskog stanovnitva [posebno iz Pei] u koncentracione logore. U prvoj polovini 1942. godine, sve do jeseni, na Kosovu i Metohiji nije bilo oruane borbe; tek u jesen ce formira Glavni tab za Kosovo i Metohiju i prvi albanski [iptarski] odred "Zejnel Ajdini" [oko 70 boraca albanske narodnosti], zatim arplaninski narodnooslobodilaki partizanski odred, koji je u januaru 1943, odnosno u aprilu 1943. prihvatio delove razbijenih reorganizovanih albanskih odreda "Zejnel Ajdini" [koji je tada imao 35-40 boraca iptara] i "Emin Duraku" [oko 30 boraca]. arplaninski odred, sastavljen od Srba, Crnogoraca i Albanaca imao je u to vreme oko 220 boraca. Od aprila 1943. na Kosovu i Metohiji [zapravo, na ar-planini] je delegat Vrhovnog taba i CK KPJ Svetozar Vukmanovi Tempo, tako da je uinjen napredak u organizovanju oruane borbe protiv okupatora, ali su kapitulacija Italije u septembru 1943. i nemaka okupacija itave oblasti znatno oteali i pogorali prilike. Balistiki "Kosovski puk" [Regjiment i Kosovs], formiran krajem te godine, izvrio je niz tekih zloina na ovoj teritoriji, masovna ubistva u Prizrenu, Kosovskoj Mitrovici, Pei i pritinskom logoru. Ovaj puk i druge balistike jedinice angaovani su ne samo u borbama na Kosovu neko i protiv NOVJ u susednim oblastima kao i protiv HOB Albanije, koja je upravo tada sa dosta uspeha nastajala u Albaniji. U toku 1944. godine formira ce vei broj partizanskih odreda i bataljona, ali su sve ove jedinice sa teritorije Kosova i

Page 339 of 478 Metohije bile preteno sastavljene od Crnogoraca i Srba, a u manjem broju od Albanaca [Kosovara]. tavie, oni su dejstvovali uglavnom van teritorije Kosova i Metohije i nisu bili u stanju da ce uspeno suprotstave nemakim i brojnim, dobro naoruanim balistikim snagama, i da tako obezbede vei razmah NOB-a u ovoj oblasti. Do izvesnog preokreta dolazi sredinom 1944, kada ce i Albanci u veem broju poinju odazivati, pa ce formira osam kosovsko-metohijskih brigada meovitog sastava. Prve godine okupacije protekle su, dakle, u izuzetno tekim uslovima konspirativnog rada i pokuaja da ce organizuje oruana borba u oblasti. Nastojanja KPJ sudarila su ce sa masovnim neprijateljstvom Albanaca; nikakvi razlozi za diferencijaciju izmeu komunista i srpskih nacionalista, isticani u propagandi KP 1941. godine, nisu imali dejstva. Karakteristino je ta o tome kae Ali ukrija, tada sekretar Mesnog komiteta KPJ za Kosovsku Mitrovicu, u jednom pismu Oblasnom komitetu o vojno-politikoj situaciji i stanju partijske organizacije novembra 1941: "Arnauti ne misle mnogo na to koji su komunisti u Srbiji a koji etnici i drugo. Za arnaut[ske] mase Srbi su Srbi, neprijatelji Arnauta, bez razlike kako ih krste, komunistima ili etnicima".[3 ]I sekretar Oblasnog komiteta KPJ, Boro Vukmirovi, u izvetaju Centralnom komitetu KPJ od 25. oktobra 1942, godinu dana kasnije - kae da su iptarske "mase bile zavarane i raunale da su osloboene" i da "zato one nisu htjele da uju komunisti to govore. Pogotovu kada su vidjele napise KP Jugoslavija. ta e nama to. Kada su padali prvi letaci, masovno su ih predavali karabinjerima. Ali situacija ih je natjerala da malo skrenu miljenje.. . ali vazda prigovor zato ovo Jugoslavija".[4]

Page 340 of 478 Izvetaji i drugi dokumenti organizacija i funkcionera KPJ sa Kosova i Metohije u razdoblju od 1941. do 1944, naroito od kraja 1943, veoma reito govore o masovnom neprijateljstvu i psihozi zverstava i terora. U izvetaju Mesnog komiteta KPJ za Pe od 8. decembra 1943. detaljno je opisan pokolj Srba u Pei i okolini, koje je organizovao petokolona Dafer Deva.[5] O tom pokolju je re i u izvetajima Pokrajinskog komiteta KPJ od 12. i 31. januara 1944. U prvom sekretar PK Pavle Jovievi Rade kae da su u Pei i okolini bande Dafera Deve poubijale preko 100 ljudi, "a preteno sve srpsko", meu ubijenima su i tri druga iptara. On to navodi kao ilustraciju glavne konstatacije u izvetaju da je "situacija na Kosmetu vrlo slaba. Reakcija ce koncentrie. Teror zahvata na prvom mjestu Srbe kao cjelinu, a vri ce nemilosrdni udar po drugovima iptarima. Naseljenika sela sa Kosova ce uveliko iseljavaju za Srbiju, pod pritiskom pete kolone. To ce nije moglo spreiti. Aktivnost Bali Kombtara je velika i uspjena, a naroito zbog toga to su veinom na vlasti i oslanjaju ce na okupatora a sarauju uveliko sa engleskim oficirima koji odlaze kod svih istaknutih [albanskih - D. B.] reakcionara".[6]Uticaj NOP-a na terenu Kosmeta je "vrlo mali" - prema jednome drugom izvetaju; na bivem italijanskom delu "iptarske mase faistike okupatore, a naroito Nemce smatraju oslobodiocima i najveim prijateljima, jer su im dali. pravo kola na maternjem jeziku, inovnike i administraciju, vratili im oduzetu zemlju, dali im zastavu i pravo noenja oruja, pljaku, iseljavanje i ubijanje svih onih koji nijesu iptari itd. Danas iptarske mase uviaju, ali ale to e Nemaka izgubiti rat. Njih hvata veliki strah od osvete za nedjela razbojnikih bandi [a ponekad i itavog naroda pojedinih krajeva]; ... da bi taj strah od iptarskih masa suzbili i onemoguili da ce iptari

Page 341 of 478 orijentiu ka N. O. pokretu, oni [tj. Nemci - D. B.] preduzimaju iseljavanje Srba, a u prvom redu naseljenika sa Kosova za Srbiju, a u isto vrijeme sprovode pljaku i ubijanje. Za iptare na ovom dijelu Kosmeta glavni je i jedini neprijatelj Srbi, a naroito naseljenici. Sa ovog terena okupator nije uspio da mobilie narod za odlazak na radove ili u neku stalnu vojsku van Kosmeta. Meutim, za iptarsku vojsku za odbranu granica i unutranju borbu mobilisao je skoro 10 hiljada, sa glavnim sjeditima u Pei i Pritini. iptarske mase okupacijom Jugoslavije", zakljuuje sekretar PK, "dobile su na ovom dijelu ekonomski mnogo, moe ce rei nekoliko puta bolje ive nego ranije".[7] Izvetaj Sreskog komiteta za Pritinu Oblasnom komitetu od 28. marta 1944. slika lokalnu situaciju u krajnje mranim bojama: "Organizovane su", veli, "zloinake bande, koje ubijaju i zlostavljaju srpski i crnogorski ivalj, s ciljem da ih rasele, raspale ovinistiku mrnju i onemogue jedinstvo iptarskog i srpskog naroda... Fakat je da su ce balisti dosta uvrstili na Kosovu i svuda razgranali svoje mree. injenica je da imaju uticaja na iptarske mase [mislimo na na srez] i da im mase u mnogome veruju i voljne su da pou za njima. Mase su od njih zavedene".[8] Istim dramatinim i pesimistikim tonovima odjekuje i pismo politikog komesara Glavnog taba HOB i PO Kosmeta, Boka akia Nenada, sekretaru PK od 14. aprila 1944. o sadrini izvetaja poslatog delegatu Vrhovnog taba. "Situacija kod nas je vrlo loa", napominje Nenad. "Reakcija koja je otpoela sa iseljavanjem Srba jesenas jo ce vie pojaala zimus i jo uvek ce nastavlja. Da bi onemoguio jedinstvo i bratstvo naroda na Kosmetu, koje ce u neznatnoj meri ali ipak prilino poelo ostvarivati, da bi jo vie produbio jaz mrnje meu Srbima i iptarima, kao i da bi unitio i nau

Page 342 of 478 organizaciju, nemaki okupator uz pomo velikoiptarske reakcije otpoeo je iseljavanje srpskog ivlja sa Kosmeta, dozvolivi iptarskim masama da prisvoje njihova imanja. Na ovome je okupator uspeo, sa vrlo neznatnim izuzetkom, da mobilie iptarske mase. Nastala su hapenja, prebijanja, pljaka i ubistva mirnog srpskog stanovnitva i masovna ubistva... Tako da je srpskom ivlju, naroito naseljenikom, bio nemogu opstanak, te ce pod vrlo tekim uslovima morao iseljavati .[9] Naveemo jo jedan izvetaj, ovaj put sekretara Sreskog komiteta za Uroevac, Tankosave Simi Ane, Oblasnom komitetu za Kosmet od 28. septembra 1944, uoi odlunog preokreta i poetka Kosovske operacije [15. oktobra - 20. novembra 1944] za osloboenje Kosova i Metohije. Ona veli da je "neopisani strah iptarskih masa od sutranjice. Dok ce onaj deo iptara krvnika sada kaje to ranije nije zavrio sa pokoljem svih Srba da sada ne bi imali glavobolje, dotle ce dosta veliki deo onih pasivnih ip[tara] kaje zato je dopustio da ti "izrodi" uine takve zloine da ce odgovornost sa njih proiruje na sve ip[tare] i kako oni sada vele: "Eto zbog tih nekoliko pljakaa imamo svi mi da stradamo". itav pokret ce osea kod tog dela ip[tara] potenih utoliko to nisu uestvovali u stra[nim] zloinima. Svaki od njih svim silama radi da ce priblii nekoj srpskoj porodici i da tu trai garancije samo da im ce ivot spasi. U naknadu za to oni obeavaju da e svoj ivot poloiti da spree pokolj, ako ce za vreme "preokreta" pokua sa ubijanjem Srba. I tako ce itavi mali "sporazumi" utvruju... Za borbu protiv Nemaca ne smeju ni da pomisle, jer "Nemac strelja, vea, pali kue, internira" narod. A kad bude odlazio Nemac," onda ne znamo gde emo i kako emo. Kod Srba nema promena".[10]

Page 343 of 478 Imajui u vidu ovu masovnu dezorijentaciju, pa i neprijateljstvo albanskih masa na Kosovu, Glavni tab HOB i PO Srbije obratio ce avgusta 1944. posebnim proglasom iptarima Kosova i Metohije, koji, prevareni od Nemaca, pomau okupatoru i postaju sauesnici i u zloinima koje je poinio nemaki okupator. "Zajedno sa faistikim osvajaima vi ste digli ruku protiv susednih naroda i na taj nain ste na sebe navukli najteu sramotu... Zbog ovakvog dranja, vi niste do sada stekli pravo da bratski i ravnopravno ivite sa ostalim narodima Jugoslavije". Sada ce stvaraju uslovi da ce isprave greke i da iptari sa sebe skinu sram koji su navukli na sebe i na svoje ime.[11] U lanku sekretara PK, Pavla Jovievia, Kosovo i Metohija i odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a, objavljenom u listu "Sloboda" novembra 1944, istie ce takoe zavedenost albanskih masa - mada zbog, kako pie Jovievi, opravdanog nezadovoljstva stanjem u staroj Jugoslaviji. "Specijalne bande su ubijale, palile, pljakale naseljenike i Srbe, a kasnije, kada je narodnooslobodilaki ustanak izbio u Srbiji i Crnoj Gori, iptari su uzeli masovnog uea u njegovom guenju"; ogromna veina iptarskih masa nalazi ce na pozicijama slube okupatoru; hiljade i hiljade iptara palo je i jo uvek pada na raznim frontovima protiv NOB-a. "Na taj nain iptarski narod Kosova i Metohije je osramotio svoje ime i u oima ostalih naroda Jugoslavije ostao samo malo nie ispod nemakog naroda... Time je iptarski narod na Kosovu i Metohiji doveo u pitanje svoju budunost".[12]
1 2

Oslob. rat naroda Jugoslavije I 126.

Dobar pregled situacije i toka NOB a na Kosovu u VE IV, 781-782 (M. Hoti).

Page 344 of 478

3 4

Zbornik 1/19, 24 i d. (br. 3).

Zbornik 1/19, 157 (br. 27). U toku NOB-a ce u vojnim i politikim dokumentima sve vie upotrebljava naziv "iptari" umesto ranije "Arbanasi", "Arnauti", "Albanci" pa ak i "ipnija" umesto "Albanija". Pogreno je miljenje inae dosta rasprostranjeno da ce time htelo nekakvo izdvajanje albanskih masa Jugoslavije od onih u Albaniji te da je u pitanju neko regionalno ime. Naprotiv, iptari je sopstveno nacionalno ime svih Albanaca (Shqiptart) kao to je i Shqipri, Shqipni nacionalno i dravno ime Albanije U optoj upotrebi Albanaca je najkasnije u XIX veku mada ima i srednjovekovnih spomena. Uvoenjem imena "iptari" za vreme NOB-a i posle rata upravo ce htelo istai jedinstvo albanskog naroda Kosova i Albanije. U praksi meutim suprotno prvobitnim namerama, izraz je regionalizovan te je posluio upravo za razlikovanje pripadni ka albanske narodnosti u Jugoslaviji od Albanaca u Albaniji i ostalih po svetu. Otuda brisanje naziva iptari od 1968 i zavoenje jedinstvenog nacionalnog imena Albanci u Jugoslaviji. Tradicionalni naziv za Albance je u Srba Arbanasi ili u turskoj varijanti - Arnauti.
5 6 7

Zbornik 1/19, 349-351 (br. 70). Zbornik 1/19, 385-386 (br. 81).

Zbornik 1/19, 414-416 (br. 93 Izvetaj PK za Kosovo i Metohiju od 31. januara 1944. Centralnom komitetu KPJ o vojno-politikoj situaciji i o stanju i radu partijske organizacije u oblasti; potpisao ga je Pavle Jovievi, sekretar PK).
8

Zbornik 1/19, 469-470 (br. 105).

Page 345 of 478

9

Zbornik 1/19, 514 (br. 117). Zbornik 1/19, 648 (br. 178).

10 11

Zbornik 1/19, 618-620 (br. 164). Nema nikakvog osnova, a ni stvarne potrebe, da ce ovi jasni dokumenti u napomeni izdavaa interpretiraju sa formulom izvinjavanja i minimiziranja, kao da ce Glavni tab ovim proglasom obraa "onom delu stanovnitva albanske narodnosti u Jugoslaviji, koji je bio zaveden neprijateljskom propagandom i mobilisan u kvislinke jedinice" (str. 618). Naprotiv, iz teksta ovog proglasa kao i proglasa Operativnog taba HOB i PO Kosmeta od septembra i potom od oktobra 1944, nedvosmisleno proizlazi da su svi iptari bili dozvolili da budu prevareni te da su time okaljali svoje nacionalno ime - ali da, razume ce, makar i poznim ueem u NOB, mogu tu sramotu da skinu sa sebe i steknu pravo uea u jugoslovenskoj dravnoj zajednici
12

Zbornik 1/19, 719-720 (br. 205).

II KOMUNISTIKA PARTIJA JUGOSLAVIJE I ALBANSKO PITANJE Okupacija Kosova i Metohije 1941. godine zatekla je organizaciju KPJ na tom podruju u srazmerno slabom brojnom stanju. Upadljiva je injenica da je u redovima Partije nesrazmerno mali broj Albanaca, sasvim obrnuto etniko-nacionalnom odnosu: od 320 lanova KP svega je 20 bilo Albanaca, a od 1200 lanova SKOJ-a oko 70 Albanaca.[1] U toku oruane borbe, sve do druge polovine 1944, u partizanskim odredima je najmanje Albanaca: u dva albanska partizanska odreda sa Kosova, "Zejnel Ajdini" i "Emin Duraku", poetkom 1943. godine, kao to smo videli,

Page 346 of 478 bilo je najvie oko 70 boraca albanske narodnosti.[2] Za sve vreme rata KPJ i vojna organizacija narodnooslobodilakog pokreta imali su da ce nose sa neprijateljstvom ili pasivnou albanskih masa na Kosovu, koje su ce kao nacionalna manjina, ponele nelojalno prema jugoslovenskoj dravi. I pored toga, Kosovo i Metohija ulaze u novu Jugoslaviju kao autonomna oblast sa perspektivom dalje nacionalne afirmacije i osamostaljivanja Albanaca u socijalistikom sistemu jugoslovenske federacije. Razlozi za ovakav odnos prema albanskoj manjini lee u politici KPJ prema nacionalnom pitanju, kako ce ona gradila u razdoblju izmeu dva rata, od osnivanja Partije 1919. do aprilskog sloma 1941. Ta ce politika, kada ce prati njen istorijski razvoj, ne moe svesti na jednu i jednostavnu formulu, ali ce ipak moe izdvojiti jedna njena konstantna pretpostavka, a to je stav o "velikosrpskom hegemonizmu" odnosno "hegemonizmu velikosrpske buroazije" kao o glavnoj politikoj hipoteci stare Jugoslavije. Iz te pretpostavke proistekao je niz drugih politikih odrednica koje su imale da u bilo kojoj varijanti reenja jugoslovenskog pitanja skre velikosrpski hegemonizam, kao kljuni antikomunistiki inilac u jugoistonoj Evropi. Taj generalni i polazni stav KPJ doao je do izraaja posebno u "albanskom pitanju". Zahvaljujui njemu formirana je kosovsko-metohijska autonomija, no tu ce kriju i sve one opasne mogunosti pretvaranja "antihegemonistike" formule u antijugoslovensku formulu, sa kojom e ce ova zemlja sudariti tako estoko poslednjih decenija.
1 2

Oslob. rat naroda Jugoslavije I, 126, nap 120 VE IV, 781-782 (M Hoti)

Page 347 of 478 1. Stavovi srpske socijaldemokratije 1912-1914. Nikako ce ne moe i ne sme prevideti da je formula "velikosrpskog hegemonizma", pre nego to je ula u KPJ, nastala u sredini srpskih socijaldemokrata, kao odraz pogleda austrijskih marksista i socijalista. To pitanje zasluuje i dalje ozbiljna nauna istraivanja. Po svemu sudei, teza o "velikosrpskom hegemonizmu" i nije rezultat sopstvenih saznanja srpskih socijalista o poloaju nacije i politici njene vladajue klase u sklopu itave istorijske situacije srpskog naroda. U njoj ce pre moe videti izraz austrougarskog pogleda na stvari, odraz shvatanja jedne sredine koja za autentian nacionalni program Srbije nije imala razumevanja i koja je, tavie, svim sredstvima nastojala da ovaj program slomije. U genezi toga ne stoje, dakle, objektivnost i kritinost pogleda na svoju nacionalnu situaciju, ve naprotiv, nekritino preuzimanje jednoga tueg vienja, obeleenog protivljenjem svakoj perspektivi osloboenja i naroito ujedinjenja srpskog naroda. Ostvarivanjem tih ciljeva srpskog naroda, naime, bili bi dovedeni u pitanje celina Austro-Ugarske i politiki interesi te zemlje i drugih evropskih sila da vladaju balkanskim prostorom. Ne ulazei dalje u raspravu o izvorima politikih stavova Srpske socijaldemokratske stranke [SSDS], dovoljno je istai da ce ova stranka estoko suprotstavlja ne samo ratu 1912, 1913. i 1914, nego to ona ini sa tezom o imperijalistikom karakteru ovih ratova Srbije i njenih saveznika. Njena je meta "zavojevaka politika srpske buroazije", "srpski kolonijalizam", a alternativa - socijalistika federacija balkanskih naroda. Posebno ce to izrazilo u kritici ratnih ciljeva Srbije u prvom balkanskom ratu, koji su ocenjeni

Page 348 of 478 kao osvajaki, a ne oslobodilaki. Kapitalni znaaj u tom pogledu ima politika borba Dimitrija Tucovia Srbija i Arbanija. Jedan prilog kritici svakojake politike srpske buroazije, objavljena u Beogradu u samo predveerje prvog svetskog rata, 1914. Tucovieva knjiga o Albaniji uzima ce u nas najee kao nepogreiva analiza i ocena srpske politike, obrazac nepristrasnog i dalekovidnog politikog miljenja o albanskom pitanju. Tako ce veli za nju da ce ona "obraunala sa izvitoperenim pisanjem nacionalistike tampe u Srbiji", kao "studija iz oblasti razvoja albanskog naroda", te da ce Tucovi "s posebnim uspehom obraunao s nacionalistikim pozivom na istorizam, poredei srpske zahteve na Kosovu s maarskim zahtevima u Vojvodini, mada je greio kad je Kosovo ukljuivao u severnu Albaniju i prelazio preko injenice da je u toj oblasti postojao i srpski ivalj".[1] Tucovieva shvatanja provejavaju i kroz ocenu istoriara da je srpska vlada 1909-1912. godine trebalo da podri albanski pokret "u njegovim etnikim granicama" mada je upravo pitanje etnikih granica bilo i moralo biti sporno.[2] Isto shvatanje izbija i kroz sud o tome da ce balkanski rat mogao pravdati jedino slamanjem otomanskog feudalizma i nacionalnim osloboenjem balkanskih naroda, "ali je on izneverio oekivanja u odnosu na Albaniju i Makedoniju".[3] Jedna nova, kritika analiza stavova Dimitrija Tucovia mora pokazati da u njihovoj osnovi lei previanje nekih vanih istorijskih i aktuelnih injenica, nekritiko zauzimanje stanovita druge strane u jednom traginom istorijskom sporu - strane albanskog nacionalizma. Kao da je dokaz internacionalistike nepristrasnosti poricanje sopstvenih nacionalnih interesa, i kao da ce objektivnost

Page 349 of 478 izraava apriornim prihvatanjem suprotnog, pa ak i neprijateljskog stava. Ve u oceni Dimitrija Tucovia da su "zavojevakom politikom srpske vlade prema arbanaskom narodu stvoreni na zapadnoj granici Srbije takvi odnosi da ce u skoroj budunosti mir i redovno stanje teko mogu oekivati" i da je Albanija "tom politikom gurnuta u naruje dve na zapadnom Balkanu najzainteresovanije velike sile"[4] lee neke krupne zablude. Pre svega, zabluda je da je Albanija gurnuta u naruje Austro-Ugarske i Italije politikom Srbije. Prema svemu to se sada tako dobro zna, politika Srbije je samo bezuspeno pokuavala da neutralie dejstvo ve davno pre toga formiranog programa te dve evropske sile [i ne samo te dve] da ce stvori autonomna Albanija kao mostobran ili pion njihovog imperijalistikog prodora na Balkan. Kombinacije oko albanske autonomije seu u rani XIX vek, a pokret za albansku nezavisnost uoi i u toku balkanskog rata nalazi ce pod sigurnom kontrolom AustroUgarske, bez obzira na to ta Srbija radila. Ideja da ce podravanjem albanskog nacionalistikog pokreta mogao taj pokret vezati za neku "balkansku" pa ak i posebno srpsku politiku, pokazuje ce u svetlu novijih istorijskih saznanja sasvim nestvarna. Uostalom, pretpostavka za takvu politiku prema albanskom pokretu bila bi odricanje od elementarnih nacionalnih prava srpskog naroda u Staroj Srbiji, prihvatanje nepravedne i neosnovane teze da Stara Srbija i nije [ili nije vie] srpska nego albanska zemlja. U osnovi Tucovievih pogleda lei, zapravo, ta zabluda, to otpisivanje Kosova. Koren je toga u suavanju ideje i istorijske stvarnosti srpskog nacionalnog i dravnog prostora na Srbiju pre 1878, jer ce sa aljenjem govori i o "najurivanju" Albanaca iz novopripojenih krajeva u ratu i po odluci

Page 350 of 478 Berlinskog kongresa.[5] Tucovi ne pridaje odgovarajui znaaj injenici svoga vremena, a ne samo istorije, da ce nad srpskim narodom u Turskoj sprovodi teror i genocid, da je instrumenat toga terora i genocida upravo albanski muslimanski elemenat. O "prodoru Arbanasa na istok" on razmilja kao o jednom "prirodnom procesu"; za tragine strane toga zbivanja, po njemu, snosi odgovornost iskljuivo "sistem vladavine u Turskoj", "opta anarhija uprave i nezatienost raje". Stoga svako pisanje o zloinima nad srpskim narodom on shvata kao poziv na ovinistiku mrnju. Istorijska svedoanstva o stradanju srpskog naroda ili o prisustvu tog naroda u Staroj Srbiji za njega su, tavie, "zlonamerna propaganda uveliavanja i neistine", koju sprovode "vlasniki krugovi balkanskih dravica", na osnovu "varvarskoga naela": "da su grobovi i veala vei uitelj od novih ustanova".[6] Katastrofalne etnike poremeaje na itavom podruju srpskog naroda, a posebno u Staroj Srbiji, Tucovi je sklon da objanjava kao posledicu "optega, utvrenoga kretanja srpskoga naroda s juga na sever",[7] mada su ta kretanja bila samo vid jedne prisilne dijaspore, a u sluaju Stare Srbije nisu toliko ni vana, poto su glavni poremeaji nastupili, kao to ce zna, upravo usled albanskih nasilja u toku XIX veka. Pogotovu je neosnovana analogija koju izvodi Dimitrije Tucovi izmeu srpskih zahteva prema Kosovu i maarskih prema Vojvodini.[8] Srpski narod u Podunavlju ivi tamo jo od srednjeg veka; u XV veku je demografski obnovljen i ojaan seobama s jedne i s druge strane Dunava; velikom seobom krajem , XVII veka, kojom je, uostalom, srpski narod s Kosova pokrenut samo jednim delom a ne u najveoj masi, razlio ce srpski etniki elemenat po severnoj Ugarskoj vie nego po teritoriji kasnije Vojvodine. Nema,

Page 351 of 478 stoga, nikakve analogije izmeu kosovske i vojvoanske situacije, pa je i pekulisanje sa Kosovom - Vojvodinom bilo istorijski neosnovano. No, Tucovi ima i ovakav odgovor: "Ako bi, uostalom, stajalo, da je srpski elemenat prosto na prosto potisnut arbanaskim, zar bi to bio prvi sluaj u istoriji da navala nekih plemena vre organizacije ili drugih preimustava potisne neki narod sa njegova ognjita?" - veli on, izvlaei pri tom jo jednu neumesnu simetriju: "Zar slovenska plemena nisu potisla starosedeoce ovih zemalja sredstvima o kojima istorik nema ni malo lepo miljenje?"[9] Zanimljivo je, da ce u brouri Dimitrija Tucovia mogu nai argumenti austrijske propagande protiv Srbije, meu kojima i mnoga stvarna preuveliavanja, kao na primer ona o "svirepostima srpske vojske u istonim krajevima",[10] ili interpretacija "arbanaske pobune" septembra 1913, koja ce svojim vezivanjem za srpsku okupaciju i blokadu pijaca u dlaku poklapa sa austrijskim zvaninim i propagandnim interpretacijama.[11] O srpskoj vojsci, povodom Stare Srbije i Albanije, Tucovi govori kao o "soldateski"; o osloboenju Kosova - kao o "seriji kolonijalnih borbi", kao o "maanju tue zemlje i tue slobode", u kome su "nekadanji heroldi nacionalnoga osloboenja poneli zastavu nacionalnoga porobljavanja", itd.[12]Njegov je zakljuak zato sveden i jednostran: "borba koju danas arbanasko pleme vodi je prirodna, neizbena istoriska borba za jedan drukiji politiki ivot nego to ga je imao pod Turskom i drukiji nego to mu ga nameu njegovi svirepi susedi, Srbija, Grka i Crna Gora".[13] Prava perspektiva je za njega "politika i ekonomska zajednica svih naroda na Balkanu, ne izuzimajui ni Arbanase, na osnovici pune demokratije i

Page 352 of 478 potpune jednakosti"[14] , u stvari - socijalistika balkanska federacija. Pogledi srpske socijaldemokratije i posebno Dimitrija Tucovia 1914. godine kruniu ce, dakle, jednom vizijom socijalistike zajednice, federacije ili konfederacije balkanskih drava. U toj zajednici Srbija u svakom sluaju treba da ce zadovolji granicama iz 1878. kao svojim definitivnim dravnopravnim i nacionalnim okvirom - pored Bugarske, Makedonije, Crne Gore i najzad "ujedinjene" Albanije - "Velike Albanije", Albanije u "etnikim granicama", Albanije sa Kosovom.
1 2 3 4 5 6 7 8 9

Istorija srp. naroda VI/,1 206 (D. orevi). Istorija srp. naroda VI/1, 183-184 (D. orevi). Istorija srp. naroda VI/1, 190 (D. orevi). D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 3, 50, 54, 56. D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 8, 42-43. D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 11. D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 8. D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 8. D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 8-9 D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 97-98

10 11

Dokumenti VI/3 356 (br. 311) miljenje barona Makija isto i miljenje grafa Berhtolda: br. 407, str. 433-434. Upor. i razgovor sa zastupnikom ministra inostranih dela Velike

Page 353 of 478 Britanije ser E. Kroa: br. 305, str. 352-353 cirkular MID Srbije - br. 337 str. 376-379 br. 372 str. 406-407 itd.
12 13 14

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 79. D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 117. D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 118.

2. Politika KPJ i Kominterne prema nacionalnom pitanju Pogledi srpske socijaldemokratije na albansko pitanje ugraeni su u temelje Komunistike partije Jugoslavije od njenog osnivanja 1919. U stvari, oni prvi i primarni izvori stavova SSDS dejstvovali su i neposredno prilikom odreivanja politike ujedinjenih partija prema nacionalnom pitanju, ali je tucovievska formula dobrodola kao ve pripremljen i razraen stav o jednom specijalnom pitanju u sklopu opteg nacionalnog problema Jugoslavije i Balkana. Program KPJ usvojen na Drugom [Vukovarskom kongresu] 20-25. juna 1920. u pogledu krajnjeg politikog cilja je veoma jasan: "KPJ izjavljuje da e ce radi ostvarenja ovih svojih zadataka boriti za sledee ciljeve: 1. Sovjetska republika. [...] Sovjetska Republika Jugoslavija treba da stupi u bratski savez sa svima susednim narodima radi vaspostavljanja sovjetske federacije balkansko-podunavskih zemalja, koja e biti sastavni deo meunarodne federacije sovjetskih republika. Ova meunarodna federacija sovjetskih republika e stvoriti opti Savez i trajan mir meu narodima".[1] U tom trenutku, dodue, KPJ stoji na poetnoj poziciji o nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca i prihvata Jugoslaviju kao istorijski opravdanu i zakonitu tvorevinu troplemenog naroda, ali sve postojee

Page 354 of 478 probleme razreava formulom "sovjetske republike", kako je to objanjavao hrvatski komunista Sima Milju: "Razmotrimo samo oko ega ce zavaaju buroaske partije. Tu je pitanje monarhije i republike, plemenskog separatizma, centralizma, federalizam i autonomija, mi na sva ta pitanja dajemo jedan odgovor: Jugoslovenska Socijalistika Sovjetska Republika. Sovjeti su naa parola, oni su sinteza centralizma i decentralizma".[2] Podsticaj za reviziju generalnog stava KPJ prema Jugoslaviji kao dravi doao je u stvari iz Moskve preko tzv. "balkanske federacije", gde su glavnu re imali bugarski komunisti [V. Kolarov, G. Dimitrov]. Jugosloveni su prvi put bili kritikovani zbog odnosa prema nacionalnom pitanju 1922. godine na Drugoj konferenciji Balkanske komunistike federacije u Sofiji.[3] Od osnivanja Tree komunistike internacionale [Kominterne, 1919] komunistika partija Jugoslavije je "sekcija Kominterne", koju stavovi Kominterne politiki obavezuju.[4] Otuda je politika Kominterne bila uopte presudna za formulisanje programa i stavova KPJ prema nacionalnom pitanju. Prvi kongres Kominterne, odran marta 1919. godine, zakljuio je da je jugoslovenska drava nastala "primenom oruane sile"; prema tome, na nju ce mora gledati kao na produkt imperijalistikog rata, a ne kao na prirodni ishod borbe jugoslovenskih naroda za osloboenje od tuinske vlasti i ujedinjenje. Taj stav je uticao na KPJ, te je bez obzira na prvobitni pozitivan odnos prema ujedinjenju jugoslovenskih naroda zvuao tada u njenim forumima i ovaj kominternovski ton ocene o Jugoslaviji kao "rezultatu velikih ratova u Evropi i na Balkanu". Na Drugom kongresu Kominterne, juna 1920,

Page 355 of 478 istaknuta je parola federacije kao najboljeg prelaznog oblika dravnog ureenja vienacionalne drave "na putu od kapitalizma ka komunizmu"; taj koncept je potom uticao na dalju diskusiju u KPJ o nacionalnom pitanju i ureenju, pa ak i sudbini jugoslovenske drave. Do zaokreta dolazi decembra 1923, na Treoj zemaljskoj konferenciji KPJ [odn. njene legalne ekspoziture - Nezavisne radnike partije Jugoslavije, NRPJ]. Rezolucija konferencije istie da je osnovni uzrok zaotravanja nacionalnih suprotnosti zavojevaka kolonijalna politika srpske buroazije jo pre prvog svetskog rata u Makedoniji i protiv Albanije, i njena hegemonistika politika u Dravi SHS. Konstatuje ce, zatim, da je "proces sve dubljeg nacionalnog razjedinjavanja ve toliko napredovao da ce drava Srba, Hrvata i Slovenaca ne moe smatrati kao homogena nacionalna drava s neto nacionalnih manjina, nego kao drava u kojoj vladajua klasa jedne [srpske] nacije ugnjetava ostale nacije".[5] Usvojena je, dakle, formula "velikosrpskog hegemonizma" kao bitne odrednice jugoslovenske drave i nacionalnog pitanja u njoj. U Rezoluciji o makedonskom i trakijskom pitanjuprecizira se da "srpska buroazija sprovodi u Makedoniji najotriji teroristiki reim, unitava ili goni na iseljavanje svesni deo bugarskog, turskog i arnautskog stanovnitva i dovodi naseljenike iz drugih oblasti Jugoslavije na njihovo mesto, ona potlauje sve nesrpske narodnosti".[6] Rezolucija o nacionalnom pitanju. doneta na ovoj konferenciji, istie pravo naroda na samoopredeljenje i otcepljenje kao naelnu osnovu za reenje nacionalnog pitanja. "KPJ priznaje svakom narodu pravo na suverenost u odreivanju svojih odnosa, dakle i pravo na slobodno otcepljivanje i obrazovanje svoje posebne drave, odnosno na prikljuenje svojoj nacionalnoj dravi".[7] Meutim, u daljem tumaenju ovog stava Partija

Page 356 of 478 je ostavila sebi odreene ruke za pragmatiko opredeljivanje prema ovom naelu, tj. i za mogunost da ga u praksi ne prizna i ne sprovede, imajui u vidu druge i "vie" dravnonacionalne razloge. Ako ce taj rani stav KPJ primeni na pitanje albanske nacionalne manjine, onda bi ta manjina imala pravo da ce "prikljui svojoj nacionalnoj dravi", tj. Albaniji; no da li e to Partija u praksi zaista i ostvariti, zavisi od mnogih drugih okolnosti, koje mogu pokazati ili da je takva "amputacija" samo nova forma nacionalnog ugnjetavanja, ili da su "tekoe otcepljenja" nepremostive. Osea ce u svemu neko kolebanje. To kolebanje e presei Kominterna, koja na svome Petom kongresu jula 1924. usvaja formulu razbijanja jugoslovenske drave. Rezolucija KI o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji ima i ovakve stavove: "1. Jugoslavija je mnogonacionalna drava. Srpska buroazija, koja sprovodi svoju hegemoniju, predstavlja narod koji iznosi samo 39% celokupnog stanovnitva Jugoslavije. Ostali narodi koji zajedno pretstavljaju ogromnu veinu stanovnitva, vie ili manje potinjeni su reimu nacionalnog ugnjetavanja i protiv njih ce vodi politika denacionalizacije". Prema tome, "3. Zadatak KPJ sastoji ce u tome: da vodi odlunu borbu protiv nacionalnog ugnjetavanja u svim njegovim oblicima, a za samoopredeljenje naroda, da potpomae nacionalni oslobodilaki pokret, stalno teei da izvue ove pokrete ispod uticaja buroazije i da ih povee sa optom borbom radnih masa protiv buroazije i kapitalista". Reenje ce sastoji u razbijanju i likvidaciji, a ne u preureenju Jugoslavije: "7. [...] opta parola prava naroda na samoopredeljenje, koju istie KPJ, mora [ce] izraziti u formi izdvajanja

Page 357 of 478 Hrvatske, Slovenije i Makedonije, iz sastava Jugoslavije i stvaranja od njih nezavisnih republika".[8] U viziji Kominterne trenutno ce nije nalo i pitanje nacionalnih manjina, prema tome ni albanske manjine i njenog izdvajanja iz Jugoslavije, ali je naelna platforma za dezintegraciju Jugoslavije stvarala osnov i za to. Kominterna je, dakle, ila ispred KPJ u formulisanju nacionalnog pitanja i reavanja o sudbini Jugoslavije, u evoluciji od trpljenja toga "ploda imperijalistikog rata" do odluke da ce Jugoslavija, jednostavno, uniti i rasturi kao drava. Rezolucijom Kominterne od jula 1924. u stvari je ponitena odluka Tree zemaljske konferencije KPJ od decembra 1923, nedovoljno dosledna i otra u odnosu na ovakve poglede. Time je otvoren veoma sloen i dosta dug proces unutarpartijskog objanjavanja i razraunavanja frakcija u KPJ, koji e ce okonati tek 1928. na etvrtom kongresu KPJ u Drezdenu. Ne ulazei sada u ove polemike,[9] zadraemo ce samo na partijskim dokumentima koji izraavaju zvanine stavove. Ve 18. jula 1924. u Rezoluciji Centralnog odbora NRPJ o politikoj situaciji i zadacima partije istie ce pravo samoopredeljenja svih nacija Jugoslavije, tj. njihovo pravo na nezavisnost i slobodu, a za njihov docniji slobodni sporazum u Federaciji radniko-seljakih republika Balkana. "Jedan od prvih zadataka u tom pravcu", kae ce u toj rezoluciji, "jeste borba protiv srpskog ovinizma".[10] U sporu o nacionalnom pitanju izbio je na povrinu i stav [preteno srpskih komunista] koji borbu za samoopredeljenje u jugoslovenskim uslovima tumai kao svojevrstan izraz nacionalizma i ovinizma. Centralni odbor

Page 358 of 478 NRPJ u Tezama o sporu u Partiji, od 18. jula 1924, protumaio je taj stav partijske opozicije kao "ublaenje politikog stava prema ugnjetakoj politici velikosrpske buroazije i tendencijama za izdaju prava samoopredeljenja kod buroazije ugnjetavanih nacija", te da "on objektivno koristi hegemonistikoj politici velikosrpske buroazije, tom stubu balkanske kontrarevolucije".[11] Ovde ce ve jasnije pomalja i pravi motiv antijugoslovenske politike Kominterne: Jugoslavija je, zahvaljujui nepomirljivoj antisovjetskoj poziciji vodeih srpskih politikih krugova, pogotovu zbog prihvatanja i organizovanja belogardejske vojne emigracije, ocenjena kao opasnost za SSSR i za perspektivu boljevike revolucije u jugoistonoj Evropi; zato ju je trebalo unititi. U borbi za usvajanje i sprovoenje u ivot nove politike u KPJ upotrebljena je teza, a onda i etiketa o velikosrpskom podtekstu partijske opozicije, a samim tim, znai, i o njenom kontrarevolucionarnom i antisovjetskom opredeljenju i dejstvu. Stavlja ce znak jednakosti izmeu borbe protiv svakog separatizma i iredentizma, kao "apstraktnih i nerealnih fraza", i parola velikosrpske hegemonistike buroazije.[12] Tu interpretaciju razvija naroito komunistika omladina [SROJ] decembra 1924. Njeni su stavovi karakteristini za ton i smer potonjeg opredeljivanja i za stil borbe u KPJ oko nacionalnog pitanja. Zamera ce, pre svega, partijskoj opoziciji [a to je, kako smo ve spomenuli, bila uglavnom opozicija srpskog krila KPJ] to "ne pravi razliku izmeu nacionalizma ugnjetenih nacija i nacionalizma ugnjetakih nacija". Samim tim to kritikuje buroaski nacionalizam uopte opozicija "u stvari indirektno potpomae hegemonistiku politiku velikosrpske buroazije". Pozivajui ce na Lenjina, omladina istie da je dunost proleterske partije, u dravi gde postoji nacionalno ugnjetavanje, "potpomagati borbu ugnjetenih nacija za

Page 359 of 478 njihovo osloboenje... a ne boriti ce protiv buroaskog nacionalizma uopte".[13] Iz toga proistie oita diskriminacija jednog nacionalizma za raun drugih, koji, zato to su "ugnjeteni", imaju pravo na podrku proleterske partije. U jugoslovenskoj situaciji to je imalo da znai, na primer, partijsku podrku hrvatkom separatizmu i ustaama, ili teroristikoj borbi VMRO [vrhovista], ili "pokretu" albanskih kaaka. Taj stav je donekle nametnut u Platformi sporazuma CO i opozicije, novembra 1924, ali je potom odbaen u Plenumu CK KPJ, u Rezoluciji o nacionalnom pitanju: "3. Nacionalno pitanje ne moe ce identifikovati sa ustavnim pitanjem, jer ce time zastupa odranje integriteta imperijalistikih drava, to je u suprotnosti sa osnovnim marksistikim stavom u nacionalnom pitanju: pravom samoodreenja naroda do njihovog otcepljenja, konstituisanja u zasebne drave ili prisajedinjenja drugim dravama". Time je jasno istaknuto uverenje Partije da je Jugoslavija "imperijalistika drava": ona je [prema t. 4] "produkat svetskog imperijalistikog rata, u kojoj ce kao vladajua nacija javlja srpska, koja ugnjetava sve ostale nacije u Jugoslaviji", ime je prvi put decidirano okrivljena itava srpska n a c i j a, a ne tek njena buroazija i vladajua klasa, kao ugnjetaka. Najzad, "7. Ravnopravnost nacija je nemogua bez priznanja prava svake nacije na otcepljenje. Udarajui glasom na tu injenicu, Partija mora izobliavati kao obmanu sve fraze o nacionalnoj ravnopravnosti i nacionalnom miru pri odranju imperijalistike Jugoslavije i pri odranju ekonomske hegemonije buroazije koje bilo nacije".[14] Odluka Zemaljskog vea NRPJ [KPJ] o sporu u Partiji u Rezoluciji o nacionalnom pitanju, od 25. novembra 1924, sasvim je izriita u primeni antijugoslovenske formule: "Zbog svega toga dunost je Partije da sa organizacijama

Page 360 of 478 radnih masa ugnjetenih nacija vodi zajednike otvorene borbe za pravo na otcepljenje, odnosno da pomae pokrete ugnjetenih nacija u cilju formiranja nezavisnih drava kako Hrvatske, Slovenije, Makedonije i Crne Gore, tako i radi osloboenja Albanaca".[15] Prvi put ce, dakle, kao zadatak KPJ izriito formulie i borba za "osloboenje Albanaca", tj. za njihovo otcepljenje od Jugoslavije i ujedinjenje, razume ce u perspektivi jedne nove, sovjetske albanske republike. Ovim odlukama spor u KPJ nije reen. Opozicija na elu sa Simom Markoviem osporavala je tezu Kominterne i branila integritet Jugoslavije.[16] Spor je prenet u Jugoslovensku komisiju Kominterne, gde ce angaovao neposredno Staljin [30. marta 1925] u kritici gledita Sime Markovia. Interesantno je Staljinovo gledite: "U nacionalni program mora ce bezuslovno uneti specijalna taka o pravu nacija na samoopredeljenje sve do dravnog otcepljenja. Ja sam ve napred rekao zato ce u dananjim unutranjim i meunarodnim prilikama bez te take ne moe da bude". Meutim, stav o tome, po Staljinu, treba da bude elastian, da Partiji ostavlja odreene ruke za svaku situaciju. On zato smatra da "u programu mora biti i specijalna taka o nacionalno-teritorijalnoj autonomiji za one nacionalnosti Jugoslavije koje nee smatrati za potrebno da ce otcepe od Jugoslavije". Razbijanje Jugoslavije po svaku cenu nalazi ce u funkciji sovjetske revolucije, no posle pobede sovjetske revolucije u Jugoslaviji "potpuno je mogue da izvesne nacionalnosti Jugoslavije nee hteti da ce izdvoje", pa oko toga potom gradi celu jednu konstrukciju uslovnog autonomizma, prava da ce pravo koristi ili ne iskoristi, prava umesto dunosti itd.[17] Staljin e tome svemu dodati, krajem juna 1925, da ce "dananje granice jugoslovenske

Page 361 of 478 drave, koje su ce formirale kao posledica ratova i nasilja, ne pretvaraju u polaznu taku i zakonitu bazu za reenje nacionalnog pitanja", i da pitanje nacionalnog samoopredeljenja, "tj. korenite promene granica Jugoslavije" mora da bude "osnova nacionalnog programa", a sve to u zavisnosti od "pitanja opte meunarodne situacije", dakle sasvim pragmatistiki i podreeno svetskim prilikama i ciljevima sovjetske politike.[18] Posle spora u Jugoslovenskoj komisiji Peti proireni plenum Izvrnog komiteta Kominterne odran o jugoslovenskom pitanju aprila 1925. donosi rezoluciju u kojoj nalae Komunistikoj partiji Jugoslavije da vodi odlunu i doslednu borbu za pravo samoopredeljenja do otcepljenja svih ugnjetenih nacija, pri tom precizira da to znai: "dunost je komunista, prvo, da ugnjetavanje potlaenih nacija od strane srpskih vlastodraca najodlunije suzbiju i drugo, da svaki zahtev tih nacija za ostvarenje svega onoga to ograniava njihovo pravo samoopredeljenja stvarno potpomau, brane i stalno napred upuuju. Tako, na primer, KPJ moe i mora da potpomae zahteve raznih ugnjetenih nacija za optinskim samoupravama, za svojim slobodnim kolama i nezavisnim sudovima, za pokrajinskim autonomijama itd. Ali Partija treba pri tome da stalno naglaava polovinost takvih mera", proirujui svaki zahtev u parolu federativnog ujedinjenja radniko-seljakih republika na Balkanu. Zanimljivo je da u istoj rezoluciji Kominterna izriito trai od KPJ da pravi razliku izmeu nacionalizama, te da ce bori protiv srpskog nacionalizma, a da podrava nesrpske odn. protivsrpske nacionalizme, mada go zavisi od "taktike komunista raznih nacija". Pri tome, "nikakva bojazan od rasplamsavanja nacionalnih strasti ne

Page 362 of 478 sme Partiju da zadri od toga da u tome najvanijem pitanju svim svojim silama apelira na mase. Bude li ce ona plaila plamenih elemenata nacionalnih pokreta, ona onda nee nikada postati pobedonosni voa velikog revolucionarnog narodnog pokreta, koji e u Jugoslaviji nastati iz revolucionarne kombinacije radnikog, seljakog i nacionalno-oslobodilakog pokreta".[19] Stavovi Kominterne sprovedeni su ve na Treem kongresu KPJ u Beu, juna 1926: "srpska nacija" [dakle ne srpska buroazija] je vladajua u Jugoslaviji, a njena buroazija je zavela u zemlji imperijalistiki reim zasnovan na politici nacionalnog ugnjetavanja i ekonomskog iscrpljivanja nesrpskih nacija; KPJ ce najdoslednije bori za neogranieno pravo samoopredeljenja naroda "do odcepljenja od dananje drave", u perspektivi Federacije radniko-seljakih republika na Balkanu.[20] Kljuno mesto i definitivni zaokret ka politici likvidacije Jugoslavije ima etvrti kongres KPJ u Drezdenu, oktobra 1928. Koncept rasturanja Jugoslavije razraen je ovde do pojedinosti. Naveden je i glavni motiv antijugoslovenskog stava: "nastojanje imperijalistikih velesila da Balkan pretvore u bazu za kontrarevolucionarni rat protiv Sovjetskog Saveza". Nastanak Jugoslavije protumaen je kao akt imperijalizma: "Ve samim stvaranjem drave SHS, stvorene su mnogobrojne i duboke suprotnosti unutar drave SHS, koje neizbeno vode u susret novome ratu i koje ce mogu reiti samo slomom te dravne tvorevine. Dok su pri pretvaranju predratne Srbije u sadanju dravu SHS pobedniki imperijalisti Antante ostavili vie stotina hiljada Slovenaca i Hrvata pod jarmom italijanskog imperijalizma, oni su stavili pod vlast velikosrpske buroazije ne samo Slovence, Hrvate i do rata nezavisne Crnogorce i ostavili pod

Page 363 of 478 njenom vlau 1913 godine osvojeni najvei deo Makedonije, nego su joj priklopili znatna albanska, bugarska i maarska podruja. Na takav nain, kao sastavni deo svetskog imperijalistikog sistema, Senermenskim, Trijanonskim i Nejskim mirovnim ugovorima stvoreni novi sistem nacionalnog ugnjetavanja u dravi SHS stvorio je i nove suprotnosti izmeu drave SHS i njenih suseda".[21] Partija treba da koncentrie borbu protiv glavnog neprijatelja, "hegemonistike buroazije i njene vojne monarhije". Pretpostavka za to je borba Partije "u samoj Srbiji, gde je baza hegemonistikog reima"; borba treba da ce sastoji u otvorenom priznavanju "prava na otcepljenje i prava na oruani ustanak protiv nacionalnog ugnjetavanja", a pri tom ona i sama treba da ukazuje sistematsku pomo pokretima ugnjetenih nacija. "Svako potcenjivanje dunosti proleterijata vladajue nacije u borbi protiv imperijalistikog ugnjetakog reima i za pravo na otcepljenje ugnjetenih nacija, potcenjivanje pokreta ugnjetenih nacija, pasivnost prema njima ili svoenje teita kritike ne protiv ugnjetakog reima, nego protiv vostva VMRO ili SDK, treba bezuslovno i do kraja prevladati".[22] Tako e ce KPJ boriti za nezavisnu Hrvatsku [Rezolucija o privrednom i politikom poloaju, VI v, Z], Crnu Goru [4], "nezavisnu i ujedinjenu Makedoniju" [5], nezavisnu Sloveniju [8]; maarskoj manjini e ce dati pravo na otcepljenje 111. Posebno su za nas vane odluke i stavovi povodom albanskog pitanja. Polazi ce od konstatacije da je "s imperijalistikim ugovorima o miru ostala posle rata i oko treina albanskog naroda pod vladavinom velikosrpske buroazije, protiv kojeg ona sprovodi isti ugnjetaki reim kao i u Makedoniji... Albanski narod, kapitalistiki jo ne razvijen, kao u Albaniji tako i u Jugoslaviji, moe da ce oslobodi i ujedini samo u naslonu na radnitvo, seljatvo i

Page 364 of 478 ostale pokrete ugnjetenih nacija na Balkanu, u masovnoj nacionalno-revolucionarnoj borbi kako protiv velikosrpskog, tako i protiv italijanskog imperijalizma i domae begovske kontrarevolucije".[23] Partija zato "izjavljuje solidarnost revolucionarnih radnika i seljaka ostalih nacija Jugoslavije, a pre svega Srbije, s Albanskim nacionalno-revolucionarnim pokretom u licu Kosovskog komiteta i poziva radniku klasu da svestrano pomau borbu raskomadanog i ugnjetenog albanskog naroda za nezavisnu i ujedinjenu Albaniju".[24] Osloboenje Stare Srbije i Makedonije, kada je re o predelima nastanjenim albanskom nacionalnom manjinom, KPJ posmatra kao "aneksiju albanskih krajeva u zaposednutoj Makedoniji i na Kosovu", to je uz nastojanje velikosrpske buroazije da potini "jo i celu ili barem severnu Albaniju, stvorilo suprotnost sa Albanijom"[25] U razdoblju od 1929. do 1933. godine formiralo ce u KPJ miljenje o tome koje oblasti u Jugoslaviji treba da dobiju status nezavisnih drava. Poelo ce sa Hrvatskom, Slovenijom, Makedonijom, Crnom Gorom, Bosnom i Hercegovinom i vojvodinom [1929]; Hrvatskom, Srbijom, Slovenijom, Makedonijom, Crnom Gorom [1930]; Hrvatskom, Slovenijom, Crnom Gorom, Makedonijom [1931]; Srbijom, Hrvatskom, Slovenijom, Makedonijom i Crnom Gorom, dok je za Vojvodinu reeno -sledee: "Mi priznajemo pravo na otcepljenje okupiranih maarskih krajeva u Severnoj vojvodini" [1933]. [26] Pravilno je primeeno, meutim, da "nijedan partijski forum posle etvrtog kongresa KPJ nije to pitanje posebno raspravljao, pa je skica buduih samostalnih drava, koja ce pojavljivala u lecima, proglasima, pismima, lancima, vie izraavala stav autora - pisca letka ili lanka nego samog partijskog

Page 365 of 478 foruma".[27] Sa istim stavom nastavlja ce i 1934, jer etvrta zemaljska konferencija KPJ u Akcionom programu KP za selo naglaava da "samo Komunistika partija... pomae svim snagama borbu za osloboenje potlaenih nacija, kao i njihove nacionalno-revolucionarne organizacije u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori, Kosovu, i VMRO [ujedinjena] u Makedoniji"; u tom programu KP zahteva, pored ostalog, "progon srpskih okupatora, srpskih trupa, inovnika i andarma, kao i srpskih etnika iz Hrvatske, Slovenije, Dalmacije, Vojvodine, Bosne, Crne Gore, Makedonije i sa Kosova" te ce izjanjava "protiv sluenja u vojsci Hrvata, Slovenaca, Albanaca, Crnogoraca, Maara, Nijemaca itd. izvan njihovog zaviaja".[28] Nov zaokret u nacionalnom pitanju uinjen je 1936. godine, pod neposrednim uticajem novog kursa Kominterne, kursa "Narodnog fronta". Na Sedmom kongresu KI, avgusta 1935, pred sve veom ratnom opasnou i agresijom Hitlerovog faizma i revanizma, proklamovana je parola ujedinjenja svih antifaistikih, slobodoljubivih i progresivnih snaga u svakoj zemlji radi odbrane od faizma i radi ouvanja mira.[29] To je, u praksi, imalo da znai taktiki zaokret na politiku odravanja i odbrane Jugoslavije, pa ce sada KPJ nala u paradoksalnoj situaciji da bude kritikovana zbog toga to ce dosledno i doslovno pridravala prethodnih odluka Kominterne. Rezolucija CK KPJ o taktici i radu Partije, doneta u leto 1936. na savetovanju pri CK KPJ u Moskvi, odie takvom samokritikom. "Mnoge pogreke uinila je KPJ u nacionalnom pitanju... Do VII kongresa [KI - D. B.], KPJ je razumijevala i propagirala parolu samoodreenja, ukljuujui i otcjepljenje, na potpuno sektaki nain. Otcjepljenje ce nije smatralo pravom potlaenih naroda, nego uslovnom potrebom. O politiko-

Page 366 of 478 teritorijalnoj autonomiji za narode koji ne ele otcijepljenje nije bilo ni govora". Tu ce valja podsetiti staljinske pragmatistike taktike u nacionalnom pitanju, koja je dola do izraaja u Jugoslovenskoj komisiji KI 1925. Pa ni sada, ma koliko krupan, zaokret nije drugo do promena taktike: "Promjena svjetskog poloaja koja je nastupila u posljednjim godinama, sve vea agresivnost faistikih, imperijalistikih zemalja da nacionalne pokrete iskoriste za rat i za svoje osvajake planove, potstakli su KPJ da promijeni taktiku u nacionalnom pitanju a da time ne napusti princip prava sviju naroda na samoodreenje do otcjepljenja'.' U duhu narodnofrontovskog kursa, "KPJ istupa protiv razbijanja sadanjeg dravnog podruja Jugoslavije" [i to je ta bitna taktika promena], "jer hoe da to preureenje drave postigne mirnim putem, na osnovu nacionalne ravnopravnosti. Kod dananjih prilika pokret za otcjepljenje potlaenih naroda iao bi na ruku samo faistikim imperijalistima i njihovim ratnim ciljevima". Zato ce sada Partija izjanjava protiv separatistikih pokreta Hrvatske [Paveli-Perec] i Makedonije [Ivan Mihajlov]. Partija ce dalje pravda: "KPJ je pokuala da promijeni svoju dosadanju krivu taktiku u nacionalnom pitanju. Ali je ona kod toga uinila razne pogreke. Ona je novu taktiku u nacionalnom pitanju povezala sa uslovom da ce najprije likvidira dananji reim. To je ustvari znailo produenje stare orijentacije na otcjepljenje".[30] Oigledno, novi kurs Kominterne izazvao je u rukovodstvu KPJ ne male tekoe u preorijentaciji, ali je ipak tek uoi samog rata bilo jasno da KPJ ide kursom odbrane Jugoslavije, to je dolo do izraaja u odlukama Pete zemaljske konferencije KPJ, oktobra 1940. Time je KPJ u stvari ula u proces emancipacije od politike Kominterne, to je nagovetavalo i mogunost spora i sukoba sa sovjetskim centrom

Page 367 of 478 meunarodnog radnikog pokreta, do ega je i dolo ve u toku rata, a sasvim javno i definitivno 1948. KPJ na Petoj zemaljskoj konferenciji nije odstupila od naela temeljne revizije odnosa i ureenja Jugoslavije, od "borbe za ravnopravnost i samoodreenje"; ona je sada samo nastupila protiv separatistikih pokreta kao demagokih, koji idu na ruku neprijateljima jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina. Tako ce za Albance kae: "v. borba za slobodu i ravnopravnost arnautskih manjina na Kosovu, Metohiji i Sandaku, a u isto vrijeme i borba protiv talijanskih agenata koji u tim krajevima nastoje raznim obeanjima obmanuti ugnjetene Arnaute i izazvati ratni sukob u tom dijelu Jugoslavije". Vrlo odluno, pa ak i istim jezikom kao 1934. i ranije, Partija i 1940. godine stavlja u prvi plan "borbu protiv kolonizatorskih metoda srpske buroazije u tim oblastima i protjerivanje svih onih koloniziranih elemenata, pomou kojih srpska buroazija ugnjetava makedonski, arnautski i druge narode".
1 2

Ist. arhiv KPJ II, 35

D. Pei, Jugosl. komunisti, 42. Zanimljivo je, meutim, da je meu slovenakim komunistima bila razraenija vizija te balkanske odn. jugoslovenske sovjetske federacije. U konanom bilansu federativnih jedinica javljaju ce sledee oblasti kao sastavni delovi "jugoslovenske federacije": Slovenija, Hrvatska, Dalmacija, Bosna, Vojvodina, Srbija, Crna Gora, Makedonija, Vidinska Bugarska, Istona Bugarska, Juna Bugarska, te "eventualno" Albanija (D. Pei, Jugosl. komunisti, 41), O tome: V Kongres KPJ. Izvetaji. Referati, Beograd 1948, 35 (u glavnom referatu Josipa Broza Tita).
3

Page 368 of 478

4

Ist. arhiv KPJ II, 133-141. Statut KPJ donet 1926. u tom pogledu je veoma jasan: KPJ je sekcija KI "i nosi ime: Komunistika partija Jugoslavije, sekcija Komunistike Internacionale" (l. 1; upor. i odredbe l. 2, 33, 50 i 55). Upor. veoma pregledno i dobro izlaganje D. Pei na temu "Stav KPJ prema jugoslovenskoj dravi 1919-1941 ", prema izvodu u "Politici" od 19. novembra 1983, u Kulturnom dodatku IV 222, pod naslovom Put do samostalnog opredeljenja - str. 9).
5 6

Ist. arhiv KPJ II, 69-70.

Ist. arhiv KPJ II, 76. Formula tlaenja nesrpskih narodnosti, ipak, jo nije predvidela postojanje makedonske nacije. nego u Makedoniji vidi Bugare, Turke i Arnaute.
7 8

Ist. arhiv KPJ II, 70.

Ist. arhiv KPJ II, 420-421. Prema popisu stanovnitva od 1921, bilo je u Jugoslaviji 46,67% pravoslavnih prema 39,29% rimokatolika i 11,22% muslimana; Srbo-Hrvata je bilo 74,4%, Slovenaca 8,5%, Arnauta 3,7% (oko 440000): B. Manakin, Almanah Kraljevine Jugoslavije IV (1929-1931), Zagreb 19322. Prvu ozbiljnu, iscrpnu i kritiku studiju o tome objavila je D. Pei u nav. knjizi, Jugosl. komunisti i nacionalno pitanje (1983).
9 10 11

Ist. arhiv KPJ II, 310. Ist. arhiv KPJ II, 316.

Page 369 of 478 Tako i u zavrnoj rei Centralnog odbora NRPJ o maskiranju velikosrpskog socijal-imperijalizma: Ist. arhiv KPJ II, 321
12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

Ist. arhiv KPJ II, 327. Ist. arhiv KPJ II, 333. Ist. arhiv KPJ II, 339. D. Pei, Jugosl. komunisti, 226. Ist. arhiv KPJ II, 424. Ist. arhiv KPJ II, 429. Ist. arhiv KPJ II, 433, 436. Ist. arhiv KPJ II, 111-112. Ist. arhiv KPJ II, 182. Ist. arhiv KPJ II, 162.. Ist. arhiv KPJ II,154. Ist. arhiv KPJ II, 163.

Ist. arhiv KPJ II,183. Slino tome i osloboenje Bake ce u ovom dokumentu posmatra kao aneksija maarske teritorije i denacionalizatorska politika velikosrpske buroazije u Cevernoj vojvodini koja je stvorila maarsku iredentu" Koliko ce daleko ilo u praktinom sprovoenju u ivot ove linije konstatuje Desanka Pei najbolje ce vidi u tome to je KPJ ispoljila nekritinu naklonost i prema najreakcionarnijoj antireimskoj organizaciji"- ustakoj jer je ova pokazala najvii stepen odricanja jugoslovenske

Page 370 of 478 drave i ak protiv nje vodila oruane akcije Otuda propagandna podrka ustaama za vreme njihovog pokuaja pobune u Lici 1932 godine (D. Pei, Jugosl komunisti, 258)
26 27 28 29 30 31

D. Pei, Jugosl. komunisti, 259. D. Pei, Jugosl. komunisti, 259. Ist. arhiv KPJ II, 262, 265. D. Pei, Jugosl. komunisti, 261. Ist. arhiv KPJ II, 399-400.

V kongres Komunistike partije Jugoslavije. Izvetaji. Referati. Beograd 1948, 252. 3. KPJ i Kosovo za vreme NOB-a 1941-1945. Rat i okupaciju 1941. godine Komunistika partija Jugoslavije je doekala sa jasno izraenim stavom odbrane Jugoslavije, ali i sa jo uvek vaeim nasleem takve interpretacije nacionalnih odnosa u Jugoslaviji, po kojoj ce srpska nacija i njena buroazija javljaju kao hegemon i ugnjeta, te valja podravati sve pokrete koji idu ka likvidaciji velikosrpske hegemonije. Vano je uoiti da ce u odnosu na albansku manjinu nije izmenio polazni stav, stav da su Kosovo i Metohija [pa ak i Sandak] u stvari "albanska zemlja", te da je dunost KPJ da pomogne osloboenje albanske manjine, borei ce samo protiv faistike varijante tog "osloboenja". Sudar sa masovnim iredentistikim i ovinistikim raspoloenjem albanske manjine u Jugoslaviji aprila 1941. doveo je zato organizaciju KPJ na Kosovu u velike politike, pa i praktine neprilike.

Page 371 of 478 Prva nevolja s kojom ce partijska organizacija u ovoj oblasti sudarala nastala je upravo zbog neprihvatanja jugoslovenske odrednice pokreta. Sekretar Mesnog komiteta KPJ za Kosovsku Mitrovicu, Ali ukrija, vajka ce u pismu Oblasnom komitetu novembra 1941: "Mislili smo za 28. [novembar - nacionalni praznik Albanije - D. B.] da izdamo jedan letak gde emo objasniti o 28. novembru] i pozvati narod u borbu protiv okupatora, razotkrivajui ga sasvim. Samo potpis letka apsolutno nemogue da sadri re Jugoslavija, jer emo samo izgubiti a ne dobiti ire mase. A bih li je ja potpisao", domilja ce ukrija, "za M. K. komunistike partije] na Kosovu i Metohiji?"[1] Godinu dana kasnije situacija nije nita drukija. Na proirenom sastanku Oblasnog komiteta KPJ krajem decembra 1942. u selu Vrelu reeno je da iptarske mase "ne vole ono ime Jugoslavija [kada ce potpisuju proglasi sa Komunistika partija Jugoslavije] i da nema efekta i bolje bi bilo kada bi ce druke potpisivalo". U zakljucima sa toga sastanka istaknuto je nasuprot tome da je NOB borba protiv okupatora i za nacionalno osloboenje koja ce mora provoditi na revolucionaran nain; KPJ ne moe da prizna faistiko rasparavanje Jugoslavije; ona je za revolucionarno samoodreenje osloboenih naroda. Kada bude isteran okupator i unitene njegove sluge, pred svim narodima Jugoslavije bie postavljeno da urede ivot onako kako oni hoe. Suprotan stav ide na ruku okupatoru.[2] Jednu godinu kasnije otilo ce ve dosta daleko u poputanju albanskom nacionalizmu. U rezoluciji sa novembarskog Pokrajinskog savetovanja KPJ za Kosovo i Metohiju 1943. promenjeno je ime partijske organizacije - umesto srpskog "Metohija" stavljeno je albansko ime "Dukain", jer "narod" tako zove ovu oblast,[3] mada je to geografsko ime

Page 372 of 478 znatno ire od Metohije, poto obuhvata i dobar deo severne Albanije s one strane jugoslovenske granice. Promena nije beznaajna, jer je vezana i za formiranje narodnooslobodilakih odbora kao organa nove narodne vlasti, te ce upravo tada zakljuilo da ce preduzme sazivanje ire konferencije radi stvaranja zajednikog narodnooslobodilakog odbora za itavo Kosovo i Dukain.[4] To je ve akt od izvesnog dravnopravnog znaaja, koji ce mora posmatrati i u politikoj genezi budue kosovsko-metohijske autonomije. Konferencija je odrana, ali ne na jugoslovenskoj teritoriji nego na dravnoj teritoriji Albanije, u selu Bujanu,[5] 31. decembra 1943. i 1-2. januara 1944. U Zborniku dokumenata iz HOP peeno je da je konferenciji prisustvovalo 49 delegata iz svih srezova Kosmeta, osim iz gnjilanskog, ali to, izgleda, nije sasvim tano. "Ni srezovi, ni pojedini krajevi Oblasti nisu mogli biti ravnomerno zastupljeni na toj konferenciji", veli Pavle Jovievi, tada sekretar OK KPJ i jedan od organizatora i uesnika ove konferencije, u svom seanju na te dane. Po njemu nacionalni sastav delegata nije odgovarao nacionalnom sastavu stanovnitva oblasti. Taj sastav je bio dvojako naruen: konferenciji su prisustvovali kao delegati i Albanci koji nisu bili jugoslovenski dravljani niti su iveli na jugoslovenskoj teritoriji - iz kraja u kojem je odrana konferencija, iz onog dela Malesije koji je pripadao i pripada Albaniji. Od ukupno 51 delegata - takvih je bilo 10 [jedan delegat je bio iz Plava, takoe van teritorije Kosova i Metohije]; to znai da jedna petina delegata nije bila sa teritorije Kosova i Metohije. Pored toga, od 51 delegata bilo je svega 7 Srba i Crnogoraca, to nikako ne odgovara ondanjem nacionalnom sastavu stanovnitva oblasti.[6]

Page 373 of 478 Zakljuci konferencije doneti su oigledno pod uticajem jedne albanske, u sutini iredentistike koncepcije. Poto je u preambuli istaknuta narodnofrontovska baza ovih odluka, konstatovano je u taki prvoj, pod b.: "Prvi imperijalistiki rat zavrio ce Versajskim ugovorom, koji je pored drugih nepravdi stvorio i Jugoslaviju da bi zadovoljio velikosrpsku hegemonistiku kliku na elu sa kraljem Aleksandrom. Tako stvorena Jugoslavija, bez pitanja i protiv volje naroda, bila je tipina zemlja nacionalnog, politikog i ekonomskog ugnjetavanja u Evropi". To je skoro doslovno ponovljena formula etvrtog kongresa KPJ iz 1928, odnosno klasina, ali predfrontovska formula Kominterne. Rezolucija nastavlja u istom duhu, prelazei na pitanje albanske narodnosti: "iptarski narod na Kosovu i Metohiji, ne samo da je bio politiki, nacionalno i ekonomski ugnjeten, nego i podvrgnut fizikom istrebljenju. Odricana su mu sva nacionalna prava [nemanje kola na maternjem jeziku, spreavanje kulturnog, politikog i ekonomskog razvitka]. Njegovi takozvani pretstavnici bili su verni agenti velikosrpske hegemonistike klike za pljaku i ugnjetavanje. Vrhunac ekonomskog iskoriavanja bila je agrarna reforma, koja je imala za cilj: zaotravanje mrnje izmeu iptara, Srba i Crnogoraca, da osiromai iptare do tog stepena da budu prinueni da ce iseljavaju, da stvori jedno reakcionarno uporite na Kosovu i Metohiji, a da ce oslabe revolucionarne snage narodnih masa Crne Gore, dajui im zemlju na Kosovu i Metohiji. iptarski narod Kosova i Metohije", nastavlja ce sada u duhu revidirane nacionalne politike iz 1936, "posle kapitulacije Jugoslavije kao narod bez dovoljno svesti, kojemu je bilo dogorelo do nokata, bio je gotov da pozdravi kao prijatelja svakog onog ko bi mu promenio ono stanje. ak i krvoloni vojnici faizma, koji su bili okrvavili ruke krvlju naroda ipnije", priznaje ce

Page 374 of 478 u Rezoluciji, "priznavani su kao spasioci... Klika izdajica koristei raspoloenje iptarskih masa u toku vladavine velikosrpskih hegemonista, prevarie iptarski narod i ne dadoe mu da uje pravi glas svojih sinova, da je faizam zakleti neprijatelj svakog naroda, pa prema tome i iptarskog". U zavrnom paragrafu ce, posle ove osude faistike varijante ujedinjenja, ipak stavlja u izgled jedna druga, revolucionarna varijanta ujedinjenja sa Albanijom, i doslovno kae: "Kosovo i Metohija je kraj koji je naseljen najveim delom iptarskim narodom, a koji kao i uvek, tako i danas - eli da ce ujedini sa ipnijom [Albanijom -D. B.]. Prema tome oseamo za dunost ukazati pravi put kojim treba da poe iptarski narod da bi ostvario svoje tenje. Jedini put da se iptari Kosova i Metohije ujedine sa ipnijom jeste zajednika borba sa ostalim narodima Jugoslavije protiv okupatora i njegovih slugu. Jer je to jedini put da ce izvojuje sloboda, kada e svi narodi pa i iptari biti u mogunosti da ce izjasne o svojoj sudbini sa pravom na samoopredeljenje do otcepljenja. Garancija za ovo jeste NOVJ, kao i NOV sa kojom je usko povezana. Pored ovoga za ovo su garancije nali veliki saveznici: Sovjetski Savez, Velika Britanija i Amerika [Atlantska povelja, Moskovska i Teheranska konferencija]".[7] Meu potpisnicima ove rezolucije su Mehmed Hoda, kao predsednik NOO, Pavle Jovievi, kao prvi, i Rifat Beria, kao drugi potpredsednik, zatim Devdet Doda, Fadilj Hoda, Hajdar Dui, Zeirija Reda - lanovi predsednitva, i niz ostalih lanova [Imer Pulja, David . Nimani itd.]. Proglas Oblasnog NOO od 2. januara 1944, izdat sa te konferencije, pozdravlja odluke AVNOJ-a, koje razume tako da je "za uvek sahranjena Versajska Jugoslavija, zemlja nacionalnog, socijalnog i politikog ugnjetavanja".

Page 375 of 478 iptari ce pozivaju da stupe u zajedniku borbu sa Srbima i Crnogorcima protiv okupatora i njihovih pomagaa, "jer samo zajednika oruana borba protivu okupatora i njegovih pomagaa jeste put kojim ete doi do slobode i prava na samoopredeljenje i otcepljenje", ime ce Proglas u stvari vezuje za formulaciju zavrnog paragrafa take I Rezolucije od 2. januara 1944. godine.[8] Delegati Kosova i Metohije nisu uspeli da ce probiju do Jajca i nisu uestvovali na Drugom zasedanju AVNOJ-a. Ve krajem januara Pokrajinski komitet za Kosovo i "Dukain" pokuava da u kontaktu sa CK KPJ izae iz protivrene situacije u kojoj ce naao posle zakljuaka Konferencije u Bujanu. "Mi uviamo izvesne propuste, kao i neke nedostatke i greke, ali u situaciji u kojoj smo bili druke ce nije moglo za sada postaviti".[9] Odgovor CK KPJ sa kritikom upuen je Oblasnom komitetu tek 28. marta 1944, potpisan od strane Milovana ilasa. Kritikuje ce formiranje Pokrajinskog komiteta "zato to va kraj nije neka posebna kompaktna oblast"; nije trebalo menjati naziv Metohija u Dukain, "iz prostog razloga to pod Dukain spadaju i krajevi koji prelaze preko bive jugoslovenske granice", no taj ce naziv moe zadrati "ako narod... taj kraj zaista tako zove". Ne treba prelaziti okvire Oblasnog komiteta: ne treba stvarati Zemaljsko antifaistiko vee narodnog osloboenja, nego ce treba zadrati na Oblasnom NOO. Opominje ce da ne sme da doe do nesporazuma izmeu Oblasnog komiteta i albanskih drugova [tj. drugova iz Albanije - D. B.] "zbog raznih razgranienja i sl.", jer "to danas nije vano"; glavno je borba protiv okupatora. Kritikuju ce zatim rezolucija sa savetovanja na ar-planini od 4-5. novembra 1943. i proglas povodom oktobarske revolucije zbog izvesnih "krupnih politikih greaka, kako

Page 376 of 478 sektakog tako i oportunistikog karaktera". Odluke AVNOJ-a omoguuju pravo na samoopredeljenje, ali su uperene protiv svih hegemonista, pa i velikoalbanaca; pravo na samoopredeljenje [ne pominje ce i pravo na otcepljenje!] moe da ce stekne samo borbom protiv nemakog imperijalizma. Ratovati s Nemcima protiv HOB i POJ i protiv albanskog oslobodilakog pokreta a istovremeno priati o "ujedinjenju" Albanije znai raditi isto to i svi drugi kvislinzi u Jugoslaviji, i posebno protiv nezavisnosti i budunosti albanskog naroda. "Danas ce, drugovi, radi ne o tome da ce razgranii Albanija i Jugoslavija - obe okupirane od Nemaca - nego da ce obe, oruanom borbom, oslobode od njih. Zato svako postavljanje pitanja razgranienja, - ustvari pomae Nemcima da potstiu jedan narod protiv drugog". Obrnuto, susedni mali narodi, kao na primer Albanci, mogu da ce relativno lako oslobode u naslonu na narode Jugoslavije. Zato bi danas bilo "iz osnova pogreno postavljati ili reavati ma kakva sporna pitanja". Najzad, CK KPJ ce ovde izjanjava energino protiv popularisanja Balkanskog taba, koji "i ne postoji" i ije bi ce znaenje u praksi svelo na to da "umanji znaaj naeg pokreta, naeg Vrhovnog taba, a pred inostranstvom bi izgledalo kao da ce stvara neka balkanska "internacionala", to bi reakcija svih boja mogla samo da iskoristi za izolaciju oslobodilakih pokreta".[10] Na formiranju Balkanskog taba, u duhu budueg udruivanja u Balkansku federaciju, radio je Svetozar Vukmanovi Tempo u toku leta 1943, ali je ceo taj poduhvat i dogovor likvidiran posle Titove intervencije od 21. septembra i oktobra 1943. godine.[11] Kritika CK KPJ prihvaena je doslovno od Oblasnog komiteta, to ce vidi iz direktive OK od 18. juna 1944. godine.[12]

Page 377 of 478 Za razjanjenje nekih okolnosti koje su dovele do konferencije u Bujanu znaajan je jedan raniji izvetaj Svetozara Vukmanovia Tempa Centralnom komitetu KPJ, od 8. avgusta 1943, o vojno-politikoj situaciji u jugoistonoj Srbiji, Makedoniji, Kosovu i Metohiji, Grkoj i Albaniji. On veli da je aprila 1943. naiao na Kosovu i Metohiji "na zaista teku situaciju"; partijske organizacije su zauzimale sektaki stav - no prema kome: prema nacionalistikim albanskim grupama, "koje su istina ovinistiki raspoloene prema Srbima, ali su istovremeno neprijateljski raspoloene prema italijanskom okupatoru"; trebalo je, dakle uspostaviti saradnju sa albanskim nacionalistima, i to bez obzira na njihovu ovinistiku mrnju prema srpskom narodu. Meusobna mrnja iptara i Srba, po Tempu, koila je razvitak NOB-a, ali je ona posledica kako "dugogodinjeg robovanja pod velikosrpskom reakcijom" [!], tako i dosadanjeg sektakog rada OK i partijskih organizacija. "iptarske mase u celini trae pripojenje Albaniji", tvrdi Tempo, "i postoji realna opasnost da te mase mobilie reakcionarna ovinistika grupacija iz stare Albanije "Bali Kombtar". Vukmanovi obavetava CK da CK KP Albanije i Miladin Popovi, delegat KPJ u Albaniji, predlau da ce iptarske mase stave pod komandu jednog iptarskog taba na Kosmetu, koji bi bio pod komandom Glavnog taba Albanije a srpske mase pod komandom naeg taba. Miladin Popovi ak misli da je potrebno da ce Metohija i organizaciono-partijski uklopi u sastav KP Albanije. Tempo priznaje da bi te mere zaista olakale prikupljanje albanskih masa u NOB, "ali s druge strane mi bismo izgubili mnogo kod srpskog naroda", pa zato trai savet CK.[13]

Page 378 of 478 Otru kritiku uputio je Oblasnom komitetu Svetozar Vukmanovi u uputstvu od 2. oktobra 1943, jer ce iz materijala OK, po njemu, vidi da oni ve sada potpadaju pod uticaj velikoalbanske klike u pogledu buduih granica izmeu Jugoslavije i ipnije. On zato objanjava jasan stav KPJ: za zajedniku borbu naroda Kosmeta i ostalih naroda Jugoslavije; tim putem svi narodi Kosmeta izvojevae svoju punu nacionalnu slobodu. "to ce tie pitanja buduih granica izmeu Jugoslavije i ipnije, to e ce reavati u bratskoj slozi i saradnji izmeu Narodno-oslobodilake vojske Jugoslavije i Vea narodnog osloboenja Jugoslavije i Narodno-oslobodilake vojske Albanije i Vea narodnog osloboenja Albanije na osnovu prava samoopredeljenja naroda. Kako e ce vriti ta razgranienja to e zavisiti od razvoja politike situacije u Jugoslaviji i Albaniji. A mi danas ne smemo nita odreeno postavljati po tom pitanju". Isto tako izjanjava ce protiv oportunistikog tretiranja HOB Kosova i Metohije kao neke zasebne vojske na ravnoj nozi sa NOVJ i NOV.[14] Najzad, jo pre Drugog zasedanja AVNOJ-a, sam Tito upozorava Tempa u pismu od 9. novembra 1943. da pitanje samoopredeljenja naroda treba postaviti tek posle pobede nad Nemakom i kvislinzima. "Federacija balkanskih naroda postavlja ce sada za nas", veli Tito, "kao agitaciona parola. Nepravilno je sada postavljati i u Metohiji prikljuenje Albaniji, jer to znai jaiti na repu albanske reakcije i slabiti front svih snaga Metohije u borbi protiv Hitlera kao glavnog neprijatelja na Balkanu. Drite ce atlantske povelje i sporazuma u Moskvi".[15] Politika istorija narodnooslobodilakog rata i revolucije u Jugoslaviji svakako e u buduim istraivanjima doi do

Page 379 of 478 tanih saznanja o toku i razlozima konanog zaokreta KPJ na kurs integriteta Jugoslavije kao drave i meunarodnopravnog subjekta. Prema onom to ce do sada zna, jasno je da ce u razdoblju izmeu Prvog i Drugog zasedanja AVNOJ-a, tj. izmeu novembra 1942. i novembra 1943. godine odigrao niz dogaaja koji su Komunistiku partiju Jugoslavije doveli u sukob sa linijom Kominterne [ukinute 1943] odnosno SSSR i Staljina lino: u pitanju je proces emancipacije KPJ, koja je svoju novu i sigurnu bazu videla u Jugoslaviji kao postojeem meunarodnom subjektu, kao dravi koja ce moe revolucionarno menjati upravo pod uslovom da ce sauva njen integritet. Priprema Drugog zasedanja AVNOJ-a znaila je razradu jedne nove dravnopravne koncepcije budue Jugoslavije, ali bez toga da ce dovede u pitanje njen meunarodnopravni kontinuitet. Stoga je ve u tom trenutku bilo neprihvatljivo bilo kakvo izdvajanje ili obeanje izdvajanja, bilo kakvo prejudiciranje "prava na samoopredeljenje". tavie, koliko god ce u dokumentima KPJ od 1935. govorilo o pravu na otcepljenje, u ratnim dokumentima CK KPJ to ce pravo skoro ne pominje, ve ce govori samo o naelu samoopredeljenja, koje e ce kroz zajedniku borbu konsumirati u jednoj dravnoj, mada federativno preureenoj zajednici. Dodue, u preambuli glavne odluke AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, od 29. i 30. novembra 1943, pominje ce "pravo svakog naroda na samoopredeljenje, ukljuujui pravo na otcepljenje ili na ujedinjenje sa drugim narodima", ali ce c pozivom na istinsku volju svih naroda Jugoslavije, osvedoenu u toku trogodinje zajednike narodnooslobodilake borbe, odluuje da ce svi narodi udrue u federativnu zajednicu Jugoslavije. AVNOJ zato naglaava ve u prvoj taki da "narodi Jugoslavije nikada nisu priznali i ne priznaju raskomadanje Jugoslavije sa

Page 380 of 478 strane faistikih imperijalista", te da su "u zajednikoj oruanoj borbi dokazali svoju vrstu volju da ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji"; ta Jugoslavija e, naravno, biti izgraena na federativnom principu, koji e obezbediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine" [t. 2]. Posebno ce naglaava da e ce "nacionalnim manjinama u Jugoslaviji obezbediti sva nacionalna prava" [t. 4].[16] Odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a imale su da uine kraj pekulacijama oko teritorijalnog integriteta budue Jugoslavije, ali time nije iskljueno, u okviru federativnog ureenja zemlje, da mnogi zahtevi "ugnjetenih nacija" budu konano zadovoljeni. No znaajno je to na Drugom zasedanju AVNOJ-a jo nije formulisana pokrajinska odnosno oblasna autonomija kao elemenat federacije, ak ni u okviru republike Srbije. Do toga e doi tek po zavrenom ratu.
1 2 3 4 5

Zbornik 1/19, 28 (br. 3). Zbornik 1/19, 189-190 (Br. 32). Zbornik 1/19, 310-323, osobito 315 (br. 60). Zbornik 1/19, 314 (br. 60).

Na sekciji "Prokletije" 1:100 000, to je selo Bunjaj (sic) iznad reke Valbone, oko 10 km uzvodno od njenog ua u Drim, kraj mesta Koljgecaj Intervju Pavla Jovievia objavili su B. Zeevi i M. Miloevi u NIN-u br. 1719 od 11. decembra 1983. pod naslovom Zloupotreba jednog ratnog dokumenta (str 11-14).
6

Page 381 of 478

7

Narodni odbor Autonomne Kosovsko Metohijske oblasti 1943-1953. Osnovni materijali sa zasedanja, izd. Nar. odbora AKMO, Pritina 1955, 7-12; upor. Zbornik 1/19, 310-323 (br 60), 376-382 (br 80) - gde je i napomena na str. 377 o konferenciji.
8 9

Zbornik 1/19, 376-382, posebno str. 379-380. Zbornik 1/19, 420-421 (br 93).

10

Zbornik 1/19, 461-466 (br. 104). U tom pismu je prvi put reeno da "Albanci mogu nositi albansku zastavu, ali s petokrakom zvezdom" (str. 465). S. Neovi, B. Petranovi, AVNOJ. 392, nap. 10; upor. tamo, 385-386, 388; Zbornik II/10, 310: "Poruite na bilo koji nain Tempu da ne stvara Balkanski tab jer je to sad politiki nepravilno".
11 12

Zbornik 1/19, 577-580 (br. 143). Za odnos prema rezoluciji PK odn. Oblasnog NOO u Bujanu karakteristina je i kritika koju je politiki komesar Prve kosovsko-metohijske brigade, Mita Miljkovi, uputio 26, jula 1944. sekretaru Oblasnog komiteta. On misli da formulacije u rezoluciji postavljaju mogunost otcepljenja Kosova i Metohije od Jugoslavije, a isticanje te mogunosti danas (1944 - D. B.), posmatrane sa stanovita dananjeg razvitka snaga u jednoj i drugoj zemlji i perspektiva daljeg razvitka borbe, znai greku. Miljkovi primeuje da nigde u rezoluciji nije odluno formulisano da Kosmet treba da ostane u okviru federativne Jugoslavije. "Ovo moje miljenje proizilo je", kae on, "iz pisma druga Tita C(entralnom) K(omitetu) Albanije po pitanju diskusije oko granice (t. da li Kosmet da bude pod G(lavnim) (tabom) A(lbanije), gde je drug Tito

Page 382 of 478 podvukao da velikoiptarska reakcija tei da Kosovo odvoji od Jugoslavije zbog planje za svoje sebine interese i da onaj ko ma im odvraa Kosmet od dananje Jugoslavije navija vodu na mlin velikoiptarske reakcije" Zbornik 1/19, 599-600, (br. 152).
13 14 15

Zbornik II/10, 143-165 (br. 65). Zbornik II /10, 339-341 (br 161).

Zbornik II /11, 41-42 (br 23). Tempovo uputstvo na osnovu toga Zbornik II /11, 127-128 (br 71), upor. i Titovo pismo Tempu od 6. HII 1943, Zbornik II /11, 196-198 (br. 104), gde je Tito odluno protiv parole o prisajedinjenju Kosova i Metohije Albaniji u tom trenutku ( "danas") koju pred lae Miladin Popovi delegat KPJ i protiv stava o komandi albanskog Glavnog taba nad Metohijom. Povodom svega toga (Makedonija Kosovo itd.) Tito istie da naa aktuelna parola ne moe biti ni balkanska federacija a ni ujedinjenje s Bugarima, iako mi opte propagandno postavljamo i istiemo elju naroda Jugoslavije da Bugari stupe s njima u jednu jedinstvenu buduu federativnu zajednicu, a govorimo opte propagandno i o bratstvu i jedinstvu naroda Balkana". Tito preporuuje da ce motri na meunarodnu situaciju i pravo znaenje kombinacija o raznim federacijama te da ce strogo pridrava naih parola i stavova, a da ce ne uputa u krupne i apstraktne kombinacije (Zbornik II /11, 198).
16

S. Neovi - B. Petranovi, AVNOJ, 452-153

4. Jugoslovensko-albanski odnosi i pitanje Kosova u svetlu politike KPJ prema KPA 1939-1948.

Page 383 of 478 Pitanje Kosova i Metohije odnosno ukupan problem poloaja albanske manjine u Jugoslaviji i njenih perspektiva na irem planu mora ce posmatrati i u sklopu balkanske politike Kominterne [bar do ukidanja ove organizacije 1943], i u svetlu politike i dejstva KPJ na internacionalnom planu. Nema nikakve sumnje u to da je KPJ pruila sutinsku pomo u stvaranju KP Albanije.[1] Frakcijski razjedinjene grupe i elije albanskih komunista raspustila je Kominterna 1937, ali do reorganizacije i sreivanja prilika nije dolo ni posle toga. Inicijativu za nov pokuaj organizovanja partije u Albaniji ima CK KPJ 1939. godine, koji uspostavlja vezu sa albanskim komunistima preko sekretara Oblasnog komiteta za Kosovo i Metohiju, Miladina Popovia. Veza je prekinuta hapenjem Popovia, ali je obnovljena 1941. inicijativom jedne skadarske grupe [Fadilj Hoda]. U Albaniji potom rade zajedno Duan Mugoa i Miladin Popovi, sa ovlaenjima delegata KPJ. Albanska partija je formirana na konferenciji u Tirani 8. novembra 1941. U rezoluciji je istaknut zadatak KPA "da razvijemo ljubav i borbenu saradnju sa svim narodima Balkana, a pogotovu s narodima: srpskim, grkim, crnogorskim i makedonskim, koji ce herojski bore za svoje nacionalno osloboenje".[2] Partijska organizacija ce konsoliduje u toku zime 1941/42, a priprema ce i zapoinje oruana borba protiv italijanskog okupatora. Delegati KPJ uspostavljaju vezu sa Centralnim komitetom tek avgusta 1942, kada ce Duan Mugoa probio do slobodne teritorije u Glamou. Tada je od Kominterne zatraeno i dobijeno priznanje KPA i odobrenje za saziv Prve zemaljske konferencije KPA. Ta konferencija je odrana u selu Labinot kraj Elbasana 17-22. marta 1943. Delegacija KPJ na toj konferenciji donela je

Page 384 of 478 albanskom rukovodstvu Titovo pismo [22. septembra 1942] sa instrukcijama Kominterne i drugim savetima za organizovanje i ienje partijskih redova. Odlueno je da ce stvori HOB Albanije, a kao instruktor je u Albaniju radi toga upuen Svetozar Vukmanovi Tempo u leto 1943. To je, inae, vreme velikih raspri o nacionalnom programu i karakteru narodnooslobodilake borbe i politike KPA u tome. Jedan od problema sa kojima su ce posebno jugoslovenski delegati i politiki i vojni instruktori u Albaniji morali nositi bio je i stav albanskih komunista prema ideji "etnike Albanije". Kako veli Dedijer, pojedina su rukovodstva komunistikih grupa u neku ruku ak i odobravala okupaciju Jugoslavije i Grke, nadajui ce da e im Hitler i Musolini stvoriti "Veliku Albaniju", u koju treba da uu Kosovo i Metohija i amerija.[3] Na prvoj konferenciji KPA [1941] taj stav je osuen kao ovinistiki, ali time problem generalne linije KPA u nacionalnom pitanju uopte nije skinut s dnevnog reda. tavie, Glavni NOO Albanije, formiran na konferenciji u Pezi septembra 1942. po modelu narodne vlasti koja je nastajala u jugoslovenskoj revoluciji, u nastojanju da postigne opti front nacionalnih snaga za borbu protiv okupatora, ulazi u pregovore sa nacionalistikim i uglavnom prozapadnim [anglofilskim] "Bali Kombtarom" [Nacionalnim frontom]. Na konferenciji u Muki 1-2. avgusta 1943, znai u jeku organizovanja narodne vlasti i HOB Albanije, takorei na oi jugoslovenskih delegata, postignut je sporazum sa balistima: formiran je zajedniki "Odbor nacionalnog spasa", kome ce daju sve kompetencije za rukovoenje narodnooslobodilakim pokretom, usvajaju ce nacionalistike parole i simboli, a to je najvanije - prihvata ce parola "etnike Albanije", u koju ulazi i Kosovo.[4] Vano

Page 385 of 478 je naglasiti da su na konferenciji u Muki uestvovali i lanovi CK KPA i delegati odnosno lanovi Glavnog NOO Albanije, ime je dola do izraaja nesumnjivo nacionalistika struja u albanskoj partiji, spremnost da ce narodni front borbe protiv okupatora gradi na klasinim ciljevima i parolama nacionalistikog programa velikoalbanskog hegemonizma. Na otru i tada efikasnu reakciju delegata KPJ nije trebalo dugo ekati: neposredno posle Muke sazvana je druga konferencija Glavnog NOO, u Labinotu, na kojoj je zauzet negativan stav prema "Bali Kombtaru". Sva ova zbivanja u albanskoj partiji odraavala su ce i na situaciji Kosova i Metohije, u radu partijskih organizacija i itavog NOP-a meu Albancima na teritoriji Jugoslavije. Odjek toga kolebanja, ali i prikrivene dominacije velikoalbanskog nacionalizma u KPA i rukovodstvu NOVA, moe ce, a kako nama izgleda, i mora videti u politikoj platformi osnivake konferencije Oblasnog [Pokrajinskog] NOO Kosova i "Dukaina" u Bujanu oko Nove 1944. godine, o kojoj je ve bilo rei. Jo vie od toga: predlozi da ce albanske [iptarske] partizanske jedinice na Kosovu i Metohiji podrede komandi Glavnog taba NOVA, o emu ce raspravljalo sve do leta 1944, pokazuju da ce albanska partija u stvari nikada nije odrekla izvesnih pretenzija prema Kosovu i drugim teritorijama sa albanskom nacionalnom manjinom u Jugoslaviji, te da je parola "etnike Albanije" samo privremeno i prividno, a oigledno i pod pritiskom saradnje sa KPJ i NOVJ, potisnuta u zadnji plan.[5] Uporedo s tim su u toku 1944. godine tekle i organizacione mere radi konstituisanja nove vlasti i drave u Albaniji, po

Page 386 of 478 modelu ostvarenom pre toga u Jugoslaviji. Prvi Antifaistiki kongres u Permetu 24. maja 1944, na kome su ce skupili delegati iz cele zemlje, formirao je Antifaistiko vee narodnog osloboenja Albanije [AVNOA], kao vrhovno zakonodavno i izvrno telo zemlje, a pored toga odluio da ce kralju Zogu zabrani povratak u Albaniju, da ce ponite ugovori i sporazumi albanskih vlada pre 1939, te da ce ne prizna vlada koja bi eventualno bila formirana van Albanije ili na teritoriji Albanije. AVNOA i HO odbori proglaeni su za jedinu vlast u zemlji. Sve su te odluke potvrene na prvom zasedanju AVNOA odmah u nastavku kongresa. AVNOA ce obratio i Titu, telegramom u kome je reeno da je borba naroda Jugoslavije "garantira bratstva balkanskih naroda i ostvarenja ideje balkanske konfederacije".[6] Drugo zasedanje AVNOA u Beratu, 20. oktobra 1944, proglasilo je Nacionalni komitet privremenom demokratskom vladom Albanije, na sugestiju Josipa Broza Tita. Oigledno je da je KPJ odigrala vanu ulogu u stvaranju KPA, u organizovanju NOP-a Albanije, u formiranju i konstituisanju organa nove vlasti i dravnopravnog lika nove drave. U zavrnim operacijama na teritoriji Jugoslavije, potom, uglavnom na inicijativu Vrhovnog taba NOVJ, uestvovale su i dve divizije NOVA [Peta i esta]. Operisale su u dolini Lima i u Sandaku, u borbama za Viegrad i Dobrun, odnosno na Kosovu i Metohiji - u borbama za osloboenje Prizrena i akovice.[7] Jo krajem 1943, verovatno u novembru, CK KPJ uputio je pismo albanskoj partiji kao odgovor na pitanja koja su ce ticala budunosti Kosova i Metohije. Tu je izreena otra ocena da "postavljati danas pitanje prisajedinjenja" ide na ruku reakciji i okupatoru. "Samo oruana borba protiv

Page 387 of 478 okupatora moe jasno pokazati to ko hoe i iskovati stvarnu demokratiju i bratstvo naroda, a nije ni potrebno naglaavati da izmeu nas i demokratske antiimperijalistike Albanije to pitanje ne moe biti problem... Nova Jugoslavija koja nastaje bie zemlja slobodnih naroda, pa prema tome u njoj nee biti mesta nacionalnom ugnjetavanju ni albanskih manjina".[8] Pada u oi da pismo CK KPJ govori o albanskim manjinama, za koje nee biti nacionalnog ugnjetavanja, ali u novoj Jugoslaviji, to implicitno znai odbijanje svakog razgovora o promeni teritorijalnog statusa oblasti nastanjenih Albancima u Jugoslaviji i dovoenje u pitanje teritorijalnog integriteta budue, socijalistike Jugoslavije. Taj stav, sa kojim smo ce upoznali i u nizu drugih dokumenata kojima ce reaguje na kolebljivo dranje kosovskih komunista u toku 1943. i 1944, nalazi ce na liniji konstituisanja Jugoslavije kao drave koja uva svoj dravnopravni kontinuitet, pored ostalog, i uvanjem svoga teritorijalnog integriteta. Pitanje albanske manjine je, znai, i u ovom dokumentu postavljeno kao unutranje pitanje Jugoslavije. Iz nekih navedenih dokumenata KPA i AVNOA, meutim moe ce na strani KPA naslutiti i jedna suprotna linija: iekivanje da e albansko-jugoslovenski odnosi biti razreeni u sklopu jedne socijalistike balkanske konfederacije. Tako ce, na primer, i u poruci Vrhovnog taba NOVA [sa potpisom Envera Hode] vrhovnom komandantu NOVJ, Josipu Brozu Titu, aprila 1944, upuenoj po Miladinu Popoviu, podsea na jedinstvo albanskog i jugoslovenskih naroda u borbi "za stvaranje novog, demokratskog i federativnog Balkana", a Titu ce eli dug ivot "na sreu i ast naroda Jugoslavije i svih naroda Balkana".[9]Zanimljivo je, ipak, da ce u odgovoru od 10.

Page 388 of 478 septembra 1944. Tito ograniava na konstataciju da su zajednikom borbom "udareni vrsti temelji buduem uzajamnom ivotu naih naroda", to je bez sumnje daleko manje odreena formula. To ce sasvim dobro objanjava Titovom negativnom reakcijom na formiranje Balkanskog taba, o emu je ve bilo rei, gde je izriito reeno da ce Balkanskom federacijom operie samo kao propagandnom i agitacionom parolom. Sve kombinacije oko Balkanske federacije, videe ce to ubrzo posle rata, i tako e ce razbiti na razliitom pristupu balkanskih komunista tom pitanju, a najvie na Staljinovim pogledima, rezervama, pa i protivljenju takvom ujedinjenju balkanskih naroda u kome bi dominirala jugoslovenska Partija, ve dovoljno emancipovana i otuena od autoriteta staljinske politike volje. Danas je jo vrlo teko tvrditi, ako ce na stvari gleda sa odgovornou istoriara, sa kakvom je konanom koncepcijom KPJ gradila meusobne odnose sa KPA i novom albanskom dravom, kako u ratnom tako i u posleratnom razdoblju. Organizacija albanske drave, politike i ekonomske veze koje su ce posle rata uspostavljale, njihov tip i obim i izuzetno tesna saradnja dveju armija [pri emu je albanska armija usvojila ak i formaciju JNA] - stvarali su naelnu i praktinu mogunost politike integracije dveju drava. Da li je ta mogunost, kako je vidimo sada, sa razmakom od skoro etiri decenije, bila ujedno stvarni politiki kurs jedne ili obeju partija otvoreno je pitanje, na koje, u nedostatku arhivskih dokumenata, mi ne umemo i ne moemo da odgovorimo. Situacija graanskog rata u Grkoj [1946-1949] i neposredne pretnje Albaniji sa te strane, pri emu ne treba zaboraviti ni otvorene teritorijalne aspiracije Grke prema

Page 389 of 478 severnom Epiru na Pariskoj mirovnoj konferenciji [1946] i posle toga, stvarali su i posebnu pogodnost za razne kombinacije o pribliavanju ili moda ak i ujedinjavanju dveju zemalja. Ne moe ce iskljuiti ni predvianje eventualnog neprijateljskog dranja Albanije u predstojeoj konfrontaciji sa Kominformom odnosno SSSR-om, pa ni ideja da ce podravanjem integracionih procesa osujeti pretvaranje Albanije u izvor smutnji i teroristike aktivnosti u Jugoslaviji. U svakom sluaju, 1. jula 1946. godine zakljuen je Ugovor o prijateljstvu i saradnji izmeu FNRJ i Albanije, koji je raskinut 1948 jednostranim aktom Albanije, posle Rezolucije Inform-biroa i zauzimanja neprijateljskog, agresivnog i iredentistikog kursa od strane HP Albanije prema Jugoslaviji. Povodom toga ugovora postoji i jedna pria Envera Hode, u njegovim Uspomenama, objavljenim u Tirani 1979, o navodnom razgovoru sa Titom o budunosti Albanaca u Jugoslaviji. Hoda je prilikom svoje posete Beogradu i potpisivanja Ugovora 1946. godine postavio Titu pitanje o Kosovu, formuliui albanski stav na sledei nain: "Kosovo i druge oblasti albanskog stanovnitva u Jugoslaviji su albanske teritorije koje su velike sile nepravedno otrgle [arrachs]. Sada, kada su nae dve zemlje socijalistike, stvoreni su uslovi da ce ovaj problem pravedno rei". Na ovaj zahtev Envera Hode Tito je, kako Hoda tvrdi, odgovorio: "Slaem ce, to je i naa elja [souhait], ali u ovom trenutku mi ne moemo nita da uinimo u tom smislu, jer to Srbi ne bi shvatili [car les Serbes ne le comprendraient pas]". Hoda je na to zakljuio: "Ako to ne shvataju danas, shvatie sutra".[10] Veoma je teko usvojiti ovo pozno kazivanje o jednom razgovoru u etiri oka, kao dokaz o stvarnom Titovom miljenju i izjavi koju bi on dao kao

Page 390 of 478 dravnik i predsednik Vlade FNRJ i generalni sekretar KPJ, pogotovu to je Titov navodni odgovor formulisan kao "elja" koja ce ne moe sprovesti "u ovom trenutku" zbog toga to to srpski narod ne bi mogao da shvati. ak i kada bi to sve bilo tano, znailo bi samo da je Hodina "inicijativa" u stvari na diplomatski nain odbijena. Meutim, ako su Titove rei pod znakom pitanja, jer ne moemo biti sigurni da li ih je uopte izgovorio, nije pod znakom pitanja Hodin politiki stav povodom Kosova, i nije bez znaaja to taj stav korespondira, kako ce moglo videti iz brojnih ranijih navoda, sa nekim od glavnih dokumenata KPJ o nacionalnom pitanju i konkretno o pitanju albanskih manjina u Jugoslaviji - dodue svagda iz razdoblja kominternovskog kursa pre 1935; KPA je oigledno raunala na stare politike obaveze. Posebno je pitanje koliko je u tome mogla da ima odziva u KPJ, koja je u razdoblju od 1941. do 1945. prola prvu i presudnu etapu svog osamostaljenja. Faktor koji je davao nekog osnova za velikoalbanske nade i kombinacije mogao je da bude samo neizmenjeni negativan odnos KPJ prema srpskom nacionalizmu, odnos koji je doao do izraaja, pored ostalog, i u konstituisanju kosovsko-metohijske autonomije.
1

V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, za prikaz istorijata odnosa dveju partija koristimo ce ovom Dedijerovom knjigom.
2 3 4 5

V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 17. V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 52. V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 80-89, 106-107.

Uz taj predlog ili su i predlozi da ce Metohija organizaciono pripoji KP Albanije a te predloge kao i onaj o

Page 391 of 478 proirenju kompetencija albanskog Glavnog taba, podravao je ak i dele gat KPJ u Albaniji Miladin Popovi Zbornik II /10, 154-155 (br. 65).
6 7 8 9

V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 94. V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 78-79. V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 126-127. V. Dedijer, Jugosl - alb. odnosi, 71.

10

Enver Hoxha, Avec Staline Souvenirs, Tirana 1979, 146147. 5. Postanak i razvoj kosovske autonomije Na Drugom zasedanju AVNOJ-a pitanje autonomije u buduem jugoslovenskom federalizmu nije uopte ni pomenuto. U odluci o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu naznauju ce federalne jedinice koje bezuslovno treba da postoje: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina; tom naelnom odlukom, ipak, nije prejudiciran budui ustav. Tu ce nita ne govori o autonomnim jedinicama, iz ega pravni istoriari zakljuuju da ce ovo pitanje htelo reiti tek posle rata.[1] Za nacionalne manjine Odluka ustanovljava i "sva nacionalna prava", pod kojim ce podrazumevaju i sva politika, a ne samo kulturna prava manjine. No u svakom sluaju, ve samim izrazom "nacionalna manjina" Odluka je utvrivala da ce moe govoriti samo o pravima manjine, te da ce ova prava bitno razlikuje, i po vrsti i po obimu, od prava veinskih nacija koje ine jugoslovensku dravu i koje su pobrojane u t. 2. Odluke Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci. Glavno ogranienje je u tome da "manjina ne moe da ce

Page 392 of 478 izdvoje, da izgrauje sama svoju dravu i drutveni sistem, jer bi time onemoguila prava veinskih nacija" [2] Drugim reima, manjina nema, niti u duhu generalnih politikih i pravnih odluka AVNOJ-a moe da ima atribute dravnosti iz ega bi ce, dalje, mogao izvui zakljuak da ona ne moe konstituisati ni jugoslovensku dravnost, jugoslovensku federaciju. Odluka AVNOJ-a u svakom sluaju ne konstituie niti pravo manjine [prema tome - ni albanske nacionalne manjine] na otcepljenje i prisajedinjenje svojoj nacionalnoj dravi [u sluaju Albanaca - Albaniji], niti govori o autonomiji kao ustavno pravnom obliku ostvarivanja zajednikih nacionalnih prava. Postanak autonomnih jedinica u Srbiji, kao jednoj od republika jugoslovenske federacije, mora ce posmatrati u svetlu politike KPJ prema nacionalnom pitanju kako ce ova izgraivala i formulisala pre i za vreme rata, u perspektivi osvajanja vlasti i u situaciji kada ce ta perspektiva poela pretvarati u stvarnost. Nije, meutim, izvesno da je ak ni u vreme Drugog zasedanja AVNOJ-a 1943. godine bilo do kraja razraeno reenje nacionalnog pitanja u svome dravnopravnom aspektu. Govori ce, uglavnom, o dva aspekta nacionalnog pitanja na planu dravnog prava: jedan ce tie meusobnog odnosa i dravnopravnog poloaja "glavnih" naroda, koji i konstituiu novu dravu, a drugi ce odnosi na poloaj nacionalnih manjina. U prvom sluaju, polazei od naela suverenosti svakoga naroda posebno, dravna je zajednica stvorena kada ce na to gleda sa stanovita ustavnog prava putem dobrovoljnog ujedinjenja suverenih i ravnopravnih naroda, sa svim atributima dravnosti, pri emu su ce uzele u obzir i neke istorijske specifinosti prilikom formiranja jedne "vienacionalne" federalne jedinice - Bosne i Hercegovini. to ce tie

Page 393 of 478 nacionalnih manjina, stvar je daleko sloenija, jer ce u naelu moglo postupiti dvojako: njihov status ce mogao regulisati ustavom i posebnim zakonima u okviru koncepta suverenosti graanskih prava, bez teritorijalnog artikulisanja politikih prava manjine, a mogao ce zamisliti i kao teritorijalno konstituisanje u autonomijama bilo kog stupnja i tipa, no svagda - s obzirom na generalnu, naelnu odluku AVNOJ-a - sa svojom punom politikom sadrinom. U tom sluaju ce moglo razmiljati o tome koje manjine i na kojim teritorijama ulaze u obzir za autonomno formiranje, to je ve stvar prevashodno politikih pogleda i odluka. Sudbina nemake manjine, do rata najbrojnije, reena je njenim razvlaenjem i iseljenjem u Nemaku po zavrenom drugom svetskom ratu, pri emu ce polo od konstatacije da ce ta manjina, ukljuena u antijugoslovensku delatnost pre rata i u okupatorski aparat za vreme rata, ponela prema ovoj dravi nelojalno; istu sudbinu doiveli su Nemci i u nekim drugim zemljama Evrope [Poljska, ehoslovaka], a te su mere i meunarodnopravno sankcionisane.[3] Sudbina maarske i albanske manjine reavala ce na sasvim drugi nain. Pre svega, imala ce u vidu perspektiva politikog zbliavanja sa matinim dravama ovih narodnosti Maarskom i Albanijom, u okviru nove porodice socijalistikih zemalja, pa stvarni odnos ovih manjina prema jugoslovenskoj dravi u ratu 1941-1945. i njihovo odreeno angaovanje u sistemu okupacije i dezintegracije drave jugoslovenskih naroda, nisu uzeti u obzir prilikom ureivanja njihovog pravnog poloaja u novoj Jugoslaviji. Tako su za ostvarivanje svih prava ovih nacionalnih manjina odabrane politiko-teritorijalne autonomije: Vojvodina - uglavnom s obzirom na maarsku manjinu u Bakoj [mada je to podruje veoma heterogena zajednica

Page 394 of 478 mnogih narodnosti] i s pozivom na neke istorijske okolnosti, a Kosovo i Metohija - zbog albanske manjine. U naoj pravnoj literaturi ponueno je objanjenje da su "unutranja nacionalna sloenost i naroito postojanje nacionalnih manjina pretstavljali osnovne uzroke za formiranje autonomnih jedinica", a da pored toga "izvesni istoriski razlozi i ekonomsko-kulturne osobenosti [naroito u pogledu Vojvodine] i dosledna internacionalistika ideologija drutvenih snaga koje su nosile socijalistiku revoluciju i gradile Jugoslaviju kao saveznu dravu, pretstavljaju druge faktore koji su opredelili autonomni poloaj Pokrajine Vojvodine i Kosovsko metohiske oblasti".[4] Tome ce objanjenju moe mnogo tota prigovoriti. Na primer, ako ce za albansku manjinu ve htela teritorijalno-politika autonomija, zato je ta autonomija organizovana samo na podruju Kosova i Metohije, a ne i na podruju Makedonije ili Crne Gore, gde ova manjina takoe nastanjuje odreene oblasti kao kompaktna etnika masa? Zato su ove dve autonomije uspostavljene samo na podruju republike Srbije, i da li ce objanjenje ovoga pravnog i politikog fenomena moe svesti samo na tvrdnju da autonomne jedinice postoje u jugoslovenskoj federaciji samo tamo gde je za to bilo "objektivnih politikonacionalnih osnova, a to je samo na teritoriji Narodne Republike Srbije"?[5] I koje su to "objektivne politikonacionalne osnove"? Oigledno je da za potpuno istorijsko objanjenje postanka vojvoanske i kosovske autonomije nije dovoljno nekoliko optih pravno-politikih formulacija, ve ce moraju uzeti u obzir mnogi inioci politike KPJ prema nacionalnom pitanju i posebno prema Srbiji, njenom dotadanjem istorijskom razvoju i dravnopravnom statusu. U reavanju nacionalnog pitanja Jugoslavije imala je

Page 395 of 478 kljuno mesto teza o "velikosrpskom hegemonizmu", pa je glavni politiki napor KPJ bio usmeren ka tome da ce otklone sve pretpostavke na kojima je poivala ili bi mogla poivati vodea uloga Srbije u jugoslovenskoj dravnoj zajednici. Moe ce, dakle, postanak autonomija u Jugoslaviji posmatrati i u tom aspektu: ne s obzirom na potrebu da ce ostvari pravo nacionalnih manjina na politiku egzistenciju u novoj dravi, ve s obzirom na potrebu da ce eliminie svaka mogunost vaspostavljanja Srbije u njenom ranijem politikom konceptu. Autonomijama ce reavalo, na neki nain, "srpsko pitanje", a ne pitanje nacionalnih manjina. Uostalom, bez obzira na pojedinosti pravne procedure, autonomije nisu iskljuivo "unutranje" ustavnopravno i politiko pitanje republike Srbije, ve su one stvorene i razvijene na optem jugoslovenskom planu. One "nisu kreacija Narodne Republike Srbije i njenog autonomnog ustavnog prava", ve su od samog poetka predstavljale kategoriju opteg ustavnog prava Jugoslavije, jer ih predvia i garantuje savezni ustav.[6] Proceduralni put da ce doe do autonomnih jedinica u naem ustavnom poretku vodio je, razumljivo, preko najviih organa Srbije: prve, mada privremene odluke donete su u tom smislu na Prvom vanrednom zasedanju Antifaistike skuptine narodnog osloboenja Srbije [ASNOS], 7. aprila 1945, pred sam kraj rata. Tada je reavano pitanje Sandaka, Vojvodine i Kosova i Metohije. Privremeni autonomni status Sandaka u smislu odluke AVNO Sandaka od 29. marta 1945. imao je da ce rei podelom ove teritorije izmeu Srbije i Crne Gore. Prihvaeni su i predlozi Glavnog NOO Vojvodine da ce Vojvodina kao autonomna jedinica prikljui Srbiji, i Oblasnog NOO Kosova i Metohije - za prikljuenje Kosmeta

Page 396 of 478 takoe kao autonomne jedinice. Konano reenje imao je da donese AVNOJ.[7] To je uinjeno na Treem zasedanju AVNOJ-a, 7. avgusta 1945. Ha tom zasedanju je AVNOJ nastavio rad kao Privremena narodna skuptina [10-26. avgusta 1945].[8] Tome je neposredno prethodila odluka Oblasne narodne skuptine Kosova i Metohije od 9. jula 1945. Ta odluka, koja ce u pravnom i politikom pogledu mora posmatrati kao primarni akt konstituisanja Kosova i Metohije kao oblasti federalne jedinice Srbije, glasi: "Oblasna narodna skuptina Kosova i Metohije jednoduno izjavljuje da stanovnitvo ove oblasti, isto kao i svi narodi Jugoslavije, nije nikada priznalo raskomadanje svoje oblasti izvreno od okupatora, niti raskomadanje Jugoslavije, te daje izraza elji celokupnog stanovnitva oblasti da ova bude prikljuena federalnoj Srbiji kao njen sastavni deo. Narod ove oblasti uveren je da e u narodnoj vladi Srbije nai punu zatitu, te da e od narodne vlasti cele Jugoslavije biti svesrdno pomognut u svom politikom, nacionalnom, eKOhtoMCKOM i kulturnom podizanju, a pretstavnici oblasti u Narodnoj skuptini Srbije i AVNOJ-a doprinee svim svojim silama izgradnji demokratske Srbije i Demokratske Federativne Republike Jugoslavije".[9] Pravni, a moda jo vie politiki istoriari morae da razjasne izvesnu protivrenost ovog akta sa stanovita dravnog prava - kada ce ima u vidu osnovni stav o kontinuitetu Jugoslavije kao drave i kao meunarodnog subjekta iji integritet nije mogao biti doveden u pitanje. Temelji unutranjeg ureenja nove Jugoslavije postavljeni su u Odluci AVNOJ-a iz 1943, kojom je, pored ostalih federalnih jedinica, predviena i Srbija. Prema tome,'samoopredeljenje naroda Jugoslavije i njihova volja da ce udrue izraena je u Jajcu na veoma karakteristian

Page 397 of 478 nain: ne kao odluka ovih naroda da ce udrue, ve kao odluka da ne priznaju svoje razdruivanje u vidu "raskomadanja Jugoslavije sa strane faistikih imperijalista" te da "ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji".[10] Prema tome, nije bilo mesta nikakvim odlukama o "prikljuenju", pogotovu ako ce nepriznavanje "raskomadanja" stavlja u njihov temelj - kako je to i uinjeno u odluci Oblasne narodne skuptine Kosova i Metohije. Nije ta oblast nikada legalno bila odvojena od Srbije [odnosno u dravno-pravnom kontinuitetu - od Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, i potom Drave SHS i Kraljevine Jugoslavije] da bi uopte mogla sada da ce "prikljuuje". Ova protivrena formulacija, po naem miljenju, bremenita je mnogim i dalekosenim pravnopolitikim komplikacijama u tumaenju statusa autonomne jedinice upravo u odnosu na Srbiju kao federalnu jedinicu; ne moe ce sporiti da ce bar u izvesnoj interpretaciji tog dokumenta ne mogu istai elementi sopstvene dravnosti Kosova i Metohije, makar jednoga zametka sopstvenog suvereniteta. To celom odnosu daje obeleje pravne "dvosmislenosti". Prvi Ustav FNRJ od 31. januara 1946. odredio je status kosovske autonomne jedinice kao autonomne oblasti HP Srbije, imajui u vidu sve prethodne odluke. Odlukama Treeg zasedanja AVNOJ-a usledio je Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Kosovsko-metohijske oblasti [AKMO], septembra 1945. Ha osnovu saveznog Ustava, kao i zakljuaka Ustavotvorne skuptine Srbije [izabrane novembra 1946], status autonomne oblasti je podrobno regulisan i Ustavom HP Srbije od 17. januara 1947. godine.

Page 398 of 478 U odnosu na prvi posleratni jugoslovenski ustav iz 1946. i republiki ustav iz 1947. godine status autonomnih jedinica je danas na znatno viem stupnju. Sa dravnopravnom evolucijom toga statusa poelo ce jo 1953, u sistemu novih ustavnih zakona i odgovarajuih statuta samih autonomnih jedinica. Glavna promena ce sastojala u tome da su ve tada obe jedinice po svome poloaju u republici i u tipu svoje organizacione strukture potpuno izjednaene, mada ce ta izjednaenost jo nije ogledala u nazivu autonomne jedinice: Vojvodina je jo uvek pokrajina, a Kosovo i Metohija Kosovskometohijska oblast. Obe jedinice "pripadaju istom tipu i obliku politiko-teritorijalne autonomije. Iako ce jedna naziva ,autonomna pokrajina' a druga ,autonomna oblast' njihov status i njihova autonomna prava su istovetna; razlika je bila samo u tome to je pokrajina po ustavnim zakonima od 1953. imala i sudsku autonomiju istog obima kao i republika".[11] Tada su utvrena tri ustavna principa o autonomnim jedinicama: njima ce "obezbeuju samoupravna prava"; utvruju ce samo najvii organi vlasti autonomnih jedinica i njihova struktura; jedinici je obezbeeno pravo da donosi samostalno svoje statute, kojima, u saglasnosti sa Ustavom HP Srbije, utvruje organizaciju i nadlenost svojih organa vlasti.[12] Vano je napomenuti da je odnos izmeu autonomne jedinice i republike bio lien hijerarhijskih prava pa i samog sistema dvostruke odgovornosti: svi organi vlasti autonomnih jedinica izvravali su samostalno svoja prava i u krajnjoj liniji odgovarali za svoj rad biraima koji su ih izabrali odnosno Pokrajinskoj skuptini i Oblasnom odboru. Nije bilo neposredne odgovornosti ni Pokrajinskog odnosno Oblasnog Vea republikom veu i oblasnih odnosno pokrajinskih organa uprave republikim organima uprave. U stvari, meusobni odnosi autonomije i republike zasnivali

Page 399 of 478 su ce, kako to precizira Jovan orevi, na sledeim principima: a] republiki organi vlasti imaju samo ona prava koja su utvrena Ustavom i zakonima i koja ce uglavnom svode na nadzor nad zakonitou akata; b] pokrajinski i oblasni organi vlasti su duni da ostvaruju propise i mere republikih organa vlasti ukoliko ti akti i mere ne diraju u autonomna prava; v] pokrajinski i oblasni organi vlasti imaju pravna sredstva za zatitu autonomnih prava i uopte za zatitu svojih ovlaenja ako su ona izvrena u saglasnosti sa zakonom i odreenim pravima.[13] Do dalje emancipacije autonomnih jedinica, posebno Kosova i Metohije, dolazi sa Ustavom od 1963: autonomna oblast je uzdignuta i po nazivu na stupanj pokrajine i u svemu izjednaena sa Vojvodinom. Istina, vidan je kompromisan karakter Ustava iz 1963. u definiciji statusa autonomnih pokrajina, u vezi s kojima ce sve vie oseala tenja da ce one konstituiu kao poseban, nezavisan faktor jugoslovenske dravne zajednice. Stoga ce, (jemah posle Brionskog plenuma CK SKJ 1966, pristupa reviziji odreenih ustavnih odredaba i pokrajinama priznaje status "konstitutivnog elementa federacije". Tendencije ovih promena znaile su, u stvari, veliko osamostaljivanje pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, njihovo faktiko uzdizanje na stupanj republike sa obelejima samostalne i, to je jo vanije, originerne, izvorne i suverene dravnosti. To je pogotovu dolo do izraaja u ustavnim amandmanima od 1971. Reenja koja su prihvaena u Amandmanima bila su osnov i za nov Ustav SFRJ, donet 21. februara 1974. godine, a potom i za Ustav SR Srbije, donet 25. februara 1974, i Ustav SAP Kosova, donet 27. februara 1974.

Page 400 of 478 Bitna osobenost novog statusa autonomnih jedinica po ovom sistemu ustavnih akata je u tome to ce ove jedinice javljaju u punoj meri kao "konstitutivni elemenat federacije", dodue "u sastavu" SR Srbije, ali u istom redu sa svim drugim republikama, sa kojima "sainjavaju" Socijalistiku Federativnu Republiku Jugoslaviju [l. 2. Ustava SFRJ]. U autonomnoj pokrajini ce ostvaruju "suverena prava" radnih ljudi i graana, naroda i narodnosti; samo kada je to u zajednikom interesu Republike - i u Republici [l. Z]. Istina, teritoriju SFRJ sainjavaju samo "teritorije socijalistikih republika", ali je za promenu granice SFRJ potrebna saglasnost ne samo svih republika nego i autonomnih pokrajina; ta saglasnost je potrebna i za promenu granice izmeu republika ako ce radi o granici autonomne pokrajine [l. 5]. Polazei od tih odredaba, i Ustav SR Srbije konstatuje da su autonomne pokrajine "u sastavu" SR Srbije - kao to je SR Srbija "u sastavu" SFRJ [l. 1]. Savezni i republiki ustav sprovode inae dosledno kao jedno od osnovnih ustavnih naela princip dogovaranja svih faktora federacije u ta su ravnopravno ukljuena i odgovarajua tela autonomnih pokrajina pored, a ne preko republike. Time je pogotovu naglaen originerni karakter vlasti i prava, pa i dravnosti autonomnih pokrajina. To ce i kao istorijsko objanjenje ugrauje u Ustav SAP Kosova kao jedno od osnovnih naela: "Socijalistika Autonomna Pokrajina Kosovo nastala je u zajednikoj borbi naroda i narodnosti u narodnooslobodilakom ratu i socijalistikoj revoluciji Jugoslavije, i na osnovu slobodno izraene volje stanovnitva - naroda i narodnosti Kosova i slobodno izraene volje naroda Srbije, udruila ce u Socijalistiku Republiku Srbiju u okviru Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije" [I, st. 2]. To je takoe razraen stav o ostvarivanju "suverenih prava" radnih ljudi, naroda i

Page 401 of 478 narodnosti Kosova, izraen naroito u primeni naela sporazumevanja: "U ostvarivanju zajednikih interesa, radni ljudi, narodi i narodnosti Kosova odluuju u federaciji na naelima meusobnog sporazumevanja republika i autonomnih pokrajina, solidarnosti i uzajamnosti, ravnopravnog uea republika i autonomnih pokrajina u organima federacije... kao i na naelu odgovornosti republika i autonomnih pokrajina za sopstveni razvoj i za razvoj jugoslovenske socijalistike zajednice kao celine" [I, st. Z]. Sa veoma razraenim naelnim odredbama i stavovima, pozitivno ustavno pravo Jugoslavije, Srbije i Kosova ipak nije razreilo neka krupna pitanja funkcionisanja i pravnog sistema i poloaja same SR Srbije; njen poloaj nije u dovoljnoj meri razjanjen - izmeu autonomnih jedinica, koje su u njenom sastavu, i federacije, koju samostalno i suvereno konstituiu autonomne jedinice zajedno sa republikama. Pitanje ustavnog konstituisanja republike Srbije je, stoga, postavljeno vrlo brzo posle donoenja Ustava od 1974: ve sredinom januara 1975, ali rasprave o tome na osnovu materijala radne grupe, koju je tada formiralo Predsednitvo SR Srbije, nisu uopte okonane. U kosovsku krizu 1981. ulo ce sa nerazreenim pitanjima odnosa izmeu pokrajina i republike, to je otvorilo nove sporove i rasprave u politikim telima. tavie, pokazalo ce da problem Kosova i nije na prvom mestu pitanje neprijateljske delatnosti i kontrarevolucije ve mnogo vie od toga - problem konstituisanja Pokrajine kao oblika albanske dravnosti sa tenjom ka formiranju samostalne republike u jugoslovenskoj federaciji, time ce, pak, otvaraju pitanja za koja ce moglo smatrati da su konano reena i zatvorena odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a.

Page 402 of 478 Pri svemu tome, ne sme ce zanemariti pitanje stvarnog poloaja Kosova u Srbiji i Jugoslaviji. Uporedo sa razvojem kosovske autonomije tekli su i ogromni napori republike Srbije i cele federacije da ce Kosovo i Metohija oslobode tekog naslea zaostalosti, naroito na privrednom podruju. Albanska narodnost je od rata naovamo postigla ogroman napredak na kulturnom planu, uz veliku pomo Republike formiran je univerzitet u Pritini, po broju studenata jedan od najbrojnijih u Jugoslaviji, a brz razvoj nauke u Pokrajini omoguio je i formiranje Akademije nauka i umetnosti Kosova. Kosovo je pogotovu u ekonomskom pogledu radikalno izmenilo cbo) lik. Kao najzaostalije podruje u federaciji, Kosovo je oblast najveeg ulaganja saveznog Fonda za nerazvijena podruja. Sasvim suprotno od neprijateljskih parola o "brutalnoj eksploataciji" Kosova od strane Srbije i Jugoslavije, mora ce konstatovati da je Kosovo najvei potroa srpskih i jugoslovenskih sredstava namenjenih razvoju nerazvijenih, posebno do 1957, kada je uveden sistem "garantovanih investicija", a pogotovu od 1965, kada je formiran Fond federacije za kreditiranje breg razvoja privredno nedovoljno razvijenih republika i autonomnih pokrajina. Tada su u nerazvijene oblasti svrstane. SR Bosna i Hercegovina, SR Crna Gora, SR Makedonija i SAP Kosovo; one su taj status zadrale do danas. Kosovo je najvie dobijalo: u razdoblju od 1966. do 1970. godine - 30% sredstava [Bosna i Hercegovina tada samo malo vie -30,7%, ali Makedonija 26,2% i Crna Gora 13,1%]; u sledeem razdoblju, 1971-1975, Kosovo je na prvom mestu sa 33,3% prema 32,4% Bosni i Hercegovini, 22,9% Makedoniji, 11,4% Crnoj Gori; od 1976. do 1980. dato je Kosovu jo vie: 37% prema 30,6% Bosni i Hercegovini, 21,6% Makedoniji i 10,8% Crnoj Gori. Najzad, od 1981. do 1983.

Page 403 of 478 Kosovo dobija oko 42,62% prema 27,87% za Bosnu i Hercegovinu, 19,67% za Makedoniju i 9,84% za Crnu Goru. Ukupni iznos od 1966. do 1980. godine zakljuno, samo iz ovog fonda federacije, iznosi za Kosovo [bez preraunavanja po kljuu inflacije] 39.319,7 miliona dinara, a sa sredstvima predvienim za period 1981-1983. godine - 184.919,7 miliona dinara [skoro 185 milijardi novih dinara]. Veliki je problem Kosova to i pored ovih ulaganja, ogromnih dopunskih sredstava i prioriteta u zajmovima kod Meunarodne banke za obnovu i razvoj, nisu ostvareni oekivani rezultati. Razvoj Pokrajine ne nalazi ce u srazmeri sa investiranim sredstvima. Postavljeno je i pitanje da li je investiciona politika, usmerena dobrim delom na teku industrije sa visokorazvijenom tehnologijom, bila na Kosovu opravdana, jer je zapostavljena poljoprivredna proizvodnja i rad koji moe brzo da zaposli ogroman priliv radne snage u Pokrajini. Ekonomske prilike na Kosovu, obeleene inae i svim drugim osobenostima jugoslovenske ekonomike, nisu usklaene sa prirodnim i ljudskim potencijalom ove oblasti, ali ni sa mogunostima jugoslovenske privrede u celini.
1 2 3 4 5 6 7

L. Gerkovi Hist. nar. vlasti 223-224. L. Gerkovi Hist. nar. vlasti 225. M. Barto Meun. javno. pravo l 432. J. orevi, Ustavno pravo. 372-373. J. orevi, Ustavno pravo. 373. J. orevi, Ustavno pravo. 57, 373. L. Gerkovi, Hist. nar. vlasti. 271-272.

Page 404 of 478

8 9

L. Gerkovi, Hist. nar. vlasti, 294 C. Neovi - B. Petranovi, AVNOJ, 736-738. C. Neovi - B. Petranovi, AVNOJ. 452-453. J. ordevi, Ustavno pravo, 376. J. orevi, Ustavno pravo, 373. J. orevi, Ustavno pravo, 384.

10 11 12 13

III VELIKOALBANSKI NACIONALIZAM U NOVIM USLOVIMA irokom potvrdom nacionalnih prava albanske narodnosti u organizaciji i politikoj, ekonomskoj i kulturnoj stvarnosti kosovske autonomije, nisu, na alost, oslabljeni koreni velikoalbanskog nacionalizma. Naprotiv: od 1945. do danas nacionalistiki pokret meu jugoslovenskim Albancima, kako na Kosovu tako i van ove pokrajine, nalazi ce u porastu. Od 1968. godine - u izvesnom pogledu i pre toga mora ce ve govoriti o pravoj eskalaciji tog nacionalizma, sa njegovom jasnom tendencijom da ce "problem Kosova" internacionalizuje. Prvi ozbiljan, masovan i upozoravajui sudar sa albanskim nacionalizmom na Kosovu odigrao ce pred sam kraj rata na irem terenu Metohije. Kosovska operacija za unitenje nemake grupe E u njenom povlaenju iz Grke [15. X - 20. XI 1944] samo je delimino uspela. Osloboena od nemakog okupatora, oblast je dobrim delom bila i dalje pod kontrolom albanske nacionalistike organizacije "Bali Kombtar": po terenu su operisale naoruane grupe balista, pri kojima su ce nalazili engleski vojni predstavnici, a cela je

Page 405 of 478 oblast bila pokrivena mreom ilegalnih revolucionarnih komiteta, koje je, kao centralno telo, objedinjavao komitet u Prizrenu. Poetkom novembra, jo u toku druge faze kosovske operacije, dolo je do sastanka Druge prizrenske lige i balistikog vojnog rukovodstva za Kosovo, na kome je donesena odluka da ce na Kosovu i Metohiji formiraju etiri grupe otpora, koji e delovati na podrujima Skopske Crne gore, are, Drenice i Kopaonika. Komiteti koji ce organizuju posle osloboenja Kosova i Metohije [Prizren, Orahovac, Suva Reka i dr.] predstavljaju ilegalne organizacije na nacionalno-klasnoj osnovi. U njima su preteno trgovci, intelektualci, hode, bogatiji seljaci, a bilo je ak i pojedinih narodnih odbornika koji su bili birani neposredno po osloboenju iz njihovih redova. Nacionalistika organizacija je, dakle, infiltrirala organizaciju nove vlasti na Kosovu i Metohiji. Komiteti su odravali vezu sa balistikim grupama, slali nove odmetnike u umu, snabdevali baliste orujem i drugim materijalom. Oni takoe ire propagandu o nacionalno-politikoj potlaenosti Albanaca u komunistikoj Jugoslaviji, prodiru u redove NOVJ odnosno Jugoslovenske armije i ire dezerterstvo, razvijaju parolu o "Velikoj Albaniji", koju podravaju i savezniki oficiri pri balistikim grupama. Karakteristino je da su balisti irili propagandu da ce Srbija nalazi pred pobunom, a da e u Albaniji doi do engleskog iskrcavanja.[1] Oruane akcije balista u Metohiji dobile su mestimino karakter i razmere ustanka. Glavno arite toga ustanka bilo je u Drenici, a operacije protiv balista, u kojima su uestvovale i dve brigade HOB Albanije, zapoete su metodinom ofanzivom poetkom decembra 1944. Objavljene su neke vanije zapovesti Operativnog taba HOB i PO Kosmeta tabovima potinjenih jedinica za

Page 406 of 478 ienje balistikih bandi u Drenici. Komandant operacije bio je Fadil Hoda.[2] Ocena politike i vojne situacije, prilikom preduzimanja ove operacije, bila je veoma realistina: "neprijatelj je uspio", kae ce u zapovesti od 2. decembra 1944, "da na pojedinim delovima te oblasti vrsto ce povee sa masama da bi eventualno organizovao sela na otpor protivu nas". Zahteva ce najvea obazrivost i obzir prema obiajima i radu iptarskog naroda i najstroe zabranjuje pljaka, nasilje i samovoljno zlostavljanje stanovnitva, jer ove operacije imaju veliki znaaj "za dalji razvoj bratstva i jedinstva naroda Kosova i Metohije", ali je postupak pri izvoenju operacija zbog toga ne manje strog i odluan: "Neprijatelja koji bude davao otpor treba estoko i odluno napasti i unititi. Zarobljene vojnike i oficire ne smijete ubijati nego ih sprovoditi Operativnom tabu Kosmeta. Poto ce ovlada terenom razoruanje izvriti samo nad neprijateljski raspoloenim elementima a mobilizaciju potenih seljaka sprovoditi na principu dobrovoljnosti. One koji .ne ele da priu HO vojsci takoe razoruati. U toku borbe kuu ili kue iz kojih ce puca i daje estok otpor smatrati bunkerom i kao takve unititi. Paljevinu sela vriti samo onda, i to po odobrenju taba brigade, ako ce selo utvrdi i itavo selo daje otpor. O ovome strogo voditi rauna. Imovinu zlikovaca odbeglih konfiskovati ostavljajui najnunije za potrebe preostalih lanova porodice. Ulazei na teritoriju naseljenu iptarskim ivljem pronai nain za uspostavu kontakta sa selima da bi im ce stavilo do znanja da ono selo koje bude utoite iptarskim bandama bie strogo kanjeno".[3] Vrhovni tab HOB i POJ zaveo je 8. februara 1945. Vojnu oblast i Vojnu upravu na Kosmetu i imenovao tab Kosovske divizije. Naime, tek u toku januara i februara 1945. u

Page 407 of 478 tekim, skoro jednomesenim borbama, umirena su arita balistikog ustanka u predelu Drenice. No ilegalni nacionalistiki pokret odravao ce neko vreme i posle toga: zahvaljujui delovanju kontrarevolucionarnog komiteta u nekim krajevima Metohije [Orahovac] marta i aprila 1945. mere narodne vlasti su teko sprovoene u ivot. Vojna uprava ce zato zadrala na Kosovu i Metohiji sve do jula 1945. godine.[4] Prvi direktni sudar nove Jugoslavije sa albanskim nacionalizmom na Kosovu, decembra 1944. do februara 1945. godine, prema tome, bio je veoma estok. Ustanak i oruana formacija balista ugueni su energinom akcijom trupa, a nekoliko meseci posle toga razbijena je i ilegalna mrea balista na teritoriji Jugoslavije. Tek tada su stvoreni uslovi za punu politiku i dravnopravnu integraciju Kosova i Metohije u novoj Jugoslaviji, za konstituisanje kosovskometohijske autonomije. Odluka o "prisajedinjenju", doneta u Prizrenu 9. jula 1945, dobija u svetlu tek uguene pobune i kontrarevolucije naroiti prizvuk. Prisustvo albanskog nacionalizma, meutim, osealo ce i dalje na Kosovu i Metohiji. Trea prizrenska liga, osnovana u Americi 1946. sa istovetnim programom kao prethodne dve - a to je stvaranje "Velike Albanije", obara ce svim propagandnim sredstvima protiv Jugoslavije, naroito posle 1948. i sukoba sa Albanijom u sklopu opte konfrontacije sa Kominformom i SSSR-om. Sukob Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom 1948. omoguio je Albaniji da povede protiv Jugoslavije kombinovanu propagandno-diverzantsku borbu, sa nacionalistikim parolama, pod platom "marksizmalenjinizma". Od tada ce u kosovskom zbivanju javlja i taj elemenat, koji velikoalbanskom nacionalizmu i

Page 408 of 478 hegemonizmu daje vid "leve" revolucionarnosti i radikalizma, pogotovu posle sukoba Tirane sa Moskvom i vezivanja Albanije za Kinu [1961]. Pored te politike i propagandne aktivnosti sraunate na dugi rok, ubacivane su iz Albanije diverzantsko-teroristike grupe, kao nekada kaake bande izmeu dva rata, koje su ubijale nae graniare i pripadnike snaga bezbednosti, politike aktiviste, i zavodile teror nad srpskim stanovnitvom. Ubacivano je oruje, koje je, uz ono zaostalo od balista, predstavljalo opasnost od novih pobuna. Akcija nasilnog prikupljanja oruja i sistematskog pretresanja terena radi toga, koju je na Kosovu i Metohiji sprovodila Sluba dravne bezbednosti od kraja 1954. sve do sredine 1957. godine, sa otrinom koja je prelazila svaku meru i pretvarala ce u teror nad stanovnitvom, nije bitno izmenila situaciju u oblasti. Za sve to vreme nije prestajalo plansko dejstvo albanskog nacionalizma, koje ce ogledalo u trajnom, takorei hroninom pritisku na Srbe da ce iseljavaju iz oblasti, u podsticanju demografskog potiska i eksplozije albanskog stanovnitva, i u njegovom vanrednom i neprirodnom pojaavanju velikim, do sada jo neizbrojanim prilivom albanske narodnosti, pod vidom politike emigracije iz Albanije. Na etvrtom plenumu CK SKJ na Brionima 1966. diskvalifikovano je dotadanje ponaanje Slube bezbednosti i njenoga rukovodioca Aleksandra Rankovia, ali je tom prilikom osuena i tzv. "unitaristika" orijentacija u nacionalnoj politici. Meu mnogim gresima ove slube navodio ce posebno teror nad Albancima na Kosovu i Metohiji, a to je ujedno trebalo da bude drastian primer jedne velikodravne, unitaristike i opet velikosrpske politike, koju je, prema oceni Brionskog plenuma, sprovodio

Page 409 of 478 Aleksandar Rankovi. Istorija Brionskog plenuma nije jo poznata u svim pojedinostima neophodnim za nepristrastan sud istoriara, ali je nesumnjivo da je bez obzira na obrazloenja, tada sproveden zaokret u nacionalnom pitanju, u poloaju i odnosima republika i autonomnih jedinica. Tada su otvoreni putevi ka ustavno pravnoj reviziji jugoslovenske federacije, sa nesumnjivim jaanjem samostalnosti pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, kao jednim od glavnih obeleja te revizije. Isto tako, na Kosovu dolazi do prave bujice nacionalistikih raspoloenja, stvara ce klima revanizma i progona Srba i Crnogoraca. Udarna je parola - iseljavanje: "ta ekate, to ne idete, hoete li da vas mi izbacujemo!" Istiu ce zastave, istovetne sa dravnom zastavom HP Albanije, i drugi albanski nacionalni simboli. Pojaava ce teror nad srpskim i crnogorskim stanovnitvom. Nastavlja ce sa veim intenzitetom i punom slobodom ono to ce kriom ili polulegalno radilo u prethodnom periodu. Primeuje ce iroka nacionalistika solidarnost raznih slojeva, a pogotovu sve izraenija infiltracija partijskih redova. Insistira ce na nacionalnom kljuu, koji ce primenjuje ne samo rigorozno nego i neosnovano, ak i na tetu ekonomskih interesa pokrajine. Sistematski ce sprovodi nacionalna smena kadrova i preuzimanje odgovornih funkcija u politikim telima, upravi i radnim organizacijama. Albanska omladina izloena je pravoj plimi nacionalistike indoktrinacije, a izvesni jubileji - kao pet vekova Skenderbega - dovode izvesne sredine do stupnja histerije. U propagandi protiv "velikosrpskog hegemonizma" prelazi ce na otvoreno antisrpski kurs. Zapoinje kampanja protiv slube zatite spomenika srpske kulture, uporedo sa pokuajima podmetanja poara ili oteivanja tih spomenika. kolovanju srpske dece stvaraju ce nepremostive prepreke, strunjaci srpske narodnosti

Page 410 of 478 fiziki ce napadaju, i u toj pogromakoj atmosferi iseljavanje Srba i Crnogoraca poinje da dobija karakter masovnog bekstva. Uporedo s tim, u diskusijama o reorganizaciji jugoslovenske federacije prvi put ce tada izlazi sa zahtevom da Kosovo dobije status republike, s pozivom na nacionalno naelo. tj, na naelo samoopredeljenja naroda, i sa argumentom brojnosti; isto tako, prvi put ce zahtev za republikom Kosovo pretvara i u zahtev da ce u toj novoj republici ujedine svi Albanci Jugoslavije, to je otvaralo veoma sloen problem poloaja u federaciji i integriteta ne samo Srbije nego i Makedonije i Crne Gore. Apsolutno ce ne moe rei da ove "pojave" na Kosovu i van kosovske pokrajine nisu bile poznate. Upozorenja su dolazila sa raznih strana, ali su sve primedbe i sva strahovanja od pretvaranja toga talasa u masovni kontrarevolucionarni, antisrpski i antijugoslovenski pokret frontalno odbaeni i osueni kao izraz "velikosrpskog nacionalizma" i "unitarizma". Veoma je karakteristino da je tada, a videemo i kasnije, glavna formula kojom je velikoalbanski nacionalizam uspeno paralisao sve pokuaje svoga efikasnijeg suzbijanja upravo stara kominternovska formula o "velikosrpskom hegemonizmu". Posle 1966. godine obilato je koriena i etiketa "prebrionskih snaga", "rankovievtine" i slino, a jedan od metoda za obezbeivanje prostora i stvaranja sigurnog "zatitnog pojasa" oko Kosova bilo je uutkivanje sredstava informisanja, kojim je spreen normalni i neophodni protok informacija u javnost, pa ak i u dravna i partijska tela. Drastian izraz dobila je odbranaka taktika albanskog nacionalizma u redovima SKJ povodom XIV plenuma CK

Page 411 of 478 SK Srbije, posveenog temi "Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost", 29. i 30. maja 1968. godine. Upozorenje lanova CK Dobrice osia i Jovana Marjanovia da ce na Kosovu radi o opasnoj eskalaciji albanskog nacionalizma, antisrpstva i antijugoslovenstva odbaeno je u otrom protivnapadu i potpunoj politikoj diskvalifikaciji osia i Marjanovia kao "nacionalista", sa njihovim iskljuenjem iz Centralnog komiteta. [5] Nije ce moralo dugo ekati na dalju eskalaciju albanskog nacionalizma, pa i na obistinjavanje nekih zlih slutnji osuenih lanova CK SK Srbije: uoi albanskog nacionalnog praznika, 27. novembra 1968. dolazi do organizovanih masovnih demonstracija na Kosovu, sa teitem u Pritini; udarnu snagu inila je omladina - albanski studenti Pritinskog univerziteta, pre svega sa Filozofskog fakulteta.[6] Bitno je za ocenu tih zbivanja na Kosovu da su ona bila nacionalistiki i ovinistiki usmerena [parola "Smrt srpskim ugnjetaima!"], i da su demonstracije pretile da prerastu u pobunu protiv zakonitog poretka i jugoslovenske drave. U Pritini ce pred kraj toga dana okupilo vrlo mnogo Albanaca iz drugih gradova i oblasti Kosova [Uroevac, Pe, Prizren, Drenica], ali je u zoru 28. novembra dolo do intervencije jedinica JNA, pred kojim ce okupljena masa rasturila, tako da nije dolo do upotrebe oruja. No, demonstracije su izbile istog dana i u Tetovu, sa zahtevom da ce "albanski" delovi SR Makedonije prikljue Kosovu. Demonstrante je otrim nastupom suzbila i rasturila makedonska milicija. Nacionalistiki neredi na Kosovu ispoljili su nekoliko vanih stvari: prisustvo i dejstvo antijugoslovenske Tree, prizrenske lige; sposobnost ilegalne organizacije da pokrene mase i da zapreti pobunom koja prelazi granice jedne

Page 412 of 478 republike; neobinu solidarnost nacionalista i izvesnog broja zvaninih funkcionera i albanskih komunista na Kosovu. Sem toga, ispoljila ce odmah i taktika nacionalistikog pokreta: da frontalnim odbijanjem istinitih optubi, umanjivanjem znaaja dogaaja, sistematskim zatakavanjem injenica i njihovog pravog znaenja ne samo u sredstvima informacija nego i u najviim partijskim i dravnim forumima, i najzad veoma agresivnim protivnapadom na tzv. "velikosrpski nacionalizam i revanizam" - sprei preduzimanje efikasnijih politikih i bezbednosnih mera, kojima bi bila ugroena matica i kadrovska baza pokreta. tavie, zahvaljujui tendencioznom i oito neistinitom tumaenju, po kome ce poricalo nacionalistiko znaenje oigledno nacionalistikih i ovinistikih pojava i dejstava, postizala ce izvesna vrsta legalizacije samog pokreta u svim njegovim slojevima, od onih u masama albanske narodnosti do onih u najviim partijskim forumima Pokrajine, Republike i Federacije. Tako ce moe rei ne samo da nije izvuena nikakva pouka iz kosovskih dogaaja 1968. godine nego je, u stvari, tada bio osvojen nov prostor i formulisana platforma za dalju eskalaciju velikoalbanskog nacionalizma. Razdoblje posle 1968. godine odlikuje ce krajnje brutalnom i drskom politikom pripreme za sledei korak, koji e uslediti u pogodnom trenutku - 1981. tite ce i konsoliduju kadrovi, ak i oni koji su eksponirani u demonstracijama; diskvalifikuju ce i politiki likvidiraju srpski, pa i albanski kadrovi koji ce usude da ce suprotstave nacionalistikom kursu. Iseljavanje Srba dobija u ubrzanju i sve vie lii na proterivanje; u radnim i partijskim organizacijama sprovodi ce istka srpskih, crnogorskih i drugih nepoudnih kadrova. Na udaru su srpski spomenici i groblja, ak i spomenici iz

Page 413 of 478 NOB-a. Pretnjama, ucenama, premlaivanjima, paljevinama, silovanjem i ubistvima stvara ce kod Srba psihoza potpune pravne, line i imovinske nesigurnosti, tako da su u ovom periodu, posle 1968, konano raseljena mnoga srpska sela ili zaostale srpske kue u albanizovanim naseljima irom Kosova i Metohije. Albanci na srpskim imanjima anju ito, otimaju stoku, kose livade, odnose krstine ponjevenog ita, a rtvu, pogotovu ako ce opire, pretuku. Vesti o tome, koje su ce isprva probijale u pritinsko "Jedinstvo", od 1972. godine nalaze ce pod zabranom [embargom], sa obrazloenjem da ce njihovim iznoenjem u javnost raspiruje nacionalna mrnja i oteava borba albanskih kadrova protiv albanskog nacionalizma, tvrdilo ce da je to uopte "preuveliavanje" i nepotrebno dramatizovanje, iza kojeg stoje ak i namere prikrivenog neprijatelja da produbljuje jaz izmeu naroda i narodnosti govorei o onome to razjedinjuje umesto o onome to spaja. Tako ce i za iseljavanje Srba i Crnogoraca tvrdilo da je to prirodan, ekonomski motivisan proces, iza kojeg ne stoji nikakva prinuda. Za mnoge teke incidente, zlostavljanja i tete odgovornost ce prebacivala na deji nestaluk ["Deca"]. No, sukobi su sve ozbiljniji: albanska studentska omladina sukobljava ce sa svojim srpskim i crnogorskim kolegama, koji su primorani da protestuju zbog oigledne diskriminacije u stipendiranju, dodeljivanju domova i tako dalje; brutalno ce napadaju ak i uenici srednjih kola [napad na srpsku decu u Klini, 15. maja 1972]; na udaru su i pripadnici turske narodnosti i Romi koji odbijaju da ce deklariu kao Albanci. Prilikom popisa stanovnitva 1971. godine izvrene su ne male zloupotrebe u pribrajanju Turaka, Roma i Muslimana [Gorana] albanskoj narodnosti. Naroito je karakteristino u ovom periodu otvoreno povezivanje kosovskih albanskih nacionalista sa HP

Page 414 of 478 Albanijom. irom su otvorena vrata propagandi indoktrinaciji omladine i uopte albanskih masa na Kosovu velikoalbanskim pa ak i enverovskim idejama. Uz rigorozno odvajanje albanske narodnosti od drugih naroda i narodnosti Jugoslavije, a posebno Srbije, Makedonije i Crne Gore, uz zatvaranje u krug nacionalne i posebno jezike i kulturne iskljuivosti, Albanci su u Jugoslaviji preplavljeni knjigama, tampom i naroito udbenicima iz Albanije, esto sa otvoreno antijugoslovenskim tezama i koncepcijama. Kosovo ce kao autonomna pokrajina sve vie ponaa secesionistiki u prisvajanju prava da direktno opti i uspostavlja raznovrsne odnose sa HP Albanijom, da ce javlja kao iskljuivi i obavezni posrednik u kontaktu svih drugih faktora i ustanova u republici i federaciji sa ovom susednom dravom. Dogodie ce ak i neshvatljive povrede ugleda i dostojanstva jugoslovenske drave i njenog efa, a da na to niko ne reaguje. Obrnuto, svaki ce ispad pokriva autoritetom pokrajinskog rukovodstva, ma ijem je elu tada Mahmud Bakali. Na neki nain je ova nacionalistika eskalacija dola do svog vrhunca glorifikacijom Prizrenske lige u proslavi, prihvaenoj i na republikom i na jugoslovenskom nivou, 5-11. juna 1978. Ta proslava, sa meunarodnim naunim skupom, trebalo je da afirmie ciljeve Prizrenske lige upravo u onome to je osnova svih njenih potonjih reinkarnacija [1943, 1946]: u velikoalbanskom i rasistikom konceptu "etnike Albanije", Albanije u kojoj ne bi vie moglo da bude mesta ni za koju drugu narodnost. Nova upozorenja na pravu prirodu i domet ovoga nacionalistikog kursa zavravala su ce redovno loe po one koji su ta pitanja pokretali. Jovo otra, prvoborac i lan Pokrajinskog komiteta, uz to i poslanik u Veu naroda

Page 415 of 478 Skuptine Jugoslavije, u ijim upozorenjima i kritikama 1971, 1973. i 1976. nije bilo ne samo neistina ili poluistina nego ni prizvuka neke optije politike kritike, eliminisan je bez milosti iz politikog ivota: na sednici PK 20. juna 1973. iskljuen je iz PK kao jedan od "kontinuiranih nosilaca kontralinije koja je deo mranih neprijateljskih snaga", i umro nerehabilitovan i onda kada su ve svi mogli da shvate da je bio u pravu [novembra 1981]. Do nove i daleko opasnije eksplozije albanskog nacionalizma dolo je 1981. godine, nepunih godinu dana posle smrti predsednika Jugoslavije, Josipa Broza Tita. Studentske demonstracije su izbile najpre 11. marta, a 16. marta je dolo do paljevine konaka Peke patrijarije; 25. marta bilo je nereda u Prizrenu, 26. u Pritini, 30. u Obiliu; i pored toga, izbijanje novih masovnih demonstracija 1. aprila u Pritini i nizu drugih kosovskih gradova i naselja [Podujevo, Vuitrn, Lipljan, Glogovac, Gnjilane, akovica, Uroevac, Kosovska Mitrovica, Vitina] delovalo je kao iznenaenje; demonstracije su trajale tri dana, i po mnogo emu su podseale na one iz 1968, ali su ih obimom, estinom, pripremljenou i upornou daleko prevazile. Centralna parola "Kosovo-republika!"[7] izrazila je prvu etapu u programu velikoalbanskih nacionalista, iza koje je stajao iredentistiki cilj izdvajanja iz Jugoslavije i pripajanja Albaniji svih teritorija koje su nastanjene Albancima. Za smirivanje demonstracija, iji ce odjek ve oseao i u nizu makedonskih gradova poev od Skoplja, morali su biti upotrebljeni armija, milicija i specijalne snage bezbednosti. Tako je uz velike napore i izvestan broj ljudskih rtava na obe strane spreeno prerastanje ovih nereda u oruani ustanak. Na Kosovu je moralo da bude zavedeno i vanredno

Page 416 of 478 stanje sa zabranom o ogranienom kretanju [2-8. aprila 1981]. Politika zbivanja u vezi sa demonstracijama od 1981. godine spadaju ve u nae vreme, o kojem istoriar ne moe jo nita da kae. tampa, televizija i druga sredstva informisanja omoguavaju - ne bez tekoa - da ce javnost upozna sa onim to ce na Kosovu dogaalo i to ce dogaa. Javnost je pogotovu upoznata sa nizom politikih akcija i dokumenata koji su od tada doneti u najviim dravnim i partijskim telima, tako da to ovde nije neophodno izlagati. Meutim, neke ce stvari ipak moraju istai. Pre svega, 1981. je pokazala da albanski nacionalizam, sada ve i kao otvoreni iredentizam, dobija zabrinjavajui rast. Drugo, da ce u metodima njegovog dejstvovanja primenjuju i mnogi davno poznati, takorei klasini metodi: kako u politikom manevrisanju, pokrivanju i "uvanju" kadrova te izbegavanju prave i dosledne diferencijacije tako i u merama politikog pritiska i nasilja u sprovoenju glavnih, dalekosenih ciljeva. A glavni je cilj da ce stvori platforma za internacionalizaciju "kosovskog problema" u jednoj konano izmenjenoj demografskoj i etnikoj situaciji Kosova, a potom i drugih oblasti u Jugoslaviji gde ive Albanci. Rasistika parola "etniki istog Kosova" je jedna od glavnih operativnih parola, koja ce, na alost, uprkos svim ocenama, analizama i proklamovanim merama efikasno sprovodi u ivot. Iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova, pa ak i iz onih optina "ue" Srbije gde Albanci imaju veinu [Preevo, Bujanovac, Medvea], nastavlja ce nesmanjenim intenzitetom. Toj kljunoj pojavi celoga ovog istorijsko-politikog kompleksa moramo, zato, i ovde posvetiti posebnu panju.

Page 417 of 478 Prema nekim delovima iz Izvetaja o iseljavanju Srba i Crnogoraca sa Kosova, koji je 1982. godine za Republiku i Saveznu skuptinu izradila zajednika komisija Republikog i Saveznog izvrnog vea, koji su objavljeni u dnevnoj tampi, moe ce dobiti sasvim jasna slika o obimu, karakteru i uzrocima iseljavanja Srba i Crnogoraca. S obzirom na znaaj ovog pitanja, koristiemo ovde makar sumarno izvesne informacije iz tog izvora.[8] Pre svega, u analizi ove demografske, ali i nacionalne situacije mora ce poi od statistikih podataka o nacionalnoj strukturi stanovnitva SAP Kosova prema popisima od 1948, 1953, 1961, 1971. i 1981. Zabeleen je znatan porast ukupnog broja stanovnika Kosova, uz apsolutno smanjenje broja Srba i Crnogoraca u toj pokrajini. To jasno pokazuje sledea tabela: NACIONALNA STRUKTURA STANOVNITVA SAP KOSOVA PREMA POPISIMA 1948. ukupn o 1953. 1961. 1971. broj % 1981. [a] broj %

broj % broj % broj %

727. 808. 963. 1.243. 1.584. 10 100 100 100 100 820 141 988 693 558 0

Albanc 498. 68, 524. 64, 646. 67, 916.1 73, 1.227. 77 i 242 45 559 91 605 07 68 66 424 ,5 Srbi Crnog orci Turci 171. 23, 189. 23, 227. 23, 228.2 18, 209.7 13 911 62 869 49 016 55 64 35 92 ,2 28.0 3,8 31.3 3,8 37.5 3,9 31.55 2,5 26.87 1, 50 5 43 8 88 0 5 4 5 7 1.31 0,1 34.5 4,2 25.7 2,6 12.24 0,9 12.57 0,

Page 418 of 478 5 Musli mani Ostali 8 83 8 64 7 4 8 5 8

9.67 1,3 6.24 0,7 8.02 0,8 26.35 2,1 58.94 3, 9 3 1 7 6 3 7 2 8 7 18.6 2,5 21.5 2,6 18.9 1,9 19.10 2,3 48.94 3, 23 6 46 6 89 7 5 4 6 1

[a] Prema prvim rezultatima popisa 1981. Uz apsolutno smanjenje dolazi i proporcionalno umanjenje broja odn. relativnog uea srpskog i crnogorskog stanovnitva u ukupnom broju stanovnika Kosova. Najvee relativno uee Srba zabeleeno je 1948: 23,62%, da bi ve 1953. bilo smanjeno na 23,49%, godine 1961. skromno poveano na 23,55%, da bi 1971. opalo na 18,35%, a u 1981, ak na 13,2%. Te godine, 1981, zabeleen je i pad apsolutnog broja u odnosu na 1971: 209.792 prema 228.264, to znai apsolutni manjak za 18. 472. Ca Crnogorcima je slina situacija: njihovo relativno uee je beleilo izvestan porast u periodu do 1961: 3,85% pa 3,88% i 3,90% [pri emu treba imati u vidu i uslovnu vrednost statistikog opredeljivanja u ovoj nacionalnoj kategoriji popisa], ali od 1961. drastino opada: sa 3,90% na 2,54% u 1971. i 1,7% u 1981. Tome odgovara apsolutno smanjenje broja deklarisanih Crnogoraca na Kosovu: 1948. ih je bilo 28.050, 1961. godine 37.588, da bi ih 1971. godine bilo 31.555, a 1981. svega 26.875, znai 4680 manje za deset godina, odn. 1175 manje nego u prvom posleratnom popisu. Ako ce uzme u obzir prirodni prirataj [kod Srba na Kosovu oko 1,5%, a kod Crnogoraca oko 1,2% godinje], onda je obim stvarnog iseljavanja zapravo mnogo vei. Prema grubom proraunu Republikog zavoda za statistiku Srbije iz SAP Kosova ce u periodu od 1961. do 1982. godine vie iselilo nego doselilo

Page 419 of 478 Srba za 85.061, a Crnogoraca za 16.783 [zajedno -101.844]. Nije bez znaaja ni podatak da je procenat iseljenih u odnosu na ukupan broj stanovnika Pokrajine, prema popisu iz 1971, kod Srba bio 9 puta, a kod Crnogoraca 13 puta vei nego kod Albanaca, ime ce reito svodi na pravu meru argumenat o "podjednakom iseljavanju Albanaca sa Kosova". To pogotovu postaje jasno kada ce ima u vidu rast stanovnitva albanske nacionalnosti u Pokrajini: od 498.242, koliko ih je bilo 1948 [68,45% relativnog uea], preko 524.559 [64,91%] 1953, 646.605 [67,07%] 1961, od 916.168 [73,66%] u 1971. i 1,227.424 [77,5%] u 1981. godini Za sve to vreme i ukupni broj Albanaca u Jugoslaviji belei ubrzani porast, posle izvesnog perioda stagnacije [izmeu 1948. i 1953], ali sa neobino velikim brojem u prvom popisu 1948: 750.431; 1953: 754.245; 1961: 914.733; 1971: 1,309.523; 1981: 1,730.878. Isto tako, u razdoblju od 1961. do 1981. u 19 od ukupno 22 optine u Pokrajini dolo je do apsolutnog smanjenja broja stanovnika srpske i crnogorske nacionalnosti, naroito drastino u optinama Kaanik, Glogovac, Vuitrn, Podujevo, Srbica i Deani, pa i u Kosovskoj Kamenici i Kosovskoj [Titovoj] Mitrovici. Prema podacima do kojih su dole optinske komisije na teritoriji SR Srbije bez teritorija pokrajina - u periodu od 1961. do 1981. doselilo ce sa Kosova najmanje 66.000 stanovnika. Veoma su indikativni i podaci o smanjenju broja srpskih i crnogorskih domainstava u pojedinim optinama Kosova. Prema evidenciji iz 1975. godine [a od tada ce stanje veoma pogoralo] u optini Podujevo u selu Donje Ljupe od 35 srpskih porodica ostala je bila samo jedna, Srbovac - od 60 samo jedna, Revue - od 40 broj srpskih porodica spao je na 8, Livadica - od 47 na 21, Velika Reka - od 40 na 4, Gornja Repa - od 20 na 1, Gornja i Donja Lepaica - od 200 na 20, Belo Polje - od 60 na 2, Dobri Do - od 40 na 2, Donja Dubica

Page 420 of 478 - od 450 na 10; ili u optini Vitina, u selu Buzovik - od 50 srpskih kua nije bilo vie nijedne, Drobe - od 80 ostalo je samo 10 itd. Veina iseljenih je, prema konstataciji u Izvetaju, prodala svoju imovinu [kue, zemlju, umu, vonjake] prilikom iseljenja, ali relativno veliki broj lica [oko 20%] svoju imovinu nije stigao ni da proda. U raspravi o uzrocima iseljavanja bilo je vrlo mnogo pokuaja da ce panja javnosti i politikih foruma skrene na tzv. "nepolitike uzroke", da ce cela pojava shvati kao prirodan migracioni proces socijalno-ekonomskog karaktera; ka tome ce ilo naroito u izvesnim delovima analize koju je pripremila komisija same Pokrajine. Meutim, iz izvetaja zajednike komisije Republikog i Saveznog izvrnog vea veoma ce jasno vidi da je u pitanju dugorona, smiljena, dobro organizovana i stalna neprijateljska aktivnost velikoalbanskog nacionalizma i iredentizma, te da ce uzroci iseljavanja svode na politike okolnosti u kojima srpskom narodu na Kosovu ve decenijama nije vie bilo opstanka. Pritisci za iseljavanje, direktni ili indirektni, prema izvetaju zajednike komisije, ispoljavali su ce naroito kao: - zauzee zemlje; priinjavanje materijalne tete ili unitavanje useva; sea ume, zasada voa i vinograda; ubijanje stoke; paljenje imovine; trovanje i zagaivanje bunara; spreavanje korienja vode za navodnjavanje; eksproprijacije zemljita itd.; - pretnje, maltretiranja, vreanja, napadi [posebno na ene i decu], silovanja, smiljeno izazivanje svaa, tue, ubistva, krvna osveta i sl.; - skrnavljenje groblja i spomenika i ometanje sveanosti i verskih obreda;

Page 421 of 478 - stvaranje atmosfere izolovanosti i nesigurnosti, razni oblici psiholokih pritisaka, stvaranje psihoze iseljavanja, bojkot na razne naine itd.; - priinjavanje tekoa u ostvarivanju svakodnevnih ivotnih potreba [korienje prodavnica, pijaca, prevoza i slino]; - tekoe u ostvarivanju prava graana pred nadlenim organima [dugo ekanje, otezanje postupka, neizvravanje presuda i reenja, itd.]; - nedostatak zatite od strane nadlenih organa [pravosudni organi, organi unutranjih poslova i drugi organi uprave, inspekcije itd.]; - odsustvo blagovremene i odgovarajue drutveno-politike i drutvene aktivnosti na suzbijanju pojave pritisaka, delovanje neprijatelja i reavanju sporova i sukoba; - diskriminacija u ostvarivanju prava [izdavanje dozvola za izgradnju kua; nepotovanje ravnopravnosti jezika; nepotovanje prava iz radnog odnosa i sl.]; - pritisci za prodaju imovine i nenormalni uslovi prodaje [prodaja imovine unapred odreenom licu albanske narodnosti; prodaja po nepovoljnoj ceni; delimino plaanje prodate imovine; odugovlaenje sa izvravanjem prenosa imovine], eksproprijacija imovine bez adekvatne naknade itd. Naglaeno je u ovoj analizi da su ovakvi pritisci poeli da ce ispoljavaju jo u vreme okupacije i drugog svetskog rata,[9] a da je to nastavljeno i u posleratnom periodu sa razliitim intenzitetom [svakako i u predbrionskom periodu, do 1966], da bi ce naroito pojaalo u 1968. i 1981. godini, uprkos svih preduzetih mera neposredno posle rata za vraanje lica iseljenih za vreme faistike okupacije.[10]

Page 422 of 478 Izvetaj navodi masu raznovrsnih primera koji ilustruju ove pritiske. Muni su primeri razdvajanja i izolacije pa i maltretiranja srpske dece, a pogotovu hukanja albanske dece da napadaju srpsku i crnogorsku decu ili da ine tete susedima ili javnim dobrima. Pale ce i unitavaju usevi, puta ce stoka u zasade i obraene njive, uzurpira ce zemljite, zagrauju izvori, pali letina, demoliraju kue, napadaju deca dok uvaju stoku; ene i enska omladina iz straha od razliitih maltretiranja ne smeju da odlaze na njive radi obrade zemlje niti da izlaze iz svojih dvorita. U primere najgrublje rasne segregacije spadaju sluajevi kad Srbi i Crnogorci moraju da ekaju da u prodavnicama poslednji budu uslueni, a deavalo ce da ne dobiju robu dok je ne zatrae na albanskom jeziku. Isto ce dogaalo i u drugim prilikama, npr. kod dravnih i drugih organa [vaenje dokumenata kod organa uprave, kupovine putnih karata itd.]. Najtei su pritisci, razume ce, ubistva, rairenija u selima nego u gradovima. Na teritoriji optine Vuitrn ubijen je Srbin zato to nije hteo da izvri nareenje suseda Albanca da uniti svoje svinje; na teritoriji optine Titova Mitrovica ubijen je Srbin koji je isterao sa svoje njive namerno putena goveda jednog Albanca koja su unitavala njegove useve; na teritoriji optine Podujevo ubijen je Srbin na pragu svoje kue zato to nije hteo svoje imanje da proda u bescenje; na teritoriji optine Pritina ubijen je Srbin gvozdenom ipkom, naoigled ene i dece, zato to sa svoje strane puta nije sklonio zapregu po zahtevu Albanca, i drugi sluajevi. Tom spisku treba dodati i surovo ubistvo dvadeset dvogodinjeg Danila Milinia u naruju njegove majke Danice, koje je juna 1982. godine izvrio Albanac Musa Ferati, na Daniinoj njivi kod crkve Samodree. Ubistvo, u

Page 423 of 478 kome su uestvovala i dvojica maloletnika, Ferati je propratio reima: "Ovo ne moe da bude srpska zemlja".[11] Samodrea ima samo osam srpskih kua, od kojih je est bez naslednika. Zbog nanoenja tete na imanju, raznovrsnog maltretiranja i ubistva mua 1968. godine usred dvorita, ena je morala da proda imovinu i da ce sa petoro maloletne dece iseli sa Kosova; jednom doseljeniku koji ivi na teritoriji optine Zvezdara u Beogradu, dok je obraivao zemlju maloletnici su kamenovali zeta, zatim ga ranili iz pitolja, da bi ga, u bekstvu, na kunom pragu i na oigled trogodinjeg deteta, ubio prosvetni radnik albanske narodnosti; ena ubijenog morala je da napusti kuu i imanje, koje posle toga obrauju i koriste susedi albanske nacionalnosti, dok ona i dalje plaa porez na prihod od poljoprivrede. ena iz Kline, ijeg je mua 1944. godine ubio komija Albanac zbog imanja, morala je posle njegove smrti da proda zemlju tom istom licu, ubici svog mua, i da ce zatim sa porodicom iseli u Srbiju. Imovina je prodavana u bescenje, a cenu su odreivali Albanci iz sela kolektivno, kao u sluaju jednog iseljenika iz optine akovica. Sve su to sluajevi koji pripadaju ve davno poznatom repertoaru zloina u genocidu nad srpskim narodom, koji ce na ovom podruju izvodi ve vie stotina godina. Potpuno istovetni sluajevi nai e ce u bilo kom spisku zuluma, Rakievom iz 1910, ili u zvaninom spisku srpske vlade iz 1899, ili u spisku ruskih konzula iz 1875, austrijskih poverenika iz 1900, ili pekih Srba iz 1864. itd. Posebno mesto u stvaranju ovinistike klime i psihoze, ali i u direktnom nasrtaju na temelje srpskog nacionalnog opstanka na Kosovu imaju napadi na srpsku pravoslavnu

Page 424 of 478 crkvu i svetenstvo, o emu dokumentovano govori opiran izvetaj Svetog arhijerejskog sabora SPC, objavljen u "Glasniku" 7/82, u kome ce govori o napadima na srpske svetinje i pravoslavne vernike na Kosovu, koji kako tamo stoji, traju ve decenijama. Veliki je spisak zloina, teta, uvreda i zlostavljanja, a u celini ce objavljuje i tekst pisma koje je povodom toga Sabor uputio 19. maja 1969. predsedniku SFRJ, Josipu Brozu Titu, traei od njega zatitu. U tome pismu Sabor konstatuje da ce povodom konkretnih sluajeva vie puta obraao nadlenim organima SR Srbije, kao i Saveznom izvrnom veu, ali ce stanje ne popravlja. "Donekle ovo nasilje popusti, da bi ce javilo na drugom kraju u jo ozbiljnijem vidu. Za poslednju godinu dana ono uzima sve tee oblike. Ne samo da je u pitanju unitavanje useva u poljima, unitavanje uma [man. Devi, Deani, Gorio kod Pei], ruenje nadgrobnih spomenika [Kos. Vitina i dr.], nego i fiziki napadi, ak i na ene i monahinje [prole godine u man. Binu kod Kos. Vitine, u Muutitu kod Prizrena, tako i ovog prolea u man. Deviu, gde je naneta teka telesna povreda igumaniji istog manastira, sekirom ranjen jedan iskuenik man. Deana, kamenom udaren u glavu jeromonah man. Gorioa, kamenjem napadani svetenici u okolini Kosovske Mitrovice itd.], to je dovelo do iseljavanja naih vernika iz tih krajeva". U svom odgovoru od 23. maja 1969. godine Tito izraava aljenje zbog postupaka koji su navedeni u pismu SPC, "a koji predstavljaju povredu Ustava SFRJ". Kao Predsednik SFRJ, on e uiniti sve "da ce spree izgredi i nezakoniti postupci, te da ce obezbijedi slobodan ivot i integritet svih graana, kao i sigurnost njihove imovine". Radi toga je on dostavio pismo SPC, sa svojim gleditem "o potrebi preduzimanja odlunih mera za zatitu zakonitosti", Izvrnom veu SR Srbije. Izvetaj Sabora SPC iz 1982,

Page 425 of 478 meutim, sadri podatke i o nasiljima i napadima na crkvu i svetenstvo sve do marta 1982, koji govore o neometanoj, pa ak i zatienoj eskalaciji velikoalbanskog ovinizma na Kosovu i Metohiji, odnosno na teritoriji rako-prizrenske eparhije. S. Neovi - B. Petranovi, AVNOJ, 736, nap. 7; upor. V. Dedijer, Jugosl.-alb. odnosi, 127-128. B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd 1980, 435.
1 2 3

Zbornik l/19, 746, nap. (br. 211).

Zbornik 1/19, 741, 744-745 4 (br. 211). U sledeim zapovestima, kako su ce borbe razvijale, ton postaje sve otriji: br. 212, 213, 216. S. Neovi - B. Petranovi AVNOJ, 736. nap 7; upor Zbornik 1/19 759 nap 2 (br. 215).
4 5

Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost 14 sednica CK SK Srbije. Maj 1968, Beograd 1968, 100-116 i 297-300 (Dobrica osi), 89-100 (Jovan Marjanovi). Podroban opis demonstracija pojavio ce u tampi tek nedavno NIN br. 123 od 8. januara 1984, str. 54-56.
6 7

Neke parole koje su ce pojavile na demonstracijama "Hoemo republiku", "ivela Republika Kosovo", "Dole buroazija", "Trepa radi, Srbija koristi", "iveo Adem Demai" (u zatvoru), "Dole revizionizam", "Mi smo Albanci, a ne Jugosloveni", "Mi smo deca Skenderbega, vojska Enver Hode", "Republiku milom ili silom" itd.
8

"Politika" 30. septembra do 4. oktobra 1982.

Page 426 of 478 Mi bismo podsetili i na itav stogodinji period pre 1912, kada su Srbi trpeli upravo takve pritiske, to govori za primenu oprobanih i vekovnih iskustava u potiskivanju i proterivanju Srba sa njihovog ognjita.
9 10

Razume ce, ne bi trebalo zaboraviti da je upravo na Kosovu bio zabranjen povratak iseljenih lica zbog predstojee revizije agrarne reforme i kolonizacije, i da dve meovite komisije za reviziju na Kosovu i Metohiji "nisu uspeno zavrile svoj posao zbog velikih potekoa na koje su nailazile praktino u svome radu"; nadlenost je preneta na Oblasni NOO, tako da ce itav posao naprosto izgubio u administraciji, delom i zbog sabotiranja sprovoenja revizije, a podaci s kojima ce raspolae apsolutno su nepouzdani: S. Miloevi,Izbeglice i preseljenici, 368-372. Posle ovoga gnusnog zloina prema kui Feratija Albanci sela Samodree proglasili su bojkot, po obiajnom pravu najteu drutvenu kaznu. Vid. o tome: NIN br. 1641 od 13. VI 1982, 12-13.
11

POGOVOR Kosovo je danas ve opti naziv celoga jednog sloenog problema, u kome ce istorija suoava sa naim danima. Dva susedna balkanska naroda, srpski i albanski, sputana su suprotnostima nagomilanim za tri poslednja veka. Pitanje ce ne moe svesti na ustavnopravni status SAP Kosova niti na poloaj albanske narodnosti u Jugoslaviji. Naprotiv, ono ce sa mnogo vie razloga postavlja kao pitanje opstanka i poloaja srpskog naroda - na Kosovu, u Jugoslaviji, na Balkanu. Kosovo je u tom pogledu samo simptom koji otkriva dublje i ire procese, u kojima ce reava sudbina srpskog naroda, a ne albanske narodnosti.

Page 427 of 478 Zato je neobino vano, upravo neophodno, da ce problem Kosova razmatra u svetlu istorije: aktuelna politika situacija bez toga nije razumljiva niti ce mogu shvatiti pravi smisao i domet albanskih namera. Uostalom, poloaj srpskog naroda na Balkanu je i tako odve osetljiv da bi ce mogao tumaiti samo u ravni ovog trenutka. On je pokriven, sve vie, gustom koprenom mistifikacije. Brie ce istorijsko pamenje naroda, potkopavaju temelji njegove nacionalne svesti; na njegovu savest se natovaruje hipoteka nepostojeih ili tuih krivica. Zato prava i potpuna istorijska saznanja imaju za srpski narod osveavajui znaaj: ona ga vraaju k sebi, osposobljavaju ga da stvari vidi u pravoj boji i u stvarnim dimenzijama. Moraju ce najpre ukloniti neke "odnegovane" zablude. Meu prvima to je formula vetake simetrije, kojoj ce odnosi izmeu naroda relativizuju do te mere da ce pokriva svaka krivica i gubi prava mera istorijskog zbivanja. I samo kazivanje o nasilju i genocidu koji ce provode nad srpskim narodom Kosova oglaava ce "neprihvatljivim", jer ono tobo vrea oseanja albanske narodnosti. "Tabu" je i sama istorija srpsko-albanskih odnosa. Umesto realne slike tih odnosa, kojom za poslednja tri veka dominira nasilje islamizovanih Albanaca nad Srbima, nudi ce slika "recipronih odgovornosti", gde ce fikciji dvadesetogodinjeg "velikosrpskog nasilja" odmerava ista teina kao i dvestagodinjem albanskom nasilju nad srpskim narodom. Istoriar e posebno zapaziti da sprovoenje u ivot davno proklamovanog "naela", da nisu svi nacionalizmi podjednako negativni te da valja praviti razliku izmeu nacionalizma ugnjetenih i nacionalizma ugnjetaa, dovodi u

Page 428 of 478 praksi do smiljenog tolerisanja megalomanskih mitova onih naroda ili narodnosti u Jugoslaviji koji su stavljeni u kategoriju "ugnjetenih" nacija i nacionalnih manjina iz perioda 1918-1941. Veliko albanska mitomanija i trpeljiv odnos prema njoj u tom pogledu su veoma karakteristini. Pitanja etnogeneze, porekla naroda, na primer, idu u red onih pitanja koja ce politiki mistifikuju. Danas, ona nemaju nikakav znaaj: savreno je svejedno da li su Albanci potomci Ilira, Traana ili Pelasta. No ipak, na teoriji o ilirskom poreklu albanskog naroda mnogo ce insistira, pa ona, tako prenaglaena, otkriva svoj agresivni politiki naboj. Kosovo je srpska zemlja svakako jo od seobe naroda, od VII veka; toj istorijskoj injenici, koja ce zasniva na mnogim i oiglednim istorijskim izvorima, arheolokim, lingvistikim ili antropogeografskim svedoanstvima, suprotstavlja ce sada jedna u sutini rasistika teza o ilirskom poreklu Albanaca, kako bi ce utvrdilo neko pree pravo albanskog naroda na teritorije koje naseljava srpski narod. Etnogeneza Albanaca je u nauci, meutim, jedna od najmanje jasnih strana evropske praistorije, i tu nikakva apodiktina tvrenja nisu umesna. Ako ce sledi logika lingvistikih analiza, Albanci bi mogli da budu potomci Traana bar isto toliko koliko i Ilira, a u tom sluaju Proalbanci ce i sami kreu po Balkanu i naseljavaju na teritoriji ilirske antike "Albanije" u doba seobe naroda, pa je i njihov starosedelaki status relativan. Uostalom, praistorija Albanaca traje do XI veka, kada ih istorijski izvori prvi put primeuju. Sve do XIII veka oni ne predstavljaju dovoljno odreenu istorijsku injenicu: to je stoarsko-nomadsko stanovnitvo planina, bez dodira sa morem, veoma malobrojno, bez jasnog etnikog identiteta. Najzad, koja ce to prava bilo kog evropskog naroda mogu

Page 429 of 478 zasnivati na mutnim stanjima pre seobe naroda? Zasnivanje nekih istorijskih, a pogotovu teritorijalnih prava na etnikoj karti Evrope iz vremena pre seobe naroda danas naprosto nije moguno: pre seobe nema, na primer, Francuza i Francuske, Nemaca i Nemake, Rusa i Rusije, nema Srbije, nema Albanije. Vana je okolnost da su Sloveni, naseljavajui Balkan kao ratari, i na podruju dananje Albanije posedali uglavnom ravnice i rene doline, preputajui planine starobalkanskim stoarima, meu kojima su bili Vlasi i preci Albanaca. Primarni dodir srpskog i albanskog naroda nije imao karakter sukoba, kao to ga srpsko-albanski odnosi nee imati sve do islamizacije Arbanasa u XVI veku. Nije bilo otimanja albanske zemlje ni potiskivanja, iseljavanja i unitavanja albanskog naroda. Srpsko-albanski odnosi u srednjem veku mogu ce pre obeleiti kao simbioza. U srednjovekovnoj srpskoj dravi, od poslednjih decenija XII veka, Arbanasi su potpuno integrisani, kako u dravnopravnom tako i u drutvenom smislu. To ce odnosi na albansku vlastelu i graane, no isto tako na seljakestoare, koji uivaju isti status kao i Vlasi. Nema diskriminacije ni sukoba zbog narodnosti. Srpski car Duan [1331-1355], u skladu sa srednjovekovnim shvatanjima drave, koja nikada nije bila nacionalna u dananjem smislu rei, nosio je titulu "car Srba, Grka, Bugara i Arbanasa". Oblast Kosova i Metohije naseljena je jo od ranog srednjeg veka homogenim srpskim stanovnitvom. Ve prve srpske drave, u X i XI veku, okrenute su prema Kosovu. Pod vizantijskom vlau sve do konanog ukljuivanja u okvire srpske drave Nemanjia krajem XII i poetkom XIII veka Kosovo je u etnikom pogledu srpska zemlja jo za prvih

Page 430 of 478 pokuaja politike integracije. To ce potvruje na osnovu istorijskih dokumenata [povelja srpskih vladara], posebno njihovom antroponimijskom analizom [analizom linih imena], kao i toponomastikim istraivanjima; stari toponimi Kosova i Metohije su preteno slovenskog porekla. Pokretljive grupe stoara albanske narodnosti, uglavnom rimokatolike veroispovesti, inile su zanemarljivo mali procenat, oko 2% od ukupnog broja stanovnitva, pa i to u zapadnim delovima oblasti, na planinama dananjeg graninog albansko-jugoslovenskog podruja; bilo je i neto malo albanskih zanatlija, rudara i trgovaca u gradovima. Etnika homogenost ove u srednjem veku gusto naseljene teritorije bila je uslov za njen brz uspon do uloge centralne dravne, politike, ekonomske i kulturne oblasti srpskog naroda. Srpska pravoslavna crkva, nacionalna crkvena organizacija od samog svog osnivanja [1219], doprinela je da kosovska oblast dobije i trajno uva lik srpske zemlje. Glavni dinastiki manastiri-zadubine [Graanica, Bogorodica Ljevika, Banjska, Deani, Arhaneli], sa ikonografskim atributima dravne suverenosti i kontinuiteta srpske vlasti ["Loza Nemanjia"] i sa motima kanonizovanih vladara, uz Veliku crkvu [Peku patrijariju], gde su moti svetih poglavara nacionalne crkve, sa mnogobrojnim drugim manastirima i gustom mreom malih parohijskih hramova na itavoj teritoriji Kosova i susednih krajeva - predstavljaju osnov na kome ce formirala i uvrivala nacionalna svest srpskog naroda, gradio njegov ne samo nacionalni nego i kulturni identitet. Ti su spomenici, zato, ovako koncentrisani i rasporeeni u jednoj oblasti, meai nacionalne zemlje; oni koji su ostali itavi posle tursko-albanskog muslimanskog pustoenja po ovoj oblasti, jo uvek su iva uporita duhovnosti i

Page 431 of 478 nacionalne samosvesti srpskog naroda. Spomenici srpske arhitekture i slikarstva na Kosovu spadaju u najvii nivo srednjovekovne evropske umetnosti, a knjievno stvaranje u ovim krajevima predstavlja glavni tok srpske pisane rei, koji je oblikovao svest srpskog naroda u srednjem veku. S pravom je reeno jednom prilikom [u Memorandumu Srbije ambasadorima evropskih sila u Londonu, 1913] da je ova oblast za srpski narod neto kao "Sveta zemlja". Srbi su upravo na ovom podruju dostigli za srednjeg veka visok stupanj civilizacije i na tim dostignuima poiva njihov evropski identitet. Stanje na Kosovu ce ne menja bitno ni u doba turske invazije osamdesetih i devedesetih godina XIV veka. Etniki odnosi ostaju isti, a srpski karakter oblasti nije doveden u pitanje. Za razliku od Albanije, gde ore Kastriot Skenderbeg sredinom XV veka pokuava da sa osloncem u albanskom narodu ujedini albanske feudalce za otpor protiv Turaka, Kosovo, etniki jo uvek srpska zemlja, deli politiku sudbinu ostalih srpskih oblasti u Despotovini Lazarevia i Brankovia. Prostor srpsko-albanske etnike simbioze nalazi ce tada daleko na zapadu od kosovske oblasti, u donjoj Zeti, skadarskoj ravnici i severnoalbanskim Brdima. Antroponimijska prouavanja izvornih turskih popisa [deftera] iz XV veka pokazuju da je linija dananje dravne granice izmeu Jugoslavije i Albanije, na svom severnom sektoru, uglavnom podudarna sa tadanjom etnikom meom Srba i Albanaca. Gubitak dravne samostalnosti i slobode usled invazije Osmanlija izmenio je u samoj osnovi uslove ivota srpskog naroda. Na razmei epoha, izmeu srpske slobode i turskog ropstva, stoji dogaaj koji e postati simbol i znamenje

Page 432 of 478 srpske istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389]. Po svom istorijskom znaaju i po mestu koje je dobila u istorijskom pamenju naroda ova bitka spada u red velikih oruanih sudara Evrope, kakvi su kulikovska bitka [1380], ili bitka kod Poatijea [732], ili, u jo daljoj prolosti, bitka u Termopilskom klancu [480. godine pre n. e.]. Odluan otpor koji je Srbija pruila osmanlijskoj najezdi skren je u vojnom i fizikom smislu, ali je pogibija kneza Lazara sa vojskom dobila u istorijskoj svesti naroda znaenje muenike smrti za "carstvo nebesko", a zato i duhovnog trijumfa u herojskom rtvovanju za ideal hrianske civilizacije. Za srpski narod Kosovo je zato peat njegovog identiteta, klju koji omoguava da ce shvati poruka svekolike njegove istorije, steg nacionalne slobode. Nije re o mitu nego o istorijskoj misli, kojom ce ostvaruje veza sa svojom stvarnom istorijskom prolou. iva svest o sopstvenoj srednjovekovnoj dravi bila je aktivan inilac u borbi srpskog naroda za osloboenje i ujedinjenje vekovima kasnije, a njen je neotuivi deo svest o Kosovu kao o matinoj srpskoj zemlji. Meutim, odnos srpskog naroda prema Kosovu nije zasnovan samo na predstavama o prolosti, niti je "mitski" momenat uopte bitan za taj odnos, kao ni za naa istoriografska ili politika razmiljanja o ovom problemu. Kosovo nije neka imaginarna, mitska prolost, ve stvarnost jedne istorijske sudbine koja traje i koja ni danas jo nije zavrena. Turska invazija pokrenula je velike etnike mase na Balkanu i izazvala poremeaje sa trajnim, najee traginim posledicama. Ipak, kada je re o Kosovu, prve seobe Srba u XV veku nisu u veoj meri zahvatile ovu oblast niti su ovamo dovele albanske stoare sa Prokletija. U XVI veku, prema zvaninim turskim podacima, hriani su i

Page 433 of 478 dalje u apsolutnoj veini prema muslimanima [Turcima i islamizovanim Albancima]: zajedno sa ostalim hrianskim narodnostima, koje su ce jo odravale kao male grupe graana i stoara [pravoslavnih Grka i Vlaha i katolikih Arbanasa], Srba je 97% od ukupnog broja stanovnika. Oblast Stare Srbije [kako ce istorijski naziva oblast Kosova, Metohije i susednih krajeva], prema tome, u XV i XVI veku ivi kao srpska zemlja. Obnovljena peka patrijarija [1557], sem ogromne uloge u optem povezivanju Srba, rasprostranjenih ne samo po irem balkanskom nego i panonskom prostoru, odigrala je i vanu ulogu u organizovanju otpora i borbe srpskog naroda pod Turcima, posebno na Kosovu. Do kraja XVII veka na ovom podruju ce aktiviraju stari duhovni centri i raste otporna mo Srba. Poloaj naroda pod Turcima bio je veoma teak, uticaj turske vladavine i islamizacije, kako to u svojoj doktorskoj tezi kae Ivo Andri, "apsolutno negativan". O tome svedoe svi istorijski izvori. Osmanlijska vlast je poivala na zakonu diskriminacije i apsolutne vladavine islama, sa legalnim mogunostima da ce u praksi sprovodi pojedinano ili masovno nasilje, sve do fizikog unitenja pojedinaca ili itavih oblasti. Tu su razlozi stalnog otpora i borbe srpskog naroda za nacionalno osloboenje i za povratak evropskoj civilizaciji, ali i koreni onih dubokih demografskih promena do kojih je dolo u XVIII i XIX veku i koje su podloga dananjeg problema Kosova. Oslobodilaki pokret Srba jo od kraja XVI veka izrasta iz neprestanog otpora naroda i njegovog odbijanja da prihvati tursko-islamsku vlast. Na elu naroda je crkva. U velikim austrijsko-turskim ratovima 1683-1690. i 1717-1737,

Page 434 of 478 uestvovali su Srbi u masama sa veoma irokog balkanskog prostora, a zajedno s njima borila su ce protiv Turaka i severnoalbanska katolika plemena. Podvrgnuti surovim represalijama Turaka i Tatara posle austrijskog poraza, Srbi ce u talasima sele na sever sa prostrane teritorije od srednje Makedonije do Dunava. Dve "velike seobe" srpskog naroda u Austriju, pod patrijarsima Arsenijem III arnojeviem [1690] i Arsenijem IV Jovanoviemakabentom [1737], neosporna su istorijska injenica. Nije moguno tano utvrditi koliko je Srba tada iseljeno, ali je sigurno da je u prvoj seobi [1690] u Austriju prelo oko 185.000 Srba. Seobama je u svakom sluaju oslabljen srpski etniki elemenat, i to ne samo na Kosovu, ali ce iz razvoja dogaaja i potonjih buna i ustanaka vidi da je preostali deo srpskog naroda na tim teritorijama, stalno obnavljan pojedinanim ili grupnim migracijama srpskim u granicama Turskog carstva, bio dovoljno jak za oruani otpor. Kosovo je, zapravo, sve do sredine XVIII veka jo uvek etnika homogena i gusto naseljena srpska zemlja, kakva je, uostalom, bila i pre turske invazije. Albanci prodiru u junoslovenske zemlje na irokom frontu od Polimlja do Ohrida, pojedinano ili u veim grupama, tek od poetka XVIII veka. Klju ovog prodora je islamizacija Albanaca, izvrena u XVI veku bar do 50% od ukupnog broja stanovnika Albanije, a potom i prisilna islamizacija Srba i njihova, usled toga proizala, denacionalizacija i albanizacija. Tok ove kolonizacije, za koju ce moe rei sve samo ne to da je "prirodna", da ce pratiti po svim istorijskim izvorima, meu kojima su veoma vani izvetaji katolikih biskupa i nadbiskupa, i drugih misionara, neposredno sa terena od XVII do poetka XIX veka; meu njima je bilo i Albanaca. Izvetaji, koji su dobrim delom

Page 435 of 478 publikovani i koji ce uvaju u Vatikanskom arhivu, plod su velikog i posebnog interesovanja Svete Stolice, naroito Kongregacije za propagandu vere [Congregatio de Propaganda fide], za prilike na Balkanu s obzirom na perspektive katolike misije u oblastima gde je turskim nasiljem oslabljena ili ak razbijena organizacija pravoslavnih crkava. Isto tako, antropogeografska istraivanja naselja i porekla stanovnitva, to ih je Jovan Cviji zapoeo 1900. godine, a nastavila velika ekipa naunih radnika do naih dana, bogato dopunjavaju svedoanstva istorijskih dokumenata. Tako ce mogla dobiti pouzdana predstava o vremenu i prostoru, nainu i uzrocima albanske invazije, kolonizacije i potiskivanja Srba. Prodor Albanaca, ostvaren najdublje prema Niu i Sofiji krajem XVIII veka [na pedesetak kilometara od Sofije!], na drugoj strani - prema Skoplju i Velesu, na severu - prema Bosni preko Novopazarskog sandaka, otkrio je balkansku dimenziju ovog specifinog vida otomanske ekspanzije. Ekonomske neprilike u krevitim, neplodnim planinama severne i srednje Albanije bile su samo poetni impuls ovoga velikog pokreta, ali ce ta migracija tek udruena sa islamizacijom i turskom politikom pretvorila u masovnu kolonizaciju Kosova i Makedonije i u genocid nad slovenskim stanovnitvom. Upravo su te politike, a ne ekonomske okolnosti dovele Albance ne samo na novu teritoriju nego i u poloaj vladajueg i povlaenog sloja u odnosu na obespravljenu hriansku raju. Iseljavanje Srba i ostalih balkanskih Slovena iz njihovih zemalja, stoga, nije prirodan proces, na emu ce danas sa toliko jednostranosti insistira, ve rezultat nasilja koje je nad njima bilo izvreno.

Page 436 of 478 Uprkos sukobu sa albanskim muslimanima, koji je bivao sve otriji to je njihovo naseljavanje po Staroj Srbiji uzimalo sve veeg maha, ustanika i revolucionarna Srbija [posle 1804] sea ce nekadanjih Arbanasa, i u svom balkanskom programu nalazi mesta za slobodnu, samostalnu Albaniju u sastavu jedne zamiljene balkanske konfederacije. Ta ideja, formulisana ve u Naertaniju Ilije Garaanina [1844], a naroito kasnije, ezdesetih godina XIX veka, dobija prednost u odnosu na planove o podeli albanske teritorije sa Grkom. Re je, naravno, o Albancima u pravoj Albaniji; Kosovo je, pak, cilj srpskoga oslobodilakog pokreta i programa nacionalnog ujedinjenja bez ikakvih rezervi i bez pogodbi u pogledu vraanja srpskog suvereniteta u toj oblasti, po njenom osloboenju. To je dolo do izraaja kako u prvom srpskom ustanku 1804-1813. tako i u nizu buna, ustanaka i hajdukih akcija u samoj Staroj Srbiji. Glavno i najsurovije orue turske represije bili su u svemu tome albanski doseljenici-muslimani, tako da ce svaki oslobodilaki pokret Srba na Kosovu obavezno pretvarao u sudar sa Albancima. Na Kosovu je ve u vreme srpskih ustanaka u beogradskom paaluku zavladao nezapamen teror, obeleen jasnim planom istrebljivanja i proterivanja Srba iz cele Stare Srbije. Uz to dolazi jo jedan nov momenat: reforme turske administracije i prvi pokuaji evropeizacije carstva [Tanzimat, 1839] izazivaju otpor Albanaca muslimana, koji ce, kao i muslimani u Bosni i Hercegovini, u ime starih povlastica, versko-nacionalne diskriminacije pa ak i "prave vere", okreu protiv turskih reformi. Hrianska raja je otuda glavni objekat i rtva albanskog antireformnog, konzervativnog i fanatinog pokreta, koji ce ispoljio u nizu lokalnih buna i pogroma. Pedesetih i ezdesetih godina XIX veka genocid nad srpskim narodom posvedoen je velikim brojem dokumenata,

Page 437 of 478 albama raje turskoj administraciji na zloine Albanaca, i izvetajima evropskih konzula [Bitolj, Skoplje, Prizren, Pritina]. Zulum Albanaca muslimana vlada na celoj teritoriji od Sandaka do Makedonije i od Metohije do June Morave. Prvi oslobodilaki rat Srbije i Crne Gore protiv Turske, 1876-1977, a potom i drugi, 1877-1878, znaili su, zato i prvi ozbiljan i frontalni sudar Srba sa Albancima. Muslimanski Albanci Stare Srbije bore ce protiv srpskih trupa i brane integritet carstva, branei zemlju koju su bili uzeli. Poraz Turske u ratu predstavljao je i gubitak ovih poseda: oko 30.000 Albanaca naputa osloboene krajeve [Toplica, Leskovac, Vranje itd.]. Jedrenskim rusko-turskim primirjem 1878. naterana je srpska vojska da ce povue sa tek osloboenih delova Kosova. U borbi oko novih granica i za ponitenje ruskoga sanstefanskog diktata na raun srpskog naroda Srbija je na Berlinskom kongresu [1878] uspela da osigura samo delimino svoje ratne tekovine. Narod u Staroj Srbiji podvrgnut je posle toga krvavom osvetnikom teroru, koji dobija organizovan karakter u albanskoj Prizrenskog ligi, osnovanoj iste godine, uz pokroviteljstvo i podrku Porte. Prizrenska liga je vaan momenat u konstituisanju albanske nacionalne ideologije. Oigledna nemo Turske da odbrani integritet carstva pogoduje ne samo bujanju ideja o nezavisnoj samostalnoj borbi Albanaca protiv Srbije, Crne Gore i Grke nego i traenju novih puteva za odbranu turskih interesa od obnovljenih balkanskih drava. Tada je prvi put formulisan koncept "Velike Albanije", kojim su ce elele sankcionisati dotadanje etnike promene i osvajanja na raun balkanskih hriana, i povratiti izgubljene oblasti;

Page 438 of 478 prostor albanske dominacije imao ce proiriti daleko preko granica do kojih je uopte dopro albanski migracioni talas. Program Lige je uperen protiv balkanskih drava, posredno i protiv evropskih sila koje su makar i krto izile u susret oslobodilakim tenjama Srbije, Crne Gore i Grke, a i protiv Turske - ukoliko je njena slabost postala opasna za zamiljeni integritet "velike Albanije". Agresivna, osvajaka i revanistika, konzervativna i nacionalistika, Liga je, bez obzira na sve unutranje razlike, uspela da povee Albance sve tri vere. Protivsrpska i uopte protivslovenska orijentacija Lige, ga svoje strane, trajno je opteretila odnose izmeu srpskog i albanskog naroda. Tri decenije posle Berlinskog kongresa, 1878-1912, obeleene su planskim progonom, fizikim unitavanjem, raseljavanjem i proterivanjem Srba iz Turske. Tek u tom razdoblju je etnika ravnotea na teritoriji Stare Srbije, tj. Kosova i Metohije i severozapadne Makedonije, definitivno naruena. U Srbiju ce sa tog podruja iselilo za tridesetak godina oko 400.000 ljudi; samo iz oblasti severno od are, znai sa Kosova i Metohije, iselilo ce najmanje oko 150.000 ljudi. Naroito tragine razmere dobio je ovaj pogrom posle kritskog rata izmeu Turske i Grke, 1897. godine. Diplomatske mere srpske vlade da ce zatiti srpski ivalj od albanskog zuluma ne donose ploda, ali ce bar sauvala za istoriju autentina dokumentacija o zloinima nad srpskim stanovnitvom tadanjeg kosovskog vilajeta. Zabeleena su mnogobrojna ubistva, pljakanja i obesveenja hramova i grobalja, silovanja i otmice srpskih ena i devojaka, ak i devojica, napadi, pljake i razbojnitva, sve sa ciljem da ce srpski narod uniti ili otera sa svoje zemlje, i sve uz blagonaklono tolerisanje od strane turskih vlasti - od Visoke Porte do lokalnih organa i andarmerije. Albanski pokreti

Page 439 of 478 protiv Turske, naroito posle razlaza sa mladoturskom revolucijom, 1908-1912, doveli su u pitanje vitalne interese srpskog naroda, pa i sam njegov opstanak, otkrivajui dalekosenost i efikasnost planova ovih pokreta. U rukama albanskih ustanika 1912. godina nalo ce ak i Skoplje, gde su Albanci tada sasvim neznatna manjina. Na junim granicama Srbije konano ce pomaljala jedna nova, mlada, agresivno antisrpska drava, od samih svojih zametaka orue italijanskih i austrijskih aspiracija za prodore na Balkan. Balkanski rat 1912. godine vodila je srpska drava zajedno sa Crnom Gorom, Bugarskom i Grkom za osloboenje svog naroda i za stvaranje takvih uslova u kojima bi taj narod mogao u celini da ce razvija politiki, privredno i kulturno. Istina, jedan od krupnih pa i kobnih nedostataka srpske politike bio je u odsustvu jasnih pogleda na to kako da ce trajno i pravedno rei albansko pitanje. Maglovita ideja da e ce "nai neka kombinacija za zajedniki ivot Srba i Albanaca onako kako je to bilo i pre turske vladavine" [M. Milovanovi, 1906] - nije mogla da zameni jednu razraenu, na stvarnosti zasnovanu politiku prema albanskom narodu. Ideje o mirnom integrisanju ili ak asimilaciji Albanaca bile su sasvim iluzorne, ak i ako ce nisu sudarale sa tadanjim, a i kasnijim pogledima i praksom evropskih drava u meunarodnim i uopte nacionalnim odnosima. Sva su ce oekivanja te vrste konano morala raspriti ve u toku operacija srpske i crnogorske vojske na kosovskom odnosno skadarskom ratitu [1912], gde se umesto naivno oekivane saradnje nailo na otvoreno neprijateljstvo albanskih plemena i oruani otpor. S druge strane, autonomna Albanija je imala da bude napravljena ne samo na insistiranje Austro-Ugarske i Italije nego i uz saglasnost

Page 440 of 478 Engleske, Francuske i Rusije. U sloenom razvoju dogaaja 1912-1913. Srbija ce morala odluno boriti da obezbedi posed osloboene teritorije Kosova i Metohije, prema kojoj su bile naroito usmerene austrijske pretenzije. Srpska vlada nije bila spremna na poputanje povodom Kosova i Metohije: "Nema te crnogorske ili srpske vlade koja bi htela ili mogla da prepusti Albancima ili bilo kome drugom ovu 'Svetu zemlju' srpskog naroda", istaknuto je u Memorandumu evropskim silama 8/21. januara 1913; u tom pitanju "srpski narod nee i ne moe da ini bilo kakve ustupke, transakcije ili kompromise, i nijedna srpska vlada ne bi to htela da uini". Jedna nova kosovska bitka imala je da ce vodi i dobije na diplomatskom polju. Londonska konferencija evropskih sila [1912-1913] stvorila je stanje koje je politiki i pravni osnov za razgranienje i budui razvoj odnosa izmeu albanskog i srpskog naroda, izmeu albanske drave i Srbije odnosno Jugoslavije kao sukcesora srpske drave. Pritisak na srpski narod obnovio ce odmah posle povlaenja srpske i crnogorske vojske i uspostavljanja austro-nemake i bugarske okupacije na Kosovu 1915. godine. Trajao je sve do osloboenja 1918. Albanske jedinice uestvovale su i u krvavom guenju srpskog ustanka u Toplici 1916-1917. Prvih godina posle osloboenja i stvaranja Jugoslavije nastavila ce oruana borba na Kosovu i Metohiji i u Makedoniji, jer su albanski "kaaci" [diverzanti-teroristi] nastojali da sa osloncem na albanske mase odre atmosferu permanentne pobune. Kaaki terorizam je likvidiran uglavnom do 1924, ali ce nastavlja podzemna i polulegalna politika borba - preko stranakih [muslimanski "Demijet"] ili ilegalnih organizacija [studentska "Besa"u Beogradu i sl.]. Status albanske nacionalne manjine, kao i

Page 441 of 478 drugih manjina - nemake, maarske, italijanske, rumunske, bio je regulisan Senermenskim ugovorom Drave SHS [Jugoslavije] sa glavnim silama [SAD, Engleskom, Francuskom, Italijom i Japanom] od 10. septembra 1919. Suprotno nekim tumaenjima, Albanci nisu bili izuzeti od ove meunarodno sankcionisane zatite. Parola o posebnoj pravnoj nezatienosti i diskriminaciji albanske manjine u Kraljevini Jugoslaviji, bez obzira na stvarne politike prilike i odnose u toj dravi, nije ni pravno ni istorijski osnovana. Zlu krv su stvarali pokuaji tadanjih vlasti da pomou agrarne reforme i kolonizacije na Kosovu i u Makedoniji uspostave etniku i nacionalnu ravnoteu. Rezultati ove loe akcije, voene neorganizovano i sa evidentnim gaenjem zakonitosti, bili su vrlo slabi ba u onome radi ega je akcija voena: za sve vreme sprovoenja agrarne reforme i kolonizacije, dvadesetih i tridesetih godina, naseljeno je na Kosovu i Metohiji najvie oko 60.000 Srba i drugih Jugoslovena, pa i to preteno na neobraenom i slobodnom, esto i neplodnom zemljitu, dobijenom likvidacijom feudalnih imanja, a samo manjim delom u albanskim naseljima i na albanskim seljakim imanjima [uglavnom na imanjima odmetnika]. Agrarnom reformom su na Kosovu, kao i u ostalim osloboenim krajevima Jugoslavije, likvidirani feudalni odnosi, ali je takva "povratna"kolonizacija, makar i u malim razmerama, bila nepopularna ak i kod Srba, pogotovu domorodaca. Politika iseljavanja Albanaca, opet, ni do kraja postojanja Kraljevine Jugoslavije nije uspela da ce pretvori u sistematsku akciju kakva je posle drugog svetskog rata sprovedena, na primer, u Poljskoj, ehoslovakoj ili Jugoslaviji u odnosu prema nemakoj nacionalnoj manjini.

Page 442 of 478 Nema tane evidencije o iseljenom albanskom stanovnitvu, ali ce rauna da taj broj, ukljuujui i druge kosovske muslimane [Turke, Cigane], ne prelazi 45.000. Inicijative za iseljavanje muslimana, pa i muslimanskih Albanaca, dolazile su iz Turske, koja je jo 1914. godine bila organizovala evakuaciju muslimana iz balkanskih drava [Rumunije, Bugarske, Srbije]: sporazum izmeu Jugoslavije i Turske [1938], kao i drugi planovi za iseljavanje, predviali su mere ekonomske stimulacije i obezbeenja u zemlji imigracije, a ne mere administrativne prinude, mada su vlasti u praksi pribegavale i tome. Aprilskim slomom Jugoslavije 1941. godine poinje novo razdoblje albanskog terora i genocida nad srpskim narodom. Najvei deo teritorije sa albanskom nacionalnom manjinom anektiran je od strane italijanskih vazala u Tirani, pa je tako nainjena, pod faistikim okriljem i za raun Italije, "Velika Albanija". Pripadnici albanske manjine [ije brojno stanje pred rat u celoj Jugoslaviji nije prelazilo 500.000] doekali su okupaciju jugoslovenske zemlje kao svoje osloboenje. "Druga prizrenska liga" [1943] sprovodila je pod nemakom okupacijom, posle kapitulacije Italije, sistematski teror nad Srbima, sa masovnim i pojedinanim ubistvima [Pe, Uroevac, Pritina itd.], deportovanjem i iseljavanjem. Nikada nije utvren taan broj tada proteranih Srba sa Kosova i Metohije, ali ce rauna da je za vreme rata 1941-1944. moralo da napusti Kosovo oko 100.000 Srba, ne samo kolonista nego i domorodaca. Poznato je da su ak Nemci, zbog zaguenja saobraaja, pokuavali da zaustave i vrate ovu veliku reku izbeglica. Oruani otpor italijanskom, nemakom i bugarskom okupatoru imao je zato sasvim poseban tok na svim onim jugoslovenskim teritorijama gde su iveli Albanci.

Page 443 of 478 Pokuaji da ce u ovim krajevima organizuje narodnooslobodilaki pokret nailazili su na ogromne prepreke, pre svega na masovno antisrpsko i antijugoslovensko raspoloenje Albanaca. Stanje ce donekle poelo popravljati tek u drugoj polovini 1944, kada je poraz nacizma bio ve oigledan. tavie, partizanski odredi sa Kosova i Metohije sve do jeseni 1944. godine operiu preteno van ove oblasti, uglavnom u Makedoniji, jer ce na svom terenu nisu mogli odrati. Dokumenti iz narodnooslobodilakog rata na Kosovu i Metohiji svedoe o tome bez ikakvog izuzetka. I pored takvog neprijateljskog ili, u najmanju ruku, pasivnog dranja albanske nacionalne manjine za vreme rata, Kosovo i Metohija ulaze u novu Jugoslaviju 1945. godine kao autonomna oblast, sa perspektivom svestranog nacionalnog, ustavnopravnog osamostaljivanja i ekonomskog i kulturnog razvoja Albanaca u jugoslovenskoj socijalistikoj federaciji. To ce objanjava neizmenjenom politikom Komunistike partije Jugoslavije [KPJ] prema nacionalnom pitanju, a u okviru toga i kontinuitetom teze o opasnosti od "velikosrpskog hegemonizma". U traenju porekla ovog reenja treba ce vratiti politici srpske socijaldemokratije uoi prvog svetskog rata, a preko ove - pogledima austrijskih socijalista i marksista. Pitanje Albanije razmatrao je u tom svetlu vodei srpski socijalista, Dimitrije Tucovi, ija je broura Srbija i Arbanija [1914] predstavljala generalnu osudu nacionalne i oslobodilake politike Srbije u balkanskim ratovima kao velikosrpske, hegemonistike i zavojevake. Zanemarujui stvarni tragini poloaj srpskog naroda pod turskom vlau, koji je bio podvrgnut albanskom teroru na Kosovu, Tucovi je

Page 444 of 478 pripremio teren za parolu o "zavojevakom anektiranju albanske teritorije", te o pravu albanskog ivlja na otcepljenje i prisajedinjenje matinoj nacionalnoj dravi, istina - u okviru jedna imaginarne i nikada potom ostvarene socijalistike balkanske federacije. Sud o "velikosrpskom hegemonizmu" nije vodio rauna o bitnoj razlici koja postoji izmeu nacionalne"svesti, identiteta i vitalnih potreba srpskog naroda, s jedne, i pogleda i prakse pojedinih srpskih politiara i stranaka s druge strane. Uoptavanjem i zamenom teza stvarala ce jedna nepravedna i neosnovana hipoteka nad celim srpskim narodom, pri emu, iza ukupne austro-marksistike fraze Srpske socijaldemokratske stranke, ne moe a da ce ne vidi austrougarska podloga za argumentaciju protiv srpske nacionalne politike. U stvari, takvim sudom ce dovodio u pitanje program nacionalnog osloboenja i ujedinjenja, ije je ostvarivanje zapoeto 1804. godine i koji je na jugoslovenskom planu formulisan konano 1914; stavljale su ce u sumnju tekovine srpske revolucije i oslobodilakih ratova. Koncept male i slabe Srbije, Srbije "beogradskog paaluka i est nahija", kojoj ce jedva priznalo ak i pravo na granice po Berlinskom ugovoru [1878], znaio je identifikovanje sakate srpske dravne teritorije sa nacionalnim podrujem, preko ijih ce mea svaki pokret ka slobodi i ujedinjenju proglaava zavojevanjem. Pretpostavka je toga koncepta, 1914. godine, pristajanje na to da ce na srpski narod van Srbije Berlinskog kongresa, a to znai - na vie od polovine tadanjeg broja Srba, bez obzira koliko on bio kompaktan u etnikom smislu ili integrisan u duhovnom pogledu, ne moe i ne sme da gleda drukije do kao na bilo koju nacionalnu manjinu i dijasporu, bezsvoga prava na samoopredeljenje do otcepljenja i pripajanja matinoj nacionalnoj dravi.

Page 445 of 478 Politika KPJ prema nacionalnom pitanju bila je odreena, s jedne strane, nasleem heterogenog socijalistikog pokreta jugoslovenskih naroda, a c druge strane, bar do 1935, stavovima i odlukama Komunistike internacionale [Kominterne]. Kao "sekcija Kominterne", kako ce jedno vreme zvanino nazivala, obavezna da u svemu sledi liniju ove internacionalne organizacije pod iskljuivom kontrolom SSSR-a, KPJ je bila u situaciji da za srazmerno kratko vreme izmeu dva svetska rata bitno menja svoju politiku prema nacionalnom pitanju u Jugoslaviji. Na svom drugom, Vukovarskom kongresu [1920], kao svoj glavni cilj KPJ je proklamovala stvaranje sovjetskog Balkana, tj. Sovjetske Republike Jugoslavije u sklopu sovjetske federacije balkansko-podunavskih zemalja, a ove u sastavu meunarodne federacije sovjetskih republika. Ideju o "troplemenom narodu", o jedinstvu jugoslovenskih "plemena" i njihove tenje da ce ujedine - zamenila je ve 1923. godine tezom o Jugoslaviji kao plodu imperijalistikog rata i "versajskog sistema", prema stavovima Kominterne i Balkanske federacije, filijale KI u kojoj su glavnu re imali bugarski komunisti. Trea zemaljska konferencija KPJ formulie ve tada, ni punih pet godina od stvaranja Jugoslavije, sasvim odreeno tezu o "srpskom hegemonizmu" kao unutranjoj imperijalistikoj osnovi i sutini jugoslovenske drave, gde su sve nesrpske narodnosti [i albanska je spomenuta meu njima] potlaene i unitene. Istiui pravo na samoopredeljenje, naelno ce priznalo i pravo na "prisajedinjenje svojoj nacionalnoj dravi". Peti kongres Kominterne [1924] donosi odluku o likvidaciji Jugoslavije kao drave, a protiv njene eventualne ustavne revizije ili preureenja, pri emu polazi od ocene da je Jugoslavija uopte jedan od glavnih nosilaca antisovjetizma i kontrarevolucije. Reenje je, zato, prema

Page 446 of 478 odluci Kominterne, u otcepljenju i formiranju nezavisnih drava [Hrvatske, Slovenije i Makedonije]. Na unutarpartijskom planu oko toga ce u KPJ, istina, razvio spor, ali on ni u jednoj frakciji nije doveo u pitanje neke polazne ocene, a pogotovu ne ocenu o srpskoj "ugnjetakoj naciji". U odlukama Kominterne mogu ce nai i pozivi na taktiko razlikovanje nacionalizama "ugnjetavanih" naroda u odnosu na nacionalizam jedinoga "ugnjetakog" naroda, tako da je borba protiv "srpskog nacionalizma" imala da bude glavni zadatak KPJ, naroito srpskih komunista u Srbiji. Uporedo s tim trebalo je pomagati svaki separatistiki, antijugoslovenski i antisrpski nacionalistiki pokret u Jugoslaviji [Peti proireni plenum IK KI. 1925]. Do kraja je koncept likvidacije Jugoslavije razraen u odlukama IV kongresa KPJ [Drezden, 1928]. Jugoslavije je imala da ce raspadne na posebne nezavisne drave Hrvatsku, Crnu Goru, Makedoniju, Sloveniju; Srbija ce i ne pominje, dok e ce maarska i albanska nacionalna manjina otcepiti, jer je njihovu zemlju, navodno, "anektirala" srpska buroazija; traila ce saradnja sa velikoalbanskim Kosovskim komitetom [kao to ce na drugoj strani pruala podrka hrvatskim ustaama u Lici, 1932]. Kombinacije o broju "nezavisnih" drava i uopte o nainu i rezultatu raspada Jugoslavije stalno su ce potom menjale, ali ce i 1934. godine jo gleda na Srbe u Jugoslaviji van Srbije [a izriito i na Kosovu] kao na "okupatore" koje treba "prognati". Zaokret Kominterne, zapravo SSSR-a, na kurs "Narodnog fronta" [1935], kad je faistika opasnost bila ve oigledna, doveo je i do promena u politici KPJ prema jugoslovenskoj dravi, da bi ce obezbedila koalicija antifaistikih snaga: integritet Jugoslavije ce sada ima uvati, a budui odnosi

Page 447 of 478 izmeu jugoslovenskih naroda zamiljaju ce kao federativni; faistiki separatizam ustaa i probugarskog VMRO sada ce osuuje. Promena taktike [kako je ovaj zaokret definisan u onovremenim dokumentima KPJ], ipak, nikako nije znaila i reviziju osnovne ocene da je glavni neprijatelj "velikosrpski hegemonizam". Udaljavajui ce od Kominterne, KPJ ce sporo udaljavala od ishodita svojih pogleda na odnose izmeu jugoslovenskih naroda, to je naroito dolo do izraaja na V zemaljskoj konferenciji KPJ u Zagrebu [1940]. Realizacija prava na samoopredeljenje do otcepljenja rezervie ce za budunost, ali su Albanci Kosova, Metohije, ak i Sandaka, na primer, i dalje "ugnjetene manjine", narod koji "ugnjetava srpska buroazija". U toku narodnooslobodilake borbe ispoljena je sva sloenost politikog naslea KPJ, pored ostalog, i u albanskom pitanju. KPJ jo od 1939. nastoji da pomogne komunistima Albanije da organizuju svoju komunistiku partiju, to ce i sprovodi u ivot 1941. godine. No, krajem 1943. izbija na videlo tendencija ka prodoru velikoalbanskih ideja ne samo u vostvu KPA i Narodnooslobodilake vojske Albanije nego i u pokretu kojim je rukovodila KPJ na Kosovu. Odnos albanskih komunista prema nacionalistikoj i kolaborantskoj organizaciji Balli Kombetar, uspostavljen na idejama okupljanja svih nacionalnih snaga Albanije pod nemakom okupacijom i na iredentistikim parolama o "etnikoj Albaniji", ima izvesnog odjeka u zakljucima Konferencije Pokrajinskog narodnooslobodilakog odbora za Kosovo i "Dukain" [albanski naziv za teritoriju iru od Metohije], odrane u Bujanu, van Jugoslavije - u severnoj Albaniji, oko Nove godine 1944. Kroz te zakljuke provuena je stara formulacija o volji Albanaca Kosova i

Page 448 of 478 Metohije za otcepljenjem, odnosno prisajedinjenjem svojoj nacionalnoj dravi Albaniji. Zakljuci NOO Kosova i "Dukaina" iz Bujana u suprotnosti su sa odlukama Drugog zasedanja Antifaistikog vea narodnog osloboenja Jugoslavije [AVNOJ] u Jajcu, 29. novembra 1943. Kritikovani od strane Centralnog komiteta KPJ marta 1944, oni su, u stvari, mada ni tada a ni posle toga ne izriito, stavljeni van snage. KPJ sledi tada liniju dravnopravnog i teritorijalnog integriteta i kontinuiteta Jugoslavije kao meunarodnog subjekta. Izmeu Prvog [1942] i Drugog zasedanja AVNOJ-a [1943], prema izvorima koje danas ve imamo na raspolaganju, naknadno postoje vidljiva perspektiva razilaenja sa politikom Staljina. Jugoslovenski kurs KPJ u toku rata, prema tome, nije sprovoenje jedne nove sovjetske taktike, nego izraz sopstvene emancipacije. Pravno i politiki, odluke AVNOJ-a, koje ne priznaju okupatorsku deobu Jugoslavije, a ne pominju ni buduu autonomiju "manjinskih" oblasti trebalo je da uine kraj pekulacijama oko teritorijalnog integriteta budue Jugoslavije. Zato ce u prepisci sa KP Albanije krajem 1943. godine pitanje albanske manjine postavlja za KPJ iskljuivo kao unutranje pitanje Jugoslavije. Da li su ideje o dravnoj integraciji odnosno o stupanju Albanije u jugoslovensku federaciju, i to kao ujedinjene iptarsko-albanske republike [sa Kosovom], bile prisutne u jugoslovensko-albanskim odnosima, ili ne za sada nije dovoljno poznato. Pria Envera Hode o razgovoru sa Titom [Avec Staline. Souvenirs, 1979] svodi ce, u krajnjoj liniji, ipak samo na to da je Xodin teritorijalni zahtev indirektno odbijen, s navodnim obrazloenjem da "Srbi to ne bi

Page 449 of 478 shvatili". No, mora ce priznati, i ta neuhvatljiva i nedokazana okolnost, uz stara obeanja - bar ona iz perioda do 1935, mogli su da ohrabre albanske prohteve prema Kosovu i Metohiji i albanske nacionaliste KPJ ili van nje na samom Kosovu u traenjima da ce nacionalna prava albanske manjine, ako ne izdvajanjem iz Jugoslavije i pripajanjem Albaniji, konstituiu ustavom kao zametak jedne posebne dravnosti, najpre u vidu autonomije, s tenjom da ce autonomna oblast pretvori u pokrajinu, a pokrajina u republiku. Albanski nacionalizam ide upravo tim putem, savlaujui prvu prepreku posle 1966. [Brionski plenum CK KPJ], da bi u demonstracijama 1968. godine otkrio svoje prave ambicije ["Kosovo republika!"]. U periodu ustavne reforme 1971-1974, pokrajina ce postavlja kao "konstitutivni elemenat federacije", bez posrednika, pri emu ce pripadnost SR Srbiji javlja, na neki nain, kao "dvosmislena dravnopravna veza". Iz masovnih i organizovanih demonstracija na Kosovu i u SR Makedoniji novembra 1968. nisu povuene nikakve konzekvence, uprkos prethodnim upozorenjima na eskalaciju albanskog nacionalizma i teke posledice do kojih to moe da dovede [na primer, Dobrica osi i Jovan Marjanovi na 14. sednici CK SK Srbije, maja 1968]. Kosovski dogaaji 1981, demonstracije daleko veih razmera i bujanje ilegalnog rada na kome ce okuplja jedan, nikako mali deo albanske omladine na Kosovu i u nekim optinama june Srbije, u Makedoniji i u Crnoj Gori pokazali su svu opasnost od zatvaranja oiju pred stvarnim politikim zbivanjima i pokretima. No ovde je vano istai da su svi ovi dogaaji propraeni i obeleeni sve veim progonom srpskog naroda Kosova i Metohije. Primenom istih metoda koje registruju dokumenti iz XIX veka i iva

Page 450 of 478 predanja naroda: ubistvima, silovanjima, tuama, psiholokim i moralnim zlostavljanjem, protivpravnim prisvajanjem, otimainom zemlje, unitavanjem useva, stoke, ume, socijalnom i pravnom diskriminacijom, majorizacijom i korienjem povlaenog poloaja, napadom na crkvu, skrnavljenjem grobalja, spomenika i simbola nacionalnog identiteta srpskog naroda - organizovani albanski teror metodino stvara psihozu nesigurnosti i straha, i nagoni sve veu masu Srba i Crnogoraca na iseljavanje. Srpski narod je u jednom delu svoje republike tako sveden na manjinu [bez manjinskih prava], a procenat njegove zastupljenosti u etnikoj strukturi pokrajine rapidno ce smanjuje - sa 27,4% prema popisu stanovnitva 1948. godine, na 14,9% u 1981. godini; najvei pad zabeleen je izmeu 1961 [jo uvek 27,4%] i 1981 [14,9%]. Albansko stanovnitvo ce za to vreme nesrazmerno uveavalo ne samo zahvaljujui svome visokom natalitetu nego i vetakim putem - nekontrolisanom, ali masovnom imigracijom iz Albanije i statistikim mistifikacijama, koje su evidentirane ak i u poslednjem popisu stanovnitva iz 1981, kada su Romi, Muslimani i Turci, pa i Makedonci u Makedoniji, bili upisivani u liste kao Albanci. Politika "etnikog ienja", sudei prema istorijskom iskustvu, svagda je rasistike prirode. Ona ce niim ne moe pravdati ili "objanjavati", bez obzira ko je sprovodi; ponajmanje ce moe pravdati nekim pseudoistorijskim predstavama i mistifikacijama. Ona ce, isto tako, ne moe ni zatakavati pojednostavljenom priom o mirnim i veno dobrim, idilinim odnosima naroda i narodnosti. Logika, opet, po kojoj su za status jedne oblasti presudna samo aktuelna stanja i demografski odnosi bez obzira na to kako su i kada, i u kojim uslovima ta stanja nastala i ti odnosi

Page 451 of 478 uspostavljeni - ne moe ce prihvatiti ni sa humanog, ni sa moralnog ni sa istorijskog stanovita. Pravo srpskog naroda da ivi na svojoj zemlji osporeno je najpre dugotrajnim nasiljem u uslovima turskog ropstva, naroito u XVIII i XIX veku, nasiljem koje po svim svojim obelejima, razmerama i posledicama ima karakter genocida. Isticanjem sadanjeg demografskog stanja na Kosovu i tvrdnjom da su u pitanju albanske zemlje zato to ih danas velikim brojem naseljava albanska narodnost, ignorie ce injenica da na toj zemlji, pre svega, ivi i srpski narod, i to kao na svojoj centralnoj i matinoj istorijskoj zemlji, te da nema prekida u odnosu Srbije prema Kosovu kao srpskoj nacionalnoj teritoriji, niti prekida u borbi za osloboenje kosovskih Srba i njihov zajedniki ivot sa drugim delovima srpskog naroda. Bez uvaavanja stvarnih istorijskih okolnosti moglo bi ce desiti da budu ozakonjene posledice genocida. Time bi, razume ce, u samim osnovama bilo narueno etniko naelo. U ime prava albanske nacionalne manjine na "samoopredeljenje do otcepljenja" bilo bi sankcionisano nasilje nad jugoslovenskim narodima i pogaeno njihovo pravo na samoopredeljenje, pravo da ive slobodno i suvereno u cbojej dravi, na svojoj zemlji. THE KOSOVO QUESTION - PAST AND PRESENT Today Kosovo has become a general term denoting a complex problem in which history is being faced with our reality. Two neighbouring Balkan peoples, the Serbs and Albanians, are weighted down with antagonisms which have been accumulating over the past three hundred years. The problem cannot simply be reduced to the legal constitutional status of the Autonomous Province of Kosovo nor to the position of the Yugoslav Albanians. On the contrary, it is far

Page 452 of 478 more a question of the survival and position of the entire Serbian nation - in Kosovo, in Yugoslavia, in the Balkans. In this respect, Kosovo is just a symptom belying deeper processes, in which it is not the fate of the Yugoslav Albanians that is at stake, but that of the Serbs. It is, therefore, extremely important, indeed essential, that the Kosovo question should be viewed in a historical light. If it is not, the present political situation is incomprehensible nor can the real meaning and range of Albanian intentions be grasped. Moreover, the position of the Serbs in the Balkans is much too delicate for it to be examined merely in the light of present events. It is being increasingly concealed under a thick veil of mystification. The historic memory of a whole people is being wiped out, the very foundations of its national consciousness are being undermined, while its conscience is being burdened with a mortgage of fictitious or foreign guilt. For this reason, real and complete historical facts have a reviving effect on the Serbian people, returning to them their sense of identity and enabling them to see matters in their true colours and proportions. The first task is to dispose of some "carefully cultivated" errors. One is the formula of artificial symmetry, by which relations between nations are relativised to such a degree that all guilt is concealed and any yardstick of historical events goes by the board. Reference to the violence and genocide being exercised on the Serbs in Kosovo is deemed "unacceptable", as it "insults" the feelings of the Yugoslav Albanians. The very history of Serbian-Albanian relations is "taboo". Instead of a real picture of those relations, which for the last three centuries have been characterised by violent treatment of the Serbs by Albanian Moslem converts,

Page 453 of 478 we are handed the idea of "reciprocal responsibility", whereby the supposed twenty-year period of "GreaterSerbian violence" against the Albanian population is equally balanced with the 200-year period of Albanian abuse of the Serbs. A historian will note that application of the famous "principle" that not all forms of nationalism are equally negative, that the difference should be made between the nationalism of the oppressed and that of the oppressor, leads in practice to a calculated tolerance of megalomanic myths on the part of those Yugoslav nations or national minorities which were declared "oppressed" in the period 1918-1941. Greater-Albanian mythomania and a marked tolerance of this concept are very symptomatic here. The questions of ethnogenesis or national origin, for example, offer another case of political mystification. Today, they are of no importance. What does it matter whether the Albanians are descended from the Illyrians, the Thracians or the Pelasgians. Yet, much insistence is placed on the Illyrian origin of the Albanian people, which only goes to illustrate political aggressiveness. Kosovo has been a Serbian land since the migrations of the 7th century. This historical fact which is based on a great and obvious number of sources, historical, archaeological, linguistic and anthropogeographic is now being opposed by what is basically a racist theory of the Illyrian origin of the Albanians in order to prove the claim that the Albanians have a greater right to the territories inhabited by the Serbian people. Scientifically speaking, however, the ethnogenesis of the Albanians is one of the least illuminated aspects of European prehistory, hence categorical claims of this kind are decidedly

Page 454 of 478 inappropriate. If we follow the logic of linguistic analysis, the Albanians could equally have descended from the Thracians as from the Illyrians, but in that case the first Albanians also moved around the Balkans settling the territory of Illyrian "Albania" during the great period of migrations, therefore, their "earliest inhabitant" status is relative. Albanian prehistory definitely goes back to the 11th century when they are mentioned for the first time. Up to the 13th century, they do not represent a sufficiently clear historical entity, being nomadic shepherds, highlanders far from the sea, small in number and with an ethnically vague identity. Finally, what European nation can lay claim to rights dating from that historical Maelstrom preceding the migrations. Claiming historical, and especially territorial, rights on the ethnic map of pre-migration Europe . simply impossible today, for in this period there was no France and no Frenchmen, no Germany and no Germans, no Russia and no Russians, no Serbia and no Albania. What is important to remember is that the Slavs, when settling in the Balkans, came as crop farmers and mainly stayed in the plains and river valleys of present-day Albania, leaving the mountains to the early Balkan shepherds, who included Vlachs and the ancestors of present-day Albanians. The first contact between the Serbian and Albanian peoples was not a conflict, and relations were to remain peaceable right up to the conversion of the Albanians to Islam in the 16th century. There was no grabbing of Albanian land nor were the Albanian people oppressed, driven out or destroyed. Serbo-Albanian relations in the Middle Ages can be regarded rather as a symbiosis. In the medieval state of Serbia, from the late 12th century onwards, the Arbanasi (Albanians) were completely integrated, legally and socially,

Page 455 of 478 both landowners and citizens and also the peasant shepherds who enjoyed the same status as the Vlachs. There was certainly, no discrimination or feuding based on nationality. The Serbian Emperor Dusan (1331-1355), in keeping with medieval ideas on the state, which were never national in the modern sense of the word, bore the title - "Emperor of the Serbs, Greeks, Bulgars and Arbanasi (Albanians)." The region of Kosovo and Metohija has been settled since the early Middle Ages by a homogenous Serb population. The first Serbian states of the 10th and 11th centuries leaned towards Kosovo. Under Byzantine rule right up to its final incorporation into the Serbian state of Nemanjic in the late 12th and early 13th century, Kosovo was, ethnically speaking, a Serbian land when political integration began. This is borne out by historical documents (the charters of Serbian rulers), particularly by a study of the anthronyms (first names) they contain and the original toponyms (place names), for in Kosovo and Metohija these are all mainly of Slav origin. Nomadic groups of Albanian shepherds, mostly of the Roman catholic faith, made up a negligible 2 per cent of the overall population and were concentrated in the mountainous west, around what is today the YugoslavAlbanian border. There were also a few Albanian craftsmen, miners and merchants in the towns. It was the ethnic homogeneity of this densely populated medieval territory that led to its rapidly becoming the state, political, economic and cultural centre of the Serbian nation. The Serbian Orthodox church, the national religious organisation since the birth of the state in 1219, played its part in maintaining Kosovo as a Serbian territory. The leading monasteries founded by the Nemanji dynasty

Page 456 of 478 (Graanica, The Virgin of Ljevika, Banjska, Deani, The Archangels) with their icon paintings showing the sovereignity of the state and continuity of Serbian rule, relics of canonised rulers, and its Great Church (the Pe Patriarchate), whose relics of canonised leaders of the national church, together with many other monasteries and a dense network of small parish churches all over Kosovo and neighbouring regions, represent the basis on which the Serbs formed and consolidated their national consciousness and built up a national and cultural identity. These monuments, then, concentrated and deployed over one territory, are national boundary-stones, land the only intact survivors of the Turkish-Albanian Moslem devastation of these parts are still active centres of Serbian spiritual and national consciousness. Serbia's architectural and art monuments in Kosovo rank among the finest achievements of medieval Europe, while the literary creations from this region represent the very foundations of the Serbian written word, which helped form a national consciousness during this period. It was rightly said (in the Serbian Memorandum to the ambassadors of the European Powers in London in 1913) that this territory is a kind of "Holy Land" for the Serbian people. For it was here in the Middle Ages that they attained a high degree of civilisation and it is on the achievements of this period that their European identity rests. The situation in Kosovo did not essentially change even in the course of the Turkish invasions in the last two decades of the 14th century. That is to say, ethnic relations were unaltered and the region retained its Serbian character. Unlike Albania, where Djordje Kastriot Skenderbeg, relying on the Albania"! people, tried to unite the Albanian feudal

Page 457 of 478 landowners to resist the Turks in the mid-15th century, Kosovo remained Serbian, sharing the political fate of the. other Serbian regions in the despotic domains of the Lazarevi and Brankovi families. The areas in which there existed a Serbo-Albanian ethnic symbiosis at that time lay far to the west of Kosovo, in lower Zeta, the Skadar plain and the northern Albanian mountains. Anthroponymic study of original Turkish defteri (censuses) in the 15th century shows that the line of the present-day state border between Yugoslavia and Albania, in its northern sector, chiefly coincides with today's ethnic boundary between the Serbs and Albanians. The loss of independence and freedom suffered after the Ottoman invasions caused a radical change in the living conditions of the Serbian people. Marking the transition from Serbian freedom to Turkish oppression stands an event which was to become the very symbol of Serbian history the Battle of Kosovo fought form June 15/28, 1389. In terms of historical significance and the place it assumed in the national memory, this battle is one of the greatest armed confrontations in Europe and can be compared to the Battle of Kulikov (1380), the Battle of Poitiers (732), or, even further back in history, to the Battle of Thermopylae (480 B.C.). The strong resistance offered by the Serbs in the face of the Ottoman hordes was put down in the physical military sense, but the deaths of Prince Lazar and his soldiers were in the minds of the people martyrs' deaths for "the Kingdom of Heaven" and thus a spiritual triumph, a heroic sacrifice for the ideals of Christian civilisation. For the Serbian people Kosovo put the seal on its identity, became the key to its history, the banner of national freedom. We are not dealing here with a myth, but a historical idea, which helps a nation

Page 458 of 478 to forge a link with its real historical past. The lively memory of its own medieval state was an active factor in the Serbian struggle for liberty and unity centuries later, and an inseparable part of the awareness is that Kosovo is the home of the Serbian nation. However, the Serbs' attitude to Kosovo is not merely based on memories of the past, nor is the "mythical" factor important in that attitude. The same can be said of our historiographic or political reflections on the problem. Kosovo is not some imaginary legend of the past, but a real historical destiny that continues today. The Turkish invasions set in motion great ethnic masses in the Balkans and caused upheavals with lasting, frequently tragic results. Yet, where Kosovo is involved, the first Serbian migrations in the 15th century did not affect this region to any great degree, not did they bring the Albanian shepherds down from the Prokletije mountains. In the 16th century, official Turkish records put Christians in a continuing absolute majority over Moslems (Turks and converted Albanians). Together with the other Christian peoples, who still survived as small groups of town-dwellers and shepherds (Orthodox Greeks and Vlachs and Catholic Arbanasi/Albanians/), the Serbs made up 97 per cent of the total population. Consequently, the territory of Old Serbia (the historical name for the region of Kosovo, Metohija and neighbouring areas) lived as a Serbian land in the 15th and 16th centuries. The restored Pec Patriarchate (1557) not only played an enormous part in linking up the Serbs scattered over the Balkans and even the Pannonian Plain; it was also instrumental in organising Serbian resistance and the struggle against the Turks, especially in Kosovo. By the end

Page 459 of 478 of the 17th century this region had reopened its former religious centres and Serbian power to resist grew apace. The Serbs were in a desperate position under the Turks; the effect of Turkish government and forced conversions to Islam, as Ivo Andri wrote in his doctoral thesis, was "absolutely negative". All historical sources support him. Ottoman rule reposed on the law of discrimination and the absolute authority of Islam, with legal permission to commit acts of individual or mass violence up to total annihilation of people or whole areas. These reasons governed the continued resistance and struggle of the Serbian people for national freedom and a return to European civilisation, but at the same time were also at the root of those significant demographic changes which occurred in the 18th and 19th centuries and which gave rise to the problems we face in Kosovo today. From the end of the 16th century onwards the Serbs' fight for liberation grew into a form of continued resistance by a whole people determined not to accept Turco- Islamic overlordship. At the head of the people stood the Church. In the great Austro-Turkish wars of 1683-1690 and 1717-1737, Serbs took part in fighting all over the Balkans, joining in a common struggle against the Turks and the' north Albanian Catholic tribes. The victims of ruthless reprisals at the hands of Turks and Tartars after the defeat of Austria, the Serbs migrated northwards in waves to areas reaching from the wide spaces of central Macedonia to the Danube. The two " great migrations" of the Serbian people into Austria, led by Patriarchs Arsenije III arnojevi (1690) and Arsenije IV Jovanovi-akabenta (1737) are an indisputable historical fact. It is not possible to calculate exactly how many Serbs

Page 460 of 478 moved out altogether but it is known that in the first migration of 1690, 185,000 Serbs migrated to Austria. Certainly, these mass moves weakened the Serbian ethnic element in various regions, not only Kosovo, yet later events, rebellions and uprisings show that those Serbs who remained in these regions and were constantly reinforced by Serbs migrating from other parts of the Ottoman Empire, were still sufficiently strong to offer armed resistance. In fact, up to the middle of the 18th century, Kosovo was an ethnically homogenous and densely populated Serbian territory, just as it had been before the Turkish invasion. It was only at the beginning of the 18th century that the Albanians started penetrating into the lands of the South Slavs, singly or in groups, on a wide front stretching from Polimlje to Ohrid. The reason for this penetration derived from the past. In the 16th century, at least 50 per cent of the total Albanian population in Albania had been converted to Islam, a process that was followed by the forced conversion of the Serbs. The result for the Serbs was a loss of national identity and albanisation. The course taken by this colonisation, which can be called anything but "natural", is described in all historical records of the time, especially "on the spot" reports by Catholic bishops and archbishops and other missionaries, including Albanians, from the 17th to early 19th century. These reports most of them published and preserved in the Vatican archives, were the result of the great interest shown in Balkan affairs by the Holy Seet, and more particularly the Congregation for the Propagation of the Faith (Congregatio de propaganda fide), given the bright prospects afforded the Catholic missions in regions where Turkish violence had weakened or destroyed the organised structure of the Orthodox Churches. Likewise, anthropogeographical exploration of the settlements and origins of

Page 461 of 478 the population, started by Jovan Cviji in 1900, and carried on by a large team of scientists up to the present day, gives strong support to these historical documents. The overall result is a convincing picture of the time, place, manner and causes of invasion by the Albanians and their colonisation and oppression of the Serbs. In the late 18th century, the Albanians made their deepest inroads - to Ni and Sofia (coming within 50 kilometres of the second town) in the north-east, Skopje and Veles in the west, and northwards towards Bosnia via the Sanjak of Novi Pazar, thus revealing the Balkan dimension of this specific form of Ottoman expansion. Poor economic conditions in the rocky, infertile mountains of central and northern Albania merely provided the initial impetus for this great migration, but combined with Islam and Turkish policies it came to mean the mass colonisation of Kosovo and Macedonia and genocide for the Slav population. It was precisely political, and not economic, reasons which brought the Albanians to the new territory, but also to the position of a ruling, privileged class in relation to the deprived Christian masses. Therefore, the subsequent migration of the Serbs and other Balkan Slavs from their lands was not a natural process, as is so often insisted in a certain biassed quarter today, but the consequence of the violence to which they were subjected. Despite the conflict with the Albanian Moslems, which grew stronger as their numbers in Old Serbia increased, insurrectionist and revolutionary Serbia (after 1804) did not forget the former Albanasi and made room in its Balkan programme for a free and independent Albania as part of a planned confederation of Balkan states. This idea, formulated already in Ilija Garaanin's Naertanije

Page 462 of 478 (Plan) (1844), and particularly later in the 1860s, was given precedence over other plans to divide up Albania with Greece. Of course, what was meant here was Albania itself with its Albanian population, while Kosovo was the objective of the Serbian liberation movement and part of the programme of national unity and there could be no talk of conditions or bargaining in relation to the liberation of this territory and its return to Serbian rule. This problem was underlined in the first Serbian Uprising of 1804-1813, as well as a series of rebellions, insurrections and outlaw raids in Old Serbia itself. As the chief and cruellest weapon of Turkish repression were Albanian Moslem settlers, all liberation movements by Serbs in Kosovo automatically became a struggle against Albanians. At the time of the Serbian uprisings terror already reigned in the Belgrade pashaluk clearly aimed at exterminating the Serbs or else driving the out of Old Serbia altogether. Another, new, factor was at work, too. Reform of the Turkish administration and the first attempts at introducing a European influence into the Empire (Tanzimat, 1839} aroused resistance among Albanian Moslems who, with the Moslems of Bosnia-Herzegovina, turned against the reform to protect their old privileges, religious and national discrimination, and, as they said, the "true faith". Thus, the Christian masses became the chief victims of an Albanian anti-reformist, conservative and financial movement in a series of local rebellions and pogroms. The genocide committed on the Serbian population in the 50s and 60s of the 19th century is recorded in a large number of documents, complaints to the Turkish administration about Albanian atrocities, and reports by European consuls (in Bitola, Skopje, Prizren and Pritina). This reign of terror by

Page 463 of 478 Albanian Moslems extended over the entire territory from the Sanjak to Macedonia and from Metohija to the South Morava river. The two liberation wars fought by the Serbs and Montenegrins against the Turks in 1876-1877 and 1877-1878 signalled the first serious head-on conflict between Serbs and Albanians. The Moslem Albanians of Old Serbia fought Serbian troops to defend the integrity of the Empire and the lands they had usurped. The ensuing defeat of Turkey in the wars meant a loss of these possessions: about 30,000 Albanians left liberated areas like Toplica, Leskovac and Vranje. Under the Russo-Turkish armistice of 1878, the Serbian army was forced to retreat from those parts of Kosovo it had just liberated. In the fight over the new borders and Russian clams at Serbian expense in the Treaty of San Stefan, Serbia managed to hold on to only some of its war acquisitions at the Congress of Berlin in 1878. The Serbs in Old Serbia were then put to terrible and bloody revenge, organised by the Prizren League, founded the same year, and sanctioned and supported by the Sublime Porte. The Prizren League was an important factor in building up an Albanian national ideology. The obvious inability of Turkey to defend its Empire led not only to an eruption of ideas about an independent struggle by the Albanians against Serbia, Montenegro and Greece, but also a search for new ways of protecting Turkish interest against the new Balkan states. For the first time we meet the notion of "Greater Albania", in the name of which League members sought to sanction former ethnic changes and conquests at the expense of the Balkan Christians, to return the regions they had lost, and extend the areas under Albanian

Page 464 of 478 domination far beyond the borders Albanian migrations had already reached. The League's programme was directed against the Balkan states, and indirectly against those European states who had in any way at all approved the aspirations to freedom of Serbia, Montenegro and Greece, and also against Turkey if its weakness threatened the imagined integrity of "Greater Albania". Aggressive, greedy, revenge-seeking, conservative and nationalist, the League managed to bring together Albanians of all three religions despite internal differences. The League's antiSerbian and, indeed, anti-Slav tendencies had a lasting negative effect on relations between Serbs and Albanians. The thirty years after the Congress of Berlin, 1878 to 1912, were coloured by the deliberate persecution and physical extermination of Serbs and their forced migration from Turkey. It was not until this period that the ethnic balance in Old Serbia - that is, Kosovo and Metohija and north-west Macedonia - was finally destroyed. In those thirty years about 400,000 people left this region for Serbia, at least 150,000 of them from the area north of Mt. Sara - Kosovo and Metohija. This pogrom took on tragic proportions after the Crete war between Turkey and Greece in 1897. Diplomatic measures taken by the Serbian government to protect Serbs from Albanian terror bore no fruit, but at least authentic documents remain to testify to crimes committed against the Serbian population in the then Kosovo Province. These crimes included murder, the plunder and desecration of churches and graves, the rape and kidnapping of Serbian women and girls, even children, attacks, robbery and looting, all aimed at destroying the Serbs or driving them from their land and all with the tacit permission of the Turkish authorities - from the Sublime

Page 465 of 478 Porte to local governors and police. Albanian movements directed against Turkey, especially after their failure to agree with the Young Turkish revolution of 1908-1912, came to involve the vital interests of the Serbian people, even its very survival, revealing the long-term plans and effectiveness of these movements. Even Skopje fell into the hands of the Albanian rebels in 1912, a town in which the Albanians represented a very small minority. So it transpired that at its southern borders Serbia finally faced a new, young, actively anti-Serbian state, which was to prove a convenient tool for Italian and Austrian aspirations in the Balkans. The Balkan war of 1912 was fought by Serbia along with Montenegro, Bulgaria and Greece for the liberation of its own people and to ensure such conditions as would ensure that this people could maintain its political, economic and cultural life as a whole. True, one of the main drawbacks of Serbian policy, which was to prove fatal, was that it lacked clear ideas as to how to find a lasting and just solution to the Albanian question. The vague notion that "some combination will be found for the coexistence of Serbs and Albanians as it was before Turkish rule" (Milanovi, 1906) was no substitute for a well-thought out policy towards the Albanian people based upon reality. Ideas of peaceful integration, even assimilation, of the Albanians were completely illusory, even if they did not oppose the existing or later views and practical experience of European states in international and national relations. All such hopes were bound to founder in the end, which they did during operations by the Serbian and Montenegrin armies on the Skadar battlefield in 1912, where, instead of the naively expected cooperation, they met the open enmity of the

Page 466 of 478 Albanian tribes and armed resistance. On the other hand, an autonomous Albania was supposed to be created at the insistence of Austro-Hungary and Italy, but also with the agreement of England, France and Russia. In the complex events of 1912-1913, Serbia was forced into a determined struggle to hold on to the liberated territory of Kosovo and Metohija, where Austrian pretensions were particularly noticeable. Thus, a second Battle of Kosovo had to be fought and won on the diplomatic plane. The London Conference of European Powers (1912-1913) created a political and legal basis for the demarcation and future of relations between the Albanian and Serbian peoples, between Albania and Serbia, and later Yugoslavia as the successor to the Serbian state. The Serbian government was not prepared to make concessions over Kosovo and Metohija: "No Montenegrin or Serbian government would want to or be able to hand over this "Holy Land" of the Serbian people to the Albanians or anyone else". This was stressed in the Memorandum to the European powers of 8/12 January, 1913. On this point, it said, "the Serbian people will not and cannot make any concessions, transactions or compromises, and no Serbian government would want to do this either". Pressure on the Serbian people was renewed immediately after the retreat of the Serbian and Montenegrin armies and Austro-German and Bulgarian occupation of Kosovo in 1915. This pressure was maintained right up to liberation in 1918. Albanian units also took part in the bloody suppression of the Serbian uprising in Toplice in 1916-1917. The first few years after liberation and the creation of the

Page 467 of 478 state of Yugoslavia saw a continuation of armed struggle in Kosovo and Metohija and in Macedonia, for Albanian "kaaci" (terrorist saboteurs), relying on the Albanian masses, tried to keep up an atmosphere of permanent rebellion. Their activities were more or less suppressed by 1924, but an underground, semi-illegal political struggle went on - via party organisations like the Moslem "Dzemijet" or those of illegal groups, such as the student "Besa" in Belgrade. The status of the Albanian national minority, like other minorities - German, Hungarian, Italian, Rumanian, was regulated by the St. Germain treaty of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes (Yugoslavia), signed with the Great Powers (the United States, England, France, Italy and Japan) on 10 September, 1919. Contrary to some interpretations, the Albanians were not excepted from this internationally approved system of defence. Slogans about a special legally-approved lack of protection and discrimination against the Albanian minority in the Kingdom of Yugoslavia, regardless of real political circumstances and relations in that state, have absolutely no legal or historical foundation. Attempts by the then government to establish an ethnic and national balance in Kosovo and Macedonia through agrarian reform and colonisation only created bad blood. The results of this ill advised action, which was badly organised and clearly infringed the law at times, were worst in precisely that sphere they were designed to improve. During the entire period when the agrarian reforms and colonisation were carried out, in the Twenties and Thirties, about 600,000 Serbs and other Yugoslavs arrived in Kosovo and Metohija, but they mainly took over uncultivated, vacant, and often, infertile land, obtained through the

Page 468 of 478 dissolution of feudal estates, and only a small number moved into Albanian settlements, onto Albanian farm estates (mainly the holdings of outlaws). The agrarian reforms in Kosovo, as in the other liberated territories in Yugoslavia, did, indeed, do away with feudal relations, but this colonisation had a "springback" effect, on a small scale at least, and was very unpopular even among the Serbs, especially those native to the region. The policy of moving out the Albanian population, again, right up to the end of the Kingdom of Yugoslavia did not manage to become a systematic campaign like that carried out after the Second World War in Poland, Czechoslovakia or Yugoslavia in relation to the German national minority. There is no accurate record of how many Albanians were moved out, but it is estimated that this figure is less than 45,000 including other Kosovo Moslems (Turks, Romanies). The initiative for resettling the Moslems, including the Albanian Moslems, came from Turkey, which had already organised an evacuation of Moslems from the Balkan states (Rumania, Bulgaria, and Serbia) in 1914. An agreement between Yugoslavia and Turkey in 1938, like other re-settlement plans, laid down measures of economic stimulation and security in the land of immigration instead of administrative coercion, although these were sometimes also used in practice. The collapse of Yugoslavia in April, 1941 heralded a new era of Albanian terror and genocide against the Serbs. Most territory having an Albanian national minority was annexed by the Italian vassals in Tirana, leading to the creation of "Greater Albania" under the auspices of Italian fascism. Members of the Albanian minority (which numbered no more than 500,000 in the whole of pre-war Yugoslavia)

Page 469 of 478 looked on the occupation of Yugoslavia as their liberation. The "Second Prizren League" (1943) took advantage of the German occupation after the Italian capitulation to carry out a systematic reign of terror over the Serbs, with mass and single killings (Pe, Uroevac, Pritina, etc.), deportations and forcible resettlement. It has never been exactly determined how many Serbs were driven out of Kosovo and Metohija at that time, but estimates put the number of Serbian colonists and indigenous Serbs who left the territory between 1941 and 1944 at around 100,000. It is well-known that even the Germans tried to halt and return this great stream of refugees, as they blocked the roads. Armed resistance to the Italian, German and Bulgarian occupiers was rather specific in regions of Yugoslavia inhabited by Albanians. Attempts to organise a national liberation movement in-such regions met with great obstacles, chiefly large-scale anti-Serb and anti-Yugoslav feeling. This situation only started to improve in the second half of 1944, when it was clear that Nazism would be defeated. Moreover, partisan detachments in Kosovo and Metohija up to autumn 1944 tended to operate outside this territory, in Macedonia, since they could not survive on home ground. Documents dealing with the national liberation war in Kosovo and Metohija testify to this with no exception. Yet, despite the hostile, or at least passive, behaviour of the Albanian national minority during the war, Kosovo and Metohija entered new Yugoslavia in 1945 as an autonomous region, with prospects of complete national, constitutional, economic and cultural independence within the Yugoslav socialist federation. This is proved by the unchanging policy of the Yugoslav League of Communists on the national

Page 470 of 478 question, and as part of this, the continued idea of the danger of "Greater-Serbian hegemony". If we want to seek the origin of this solution, we must go back to the policy of the Serbian social democrat party on the eve of the First World War, and, through this, at the views held by Austrian Socialists and Marxists. The Albanian question was considered in this light by Serbia's leading socialist Dimitrije Tucovi. In his pamphlet Srbija i Arbanija (Serbia and Albania) (1914), he presented the general condemnation of Serbia's national and liberation policy in the Balkan wars as reflecting ideas of Greater Serbia, hegemony and conquest. Disregarding the genuinely tragic position of the Serbian people under Turkish rule, the victim of Albanian terror in Kosovo, Tucovi paved the way for the slogan about "the aggressive annexation of Albanian territory", and the right of the Albanian population to secede and Join their national state, though it was true he saw this as part of an imagined socialist Balkan Federation which never later materialised. His judgement of "GreaterSerbian hegemony" at no time took account of the crucial difference existing between national consciousness, national identity and the vital needs of the Serbian people, on one hand, and the attitudes and actions of certain Serbian politicians and political parties, on the other. Generalisation and idea-twisting of this sort resulted in an unjust and unfounded burden being placed upon the entire Serbian nation, where behind the Austro-Marxist truisms of the Serbian Social Democrat party we cannot help seeing the Austro-Hungarian basis for an argument against Serbian national policy. In fact, this judgement would throw doubt upon the entire programme of national liberation and unity which began to be implemented in 1804 and which was

Page 471 of 478 finally formulated in 1915, as well as the achievements of the Serbian revolution and the liberation wars. The idea of small, weak Serbia, consisting of the "Belgrade pashaluk and six districts", which the Treaty of Berlin (1878) barely granted the right to its own borders, meant identifying a dismembered Serbian state territory, in which every step taken over the state-lines towards freedom and unity was pronounced aggression. In 1914, the hypothesis of this concept was that the Serbian people who lived outside the Serbia of the Berlin Congress - that is, more than half the existing number of Serbs at the time - no matter how ethnically compact or spiritually integrated, could not and must not be regarded as anything else than a national minority in diaspora, with no right to self-determination, to secession and unity with its national state. The policy of the Yugoslav Communist Party on the ethnic question was partly inherited from the heterogeneous socialist movement of Yugoslavia's nations and partly based, at least up to 1935, on the views and decisions of the Communist International (Comintern). A "section of the Comintern", as the YCP was once officially called, it was duty bound to follow the line adopted by this international organisation which was exclusively controlled by the USSR. The Yugoslav Communist Party was in a position, however, in the relatively short inter-war period, to make important changes in its policy on the ethnic question in Yugoslavia. At its second congress, in Vukovar, in 1920, the YCP proclaimed as its main objective the creation of the Soviet Balkans, i.e. the Soviet Republic of Yugoslavia as part of a Soviet federation of Balkan and Danube states, which itself would be one element in an international federation of Soviet republics. The notion of a ",three-tribe nation", of the unity

Page 472 of 478 of the Yugoslav "tribes" and their aspiration towards unity, had already been changed by 1923 to the idea of Yugoslavia as the fruit of the "imperialist war" and the "Versailles system" according to the views of the Comintern and the Balkan Federation, a branch of the Comintern, in which the Bulgarians played a leading role. Not five years after the creation of Yugoslavia, the third national conference of the YCP formulated a definite thesis on "Serbian hegemony" as the internal imperialist basis and essence of the Yugoslav state, where all non-Serbian nationalities (Albanian was mentioned as one) were being oppressed and destroyed. Emphasising the right to self-determination, in principle the right to "uniting with one's national state" was also recognised. The fifth congress of the Comintern in 1924 passed a decision dissolving Yugoslavia as a state and opposing its future constitutional revision or re-organisation, considering that Yugoslavia was one of the spearhead of anti-Sovietism and counter-revolution. Under the Comintern decision, the solution lay in secession by Croatia, Slovenia and Macedonia, and their formation as independent states. True. On the intra-Party level, the YCP did oppose this, but never once did it, or faction within it, dispute the initial premise, especially where it touched on Serbia as an "oppressor". The Comintern decisions contain calls for tactical differentiation between the nationalism of "oppressed nations" and that of "oppressor nations", with the result that the fight against "Serbian nationalism" becomes the main task of the Yugoslav Communist Party, and particularly the Serbian communists in Serbia. At the same time, help should be given to every separatist, antiYugoslav and anti-Serbian nationalist movement in Yugoslavia (Fifth Expanded Plenum of the Comintern International Committee, 1925).

Page 473 of 478 The idea of dissolving Yugoslavia was worked out in fine detail in decisions of the YCP's Fourth Congress (Dresden, 1928). According to these decisions, Yugoslavia was to dissolve into individual separate states - Croatia, Montenegro, Macedonia, and Slovenia, (Serbia was not mentioned), while the Hungarian and Albanian national minorities were to break away, because their lands had supposedly been "annexed" by the Serbian bourgeoisie. Cooperation was sought with the Greater-Albanian Kosovo Committee (just as support was offered to the Croatian Ustashas in Lika, 1932). Thereafter, combinations of the number of "independent" states and the manner and consequences of the dissolution of Yugoslavia constantly altered, but even in 1934 the Serbs in Yugoslavia outside Serbia (and explicitly in Kosovo) were still looked upon as "occupiers" who must be "driven out". The turnabout in Comintern, or rather Soviet policy in favour of a "Popular Front" in 1935, when the danger from Fascism became all too apparent also led to changes in YLC policy towards the Yugoslav state in order to reach a coalition of anti-fascist forces: the integrity of Yugoslavia had to be protected, future relations between the Yugoslav nations were to be put on a federal basis, and the fascist separatism of the Ustashas and pro-Bulgarian VMRO (Internal Macedonian Revolutionary Organization) was now condemned. This change of tactics (as this turnabout was defined in the YLC of the time) still did not mean any revision of the basic tenet that the chief enemy was "Greater-Serbian hegemony". In distancing itself from the Comintern, the Yugoslav Communist Party was slow to abandon the cornerstone of its views on relations between the Yugoslav nations. This was evident at the Fifth National

Page 474 of 478 Conference of the YCP in Zagreb (1940). Achievement of the right to self-determination, with the right to secession, was reserved for the future, yet the Albanians of Kosovo and Metohija, even those of the Sanjak continued to be considered an "oppressed minority", a people tyrannised by the Serbian bourgeoisie". In the course of the National Liberation War the whole complexity of the League's political inheritance including the Albanian question was thrown into relief. Since 1939 the YCP had been trying to help the communists of Albania to organise their own party - which came into being in 1941. However, in late 1943 there was already a visible penetration of ideas on a Greater Albania in the Albanian Communist Party leadership and the country's National Liberation Army, but also in the movement led by the Yugoslav Communist Party in Kosovo. The attitude of Albanian communists towards the nationalist and quisling organisation Balli Kombetar, which was founded on the idea of gathering together all Albania's national forces under German occupation and on such slogans as "an ethnic Albania", was echoed in the conclusions of the Conference of the Provincial National Liberation Committee for Kosovo and "Dukadjin" (the Albanian term for a territory wider than Metohija). This meeting was held outside Yugoslavia in the town of Bojan in northern Albania over New Year, 1944. Threading its way through these conclusions was the old formulation about the desire of Albanians in Kosovo and Metohija for secession, or, more precisely, for union with their national state Albania. The conclusions from this Conference were opposed to the decisions of the Second Anti-fascist Council of National

Page 475 of 478 Liberation (AVNOJ) held in Jajce on 29 November, 1943. Criticised by the YCP's Central Committee in March, 1944, they were, nonetheless, at no time explicitly revoked. At the time the YCP pursued a policy based on the constitutional and territorial integrity of Yugoslavia as an international subject. Between the First (1942) and Second (1943) Sessions of AVNOJ, we learn from sources available today that there was already a clear prospect of disagreement with Stalin's policy. Consequently, the Yugoslav line followed by the YCP during the war was not an implementation of a new Soviet lactic, but the expression of its own emancipation. Both legally and politically, the decisions of AVNOJ, refusing to recognise the occupiers' partition of Yugoslavia, while making no mention of the future autonomy of "minority" regions, ought to have put an end to speculations as to the territorial integrity of Yugoslavia in the future. For this reason, in correspondence with the Albanian Communist Party at the end of 1943 the Yugoslav Communist Party treats the question of the Albanian minority as Yugoslavia's internal affair. For the moment it is still not sufficiently known whether or not ideas of state integration, that is, the incorporation of Albania into a Yugoslav federation, as a united ShiptarAlbanian republic (with Kosovo), were present at the time in Yugoslav-Albanian relations. Enver Hodzhe's account of his talks with Tito (Avec Staline, Souvenirs, 1979) comes down, in the end, to an indirect rejection of Hodzhe's territorial demand under the pretext that "the Serbs would not understand it". Yet, it must be admitted that even this elusive and unproven circumstance, along with the old, old promises - at least the one from 1935 - could have encouraged Albanian pretensions to Kosovo and Metohija

Page 476 of 478 and Albanian nationalists in what was now known as the Yugoslav League of Communists and outside it in Kosovo itself to demand that the national rights of the Albanian majority should be legalised constitutionally, if not by secession from Yugoslavia and union with Albania, at least as the foundation of a separate statehood, first in the form of an autonomous region, which would progress to a province, and ultimately to a republic. It is precisely this path which was followed by Albanian nationalism, overcoming the first obstacle after 1966 (the Plenary Session of the YLC's Central Committee on Brioni) only to show its true colours in the 1968 demonstrations (A Republic for Kosovo). In the period of constitutional reforms from 1971-1974, the Province was established as "a constituent element of the Federation", with no mediary, whereby membership of the Socialist Republic of Serbia appeared as a kind of "ambiguous constitutional link". No lessons were drawn from the mass organised demonstrations in Kosovo and the Socialist Republic of Macedonia in November, 1968, in spite of previous warnings about the escalation of Albanian nationalist feeling and the serious consequences which could ensue (for example, Dobrica osi and Jovan Marjanovi at the 14th Session of the Central Committee of the Serbian League of Communists in May, 1968). Events in Kosovo in 1981, with much larger demonstrations and an eruption of illegal activities involving a large section of Kosovo's Albanian youth, as well as young Albanians in some parts of southern Serbia, Macedonia and Montenegro underlined the danger of shutting one's eyes to real political events and movements. However, it is important to point out here that all these events were accompanied and marked by increasing

Page 477 of 478 persecution of the Serbs living in Kosovo and Metohija. The same methods were applied as were recorded in 19thcentury documents and spoken legend: murder, rape, beatings, psychological and moral pressure, illegal possessions, land-stealing, destruction of crops, livestock and forests, social and legal discrimination, outvoting and abuse of privilege, attacks on churches, desecration of graves, monuments and any other symbol of the national identity of the Serbian people. Organised Albanian terror produced an unbearable atmosphere of vulnerability and fear and compelled growing numbers of Serbs and Montenegrins to leave. Thus in one part of its own republic the Serbian people was reduced to the status of a minority (but without minority rights) while its percentage in the ethnic structure of Kosovo rapidly dwindled - from 27.4% in the 1948 population census to 14.9% in 1981, the greatest fall occurring between 1961 (still 27.4%) and 1981 (14.9%). During this period of Albanian population rose at a great pace, due firstly to a very high birth-rate, but also artificially - through uncontrolled mass immigration from Albania and juggling with statistics. For example, in the last census in 1981, Romanies, Moslems and Turks, and even Macedonians living in Macedonia, were still listed as being Albanians. The policy of "ethnic purity", if we take a look at history, is always racist in character. Nothing can justify it or "explain" it, no matter who pursues it. Least of all can it be justified by pseudo-historical mystification. On the other hand, it cannot be hushed up by a simple tale of peaceful, harmonious and idyllic relations between nations and nationalities in the region. There again, the logic which says that the status of a region depends on the current situation and demographic ratio, regardless of how, when and in what

Page 478 of 478 circumstances that situation arose and those relations were established, is absolutely untenable in human, moral and historical terms. The right of the Serbian people to live in its own country was disputed first of all, through the many years of terror under the Turkish yoke, especially in the 18th and 19th centuries, terror whose methods, proportions and consequences bore all the marks of genocide. To stress the present demographic picture in Kosovo and maintain that these regions are Albanian simply because a large number of Albanians live there today is to overlook the fact that this land is inhabited primarily by the Serbian people, as its central land and, historically speaking, its motherland, so there has never been any break in Serbia's attitude towards Kosovo as a Serbian national territory, no interruption in the struggle to liberate Kosovo's Serbs and make them part of the Serbian community in the whole country. Failure to observe real historical facts could result in the legalisation of the consequences of genocide. And this, of course, would mean attacking an ethical principle at its very roots. It would mean sanctioning the use of violence against the Yugoslav nations and trampling on their right to selfdetermination in their own state and to live as free and sovereign citizens in their own country - and all this in the name of the right of Yugoslavia's Albanian national minority to "self-determination, with the right to secession". KRAJ