PREDRASUDE

POJAM I KARAKTERISTIKE PREDRASUDA U najirem znaenju predrasude su tvrdnje uz koje se pridruuju uvjerenost u njihovu tanost iako te tvrdnje nisu potkrepljene injenicama niti zasnovane na argumentima nego su donesene bez prethodnog provjeravanja njihove tanosti i bez prethodnog razmiljanja o tome. Predrasude su sudovi koji se donose bez prethodnog rasuivanja. Predrasude su negativan stav ili niz stavova prema svima ili veini lanova neke grupe. U socijalnoj psihologiji pod predrasudama se podrazumjevaju vrste stavova kod kojih je oigledan nedostatak opravdanosti, logika neosnovanost, koje su praene intelektualnim emocijama koje se uporno odravaju i otporni su prema mijenjanju. Pojam predrasuda u ovom smislu moe ukljuivati i pozitivan i negativan odnos. esto se pod predrasudama podrazumjeva negativan odnos. Kada se govori o prdrasudama u tom znaenju, podrazumjeva se: osuivanje, potcjenjivanje, neprijateljski stav, spremnost da se pristupi aktivnosti protiv grupa ili pojava prema kojima postoje predrasude. U specija lnoj psihologiji, najvea panja poklanja se izuavanju negativnih i rasnih predrasuda. Bitna odlika takvih predrasuda je neosnovanost, neopravdanost opeg odnosa prema odreenoj grupi pojava. Predraude su sklone generaliziranju, a takve generalizacije se uporno odravaju. Predrasude su krute, nefleksibilne, otporne prema podacima i kad su ti podaci u suprotnosti sa generalizacijama koje one sadre, ukljuujui neprijateljska osjeanja koja mogu da se izraze neprijateljskim postupc ima. Predrasude kao i stavovi imaju sledee komponente: Struktura predrasuda proeta kroz tri komponente : Kognitivna komponenta sud o svojstvima objekta. Vrednovanje moe biti pozitivno ili negativno tj. karakteristike objeka ocjenjuju se kao dobre ili loe, korisne ili tetne, poeljne ili nepoeljne. Emocionalna komponenta kada se objekat stava doivljava kao ugodan (pozitivan odnos) ili neugodan (negativan odnos). Akciona komponenta ukljuije namjere i spremnost za akciju. Pozitivan stav ukljuuje namjeru da se objekat stava podri, zatiti, a negativan da se izbjegne, napadne, onemogui. Razlika izmeu predrasuda i stavova je ste u tome to se predrasude st jeu tokom ivota socijalnim uenjem, najee putem uenja po modelu. Shodno tome one podr azumjevaju trajne dispozicije reagovanja, djeluju na ponaanje i osnova su dosljednosti u reagovanju na odreenje drai, sloene su, sadravaju dimenziju tj. osobine koje mogu biti izraene u razliitom stepenu, kao i kod svih stavova: ekstremnost, sloenost, usklaenost, dosljednost i snagu. Meutim, sve ove karakteristikene istiu dovoljne one osobine predrasuda prema pojedinim grupama iz kojih proizilazi njihova drutvena tetnost. To su odstupanje od norme racionalnosti, krenje norme pravednosti i negiranje norme humanosti.

PREDRASUDE Vano je razlikovati predrasude s obzirom na intenzitet njihove emotivne i kognitivne komponente. Neke su predrasude, prije svega, posljedica konformiranja, podraavanja i usvajanja neopravdanog i pogrenog shvatanja proirenog u sredini u kojoj pojedinac ivi. Takve predrasude ne moraju biti praene intenzivnim negativnim emocijama i izrazitim neprijateljstvom prema grupama prema kojima postoje predrasude. Ove vrste predrasuda se najlakse suzbijaju. Drugu vrstu ine predrasude koje su vrsto povezane sa tradicionalnim nainom ivota i tradicionalnim shvatanjima. Takve predrasude predstavljaju sastavni dio ponaanja i reagovanja. One su ve dublje ukorjenjene u linost i tee ih je otkloniti. Treu grupu ine predrasude praene veoma intenzivnim negativnim emocijama koje imaju svoj korjen u linim osobinama pojedinca, u njihovoj linoj nesigurnosti i nagomilanoj agresivnosti. Za njih su predrasude sredstvo kojim pokuavaju ublaiti line tekoe. One su dio njihove strukture linosti. Upravo zbog toga one se najtee otklanjaju i suzbijaju.

TEORIJE O PORIEKLU PREDRASUDA Ima vie pokuaja objanjenja izvora i porijekla predrasuda. Teorije o predrasudama nastale su na osnovu najvie prouavanog fenomena etnikih i rasnih predrasuda a ima ih est: 1. Teorije opravdane reputacije: Prvu grupu inile bi teorije koje on naziva terorijama opravdane reputacije. U osnovi je naklonost prema pojedinim narodima i neprijateljs tva prema razliitim grupama gd je lee stvarne razlike izmeu tih naroda i grupa i realna suprotnost izmeu njihovih osobina. Predrasude prema pojedinim manjinama postoje zbog toga to pripadnici tih manjina posjeduju line osobine koje predstavljaju opasnost za drutvo i ometaju drutveni napredak. Takva shvatanja zastupaju, prie svega, pristalice razliitih rasistikih koncepcija. Ovo je neprihvatljivo jer nema nijedne osobine linosti kod ma koje grupe i po kojoj bi se oni razlikovali od svih lanova neke grupe, nacije ili rase. Danas se diskutuje o postojanju konzistentnih fizikih razlika izmeu tzv. rasa, a sasvim je sigurno da psiholokih razlika nema. 2. Fenomenoloke teorije predrasuda Predrasude i neprijateljstva prema pojedinim grupama javljau se, prema shvatanjima koja zastupaju tzv. Fenomenoloke teorije predrasuda, zbog toga to se te grupe opaaju i ocjenjuju kao nosioci negativnih osobina. Ne moraju te ocjene biti ispravne, one, po pravilu, to i nisu, ali bitno je za nae reagovanje kako neto opaamo. Prema Crncima postoje od strane Amerikih bjelaca predrasude da su crnci: neznalice, neuredni, neisti te se kao takav prenosi sa generacije na generaciju. Ali ak i kada se fenomenoloko objanjenje kombinuje sa nekom drugom vrstom objanjenja, ne moe se prihvatiti, jer kao osnovni razlog postojanja predrasuda naglaava nain kako neko opaa (jer inae ne bi bilo fenomenoloko), ili bar prihvata nain opaanja i uzroke naina opaanja kao jednako vane uzorke, ne razlikujui primarne od sekundarnih razlika.

PREDRASUDE

3. Psihodinamika teorija Treu grupu teorija ine brojne varijante psihodinamikih teorija. Za sve njih je karakteristino da sutinu predrasuda vide u tome da su predrasude posljedica i izraz djelovanja odreenih unutranjih, dinamikih snaga, i da se javljaju usljed odreenih karakteristika onih koji imaju predrasude, a ne karakteristika onih prema kojima postoje predrasude. Jedan je oblik ovih teorija ve dosta stara instinktivistika koncepcija koja izvor predrasuda vidi u uroenoj agresivnosti ljudi. Takvo shvatanje nalazimo, na primjer, kod Hobsa, po kome je fundamentalna ljudska tenja-tenja za moi. Najproirenije psihodinamiko shvatanje izvora predrasuda jeste tzv. frustraciona teorija predrasuda. Formirali su je J.Dollard 1939, sa svojim suradnicima, koji je nazivaju i torijom rtvenog jarca. Izmeu 1882. i 1930. zabiljeeno je oko 5000 sluajeva lina u SAD -u. Velika veina ukljuivala je crne rtve i dogodila se u dravama na jugu. Prim jeeno je da postoji znaajna povezanost izmeu godinjih oscilacija ovih zloina i razliitih gospodarstvenih indikatora u poljoprivredi (poljoprivreda je bila glavna djelatnost u junim dravama). Kako je ekonomija propadala i vremena postajala tea, tako je i rastao broj lineva. Osnovni pojmovi koje koristi ova teorija jesu pojmovi frustracije, agresije i dinamikih mehanizama represije i projekcije. Spreavanjem zadovoljenja motiva dolazi do stanja frustracije. Izvori frustracije mogu biti razliiti. Nisu sve vrste frustracija u istoj mjeri izvor za javljanje predrasuda. U manjoj mjeri su to frustracije izazvane tjelesnim defektima ili aktivnim organskim potrebama, bolestima ili drugim nedostacima pojedinca. Ove vrste frustracija ee dovode do razliitih formi ko mpezacije nego do predrasuda. S druge strane, hronino spreavanje zadovoljenja nekih organskih potreba (za hranom, seksualne potrebe) ve moe dovesti do projekcije unutranjeg nezadovoljstva na neku grupu ljudi. Socijalne frustracije, predstavljaju ve ei izvor predrasuda. Kada dodje do frustracuja, uvjek i neizbjeno dolazi i do javljanja agresivnosti. Ta se agresivnost potiskuje zbog toga to ju je tetno ispoljiti. Kad ispoljavanje agresivnosti prema stvarnom izvoru frustracije krije potencijalnu opasnost da manifestovana agresivnost bude uzvraena, ona se pomjera projektuje na neku grupu prema kojoj nije opasno ispoljiti agresivnost. Meu primjedbama, navodi se da nije tano da je agresivnost jedina reakcija na frustraciju. esto je odgovor na frustraciju ponovljeni i bolje organizovani pokuaj da se savlada tekoa koja je izazvala frustraciju. Agresivnost je veinom usmjerena prema drugim osobinama, ili odreenim grupama te ne dolazi do prestanka frustracije. Trea varijanta psihodinamikih teorija jeste ona koja u svom objanjenju naglaava postojanje odreene strukture linosti kao izvora predrasuda. Anksiozne, nesigurne u sebe ili autoritarne linosti razvijaju predrasude. Izvor takvih karakteristika linosti moe biti razliit ali po pravilu vjerovatno doivljaj iz djetinstva. Psihodinamike teorije pomau da razumjemo zato neke osobe, iako u slinim ili istim sredinama kao druge, imaju predrasude, a druge osobe ih nemaju. Ali, one nam ne mogu objasniti zato se predrasude javljaju u intenzivnijem obliku u odreenim dobima i u odreenim

PREDRASUDE sredinama, i zato se agresija usmjerava upravo na odreene grupe, a ne na neke druge grupe ljudi. 4. Situacione teorije Karakteristika situacione teorije jeste da, objanjenje por ijekla predrasuda vide, prije svega, u aktuelnoj situaciji u kojoj se pojedinac nalazi. Ova teorija ima vie varijanti, a takva je teorija teorija atmosfere. Prema njoj, izvor predrasuda je u neposrednom utjecaju i prenoenju shvatanja koja postoje u sredini u kojoj pojedinac ivi. Druga shvatanja naglaavaju neke druge momente: nezaposlenost, poveanu socijalnu mobilnost, ili neke druge aktuelne pojave u odreenoj sredini. Ni situacione teorije, ne mogu objasniti zato se predrasude kod nekih pojedinaca javljaju a kod nekih ne. One nam ne mogu objasniti relativnu trajnost odreenih vrsta predrasuda, eventualno mogu objasniti naklonost prema nekoj grupi (usljed ijeg brojnog pridolaska, na primjer, dolazi do pogoranja situacije za grupu koja ima predrasuda) ali ne mogu protumaiti najee i najintenzivnije predrasude koje su usmerene prema odreenim uvijek istim etikim grupama. 5. Kulturoloke teorije Ove teorije kao izvor predrasuda naglaavaju odreene socijalne norme, vr ijednosti i shvatanja, karakteristina za neku kulturu. Faktor koji pokazuju kao izvor predrasuda ne posmatraju kao kratkotrajan, nego kao relativno trajnu karakteristiku nekog drutva. Meu ove teorije moe se ubrojati i shvatanje koje izvor predrasuda vidi u naglom procesu urbanizacije odreenih drutava. Kulturoloka koncepcija u uem smislu jeste i koncepcija da su izvor predrasuda odreena tradicionalna grupna shvatanja, meutim ni ove teorije ne mogu objasniti porijeklo predrasuda. Ova nam teorija moe objasniti proces urbanizacije i ocjene Jevreja kao nosilaca tog procesa, ak i kada bi predstavljalo faktor koji je uzrok predrasuda u odreenom momentu ne moe nam objasniti zato predrasude postoje i tamo gde je taj proces manje intezivan ili ga nema, ili gde je proces urbanizacije prestao da se razvija ranijim tempom. 6. Drutveno-historijske teorije Ove teorij predrasuda trae uzrok u cjelokupnom drutveno -historijskom procesu. Najvanija i najvr ijednija meu ovim teorijama jeste teorija koja izvor predrasuda vidi u produkcionim odnosima, konkretno, u klasnoj borbi izazvanoj odreenim klasnim odnosima koju Olport spominje kao teoriju eksplotacije. Predrasude se formiraju kod one drutvene grupe koja ima povlaeni poloaj i u ijem je interesu irenje predrasuda prema odreenim grupama. Iz sasvim odreenih ekonomskih razloga razvijau se, na primjer, koncepcije o inferiornosti kolonijalnih naroda kojima vlada metropola. Takva inferiornost opravdava zadravanje vlasti nad kolonijama i ovoj teoriji se postavljaju razni prigovori. Navodi se: zato prema onom vlastitom d ijelu naroda koji se eksploatie nema razvijenih predrasuda, nego su one usmjerene, po pravilu prema pojedinim stranim grupama, zato u odreenim periodima postoje intenzivnije predrasude nego u drugim.

PREDRASUDE Odakle razlike u predrasudama meu pojedincima. Iako su neki od ovih izgovora opravdani, oni ne mogu porei vr ijednost ove teorije. Tekoe ovih teorija kako smo vidjeli jesu u osnovi koncepcije predrasuda koje su dvostruko funkcionalne. Predrasude kao drutvena pojava imaju jednu funkciju, a kao osobine linosti drugu. Kao drutvena pojava predrasude se javljaju namje rno i razvijaju se u skladu sa borbom za vlast i privilegije vladajue grupe kao i tenja za odranjem neke vladajue imperijalistike sile nad drugim zemljama. injenica da predrsude kod jednog pojedinca moemo razviti, a kod drugih ne objanjavaju se linom funkcionalnou predrasuda. predrasude pomau pojedincima da ostvare razliite za njih neostvarive elje, ili da pokuaju ublaiti stvoreno osjeanje nesigurnosti i tenzije.

TRI SOCIJALNO-PSIHOLOGIJSKA PRISTUPA Budui da sve predrasude ne vode do otvorenih djela diskriminacije ili sukoba, socijalni psiholozi su isto tako pokuavali prikazati posljedice i situacije za koje je najvjerovatnije da e ohrabriti takvo ponaanje. Tri iroka pristupa individualni, meu ljudski i meu grupni pruaju konceptualnu dosljednost mnogim predloenim teorijama. INDIVIDUALNI PRISTUP - usredouje se na procese unutar pojedinca: linost i emocije, takoer se zanima za razlike meu ljudima. U okviru ovog pristupa djeluju dvije vrlo utjecajne teorije, na autoritarnu linost, na otvoreni i zatvoreni um. Ovaj pristup pokuava otkriti kako svakodnevni stresovi i pritisci, koji rezultiraju frustracijom, mogu dovesti do predrasuda: misli se da ponovljeni doivljaji frustracije dovode do agresije koja se oslobaa ili premjeta na rtvenu janjad. MEU LJUDSKI PRISTUP usredouje se na ono to se dogaa unutar drutvenih grupa. To znai da je vano u kojoj se mjeri osoba identificira sa vlastitom grupom. Bazira se na zajednika uvjerenja i identitete, prevladavajue stereotipe i konformizam. MEU GRUPNI PRISTUP bavi se odnosima izmeu drutvenih grupa, ustvari bavi se uincima socijalne kategorizacije i lanstva u grupi, te mogunost posljedica tih odnosa.

INDIVIDUALNI PRISTUP Individualni pristup smatra da uzroci predrasudnih stavova proizilaze iz emocionalne dinamike osobe. Unutar individualnog pristupa mogua su dva objanjenja: kad se vidi da predrasuda a) proizilazi iz razliitih tipova linosti b) da je ukorijenjena u ustraj svih ljudskih bia.

PREDRASUDE Kod prvog, traimo razlike u linosti izmeu ljudi, a kod drugog svi ljudi se smatraju u biti jednakima. Eksternalizacija znai da se pojedinac bavi vlastitim unutranjim problemima, sukobima, napetostima itd., tako to ih prebacuje i projicira na druge pojedince ili grupe ljudi. Ljudi ne prepoznaju da je problem unutar njih, v e percipiraju da je uzrok vanjski ili eksteralan. Bitno je pozabaviti se sljedeim pitanjima. Razlike u linosti Adorno i suradnici sugerirali su da se takvi stavovi mogu nai kod pojedinaca s autoritarnom linosti. Autoritarna linost, tvrde oni, pok orava se autoritetu drugih koji su vii po statusu ili moi, i u isto je vrijeme autoritarna prema onima ispod ili niim po statusu od sebe. Prema Adornu i suradnicima antisemizam je stoga jednostavno okarakterizirati kao linost koja pokazuje antisemitska i potencijalno faistika uvjerenja i stavove. Sanford je (1956) to nazvao F-sindromom (F-znai faist) i razvio upitnik linosti (poznat kao Fskala) za mjerenje autoritarnosti. Vei dio teorije rabljene u konstrukciji tog upitnika bio je izveden iz Freudove teorije. F-skalu ini devet komponenti (kao to su konvencionalizam, autoritarna submisivnost, praznovjerje, divljenje prema vlasti, puritanski seksualni stavovi), sa po etiri ili pet pitanja za svaku komponentu. Fskala je konstruirana tako da pozitivan odgovor dobiva jedan bod i uzima se kao pokazatelj autoritarne linosti. to je vii rezultat, vie se smatra da osoba ima autoritarnu linost. Uspostavilo se da postoji jaka pozitivna korelacija izmeu autoritarnosti i etnocentrizma, autoritarnosti i politikog i ekonomskog konzervatizma i autoritarnosti i faistikih potencijala. Najvei metodoloki problem to je F-skala formulirana na taj na in da se slaganje uzima kao pokazatelj autoritarnosti. Nije se obratila panja na sklonost ljudi da se slae sa bilo ime to se kae. Hyman i Sheatsley (1954) ukazali su na problem u objanjavanju etnocentrizma budui da obrazovanje i socioekonomski status nude uvjerljivije objanjenje. Oni su smatrali da su ljudi niskog socioekonomskog statusa i obrazovanja veinom autoritarne linosti. E ysenck je (1954) pretpostavio da su potrebene dvije dimenzije linosi a ne jedna kao to su pretpostavili Adorno i suradnici i Roklach, kako bi se oznaile razlike i slinosti izmeu pristalica ekstremene ljevice (radikali) i ekstremne desnice (konzervativci). Eysenck je jednu dimenziju nazvao radikalizam/konzervatizam a drugu netolerantnost/tolerantnost. Eysenckova teorija je takva da je vjerovatnije da e predrasudne stavove i diskriminirajue ponaanje imati netolerantni ljudi. Frustracija i agresija esto u svom ivotu doivljavamo frustraciju jer ne moemo postii eljeni cilj. Dolland i suradnici su (1939) tvrdili da pojavljivanje agresivnog ponaanja uvjek pretpostavlja postojanje frustracije i ta frustracija uvjek vodi nekom obliku agresije. Ponaanje prema rtvenoj janjadi kao posljedica frustracije i agresije moe se razviti i zbog drugih faktora kao to su loa ekonomska klima, prijetnja gubitka statusa i drugi socioekonomski faktori.ini se da kad stvari pou na loe i frustrirani smo, potrebno nam je neko rtveno janje kako bismo izbjegli bolno iskustvo okrivljavanja samog sebe.

PREDRASUDE

MEULJUDSKI PRISTUP Konformizam, bilo prema stereotipima ili prema vrijednostima usredouje se na sile i pritiske u socijalnoj situaciji koji uzrokuju da se ljudi prilagode dominantnom i prihvaenom nainu razmiljanja ili ponaanja. Zajednika uvjerenja Rokeach (1968) tvrdi da su razlike u uvjerenjima o vanim pitanjima snanije odrednice predrasuda ili diskriminacije od razlika u rasi ili etnikoj pripadnosti.Grubo reeno, tvrdi se da, na primjer, socijalna diskriminacija prema crncima ne nastaje zbog toga to su obojeni ve to vjeruju u razliite stvari. U mnogim ispitivanjima dolo se do sljedeih podataka: ispitanici su govorili da bi vie voljeli imati za prijatelje one ljude koji vjeruju u iste stvari kao i oni bez obzira na njihovu rasu. Stoga, ini se da jeza prijateljstvo vanija slinost u uvjerenjima nego rasna slinost. Ispitanici su u najveoj mjeri birali za potencijalne kolege na poslu one ljude koji su imali ista miljenja kao i oni bez obzira na rasu. Zajedniki identitet Traindis je (1961) kritizirao istraivanje Rokeacha, Smitha i Evansa (1960) i Rokeachovu osnovnu hipotezu, na osnovu toga da su se predrasude mjerile iskljuivo u terminima izbora prijatelja. Traindis je razvio skalu socijalne distance. Traindis je utvrdio da se vea socijalna distanca pojavljivala kad je osoba -podraaj postajale sve razliitija od ispitanika. Detaljnije analize pokazale su da je rasa bila najvaniji faktor u stvaranju socijalne distance, a znatno manje vani bili su faktori uvjerenja i zanimanja koji su bili priblino jednaki po vanosti. Detaljna istraivanja otkrila su sloeniju sliku budui da se ustanovilo da je rasa vanija od intimnih odnosa, a uvjerenja kod formalnijih i manje intimnih odnosa. Stereotipi Tri osobine karakteriziraju stereotipe 1. ljudi se kategoriziraju po vrlo vidljivim znaajkama kao to su rasa, spol, nacionalnost, fiziki izgled. 2. svim lanovima te kategorije ili drutvene grupe pripisuje se pos jedovanje istih znaajki. 3. bilo kojem pojedincu za kojeg se percipira da pripada toj grupi pripisuju se posjedovanje tih stereotipnih znaajki. Stereotip se obino mjeri tako da se ljudima da popis pridjeva (kao to su inteligentan, vrijedan, lijen itd.) zajedno spopisom kategorija ljudi (kategoriziranih po, na primjer, rasi, nacionalnosti, spolu) i trai se od njih da na Likertovoj skali s pet stupnjeva oznae kako ti pridjevi opisuju odreenu grupu ljudi.

PREDRASUDE Campbell (1967) predlae etiri posljedice stereotipa na predrasude i diskriminaciju. 1. stereotipi djeluju tako da precjenjuju razlike koje izmeu grupa postoje 2. stereotipi djeluju tako da uzrokuju podcjenivanje razlika unutar grupe 3. stereotipi izobliavaju stvarnost jer precjenjivanje razlika izmeu grupa i podcjenjivanje razlika unutar grupe ima malo veze sa istinom. 4. stereotipi su obino negativni stavovi koje ljudi koriste da bi opravdali diskriminaciju ili sukob sa ljudima. Stereotipi imaju pozitivnu funkciju nametanja neke vrste reda i strukture u potencijalno haotinu socijalnu okolinu. Mi jednostavnio ne moemo komunicirati, upoznati se i razviti prijateljstvo sa svakim koga sretnemo trebamo imati jedan grub i gotov sustav koji e nas voditi. Stereotipi takoe mogu ustrajati i neprekidno se obnavljati preko konformizma prema prevladavajuim drutvenim normama ili drutvenim vrijednostima koje postoje u tom vremenu ili u odreenom drutvenom kontekstu.

MEUGRUPNI PRISTUP lanstvo u grupi moe samo po sebi biti vaan uzrok koji doprinosi predrasudama i diskriminaciji pri tome se obaziremo na dva sluaja: 1. meugrupno natjecanje, gdje sukob izmeu grupa nastaje zbog natjecanja izmeu dvije grupe oko neke nagrade, resursa itd., koju moe dobiti samo jedna grupa na tetu druge, gdje se dalja grupa poinje stereotipizirati, a bliska grupa poinje previe vrednovati svoja pozitivna postignua i postaje zbijena. 2. socijalna kategorizacija koja rezultira pozitivnom pristrasnou prema bliskoj grupi i negativnom pristrasnou prema daljoj grupi. Socijalna kategorizacija uzrokuje da pojedinci: a) percipiraju vee slinosti unutar vlastite grupe i vee razlike izmeu bliske i dalje grupe od onih koje stvarno postoje. b) Vrednuju sebe i usporeuju se u odnosu na vlastitu grupu u potrazi za pozitivnim socijalnim identitetom. Teorija socijalnog identiteta navodi da socijalna kategorizacija rezultira socijalnom diskriminacijom, to navodi ljude da ine socijalne usporedbe izmeu bliskih i daljih grupa. Nadalje, ljudi ine socijalne usporedbe jer trebaju sami pruiti pozitivan socijalni identitet. Usporedbe koje neki pojedinac ini dovodi do socijalnog natjecanja. Kod socijalnog natjecanja za razliku od stvarnog grupe se ne natjeu za resurse, jludi se takmie za pozitivni

PREDRASUDE vlastiti imid koji proizilazi iz sticanja pozitivnog identiteta sa bliskom grupom. Socijalna kategorizacija Socijalne usporedbe Potreba za pozitivnim identitetom u bliskoj grupi Socijalno natjecanje Socijalna diskriminacija i sukob

RAZVOJ PREDRASUDA KOD DJECE Djeca ve sa dvije i tri godine postavljaju roditeljima pitanja o svemu i svaemu. Ako su odgovori na ta pitanja odraz njihovih predrasuda, djeca e ve u predkolskoj fazi prihvatiti te stereotipe i predrasude. Sa poetkom osnovne kole djeca e se poeti ident ificirati sa skupinom kojoj su slina, a razviti e predrasude prema onoj kojoj ne pripadaju. Istovremeno (9 godina ivota) e od roditelja, susjeda, sa televizije... pokupiti neke predrasude prema lanovima druge vjerske zajednice, spolne ili dobne predra sude, predrasude prema hendikepiranima. Predrasude su tetne za djecu, jer : - oni ue i prihvataju ope norme ponaanja, ali ih u praksi ne primjenjuju; - stvaraju laan osjeaj superiornosti koji dovodi do neuspjeha i razoaranja u sebe; - dovode do straha i izbjegavanja pripadnika drugih skupina (ksenofobija), to umanjuje mogunost slobode i stjecanja ivotnih iskustava; - kod djece u diskriminaciji stvara se osjeaj manje vrijednosti i socijalne odbaenosti. Predrasude kod djece je teko mijenjati, jer su one duboko ukorijenjene u svijesti djece, ali ipak postoje neki postupci koji mogu pomoi ka ostvarenju tog cilja. Ralanjivanje i razumijevanje vlatitih stavova i predrasuda uitelja Uitelj koji iskreno vjeruje u jednakost meu ljudima, predstavlja d obar uzor djeci za oponaanje vrijednosti i ponaanja. Uitelj mora najprije analizirati vlastite stavove i odbaciti one koji su nastali pod utjecajem predrasuda.

Suzbijanje predrasuda u djece - Uitelj mora stvoriti takvu klimu u razredu da svako dijete moe prihvatiti sebe i znati kamo pripada bez osjeaja inferiornosti ili superiprnosti.

PREDRASUDE - Djeca trebaju doi u kontakt sa pripadnicima razliitih skupina, jer e se na taj nain kod djece razviti svijest i emocije, koje e im pomoi da razumiju i cijene ra zlike, da ih prihvate i prilagode im se. - Djeca imaju predodbu o tome kako bi htjeli da se drugi ponaaju prema njima, ne vole zadirkivanje, ruganje, ismijavanje, dominantno ponaanje.... Treba ih nauiti da se postave u tuu poziciju i da vide da li se i sami ponaaju onako kako bi voljeli da se drugi ponaaju prema njima - Treba nauiti djecu prepoznati predrasudu i razviti njihove sposobnosti da se suprotstave tim predrasudama i diskriminaciji bilo da su upuene njemu ili drugima

Neposredno suoavanje sa izjavljenim predrasudama Vrlo eto ljudi uju neku predrasudu u vezi njih ili neke druge osobe koja nije tamo nazona , i tada najee reagiraju tako da se ne suprotstave. To je zato to ili ne ele izavati sukob, ili ne vjeruju da e time it a promijeniti. Ispravna reakcija bi bila blago ispravljanje predrasude koje nee stvoriti negativnu klimu odbijanja i otpora. Ona nije kritika, nego objektivna i mirna analiza osobnih stavova. PR: predrasuda prema djeci s tekoama u razvoju Nije u redu da zaostala djeca sjede u istom razredu s normalnom djecom. Ona samo ometaju nastavu i oduzimaju vrijeme koje bi trebalo biti posveeno normalnoj djeci. A osim toga, normalna djeca e ih oponaati i postati kao i oni, mali kreteni 1. korak (izdvojite onaj dio koji ukazuje na predrasudu i na objektivan i miran nain ga ponovite). Mnogi smatraju da su djeca s tekoama u razvoju teret drutvu i da bi ih trebalo izolirati u specijalne kole. 2. korak (mirno, sigurno i jasno iznesite vlastiti stav o iznesenom miljenju). Moje me iskustvo ui da ako se nastava dobro organizira, to moe biti pozitivno i za djecu s tekoama, ali i za normalnu djecu. 3. korak (iznesite neku pozitivnu osobinu skupine kojoj je predrasuda bila upuena). Dijete s tekoama stvara kod ostale djece primjere zadovoljstva, prijateljstva, zatite, odgovornosti i razvija mnoge vane ljudske kvalitete. 4. korak (blago skrenite razgovor u pozitivan smjer, na novu temu). Ukljuivanje obitelji djeteta Planiranje i primjena programa prihvaanja razliitosti Najprije se provodi kritika stava, pojave, pojma, zatim se provodi grupna rasprava (trai se predrasuda, analizira se njezina net anost i nepravednost), pa se trae ideje koje bi pomogle u suzbijanju te predrasude.

10

PREDRASUDE

TEST: Razmislite: 1. Da li vas je uiteljica esto dijelila u razliitim aktivnostima na grupu djevojica i grupu djeaka? 2. Da li je uiteljica esto organizirala natjecanja u uenju izmeu djevojica i djeaka? 3. Da li su vam poznate izreke: Djeak ne smije tui djevojicu. , Djevojice ne psuju., Veliki deki ne plau 4. Da li je u vaem razredu bilo vie djevojica ili djeaka koji su bili dobri u matematici? to mislite zato?? Da li su djeaci vie poticani??

SPOLNE PREDRASUDE I DISKRIMINACIJA U veini kultura odrava se stereotip ene kao slabe, njene, osjeajne i ovisne, a stereotip mukarca kao jakog, agresivnog, hrabrog i nezavisnog. Ti spolni stereotipi proizlaze iz biolokih razlika. Spolna diskriminacija je prihvatanje tih razlika i stereotipa kao dokaza o manjoj vrijednosti ena, te se uzima kako da je ena manje sposobna za racionalno miljenje, misaone aktivnosti, samostalne aktivnosti i odluivanje. To dovodi do injenice da su ene na niim drutvenim poloajima, imaju manje moi, manje socijalne slobode i manje mogunosti napredovanja nego mukarci. No, ako se paljivo razmisli, svatko se moe sjetiti mnogo enstvenih ena koje su poslovne, realne, praktine i ambiciozne ili muevnih mukaraca koji su ljubazni i osjeajni. Prihvatanje i irenje spolnih predrasuda nastaje u obitelji i koli. Djeca sama ograniavaju svoja iskustva u skladu sa normama ponaanja za muki ili enski spol. Djevojice u prosjeku slabije funkcioniraju u matematici, a djeaci u izraavanju. Takoer su razliita oekivanja od djevojica i djeaka, kao i koliina interakcija koju uitelj posveuje djeacima ili djevojicama. Pitanja za diskusiju: 1. Da li vam je poznata predrasuda: ena je loiji voza od mukaraca! 2. Da li se slaete sa izjavom neka se rodi prvo muko (Imotski)? 3. Da li je dobro da su ene u saboru zastupljene 50%? 4. Da li ena nema pravo glasa ako ne radi, a mu uzdrava obitelj? 5. Da li su ene ili drutvo krivi za spolne predrasude? 6. Zato osoba mora pobrati loe stvari od svoje obitelji, iako ih nije poinila? (npr.otac u zatvoru, roditelj poinio samoubojstvo, roditelj je alkoholiar)

11

PREDRASUDE

RAZLIKE KULTURA KAO OSNOVA STEREOTIPA I PREDRASUDA Kultura je skup znanja, pravila, tradicije, stavova i vrijednosti koji odreuje ponaanje ljudi koji su u nekoj skupini. Skupina moe biti odreena etnikom, vjerskom, spolnom, klasnom ili dobnom pripadnou. U vidljive znakove kulture spada nain odjevanja, govora i izraavanja, a u nevidljive znakove shvaanje, vjerovanje, pravila ponaanja, moral, koji su razliiti od kulture do kulture. (npr. u nekim kulturama je pristojno gledati sugovornika u oi, a udrugima je to nepristojno). Kulturni stereotipi proizlaze iz nepotivanja i nerazumjevanja druge kulture, iji se lanovi onda doimaju kao grubi, nepristojni ili glupi. Danas se misli da odgoj mora biti multikulturni tj. da svaki uenik, bez obzira kojoj kulturi pripadao, ima jednako pravo na prihvaanje u razredu i postizanje uspjeha. Prema tome zadatak kole je da uvaava razlike u kulturi i da prepozna razlike u vrijednostima, miljenju i nainu pristupanja radu kao izvor moguih nesporazuma koje moe imati pripadnik ne standarne kulture u razredu.

NACIONALIZAM I DRUGI OBLICI NACIONALNE VEZANOSTI Psiholoki sadraj nacionalizma Etnike predrasude dolaze do punog izraaja u ideologiji ili sistemu vrijednosti i stavova koji nazivamo nacionalizmom. Predrasude se pojavljuju i uz druge oblike nacionalne vezanosti, ali ne tako redovno i ne tako izrazito. Pri odreivanju pojma nacionalizma sreemo dvije grupe definicija. Prve izjednaavaju nacionalizam sa nacionalnom svesti uopte. Tako je kod H.Gickova koji kaze: Nacionalizam ili nacionalna lojalnost ili patriotizam ili osjeanje nacionalne povezanosti su sinonimi ija je zajednika karakteristika da predstavljaju predispoziciju da pojedinci reaguju pozitivnom podrkom prema svojoj nacionalnoj dravi bilo da ona stvarno postoji bilo da se treba tek uspostaviti. Sline tom odreenju su i definicije prema kojima se nacionalizam ideologija ili uvjerenosti koja se manifestuje u reenosti da se zalae za jedinstvo, nezavisnost ili interese ljudi koji sebe ocjenjuju kao lanice iste zajednice. Prema tome, nacionalizam bi bio stanje svjesti pri kome je lojalnost svojoj nacionalnoj dravi superiornija svim ostalim lojalnostima i za koje su karakteristini ponos na svoju nacionalnost i uvjerenje u njenu neospornu izuzetnost i svetsku misiju. Nacionalizam bi mogao biti i specijalan vid nacionalne vezanosti i lojalnosti. Iskljuiva vezanost za svoju naciju. Pored iskljuive lojalnosti prema sopstvenoj nacionalnoj dravi, prihvatanje superiornosti i izuzetnosti svoje nacije, tenja da se uvrsti i proiri mo svoje nacionalne drave. Nacionalizam je i ideologija nacionalne drave. On ukljuuje mnoge stavove i vrijednosti. Katy (1965) iznosi svoja razmatranja o pojavi nacionalizma i razlikuje tri grupe stavova i vrijednosti:

12

PREDRASUDE 1. Prvu grupu ine stavovi i vr ijednosti u vezi sa nag laavanjem suvereniteta i autoriteta nacionalne drave. Prema Katz-u STATIZAM 2. Stavovi i vrijednosti prema kojima se naglaavaju pojedine institucije karakteristine za odreenu nacionalnu dravu i zavisna je od drutvenog i politikog sistema drave. 3. Stavovi kojima se istie kulturna osobenost, naglaavaju specifine karakteristike naroda koji ini naciju kao to su kulturno nasljee, jezik, obiaji, tj. kulturni identitet i specifina samosvojnost odreenog naroda, to se ujedno naziva nacionalna svijest.

OBLICI NACIONALNE VEZANOSTI Katz razlikuje: 1. Nacionalizam drutva u procesu formiranja 2. Nacinalna ideologija razvijenog drutva u povodu jaanja i irenja 3. Nacionalizam birokratsko-tehnokratskih drutava Kod prvog sluaja nacionalizam se razvija kao oruje u borbi za objedinjavanje stanovnitva, odreene teritorije i za odbranu od tue vlasti. Ovd je imamo istaknut zahtjev za nacionalnim suverenitetom za formiranje nacionalnih institucija i kulturnog identiteta. Druga vrsta naglaava kulturnu specifinost identiteta u formi etnocentrizma. Trea vrsta nacionalizma nenaglaava kulturni identitet, ve veliane drave, njene moi i snage. Mogla bi postojati i etvrta vrsta nacionalizma, koja se javlja u drutvima koja gube svoju mo dok je ekspanzija drutava koji su inferiorni. Polazei od ideje lojalnosti bilo bi mogue razlikovati nekoliko oblika nacionalne vezanosti. Meu ostalima: isljuiva vezanost za vlastitu naciju, istaknuta ali ne iskljuiva vezanost za svoju naciju, viestruka vezanost, kao i nepostojanje nacionalne vezanosti.

13

PREDRASUDE USLOVI JAVLJANJA I IRENJA PREDRASUDA Postoje dvije grupe uslova koji pogoduju irenju predrasuda. Prvu grupu ine drutveno-ekonomski i kulturni faktori a drugu psiholoki faktori u vezi sa linosti. Bitno je uzeti u obzir djelovanje i jednih i drugih faktora a ne orijentirati se na jedan. Po pitanju svog problema trebamo se pozabaviti faktorima koji utjeu na pojavu predrasuda a to su izmeu ostalih ekonomske tekoe, ekonomska kompetencija meu grupama i pojedincima, potencijalni konflikti, institucionalizovanje prema odreenoj manjini i grupi, naini na koje drutvene zajednice nastoje da razviju lojalnost svojih pripadnika mogu da dobrinesu javljanju i irenju predrasuda. Ali predrasude se razvijaju i zbog toga to nalaze koren u odreenim uslovima formiranja linosti i osnov u odreenim karakteristikama osoba. Da bismo mogli razumjeti veliku proirenost predrasuda, njihovo lako javljanje i irenje, nuno je prretpostaviti postojanje nekih optih karakteristika ljudske prirode koje omoguavaju da odreeni uslovi dovedu do predrasuda. Osnovu za javljanje predrasuda ine i tri sljedea momenta: Vezanost za grupu (ljudi imaju potrebu biti u grupi) Sklonost ka generalizacijama i kada za to nema opravdanja Agresivnost kao prirodna reakcija na nezadovoljenje razliitih potreba i motiva.

Ljudi generaliziraju pojave, kao da je to neki nepisani zakon te da tako mora biti. Nacionalne kategorije su zasienje emocijama pa se uporno odravaju. Za javljanje predrasuda moda najvanija karakteristika ljudske prirode jeste spremnost na agresivno reagovanje kad doe do ometanja zadovoljenja razliitih ljudskih poterba i elja. Postojanje navedenih osnova u ljudskoj prirosi za javljanje predrasuda ne znai da do predrasuda uvek mora doi. Ali ako se pri postojanju osnova za javljanje predrasuda pojave odreeni uslovi socijalno-ekonomski i psiholoki doi e do javljanja predrasuda.

IZVORI SNAGE NACIONALNE VEZANOSTI Sigurno je da nacionalno osjeanje, nije uraeno. Pokuavajui da analizu nacionalne vezanosti, Gickov razlikuje tri grupe izvora nacionalne lojalnosti: lojalnost kao sredstva, lojalnost kao vrijednosti same za sebe i lojalnosti kao rezultata konfirmiranja. Prvu grupu karakterie nacionalizam kao sredstvo za ostvarenje odreenih ciljeva i zadovoljenje razliitih potreba. Drugu grupu karakterie da nacionalna vrijednost moe postii vrijednost samo zbog toga to ona omoguava zadovoljenje razliitih potreba. Treu grupu,pak, karakterie komprimiranje tj. prihvatanje u sredinu proirenih shvatanja i kada za to prihvatanje ne postoje opravdani razlozi.

14

PREDRASUDE ETNIKE STEREOTIPIJE Nacionalizam i etnike predrasude manifestuju se u etnikim stereotipijama gd je mi nuno formiramo shvatanja o drugim narodima. Stavovi prema drugim narodima ukljuuju spomenute tri komponente: kognitivnu, afektivnu i konativnu. Kognitivnu ine shvatanja o karakteristikama neke nacije koje su redovno uproene i krute i stogas enazivaju etnikim stereotipijma. Pridodajui odreene atribute pojedinim nacijama mi uz te atribute redano vezujemo i odreene afektivne reakcije, koje mogu biti pozitivno ili negativno ustrojene. U zavisnosti od afektivne konotacije zavisit e i emocionalni odnos prema naciji koju posmatramo. Mogu se razlikovati dva shvatanja o prirodi stereotipa. Jedno ih izjednaava sa predrasudama ili u njima vidi izvor predrasuda. Drugo, koje meu ostalima zastupa A (S.Asch, 1952) po kome su stereotipije na osnovu iskustva o pojedinim narodima izvedeni zakljuci o njihovim osobinama. Oni mogu biti pogreni kao i sve generalizacije. Prema ovom shvatanju, stereotipije poinju na nepotpunoj indukciji i pretstavljaju uoptenu i neopravdanu generalizaciju, ali upravo zbog toga sadre pored netanih i delimino tane ocene. Iako etnike stereotipije mogu poivati na izvesnim podacima ukoliko su one zaista stereotipije po pravilu su u vezi sa predrasudama. O stereotipijama govorimo onda kad se takva pogrena shvatanja uporno odravaju nasuprot podacima iinjenicama. Zato se ne moe prihvatiti da su negativne etnike stereotipije samo pogrene generalizacije nego je nuno smatrati ih psihikim pojavama povezanim sa predrasudama. Postoje i dva shvatanja o njihovoj funkciji. Po jednom shvatanju stereotipije se formiraju zbog toga to predstavljaju generalizacije korisne za ocjenjivanje razliitih pojava u ivotu i to nam omoguavaju relativno stabilnu sliku svijeta i lake snalaenje u sloenim i stalno promenljivim pojavama sa kojima se sretnemo. Drugo je shvatanje da je funkcija stereotipije ne u tome da nam omogui kategoriziranje i objanjavanje razliitih pojava nego da nam poslue ka o opravdanje naeg neprijateljskog odnosa prema pojedinim grupama. Kod ispitivanja etnikih stereotipija pronaena je relativna korelacija izmeu dvije dimenzije: odreenosti (strukturi) i uniformnosti (proirenosti). Podaci potvruju vezu stereotipija sa predrasudama i za njih je opravdano zakljuiti da su etnike stereotipije, makar djelomino, izraz negattivnih etnikih predrasuda.

PERSISTENCIJA I MENJANJE STEREOTIPIJE Etnike stereotipije relativno su trajne, jedino se izmjenila njihova uniformnost, te su stereotipije znaajno izblijedile. Po miljenju autora, razlozi to se stereotipije postale manje proirene u stanovnitvu lee u tome to je putem sredstava masovnih komunikacija dolo do boljeg meusobnog poznavanja to je smanjena propaganda protiv pojedinih naroda. Sobzirom da je izvor informacija datira iz perioda SFRJ, malo je vjerovatno da ga moemo i danas

15

PREDRASUDE primjetiti. Stereotipije iako su po pravilu trajne, u velikoj zavisnosti su od promjena odnosa prema grupama.

BORBA I SMANJIVANJE PREDRASUDA I SUKOBA Moe se initi da su socijalni psiholozi bili opsjednuti predlaganjem i razvijanjem teorija predrasuda i sukoba, a da su poklo nili malo panje nainima kako se predrasude i sukobi mogu smanjiti. ini se da se autoritarna linost neprekidno obnavlja budui da su istraivanja pokazala da su autoritarni roditelji skloni tome da odgoje autoritarnu djecu. to je via razina obrazovanog dostignua, to je manje vjerovatno da e ljudi biti autoritarni, pa je prema tome i opravdan interes drutva da se stepen obrazovanja pomakne na viu razinu. Za poveani kontakt, meurasno druenje esto su se zalagali ne samo psiholozi, ve i politiari, borci za ljudska prava i drugi. S meuljudskog stajalita, poveani kontakt trebao bi unapreivati i poticati poznanstva i prijateljstva izmeu pojedinaca iz razliitih grupa. Trebalo bi smanjiti stepen percepcije razliitosti i poveati stepen slinosti meu grupama, poveati kontakt ljudi sa predrasudama i onih koji predrasude nemaju. Mogua su dva naina smanjivanja disonance: moe se promjeniti ili stav osobe ili osoba moe prekinuti prijateljstvo. Prvo e voditi smanjivanju predrasuda a drugo obrazovanju ili ak poveanju predrasuda. Nalazi sugeriraju da razliite metode koje su pokazale ogranien uspjeh u smanjivanju meugrupnog neprijateljstva mogu postati uinkovite kad je uporede u okviru saradnje izmeu grupa koje pokuavaju dostii ciljeve koji su stvarno privlani i zahtjevaju pravino sudjelovanje i doprinos svih grupa. Etnike predrasude predstavljaju krupan drutveni problem. Zbog drutvenog znaaja predrasuda uloeno je mnogo pokuaja u traenju naina borbe protiv predrasuda. Jedan nain jeste donoenje zakonskih propisa protiv manifestovanja predrasuda. Neki autori zastupaju miljenje da zakoni ne mogu imati djelovanja jer je potrebno, da se ljudi prvo prevaspitaju. Drugi pak navode da je proglaenjem dikriminacije nezakonitom uklanjanje predrasuda mogue. Drugi nain jeste sistematsko informisanje o nepravednosti predrasuda. Zbog postojanja psiholokih barijera u komunikaciji ovaj nain i nije totalno pogodan. Smanjenje predrasuda i sukoba nije laka niti kratkorona stvar. Promjene stavova, uvjerenja i ponaanja poveanim kontaktom izmeu dvije grupe donekle su, ali ne izrazito uspjene. Kada grupe imaju takmiarsku istoriju potrebno je uspjeno obaviti puno suraujuih ili zajednikih zadataka kako bi se smanjile predrasude i sukobi. U biti, dvije vane stvari proizilaze iz pokuaja smanjenja predrasuda i sukoba:

16

PREDRASUDE a) Nijedan nain nije uspjean sam po sebi, ve ih treba poduzimati na individualnom meuljudskom meugrupnom razvitku. b) Uspjene strategije sporo dovode do promjene, nije mogu lak i brz nain promjene.

LITERATURA:

1. Rot N. (1968), Osnovi socijalne psihologije, Zavod za nastavna sredstva Beograd 2. Pennington C.D. (2004), Osnove socijalne psihologije, Naklada slap. Jasterbarsko 3. Hewstone M., Stroebe W. (2001) , Uvod u socijalnu psihologiju , Europske perspektive , Naklada slap. Jasterbarsko 4. Miljkovi D., Rijavec M. (1996), Razgovori sa zrcalom, Zagreb IEP 5. udina, Obradovi M., Tezak (1995), Mirotvorni razred, Zagreb, Znamen 6. Ajdukovi M., Penik N. (1994), Nenasilno rjeavanje sukoba, Zagreb, Alinea

17