BOSANSKI JEZIK I KNJIEVNOST

5 asova nedjeljno,185 asova godinje

UVOD Uenje maternjeg jezika ima poseban znaaj, jer se putem jezika ostvaruju i prenose osnovna znaenja i poruke, u njemu je klju razumijevanja samoga sebe i svijeta. Maternji jezik prua osnovne mogunosti meusobnog sporazumijevanja i komunikacije. Zadatak ovog predmeta je da razvija i usavrava govornu kulturu i pismenost, odnosno da osposobljava uenike za jasnost, logiku povezanost i saetost misli i sadraja u govoru i pisanju standardnim knjievnim jezikom i pravopisom. Bosanski jezik nije samo nastavni predmet, ve i nastavni jezik. Stoga, svaki nastavni predmet mora biti dobro i precizno jeziki oblikovan, jer je u svojoj oblasti suodgovoran za uenikovo jeziko formiranje. Od znanja bosanskog jezika zavisi i kvalitet znanja u svakoj nastavnoj oblasti. Nastava maternjeg jezika po vanosti daleko prevazilazi granice samoga predmeta, ali osnovna uloga ostaje - trajno i precizno razvijanje uenikovog linog govora i njegova dobra i upotrebljiva primjena. Jezike vjetine sluanje i govor, itanje i pisanje podjednako su znaajne. Zato se podrazumijeva da e se one preplitati u nastavnim procesima u kojima je teite na samo jednoj od njih: uenje jedne pomagae razvoj drugih. Krajnji cilj nastave jezika je opismenjavanje u smislu to boljeg i praktinijeg stvaralakog ovladavanja sve etiri aktivnosti, kao i upoznavanja jezike strukture. U razvoju jezike kulture knjievnost ima kljunu ulogu. Knjievna djela pokazuju mo i domete jezika, pruaju uzor i ideje za jeziku produkciju i podstiu emocionalni, intelektualni, socijalni i moralni razvoj pojedinca. Kroz nastavu knjievnosti uenici upoznaju umjetnike tekstove, ukljuuju se u kulturne, etike, duhovne i druge funkcije umjetnosti rijei, kao jedne od najuniverzalnijih civilizacijskih tekovina. 19

Izuavanje bosanskog jezika osposobljava uenike za samoobrazovanje, razvijanje stvarlake mate i podsticanje za samostalan rad. CILJEVI Cilj nastave maternjeg jezika jeste dalji razvoj jezikih i komunikativnih kompetencija proirivanjem znanja o jeziku, knjievnosti i kulturi, kao i podsticanje upotrebe steenih znanja i umenja za razvijanje individualnih potencijala, linog izraza i socijalnih sposobnosti. OPTI CILJEVI uenik razvija jezike sposobnosti da komunicira u najeim formama diskursa drutvene zajednice u kojoj se odreeni jezik govori; uenik stie pozitivno miljenje o ulozi i znaaju bosanskog jezika kao njegovog maternjeg jezika, ali i saznaje da se na Kosovu govore i drugi jezici; uenik podstie razvoj miljenja i ovladava sopstvenim misaonim procesima; uenik stvara kritiki stav prema stvarnosti; uenik bogati matu i razvija kreativnost linog izraza; uenik razvija svijest o sopstvenoj kulturi i tradiciji, kao i o postojanju drugih kultura prema kojima izraava toleranciju i potovanje. POSEBNI CILJEVI uenik koristi receptivne jezike vjetine (sluanje, itanje) u razliitim komunikativnim situacijama; uenik koristi vjetine jezike produkcije (govorenje, pisanje) u razliitim komunikativnim situacijama; uenik uoava, interpretira i produbljuje umjetnike tekstove; uenik stie osnovne jezike pojmove kroz reenicu koju ralanjuje i razvijaja mogunost logikog miljenja; 20

uenik ita i razumije tekstove iz nacionalne i opte knjievnosti i kulturne batine; uenik prepoznaje vrijednosti knjievnih djela i razvija sopstveni italaki ukus; uenik posjeduje funkcionalna znanja o jeziku, jezikoj strukturi, funkcijama i normi; uenik pie neliterarne, poluliterarne i literarne tekstove; uenik razvija sposobnost gledanja, razumijevanja i vrednovanja drame; uenik se upoznaje sa osnovnim pojmovima iz filmske umjetnosti; uenik prati i koristi medijske tekstove koji odgovaraju njegovom uzrastu; uenik tumai medijske stavove i zauzima stav o njima. PLANIRANI SADRAJI Struktura programskih sadraja Kategorije JEZIK KNJIEVNOST KULTURA IZRAAVANJA MEDIJSKA KULTURA Svega Broj asova 65 65 45 10 % 35.20 35.20 24.30 5.30 100

1. JEZIK (oko 65 asova) 1.1 . Uenici stiu osnovne jezike pojmove (prije svega kroz njihovu upotrebu) 1.1.1. Analizom reenice na obraenim tekstovima uenici ire znanja o: - glagolskom i imenskom predikatu; - sloenom predikatu; 21

- reenici bez predikata; - slubi linih i bezlinih glagolskih oblika (lini vre, a bezlini ne vre slubu predikata); - slaganju subjekta sa predikatom. 1.1.2. Uenici stiu nova znanja o: - sloenoj reenici; - vezivanju prostih reenica u sloene reenice sa veznicima i bez veznika; - zavisnom i nezavisnom odnosu meu reenicama; - vrstama nezavisnih reenica : sastavne, rastavne, zakljune, iskljune i suprotne. 1.1.3. Uenici, takoe, stiu nova znanja o: - zavisnim reenicama i o vrstama zavisnih reenica; - subjektu i subjekatskim reenicama; - prediktu i predikatskim reenicama; - objektu i objekatskim reenicama; - atributu i atributskim reenicama; - prilokoj (adverbijalnoj) odredbi vremena - vremenskim reenicama); - prilokoj odredbi mjesta mjesnim reenicama; - prilokoj odredbi naina nainskim reenicama; - prilokoj odredbi namjere namjernim reenicama; - prilokoj odredbi uzroka uzronim reenicama; - prilokoj odredbi pogodbe pogodbenim reenicama; - prilokoj odredbi doputanja dopusne reenice; - odnosnim reenicama; - umetnutim reenicama. (Prilikom obrade zavisnih reenica uvijek ii od preoblike proirene reenice u sloenu). 1.1.4. Uenici upoznaju akcenat (naglasak) i vjebaju pravilno akcentovanje u savremenom bosanskom jeziku, a posebno: - vrste akcenta; - mjesto naglaska u rijei; - kvantitet sloga; - akcenatske (naglasne) cjeline; - enklitike i proklitike.

22

1.2 Vjebaju tea mjesta u pravopisu, na primjer: - pisanje nadimaka uz vlastito ime; - pisanje vlastitih imena sa optim znaenjem (Drina, drina); - pisanje titula ivih poglavara ( Predsjednik, Car, Kralj); - pisanje naziva graevina (Plava damija, Stari most); - pisanje naziva naselja (Badarana, Ortakol, Tusus); - upotreba zareza u sloenoj reenici (posebno apostrofirati metnute reenice i reenice u inverziji; prethodno obnoviti upotrebu zareza pri nabrajanju, odvajanju s obje strane apozicije i vokativa, kao i umetnute rijei i grupe rijei); - pravopisni znaci: dvije take, taka zarez, tri take, crta, crtica, apostrof, zagrada. 1.3 Uenici upoznaju ulogu i znaaj bosanskog jezika i njegovo jeziko okruenje 1.3.1. Uenici upoznaju pisma bosanskog jezika kroz historiju: - glagoljicu, irilicu, bosanicu, arebicu i latinicu. U toku kolske godine obavezno uraditi dva zadatka objektivnog tipa iz gramatike i dva pravopisna diktata. 2. KNJIEVNOST (oko 65 asova) 2.1. Uenici razvijaju sposobnost itanja, razumijevanja i vrednovanja umjetnikih tekstova Prijedlog tekstova za ostvarenje ciljeva: Safvet-beg Baagi Sjaj mjesee Danilo Ki Pria o peurkama Mak Dizdar Zapis o zemlji Dobria Cesari Balada iz predgraa Alija Isakovi Niko i nita Lirska narodna pjesma Ljubavni rastanak Tin Ujevi Dad Narodna epska pjesma Budalina Tale Mea Selimovi Skeledija Balada Hasanaginica 23

Goranska balada Jusuf i Demilja Skender Kulenovi Nad mrtvom majkom svojom amil Sijari Koza Anton Pavlovi ehov Vanjka Hamid Isljami Lopovi Narodna balada SmrtOmera i Mejrime Gi de Mopasan Simonov otac Viljem ekspir Romeo i Julija (odlomak) Jaroslav Haek Jedna psea ljubavna pria Zija Dizdarevi Prosanjane jeseni Hamzo Humo Zvuci u srcu Vesna Parun Ponona ogrlica Ilija Ladin Rije slavuja Miko Kranjec Stara jabuka Taha Husein Knjiga dna Volt Vitmen Otvoriu ti vrata Narodna pripovijetka ovjek i ena Vejsel Hamza Majka Azir Kuljii Dehenem godine (odlomak) Avdija Avdi Nostalgija Molier Uobraeni bolesnik 2.2. Uenici usvajaju i interpretiraju umjetnike tekstove 2.2.1. Knjievni rodovi i vrste 2. 2.2. Lirsko djelo - uenici se upoznaju sa strukturom lirske pjesme; - uoavaju temu, motive, ideju i osjeanja u lirskoj pjesmi; - odreuju poentu pjesme; - odreuju ritam i ritmike elemente stiha, posebno ostvarivanje ritma zavisno od reda rijei; - upoznaju osobine pjesnikog jezika (slikovitost, emocionalnost, refleksivnost) - razlikuju stilska izraajna sredstva: metaforu, alegoriju, asonancu i aliteraciju; - upoznaju vrste lirskih pjesama: ljjubavna, socijalna, idilina, opisna, rodoljubiva; Prilikom analize pjesama uenici uoavaju knjievno-teorijske pojmove i iz prethodnih razreda. 24

2.2.3. Epsko djelo - uenici odreuju fabulu epskog djela (jednostavnu i sloenu); - razlikuju glavne i sporedne trenutke radnje, hronoloki i retrospektivni red kazivanja, oblike kazivanja (pripovijedanje, dijalozi, monolozi, opisi); - shvataju ulogu opisa i epizoda u zaustavljanju radnje; - vre analizu poretreta, karakterizaciju likova, kao i ulogu unutranjeg monologa u karakterizaciji lika; - upoznaju pojam karikiranog lika; - upoznaju i analiziraju sljedee vrste epskog djela: pripovijetka, novela, socijalni i historijski roman, putopis; - razlikuju fantastino, humoristino, ironino i satirino u epskom djelu. 2.2.4. Dramsko djelo - uenici saznaju glavne faze u razvoju dramske radnje; - upoznaju kompoziciju drame; - upoznaju i analiziraju sljedee dramske vrste: komedija, tragedija, drama u uem smislu; - razlikuju komino, ironino i satirino u dramskom djelu. 2.3. Lektira Hamza Humo Pjesme Sent Egziperi Mali princ Ivan Cankar Crtice iz moje mladosti Aleksa anti Pjesme (izbor) Alfons Dode Pisma iz moga mlina Miftar Ademi Kauanje (izbor iz narodne proze upe) Iz arapske knjievnosti Iz hiljadu i jedne noi (izbor) Dems Fenimor Kuper Posljednji Mohikanac Alija Hasagi Duboanin Laarski put Ivo Andri Aska i vuk, Most na epi Alija Isakovi Hasanaginica Evlija elebija Putopis Obraditi osam djela u toku kolske godine. Uenicima preporuiti da i ostala djela samostalno proitaju.

25

3. KULTURA IZRAAVANJA (oko 45 asova) Jezika percepcija 3.1. Sluanje - razvijanje kulture sluanja; - sluanje knjievno-umjetnikih, informativnih i novinskih tekstova. 3.2. itanje - intonacija umjetnikog i neumjetnikog teksta; - logiki i afektivni naglasak; - pauza, visina, jaina, brzina, boja glasa; - vjebe u izraajnom itanju, naglaavanje emocija; - ostvarivanje intonacije kroz izjavne, upitne, uzvine reenice; - intonacija nabrajanja, umetnutih rijei i reenica. Jezika produkcija 3.3. Govor - privatni i slubeni razgovor; - telefonski razgovor (kultura obraanja, kultura govora, duina razgovora, dozvoljeno vrijeme telefonskih poziva); - prianje dogaaja ili doivljaja prema planu (uvod, poetak radnje, zaplet, vrhunac, rasplet); - uloga dijaloga u pokretanju radnje. 3.4. Pisanje - pravljenje plana opisa (kao uzorke koristiti opise likova iz odreenih knjievnih tekstova); - enterijer - opis zatvorenih prostora (npr. opis uionice, fiskulturne sale, muzeja, galerije i bia u enterijeru); - eksterijer opis statinih i dinaminih pojava na otvorenom prostoru (npr. moja ulica u ranim zimskim satima, na ulici, na koncertu, fudbalskoj utakmici, na pijaci); - uoavanje karakteristinih pojedinosti, komine situacije nezgode (poledica, vjetar, sparina); - izvjetavanje izvjetaj sa raznih manifestacija iz kolskog, kulturnog, zabavnog, sportskog dogaanja, kao i znaajnih manifestacija u gradu; 26

- pisanje poslovnih pisama (meukolsko dopisivanje, pisanje pisama raznim organizacijama). U toku kolske godine uraditi est pismenih vjebi i analizirati ih na asu. U toku kolske godine uraditi etiri kolska pismena zadatka (jedan as za izradu i dva asa za ispravak zadatka). 4. MEDIJSKA KULTURA (oko 10 asova) 4.1. Film - prostor u filmu; - vrijeme u filmu (Lumijer); - vrste filmova. 4.2. Pozorite - ta se deava na pozornici i iza nje; - glumac, gluma, uloga; - kostimi, scena muzika. 4.3. Televizija - zabavne, nastavne, naouno-popularne emisije; - kolska televizija; - televizijske djeije serije. 4.4. tampa - vrste novina (sedmine, dnevne); - asopisi (revije i struni asopisi); - stripovi (tematika). 4.5. Biblioteka - upotreba abecednog kataloga; - posjeta gradskoj biblioteci; - razgovor sa bibliotekarom.

27

OEKIVANI REZULTATI
Jezike aktivnosti Sluanje Po zavretku VIII razreda uenik:

prati i razumije tekstove razliitih vrsta

Jezika recepcija itanje

(izlaganja, saoptenja, obavjetenja, knjievne tekstove) na standardnom jeziku, prikupljajui informacije i bogatei rjenik; razlikuje standardni jezik od nestandardnih varijeteta; prepoznaje i razumije implicitno u govoru;

ita razliite vrste tekstova u razliite svrhe

(prikupljanje informacija, bogaenje znanja i rjenika, razvijanje iskustva i mate) koristei odgovarajue strategije itanja; koristi podatke iz teksta u procesu zakljuivanja; ita i razumije nelinearne elemente teksta (ilustracija, legenda, tabela, dijagram, fusnota); otkriva znaenja nepoznatih rijei na osnovu konteksta i/ili pomou rjenika;

Govor

jasno izraava misli, ideje, osjeanja, stavove

i matu, koristei strategije za organizaciju govora i prilagoavajui jeziki izraz temi i komunikativnoj situaciji; koristi razliite forme usmenog diskursa deskripcija, naracija; napamet govori krae tekstove (recituje, govori po ulogama);

Jezika produkcija

28

Pisanje

umije jasno i koherentno da izrazi misli,

ideje, osjeanja, stavove i matu, koristei razliite strategije pisanja; pie tekstove razliitih formi i namjena, potujui pravopis; oslanja se na razliite izvore informacija, kao i na sopstvena znanja i iskustva prilikom pisanja; navodi/citira izvore informacija; pregleda i rediguje sopstveni tekst; koristi nelinearne elemente teksta (npr. ilustracija, tabela, jednostavan dijagram) da bi tekst uinio jasnijim za itaoca;

umije da zapone, podri, vodi i okona

Interakcija

razgovor drei se teme i koristei jezika sredstva primjerena komunikativnoj situaciji; uvaava sagovornika, prepoznaje, razumije i potuje specifinosti drugog i drugih; daje svoj doprinos u diskusiji iznosei relevantne argumente; koristi razliite forme pisane komunikacije;

Medijacija

prepriava, saima i rezimira sadraj

interakcije/teksta; izdvaja kljune rijei iz teksta;

Interpretacija/ interakcija sa tekstom

razumije i moe da objasni kako se razvijaju

radnja, kompozicija i motivi;

razumije figurativnu upotrebu jezika u

knjievnom i neknjievnom tekstu; razumije i moe da objasni razliku izmeu autora i lika, pjesnika i lirskog subjekta; prepoznaje razliite uglove gledanja, miljenja i stavove u tekstu; zauzima stav o tekstu i obrazlae ga pozivajui se na sam tekst, kao i na druga iskustva i znanja;

29

Znanja o jeziku

prepoznaje i razlikuje vrste rijei; prepoznaje i razlikuje tipine reenine

konstituente;

poznaje tipine morfoloke paradigme

(flektivne i derivacione); posjeduje aktivan i pasivan rjenik koji odgovara njegovom uzrastu; prepoznaje i razlikuje nezavisan i zavisan odnos u reenici; prepoznaje i razlikuje vrste nezavisniih i zavisnih reenica; zna ulogu i znaaj akcenta (naglaska); pronalazi i ispravlja pravopisne greke u tekstu (pisanje rece ne, pisanje suglasnika h i j, pravilna upotreba zareza u nezavisnim i zavisnim reenicama inverziji i umetnutim reenicama);

razlikuje tri osnovna knjievna roda (lirika,

epika, drama); Znanja o knjievnosti

razlikuje knjievni rod od knjievne vrste; razlikuje osnovne epske vrste (roman,

pripovijetka, basna, bajka, epska pjesma), lirske vrste (opisna, misaona, ljubavna, rodoljubiva pjesma, itd.), neke dramske vrste (komedija, drama za djecu, radio-drama, itd.); razlikuje narodnu (usmenu) i autorsku (pisanu) knjievnost; prepoznaje najea stilska sredstva;

selektivno koristi medije za informisanje,

Medijska pismenost

obrazovanje i zabavu; izraava i obrazlae stav o medijskim sadrajima iz domena svog interesovanja; izraava stavove, ideje, sopstvena iskustva i matu kroz grupno i samostalno oblikovanje jednostavnijih medijskih tekstova; razlikuje dokumentarni od igranog filma; prepoznaje osnovna izraajna sredstva filmske i pozorine umjetnosti.

30

METODOLOKA UPUTSTVA Nastava bosanskog jezika i knjievnosti moe se uspjeno realizovati upotrebom (primjenom) vie nastavnih metoda u procesu obrazovanja. Radna praksa je pokazala da su dobri rezultati i dostignua postizani primjenom razliitih nastavnih metoda, gdje svaka ima svoju specifinu funkciju i kreativnu vrijednost. Tokom nastavnog procesa uenicima treba prezentirati one sadrajne jeziko- literarne vrijednosti koje e im biti potrebne za dalje nivoe kolovanja, za sticanje opte kulture i znanja u ivotu. Kao posebna metodoloka aktivnost nastavnika je da uenike motivie da sami rasuuju i donose zakljuke pri obradi nastavnih jedinica u kontekstu irih programskih sadraja. Nastavnik treba da upozna i uvaava pedagoko-psiholoke sposobnosti uenika i da u radnom procesu upotrebljava odgovarajue didaktiko- metodike principe. Osobito je znaajna didaktika formula da je uenik uvijek u centru obrazovno-radne kreacije, koju nastavnici i ostali pedagoki radnici uspostavljaju primjenjujui afirmisane metodoloke standarde. Tok jeziko- literarne didaktike komunikacije treba da ima metodiki smjer: nastavnik tekst uenik ili uenik tekst nastavnik. U metodiko-kreativnom kontekstu je i individualna komunikacija: uenik tekst. Takoe je produktivna i posredna i neposredna komunikacija: izvor, prenosilac, kanal, primalac cilj. Sem optih metoda, savremena nastava jezika i knjievnosti ima i svoje posebne metode. Od mnogih metoda koje se mogu primjenjivati u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti, primjenljive su sljedee: - metoda itanja i rada na tekstu (tekst metoda); - metoda razgovora (dijaloka); - metoda izlaganja i objanjavanja (monoloka); - metoda praktinog rada (metoda naunog istraivanja: oblast jezika // dijalektologija, prozodijskih osobina lokalnih govora, sakupljanje raznih oblika usmene knjievnosti, rad na sredstvima medijske tehnologije spiker, reporter, urednik, lektor, koreograf, glumac, recitator, organizator kulturnih sveanosti); - metoda interaktivnog uenja (simultani kompjuterski CD-programi, internet, auditivna i vizuelna tehnologija, film, pozorite); - metoda individualnog rada uenika (uenje, istraivanje, prezentiranje individualne poetsko-jezike kreacije);

31

- metoda rada u grupama (uenje, timsko istraivanje, timsko prezentiranje istraivakih rezultata, kultura diskusije i dijaloga); - kombinovana metoda (itanje teksta, razgovor o tekstu, objanjenje i pokazivanje). Resurs nastavnih metoda u savremenim pedagoko-obrazovnim standardima prua mogunosti za iri izbor i primjenu novijih i savremenijih metodolokih varijanata. U realizaciji operativnih sadraja, nastavnik e primjenjivati najproduktivnije metode kojima se stvaraju uslovi za postizanje dostignua najvieg stepena. Oblici (forme) rada Sem ovdje izloenih metoda, u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti mogu se primjenjivati i razni oblici rada, kao to su: - individualni rad uenika (formiranje navika za samostalni rad); - rad u grupama (timski rad) i saradnja meu grupama (rad na iroj temi ili knjievno-jezikom projektu); - rad u parovima i saradnja meu parovima (tandem rad); - rad sa svim uenicima (itanje, sluanje, govor, pisanje); - diferencirani rad (dopunski i dodatni); - specijalni rad sa uenicima posebnih potreba (manja oteenja vida, sluha, manje govorne smetnje); - medijske forme rada (TV i radio spiker, konferansije, fotoreporter, izvjetava-dopisnik, sportski izvjeta, telefonski razgovor, itanje internet-tekstova); - uenje putem raznih igara (kviz, recitali kao kolektivne igre, vjetine glume kroz igru, imitacije i komine scenske sekvence, uenje na izletima skupljanje bionimske leksike, sportske igre). Svaka didaktika inovacija i inicijativa u nastavnom procesu su korisne, osvjeavajue i privlane za uenike, koje nastavnik treba da upuuje na kontinuitet i aktivnosti u uionici, koli i van kole da itaju, zapisuju, prikupljaju i sistematizuju leksiku, da opaaju i upoznaju sredinu u kojoj ive, da misle na nezavisan nain i da argumentovano afirmiu svoja miljenja. Poznati didaktiki principi moraju biti cilj svakog oblika nastavne prakse i postizanja dostignua predvienih ovim Planom i programom. 32

Radna i nastavna sredstva Sem tradicionalnih nastavnih izvora (udbenici iz oblasti jezika i knjievnosti, djela pisaca koja se obrauju ili njihovi fragmenti), u nastavi na bosanskom jeziku i knjievnosti, za uspjenu realizaciju programskih sadraja, kao nastavno sredstvo primjenjuje se i druga odgovarajua literatura (eseji, recenzije, bibliografski podaci, razni tipovi rjenika, antologije, razni knjievno-jeziki asopisi, i dr.). Uenike treba navikavati da se slue odgovarajuim knjigama i literaturom u kolskim bibliotekama i itaonicama, kao i u onim vankolskim, gdje su im na raspolaganju razna literarno-jezika sredstva. Kompjuteri, komunikatori (direktna veza uenik ureaj), spe cijalni elektronski komunikativni ureaji, elektronske uionice, invativna kombinacija grafoskopa i respondera, kao i sva druga (savremena) sredstva, kojima kola raspolae, mogu se koristiti u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti. U okviru nastave bosanskog jezika i knjievnosti potrebno je formirati odgovarajue nauno-literarne sekcije, kao to su: naunoistraivaka (oblast jezika, oblast usmene knjievnosti i drugih oblika knjievno-jezikog folklora), literarna, dramska, recitatorska, novinarska, i sl.). Rad u ovim sekcijama uenicima prua mogunost da se koriste odgovarajuim sredstvima i da produbljuju i proiruju svoja znanja i vjetine koje ele da ostvaruju u daljem ivotu (bavljenje glumom, reijom, urnalistikom, medijskom komunikacijom, nauno- istraivakim radom, pjesnitvom, prevodilatvom, menadmentom u oblasti kulture, filmskom kulturom i tehnologijom). Lektira, kao nastavno sredstvo, moe se realizovati i proirivati na vannastavnom nivou, u okviru literarno-jezikih i nauno-istraivakih sekcija relevantnih za kvalitetno i kompletno izuavanje jezika i knjievnosti. Knjiga, kao lektira i pomona literatura, primarno je nastavno sredstvo. Preporuuje se da nastavnik upotrebljava vie dinamikih sredstava koja omoguavaju razumijevanje i usvajanje nastavnih sadraja. Orijentacija za samostalni rad Kroz sve oblike nastave uenike treba usmjeravati i osposobljavati za samostalan rad, koji se moe odvijati u svim formama izvoenja nastave jezika i knjievnosti, primjenom razliitih nastavnih metoda i upotrebom relevantnih nastavnih sredstava. 33

Samostalni rad uenika moe se izvoditi u grupama, u parovima i individualno. Nastavnik e upotrijebiti onaj oblik koji je najproduktivniji u realizaciji odreene nastavne jedinice. Razvijanje stalnih navika za temeljit samostalan rad jedan je od glavnih ciljeva obrazovno-vaspitnog procesa nastave bosanskog jezika i knjievnosti za profesionalnu orijentaciju uenika, za razvijanje njihove imaginacije i radne kreativnosti, za razvijanje sposobnosti za planiranje i organizaciju rada, za uspjeno rjeavanje radnih zadataka, za razvijanje etikih vrijednosti za samovrednovanje, kao i za sticanje kreativne radne sociokulture i postizanje dostignua najvieg stepena usvojenosti. Nastavnik bosanskog jezika i knjievnosti, u okvirima realizacije nastavnih sadraja, spontano i sukcesivno ostvaruje dinamike standarde za samostalan rad uenika. Usmjeravanje uenika za samostalan rad doprinosi razvoju svestrane uenikove linosti. VREDNOVANJE REZULTATA Ciljevi vrednovanja Vrednovanje napredovanja uenika u sticanju znanja vaan je dio nastave bosanskog jezika i knjievnosti. Vrednovanje stepena uspjeha uenika podstie njihovu kreativnost u procesu obrazovanja i afirmie njihove etike inicijative. Pravilno vrednovanje uspjeha uenika u funkciji je dobre nastave i afirmacije demokratskih principa. Ono ima za cilj da kod uenika razvija smisao i volju za samoradnju i napredovanje, za proirivanje znanja i sticanje trajnih radnih navika u daljem procesu obrazovanja. Takoe, cilj vrednovanja je u funkciji nastavnikovih saznanja o stepenu uspjeha uenika (koliko su uenici razumjeli i usvojili nastavne sadraje, koliko su osposobljeni da u praksi primjenjuju steena znanja, do kojeg stepena su formirali kritiko-kreativno miljenje i misaone sposobnosti. Cilj vrednovanja je i dijagnostifikacija stepena napredovanja uenika, preporuka nastavnicima da pravilno planiraju programske sadraje, motivisanost uenika za kreativnu strategiju uenja i postizanje standarda dostignua.

34

Vrste vrednovanja Test uenikovih sposobnosti na poetku kolske godine; Klasifikaciono vrednovanje (putem upitnika, kontrolnih listia, dosijea, pisanih izvjetaja i drugih instrumenata vrednovanja); Dijagnostiko vrednovanje identifikacija potekoa sa kojima se suoavaju uenici i nastavnikovo posredovanje u njihovom prevazilaenju; Vrednovanje (test) na bazi kriterijuma i ciljeva; Spoljanje vrednovanje identifikacija pozitivnih i (ili) negativnih strana uenika, vrednovanje steenog znanja i napredovanja uenika; Formalno vrednovanje omoguava uenicima da sami identifikuju svoje pozitivne i negativne strane, kao i da se angauju u popravljanju eventualnih negativnih strana; Vrednovanje pismenosti uenika na bazi pisanih i domaih zadataka; Vrednovanje usmeno-knjievne recepcije sluanje, itanje; Praktino vrednovanje na primjeru praktinog rada, realizacije projekta, istraivanja na terenu; Vrednovanje medijske informisanosti i strunosti recepcije informacija i sadraja medijske kulture. Kriteriji vrednovanja U toku vrednovanja nastavnik treba da ima u vidu sadraje programa i dostignua predviena programom. Za pravino i uspjeno vrednovanje uenikih dostignua potrebni su strunost nastavnika, radna inicijativa, etinost, instrumenti vrednovanja. Osnovni elementi vrednovanja su: stepen shvatanja nastavnih sadraja od strane uenika; stepen posjedovanja radnih vjetina uenika tokom edukativnog procesa; stepen socijalne i etike kulture uenika; stepen razvijenosti uenikovih sposobnosti; interesovanje uenika za sticanje znanja i za njihovo proirivanje; interesovanje uenika za samostalan rad; fleksibilno praenje relevantne literature; ispoljavanje naunosti i literarno-jezike kreacije; 35

 individualna radna kultura uenika; stepen usvojenosti nastavnih sadraja. Uenikova linost i njegovo znanje uvijek su u centru ciljeva obrazovnih (edukativnih) dostignua. Ono to uenik ne moe da savlada ili ne razumije, nastavnik treba da mu pomogne i da mu omogui da probleme, koji eventualno mogu da nastanu, samoinicijativno rjeava. Instrumenti vrednovanja Pri svakom vrednovanju, nastavnici i kola koriste se razliitim sredstvima i instrumentima vrednovanja. Za pravilno i uspjeno vrednovanje nastavnici treba da izaberu i primjenjuju odgovarajue instrumente i sredstva mjerenja, kao to su: - kontinuirano posmatranje (praenje) rada uenika; - forme pismenog i usmenog izraavanja uenika; - samovrednovanje uenika na primjerima (ili projektima) samostalnog rada; - upitnici i kontrolni listii; - radni dosije o stepenima usvojenosti nastavnih sadraja; - testovi dostignua na bazi alternativnih pitanja i odgovora (odgovori sa vie alternacija); - finalni instrument na kraju nastavnog procesa kojim se utvruju standardi i kriteriji stepena dostignua. Stepeni usvojenosti nastavnih sadraja Na kraju nastavnog procesa (kolske godine), dostignua svakog uenika treba da budu vrednovana (izmjerena) utvrenim stepenom usvojenosti nastavnih sadraja, i to: - odlian (stepen najvie usvojenosti 90%); - vrlo dobar (stepen vie usvojenosti 80%); - dobar (stepen srednje usvojenosti 60%); - dovoljan (stepen dovoljne usvojenosti 40%); - nedovoljan (stepen nedovoljne usvojenosti). 36

Oblici testiranja Za svoja dostignua u nastavnom procesu (za svoj uspjeh znanje) uenik treba da dobije realnu ocjenu da bude svestrano ocijenjen. Nastavnik treba da objektivno verifikuje uenikovo znanje, primjenjujui sve oblike vrednovanja (ocjenjivanja), a u ovom kontekstu i odgovarajue oblike testova, kao to su: - testovi sa alternativnim odgovorima; - testovi sa kombinacijama (alternativna pitanja i odgovori); - testovi sa vie alternativa; - testovi sa kratkim odgovorima i dopunama; - testovi tipa kay words (odreivanje kljunih rijei teksta); - testovi tipa summary (pisanje saetka nekog teksta ili djela). MEUPREDMETNI I MEUPROGRAMSKI PRISTUPI Nastavni sadraji predmeta Bosanski jezik i knjievnost za VIII razred, kao u prethodnim razredima, povezuje se sa programskim sadrajima drugih predmeta, prvenstveno sa onima koji su mu srodni po tematici i ciljevima (vrste umjetnosti, drutvene nauke, oblici medijske kulture i informatike, kao i sve druge naune oblasti kojima je jezik izraajno sredstvo). Ova korelacija je od osobitog znaaja za aspekt produbljivanja i proirivanja uenikih znanja sticanih na asovima jezika i knjievnosti i vannastavnim procesima tokom ivota. Osobito su ove korelacije znaajne za usavravanje vjetina i tipova itanja i govorenja (izraajno itanje, itanje umjetnikih tekstova, vidovi govora i govorni tempo), zatim za afirmaciju kulture pisanja i sluanja, kao i za druge oblike pisane, govorne i tehnoloke (informatike) komunikacije. Meupredmetne i meuprogramske veze mogu biti uspostavljene izmeu nastavnih sadraja predmeta Bosanski jezik i knjievnost i nastavnih sadraja sljedeih predmeta: Historija (sadraji o jeziku njegovom porijeklu i rasprostranjenosti, historijsko-dijalektoloke mape, govorne izoglose i aree, pojava knjievnih pravaca stilistiko-strukturalnih metoda u kontekstu drutveno-historijskih zbivanja, slike i tematika drutvenih odnosa u umjetnikom djelu, historinost likova, knjievnost kao umjetnika historija drutva); 37

 Geografija (geografsko-dijalektoloke karte, izoglose u kontekstu geografske mape, drutvena sredina u umjetnikom djelu i geografski prostor, geografska regija kao objekat u knjievnom djelu); Umjetnost (slikarstvo, vajarstvo, muzika odnosi izmeu umjetnikog stvaranja sredstvima jezika, boje, zvuka, graevinskog materijala, alternativna umjetnika sredstva izraavanja, pojava i sinkretinost umjetnikih pravaca, analoke komponente u drutveno-historijskim slikama umjetnikih djela, umjetnika terminologija u pristupu i analizi svakog umjetnikog djela, funkcije umjetnikih djela); Ostali predmeti (korelativni odnosi mogui su i sa ostalim predmetima i njihovim nastavnim sadrajima u realizaciji i primjeni jezikih normi i pravopisa, u semiotici jezikih dinstinkcija, u kulturi itanja, govorenja, pisanja i sluanja); Korelativni odnosi se uspostavljaju izmeu jezika i knjievnosti i sredstava medijske kulture (televizija, radio, internet, pozorite, film, medijska periodika); Nastavnici jezika i knjievnosti i nastavnici drugih predmeta treba da uspostavljaju korelaciju meu nastavnim sadrajima koji su predvieni operativnim ciljevima, kao i sve druge oblike meuprogramske saradnje tokom cijele kolske godine. IZVORI I NASTAVNA SREDSTVA Udbenici i druga uila predviena su da bi olakali proces nastave i uenja. Tradicionalno, udbenici su smatrani najvanijim sredstvom za uenje. U praksi udbenike treba koristiti za: - pruanje podrke uenicima za vrijednim i tanim informacijama; - buenje radoznalosti i podsticanje motivacije; - obezbjeenje materijala za samostalan rad uenika; - stimulisanje inicijative uenika i obezbjeivanje hrane za nove ideje; - obezbjeenje vjebi i aktivnosti primjene steenih znanja i vjetina;

38

- pomo uenicima da stvore predstavu o informacijama i da ih oraganizuju na sistematski nain i - obezbjeenje aktivnosti interdisciplinarnog i meukurikularnog karaktera. Uenike treba upuivati i na druge izvore znanja. Preporuiti im da iz biblioteke koriste Pravopis bosanskoga jezika Senahida Halilovia. Obavezno preporuiti antologiju bonjake poezije Bijel behar Alije Dogovia, kao i knjige narodnih pjesama i pripovijedaka Goranske narodne pesme Haruna Hasanija, Goranski narodni pesni i Iz goranske narodne proze Nazifa Dokljea, Poanje, Kauanje Miftara Ademija, Moe li biti to bit' ne moe Huseina Baia idr. Uenicima preporuiti da se pretplate na djeji list ulistan. One uenike koji imaju pristup internetu upuivati na nove izvore znanja iz oblasti bosanskog jezika i knjievnosti.

39