ODBOR ZA IZDAVANJE KNJIGE BORO POPOVIC predsjednik, LJUBOMIR ANTlC, NIKOLA BOSI, IVAN BUMBULOVI.

AHMET ATI, dr ETHEM AMO, V!D DEVI, IVO DOMAZET, ILIJA DRINI, STEVO URI, SAVO UR1, SVETOLIK GOSPI, UROS GORANOVI, KEMAL HALILOVI, TEUFIK IMAMOVI, ILIJA KAURINOVI, DR MUHAMED KEETOVI JOVAN KEREZOVI, JOVICA LAZAREVI, JOVO MALESEVI, MUSTAFA MUJCINOVI, PANTO NIKOLI, KADRO RAMI, SAFET RAMI, NIKOLA SIMI, BORIKA STANI, LAZAR STEVANOVZ, FUAD SVUIC, MUHIDIN SPUI, MEHMEDALIJA TUFEKI, ESAD TIHI, GAVRO TUBAKOVI, SAVO IVKOVI i STEVO IVKOV1

REDAKCIJSKI ODBOR: BORO POPOVIC predsjednik, LJUBOMIR ANTIC, IVAN BUMBULOVI, ILIJA DRINI, dr MUHAMED KEETOVI, NIKOLA SIMI, MEHMEDALIJA TUFEKIC.

RECENZENTI: Dr IBRAHIM KARABEGOVI i mr. RAFAEL BRI.

FINANSIRANJE EDICIJE OBEZBIJEDILE SU SKUPTINE OPTINA: BOSANSKI SAMAC, BRKO, GRACANICA, GRADACAC, MODRICA, ODAK, ORASJE, SREBRENIK I REPUBLIKI ODBOR SUBNOR BiH SARAJEVO,

ESAD TIHI

POSAVSKO-TREBAVSKI NOP ODRED

Beograd 1983.

I z d a v a VOJNOIZDAVAKI

ZAVOD

Naelnik ORE STANI, pukovnik

RATNA PROLOST NARODA I NARODNOSTI JUGOSLAVIJE

KNJIGA DVESTA ETRDESET OSMA

M O N O G R A F I J E JEDINICA NOV I PO JUGOSLAVIJE

KNJIGA SEDAMDESET TREA

UREIVAKI ODBOR RAHMIJA KADENIC, generai-pukovnik, predsjednik, lanovi: ALI SUKRIJA, RISTO DUNOV DAKO PUAC, generai-pukovnik, MILAN DALJEVlC, generai-pukovnik, IKA STOJSlC, general-po (pukovnik, FABIJAN TRGO, general-potpukovnik, VELJKO MILADINOVI, general-potpukovnik, JOCO TARABIC, general-potpukovnik, METODIJE KOTEVSKI, general-potpukovnik, AUGUST VRTAR, general-potpukovnik, SVETOZAR ORO, general-major, MISO LEKOVI, pukovnik, AHMET ONLAGIC, pukovnik, VIKTOR KUCAN, pukovnik, RADOMIR PETKOVIC, pukovnik glavni i odgovorni u r e d n i k .

UREDNIK MOMILO KALEM, potpukovnik

RECENZENTI

dr ZDRAVKO A N I O N I C i general-potpukovnik V E L J K O MILADINOVI

P R E D G O V O R Narod Posavine i trebavskog pobra od davnina je njegovao slobodarske tradicije. Na seoskim skupovima i sijelima ljudi su rado sluali ili pjevali popularnu, starinsku, pjesmu o hajduku Savi od Posavlja. Priale su se i prepriavale prie o nekadanjim pobunama posavskih kmetova protiv samovolje njihovih bezobzirnih i nezasitnih itluk-sahibija o takozvanoj pop-Joviinoj i pop-Stevanovoj buni - znalo se tota i o revolucionarnim idejama i porukama znamenitih Posavaca Vase Pelagia i Mitra Trifunovia Ue, pa se slobodno moe rei da su i ta predanja i tradicije, a pogotovu dotadanji rad i uticaj poznatih komunista Ahmeta Kobia, Riste Mikiia i drugih, mnogo doprinijeli i pomogli da i branska Posavina i susjedna Trebava, ve u prvim ustanikim danima 1941. godine, postanu snanim uporitima narodnooslobodilakog pokreta. U stvari, prve ustanike akcije su i ovdje, u Posavini, poele istovremeno kad i u ostalim dijelovima sjeveroistone Bosne - na Majevici i u Semberiji. Desilo se to ne sluajno, stihijno, nego po ranije utvrenom planu i dogovoru. Naime, ubrzo nakon objavljivanja poznatih, istorijskih, proglasa CK KPJ i poziva svim narodima Jugoslavije da se diu u borbu protiv okupatora i domaih izdajnika, u Bogutovom Selu ispod Majevice je, 28. jula iste godine, odran sastanak nekolicine odgovornih aktivista KPJ sa podruja sjeveroistone Bosne na kome je, u duhu tih proglasa i prethodnih odluka viih partijskih rukovodstava, formirano i ustaniko rukovodstvo za ove krajeve: Majeviki podtab, kako je 5

tada nazvan. Na istom tom sastanku, pored formiranja navedenog rukovodstva, donesena je i odluka da ve 10. avgusta, istovremeno, ponu prve ustanike akcije i na Majevici, i u Semberiji, i u branskoj Posavini. Tako je u skladu sa pomenutom odlukom - ugovorenog dana, 10. avgusta uvee - i nekoliko grupa patriota i simpatizera Partije, predvoeni ovdanjim komunistima Perom uskiem, Nastom Nakiem, Petrom Kaurinoviem i drugim, izalo na glavne saobraajnice i isjeklo telefonske veze na pravcima Brko - Oraje, Brko - Brezovo Polje i Brko - Celi. Valjda zbog toga to su se, istovremeno, desile na vie mjesta i na dosta irokom prostoru - na Majevici, u Semberiji i u branskoj Posavini - ove prve ustanike akcije su, iako skromnog uinka, izazvale veliki strah i pometnju kod predstavnika okupatorsko-ustakih vlasti u susjednim gradovima. Kako su to oni u prvi mah shvatili, najbolje se vidi iz jednog sauvanog dokumenta - iz depee kotarskog predstojnika iz Brkog, kojom on, ve sljedeeg jutra, obavjetava Ministarstvo unutranjih poslova NDH u Zagrebu da je u ovim krajevima izbila pobuna, da su pobunjenici u jakoj nadmoi, da prijeti opasnost da e se pobuna proiriti i preko rijeke Save i, na kraju, da moli najhitinju pomo, i to u vojsci koja e biti naoruana strojnim pukama... Meutim, ve sljedeih dana, im su se malo pribrali i prikupili neto vie podataka o uesnicima u ovoj pobuni, ustae su, jo revnosnije, nastavili da jure po okolnim srpskim selima: da hvataju goloruke mjetane, da ih mue i ubijaju ili alju u koncentracione logore. Naavi se u takvoj situaciji, ljudi su, htjeli, ne htjeli, morali da bjee ispred ustakog noa i ugarka. Najodvaniji su se, slijedei komuniste, svrstavali u borbene grupe i jedinice, pa je tako, ve krajem avgusta, prvo formirana Raljevaka partizanska eta, a neto kasnije, polovinom decembra, i Posavska partizanska eta. Moglo bi se slobodno rei da je ve tada - formiranjem navedene partizanske jedinice - formirana i osnovica, sr, budueg Posavskog partizanskog odreda o kome e ovdje biti rije.
6

Raljevaka partizanska eta (kasnije Branska) razvijala se i dejstvovala na prostoru istono od ceste Brko - Tuzla. Iako jo uvijek relativno malobrojna, eta je s uspjehom titila okolna srpska sela od ustakih nasilja. Tako je Raljevaka partizanska eta, 10. septembra, izvela jednu, u takvim prilikama, veoma uspjelu akciju. Naime, toga dana eta je u zasjedi saekala neprijateljevu kolonu od 60 do 70 ustaa i domobrana koja se, od Brezova Polja, kretala prema Raljevu. U tom kratkom, ali otrom sukobu neprijatelj je bio iznenaen, razbijen i potisnut. est domobrana je ranjeno, a est zarobljeno. Pa i plijen, koji je tom prilikom pao partizanima u ake, takoe nije bio za potcjenjivanje: jedan teki mitraljez varc-loze, 13 puaka, neto municije, bombi i druge vojnike opreme. Posavska partizanska eta je, nakon formiranja, i nadalje krstarila na prostoru zapadno od ceste Brko - Tuzla: po Bukviku, Obudovcu, abarima i jo nekim srpskim selima u Posavini. Meutim, u okolnim selima, hrvatskim i muslimanskim, vlasti NDH ve su bile uspjele da formiraju svoje ustake tabore ili orunike postaje. Naravno, njihov osnovni zadatak je bio uvoenje okupatorskog novog reda i poretka, pa su se i ustae i orunici iz svih tabora i postaja tako rei svakodnevno zalijetale u pomenuta srpska sela i zaseoke. Ipak, mada tekom mukom, eta je uspijevala da se suprotstavi ustaama i odri na tom prostoru. U to vrijeme partijska organizacija ovog dijela Posavine je neposredno bila povezana sa Okrunim komitetom KPJ za Majevicu i Semberiju. I eta je, isto tako, ulazila u sastav Majevikog partizanskog odreda i sa Raljevakom (Branskom) i Semberijskom (Bijeljinskom) partizanskom etom sainjavala Bijeljinsko-branski bataljon pomenutog odreda. Stoga su i posavski partizani, s vremena na vrijeme, prelazili cestu Brko - Tuzla i sadejstvovali sa ostalim jedinicama bataljona iji se tab, tih dana, nalazio u Koreniti. Tako je Posavska partizanska eta, 12. februara 1942. godine, zajedno sa Raljevakom etom, napala i likvidirala neprijateljevo uporite na Miladijama kod Brkog. Tom prilikom je izgubila i jednog od svojih boraca - Savu Lukia Jeremia. 7

Dvadesetog februara 1942. godine dolo je do mukog etnikog napada na tab Prvog majevikog partizanskog odreda u Vukosavcima, kojom prilikom je izginula veina lanova tog taba i Okrunog komiteta, meu kojima i Pero uski, jedan od organizatora ustanka u Posavini, i doktor Mustafa Mujbegovi - rodom iz posavskog sela Tarevca koji je uivao ugled i potovanje ne samo u svome kraju nego i u itavoj sjeveroistonoj Bosni. Poginuo je i sekretar Partijskog povjerenitva za Posavinu Slobodan Jovanovi koji se, toga jutra, sluajno zatekao u tabu. Ve slijedeeg jutra, im su saznali za ovaj nemili dogaaj, borci Bijeljinsko-branskog bataljona su smjelo krenuli u protivnapad i za kratko vrijeme razbili i razoruali etnike bataljone Spasoja embuia embe u aavici i Andrije Popovia u Krbetima. U tim akcijama, bolje rei u razoruavanju etnikih grupa u Krbetima, Sandiima i Srpskom Brezovom Polju, uestvovala je i Posavska partizanska eta, koja se toga jutra, takoe, zatekla u tom rejonu. Majeviki partizanski odred nije pokleknuo pred ovim prvim, iako tekim, udarcima etnikih izdajnika. Naprotiv, njegove snage su se ponovo nale na okupu, i to, ovog puta, u Koreniti. Formiran je novi tab odreda i 26. februara - s namjerom da se obrauna sa Kerovievim i Damjanovievim etnicima - kolona od oko 450 boraca je ponovo krenula ka Vukosavcima. U toj koloni, uporedo sa Sembercima i Majevanima, krenuli su i Posavci... itav dan 28. februara, na kosama iznad Vukosavaca, voena je teka i odluujua borba sa Kerovievim i Damjanovievim etnicima. I komandant Drinskog etnikog odreda ure Bii takoe je muki, iza lea, napao partizane, mada je prije toga, pred novoformiranim tabom Prvog majevikog partizanskog odreda, dao sveano obeanje da se nee mijeati u sukob. Poslije brojnih juria i protivjuria, u kojima je bilo mnogo mrtvih sa obje strane, glavnina Odreda, sa neto oko 250 boraca, morala je da napusti svoju ranije osloboenu teritoriju i da se prebaci na Bira, dok je drugi njegov manji dio ostao odsjeen... Na Karia-vinogradu iznad Vukosavaca (tako se zvao jedan od partizanskih 8

poloaja to su ga zaobili etnici) ostala je i grupa boraca iz Posavske partizanske ete. Probivi se nekako kroz redove Biievih etnika to su im iza lea dolazili - izgubivi u tom dvoboju jednog od omiljenih boraca u eti Stevana uriia Abisinca - i ovih desetak boraca iz Posavine je krenulo nazad, ka Koreniti. No, te noi, u Koreniti nikoga vie od partizana nije bilo. Stoga su i oni nastavili pokret i, sljedeeg jutra, osvanuli u Popovom Polju nedaleko od Brkog. ta se sve u meuvremenu desilo i ta ih sada u selu oekuje, to niko od njih, u prvi mah, nije mogao da zna. Ali, desilo se da su upravo tu, kod Maksimovia kua u Popovom Polju, osvanuli i Nasto Naki i Boro Popovi koji su, prema ranijem dogovoru, morali da se vrate na partijski rad u Posavinu, a s njima i nekoliko branskih komunista to su poetkom januara, zajedno sa Hasanom Buriem i Ivicom ermanoviem, uspjeli da pobjegnu iz ustakog zatvora u Brkom i pridrue se posavskim partizanima. Bili su to Safet Salihodi, Zijah Salihodi i Hasan Trebinjevi Hakan. Tako su se ove dvije grupe Posavaca, sticajem okolnosti, ponovo nale na okupu. U Popovo Polje, sa nekolicinom boraca, stigao je i sekretar Okrunog komiteta KPJ za Majevicu i Semberiju Jusuf Jakupovi Mrki, koji je, takoe, ostao odsjeen... I odmah je otpoelo savjetovanje... Trebalo je, i to to prije, odluiti ta da se radi i kuda da se krene. Bilo je svakojakih prijedloga, ali je preovladalo miljenje da e najbolje biti ako se krene u Posavinu, a odatle, preko Trebave, na Ozren. Svaki trenutak je bio dragocjen. im je mrak poeo da se sputa, kolona od dvadesetak partizana, sa sekretarom Okrunog komiteta KPJ Jusufom Jakupoviem na elu, krenula je iz Popova Polja ka Posavini. Bez tekoa su preli preko ceste Brko - Tuzla i, pred pono, stigli do Omerbegovake rijeke. Ali, dalje nijesu mogli... Na mostu preko nabujale rijeice doekala ih je zasjeda. Morali su da se vrate... etiri dana su sjedili, skriveni, u nekom opustjelom zaseoku u Potoarima, a onda su se, ponovo, odluili za pokret. Jusuf Jakupovi je izostao... Smatrao je da on, kao partij9

ski funkcioner, ne bi smio da naputa svoje podruje. Stoga je odluio da na tom prostoru, na Majevici ili u Semberiji - uz pomo partijskih aktivista, mjetana - saeka povratak naih snaga... Ostali su krenuli i ovoga puta, sreno preli preko Omerbegovake rijeke. Tako se grupa preostalih boraca Posavske partizanske ete, sa nekolicinom preivjelih partijskih aktivista, poetkom marta ponovo nala u svome kraju. Ali, i ovdje su, umjesto dobrodolice, naili na strah i pometnju. Pogotovu meu saradnicima i pristalicama narodnooslobodilakog pokreta. Ljudi su se bojali... Stalno su zazirali od ustaa, orunika, domobrana, a sada, evo - i od etnika. Stoga je trebalo da i ova grupa partizana, kao to je ve bilo dogovoreno, odmah produi dalje - ka Ozrenu. ta se, ranije, na Ozrenu dogaalo, pogotovo na susjednoj Trebavi, posavski partizani su dobro znali. Znali su, naime, da je ustanak u tim krajevima, ve u samom poetku, poprimio iroke razmjere: da su ustanici, za kratko vrijeme, tako rei u zaletu, zauzeli gradove Doboj, Maglaj i Graanicu, da su onesposobili eljeznike pruge Sarajevo - Brod i Doboj - Tuzla, da su isjekli telefonske veze, poruili mostove... No, okupator je brzo reagovao i povratio izgubljene gradove. Pod pritiskom nadmonijeg neprijatelja, ustanici su se povlaili... Glavnina je uspjela da se organizovano povue ka Ozrenu. Meutim, dobar dio ustanikih snaga je izostao na desnoj strani Spree, na Trebavi, pa je kod tog dijela snaga - pod uticajem nekolicine oportunista i kapitulanata sa Stevanom Botiem na elu - dolo do naglog osipanja... Na Trbavi je, jedva nekako, uspjela da se odri eta partizana, Trebavaca - predvoena Miloem Kupresom i Ismetom Kapetanoviem - ali je i ta eta, neto kasnije, takoe morala da se prebaci na Ozren. Istina, jedan broj trebavskih ustanika se, krajem januara, vratio sa Ozrena na Trebavu. Formirane su i neke nove ustanike jedinice u koje su i nadalje pristizali novi borci iz Gradaca, Modrie i jo nekih mjesta sa trebavskog podruja. No, tada su poele da kolaju prie kako je u jedinicama na Trebavi dolo do razmirica i previranja. O tome su pristalice narodnooslobodilakog pokre10

ta u Posavini ule, ali ta se sada na Trebavi dogaa - to niko nije umio da kae. Stoga su i ovi nai borci, im su stigli u Bukvik, prvo pronali Petra Kaurinovia i Stevu ivkovia, dvojicu partijskih aktivista, mjetana, koji su se tu skrivali i potajno djelovali, i jo iste veeri odrali s njima sastanak. No, ni oni nisu mogli da im prue podrobnija obavjetenja, pa je zbog toga, nakon due rasprave, donesena odluka da se, bez odlaganja, uputi patrola koja e ispitati kakvo je stanje na Trebavi, a ostali, dok se patrola ne vrati, da ostanu u Posavini. Za izvrenje toga zadatka, kao dobrovoljci, javili su se Sreto Petrovi Srbijanac, Mustafa Sinanagi i Hasan Trebinevi Hakan i, jo iste noi, krenuli ka trebavskim brdima. Meutim, prilike u Posavini su, iz dana u dan, bivale sve tee i nesnosnije, a od trojice izviaa ni traga ni glasa. Naime - valjda to su ve bili neto osjetili ili saznali o prisustvu partizana na tome prostoru - ustae i orunici iz okolnih uporita su tako rei svakodnevno upadale u Bukvik, Obudovac, abare ili u neko od drugih srpskih sela u Posavini, vrile premetaine po kuama, premlaivale mjetane ili ih otpremale u logore. Malo je bilo ljudi koji su smjeli da pod svoj krov, u takvim prilikama, prime partizane. U vodoplavnim i jo neolistalim posavskim lugovima, takoe, nije bilo sklonita. A onda je uslijedilo ono najgore: pojavio se tifus... Prvo su se porazbolijevali Simo Petrovi, Mustafa ehovi i Boro Popovi. Njih trojicu su drugovi jedva nekako uspjeli da sklone u Siminom i Borinom rodnom selu Obudovcu; no, zaraza se i dalje irila pa su se, odmah nakon toga, porazbolijevali i Nasto Naki, Meho Ahmetovi, Safet Salihodi i Ratko Vojinovi (jedan od majevikih partizana koji se, zajedno sa grupom Posavaca, povlaio sa Majevice). Sva etvorica su bili nepokretni i morali su, htjeli, ne htjeli, da se sklone u neku poljsku kolibu (stanaru) u Gornjem abaru. Ali, zakratko... Ustae i orunici su im stalno ili po tragu, pa su tako, polovinom marta, prvo otkrili i pohvatali iznemogle Simu Petrovia i Mustafu ehovia, a zatim, desetak dana kasnije, i Nastu Nakia, Mehu Ahmetovia, Safeta Salihodia i Ratka Vojinovia. 11

Meutim, neto ranije, prije nego to su ova etvorica pala u ake ustaama, bila je donesena odluka da se ponovo uputi patrola na Trebavu. Ovoga puta su krenuli Hamid Berbi i Vjekoslav Tunji (koji se, takoe, poslije Vukosavaca naao u Posavini, inae rodom iz Bistarca kod Tuzle). Na alost, nisu daleko odmakli. U jednom gornjeabarskom zaseoku sustigle su ih ustae: dolo je do kratke i neravnopravne borbe, u kojoj su ova dvojica komunista junaki izginuli. Nakon toga je i ivko uski, uvi ta se sa ostalima dogodilo, takoe obolio od tifusa, izvrio samoubistvo. Ukratko reeno, od bive Posavske partizanske ete i Partijskog povjerenitva za Posavinu, u ivotu je ostalo samo sedam ljudi: Petar Kaurinovi, Stevo i Savo ivkovi, Boro Popovi, Vuko Simi, Milivoje Stojevi Brzina i komandir ete Nikola Simi koji se, dodue, nekim drugim pravcem probijao sa Majevice ka Posavini i Trebavi i tek kasnije se pridruio ostalima. 0 njihovim prijanjim namjerama: o odlasku na Trebavu, a odatle na Ozren, vie nije moglo biti ni govora. Jer, ustanike snage na tom prostoru su - kao to se to i ranije govorilo - odista bile u rasulu, tako da su i ona prva trojica kurira, Sreto i ostali, pali kao rtve tih razmirica i rasula. Dodue u toku marta - dok se ova grupa posavskih partizana, ekajui povratak izvidnice, preganjala sa ustaama i rvala sa tifusom - na TreBavi su, ipak, jo bile prisutne i uspijevale da se odre neke, manje, partizanske jedinice: jedna od nekih 150 ljudi pod komandom Nikole elia, a druga od 50 boraca pod komandom Novaka Mrkonjia. Bili su to, tih dana, jedini oslonci i utoite pristalica narodnooslobodilakog pokreta sa trebavskog podruja, prvenstveno komunista i antifaista koji su, zbog svoje aktivnosti, morali da se sklanjaju ispred ustake policije. Tako su u ove jedinice, nekako u to vrijeme, doli i Mehmedalija Tufeki i Hamid Mazalovi iz Gradaca, kao i jedna grupa antifaista iz sela Tarevaca, meu kojima i Mehmed Mujbegovi, Avdo Mujbegovi i Edhem Mujbegovi - braa i roaci doktora Mustafe Mujbegovia - zatim Ferid irbegovi i jo neki. Meutim, odnosi sa etnicima su se iz dana u dan zaotravali tako da je, polovinom aprila, dolo i do oruanog 12

sukoba. Petokolonai i raskolnici su se, na alost, pokazali nadmonijim: Ozrenski partizanski odred je - bolje rei onaj dio njegovih boraca koji je i dalje ostao vjeran idejama narodnooslobodilakog pokreta - morao da napusti svoju ranije osloboenu teritoriju. etnici su potpuno zagospodarili tim podrujem, pa su Cvijetin Todi na Ozrenu, a pop Savo Boi na Trebavi, odmah nakon toga, poeli da uvode svoju vlast - da formiraju svoje, etnike odrede. Poslije svega to se dogodilo - prvo na Majevici, a zatim i na Ozrenu i Trebavi - kod golorukih i nezatienih posavskih seljaka, pogotovo Srba, zavladao je jo vei strah i nesigurnost. Jer, ustae su i dalje harale i inile svakojake zloine, a zatite niodakle nije bilo. Stoga je veina tih ljudi, nemajui drugog izbora, odlazila na Kreane nedaleko od Gradaca gdje se, u sastavu Trebavskog etnikog odreda, formirao i takozvani Posavski etniki bataljon, iji je komandant bio takoe Posavac, pop Dimitrije Stefanovi iz Gornjeg abara. ak su i mnoge pristalice narodnooslobodilakog pokreta, traei kakav-takav oslonac i utoite, odlazile u taj bataljon. U takvoj situaciji i nekoliko preivjelih partijskih aktivista nalo se u dilemi: da li da i dalje ostanu izolovani i preputeni sami sebi - da se povinjuju istoj sudbini kakva je ve snala Nastu Nakia i ostale - ili da se i sami prilagode prilikama i nau u toj sredini gdje bi, ve prema mogunostima, nastavili da djeluju na liniji narodnooslobodilakog pokreta? Najzad je preovladalo ovo drugo miljenje, pa su i oni krenuli na Kreane. Nekako u isto to vrijeme dok se ovo dogaalo sa Petrom Kaurinoviem i ostalim pristalicama narodnooslobodilakog pokreta iz Posavine, etniki komandanti su, svako u svoje ime i na svom podruju, pravili sporazume sa predstavnicima okupatorsko-ustakih vlasti, ime su, u stvari, izraavli svoju lojalnost i privrenost Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. Takav jedan dokumenat je, meu prvima - na sastanku koji je sa tim predstavnicima odran 28. maja 1942. godine u selu Lipcu kod Doboja - potpisao i komandant Trebavskog etnikog odreda pop Savo Boi. ta to zapra13

vo znai - da je to akt potpune izdaje i kapitulantstva - sada je svakom razumnom i dobronamjernom ovjeku bilo jasno, pa je bilo jasno i velikom broju posavskih seljaka koji su, neko zbog neobavijetenosti, a neko zbog ustake samovolje i terora, ve bili prisili kokarde i nali se u bataljonu popa Dimitrija. Stoga i Petru Kaurinoviu, Nikoli Simiu i ostalima nije bilo teko da se prilagode toj sredini: da se poveu sa tim ljudima - da nau s njima zajedniki jezik... Sporazum sa predstavnicima okupatorsko-ustakih vlasti to ga je pop Savo prihvatio i potpisao ubrzo je stupio na snagu, tako da i etnici, nakon toga, nisu morali da zaziru od ustaa. Naprotiv...! Sada su i jedni i drugi, u duhu toga sporazuma, prisno saraivali u traganju za pristalicama narodnooslobodilakog pokreta. No, kako se te pristalice nisu esto pojavljivale, to su i etnici ljenarili i muvali se oko svojih kua. Naravno da je takvo ratovanje odgovaralo i onim etnicima koji su tu, na Kreane, doli iz udaljenijih posavskih sela; ali to Bukvianima nije odgovaralo, pa su stoga i postavili zahtjev da se izdvoje i da, u Bukviku, formiraju svoj bataljon. Iza tog zahtjeva opet su stajali Petar Kaurinovi i ostali. Jer, i njima je to ilo u raun: htjeli su da te ljude, poto-poto, izvuku ispod tetnog uticaja popa Dimitrija. Pop se u poetku opirao, ali je na kraju popustio... Tako se nekih 70 ili 80 Bukviana, krajem avgusta 1942. godine, vratilo u svoje selo i formiralo - Bukviki bataljon. Nisu uspjeli samo to da na elo bataljona isture svoga ovjeka, nego im je pop Savo za komandanta nametnuo nekoga Vladimira Miia, narednika bive jugoslovenske vojske, rodom iz Bira. No, kako Mii, kao stranac, nije imao nikakvog autoriteta, u bataljonu je i nadalje glavnu rije vodio Petar Kaurinovi, takoe Bukvianin - ovjek koji je i odranije uivao veliki ugled i potovanje. Tokom ljeta 1942. godine, u Posavini i na Trebavi je vladalo relativno zatije. Sem manjih arki koje bi, tu i tamo, izvodile grupice razularenih etnika i legionara, nikakvih ozbiljnijih borbi nije bilo. etniki agitatori su i nadalje pronosili prie kako partizana nigdje vie u blizini nema, kako su protjerani ne samo sa Majevice i Ozrena nego iz cijele is14

tone Bosne. Tako je to bilo sve do kraja septembra kada je, poput svjeeg povjetarca, prostrujala vijest da je, na Trebavu, stigla esta istonobosanska brigada te da su, sa tom brigadom, stigli i neki od poznatih posavskih i trebavskih partizana za koje se jo od aprila nita nije znalo: da su tu doktor Ethem amo, Hamid Mazalovi, Mehmedalija Tufeki, Mehmed Mujbegovi, Pero Bosi i drugi... Pristalice narodnooslobodilakog pokreta su, najzad, odahnule. Istina, Brigada se nije dugo zadravala na Trebavi: ostala je tu svega dva-tri dana i opet se vratila na Majevicu. Ali, iza nje je, na Trebavi, ostala drukija politika atmosfera: ostale su prie i prepriavanja kako je to nekakva neobina vojska iji vojnici nee ni plot da satru, pa nee, bez pitanja i odobrenja, ak ni ljivu sa grane da uberu. Petog oktobra 1942. godine, esta istonobosanska brigada je, kod sela Broca, izbila na Savu gdje je, pod zatitom noi i uz pomo mjetana, prebrodila rijeku i odmah, preko sremske ravnice, nastavila pokret dalje - ka frukogorskim brdima. Poslije mjesec dana provedenih u Sremu, znatno pojaana i snabdjevena orujem i municijom to ga je tamo zaplijenila (u borbi sa Nijemcima 14. oktobra kod Dvorca nedaleko od Sremske Rae), brigada se ponovo vratila u Bosnu. Sa njom se ovoga puta, preko Save, prebacio i Sremski partizanski odred, tako da je u koloni, koja se 5. novembra formirala na desnoj obali rijeke, bilo neto oko 1300 boraca. Ubrzo nakon povratka iz Srema Brigada je, u sadejstvo Sremskog partizanskog odreda, prvo (11. novembra) razjurila etnike kapetana Dragoslava Raia u Donjoj Pilii, a zatim (16. novembra) zauzela Lopare i tako presjekla cestu Brko - Tuzla, jednu od glavnih saobraajnica koja povezuje posavsku i semberijsku itnicu sa tuzlanskim industrijskim bazenom. Nijemci su veoma brzo reagovali i odmah poeli da pripremaju opseniji napad na estu brigadu i sremske partizane u kome je, pored njemakih i ustako-domobranskih snaga iz susjednih garnizona: Tuzle, Zvornika, Bijeljine i Brkog, trebalo da uestvuju i majeviki i trebavski etnici. 15

Tako je u skladu sa tim njemakim planovima, negdje oko 20. novembra, krenulo sa Kreana ka Majevici i 500 etnika pod komandom popa Dimitrija Stefanovia. Put ih je vodio preko Bukvika gdje je toj popovoj koloni, prema nareenju komandanta Trebavskog etnikog odreda popa Save Boia, trebalo da se pridrui i Bukviki etniki bataljon. Bukviani su se povinovali nareenju i krenuli... Ali, tek to su se malo od sela odmakli, a dvadesetak njih je ve bilo iezlo iz kolone. Ostali su, dodue - njih oko 80 - nastavili pokret i, sljedee veeri, stigli u selo Vraie ispod Majevice: tu su i zanoili, a onda su se i oni poeli da rasipaju i da se, pojedinano ili u grupicama, vraaju kuama. Ostavi sam, bez i jednog svog vojnika, i komandant Mii nije imao kuda nego da se i on, sljedeeg dana, vrati u Bukvik. Sem ovog sluaja sa Bukvianima, popu Dimitriju se, takoe uspud, desila jo jedna neprijatnost. Desilo se, naime, to da je 70 njegovih etnika, jedne veeri, zakonailo u selu Lukavici ispod Majevice gdje su ih na spavanju, iznenadili borci Drugog bataljona este brigade, zaas ih razoruali i takoe, vratili tamo odakle su i doli. No, mada ne u punom, prijanjem, sastavu, pop Dimitrije je svoju vojsku ipak doveo na Maleevce: na ugovoreno zborno mjesto gdje su se, s istim ciljem, ve uveliko okupljali Biievi i Kerovievi etnici. tabovi este brigade i Sremskog odreda, koji su se tih dana nalazili u selu Trnovi nedaleko od Bijeljine, budno su motrili ta se oko njih zbiva, pa su tako saznali i za ovo okupljanje majevikih i trebavskih etnika: saznali su, naime, da Nijemci pripremaju ofanzivu u kojoj, uporedo sa ustako-domobranskim jedinicama, treba da uestvuje i ovih 1200 etnika koliko ih se, prema pristiglim obavjetenjima, ve bilo sakupilo na Maleevcima. Drei se starog ratnikog pravila da je napad najbolja odbrana, ova dva partizanska taba su, bez oklijevanja, donijela odluku da preduhitre protivnika: da mu ne dozvole da se sasvim prikupi i povee nego da ga, dok je jo u pokretu, pojedinano tuku. Prvi su, na redu, bili etnici... Tako je dolo i do poznatog boja na Maleevcima, 28. novembra 1942. godine. 16

etnici su, iia Maleevcima, do nogu bili potueni. Na bojitu je, poslije boja, ostalo oko 140 mrtvih etnika. Izginuli su i njihovi komandanti: uro Bii i kapetan Jovo Prnjatovi - poginuo je i pop Dimitrije Stefanovi. Prialo se kako je taj ratoborni pop, sa majserom u rukama, tjerao svoje etnike da se bore. No, etnici su ipak pobacali oruje. Predalo ih se oko 700. Meu zarobljenima je bilo i dosta Trebavaca, Posavaca i Vujaana. Kada im je, nakon krae provjere i ispitivanja, saopteno da su slobodni i da mogu ii kuama, istupilo je 40 ljudi i reklo kako bi elilo da ostane u partizanima: da su s tom namjerom i krenuli ovamo. Predvodio ih je Vuko Simi, jedan od one nekolicine preivjelih boraca Posavske partizanske ete koji su, poslije poraza u Vukosavcima, morali da priiju kokarde, ali su i nadalje djelovali na liniji narodnooslobodilakog pokreta. Interesantno je da su pripadnici Prvog majevikog partizanskog odreda - svi koji su 28. februara bili odvojeni od glavnine: i oni to su krenuli ka Posavini i oni koji su ostali na Majevici - na istovjetan nain postupili i snali se u novonastaloj situaciji, mada nikakvog meusobnog dodira i veze nisu imali. Naime i nekih stotinjak partizana sa Majevice je, takoe, nakon obrauna na Vukosavcima, prividno prelo u etnike. Gotovo svi su se nali u takozvanom Jablanikom etnikom bataljonu gdje su, titei i pomaui jedni druge, uspjeli da se odre i saekaju trenutak kada e moi, zajedniki, da pobaaju kokarde i ponovo priiju petokrake. Zbilja, odmah nakon to se esta brigada vratila iz Srema, itav ovaj bataljon je (sem nekolicine zagrienih etnika koji nikada nisu ni bili partizani), zajedno sa svojim dotadanjim komandantom, ponovo preao u partizane. Treba rei i to da su se veina ovih ljudi, sve do kraja narodnooslobodilakog rata, junaki borili, pa tako mnogi i izginuli, naroito u toku pete neprijateljske ofanzive. Poslije etnikog poraza na Maleevcima, u itavoj sjeveroistonoj Bosni je dolo do snanog uspona narodnooslobodilakog pokreta: u narodu je, ponovo, poela da se budi i jaa vjera u sopstvene snage. Istina, ni okupator nije mirno posmatrao ta se zbiva na ovom za njega veoma zna17

ajnom podruju, pa je, ve polovinom decembra, ponovo krenuo u ofanzivu. Tako su esta brigada i Sremski partizanski odred, kao i novoformirani Majeviki partizanski odred, morali da napuste Majevicu i prebace se na Bira. U semberijskoj ravnici i na sjevernim padinama Majevice je, nakon toga, zavladalo izvjesno zatije koje je trajalo sve dok se u te krajeve, polovinom januara sljedee godine, nije vratio Sremski partizanski odred. esta brigada i novoformirani Majeviki partizanski odred (25. marta preimenovan u Grupu majevikih udarnih bataljona) i nadalje su ostali u Biru odakle su kasnije, po nareenju Vrhovnog taba, krenuli dalje, ka jugu - u sastav glavnine NOVJ. Na Majevici i u Semberiji je, prema tome, ostao samo Sremski partizanski odred. Ostale su, istina, i neke manje, terenske, partizanske grupe koje su se veoma brzo razvijale i jaale tako da je od tih grupa, u proljee 1943. godine, formiran i Trei majeviki partizanski odred ili - kako ga je narod prozvao po njegovom uvenom komandantu Veljku Lukiu Kurjaku - Kurjakov odred. Vijesti o zbivanjima na Majevici i u Semberiji veoma brzo su stizale i jo bre se irile po Trebavi i Posavini. Pod uticajem tih vijesti - kao i vijesti sa ostalih ratita irom nae zemlje - ljudi su se postepeno oslobaali onog, prijanjeg, straha i pometnje: u narodu je raslo samopouzdanje i vjera u pobjedu... Ukratko reeno, postojali su svi uslovi da snage narodnooslobodilakog pokreta i u ovim krajevima dou do punog i jo jaeg izraaja. Upravo s takvim ciljem i zadacima na Trebavi je, poslije odlaska este brigade, ostao i doktor Ethem amo. Zahvaljujui ranijim poznanstvima i prijateljstvima to ih je godinama sticao kao sreski veterinar u Gradacu, njemu nije bilo teko da obezbijedi sebi boravite: ti njegovi stari znanci i prijatelji su ga, i ovoga puta, svesrdno prihvatili. I im se malo snaao i prilagodio prilikama, odmah je poeo - zajedno sa Miloem Tolpom, Pantom Nikoliem i jo nekim partijskim aktivistima koje je tu zatekao - da hvata veze sa najboljim simpatizerima sa toga podruja i da formira partijsku organizaciju. Tako su, za relativno kratko vrijeme, bile 18

formirane partijske elije u Gradacu, Skugriu, Modriu... Pohvatane su veze i sa nekolicinom aktivista Partije iz Bosanskog amca, Odaka i jo nekih mjesta. Izgledi za iru mobilizaciju stanovnitva toga kraja i njegovo uvoenje u borbu protiv okupatora bivali su sve bolji i realniji. Dok se ovo dogaalo na Trebavi, u Posavini je, bolje rei u Bukviku, i dalje bila aktivna partijska elija sastavljena od komunista, Posavaca, koji su poslije etnikog pua u Vukosavcima, ostali u ivotu i nali se tu na okupu. Vezu ni sa jednim od svojih partijskih rukovodstava vie nisu imali. A kako i s kim da je imaju kad ni jednog od tih rukovodstava - ni Partijskog povjerenitva za Posavinu, ni Okrunog komiteta za Majevicu i Semberiju - vie nije bilo. Stoga njima nita drugo nije preostalo nego da se pritaje i zakonspiriu: da formiraju svoju partijsku eliju i da - pridravajui se osnovne linije narodnooslobodilakog pokreta - rade ono to su sami mogli i umjeli. Rezultati nisu izostali, pa nisu izostala ni reagovanja etnikih komandanata koji su, veoma brzo, shvatili o emu se radi: da komunisti vrljaju ne samo po Bukviku, nego i po itavoj Posavini. Ali, sva ta reagovanja i poduhvati etnikih komandanata su bivali uzaludni. Jer, ne samo mjetani, seljaci, nego i znatan broj domaih etnika je titio i skrivao ovu grupu partijskih aktivista. Pristalice etnikog komandanta Pavla Gajia su, na primjer, jednom prilikom bile uhvatile Boru Popovia, ali su ga, niko drugi nego ti isti etnici, simpatizeri naeg pokreta, iupali iz zatvora. Deavalo se da se neko od tih ljudi nae u neprilici: da mora da se sklanja ispred Pavla Gajia i njegovog bijesa. Ali, sve do proljea 1943. godine sve dok se nije saznalo da je na Majevici formiran i Trei majeviki partizanski odred - ti ljudi nisu imali nikakvog oslonca i zalea. Tek tada, nakon tog saznanja, mnogi od tih ljudi su malo odahnuli i poeli, pojedinano i u manjim grupama, da odlaze na tu stranu... Tako je i jedna grupa od nekih tridesetak dotadanjih etnika i jo toliko seoskih omladinaca - po nagovoru Petra Kaurinovia, brae ivkovia i drugih - negdje poetkom ljeta krenula iz Posavine, prela na Majevicu i stupila u Kurjakov odred. Kurjak je na 19

njihov zahtjev, od te grupe, formirao posebnu etu, za ijeg komandira je postavljen bivi komandant jednog etnikog bataljona Rajko Aneli, a za komesara Savo ivkovi opet jedan od nekolicine posavskih komunista. Meutim, htjela-ne htjela, bukvika partijska organizacija je, jo uvijek, djelovala samostalno - bez vreg oslonca i veze - sve dok, poetkom 1943. godine, nije formiran i Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu. Tek tada je i u tom pogledu - u pogledu partijskog ivota i rada - dolo do krupnih i znaajnih promjena: do obnove prijanjih veza i popune pojedinih, u prethodnom periodu prorijeenih, partijskih rukovodstava... Naime, radei na realizaciji jednog od tih svojih osnovnih zadataka, a to je na obnovi i izgradnji partijske organizacije u istonoj Bosni, Oblasni komitet je, takoe u proljee 1943. godine, prvo obnovio Okruni komitet KPJ za Majevicu i Semberiju, a neto kasnije, u ljeto iste godine, formirao i Okruno partijsko povjerenitvo za Trebavu i Posavinu. Tek tada je i narodnooslobodilaki pokret u ovim krajevima, na Trebavi i u Posavini, dobio svoje okruno rukovodstvo (u poetku Okruno partijsko povjerenitvo, a poslije Okruni komitet), koje je trebalo da mobilie nove snage i nastavi daljnju izgradnju i uvrenje toga pokreta. U drugoj polovini juna iste godine dolo je do poznatog, snanog, prodora glavnine NOVJ na teritoriji istone Bosne. Naime, raskinuvi neprijateljev obru na Sutjesci i probivi se, zatim, preko eljeznike pruge Sarajevo-Viegrad, nekoliko divizija NOVJ je odmah prelo u protivnapad i, za kratko vrijeme, zauzelo Olovo, Kladanj, Vlasenicu, Srebrenicu i Zvornik. Istina, neprijatelj se i dalje uporno branio, ali nova, snana, plima narodnooslobodilakog pokreta u istonoj Bosni niim se vie nije dala zaustaviti. Upravo u takvim prilikama je, poetkom jula 1943. godine, formirana i Sedamnaesta istonobosanska udarna divizija, u iji sastav su ule: esta istonobosanska brigada, Petnaesta majevika brigada i Majeviki (Kurjakov) partizanski odred. esta brigada se jo neko vrijeme zadrala na Romaniji i Biru, dok je Petnaesta majevika brigada, zajedno sa tabom divizije, stigla na Majevicu. I im se malo 20

oporavila i popunila novim ljudstvom, Petnaesta majevika je, ve krajem jula, krenula ka Posavini i Trebavi. Tako je Petnaesta majevika brigada, sa jednim bataljonom Kurjakovog odreda, 24. jula osvanula u Bukviku. U redovima ovih dveju jedinica bilo je i dosta Posavaca, koji su, jo ranije, bili otili u partizane. I, dabome, nikakve borbe u Bukviku nije bilo. Jer, tobonji etnici iz takozvanog Bukvikog etnikog bataljona su jo dan ranije, saznavi za dolazak Brigade, razoruali svoga komandanta narednika Miia i strpali ga u zatvor. A kada je Brigada stigla, oni su se, bez kokardi na kapama, postrojili pred bukvikom kolom. Pedeset i dvojica su odmah izala iz stroja i stupila u Brigadu, dok ih je tridesetak ostalo u novoformiranoj, terenskoj, partizanskoj eti, kao jezgru oko koga e se okupljati novi dobrovoljci. Sljedeeg dana Brigada je nastavila pokret kroz Posavinu prema abarima, Obudovcu, Slatini i drugim posavskim selima, s namjerom da preisti raune sa etnicima Pavla Gajia, Steve Trivunovia i drugima jer se sa njima samo preko puanih cijevi moglo razgovarati poto su bili ogrezli u zloine. Izdvojen je, napokon, kukolj iz penice... No, etniki komandanti su se na vrijeme sklanjali sa vidika... Bjeali su i njihovi etnici... etvrtog dana nakon dolaska u Posavinu, 28. jula, Petnaesta majevika brigada je napala neprijateljevo uporite u Gradacu. Zahvaljujui jo ranije uspostavljenim vezama sa gradskom partijskom organizacijom, koja je dostavila detaljna obavjetenja o jaini i rasporedu ustako-domobranskih snaga i pripremila svoje aktiviste da pomognu brigadi prilikom napada na grad, brigada je brzo i lako savladala neprijateljevu posadu u Gradacu, sem jedne grupe ustaa i orunika koji su se povukli u kulu Husein-kapetana i odatle pruali otpor. Ostali branioci grada su, u stvari, odmah pobacali oruje i predali se partizanima. Predalo se nekoliko oficira, neto oko 80 domobrana i etrdesetak legionara. Meutim, ustae su, iz kule i dalje pruale otpor sve dok se, nadomak Gradacu, nisu pojavili njemaki tenkovi. 21

Brigada je morala da odustane od svojih daljih namjera i da se pod borbom povue prema Majevici. Takav razvoj dogaaja etnici su jedva doekali. I im su se, iz pravca Modria i Bosanskog Samca, pojavili okupatorski tenkovi, i oni su poeli da izlaze iz svojih skrovita. Mnogi su istravali pred Nijemce i pridruivali se njihovim kolonama. Meutim, i vabama se urilo: njihovi tenkovi su protutnjali preko Trebave i Posavine i opet se negdje izgubili. etnici su ostali i, razumije se, iznova poeli da uvode svoju strahovladu: da progone pristalice narodnooslobododilakog pokreta... Dodue, takvo stanje nije dugo potrajalo. Naime, ve 15. avgusta, jedinice Sedamnaeste divizije - esta istonobosanska i Petnaesta majevika brigada - ponovo su izbile na Trebavu i, za kratko vrijeme, razbile trebavske etnike, a zatim pristupile sreivanju prilika na tom podruju, prije svega formiranju organa nove narodne vlasti... Meutim, upravo u toku te i takve aktivnosti, stiglo je nareenje Vrhovnog taba da Divizija odmah krene ka Ozrenu. I tek petnaestak dana kasnije, nakon to su obavile odreene zadatke na Ozrenu i u dolini Spree jedinice Sedamnaeste divizije su se vratile na Trebavu. Ve u prvoj polovini septembra, jedinice Sedamnaeste divizije su nastavile svoja ofanzivna dejstva, jedne su ostale na Trebavi, a druge su se spustile u posavsku ravnicu i prvo oslobodile Modriu, a zatim i Gradaac, Bosanski amac, Oraje... Sva sela i gradovi, irom Trebave i Posavine, bili su sada osloboeni. Sa velikih svjetskih ratita su, takoe, pristizale ohrabrujue vijesti: Italija je ve bila kapitulirala... Perspektive narodnooslobodilakog pokreta su bivale sve ire i svetlije: pobjeda nad okupatorom je bila na vidiku, pa se i sve vei broj dobrovoljaca - u elji da i oni uestvuju u toj pobjedi - javljao u jedinice narodnooslobodilake vojske, naroito u odrede... Samo iz posavskog sela Miloevca, na primjer, javilo se tih dana oko 70 dobrovoljaca. Upravo u takvoj situaciji, 17. septembra 1943. godine, formiran je Posavski partizanski odred. U njegovom sastavu 22

je, prilikom formiranja, bilo oko 150 boraca, to je trebalo da predstavlja tek samo osnovu, sr, oko koje e se okupljati novi dobrovoljci. Za komandanta je postavljen Nikola Simi, a za politikog komesara Boro Popovi, dvojica uglednih Posavaca, koji su, i u poetku ustanka 1941. godine, vodili Posavsku partizansku etu. A onda je, svega tri dana kasnije, uslijedio jo jedan takav dogaaj. Naime, 20. septembra iste godine, na Trebavi je, u selu Skugriu, formiran i Trebavski partizanski odred. U sastavu toga odreda je, takoe u poetku, bilo neto oko 160 ljudi. Za komandanta odreda je postavljen bivi komandant jedne etnike brigade, Relja Peo, koji je, kao seoski uitelj, bio dosta poznat u tim krajevima, dok je za politikog komesara, u poetku, postavljen Slobodan Jankovi, a neto kasnije Panto Nikoli, jedan od istaknutih partijskih aktivista sa Trebave. Upravo o ovim dvema istonobosanskim partizanskim jedinicama i njihovom borbenom putu - o Posavskom i Trebavskom odredu, koji su se neto kasnije (u februaru 1944.) spojili u jedinstveni Posavsko-trebavski partizanski odred kazuju nam naredne stranice ove zanimljive i korisne knjige.

Stevo POPOVI

23

RIJE

AUTORA

Posavina i Trebava kao posebno vojnoteritorijalno, patrijsko-politiko i administrativno podruje konstituisalo se u ljeto 1943. godine i kao takvo, sa manjim izmjenama u pogledu teritorijalne nadlenosti, ostalo do kraja rata. Obuhvatalo je teritoriju optina: Bosanski Samac, Gradaac, Modria, Odak i Srebrenik, posavski dio optine Brko i, u prvo vrijeme, nekoliko naselja koja pripadaju optini Doboj, u dolini rijeke Bosne. U pogledu partijsko-polidkog rada i organizovanja narodne vlasti ovo podruje je bilo u nadlenosti Okrunog komiteta KPJ i Okrunog narodnooslobodilakog odbora za Trebavu i Posavinu, a u pogledu vojnoteritorijalne organizacije, vojnih dejstava, mobilizacije i obezbjeenja u nadlenosti Komande posavsko-trebavskog vojnog podruja i Posavsko-trebavskog NOP odreda. Naselja na junim i jugoistonim ograncima Trebave, koja pripadaju optinama Graanica i Doboj, nisu u pogledu partijsko-politike i vojnoteritorijalne organizacije spadala u nadlenost Okrunog komiteta KPJ, Okrunog narodnooslobodilakog odbora z.a Trebavu i Posavinu i Komande posavsko-trebavskog vojnog podruja, odnosno Posavsko-trebavskog odreda. Ona su pripadala teritoriji koju su pokrivali Okruni komitet KPJ i Okruni narodnooslobodilaki odbor za Tuzlu, i Komanda tuzlanskog vojnog podruja, odnosno Ozrenski i Tuzlanski NOP odred. Zbog toga smo ta naselja, u ovoj knjizi, tretirali onoliko koliko je bilo potrebno da se objasne pojedine politike aktivnosti i vojne akcije koje su polazile sa posavskotrebavskog podruja ili su preko tih naselja ile ka posavsko 25

trebavskom podruju. Vujaka i Majevice.

Slino smo postupili

i sa podrujem

Na obradi ove teme suoili smo se sa nekim pitanjima koja su ranije trebala biti razjanjena. Prvo smo morali da vrimo primarno istraivanje, to jest da prikupimo osnovne dokumente o odredu, o NOP-u na terenu Posavine i Trebave i 0 dejstvu jedinica NOV na toj teritoriji. Postojea istoriografska 1 memoarska literatura, kao i politika publicistika, korisno su nam posluile, ali nisu mogle da daju odgovore na mnoga pitanja iz oblasti formulisanja naeg istoriografskog zadatka. Najtee je bilo objasniti dogaaje iz perioda 1941. - sredina 1943, zbog nedostatka primarnih istorijskih izvora. U ovom radu prvenstveno se govori o nastanku, razvoju i borbenoj aktivnosti - Posavskog, Trebavskog i Posavsko-trebavskog NOP odreda. Odrede nismo mogli posmatrati izolovano od cjeline zbivanja koja su mu prethodila, kao i od onih u kojima je odred bio samo jedan od djelotvornih inilaca. Zato je i materija o Posavsko-trebavskom NOP odredu podijeljena na uvod i est poglavlja. U kraem uvodnom dijelu date su geografske karakteristike podruja Trebave i Posavine, te ekonomske i drutvenopolitike prilike u periodu izmeu dva rata, koje su imale uticaja na razvitak NOP-a u tom kraju. Prvo poglavlje rukopisa govori o stanju poslije okupacije 1941, o pripremama, poetku i razvoju ustanka, mjerama okupatora i kvislinga da zaustave razvoj narodnooslobodilake borbe i o oivljavanju aktivnosti NOP-a. Ovo poglavlje obuhvata dogaaje od aprila 1941. do avgusta 1943. godine. Drugo poglavlje govori o situaciji koja je nastala poslije prodora jedinica glavne operativne grupe Vrhovnog taba NOV i POJ u istonu Bosnu i u vrijeme boravka jedinica 17. divizije u Posavini i na Trebavi u ljeto 1943, o formiranju Posavskog i Trebavskog NOP odreda, o njihovim posebnim borbenim dejstvima do poetka 1944. godine i o spajanju u jedan odred - Posavsko-trebavski, te dejstvima tog odreda do aprila 1944. godine. U prvoj fazi svog razvitka, koja je trajala 7 mjeseci, odredi su vrili odredske funkcije, branili i irili slobodnu 26

teritoriju i obezbjeivali djelatnost drutveno-politikih organizacija Posavsko-trebavski odred je toliko brojno narastao i sazrio kroz borbena dejstva da je trebalo da preraste u viu taktiku jedinicu - brigadu. Meutim, ve donijeta odluka morala je biti odloena, zbog dolaska jakih neprijateljskih snaga na odredsku prostoriju. Tree poglavlje opisuje etveromjeseni boravak odreda u centralnoj Bosni, povratak u istonu Bosnu i samostalna dejstva prema svojoj odredskoj prostoriji, koja je posjednuta jakim neprijateljskim snagama. U ovoj situaciji odred malog brojnog sastava egzistira kao jezgro koje je sposobno da primi nove borce kada stigne na svoju odredsku prostoriju. etvrto poglavlje opisuje djelatnost odreda pod operativnom komandom jedinica 23. i 25. divizije, borbe za osloboenje Posavine i Trebave i borbe za unitenje jake neprijateljske formacije u trouglu Bosne i Save u maju 1945. godine. Odred u ovom periodu ne vri samostalne borbene radnje, ve je u sastavu borbenog poretka viih jedinica. Peto poglavlje govori o vojno-politikom znaaju Posavsko-trebavskog odreda, a esto sadri spisak boraca odreda. Najvie teksta posveeno je periodu kada je odred bio na svojoj odredskoj prostoriji ili kada je djejstvovao prema njoj, a manje kada je bio van svoje odredske prostorije. Druga i daleko vanija odrednica u ovakvom pristupu za pisanje monografije - je mali broj dokumenata koji je nastao u samom odredu. Tako, na primjer, postoje nekoliko dokumenata taba Trebavskog NOP odreda, a nijedan dokument o petomjesenom borbenom putu Posavskog NOP odreda. Takoe, postoji samo jedan izvjetaj taba Posavsko-trebavskog odreda za period od februara do aprila 1944. i dva izvjetaja o boravku u srednjoj Bosni. Period od septembra 1944. do maja 1945. neto je brojniji dokumentima, no i to su veinom obavjetajni izvjetaji i izvjetaji o brojnom stanju. Svega sedam izvjetaja iz tog perioda govore o borbenim dejstvima, a jedan o politikom radu. Nije sauvan nijedan izvjetaj tabova bataljona. Odred nije nastao odjedanput, dolaskom operativnih jedinica NOV na tlo Posavine i Trebave, ve je partijska i skojev-

27

ska organizacija strpljivim radom pripremala omladinu da popuni brigade i bude osnovna snaga za formiranje dva odreda kada jedinice NOV stignu u taj kraj. Zbog toga smo morali, makar ukratko, opisati dogaaje koji su prethodili stvaranju slobodne partizanske teritorije u Posavini i na Trebavi i formiranju Posavskog i Trebavskog odreda. Da bi se mogla rekonstruisati vojno-politika situacija u Posavini i na Trebavi, u vrijeme kuda je odred tu boravio, morali smo prikazati dejstva brigada i divizija kada su one, u okviru svojih zadataka, dolazile na to podruje. Odred je tada dolazio pod njihovu operativnu komandu i izvravao zadatke kao dio njihovog borbenog poretka. Ponekad se ini da je djejstvima krupnijih jedinica poklanjano vie prostora, to je razumljivo, jer su izvodile zamanije akcije; a odredu je esto postavljan zadatak koji su izvravali bataljoni, a na kraju rata i ete viih jedinica. Odred je uestvovao u sastavu sedam divizija i dvanaest brigada narodnooslobodilake vojske, odnosno JA u borbenim djejstvima, veinom na tlu Posavine i Trebave ili prema njima. Odred je obezbjeivao slobodnu teritoriju Posavine i Trebave i time titio i pomagao razvoj i rad narodnooslobodilakih odbora i drutveno-politikih organizacija. Zbog toga smo morali, ukratko, dati organizacionu strukturu i donekle djelatnost tih organizacija. Njihov rad smo doticali u onoj mjeri koliko je, po naem miljenju, bilo dovoljno da se objasni djejstvo odreda kao vojnoteritorijalne jedinice. Za period od septembra 1943. do aprila 1944. godine, kada je postojala slobodna teritorija sa centrom u Gradacu, dat je, u posebnom odjeljku, rad tih organizacija, a za kasniji period do kraja rata praen je njihov rad kada su one zajedno sa odredom djelovale na privremeno osloboenim dijelovima Posavine i Trebave. Podaci o radu drutveno-politikih organizacija i narodnooslobodilakih odbora nalaze se, uglavnom, u izvjetajima Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu i Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu od avgusta 1943. do maja 1945. godine. O radu sreskih komiteta KPJ imamo izvjetaje samo od aprila 1945. godine. Za rad organizacije SKOJ-a postoji nekoliko izvjetaja Oblasnog komiteta SKOJ-a, a svega jedan izvjetaj Okrunog komiteta SKOJ-a. O radu Okrunog narodnoos28

lobodilakog odbora ima nekoliko izvjetaja iz perioda septembar 1944 - maj 1945. godine. Nema nijednog izvjetaja o radu sreskih narodnooslobodilakih odbora. Takoer ne postoje izvjetaji o radu Okrunog i sreskih odbora AF. O radu tih organizacija podatke smo crpili iz izvjetaja Okrunog i Oblasnog komiteta KPJ i iz listova Front slobode, Naa borba i ena kroz borbu. Svjesni smo da izvjesne dogaaje, i pored nae elje, nismo mogli dovoljno osvjetliti. To se ponajvie odnosi na ona pitanja o kojima nema dovoljno podataka u istorijskim izvorima i koja su izvan sfere vojnih dejstava. Nadamo se da e ova knjiga opravdati svoju namjenu i biti od koristi drugim autorima za sline poduhvate. Dragocjenu pomo u stvaranju monografije pruili su, u prvom redu, lanovi Redakcije koja je formirana 1974. godine u sastavu: Boro Popovi (predsjednik), Mehmedalija Tufeki, Nikola Simi, Ivan Bumbulovi, Ljubo Anti, dr Muhamed Keetovi, Nikola Bosi i Ilija Drini, kao i sekretar Redakcije Uro Goranovi. lanovi Redakcije su inicirali rad na stvaranju rukopisa, pratili sve vrijeme njegovo nastajanje, temeljno analizirali svaki dio rukopisa, ukazivali na propuste i nedostatke i mnogo pridonijeli da tekst dobije konaan oblik, na emu im najtoplije zahvaljujemo. Podatke za pregled borakog sastava odreda prikupljali su i provjeravali optinski odbori SVBNOR-a optina Bosanski Samac, Brko, Doboj, Graanica, Gradaac, Modria, Odak, Oraje i Srebrenik u periodu od 1974. do 1983. godine. Zato im dugujemo posebnu zahvalnost. Takoer se zahvaljujemo komisijama za istoriju Komiteta SK BiH za optine Bosanski Samac, Brko, Doboj, Graanica, Gradaac, Modria, Odak, Oraje i Srebrenik kao i brojnim pojedincima-borcima koji su nam davali korisne primjedbe i sugestije tokom rada na rukopisu. Svoju zahvalnost dugujemo i recenzentima dr Zdravku Antoniu, general-potpukovniku Veljku Miladinoviu, dr Ibrahimu Karabegoviu i mr Rafaelu Briu koji su svojim primjedbama pruili znatnu pomo na konanom oblikovanju ovoga djela.
29

Takoe zahvaljujemo skuptinama optina Bosanski Samac, Brko, Graanica, Gradaac, Modria, Odak, Oraje i Srebrenik i Republikom odboru SUBNOR-a BiH koji su finansijski pomogli rad na stvaranju rukopisa i tampanje knjige. Na kraju zahvaljujemo Biblioteci Ratna prolost naih naroda i narodnosti Vojnoizdavakog zavoda, koja je omoguila da se rukopis pretoi u knjigu i time uini pristupanim iroj javnosti.

30

UVOD
Bosanska Posavina je prostrana ravnica, koja je omeena sa zapadne strane obroncima Vujaka, a sa june i jugoistone strane obroncima Trebave i Majevice. Idui ka zapadu, jugu i jugoistoku iz ravnice postepeno izrastaju niski breuljci. 1 Trebava i Vujak u vojnikom pogledu ne predstavljaju znatnu prepreku zbog svoje male dubine. Prostrani masiv Majevice iji obronci dopiru do rijeke Save (na prostoru Brko - Brezovo Polje) i dijele Posavinu od Semberije, znatno je pogodniji za izvoenje veih vojnih dejstava. 2 Posavina i Trebava se odlikuju gustoom rijeka i djeica. Rijeka Sava kod Bosanskog amca ulazi u svoj donji tok. Njena irina kod Bosanskog amca iznosi oko 200 m, a kod Brkog oko 500 m. U svom toku, naroito izmeu Bosanskog amca i Oraja pravi mnoge meandre, koji zajedno sa malim padom onemoguavaju brz protok vode. Zbog toga, pri visokom vodostaju, Sava preplavi obale i izlije se u, nezatienu nasipima, ravnicu bosanske Posavine, gdje se dugo zadrava. 3 Korito rijeke Bosne na pojedinim mjestima rava se u vie rukavaca koji su od matice odvojeni ljunkovitim nasipima. Obale rijeke su joj lomljivije, obrasle bunjem i vrbacima. irina je promjenljiva sa padom od 0,8 m na 1 km. Od Modrie ka uu, plavljenja su ea na prostoru oko 4
1 2 3

Anton Melik, Jugoslavija - Zemljopisni pregled, kolska knjiga, Zagreb, 1952, str 197-198. Ivan Boi i Milan Kneevi, Osnovi vojne geografije FNRJ, Vojno delo, Beograd, 1954, str. 160-166. Anton Melik, n.d. str. 173-181.

31

km sa obje strane rijeke. 4 Rijeka Tinja, koja izvire na jugozapadnoj strani Majevice, na svom toku dugom 93 km, veoma krivuda. Uslijed neznatnog pada i niskog zemljita, u svom donjem toku, pravi esto i preko ljeta, velike poplave. 5 U vrijeme visokog vodostaja rijeka i rijeica u Posavini stvaraju se prostrane bare, pa je kretanje veih vojnih jedinica van puteva teko izvodljivo. Sava, Bosna i Tinja su veoma znaajne u vojnom i privrednom pogledu, jer njihovim dolinama prolaze vane komunikacije. Rijeku Savu premouje eljezniki i kolski most u Brkom dug 755 m. Na rijeci Bosni su postojali drveni kolski mostovi u Bosanskom amcu i Modrii. Prvi je zapaljen u aprilu 1941. godine, a drugi su, u septembru 1943, poruile jedinice NOV-a. Na rijeci Tinji je bio most kod Skakave koji je 1943. godine poruen iz istih razloga. Na Savi i Bosni je bilo vie skelskih prelaza, meu kojima su najvaniji u Modrii, Bosanskom amcu i Oraju. Na Bosni je pri malom vodostaju bilo vie gazova, koji su korieni za prelaz jedinice NOV iz istone u srednju Bosnu i obratno. Posavina je sa dva kraka bila povezana sa eljeznikom prugom Beograd-Zagreb. Jedan krak je iao od Brkog do Vinkovaca, drugi od Slavonskog amca do Vrpolja. Preko Brkog i Bosanskog amca su se uglavnom izvozili poljoprivredni i stoarski proizvodi. Bosanski amac je bio putevima povezan sa svim mjestima u Posavini, a Brko uz to jo i sa Tuzlom i Bijeljinom. Od Bosanskog amca je preko Oraja iao put za Brko, a ka jugu putevi ka Modrii i Gradacu. Od Modrie, put se ravao na dva kraka i dolinom Bosne sa obje strane rijeke produavao ka Doboju. Lijevi krak se u selu Podnovlje vezivao sa poprenim putem koji je dolazio iz Dervente. Modria je putem preko rijeke Bosne bila povezana sa Odakom i selima na lijevoj strani Bosne, a putem koji je iao ivicom Panonskog bazena sa Gradacem. U Gradacu se sticalo vie puteva. Pored onih za amac i Modriu, iz njega su polazili putevi preko Srebrenika ka Tuzli preko Srnica ka Graanici i preko Gornjeg abara
4 5

Ivan Boi, Milan Kneevi, n.d. str. 241. Stanoje Stanojevi, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenaka, Bibliografski zavod d.d. Zagreb, 1929, knj. IV, str, 546.

32

za Brko. Pravcem sjeveroistok-jugozapad Posavinu i Trebavu je presijecao put Brko - Srnice - Graanica - Doboj, koji je kao hipotenuza zatvarao trokut Posavine ije su dvije katete rijeke Sava i Bosna. U ratnim godinama 1941-1945. godine ovaj put igrao je vanu ulogu u vojnim djejstvima. Prije drugog svjetskog rata, po popisu izvrenom 31. III 1931. godine, na teritoriji sreza Gradaac koji je ulazio u sastav Vrbaske banovine, ivjelo je 70.498 stanovnika, a na teritoriji sreza Brko, koji je ulazio u sastav Drinske banovine ivjelo je 77.962 stanovnika. Na osnovu prirodnog prirataja od 1,2% i drugih izmjena nastalih u periodu izmeu 1931. i 1939. godine proizlazi da je 1939. godine u gradaakom srezu ivjelo 80.115, a u branskom 97.894 stanovnika. U oba sreza ukupno je bilo 178.009 stanovnika. 6 S obzirom da su dijelovi Posavine i Trebave ulazili u sastav i susjednih srezova, moe se izvesti zakljuak da je na teritoriji koja je, u toku narodnooslobodilakog rata, konstituisana kao vojna, politika i administrativna cjelina, ivjelo oko 180.000 stanovnika. Posavina je, po broju stanovnika na 1 km 2 , najnaseljenije podruje u Bosni i Hercegovini. U oba sreza bilo je oko 40% Hrvata, 35% Srba, 24% Muslimana i 1% pripadnika ostalih naroda i narodnosti. Od ukupnog aktivnog dijela stanovnitva Bosne i Hercegovine, prema pomentom popisu, 83% se bavilo poljoprivredom, 7,2% radilo u industriji i zanatstvu, 4,1% u trgovini i bankarstvu, 3,1% slobodnim zanimanjima i 2,2% ostalim poslovima. 7 U Posavini i na Trebavi preko 75% povrina su predstavljale oranice. Glavni ratarski proizvod bio je kukuruz, kojim se hranio najvei broj stanovnika, a izvozio se u znatnim koliinama. Penica je sijana na dvostruko manjim povrinama nego kukuruz. Od industrijskih biljaka gajene su uljana repica, konoplja, lan, eerna repa i duvan (u okolini Oraja). Na itavom podruju povrtlarstvo je bilo znatno razvijeno. Trebavsko i majeviko pobre obiluje velikim procentom zemljita pod vonjacima, najvie pod ljivama. Niski prinosi poljoprivrednih kultura uveliko su bili uslov6 7

Brko, srez i grad, Beograd, 1939, str. 22-23. Dr Zdravko Antoni, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni, 1941, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1973, str. 16.

33

ljeni estim poplavama, usitnjenosti posjeda, odsustvom agrotehnikih mjera, nedostatkom reprodukcionog materijala i poljoprivrednih maina i alata, optim siromatvom i niskim obrazovnim nivoom stanovnitva. 8 Stoarstvo je bilo srazmjerno manje razvijeno i uglavnom talskog tipa. Najvie je bilo svinja, zatim goveda i konja, a najmanje ovaca i koza. Peradarstvom se bavio znatan dio enskog stanovnitva. Posavina i Trebava nemaju rudnog blaga i prostranih umskih kompleksa, pa se zbog toga, na njihovom podruju, nisu mogla razviti vea industrijska preduzea. Na osnovu prerade itarica i voa razvila su se manja preduzea. Parni mlinovi su postojali u Brkom, Modrii, Odaku i Gradacu, a etivae ljiva u Brkom i Bosanskom amcu. U Brkom je postojala i manja fabrika ulja i pirita, zatim pilana i fabrika arapa. Posavina je bogata glinom, pa su nikle ciglane u Brkom, Oraju, Gradacu i Bosanskom amcu. U dolinama rijeka i rijeica bilo je puno vrba i iblja to je uslovilo, razvoj korparstva. ene Posavine i Trebave su izraivale mnoge predmete narodne radinosti, osobito dijelove odjee i prostirke. 9 Nasuprot slaboj zastupljenosti industrijskih preduzea, u varoicama je bilo dosta zanatskih radnji, koje su sluile podmirenju potreba gradskog i seoskog stanovnitva. Relativno dobre saobraajne veze i njihova povezanost sa magistralnim putevima i eljeznicom, te razvijen rijeni transport pogodovali su razvitku trgovine. Ve krajem 18. vijeka kao trgovaki centri razvijaju se Brko, Gradaac, Graanica i Modria, a u drugoj polovini 19. vijeka pridruuju im se, nova naselja - Bosanski amac i Oraje. 10 U velikim koliinama se izvozi kukuruz i suha ljiva, a u znatnim svinje, goveda i sirovo voe. Uvoze se industrijski proizvodi i kolonijalna roba ija je potronja bila znatna. Izvozno-uvoz8 9 10

Isto, str. 17. Antun Melik, n.d. str. 221-223. Godine 1862. uspostavljena je parobrodska linija Brko-Beograd-Orava-Galac, a od 1879. u Brkom redovno pristaju brodovi Dunavskog parobrodskog drutva. eljeznika pruga Brko-Vinkovci podignuta je 1894. godine, a uskoro i pruga Vrpolje-amac (Enciklopedija Jugoslavije, ' knj. 2, str. 191).

34

nim poslovima bavili su se trgovci na veliko koji su posjedovali znatan kapital. Brko je drugo mjesto u Bosni i Hercegovini koje je dobilo novani zavod - banku. Kasnije su otvorene filijale i ekspoziture banaka iz Zagreba i Sarajeva, a poslije 1918. godine i iz Beograda. Agrarnom reformom 1920. godine begovima su oduzeta kmetska selita, a 1921. i begluci. Time su bili ukinuti feudalni odnosi. Tada se naglo razvija trgovaka buroazija, osobito iz redova onih koji su se bavili izvoznim poslovima i otkupljivali, na veliko, kukuruz, ljivu i stoku. Trgovaka buroazija nije birala sredstva da se to vie obogati. Ona se bavi lihvarenjem, kupuje ito u ljeto i jesen jeftino, a u zimu i proljee ga prodaje seljacima od kojih ga je kupila po znatno viim cijenama, ili im ga daje na zajam uz veliku kamatu. Od veletrgovaca je bila zavisna masa malih trgovaca, koji su robu uzimali na kredit uz veliku kamatu." Pojavili su se u znatnom broju i seoske gazde - polugraani-poluseljaci, produena ruka trgovaca na veliko u eksploataciji seoskog stanovnitva. Ranije kreditno solventni seljaci uvueni su u dugove kod gradskih i seoskih lihvara i kod banaka, osobito kod Dravne hipotekarske banke, Privilegovane agrarne banke iz Beograda, Zemaljske banke iz Sarajeva i Prve hrvatske tedionice iz Zagreba. Seljak je u to vrijeme bio ekonomski uveliko zavisan, vezan dugovima i mjenicama, optereen velikim porezima, ivei na usitnjenom posjedu koji je esto bio izloen poplavama, suama i drugim nedaama. Da bi se odrali i izbjegli eksploataciju, seljaci u posavskim i trebavskim selima su stvarali zemljoradnike zadruge. U najteem poloaju su bili najamni radnici i bezemljai, esto ista lica. Seoski nadniari radili su po cio dan za bijednu nadnicu od 4 do 5 dinara. Mnogi su odlazili na kopanje kanala i kao sezonski poljoprivredni radnici u Slavoniju i Vojvodinu. 12
11

12

Cvijetin Mijatovi, O revolucionarnom radnikom pokretu u Tuzli od 1929. do 1937. Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji - Univerzal, Tuzla, 1979, knj. 1, str. 460-461. Graa za monografiju - Bosanski amac i okolina, str. 52.

35

U gradovima je veina radnika radila na sezonskim poslovima kao to su pakovanje, dorada i prerada ljiva, utovar i istovar obino rasutog tereta, splavarenje i ribarenje. To su bili nekvalifikovani radnici koji su egzistirali ekajui svakodnevno da dobiju posao, kako bi tog dana mogli da nahrane svoje mnogolane porodice. U gradove su dolazili osiromaeni seljaci, nadajui se da e tu moi, zaraditi koru hljeba. U tekom poloaju su bili egrti i kalfe, koji su kod svojih poslodavaca radili uz poniavajue uslove i po 12 asova dnevno. Zbog opte privredne stagnacije i pojave konfekcije, mnoge zanatlije su zatvarale svoje radionice, osobito obuari, krojai i opanari. Sve je vie bilo siromatva, kako po gradovima tako i po selima. ivotarilo se u optoj privrednoj stagnaciji, bez perspektive. Time je naroito bila pogoena omladina. Zbog opte situacije u zemlji raao se kod omladine otpor prema postojeem stanju i drutvu i prijemivost za ideje koje su propagirale promjenu takvih prilika i odnosa u drutvu. Zdravstvena zatita stanovnitva bila je na niskom nivou. U Brkom je postojala bolnica malog kapaciteta, a u drugim mjestima ambulante smjetene u malim, za tu svrhu neprikladnim prostorijama. Njih je opsluivao mali broj zdravstvenih radnika. Umiralo se u velikom broju, ne samo od tada opake bolesti - tuberkuloze plua, nego i tifusa, tetanusa, arlaha, difterije i dizenterije. U selima oko Gradaca i Srebrenika bilo je mnogo oboljelih od endemskog sifilisa, a u selima uz Bosnu i Savu oboljelih od trahoma. Uslijed nedostatka zdravstvene zatite, nehigijenskog naina ivljenja i stanovanja, zaostalosti u zdravstvenom vaspitanju, smrtnost odojadi bila je vrlo velika, a odnos izmeu ivoroenih i umrlih je bio takoer izrazito nepovoljan. U oblasti kulturno-prosvjetne djelatnosti podruje Posavine i Trebave bilo je na nivou ostalih krajeva sjeverne Bosne. U zadnjim decenijama turske vladavine poele su se otvarati osnovne kole preteno uz crkve i manastire. Prva osnovna kola otvorena je 1821. u Tolisi kod Oraja. Poslije nje , otvorene su osnovne kole u Brkom, Modrii, Graanici, 36

Bijeloj, Odaku, Obudovcu, Domaljevcu, Bukviku i drugim naseljima. 13 Dolaskom austrougarske vlasti poela se stvarati mrea dravnih osnovnih kola. U tom periodu je u branskom srezu podignuto 18 osnovnih kola i jedna graanska kola. Izmeu dva svjetska rata podignuto je nekoliko osnovnih kola: Graanska kola trgovakog smjera u Gradacu, Trgovaka akademija i Nia gimnazija u Brkom i enske strune kole u Brkom, Modrii i Bosanskom amcu. 14 Kulturno-prosvjetni rad se odvijao u malom krugu ljudi, u drutvima koja su organizovana na nacionalnoj i vjerskoj osnovi. Najee postavljena na konzervativnoj i tradicionalistikoj bazi umjetniko-prosvjetna djelatnost je bila pocijepana na tri nacionalne cjeline u kojima su se okupljali iskljuivo pripadnici jednog naroda ne mijeajui se meusobno. U godinama pred rat u nekim od tih drutava primjetan je uticaj demokratskih, antifaistiki orijentisanih intelektualaca koji su, kroz rad u tim drutvima, irili napredne ideje. Dolaskom novih, naprednih ljudi u bosanske kasabe, poinju se otvarati itaonice i stvarati drutva prijatelja knjievnosti. itaju se djela sa socijalnom tematikom i djela teoretiara marksizma. Tako su sticana poetna saznanja o osnovama dijalektiko-materijalistikog pogleda na svijet. Nikla su i mnoga zanatlijska drutva koja su esto bila mjesto za okupljanje i organizovanje mladih radnika. Pored ovih postojala su razna lokalna drutva koja su svoju djelatnost razvijala na humanitarnoj osnovi i na polju irenja pismenosti i prosvjete. Nakon stvaranja zajednike drave 1918. godine u Bosni i Hercegovini nije postojala jedna buroazija, nego tri u mnogo emu suprotstavljene - srpska, hrvatska i muslimanska. Srpska buroazija se u cjelini orijentisala prema graanskim strankama u Srbiji, zalagala se za sprovoenje njihovih ideja i programa. Ona se, u prvo vrijeme, opredjeljivala za Radikalnu stranku, a kasnije za Jugoslovensku nacionalnu stranku (JNS) i na kraju za Jugoslovensku radikalnu zajed13 14

Brko - srez i grad, str. 21. Enciklopedija Jugoslavije, knj. 2, str. 64-70.

37

nicu (JRZ). Manji broj se opredjeljivao za Demokratsku stranku i Zemljoradniku stranku. Kandidat Zemljoradnike stranke, svetenik Svetozar Lazarevi koji je pripadao njenom lijevom krilu i isticao se svojim naprednim stavovima imao je znatan broj pristalica u selima oko Bosanskog Samca, Oraja i Brkog. Za srpski narod ujedinjenje je predstavljalo ovaploenje njegove ideje o zajednikoj dravi, ali to je vrijeme vie prolazilo i to su, sve vie, na povrinu izbijali klasni interesi srpske buroazije, raspoloenje je usahnjivalo, da bi se kasnije pretvorilo u opoziciju prema vladajuem sloju. Hrvatska buroazija je ispoljavala svoju politiku aktivnost u Hrvatskoj seljakoj stranci (HSS). Kako je u toj stranci, poslije ubistva Stjepana Radia, preovladao uticaj krupne buroazije i klerikalnih elemenata i preutkivan socijalni dio programa, hrvatske mase su sve manje bile zagrijane za politike poteze vodstva, iako su disciplinovano glasale za kandidate koje je istaklo vodstvo stranke. Hrvatsko stanovnitvo u Posavini nije bilo oduevljeno niti je neto oekivalo od sporazuma Cvetkovi-Maek. To se najbolje moglo vidjeti u junu 1940, na zboru u Domaljevcu, gdje je bilo prisutno vie hiljada ljudi. Prisutni su nijemo sluali govornike iz vodstva stranke, sve dok Antun Tuna Babi, seljak iz istone Slavonije, narodni poslanik sa lijevog krila stranke, nije poeo govoriti o tekom poloaju seljatva i o problemima koji ga tite. Srpska i hrvatska buroazija su smatrale Muslimane iskljuivo kao vjersku grupaciju koju treba pridobiti za sebe. Muslimanska buroazija, koristei se nezadovoljstvom muslimanskog stanovnitva zbog njegovog poloaja u novoj dravi, je uspjela da ono, u ogromnoj veini, dugo vremena prihvata politiku i akcije Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO). Muslimani su sve vie uviali da vodstvo JMO gleda samo svoje klasne interese i da raspoloenja muslimanskog stanovnitva koristi u svojim pogaanjima sa predstavnicima srpske i hrvatske buroazije oko podjele poloaja i privilegija. Graanske partije u Bosni i Hercegovini, stvorene na nacionalno-vjerskoj osnovi, propovijedale su nacionalizam i 38

ovinizam i bile obojene politikim konzervativizmom i vjerskom netolerancijom. Kada je sporazumom Cvetkovi-Maek, u jesen 1939, podijeljena teritorija Bosne i Hercegovine izmeu srpske i hrvatske buroazije, dolo je do novog zaotravanja meunacionalnih odnosa. Hrvatski nacionalisti u Bosni i Hercegovini su likovali, srpski buno protestvovali i pozivali u pomo vodstvo Srpskog kluba iz Beograda, a muslimanski su zaboravili parolu o autonomiji Bosne i Hercegovine i priklonili se postojeem stanju. Jedino je dosljedna ostala Komunistika partija Jugoslavije koja se zalagala za narodnu autonomiju Bosne i Hercegovine u okviru borbe za demokratiju i nacionalnu ravnopravnost naroda i narodnosti Jugoslavije, protiv raskidanja cjeline teritorije Bosne i Hercegovine, za ravnopravnost i slobodu sva tri njena naroda. Posebnu aktivnost na tom polju ispoljila je bosansko-hercegovaka studentska omladina sa fakulteta u Beogradu i Zagrebu koja se preko svoja tri otvorena pisma, sa potpisima, javno izjasnila za federalistiki pristup u odnosu na autonomiju Bosne i Hercegovine. Ta pisma su odigrala vidnu ulogu u spoznaji i politikoj orijentaciji irokih slojeva omladine u Bosni i Hercegovini u dogaajima koji su slijedili.

Iz redova Srba, Muslimana i Hrvata u Bosni i Hercegovini raa se radnika klasa i nova inteligencija koja trai nove puteve u rjeavanju nacionalnih i socijalnih pitanja i nalazi ih u ueu u radnikom pokretu, u politici i akcijama Komunistike partije Jugoslavije. 15 Socijalistike i slobodarske ideje koje je krajem 19. vijeka propovijedao istaknuti borac za demokratske slobode i narodna prava Vaso Pelagi, rodom iz Gornjeg abara (Pelagievo), nalazile su plodno tlo u posavskim i trebavskim selima. Njegove knjige Umovanje zdravog razuma, Istorija bosansko-hercegovake bune i druge, nale su svoje
15

Dr Zdravko Antoni, n.d. str. 24-26.

39

mjesto u kuama mnogih Poisavaca i Trebavaca, a njihov sadraj i ideje su prihvatale mnoge generacije. 16 Poetkom 20. vijeka na politiku pozornicu Bosne i Hercegovine stupa radnika Iklasa koja se organizuje u Glavni radniki savez Bosne i Hercegovine 1905. godine, a potom u Socijal-demokratsku stranku Bosne i Hercegovine, 1909. godine. Jedan od njenih osnivaa i neumorni organizator i propagator bio je Miitar Trifunovi - Uo rodom iz Brvnika u Posavini. Kao lan Glavnog odbora stranke on 1911. godine dolazi na rad u Tuzlu i tuzlansku oblast da organizuje mladu bosansku radniku klasu koju su strani kapitalisti eksploatisali. Za razliku od mnogih rukovodeih ljudi svoje stranke, koji su svoj u djelatnost usmjerili iskljuivo prema radnikoj klasi, Ue nije zapostavio politiki rad meu seljatvom, jer je shvatio njegov poloaj, smatrao ga saveznikom radnike klase i zalagao se za rjeenje seljakih pitanja (kao to je kmetstvo). 17 Dolazio je u mnoga mjesta i sela u Posavini, sastajao se sa svojim pristalicama i drao politike zborove. Poslije zavretka I svjetskog rata Uo se vraa u Tuzlu, stvara prve organizacije Socijalistike radnike partije Jugoslavije (komunista) a poslije Vukovarskog kongresa na kome je prisustvovao, organizacije KPJ. U godinama revolucionarnog vrije nj a Uo predvodi radniku klasu Tuzle i okoline u mnogim trajkako-tarifnim akcijama. On se neumorno bori za vea prava radnika i seljaka, a protiv vlasnika fabrika i nenarodne vlasti koja svojim aparatom prinude fiziki i politiki titi eksploataciju. On je, uz uru akovia, idejni i stvairni voa trajka rudara, kada je dolo do sukoba izmeu r u d a r a i andarma, poznatog po imenu Husinska buna. Mitair Trifunovi Uo nije bio samo predvodnik i organizator kllasnog radnikog pokreta u sjeveroistonoj Bosni, nego i neumorni revolucionar koji je ideje socijalizma smjelo, otvoreno i vrlo jasno i konkretno propovijedao i nastojao da ilh prihvate iroke narodne mase. On je kao pravi narodni t r i b u n nastupao na mnogim politi16 17

Enciklopedija Jugoslavije, knj. V, str. 101. Dr Ibrahim Karabegovi, Revolucionarna djelatnost Mitra Trifunovia u radnikom pokretu, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, Univerzal, Tuzla, 1979, knj. 1, str. 274.

40

kim zborovima u Tuzli, Doboju, Brkom, Bijeljini, Gradacu i na skupovima u mnogim selima. Na izborima za Ustavotvornu skuptinu izabran je na listi Komunistike partije Jugoslavije za narodnog poslanika. 18 U Brkom je 1. maja 1919. godine formirana prva mjesna organizacija Socijalistike radnike partije Jugoslavije (komunista). U nju su uli Meho Ahmetovi, Mihajlo Hajduk, Boo Bai, Mevla Ahmetovi, Todor Zori i Filip Filipovi. Ubrzo poslije toga, uz pomo Mitra Trifunovia Ue, formirane su sindikalne organizacije obuara, abadija, stolara, graevinskih i komunalnih radnika koje su u poetku imale 160 lanova. Slijedee, 1920. godine, broj lanova se udvostruio. Formirana je i obuarska zadruga. Sekretar branske partijske organizacije Meho Ahmetovi je uestvovao na Kongresu ujedinjenja, a na Vukovarskom kongresu, na kojem je KPJ dobila taj naziv, iz Brkog su uestvovali Meho Ahmetovi, Mihajlo Hajduk i Filip Filipovi kao delegati branske partijske organizacije koja je tada imala 50 lanova. Poslije kongresa delegati iz Bosne i Hercegovine proveli su u Brkom dva dana kao gosti svojih branskih drugova. Nakon proglaenja Obznane (30. XII 1920. god.) i Zakona o zatiti drave (2. VIII 1921.) koje je buroazija donijela da bi slomila narastajui otpor radnika i uticaj KPJ na narodne mase, u ovom kraju, kao i drugdje u zemlji, jenjava revolucionarno vrijenje. Zabranjena je djelatnost KPJ i svih radnikih organizacija, pa zbog toga dolazi do hapenja i progona komunistikih aktivista u Brkom, zatvaranja Radnikog doma, rasturanja obuarske zadruge i rasputanja sindikalnih organizacija. Pred tim represalijama neki aktivisti povlae se iz politikog ivota i sindikalne borbe. Znatno smanjena aktivnost odvija se preko Nezavisnih radnikih sindikata. U periodu od 1927. do 1928. dolazi do izvjesnog oivljavanja partijskog rada poslije pisma Izvrnog komiteta Kominterne, upuenog na osnovu poznatih stavova 8. konferencije zagrebakih komunista. U Brkom je tada formirana organizacija KPJ u koju su ukljueni Todor Zori, Alija
18

Isto, str. 275-276.

41

Travanjki, Ivica ermanovi, Ahmet Kobi, Martin Volovski, Ibro Omerbai, Huso Buri-Babura, Husein Buri, Safet Salihodi i Safet Paali.19 Proglaenjem estojanuarske diktature 1929. godine komunisti su se nali na jo veem udaru policije. Policija hapsi u Bosanskom amcu Mitra Trifunovia Uu i Sud za zatitu drave osuuje ga 7. II 1930. na 2 godine robije. U Brkom je uhapen Safet Paali i sproveden u zatvor u Sarajevo. Komunisti koji nisu uhapeni, pokuavaju da oive rad partijskih organizacija, te aprila 1932. u Sarajevu odravaju partijsku konferenciju (treu po redu), na kojoj je kao delegat branske partijske organizacije uestvovao Ahmet Kobi Kobo. Meutim, uskoro, u decembru iste godine, dolazi do velikih hapenja koja su zahvatila sve radnike centre u Bosni i Hercegovini. Tada su u Brkom uhapeni i od Suda za zatitu drave osueni Ahmet Kobi i Ivica ermanovi na tri godine robije, Safet Salihodi i Mihajlo Hajduk na dvije, Hasan Buri na godinu i po, Josip Oks na godinu dana robije i Ilija esti na 10 mjeseci zatvora. 20 U godinama neposredno pred rat politiko neraspoloenje protiv reima proimalo je dobar dio naroda, naroito omladine. Ono je izviralo iz mnotva nerijeenih nacionalnih i socijalnih pitanja. Period diktature je, svojim dugim postojanjem, nagomilao toliko ozbiljnih problema koje reim nikako nije mogao niti znao da rijei. Politika svijest naroda se kroz vlastita iskustva mijenjala mnogo bre nego ranije. Narod vie nije vjerovao golim i lanim obeanjima buroaskih politiara. Razvijalo se iroko opoziciono mnjenje. Time su se pred KPJ objektivno stvorile perspektive jaanja njenog politikog ulicaja i breg sluiranja organizacijo KPJ i SKOJ-a u gradovima i selima. Poevi od 1938. godine, u sklopu opte koncepcije ostvarivanja i jaanja uticaja KPJ, koje je poelo novo partijsko rukovodstvo na elu sa Josipom Brozom Titom i u Bosni i Hercegovini dolazi do oivljavanja djelatnosti KPJ na novim
19 20

Safet Paali, Otrgnuto od zaborava, lanak pripremljen za ediciju Brko u ratu i revoluciji. Asim Mujki, Osvrt na radniki pokret u Brkom izmeu dva rata, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 1, str, 806-812.

42

osnovama. Uz pomo komunista, prvenstveno studenata Beogradskog univerziteta, koji su odgajani u duhu novog shvatanja mjesta i uloge Partije u narodu, i imali znatno iskustvo u politikom radu i borbi, ubrzo se stvaraju mjesne i kasnije oblasne organizacije Partije i SKOJ-a.21 Novi duh je time poeo da prodire u partijske i skojevske organizacije u Bosni i Hercegovini. U istonu Bosnu dolaze Cvijetin Mijatovi, Ugljea Danilovi, Borisa Kovaevi i Rato Dugonji, koji sprovodei direktive CK KPJ, stvaraju partijske i skojevske organizacije, uspostavljaju njihova rukovodstva i usmjeravaju ih u svakodnevnu aktivnu politiku i sindikalnu borbu. Partija prodire u nova podruja, komunicira sa narodom i obavjetava ga o politikim dogaajima, a SKOJ sve vie okuplja i organizuje omladinu i usmjerava je u antifaistiku i revolucionarnu borbu. Branska partijska organizacija jaa svoj ugled u gradu i selima i vodi niz politikih akcija kao to su: pomo panskom narodu, borba za dozvolu povratka u domovinu panskim borcima poslije poraza revolucionarnih snaga u paniji; za ukidanje koncentracionih logora u koje je policija, po ugledu na njemake naciste, strpala mnoge komuniste; za podrku narodima ehoslovake pred njeno pokoravanje itd.22 Komunisti uporedo razvijaju snanu djelatnost kroz URS-ovu sindikalnu organizaciju, organizujui tarifno-trajkake akcije. Tako je vie stotina transportnih radnika 25. jula 1938. godine obustavilo rad traei vee nadnice i snoljivije uslove rada. trajkaima su punu pomo pruili radnici drugih struka i mnogi graani. Poslodavci su morali prihvatiti zahtjeve trajkaa i radnici su se vratili na posao. Radi okupljanja, organizovanja i obrazovanja radnika ponovo je otvoren Radniki dom i u njegovom sastavu Radnika biblioteka, koja je imala preko 2.000 knjiga i broura i bila jedina ustanova te vrste u gradu. Preko biblioteke popularisane su knjige naprednih pisaca i asopisi socijalis21 22

Dr Zdravko Antoni, n.d. str. 38-39. Asim Mujki, n.. str. 818-814.

43

tike orijentacije, a ujedno je sluila kao pogodno legalno mjesto gdje se mogla prouavati marskistika literatura i okupljati lanovi KPJ i SKOJ-a. Djelovanjem komunista stvoreno je 1938. godine Radniko kulturno-umjetniko drutvo Vaso Pelagi, koje je u svoje redove okupilo mnoge graane, ponajvie omladinu. Drutvo je imalo vie sekcija i dalo je veliki broj priredbi u gradu i selima na kojima su, uz prigodan program, propagirane ideje i ciljevi, za koje se KPJ u svojoj politici zalagala.23 Partijska organizacija se uvrstila i postala brojnija prijemom novih lanova koji su bili prethodno provjereni kroz izvravanje mnogobrojnih esto tekih zadataka. U periodu izmeu 1935-1941, primljeno je u lanstvo KPJ 20 lanova. U Brkom je prvo 1940. godine stvoren Mjesni komitet, a zatim i Sreski komitet KPJ,24 koji je razvijao djelatnost i odravao veze sa mnogim naprednim ljudima na teritoriji branskog sreza u Bosanskom amcu, Oraju, Raljevu, Bukviku, eliu, Vraiima i drugim naseljima. Pod uticajem Naste Nakia u Bukviku je stvoreno iroko opoziciono raspoloenje prema organima vlasti, pa je esto dolazilo do sukoba izmeu mjetana i organa vlasti. andarmi su se naroito okomili na familiju Kaurinovia, posebno na Petra. Dolo je i do fizikog obrauna, pa su andarmi morali pobei. Nasto je oformio skromnu itaonicu u kojoj su se mogla nai djela mnogih naprednih pisaca. Svoje glavne oslonce Naki je naao u omladincima Petru Kaurinoviu, Janku Vasiu i Jakovu Mitroviu. Branski sreski komitet je takoer odravao kontakte sa komunistima u Bijeljini, Gradacu i Tuzli. U Sreskom komitetu Nasto Naki je bio sekretar, a lanovi: Ahmet Kobi, Boria Kovaevi, Pero uski, Milan Marinkovi i Haris Sulji. Skojevska organizacija u Brkom, formirana 1939. godine, razvila je veoma ivu aktivnost na pridobijanju, okupljanju i organizovanju omladine za ideje socijalizma i demok23

24

Ljubinka Baovi, Prilog istraivanju radnikih biblioteka i itaonica u Bosni i Hercegovini izmeu dva svjetska rata (1918-1941), Prilozi Instituta za istoriju, Sarajevo 1979, str. 225-226. Asim Mujki, n.. str. 814-815.

44

ratije, a protiv faistike i nacistike ideologije i njihovih pristaa ljotievaca i frankovaca. Skojevci su djelovali i imali snaan uticaj u kulturno-prosvjetnim i sportskim drutvima omladine. Na mnogim izletima, priredbama, gostovanjima, kroz razgovore, programe priredbi i manifestacije, propagirane su socijalistike ideje. Skojevska organizacija Brkog odravala je veoma tijesne kontakte sa bijeljinskom skojevskom organizacijom. Dolo je do meusobnih kontakata i blieg upoznavanja. U gradu je organizovana velika proslava 1. maja 1940. godine. Omladinci su zajedno sa lanovima Partije i ostalim pristalicama socijalistikih ideja organizovali izlet na kojem je bilo izvedeno nekoliko uspjenih prigodnih programskih taaka. Organizacija je pred rat narasla na oko 40 lanova, formirano je vie aktiva, zatim Mjesni i Sreski komitet SKOJ-a. Na kursu za skojevske rukovodioce Bosne i Hercegovine, koji je odran poetkom avgusta 1940. godine, u umi PaIjani iznad sela Vesela kod Bugojna, meu 70 polaznika bili su i predstavnici branske skojevske organizacije, Nasto Naki i Tihomir Vratanovi. Taj kurs je mnogo znaio za sticanje saznanja i praktinog iskustva u radu sa omladinom, pred sudbonosne dogaaje koji su slijedili 1941. godine. Tree otvoreno pismo bosansko-hercegovake omladine pod naslovom Protiv rata!, Za slobodu, demokratiju i ravnopravnost naroda!, Za autonomiju Bosne i Hercegovine! potpisali su, pored ostalih, i studenti iz Brkog: Simo Petrovi, Branko Repi, Olga Naki, Radivoje Pavlovi, Mori Papo i Vojislav Magazinovi. Poslije povratka sa robije, septembra 1931. godine, Mitar Trifunovi Uo je konfiniran, prvo u svoje rodno selo Brvnik, pa onda u Bosanski amac, malo mjesto koje tada nije imalo ni 3.000 stanovnika. Uo je prvo vrijeme morao biti veoma obazriv i indirektno djelovati. Vremenom je upoznao sredinu, koja se navikla na njega, a policija je postala manje podozriva jer nije mogla primijetiti nita sumnjivo u njegovom ponaanju. Kada se zaposlio u Srpskoj zemljoradnikoj kreditnoj itarskoj zadruzi, ukazala se ira mogunost kontaktiranja, jer su mu ljudi prilazili kao obraz45

ovanom i dobronamjernom ovjeku i traili pomo i savjet. Uo je vremenom upoznao mnoge ljude i ocijenio kome moe prii. esto je kontaktirao sa Hasanom Zaimoviem, uesnikom oktobarske revolucije, Acom oreviem, Brankom Miljkoviem i Spasojem Uiniem na koje je prenosio svoja politika ubeenja. Odravao je veze sa tuzlanskom partijskom organizacijom i partijskim radnicima iz drugih mjesta koji su dolazili u Bosanski amac. Pod Uinim uticajem je novembra 1938. godine u Bosanskom amcu formirana URS-ova sindikalna podrunica obalskih radnika i uskoro je njih 100 stupilo u trajk, traei sklapanje kolektivnog ugovora. Krajem 1940. obalski radnici su ponovo trajkovali traei poveanje nadnica i poboljanje uslova rada. 25 Po Uinom savjetu jedan broj ljudi u Bosanskom amcu bio je pretplaen na list Narodne novine koji je u Zagrebu izdavao Boidar Adija. Jedan broj ena bio je pretplaen na napredni asopis ena danas. U selu Pisarima zalaganjem naprednih seljaka otvorena je itaonica koja je raspolagala mnogim knjigama i asopisima koji su bili na indeksu zabranjenih publikacija. U Modriu, Odak i okolna sela prije rata su esto dolazili aktivisti radnikog pokreta i ljudi naprednih politikih pogleda, rodom iz ovog kraja. Oni su vrili znatan politiki i kulturni uticaj na svoje mjetane. Povezivali su se sa ljudima koji su bili demokratski i antifaistiki orijentisani i politiki djelovali u svom rodnom kraju. To su u prvom redu bili Risto Mikii, dr Mustafa Mujbegovi i Ugljea Danilovi. Risto Mikii je u prvim godinama estojanuarske diktature rukovodio partijskom organizacijom u Sarajevu. U aprilu 1932. uestvovao je na pokrajinskoj konferenciji bosanskohercegovakih komunista koju je sam pripremao, a koja se, pored ostalog, bavila pitanjem stvaranja posebnog partijskog rukovodstva za Bosnu i Hercegovinu. Tada je izabran za sekretara pokrajinskog rukovodstva. Uhapen je u
25

dr Ibrahim Karabegovi, n.l.str. 301-304; Graa za monografiju Bos. amca i okoline, str. 65, Radmilo Kljaji, Narodni i radniki tribun Mitar Trifunovi Uo, Politika od 6. do 16. marta 1980. godine.

46

poznatoj provali decembra 1932. godine. Osudio ga je Sud za zatitu drave na 8 godina zatvora. 26 Dr Mustafa Mujbegovi pripada plejadi narodnih ljekara koji su svojim ljudskim i intelektualnim kvalitetima, u ondanjoj sredini uivali veliko potovanje i mogli ostvariti znatan politiki uticaj. Studirajui u Beu rano se ukljuio u veoma razvijenu aktivnost studenata - marksista i kao kurir jugoslovenskog partijskog rukovodstva, koje se u to vrijeme nalazilo u Beu, esto, po zadacima, putovao u Jugoslaviju. Kasnije u Tuzli, kao ljekar i pogodna partijska linost radi na mnogim sektorima partijsko-politikog rada. Javnim istupima, predavanjima i drugim nainima, koristei se svojim ljekarskim, prijateljskim i roakim vezama, irio je socijalistike ideje i imao vidan uticaj ne samo u Tuzli nego i u svojim rodnim Tarevcima, Modrii, Gradacu i okolnim selima. Ljudi su znali da je po ubeenju komunista, sluali ga, i vjerovali da je istina i pravo ono to govori. 27 U ljeto 1939. godine aktivisti KPJ su organizovali trajk radnika na Pustari, sa zahtjevima da im se povise nadnice i ogranii radni dan na 12 asova. I pored represalija od strane andarma i organa vlasti, trajk je uspio. Ugljea Danilovi je u svojim estim putovanjima po Bosni i Hercegovini, kao lan najvieg partijskog rukovodstva za BiH, dolazio u svoju rodnu Gnionicu, Odak i Modriu, sastajao se s naprednim ljudima i usmjeravao njihovo politiko djelovanje. U pustari Petar Mrkonji u Modrii radili su Vjekoslav Bakuli, 28 Mihailo Klajn, 29 Vojo Stupar i Josip Rolih. Bakuli i Klajn, lanovi KPJ, bili su povezani sa osijekom partijskom organizacijom i odatle donosili marksistiku literaturu koju su davali na itanje ljudima sa kojima su bili povezani. Zbog. irenja marksistike literature u Modrii andarmi su 1935. godine izvrili pretres u kui Mustafe Gra26 27 28 29

Vlajko Begovi, Orijentacija na oruani ustanak partijske organ.zacije BiH u periodu 1930-1932, Pregled br. 10, Sarajevo, 1969, str. 308-318. Abdulah Sarajli, Zapis o doktoru Mujbegoviu, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 1, str. 431^137. Istaknuti partijski rukovodilac u Slavoniji. Poginuo 22. 11. 1941. u borbi sa ustaama izmeu Vukovara i Osijeka. lan okrunog partijskog rukovodstva za Osijek. Uhapen septembra 1941. godine, osuen na smrt od ustakog prijekog suda i strijeljan.

47

bia, a u januaru 1937. u kui Pere Kovaevia. Tada su bili uhapeni Pero Kovaevi, Ljubo Devi i Mustafa Grbi, koji su bili u vezi sa Ugljeom Daniloviem. Ponovo su u junu 1937. godine uhapeni Pero Kovaevi i Ljubo Devi i sa njima Ferid irbegovi i Stevo Lazi. Istraga je voena nekoliko mjeseci. Poto organizovan rad nije dokazan, Okruni sud u Tuzli donio je oslobaajuu presudu. U Tarevce i Modriu je esto dolazio Smail Mujbegovi, stolarski radnik, lan KPJ koji je radio u Beogradu. On je donosio marksistiku literaturu, letke i proglase i dijelio ih svojim mjetanima. Na propagiranju komunistikih ideja radili su jo edo Stoji, Aco Stoji, Slobodan Jankovi, Mustafa Grabi, Rado Stanii i Ivo ubari iz Dobrinje. 30 U Odaku je u godinama pred rat djelovao Boko Milutinovi edo. Pripremio je mnoge napredne omladince za dogaaje koji e slijediti, orijentiui ih da slijede put na koji je ukazivala Komunistika partija Jugoslavije. U Modrii i okolnim selima osjeao se snaan uticaj omladinske organizacije. Omladinci su posebno bili aktivni u kulturno-prosvjetnim i sportskim drutvima i organizovali su mnoge omladinske skupove pod raznim izlikama. U proljee 1940. godine u Tarevce i Modriu je dolazio Enver iljak, sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a za tuzlansku oblast. On je u Modrii formirao aktiv SKOJ-a u kojem su bili Seiko Avdi, Aziz Terzi i Mehmed Mujbegovi. Avdi i Mujbegovi su, poslije, u jesen 1940, prisustvovali na oblasnom savjetovanju SKOJ-a u Solini kod Tuzle. U svoje rodno mjesto Gradaac su esto dolazili i u njemu boravili izvjesno vrijeme lanovi KPJ i SKOJ-a i drugi napredni ljudi koji su se idejno identifikovali sa komunistima. Oni su u razgovorima sa svojim prijateljima i poznanicima objanjavali politiku situaciju i socijalne prilike, ukazujui da se samo akcijom radnike klase i drugih naprednih snaga, pod vodstvom Komunistike partije, stanje moe izmijeniti. To su u prvom redu bili Josip iber koji je kao stari partijski rukovodilac ivio i djelovao u Beogradu i Za30

Hakija Muradbegovi, Hronika Tarevaca, Optinski komitet SKJ Modrica, 1970. str. 29.

48

grebu; Hasan Kiki, marksista i knjievnik, pisac poznatih djela sa socijalnom tematikom iz bosanske sredine (Ho-ruk, Bukve, Provincija u pozadini), koji je ivio u Zagrebu; Lea Kraus, omladinski rukovodilac, kojoj je sudio Sud za zatitu drave i borac internacioanalnih brigada u paniji; Ivica Vilar koji je kao komunista djelovao meu radnicima eljezare i rudnika u Zenici; Slavica Sloboanac komunista iz Zagreba, rodom iz Gradaca sa svojim muem Radom Zigiem i Midhat Muradbegovi, pripadnik revolucionarnog omladinskog pokreta koji je djelovao u Banjoj Luci, Osijeku i Zagrebu gdje se kolovao. Organizovaniji rad na irenju naprednih ideja i na razvijanju politikih akcija u Gradacu poinje 1939. godine. U to vrijeme premjeteni su u ovo mjesto, koje se smatralo za zabaenu i nerazvijenu sredinu; Ismet Terzimehi, sudija, rodom iz Maglaja, poznat u ranijem mjestu slubovanja - Mostaru - kao istaknuti partijsko-politiki radnik koga je Oblasni komitet KPJ za tuzlansku oblast zaduio za partijsko-politiki rad u Gradacu; Edhem amo, veterinar, marksistiki orijentisan intelektualac, raniji pripadnik naprednog studentskog pokreta u Zagrebu, te napredni uitelji Hamid Mazalovi i Hakija Raljevi. Oni su u Gradacu dobro primljeni i ubrzo su se povezali sa naprednim mladim ljudima koji su ranije dolazili u kontakte sa Hasanom Kikiem, Josipom iberom i drugim. To su bili Aco Novoilov, student prava, lan SKOJ-a; Mehmedalija Tufeki, brijaki radnik; Teufik Imamovi, krojaki radnik i Mehmedalija Meho Abdulahamidovi, slubenik. Skupljeni u maloj, nerazvijenoj sredini koja je jo odisala feudalnim nasleem, ovi ljudi brzo su se poeli isticati svojim inicijativama i djelovanjem na polju mijenjanja postojeeg u novo, bolje. To im je ubrzo donijelo znatan ugled i uticaj u svim sredinama, osobito kod omladine i u postojeim kulturno-prosvjetnim drutvima u kojima su ranije odluivali feudalci i klerikalci. U Gradaac su, takoer, dolazili Cvijetin Mijatovi i Rato Dugonji. Oni su kontaktirali po partijskoj, odnosno skojevskoj liniji, sa Ismetom Terzimehiem, Acom Novoilovim i ostalim naprednim ljudima u duhu linije KPJ na okup49

ljanju svih naprednih snaga u borbi protiv nadolazeeg faizma i nenarodnih reima u zemlji, za socijalistike ideje i za politiku narodnog fronta. Terzimehi i Novoilov su odlazili u Tuzlu na sastanke sa lanovima Oblasnog komiteta za tuzlansku oblast radi usklaivanja partijsko-politikog rada. Aco Novoilov prisustvovao je oblasnoj konferenciji SKOJ-a u ljeto 1940. u Solini kod Tuzle.31 U Srebreniku je napredni uitelj Mehmed Ibrahimovi, simpatizer KPJ, ostvarivao znatan politiki uticaj meu svojim seljanima. Bio je povezan sa mnogim naprednim ljudima iz Gradaca, Tuzle i Brkog. Uitelji Mustafa Mirica u D. Ljenobudu, Safet Pai u Seoni i Muslija Avdi u Gnojnici su zajedno sa Ibrahimoviem ostvarivali znatan kulturnoprosvjetni i politiki uticaj, naroito meu omladinom u srebrenikom kraju i doprinijeli irenju ideja bratstva i jedinstva. U rano proljee 1941. godine formirana je partijska organizacija u Graanici iji je sekretar bio Velo uput, a lanovi Kemal Prohi i Mustafa Ustavdi. Kandidati za lanove KPJ su postali Ahmet Duri i Demal Sua. Kemal Prohi je uestvovao na kursu partijskih i skojevskih rukovodilaca, poetkom avgusta 1940. godine, kod Bugojna. Sa sekretarom partijske elije u Graanici bio je povezan Midhat Muradbegovi koji je tada radio kao uitelj u Doborovcima i u tom kraju politiki djelovao. uput je najvie radio sa omladinom, pa je uskoro formirao aktiv SKOJ-a u gradu u koji su primljeni: Ekrem Duri, Hajro Mehinagi, Stevo Milovanovi, Desimir Jovanovi, Salih Osmanbegovi i Rizo Mehinagi. Ekonomske prilike na podruju Posavine i Trebave, neposredno pred sudbonosne dogaaje 1941. godine, karakterisalo je, naglo polarizovanje. Na jednoj strani bilo je siromano seljatvo i sitne zanatlije u propadanju, pred prodorom industrijske proizvodnje, a na drugoj mali broj bogatih trgovaca i veleposjednika. Politike prilike karakterisala je
31

Graa za izradu monografije o NOP-u u Gradacu, Gradaac 1979, str. 10-29; Mehmedalija Tufeki, Uticaj radnikog pokreta Tuzle na politika kretanja u Gradacu, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 1, str. 816-821.

50

apatija, nezadovoljstvo i iekivanje. Graanske politike partije su uglavnom bile kompromitovane i nesposobne da pruaju odgovore i otvaraju perspektive u tako sloenim zaotrenim drutvenim protivurjenostima. To je bilo pogodno tlo za djelovanje naprednih pojedinaca i grupa iz redova lanova KPJ i SKOJ-a i njihovih simpatizera. Pozivi komunista i naprednih ljudi, imali su jak odjek, to se potvrdilo pri dizanju ustanka. Seljaci, radnici i napredni intelektualci - Srbi, Hrvati i Muslimani - ovog podruja, su masovnim ueem u NOB, dali svoj prilog ostvarivanju ideja i programa koji su im predoavali komunisti i napredni ljudi u predveerje drugog svjetskog rata.

51

DIO

RAZVOJ NOP-a NA TREBAVI I U POSAVINI DO FORMIRANJA ODREDA

Prilike

Posavini

na

Trebavi

od

kapitulacije

bive jugoslovenske

vojske

do

ustanka Pripreme, Tekoe u razvoju NOP-a 1942. poetak i razvoj mjere ustanka i akcije okupatora NOP-a i kvislinga

godine -

Oivljavanje

aktivnosti

PRILIKE U POSAVINI I NA TREBAVI OD KAPITULACIJE BIVE JUGOSLOVENSKE VOJSKE DO USTANKA U aprilskom ratu, 1941. godine, u njegovoj drugoj fazi od 10. do 14. aprila, na tlu Posavine i Trebave nale su se tri divizije bive jugoslovenske vojske - Bosanska, Osjeka i Vrbaska - rasporeene frontom prema Savi, od Brezovog Polja do Brusnice - sa zadatkom da na rijeci Savi i u pojasu bosanskih pretplanina - Vujaku, Trebavi i Majevici zadre nadiranje snaga njemakog 46. oklopno-motorizovanog korpusa. Nijemci su forsirali Savu 12. aprila na vie mjesta, i uz pojaano dejstvo svoje avijacije, koja je tukla kolone jugoslovenske vojske u povlaenju, eljeznike vorove i gradove, nastavili nadiranje ka jugu. Jedinice jugoslovenske vojske su se povlaile ka liniji Doboj - Tuzla, da bi tu organizovali slijedei pojas odbrane. Na putevima od Modrie i Gradaca prema jugu, mnoge jedinice su se raspale. Vojnici su ostavili oruje i samoinicijativno, u grupama i pojedinano, nastojali da to prije stignu do svojih kua, kako bi izbjegli odlazak u zarobljenitvo. Meutim, mnogi koji su bili daleko od svojih kua i sluali nareenja svojih starjeina, skupljali su se na zbornim mjestima odakle su odvedeni u zarobljenitvo. etrnaestog aprila u 17 asova komandant njemakog 46. korpusa uputio je ultimatum traei da sve jugoslovenske jedinice, na pravcu kretanja njemakih kolona u Bosni, poloe oruje i prikupe se na zbornim mjestima, gdje su trebale da saekaju dalja nareenja. Istim ultimatumom je zatraeno da se putevi oslobode za nesmetano kretanje njemakih vozila, a mostovi i TT linije predaju u ispravnom 55

stanju. U toku 15. aprila 114. oklopna divizija, poslije kraeg sukoba sa jedinicama 2. armije kod Doboja, stigla je u Sarajevo. Dva dana kasnije, 17. aprila, jugoslovenska vojska je zvanino kapitulirala. 1 Njemake jedinice koje su izvrile okupaciju Jugoslavije kratko vrijeme su se zadrale u mjestima bivstvovanja, i uskoro su se, uz eljeznike pruge, svakodnevno mogli vidjeti transporti njemakih vojnika, koji su prevoeni prema istoku. Na teritoriji Jugoslavije stigle su nove njemake posadne jedinice, meu kojima i 118. divizija koja se razmjestila, uglavnom, po garnizonima u Bosni. Najblii podruju Posavine i Trebave bio je 1. bataljon 750. peadijskog puka, koji je stacioniran u Slavonskom Brodu. Kasnije je jedna njemaka jedinica dola u Brko. Pod zatitom njemakih trupa i uz pomo raznih njemakih vojnih i upravnih komandi i ustanova, uz koje su se odmah nali folksdojeri, uspostavlja se nova ustaka vlast, razliitim tempom, zavisno od lokalnih prilika. Poto nije imala unaprijed pripremljeni kadar da pokrije itavu teritoriju, ustaka vlada je u pojedina mjesta poslala ljude iz drugih mjesta da preuzmu vlast. U Posavini i Trebavi ustae su pred rat imale malo pristalica. 2 Zbog toga okupljaju u svakom mjestu po nekoliko ljudi, bez ugleda, eljni vlasti i pljake i stvaraju ustake tabore i logore. Narod ih je nazvao divljim jer su vrili zloine, nasilje i pljaku po linim
1

Dr Zdravko Antoni, Okupacija i poetak okupatorskog i ustakog terora u tuzlanskoj oblasti, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 1, str. 735-737. U Brkom su ustaku vlast uspostavili Marko Tubi, Dane Babi, Raid Uianin, Ljubo Lastri, Martin Petrovi, Ante imi i Salko Salkovi, a od avgusta 1941. kada je premjeten iz Gradaca, njima se, kao novi kotarski predstojnik, pridruio Vjeeslav Montani koji se prije rata specijalizirao i borbi protiv komunista u beogradskoj policiji. Oni su svojim zloinakim djelima prevazili sve to je do tada u narodu ovog kraja bilo poznato o zloinu. U Gradacu su se uz Vjeeslava Montanija prvog kotarskog predstojnika nali na zloinakom poslu Sreko Kati, Mirko Baka, Mustafa Huselji, Redo Bristri i svetenik Jakov Barii. U Modrii ustaki logor su formirali Milo Pavi, Kazimir Nandor, Ivo Stefanac Opanar i Alija Tursi. U Odaku glavni ideolog i organizator ustaa bio je dr Zdenko Odi. U Bosanskom Samcu ustaku vlast su organizovali Ivo Vrlji, Ilija Manduka, bivi policajac i Tomas Mane kulturbundovac. Kasnije je za logornika doao Franjo Homa.

56

sklonostima i eljama. Poto u svoje redove nisu mogli okupiti uglednije ljude iz hrvatske i muslimanske sredine, nego drutveni olo, oni nisu mogli u narodu stei nikakvo potovanje, ve su protiv sebe izazvali revolt naroda ili pak pasivnu rezistenciju. 3 Kasnije su se regrutovali u posebne ustake jedinice koje su bile u sastavu Ustake vojnice. Pri dolasku njemakih trupa prvi koji su im se nali na usluzi bili su pripadnici njemake narodnosti - kulturbundovci. U Pavelievoj dravi oni su dobili novo ime - folksdojeri. U pogledu prava i privilegija, bili su izdvojeni od ostalog stanovnitva i ponaali se u skladu sa nacistikom teorijom o vioj rasi. U novom reimu nastojali su ne samo da steknu visoke poloaje i uticaj, nego i da se obogate preuzimanjem imovine Jevreja i Srba. U poetku stvaranja sistema vlasti NDH pojavljuju se anarmi, koji dobijaju novo ime - orunici. Jo od aprilskog rata oni su pomagai prvo Nijemaca, a zatim ustaa u prikupljanju oruja, koje je ostalo rasuto ili skriveno poslije kapitulacije bive jugoslovenske vojske. Iz njihovih redova su iskljueni Srbi i Crnogorci, a primljeni novi - Hrvati i Muslimani koji nisu proli redovnu obuku. Bive andarmerijske pukove zamijenile su orunike pukovnije, a andarmerijske ete - orunika krila. Vodovi su zadrali svoje ime, a andarmerijske stanice su postale orunike postaje (bataljoni nisu postojali). Posavina i Trebava su teritorijalno spadale u nadlenost orunikog krilnog zapovjednitva sa sjeditem u Tuzli, a od februara 1942. u Slavonskom Brodu. Oruniko krilno zapovjednitvo imalo je vodove u Brkom, Brodu, upanji, Doboju i Tuzli. Oruniki vod u Brkom imao je postaje u Brezovom Polju, Brkom, Oraju, eliu, Dubravama, Bosanskom Samcu, Gornjem abaru i Sibonici; a oruniki vod u Derventi, postaje u Gradacu, Modrii, Srnicama i Odaku, dok su vodu sa sjeditem u Doboju pripadale i postaje u Osjeanima i Graanici. 4 Orunici su u novoformiranoj NDH u poetku njtenog bitisanja imali vrlo vanu ulogu, jer su tada
3 4

Dr Zdravko Antonic, n.. str. 740. Isto, str. 742.

57

bili jedina ranije organizovana oruana snaga sa bogatim iskustvom u sprovoenju policijskih mjera. Na osnovu njihovih spiskova i podataka, poslije napada Njemake na SSSR, uhapeni su mnogi komunisti i ostali antifaisti. U ustanku su orunike postaje, bile prve mete napada ustanika. Samo na podruju Posavine i Trebave bilo je 1941. godine 11 orunikih postaja koje su u uslovima uspostavljanja ustake vlasti obezbjeivale njenu egzistenciju i razvoj i sluile kao izlazita i sabiralita prilikom hapenja i terorisanja srpskog stanovnitva, Jevreja i naprednih ljudi, bez obzira na etniku pripadnost. U administrativnom pogledu teritorija NDH je podjeljena na 22 tzv. velike upe, a ove na kotarske oblasti. Velika upa Posavje sa sjeditem u Slavonskom Brodu obuhvatala je na bosanskoj strani kotare: Bosanski Brod, Derventu, Gradaac, Brko i Bijeljinu, a na slavonskoj samo Slavonski Brod i akovo. Pri formiranju velike upe Posavje, koja je u svojoj teritorijalnoj nadlenosti imala bive hrvatske i bosanskohercegovake kotare, ustaka vlada htjela je pokazati da je Bosna i Hercegovina hrvatska oblast i uvrstiti ideju o jedinstvenom istorijskom i nacionalnom prostoru Hrvatske i Bosne i Hercegovine. 3 Na elo velikih upa postavljeni su veliki upani, a na elo kotarskih oblasti i kotarskih ispostava kotarski predstojnici, odnosno upravitelji ispostava. Bive optinske uprave su zamijenili optinska poglavarstva na elu sa naelnicima. Branska kotarska oblast imala je kotarsku ispostavu u Bosanskom Samcu, a Gradaaka u Odaku. U zapadnom dijelu branskog sreza postojala su optinska poglavarstva u Bosanskom amcu, Oraju, Bukviku, Donjoj Mahali, Dubravama, Gornjem Rahiu i Tramonici, a kasnije i u Obudovcu. U gradaakom kotaru optinska poglavarstva bila su u Gradacu, Modrii, Odaku, Srnicama i Vranjaku. Ustaka vlast je uspostavljana sa vrha na dole. Kotarske predstojnike je postavljalo Ministarstvo unutranjih poslova na prijedlog ustakih podrunih organizacija, a na dunost
5

Fikreta Jeli-Buti, Ustae i NDH 1941-1945, Liber-kolska knjiga, Zagreb, 1974, str. 105.

58

velikih upana su dolazile istaknute ustae. U optinama i kotarima izvrene su mnoge personalne promjene. Neki funkcioneri su otputeni ili premjeteni. Ustae su na poloaje u administraciji dovodili svoje istomiljenike i prijatelje, ali je ostao i veliki broj onih koji su zadrali svoje funkcije ili dobili vee. Sudovi su takoe bili centralistiki organizovani, jer ustaki totalitarni sistem nije dozvoljavao nikakvu samostalnost. Uz redovne sudove (stol sedmorice, okruni i kotarski sudovi) uvedeni su i vanredni ustaki sudovi. Tu su spadali u prvom redu ustaki prijeki pokretni sudovi koji su ili iz mjesta u mjesto, izricali surove, obino smrtne kazne, nastojei na taj nain suzbiti otpor naroda protiv ustake vlasti. Policijski aparat NDH je organizovan u okviru Ravnateljstva za javni red i sigurnost i Ustake nadzorne slube. Prvi se bavio policijskim poslovima, a drugi obavjetajnom i kontraobavjetajnom djelatnou. Ravnateljstva za javni red i sigurnost bila su u nadlenosti Ministarstva unutranjih poslova, odnosno velikih upa. Ustaka nadzorna sluba je bila posebna organizacija sa svojim organima u sjeditima velikih upa i kotara, u iju nadlenost su spadali i koncentracioni logori. Organi UNS su se posebno orijentisali na borbu protiv komunista i ostalih antifaista. 6 Po ulasku njemakih trupa u Zagreb, sutradan po proglaenju NDH, Slavko Kvaternik ministar vojske u Pavelievoj vladi izdaje naredbu o osnivanju vojske i mornarice NDH. Domobranstvo je trebalo da predstavlja redovnu vojsku regrutovanu po sili zakona. Na najvia komandna mjesta dolaze bivi austrougarski oficiri. Na teritoriji Bosne i Hercegovine, koncem aprila, formirano je Bosansko divizijsko podruje kao najvii vojnoteritorijalni organ, sa popunidbenim zapovjednitvima (vojnim okruzima) u koje se uskoro sleglo mnotvo vojnih obveznika koji su upuivani u novoformirane domobranske jedinice. U mobilizacijskom smislu Posavina i Trebava su pripadale Popunidbenom zapovjednitvu u Tuzli. Na bosanskom divizijskom podruju, u
6

Dr Ferdo ulinovi, Okupatorska podjela Jugoslavije, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1970, str. 225-226.

59

prvo vrijeme su formirane tri domobranske pukovnije, od kojih je jedna (Osma) bila stacionirana u Tuzli. U domobranske jedinice, stacionirane na teritoriji istone i srednje Bosne, uglavnom su dolazili regruti iz zagrebakog, osjekog i vinkovakog regrutnog podruja. Ustae su, uz potpunu saglasnost Nijemaca, htjele stvoriti jednonacionalnu dravu. Obreli su se na Srbe i Jevreje koje su stavili van zakona, dok su Muslimane uvrstili u Hrvate. U tom smislu razvili su veoma jaku propagandu preko tampe, ostalih glasila i javnim istupima funkcionera, osobito ustakog ideologa Mile Budaka koji je esto u svojim govorima naglaavao ustaku krilaticu: Srbe na vrbe. Poeli su progoni Srba i Jevreja, raznoenje i unitavanje njihove zajednike i line imovine na osnovu Pavelievih zakonskih odredbi O zatiti arijevske krvi i asti hrvatskog naroda i Ouvanju hrvatske narodne imovine. U industrijska preduzea, trgovine i zanatske radnje Jevreja i Srba koji su iseljeni ili pobijeni, postavljeni su ustaki povjerenici koji su se vie bavili pljakom, nego trgovakom i zanatskom djelatnou. Sva nepokretna imovina srpskih i jevrejskih kulturno-prosvjetnih drutava predata je ustakom Savezu napredkovih zadruga. Osnovane su komisije za ponovu koje su preuzimale imovinu protjeranih Srba. Zakonskom odredbom o dravljanstvu morao je svaki graanin da dokazuje svoje porijeklo. Na osnovu te odredbe progonjeni su i oni koji su imali nekog, pa i dalekog pretka Jevreja. Jevreji su se nali u tekom poloaju, kakav se nije pamtio u cjelokupnoj etiristogodinjoj istoriji njihovig ivljenja na bosanskohercegovakom tlu. Morali su nositi ute trake oko rukava, raditi na kuluku, nisu smjeli izlaziti na javna mjesta, bili su na svakom koraku maltretirani, pljakani, a nou odvoeni i ubijani. Graani drugih narodnosti ulagali su napore, i sami se esto izlaui ivotnoj opasnosti, da im prue pomo u hrani, ogrjevu i novcu. Tajno su ih obilazili i uvjeravali da nisu sami i da e pravda na kraju pobijediti. Srbi su se takoer nali u poloaju graana drugog reda. Otputani su sa posla, zabranjeno im je kretanje po60

slije policijskog asa, okupljanje na javnim mjestima, zabranjena je i upotreba irilice, obavljanje vjerske s|ube i upotreba zvona na crkvama. Odmah je poelo hapenje i protjerivanje svetenika, intelektualaca i drugih uglednih ljudi. Za vrijeme policijskog asa odvoeni su od svojih kua trpani u transporte i upuivani u Srbiju, obino uz iznuenu dobru nagradu da bi ostali u ivotu, ili su zadravani u zatvorima kao taoci. Tokom maja 1941. godine, na osnovu poslanice nadbiskupa Alojzija Stepinca, poelo je prekrtavanje srpskog stanovnitva u rimokatoliku vjeru. Taj proces u veini mjesta, a pogotovo u selima, nije imao uspjeha, prvenstveno zbog otpora stanovnitva. 7 U Brkom su rimokatoliki svetenici Ante Kljaji i Ilija Violoni sa kotarskim predstojnikom Vjeeslavom Montanijem postavili sebi cilj da do kraja 1941. godine izvre prekrtavanje svog srpskog stanovnitva u kotaru. Krajem novembra i poetkom decembra u Brkom je uhapeno oko 150 Srba i zatvoreno u zgradu gimnazije. Svueni, bosi i pretueni stajali su na temperaturi od -15, onda sprovedeni preko Save u Gunju gdje je predstojnik Montani obeao da e biti puteni ako podnesu molbe za pokrtavanje. Nisu imali izbora. Fra Ilija Violoni je na prekrtavanju govorio da im je spasio due, ali nije siguran da im je spasio i tijela. Nije htio vriti prekrtavanje bez potvrde ustakih vlasti o dostojnosti molioca da primi rimokatoliku vjeru, za koju su se davale velike pare. 8 Nisu svi rimokatoliki svetenici prili sa takvom usrdnou i cinizmom sprovoenju okrunica nadbiskupske kancelarije. U drugim mjestima Posavine i Trebave nije dolo do ovakve primjene nasilja da bi ljudi promijenili svoju vjeru. Katoliku vjeru su primali pojedini inovnici i trgovci da bi sauvali svoj imetak i poloaj. Poto iseljavanje i prekrtavanje nije dalo zadovoljavajue rezultate, ustae prilaze masovnoj fizikoj likvidaciji srpskog stanovnitva, prvo onih za koje su pretpostavljali da bi mogli biti eventualni nosioci otpora, a zatim ostalih. U
7 8

Boro Popovi, Partizani u Posavini, Svjetlost, Sarajevo, 1978, str. 51. Rifat Piskavica, SKOJ u Brkom 1941-1942, Optinski odbor SUBNOR-a, Brko, 1974, str. 18.

61

toku tri noi u prvoj polovini decembra, ustae iz zloglasne 5. i 18. satnije koji su u Brko stigli iz Mitrovice, gdje su takoer pravili strane pokolje, pobili su u Brkom sve Jevreje na Savskom mostu i na starom pravoslavnom groblju. U slijedea tri dana pokupili su nasumice po gradu i okolnim srpskim selima mnoge Srbe, muili ih u zatvoru, ubijali, a zatim bacali leeve u Savu. Zatim su ili u udaljenija sela, hvatali ljude u kuama, umarcima, na poljima i ubijali ih. Ustae su eljele da izazovu neprijateljstvo Hrvata i Muslimana, prema Srbima, meutim, u tome nisu uspjeli. Muslimani i Hrvati, u velikom broju, nisu odobravali postupke ustakih vlasti prema Srbima i Jevrejima. Znajui da se oni nalaze u nevolji, traili su naina da im pomognu. Na Petrovdan 12. jula u Modrii i okolini ustae su uhapsili oko 300-400 Srba i sproveli ih u logor u Odak. Muslimani i Hrvati iz Modrie, Odaka i okolnih sela preduzeli su akciju da ih spasu. Odaani su se nadmetali ko e zatvorenicima donijeti u logor bolju hranu, cigarete, obuu i odjeu. Poslije tri dana ustae su morale pustiti zatvorenike. 9 Ljudi su izraavali solidarnost sa progonjenima i rtvama terora, pa su odravali i javne demonstracije, kao to je bilo u Bosanskom Samcu. 10 Samovoljnim ponaanjem ustaa nisu bili zadovoljni ni organi koji su po svojoj funkciji bili zadueni da vode rauna o javnom redu i bezbjednosti. Gotovo u svim mjestima Posavine i Trebave dolo je do meusobnog optuivanja kotarskih oblasti i ispostava, i ustakih logora. Ve 29. VI 1941. godine Pukari, kotarski predstojnik iz Brkog se ali Velikoj upi na ponaanje pripadnika ustakog logora u Brkom. On pie: Ustae sami izdaju propusnice, naredbe o
9 10

Muhidin Spui, Hronika Modrie, Optinski komitet SKJ, Modria, 1969, str. 83-84. U noi 14/15. juna 1941. godine ustaki oficir Cesar Lovro, koji je doao iz Zagreba, ubio je u kalani na oigled graana u Bosanskom amcu Hajrudina Izetbegovia, zbog toga to mu nije htio pokazati legitimaciju. Cjelokupno stanovnitvo ovog mjesta je javno izrazilo svoj protest zatvaranjem trgovakih, zanatskih radnji i kafana, i ueem na sahrani, koju su, zbog bojazni od izliva narodnog gnjeva prema ustaama, obezbjeivali njemaki vojnici. Ispostava kotarske oblasti u Bosanskom Samcu je tek poslije mjese i po dana poslala izvjetaj Velikoj upi o ovom dogaaju. (Arhiv VII, fond NDH, r.174, F.ll, reg. br. 32).

62

ogranienju kretanja, smjenjuju i imenuju povjerenike u idovskim radnjama, ispranjuju pojedine obitelji iz stanova, izriu i naplauju kazne, kanjavaju ljude i ubiru globe zbog redarstvenih prekraja, od uhapenika naplauju kauciju, hapse ljude i dugo ih dre u zatvoru i ne predaju ih redovnim vlastima na postupak, postavljaju povjerenike u pojedinim hrvatskim kulturnim drutvima, stvaraju neraspoloenje kod mjetana i u svemu mimoilaze upravnu vlast. Pukari pismeno trai od ustakog logora da mu preda sve uhapene graane na osnovu Pavelieve naredbe koja je tampana u 61. broju Narodnih novina, ali se ustae na to ogluuju. On je i dalje u svojim izvjetajima ukazivao na zloine i samovoljno ponaanje ustaa i na bezrazlono hapenje mnogih Srba - seljaka u optinama Brko, Brezovo Polje i eli na Ilindan 2. avgusta 1941. godine. Tog dana su ustae poele hapsiti seljake u srpskim selima i transportovati ih u Bijeljinu, odakle su mnogi otpremljeni u koncentracione logore. Neki pravoslavni svetenici su takoe uhapeni i protjerani u Srbiju. Na osnovu pritubi kotarske oblasti, Glavni ustaki stan je donio naredbu o smjenjivanju ustakog logornika u Brkom, Martina Petrovia. Na njegovo mjesto doao je Mato Raji, student - ustaa iz Zagreba. 11 Meutim, ustae nisu ostale dune Pukariu. U drugoj polovini avgusta na mjesto kotarskog predstojnika u Brko doao je iz Gradaca, po zlu poznati Vjeeslav Montani. Odmah je optuio svog prethodnika Pukaria i zapovjednika domobranske posade u Brkom satnika Boidara Mileusnia, da su titili Srbe i komuniste, zbog ega su se oni uskoro nali pred sudom. 12 Da bi pokazao da Srbi i Hrvati nisu imali nita zajedniko u jeziku, Paveli uvodi tzv. korienski pravopis i osniva ured za jezika pitanja. Uvode se nove rijei i kovanice, pre11

Izvjetaji kotarske oblasti Brko, Velikoj upi. Posavlje od 22. V, 9. VII, 28. VII i 8. VIII 1941. Arhiv VII, fond NDH, k.174, br. 4/2, 4/3, 4/5, 10/2 i 30/1. Izvjetaj velikog upana dr Vladimira Sabolia Ministarstvu unutranjih poslova od 23. I 1942. Arhiv VII, fond NDH, k.174, F.3, reg. br. 28/1.

12

63

uzete iz njemakog jezika, to izaziva podsmjeh i mnoge viceve na raun tog jezikog galimatijasa. 13 Ustaka propaganda nastojala je da se to vie ljudi prijavi u ustaku legiju, koja je odlazila na istoni front, i na dobrovoljni rad u Njemaku. Radi toga u gradove Posavine i Trebave dolaze Ademaga Mei, Bla Guti i Hakija Hadi, dre govore i ubeuju, ali je odziv bio veoma slab.14 Nijemci su prijetili da e za jednog svog poginulog vojnika strijeljati stotinu Srba, Jevreja i komunista. Ustae, pod prijetnjom smrti, pozivaju sve one koji posjeduju bilo kakvo oruje, da ga odmah predaju ustakim vlastima. Istaknuta su razna upozorenja da se graani moraju uredno odazvati svakom pozivu vlasti. Desetak dana nakon uspostavljanja NDH izdata je uredba o inovnitvu u kojoj izmeu ostalog stoji svi inovnici se stavljaju na raspoloenje nadlenom ministru koji ih moe bez obrazloenja otpustiti, dii od slube, umiroviti, premijetati bez njihove privole iz podruja jednog ministarstva u drugo, iz dravne slube u samoupravnu i u slubu javnog reda i obratno, bez obzira na dosadanje pravne odredbe i dosadanji poloaj.1'' Tom uredbom ustae su se uveliko koristile da nepoudne inovnike premjeste iz mjesta gdje su bili poznati i imali ugled, u mjesta, veinom zabaena, gdje im je politiko djelovanje lake bilo onemoguiti. Na osnovu te uredbe ustake vlasti su iz Gradaca odmah premjestili kotarskog veterinara Edhema amu, najprije u Fojnicu, a zatim u Fou, a Ismeta Terzimehia, sudiju kotarskog suda prvo u Mostar, a zatim u Visoko. Uporedo sa progonom Srba i Jevreja ustae su tragale za lanovima KPJ i SKOJ-a i za svima onima koji su sa komunistima na razne naine saraivali. Prikupljali su podatke o komunistima, njihovom kretanju i djelovanju i stvarali svoju evidenciju. Polovinom juna izdato je nareenje orunikim postajama da pohapse sve graane koji nisu lojalni NDH.
13 14 15

Dr Ferdo ulinovi, n.d. str. 228. Muhidin pui, n.d. str. 19-20. Fikreta Jeli-Buti, n.d. str. 101.

64

PRIPREME, POETAK I RAZVOJ USTANKA U vrijeme napada Njemake na Jugoslaviju komunisti su, shodno ranijoj direktivi svoga rukovodstva, traili svoje jedinice i javljali se dobrovoljno u vojsku, ali su u veini mjesta bili odbijeni. Kada se zavrio aprilski rat, komunisti koji su izbjegli zarobljenitvo, vratili su se u svoja mjesta, prili uspostavljanju partijskih veza, izvlaenju lanstva koje je dopalo u zarobljenitvo i pojaali mjere opreza prema novoj vlasti. Direktive usvojene na Majskom savjetovanju CK KPJ u Zagrebu prenio je komunistima tuzlanske oblasti, koncem maja 1941. u Tuzli, tadanji sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Iso Jovanovi. Savjetovanje je bilo posveeno problemima rada organizacija KPJ u uslovima okupacionog reima i pripremama komunista za dizanje naroda na oruani ustanak. lanovi oblasnog partijskog rukovodstva prenijeli su uskoro iz Tuzle direktive komunistima u gradovima i selima istone Bosne. U Modriu i Bosanski amac dolazio je iz Osijeka krajem maja ili poetkom juna 1941. Vjekoslav Bakuli, koji je simpatizerima KPJ prenio direktive o novom nainu rada i meusobnom povezivanju. Jedan od prvih zadataka je bio razotkrivanje namjera okupatora i ustakih vlasti, ukazivanjem na konkretne primjere njihovog dranja i ponaanja. Ovo je osobito bilo potrebno zbog Hrvata i Muslimana, jer su neki od njih gajili iluzije da e novi reim ukloniti nepravde koje su reimi bive Jugoslavije uinili za vrijeme svoje 23-godinje vladavine. U novim uslovima iskazala se politika bratstva i jedinstva kao jedina alternativa nejednakom tretiranju nacija, genocidu i izazivanju bratoubilake borbe koju je nametnuo okupator. Komunisti su dobili zadatak da prikupljaju i sakrivaju oruje i municiju, sanitetski materijal i drugu vojnu opremu. Preduzete su mjere da se partijske i skojevske organizacije ouvaju, proire, ojaaju i organizuju, kako bi mogle raditi u novim uslovima. Pojaane su mjere budnosti i uka65

zivano je na neophodnost stroge tajnosti i na potrebu mijenjanja mjesta boravka i stanovanja. U organizaciju KPJ i SKOJ-a primljeni su novi lanovi koji su ranije bili poznati po identinim pogledima sa komunistima. Napadom Njemake na SSSR, 22. juna, jo vie se oteava djelovanje lanova KPJ i SKOJ-a. Na osnovu direktive efa Gestapoa trebalo je pohapsiti po ranije pripremljenim, ili na osnovu lokalne situacije sastavljenim spiskovima, sve komuniste i njihove saradnike, i uputiti ih u koncentracione logore. Oformljene su komisije x koje e izvriti izbor lica koje treba uhapsiti i poslati u logor. U komisijama su bili ustaki i policijski funkcioneri, zapovjednici orunikih postaja i kulturbundovci. Na osnovu te naredbe u Brkom su odmah uhapeni istaknuti komunisti Ivica ermanovi, Hasan Buri, Safet i Zijah Salihodi i Hasan Trebinjevi, a uskoro i Milan Marinkovi. U Bosanskom Samcu je uhapeno 16 ljudi: Dimitrije Tovirac, Vaso Gligorevi, ore Radi, Vaso Bokovi, Too Bonjakovi, oko Masli, Kojo Mikii, Mihajlo Iki, Ratko Stavri, arko Rui, Aco Malinovi, Aco i Jovo Nikoli, Stojan ikani, oro kori, Armen Rozenzvajg, oko Vujani i Aco Cvjetianin. Mitar Trifunovi Uo poao je iz Bosanskog Samca prilikom povlaenja jugoslovenske vojske. Jedno vrijeme se skrivao u ilegalnim stanovima u Tuzli, Sarajevu pa opet u Tuzli, gdje je otkriven, uhapen i otjeran u logor u Jasenovac, gdje je kasnije ubijen. Na osnovu naredbe Ravnateljstva za javni red i sigurnost NDH od 15. jula i naredbe Glavnog ustakog stana od 19. jula 1941. uhapeni, za koje se smatralo da su komunisti ili saradnici komunista, a uz to su srpske i jevrejske narodnosti, su upueni u koncentracioni logor kod Gospia i tamo pobijeni. Vjeeslav Montani, kotarski predstojnik u Gradacu je nastojao da njegov spisak zatvorenih komunista i njihovih saradnika bude to vei, pa je u treoj dekadi juna 1941. u Modrii, Tarevcima i Gradacu uhapsio oko 27 lica. Poslao ih je u zatvor u kulu u Gradacu, gdje su ivotni uslovi bili veoma teki. Pod sumnjom da su komunisti, zatvoreni su Risto Mikii i njegova supruga Darinka, Pero Kovaevi, 66

Fuad Sulji, Reuf Grabonji, Husein Zei, Hajro Halilovi, Fehim Meanovi Dua, Veljko Jovanovi, Jozo Ljubas, Isidor Abinum, Vlajko Stanii, Niko Kovaevi, Mehmed Mujbegovi, Sakib Sulji, Ibrahim Mujbegovi, Esad irbegovi, Muradif Havki, Edhem Mujbegovi, Andro ubari, Abdurahim Otanovi, Niko Stani, efko Avdi, Ferid irbegovi i Himzo Salki iz Modrie, Tarevaca, Garevca, Kladara i Rijeana. Ovoj grupi zatvorenika je prikljuen Aco Novoilov iz Gradaca. Na osnovu pomenutih naredbi u Gospi su otpremljeni i tamo ubijeni Risto Mikii, Veljko Jovanovi, Aleksandar Novoilov, Vlajko Stanii i Isidor Abinum. Montani je uz to uhapsio oko 60 Srba iz Gradaca, Modrie i okoline. Ova hapenja izazvala su proteste graana Modrie, Tarevaca, Gradaca i ostalih naselja. Na osloboenju uhapenih intenzivno su radili simpatizeri KPJ koji su ostali na slobodi. Oni su angaovali mnoge ugledne graane da se zauzmu kod ustakih vlasti kako bi se uhapenima ublaio zatvorski reim i da se puste iz zatvora. Deputacije vienijih graana odlazile su u razne ustanove NDH, najee u Slavonski Brod i Zagreb, zalaui se za putanje na slobodu uhapenih. Odlaskom Montanija iz Gradaca i dolaskom Vatroslava Borkovia na rad u kotarsku oblast ove intervencije su donekle urodile plodom, pa je veina uhapenih, do novembra 1941. godine, putena kuama. Graani ovih mjesta su i na druge naine pomagali uhapenima da lake podnose zatvorski reim, redovno su im upuivali hranu, cigarete i preobuku. Okupator i ustae vode borbu protiv komunista svim sredstvima i metodama, jer ih smatraju svojim glavnim neprijateljima. Iako su pretrpjele znatne gubitke, zbog neopreznosti i neblagovremenog preduzimanja mjera za sklanjanje svojih lanova, organizacije KPJ nastoje da pregrupiu snage upuivanjem svojih lanova iz gradova u sela. Meutim, u gradovima ostaje dovoljno aktivista radi odravanja veza, prikupljanje oruja i opreme, i izvlaenja uhapenih iz zatvora.17 Poslije sjednice PK KPJ za BiH 13. jula, na kojoj je zakljueno da se u skladu sa odlukama CK KPJ od 4. jula od17

Dr Zdravko Antoni, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni, str. 107-108.

67

mah ide na pokretanje oruane borbe, lanovi Oblasnog komiteta KPJ i novoformiranog Oblasnog vojnog taba za tuzlansku oblast odlaze da organizuju prve vojne akcije. Oblasni vojni tab je odluio da centri ustanka u oblasti budu na Ozrenu, Biru i Majevici, pa je tamo uputio veinu svojih kadrova da rade na neposrednoj organizaciji ustanka, a poetkom avgusta 1941. godine i sam je sa Penika kod Tuzle otiao u Sekovie. 18 Podruje Posavine bilo je vezano za Majevicu, a podruje Trebave za Ozren. Iz tih ustanikih centara strujae uticaji, dolaziti poruke i aktivisti koji e uticati na razvijanje ustanka u Posavini i na Trebavi. Podruje Posavine je pripadalo branskom srezu i aktivisti iz Brkog su jo prije rata ostvarili niz kontakata i veza sa naprednim ljudima u selima i varoicama u Posavini. U vrijeme priprema za ustanak komunisti branskog sreza orijentisali su se na ljude sa kojima su prije rata kontaktirali i na one koji su se kao napredni ljudi, dolaskom okupatora, vratili u svoj rodni kraj. Poetnim pripremama za ustanak u Posavini i drugim dijelovima branskog sreza rukovodio je Sreski komitet KPJ za branski srez u sastavu: Pero uski, Ahmet Kobi, Nasto Naki i Milan Marinkovi. Oni su krajem maja 1941. izali iz Brkog 19 , povezali se sa mnogim naprednim ljudima i prili stvaranju organizacija u Raljevu, Bukviku, Brnjiku, Vraiima, Zoviku, Popovom Polju, Zabaru i Obudovcu. U ovim selima poelo je formiranje borbenih grupa. lanovi sreskog partijskog rukovodstva su odravali meusobnu vezu i vezu sa partijskom i skojevskom organizacijom u Brkom kojom je, poslije hapenja poznatih starijih komunista, rukovodio Haris Sulji. On je u partijskoj i skojevskoj organizaciji grada imao veoma odane, hrabre i neustraive pomagae. Vezu izmeu Sreskog komiteta koji
18

19

Dr Zdravko Antoni, Djelovanje KPJ na pripremama i pokretanju ustanka u Bosni i Hercegovini 1941, Oblasni vojni tab Tuzla 1941, str. 39, Univerzal, Tuzla, 1981. godine. Pred izlazak sreskog komiteta na teren u Brkom u kui Tihomira Vratanovia sastalo se petnaestak branskih komunista da se dogovore u vezi direktiva sa Majskog savjetovanja CK KPJ. Pored lanova sreskog komiteta na sastanku su bili: Hamid Berbi, Dragoljub Vratanovi, Haris Sulji, i jo neki. Na sastanku su govorili Ahmed Kobi i Pero uski, kako se treba pripremati za ustanak i kakve mjere treba greduzeti u vezi sa prilikama na branskom srezu (Boro Popovi, n.d. tr. 28).

68

se najee okupljao u Raljevu i organizacije KPJ u Brkom, odravao je preko porodice oki u Grbavici, Hasan Aganovi Ta. Posavski komunisti su komunicirali sa sreskim komitetom povremenim odlaskom u sjedite komiteta u Raljevu. Pero uski se kretao cijelim terenom Posavine i po ostalim dijelovima branskog sreza zahvaljujui svojim vezama i javkama. Poetkom avgusta je bio u Bukviku i Donjem abaru da ubrza pripreme za ustanak i da prenese uputstva za izvoenje prve akcije - prekidanje telefonskih veza.20 Nasto Naki je u poetku najvie boravio u svom rodnom Bukviku gdje je oformio brojnu i jaku borbenu grupu. On je takoer sa Petrom Kaurinoviem i Jankom Vasiem odlazio u Raljevo radi koordinacije pripreme ustanka. Ahmet Kobi je iz svog Brnjika djelovao u muslimanskim selima zapadno od ceste Brko - eli. Milana Marinkovia su ustae uhapsile kada je iao u Bijeljinu po partijskom zadatku. Pero uski je uspostavio direktan kontakt sa Ilijom Katiem iz Donjeg abara i Simom Petroviem i Borom Popoviem iz Obudovca, te Nikolom Simiem iz Lonara i njih ukljuio u pripreme ustanka. Aktivisti iz Bosanskog amca i Gradaca su odravali povremene meusobne kontakte radi upoznavanja sa situacijom, pomoi u prikupljanju oruja, sanitetskog materijala i druge vojne opreme. Aktivisti Modrie i Gradaca su proirili krug svojih pristalica, ostvarili vei politiki uticaj na sredinu u kojoj su djelovali, sprijeili ustae u njihovim namjerama da privuku pod svoj uticaj muslimansko i hrvatsko stanovnitvo. Ostavi bez veze sa oblasnim komitetom KPJ za tuzlansku oblast, aktivisti Modrie pokuavali su da stupe u kontakt i dobiju direktive za rad od Vjekoslava Bakulia. Uputili su jednog aktivistu u Osijek, ali on Bakulia nije uspio pronai. U jugozapadnom dijelu Trebave radili su na pripremi ustanka, u okviru dobojske grupe, Cedo Jaimovi, Josip Jovanovi i Ismet Kapetanovi, mladi komunisti od kojih je najstariji imao samo 26 godina.
20

Boro Popovi, n.d. str 47.

69

Ustanak u istonoj Bosni otpoeo je u sklopu opteg ustanka naroda Jugoslavije. Prve oruane akcije su izvedene na Biru, Romaniji i Ozrenu u kojima je uestvovalo po nekoliko stotina ustanika. Na Majevici, Semberiji i Posavini pripreme su tekle sporije, iako su partijske i skojevske organizacije bile brojne i jake. Razlog treba traiti u injenici da teror prema srpskom stanovnitvu u tom kraju u poetku nije bio tako izrazit kao u graninim srezovima prema Srbiji i Crnoj Gori.21 Ustanak ovdje nije otpoeo kao masovna pobuna naroda protiv ustakog terora, nego je pripreman politiki, organizaciono i u vojnom pogledu kroz diverzije sa manjim grupama ustanika koje podrava veina stanovnitva svih narodnosti. Borbene grupe u Semberiji, Posavini i na Majevici objedinjene su stvaranjem Sreskog podtaba za Majevicu koji je svoj prvi sastanak odrao 7. avgusta u Bogutovom Selu. Poto su borbene grupe bile dosta meusobno udaljene odlueno je da svaka u svom kraju presijee telefonsko-telegrafske veze, porui mostove i propuste na putevima. Posavska borbena grupa iz Bukvika je 10. avgusta presjekla kod Gorice, na putu Brko - Oraje telefonske veze, a Raljevaka na putu Brko - Bijeljina i Brko - eli.22 Posavska (bukvika) borbena grupa 23 pod vodstvom Petra B. Kaurinovia sakupila se 9. avgusta u Bukviku i u popodnevnim asovima krenula na komunikaciju Brko Oraje. U blizini Gorica sklonili su se u kukuruze da saekaju no. Prvo su pokuali da telefonske ice pokidaju pomou srpa nataknutog na motke, a kada to nije uspjelo upotrijebili su sjekiru. Poto su zadatak izvrili, neopaeno
21 22

23

Dr Zdravko Antoni, n.d. str. 21. Izvjetaj taba Majevikog odreda tabu tuzlanske oblasti. (Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom IV, knj. 1, dok. 168, str. 372-379 - u daljem tekstu: Zbornik IV, knj. 1, dok. 168, str. 372-379). U bukvikoj borbenoj grupi su bili: Petar B. Kaurinovi, Trivo P. Kaurinovi, Ilija S. Vasi, Petar . Kaurinovi, Lazo S. uri, Janko Vasi, Jovo Paji, Boko Panteli, Jakov Mitrovi, Stojan Paji te Savo i Stevo ivkovi iz Gornjeg abara. Njima su pomagali omladinci: Ilija Kaurinovi, Ilija Paji, Cvijetin Vasi, oro Kaurinovi, Jovan Kerezovi, Janko S. Bai, Trivun G. Zari i Nikola Panteli. Oni su za itavo vrijeme rata radili za NOP, postali komunisti, politiki rukovodioci na terenu i vojni i politiki rukovodioci u jedinicama NOV i POJ.

70

su se vratili u Bukvik. 24 Ove akcije su izazvale veliki nemir kod predstavnika ustake vlasti.25 Samo 7 dana kasnije, u noi izmeu 17. i 18. avgusta, branski skojevci Hasan Aganovi Ta, Pero Marjan i Zaim Muanovi su, uz pomo drugih omladinaca, izveli dvije vee diverzantske akcije u samom gradu. Aganovi je upalio ljepove sa lanom na pristanitu, a drugi omladinci vojni senjak. 26 U septembru 1941. godine majeviki partizani izveli su niz akcija koje su bile veoma uspjene. Odbijeni su napadi ustaa i orunika kod Vakufa, Lopara i Raljeva i zadobijen znatan plijen. Kod Brezovog Polja 10. IX 1941. godine jedna eta domobrana je razbijena. Ustake vlasti je u Brezovom Polju i eliu uhvatila panika, pa su na sve strane traile pomo u uvjerenju da e ta mjesta ustanici uskoro napasti. Koliki je strah od napada ustanika meu njima zavladao svjedoi naredba o zabrani paljenja svijea i kandila nou u kuama, jer je to, toboe, znak ustanikih pristalica da njihove kue ustanici potede. 27 Koliko je to bilo besmisleno vidi se iz injenice da u to vrijeme ni u jednom selu i pogotovo svim sirotinjskim kuama u gradu nije bilo uvedeno elektrino osvjetljenje, nego su prostorije bile osvijetljene petrolejskim lampama, svijeama i kandilima.
24 25

26

27

Ilija Kaurinovi, Bukvik u borbi: Istona Bosna u NOB-u, knjiga 2, str. 204-205. O tom dogaaju Kotarska oblast iz Brkog 11. VIII 1941. alje Ministarstvu unutranjih poslova izvjetaj sljedee sadrine: U noi 10. na 11. VIII nepoznata lica su prekinula telefonsko-telegrafske veze na putu Brezovo Polje-Brko-eli-Brko i Oraje-Brko, tako da su prerezali stubove na par mjesta, a u pravcu Oraja su samo ice pokidali. Na cesti 11 km od Brkog prema eliu pokuali su sruiti most, ali su ga samo u manjoj mjeri otetili. O tom je obavijetena ova Oblast, pa su odmah u svim pravcima otposlate orunike patrole i vojska da interveniu u sluaju potrebe. Nigdje, meutim, nije dolo do izgreda. Radi opreznosti ova oblast je uhitila i zadrala u zatvoru idove emigrante te vienije Srbe iz grada i sela. Krivci nisu pohvatani, a za njima se svestrano traga, a sumnja se da bi to mogli biti komunisti. (Arhiv VII, fond NDH, k. 174, br. 11, reg. br. 34/1). Izvjetaj 4. orunike pukovnije za period od 6-16. avgusta 1941. (Zbornik, IV, knj. 1, dok. 261, str. 581). Ovoj akciji branskih skojevaca je do skoro pridavan neznatan znaaj. Ona je izvedena u tekim uslovima i imala je znatan efekat kod brojnog dijela stanovnitva. Arhiv VII, fond NDH, k. 174, F. 11, reg. br. 58/3.

71

Majeviki NOP odred je kao jedinica takvog naziva formiran izmeu 5. i 10. oktobra 1941. godine. Krajem oktobra imao je etiri ete: Prvu i Drugu majeviku, Bijeljinsku i Bransko-raljevaku etu. Poslije dolaska Bijeljinske ete iz Srbije, u odredu postoji Prva majevika eta u Vakufu, Druga majevika u Peljevama odnosno na Povrnicama, Bijeljinska i Bransko-raljevaka eta. U novembru je u ovoj eti boravilo i desetak Bukviana. U duhu odluka savjetovanja u Stolicama, formiran je Bransko-bijeljinski bataljon, sa preko 200 boraca. U tabu Bransko-bijeljinskog bataljona nalazili su se komandant Mirko Filipovi i politiki komesar Stevo Peri.28 U ovaj bataljon je ula, po svom formiranju, i Posavska eta. U oktobru 1941, takoer na osnovu odluka savjetovanja u Stolicama, formiran je Okruni komitet KPJ za Majevicu. Sekretar komiteta je postao Jusuf Jakupovi Mrki, a lanovi Albin Herljevi, Srbo Gligorevi, Stevo Popovi, Svetolik Gospi i Pero uski. Okruni komitet je rukovodio sa tri sreska komiteta - za Bijeljinu, Brko i Majevicu - i partijskom organizacijom u Majevikom NOP odredu. Uporedo je formiran i Okruni komitet SKOJ-a, sa sekretarom Tomislavom Ramljakom. U novembru 1941. na Majevici su, radi pruanja pomoi partijskom i skojevskom rukovodstvu, boravili Vaso Miskin, lan PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu i Rato Dugonji, sekretar Pokrajinskog komiteta SKOJ-a. U Posavinu je, u kasnu jesen Okruni komitet KPJ, uputio Slobodana Jovanovia 29 , radi pruanja pomoi. On je sa Simom Petroviem, Nikolom Simiem, Borom Popoviem, Ilijom Katiem, Jelisijem Mitroviem, Perom Simieviem, Vlajkom Arseniem i Duanom Pavloviem, te sa Nastom Nastiem, Jankom Vasiem i Petrom Kaurinoviem iz Bukvika i ostalim aktivistima razvio ivu politiku aktivnost u
28 29

dr Zdravko Antoni, n.d. str. 320. Slobodan Jovanovi, rodom iz Bijeljine, bio je kao student u Zagrebu veoma aktivan u studentskom kulturno-umjetnikom drutvu Brazda, koje je okupljalo studente marksistike orijentacije iz BiH. Tijesno je saraivao sa Ivicom Maarom, Rankom ipkom, Zagom Umievi, Demilom arcem i ostalim poznatim naprednim bosansko-hercegovakim studentima. (Demil arac, Sa studija u Zagrebu na nove zadatke u Sarajevu, Sarajevo u revoluciji, knj. 1, str. 180).

72

posavskim selima. Svaku no su se odravali sastanci u zaseocima na kojima su uestvovale mnoge pristalice narodnooslobodilake borbe. Slobodan i Simo su najvie objanjavali situaciju u drugim krajevima nae zemlje, i naglaavali potrebu da i Posavci krenu u narodnooslobodilaku borbu. Vijesti iz nekoliko brojeva uike Borbe i izvode iz drugih propagandnih materijala prekucao je Boro Popovi. Te vijesti su dopirale do mnogih stanovnika posavskih sela. U decembru 1941. u Posavinu je stigao sekretar Sreskog komiteta Pero uski u pratnji pet partizana iz Majevikog NOP odreda (ivko uski, Miro Herljevi, Sreto Petrovi Srbijanac, Milan Luki i Martin Milki Nenad, koji se u putu prikljuio grupi) da formira Posavsku partizansku etu. Osamnaestog decembra 1941. u Donjem abaru u staji Duana Pavlovia, Slobodan Jovanovi je u ime taba Majevikog NOP odreda pred strojem boraca saoptio da se formira Posavska partizanska eta. Predloeni su i izabrani za komandira Nikola Simi Uo, za politikog komesara Slobodan Jovanovi, za zamjenika komandira ivko uski, za zamjenika politikog komesara Simo Petrovi, za vodnika Vukosav Simi, za rukovodioca kulturno-prosvjetnog rada, koji je ujedno bio odgovoran i za agitaciju, Boro Popovi. 30 Pored njih i pet boraca, koji su sa Perom uskiem doli sa Majevice, u sastav ete su uli i Boko Zoranovi, Savo Luki, Joco uri i Andrija Stankovi iz Obudovca, Savo i Stevo ivkovi i Stevo urii iz Gornjeg abara, Gavro Stavri iz Porebrice, te Ilija Kaurinovi Farka, Ilija Vasi, Pero Markovi, oro Kaurinovi, Petar . Kaurinovi, Trivo B. Kaurinovi, Mihailo C. Kaurinovi, Savo . Kaurinovi, Milorad R. Cvijanovi, Petar S. Vidovi i Cvijetin S. Kaurinovi iz Bukvika. Na formiranju ete u njenom stroju su takoe bili Pavle Gaji, Mitar Luki, Simo igi, Jovika Simi, Cvjetko i Sailo Jefti, Simo Jovanovi i Jovo Arseni koji su se izjasnili da su etnici i koji e uskoro otpasti i otii u izdaju. U eti je na formiranju bilo ukupno 34 boraca i starjeina podijeljenih u tri desetine, etvrta desetina u kojoj su se na30

Boro Popovi, n.d. str. 70; Nikola Simi; Prva posavska partizanska eta, Istona Bosna u NOB-u, knj. 1, str. 166.

73

lazili Trivo P. Kaurinovi, Cvijetin Vasi, Janko Vasi, Zoran Kerezovi, Trivun Zari, Pavle Zari, Ilija Peji, Pero Peji, Ilija Panteli, Ilija Majdanevi, Ilija P. Kaurinovi i Nikola Panteli - ostala je u Bukviku pod vodstvom Naste Nakia i Petra Kaurinovia. U novembru i decembru, bukviki ustanici su tri puta ili u Raljevo prenosei oruje, municiju i poruke. Te naoruane grupe ustanika iz Bukvika ostajale su po nekoliko dana u Raljevu i Koreniti, gdje su se ukljuivali u borbe koje su tamo voene. Komanda Posavske ete je po jednu desetinu rasporedila u Gornjem abaru, Obudovcu i Donjem abaru. Rukovodioci ete i Nasto Naki, a od polovine januara 1942. i Pero uski su intenzivno radili po posavskim selima, stvarajui narodnooslobodilake odbore. Pored ranije formiranog narodnooslobodilakog odbora u Bukviku, sada su formirani N 0 0 u Donjem i Gornjem abaru, Obudovcu, Brvniku, Crkvini, Slatini, Pisarima i drugim selima. 31 Slobodan Jovanovi je odlazio u Gradaac gdje je uspostavio vezu sa grupom aktivista, a uskoro je sa Simom Petroviem i u pratnji Tome Kasapovia doao ilegalno u Bosanski amac, gdje je takoe odrao sastanak sa grupom aktivista koji su prikupili 5 vojnikih puaka i izvjesnu koliinu municije, opreme i sanitetskog materijala. 32 Veza sa amakom grupom aktivista kasnije je ila preko Ivana Bumbulovia iz Brvnika. Aktivisti iz Gradaca ostali su jedno vrijeme bez veze sa partijskim rukovodstvom. Pokuali su, i preko Mehmedalije Tufekia uspjeli uspostaviti vezu sa partijskom organizacijom u Slavonskom Brodu. Kasnije je Mehmedalija Tufeki, uspostavio vezu i sa delegatom PK KPJ u Tuzli, Muhamedom Sadikoviem, posredstvom dr Mustafe Mujbegovia i Age Hrustia i sa dobojskom organizacijom preko ure Jukia. Veza sa Majevikim NOP odredom ila je preko Milivoja Stojevia Brzine iz Gornjeg abara, a sa Ozrenskim NOP odredom preko Anelka Radia iz Zelinje. 33 Partijskoj organizaciji u Brkom znatnu pomo pruio je Fadil Hadiefendi koji je, po tom zadatku, u jesen 1941.
31 32 33

Boro Popovi, n.d. str. 83. Izjava Spasoja Ilinia data decembra 1979. autoru. Mehmedalija Tufeki, Gradaac u 1941. godini, Svjetlost, Sarajevo, 1975, str. 86-94.

74

doao iz Tuzle. Na Novu godinu 1941/1942. izvedena je akcija spasavanja iz zatvora Hasana Buria, Ivice ermanovia, Zijaha Salihodia, Hasana Trebinevia Hakana i Safeta Salihodia. 34 Petog januara 1942. policija je u Brkom sprovela veliku akciju hapenja komunista i skojevaca. Gotovo sav partijski i skojevski aktiv od oko 80 ljudi, pao je u ruke policije. Sekretar Mjesnog komiteta Haris Sulji, naavi se opkoljen ustaama, izvrio je samoubistvo. Uhapeni su, u branskom zatvoru, podvrgnuti stranoj torturi koja po svojoj stravinosti i surovosti premauje ljudska shvatanja. U stranim mukama u zatvoru su umrli Hasan Aganovi i Pero Marjan, a drugi nisu mogli dugo doi do svijesti. Da optueni ne budu izvedeni pred Prijeki pokretni sud u Brkom u iju ustaku revnost i strogost nije vjerovala Kotarska oblast na elu sa Montanijem i upska redarstvena oblast u Slavonskom Brodu, predloili su da se ukine Pokretni prijeki sud u Brkom, to je Ministarstvo pravosua i bogotovnja NDH usvojilo. Sud je ukinut, a njegov predsjednik Karlo Kati i tuilac Emil Validija stavljeni su na raspolaganje domobranstvu kao rezervni oficiri. U isto vrijeme je uhapen i Alija Suljagi koji je angaovao domobranskog satnika Vodoek Jakova za saradnju sa NOP-om. Na intervenciju graana iz zatvora su puteni mlai od 16 godina. Pedesetjedan uhapeni aktivista je, po nareenju Ustake nadzorne slube u februaru 1942, otpremljen u Jasenovac i Staru Gradiku gdje su takoe doivjeli strana muenja. U tim logorima je ubijeno 12 omladinaca i omladinki iz ove grupe. Poslije niza intervencija roaka i graana Brkog i drugih mjesta, meu kojima i dr Abdulaha Bukvice, 39 preivjelih je dopremljeno u Zagreb pred Prijeki ustaki sud, oktobra 1942. Sud je trojicu lanova grupe osudio na smrt, a ostali su osloboeni. Ponovnim
34

Akcijom je rukovodio sekretar Mjesnog komiteta Haris Sulji, a izveli su je odvani skojevci Zaim Muanovi, Fehim Klebi i braa oki iz Grbavice. Spaeni komunisti su preko Grbavice i Bukvika stigli u Gor. abar, ali se tu nisu dugo zadravali, nego su poli u Raljevo u sjedite Sreskog komiteta KPJ. (Rifat Piskavica, n.d. str. 47 i Boro Popovi n.d. str. 79).

75

zalaganjem kod najviih funkcionera ustake drave i ovoj trojici su smrtne kazne preinaene na vremenske. 33 Polovinom januara Posavska partizanska eta krenula je preko Srnica u Bukvik. U Bukviku se zadrala nekoliko dana u oekivanju napada ustaa na Bukvik, kao odgovor na napad Bukvike desetine izvren 7. januara 1942. godine na oruniku postaju u Dubravama. Prethodno su ustae uhapsile i odvele Janka i Panu Baia, Simu, Pajku, Pantu, Peru i Savku Panteli, Milku Kaurinovi i Cvjetina Vasia. U to vrijeme na terenu bukvike optine naao se i dr Vladimir Saboli, veliki upan upe Posavje koji je pozvao ustanike da se vrate svojim kuama obeavajui im linu i imovinsku sigurnost. 36 Posavska eta se u Bukviku zadrala nekoliko dana. Poto do ustakog napada nije dolo, produila je u Raljevo sa nekoliko boraca iz Bukvika, a u Bukviku je i dalje ostala desetina naoruanih ustanika da sprijei eventualni napad ustaa na selo i da slui kao veza izmeu ustanika istonog i zapadnog dijela branskog sreza. Ova desetina je kasnije dopratila Nastu Nakia na Majevicu na Okruno partijsko savjetovanje koje je odrano 15. II 1942. godine u Jablanici. Koncem januara 1942. godine Posavska eta je stigla u Raljevo u sastav Bijeljinsko-branskog bataljona Majevikog NOP odreda. 37 Zajedno sa Branskom etom, Posavska eta je uestvovala u nekoliko borbi sa ustaama koji su vrili ispade iz Brkog, elia, Brezovog Polja i Koraja. Ve 10. februara borci Posavske ete uestvovali su u uspjenom napadu jedinica Majevikog NOP odreda na neprijateljsku posadu u Miladijama koju je sainjavalo 40 domobrana na elu sa jednim oficirom - ustaom, koji je pod prijetnjom ubistva naterao domobrane da se bore do kraja. U borbi je poginulo 23 domobrana i ustaa, a 17 ih je zarobljeno. Na strani partizana je poginuo Savo Luki-Jeremi, borac Posavske ete, a dva borca su lake ranjena. Zaplijenjeno je 38 puaka
35 Arhiv VII, fond NDH, k. 174, f.2, reg. br. 17; f. 3, reg. br. 32; k.175, f.2, reg. br. 16/1-10. 36 Arhiv VII, fond NDH, f. 2, reg. br. 34/1. 37 Nikola Simi, n.., str. 167. '

76

i 1 pukomitraljez. 38 U pomo napadnutoj posadi krenuli su 21. ustaka i 12. domobranska satnija iz Brkog i legionari iz elia, ali su na licu mjesta nali samo zapaljenu zgradu. 39

Ustanak na Ozrenu, trebavskim i vujakim selima zapoeo je 23. avgusta kada su mase ustanika krenule u napad i zauzele Doboj, Graanicu i Maglaj. Ustanici sa jugozapadnog dijela Trebave su zauzeli andarmerijsku stanicu u Osjeanima i krenuli ka Doboju. 40 Istovremeno su stanovnici Riteia, Dugog Polja, Podnovlja, Glogovca, Trnjaka, Boinaca, Majevca i drugih vujakih sela krenuli na ruenje mostova i TT linija na cesti Modria - Derventa, a stanovnici Vranjaka i Koprivne su pored ruenja mostova i propusta postavili prepreke na putu Modria - Doboj. Pored ostalih poruen je i most gvozdene konstrukcije u rasponu od 12 m, uz eljezniku prugu Brod - Doboj, izmeu Komarice i Kotorskog. 41 Ustanak na Ozrenu i trebavskim i vujakim selima, osloboenje Doboja, Graanice i Maglaja i presijecanje glavne bosanske komunikacije Sarajevo - Brod, izazvali su odmah intervenciju jakih snaga domobrana, ustaa i Nijemaca iz Bosanskog Broda, Dervente, Modrie, Bosanskog amca, Odaka, Teslia i Zavidovia koje su poslije 4 dana borbi uspjele da povrate izgubljena mjesta, odbace ustanike sa komunikacija, pobiju, zarobe i odvedu u logore mnoge ustanike i stanovnitvo. Ustanike snage sa Ozrena povukle su se organizovano na planinu Ozren i rukovodstvo ustanka je prilo sreivanju prilika i vrem organizovanju ustanika. Ustanak na Trebavi i Vujaku, kao i u mnogim selima na lijevoj strani Bosne doivio je neuspjeh zbog nedovoljne pripremljenosti, nejedinstvenog i nedovoljno vrstog ruko38 39 40 41

Izvjetaj taba Majevikog odreda Glavnom tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu od 18. II 1942. (Zbornik IV, knj. 4, dok. 14, str. 53). Arhiv VII, fond NDH, k. 174, f. 4, reg. br. 11. Zbornik IV, knj. 1, dok. 306, str. 667-669 i dok. 279, str. 621-622. Zbornik IV, knj. 1, dok. 280, str. 622-623.

77

vodstva, i to su na njegovo elo isplovili razni kapitulanti (kao to je Stevan Boti, predratni predsjednik optine u Osjeanima), koji su uskoro ponudili primirje okupatoru. Posljedice su bile strahovite. Oni koji su se predali ili bili uhvaeni, sprovedeni su u logore u Doboj, Modriu i Derventu. Ustaki prijeki sud u Doboju osudio je na smrt 111 ustanika koji su strijeljani na Barama. Na Pustari kod Modrie bilo je zatvoreno 255 seljaka iz Koprivne, Vranjaka i Dugog Polja. Do 10. IX 1941. su vrena trijana sasluanja, pa je nakon toga u zatvoru zadrano 19 ljudi za koje je dokazano da su na neki nain uestvovali u ustanku, a ostali su puteni kuama. U Gradaac je privedeno 276 osoba od kojih je 49 zadrano u zatvoru. Sedmoro je upueno na suenje pred Prijeki pokretni sud, koji je tada ustanovljen u Brkom. Iz sela sa lijeve obale rijeke Bosne privedeno je 251 lice na sasluanje, poto su roeni na podruju kotara Gradaac. Meu njima je bilo djece ispod 14 godina. U Podnovlju je na zvjerski nain pobijeno 40 lica. Oko stotinu stanovnika iz sela sa lijeve obale Bosne odvedeno je u Derventu i Brod. 42 Jedna grupa od oko 30 ustanika, na elu sa Ismetom Kapetanoviem i Miloem Kupresom povukla se u Trebavu i tu ostala do septembra 1941, kada je uspostavila vezu i prebacila se na Ozren. 43 U podnoju Ozrena, u selu Lipcu se slijedeih mjeseci okupilo oko 80 ljudi iz trebavskih sela, od kojih se formirala eta sa komandirom Miloem Kupresom. Neto kasnije se formirala i druga eta sa komandirom Nikolom eliem. 44 U ovim etama je bilo omladinaca i iz posavskih sela, a meu njima Pero Bosi i Savo Radulovi iz Gornje Slatine i Pero ikani i Boko Mitrovi iz Brvnika. Ozrenski NOP odred, koji je to ime dobio poslije Savjetovanja u Stolicama, 43 bio je pritisnut sa tri strane jakim neprijateljskim snagama koje su od svojih polazita, du
42 43 44 45

Arhiv VII, Fond NDH, k.174, f. 11, reg. br. 50/2; 51/6; 60/2. Todor Vujasinovi, Ozrenski partizanski odred, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1962, str. 53-58. Arhiv VII, fond NDH, k.174, f. 12, reg. br. 19/2. Todor Vujasinovi, n.d. str. 100. Ranije se zvao Drugi bataljon NOP odreda tuzlanske oblasti.

78

eljeznikih pruga Doboj - Zavidovii, Doboj - Tuzla i Zavidovii - Olovo, nastojali da to dublje prodru na slobodnu teritoriju Ozrena. Odred je i pored toga svakodnevno, u oktobru i novembru 1941, napadao na uporita neprijatelja na tim komunikacijama i ruio eljeznike pruge, mostove i pute ve. TEKOE U RAZVOJU NOP-a 1942. GODINE - MJERE I AKCIJE OKUPATORA I KVISLINGA U jesen 1941. u nekim su dijelovima istone Bosne, pa i na Majevici, postojale, pored partizanskih, i neke etnike jedinice. Partizani su pored krupnih razilaenja pokuavali da uspostave vojniku saradnju sa tim etnikim jedinicama radi zajednikih akcija protiv okupatora i ustaa. Uslijed otpora etnikih oficira i podoficira koji su po nareenju Drae Mihailovia doli iz Srbije do saradnje je teko dolazilo. Organizatori etnitva htjeli su da borbu protiv okupatora zamjene borbom protiv muslimanskog i hrvatskog stanovnitva. Na Majevici je ipak dolo do sporazuma o zajednikom napadu na neprijateljsko uporite u Koraju gdje su prethodno ustae poinile zvjerstva prema srpskom stanovnitvu. 46 Napad koji su 27. XI 1941. izvrili partizani i etnici zavrio se katastrofalno u politikom smislu. Naime, etnici su svoje oruje usmjerili protiv nedunog stanovnitva i otpoeli pokolj ena i djece, pljaku i paljevinu imovine seljaka Muslimana. 47 Tu je na licu mjesta izbio sukob izmeu partizana i etnika i njihovih oficira, koji su podsticali i organizovali zloine. Po pitanju odnosa ustanika prema muslimanskom i hrvatskom stanovnitvu i odnosa prema oku46

47

Trea domobranska satnija izvrila je 22. XI 1941. godine pretres sela oko Koraja i dovela u Koraj 25 seljaka koje je nala kod svojih kua, kao taoce. Ne pitajui nikoga, sutradan je ustaki komesar i poznati kolja Burho Begi sa svojim ustaama izveo te ljude izvan naselja i na zvjerski nain pobio. Istoga dana je opljakao stanovnike Bobetinog Brda i dotjerao opljakana goveda. Zbog ovih postupaka komandir orunike postaje Sulejman Sijeri alio se kotarskoj oblasti u Brkom, ali ona nije poduzela mjere da se Begi onemogui. (Arhiv VII, fodn NDH, k. 174, f. 2, reg. br. 15/5). Tada je stradalo oko 300 ljudi, ena i djece iz Koraja, a od domobrana je poginulo 5 vojnika i 1 oficir, a ranjeno 12 vojnika iz jedinice koja je intervenisala poslije napada.

79

patoru sa kojim su etnici poeli uspostavljati kontakte dolo je do daljeg zaotravanja odnosa izmeu partizana i etnika. 48 etnici nisu mogli nai pristalice i pomagae u etama Majevikog NOP odreda u kojima se nalazilo oko 400 boraca vjernih narodnooslobodilakoj borbi, pa su 20. februara 1942. izvrili podmukli napad na tab Majevikog odreda u Vukosavcima. Tom prilikom izginuli su gotovo svi lanovi taba Majevikog NOP odreda, na elu sa Ivanom Markoviem Ircem i Fadilom Jahiem pancem. Poginuli su i Pero uski, lan Okrunog komiteta KPJ za Majevicu i sekretar Sreskog komiteta za branski srez, Slobodan Jovanovi koji je neposredno prije tog dogaaja predao dunost komesara Posavske ete Simi Petroviu i doao na dunost u tab odreda i dr Mustafa Mujebegovi, ljekar u Odredu. Kada su partizanske ete saznale ta se dogodilo, preduzele su odmah odluan napad na etnike. Borba sa koncentrisanim neprijateljskim snagama i podmukao napad etnika ure Biia, koji se nije oekivao, zavrio se nepovoljno po Majeviki NOP odred, pa se njegova glavnina od oko 250 boraca prebacila na prostor Bira, oko 50 boraca u Semberiju, a ostatak se naao u Raljevu i okolnim selima. 49 Borci Posavske ete su u toku borbe bili upuivani po zadacima u pojedine ete, pa su dijelili sudbinu tih jedinica. U Raljevu se nala jedna grupa partijsko-politikih aktivista i boraca iz branskog sreza. Odsjeeni od ostalih jedinica odreda krenuli su prvo svi u Posavinu, ali uvidjevi da e to ii veoma teko, podijelili su se u dvije grupe. Jedna sa Jusufom Jakupoviem Mrkim, sekretarom Okrunog komiteta KPJ za Majevicu, Semberiju i Posavinu, i Stevom Popoviem, lanom tog komiteta vratila se na prostoriju istonog dijela branskog sreza (Raljevo-Bukovica-Korenita), a druga grupa, u kojoj su se nalazili Posavci i Braci, u Posavinu. U to vrijeme, poetkom marta 1942, prilike u Posavini su bile izuzetno teke za partizane. Brojne ustake, domobranske i orunike posade nalazile su se skoro u svakom selu i raskru, etnici su poeli kontaktirati sa okupato49

" z ^ i i i k IV, knj. 4, dok. 14, str. 53. Cgljea Daniiovi, Kriza ustanka istone Bosne, Istona Bosna u NOB, knj! 1, str. 384. i 402.

80

rom, a narod je bio zaplaen. Iako su imali podrku mnogih ljudi privrenih NOP-u, posavski i branski aktivisti nalazili su se u beznadenoj situaciji. Istovremeno ih je napala strana i teka bolest - pjegavi tifus. Pokuavajui da stupe u vezu sa ozrenskim partizanima oni u martu 1942. godine upuuju na Trebavu Mustafu Sinanagia, Hasana Trebinjevia i Svetu Petrovia Srbijanca, koje trebavski etnici na prevaru hvataju i ubijaju. U istom pravcu su krenuli kasnije i Hamid Berbi i Vjekoslav Tunji. Njih su krajem marta 1942. u Gornjem abaru opkolili orunici, pa su u neravnopravnoj borbi poginuli. Sutradan je, u drugom dijelu Gornjeg abara, vidjevi da je opkoljen orunicima, ivko uski, zamjenik komandira Posavske ete, oduzeo sebi ivot. U Obudovcu su 18. marta, bolesni od tifusa i iznemogli uhvaeni Simo Petrovi i Mustafa ehovi. Nasto Naki,50 Meho Ahmetovi, Safet Salihodi i Ratko Vujinovi zarobljeni su 30. marta u Gornjem abaru. Izmueni tekom boleu bili su nemoni da se odupru neprijatelju. Tako je grupa koja je poslije etnikog pua u Vukosavcima dola u Posavinu, bila za mjesec dana uglavnom razbijena. 51 Pored toga, odvedeno je u logore oko 50 aktivista, meu kojima i Ilija Kati, Duan Pavlovi, Jelisija Mitrovi i Pero Simievi, lanovi KPJ, to je za NOP u Posavini predstavljalo nenadoknadiv gubitak. 52 Borci Posavske ete koji su izbjegli etniki udar na Majevici i ustako-oruniku hajku u Posavini, sklonili su se na teren Posavskog etnikog bataljona i tu politiki djelovali. Pod pritiskom etnika Cvijetina Todia, u ljeto 1942. go50

51 52

Nastu Nakia i drugove orunici su 1. IV 1942. sproveli u zatvor Kotarske oblasti u Brkom gdje su ih sasluavali vie od mjesec dana. U Brko su doli da ih sasluavaju zamjenik ravnatelja upske redarstvene oblasti dr Ivo Gromes i sam veliki upan dr Vladimir Saboli. Iz Zagreba su takoe dolazili isljednici da ih sasluavaju o njihovim vezama sa grupom skojevaca koji su uhapeni u januaru 1942. u Brkom, a tada su se nalazili u logorima Jasenovac i Gradika. Nasto Naki i drugovi su se dobro drali pred policijom. U vezi njihovih iskaza niko nije uhapen u Brkom i okolini, a policija nije dola do podataka o novim dokazima protiv uhapene grupe skojevaca i to je bio jedan od razloga to su oni kasnije osloboeni na suenju pred Prijekim pokretnim sudom (Arhiv VII, fond NDH, k. 174, f. 5, reg. br. 47 i 76. Boro Popovi, n.d. str. 135-137. Boro Popovi, Posavina i Trebava u NOB-u, Istona Bosna u NOB-u, knj. 2, str. 179.

81

dine morali su napustiti Kreane i prijei u Bukvik. Njihov uticaj meu pripadnicima Posavskog etnikog bataljona je bio oigledan, to se kasnije vidjelo na Maleevcima, kada se veina boraca tog bataljona vratila sa mara, neki se predali, a neki preli u partizane. Aktivisti iz Bukvika uspjeli su da krajem avgusta 1942. Bukviane odvoje od trebavskih etnika i formiraju etniki bataljon u Bukviku koji je, izuzev komandanta i nekih ljudi oko njega, bio skoro u potpunosti pod uticajem partijske organizacije Posavine. 53

U vremenu od 29. januara do 4. februara neprijatelj je preduzeo veliku ofanzivu protiv Ozrenskog NOP odreda, u kojoj je uestvovalo 9 njemakih i 12 ustako-domobranskih pjeadijskih bataljona i 4 artiljerijska diviziona sa oko 17 hiljada vojnika. Ozrenski odred je raspolagao samo sa 5 bataljona sa oko 1200 boraca. Borbe su voene pod izuzetno tekim vremenskim uslovima. Neprijatelj je imao oko 400 vojnika izbaenih iz stroja. Sedam dana poslije ofanzive odred je ponovo zaposjeo svoju teritoriju. 54 Meutim, ofanziva je ostavila mnoge posljedice koje e biti sudbonosne za odred. Poslije ofanzive etniki elementi su se jae povezali sa svojim istomiljenicima na Trebavi i u srednjoj Bosni, i poeli dogovore o zajednikom dejstvu protiv partizana. Poslije etnikog napada na tab Majevikog NOP odreda (20. II 1942.) na Trebavu i preko Trebave u srednju Bosnu dolo je vie etnikih oficira koje je uputio Draa Mihailovi, sa zadatkom da rade na razbijanju partizanskih jedinica i da oforme iso etnike jedinice. etnici su nastojali da svoj uticaj uvrste propagandom o dolasku Nedievih trupa u istonu Bosnu i o prikljuenju te oblasti okupiranoj Srbiji. Poslije druge neprijateljske ofanzive, sa Ozrena su se na Trebavu prebacile dvije grupe ustanika, jedna pod komandom Milana Sojia, koja je uskoro dobila etniko obiljeje,
53 54

Edhem amo, Gradaac i njegova okolina u NOB-u. Istona Bosna u NOB-u, knj. 2, str. 76. Ahmed onlagi, Mio Lekovi, Njemaka ofanziva na istonu Bosnu, januar-februar 1942, str. 146-151, Vojno djelo 1962.

82

a druga pod rukovodstvom Nikole elia i Novaka Mrkonjia, koja je zadrala partizansku orijentaciju. Sa grupom elia i Mrkonjia poli su na politiki rad na Trebavu Ismet Kapetanovi, Nikola Grulovi i ore Simi. U to vrijeme nametao se problem ishrane boraca i izbjeglog naroda na Ozrenu, pa je na Trebavi organizovana akcija za prikupljanje hrane, odjee i obue. Prikupljeno je oko 10 vagona namirnica koje su se sukcesivno prebacivale preko Spree. Na Trebavu dolazi i komandant Ozrenskog NOP odreda, Too Vujasinovi. On objanjava narodu trenutnu politiku situaciju, i zalae se za nastavljanje borbe protiv okupatora. U Palenici je odran sastanak u tabu Milana Sojia, na kome su prisustvovali pop Savo Boi, uitelj Petar Borota i pop Dimitrije Stefanovi. Vujasinovi im je govorio o potrebi jedinstva ustanika i o izdaji etnika, a prisutni, koji e uskoro postati glavni etniki komandanti na Trebavi, svaali su se izmeu sebe o pravu prvenstva. 55 U martu na Trebavu dolazi jedna jedinica Ozrenskog NOP odreda od oko 150 boraca, pod komandom Vojina Pania. Poetkom marta izala je na Trebavu grupa aktivista NOP-a iz Modrie, Tarevaca i Gradaca. U grupi su bili efko Avdi, Mehmed Mujbegovi, Ferid irbegovi, Teufik Sofi, Jusuf Bungur, Muharem Spahi, Hasan Meanovi, Edhem Mujbegovi, Avdo Mujbegovi, te Hamid Mazalovi i Mehmedalija Tufeki. Poslije nekoliko dana boravka na Trebavi, zbog prijetnji etnikih elemenata da nee u svojoj sredini trpjeti Muslimane, ovi aktivisti poli su na Ozren. Na Ozren je tada stigao i Ahmet Duri iz Graanice. U to vrijeme (24. III 1942.) ustae u Modrii hapse grupu od 16 ljudi za koje su smatrali da su povezani sa ustanicima. Poslije strahovitog muenja, kome su dva zatvorenika podlegla, ostale su po noi poveli na most na rijeci Bosni, gdje su ih ubili i bacili u rijeku. est uhapenih se otelo, skoilo u hladnu Bosnu i spasio ivot.56 Iz Tarevaca je takoe uhap36

Too Vujasinovi, n.d. str. 274-276. Ubijeni su: Luka Mihajlovi, Mihajlo Miki, Mihajlo Nikoli, Zdravko Luki Brak, Milan Ili Sio, Uro Nasti, Milo Radovanovi, Milo Petrovi, Duan Starevi, Mitar Filipovi, a spasili su se: edo Nikoli, Sveto Nasti, Majo Elazar, Milo Nikoli, Ratko Terzi i Slavko Stanii.

83

eno nekoliko ljudi, uglavnom onih koji su ranije bili zatvoreni u Gradacu. U martu 1942. godine etnici su na Trebavi bili gospodari situacije. Petokraka zvijezda se jedino mogla vidjeti u partizanskom bataljonu u Kostajnici, dok su svi ostali nosili kokarde. 57 Veze i saradnja Cvijetina Todia na Ozrenu i Save Boia na Trebavi sa etnicima Rade Radia u srednjoj Bosni bile su neposredne, to se vidi i po akcijama koje su sinhronizovano izveli. Tako su etnici Cvijetina Todia napali na tab Ozrenskog NOP odreda i na Prvi istonobosanski udarni bataljon 18. aprila 1942. godine, a etnici Rade Radia na etvrti bataljon 4. NOP odreda u eavi 17. aprila. Odmah poslije pueva i napada na partizanske tabove i ubijanja komunista, etniki rukovodioci su uestali sa kontaktima i razgovorima sa predstavnicima vojske i vlasti NDH. Uskoro je izdata Pavelieva direktiva od 13. maja 1942. godine, kojom su propisana uputstva za pregovore sa etnikim komandantima. Prvi ugovor izmeu politikih i vojnih predstavnika NDH i etnika potpisan je 28. maja 1942. godine u Lipcu kod Doboja. U ime etnika sa Ozrena ugovor su potpisali Cvijetin Todi, Branko Staki i Cvijetin uri, a u ime etnika sa Trebave Savo Boi, oko Miloevi i Petar Arnautovi. U potpisanom ugovoru etnici priznaju NDH kao svoju dravu, izraavaju lojalnost Paveliu, prekidaju neprijateljstva sa NDH, obavezuju se na dobrovoljnu saradnju sa oruanim snagama NDH u borbi protiv partizana. Ta obaveza podrazumijeva stavljanje etnikih jedinica pod komandu oruanih snaga NDH, pri emu e lokalni etniki komandanti komandovati svojim jedinicama. Za uzvrat etnici dobijaju pravo organizacije svoje vlasti na teritoriji koju dre, snabdijevanja municijom iz magacima NDH, lijeenja ranjenih etnika u borbi protiv partizana u domobranskim bolnicama, materijalnu nadoknadu porodicama poginulih etnika, dodjeljivanja nagrada i odlikovanja onima koji se istaknu u borbi protiv partizana, slobodu kretanja, zapoljavanja
57

Mehmedalija Tufeki, Gradaac etrdesetprve, str. 114116, Drugo dopunjeno izdanje, Osloboenje Sarajevo, 1981.

84

i snabdijevanja u gradovima koje dre vlasti NDH.58 Teritorija Trebavskog etnikog odreda ugovorom je ograniena granicama koje ine: sa zapada rijeka Bosna, od ua Spree do sela Tarevci, sa sjevera iskljuno Tarevci, Simii, G. i D. Skugri, Kreane, sa istoka iskljuno Rajska, Gornja Zelinja, Donji Skipovac, Lukavica, a sa juga iskljuno Kostajnica i Stani Rijeka. Kroz est dana, 3. juna 1942. godine, na Ilidi kod Gradaca je odran sastanak predstavnika vlasti NDH iz Gradaca i etnikih predstavnika na kojem su se sporazumjeli o nainu sprovoenja u djelo sporazuma sklopljenog u Lipcu.59 Aneksom ugovora od 9. jula 1942. predvieno je da etnici prekinu neprijateljstva protiv njemakih i italijanskih snaga. 60 Zatim je 30. maja 1942. godine dolo do sklapanja ugovora o primirju izmeu predstavnika ustake vlasti i etnikih komandanata na Majevici. Poslije ovih sporazuma bilo je i dalje sukoba i ubistava pojedinaca i manjih grupa izmeu etnika i ustaa, ali u borbi protiv jedinica NOV i POJ bili su uvijek zajedno. Njemaki okupator se oslanjao od tada na ustaku vlast i na etnike, dajui podrku i jednim i drugim. Okupator, ustae i etnici su imali svoje posebne ciljeve, ali i jedan najvaniji zajedniki cilj - borbu protiv NOP-a i njegovo unitenje. etnitvo je bilo vojska velikosrpske buroazije koje je djelovalo u duhu ideologije i politike te buroazije. Osnova te politike je bila - postati saveznik onoga koji u datom trenutku najvie obeava i ini da poslije rata ponovo doe na vlast velikosrpska buroazija na elu sa monarhijom, sa svojim sistemom nacionalnog ugnjetavanja i socijalnog izrabljivanja. Ciljevi etnikog pokreta najbolje se razaznaju iz direktive Drae Mihailovia potinjenim komandantima, 20. decembra 1941, u kojoj se, izmeu ostalog, kae da sa komunistima i partizanima ne smije biti nikakve saradnje jer se oni bore protiv dinastije i za ostvarenje socijalne revolucije, a etnici se jedino bore za kralja i otadbinu, da stvore
58 59 60

Arhiv VII, fond NDH, k.174, f. 8, reg. br. 60/5-6; Ahmet onlagi, Podaci o ustako-etnikoj sprezi, Istona Bosna u NOB-u, knj. 1, str. 541-542. Arhiv VII, fond NDH, k.174, f.8, reg. br. 60/2 i Zbornik XIV, knj. 1, dok.89, str. 276-280. Zbornik XIV, knj. I, dok. 117, str. 411-412.

85

ponovo Kraljevinu Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju koja e biti etniki jednonacionalna i obuhvatiti pored Srbije, Crne Gore i Vojvodine, jo Bosnu i Hercegovinu; Dalmaciju, Liku, Kordun i Baniju, iz kojih e biti istrijebljeni Muslimani i Hrvati. 61 Iako im je ideoloka platforma bila jedinstvena, meu etnicima su postojale razlike u pogledu saradnje sa okupatorom i ustaama, a postojalo je i odreeno rivalstvo meu njihovim komandantima. Meutim, svi su oni u poetku krili od naroda da su potpisali sporazume sa okupatorom i ustakom dravom. U jesen 1942. i proljee 1943. godine orunike postaje postepeno se povlae i iz srpskih posavskih sela pod pritiskom brojnih etnikih jedinica. U posavska sela se sputaju etnici sa Trebave i organizuju svoje ete i bataljone. U podtrebavskim i podmajevikim selima sa muslimanskim stanovnitvom i u gradovima, u proljee 1942, dolazi do formiranja jedinica Domobranske dobrovoljake pukovnije (DOMDO), u narodu zvane legija. Stvaranje legije se pravdalo tobonom potrebom za zatitu muslimanskih naselja od etnika. Kada su etnici sklopili sporazum sa ustakim vlastima, mnoge jedinice DOMDO pukovnije su zajedno sa njima uestvovale u borbi protiv partizana. Organizovanje DOMDO pukovnije zapoeo je 1941. godine u Tuzli poznati pristalica Nijemaca bolesno ambiciozni trgovac, rezervni major Muhamed Hadiefendi. Muslimanska buroazija je eljela da ima svoju vojsku kada se bude odluivalo o sudbini Bosne i Hercegovine. U prvo vrijeme je poela sa stvaranjem jedinica DOMDO pukovnije, koja je od predvienih 3.500 vojnika narasla na oko 20.000 obveznika. Ta vojska se ubrzo poela raslojavati i osipati, pa su neki vodei predstavnici muslimanske buroazije u sporazumu sa Nijemcima, u proljee 1943. godine, poeli sakupljati ljudstvo od koje je formirana po zlu poznata 13. SS divizija Handar. Od ostatka razbijene DOMDO pukovnije Nijemci su u zimu 1943/44. formirali, na teritorijalnom principu, jedinice tzv.
Zbornik III, knj. 4, str. 456.

86

bosanskih planinaca koje su u narodu nazvane zeleni kadar. Na prostoru Trebave i Posavine najvie ih je bilo u rejonu Graanice pod komandom Ibrahima Pjania. OIVLJAVANJE AKTIVNOSTI NOP-a Oivljavanju aktivnosti NOP-a, na terenu Posavine i Trebave je doprinio dolazak 6. istonobosanske brigade na Trebavu, koncem septembra 1942. godine. Brigada je pola preko Trebave u srednju Bosnu sa namjerom da uhvati kontakt sa krajikim jedinicama za koje je smatrala da se tamo nalaze. Kada je brigada 29. septembra stigla u Zelinju, u tab Trebavskog etnikog odreda u Tolisi poli su Ugljea Danilovi i Too Vujasinovi koji su od ranije poznavali veinu lanova taba etnikog Trebavskog odreda. Komandant odreda pop Savo Boi uvjeravao je partizanske predstavnike da Brigada treba to prije da napusti Trebavu, jer e zbog njenog prisustva doi do intervencije njemakih i ustakih snaga i etnika Cvijetina Todia sa Ozrena. Naelnik taba etnikog Trebavskog odreda Petar Arnautovi koji je i ranije inio usluge aktivistima NOP-a bio je iskreniji. On je Ugljei Daniloviu rekao da u centralnoj Bosni nema partizanskih snaga, da se tamo nalaze znatne etnike snage i jaki garnizoni okupatorskih ustakih i domobranskih snaga i da bi put preko te teritorije do Bosanske krajine bio vrlo rizian. Na osnovu ovih podataka Operativni tab za istonu Bosnu je donio odluku da se Brigada vrati na Majevicu. 62 Dolazak 6. brigade na Trebavu je iznenadio etnike i organe vlasti NDH i presjekao u korijenu tvrdnje njihove propagande da su partizani u istonoj Bosni razbijeni i da se partizanske jedinice nalaze u rasulu. Pojava partizana, njihova organizacija, brojnost i naoruanje, a naroito disciplina i primjerno ponaanje boraca prema narodu i njegovoj imovini ostavili su povoljan utisak na trebavske seljake. Vijest o njihovom dranju i ponaanju, koje je bilo suprotno od
62

Ugljea Danilovi, Bitka na Maleevcima, Semberija u NOB i socijalistikoj revoluciji, knj. 3, Univerzal, Tuzla, 1980, str. 169-170.

87

etnikog, za kratko vrijeme je doprla u mnoga sela Trebave i Posavine, a i susjednih oblasti. ak su i seljaci koji su bili uz etnike, javno ukazivali na razliku u ponaanju etnika i partizana. esta brigada je bila prva partizanska jedinica koju su ova sela vidjela. Svojom borbenou, disciplinom i primjernim odnosom prema narodu, ona je stekla potovanje kod stanovnitva i istovremeno ulila nadu pristalicama NOP-a da dolaze za njih bolji dani. Ljudi su se poeli uvjeravati da su partizani drugaija vojska od ostalih koje su poznavali. Po povratku sa Trebave, u zaseoku Perii (pionica), odran je sastanak Operativnog taba za istonu Bosnu, taba 6. brigade i tabova bataljona na kojem je dogovoreno da brigada pree u Semberiju, a odatle u Srem gdje treba da se povee sa sremskim partizanima, ojaana vrati u istonu Bosnu i povede odlunu borbu sa ustaama i etnicima. Uskoro, u noi izmeu 5. i 6. oktobra 1. i 3. bataljon 6. brigade (2. bataljon je ostao u Trnovi) preli su u Srem, gdje su sa sremskim partizanima izveli nekoliko uspjenih akcija, od kojih je najznaajina ona koja se odvijala na Filipovom putu 14. oktobra, kada je do koljena potuen jedan bataljon njemake 718. divizije. Poslije jednomjesenog boravka u Sremu brigada se sa sremskim partizanskim bataljonima prebacila, nou izmeu 4. i 5. novembra, preko Save.63 Preko Dragaljevca i aavice istonobosanski i sremski partizani stigli su 8. oktobra 1942. godine u Trnovu, gdje je odlueno da se odmah krene u napad na etnike, ustae i domobrane, i da se oni postupno razbiju i unite. Prva akcija usmjerena je na Raieve etnike u Tavni, gdje su razbijeni, a emisar Drae Mihailovia na Majevici, kapetan Dragoslav Rai je pobjegao sa pratnjom preko Drine. Drugi cilj napada bila je domobranska posada u Loparama koja je zarobljena, a put Brko - Tuzla presjeen. U treoj akciji razbijeni su etnici u Jasenici i Kiseljaku. Uspjesi 6. istonobosanske brigade i Sremskog NOP odreda na Majevici prinudili su njemaku komandu u Tuzli da odmah reaguje, pa po63

Vojo Iii, od ekovia preko Majevice do Srema i natrag, Istona Bosna u NOB, knj. 1, str. 679-698.

88

to nije imala na raspolaganju dovoljno vlastitih snaga, odluila je da izvri koncentraciju etnika sa Trebave, Majevice, Ozrena, Vujaka i iz Posavine i Semberije na Majevicu i sa njima, uz sadejstvo domobranskih i ustakih jedinica, razbije partizane na Majevici, a istovremeno sa romanijskim i radavskim etnicima razbije i uniti Biranski NOP odred, koji se sam naao na Biru. Iz Trebavskog etnikog odreda, kao prethodnica za pohod na Majevicu odreen je Posavski bataljon pod komandom popa Dimitrija Stefanovia. Nekoliko stotina etnika krenulo je sa Kreana i 21. novembra prolo zapadnom stranom Gradaca i uputilo se cestom Gradaac - Srnice prema Majevici64, u susret Branskom etnikom bataljonu koji se pod komandom Jove Prnjatovia, nalazio u rejonu Raljeva. Ve na prvom konaitu, u selu Humcima, u noi 22/23. novembra posavski etniki bataljon je iznenaen od 2. bataljona 6. brigade koji ga je napao i zarobio 70 etnika. Iz Bukvika je, po nareenju popa Dimitrija Stefanovia krenuo sa njima Bukviki etniki bataljon u kojem su aktivisti NOP-a imali snaan uticaj. Ve u Vujiiima iz bataljona je izostalo dvadesetak Bukviana, a iz Vraia, gdje su zanoili slijedeeg dana, iz kolone je izalo jo oko 80 Bukviana, pa se i sam komandant tog bataljona Vladimir Mii, ostavi bez svoje vojske, morao vratiti u Bukvik. tab 6. istonobosanske brigade primio je informacije o pokretu etnika ka koncentracijskoj prostoriji Maleevci Bogutovo Selo, od aktivista NOP-a iz Brkog, Tuzle, Gradaca, Bukvika, 63 i od taba svog 2. bataljona, pa je donio odluku da jednovremenim udarom sa tri pravca, svim snagama, iznenadno napadne etnike na njihovoj koncentracijskoj
64 65

Arhiv VII, fond NDH, k. 175, f.8, reg. br. 15. Poruku Edhema eme o namjerama etnika donio je iz Skugria oro Mikii do sekretara partijske elije u Gradacu Teufika Imamovia, koji je zaduio skojevca Esada Taslidia da je odnese u Brko. Taslidi je poruku stavio u bure od rakije i bezbijedno je prenio u Brko. (Izjava Teufika Imamovia, kod autora). Detaljne podatke o pristiglim etnicima u Bukvik na putu za Majevicu dao je Petru Kaurinoviu Vukosav Simi. Zajedno sa Pavlom Zariem oni su te podatke pretoili u iscrpan izvjetaj koji je Pavle Sekuli pjeke preko Zovika, Vraia i Lukavice odnio u Majevicu. (Izjava Pavla Zaria, kod autora).

89

prostoriji, prije nego to se oni razviju za napad i usklade svoja dejstva sa okolnim domobranskim i ustakim garnizonima. Istovremenim napadom 7 partizanskih bataljona, u zoru 28. novembra 1942. godine, na utvrene poloaje na Mramorku, etnici su razbijeni. Poginulo je i ranjeno oko 250 etnika, a meu njima i komandanti uro Bii, Jovo Prnjatovi, Dimitrije Stefanovi i drugi. Zarobljeni etnici su morali poloiti zakletvu da vie nee uestvovati u borbi protiv partizana. Oko 40 zarobljenih etnika, veinom rodom sa Vujaka i Posavine, ostali su u partizanima. etniki poraz je odjeknuo u svim mjestima i selima sjeveroistone Bosne. Vlasti NDH u Brkom su izvjetavale svoje pretpostavljene da predviaju eventualno napad partizana na Brko, a sigurno na eli i Koraj. 66 Kakvu je pometnju izazvao poraz etnika na Maleevcima svjedoi i to da je oko 50 etnika u ritama moralo proi kroz Brko, naoigled stanovnitva, da je oko 30 ranjenih etnika lijeeno u branskoj bolnici i da je etniki komandant Pavle Gaji molio zapovjednika orunike postaje da sa svojim etnicima proe kroz Koraj. 67 Da bi pred narodom popravili utisak o svojoj vojnikoj snazi, etnici su poslije poraza na Majevici, 2. XII 1942. godine napali oruniku posadu u Srnicama i ubili 15 orunika i 16 seljaka. 68 Partizanska pobjeda nad etnicima na Maleevcima zadala je takav udarac etnikom pokretu u istonoj Bosni da se on vie nikada nije oporavio. Ona je omoguila vei priliv novih boraca u partizanske jedinice, stvaranje novog, drugog po redu Majevikog NOP odreda, obnavljanje, irenje i uvrivanje partijskih organizacija na terenu i formiranje narodnooslobodilakih odbora tamo gdje do tada nisu postojali. U etnikim, domobranskim i DOMDO jedinicama i organima vlasti NDH inicirala je i ubrzala proces diferencijacije. Kod stanovnitva sjeveroistone Bosne stvarala je uvjerenje da su partizani ona snaga koja e preovladati i da kolebanju na koju e se stranu opredijeliti sve manje ima mjesta.
> Arhiv VII, fond NDH, k. 175, f.9, reg. br. 34, 35 i 38. 67 Arhiv VII, fond NDH, k. 175, f.9, reg. br. 39. 68 Arhiv VII, fond NDH, k. 175, f.9, reg. br. 54.

90

Po povratku sa Trebave lanovi Pokrajinskog partijskog rukovodstva ocijenili su da postoje povoljni uslovi za partijsko-politiki rad na Trebavi i u Posavini, pa su na osnovu toga odluili, krajem septembra 1942. godine, da na sektor Trebave poe Edhem amo. Po dolasku na Trebavu Edhem amo se smjestio u selo Gornji Skugri u kui Mihaila Novakovia odakle je mogao kontaktirati sa pristalicama NOP-a u modrikoj, gradaakoj, bosansko-amakoj i odakoj optini i preko aktivista NOP-a u selima istone Posavine sa partijskim radnicima na Majevici i Brkom. amo se odmah povezao sa Miloem Tolpom i Feridom irbegoviem, lanovima KPJ. On je uskoro u Skugriu formirao partijsku organizaciju u koju su pored njega, Tolpe i irbegovia uli Panto Nikoli, Mika Stankovi, oro Mikii i Midhat Muradbegovi. Njima se u decembru 1942, po svom dolasku iz Srbije, pridruio Slobodan Jankovi, koji je ranije postao lan KPJ. Oni su inili jezgro i rukovodei aktiv pri stvaranju partijske i skojevske organizacije na Trebavi. U Modrii su u to vrijeme aktivno radili za NOP Pero Kovaevi, Enver H u m o i Jovan Radovanovi, u Dugom Polju Nedo Kreki, u Podnovlju Mile Dejanovi Buna, a u Miloevcu Trivo Dakanovi. Pored njih radilo je na konkretnim zadacima NOP-a vie drugova i drugarica. Polovinom oktobra 1942. godine oformljena je elija KPJ u Gradacu u koju su uli Teufik Imamovi (sekretar), Hakija Raljevi i Mehmedalija Abdulhamidovi. 69 Mjesec dana nakon toga oformljen je u Gradacu i aktiv SKOJ-a u kojem su bili Esad Taslidi, Orhan Topi, Mustafa Jaarevi, ihabudin Moranjak i efik Duli, a neto kasnije i Kemal Halilovi, Sakib Mehmedovi, Sakib Hamidovi i Ahmet Beirevi. U istonom dijelu Posavine, u jesen 1942. godine, Boro Popovi, Nikola Simi, Savo i Stevo ivkovi, Petar Kaurinovi, Ilija Vasi, Milivoje Stojevi Brzina i Ivan Bumbulo69

Edhem amo, n., str. 77-78.

91

vi razvijaju veliku politiku aktivnost koja je usmjerena na raskrinkavanje politike i prakse etnika i ukazivanje na ciljeve NOP-a i borbu NOV i POJ za osloboenje zemlje od okupatora i njegovih pomagaa, i na okupljanju, povezivanju i usmjeravanju saradnika NOP-a u Bukviku, Gornjem abaru, Brvniku i Bosanskom Samcu. Tada su kandidovani za lanstvo KPJ Stojan Bumbulovi, Ljubo Anti i Stevo Lazi. U decembru 1942. lanovi partijske organizacije Posavine: Boro Popovi, Nikola Simi, Ilija Vasi, Savo i Stevo ivkovi, Petar Kaurinovi i Milivoje Stojevi poli su u Raljevo da se jave partijskom rukovodstvu za Majevicu. Tamo su ostali mjesec dana u sastavu partizanske ete ore ojia, i doli u kontakt sa Dragom Tojiem Gangom, lanoni Sreskog komiteta za Brko koji im je dao zadatke za dalji rad u Posavini. Polovinom januara 1943. vraaju se na svoj teren, da dalje razvijaju politiki rad. 70 Za vrijeme njihovog odsustva, etnici Pavla Gajia su se rairili po posavskim selima, nastojei da terorom zaplae stanovnike da ne pomau partizane. Polovinom decembra 1942. neprijatelj je koncentrisao jae njemake i ustako-domobranske snage na Majevici, sa ciljem da opkoli i uniti jedinice 6. istonobosanske brigade, 2. majevikog NOP odreda i sremskih partizanskih bataljona. Istovremeno je stigla vijest da su na slobodnu teritoriju Bira prodrli etnici sa Romanije i Radave, da pljakaju i vre nasilje nad narodom. U takvoj situaciji Operativni tab je donio odluku da sa glavninom snaga prijee preko ceste Zvornik - Tuzla u Bira. Na Majevici su ostale malobrojne partizanske snage, to su etnici iskoristili da pojaaju teror nad pristalicama NOP-a i nad svima onima koji se sa etnicima nisu slagali. Pored ostalih, etnici Pavla Gajia uhapsili su na prevaru, u januaru 1943, Boru Popovia i Radisava Milanovia koji su po zadatku poli sa propagandnim materijalom u sela oko Bosanskog Samca. 71 Poto su mnogi lju70 71

Boro Popovi, n.d, str. 219-221. Radisav Milanovi, rodom iz okoline Odaka, bio je 1941. godine politiki komesar ete u Ozrenskom NOP odredu. U januaru 1942. godine se prebacio na Trebavu i uestvovao u borbama na Vujaku u avgustu 1942, a zatim se prebacio u Slavoniju. Krajem 1942. vratio se u svoj rodni kraj, a poslije borbe na Maleevcima stigao na Majevicu.

92

di iz Brvnika, Slatine, Batkue, Obudovca, Gornjeg abara i drugih sela ustali u odbranu uhapenih, Pavle Gaji ih nije smio tu likvidirati, nego je smiljao plan kako to da uini na drugi nain. Svjesni opasnosti koja ih eka, Boro Popovi i Radisav Milanovi su, uz pomo straara Milutina Popovia i Racka Radia, poslije deset dana pobjegli iz zatvora i preko Miloevca i Pisara se, uz pomo Save Maksimovia i Tome Kasapovia prebacili preko rijeke Bosne u Donju Dubicu. Odmah poslije toga etnici su u Brvniku uhapsili Ivana Bumbulovia, Ljubu Antia, Peru ikania i Miku Obrenovia. Poslije izvjesnog vremena Boro Popovi se prebacio u Bukvik 72 , a Radisav Milanovi je ostao u odakom kraju. Kada ga je kasnije, u martu 1943. godine, opkolila domobranska 4. bojna, uvidjevi da nema drugog izlaza zajedno sa Dankom Teiem izvrio je samoubistvo. etnici su na Trebavi angaovali Ivicu pionjaka da ubije Edhema amu. Unaprijed obavjeten o etnikoj namjeri, amo je 30. januara 1943, uz pomo Emina Ibrahimbegovia koji ga je proveo sakrivenog meu vreama u seljakim kolima, stigao u Srebrenik. Tu je naao Hamida Mazalovia, uitelja i borca 6. brigade i Mehmeda Ibrahimovia, naprednog uitelja koga je poznavao prije rata. U Srebreniku i okolnim selima situacija je bila veoma povoljna za NOP. Najugledniji i najuticajniji mjetani i rijetki kolovani ljudi prili su NOP-u i bili spremni da istraju u svom opredjeljenju i zalaganju. Ubrzo je u Srebreniku formirana partijska elija u koju su pored Hamida Mazalovia, ranijeg lana KPJ, uli: Mehmed Ibrahimovi, Salih ili, Ahmet Dani, Nuraga Sai, Mehmedalija Mujedinovi, evlija Hodi, a kasnije i Abdulkadir Fazli iz Kerepa." Povoljne vijesti koje su krajem 1942. i poetkom 1943. stizale sa saveznikih frontova (pobjeda engleske 8. armije nad Romelovim korpusom kod El-Alamejna i pobjeda Sovjetske armije nad Hitlerovom 6. armijom u Staljingradu) i iz nae zemlje (I zasjedanje AVNOJ-a, uspjene borbe jedinica NOV i POJ u IV neprijateljskoj ofanzivi) i o narastanju snaga
72 73

Boro Popovi, n.d., str. 226-248. Edhem amo, n.., str. 78.

93

NOP-a u susjednim podrujima (Majevica, srednja Bosna i Slavonija) postepeno su kod naroda u Posavini i na Trebavi stvarali uvjerenje da e Hitler i njegovi saveznici i sluge izgubiti rat, da e se uskoro zbiti dogaaji koji e znaiti prekretnicu u ratu. Raspoloenje naroda u srpskim, muslimanskim i hrvatskim selima, a naroito u gradovima sve vie se okretalo protiv kvislinga svih boja. Ljudi su na svaki nain izbjegavali da idu u neprijateljske formacije, iako su silom vlasti tjerani na to. Ideje narodnooslobodilakog pokreta, koje su ranije usvajali samo najsvjesniji, sada polako postaju svojina irih narodnih slojeva. Tome je najvie doprinijelo rad partijskih i skojevskih organizacija koje se sada proiruju primanjem novih lanova i iji uticaj na okolinu postaje sve izrazitiji. U Gradacu su u martu 1943. primljeni u KPJ Esad Taslidi, Orhan Topi, Mustafa Jaarevi i efik Duli, a u aprilu 1943. su kandidovani za lanove KPJ: Kemal Halilovi, Sakib Mehmedovi, Sakib Hamidovi, Ahmet Beirevi, omladinci koji su se od ranije isticali u radu NOP-a.74 U Modrii, trebavskim i vujakim selima stvoreno je niz organizacija NOP-a koje djeluju povezano. Modrika grupa aktivista proirena je ukljuivanjem u rad Mike Dujia, Zarije Domazeta, Jelke i Joze Ljubasa, Fehima Dedia, Nike Kovaevia, Fuada Suljia, Abdurahima Otanovia, Ive i Stipe Domazeta, Safe Halilovia, arka Mihajlovia i Pere Krekia. Grupi vujakih aktivista su pripadali: Stanko Bogdanovi, Jefto Kovaevi, Milena uput, Mato Beli, Vid Devi, Perica Kosik, Zdravko Kovaevi, Milo Milojevi, Ostoja Stojinovi, Maksim Danilovi, Vojo Stojevi, Velimir Popovi, Gvozda Kreki, omladinac Tomo Tadi i omladinka Ksenija Kosik. Jedno vrijeme u Koprivni i Vranjaku su bili Muhamed Devedi i Ago Fejzi iz Tarevaca, koji su se zbog pritiska etnika morali skloniti u Grabsku. Na taj teren su krajem februara 1943. izale i Borka Mihajlovi i Mara Bundalo. Na Pustari je oformljen aktiv u kojem su radili Tomo Sperac, Demal Huskanovi i Milivoje Kune. Aktiv u Garev74

Graa za izradu monografije o NOP-u u Gradacu, str. 58, Komisija za istoriju Optinskog komiteta SKJ. Gradaac 1979.

94

cu sainjavali su: Petar Jurilja, Marko Andri, Mato Andri Stari i Niko Stani (Ivin). U Vranjaku su djelovali Svetozar Luki i Cvjetko Stojanovi i jedno vrijeme Petar Arnautovi. U Kouhama i Osjeanima aktivno djeluju Ivo ubari, Milan Kajgani, Ivica Hlubina i Too Mihajlovi. 75 lanovi KPJ Milo Tolpa i Panto Nikoli odravali su kontakte sa Dobojsko-kostajnikom partijskom organizacijom 76 iji je sekretar bio Simo Luki, a lanovi Dedo Trampi, Soka Veseli, Ignjat Radoji, Jovo Mitrovi i kandidati Nikola eli i Ahmet Duri, koji se kao ranjenik skrivao u Grapskoj kod Huseina Hadiraidagia. Dobojsko-kostajnika partijska organizacija okupila je znatan broj aktivista NOP-a u selima jugozapadnog dijela Trebave i na Ozrenu. 77 U Odaku je Midhat Muradbegovi oformio organizaciju NOP-a u kojoj su se nalazili Nazir Omerbai, Branko Grebenarevi i Adem Ademovi. U Bosanskom Samcu je djelovala grupa aktivista NOP-a u kojoj su pored Hasana Zaimovia bili Spasoje Ilini, dr Huso Kapetanovi, Angela Todorovi, Mehmedalija Subai, Slavko Stanojevi, Kosara Petrovi i Dragan Risti. U Gornjem abaru su djelovali Pero Stankovi, Gojko arkanovi, Pero Petrui, oko i Kota ivkovi. U Brvniku su, pored Ivana Bumbulovia, djelovali i Ljubo Anti, Stevo Lazi, Stojan Bumbulovi, Vuko Simi i Mika Obrenovi. Njih je, poslije bjekstva Bore Popovia i Radisava Milanovia iz zatvora, Pavle Gaji uhapsio i maltretirao u zatvoru, a Vuku Simia i ubio. Sa grupom iz Brvnika su saraivali: Savo Maksimovi iz Pisara, Boo Patakovi, Todor Peranovi i Mitar Popovi iz Miloevca, Obrad Stevi iz Gornje Slatine, okan Babi iz Tiine, Jovan Stanii iz Donje Slatine i Mihajlo Pei iz Obudovca. Ostvareni su punktovi u selima oko Oraja i to: u Otroj Luci je djelovao Matko Arlovi-Mi75 76 77

Muhidin Spui, n.d., str. 117, Mato Beli. U osloboenoj Modrici, Istona Bosna u NOB-u, knj.2, str. 198-199). Muhidin Spui, n.d., str. 109. Vei broj ovih aktivista je u julu 1943. godine uao u sastav jedinica 2. divizije, preteno 4. proleterske (crnogorske) brigade, kada su one stigle na Ozren a jedan broj u sastav novoformiranog Ozrenskog NOP odreda, iji je politiki komesar postao Simo Luki. U avgustu i septembru 1943. mnogi omladinci iz ovog kraja su stupili u 6. istonobosansku i 1. majeviku brigadu.

95

jatovi; u Boku Marko Markovi-Kosi; u Donjoj Mahali Boi Mato; u Kostreu - Ivo Baoti i u Oraju - Nijaz Arnautali. U Bukviku su se isticali u radu NOP-a slijedei aktivisti: Boko Panteli, Jovo Paji, Gojan Paji, Joka Panteli, Roa Ceri, Trivo P. Kaurinovi, oro Kaurinovi, Petar okana Kaurinovi, Nikola Panteli, Pavle Zari, Mitar Tripi, Lazo uri, Jakov Mitrovi, Trifun Zari, Ilija Kaurinovi Farka, Pavo Bai, Cvijetin Vasi i Jovan Kerezovi. U posavsku partijsku organizaciju, koja je bila u sastavu Sreskog komiteta KPJ za branski srez, ukljueni su i kandidovani aktivisti koji su se najvie isticali u radu. Posavski komunisti su odravali vezu sa Sreskim komitetom za branski srez, direktno ili preko partijske organizacije u Raljevu, a bili su povezani i sa partijskom organizacijom u Brkom. Oni su ostvarili dominantan uticaj u etnikom Bukvikom bataljonu i u okolnim selima. To je bilo poznato i komandantu Trebavskog etnikog odreda Savi Boiu, koji je 18. II 1943. upozorio komandanta tog bataljona da pazi na raspoloenje u bataljonu jer on (Boi) raspolae podacima da situacija u bataljonu nije ista, jer sluaj Kaurinovia nije usamljen i on vjerovatno ima pristaa u okolini i u samom bataljonu. Savo Boi je mislio da u Bukvik uputi kaznenu ekspediciju, ali je od toga odustao, jer je u srednju Bosnu poslao jedan dio snaga koji je sa etnicima sa Ozrena istio teren, pronalazio oruje, batinao krivce, a ponekog i uknuo. 78 Slijedeih mjeseci posavski komunisti intenziviraju kontakte sa pristalicama NOP-a, kojih ima sve vie. U martu 1943. oni ponovo odlaze u Raljevo, na sastanak sa sekretarom Sreskog komiteta KPJ Svetolikom Gospiem. U Raljevu su ostali Nikola Simi i Milivoje Stojevi koji su predvieni za rukovodioce u novom, treem po redu, Majevikom NOP odredu koji je, uskoro, 14. aprila 1943. godine i formiran. U proljee 1943. godine posavski komunisti su, preko Cvije Mitrovi iz Srnica uspostavili vezu sa Teufikom
7S Arhiv VII, A, k. 219, f. 3 reg. br. 2.

96

Imamoviem, sekretarom partijske organizacije u Gradacu. Sa njim su kasnije odravali redovne kontakte. 79 Kako se radilo u posavskoj partijskoj organizaciji u to vrijeme, Boro Popovi u navedenom djelu pie:80
Intenzivnije radimo u samom Bukviku. Primamo ljude u partiju i formiramo partijske elije po zaseocima Bukvika, a pripremamo i u nekim drugim selima. Ima dosta ljudi pripremljenih za lanstvo. Do sada smo sporo primali ljude u Partiju, ni sami ne znamo zato. Ili je to zbog nae pretjerane opreznosti ili je zbog naeg neznanja i nerada. Sada to inimo ubrzano i mnoge primamo i bez kandidatskog staa. Radimo intenzivnije i sa ljudima u bataljonu. I tu odabiramo pojedince i pripremamo ih za lanstvo u Partiji. Odlazimo u Raljevo na razgovore sa sekretarom Sreskog komiteta i brzo se vraamo. Prebacimo ponekog Posavca u partizane na Majevicu. Poinju, polako, Posavci da se otkidaju i da odlaze u partizane. Po danu, obino umnoavamo na maini partijske materijale ili neto itamo. Sabrali smo u Raljevu neto tih materijala.

Sekretar oblasnog komiteta Hasan Brki u izvjetaju od 24. avgusta 1943. iznosi ovakvu ocjenu o radu posavskih komunista:
Branska partijska organizacija radila je pod teim usiovima od bijeIjinske i imala je manje iskusnijih partijskih kadrova. Zahvaljujui zalaganju partijskih kadrova ona je uspjela da savlada osnovne tekoe u radu. Posebno je bio otean rad jablanike (majevike) i posavske (bukvike) partijske organizacije koje su djelovale na neosloboenoj i poluosloboenoj teritoriji, gdje su krstarile etnike jedinice koje su se svirepo svetile onima koji su se izjanjavali za NOB.

U aprilu 1943. godine Haso Buri je po zadatku boravio u muslimanskim selima zapadno od puta Brko - Tuzla (Brnjik - Vraii, Rahi i dr.), i tu formirao 2-3 partijske organizacije i nekoliko aktiva saradnika NOP-a.82 Trebavski komunisti su takoe djelovali u vrlo nepovoljnim usiovima, a uz to su bili daleko od partijskog rukovodstva na Majevici. Zbog etnikog terora veina komunista je morala napustiti trebavska sela i traiti sredinu u kojoj e moi bezbjednije da djeluje. Zbog toga je teite rada lanova KPJ pomereno prema Srebreniku, Modrii i Gradacu,
79 80 81 82

Boro Popovi n.d. str. 261-266. Strana 256 i 257. Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 4/335-336. Izvjetaj sekretara Oblasnog komiteta od 29. IV 1943. (Arhiv Instituta za istoriju radnikog pokreta, Sarajevo, zbirka NOR, kat. br. 1392).

97

gdje su postignuti znatni rezultati u politikom radu. lanovi KPJ i drugi saradnici i pristalice NOP-a razbili su skoro u potpunosti akciju muslimanskih reakcionara koji su, u sporazumu sa jerusalimskom muftijom i Hitlerovim pomagaem El Huseinom, poli da vrbuju ljudstvo u 13. SS diviziju Handar, koju su tada poeli da formiraju. 83 Ostvaren je znatan politiki uticaj na gradsku sredinu pa su mnogi intelektualci - Muslimani i Hrvati prili NOP-u. Neki od njih, koji su se kao rezervni oficiri nalazili u jedinicama DOMDO pukovnije i domobranstva, i ranije saraivali sa NOP-om poli su sada u jedinice NOV i POJ. U maju mjesecu 1943, Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu objavio je brouru Rodoljuba olakovia Muslimani u NOB u kojoj je objanjen stav KPJ prema Muslimanima. Uz brouru je priloeno pismo u kojem se kae da Bosna i Hercegovina nije ni srpska ni hrvatska ni muslimanska, nego srpska, hrvatska i muslimanska, njihova zajednika domovina. Broura ima 4 dijela sa sljedeim naslovima: 1) Nekoliko rijei o dananjem ratu; 2) ta su Muslimani doivjeli u Hitlerovom Novom poretku; 3) Moe li se u ovoj borbi biti neutralan; 4) Jedini pravi put. 84 Trebavska partijska organizacija je sa partijskim rukovodstvom na Majevici odravala vezu preko posavske i jablanike partijske organizacije. Te veze su bile rjee. Edhem amo, je morao, polovionom marta, napustiti Srebrenik i prijei u Kerep, jer su organi Gestapoa iz Tuzle otkrili da se grupa aktivista NOP nalazi u Srebreniku. 85 On je u Kerepu ostao do polovine maja 1943, kada se preko Jasenice i Jablanice prebacio na Majevicu zajedno sa grupom oficira DOMDO pukovnije koje je poveo na slobodnu teritoriju.
83

84

85

Izdat je proglas protiv vrbovanja ljudstva za 13. SS diviziju koji je naiao na irok odjek, osobito meu pripadnicima DOMDO pukovnije. Proglas su potpisali: Daut Filipovi, Omer Gluhi, Hasan Grabanovi, Mustafa Mirica, Adem Osmanbegovi, Mehmed Selimovi, Hilmija Zaimovi, Hasan Maglajlija, Enver Mekovi, Ahmet ilji i Salih ili. Jedan primjerak broure upuen je potom dr Abdulahu Bukvici u Brko, a on ju je predao Kotarskoj oblasti. U brouri se na nekoliko mjesta ukazuje na reakcionarnu ulogu muslimanskog begovata, ponajvie na Dafera Kulenovia koji je prije rata bio ministar u Cvetkovievoj vladi, a kada je osnovana vlada NDH postao je njen potpredsjednik. Kotarska oblast je prepis ove broure uputila upravo njemu. (Arhiv VII, fond NDH, k. 176, f. 10, reg. br. 3). Tada su u ekaniima uhapeni Hamid Mazalovi i Vehid Begi.

98

Panto Nikoli i Slobodan Jankovi su posredstvom grupe domobranskih oficira - saradnika NOP-a, legalizovali svoje prisustvo u Modrii, odakle su uspjeno djelovali u mjestu i okolnim selima. Midhat Muradbegovi je nastavio djelovati u Odaku, a Milo Tolpa, Mika Stankovi i oro Mikii su ostali u svojim ranijim prebivalitima. Komunisti koji su radili na Trebavi i Posavini bili su mladi ljudi. Oni su se, kao partijsko-politiki radnici, oformili za vrijeme NOB-a, radei ilegalno na neosloboenoj teritoriji. Nisu imali potrebnih predznanja o toj vrsti aktivnosti, nego su se, u tekim uslovima, snalazili prema situaciji. Nisu mogli zadovoljiti neke organizacione principe partijskog ivota, kao to su grupni sastanci, nego su uglavnom meusobno pojedinano kontaktirali. Mnogi od njih su bili ubjeeni da su samim tim to rade kao aktivisti NOP-a i to su po ubjeenju komunisti, postali i lanovi KPJ. Oni e se kasnije, u ljeto 1943. godine, iznenaditi kada im bude saopteno da su tek tada primljeni u KPJ. Najvjerodostojniju ocjenu rada komunista na Trebavi izneo je u svom izvjetaju sekretar Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu, Hasan Brki, koncem avgusta 1943. godine. Izmeu ostalog, on je napisao:
Na terenu Trebave razvilo se nekoliko partijskih organizacija koje su, uz veu ili manju pomo partijskog rukovodstva, vrile svoje zadatke. Iako su uslovi pod kojima su radile te organizacije bili teki, ipak su one pokazale priline rezultate. Osnovni nedostatak u njihovom radu je bio u tome to se u njihovoj blizini nije nalazilo neko partijsko rukovodstvo koje bi rukovodilo njihovim radom. Iskustvo tamonjih naih drugova, naroito u organizacionom pogledu, bilo je minimalno. Oni nisu imali pravu sliku kako naa partija izgleda u organizacionom pogledu. Zato se i postavilo pitanje rukovodstva, a osobito u vrijeme ienja Trebave od etnikih bandi. 86

U kasno proljee 1943. godine narodnooslobodilaka borba u sjeveroistonoj Bosni dobija novi zamah i snano se razvija. Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Jugoslavije ponovo su oslobodili znatne teritorije u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori, a Udarna grupa divizija Vrhovnog taba ula je u odsudnu bitku, poznatu kao
86

Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 4/335.

99

Peta neprijateljska ofanziva. Poslije odlaska 6. istonobosanske i 1. majevike brigade u sastav Glavne udarne grupe divizija, pod direktnom komandom Vrhovnog taba NOV i POJ, vojvoanski partizani, Majeviki i Biranski odred su preuzeli sav teret narodnooslobodilake borbe u istonoj Bosni. Kolone vojvoanskih partizana u talasima prelaze na teritoriju istone Bosne i tu se od njih ubrzo formiraju grupe udarnih bataljona, odnosno brigade, koji e svoj naziv dobiti kasnije, kad Vrhovni tab stigne u istonu Bosnu. 87 Trei majeviki partizanski odred, nazvan Kurjakov, po njegovom popularnom komandantu Veljku Lukiu Kurjaku, postao je ubrzo po svom formiranju, polovinom aprila 1943, vojna snaga koja je uspjeno izvela mnoge akcije na Majevici i u Semberiji, protiv brojno nadmonih neprijateljskih jedinica. Ve poetkom maja u svom sastavu imao je tri bataljona sa 550 boraca. Samostalno ili zajedno sa Vojvoanima izveo je, od aprila do jula 1943. godine, nekoliko znaajnih akcija. Sredinom maja 1. i 2. vojvoanska brigada, odnosno dvije grupe bataljona, prele su na Bira, gdje su zajedno sa Biranskim odredom vodile teke borbe za odbranu slobodne teritorije Bira, na koju je napadao neprijatelj sa oko est hiljada vojnika, svrstanih u 10 bataljona. Poslije toga obe brigade su trebalo da krenu na Trebavu i u Posavinu. Odlueno je da krenu 22. juna, ali je uoi pokreta stigla vijest da proleterske jedinice nadiru prema Vlasenici, pa je pokret odgoen. 88 Na Majevici su ostali Majeviki partizanski odred i Prvi bataljon Druge vojvoanske brigade. Tokom maja i juna likvidirali su nekoliko domobranskih uporita u selima Semberije, razbili etnike na Majevici i u Semberiji, a l i . juna na drumu Brko-Bijeljina razoruali 3. domoboransku pukovniju i zarobili 1.256 neprijateljskih vojnika. Zaplijenjeno je 5 topova, 16 mitraljeza, 40 pukomitraljeza i preko 1.000
87

88

Nikola Boi - Vojvoani u istonoj Bosni, Istona Bosna u NOB-u, knj. 2, str. 28-29. Radovan Pani, Borbe vojvoanskih partizana u istonoj Bosni, krajem 1942. i poetkom 1943. godine, Vojnoistorijski glasnik br. 2, 1979, str. 210-212. Rodoljub olakovi, Zapisi iz oslobodilakog rata, knj. II, Prosveta, Beograd, 1956, str. 330.

100

puaka. 89 Majevica i Semberija bile su uglavnom slobodne, bez neprijateljskih posada. Ostaci etnika su se skrivali po zabitnim mjestima Majevice i nisu predstavljali znatnu opasnost. Od proljea 1943. godine Posavci i Trebavci, pojedinano i u grupama, poinju da odlaze u partizane na Majevicu. Do polovine jula 1943. iz Posavine je u jedinice NOV i POJ otilo oko 110 boraca. Najvea grupa, od 63 borca, otila je iz Gornjeg abara juna 1943. godine. U njoj je pored omladinaca bilo i 25 dotadanjih etnika, na elu sa svojim komandirom Rajkom Aneliem. Od ovih abaraca formirana je posebna eta u Majevikom NOP odredu, na elu sa Aneliem koji se pokazao kao vrlo hrabar i odan borac.
89

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1941-1945, knj. 1, Vojnoistorijski institut JNA, Beograd, 1963. str. 460-461.

101

U D I O

FORMIRANJE I DJELOVANJE POSAVSKO-TREBAVSKOG NOP ODREDA

ZNAAJ PRODORA GLAVNE UDARNE GRVPE DIVIZIJA VRHOVNOG TABA NOV I POJ U ISTONU BOSNU I ORIJENTACIJA JEDINICA 17. DIVIZIJE ZA DEJSTVO NA TREBAVI I POSAVINI FORMIRANJE BORBENA DEJSTVA POSAVSKOG I TREBAVSKOG NOP NOP ODREDA ODREDA DO

TREBAVSKOG I POSAVSKOG POETKA 1944. GODINE

SPAJANJE POSAVSKOG I TREBAVSKOG ODREDA U POSAVSKO-TREBAVSKI NOP ODRED I BORBE U POSAVINI I NA TREBAVI OD KONCA JANUARA DO SREDINE APRILA 1944. GODINE DJELATNOST DRUSTVENO-POLITIKIH ORGANIZACIJA ORGANA NARODNE VLASTI I VOJNO-TERITORIJALNIH ORGANA U POSAVINI I NA TREBAVI OD LJETA 1943. DO PROUEA 1944. GODINE

ZNAAJ PRODORA GLAVNE UDARNE GRUPE DIVIZIJA VRHOVNOG TABA NOV I POJ U ISTONU BOSNU I ORIJENTACIJA JEDINICA 17. DIVIZIJE ZA DEJSTVO NA TREBAVI I POSAVINI Poslije uspjenog proboja u dolini Sutjeske, Glavna udarna grupa divizija Vrhovnog taba NOV i POJ izbila je na prostoriju istone Bosne, juno od rijeke Spree, na kojoj je, uz sadejstvo 1. i 2. vojvoanske brigade, brzim i snanim naletima razbila i unitila ustako-domobranske garnizone u Han-Pijesku, Srebrenici i Bratuncu, Vlasenici, Olovu, Kladnju i Zvorniku i stvorila veliku slobodnu teritoriju u meureju Krivaje, Spree i srednje Drine. 1 Ovim prodorom jedinica NOV i POJ neprijatelju je ugroen tuzlanski rudarsko-industrijski bazen i bogata etva u itorodnim rejonima istone Bosne. Zbog toga Nijemci prebacuju 369. diviziju (Vraju) na tuzlanski sektor, a 7. SS diviziju na liniju Sokolac-Srednje. One zajedno sa domobranskim i etnikim snagama preduzimaju, od 13. do 20. jula, ofanzivu na osloboenu teritoriju, usmjeravajui sa juga i sjevera glavni udar na Bira, gdje se u to vrijeme nalazila Centralna bolnica. Uoivi namjere neprijatelja, Vrhovni tab je izvrio dekoncentraciju svojih jedinica na irokom prostoru osloboene teritorije, ime je izbjegnut glavni udar neprijateljske ofanzive. Poslije neuspjeha neprijateljske ofanzive, 1. proleterska i 7. banijska divizija, sa Vrhovnim tabom, krajem jula 1943.
1

Gligo Mandi, 17. istonobosanska divizija, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1976, str. 5.

105

naputaju istonu Bosnu i odlaze prema zapadnoj Bosni, a 5. krajika divizija se vraa na sektor Visoko-Kiseljak-Busovaa, poto je na sektoru Olovo-Vare-Breza, provela oko mjesec dana. Na teritoriji istone Bosne ostaje privremeno 2. proleterska divizija, na Ozrenu i u dolini Krivaje, a na Majevici 1 Biru novoformirane 16. vojvoanska i 17. istonobosanska divizija, u koju su svrstane 6. istonobosanska brigada, 1. majevika brigada i Majeviki NOP odred. Direktivom Vrhovnog taba NOV i POJ 17. istonobosanska divizija je orijentisana prema Trebavi i Posavini, a 16. vojvoanska divizija je ostala na Biru, uputivi jednu brigadu na Majevicu. 2 Poto se sa svojom 1. majevikom brigadom prebacio sa Bira na Majevicu zbog popune, tab 17. divizije je nastavio da vri pripreme za nastupanje prema Posavini i Trebavi u skladu sa direktivom Vrhovnog taba. Prva majevika brigada se iz pete ofanzive vratila na Majevicu, sa svega 200 zdravih i oko 100 ranjenih boraca. Odmah po dolasku, u njen sastav su uvrtena dva bataljona Majevikog NOP odreda: Drugi (komandant Nikola Simi) i Peti (komandant Hajrudin Brana Saraevi). Ona se popunjava i novim dobrovoljcima iz redova omladine, osobito iz Semberije. Ve 19. jula brigada razbija etnike u rejonu Lopara. Oko stotinu novih boraca i zarobljenih etnika ostalo je u brigadi. im se popunila i organizaciono sredila, na osnovu procjene podataka koji su dobijeni od partijskih radnika iz Posavine, 1. majevika brigada, ojaana jednim bataljonom Majevikog NOP odreda, kree u Posavinu i ve 24. jula stie u Bukvik. U etnikom bataljonu u Bukviku ranije je stvoreno snano jezgro aktivista NOP-a, koji su na svoju stranu privukli veinu mobilisanog ljudstva tog etnikog bataljona. Oni su, znajui da e jedinice NOV uskoro stii u Posavinu, razoruali i uhapsili komandanta etnikog bataljona
2

U tab 16. divizije su naimenovani: Danilo Leki za komandanta, Stefan Mitrovi za politikog komesara i Ljubia Uroevi za naelnika taba, a u tab 17. divizije: Gligo Mandi za komandanta, Branko Petrievi za politikog komesara, Pero Kosori za zamjenika komandanta i Sinia Nikolajevi za naelnika taba, koga je poslije njegove pogibije zamjenio Vukain Suboti.

106

Vladimira Miia i nekoliko njegovih pristalica. Kada je brigada stigla, ula je u Bukvik bez borbe. U njene redove stupilo je 52 Bukviana. 3 U nedjelju, u zoru 25. jula, pet majevikih bataljona nastavilo je nastupanje prema selima istone Posavine, poruivi mostove na rijeci Tinji, izmeu sela Gorice i Krepia. Drugi i trei bataljon su uli u Donji i Gornji abar i Turi gdje su brzo razbili iznenaene etnike. 4 U Gornjem abaru je, drugog dana odran veliki narodni zbor na kojem su govorili Pavle Goranin, zamjenik komesara brigade i Boro Popovi, partijski radnik iz Obudovca. 5 Naveer je borcima oba bataljona govorio Vladimir Rolovi, rukovodilac politikog odjela Brigade. U redove brigade stupilo je oko 40 dobrovoljaca iz Gornjeg abara od kojih su 6 bile omladinke. Slijedeeg jutra brigada je nastavila prodor dublje u Posavinu, prema Slatini i Miloevcu. Iz ovih sela u brigadu je stupilo nekoliko desetina omladinaca. Dvadest petog jula 1943. godine, na tri dana prije napada na Gradaac, Teufik Imamovi, sekretar partijske elije u Gradacu, dobio je obavijest od Edhema ame da doe na sastanak u Kerep. Snabdjeven urednom propusnicom koju mu je izdao komandir domobranske jedinice, satnik Stanislav Horki koji je od njega traio da posreduje kod partizana da ne napadaju na Gradaac, Imamovi je preko Humki stigao u Kerep, gdje je u kui Kadira Fazlia naao Edhema amu, koji je stigao u pratnji jedne patrole Majevana. amo je od Imamovia zatraio da odmah pribavi garnizonske znake raspoznavanja za 7 dana, taan raspored posade i vatrene poloaje orua. im se vratio u Gradaac, Imamovi je pozvao domobranskog porunika Luju Bauera, 6 saradnika NOP-a, i zatraio da pribavi traene podatke.
3 4

Izvjetaj taba 17. divizije od 10. IX 1943. (Zbornik IV, knj. 17, dok. 66, str. 146). U toj akciji na cesti u blizini Lonara partizani su zarobili zamjenika kotarskog predstojnika iz Brkog dr Vladimira Samera i policijskog slubenika Miju Peuta, koje su poslije sasluanja pustili. (Arhiv VII, fond NDH, k.177, f.4, reg. br. 38/4). Komandant brigade je bio Ratko Peri, zamjenik komandanta Franjo Herljevi, politiki komesar Muhidin Begi, zamjenik politikog komesara Pavle Goranin, a naelnik taba Vukain Suboti. Prilikom napada partizana na Gradaac 28. jula, Lujo Bauer je onesposobio 3 mitraljeza za dejstvo. Po ulasku partizana u grad on je stupio kao borac u 1. majeviku brigadu. Poslije 3 mjeseca, na traenje Okrunog komiteta KPJ, doao je u Gradaac za rukovodioca tehnike. Umro je u januaru 1944. od pjegavog tifusa.

107

Lujo je skicirao poloaje posade i mitraljeza i predao ih Imamoviu. Odmah poslije toga Orhan Topi, omladinski rukovodilac, je prenio poruku u Kerep do Edhema ame. 7 Dvadesetosmog jula napadnuta je neprijateljska posada u Gradacu koja se sastojala od jedne ete domobrana, ete DOMDO pukovnije i voda ustaa. Prethodno su preko partijske organizacije u gradu utanaeni postupci aktivista NOP-a - domobrana i pripadnika DOMDO pukovnije u vrijeme napada, i saradnja lanova KPJ i SKOJ-a iz grada sa jedinicom koja napada. Zahvaljujui djelatnosti partijske organizacije i patriotskom dranju domobranskog porunika Luje Bauera i satnika Ibre Dogladovia, zapovjednika satnije DOMDO pukovnije, vojnici nisu pruili ozbiljniji otpor, pa se ubrzo predalo 5 oficira, 80 domobrana i 40 pripadnika DOMDO pukovnije. Ustae i orunici zatvorili su se u kulu iz koje su davali otpor. Prodor 1. majevike brigade u Posavinu uznemirio je vlasti NDH, pa su svugdje traili pomo. Poslije unitenja 3. pukovnije i kratkog boravka 4. pukovnije i jedne artiljerijske jedinice 369. (Vraje) divizije u Brkom u to vrijeme nije bilo potrebnih snaga za odbranu grada i za izvoenje akcija van mjesta. Preostalo je jedino da Nijemci brzo interveniu sa svojim motorizovanim jedinicama iz Slavonije. Nijemci su intervenisali istog dana. Krenuli su iz Broda preko Modrie s tenkovima i motorizacijom (202. oklopni bataljon) i stigli pred Gradaac u 22 asa, ali do jutra nisu mogli da krenu zbog poruenog mosta. Partizani su u toku noi napustili grad i povukli se do Tramonice i Kerepa. U toku odstupanja pruili su, naroito 1. bataljon, estoki otpor Nijemcima (uz koje se nalo i oko 200 etnika) otetivi im kod Kerepa tri tenka, ali su pri tom imali i gubitke od 13 poginulih i 14 ranjenih boraca. 8 Meu poginulima je bio i komandant 1. bataljona Vojko Milovanovi (proglaen kasnije za narodnog heroja).
7 8

Izjava Teufika Imamovia, kod autora. Nakon ove borbe, 3. avgusta 1943. godine u Bosanski Samac je dolo kamionom nekoliko njemakih vojnika i ustaa iz Tramonice. Uhapsili su Hasana Zaimovia i odveli ga u zatvor u Gradaac, jer su dobili podatke da on sarauje sa partizanima.

108

Posavci su 1. majeviku brigadu doekali iroka srca, izraavajui veliku radost to su doekali dan da se partizani pojave u njihovim selima. U toku samo 4 dana u brigadu je stupilo preko 120 boraca. Posavski etnici su se razbijeali. Da bi im povratio samopouzdanje, etniki komandant bataljona iz Slatine, arko Kovaevi, promarirao je sa svojim bataljonom od oko 250 etnika kroz Bosanski amac, izjavljujui da tuda mora proi u borbu protiv partizana, iako tada, 7. avgusta 1943. godine, partizana nije bilo u Posavini. im je brigada otila iz Posavine, etnici su ponovo oivjeli, jer su se vratile neke njihove jedinice koje su bile na Ozrenu. Dobili su hrabrost kada su vidjeli njemake tenkove. Pavle Gaji je ak dobio javnu pohvalu od popa Save Boia za hrabro dranje za vrijeme prodora partizana u Posavinu. Aktivisti NOP-a koji su ostali na radu u Gornjem abaru i Brvniku morali su se povui iz svojih sela i doi u Bukvik. 9 Sedamnaestoj istonobosanskoj diviziji, koja je poetkom avgusta prikupila sve svoje jedinice na Majevici, Vrhovni tab je 13. avgusta naredio da prenese svoja dejstva ka donjem toku rijeke Bosne i likvidira etnike na Trebavi, i da na Ozrenu smijeni jedinice 2. proleterske divizije koje su trebale krenuti ka Crnoj Gori. U izvianje je poslat 2. bataIjon 1. majevike brigade u kojem je bilo dosta Posavaca. Po nareenju taba 17. divizije Prva majevika brigada je preduzela u noi 15/16. avgusta obuhvatni napad na etnike na Trebavi sa sjevera, a 6. istonobosanska brigada 10 sa juga. U borbi koja je trajala sutradan do poslije podne i bila vrlo estoka, trebavski etnici su razbijeni. Njihovi gubici su bili - 40 mrtvih, veliki broj ranjenih i 175 zarobljenih. Meu za9

Istog dana uvee u Brvnik su banuU etnici njih oko 20 i traili od Milana Bumbulovia da pronae svog sina Ivana da ih on toboe odvede u partizane. Poto Ivan nije bio kod kue, Milan im ponudi da ih odvedu njegov drugi sin Stojan i njegov drug Stevo Lazi. im su Stojan i Stevo prili, etnici su otvorili vatru i obojicu ih ubili u dvoritu. Poslije zloina etnici su napustili selo, a Ivan se vratio kui i naao ubijenog brata i njegovog druga (Boro Popovi n.d. str 286-287). 10 U to vrijeme tab 6. brigade je imao ovakav sastav: Milo Zeki komandant, oko Vujoevi politiki komesar, Savo Triki zamjenik komandanta, Cvijetin Mijatovi zamjenik politikog komesara i partijski rukovodilac divizije i Rudi Petovar, naelnik taba.

109

rabljenima je bio i Mamuzi, komandant 1. etnike Trebavske brigade, a komandant 2. brigade Relja Pea, koji se naao van obrua, predao se sa svojih 70 etnika. Ostali etnici su se povukli na Becanj, gdje su pruali ogoren otpor jedinicama 1. majevike brigade. Uskoro je poelo formiranje eta budueg Trebavskog NOP odreda. Ubrzo zatim, 21. avgusta, dolo je novo nareenje Vrhovnog taba da 17. divizija odmah poe na Ozren i tamo smijeni 2. diviziju. Nou 22/23. avgusta, 17. divizija je prela rijeku Spreu, prihvatila ranjenike 2. divizije i u njen sastav predala svojih 120 boraca. Ostala je na Ozrenu jo pet dana, vodei svakodnevne borbe sa ozrenskim etnicima. Zbog stalnih napada etnika i velikog broja ranjenika, 17. divizija se, zajedno sa novoformiranim Ozrenskim NOP odredom, nou 27/28. avgusta prebacila ponovo na desnu obalu Spree. U noi 30/31. avgusta osloboena je Graanica iz koje je nekoliko omladinaca stupilo u 1. majeviku brigadu." Istovremeno su protjerani i razoruani etnici u selima Potpe, Smolua i Jasenica. Iz tih sela mnogi omladinci su stupili u 6. istonobosansku brigadu. Kada su jedinice 17. divizije pole na Ozren, etnici su se ponovo vratili u Trebavu, pa je time, donekle, prekinut proces stvaranja partijskih organizacija i formiranje eta budueg Trebavskog odreda. U Srebreniku je od jedinica 17. divizije ostao samo Muslimanski bataljon 6. brigade da u svoj sastav primi mnoge omladince - Muslimane, koji su se dobrovoljno javili u NOV. Meutim, Muslimanski bataljon je ostao kratko vrijeme u Srebreniku jer je, po zadatku, morao otpratiti ranjenike iz Srebrenika u bolnice na Majevici. iva politika aktivnost u srebrenikoj optini, naroito meu omladinom, dovela je do masovnog i organizovanog priliva omladine u jedinice NOV i POJ. Dan kada su omladinci srebrenike optine krenuli u partizane, uzet je, kasnije, za dan osloboenja Srebrenika. Krajem avgusta 1943. godine, jedinice 17. divizije su se premjestile na sjever, na liniju Bijela-Hrgovi-pionica-Srni11

Iz Graanice su tada u 1. majeviku brigadu stupili: Ibrahim Dogo, Demal uman, Asim Sulejmanovi, Salih aii, Muharem Kahrimanovi, Duko Jovanovi, Damjan, Nada i Biljana Blagojevi, Vida Jaimovi, Ankica Jovanovi i Vuka Peji.

110

ce. Kada su se jedinice odmorile i popunile, tab 17. divizije je odluio da razbije etnike, ustae, domobrane i jedinice DOMDO na Trebavi i Posavini, a prvi cilj bio je Modria. Sedmog septembra u nedelju 1. majevika brigada sa Ozrenskim NOP odredom preduzela je nastupanje preko Trebave, pravcem Meea-Zelinja-Duga Njiva-Koprivna, a bataljoni 6. brigade pravcem Kreane-Tolisa-Skugri. Nastavljajui napad 6. brigada je u noi 7/8. septembra oslobodila Modriu. Nije naila na jai otpor domobrana, zahvaljujui radu aktivista NOP-a meu domobranskom posadom. Zarobljeno je 5 oficira i 200 domobrana, cjeli 2. bataljon 3. domobranske (karlovake) pukovnije. U osloboenom gradu je kao posadna jedinica ostao Muslimanski bataljon 6. brigade u koji su stupili mnogi omladinci i omladinke iz Modrie, Tarevaca i okolnih mjesta. U grad su pored lanova taba 17. divizije stigli partijsko-politiki rukovodioci: Hasan Brki, Rato Dugonji, Svetolik Gospi, Paaga Mandi, Edhem amo, Nijaz Dizdarevi, Boko Milutinovi, Drago Stefanovi, Borika Stani i drugi. Oni su razvili veliku aktivnost u stvaranju i povezivanju partijskih i skojevskih organizacija, organizacija ena i omladine i narodnooslobodilakih odbora. U Modrii se tada naao i Moa Pijade koji je, poslije odlaska Vrhovnog taba iz istone Bosne, ostao sa 2. divizijom na Ozrenu. Tu su bili i lanovi beogradske grupe partijskih radnika, koji su preko Srema doli u istonu Bosnu, i lanovi umjetnike grupe Vrhovnog taba, koja je docnije nazvana Kazalitem narodnog osloboenja. Oni su se, u noi izmeu 12. i 13. septembra, prebacili preko rijeke Bosne u pratnji jedne ete 1. majevike brigade do Majevca, gdje ih je prihvatio 3. bataljon 5. kozarske brigade, koji ih je otpratio dalje prema Jajcu, gdje se u to vrijeme nalazilo sjedite Vrhovnog taba. U gradu je odran veliki narodni zbor uz prisustvo oko 5.000 ljudi iz grada i okolnih sela. Na zboru su govorili politiki komesar 17. divizije Branko Petrievi i Panto Nikoli. Veliki zbor je odran i u Osjeanima, na kojem je govorio Todor Vujasinovi. 111

Partizane su vrlo srdano doekali stanovnici Tarevaca 12 - najveeg muslimanskog sela na Trebavi, iz kojeg je u jedinicama NOV i POJ ve bilo mnogo boraca. Narod je bio razdragan, a naroito porodice onih koji su se poslije godinu i po vratili sa jedinicama NOV u svoj kraj, a tune su bile porodice poginulih: Muharema Spahia, Jusufa Bungura i Hasana Meanovia. Poslije osloboenja Modrie radilo se na tome da se napadnu neprijateljske posade i oslobode Bosanski amac, Gradaac, Oraje, Odak i sela izmeu Modrie, Gradaca, Bosanskog Samca, Oraja i Brkog. Znajui da stanovnici tih mjesta oekuju partizane, etnici Slatinskog bataljona 9. septembra napadaju Bosanski amac, uzvikujui partizanske parole. Tada su opljakali mnoge trgovine i imunije graane, iznuujui silom skrivene zlatnike. Jedan dio etnika je preao na lijevu obalu Bosne gdje su opljakali seljake u Balegovcu, Vrbovcu, Joavi, Gnionici, Novom Gradu i Donjoj Dubici. 13 U Bosanski amac je 14. septembra 1943. u 11,30 asova, cestom iz pravca Modrie, uao bez borbe 1. bataljon 6. istonobosanske brigade na elu sa komandantom Vladom Karanom, zamjenikom komandanta edom ukiem, politikim komesarom Spasom Miiem i zamjenikom politikog komesara Danom Olbinom. Sedamnaest orunika je pobjeglo preko Save, a 34 pripadnika 25. satnije DOMDO pukovnije nisu ni pruili otpor. 14 Ostale jedinice brigade osloVe 11. septembra u Tarevcima su u lanstvo ICPJ primljeni aktivisti: Esad irbegovi, Avdo Tursum, Ibrahim Sara, Nazif Dugi, Sahza Muratbegovi i Husein Sofi. U Rijeanima je takoe formirana partijska organizacija u koju su primijeni: Zarija Domazet, Tomo ubari, Stjepan ubari, Marko ubari i Anto Juro Kurjakovi. i-1 Arhiv VII, fond NDH, k.177, f.7, reg. br. 6/2 i f.8, reg. br. 8. 14 edo Minderovi u svojoj knjizi Za Titom na 263. str., citira izvjetaj taba 6. brigade od 15. IX 1943. u kojem izmeu ostalog pie: Prekjue, oko podne, ete naeg 1. bataljona ule su u Bosanski Samac. Graanstvo i muslimanska legija Samca doekali su nau vojsku u kordonima po ulicama. Odluno i disciplinovano dranje boraca 1. bataljona ostavilo je u gradu najbolji utisak. Prilikom izlaska naih jedinica na obalu Save manja grupa njemakih vojnika zapucala je s druge strane. Nai borci odgovorili su mitraljeskom vatrom, rastjerali Nijemce i ubili jednog njihovog narednika. Neki radnici su docnije, ubijenog Nijemca privukli na nau obalu zajedno sa orujem. Orunici iz Samca unaprijed obavjeteni od etnika o naem pokretu pobjegli su pola asa prije naeg ulaska... Uhvaena je veza sa Slavonijom.
12

112

bodile su sela: Tiinu, Slatinu, Batkuu i Obudovac, nenaiavi na otpor etnika Slatinskog i Crkvinskog bataljona koji su se razbjeali i posakrivali. Nijemci su otvorili vatru s lijeve obale Save, zaklonjeni iza eljeznikih vagona. Mitraljezac Safet Gluhi je odgovorio vatrom iz svog mitraljeza i ubio jednog njemakog, podoficira. 15 U Bosanski amac su odmah stigli komandant 6. brigade Milo Zeki, rukovodilac polit-odjela Zarije kerovi, obavjetajni oficir Duan Blagojevi i Boro Popovi. Oni su odrali sastanak sa vienijim graanima i govorili im o potrebi formiranja N 0 0 . Oni su takoer govorili na narodnom zboru 15. XI, koji je odran na pijaci. Zbor je u ime graana otvorio i pozdravio oslobodioce dr Dafer Mehmedagi, advokat. Petnaestog septembra Boro Popovi je u prisustvu Zarija Skerovia, rukovodioca politikog odjela 6. brigade, formirao partijsku eliju u Bosanskom amcu u koju su uli Hasan Zaimovi, kao sekretar, Spasoje Ilini, dr Husein Kapetanovi, Slavko Stanojevi i Angela Todorovi, koji su i ranije radili za NOP. Neto kasnije u lanstvo KPJ su primljeni Mehmedalija Subai i Joco Bogdanovi. Sutradan, 16. septembra u 18 asova, poeo je u zgradi hotela zbor ena radi formiranja organizacije AF i angaovanja ena u pomaganju narodnooslobodilake borbe. Za vrijeme zbora otvorena je sa slavonske strane snana artiljerijska i minobacaka vatra po gradu, koja je sa manjim prekidima trajala cijele noi. Partizani su se izvukli iz grada i otili u oblinja sela Tiinu i Pisare, a orunici su se vratili u mjesto, ali za kratko. Partizani su 18. IX u 4,00 sata ujutro opkolili zgradu kraj Save u koju su se orunici smjestili. U borbi koja je nastala jedan orunik je poginuo, 4 su ranjena, a ostali su jedva uspjeli da se prebace preko Save. Od zaplijenjenih namirnica, siromanim graanima je podijeljeno 18 metarskih centi penice, 2 vagona zobi i 8 metarskih centi graha. 16
15 16

Dane Olbina, Ratni dani, Svjetlost, Sarajevo, 1972, str. 134-138. Arhiv VII, fond NDH, k. 177, f.8, reg. br. 52/2. Dane Olbina, n.d. str. 139-140.

113

Produujui nastupanje, jedinice 6. istonobosanske brigade su 18. IX 1943. u 17,30 asova oslobodile Oraje. Pripadnici mjesne DOMDO jedinice nisu pruili otpor i ostali su kod svojih kua, a orunici su pobjegli prema Savi u kukuruze. Neki su se prebacili u upanju, a zapovjednik orunike postaje, narednik Nikola ulum i orunik Idriz Guterovi su zarobljeni. Orunika postaja je demolirana, na poti su uniteni TT ureaji, a prodavnica obue Bata je otvorena, a roba podijeljena siromanim graanima. Sa lijeve obale Save Nijemci su obasuli mjesto artiljerijskom i minobacakom vatrom. Granate su otetile munaru damije i potopile skelu na Savi.17 Kao to su jedinice 6. brigade proirile svoja dejstva ka istonoj Posavini, tako je i 1. majevika brigada nastavila svoja dejstva u dolini Bosne i na Trebavi. esnaestog septembra jedna eta ove brigade, sa kojom je bio komesar Muhidin Begi, oslobodila je Odak. Prethodno je u Modrii boravio Midhat Muradbegovi koji je uputio saradnike NOP-a u mjestu kako da iznutra pomognu osloboenje Odaka. Partizani su ponovo uli u Gradaac 14. septembra. 18 Osloboenjem ovih mjesta i sela izmeu njih, cijela Posavina i veliki dio Trebave bili su slobodni. Istovremeno su na lijevoj obali Save jedinice Diljskog odreda, koji je bio pod komandom taba Istone grupe NOP odreda Slavonije, i jedinice 2. sremskog odreda, pod komandom Glavnog taba NOV i PO Vojvodine, napale mnoge posade i organe vlasti NDH u mnogim selima istone Slavonije i zapadnog dijela Srema. Tako su jedinice Diljskog odreda i Vinkovake partizanske grupe u domobranskim uniformama i snabdjevene lozinkama 18. avgusta 1943. godine, upale u Sikirevce (7 km sjeverno od Bosanskog amca) i, bez ispaljenog metka, zarobile 6 oficira, 6 podoficira i 80 domobrana iz DORA pukovnije, 19 koji su se u veini
17 18 19

Arhiv VII, fond NDH, k. 177, f.8, reg. br. 55 i 57. Arhiv VII, fond NDH, k. 177, f.7, reg. br. 28, Zbornik IV, knj. 17, dok. 30, str. 69-70. Domobranske radne pukovnije (DORAP) bile su popunjene ljudstvom iz rezerve veinom Srbima iz Srema i Slavonije i izvodile su uglavnom javne radove.

114

izjasnili da stupe u partizane. 20 U noi izmeu 10. i 11. septembra Vinkovaka partizanska grupa upala je u Slavonski amac, demolirala zgradu optine, unitila arhivu, pocijepala Pavelieve slike, otetila TT ureaje i odnijela oruje i vojniku opremu ustaa i folksdojera. 21 Devetog septembra napadnut je u Spavi oklopni voz i zarobljena njegova posada. Dejstvo jedinica NOV i POJ u Slavoniji i Sremu, kao i dejstva jedinica 16. divizije na Majevici, Semberiji i Biru i 11. divizije u srednjoj Bosni znatno su pomogle dejstvo jedinica 17. divizije u Posavini i na Trebavi. U nemogunosti da neto uini na vojnom polju, pukovnik Mifek zapovjednik 3. lovakog zdruga, iji je tab tih dana stigao u Brko, naredio je orunicima da uhapse porodice partizanskih boraca. Orunici su uhapsili 33 lica, to je izazvalo negodovanje graana i predstavnika vlasti NDH, koji su smatrali da taj potez moe da dovede do jo masovnijeg pristupanja graana NOP-u.22 Trgovci i vlasti NDH u Brkom bili su vrlo zabrinuti zbog toga to je akcijama partizana uveliko onemoguen otkup ljiva i izvoz. Te jeseni je izvezeno svega oko 250 vagona sirove ljive i oko 100 vagona drugog voa, a u jesen 1942, kada je sporazumima sa etnicima vlast NDH u ovom kraju unekoliko bila uvrena izvezeno je oko 1200 vagona sirove, oko 1500 vagona suhe ljive i oko 100 vagona pekmeza. Godina 1943. bila je znatno rodnija od prethodne, ali plodove te jeseni nisu mogli da ubiraju ustaka vlast i etnici. 23 O korektnom ponaanju partizana prema stanovnitvu govore izvjetaji optinskih poglavarstva i orunikih postaja poslije odlaska jedinica 17. divizije sa ovog terena, zbog napada na neprijateljski garnizon u Tuzli. Naelnik optinskog poglavarstva u Donjoj Mahali, Ilija Vinceti pie u svom izvjetaju Kotarskoj oblasti sljedee:
20

21 22 23

Arhiv VII fond NOP-a, k. 1601, f.4, reg. br. 9 i Stjepan Domankui, Nikola Kraji i Stevo Pravdi, Diljski NOP odred, str. 39, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1981. Arhiv VII, fond NDH, k. 177, f.2, reg. br. 1/2. Arhiv VII, fond NDH, k. 177, f.7, reg. br. 52. Arhiv VII, fond NDH, k. 177, f.8, reg. br. 36.

115

Od seljaka su partizani jedino traili hranu i neto prevoza. Nisu vrili nikakvo zlostavljanje, niti su koga odveli sa sobom. ivot nijednog itelja nije bio ugroen. Niko se od puanstva nije prikljuio njihovim redovima. Dravnu i opinsku imovinu nisu otetili ni u emu. Jedino su u zgradi opinskog poglavarstva pisali njihove krilatice - ivio Staljin, ivio Tito. Zivilo bratstvo i jedinstvo Srba, Hrvata i Muslimana. 24

Upravitelj kotarske ispostave u Bosanskom amcu, Franjo ajka u svom izvjetaju velikoj upi Posavje od 28. IX 1943. godine, izmeu ostalog, pie:
Za vrijeme boravka u gradu partizani su skinuli poglavnikove slike, uzeli iz nadletva pisae maine i otetili TT linije.

Zapovjednik orunike postaje u opkoljenom Gradacu 1. IX 1943. godine pite tabu 4. orunike pukovnije:
Partizani pored promibe (propagande) i novaenja novih pristalica prireuju razna sijela i zabave, te pozorine predstave, gdje se saznaje da odigravaju komade i dobro poznati narodu zagrebaki glumci. Narod je prema dravnim vlastima jako demoralisan, izgubio je vjeru i svaku nadu u dravnu zatitu, a prema partizanima se pokazuje raspoloen i oduevljen, te istima prilazi i materijalno ih potpomae. Predlaem da se ova postaja evakuie, poto ne mogu vriti slubu jer nemamo izgleda da se pri ponovnom napadu partizana odrimo, a narod je zato da se protiv partizana borba uope ne prima, a svaki dan orunicima stiu indirektne prijetnje.

Ustanove NDH su bile potpuno razbijene. Nisu funkcionisale kotarska oblast u Gradacu, kotarske ispostave u Bosanskom amcu i Odaku i optinska poglavarstva u Dubravama, Obudovcu, Donjoj Mahali, Oraju, Bosanskom amcu, Odaku, Modrii, Gradacu i Srnicama. Iz mjesta su rastjerane orunike postaje, a njihove zgrade demolirane. Potpuno je poremeen planirani prisilni otkup itarica, a veoma je ogranien izvoz voa. Poziv Hasana Brkia Ni zrna okupatoru, objavljen u prvom broju Osloboenja, prihvatili su posavski i trebavski seljaci. U selima i varoicama Posavine i Trebave partizani su srdano doekani. Domaini su se utrkivali ko e ih to bolje ugostiti. Narod je izaao na ulice i puteve, izraavajui svoje zadovoljstvo to su oslobodioci doli u njihova naselja. Odravani su zborovi na kojima su govorili predstavnici Partije, vojske i naroda. Svaku no su odravane partizanske
24 Arhiv VII, fond NDH, k.177, f.8, reg. br. 44.

116

priredbe, na kojima su nastupale kulturno-umjetnike ekipe iz jedinica, uz uee omladine. Trgovci i zanatlije su otvorili radnje, a neki su prodavali i robu koju su sakrivali od okupatora. Zaplijenjene su velike koliine namirnica, najvie brana, eera i masnoa. Vojska je bila sita i vesela. Poslije osloboenja cijele teritorije Posavine i Trebave, esta brigada je rasporedila svoje bataljone na prostoriju Miloevac-Bosanski amac-Donja Slatina-Obudovac-Gornji abar-Porebrice, a 1. majevika sa Ozrenskim NOP odredom bila je na prostoriji Zelinja-Kouh-Vranjak-Modria-Skugri-Gradaac. Druga krajika, koja je dopratila tab 1. korpusa iz srednje Bosne, postavila je svoje bataljone na liniju Palenica-ivkovii-Skipovac. 25 U Bukviku je 21.'sep- tembra formirana 3. (muslimanska) brigada divizije/U poetku je imala dva bataljona, 26 a odmah poslije borbi za osloboenje Tuzle, u kojima je dala znaajan doprinos, narasla je na etiri bataljona. U takvom rasporedu 17. divizija je ostala do 24. septembra kada se pomjerila na jug, zbog priprema za napad na Tuzlu. Vrijeme provedeno u Posavini i na Trebavi, od polovine avgusta do kraja septembra, brigade 17. divizije su iskoristile za popunu i sreivanje svojih jedinica, a pored toga razvile su intenzivan politiki rad. Partijski rukovodioci bataljona i brigade pomagali su partijskim organizacijama na terenu da se organizaciono srede i uvrste, a komunisti iz brigada, koji su imali vie iskustva u partijskom radu, pomagali su partijskim radnicima na terenu da razviju razliite forme i metode politikog djelovanja. Uestvovali su na sastancima na kojima su se formirale partijske elije i skojevski aktivi.27
25 26

27

Nareenje taba 1. korpusa od 23. IX 1943 (Zbornik IV, knj. 17, dok. 117, str. 361). . Za komandanta brigade je postavljen Salem eri, za politikog komesara Muhidin Begi, Milutin Pejanovi je postavljen za zamjenika komandanta, a Dane Olbina za zamjenika politikog komesara. Uskoro je Pejanovia zamijenio Mirko Batrievi. Uz tab brigade se, kao politiki radnik, nalazio Mujo Hodi Crni, prvi komandant Muslimanskog bataljna Romanijskog NOP odreda iz 1941/42. godine. Od 808 lanova KPJ, koliko ih je tada bilo u istonoj Bosni, 281 se nalazio u 6. istonobosanskoj i 1. majevikoj brigadi, a od ukupno 394 kandidanta 147 je bilo u pomenutim brigadama. (Izvjetaj sekretara PK KPJ za BiH od 18. VIII 1943. - Arhiv VII, mikrofilm IRP, Sarajevo, rolna 4/295-296).

117

Politiki komesari eta, bataljona i brigada razvili su iroku politiku aktivnost u narodu. Organizovali su mnoge politike skupove, zborove i priredbe na kojima su nastupali. Kulturno-umjetnika ekipa divizije i kulturno-umjetnike sekcije po brigadama i bataljonima dale su mnoge priredbe na kojima je prisustvovalo po nekoliko stotina ljudi. Jedno vrijeme uz tab 17. divizije, do svog odlaska u srednju Bosnu, nalazili su se i lanovi Umjetnike ekipe Vrhovnog taba koji su svojim nastupom na pozornici ushiivali mnogobrojne Posavce i Trebavce. Na priredbi odranoj 4. septembra u Ceriku istonobosanski borci su prvi put uli poemu Skendera Kulenovia Majka Knepoljka, koju je recitovala glumica Zagrebakog kazalita Ivka Ruti. Jedinice su izdavale vijesti, a stigao je i prvi broj lista Osloboenje koji je tampan u Trnovi 30. avgusta. Svuda je itan Proglas Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH upuen Srbima, Muslimanima i Hrvatima, a posebno omladini, tampan u Trnovi istog dana. 28 Nou 12/13. septembra na istonobosansku stranu preao je preko rijeke Bosne tab 1. bosanskog korpusa NOV i POJ na elu sa komandantom generalom Kostom Nadom i komesarom Vladom Popoviem. Zamjenik komandanta 1. korpusa, pukovnik Too Vujasinovi i naelnik taba korpusa, pukovnik Jovo Vukoti, stigli su sa Majevice neto ranije. tab korpusa se u prvo vrijeme nalazio u blizini Gradaca (zaseok Vida), zatim u Gradacu, a kasnije se, u vrijeme borbe za Tuzlu, premjestio u rejon Srebrenika. U septembru 1943. godine, na terenu Posavine i Trebave naao se istovremeno veliki broj vojnih, politikih i partijskih rukovodilaca koji su svojim radom mnogo doprinijeli na razgaranju narodnooslobodilake borbe u Posavini i Trebavi, na mobilizaciji novih boraca, stvaranju Posavskog i Trebavskog partizanskog odreda, razvoju mree partijskih i skojevskih organizacija, stvaranju narodnooslobodilakih odbora, odbora AF i USAOJ-a. Takav polet narodnooslobodilakog pokreta u Posavini i u Trebavi, pored objektivnih okolnosti, omoguen je poli28 Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, r. 4/372 i 373.

118

tikom i naporima Komunistike partije Jugoslavije, posebno komunista iz Posavine i sa Trebave, koji su u najteim uslovima opstanka, rada i borbe bili nosioci samoprijegora i revolucionarne svijesti u borbi za osloboenje zemlje za bolju budunost naroda. Iako malobrojna, i u tom periodu organizaciono nedovoljno razvijena da zahvati sva sela posavsko-trebavskog podruja, Partija je ipak uspijevala da oko sebe okupi najsvjesniji dio stanovnitva i ukljui ga u redove narodnooslobodilake borbe.

FORMIRANJE POSAVSKOG I TREBAVSKOG NOP ODREDA Stvaranje slobodne teritorije u Posavini i na Trebavi i prisustvo jakih snaga NOVJ na tom podruju omoguilo je i formiranje Posavskog i Trebavskog NOP odreda. Posavski NOP odred formiran je u Obudovcu, 29 naredbom taba 1. korpusa od 17. septembra 1943. Kao jezgro za formiranje odreda posluila je partizanska eta, koja je osnovana polovinom avgusta 1943. u Bukviku, 30 u koju su tokom avgusta i septembra dolazili omladinci iz Gornjeg abara, Brvnika, Obudovca i drugih sela Posavine. Na formiranje odreda stigle su u Obudovac grupe dobrovoljaca iz Miloevca (skoro polovina pristiglih) Krukovog Polja, Brvnika, Batkue i Gornje Slatine, a bilo je boraca i grupa i iz drugih sela Posavine, tako da je u odredu na dan formiranja bilo oko 150 boraca koji su svrstani u etiri ete.31 Veliku pomo tabu novoformiranog odreda pruio je tab 6. istonobosanske brigade, posebno njen komandant major Milo Zeki, koji se tada nalazio u Obudovcu. Iz 6. istonobosanske i 1. majevike brigade u odred je dolo nekoliko rukovodilaca: Pero Bosi, Markica Miloevi, Savo ivkovi i Nikola Simi, a kasnije i Mehmedalija
29

30 31

Tada je formirana partijska elija u Obudovcu u koju su primljeni: Cvijetin Simievi (sekretar), Makso Teodorovi, uro Popovi, Pera Jovanovi i Mihailo Peji (Boro Popovi n.d. str. 300). Komandir ete je bio Pavo Bai, a politiki komesar Stevo ivkovi. Nikola Simi, Osnivanje i borbe Posavskog partizanskog odreda 1943. godine, Istona Bosna u NOB-u, knj. 2, str. 486-470.

119

Tufeki, poto je predao dunost komandanta mjesta u Gradacu, koju je vrio kratko vrijeme. Oni su imali vojniko i politiko iskustvo steeno u ovim proslavljenim jedinicama. Sam in formiranja odreda izvren je sveano, poslije odranog zbora, kod stare kole i crkve. Na zboru na kojem su bili prisutni stanovnici mnogih srpskih i hrvatskih sela govorio je Cvijetin Mijatovi Majo, a poslije njega Boro Popovi i Vukain Suboti. tab 6. istonobosanske brigade dao je odredu izvjesnu koliinu oruja kojim su naoruane ete, a pomagao je i na organizacionom sreivanju u politikoj i vojnoj obuci. Dvadesetosmog septembra u subotu u Gornjem abaru se prilo formiranju bataljona. Od ranije etiri ete i Bukvike ete, koja je naknadno pristigla, formirani su Prvi i Drugi bataljon. Za komandanta odreda postavljen je Nikola Simi Uo, dotadanji komandant 2. bataljona 1. majevike brigade, za politikog komesara Boro Popovi, partijski radnik na podruju Posavine, a za zamjenika politikog komesara Petar Kaurinovi, partijski radnik iz Bukvika. Zamjenik komandanta odreda postao je neto kasnije Ibro Dogledovi, a na dunost referenta saniteta dola je Beba Altarac. Komandant 1. bataljona postao je Marko Miloevi, zamjenik komandanta Pavo Bai, a politiki komesar Savo ivkovi. U 1. bataljonu na dunosti komandira eta su bili: Prve - Ilija Kaurinovi, Druge - Todor Peranovi, Tree Pero Jovanovi. Na dunosti politikih komesara eta bili su: u Prvoj - Stevo ivkovi, u Drugoj - Savo Kaurinovi, a u Treoj - Ilija Paji. U tab 2. bataljona postavljeni su: Pero Bosi, komandant, Trivo Petra Kaurinovi, zamjenik komandanta, Ivan Bumbulovi, politiki komesar i Kota ivkovi, intendant. Komandiri eta su bili: oko Tadi - Prve, Mika Obrenovi - Druge, i Vlajko Arseni - Tree. Politiki komesar Prve ete bio je u prvo vrijeme Ljubo Anti, Druge - Jovan (Damjana) Kerezovi i Tree - Petar okanov-Kaurinovi. tab 17. divizije je 23. septembra naredio tabu odreda da svoje jedinice postavi na liniju Gornji abar-Bukvik-Porebrice, radi zatvaranja pravaca koji od Brkog vode u Po120

savinu, esta istonobosanska brigada je tada svoje bataljone rasporedila na prostoriju Srnice-pionica-Gornji Hrgovi, u oekivanju pokreta prema Tuzli. tab Posavskog odreda bio je u stalnoj vezi sa tabom 6. istonobosanske brigade. Istim nareenjem je bilo predvieno da, ukoliko doe do jaeg neprijateljskog napada, jedinice odreda budu podijeljene u manje grupe koje bi manevrisale na terenu Posavine, izbjegavale frontalnu borbu i napadale neprijatelja gdje je najslabiji. Odredu je takoe postavljen zadatak da razbijenim etnikim jedinicama onemogui ponovo organizovanje. tab 17. divizije se tada sa divizijskom bolnicom nalazio u Ceriku. 32 Formiranje Trebavskog NOP odreda obavljeno je u subotu 20. septembra 1943. godine u Skugriu, gdje su pred strojem boraca proitane naredbe o formiranju odreda i njegova dva bataljona. Kao jezgro za formiranje odreda posluile su ete i grupe boraca koje su se poele izdvojeno organizovati poslije prvog prodora jedinica 17. divizije na Trebavu polovinom avgusta, a intenzivnije pripreme su nastavljene poslije osloboenja Modrie. Prvi bataljon odreda bio je sastavljen od ljudstva iz Osjeana, Butelia i Kouha, a Drugi od ljudstva iz Skugria, Vranjaka i Koprivne. 33 U odredu je u poetku bilo oko 160 boraca. U tab Trebavskog NOP odreda postavljeni su: za komandanta Relja Pea, za politikog komesara Slobodan Jankovi, a za zamjenika komandanta Petar Digum. Kasnije, koncem oktobra, dunost politikog komesara je preuzeo Panto Nikoli, a Slobodan Jankovi je postao zamjenik komesara odreda, i ujedno rukovodilac partijske organizacije u odredu. Omladinski rukovodilac u odredu bio je Mika Duji, vrilac dunosti naelnika taba odreda ivko Kneevi, a intendant oro Petrovi. Na dunost komandanta 1. bataljona postavljen je Savo Simi Adija. Boo Milievi je doao za politikog komesa32 33

Izvjetaj taba 17. divizije tabu 1. bosanskog korpusa 23. IX 1943. (Zbornik IV, knj. 17, dok. br. 118, str. 263/264). Tako je, na primjer Skugrika eta 2. bataljona formirana odmah poslije osloboenja Modrie u selu Skugri, na mjestu zvanom Meraja. Poslije zbora na kome je govorio Mika Stankovi prijavilo se u etu 78 boraca. Neki su poslije preli u 6. i 15. brigadu tako da je u eti ostalo 43 borca (Izjava Pere Stankovia - kod autora).

121

ra tog bataljona, a Damjan Petrovi za intendanta. Komandir Prve ete bio je Nedo Blagojevi, a komandir Druge Radovan Petrovi. Politiki komesar 1. ete bio je okan akarevi, a Druge - Cvjetko Arseni. Nedo Blagojevi je ujedno bio i zamjenik komandanta. U Drugom bataljonu komandant je bio Cvjetko Stojanovi-Jerkovi, a politiki komesar Anelko Radi. Zamjenik komesara bataljona bio je Mitar Mitrovi, zamjenik komandanta Kota Radojevi, intendant ivan Dimitrijevi, a omladinski rukovodilac Jovica Jovievi. U 1. eti komandir je bio Kota Radojevi, a politiki komesar Mitar Koji. Komandir 2. ete bio je Ignjat Simki, a politiki komesar Jovo ari. Kota Radojevi je bio ujedno i zamjenik komandanta bataljona. Naredbom taba 1. bosanskog korpusa od 23. septembra, Trebavski NOP odred je stavljen pod komandu 1. majevike brigade i dobio zadatak da se postavi na liniju Cerov Gaj-Poturice i zatvori pravce koji iz doline rijeke Bosne vode prema Sjenini. Prva majevika brigada je postavljena na prostoriju Sjenina-Lukavica-Zoje, sa zadatkom da sprijei ispade etnika sa pravca Becanj-Stani Rijeka. Brigadi je takoe, u okviru predstojeeg napada na Tuzlu, stavljeno u zadatak da rui eljezniku prugu Doboj-Tuzla na dijelu Boljani-Karanovac. Jedan bataljon 1. majevike brigade nalazio se na Dugim Njivama i davao obezbjeenje za komande mjesta u Modrii i Gradacu. Bilo je predvieno da se u sluaju jaeg neprijateljskog napada komande mjesta Modria i Gradaac povuku u pravcu Dugih Njiva.34

BORBENA DEJSTVA TREBAVSKOG I POSAVSKOG NOP ODREDA DO POETKA 1944. GODINE Do kraja septembra 1943. godine sav sjeverni dio istone Bosne bio je osloboen, itava Posavina, Trebava, Semberija i Majevica sa gradovima Bijeljinom, Zvornikom, Gra34

Nareenje taba 1. bosanskog korpusa tabu 17. divizije 23. IX 1943. (Zbornik IV, knj. 17, dok. 117, str. 261/262).

122

dacom, Bosanskim Samcem, Modriom, Orajem i Janjom. Neprijatelj je drao jae garnizone samo u Brkom, Tuzli i Doboju i neto slabije du komunikacije Doboj-Tuzla. Da bi to uspjenije rijeio osnovne zadatke koje je Vrhovni tab NOV i POJ postavio pred partizanske snage u istonoj Bosni, tab 1. bosanskog korpusa donio je 27. septembra odluku da napadne Tuzlu i okolna neprijateljska uporita. Uslovi za osloboenje Tuzle koja je sluila neprijatelju kao oslonac za preduzimanje dejstava ka Majevici, dolini Spree, Biru, Trebavi, Ozrenu i Konjuhu, bili su povoljni, a njeno osloboenje diktirali su jaki vojni i politiki ciljevi. Glavne njemake snage bile su angaovane ka jadranskoj obali i u zapadnom dijelu zemlje, pa nije postojala opasnost od jae intervencije. Krajem septembra su u Tuzli i okolnim garnizonima bile neprijateljske snage jaine jedne divizije, koje su se sastojale uglavnom od domobranskih jedinica, orunika, jedinica DOMDO pukovnije i manjeg broja ustaa i gestapovaca. Jedan njemaki bataljon je na dva dana prije napada povuen u Doboj, a u Tuzli se nalazila samo jedna njemaka oklopna eta. 35 Oslobaanjem Tuzle otvarale su se iroke mogunosti za mobilizaciju ljudstva, naroito radnika, i uspjeno dejstvo NOP-a i jedinica NOV i POJ u istonoj Bosni. U drugoj polovini septembra je situacija za neprijatelja u istonoj Bosni postala tea. 0 tome je vladu NDH, veliki upan upe Usora i Soli sa sjeditem u Tuzli izvijestio ovim rijeima:
Hrvatsko puanstvo je jednim dijelom izgubilo nadu u povoljan ishod rata. Uslijed toga pojavili su se znaci neotpornosti i pasivnog dranja.... Na podrujima velike upe Usora i Soli jo je jedino Tuzla ostala poteena ulaska partizana, ali i nad njom visi Demoklov ma vjeite partizanske opasnosti... Zadnji vojnopolitiki dogaaji u svijetu ostavili su vrlo teak dojam u hrvatskom javnom mnjenju. Kapitulacija Italije, razoruanje italijanskih divizija, teke borbe na istonom frontu i stalni napadi partizana, uslovili su javno govorkanje o looj situaciji u Hrvatskoj. 36
35

36

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1941-1945, izdanje Vojnoistorijskog instituta, Beograd, 1967, knj. 1, str. 605 (u daljem tekstu - Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1941-1945, knj. 1, str. 605). Izvjetaj velike upe Usora i Soli od 14. IX 1943. (Zbornik IV, knj. 17. dok. 199, str. 460).

123

U okviru operacije za osloboenje Tuzle, zadatak zatvaranja pravca prema Doboju i onesposobljavanja eljeznike pruge i puta Doboj-Tuzla dobile su jedinice 1. majevike brigade, Trebavskog i Majevikog NOP odreda. 37 Posavskom NOP odredu dat je zadatak da sa pravca Gradaac-Srnice obezbijedi raspored glavnine 17. divizije i divizijsku bolnicu koja se nalazila u Donjem Srebreniku, 38 a Treoj vojvoanskoj brigadi je nareeno da sprijei intervenciju neprijateljskih snaga iz Brkog prema Tuzli. Prva majevika brigada i Trebavski odred su 28. septembra krenuli preko Bukve ka Graanici. Istog dana su bez otpora uli u Graanicu i poruili prugu duine oko 1 km, na dionici Karanovac-Suho Polje i postavili se na visove sjeverno od pruge i puta Doboj-Tuzla. 39 Poslije podne, 30. septembra, neprijateljska motorizovana grupa Fier, koja se sastojala od tri ojaana njemaka bataljona i jednog bataljona domobrana, nadirui od Doboja prodrla je do Graanice. Iznenadnim i odlunim protivnapadom jedinica 1. majevike brigade i Trebavskog odreda neprijatelj je odbaen na rijeku Spreu, odakle se, uz pomo etnika povukao ka Doboju. Sutradan 1. oktobra neprijatelj se bolje pripremio, izveo napad i uspio da potisne partizanske bataljone do sela Donja Lohinja. U poslijepodnevnim asovima izvren je ponovni protivnapad sa boka, po cijeloj duini neprijateljske kolone. Nijemci su se morali opet povui. Pred mrak su jedinice 1. majevike brigade napale neprijateljsku posadu na eljeznikoj stanici u Miriini, koja se brzo predala. Neprijateljska posada koja je bila na eljeznikoj stanici Bosansko Petrovo Selo odstupila je bez borbe prema Doboju. 40
37 38 39

40

Zapovijest taba 1. bosanskog korpusa od 27. IX 1943. (Zbornik IV, knj. 17, dok. 127, str. 278-283). Obavjetenje taba 1. bosanskog korpusa od 1. X 1943. tabu 1. majevike brigade (Zbornik IV, knj. 18, dok. 2, str. 10). U noi 26/27. septembra dva bataljona Prve majevike brigade (2. i 3.) vodili su vrlo teku borbu sa etnicima u Skipovcu kod Graanice, pa je zbog toga u okviru zadatka obezbjeenja pravca od Doboja, brigadi i odredu naloeno da sprijee eventualni napad etnika. Saoptenje taba 1. bosanskog korpusa od 2. X 1943. (Zbornik IV, knj. 18, dok. 9, str. 29).

124

Tuzla je osloboena 2. oktobra. Istog dana neprijatelj je iz Doboja izvrio nov snaan napad na bataljone 1. majevike i Trebavskog odreda i ovladao Graanicom. Uprkos protivnapadima neprijatelj je, uz snanu podrku avijacije, 3. oktobra odbacio brigadu i odred sjeverno od komunikacije Doboj-Tuzla i prodro u Lukavac gdje je iznenadio jedinice Majevikog NOP odreda. Majeviki odred, poto nije bio obavijeten o prodoru neprijatelja iz Graanice, pretrpio je osjetne gubitke i povukao se na visove sjeverno od komunikacije. U takvoj situaciji tab 3. korpusa (naredbom Vrhovnog taba od 5. oktobra 1943, tab 1. bosanskog korpusa preimenovan je u tab 3. korpusa NOV i POJ) preuzeo je odmah mjere za odbranu osloboene Tuzle. Naredio je da se izvri snaan protivnapad na uklijenjenog neprijatelja. Sa fronta kod Bukinja neprijatelja su napale 6. istonobosanska i 2. krajika brigada, 41 a 1. majevika (koja je pomenutom naredbom postala 15. majevika), Trebavski i Majeviki odred dobili su zadatak da sjeverno od komunikacije Doboj-Tuzla napadaju izduenu neprijateljsku kolonu u bok i u pozadinu. 42 Kasnije je u borbu na lijevom krilu uvedena 16. muslimanska (ranije 3.), a na desnom krilu 1. vojvoanska brigada. 43 U okviru opteg zadatka Trebavski odred je imao poseban zadatak da napadne neprijateljsku kolonu kod Miriine, gdje se pretpostavljalo da se nalaze pozadinske jedinice glavnine neprijateljskih snaga. Tako je na prilazima Tuzle dolo do veoma otrih borbi, jer je neprijatelj uporno nastojao da povrati grad. Protivnapadi jedinica NOV i POJ su u potpunosti uspjeli, pa je neprijatelj bio primoran da naglo odstupi prvo prema Lukavcu, a kasnije prema Miriini. Osmog oktobra 15. majevika i 1. vojvoanska brigada su ule u Purai. 44
41

42 43

U tabu 2. krajike tada su bili: Dragan Stani komandant, Idriz ejvan politiki komesar, Duan Egi zamjenik komandanta i Vojin Luki zamjenik politikog komesara. Kasnije je za naelnika taba doao Anton Kulundi. Zapovijest taba 3. korpusa od 6. X 1943. (Zbornik IV, knj. 18, str. tab 1. vojvoanske brigade je imao ovakav sastav: Marko Periin Kamenjar, komandant; Pako-Romac Zdravko, politiki komesar; Ilija Bogdanovi, zamjenik komandanta i Ljubo Momilovi, zamjenik komesara. Gligo Mandi, n.d., str. 39-60.
80-82).

44

125

S obzirom na nain voenja borbi i manevar snaga, osloboenje i odbrana Tuzle predstavljaju veoma uspjenu operaciju. Odluka taba 3. korpusa da za obezbjeenje pravca prema Doboju angauju treinu snaga koje su u poetku uestvovale u napadu, pokazala se presudnom za uspjeh cijele operacije. Osloboenjem Tuzle postignut je ogroman vojni i politiki uspjeh. Zadat je teak udarac neprijatelju, a NOV je postigla presti u istonoj Bosni. Dolo je do velikog priliva novih boraca, najvie radnika i omladinaca. To je omoguilo formiranje novih brigada (17, 18. i 19), Tuzlanskog NOP odreda i 27. istonobosanske divizije. Poslije odlaska jedinica 17. divizije ka Tuzli, na cijeloj teritoriji, u trouglu rijeka Bosna-Sava-Tinja, naao se samo novoformirani Posavski NOP odred. On je dobio zadatak da obezbijedi, od intervencije sa sjevera, jedinice koje su napa- > . dale Tuzlu i da se postavi na liniju Gradaac-Srnice. Odmah po prijemu zadatka odred je izvrio mar iz Bukvika pravcem pionica-Srnice-Gradaac. im su etnici saznali za odlazak jedinica NOV ka Tuzli, poli su u napad na Gradaac sa namjerom da unite odred i da opljakaju grad. Bili su uvjereni da im Posavski NOP odred ne moe pruiti jai otpor. etnici su stigli pred grad, kada su jedinice odreda stupile iz pokreta u borbu, izvrile snaan protivnapad i protjerali etnike koji su se razbjeali. Intervenciju 5. lovake pukovnije iz Brkog prema Tuzli odbila je 3. vojvoanska brigada. 45 Prema planu Vrhovnog taba, poslije uspjeha u dolini Spree, jedinice 3. korpusa trebalo je da prenesu teite svojih dejstava prema jugoistoku na podruje Sarajeva, Viegrada i Gorada. U duhu tog plana tab 3. korpusa je uputio 17. diviziju najprije na Ozren, zatim na Vare, a odatle na Romaniju, a 27. diviziji dao zadatak da zauzme Sokolac i Rogaticu i protjera etnike koji su pod neposrednom komandom Drae Mihailovia prodrli iz Srbije u jugoistonu Bosnu. esnaesta vojvoanska divizija dobila je zadatak da dej45

Radovan Pani, Trea Vojvoanska brigada, str. 128-129, Vojnoizdavaki zavod, 1980, Beograd.

126

stvuje na operativnom podruju Posavine, Trebave, Semberije i Majevice i da po mogunosti oslobodi Brko. 46 U vrijeme dok je boravio u neposrednoj blizini Tuzle, Trebavski NOP odred se snabdio izvjesnom koliinom oruja, odjee i obue. U svakom bataljonu bilo je po 2 pukomitraljeza. Poslije protjerivanja neprijatelja sa pravca Doboj-Tuzla, Trebavski NOP odred krenuo je zajedno sa 1. vojvoanskom brigadom na sjever. Ponovo su oslobodili Graanicu. Neprijatelj je pruio slabiji otpor na visovima kod Karanovca. Do polovine oktobra Trebavski NOP odred je zajedno sa bataljonima 1. vojvoanske brigade prokrstario terenom Trebave, nenaiavi na ozbiljniji otpor etnika. Poslije toga 1. vojvoanska brigada produila je prema Brkom, a Trebavski NOP odred je ostao na prostoriji Srnice-Gradaac-Skugri. Juno je odravao vezu sa 18. hrvatskom brigadom (pod ijom se operativnom komandom nalazio) koja je drala poloaje kod Lukavca i zatvarala pravac Doboj-Tuzla, a sjeverno sa Posavskim NOP odredom. Uskoro je u Modrii formiran i 3. bataljon Trebavskog NOP odreda od omladinaca iz Modrie, Rijeana, Tarevaca, Odaka, Dugog Polja, Dobrinje, Garevca, Kladara i drugih sela. U prvo vrijeme ete su se zvale po nazivima mjesta. Prvo su formirane Modrika i Tarevaka, a kasnije Odaka. Vrene su pripreme i za formiranje Garevake ete. Prije formiranja taba 3. bataljona ete su bile pod komandom 3. bataljona Posavskog odreda, to je diktirala tadanja situacija. Za komandanta bataljona postavljen je Mehmed Mujbegovi, a prvo vrijeme dunost politikog komesara vrio je Muhamed Kladnjak, koga je poslije nekoliko dana zamijenio Vid Devi. Zamjenik komandanta bio je Mate Beli. Komandir 1. ete je bio Hasan Muli, Druge - Sakib Zei a Tree - Mehmedalija Sendijarevi. Jedno vrijeme komandir 1. ete je bio i Safet Dorati. Politiki komesari eta u bataljonu su bili: Ibrahim Mujbegovi, Pero Kovaevi i Abdurahim Otanovi. Trei bataljon je dejstvovao u trouglu Modria-Odak-Bosanski amac, spreavao ispade neprijateljskih
46

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1941-1945, knj. 1, str. 607-608.

127

jedinica na slobodnu teritoriju Posavine i Trebave, razvijao irok politiki rad na terenu, radio na mobilizaciji novih boraca i razvio obavjetajnu aktivnost. U tom radu je postigao znatne rezultate.

Posavski NOP odred ostao je na sektoru Gradaac-Srnice do povratka Trebavskog NOP odreda. Za vrijeme boravka Posavskog odreda u okolini Gradaca, dolo je do osnivanja 3. bataljona koji je formiran 7. oktobra od ljudstva iz partizanskih straa iz Gradaca, Donje Zelinje, Vukovaca, Mionice i drugih podtrebavskih sela. Bataljon je imao 304 borca svrstanih u 5 eta. Naoruan je sa 275 puaka, 2 mitraljeza i jednim pukomitraljezom. U tab 3. bataljona postavljeni su: za komandanta Mujo Tipura, za politikog komesara Mehmedalija Tufeki, za zamjenika komandanta Dedo aki, za intendanta Alija Repi i za referenta saniteta Belaga Korajki. Komandni sastav Prve ete sainjavali su: komandir Ivo Domzet, zamjenik komandira Osman Deli, politiki komesar Ekrem Taslidi i ekonom Husein Skenderovi; sastav Druge ete - komandir Hamid Bahi i zamjenik alim Bahi (politiki komesar i zamjenik komesara nisu imenovani); Tree - komandir Ragib Klopi, zamjenik komandira Akif Huselji, politiki komesar Hazim Jaarevi, (zamjenik nije imenovan) ekonom Zeir (Alje) Bristri; etvrte - komandir Osmah Sui, (zamjenik komandira nije imenovan) politiki komesar efkija Daji, (zamjenik komesara nije imenovan) ekonom Hasan Gubaljevi; Pete - komandir Smajo Osmanli, politiki komesar Ibrahim Ali, zamjenik komandira Numan Subai. U bataljonu je u poetku bilo mnogo omladinaca i boraca koji su od ranije pomagali i simpatisali NOP, ali nije bilo partijske organizacije. Okruni komitet KPJ je u bataljon uputio 2 lana KP iz Gradaca, a u jedinici su primljena 4 nova lana, tako da je poetkom novembra u bataljonu, zajedno sa komesarom bataljona, bilo 7 lanova KPJ. U 3. 128

bataljonu, nije bilo zamjenika politikog komesara kao ni u ostala 2 batlajona Posavskog odreda, ve su komesari vrili i dunost partijskog rukovodioca. 47 U 1. i 2. bataljonu bilo je 25 lanova KP, a u odredu su djelovala 4 aktiva SKOJ-a. U Srebrenik su, a zatim i u Gradaac poetkom druge dekade oktobra stigli iz osloboene Tuzle Rodoljub olakovi i Avdo Humo, lanovi PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu i sa njima pukovnik Sulejman Filipovi.48 Njih je od Srnica do Gradaca pratila 2. eta 2. bataljona Posavskog NOP odreda. U Srebreniku, Gradacu i okolnim selima stanovnici koji su u veini bili prijateljski raspoloeni prema NOP-u, srdano su doekali ove rukovodioce i odazvali se pozivima da prisustvuju zborovima i konferencijama. U Gradacu je odran veliki narodni zbor na kome je bilo prisutno oko hiljadu stanovnika ovog grada i okoline. Govorili su Rodoljub olakovi, Sulejman Filipovi, Avdo Humo i Boro Popovi, politiki komesar Posavskog NOP odreda. Istog dana navee odrana je konferencija sa uglednim Muslimanima iz Gradaca i okoline. Tema razgovora je bila masovniji priliv Muslimana u jedinice NOV i POJ. Uinjeni su pokuaji da se na stranu NOP-a privue istaknuti prvak HSS iz Posavine Mato Miki, ali je on to odbio izgovarajui se da to ne moe uiniti bez privole svoga predsjednika (Vlatka Maeka) 49
*

Trebavski NOP odred je u to vrijeme uglavnom bio orijentisan prema Trebavi i dolini Bosne. etnici su se uglavnom nalazili u okolini Dugih Njiva. To su bili mobilisani i
47 48

49

Izvjetaj OK KPJ za Trebavu i Posavinu Oblasnom KP za istonu Bosnu od 6. XI 1943. Arhiv VII, Mikrofilm IPR, Sarajevo, rolna 5/53-58. Pukovnik Sulejman Filipovi komandant neprijateljskog garnizona u Tuzli od 1941. je odravao kontakte sa rukovodiocima NOP-a. U ljeto 1943. doao je u kontakt sa rukovodstvom NOP-a za istonu Bosnu i ponudio svoje usluge. Sa jo 77 bivih oficira domobranstva NDH, po osloboenju Tuzle potpisao je proglas koji je emitovan preko radio-stanice Slobodna Jugoslavija. U proglasu se pozivaju ostali pripadnici domobranstva NDH da se pridrue narodnooslobodilakoj vojsci. Rodoljub olakovi, n.d., knj. 2, str. 469-474.

129

zavedeni seljaci koji su se na poloajima oko Dugih Njiva smjenjivali svaka etiri dana. etniki oficiri su tu masu od nekoliko stotina ljudi drali na uzdi i kanjavali zbog uestalog bjeanja sa poloaja i izbjegavanja kuluka i obaveza u hrani. Iako je tab Trebavskog NOP odreda pokuavao pridobiti te seljake da pristupe NOP-u, oni su to odbijali bojei se represalija Drainih oficira i Nijemaca. Drugi bataljon Trebavskog odreda, itav ili njegovi dijelovi, esto je patrolirao pravcem Kreane-Tolisa-Skugri, zbog obezbjeenja saobraaja Gradaac-Modria i zbog propagandnog djelovanja u trebavskim selima. Dopirao je i do Dugih Njiva, ali su etnici izbjegavali borbu. Dvadesetdevetog novembra 1943. bataljon je u Skugriu zarobio sedam etnika koje je poslije razoruavanja pustio. 50 Trei (modriki) bataljon odreda koji je u poetku imao 120 do 130 boraca brojno je ojaao, popunom iz Odaka. 31 Partijska organizacija iz Odaka pripremila je sa Odakom etom bataljona napad na oruniku postaju u Odaku, iji je zapovjednik Petar Gugi saraivao sa NOP-om. Insceniran je napad na zgradu postaje i orunici su se bez otpora predali. Prvi bataljon i dijelovi Drugog bataljona Trebavskog NOP odreda su 2. novembra doekali u Srnicama grupu partijsko-politikih rukovodilaca iz istone Bosne koji su iz osloboene Vlasenice preko Tuzle i Srebrenika krenuli u centralnu Bosnu da bi u Jajcu, odnosno Mrkonji Gradu prisustvovali II zasijedanju AVNOJ-a i I zasijedanju ZAVNOBiH-a. U toj grupi bili su: Rodoljub olakovi, Avdo Humo, dr Vojislav Kecmanovi edo, budui prvi predsjednik ZAVNOBiH-a, Sulejman Filipovi, Aleksandar Preka, Ante Ka-

so Arhiv VII, fond NOP k. 1627, f.3, reg. br. 1/1 i 2/1. 51 Partijska organizacija u Odaku pripremila je grupu omladinaca za odlazak u odred. lanovi KPJ su prethodno razgovarali sa roditeljima tih omladinaca. U toku noi oni su iz Odaka stigli na obalu Bosne naspram Modrie, gdje ih je ekao i obezbjeivao prelazak jedan vod Modrikog bataljona na elu sa komandantom Mehmedom Mujbegoviem. Prevozio ih je Rafo Kovaevi u svom malom amcu u koji je moglo stati najvie 5-6 ljudi. U toku prevoenja jedne ture neko je bacio bombu u amac od koje je teko ranjen Redo auevi, a lake nekoliko boraca. Kasnije se otkrilo da je bombu bacio ustaa eli iz Rijeana koji je prije nekoliko dana stupio u odred.

130

menjaevi, Jure Begi, Bogomir Brajkovi, Pero ukanovi i Mile Perkovi. Sa grupom partijsko-politikih rukovodilaca kretali su se avijatiari i radnici u industriji aviona, koji su prikupljeni u jedinicama 3. korpusa za popunu prvih vazduhoplovnih jedinica NOV i POJ. Meu njima se nalazio i Franjo Kluz, prvi partizanski pilot. Sutradan, 3. novembra 1. bataljon Trebavskog NOP odreda je dopratio ovu kolonu u Gradaac, gdje je navee odrana konferencija sa graanima, na kojoj su govorili istaknuti politiki rukovodioci istone Bosne. Slijedeeg dana bataljon ih je preko ardaka dopratio u Modriu, gdje se nalazila, kao posada, Modrika eta 3. bataljona Trebavskog odreda. Petog novembra preli su rijeku Bosnu i stigli u Majevac gdje su ih doekala dva bataljona 12. krajike brigade na elu sa komandantom brigade proslavljenim junakom sa Kozare - Petrom Meavom. Oni su doveli komoru sa oko 100 tovarnih konja da preuzmu oko vagon soli koja je iz osloboene Tuzle preko Srebrenika transportovana do Modrie, a odatle prebaena preko rijeke Bosne za potrebe jedinica NOV i POJ i naroda u srednjoj Bosni i Bosanskoj kra.. . c2 jmi

Poto su uspjeno obavili dodijeljeni zadatak i vijenike bezbjedno sproveli do krajikih jedinica, 1. bataljon i dio 2. bataljona su se, istim putem, vratili na svoje poloaje. Poetkom decembra u Trebavskom NOP odredu je bilo 14 lanova KPJ, svrstanih u 3 partijske organizacije (u tabu odreda i u dva bataljona po jedna, dok u jednom bataljonu nije bilo partijske organizacje. 53 U odredu je tada bilo 5 aktiva SKOJ-a sa 36 lanova.

Okruni komitet KPJ je zajedno sa tabom Posavskog NOP odreda donio odluku da 1. i 2. bataljon odreda uestvuju u predstojeem napadu jedinica 16. divizije na Brko.
52

53

So i druge namirnice zaplijenjene u osloboenoj Tuzli danima su prevlaili na svojim kolima, mnogi seljaci iz sela optina Srebrenik, Gradaac i Modria. Evakuacijom je rukovodio Haso Buri. Izvjetaj sekretara OK KPJ za Trebavu i Posavinu od 1. XII 1943. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 5/312-316).

131

Poslije odlaska 1. i 2. bataljona Posavskog odreda, 3. bataljon ostao je sam u Gradacu i okolini, sa zadatkom da zatvori pravce koji sa sjevera i zapada ulaze u Gradaac. Trei bataljon e ostati odvojen od ostalih snaga odreda sve do februara 1944, tj. do formiranja Posavsko-trebavskog odreda. Njegove ete e obezbjeivati grad i omoguiti nesmetano djelovanje narodnooslobodilakih odbora, organizacija KPJ i SKOJ-a, NOP-a i AF na terenu oko Gradaca. Prvi i Drugi bataljon odreda, koji su pri dolasku novih boraca imali 212 boraca, zajedno sa tabom odreda krenuli su iz Gradaca ka Bukviku. U Brkom su se u oktobru 1943. nalazile znatne neprijateljske snage. Tu su bili 5. i 8. lovaki puk, 7. artiljerijski divizion, 2. ininjerijski bataljon, jedan bataljon DOMDO pukovnije, neto ustaa i Nijemaca. U Gunji preko Save nalazio se 1. bataljon 5. lovakog puka. 54 To je, u stvari, bio kompletan 3. domobranski zdrug. U okolnim neprijateljskim uporitima na lijevoj obali Save (u upanji, Vinkovcima, Vukovaru, Rumi i idu) nalazile su se dvije njemake divizije, koje su upravo izvodile ofanzivna dejstva u Sremu i Slavoniji protiv partizanskih jedinica, pod komandom Glavnog taba NOV i POJ Vojvodine. Neprijatelj je u Brkom, na vrlo uskom prostoru drao jake snage. On je cijenio vojniki znaaj Brkog koje mu je sluilo kao mostobran za nastupanje ka Bijeljini, Tuzli, Gradacu i Bosanskom amcu i za obezbjeenje eljeznike pruge Brko-Vinkovci i, posredno, pruge Beograd-Zagreb na dijelu od Vinkovaca do Mitrovice, koju su esto napadali sremski i slavonski partizani. Spoljna odbrana Brkog poivala je na fortifikacijski ureenim poloajima sa rovovima, betonskim i zemljanim bunkerima i minskim poljima ispred njih. U gradu su mnoge zgrade graene od tvrdog materijala ureene za krunu odbranu, a posebno kasarne u lageru. Oko eljeznikog mosta na slavonskoj strani izgraeni su bunkeri. Prilikom boravka komandanta 16. divizije u Tuzli, poetkom oktobra, donesena je odluka da 16. divizija pripremi
54 Zbornik IV, knj. 18, dok. 213, str. 548.

132

i izvede napad na Brko." Ofanziva njemake 173. divizije, 1. kozake konjike divizije i 901. njemakog oklopnog puka koja je bila u punom zamahu na podruju Srema i zapadne Slavonije ubrzala je odluku da se Brko to prije napadne. Napadom na Brko elio se olakati poloaj jedinicama NOV i POJ u Sremu i istonoj Slavoniji i proiriti slobodna teritorija u istonoj Bosni. Prema planu napada 2. vojvoanska i dijelovi 4. vojvoanske brigade trebalo je da zauzmu Gunju i most na Savi i da zatvore pravce koji iz Vinkovaca i bosutskih uma vode ka Brkom. Trea vojvoanska brigada i Majeviki partizanski odred imali su zadatak da napadnu grad u zahvatu puteva Brko-Bijeljina i Brko-Tuzla, a 1, vojvoanska brigada sa 1. i 2. bataljonom Posavskog NOP odreda u zahvatu puteva Brko-Srnice i Brko-Oraje. 56 Druga vojvoanska brigada 57 prebacila se 17. oktobra preko Save kod Rajevog Sela. Slijedeeg dana se sa dijelovima 4. vojvoanske brigade, koja je tada bila u fazi formiranja, kod Posavskih Podgajaca sukobila prvo sa jednom neprijateljskom kolonom, jaine ojaanog bataljona, koja se iz upanje kretala prema Gunji, a zatim sa drugom neprijateljskom kolonom, jaine dva bataljona, koja je iz Gunje pola radi povezivanja sa kolonom iz upanje. Do kraja dana obje kolone bile su prisiljene da odstupe u pravcu Brkog. Napad na grad otpoeo je 19. oktobra u 20 asova. Bataljoni 1. vojvoanske brigade i Posavskog NOP odreda napali su grad sa zapadne strane i uspjeli da potisnu neprijatelja iz rovova na spoljnoj odbrani grada i stignu do samog mjesta. Napadajui od Gorica uz drum Lonari-Brko jedinice Posavskog odreda stigle su u blizini gradske bolnice gdje su zaustavljene. Jedna patrola odreda uspjela je prijei put Brko-Brka i ui u grad, vratiti se i donijeti obavjetenja o neprijateljskim otpornim takama. Istog dana nepri55 56 57

Zbornik IV, knj. 18, dok. 25, str. 248. Zbornik IV, knj. 18, dok. 213, str, 547 i knj. 19, dok. 28 str. 97-98. tab 2. vojvoanske brigade je imao ovakav sastav: Radosav Jovi, Miko, komandant; Drago Diki, politiki komesar; Mirko Milanovi, zamjenik komandanta i Ljubica Stanimirovi, zamjenik politikog komesara.

133

jatelj je izvrio protivnapad sa jaim snagama i odbacio jedinice odreda ka selu Gorice. Jo tri puta bataljoni su pokuali da prodru u grad, ali su zadrani na utvrenim poloajima pred samim gradom. Neprijatelj je organizovao jaku odbranu i precizan sistem vatre na liniji prvih gradskih kua, postavivi ispred njih minska polja i iane prepreke. Trea brigada je slomila spoljnu odbranu neprijatelja na istonoj strani grada, zauzela Stolin i stigla do utvrenih kasarni u lageru, ali dalje nije mogla zbog jakog otpora neprijatelja. Uporni napadi, 1. i 3. brigade i Posavskog NOP odreda trajali su sa prekidima dva dana i dvije noi. Druga vojvoanska brigada je 20. oktobra zauzela Gunju i bunkere na prilazima mostu koji je donekle onesposobila, ali dalje nije mogla zbog jakog otpora neprijatelja koji je potpomagala avijacija. Avioni su po itav dan bombama zasipali poloaje partizanskih jedinica. Neprijateljska artiljerija je takoe bila veoma aktivna i ometala je manevar vojvoanskih jedinica. Sutradan, 21. oktobra, dva bataljona 2. vojvoanske brigade su orijentisana na prostoriju Bosut-Vinjievo sa zadatkom da zatvore pravac koji iz Morovia vodi ka Gunji, a dva bataljona 4. vojvoanske brigade zatvorili su pravce Bonjaci-Gunja i Lipovac-Vrbanja. Dolo je do borbe sa jakim njemakim snagama koje su tim pravcima hitale u pomo opkoljenom neprijateljskom garnizonu u Brkom. Jake neprijateljske snage uspjele su tog dana da se probiju preko Gunje u Brko, pa je tab 16. divizije naredio da se napad obustavi. Sve jedinice pod komandom 16. vojvoanske divizije su se povukle na sjeverne padine Majevice. Jedinice Posavskog odreda su se postavile na poloaje u Bukviku. Uzroci neuspjeha napada su raznovrsni, ali je osnovno da je omjer snaga i sredstava bio mnogostruko nepovoljan za napadaa. Vojvoanske jedinice su u trodnevnim borbama pretrpjele velike gubitke. Oko 300 boraca je izbaeno iz stroja58 U napadu na neprijateljski garnizon u Brkom, uestvovao je 5. bataljon 3. vojvoanske brigade - Muslimanski bataljon - formiran poetkom oktobra 1943. godine od omladinaca i pripadnika DOMDO pukovnije iz Brnjika, Vra58

Radovan Pani, n.d., str. 142.

134

ia, atorovia, Rahia i drugih muslimanskih sela iz zapadnog dijela branskog sreza. Prvo je formirana jedna eta na elu sa komandirom Devadom Kobiem, a zatim druga eta i tab bataljona u sastavu: Hasan Kovaevi, komandant; Jusuf Huridi, politiki komesar i Enis Dervievi, zamjenik politikog komesara. Huridi i Dervievi su uskoro na zahtjev Okrunog komiteta KPJ za Majevicu upueni na teren kao partijsko-politiki radnici, a za novog politikog komesara bataljona naimenovan je Esad Ceri. Bataljon je brojao oko 120 boraca. 59 Do kraja oktobra pristigle neprijateljske snage (vlasovci) vre ofanzivne akcije u Sremu i istonoj Slavoniji, gdje ine strane zloine nad stanovnitvom, ubijajui starce, ene i djecu i palei domove. Te jedinice pokuavaju da prodru u pravcu Bijeljine, Tuzle i Graanice, ali nailaze na snaan otpor jedinica 16. divizije. Dolazi do estokih borbi kod Rae i Janje, a na sektoru 1. vojvoanske brigade i Posavskog NOP odreda kod Omerbegovae, Palanke i Boderita. 60 Treeg novembra brodovi ratne mornarice NDH Petriica i Ustaa plovili su iz upanje ka Brkom. Brod Ustaa je teglio deregliju sa hranom za jedinice 3. domobranskog zdruga u Brkom. U visini sela Gorice, sa desne obale Save, borci 1. vojvoanske brigade i Posavskog NOP odreda otvorili su vatru. Petrinica je pogoena na vie mjesta mecima iz protivoklopne puke, a brod Ustaa je potpuno izgorio. Partizani su uspjeli da odvuku deregliju sa namirnicama (brano, eer, pirina, cigarete i dr.) na desnu stranu rijeke, isprazne je i zapale. Iz Brkog su odmah upuena tri tenka i jedna eta domobrana, ali su u svom nastupanju bili odbijeni, pa su se pred mrak morali vratiti u grad. Sutradan, 4. novembra, iz Brkog je prema Gorici krenula jedna domobranska eta sa 5 njemakih tenkova i stigla do Prnjatovievog salaa. Nijemci su domobrane isturili ispred tenkova. Partizani su otvorili vatru, domobrani su se povukli, a tenkovi su ih morali tititi u povlaenju prema Brkom.
59 60

Radovan Pani, n.d., str. 134. Oslobodilaki rat, knj. 1, str. 618-619; Zbornik IV, knj. 19, dok. 28, str. 98-100.

135

Dva neprijateljska aviona su mitraljirala borce i izbacila bombu koja nije eksplodirala. 61 Od 5. do 7. novembra neprijateljske jedinice iz Brkog upuuju svoje izviake dijelove u pravcu poloaja koje su drale jedinice 1. vojvoanske brigade i Posavskog NOP odreda. Poto je koncentrisao jae snage u Brkom, Graanici i Doboju, neprijatelj je od 7. do 11. novembra, preduzeo napade iz tih garnizona, sa ciljem da ponovo osvoji Tuzlu. Sedmog novembra je iz Doboja u pravcu Tuzle krenula motorizovana kolona od oko 2.000 vojnika i 9 tenkova iz sastava 369. njemake divizije. Istovremeno su dva bataljona 187. njemake divizije i 1. bataljon 8. lovakog puka, uz podrku artiljerije i tenkova, napadali iz Brkog prema eliu.62 Poslije upornih borbi, koje su se produile slijedeih dana, 2. i 3. vojvoanska brigada odbacile su 15. novembra neprijatelja prema Brkom. Zbog toga to jedinice 16. vojvoanske divizije nisu mogle da interveniu na pravcu Doboj-Tuzla, neprijateljska motorizovana kolona je, odbacivi dijelove 18. hrvatske brigade i Tuzlanskog NOP odreda, 11. novembra zauzela Tuzlu, poslije 40 dana ivota u slobodi. Polovinom novembra 1943. iz Graanice u pravcu Srnice krenula je jedna jedinica 1. kozake divizije. U tabu 3. bataljona Posavskog NOP odreda imali su informacije, dobijene iz Graanice, da su mnogi vojnici 1. kozake divizije,63 bivi pripadnici sovjetske armije, (vlasovci, nazvani tako po svom komandantu generalu Vlasovu) izrazili elju da se predaju partizanima. Tog dana neprijateljski vojnici su se provukli kroz potok i uz pomo ustaa Ibrahima Pjania iznenadili jednu etu 3. bataljona u Srnicama, opljakali stanovnike i vratili se u Graanicu. To je bila izviaka grupa koja je vrila izvianje puta Graanica-Srnice-Gradaac. Sutradan je iz Graanice krenula neprijateljska jedinica
61

62

63

Izvjetaj taba 16. divizije od 1. XII 1943. (Zbornik IV, knj. 20, dok. 1, str. 13.). Opta bojna relacija taba 2. zbornog podruja za novembra 1943. (Zbornik IV, knj. 19, dok. 173, str. 551-552. Podatke o koncentraciji njemakih trupa u rejonu Vinkovci - Gunja dostavila je Okrunom komitetu KPJ partijska organizacija iz Bosanskog Samca. (Arhiv IRP, Sarajevo, Zbirka NOR kat. br. 1932.). U to vrijeme u Graanici su stacionirale jedinice 6. kozakog konjikog puka. (Zbornik IV, knj. 19, dok. 165, nap. 9, str. 522).

136

od oko 600 vojnika, tj. cio bataljon. Prvi i Drugi bataljon Trebavskog NOP odreda i Trei bataljon Posavskog NOP odreda pruili su snaan otpor u Srnicama, ali je neprijatelj pokuao da ih opkoli obuhvatom preko Biberovog Polja. U odsutnom trenutku pristigao je iz pravca Gradaca 3. bataljon Trebavskog NOP odreda, pa su zajedno krenuli u protivnapad i potisnuli neprijatelja koji se, uz gubitke, povukao u Graanicu. 64 Prije poetka protivnapada na poloaje koje su drale jedinice odreda, stigli su aktivisti i simpatizeri NOP-a iz Srpskih i Muslimanskih Srnica i Vukovaca, koji su donijeli municiju i hranu. Ubijeno je 28 neprijateljskih vojnika i 7 konja. Pored ostalog zaplijenjeno je 15 konja i mazgi natovarenih opremom. Poslije nekoliko dana u tab 3. bataljona Posavskog odreda dola su tri pripadnika ove njemake jedinice i izjavili da su gestapovci otkrili namjeru organizatora prebjega u partizane, i pohapsili ih.65 Nijemci su uskoro tu jedinicu povukli iz Graanice u Derventu. Pobjegli neprijateljski vojnici upueni su u sastav vojvoanskih jedinica, u etu koja je formirana od prebjeglih vlasovaca a jedan od njih je ostao pri Komandi mjesta Gradaac. Poslije zauzimanja Tuzle i dolaska jaih neprijateljskih snaga u Tuzlu, Brko i Graanicu, vojnopolitika situacija u okolini tih mjesta se izmijenila. Do tada prikriveni neprijatelji NOP-a podigli su glave. Preostali pripadnici bive DOMDO pukovnije pristupili su novoformiranoj kvislinkoj jedinici - zelenom kadru ili, kako su ih njihovi organizatori nazvali bosanskim planincima, iji je komandant postao Neet Topi iz Zvornika. U selima oko Graanice i prema Gradacu organizator i pokreta stvaranja zelenog kadra bio je Ibrahim Pjani iz Sokola. On je imao podrku od pripadnika muslimanskih reakcionarnih krugova iz Sarajeva. Uz blagoslov reakcionarnih muslimanskih svetenika uspio je preostale pripadnike DOMDO pukovnije i dio malodunih privue na svoju stranu. Ibrahim Pjani je odravao vezu i
64 65

Izjvetaj sekretara OK KPJ za Trebavu i Posavinu od 1. decembra 1943. (Arhiv VII Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 5/312-316. Nijemci su zbog toga strijeljali u Graanici aktivistu NOP-a, rezervnog narednika Adema Alia na slubi u jedinici DOMDO, a uhapsili i sproveli u zatvor u Doboj Asima Osmanbegovia.

137

sa komandantom trebavskih etnika, popom Savom Boiem, pa je uskoro dolo do njihove saradnje i na vojnom planu. Sagledavi situaciju koja je nastala pojavom zelenog kadra, Okruni komitet KPJ za Trebavu i Posavinu preuzeo je niz politikih i vojnih mjera da bi onemoguio njegovo djelovanje na slobodnoj teritoriji. U Gradacu je sazvan sastanak uglednih graana, na kojem je donesen zakljuak da se po svim selima odre konferencije na kojima bi se objasnilo ta pojava zelenog kadra donosi muslimanskom stanovnitvu i kakvi su politiki profili i pogledi onih koji pristupaju ili rukovode zelenim kadrom. Konferencije odrane u skoro svim selima oko Gradaca u potpunosti su uspjele. Brza politika akcija onemoguila je dalji prodor zelenog kadra, a kasnije, kada su sredinom decembra pristigle jae jedinice NOV-a na ovaj teren, zeleni kadar je i vojniki oslabljen. 66 U isto vrijeme se u hrvatskim selima, uz rijeku Savu od Broda do Brkog, u kojima od septembra do novembra nije bilo neprijateljskih jedinica, osnivaju seoske strae sa obrazloenjem da tite hrvatska sela od upada etnika, koji su pljakali, zlostavljali i ubijali skoro svakodnevno nekog iz hrvatskih sela. Ve krajem novembra 1943, po odobrenju 2. domobranskog zbornog podruja, prilazi se objedinjavanju seoskih straa u bataljon od 500 do 600 vojnika koji je stacioniran u Bosanskom amcu. Kako je u hrvatskim selima bilo mnogo mladia koji su izbjegavali da idu u domobranske i ustake jedinice, to je za njih bilo prihvatljivo rjeenje da slube vojni rok u svom kraju, u tom bataljonu. Za obuku ove jedinice angaovano je 15 njemakih podoficira, a uz nju je stacionirana jedna eta 8. pukovnije radi obezbjeenja. Uskoro se pokazalo da stvaranje ove jedinice nije izvreno zbog zatite mjetana hrvatskih sela od etnika. Radi regulisanja meusobnih odnosa izmeu ovog bataljona i etnika, 22. novembra 1943. u Tiini su se sastali komandant bataljona (bojne) satnik Pipika Riterman i upravitelj kotar66

Izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu od 1. XII 1943. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP Sarajevo, 5/312-316).

138

ske ispostave u Bosanskom amcu Franjo ajka sa komandantom posavskih etnika Pavlom Gajiem, komandantom etnikog bataljona u Donjoj Slatini arkom Kovaeviem i komandantom etnikog bataljona u Crkvini Obradom Buriem. Zakljueno je da se u meusobnim odnosima dre sporazuma u Lipcu. 67 U drugoj polovini novembra 1943, godine, 1. vojvoanska brigada otila je u Srem, a ostale brigade 16. vojvoanske divizije su orijentisane na prostoriju istono od puta Brko-Tuzla i prema Zvorniku, sa zadatkom ienja terena od etnika i zelenokadrovaca i sreivanje i popune jedinica. Tako je Posavski NOP odred ostao sam u Posavini i zatvarao pravac prema Srnicama i Gradacu, drei poloaje na liniji Donji i Gornji Bukvik, Vitanovii i Gajevi, a Trebavski NOP odred na Trebavi. U oktobru i novembru 1943, partijska organizacija u Posavskom odredu je napredovala u pogledu svog politikog uticaja u jedinicama i na terenu gdje su jedinice boravile. Ona je poveala svoje brojno stanje primanjem novih lanova iz redova kandidata i lanova SKOJ-a, tako da je poetkom decembra 1943. u odredu djelovalo 55 lanova KPJ. U 1. i 2. bataljonu su postojali partijski biroi, dok je u 3. bataljonu postojala jedna partijska elija od 8 lanova KPJ. U odredu je djelovalo 12 aktiva SKOJ-a; u Prvom bataljonu 4 aktiva sa 19 lanova, u Drugom 3 aktiva sa 17 lanova i u Treem 5 aktiva sa 20 lanova. U svakoj eti je bio po jedan aktiv SKOJ-a, sa 5 do 6 lanova.
*

Poto su dovukli 11 novih divizija na jugoslovensko ratite, Nijemci su poetkom decembra preduzeli ofanzivne operacije na teritoriji Sandaka, Hercegovine, Crne Gore i istone Bosne. Cilj im je bio da prvo u tim krajevima razbiju jedinice NOV i POJ, osujete prenoenje teita dejstva NOV u Srbiju i obezbijede osnovne komunikacije koje iz doline Save vode ka jadranskoj obali. Ofanziva je poela pod
67

Arhiv VII fond NDH, k. 177, f.9, reg. br. 27 i f.ll, reg. br. 37.

139

nazivom Kugelblic, a zatim je prerasla u slijedeu - netrum. Plan je predviao da se brzim prodorima iz rejona Sarajeva, Tuzle i Zvornika zaposjedne zaprena linija Sarajevo - Sokolac - Srebrenica - Drina, a zatim, nastupajui iz Sandaka i iz Hercegovine, potisne i nabaci glavnina snaga NOV i POJ u istonoj Bosni na zaprenu liniju, gdje bi bila opkoljena, razbijena i unitena. U drugoj etapi, poto u toku operacije Kugelblic nije uspio da razbije snage 3. korpusa i 5. divizije, neprijatelj je zaposjeo dolinu Bosne i uputio svoje snage komunikacijama Sarajevo - Vlasenica i Tuzla - Doboj i dolinama Krivaje i Spree, kako bi jedinice NOV i POJ opkolio sa sjevera, istoka i juga, a potom nabacio na rijeku Bosnu i unitio. Prozrijevi namjere neprijatelja, Vrhovni tab pravovremeno je naredio da krupne formacije NOV ne budu na okupu, da ne prihvataju teke frontalne borbe i ne dopuste neprijatelju da ih sabije na uske prostore. Jedinice su dobile i nareenje da neprijatelja napadaju na komunikacijama i uporitima, brzim, energinim i kratkim udarima. 68 U duhu direktive Vrhovnog taba, tab 3. korpusa je donio odluku da dekoncentrie svoje jedinice i razdvoji ih u dvije grupe, od kojih je jedna upuena ka Ozrenu, a druga ka Vareu. Jake njemake snage su zatvorile obru oko 5. i 27. divizije na Ravan-planini i Zvijezdi. Poslije proboja na Romanovcu 5. i 27. divizija su se izvukle iz obrua. Sedamnaesta divizija sa pridodatim brigadama (18. hrvatskom i 1. junomoravskom koja je stigla iz Srbije) podijelila se takoe u dvije manevarske grupe. Tri brigade su se sa manjim gubicima probile na Bira, a dvije brigade (15. i 16.) pole su u dolinu Krivaje, gdje su naile na jae neprijateljske snage. Poslije forsiranja Krivaje i borbi na Ravan planini, one su morale promijeniti pravac i preko Romanovca ponovo izbiti na Krivaju, a zatim preko Konjuha stii iza glavnine neprijateljskih jedinica. Jednovremeno sa krivajskom operacijom, njemaka komanda planirala je da sa dijelovima 187. rezervne divizije 901. motorizovanog puka i 3. domobranske lovake brigade
68

Gligo Mandi, n.d, str. 82-83.

140

uniti 16. vojvoansku diviziju i partizanske odrede na prostoriji Majevica-Posavina-Trebava. 69 Postupajui po direktivi Vrhovnog taba, a po nareenju taba 3. korpusa, tab 16. vojvoanske divizije formirao je krajem novembra dvije operativne grupe brigada. Prva grupa je krenula prema Trebavi, Bosanskom amcu i rijeci Bosni, a druga istono od puta Brko-Tuzla i ka komunikaciji Tuzla-Zvornik, s tim da se po potrebi prebaci u Bira. U prvoj grupi su se nalazile 1, 3. i 5. vojvoanska brigada, a u drugoj Druga i etvrta. Prva grupa je dobila zadatak da brzim dejstvom razbije etnike i zelenokadrovske grupe i napadne neprijateljeve garnizone na Trebavi i u Posavini, prije nego to njemaka ofanziva pone na tom sektoru, kako bi sebi stvorila to iri manevarski prostor i time izbjegla koncentrini napad neprijateljskih jedinica. Radi toga se Prva operativna grupa 1. decembra postavila na sektor Bijela - Vujiii - Gornji Rahi - Zovik - Kalajdije. U okviru predstojeih neprijateljskih dejstava iz Brkog je 1. decembra upuena jedna njemaka i jedna domobranska eta da izvide poloaje Posavskog NOP odreda kod Bukvika. Istovremeno su iz Bukvika ka selu Ulovi krenule ete 1. i 2. bataljona. Dolo je do borbe u susretu na jednoj kosi. Neprijatelj je tukao iz mitraljeza i minobacaa, ali su ga ete 1. i 2. bataljona, u kojima su se isticali skojevci, juriem odbacile. Neprijateljske jedinice nisu uspjele ui u Bukvik, pa su se morale povui u Brko uz gubitke od 9 poginulih i dva ranjena, izgubivi jedan arac i dva mitraljeza. 70 Iz odreda je poginuo Ilija Panteli, a teko je ranjen Cvijan uri. Kroz dva dana, 3. decembra, preduzet je kombinovani napad na poloaje Posavskog odreda u Bukviku i Vitanoviima u kojem su uestvovali 1. bataljon njemakog 130. puka, 1. bojna 8. pukovnije i 3. bojna 5. domobranske pukovnije. Jedan neprijateljski avion je nadletao i mitraljirao poloaje jedinica odreda. Neprijatelj je naiao na jak otpor 1. i 2. bataljona Posavskog NOP odreda koji su prethodno prokopali i zaprijeili put Brka - Bukvik. Borba je poela oko 10 a69 70

Oslobodilaki rat, knj. 2, str. 1022. Zbornik IV, knj. 20, dok. 182, str. 600-609.

141

sova izmeu Gornjeg i Donjeg Bukvika. Posavski odred je zatraio pomo od taba 3. vojvoanske brigade koji je uputio jednu etu u Bukvik, a drugu u zaselak Lukavac. Neprijateljske jake snage poele su da potiskuju Posavski odred, pa je itav 1. bataljon 3. vojvoanske brigade doao u pomo i oko 14 asova se razvio za borbu s lijeve strane puta Brko - Bukvik. 71 Posavski odred se povukao oko 100 metara unazad, kako bi protivtenkovski top 3. vojvoanske brigade mogao gaati tenkove. Iako je neprijatelj tukao poloaje Posavaca i Vojvoana vatrom iz tenkova, topova, minobacaa i mitraljeza, nije mogao napredovati ve se povukao u Donji Bukvik, a predvee je odstupio u pravcu Brkog. Osmog decembra jedinice Prve operativne grupe su krenule na prostoriju Humci-Sitari-Tursunovii-ahinovii-Gornja Dragunja-Ljenobud-Rapatnica. Sutradan su vodile estoku borbu sa zelenokadrovcima kod Brnjiana. U zoru 10. decembra Vojvodane su napale iz pravca Graanice jake neprijateljske snage. Brigade 1. operativne grupe stigle su 12. decembra na sektor pionica-Dakule-Zelinja. Dok su 3. i 5. brigada istile etnika i zelenokadrovska uporita u podtrebavskim selima, 1. vojvoanska brigada je 14. decembra upala u Tramonicu, ubila 6 ustaa i zaplijenila izvjesnu koliinu puaka koje su predate komandi mjesta Gradaac (jednocijevke). Poto su se u Sokolu nalazile glavne zelenokadrovske snage na Trebavi, sve tri vojvoanske brigade su u noi 15/16. decembra napale Sokol, ali nisu postigle zapaeni uspjeh. Neprijatelj se utvrdio u srednjevjekovnoj tvravi i pruao otpor, oekujui pomo koja mu je sutradan i stigla iz Graanice. 72 Poslije napada na Sokol, jedinice 3. i 5. brigade zauzele su poloaje na sektoru Srnice-Biberovo Polje-Jelove Selo, dok je 1. brigada zajedno sa Trebavskim NOP odredom i
71

72

tab 3. vojvoanske brigade prvobitno je imao ovakav sastav: Petar Ma ti Dule, komandant, Boro Ivanievi, politiki komesar; Novak Atanackovi Dugaki, zamjenik komandanta i Uro Ostoji eti, zamjenik komesara. U novembru 1943. godine poslije odlaska Petra Matia na dunost u Glavni tab NOV i PO Vojvodine za novog komandanta postavljen je Duan Vukasovi Diogen, a za naelnika taba Hasan Kovaevi. Zbornik IV, knj. 20, dok. 184, str. 631-636.

142

Mavanskom partizanskom etom dobila zadatak od taba 1. operativne grupe da u noi 19/20. decembra uniti neprijateljsko uporite u Bosanskom Samcu, u kome se tada nalazila domobranska bojna u formiranju i dijelovi 2. bataljona 8. lovake pukovnije, sa 240 vojnika, meu kojima i 15 Nijemaca. Partijska organizacija iz Bosanskog Samca dostavila je podatke o rasporedu neprijatelja, i vatrenim poloajima oruja. Bataljoni Prve vojvoanske brigade i Trebavskog NOP odreda sa Mavanskom partizanskom etom, krenuli su iz Gradaca u 17 asova. Stigavi nou neprimjeeni na polazne poloaje, napali su utvrenog neprijatelja. Prvi bataljon je nadirao du komunikacije Gradaac-Bosanski Samac; etvrti du komunikacije Oraje-Bosanski Samac, tj. sa june i istone strane; a Trei bataljon 1. vojvoanske brigade sa bataljonima Trebavskog NOP odreda, koje je kao vodi vodio Muhamed Kladnjak, neopaeno se provukao niz obalu rijeke Bosne i Save i napao ga u Sokolskom domu. Neprijatelj se uporno branio, zadravajui vojvoanske borce na ulazu u mjesto, vatrom iz bunkera i rovova, na otvorenom prostoru i movarnom zemljitu. Kada su 3. bataljon 1. vojvoanske brigade i bataljoni Trebavskog NOP odreda zauzeli zgradu Sokolskog doma i krenuli u napad prema bunkerima i rovovima, neprijatelju s lea, uslijedio je juri 1. i 4. bataljona u zahvatu komunikacija. Poslije estoke borbe koja je trajala etiri asa, 20. decembra u 2,30 asova osloboen je Bosanski Samac. Tom prilikom ubijena su 84 neprijateljska vojnika, a 119 zarobljeno. Zaplijenjena su 2 minobacaa, 3 mitraljeza, 11 pukomitraljeza, 6 automata i mnogo municije i opreme. U 1. vojvoanskoj brigadi bilo je 15 poginulih i 30 ranjenih boraca. 73 U 10 asova jedinice 1. brigade i Trebavskog NOP odreda napustile su mjesto i krenule na prostoriju Ledenice-Gradaac-G. Lukavac. Poslije toga jedinice 1. operativne grupe pristupile su izvrenju drugog dijela postavljenog zadatka - razbijanju etnika na Trebavi. U toku 22. decembra Vojvoani su napali
73

Izvjetaj politikog komesara 16. divizije od 20. XII 1943. i izvjetaj taba 1. vojvoanske brigade od 31. XII 1943. (Zbornik IV, knj. 20, dok. 111, str. 285 i dok. 184, str. 631-636).

143

etnike na liniji Mramorje-Spletena Lipa-Duge Njive. etniki gubici su bili: 41 ubijen, 35 zarobljenih i pretpostavlja se, oko stotinu ranjenih. Vlastiti gubici su iznosili 7 poginulih i 28 ranjenih. etnici su uspjeli da se izvuku iz okruenja zahvaljujui gustoj magli. Trebavski NOP odred je napadao du ceste Modria-Kouhe, gdje se sukobio sa jednom njemakom motorizovanom kolonom koja je nadirala iz Doboja prema Modrii. 74 Vojvoani su sljedei dan proveli na prostoriji Duge Njive-Markovii-Koprivnska Trebava. 7 ' Njemake divizije pomjerile su uskoro svoja ofanzivna dejstva sa Majevice ka Posavini i Trebavi. Tako su, 24. decembra, jake njemake motorizovane kolone otpoele koncentrian prodor pravcima Tuzla-Graanica, Tuzla-Srnice, Brko-Graanica, Brko-Bosanski amac i Bosanski amac-Gradaac-Srnice. Na taj nain 1. operativna grupa se, zajedno sa Trebavskim NOP odredom, nala na uskom prostoru Trebave, koju je neprijatelj opkoljavao sa juga, istoka i sjevera. U prvo vrijeme u tabu Operativne grupe preovladala je ideja da se jedinice prebace preko rijeke Bosne, gdje je u prvo vrijeme bio jedini slobodan prolaz. Radi toga su, poslije savjetovanja sa tabovima brigada, bila izdata nareenja, pa su jedinice u toku noi 24/25. decembra pole prema Vranjaku i Kouhama da obezbijede mostobran i prikupe amce. Sa bolnicom su upueni 1. i 2. bataljon 1. vojvoanske brigade. Meutim, neprijatelj je sa tenkovima ve predvee stigao u Modriu, pa je 1. bataljon na brzinu uspio da evakuie teke ranjenike iz Modrie, a 2. bataljon da zauzme poloaje povie mjesta. Zbog slabo izvedenih priprema i neodlunog pokreta ka mjestu prelaza, u zoru 25. decembra tab 1. operativne grupe promijenio je svoju odluku i naredio da jedinice krenu prema Majevici. Prethodnog dana, tj. 24. decembra neprijateljska motorizovana kolona koja je ula u Modriu sa sjevera produila je u pravcu Kouha. Istovremeno je u tom
74

75

Razvila se otra borba u kojoj je poginulo desetak boraca, meu njima Petar Luki mitraljezac iz Skugria i njegov pomonik i imenjak Petar Luki iz Tolice, borci 2. ete 2. bataljona. Analiza operacija 16. vojvoanske divizije, decembar 1943. (Zbornik IV, knj. 20, dok. br. 182, str. 615).

144

pravcu krenula jedna neprijateljska kolona iz Doboja. Sa njima je stupio u borbu 1. bataljon 3. vojvoanske brigade, koji se nakon krae borbe povukao na okolne kose. Brigade 1. operativne grupe krenule su 25. decembra naveer preko Trebave na istok. Prele su cestu Graanica-Srnice, pa su pored Srebrenika stigle, u zoru 31. decembra, na prostoriju Humci-Makovac-Vukosavci i uspostavile vezu sa brigadama 2. operativne grupe. Manevar je uspio, izbjegnuto je okruenje, ali je iz jedinica izostalo oko 120 iznemoglih, slabo odjevenih, bosih i veinom nenaoruanih boraca koji nisu mogli izdrati napor, pa su skoro svi pali u ruke etnika i zelenokadrovaca. 76 Zbog nepovoljnog razvoja situacije na Trebavi, pred tab 1. operativne grupe postavio se u najotrijem vidu problem transporta ranjenika i bolesnika koji nisu mogli slijediti jedinice u tako brzom i dugom maru. Zbog toga je tab 1. operativne grupe zatraio od lanova OK KPJ, Mladena Jeftia i Borike Stania i od komesara i zamjenika komesara Trebavskog NOP odreda Pante Nikolia i Slobodana Jankovia, da preuzmu brigu za prebacivanje bolnice preko rijeke Bosne i za njeno obezbjeenje. U bolnici se nalazilo oko 130 nepokretnih ranjenika i bolesnika. Oni su po ranijem planu trebalo da budu smjeteni u baze u Modrii i Tarevcima, ali se od toga odustalo. Sa 3. bataljonom odreda i partizanskom straom Komande mjesta Modrie, organizovano je prevoenje ranjenika preko Bosne. Sakupljeno je preko 100 konjskih i volovskih zaprega, najvie iz Tarevaca i Modrie, pa su ranjenici i bolesnici prebaeni preko ceste Modria-Doboj i rijeke Bosne vie Dobora na mjestu zvanom Kamen. Na suprotnoj strani rijeke prihvat su obezbijedili aktivisti iz Vujaka. 77 Bolnica je zatim smjetena u sela: Dugo Polje, Botajica, Joava i Gnionica. Sa ranjenicima i Komandom mjesta Modrie poli su lanovi OK KPJ: Mladen Jefti, Borika Stani
76 77

Isto. Tu su se nalazili partijski i skojevski rukovodioci: Boko Milutinovi edo, Midhat Muradbegovi, Zdravko Dejanovi, Nedo Kreki, Perica Kosik, Mile Dejanovi Buna i drugi. Oni su obezbjeivali i hranu za ranjenike iz vujakih sela i iz Odaka. U Odaku su se na tom poslu najvie angaovali Abdurahman Abdurahmanovi, Kasim i Arif Danan<>\ ic

1 1 1

145

i Mevla Jakupovi i drugi partijsko-politiki radnici, od kojih je formiran poseban partijski aktiv sa glavnim zadatkom - obezbjeenje ranjenika. Brigu o ranjenicima i bolesnicima vodila su 2 ljekara (mu i ena Fier) i partijsko-politiki rukovodioci sa terena i odreda, uz pomo ljudstva iz Komande mjesta Modria i boraca 3. bataljona. Zabranjene su akcije na prostoriji gdje su smjeteni ranjenici, da se ne bi privukla pozornost neprijatelja. Stanovnici sela su vrlo lijepo smjestili i snabdjevali ranjenike. Mnogi su ustupili svoje sirotinjske uderice i kolibe ranjenicima, a sa djecom su noivali napolju. Svi ranjenici i bolesnici su spaseni, pa su mnogi uskoro prezdravili i uputili se u svoje jedinice. 78 Kada su Vojvoani 25. decembra krenuli po velikoj hladnoi i dubokom snijegu sa Trebave, 1. i 2. bataljon Trebavskog odreda ostali su sami na Trebavi, izmeu Srpske Zelinje i Skipovca. Sa njima su bili komandant i zamjenik komandanta odreda Relja Pea i Petar igum. Komandant odreda je samoinicijativno u pono sakupio ljudstvo i rekao da nadiru jake neprijateljske snage kojima se odred ne moe suprotstaviti i da borci treba da idu svojim kuama. Njemu se pridruio zamjenik komandanta odreda, a komandant 1. bataljona Savo Simi Adija je ve ranije izostao i pridruio se etnicima. Veina boraca Prvog i Drugog bataljona je pola ka svojim selima, osim jedne ete iz 2. bataljona u kojoj je veina boraca bila iz Skugria. Ona je na elu sa Mikom Stankoviem, Anelkom Radiem, Ignjatom Simkiem i Jovom Zariem, ostala kompaktna i odluila da nastavi borbu. Njoj se pridruilo i nekoliko boraca iz 1. bataljona. Pri rastanku sa tabom odreda, komanda ete je ponijela odredsku arhivu i peat taba. Poslije nekoliko dana manevrisanja, stigla je u osloboeni Gradaac. Kao najvei neuspjeh NOP-a na Trebavi i u Posavini, sekretar OK KPJ, Demal Bijedi, u svom izvjetaju od 19. januara 1944. godine, navodi rasulo dva bataljona Trebavskog NOP odreda, zbog ega izriito okrivljuje komandanta odreda Relju Peu i njegovog zamjenika Petra iguma. Podsjea da je jo u svom izvjetaju od 6. novembra 1943.
78

Muhidin Spui, n.d, str. 139-144.

146

a i ranije, ukazivao zamjeniku komandanta 3. korpusa da je pogreno bilo za komandanta Trebavskog NOP odreda postaviti Relju Peu, koji je ranije bio naelnik taba etnike brigade, a za zamjenika komandanta Petra iguma. Pojedincima i grupama, koji su otili kuama organi narodne vlasti, uputili su pozive da se vrate u partizanske jedinice, pa su mnogi to i uinili u toku februara i marta 1944. godine. 79 k Kada su 24. decembra jake neprijateljske snage izvrile prodor iz Brkog preko Brke ka Bukviku i dalje prema Srnicama, tab Posavskog NOP odreda donio je odluku da jedinice povue prema pionici radi povezivanja sa svojim 3. bataljonom i partijskim rukovodstvom za Trebavu i Posavinu. Saznavi da je 3. bataljon sa OK KPJ za Posavinu i Trebavu otiao dalje prema Trebavi, tab odreda se sa 1. i 2. bataljonom vraa u Vujiie (Bukvik), gdje donosi odluku da se 1. i 2. bataljon privremeno podijele na manje grupe, zbog lakeg manevrisanja pred nadmonijim neprijateljem. Jedna grupa ostala je u Bukviku, druga je upuena u Brvnik, trea u Gornju Slatinu, a etvrta u Miloevac i Krukovo Polje. Sa svakom grupom poli su jedan ili dva lana taba bataljona i taba odreda. Svaki starjeina poveo je grupu u selo gdje su se najlake mogli snai. Bolesni borci i oni bez oruja upueni su svojim kuama, s tim da po zavretku ofanzive ponovo dou u jedinicu. Trei bataljon Posavskog odreda naao se u poetku ofanzive u Donjoj Zelinji.80 Njemu je 3. vojvoanska brigada 16. divizije ostavila 21-og tekog ranjenika. U Donjoj Zelinji tab bataljona pozvao je u damiju 30 domaina, predoio im situaciju i zatraio da prihvate, sklone i njeguju ranjenike za vrijeme trajanja ofanzive. Svi su prihvatili prijedlog i latili
79

80

Relja Pea doao je u ljeto 1944. godine u uniformi domobranskog oficira i predao se jedinicama NOV u srednjoj Bosni. Tu je prepoznat, izveden pred vojni sud i osuen na smrt. Petar igum je ponovo stupio u NOV i poginuo kao komandir ete u 14. srednjobosanskoj brigadi. Sa 3. bataljonom se nalazio i 5. bataljon (Muslimanski) 3. vojvoanske brigade koji je izostao.

147

se posla, kako bi se ranjenici to bolje i bezbjednije smjestili. Bataljon je manevrisao po okolnom terenu, a ranjenici su bili bezbijedni. Kada su u selo dole neprijateljske jedinice, maltretirale su seljake, ali ni jedan od njih nije pokazao neprijatelju gdje se nalaze ranjenici. 81 Kada je stigao u Posavinu, komandant 17. divizije Gligo Mandi odrao je, poetkom februara 1944. godine, sastanak sa tabom Posavskog NOP odreda na kojem se, izmeu ostalog raspravljalo o odluci taba odreda da se 1. i 2. bataljon rasporede po dijelovima na prostoriji Posavine, s tim da se poslije koncentriu u Bukviku, to je i uinjeno. Komandant 17. divizije je prihvatio ovakvu odluku kao opravdanu. 82 Ohrabreni njemakom ofanzivom, u januaru 1944. godine, etnici, ustae i zelenokadrovci su se aktivirali. Smatrali su da su sada partizanske snage razbijene i da im predstoji unitenje, pa su se poeli prikupljati i vriti napade na aktiviste NOP-a i grupe boraca. Po hrvatskim selima su se formirale jedinice seoske strae. U toku ofanzive one su napadale sela na slobodnoj teritoriji. Tako su u Garevcu ubili Marka Andria predsjednika seoskog N 0 0 i Kaju Andri, predsjednicu AF. Ometali su kretanje aktivista NOP-a i napadali ih, pa je 3. bataljon Trebavskog odreda izvrio nekoliko potjera za njima. 83 Petog januara 1944. godine jedna grupa etnika je krenula u Bukvik da napadne grupu boraca Posavskog NOP odreda i usput zanoila u selu Bukovcu. Saznavi za njihovu namjeru, grupa od 30 partizana, koliko ih je tada bilo u Bukviku, preduhitrila je etnike i napala ih na spavanju u Bukovcu. Tom prilikom 2 etnika su poginula, 2 ranjena i 3 zarobljena. Od partizana je poginuo zamjenik komandanta 2. bataljona Posavskog NOP odreda Trivo Kaurinovi, a ranjen Ilija Kaurinovi. etnici sa Trebave, znajui da je glavnina snaga 3. korpusa angaovana u napadu na Tuzlu, izabrali su za objekte
81 82 83

Mehmedalija Tufeki, n.d, str. 106. Izvjetaj komandanta 17. divizije od 10. II 1944. (Zbornik IV, knj. 22, dok 44, str. 100). Izvjetaj sekretara OK KPJ za Trebavu i Posavinu od 21. I 1944. Oblasnom komitetu za istonu Bosnu. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP Sarajevo, r. 6/26-30).

148

svog napada Gradaac, Modriu i Tarevce. Napad na Modricu i Tarevce preduzet je 17. januara i trajao je tri sata. etnici su ve uli u grad, ali su snanim protivnapadom 3. bataljona Trebavskog odreda izbaeni iz grada i protjerani prema Trebavi. 84 Osamnaestog januara etnici su sa svojom 1. i 4. brigadom napali sa tri strane na Gradaac: od Gornjeg abara preko Mionice; od Zelinje preko Srnica na Humke; a od Kreana su se spustili i presjekli put Modria-Gradaac. 83 U Gradacu se tada nalazila, uz rukovodstvo drutveno-politikih organizacija, samo jedna eta 3. bataljona Posavskog odreda, sa komandirom Ivom Domazetom. Branioci su ujutro 19. januara bili sabijeni na liniju Gradina-Tabija, a etnici su uli u grad i poeli pljakati stanovnitvo. Po jednom seljaku uputili su pismo u kojem su traili predaju partizana. Tada je donijeta odluka da jedna grupa boraca na elu sa Ivom Domazetom krene jedinim nezaposjednutim pravcem i napadne s lea etnike, a ostali iz kule istovremeno izvre proboj. Kada je iz pozadine otvorena jaka vatra iz svih automatskih oruja, branioci iz kule izvrili su juri. etnici su bili iznenaeni obrtom situacije, mislei da su ih iz pozadine napali Vojvoani, za koje su uli da dolaze u pomo posadi, pa su se dali u bjekstvo, ostavljajui i bacajui opljakane stvari. Sutradan je Komanda grada sakupljene stvari (posue, zavjese, prostirke i ostalo) izloila pod nastrenicu medrese. Graani su dolazili, prepoznavali ih i nosili kuama. Dvadesetdrugog januara stigao je iz pravca Srnica u Gradaac Prvi bataljon Tree vojvoanske brigade koji je srdano doekan. Graani su organizovali zajedniku veeru za itav bataljon, u znak zahvalnosti to su im pruili pomo u najodsudnijem trenutku. 86 Na graane je pozitivno djelovalo prihvatanje odlune odbrane grada i dolazak Vojvoana u pomo. etnici su u ovom napadu imali nekoliko mrtvih i ranjenih, a partizani jednog mrtvog.
84

85 86

Izvjetaj sekretara OK KPJ za Trebavu i Posavinu upuen 24. I 1944. Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu. (Arhiv VII Mikrofilm, IRP, Sarajevo, 6/26-30). Arhiv VII A, k. 219, f.4, reg. br. 4. Radovan Pani, n.d. str. 195. Zbornik IV, 21, dok. 129, str. 422-423.

149

Prilikom napada na Gradaac etnici su gaali grad minobacaem. Komandir ete u 3. bataljonu Posavskog NOP odreda, Smajo Osmanli je poslije nekoliko dana saznao od partizanskih obavjetajaca gdje se nalazi minobaca. Odabrao je desetak boraca, neopaeno se provukao kroz etnike strae, upao u komandu etnike jedinice, zarobio petest etnika, zaplijenio minobaca i etniku arhivu i sproveo u Gradaac. etnici su zatim poslali pismo u kojem su traili da se pusti jedan zarobljeni etnik, lan etnikog savjetodavnog odbora za Trebavu. Komanda grada je na to odgovorila putanjem ostalih zarobljenih etnika, dok je lan odbora osuen na smrt. 87 Polovinom januara 1944. godine Posavski NOP odred koji se prikupio u Bukviku, od taba 3. korpusa dobio je zadatak da zajedno sa 5. vojvoanskom brigadom i Majevikim NOP odredom zatvori pravac Brko-Tuzla i sprijei intervenciju neprijatelja iz Brkog prema Tuzli u vrijeme napada jedinica 3. korpusa na Tuzlu, od 16. do 19. januara 1944. godine. Dva bataljona Posavskog odreda (1. i 2.) izvrila su pokret za Vraie i Brnjik i postavili se na desnu stranu ceste Brko-eli. Do intervencije neprijatelja na tom pravcu nije dolo, a kada su jedinice 3. korpusa obustavile napad na Tuzlu, Posavski odred se vratio u Bukvik.

SPAJANJE POSAVSKOG I TREBAVSKOG NOP ODREDA U POSAVSKO-TREBAVSKI NOP ODRED I BORBE U POSAVINI I NA TREBAVI OD KONCA JANUARA DO SREDINE APRILA 1944. GODINE Neposredno poslije neuspjelog napada na Tuzlu, tab 3. korpusa dao je zadatak 16. vojvoanskoj diviziji da oisti Trebavu i Posavinu od etnika i zelenog kadra, onemogui saobraaj prugom Doboj-Tuzla, sprijei ispade neprijatelja iz Brkog i preduzme akcije u zapadnom Sremu. tab 16. di87

Izjava Midhata Muradbegovia - kod autora. O ovoj akciji govori posredno Izvjetaj sekretara OK KPJ od 26. III 1944. (Arhiv IRP Sarajevo, zbirka NOR-a, kat. br. 2771).

150

vizije je uputio 2, 3. i 5. brigadu na teren Trebave i Posavine, Prvu u rejon Brkog, a etvrtu u Srem. 88 Ve 23. januara 3. vojvoanska brigada je stigla u pionicu, Prva na sektor Zovik-Maoa, Druga na prostoriju Kerep-Jelova Selo-Kraljii, a Peta 89 na sektor Bijela-Srnice. Trea brigada imala je zadatak da se povee sa bataljonima Posavskog i Trebavskog NOP odreda, koji su prethodnih dana vodili borbe sa etnicima te u sluaju potrebe interveniu na tom pravcu, a u suprotnom da zaposjednu liniju Porebrice-Avramovina i zatvore komunikaciju Brko-Gradaac. Na svojim rejonima brigade su ostale do 27. januara 1944. godine. Dvadeset osmog januara 1944. godine tab 16. divizije je izdao nareenje 3. i 5. brigadi da razbije etnike u Donjem i Gornjem abaru i nastave nastupanje ka Bosanskom Samcu i Oraju. Prva vojvoanska brigada je ostala na poloajima kod Brkog, zatvarajui pravac prema Tuzli, a 2. brigada je postavljena na prostoriju Srnice-Kerep-Jelove Selo sa zadatkom da zatvori pravce Brko-Srnice, Graanica-Srnice i Tuzla-Srebrenik-Srnice i obezbijedi pozadinu 3. i 5. brigade. Jedan njen bataljon je upuen u Donju Skakavu sa zadatkom da porui most na rijeci Tinji. Poslije toga trebalo je da se 2. brigada prebaci na prostoriju Donje Ledenice-Skugri i na d r u m u Modria-Gradaac porui mostove i propuste. 90 Tridesetog januara bataljoni 3. brigade su napali Gornji i Donji abar. etnici nisu prihvatili borbu, nego su pobjegli u Brko i upanju. Drugi i etvrti bataljon su istog dana bez otpora, uli u Oraje. U Oraju, Krepiu i Gornjem i Donjem abaru jedinice su se zadrale do sljedeeg dana kada su se, zbog prodora njemakih motorizovanih kolona iz Graanice i Brkog u pravcu Srnica, morale prebaciti na sektor Srnice-Kerep da bi zadrale neprijateljske snage u Srnicama
88 89

90

Nareenje taba 16. vojvoanske divizije od 21. I 1944. (Zbornik IV, knj. 21, dok. 112, str. 363-365). tab 5. vojvoanske brigade su sainjavali: Stevan Biki, komandant; Arso Mijovi, politiki komesar; Milan Korica Kova, zamjenik komandanta i Ljubica orevi, zamjenik politikog komesara. Nareenje taba 16. vojvoanske divizije od 28. I 1944. (Zbornik IV, knj. 21, dok 141, str. 474-478).

151

i sprijeile njihov dalji prodor u Posavinu. Meutim, neprijatelj je istog dana napustio Srnice i povukao se ka Brkom i Graanici. 91 Poslije toga Peta brigada je krenula ka Bosanskom Samcu, gdje je 5. februara u 2 asa, bez otpora, ula u mjesto i razoruala jedinicu DOMDO pukovnije, oduzevi joj 60 puaka, 2 pukomitraljeza i 2 automata. Sa brigadom su ili obavjetajni oficir 16. divizije Nikola Leki i Midhat Muradbegovi. U isto vrijeme jedinice 2. i 3. brigade su razoruale zeleni kadar na sektoru Meea - Dakule i zaplijenile 200 puaka i 2 pukomitraljeza. etnici su osjetili koncentraciju vojvoanskih jedinica za napad na Trebavu, pa su 4. februara napali 2. brigadu na sektoru Dedi-Rami-Dakule, ali je napad poslije krae borbe odbijen. 92 esnaesta muslimanska brigada, koja je u 6. ofanzivi i u napadu na Tuzlu pretrpjela znatne gubitke, krenula je 3. februara iz Teoaka i stigla u Srebrenik 6. februara, gdje se tada nalazio tab Tuzlanskog NOP odreda. Iz Tuzlanskog odreda u sastav 16. muslimanske brigade ulo je 70 naoruanih boraca sa 3 pukomitraljeza. Brigada sa kojom je bio komandant 17. divizije pukovnik Gligo Mandi, je preko Srnica, Vukovaca, Mionice i Kerepa 93 stigla 7. februara u rejon Gradaca, gdje se tada nalazio Okruni komitet KPJ za Trebavu i Posavinu i dio taba 16. vojvoanske divizije. U Gradacu i okolini se tada nalazio Posavsko-trebavski odred koji je formiran 4. februara objedinjavanjem bataljona Posavskog i Trebavskog NOP odreda. Za komandanta novog Posavsko-trebavskog odreda postavljen je Nikola Simi, dotadanji komandant Posavskog NOP odreda, a za politikog komesara Panto Nikoli, dotadanji politiki komesar Trebavskog NOP odreda. Mato Beli postao je zamjenik komandanta, Ibro Dogledovi naelnik taba, a Petar Kaurinovi zamjenik politikog komesara. Na dunost referenta saniteta postavljen je Belaga Korajki, a za omladinskog rukovodioca Mika Duji.
91 92

93

Izvjetaj taba 3. vojvoanske brigade od 1. II 1944. (Zbornik IV, knj. 22, dok. 20, str. 40-41). Izvjetaj taba 2. vojvoanske brigade od 4. II 1944. (Zbornik IV, knj. 22, dok. 20, str. 106-109); i Analaiza operacija 16. divizije za februar (dok. 154, str. 557-566). Iz tih sela je u 16. muslimansku brigadu stupilo 38. boraca.

152

Dolo je i do personalnih promjena u tabovima bataljona. Sada je komandant 1. bataljona bio Pavo Bai, a politiki komesar Savo ivkovi. Komandant 2. bataljona je bio Cvijetin Vasi, a politiki komesar Ivan Bumbulovi. U 3. bataljonu za komandanta je postavljen Smajo Osmanli, za zamjenika komandanta Hamid Bahi, a politiki komesar je i dalje bio Mehmedalija Tufeki. Komandant 4. bataljona (ranije 3. bataljona Trebavskog NOP odreda) bio je i dalje Mehmed Mujbegovi, a politiki komesar Vid Devi. U prvi bataljon je ula jedna eta iz biveg 2. bataljona Trebavskog NOP odreda, iji je komandir bio Ignjat Simki, a politiki komesar Jovo Zari. Dotadanji komesar Posavskog NOP odreda Boro Popovi postavljen je za komandanta Posavsko-trebavskog podruja. Komandant 1. bataljona tog odreda Markica Miloevi odreen je za komandanta mjesta Miloevac, a komandant 2. bataljona Pero Bosi za komandanta mjesta u Slatini. Dogovorom komandanta 17. divizije i politikog komesara 16. divizije odlueno je da nou 8/9. februara, tri brigade 16. divizije napadnu etnike na Trebavi, a da 16. muslimanska brigada zajedno sa Posavsko-trebavskim odredom napadne u Posavini etnike Pavla Gajia. Poto se glavnina posavskih etnika nalazila u rejonu sela Gornji i Donji abar, odlueno je da se napad izvri obuhvatno. Posavsko-trebavski odred je napadao sa linije Porebrice-Skakava u pravcu Donjeg abara, a 16. muslimanska brigada dijelom snaga sa linije G. Mionica - Muslimanske Ledenice u pravcu Obudovca i Gornjeg abara, a dijelom snaga od Modrie preko Miloevca u pravcu Crkvine. Jedinice su dobile zadatak da poslije likvidacije etnika u Gornjem i Donjem abaru nastave pokret prema Obudovcu i Slatini, a odatle prema Oraju i Bosanskom amcu, obuhvatajui na taj nain itavu Posavinu. 94 Napad vojvoanskih jedinica na etnike na Trebavi je samo djelimino uspio, jer su se etnici, sa svojim komandantom popom Savom Boiem, povukli prema Doboju. Ubijeno je 28 etnika, a zarobljeno 12. Zbog epidemije pje94

Gligo Mandi, n.d. str. 126-127.

153

gavog tifusa koja je u to vrijeme vladala trebavskim selima, a koja je zahvatila i vojvoanske borce, jedinice 16. divizije su se orijentisale prema komunikacijama Doboj-Tuzla i Graanica-Srnice, gdje su izvodile svoja borbena dejstva. Vojvoani su dva puta ulazili u Graanicu, 12. i 16. februara, rasterivali zelenokadrovce iz Sokola i Brijesnice, napadali utvreno neprijateljsko uporite u Karanovcu i poruili eljezniku prugu Doboj-Tuzla na relaciji Purai-Dobonica-Miriina na nekoliko mjesta u duini od 4800 metara. Na tom terenu vojvoanske brigade su ostale do kraja februara 1944. godine. 95 Napad jedinica 16. muslimanske brigade i Posavsko-trebavskog odreda na etnike u Posavini poeo je jednovremeno. U selu Donji abar nije dolo do jae borbe jer su se etnici, obavijeteni o pokretu brigade i odreda, povukli dijelom u Brko, a dijelom preko rijeke Save u selo Posavski Podgajci. Tom prilikom predalo se oko 100 etnika. Jedinice odreda su ponovo 9. februara ule u Oraje i Bosanski Samac, gdje su razoruali zelenokadrovce koji nisu pruili otpor. Jedanaestog februara je izvren nov razmetaj jedinica. Posavsko-trebavski NOP odred rasporeen je u selima Donji abar i Obudovac radi zatvaranja pravca Brko-Gradaac i ienja terena od neprijateljskih grupa u meurijeju Tinje, Tolise i Save do linije Dubrave-Tramonica. esnaesta muslimanska brigada je sa linije Gradaac-Modria-Bosanski Samac obezbjeivala pravce od Odaka i Bosanskog amca i istila meurjeje Tolise, Bosne i Save od etnikih, ustakih i zelenokadrovskih grupa. esnaesta muslimanska brigada se u Posavini organzaciono sredila, odmorila i popunila do brojnog stanja od 720 boraca. Poto je Posavsko-trebavski odred brojno ojaao, njegov 4. bataljon, tj. bivi 3. (Modriki) bataljon Trebavskog odreda, je sa oko 130 boraca preao u 16. muslimansku brigadu, 96 u koju je takoer koncem januara 1944. godine, na
95 96

Zbornik IV, knj. 22, dok. 43, str. 194-197; Radovan Pani, n.d. str. 204-207. Po ulasku u 16. brigada tab bataljona je dobio ovaj sastav: Mehmed Mujbegovi - komandant, Ahmet onlagi - politiki komesar, Avdo Iirlija - zamjenik komandanta i Asim Mujki - zamjenik politikog sekretara.

154

osnovu Naredbe taba 3. korpusa, ukljuen i 5. (Muslimanski) bataljon 3. vojvoanske brigade, 97 pa je ona sada ponovo imala etiri bataljona. Brigada je u Posavini ostala do 26. februara, kada se prebacila na prostoriju Teoak-eli-Koraj, odakle je 10. marta krenula ka jugoistonoj Bosni. Na osnovu informacija da jedna njemaka SS divizija dolazi na prostoriju Tuzla-Doboj-Brko, tab 3. korpusa izdao je nareenje tabu 16. vojvoanske divizije da svoje jedinice postavi na sektor Brko-eli-Koraj-Lopare. Brigade su stigle na oznaenu prostoriju i 25. februara napale na neprijateljska uporita u eliu i Ratkoviima, odakle su protjerali Nijemce i zelenokadrovce. Neprijatelj je imao oko 70 mrtvih. Zatim su se jedinice 16. divizije razmjestile u zahvatu puteva Brko-Tuzla, Brko-Bijeljina i eli-Koraj. Tu su doekale, 3. marta, formiranje 36. divizije u koju su ule 3. i 5. brigada i jedan bataljon 6. vojvoanske brigade. 98 Posavsko-trebavski NOP odred je sredinom februara 1944. godine preuzeo zatitu istonog dijela slobodne teritorije Posavine. Odred je u svoje redove neprestano primao nove borce, mahom omladince, tako da se njegovo brojno stanje znatno povealo. Krajem marta dolo je u Bosanskom amcu do formiranja novog 4. bataljona, mjesto ranijeg koji je uao u sastav 16. muslimanske brigade. Za njegovog komandanta postavljen je Ivo Domazet, a za politikog komesara Vid Devi. U Prvoj eti komandir je bio Miralem ahinpai, a politiki komesar Sveto Nasti. Komandir Druge ete bio je Bogdan Bai, a politiki komesar Mirko Maukat. Komandir Tree ete - Marko Dubravac-Beli, a politiki komesar Zahid Zei. Sredinom februara u Posavinu je stigla 18. hrvatska brigada 99 koja je postavljena na prostoriju ardak-Garevac-Modria, sa zadatkom da zatvori pravce koji vode iz
97

98 99

Najteu borbu bataljon je vodio 11. decembra u selu Omerbaii gdje je, iznenaen od brojnijeg neprijatelja, pretrpio znatne gubitke. Po ulasku u sastav 16. brigade tab bataljona je imao ovaj sastav: Mustafa Beganovi komandant, Dervi Pai politiki komesar i Ante Bai zamjenik politikog komesara. Zbornik IV, knj. 22, dok. 142, str. 522/527. tab 18. brigade su sainjavali: Franjo Herljevi, komandant, Teufik Selimovi, politiki komesar, Veljko Jankovi, zamjenik komandanta i Moni Finci, zamjenik politikog komesara.

155

Bosanskog amca prema Modrii i Gradacu, i zbog popune svojih jedinica novim borcima. Ona je kao mlada brigada (formirana u oktobru 1943) imala znatne gubitke i osipanje ljudstva u 6. ofanzivi i prilikom drugog napada na Tuzlu, pa je poslije boravka u Semberiji upuena u Posavinu, da popuni svoje jedinice. Tada je imala dva bataljona - Prvi i Trei.100 Poetkom marta 1944. godine tab 18. hrvatske brigade i tab Posavsko-trebavskog odreda odluili su da obuhvatnim manevrom opkole i unite etnike i ustake grupe u istonoj Posavini. Jedinice 18. hrvatske brigade pole su od Bosanskog amca prema Oraju, a 1. i 3. bataljon Posavskotrebavskog odreda od Gradaca prema Obudovcu. Kolona koja se kretala iz Bosanskog amca razbila je, na svom pravcu nastupanja, manje grupe ustaa, a kolona koja se kretala iz Gradaca - grupe etnika. Prva eta 3. bataljona Posavsko-trebavskog odreda iznenada je napala etniki tab u Batkui, ubila biveg podoficira Ignju Bijelia i zarobila 5 etnika. Prvi bataljon Posavsko-trebavskog odreda je stigao u Obudovac i zanoio u kuama oko crkve, dok se 3. bataljon, sa kojim se kao poznavalac terena kretao Ljubo Anti, zamjenik politikog komesara 2. bataljona, nalazio na drugom kraju sela, udaljen 2-3 km od Prvog bataljona. U toku noi etnici iz Lonara, predvoeni svojim jatacima iz Obudovca, koji su prethodno prikupili podatke o rasporedu jedinica odreda, neprimjetno su se privukli zgradama u kojima su bili smjeteni borci 1. bataljona i potpuno ih iznenadili. Razvila se estoka borba, i ete Prvog batlajona su se poele povlaiti. Pri povlaenju nekoliko boraca je nastradalo, a nekolicinu su etnici zarobili i odmah predali Nijemcima u Brkom, koji su ih strijeljali.101 Trei bataljon je pohitao u pomo 1. bataljonu, vodio je borbu sa etnicima, ali u tome nije uspio. Poto se pretpostavilo da u akciji uestvuju i njemake jedinice donijeta je odluka da bataljon poe prema Mionici.
100 Izvjetaj taba 18. hrvatske brigade od 1. IV 1944. tabu 36. divizije (Zbornik IV, knj. 24, dok. 8, str. 40-42). 101 Meu poginulim borcima iz odreda bio je i Slovenac Kodre Jure iz jedne od tri slovenake porodice koje su 1941. godine Nijemci protjerali pa su se naselile u Slatini i Brvniku.

156

U hrvatskim selima nalazile su se grupe ustaa i ustake milicije. Dolaskom 18. hrvatske brigade u Posavinu 1944. godine, situacija je za njih postala nepovoljnija. Boravak brigade pojaao je uticaj NOP-a meu hrvatskim stanovnitvom, pa su ustae morale bjeati iz svojih sela i skrivati se u drugim mjestima ili u Slavoniji. No, i pored toga, nije dolo do oekivanog veeg priliva ljudstva iz hrvatskih sela u bataljone 18. hrvatske brigade. Politiki radnici u Posavini ulagali su i dalje mnogo truda da pridobiju Matu Mikia, biveg poslanika HSS, ali u tome nisu uspjeli. Najjae ustako uporite bilo je u selu Prudu, gdje se sakupilo oko 200 ustaa iz cijele Posavine. Patrole i pojedinci su odlazili u druga hrvatska sela gdje su agitovali, prijetili i terorisali pristalice NOP-a.102 Ustae na elu sa Skicom su dole na pazarni dan (etvrtak) u Oraje, gdje su pohvatali 18 Srba, poveli ih prema Grebnicama i pobili kod vodenice na Savi. Sline zloine ustae su inile i u drugim mjestima, pa i u Bosanskom amcu. Da bi se osvetili ustaama koji su ubili njihove sugraane Hasana Zukia, Aliju Alajbegovia i Smaila Biia, nou 26/27. februara, grupa omladinaca iz Bosanskog Samca napala je na ustaki tabor u Slavonskom amcu i ubila i ranila nekoliko ustaa. Meu poginulima je bio i Ivo Cvitkui, logornik, rodom iz Tiine.103 Poslije pet-est dana grupa ustaa je dola u Tiinu i pokupila preko 50 ljudi, ena i djece da ih gone i ubiju u znak osvete za ubistvo Cvitkuia. Saznavi za to, 5-6 omladinaca potralo je prema Tiini i kod mosta na andraku opalilo nekoliko rafala u pravcu sela. Pomislivi da se radi o nekoj veoj partizanskoj jedinici ustae su ostavile sakupljene seljake i pobjegli glavom bez obzira.
*

Izvjetaj Komande podruja za Trebavu i Posavinu od 15. marta tabu 3. korpusa (Zbornik IV, knj. 23, dok. 77, str. 311). 103 v e i n a ovih omladinaca je o d m a h poslije tog dogaaja stupila u odred. Trojica od njih (Paaga Tihi, Alija Kujundi i Salkan Kurbai) su poginuli, a trojica (Zaim Zaimovi, Miralem ahinpai i Zijah Bii) su postali komandiri eta.

102

157

U martu 1944. godine slobodna teritorija na sjevernom dijelu istone Bosne obuhvatala je Semberiju i Posavinu i pobra Majevice i Trebave, dok su brdske dijelove tih planina djelimino kontrolisali etnici. Na rubovima ove povezane slobodne teritorije nalazili su se jaki neprijateljski garnizoni u Doboju, Tuzli, Brkom i Zvorniku. Vojnopolitika situacija u to vrijeme nagovjetavala je da se obje strane pripremaju za proljena djejstva. Poslije pretrpjelih gubitaka u 6. ofanzivi i neuspjelog napada na Tuzlu, tab 3. korpusa NOV i POJ je pristupio sreivanju i popunjavanju svojih jedinica. U jedinice 16. i 36. vojvoanske divizije stizali su iz Vojvodine novi borci, uglavnom omladinci - dobrovoljci. Obje divizije su tada imale 6 brigada od kojih su pet bile na teritoriji Majevice, Semberije, Trebave i Posavine, a jedna u Sremu. Sedamnaesta istonobosanska divizija je svoju 15. majeviku brigadu popunila na Majevici ukljuivanjem boraca iz Majevikog partizanskog odreda i mobilizacijom novih boraca preko Komande majevikog podruja, dok je 16. muslimansku brigadu popunila ukljuivanjem Modrikog bataljona Posavsko-trebavskog odreda u njen sastav i pripadnika partizanskih straa komandi mjesta Gradaac i Modria. Poetkom marta 1944. Petnaesta majevika brigada je orijentisana ka prostoriji Drinjaa-Vlasenica-Srebrenica, gdje se, u srebrenikom kraju, ve od januara 1944. nalazila i 6. istonobosanska brigada sa zadatkom da kontrolie to podruje i sreuje i popunjava svoje jedinice, dok je 16. muslimanska brigada upuena prema Foi. U to vrijeme u sjevernom dijelu istone Bosne, djelovala su 4 partizanska NOP odreda: Majeviki, Tuzlanski, Posavsko-trebavski i Podrinjski. Majeviki partizanski odred se uglavnom nalazio na prostoriji izmeu komunikacija eli-Koraj i Lopare-Rastonica, unitavajui etnike grupe i obezbjeujui rad pozadinskih ustanova. Podrinjski NOP odred, koji je formiran u januaru 1944, imao je zadatak da razbije etnike grupe na prostoriji Lokanj-Kiseljak-Roevi. Tuzlanski NOP odred (komandant Omer Sluhi - komesar Mea Selimovi) nalazio se od poetka januara 1944. u re158

jonu Srebrenika, obezbjeujui rad pozadinskih ustanova i bolnice u Srebreniku, zatvarajui pravac Tuzla-Srebrenik. Posavsko-trebavski NOP odred obezbjeivao je slobodnu teritoriju u Posavini, zatvarajui pravce Brko-Srnice i Graanica-Srnice. Jedinice NOV-e u istonoj Bosni spremale su se za predstojei prelazak u zapadnu Srbiju, gdje su ve iz Sandaka prodirale 2. proleterska i 5. krajika divizija. S obzirom na to da su u zapadnu Srbiju po nareenju Vrhovnog taba iz 3. korpusa NOV i POJ trebalo da b u d u upuene dvije divizije prilo se formiranju novih operativnih jedinica. Od vojvoanskih brigada ostale su pod k o m a n d o m taba 16. divizije 1, 2. i 4. brigada, a 3, 5. i 6. brigada ule su u sastav novoformirane 36. divizije.104 in formiranja obavljen je 3. marta 1944. u selu Bosanska Bijela. esta vojvoanska brigada, izuzev jednog bataljona, ostala je u Sremu. tab 3. korpusa dobio je poetkom marta odobrenje od Vrhovnog taba NOV i POJ za formiranje nove 38. istonobosanske divizije105 u koju su ule 17. majevika brigada iz 27. divizije, 18. hrvatska brigada iz 17. divizije, Majeviki, Posavsko-trebavski, Podrinjski i Tuzlanski odred. Predvieno je da se od Majevikog i Posavsko-trebavskog odreda formira jo jedna brigada. 106 tab 38. divizije sa 17. majevikom brigadom koja je poslije 6. neprijateljske ofanzive ostala sa dva bataljona, stigao je sa Bira u Trnovu 10/11. marta i slijedeeg dana uputio patrole p r e m a Majevici i Posavini da uhvate vezu sa podreenim jedinicama. Dvanaestog marta lanovi taba 38. divizije bili su na referisanju kod naelnika taba 3. korpusa koji se nalazio na Majevici i objedinjavao k o m a n d u nad 16, 36. i 38. divizijom u sjevernom dijelu istone Bosne. tabu 38. divizije je naloeno da se prebaci na teren Posavine i da tamo formira treu brigadu divizije.107
104

105 106 107

U tab 36. divizije su naimenovani: Marko Periin Kamenjar za komandanta, Pako Romac Zdravko za politikog komesara, a Mileta oki za naelnika taba. U tab 38. divizije su naimenovani: Milo Zeki za komandanta, Vlado Rolovi za politikog komesara, a Husein Krupi za naelnika taba. Obavjetenje taba 3. korpusa od 4. III 1944. o formiranju 38. divizije. (Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 22, str. 91-92). Izvjetaj taba 38. divizije tabu 3. korpusa od 26. marta 1944. godine (Zbornik IV, knj. 23, dok. 132, str. 486-490).

159

Nijemci su oekivali prodor jedinica NOV iz istone Bosne u Srbiju. Stoga su poetkom marta iz Francuske, gdje se nalazila na obuci, prebacili na prostoriju Vinkovci-id 13. SS (Handar) diviziju. Ve 12. marta njene prethodnice su se pojavile u Sremskoj Raci, upanji i Slavonskom Samcu. Odmah zatim, 27. puk te divizije forsirao je Savu kod Rae, a 28. puk u Brkom i Brezovom Polju. Cilj neprijatelja je bio da postepeno osvaja teren, ostavljajui u svakom selu svoje manje ili vee posade, a zadatak da potpuno iskorijeni uticaj NOP-a na osvojenom prostoru, sluei se najcrnjim terorom. Istovremeno su etnici, ustae i zelenokadrovci otpoeli prikupljati svoje snage radi sadejstva sa esesovcima, naroito u otkrivanju partizanskih baza sa ranjenicima i opremom. U takvoj situaciji 16. divizija dobila je zadatak od taba 3. korpusa da zatvori pravce koji iz Srema vode na slobodnu teritoriju Semberije i Majevice istono od Brkog, a 36. divizija pravce koji od Save vode na slobodnu teritoriju zapadnog dijela Majevice i Posavine. Nareenjem od 14. marta Majeviki odred je dobio zadatak da postavi svoje bataljone u rejon Zajednice-Vukosavci i zatvori pravac Gornja Tuzla-Lopare. Posavsko-trebavski odred i 18. hrvatska brigada stavljeni su pod operativnu komandu taba 36. divizije. Sedamnaesta majevika brigada je postavljena na sektor Trnava-engi, radi zatite ranjenika koji su se nalazili u bolnici br. 2, Treeg korpusa u selima juno i zapadno od Janje.' 08 tab Trideseteste divizije postavio je svoju 3. brigadu na prostoriju Vraii-Zovik-Kalajije-Rahi, sa zadatkom da zatvori pravac Brko-Tuzla, a 5. brigadu na prostoriju Humci-Sitari-Drijenja, da zatvori pravac od Tuzle prema Brkom. tab 36. divizije naredio je tabu 18. hrvatske brigade da svoje jedinice orijentie na prostoriju Srnice-Biberovo Polje, sa zadatakom da zatvori pravac od Graanice prema Gradacu, a Posavsko-trebavskom odredu da se postavi na prostoriju Bukvik-Vitanovii, da zatvori pravac od Brkog prema Srnicama, s tim da po potrebi aktivno djeluje sa dijelovima 3. brigade. Tuzlanski odred koji se nalazio na proToTbornik IV, knj. 23, dok. 63, str. 269.

160

storiji Zahirovii-Straa dobio je zadatak da izvia i zatvori pravac od Tuzle prema Srebreniku.' 09 Poslije forsiranja Save, jedinice 13. SS divizije zapoele su prodor na slobodnu teritoriju i 15. marta zauzele eli, a 17. marta Bijeljinu. Veoma estoke borbe vodile su jedinice 16. divizije na prostoriji Koraj-Zabre od 15. do 18. marta. esnaestog marta 28. puk 13. divizije vri napad na poloaje 3. brigade u Brnjiku. Slijedeeg dana uinjen je neuspjean napad na neprijatelja koji se utvrdio u Ratkoviu. Osamnaestog marta neprijatelj ulazi u Vraie u pratnji pet tenkova. Zastali su u centru sela i pozvali muke stanovnike da dou na zbor, zbog saoptenja. Ne znajui prave namjere esesovaca, na zborno mjesto je stiglo oko 35 stanovnika. Kada su videli da vie niko ne dolazi, esesovci su sakupljenim seljacima naredili da se postroje i otvorili vatru iz automatskih oruja. Nekoliko ljudi uspjelo je bjeei da izbjegne smrt, etiri su teko ranjena, a ostali su pokoeni. 110 Slino se, kasnije, dogodilo i u trebcima, Bukviku, Gornjem Zoviku, Maoi, Palanci, Zoviku-Kalajdijama i u skoro svim selima branskog i bijeljinskog sreza, gdje su pripadnici ove, po zlu poznate divizije poinili mnoga zvijerstva nad nedunim stanovnitvom. 111 Analizirajui aktivnost neprijatelja i koncentraciju njegovih snaga na sektoru Brka-Palanka-Boe, tab 36. divizije je zakljuio da neprijatelj tei da odbaci jedinice NOV i POJ sa ceste Brko-Tuzla, ovlada rejonom Makovac-Jablanica i izvri prodor cestom Brko-Srnice-Gradaac. tab 36. divizije je o tome obavijestio komandu Posavsko-trebavskog
109 110 111

Zbornik IV, knj. 23, dok. 9, str. 26. Savo Orovi, Ratni dnevnik 1941-1945, Hronometar, Beograd, 1972, str. 495. Oko 15. aprila esesovci su u Gornjem i Donjem Bukviku uhapsili 123 seljaka, meu kojima je bilo mnogo ena, staraca i djece. Odveli su ih u Brko u zatvor, gdje su ih tukli, maltretirali i muili glau. Nekolicini su ubili, neki su podlegli muenju, neke su otpremili u logor, a ostale su kasnije pustili iz zatvora. U selima Zovik - Kalajdije, Strebci i Gornji Zovik, esesovci su 18. aprila pokupili 18 seljaka, odveli ih i postrijeljali. U Dubravama su ubili 3 lica, u D. Skakavi dva, u Grbavici dva, a po jednog u G. Rahiu, Boderitu, osetima, Gornjem Islamovcu i Palanci (Referat Dravne komisije za utvrivanje zloina okupatora i njegovih pomagaa NR Bosne i Hercegovine). Arhiv VII, k. 312, f. 1. reg. br. 43.

161

podruja i naredio joj da pojaa mjere bezbijednosti, a u sluaju neprijateljevog prodora da se povue u Srebrenik. Prethodno je iz Gradaca trebalo evakuisati to veu koliinu namirnica i opreme. Preporueno je Komandi podruja da iz Gradaca ne evakuie bolnicu, s obzirom na to da u Srebreniku ima ve dosta ranjenika, pa bi poveanje njihovog broja prouzrokovalo dodatne tekoe. tab 36. divizije je predlagao naelniku taba 3. korpusa da jedinice 36. divizije ostanu to due na teritoriji zapadnog dijela Majevice, a kasnije da se prebace na liniju Gradaac-Biberovo Polje.112 Jedinice 36. divizije su se zbog nedostatka municije morale nou 19/20. marta povui na prostoriju Hrgovi-Straa-Bijela-Srebrenik, i osloniti na masiv Majevice, ali su 22. marta ponovo dole na ranije poloaje, kako bi zatitile bolnicu u Jablanici kojoj je prijetila opasnost da bude otkrivena i unitena. U to vrijeme se uz jedinice 36. divizije nalazilo 132 ranjenika, a u bolnici u Jablanici 462 ranjenika i bolesnika. Slijedeih desetak dana vladalo je relativno zatije, jer je neprijatelj, poslije pretrpljenih velikih gubitaka, morao srediti i popuniti svoje redove. U nastaloj situaciji tab 38. divizije nije mogao prikupiti svoje jedinice i prii formiranju tree brigade. Tek 26. marta 1944, tab 38. divizije obavjetava tab 3. korpusa da e formirati treu brigadu od 500 Posavaca i 200 Majeviana, ostavljajui odredska jezgra. Iz Majevikog NOP odreda izdvojen je jedan bataljon pod komandom Mile Miia, koji je trebao da ue u sastav te brigade. Majeviki partizanski odred je tada imao oko 450 boraca, dok je Posavsko-trebavski brojao oko 700 boraca. Formiranju tree brigade pristupilo bi se poslije raiavanja situacije na sektoru Majevice i prebacivanju taba divizije na sektor Posavine. Tada se procjenjivalo da neprijateljska ofanziva nee dugo trajati i da e proi kao i sve prethodne, izvoene na prostoriji sjevernog dijela istone Bosne. 113
112 113

Arhiv VII, fond NOP, k. 955, reg. 1/26-IV, 1 1/25-V; Zbornik IV, knj. 24, dok. 26, str. 107 i dok. 42, str. 141. Izvjetaj taba 38. divizije od 26. marta 1944. i tabu 3. korpusa (Zbornik IV knj. 23, dok. 132, str. 486-490).

162

U prvobitnom nareenju taba 36. divizije, radi osiguranja osjetljivog boka jedinica na Majevici, bilo je predvieno da 18. hrvatska brigada uputi jedan svoj bataljon na poloaje kod Dubrava, pa se od toga odustalo poslije izvjetaja taba 18. brigade. tab 18. brigade je traio da jedna brigada 36. divizije doe na sektor Posavine, ali tab 36. divizije nije usvojio taj zahtjev, poto je smatrao da je primaran zadatak jedinica 36. divizije zatvaranje pravaca Brko-Srnice-Brko-eli i Tuzla-Lopare, tj. odbrana slobodne teritorije na zapadnom dijelu Majevice.114 I sekretar Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu traio je od taba 36. divizije da oslobodi Posavsko-trebavski odred od dranja poloaja kod Bukvika, zbog toga to je bilo neophodno njegovo prisustvo na prostoriji Gradaac-Bosanski amac-Oraje, radi ienja terena od ustakih i etnikih grupa koje su postale znatno aktivnije sa poetkom neprijateljske ofanzive. Meutim, tab 36. divizije iz istih razloga nije usvojio taj zahtjev. Posavsko-trebavski odred je sa dva bataljona drao poloaje kod Bukvika i Brke na lijevom boku jedinica 3. vojvoanske brigade, zatvarajui pravac Brko-Srnice. Druga dva bataljona odreda nalazila su se u Modrii, Bosanskom amcu, Gradacu i okolini, zbog obezbjeenja pozadinskih ustanova, organa narodne vlasti i drutveno-politikih organizacija. Poetkom aprila odred je u svom sastavu imao 4 bataljona sa oko 700 boraca - Srba, Muslimana, Hrvata i pripadnika drugih naroda i narodnosti. Posjedovao je 5 pukomitraljeza, 1 mitraljez, 1 minobaca i oko 500 puaka, od kojih 50 jednometnih. Nije bio snabdjeven dovoljnom koliinom municije koja se svakodnevno troila, a teko nadoknaivala. Odred je razvio raznovrstan politiko-propagandni i kultruno-prosvjetni rad na terenu, gdje su se nalazile njegove jedinice, ali je mogao uiniti znatno vie da nije bio prinuen da svoje jedinice dri na poloajima i u garnizonima, tj. da je vrio svoju odredsku funkciju. 115
1,4 115

Obavjetenje taba 36. divizije tabu 18. hrvatske brigade od 23. III 1944. (Zbornik IV, knj. 23, dok. 26, str. 462-463). Izvjetaj taba Posavsko-trebavskog odreda tabu 36. divizije od 2. aprila 1944. (Zbornik IV, knj. 24. dok. 13, str. 58-60).

163

Prisustvo jedinica 13. SS divizije u Brezovom Polju, Slavonskom Samcu i Graanici i odlazak glavnine Posavsko-trebavskog odreda u rejon Bukvika, iskoristile su ustae, zelenokadrovci i etnici i otpoeli sa napadom na dijelove slobodne teritorije. Ustae iz Pruda su 16. marta upale u Bosanski amac, ubile dvojicu pristalica NOP-a i zapalili nekoliko kua. Dva dana kasnije, jaim snagama napali su Novi Grad i Dubicu i ubili oko 60 ljudi, ena i djece. Tada je poginula Mira Mijojli,116 lan sreskog komiteta KPJ za Modriu i sekretar Optinskog komiteta za Odak. Sa njom su poginuli omladinac Tomo Tadi i Mika Mileti lanovi KPJ. Oni su, zapravo, izvrili samoubistvo jer su ih na obali Save opkolile jake neprijateljske snage. ivka Dragia i Tomu Kasapovia uhvatile su ustae i sasjekli ih sjekirama. Gubitkom ovih drugova znatno je otean rad Optinskog komiteta u Odaku iji su bili lanovi. Dvadesetpetog marta ustae iz Pruda su napale Odak i trenutno ga zauzele. Pola sata kasnije izvren je protivnapad jedne ete partizana i odakih omladinaca, pa je neprijatelj protjeran. 117 Na osloboenoj teritoriji ustaki elementi su poeli dizati glave ohrabreni dolaskom jedinica 13. SS divizije, poeli su otvoreno istupati. Najizrazitiji meu njima bio je Rihard Vajs, kapelan iz Modrie, koji je zbog toga osuen na smrt. 118 U Odak je doao esesovaki oficir Dervi Ljua sa zadatkom da regrutuje omladince u 13. SS diviziju. Njega su, po zadatku sreskog komiteta KPJ u centru Odaka, ubili Hasan anamovi i Nazif Omerbai.
116

117

118

Mira Mijojli, bila je od 1939. god. lan Mjesnog komiteta KPJ za Bijeljinu. Uhapena je oktobra 1941. godine i od strane ustakog prijekog suda u Glini osuena na smrt, ali joj je smrtna kazna zamijenjena vremenskom. Prvih dana novembra 1943. zamjenjena je za zarobljene Nijemce i stupila u Diljski odred, odakle je po vlastitoj elji prela u Bosnu i nala se na teritoriji Odaka, gdje je odmah ukljuena u partijski rad. (Midhat Muratbegovi, Mirjana Mijojli, ene BiH u NOB, Svjetlost Sarajevo, 1977. str. 382-386). Izvjetaj sekretara OKPJ za Trebavu i Posavinu upuen 26. III 1944, Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu, (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP Sarajevo, rolna 7/334-337). Izvjetaj sekretara OK KPJ od 26. III 1944. (Arhiv IRP, Sarajevo, zbirka NOR-a, kat. br. 2771).

164

U martu 1944. u Posavini je bilo oko 250-300 etnika. etnike grupe uglavnom su izbjegavale borbu i pod pritiskom partizanskih jedinica povlaile se prema Brkom. Tu su ih Nijemci prihvatali i ponovo naoruavali. Odatle su etnici ponovo upadali u Posavinu i nastojali da onemogue rad pozadinskih organa NOP-a i NOO. Uz to su sprovodili teror i vrili prisilnu mobilizaciju ljudstva. Poetkom marta ubili su u Gornjoj Slatini tri lana narodnooslobodilakog odbora, meu kojima predsjednika Koju Staniia, Vojka Vasiljevia i Danka Stankovia, lanove KPJ.119 Sa poetkom neprijateljske ofanzive etnici su postali aktivniji, naroito poslije dolaska grupe majevikih etnika u Posavinu. Tako su etnici pod komandom Obrada Buria iznenadno napali komoru i grupu boraca 2. bataljona Posavko-trebavskog odreda i zarobili oko 30 nenaoruanih ranjenika i bolesnika, meu kojima i 3 bolniarke. Energinom intervencijom 3. bataljona 18. hrvatske brigade etnici su sustignuti i razbijeni u Gornjoj Slatini pa su se u neredu morali povui u pravcu abara. Zarobljeni partizani su osloboeni, a etnici su imali 10 mrtvih i vie ranjenih. 120 Na Trebavi se u to vrijeme nalazilo (po spisku) oko 1200 trebavskih i 300 ozrenskih etnika koji su stigli poetkom neprijateljske ofanzive. Pop Savo Boi razvio je intenzivnu politiku aktivnost, pozivajui na sastanke i dogovore ugledne domaine iz muslimanskih i hrvatskih sela. Nastojao je da na svoju stranu privue i pripadnike razbijenih i razoruanih zelenokadrovskih jedinica, koji su izgubili uticaj u muslimanskim podtrebavskim selima. U periodu od 1. do 10. aprila, jedinice 13. SS divizije vre pritisak na brigade 36. i 16. divizije na cijelom frontu, od ua rijeke Tinje u Savu do ua rijeke Janje u Drinu. Borbe se svaki dan vode, ali jedinice 36. i 16. divizije uspijevaju da zadre neprijatelja na svim pravcima. 121
"Mito 120 Izvjetaj o etnikom napadu donio je u Modriu kurir Pero Stankovi i predao komandantu 18. hrvatske brigade Franji Herljeviu. Bio je pazarni dan i u gradu mnogo kola. On je odmah naredio da se kola mobiliu, i borci su pojurili prema Slatini. 121 Tada je i na Drugi bataljon Posavsko-trebavskog odreda napala na poloajima kod Bukvika jedna kolona esesovaca, podrana sa 3 tenka,

165

Da bi izbjegle dalje frontalno sueljavanje sa neprijateljem, koje ih je stajalo znatnih gubitaka, a i zbog mogunosti da budu odsjeene od jedinica 16. divizije eventualnim prodorom neprijatelja iz pravca Tuzle, brigade 36. divizije su se 9. aprila prebacile na prostoriju istono od puta Brko-Tuzla. Na njihovo mjesto je upuena 17. majevika brigada koja je sa tabom 38. divizije, 9. aprila stigla na sjeverozapadne obronke Majevice i razmjestila se na prostoriju Humci-Jasenica-Srebrenik, radi spajanja sa ostalim jedinicama divizije, tj. sa 18. hrvatskom brigadom, Majevikim, Tuzlanskim i Posavsko-trebavskim odredom. Sektor Janja-Donja Trnova je od 17. brigade preuzela jedna brigada 16. vojvoanske divizije. Dvanaestog aprila u 3 asa ujutro neprijatelj je, poslije estoke artiljerijske pripreme, otpoeo opti napad na jedinice NOV i POJ na itavom frontu od ua Tinje do ua Janje, te iz pravaca Graanice i Tuzle. esnaesta i 36. divizija su se pod pritiskom neprijatelja povukle prema planini Jelici. Tada je tab 3. korpusa donio odluku da 16. i 36. divizija krenu preko Spree na Bira u vezi planiranih dejstava prema Srbiji, to su one i uinile 16. aprila. S obzirom na vanost Majevice, Semberije i Posavine tab 3. korpusa je odluio da zadri tab 38. divizije sa 17. majevikom brigadom na Majevici, sa ciljem da se poveu sa 18. hrvatskom brigadom i Posavsko-trebavskim odredom.' 22 Dvanaestog aprila, kada je napao jedinice 36. i 16. vojvoanske divizije, neprijatelj je istovremeno napao i na poloaje Posavsko-trebavskog odreda na liniji Bukvik-Vitanovii-Gajevi, Lukavac-Stjepkovica u zahvatu ceste Brko-Srnice. Pod snanim pritiskom jakih neprijateljskih snaga, jedinice Posavsko-trebavskog odreda su morale da se povuku na nove poloaje na liniji Hrgovi-Bijela. Istog dana zamjenik komandanta i politiki komesar 18. hrvatske brigade, koji su bili na referisanju u tabu 38. dikoju je bataljon zaustavio i nanio joj znatne gubitke. Izvjetaj taba 3. korpusa od 11. VII 1944. Vrhovnom tabu NOV i POJ. Zbornik IV, knj. 27, dok. 38, str. 186. Izvjetaj taba 3. korpusa od 11. VII 1944. Vrhovnom tabu NOV i POJ (Zbornik IV, knj. 27, dok. 38, str. 186).

122

166

vizije, prenijeli su nareenje da se odred prikupi na prostoriji Gornji Srebrenik-ehaje, radi preformiranja odreda u Posavsku brigadu. No, nakon dva sata, 13. aprila, stigla je u tab odreda nova zapovijest taba 38. divizije u kojoj se kae da su jake neprijateljske snage izvrile 12. aprila opti napad na jedinice 16, 36. i 38. divizije i da se preformiranje odreda u brigadu odlae. Tog dana 17. majevika nalazila se na prostoriji Humci-Sitari-Jasenica, Majeviki NOP odred u selu Drijenja radi zatite bolnice u Jablanici, a Tuzlanski NOP odred na liniji Podoraje-Ljenobud. 123 Osamnaesta hrvatska brigada, odnosno njen Prvi bataljon sa Posavsko-trebavskim odredom (bez jednog bataljona) pokrivao je tada prostoriju Srnice-Hrgovi-Gradaac-Modria. Trei bataljon 18. hrvatske brigade i 1. bataljon Posavsko-trebavskog odreda, sa komandantom 18. brigade Franjom Herljeviem i zamjenikom komandanta odreda Matom Beliem, krenuli su, 11. aprila, iz Modrie u srednju Bosnu, sa zadatkom da doprate, do jedinica 11. krajike divizije, delegate II kongresa USAOJ-a iz istone Bosne, Srema, istonobosanskih i vojvoanskih jedinica i generala Savu Orovia koji je iz Glavnog taba Vojvodine iao u Vrhovni tab.124 Istovremeno je jedan bataljon 12. krajike brigade krenuo za selo Majevac u susret delegatima. Meutim, toga dana je krenula i jedna neprijateljska jedinica u istom pravcu. Dolo je do borbe u susretu u kojoj su se naroito istakli omladinci-delegati za kongres, koji su bili svrstani u etu iji je komandir bio Drago Stefanovi ico, a komesar Mio Raki.
123

Arhiv VII fond NOP, k. 1258, f. 1, reg. br. 4. 124 p r v ; partizanski general Savo Orovi je preko Srebrenika stigao u Gradaac 27. marta 1944. godine. Ostao je u mjestu 11 dana, smjeten u kui brae Ibrahimbegovia. Za to vrijeme je upoznao veinu partizanskih rukovodilaca Trebave i Posavine (iz tih susreta sauvana je i jedna fotografija). Prisustvovao je akademiji odranoj u ast 27. marta 1941, omladinskoj priredbi 30. marta i drugarskoj veeri 31. III koju je, u njegovu ast, organizovao komandant mjesta Gradaac Midhat Muradbegovi. Devetog aprila general Orovi je stigao u Modriu, gdje je ostao dva dana u kui porodice Odakovi. U Modrii je takoe prisustvovao priredbi na kojoj je medicinar Belaga Korajki, referent saniteta Posavsko-trebavskog odreda, pjevao uz harmoniku poznatu partizansku pjesmu Konjuh planinom. (Savo Orovi, Ratni dnevnik 1941-1945, str. 495-496).

167

tab 38. divizije je pomenutom zapovijeu od 13. aprila, a radi uvanja ive sile u toku neprijateljske ofanzive, naredio tabu 18. hrvatske brigade i tabu Posavsko-trebavskog odreda da svoje jedinice povuku na liniju Zelinja-Meea i da se odatle prebace na teren Posavine u pozadinu neprijateljskih jedinica, koje su otpoele nastupanje iz Brkog i Tuzle. U zapovijesti je bilo predvieno da se, u sluaju nemogunosti manevrisanja na terenu Posavine, jedinice 18. hrvatske brigade i Posavsko-trebavskog odreda privremeno prebace preko rijeke Bosne na Vujak. U Posavini je trebalo da ostave manje gerilske grupe koje bi ometale neprijatelja, dostavljale podatke o snazi i kretanju neprijatelja glavnini, da bi se ona, u pogodnom momentu, povratila na teren Posavine. Sve jedinice su morale zakopati teka oruja na sigurna mjesta, a komoru osloboditi nepotrebnog prtljaga kako bi bile pokretljivije. Odreena je prostorija Jasenice-Srebrenik-pionica za prikupljanje jedinica poslije ofanzive. 125 Petnaestog aprila, poto su prethodno popravile most na rijeci Tinji, jedinice 13. SS divizije poele su nadiranje prema Srnicama, uz jaku podrku artiljerije i tenkova koji su obasipali vatrom jedinice Posavsko-trebavskog odreda koje su se povlaile na novu prostoriju preko Srnica i Vukovaca. Sutradan je neprijatelj nastavio nastupanje prema Gradacu, pa su se jedinice odreda uputile prema Modrii.126 Trei bataljon 18. hrvatske brigade i 1. bataljon Posavsko-trebavskog odreda dopratili su u Kulae delegate za II kongres USAOJ-a, gdje ih je prihvatila jedna jedinica 11. divizije. esnaestog aprila bataljoni su u povratku stigli na lijevu obalu Bosne. Odmah im je nareeno da zauzmu poloaje na lijevoj obali i da na tom mostobranu obezbijede prebacivanje glavnine brigade i odreda. Poto su jake njemake snage nadirale iz pravca Srnica i Bosanskog amca, naree125 126

Zapovjest taba 38. divizije od 13. aprila 1944. (Zbornik IV, knj. 24, dok. 64, str. 207). Komandant 38. divizije depeom je javio tabu 3. korpusa da je neprijatelj 15. aprila uao u Humce i da prodire od Bukvika prema Srnicama i od Tuzle prema Drijenji. Depea od 16. aprila govori da su 18. hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred jo u Posavini.

168

no je da se prebacivanje preko rijeke ubrzano odvija. U nedelju, 16. aprila 1944. godine, sve jedinice brigade i odreda, lanovi partijskih i skojevskih rukovodstava, mnogi odbornici i istaknuti saradnici NOP-a prebacili su se na lijevu obalu Bosne. Sutradan su jedinice provele dan na Vujaku. Depea komandanta 38. divizije taba 3. korpusa, upuena 18. aprila, govori da je neprijatelj zauzeo Srnice, Gradaac, Srebrenik, pionicu, Sitare, Humce, Potpe, Cage i druga sela u Posavini i zapadnom dijelu Majevice. Tog dana 17. majevika brigada se nalazila u Kara vlakoj Maoi, odakle se usiljenim marom, izvrenim 19. i 20. aprila, pod tekom borbom probila do ranjenika na prostoru Trnava-Bjeloevac-engi i spasla preko 250 pokretnih ranjenika. Meutim, isto toliko nepokretnih ranjenika i bolesnika su poslije nekoliko dana zarobili i ubili esesovci i etnici kada su otkrili baze.

DJELATNOST DRUTVENO-POLITlCKIH ORGANIZACIJA, ORGANA NARODNE VLASTI I VOJNOTERITORIJALNIH ORGANA U POSAVINI I NA TREBAVI OD LJETA 1943. DO PROLJEA 1944. GODINE U januaru 1943. godine f o r m i r a n j e Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu sa sekretarom Hasanom Brkiem. U poetnoj fazi svog djelovanja Komitet je najvie panje poklonio razvoju partijske organizacije u Semberiji, gdje su tada postojali vrlo povoljni uslovi za rad. Sa Hasanom Brkiem je krajem januara u Semberiju stigao Ugljea Danilovi, a polovinom februara i Rodoljub Colakovi, lanovi Pokrajinskog partijskog rukovodstva koji su znatno doprinijeli razgaranju partijsko-politikog rada u tom kraju. Oni su na terenu zatekli malobrojnu partijsku i skojevsku organizaciju koja nije mogla da odgovori naraslim potrebama za irim politikim radom. Nije postojalo rukovoenje iz jednog centra, niti se djelatnost odvijala po sektorima zaduenja. Veliki broj simpatizera KPJ nije bio obuhvaen politikim radom, a SKOJ nije djelovao kao povezana 169

posebna organizacija, nego su aktivi odvojeno djelovali. 127 Slina situacija u pogledu partijske i skojevske organizovanosti bila je i u branskom srezu. Da bi poboljao stanje, Oblasni komitet je odmah preduzeo mjere za organizaciono uvrivanje i proirivanje partijskih i skojevskih organizacija, za stvaranje novih i jaanje postojeih narodnooslobodilakih odbora, a naroito za politiko uzdizanje masa, to je bilo neophodno poslije viemjesene etnike vladavine u ovom kraju. 128 Poetkom 1943. godine narodnooslobodilaki pokret u Semberiji i na Majevici se uspjeno razvijao. U februaru 1943. formiran je 2. bataljon 2. majevikog NOP odreda, a Sremski NOP odred, koji se tada vratio sa Bira, imao je 3 dobro naoruana i jaka bataljona. Odred se stalno popunjavao dolaskom novih dobrovoljaca iz Srema. etnici su bili istisnuti iz Semberije, a domobranski garnizoni blokirani u svojim uporitima. U svim naseljima u Semberiji, izuzev Janje i Ugljevika, stvorene su partijske organizacije i narodnooslobodilaki odbori koji su bili stvarna i jedina vlast u tim selima. 129 Uporedo sa partijsko-politikim radom u bjeljinskom srezu, prilo se stvaranju, proirivanju partijskih i skojevskih organizacija, kao i stvaranju narodnooslobodilakih odbora i odbora Antifaistikog fronta ena i u branskom srezu. U januaru 1943. godine ponovo je formiran Sreski komitet KPJ za branski srez sa sekretarom Svetolikom Gospiem Brkom. U svom izvjetaju Pokrajinskom komitetu od 29. IV 1943. godine, Hasan Brki izmeu ostalog kae:
Sreivanjem organizacije bijeijinskog sreza postavilo se pitanje za branski srez. Poslije obilaenja elija zakazano je savjetovanje na kojem su pretreeni nedostaci i pogreke u radu. Moramo na svaki nain nastojati da prodremo u Posavinu. Stvoreno je rukovodstvo u koje su uli i drugovi iz Posavine. Organizacije u gradovima Bi i B2. (Bijeljina, Brko, prim. autora) postojale su, ali bez stalne veze i kontrole... 130
127

128 129 130

Izvjetaj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu upuen Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH 29. IV 1943. (Arhiv IRP Sarajevo, Zbirka NOR-a, kat. br. 1392). Rodoljub olakovi, Zapisi iz oslobodilakog rata, knj. IV, Svjetlost, Sarajevo, 1951, str. 98. Isto, str. 102. Arhiv IRP Sarajevo, Zbirka NOR-a kat. br. 1392.

170

U martu 1943. godine Oblasni komitet KPJ je formirao Okruno partijsko rukmodstvo za Majevicu, Semberiju i Posavinu u sastavu: Svetolik Gospi (sekretar), Slavko Mianovi, Haso Buri, Panto Markovi, Borika Stani i Milenko Stojakovi, ali je ono po nalogu tadanjeg sekretara PK KPJ za BiH Ise Jovanovia, koji se tada nalazio u okolini Foe i nije poznavao pravo stanje partijske organizacije u Semberiji, Posavini i na Majevici, rasformiralo. Funkcije Okrunog komiteta morao je da preuzme Oblasni komitet koji je imao svega 7 ljudi, od kojih su se trojica nalazila u drugim krajevima istone Bosne. 131 U aprilu 1943. dolazi do daljeg narastanja snaga NOP-a u Semberiji, Posavini i na Majevici. Tada su na Majevici formirane dvije grupe vojvoanskih bataljona i 3. majeviki NOP odred. Na cijeloj prostoriji Majevice i Semberije oni nanose velike gubitke ustakim, domobranskim i etnikim snagama meu kojima ve dolazi do diferenciranja, pa u znatnom broju prelaze u jedinice NOV i POJ. Semberijska sela su potpuno slobodna, ali u selima oko Brkog ima jo etnikih grupa. O tome Rodoljub olakovi - u pomenutoj knjizi Zapisa pie:
Poslije razbijanja majevikih etnika mi smo u Raljevu uspostavili komandu mjesta i optinski N 0 0 . Tu je i sjedite Sreskog komiteta. Tako je Raljevo postalo vaan punkt u ovom srezu. Uslovi za rad su tei nego u srezu bijeljinskom. Gotovo svi stariji lanovi Partije otili su u odred, a mlai jo nisu vini radu. Osim toga, ovdje etnike grupice oteavaju kretanje naih aktivista, prave im zasjede i pripucavaju u samom Raljevu. Zbog toga se u selu, kao stalno obezbjeenje, nalazi jedan na vod, a svi nai aktivisti ive opreznim ivotom vojnika, kojeg svakog asa moe iznenaditi podmukli neprijatelj.

U maju 1943. godine neprijatelj je jakim snagama zapoeo ofanzvu na podruju Majevice i Semberije. Zbog toga su vojvoanske brigade prele na Bira, a na Majevici je ostao Majeviki NOP odred i jedan vojvoanski bataljon. Poslije prolaska neprijateljskih snaga oni uspjeno nastavljaju svoja djejstva, a najvei uspjeh je razbijanje i razoruavanje 3. domobranske pukovnije, 11. juna kod aavice.
131

Pomenuti izvjetaj sekretara Oblasnog komiteta od 29. IV 1943. i izvjetaj sekretara Pokrajinskog komiteta KPJ za Bih od 18. VIII 1943. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP Sarajevo, rolna 4/290-291).

171

U ljeto 1943. godine broj partijskih i skojevskih organizacija u Semberiji, Posavini i na Majevici se poveava. Bijeljinska partijska organizacija tada, po jednom izvjetaju, broji 236 lanova i 125 kandidata, a po drugom 248 lanova i 128 kandidata. Postojalo je 7 optinskih komiteta i Sreski komitet sa 12 lanova, od kojih su 6 lanovi biroa Komiteta. U isto vrijeme branska partijska organizacija je imala, po jednom izvjetaju, 104 lana KPJ i 106 kandidata, a po drugom 123 lana KPJ i 78 kandidata. Imala je pet optinskih komiteta: Raljevaki sa 32 lana KPJ i 33 kandidata; Dragaljevaki od 29 lanova KPJ i 31 kandidat; Posavski sa 16 lanova KPJ i 25 kandidata; Jablaniki sa 15 lanova KPJ i 14 kandidata i Branski sa 16 lanova KPJ i 3 kandidata.132 Optinski komitet KPJ za Posavinu, kojeg je u junu 1943. godine imenovao sekretar Oblasnog komiteta u sastavu: Boro Popovi, Petar Kaurinovi i Ivan Bumbulovi, obuhvatao je teritoriju Posavine sa centrom u Bukviku. On je djelovao u teim uslovima nego Raljevaki, na neosloboenoj teritoriji, u blizini jakog neprijateljskog garnizona u Brkom i stalno ometan od etnika koji su stacionirali svoje ete i bataljone u svakom srpskom selu Posavine. U blizini nije bilo partizanskih jedinica, pa su sami morali obezbjeivati svoju djelatnost. U to vrijeme na terenu Trebave djelovalo je 20 lanova KPJ i 2 kandidata. Postojale su 2 partijske organizacije na samoj Trebavi, i po jedna u Modrii, Gradacu i Graanici. Nije postojalo posebno partijsko rukovodstvo za taj kraj. lanovi KPJ djelovali su u slinim uslovima, kao i njihovi drugovi u Posavini. Neto povoljnija situacija bila je u Srebreniku, gdje je u proljee 1943. godine formirana partijska organizacija. Mjesto je bilo udaljeno od neprijateljskih garnizona, a u komandnom sastavu jedinica DOMDO pukovnije nalazili su se saradnici NOP-a. Poslije dolaska glavne operativne grupe Vrhovnog taba NOV i POJ u istonu Bosnu i formiranja 16. i 17. divizije,
132

Izvjetaj sekretara PK KPJ od 18. VIII 1943. i sekretara Oblasnog komiteta KPJ od 24. VIII 1943. Arhiv VII, Mikrofilm IRP, Sarajevo rolna 4/290-296 i 335-336.

172

vojno-politika situacija u istonoj Bosni se naglo razvija u korist NOP-a. Da bi odgovorila mnogobrojnim i sloenijim zadacima koji je razvitak dogaaja nametnuo i zahtjevao, partijska organizacija istone Bosne se morala organizaciono postaviti tako da obuhvati sve krajeve i da oformi svoja operativna tijela - komitete u optinama, srezovima i okruzima. Tada se ponovo formiraju okruni komiteti za Bira (sekretar Milutin urakovi) i Majevicu (sekretar Stevo Popovi). Poetkom avgusta na Majevicu dolaze tri lana Pokrajinskog komiteta KPJ za B i H - novi sekretar Rodoljub olakovi, Avdo Humo i Paaga Mandi. olakovi i Humo ostaju u Semberiji, a Paaga Mandi kree 13. avgusta sa jedinicama 17. divizije na Trebavu. Na putu za Trebavu dri sastanak sa Borom Popoviem i Hasom Buriem 133 prima od njih izvjetaj o radu partijske organizacije u Posavini. Daje im zadatak da i dalje rade na proirenju i uvrivanju partijske organizacije.134 Poslije odlaska jedinica 17. divizije sa Trebave na Ozren, Mandi je doao u Srebrenik gdje je na sastanku komunista sa Trebave formirao Privremeno partijsko okruno rukovodstvo za taj kraj u koji su uli sekretari optinskih komiteta, rukovodilac SKOJ-a i rukovodilac AF.'35 Tada su formirani i optinski komiteti za Modriu i Srebrenik i mjesni komitet u Gradacu koji je vrio funkciju optinskog komiteta.136
133 134

Haso Buri i Boko Milutinovi edo stigli su u Bukvik sa jedinicama 1. majevike brigade u treoj dekadi jula 1943. godine. Izvjetaj Paage Mandia od 27. VIII 1943. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 4/361-362). 13 -"' Tada je organizacijom SKOJ-a rukovodio Nijaz Dizdarevi instruktor PK Skoja, a Milena Markovi je bila zaduena za stvaranje organizacije Antifaistikog fronta ena. 136 Mandi pravi razliku izmeu Privremenog okrunog partijskog rukovodstva i Povjerenitva Okrunog komiteta, kao naredne stepenice u razvoju do formiranja Okrunog komiteta KPJ kao konane organizacione jedince za jedan okrug. Obraajui se Pokrajinskom komitetu, on izmeu ostalog, kae: Piete mi da mislite formirati OK za Majevicu, a za sada Povjerenitva OK Tuzla i OK Trebava.... - i to se Trebave tie ovo privremeno rukovodstvo moi e se s vremenom pretvoriti u OK Trebava. Samo je ovdje teko formirati sreske komitete, jer je Trebava teren sa nekoliko srezova. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 4/462-463).

173

Optinski komiteti su dobili zadatak da u svom kraju stvore nekoliko partijskih organizacija, formiraju aktive Skoja i USAOJ-a, odbore Antifaistikog fronta ena i narodnooslobodilake odbore. Posebno se insistiralo na radu sa omladinom i enama, jer se dotada toj aktivnosti poklanjalo malo panje, a razvoj vojno-politike situacije je zahtijevalo brzo djelovanje. Bilo je mnogo politiki neobuhvaenih omladinaca i omladinki, koje je trebalo pripremiti i orijentisati da dobrovoljno stupe u jedinice NOV i POJ. Ulagani su napori da se povea priliv omladine iz muslimanskih sela, kako bi se to prije formirala Muslimanska brigada. Kada su lanovi Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu rjeili da formiraju okruna partijska povjerenitva za Tuzlu i Trebavu, oni su imali u vidu da na tom terenu nema dovoljno iskusnih partijskih kadrova. Zbog toga su odluili da se iz semberijske partijske organizacije, koja je imala kadrove sa najduim iskustvom, uputi nekoliko partijskih i skojevskih rukovodilaca u srezove Modriu, Gradaac i druge, kako bi pomogli jaanje postojeih i stvaranje novih partijskih i skojevskih organizacija, organizacija ena, omladine i narodnooslobodilakih odbora.137 Na osnovu te odluke Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu uputio je na Trebavu i u Posavinu, poetkom septembra 1943. godine, Svetolika Gospia Brku, Mladena Jeftia, Boriku Stania i Ruu Spasojevi, koji su uli u novoformirano Okruno partijsko povjerenstvo. Sekretar Povjerenstva je bio Svetolik Gospi. Povjerenstvo nije bilo na okupu sve do osloboenja Gradaca 15. septembra, kada je stiglo u ovaj grad i iz njega poelo djelovati kao cjelina. Tada je u Povjerenstvo kooptiran Edhem amo. U zapisniku nastalom mjesec dana kasnije koji je voen na sastanku Oblasnog komiteta KPJ u Tuzli, pie:
Povjerenstvo u ovom sastavu nije dobro. Iskljuili smo jednog lana. U njemu se sada nalaze: Brko, Rua, Boro Polkom i Boro (Svetolik Gospi, Rua Spasojevi, Boro Popovi i Borika Stani prim. autora). Povjerenstvo bi trebalo popuniti jednim drugom, i to hitno. 138
137 138

Rodoljub olakovi, Zapisi iz oslobodilakog rata, knj. 1, Prosveta, Beograd, 1956, str. 368-369. Arhiv VII, Mikrofilm, IRP Sarajevo, rolna 4/612-620. Boro Popovi u svojoj knjizi Partizani u Posavini na str. 290 i 291 kae: Formirano

174

O formiranju Okrunog povjerenstva govori izvjetaj Rodoljuba olakovia od 18. V I I I i njegovo pismo Ugljei Daniloviu od 14. IX 1943. godine.139 U osloboenoj Tuzli, od 9. do 11. oktobra 1943. godine, odrana je ira plenarna sjednica Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu. Na njoj su prisustvovali lanovi Pokrajinskog komiteta za BiH, lanovi Oblasnog komiteta za istonu Bosnu, te sekretari i pojedini lanovi okrunih komiteta iz istone Bosne. Na sjednici je odlueno da se, kao prioritetni, uzmu u rjeavanje sljedei zadaci: - jedinice NOV i POJ brojano pojaati i pomoi u kadrovima i na druge naine; - uspostaviti organe narodne vlasti i organizovati vojno-pozadinske ustanove na osloboenoj i poluosloboenoj teritoriji; - u svim krajevima organizovati i proiriti organizacije SKOJ-a, USAOJ-a i AF-a; - organizovati uspjenu propagandu i agitaciju i pokrenuti list Front slobode; - mobilisati snage iz Semberije, Posavine i Tuzle za snabdijevanje jedinica NOV i POJ i stanovnitva u ratom opustoenim krajevima istone Bosne. Na sjednici je odlueno da se Okruno partijsko povjerenstvo za Trebavu i Posavinu reorganizuje u Okruni komitet KPJ i popuni.' 40 Za sekretara Okrunog komiteta KPJ imenovan je Demal Bijedi. 14 ' Dotadanji sekretar Okrunog povjerenitva Svetolik Gospi poao je na dunost partijskog rukovodioca novoformirane 17. majevike brigade, jer su se sa terena upuivali partijski rukovodioci u jedinice NOV i POJ i obratno (u isto vrijeme Hasan Brki je poao
je Okruno partijsko povjerenstvo za to podruje. Sekretar je Svetolik Gospi Brko. On mi saopti da sam i ja lan Povjerenstva. Donio mi je i pismo, neko rjeenje u kome se to potvruje. Pismo je za Oblasni komitet potpisao Aco. To je partizansko ime Hasana Brkia, sekretara Oblasnos komiteta KPJ. Arhiv VII, Mikrofilm, IRP Sarajevo, rolna 4/294 i 477-178. Stevo Popovi - O formiranju i radu Oblasnog komiteta za istonu Bosnu. Istona Bosna u NOR-u, knj. 2, str. 355-357, Organizacioni izvjetaj Oblasnog komiteta za savjetovanje komunista istone Bosne u Bijeljini. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 7/76-82). Demal Bijedi je jedno vrijeme bio sekretar Mjesnog komiteta u okupiranom Sarajevu.

139 140

141

175

sa dunosti sekretara Oblasnog komiteta na dunost politikog komesara 27. divizije, a odatle za sekretara ZAVNOBiHa). Sa Demalom Bijediem iz Tuzle je pola Mevla Jakupovi na rad u organizaciju AF. Dvadesetprvog oktobra u Gradacu je odran prvi sastanak Okrunog komiteta KPJ na kojem su prisustvovali: Demal Bijedi, Edhem amo, Mladen Jefti, Borika Stani, Boro Popovi i Mevla Jaku ' 142 povic. Od kraja avgusta do decembra 1943. godine, od partijskih rukovodstava uspostavljeni su optinski komiteti KPJ u Modrii, Srebreniku i Bukviku, Mjesni komitet u Gradacu i partijske elije i aktivi u optinama Bosanski Samac i Odak. Optinski komitet Modria imao je pet lanova. Sekretar Komiteta je bio Panto Nikoli, a lanovi Slobodan Jankovi, Jelka Ljubas, Mika Duji, Pero Kovaevi, te Zarije Domazet i Jovan Radovanovi kao sekretari elija. Poslije odlaska Nikolia na kurs sekretar Optinskog komiteta je postao Jovan Radovanovi. U Modrii je u septembru i oktobru djelovala jedna partijska elija, a u novembru dvije elije sa 10 lanova KPJ. Partijska elija na Pustari prvobitno je imala 3 lana, a kasnije pet. elija u Rijeanima je u prvo vrijeme imala 4 lana, kasnije 5, a oformljena je i elija u Tarevcima sa 6 lanova. elija u Dobrinji je imala prvo tri, pa onda etiri lana, a elija u Miloevcu, formirana u novembru 1943. godine, tri lana. U Modrikoj optini je 1. decembra 1943. godine bilo 37 lanova KPJ. I u mnogim naseljima su formirani politiki aktivi od kandidata za lanstvo KPJ i saradnika NOP-a. Ti aktivi su se nalazili u Modrii, Tarevcima, Rijeanima, Garevcu, Kladaru, ardaku, Skugriu i Krukovom Polju. Optinski komitet u Srebreniku imao je 5 lanova. Prvi sekretar komiteta bio je Salih ili. Njega je u novembru 1943. zamijenio Enver Humo, koji je na toj dunosti ostao do kraja decembra 1943. Poslije njega za sekretara dolazi Hakija Raljevi. Na terenu optine djelovale su 4 partijske
142

Izvjetaj sekretara OK KPJ za Trebavu i Posavinu od 22. X 1943. Arhiv IRP, Sarajevo, Zbirka NOR-a, kat. br. 1840.

176

organizacije i to: u Donjem Srebreniku, Gornjem Srebreniku, Ljenobudu i Crvenom Brdu. Poetkom novembra bilo je 17 lanova KPJ, a 1. X I I 1943. devetnaest. Brojno poveanje od 2 lana imala je jedino partijska elija u Crvenom Brdu. U to vrijertie postojala su i 4 politika aktiva i to u Srebreniku, Jeincu, pionici i Lisoviima. U Gradacu je postojao Mjesni komitet sa 3 lana, a sekretar je bio Teufik Imamovi. U mjestu su djelovale tri elije KPJ sa 13 lanova, jednom pri komandi mjesta, sa 3 lana, dvije u gradu, sa po pet lanova i politiki aktiv u Kerepu i Gornjem abaru. U optini Bosanski amac nije bilo formirano partijsko rukovodstvo. U samom mjestu djelovala je ilegalno partijska elija sa 5 lanova, iji je sekretar bio Hasan Zaimovi i elije u Crkvini i Obudovcu. U Krukovom Polju je bio jedan lan Partije i 2 kandidata, kao i u Tiini, a po jedan kandidat u Slatini, Pisarima i Brvniku. Politiki aktivi djelovali su u Brvniku, Tiini, Krukovom Polju, kariu, Pisarima, Obudovcu, Batkui, abaru, Obudovcu i Slatini. U optini Odak postojale su elije u Odaku (4 lana), Novom Gradu (4 lana), a po jedan lan KPJ djelovao je u Donjoj Dubici, Podnovlju i Dugom Polju. U ovoj optini lanovi KPJ radili su pod tekim uslovima, naroito u hrvatskim selima zbog aktivnosti ustaa, a i u srpskim selima na Vujaku, gdje su etnici Branka Kovaevia onemoguavali kretanje partijskih aktivista.143 Bukvika partijska organizacija je u oktobru 1943. godine ula u sastav Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu. Do tada je bila u sastavu Sreskog komiteta za branski srez, koji je sa Sreskim komitetom bijeljinskog sreza bio u sastavu Okrunog komiteta za Majevicu. U oktobru 1943. godine formiran je Optinski komitet KPJ, sa sekretar o m Petrom Kaurinoviem. Kada je Petar u novembru 1943. preuzeo dunost partijskog rukovodioca Posavskog NOP odreda, na njegovo mjesto je doao Vojo uri koji je na toj dunosti ostao do aprila 1944. godine. lanovi Komiteta su
143

Izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu od 6. XI i 1. XII 1943. godine. Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, 5/53-58 i 312/316.

177

u prvo vrijeme bili Jovo Paji i Boko Panteli, a kasnije i Pavle Zari i Jakov Mitrovi. Poslije odlaska Svetolika Gospia na novu dunost, za sekretara Sreskog komiteta za branski srez doao je Nikola Cvijeti, koji je na toj dunosti ostao do polovine oktobra 1943. godine. Njega je zamijenio Drago Toji Gango. U Sreskom komitetu su radili i Vojo uri, Leo Fliker, Radivoje Luki, Savo Simi, Jelenka Voki, Tamara Begovi i Demila Ajanovi, koja je istovremeno bila i sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a. Instruktori pri Sreskom komitetu, jedno vrijeme su bili Vinko Konti iz Livna i Milisav Pavlovi iz Srbije, koji su se kao ranjenici, poslije pete ofanzive, nali na terenu branskog sreza. Vinko Konti, panski borac, ubrzo je otiao na dunost komesara bataljona u 18. hrvatsku brigadu. Organizacija KPJ u Brkom imala je 12 lanova KPJ i 3 kandidata. Sekretar komiteta je bio Dragoljub Markovi. Za optinski komitet bio je vezan tzv. Vojni komitet koji su inili lanovi KPJ i drugi aktivisti koji su se nalazili u domobranskim jedinicama ili u jedinicama DOMDO pukovnije i radili su uglavnom na obavjetajnim zadacima. Pored ostalih tu su radili Hivzija Jerkovi, Ahmet Hasanefendi i Husein Sirbubalo. U sela zapadno od ceste Brko-eli, branski Sreski komitet je uputio na rad Jusufa Huridia i Enisa Dervievia. Uskoro je formiran Optinski komitet za optinu Vraii koji je imao elije u Brnjiku, Vraiima, Rahiu i Koraju. Komunisti branskog sreza uestvovali su na okrunom partijskom savjetovanju za Majevicu u Crnaljevu 5. i 6. septembra, na kojem je bilo prisutno 130 komunista iz bijeljinskog, branskog i dijelom zvornikog sreza. lanovi KPJ su proraivali materijal iz 4 sveske Biblioteke marksizma-lenjinizma, koji je u osloboenoj Tuzli izdalo Agitaciono-propagandno odjeljenje (Agit-prop) Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu. U prvoj svesci pod naslovom Marksizam tampan je i odlomak iz Lenjinovog djela ta da se radi, u drugoj materijal pod naslovom Uenje o 178

partiji, u treoj - Nacionalno pitanje, a u etvrtoj - Seljako pitanje. Komunisti su proraivali i prvih 6 glava iz knjige Istorija SKP (b), zatim broure Kako je ruski seljak izvojevao zemlju i slobodu i Kako su se majeviki etnici borili za slobodu, koje je napisao Rodoljub Colakovi, a tampane su u tampariji Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu. Jedan broj partijskih rukovodeih kadrova posjeivao je nii partijski kurs pri Oblasnom komitetu. Jedan od zakljuaka plenarne sjednice Oblasnog komiteta, odrane oktobra 1943. godine, bio je da se pri svim okrunim komitetima KPJ organizuju partijski kursevi, pa je Okruni komitet KPJ za Trebavu i Posavinu traio od Oblasnog komiteta pomo u kadru za nastavu na tom kursu. Prvih dana januara 1944. godine formiran je Sreski komitet KPJ za modriki srez u kojem je u prvo vrijeme bilo 5 lanova. Sekretar komiteta je bio Jovo Radovanovi, dotadanji sekretar Optinskog komiteta u Modrii. Komitet je pokrivao teritoriju modrike, miloevake i odake optine. U svom sastavu je imao 2 optinska komiteta, jedan u Modrii, drugi u Miloevcu, a kasnije i jedan u Odaku. Prvo partijsko i skojevsko oblasno savjetovanje trebalo je da se odri 15. i 16. decembra u Vlasenici, ali je odgoeno zbog napada jakih neprijateljskih jedinica na slobodnu teritoriju istone Bosne. Odmah nakon neuspjeha 6. neprijateljske ofanzive, Oblasni komitet je donio odluku da to prije odri Oblasno partijsko savjetovanje, na kome je trebalo da se izui dotadanje iskustvo i dogovori o daljoj borbi i radu istonobosanskih komunista. Savjetovanje je poelo 20. II 1944. godine u Vlasenici. Poto delegati iz Semberije, Posavine, sa Trebave i Majevice, koji su ili preko Jelice, zbog snjenih nameta nisu mogli stii, savjetovanje je prekinuto 23. februara, pa je nastavljeno 29. februara u Bijeljini. Savjetovanje je otvorio sekretar Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu - Cvijetin Mijatovi Majo, a 400 prisutnih delegata i gostiju pozdravili su predstavnici Pokrajinskih komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu i Vojvodinu, taba 36. 179

divizije, Inicijativnog Oblasnog N 0 0 za istonu Bosnu i predstavnik Antifaistikog fronta ena.144 U svom izlaganju Cvijetin Mijatovi Majo je, izmeu ostalog rekao:
Poslije 32 mjeseca junake borbe komunisti istone Bosne su se sastali da izvuku iskustvo iz dosadanje borbe i da se dogovore o daljoj borbi koja predstoji. Od kako postoji KPJ, njeni sastanci, dogovori, savjetovanja, konferencije i kongresi znaili su uvijek korak naprijed u borbi naih naroda za bolji ivot i za bolju sutranjicu. Nekada su partijska savjetovanja 1 4 5 odravana skriveno, u tekim prilikama i uslovima ilegalnog rada. Kada ih uporedimo sa dananjim stanjem, onda nam je shvatljivo kakva i kolika je djela uinila naa Partija za relativno kratko vrijeme. Jasno nam je da je razmah NOB u cijeloj zemlji i specijalno u istonoj Bosni djelo nae Partije. Spreavanje bratoubilake borbe i bratimljenje naroda u istonoj Bosni je djelo komunista. Stvaranje temelja nae moderne Demokratske federativne Jugoslavije u prvom redu je djelo KPJ. U naoj napaenoj i zavaenoj Bosni i Hercegovini stvaranje ZAVNOBIH-a je djelo bosansko-hercegovakih komunista. Jasno je to i svjetskoj javnosti. Engleski premijer Vinston eril je nedavno u svom govoru u engleskom parlamentu rekao: Komunisti Jugoslavije imali su ast da povedu svoj narod u borbu za narodno osloboenje. Veliko je i sudbonosno vrijeme kada se odrava ovo savjetovanje. Nalazei se pred vrlo krupnim dogaajima, mi komunisti moramo da poradimo vie nego do sada, da sjedinimo sve narodne snage u jedinstveni front da bi to prije okonali ovaj rat. Uvjeren sam da e savjetovanje pruiti veliku pomo i podstrek za dalju borbu. Uinie da jo vie omladinaca stupe u NOV, da se pozadina sjedini sa frontom, da se uvrsti i proiri narodna vlast i da se jo vie rasplamsa narodnooslobodilaka borba. S druge strane unijeemo strah u kosti okupatoru i njegovim snagama . . . Naa KP nije alila rtve za uspjeh narodnooslobodilake borbe. Njeni najbolji sinovi su pali kao svete rtve borbe za osloboenje. 146

Prvog dana savjetovanja podnijet je politiki referat, drugog dana organizacioni referat, a treeg dana (2. III) referati o zadacima partijskih organizacija u vojsci, o narodnooslobodilakim odborima, o Savezu komunistike omladine, o Antifaistikom frontu ena i o agitaciji i propagandi.
144 145

146

U ime komunista Srbije prisutne je pozdravila drugarica Ana, to je bio pseudonim Milke Mini. Komunisti istone Bosne imali su jo ranije jedno ire savjetovanje. Bilo je to u sudbonosnim danima 3. VIII 1942. u ekoviima. Na savjetovanju je prisustvovalo oko 330 lanova KPJ, i oko 150 lanova SKOJ-a iz 6. brigade i Biranskog NOP odreda. Politiki referat podnio je Cvijetin Mijatovi Majo a organizacioni Hasan Brki Aco. Zapisnik sa oblasnog savjetovanja komunista istone Bosne u Bijeljini, (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 7/77-80).

180

U politikom referatu dat je osvrt na prijeeni borbeni put komunista, od ustanka 1941. godine do februarskih dana 1944, zatim ocjene vojno-politike situacije u zemlji, a posebno u istonoj Bosni, i ukazano na zadatke koji komuniste oekuju u narednom periodu. U diskusiji o politikom referatu uestvovalo je 13 delegata. Prvi je govorio Demal Bijedi, ije je izlaganje tretiralo tri problema: etnike, zeleni kadar i mobilizaciju novih boraca za popunu jedinica NOV i POJ. Za etnike je istakao da javno sarauju sa Nijemcima i da ih jedino kao takve treba tretirati. Kritikovao je pojedinane sluajeve sastajanja sa etnicima i pokuaje lokalnih sporazuma. Rekao je, takoe, da Muslimani na Trebavi i u Posavini nisu u tolikoj mjeri osjetili etniku kamu kao Muslimani u jugoistonoj Bosni. Na kraju je govorio o potrebi regulisanja pitanja mobilizacije novih boraca. Istakao je da nema jedinstvenih kriterijuma, da neke jedinice vre mobilizaciju na svoju ruku, bez konsultovanja organa narodne vlasti, da nema dovoljno politikih priprema, da se mobilizacija esto vri mehaniki, jednostavnim odreivanjem koliko koje selo treba da uputi novih boraca. esto se deava da bogatiji potplauju siromane da idu u jedinice umjesto njihovih sinova i slino. Bijedi je traio da se problem mobilizacije hitno rijei jedinstvenim propisima, s obzirom na to da je trebalo uskoro izvriti popunu jedinica koje su pretrpjele znatne gubitke u estoj neprijateljskoj ofanzivi i novih koje e se, u skoroj budunosti, stvarati u sjeveroistonoj Bosni. U referatu o organizacionim pitanjima iznijeto je da u istonoj Bosni (bez podataka o sarajevskom okrugu) djeluje 1.135 lanova KPJ (od kojih su 139 ene) i 320 kandidata za lanove KPJ (od kojih su 49 ene). Najbrojnija je partijska organizacija Majevice i Semberije (611 lanova), druga po brojnom stanju je partijska organizacija Posavine i Trebave sa 208 lanova, trea je biranska partijska organizacija sa 128 lanova, etvrta romanijska sa oko 100 i peta tuzlanska sa 73 lana. Iznijet je podatak da Okruni komitet KPJ za Trebavu i Posavinu rukovodi jednim sreskim sa tri optinska komiteta i 16 partijskih jedinica. Svega 10 ena na 181

Trebavi i u Posavini se nalazi meu lanovima KPJ, a meu 47 kandidata za lanove KPJ ima samo 6 ena.147 U diskusiji o organizacionom referatu uestvovalo je 13 delegata, meu kojima trojica delegata sa Trebave i Posavine - Mladen Jefti, Borika Stani i Petar Kaurinovi. Treeg dana savjetovanja delegati su razmatrali pitanje N 0 0 , SKOJ, AF, rad partijske organizacije u vojsci i probleme agitacije i propagande. U diskusiji je uzeo rije, delegat sa Vujaka, omladinac Tomo Tadi. Na kraju savjetovanja ponovo je govorio Cvjetim Mijatovi Majo. Izrazio je elju da se odluke savjetovanja odmah sprovode na svim sektorima rada, u svim dijelovima istone Bosne. Dao je sveano obeanje da e komunisti uloiti sve snage da ostvare zadatke, koja su na savjetovanju usvojili. Upuen je pozdravni telegram Pokrajinskom komitetu KPJ za Bosnu i Hercegovinu, u kojem se kae da e komunisti istone Bosne uloiti sve svoje snage da ostvare bratstvo i jedinstvo naroda Bosne i Hercegovine, da proire i ojaaju narodnooslobodilaku borbu, da uvrste i ojaaju partijsku organizaciju i da sprovedu u ivot sve odluke KPJ, AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a. Odmah poslije savjetovanja odran je sastanak plenuma Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu i sastanci sa sekretarima okrunih komiteta sa kojima je izvrena analiza stanja u pojedinim okruzima i utvrivanje konkretnih zadataka i formi pomoi. 148 Delegati iz Posavine i sa Trebave krenuli su iz Srebrenika na savjetovanje svrstani u jednu etu, kako bi na putu, u sluaju potrebe, mogli stupiti u borbu (iz Posavsko-trebavskog odreda na savjetovanje su ili Petar Kaurinovi i Ivan Bumbulovi). Za vrijeme odravanja savjetovanja bili su smjeteni po okolnim selima. Poslije savjetovanja neki su poli na nove dunosti, a veina se vratila u Posavinu i Trebavu, spremni da sa uspjehom izvre nove zadatke koje je savjetovanje usvojilo, kako u sferi partijsko-politikog rada,
147

148

Na Posavsko-trebavskom okrugu u aprilu 1944, prema jednom kasnijem izvetaju, djelovalo je 204 lana KPJ i to: u Posavsko-trebavskom odredu 72, vojno-teritorijalnim organima 22 i na terenu 110 komunista. Arhiv VII, Mikrofilm IRP, Sarajevo, rolna 7/77-82.

182

tako i u radu na razvijanju organa narodne vlasti, organizacija AF, USAOJ-a i pionira. Komunisti Trebave i Posavine prionuli su na rad sa novim elanom. Izvrene su neke izmjene u sastavu partijskih rukovodstava i napravljeni planovi za formiranje novih. Izabran je biro sreskog komiteta za srez Modriu. Novi sekretar biroa bio je Borika Stani, tadanji sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a, a za lanove biroa izabrani su: Jovan Radovanovi, Jelka Ljubas, Mira Mijojli, Pero Kovaevi, Boko Milutinovi i Muhamed Keetovi. Istovremeno su vrene pripreme za formiranje sreskog komiteta KPJ za srez Bosanski amac i optinskih komiteta u Bosanskom amcu i Slatini pa su na taj teren poli Sreten Lopandi, Dana Simi i Brano Pani.149 U selima optine Gradaac stvarane su takoe organizacije KPJ. Pri Okrunom komitetu KPJ poeo je sa radom nii partijski kurs, koji je radio od 19. marta do 6. aprila. Kurs je pohaalo 18 lanova KPJ, a rukovodilac i glavni predava je bio Nenad Petrovi koga je Oblasni komitet uputio da pomogne okrunom partijskom rukovodstvu za Trebavu i Posavinu. Za 22. mart je bilo zakazano savjetovanje komunista Trebave i Posavine.150 Nepovoljan razvoj vojno-politike situacije u sjeveroistonoj Bosni, izazvan ofanzivom 13. SS divizije, poremetio je mnoge planove partijsko-politikog rukovodstva u Posavini i na Trebavi. Rad partijskih aktivista je znatno otean. Situacija je postajala sve komplikovanija, pa je i partijski kurs iz Gradaca premjeten u Srebrenik, a zakazano okruno partijsko savjetovanje moralo je biti odloeno. I druge mjere i djelatnosti partijskog rukovodstva, zapoete poslije bjeljinskog savjetovanja, morale su se odloiti ili smanjiti. Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu je, analiziravi novonastalu vojno-politiku situaciju, dostavio 19. marta
149

150

Tada je formiran i optinski komitet KPJ za bosansko-amaku optinu u krnjem sastavu. Sekretar komiteta postao je Joco Bogdanovi. Za rad omladinske organizacije bio je odgovoran okan Babi, za AF Remza Kapetanovi, a za agitaciju i propagandu Slavko Tomi. Izvjetaj sekretara Okrunog komiteta KPJ je Trebavu i Posavinu upuen 26. II 1944, Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu. Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 7/334-337.

183

1944. godine, Okrunim komitetima KPJ direktivu sljedee sadrine:

Ne dozvoliti da u ruke neprijatelja padne ma ko iz rukovodeeg kadra. Oni zbog toga moraju biti u to tjenjoj vezi sa operativnim jedinicama, da bi se sa njima u posljednjem momentu mogli povui. Na terenu treba ostaviti samo one koji su neophodni i kojima je to mogue obzirom na mjesta gdje se nalaze. Sav kadar sa terena se ne smije povui, jer narod ne smije ostati preputen sam sebi, mora se osjetiti prisustvo Partije i u najteim situacijama. Treba naroito posvetiti panju uglednim graanskim linostima, naroito prema onima koji su bili u organima vlasti i ne dozvoliti da bilo ko padne u ruke neprijatelja. Zbog toga, ih treba to prije pokrenuti i staviti ih pod zatitu vojnih tabova. Pri tome treba lino objasniti lanovima vrijeme neprijateljske ofanzive. 151

Na osnovu ove direktive lanovi partijskih i skojevskih rukovodstava, mjesnih i optinskih narodnooslobodilakih odbora, i istaknuti saradnici NOP-a poli su, polovinom aprila 1944. godine sa 18. hrvatskom brigadom i Posavsko-trebavskim ordredom u srednju Bosnu, gde e ostati do poetka avgusta 1944. godine. Na terenu Posavine i Trebave ostali su, po zadatku, partijsko-politiki radnici da nastave partijskopolitiku aktivnost i obavljaju pojedine obavjetajne poslove. Sa 17. majevikom, Podrinjskim i Majevikim odredom i vojvoanskim jedinicama, u duhu pomenute direktive, poli su na Bira i u Srem mnogi partijsko-politiki radnici sa Majevice i Semberije, odnosno iz bjeljinskog i branskog ratnog sreza. Oni su jedno vrijeme bili uz jedinice, ekajui da se promijeni situacija na Majevici i u Semberiji, pa da se vrate. Poslije izvjesnog vremena kada se uvidjelo da do toga nee brzo doi, rasporeeni su u operativne jedinice ili na partijsko-politiki rad u vlasenikom i srebrenikom srezu. Jedan broj partijsko-politikih radnika ostao je na terenu u Semberiji i Majevici da u ilegalnim uslovima nastave djelatnost. Veina je bila izloena stalnim potjerama neprijatelja, koji je na svaki nain, primjenjujui najbrutalnije metode, nastojao da ih otkrije i pobije. U tom periodu mnogi partijsko-politiki radnici izgubili su ivote, djelujui u uslovima koji su bili tei nego ikada ranije. Tako je po151

Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 7/300-301.

184

ginuo i sekretar sreskog komiteta KPJ za Brko, Drago Toji Gango pokuavajui da uspostavi vezu iz Dragoljevca sa Sremom. lan sreskog komiteta Tamara Begovi je zarobljena i ubijena u Drenovcima. Jelenka Voki je kasnije u ljeto 1944. poginula kao lan sreskog partijskog rukovodstva za Srebrenicu. Nekoliko dana ranije u istom kraju poginuo je i sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a za Srebrenicu, a ranije lan optinskog rukovodstva SKOJ-a za Srebrenik - Muhamed Sui. U bazi u Dragaljevcu ostala je, ak do jeseni 1944. Demila Ajanovi, sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a i lan Sreskog komiteta KPJ, a u bazi u Brnjiku Salih Mehiki. Skojevska organizacija na Trebavi i u Posavini je imala slian razvojni put kao i partijska. Do osloboenja Trebavsko-posavskog podruja tj. do avgusta 1943. ona je uglavnom djelovala u Gradacu, Modrii, Srebreniku, Bukviku i Brkom. Do osloboenja ovih krajeva skojevske organizacije su radile autohtono, uz malu pomo partijskih organizacija. U partijskim elijama i u niim rukovodstvima nije bilo zaduenog lana za rad sa omladinom. U nekim mjestima nije bilo skojevskih organizacija, iako su postojale partijske organizacije. U avgustu 1943. u ovaj kraj su doli Nijaz Dizdarevi, instruktor Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za B i H i Milena Markovi, omladinski rukovodilac, koji su razvili djelatnost u stvaranju i povezivanju omladinskih organizacija u Gradacu, Modrii, Srebreniku i okolnim selima, to je dovelo do njenog rasta i velikog priliva omladinaca u redove NOV i POJ. Dizdarevi je razjasnio i otklonio lutanja u organizacionom pogledu i prenio stavove Pokrajinskog komiteta SKOJ-a u Bosnu i Hercegovinu i Centralnog komiteta SKOJa i odluke I kongresa USAOJ-a, za to ire okupljanje omladine u redove omladinske organizacije. Insistirao je na veoj mobilizaciji, masovnosti i samostalnosti omladinskih organizacija. Do njegovog dolaska nije se znalo za USAOJ, jer nije bilo veza izmeu omladinskog rukovodstva za BiH i omladinskog rukovodstva u istonoj Bosni. Poetkom sep185

tembra 1943. naimenovano je Okruno povjerenitvo SKOJa, koje e drugom polovinom oktobra prerasti u Okruni komitet. lanovi komiteta su bili Borika Stani (sekretar), Jovica Lazarevi (u prvo vrijeme zaduen za stvaranje omladinske organizacije u Posavskom odredu), Branko PaniSemberac i Aia Malievi. Skojevci su ovdje, kao i u drugim krajevima, prednjaili u radu. Mladi, poneseni idejama KPJ i pobjedama NOV i POJ, na svakom mjestu i u svakoj akciji unosili su ar svoje mladosti. Oni su bili ta snaga koja je privukla masu omladine da se opredijeli za ciljeve NOP-a. Prvi optinski komitet SKOJ-a na Trebavi i Posavini formiran je u Bukviku, avgusta 1943. godine, gdje je ve postojao brojan aktiv lanova SKOJ-a. U Bukviku su avgusta i septembra 1943. boravili Nadija Biser i Slavko Tomi, sa zadatkom da pomognu u razvoju omladinskih organizacija. U Optinski komitet SKOJ-a, su uli: Petar Kerezovi, Julka Kaurinovi, Stojan Vasi, Mara Paji i Janja Tripi. Za sekretara je izabran Petar Kerezovi, a poslije njegove pogibije, u decembru 1943, Julka Kaurinovi. Optinski komitet SKOJ-a za srebreniku optinu formirala je Aia Malievi. Sainjavali su ga lanovi SKOJ-a koji su ve godinu dana djelovali u organizaciji SKOJ-a tuzlanskih srednjih kola. Sekretar komiteta je bio Muhamed Keetovi, a lanovi: Muhamed Sui, Bajazit Keetovi i Muhamed Selimovi. U septembru 1943. formiran je Optinski komitet SKOJa, za modriku optinu u koji su uli Perica Kosik, Nedo Kreki, Ibrahim Mujbegovi i Mika Duji kao sekretar. Neto kasnije, 20. oktobra 1943. godine, formiran je Optinski komitet SKOJ-a, za sektor Vujak-Odak u sastavu: Slavko Tomi (sekretar), Perica Kosik, Nedeljko Kreki i Ahmet ati. Neto kasnije u Komitet je izabran i Nevenko Grebenarevi. Poetkom oktobra 1943. u Posavini i Trebavi djeluje 48 lanova SKOJ-a. U isto vrijeme na teritoriji okruga Bira ima 60, a na teritoriji majevikog okrunog komiteta 772 skojevca. Organizacija SKOJ-a na Trebavi i Posavini intenziv186

nije je poela raditi na omasovljavanju svog lanstva od polovine avgusta i poetkom septembra.152 Mnogi lanovi SKOJ:a i mnogi napredni omladinci su otili u jedinice NOV i POJ. ak su skoro svi lanovi tri optinska rukovodstva SKOJ-a i 14 seoskih rukovodstava USAOJ-a sa ostalim omladincima uli u jedinice NOV i POJ, smatrajui da oni treba da daju primjer drugima. U Posavskom i Trebavskom NOP odredu, ubrzo se nalo 92 lana SKOJ-a. Poetkom decembra 1943. u Trebavskom NOP odredu djelovalo je 36 lanova SKOJ-a, svrstano u 5 aktiva, a u Posavskom NOP odredu 56 lanova, svrstano u 12 aktiva.153 U to vrijeme najvaniji zadatak bio je irenje i jaanje organizacija SKOJ-a i omasovljavanje organizacija USAOJ-a u naseljima na osloboenoj i neosloboenoj teritoriji. U drugoj polovini oktobra oformljene su organizacije SKOJ-a u Bosanskom Samcu,154 Odaku, Tolisi i na Vujaku, pa se skojevska organizacija na terenu poveala na 62 lana. Formiran je i Okruni odbor USAOJ-a za Trebavu i Posavinu. U novembru 1943. poelo je omladinsko takmienje u itavom nizu akcija koje su tada bile aktuelne: dobrovoljno javljanje u jedinice NOV i POJ, sakupljanje materijalnih priloga za bolnice i ratom opustoene krajeve,135 razvijanje kulturno-prosvjetnog rada, formiranje omladinskih pjevakih horova i diletantskih grupa, organizovanje omladinskih priredbi, otvaranje analfabetskih teajeva i odravanje politikih zborova i konferencija. Vrene su pripreme za sazivanje Oblasne konferencije SKOJ-a koju je trebalo popularisati, i na zborovima i konferencijama izabrati delegate. Bilo je predvieno da iz Posavine i sa Trebave krene 10 delegata.
152 153 154

155

Izvjetaj Oblasnog komiteta SKOJ-a za istonu Bosnu od 6. XII 1943 (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 4/607). Izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu od 1. XII 1943, godine Arhiv VII, Mikrofilm IRP Sarajevo, rolna 5/312-316. Aktiv SKOJ u Bosanskom Samcu formirao je Spasoje Ilini. lanovi aktiva su bili: Dragan Risti, Branka orluka, Desa Brki, Elmasa Daki, Slobodan Joki i Ostoja Ilini. Samo u 10 sela u okrugu omladinci su sakupili slijedeu koliinu namirnica: 521 kg graha, 627 kg krompira, 122 kg penice, 419 kg kukuruza, 138 kg suhih ljiva, 35 kg oraha, 18 kg jabuka i 28.555 kuna.

187

Savjetovanje je meutim moralo biti odloeno zbog poetka 6. neprijateljske ofanzive.156 Kada je ofanziva neprijatelja prola, Oblasni komitet SKOJ-a za istonu Bosnu zakazao je Oblasno savjetovanje SKOJ-a za 23. I 1944. godine u Vlasenici. Stigli su samo delegati iz jedinica 17. i 27. divizije i romanijskog i biranskog okruga. Poto delegati iz majevikog, tuzlanskog i posavskotrebavskog okruga nisu mogli stii, zbog snijenih nanosa savjetovanje u Vlasenici je prekinuto, a nastavak je uslijedio 2. marta u Bijeljini. Otvaranju savjetovanja je prisustvovalo oko 600 omladinaca iz Bijeljine i okoline, a u njegovom radu je uestvovalo 122 delegata. Na savjetovanju su proitani i razmatrani referati o vojno-politikoj situaciji, organizacionom pitanju i o radu organizacije USAOJ-a. Meu 14 uesnika u diskusiji o p r v o m referatu bili su delegati iz Posavine i Trebave: Fuad Sulji, Tomo Tadi, Kemal Halilovi i Muhamed Sui, a meu 16 diskutanata o organizacionom referatu - Demila Ananovi i Jovica Lazarevi, dok je u diskusiji o USAOJ-u, pored 7 delegata, uestvovao i Muhamed Keetovi. 157 Diskusija je bila vrlo iva. Povremeno je poprimala karakter mitinga, pa je predsjednitvo moralo intervenisati. Naroito je bilo zapaeno izlaganje Nijaza Dizdarevia, lana PK SKOJ-a, koji je ukazao na najznaajnije probleme rada omladinske organizacije i zaloio se za rjeavanje konkretnih pitanja. Na savjetovanju se snano manifestovalo bratstvo i jedinstvo i identini pogledi mladih komunista. Delegati su se meusobno upoznali, izmijenjali iskustva u radu, saznali najvanije elemente vojno-politike situacije, stekli jasniju sliku o zadacima koji ih oekuju i dobili odgovore na nejasna pitanja iz domena organizacije.
156

157

Izvjetaj Oblasnog komiteta za istonu Bosnu od 6. XII 1943. Pismo PK SKOJ-a za BiH od 16. X 1943. Direktiva Oblasnog komiteta za istonu Bosnu od 29. X 1943, i izvetaj Oblasnog komiteta za istonu Bosnu. (Arhiv VII, Mikrofilm, Sarajevo rolna 4/606-610, i rolna 5/155, 285-286 i 477186). Zapisnik o radu savjetovanja SKOJ-a. (Arhiv IRP, Sarajevo, Zbirka NORa, kat. br. 4524, str. 1-3).

188

Petog marta 1944. odrana je plenarna sjednica Oblasnog komiteta SKOJ-a, na kojoj su razmatrani rezultati savjetovanja i izvren raspored kadrova. Na partijske dunosti su poli Borika Stani, sekretar OK SKOJ-a za Trebavu i Posavinu, Sreten Lopandi, sekretar OK SKOJ-a za Majevicu i Semberiju, te Vlado Bokovi, Read Saletovi i Nada Bokovi. Oblasni komitet SKOJ-a sainjavali su: Mio Raki (sekretar) Jovan Radovanovi ico, Desa Kotan, Mirko Ostoji, Risto Toovi, Aia Malievi i Milo Piljuga. Novi sekretar OK SKOJ-a za Trebavu i Posavinu je postala Aia Malievi, a za nove lanove Okrunog komiteta imenovani su Fuad Sulji i Mira Bilbija. Iz posavsko-trebavskog okruga su preli na rad u druge okruge Muhamed Sui za sekretara Sreskog komiteta SKOJ-a Srebrenica i Ekrem Avdi u Okruno rukovodstvo SKOJ-a za Bira. U martu 1944. godine formiran je Sreski komitet SKOJa za modriki srez, sa sekretarom Muhamedom Keetoviem. lanovi komiteta su bili Nedo Kreki i Perica Kosik (skojevski rukovodioci na Vujaku), Ahmet ati (sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a u Odaku) i Bajazit Keetovi (novi sekterat Optinskog komiteta SKOJ-a u Modrii). Konstatujui da organizacija USAOJ-a treba da postane ira i brojnija, savjetovanje je zakljuilo da se pripremi i odri Oblasna konferencija USAOJ-a, na kojoj je trebalo da uestvuje 315 delegata, meu kojima 50 sa Trebave i iz Posavine i 5 delegata iz Posavsko-trebavskog odreda. Za pripremu konferencije izabran je Inicijativni odbor u koji su uli: Jovan Radovanovi ico, Gordana Tanackovi, Mustafa abi, Nada Kerec, Hazim Hasi i Pero Kajmakovi. Konferencija je, pored ostalog, trebalo da izabere Oblasni odbor USAOJ-a za istonu Bosnu i delegate za osnivaki kongres USAO BiH-a. Poetak konferencije je zakazan za 10. april 1944, ali je ofanziva neprijatelja omela odravanje. Oblasni komitet SKOJ-a je u martu 1944. godine odtampao u 4.000 primjeraka proglas Zemaljskog odbora USAOJ-a za B i H i broure: SKOJ u surovoj koli rata i 189

SKOJ u vojsci,138 koje su stigle do skojevskih organizacija u Posavini i na Trebavi. Poslije partijskog savjetovanja nastao je znaajan preokret u radu omladinskih organizacija. Organizacije SKOJ-a i USAOJ-a stvarane su i u selima u kojima ih do tada nije bilo. Osjetio se veliki polet u radu i dolo je do aktiviranja velikog broja omladinaca i omladinki. Novi aktivi SKOJ-a oformljeni su u Dugom Polju, Podnovlju, Majevcu, Riteiu, Odaku, Garevcu, Miloevcu, Dobrinji, Rijeanima, Krukovom Polju, Vidi, Bukviku, Vujiiima i drugim selima. U nekim dijelovima okruga organizacije SKOJ-a su djelovale ilegalno, zbog prisustva neprijatelja (Trebava i Vujak). SKOJ je tada imao 130 lanova, a jo 24 lana je djelovalo u 6 aktiva na podruju optine Srebrenik, koja je februara 1944. pripojena tuzlanskom okrugu. Aktivi SKOJ-a postojali su u itluku, Donjem i Gornjem Srebreniku, Potpei, Smoluoj i Ljenobudu, a po jedan lan u Rapatnici i Faleiu.159 Poslije savjetovanja u Bijeljini osjetio se silan razmah u razvitku organizacije USAOJ-a. U svim optinama su formirane radne ete, ete pionira, omladinske kulturno-prosvjetne sekcije, omladinski domovi i pjevaki horovi. Omladinske radne ete pruale su veliku pomo organima narodne vlasti u skupljanju namirnica za bolnice i ratom opustoene krajeve. U tom pogledu su se naroito isticali omladinci i omladinke iz Modrie koji su njegovali ranjene i bolesne partizane skupljali posteljinu i ve za ranjenike i mnogo vremena proveli obraujui zemlju na pustari, koja je postala ogledno poljoprivredno dobro pod neposrednim rukovodstvom Okrunog narodnooslobodilakog odbora za Posavinu i Trebavu. I u ostalim mjestima omladinske radne ete su postigle vidne rezultate. U Srebreniku je poetkom aprila 1944. godine poeo kurs za rukovodioce SKOJ-a, ali je morao biti prekinut zbog dolaska jakih neprijateljskih snaga na to podruje. 160
158

Izvjetaj Oblasnog komiteta SKOJ-a za istonu Bosnu od 6. III 1944. godine. Arhiv VII, Mikrofilm IRP, Sarajevo, rolna 7/197-200. 159 Izvjetaj Okrunog Komiteta SKOJ-a za Tuzlu. Oblasnom komitetu SKOJ-a za istonu Bosnu, pisan vjerovatno krajem marta ili poetkom aprila 1944. godine. Arhiv VII, Mikrofilm JRP, Sarajevo, rolna 7/365-366. 160 izvjetaj Okrunog komiteta SKOJ-a za Trebavu i Posavinu od 21. X 1944. godine. Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 10/387-388.

190

U prvoj polovini aprila 1944. godine u Gradacu, a zatim u Modrii, prikupili su se delegati za Drugi kongres USAOJ-a iz istone Bosne, Srema, istonobosanskih i vojvoanskih jedinica NOV i POJ. Razvili su snanu politiku aktivnost u tim mjestima i okolnim selima i organizovali mnoge, dobro posjeene priredbe. Na njima su delegati iznosili svoje zamisli o istupanju na II kongresu USAOJ-a. Prisutni omladinci su svojim prijedlozima upotpunjavali sadraj tih izlaganja. Delegati, koje je predvodio Nijaz Dizdarevi krenuli su 11. aprila 1944. godine iz Modrie preko centralne Bosne ka Drvaru. Na putu kroz centralnu Bosnu dolo je do sukoba sa jednom njemakom jedinicom. U toj borbi poginuo je Bajazit Keetovi, delegat Posavine i Trebave za II kongres USAOJ-a. Direktivom Oblasnog komiteta za istonu Bosnu, od 19. marta 1944, bilo je predvieno da i omladinski rukovodioci napuste slobodnu teritoriju zajedno sa operativnim jedinicama, u sluaju prodora jedinica zloglasne 13. SS divizije. Istom direktivom je bilo predvieno da ostali omladinci napuste teren i popune operativne jedinice. Na osnovu toga, sa jedinicama 18. hrvatske brigade i Posavsko-trebavskog odreda krenuli su u centralnu Bosnu mnogi omladinski rukovodioci.161 Prva organizacija Antifaistikog fronta ena na tlu Posavine, formirana je u Bukviku u kasnu jesen 1942. godine. Njen predsjednik je bila Joka Panteli. Nove organizacije AF u Posavini i na Trebavi poele su u veem broju da se formiraju u ljeto 1943. godine. Njih su stvarale uz pomo partijskog rukovodstva, Milena Markovi i Rua Spasojevi koje je Oblasni komitet KPJ, u ljeto 1943. godine, uputio na Posavsko-trebavsko podruje, da pomognu komunistima tog kraja u politikom radu sa enama. U oktobru 1943. godine stigla je Mevla Jakupovi, koja je kao lan OK KPJ zaduena za taj sektor rada. U septembru i oktobru 1943. formirani su optinski odbori AF u Bukviku, Modrii, Gradacu i Srebreniku. U
161

Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 7/300-301.

191

modrikoj optini formirano je i 5 seoskih odbora (u Tarevcima, Miloevcu, Vranjaku, D. Kladara i Koprivni), u gradakoj nekoliko, a u srebrenikoj 12 takvih odbora.162 Neto kasnije formirani su mjesni i seoski odbori AF u naseljima optina Odak i Bosanski Samac i optinski odbori AF u Odaku i Bosanskom amcu. U prvoj polovini novembra 1943. u Gradacu je odran sastanak svih komunista - ena i drugih aktivistkinja NOP-a, na kojoj su prisustvovali Demal Bijedi, sekretar OK KPJ za Trebavu i Posavinu i Aia Malievi lan Okrunog komiteta SKOJ-a. Tada je izabran Okruni inicijativni odbor AF za Trebavu i Posavinu od 5 lanova. Za predsjednika je izabrana Mevla Jakupovi, a za sekretara Munira Karahasanovi. Na sastanku je izvrena raspodjela zadataka, pa su uesnice savjetovanja krenule na teren, a meu njima: Safa Halilovi, Jelka Ljubas, Hanumica irbegovi, Rua Spasojevi (Jankovi), Remza Kapetanovi (kundri), Tereza Niki i Anka Kiki. U to vrijeme na teritoriji Posavine i Trebave djelovalo je 15 izabranih i 16 inicijativnih odbora AF. Odbori su svakodnevno odravali sastanke sa enama i sakupljali priloge za bolnice i vojsku. Razvili su znatnu propagandnu aktivnost meu enama i objanjavali ciljeve NOB-a. Organizovali su mnogobrojne italake grupe i analfabetske kurseve i nastojali da se ene, osobito Muslimanke koje su se tada krile od mukaraca, uvedu u javni ivot. Koliko su se morale uvaavati lokalne prilike, govori primjer proslave 8. marta 1944. - Dana ena u Gradacu. Program proslave morao je biti izveden dva puta u istom danu. Danju iskljuivo za ene, a navee za ostalo graanstvo. Meu enama na dnevnoj predstavi bilo je najvie Muslimanki, a meu njima mnogo onih koje su prvi put u ivotu izale na javno mjesto. One su uslovile svoje prisustvo priredbi time da prozori spolja budu zatvoreni i prekriveni neprovidnim papirom, kako ih mukarci ne bi mogli vidjeti bez arova i fereda. Program priredbe pripremila je Anka Kiki. Izvedeno je nekoliko recita162

Izvjetaj sekretara OK KPJ za Trebavu i Posavinu od 6. XI 1943. Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP Sarajevo, rolna 5/53-58).

192

cija i skeeva, a dobro uvjebani hor je upotpunio cio dogaaj. Istog dana odran je miting na kojem je prisustvovalo preko 300 ena iz Gradaca i okoline. Proslave Dana ena odravale su se i u drugim mjestima, a i u nekim selima Posavine i Trebave. U Modrii se na zboru okupilo oko 300 ena, iako je padala kia. Oskudno odjevene ene iz okolnih sela su, od ranog jutra, pristizale u Modriu nosei transparente i pjevajui partizanske i narodne pjesme. Zbor je odran na pijaci. Govorili su Mladen Jefti, lan Okrunog komiteta KPJ, Borika Stani, sekretar Sreskog komiteta KPJ za Modriu i Jelka Ljubas, predsjednica Sreskog odbora AF.163 Okruni komitet KPJ za Posavinu i Trebavu poklanjao je veliku panju radu organizacije ena. Nastojao je da ene komuniste, kojih je bio mali broj (u poetku samo est, a koncem februara 1944. godine - deset), to vie aktivira i politiki uzdigne, a i da dobije pomo u kadrovima sa drugih krajeva za taj sektor rada. Tako je na partijski kurs pri Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu upuena Ljubica Milju iz Gradaca, a kada je formiran nii kurs pri Okrunom komitetu KPJ za Posavinu i Trebavu na njega su upuene Tereza Niki, Rua Spasojevi, Remza Kapetanovi, Safa Halilovi, Hanumica irbegovi i Mujesira Daji. Poslije partijskog savjetovanja u Bijeljini, na teren Posavine i Trebave je trebalo da krene i Lepa Kui.164

Narodnooslobodilaki odbori su se uspostavljali koncem 1941. godine u onim selima i mjestima Posavine i Trebave, gdje je uticaj NOP-a bio u porastu. Oni su morali djelovati ilegalno zbog prisustva neprijateljskih jedinica. U ljeto 1943, dolaskom jedinica NOV i POJ u ove krajeve, nastaje novi zamah u stvaranju organa narodne vlasti. Formirani su mnogi seoski narodnooslobodilaki odbori irom Posavine i Trebave, a zatim i optinski narodnooslobodilaki odbori u Modrii, Gradacu, Srebreniku i Odaku. Od ranije je postojao Optinski N 0 0 u Bukviku. U elji da se stvori to vie narodnooslobodilakih odbora bilo je i greaka, pa su u neke
163 164

Ibrahim Karabegovi, Hakija Muratbegovi i Muhidin Spui, Aktivnost ena Modrice i okoline u NOB, ene BiH u NOB, str. 658-663. Pismo sekretara Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu upueno poetkom marta 1944. Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 7/233.

193

odbore uli bivi seoski knezovi i muhtari. Na taj problem je ukazivao Okruni komitet KPJ i traio da se u odbore biraju ljudi koji su vrsto na liniji NOB-a. Stvaranjem velike osloboene teritorije u istonoj Bosni, u jesen 1943. godine, postavilo se pitanje obrazovanja viih organa narodne vlasti koji bi rukovodili i pomagali razgranatoj mrei seoskih i optinskih odbora. Odlueno je da se formira Oblasni inicijativni narodnooslobodilaki odbor za istonu Bosnu i okruni inicijativni odbori za okruge Majevicu i Semberiju, Posavinu i Trebavu, Bira, Romaniju i Tuzlu. Ovi inicijativni odbori su imali privremeni karakter i trebalo je da, pored pomoi niim organima narodne vlasti, pripreme izbore za odgovarajue odbore (oblasti i okruga).165 Poetkom novembra 1943. u Tuzli je formiran Oblasni inicijativni odbor za istonu Bosnu. U istom mjesecu formiran je i Okruni inicijativni narodnooslobodilaki odbor za Trebavu i Posavinu, koji je u poetku imao 7 lanova. Za predsjednika je izabran Mustafa Rustanbegovi, a za sekretara Edhem amo, koji je kao lan Okrunog komiteta KPJ bio zaduen za organizaciju i razvoj narodne vlasti. U isto vrijeme formiran je Okruni N 0 0 za Majevicu. Za predsjednika njegovog Izvrnog odbora izabran je Cvjetko Peri, a za sekretara Nada Manojlovi. Neposredno poslije toga izabran je Sreski narodnooslobodilaki odbor za modriki srez. Izbor je izvren na skuptini predstavnika optinskih i seoskih narodnooslobodilakih odbora. Za prvog predsjednika Sreskog N 0 0 u Modrii izabran je oro Mikii a Jovan Radovanovi za sekretara. Sreski N 0 0 Modria obuhvatio je teritoriju optina: Modria, Odak i Miloevac. Optinski N 0 0 Modria je u novembru 1943. imao 7 seoskih N 0 0 , Optinski N 0 0 Odak, 10 seoskih N 0 0 , a optinski N 0 0 Miloevac 5 seoskih N 0 0 . Neto ranije izabran je Sreski narodnooslobodilaki odbor za branski srez koji je imao sjedite u Raljevu. Za predsjednika je izabran Branko Kisi, a za sekretara Salih Mehiki. Prethodno je izabran Optinski narodnooslobodilaki odbor za eliku optinu, dok su Optinski N 0 0 u Bukviku i Raljevu popunjeni novim lanovima. Osnovani su takoer, seoski N 0 0 u selima: Bijela, Cerik, Skakava,
165

Stevo Popovi, Razvoj i djelovanje N 0 0 u istonoj Bosni. Istona Bosna u NOR, km : sir 233-234.

194

Maoa, Gornji Rahi, Bukovac, Islamovac, Puki, Dubravice, Satorovii, Begovaa, Boderite, Ratkovii, Vraii, Brnjik, Veiino Selo, Humci, Nahvijojci i u drugim selima branskog sreza.166 Prvi predjsednik narodnooslobodilakog odbora u Bukviku 1941. godine bio je Jovo Paji, a kada je on, u oktobru 1943, postao komandant mjesta za predsjednika odbora je izabran Mitar Trivi. Na teritoriji optine Gradaac je djelovalo pored optinskog N 0 0 , 14 seoskih narodnooslobodilakih odbora.167 Predsjednik optinskog N 0 0 bio je Beirbeg Ibrahimbegovi, a sekretar Teufik, Imamovi. esta neprijateljska ofanziva omela je veu aktivnost narodnooslobodilakih odbora. Poslije ofanzive Okruni inicijativni odbor je preduzeo korake da se izvre izbori za NOO u mjestima gdje odbori nisu postojali i tamo gdje su na brzinu postavljeni, pa su u njih uli nepouzdani ljudi. U februaru 1944. godine izabran je, na konferenciji delegata optinskih i seoskih odbora, sreski N 0 0 za srez Gradaac. Prvi predsjednik sreskog N 0 0 bio je Husein Kondi, a sekretar Teufik Imamovi. Na podruju sreza Gradaac izabrana su 3 optinska (Gradaac, Mionica i Skugri) i 15 seoskih narodnooslobodilakih odbora. Izborne konferencije su bile veoma posjeene. U optini Bosanski amac seoski N 0 0 u Tiini, Pisarima, Batkui, Brvniku, Crkvini i Obudovcu su proireni novim lanovima.168 U Srebreniku je oktobra 1943. godine izabran optinski N 0 0 na elu sa predsjednikom Mujom Smajloviem.169
166 D r Drago Borovanin, Nastanak i razvoj narodne vlasti na branskom kraju (1941-1945), str. 21-22. lanak pripremljen za ediciju Brko u ratu i revoluciji. 167 Izvjetaj sekretara OK KPJ od 1. XII 1943. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 5/312-316). 168 Optinski N 0 0 u Bosanskom Samcu izabran je 14. II 1944. u njega su uli: Husan Zaimovi, Slavko Stanojevi, Hasan Begi, Ljubomir Brki i Muharem Hadijusufovi. Konstituisanju odbora prisustvovao je ore Mikii, predsednik Sreskog NOO Modria. 169 izvjetaj sekretara OK KPJ od 22. X 1943. Arhiv IRP, Sarajevo, Zbirka NOR-a, kat. br. 1840.

195

Sada su na terenu Posavine i Trebave, pored Inicijativnog okrunog N 0 0 , djelovala i t r i sreska narodnooslobodilaka odbora izabrana demokratskim putem. Oni su se osamostalili i potpuno zadovoljili. Narod je shvatio sutinu N 0 0 i razliku izmeu NOO i bive vlasti. Odbornici su uivali nepodijeljeno povjerenje svojih mjetana i seljana. Postojala je, takoe, velika razlika u radu izabranih organa narodne vlasti od onih koje su ranije postavljali pojedini politiki radnici na terenu i jedinice NOV. Izabrani organi su bili provjerene pristalice i aktivisti NOP-a, znali su svoja prava i dunosti i nastupali kao pravi narodni predstavnici. Narodnooslobodilaki odbori, pored zaduenja o snabdijevanju vojske i bolnica, vodili su brigu o svim tekuim pitanjima ivota i rada na osloboenoj teritoriji: o ekonomsko-finansijskim, kulturno-prosvjetnim, upravnim i drugim pitanjima. Tako se na primjer, u osloboenom Gradacu odvijala nastava u osnovnoj i graanskoj koli i u osnovnoj koli u Vukovcima. Narodnooslobodilaki odbori pruili su, u saradnji sa organizacijom ena i omladine, veliku pomo na prihvatanju, smjetaju i njezi velikog broja ranjenika i bolesnika u bolnicama u Gradacu, Modrii i Srebreniku. U Gradacu i Modrii dobrovoljnim prilozima graana bolnice su opskrbljene krevetima, posteljinom i drugim bolnik i m inventarom. U martu je vren izbor delegata za Oblasnu skuptinu narodnooslobodilakih odbora koja je trebala da izabere Oblasni narodnooslobodilaki odbor za istonu Bosnu. Iz Posavine i sa Trebave izabrano je 30 delegata.170 Konferencija, meutim, nije odrana u predvieno vrijeme zbog neprijateljske ofanzive, nego tek koncem avgusta 1944. godine. Prije stvaranja posebnih odbora Narodnooslobodilakog fronta, partijska i skojevska rukovodstva, kao i narodnooslobodilaki odbori i posebni odbori narodnooslobodilakog fronta na slobodnoj teritoriji Trebave i Posavine su razvili znatnu javnu politiku aktivnost u objanjavanju ciljeva NOB-e, znaaja odluka II zasijedanja AVNOJ-a i I zasije170

Izvjetaj sekretara OK KPJ upuen Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu 26. III 1944. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 7/334-337).

196

danja ZAVNOBiH-a, zatim na prikupljanju pomoi za partizanske bolnice i stanovnitvo popaljenih krajeva. Svakodnevno su u Tehnici OK KPJ tampane vijesti koje su zajedno sa Frontom slobode i tampanim proglasima slate u sva sela na osloboenoj teritoriji. Povodom 7. novembra - dana Oktobarske revolucije odrani su veliki narodni zborovi u Gradacu, Modrii, Srebreniku i Srnicama. Zborovi u Gradacu i Modrii su odrani na pazarni dan, kako bi moglo prisustvovati to vie stanovnika. Veliki zborovi su odrani i povodom 23. februara - Dana Crvene armije i 8. marta - Dana ena. Konferencije su bile stalan oblik komuniciranja partijskih rukovodioca i predstavnika narodne vlasti sa narodom. One su bile pogodan oblik okupljanja naroda. Na nekim konferencijama, kao u Tarevcima, Bukviku, Miloevcu i Srebreniku, prisustvovalo je i preko 200 ljudi. U januaru 1944. sa tih konferencija upuivane su pozdravne depee AVNOJ-u, ZAVNOBiH-u i Nacionalnom komitetu osloboenja Jugoslavije (NKOJ), koje su potpisivali svi prisutni. Kulturne priredbe sa prigodnim programima, koji su pored zabavnog i socijalnog imali i politiki karakter, bile su uvijek dobro posjeene. One su odravane u Gradacu, Modrii, Bosanskom amcu, Garevcu, Odaku, Podnovlju, Tarevcima, Vukovcima, Obudovcu, Slatini, Crkvini i u drugim selima gdje su postojale pogodne prostorije. 171 Kada su prilike dozvoljavale organizovane su konferencije za nekoliko sela. Tako je, na primjer, 17. januara 1944. godine odrana konferencija domaina i odbornika N 0 0 iz cijele optine Srebrenik. Tom prilikom su upueni telegrami Predsednitvu AVNOJ-a i Nacionalnom komitetu narodnog osloboenja Jugoslavije. Telegram upuen predsjedniku NKOj-a, maralu Josipu Brozu Titu, glasi:
Domaini Gornjeg i Donjeg Srebrenika, Gornjeg i Donjeg Ljenobuda, Zahirovia, Rapatnice, Babunovia, Sladna, pionice, ehaja, Seone, Uroa, Caga, Behrama, Lipja, Crkvenog Brda, Brnjiana, itluka, ahmera, Like, Brezika, Podoraja, Lisovia, Tinje i Osoja sa predstavnicima svojih N 0 0 , sa svog sastanka odranog 17. I 1944. u Donjem Srebreniku, pozdravljaju najhrabrijeg meu najhrabrijim, najboljeg meu najboljim sinovima
171

Izvjetaj sekretara Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu upuen Oblasnom komitetu KOJ za istonu Bosnu 21. I 1944. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 6/62-30).

197

naih naroda, svoga druga marala Tita koji od roba stvori ovjeka - povede narode Jugoslavije u borbu asti i ponosa protiv mrskog faistikog okupatora. Drue Tito, mi domaini pomenutih sela, oduevljeni naporima svoje narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda, uloiemo sve snage i u svako doba pridonijeti najvie rtve za konano likvidiranje faistikih bandi iz naih krajeva i za bolje i ljepe doba narodne Jugoslavije.

Dva dana kasnije, 19. I 1944. godine, odrana je konferencija muslimanskih svetenika u Breziku sa koje su poslati telegrami maralu Titu, AVNOJ-u i Nacionalnom komitetu. Telegram su potpisali vjerouitelj Mustafa Ibrahimovi i imami Alija Dervievi, Muhamed Zahirovi, Orhan Dani, Ahmet Hodi, Ibrahim Ibrievi, Zaim Deli, Bego Kurti, Jusuf Smailovi, Mustafa Mehmedovi, Abdulah Bonjakovi i Alija ulji.172 U februaru 1944. u slobodnom Gradacu odrana je komemorativna sveanost posveena poginulom partizanu i naprednom knjievniku Hasanu Kikiu. O Hasanovom ivotu i radu govorio je Teufik Imamovi, sekretar Mjesnog komiteta KPJ. Komandant mjesta Midhat Muradbegovi proitao je svoju priu Otvaranje nebesa koja je ranije objavljena u Knjievniku. Zatim su borci Komadne mjesta izveli ostale take programa - recitacije i pjesme. Komemoracija je odrana u gradskom hotelu, ije prostorije nisu mogle primiti sve posjetioce, pa je veliki broj ljudi ostao ispred zgrade. Tako su Hasanovi drugovi odali potu i priznanje ovom velikom ovjeku i komunisti. 173 U Gradacu je 23. februara povodom godinjice Sovjetske armije odrana sveana akademija.174 Tridesetprvog marta 1944. godine u Gradacu je otvoren Dom kulture u zgradi biveg suda koja je u tu svrhu rekonstruisana izbijanjem unutranjih zidova i otvaranjem velike sale. Radovi su struno izvoeni pod rukovodstvom arhitekte. Prilikom otvaranja Doma odrana je sveana aka172 173 174

Front slobode br. 4, od 10. III 1944. str. 14. Midhat Muradbegovi, Sjeanje na Hasana Kikia - Knjievni susreti, edicija II, Gradaac, 1977. U izvedenom programu nastupio je kvartet u kome su bili: Salih ili prva violina, Midhat Muratbegovi druga violina, profesor graanske kole Svojimir Jamek violonelo, Muhamed Mehmedovi klavir-harmonika.

198

demija. General Savo Orovi je nakon izvedenog programa, ushien njegovim visokim nivoom, rekao: Djeco, pa ovo je Beograd.

Komande podruja za Posavinu i Trebavu, kao vojnoteritorijalna komanda, formirana je u novembru 1943. godine, a prvi komandant je bio Salih ili. U poetku nije mogla razviti sve svoje organe. Pod svojom nadlenou je imala komande mjesta u Modrii, Gradacu, Bukviku i Srebreniku koje su uspostavljane oslobaanjem tih mjesta u septembru 1943. Shodno direktivi Vrhovnog taba o organizaciji vojnoteritorijalnih organa od 8. februara 1944, izvrena je reorganizacija i popuna u Komandi podruja. Komandu podruja su sainjavali: komandant, politiki komesar, zamjenik komandanta i referenti. U komandama mjesta zamjenik komandanta je odgovarao za mobilizacijske i tehnike poslove, a pomonik komandanta je bio odgovoran za partijsko-politiki rad.175 Od sredine februara 1944, kada je izvrena reorganizacija vojnoteritorijalnih organa, Komanda podruja za Posavinu i Trebavu ispoljila je poveanu aktivnost. Komandant podruja tada je bio Boro Popovi, a njegov zamjenik Mihajlo Stankovi. Za referenta odgovornog za obavjetajnokontraobavjetajnu djelatnost imenovan je Salih Gorak,176 a za intendanta Milo Nikoli. Komanda podruja je rukovodila sa komandama mjesta u Gradacu, Srebreniku, Modrii, Bosanskom Samcu, Gornjoj Slatini, Gornjem abaru i u Bukviku. esto je dolazilo do promjena u sastavu Komande podruja i komandi mjesta. Tako je, uskoro, Boro Popovi postao komesar Komande podruja, a Radika Ili komandant.
175

Josip Broz Tito, Vojna djela, knj. 1. str. 446. II izdanje VIZ, Beograd, 1978. 176 Prilikom povlaenja jedinica u centralnu Bosnu, Salih Gorak je ostavljen na terenu Gradaca sa zadatkom da obavjetajno djeluje. On je, meutim, uskoro zarobljen, i u elji da sauva svoj ivot denucirao je neprijatelju saradnike NOP-a. Zbog toga je poslije rata osuen.

199

Uz svaku komandu mjesta nalazila se partizanska straa kao obezbjeenje do februara 1944, kada su obezbjeenje slobodne teritorije preuzele jedinice odreda. Komanda podruja za Trebavu i Posavinu imala je u svom sastavu referenta za mobilizaciju, koji se starao o mobilizaciji ljudstva za jedinice NOV i POJ. U komandama mjesta su napravljeni mobilizacijski spiskovi koji su obuhvatali godita od 1909. do 1926. godine. Mobilizacija se vrila dobrovoljno i po pozivu. Tako je, na primjer, komanda mjesta Gradaac do polovine marta 1944. mobilisala 310 mladia u 16. muslimansku brigadu i Posavsko-trebavski odred, Komanda mjesta Bosanski Samac 80 omladinaca za 18. hrvatsku brigadu i Posavsko-trebavski odred, a komanda mjesta Modria oko 200 omladinaca. 17 ' Komanda mjesta Srebrenik najvie panje posvjeivala je svom glavnom zadatku - prijemu i otpremi hrane za Makovac i dalje za Bira. Bilo je prikupljeno oko 6 vagona penice, kukuruza, masti i slanine. U Srebreniku se nalazila i bolnica u kojoj je bilo oko 150 ranjenika i ambulanta za lijeenje endemskog sifilisa. U Gradacu je bilo uskladiteno oko 5 vagona namirnica za transport u pasivne krajeve. Od 27. novembra 1943. radila je u Gradacu bolnica komande Posavsko-trebavskog podruja koju je vodio dr Hamdija Bravo. Radile su obuarska, krojaka, pekarska, kovaka, stolarska i brijaka radionica. Osnovana je i kuhinja u kojoj se hranila gradska sirotinja. Komanda mjesta Srebrenik obuhvatala je sela: pionicu, ehaje, Babunovie, Zuberovo Brdo, Donji i Gornji Srebrenik, Rapaticu, Donje Moranjke, Seonu, Cage, Ljenobud, Kuge, Zahirovie, Potpe, Brezik, Lisovie, Podoraje, Tinju,
177

U tab 3. bataljona u Gradacu jednog dana je doao Mehmed Fitozovi iz Bosanskog Samca i doveo sina Rizaha i roaka Hazima Hadialijagia opremljene i naoruane opremom i orujem koje je sam kupio. Doveo ih je u tab bataljona traei potvrdu da ih je predao ispravno. tab se naao u nedoumici. Ubjeivali su Mehmeda da promijeni svoj zahtijev, ali on nije pristao. Na kraju su mu izdali potvrdu u kojoj izjavljuju da su od njega primili Rizaha i Hazima. Rizah je uskoro postao omladinski rukovodilac, a Hazim komesar ete u 18. brigadi.

200

Strau, Crveno Brdo i Jasenicu. Prvi komandant komande mjesta bio je Salih ili, a poslije njega Mustafa Porobi i Maii Ibrievi. Zamjenik komandanta je bio Avdo Abdulahovi, pomonik Mehmedalija Mujedinovi. Od poetka februara pa do povlaenja u centralnu Bosnu, komandant Komande mjesta bio je kapetan Muhamed Gagi, profesor, zamjenik komandanta odgovoran za mobilizacijske poslove Ahmed Lonarevi, pomonik komandanta i odgovoran za politiki rad - Rizo Redepagi, a intendant - efkija Selimovi. Komandir partizanske strae pri komandi mjesta bio je Mustafa Tipura. Komanda mjesta Gradaac obuhvatala je naselja: Gradaac, Ledenice, Vidu, Gornju i Donju Mionicu, Vukovac, Kerep, Jelove Selo i Donju Zelinju. Prvi komandant mjesta bio je Mehmedalija Tufeki, zatim Salih Gorak, a poslije Midhat Muratbegovi. Zamjenik komandanta prvo je bio ehabudin Moranjak, a zatim Muhamed Mehmedovi, pomonik komandanta prvo Hakija Raljevi, a kasnije Franjo Pukari, i intendant Neet Sendi. Komanda mjesta Modria obuhvatala je naselja: Modriu, Tarevce, Rijeane, Dobrnju, Garevac, Kladare, ardak, Miloevac i Krukovo Polje. Prvi komandant mjesta bio je Mehmed Mujbegovi, a kasnije Ferid irbegovi i Abdurahman Otanovi. Zamjenik komandanta od februara 1944. bio je oko Gaji, pomonik Ljubo Devi, a intendant arko Mihajlovi. Komanda mjesta Bosanski amac formirana u februaru 1944. obuhvatala je naselja: Bosanski amac, Pisare, Crkvinu, Tiinu i Hasi. Komandant mjesta bio je Hasan Zaimovi, zamjenik Mustafa Kari i pomonik Joco Bogdanovi. Komanda mjesta Gornja Slatina obuhvatala je podruje izmeu teritorije komandi mjesta Bosanski amac, Modria i Gradaac. Ona je formirana u martu 1944, a komandant je bio Pero Bosi, zamjenik Kojo Stanii i pomonik komandanta Milan Tubakovi. Komanda mjesta Gornji abar formirana je u martu 1944, a u abaru se nalazila samo kada su jedinice NOV i 201

POJ bile na njegovoj teritoriji. Za komandanta je imenovan Pero Stankovi, za zamjenika Too Pavlovi, a za pomonika Stevo Zivkovi. U komandi mjesta Bukvik za komandanta je postavljen Jovo Paji, za zamjenika Gojan Paji, a za pomonika Pavle Zari. Ona je obuhvatala sela Gornji i Donji Bukvik, Vitanovi, Lukavac, Vujiie, Gajeve i sela na neosloboenoj teritoriji. 178

178

Izvjetaj komandanta 17. divizije od 10. II 1942. (Zbornik IV. knj. 22, dok 44 str. 201-202) i Izvjetaj Komande podruja za Trebavu i Posavinu od 15. II 1944. (Zbornik IV, knj. 23, dok. 77, str. 310-320).

202

III

Dio

DEJSTVA ODREDA U CENTRALNOJ BOSNI, POVRATAK U ISTONU BOSNU I AKTIVNOST ODREDA DO KRAJA 1944. GODINE

DEJSTVA

ODREDA U

CENTRALNOJ BOSNU

BOSNI

POVRATAK AKTIVNOST RAD ODREDA OD

ISTONU DO

SEPTEMBRA

DECEMBRA I

1944.

GODINE RAD

KOMANDE

POSAVSKO-TREBAVSKOG PODRUJA NA TERENU U TOM PERIODU

POLITIKI

DEJSTVA ODREDA U CENTRALNOJ BOSNI U proljee 1944. u sjevernom dijelu centralne Bosne dejstvovale su jedinice 11. divizije 5. korpusa NOVJ. Njena 12. krajika brigada bila je orijentisana na zatvaranje pravca Kotor-Varo-iprage i Kotor-Varo Skender Vakuf. etrnaesta srednjobosanska brigada sa dva bataljona zatvarala je pravac Klanice - Prnjavor, a sa druga dva pravca Derventa-Prnjavor (tj. obezbjeivala je iru prostoriju oko slobodnog Prnjavora). Peta kozarska brigada bila je orijentisana prema Doboju i Tesliu. tab 11. divizije imao je pod svojom komandom i nekoliko partizanskih odreda koji su operisali po rubu slobodne teritorije srednje Bosne. Banjaluki partizanski odred je kontrolisao teren ispred planine emernice, Vlaiki podruje Vlaia, Motajiki teren oko Rakovca, Prnjavorski prostoriju Kokori-Braneci, a Teanjskotesliki partizanski odred prostoriju Rastua-Ukrinjica. 1 Do 10. maja je na prostoriji sjevernog dijela centralne Bosne djejstvovala i 12. slavonska brigada koja se poslije uspjenog napada na eljezniku stanicu u Ljupljanici, koji je izvren 9. maja, Vratila u Slavoniju. Osamnaesta hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred sa lanovima partijsko-politikih rukovodstava i drugim pozadinskim radnicima su 17. aprila navee, izvrili pokret pravcem Jake-Dugo Polje-Vujak, preli eljezniku prugu Brod-Doboj, kod eljeznike stanice Komarica, i produili u pravcu Ljeskovih Voda gdje su vodili borbu sa etnicima, na putu iz Ljeskovih voda u Stanare. U toku pokreta, 18. ap1

Zbornik IV, knj. 25, dok 218, str. 807.

205

rila, susreli su se sa jednim bataljonom 5. kozarske brigade koji se vraao sa akcije na eljezniku prugu Brod-Doboj kod Rudanke.2 Odmah zatim, 20. aprila, tab 18. brigade i tab Posavsko-trebavskog odreda, pod imenom tab grupe bataljona, izvjetavaju tab 11. divizije, pod ijom e operativnom komandom biti sve vrijeme boravka u srednjoj Bosni, da su svoje jedinice razmjestili na prostoriju Jelanska-Stanari i da su uputili patrole prema 5. kozarskoj brigadi. U prva t r i dana boravka na teritoriji srednje Bosne, jedinice su imale vie sukoba sa manjim etnikim grupama. Od poetka pokreta za 4 dana borci su primili samo dva obroka hrane, pa su tabovi brigade i odreda traili od taba divizije da im dostavi izvjesnu koliinu namirnica. 3 Koncem maja 1944. izvrena je reorganizacija odreda, tako da su od etiri bataljona formirana dva brojno jaka bataljona. Posavsko-trebavski odred je 11. maja dobio zadatak da zaposjedne poloaje u rejonu sela Glogove a, koje je do tada drala 12. slavonska brigada i da odatle kontrolie teren prema Derventi i isti teritoriju Detlaka od etnika. Osamnaesta hrvatska brigada je ostala u Stanarima. U izvjetaju taba 11. divizije 4 upuenom 15. maja tabu 5. korpusa kae se da se 18. hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred nalaze na liniji Glogovac-Pojezna-Osinja-D. Ostrunja-Stanari sa zadatkom da zatvore pravce od Tenja i Doboja i drugih neprijateljskih uporita du eljeznike pruge Doboj-Derventa.5 U tabovima 18. hrvatske brigade i Posavsko-trebavskog odreda, kod partijsko-politikih radnika iz Posavine i Trebave 6 kao i kod ostalih starjeina i boraca vladalo je
2 3 4

5 6

Zbornik IV, knj. 24, dok. 91, str. 301-302. Izvjetaj Operativnog taba grupe bataljona od 20. aprila 1944. (Zbornik IV, knj. 24. dok. 99, str. 323-324). U to vrijeme tab 11. divizije je imao ovakav sastav: Milo iljegovi komandant, Blao urii politiki komesar, urin Predojevi zamjenik komandanta i Mirko Peki naelnik taba. Zbornik IV, knj. 25. dok. 48, str. 180; dok 87. str. 294-299. Od jednog dijela partijsko-politikih radnika, preteno omladinskih rukovodilaca, formirana je kulturno-umjetnika ekipa kao privremena jedinica, koja je davala priredbe za narod i za jedinice. Komandir ekipe bio

206

uvjerenje da e se u bliskoj budunosti vratiti u istonu Bosnu. tabovi brigade i odreda su zato svoje jedinice drali blie komunikaciji Brod-Doboj, kako bi u pogodnom momentu mogle, iz jednog pokreta, prijei preko rijeke Bosne i nai se na Trebavi. Zbog toga su preko rijeke Bosne esto slate patrole za izvianje. Patrola koja se 12. maja vratila iz istone Bosne donijela je vijest da se na terenu Majevice i Posavine nalazi 17. majevika brigada sa tabom 38. divizije, pa je tab 18. brigade (iako vijest nije bila tana jer je 17. brigada stigla na Majevicu 15. maja) poeo vriti pripreme za pokret svojih jedinica na desnu stranu rijeke Bosne. Uputio je patrolu sa porukom pozadinskim radnicima na Vujaku da ispitaju gazove i prikupe amce za prelaz preko rijeke Bosne. Nastojei da jedinice odreda i brigade dri to blie rijeci Bosni, tab 18. brigade je 12. maja predloio tabu 11. divizije da jedinice Posavsko-trebavskog odreda postavi tako da jedan bataljon bude u Ljeskovim Vodama, drugi u Glogovcu, a trei da zatvori pravac od Dervente, jer takav raspored bi bolje odgovarao pripremama za prelazak u istonu Bosnu. tab 11. divizije je 15. maja 1944. naredio tabu 12. krajike brigade da jedan svoj bataljon dri na tromei, kako bi odravao stalan kontakt sa jedinicama Posavsko-trebavskog odreda u Glogovcu, a kada odred krene u istonu Bosnu, krajiki bataljon bi se odmah uputio u Glogovac i preuzeo njegove poloaje. Partijsko-politiki radnici modrikog sreza, na elu sa Borikom Staniem, ostali su na Vujaku i nastavili svoju politiku aktivnost u mnogo teim uslovima. Na Vujaku su se odravali uz pomo lanova KPJ i SKOJ-a i ostalih pristalica NOP-a na terenu. Uz njih je bila grupa kurira, naoruanih automatskim orujem, koji su najee izvravali bezbjednosne i obavjetajne zadatke. Tako je skoro redovno cirkulisala kurirska veza izmeu srednje i istone Bosne u periodu od aprila do juna 1944. godine.7
je Salih ili, a politiki komesar Teufik Imamovi. Jedan dio omladinskih rukovodilaca rasporeen je na dunosti u 18. brigadi i Posavsko-trebavskom odredu. Tako je Fuad Sulji postao komesar ete, Mira Bilbija omladinski rukovodilac u 4. bataljonu 18. brigade, a Rua Spasojevi komesar bolnice 18. brigade. Hakija Muradbegovi, v.d. str. 173-177.

207

Shodno nareenju Vrhovnog taba NOV i POJ da sve jedinice pojaaju dejstva na komunikacije poslije njemakog desanta na Drvar, tab 11. divizije naredio je 5. kozarskoj, 18. hrvatskoj brigadi i Posavsko-trebavskom odredu da napadnu na eljezniku prugu Doboj-Derventa na dijelu Kladari-Johovac. U toku noi 29/30. maja Peta kozarska je napala neprijateljska uporita u Foi i Johovcu i postavila mine na eljezniku prugu. Unitena je lokomotiva i nekoliko vagona, ubijeno 8 legionara i 5 Nijemaca, a zaplijenjeno je 15 kg soli. Prvi bataljon Posavsko-trebavskog odreda i 1. bataljon 18. hrvatske brigade pod komandom zamjenika komandanta 18. hrvatske brigade, kapetana Veljka Jankovia, napali su neprijateljsko uporite u Kladarima. Napad nije uspio, jer je neprijatelj na vrijeme otkrio pokrete jedinica, a i zbog toga to bataljoni nisu jednovremeno izvrili napad. Borba je trajala do 3,30 asova 30. maja, kada su jedinice odreda i brigade odstupile. U to vrijeme su pristigle ete domobranske 3. bojne 4. lovake pukovnije iz Doboja i preduzele protivnapad pravcem k.320-329-283 - Omanjska-Jabui-Ostrunja glava, gaajui minobacakom vatrom jedinice odreda i brigade. Iz Posavsko-trebavskog odreda i 18. hrvatske brigade poginula su dva borca, a 15 ranjeno, meu njima i kapetan Veljko Jankovi.8 Istog dana, 30. maja, tab 11. divizije uputio je obavjetenje potinjenim jedinicama, meu kojima i Operativnom tabu 18. hrvatske brigade i Posavsko-trebavskog odreda, (to znai da je tog dana jo postojao njihov zajedniki tab i da nije dolo do spajanja jedinica) da su jae neprijateljske snage krenule u napad irokim frontom od Banja Luke prema Tesliu. Nareeno im je da brane poloaje na liniji Stanari-Osredak i da odravaju vezu sa jedinicama 5. kozarske brigade koje su se nalazile na liniji Klupe-Pribini-eava. U sluaju da ne odre pomenute poloaje preporuivalo se da pokuaju proboj u istonu Bosnu, a ukoliko u tome ne uspeju da krenu na zapad, pravcem avka-eava.
8

Izvjetaj Operativnog taba 18. hrvatske brigade i Posavsko-trebavskog odreda od 30. V. 1944. (Zbornik IV, knj. 25, dok 155, str. 551) i bojna relacija 2. zbornog podruja za maj 1944. (dok. 218, str. 801).

208

Izmeu 3. i 6. juna, na osnovu odluke Okrunog komiteta KPJ i taba 11. divizije, veina ljudstva iz Posavsko-trebavskog odreda prela je u 18. hrvatsku brigadu. Od njih su formirana dva nova, kompletna bataljona (2. i 4.) i popunjeni 1. i 3. bataljon. Oko 70-80 boraca je ostalo u odredu do popune novim borcima. Dotadanji komandant Posavskotrebavskog odreda, kapetan Nikola Simi postavljen je za naelnika taba 18. hrvatske brigade, a politiki komesar Panto Nikoli preao je na rad u partijsko-politiki aktiv pri Okrunom komitetu KPJ za Posavinu i Trebavu, ije je sjedite bilo u Kulaima. Zamjenik komandanta odreda Mato Beli postao je komandant bataljona u 18. brigadi, Ibro Dogladovi obajvetajni oficir, a Belaga Korajki referent saniteta 18. hrvatske brigade. Za novog komandanta Posavsko-trebavskog odreda postavljen je Pero Bosi, a za novog politikog komesara Mehmedalija Tufeki. Intendant odreda postao je Alija Repi, a referent saniteta Selena Stojevi. Zamjenici komandanta i politikog komesara nisu imenovani. U odredu su formirane dvije ete, svaka sa po 30-35 boraca. Komandiri tih eta u poetku su bili Nedo Pisarevi i Pavle Mihalji, politiki komesari Fehim Halilovi i Ekrem Taslidi, zamjenici politikih komesara Kadro Rami i Milan Kajgani, a zamjenici komandira Halil Majstorovi i Cviko Bosi. Za vrijeme boravka u centralnoj Bosni jedinice odreda su koristile svaki slobodan dan za rad na vojnostrunoj i politikoj nastavi. Odvijao se, takoe, intenzivan rad partijskih organizacija jer je odred trebalo osposobiti da poslui kao vrsto jezgro, koje e po dolasku na svoj teren moi u sebe ukljuiti vei broj novih boraca. Ujutro 8. juna neprijatelj je preduzeo napad na slobodnu teritoriju iz vie pravaca. tab 11. divizije je raspolagao podacima o pripremama neprijatelja za napad, pa je o tome unaprijed obavijestio svoje jedinice. Iz Teslia su nastupali dijelovi 6. lovake pukovnije pravcem Ukrinjica-eava, iz Dervente tri bataljona 4. lovake pukovnije, a pravcem Osinja-Pojezna jedan bataljon 4. posadnog zdruga i Nijemci. Osamnaesta hrvatska brigada je dobila zadatak da napadne 14 209

neprijatelja na Sokolini i Krnjinom brdu (k.432). Trei bataljon 5. kozarske brigade trebalo je da napadne neprijatelja utvrenog u kolu u Ukrnjici. Bataljoni nisu mogli biti na vrijeme obavijeteni o poetku napada zbog udaljenosti tako da nisu jednovremeno napali neprijatelja. Jedino je 2. bataljon 18. brigade uspio da izvri napad u odreno vrijeme. etvrti i Prvi su napali sa zakanjenjem, ali im je ipak uspjelo da protjeraju neprijatelja sa Krnjina brda i Sokoline u pravcu Teslia. U toj borbi bataljoni su imali pet ranjenih boraca, od kojih dvojicu teih.9 Devetog juna neprijatelj je povukao svoje jedinice u Jelah i Tesli, pa su jedinice 18. brigade rasporeene na liniji Stanari-Vitkovci. Polovinom juna savezniki avioni poeli su dopremati jedinicama 11. divizije naoruanje, municiju i opremu. Padobranima je sputana oprema, najee na prostoriji Kulai-Stanari-Osredci. Posavsko-trebavski odred je bio zaduen za obezbjeenje mjesta sputanja opreme i za njeno skupljanje. Pored ovog zadatka odred je obezbjeivao i rad pozadinskih ustanova u rejonu smjetaja i ambulantu 18. hrvatske brigade. Kod sela Pojezne 20. juna se sruio jedan savezniki bombarder. Iz oteenog aviona iskoilo je pet lanova posade, koje su prihvatili borci 1. bataljona 5. kozarske brigade. Sedamnaestog juna jedinice 18. hrvatske brigade (2. i 3. bataljona) napale su neprijateljska uporita u Foi i Johovcu, a 5. kozarska brigada na sektoru Poivaljka-Brijest. Neprijatelj je u Foi bio brzo razbijen, ali je sve svoje snage prikupio u Johovcu, koje je rasporedio u zgrade graene od tvrdog materijala. Na neprijateljsko uporite u Foi napadali su 1. bataljon, dvije ete 3. bataljona i jedna eta 4. bataljona 18. brigade. U optoj rezervi nalazile su se dvije ete 4. bataljona. Napad na Fou poeo je u 23,45, petnaest minuta ranije nego to je predvieno, poto je neprijatelj otkrio nastupanje partizanskih jedinica. Ranije dobijeni podaci govorili su da se u Foi nalazi jaa domobranska jedinica, ali se u toku
9

Izvetaj taba 18. hrvatske brigade od 9. juna 1944. (Zbornik IV, knj. 26. dok. 40. str. 173-174 i Arhiv VII, fond, NOP-a k. 866 f. 3, reg. br. 38 i 40).

210

napada saznalo da se tu nalazi samo manja posada seoske domobranske milicije. Zbog toga je tab 18. brigade promijenio svoju raniju odluku i odluio da sa 1. i 3. bataljonom napadne na Johovac, a ete 4. bataljona zadri u rezervi. Bataljoni su napali neprijateljsko uporite u Johovcu tek u 1 sat, 20. juna, poto su morali prijei za 1 sat razdaljinu izmeu Foe i Johovca. Neprijatelj je zaposjeo zidane zgrade, osposobio ih za odbranu i organizovao precizan sistem vatre. Napad je trajao do 3,30 asova, kada je po nareenju taba brigade obustavljen da bi se izbjegle uzaludne rtve. Poginulo je 6 boraca, a 22 su ranjena. Tri borca su nestala u povlaenju, pa su neki od njih i zarobljeni. 10 Radi rastereenja pritiska neprijatelja na 10. i 1. proletersku diviziju, tab 5. korpusa naredio je tabu 11. divizije da pojaa pritisak na neprijateljska uporita na komunikaciji Brod-Doboj. U vezi s tim tab 11. divizije naredio je 5. 14. i 18. brigadi i Posavsko-trebavskom odredu da 27. juna izvre napad na Derventu i okolna uporita. 11 Jedinice 5. brigade upale su u Derventu i zauzele sve objekte, izuzev zgrade gimnazije, u kojoj se neprijatelj utvrdio. Osamnaesta brigada je prethodno napala ustae u Plehanu, pa su se ovi povukli u Derventu. Napad 18. brigade na grad sa jugoistone strane je izostao, jer je brigada, polazei na dug zaobilazni put preko terena izmeu neprijateljskih uporita, izgubila mnogo vremena. Kada je stigla do Arabia, odakle je trebalo da izvri napad, krenula je nazad usiljenim marem poto nije ula borbu u gradu i nije uspostavila radio-vezu. Ujutro je do opkoljenih neprijateljskih jedinica u Derventi prodrla oklopnim vozom jedna bojna 4. pukovnije a jedinice 5. brigade su se morale povui iz grada, poto su evakuisale veliki plijen.12
10 11

12

Izvjetaj taba 18. hrvatske brigade od 18. juna (Zbornik IV, knj. 26. dok. 78. str. 298; Arhiv VII, fond NOP-a k. 866, f. 3, reg. br. 45.). Tog dana formacija od oko 120 saveznikih aviona bombardovala je Slavonski Brod, a samo sat i po kasnije nova formacija od oko 60 aviona Slavonski i Bosanski Brod. Nareenje taba 11. divizije od kraja juna 1944. (Zbornik IV, knj. 26, dok 94, str. 344-352; izvjetaj taba divizije o napadu na Derventu (dok. 102. str. 377-379) izvjetaj taba 5. kozarske brigade od 30. VI. 1944. (dok. 114, str. 416-419); izvjetaji Operativnog odjela MJNORS-a od 28. i 30-VI 1944. (dok. 150, str., 558-581; dok. 151, str. 562 i dok 153. str. 566-576).

211

U okviru napada na neprijateljski garnizon u Derventi, Posavsko-trebavski odred je dobio zadatak da napadne neprijateljsku posadu u selu Ljupljanici, gdje se po prikupljenim podacima nalazilo 120 ustaa i da sprijei prodor neprijatelja ka Derventi iz pravca Doboja. No je bila bez mjeseine i ete odreda su se u najveoj tiini privlaile neprijateljskim poloajima. Kada su krenule u juri, uvidjeli su da je neprijateljska posada napustila uporite. Poslije napada na Derventu odred se vratio u Kulae. tab 11. divizije naredio je 8. jula 5. 12. i 14. brigadi da svaka, sa po dva bataljona napadnu Tesli, a 18. hrvatskoj brigadi da sa svoja tri bataljona zatvori pravce koji iz epa i Maglaja vode ka Tenju i Tesliu, a da jedan bataljon postavi zapadno od Tenja na putu koji vodi za selo Demili.13 Poslije estokih borbi Tesli je osloboen 10. jula. Dvanaestog jula neprijatelj je iz Maglaja i epa preko Novog ehera izvrio napad prema Crnom Vrhu, ali je bio odbijen. Nou 22/23. jula 2. bataljon 18. hrvatske brigade je sluei se varkom, a uz pomo saradnika NOP-a iz grada, obmanuo je neprijatelja i oslobodio Teanj. Tom prilikom je ubijeno 20 Nijemaca, a predalo se oko 300 domobrana. Zaplijenjeno je 5 mitraljeza, 1 minobaca, 10 pukomitraljeza, 5 automata, 250 puaka i oko 100.000 metaka.14

POVRATAK U ISTONU BOSNU Nareenjem Vrhovnog taba NOV i POJ od 18. jula 1944. godine, 11. divizija je stavljena pod komandu taba 3. korpusa, pa je prila pripremi svojih jedinica za pokret u istonu Bosnu. Odreene su prostorije za prikupljanje jedinica. Za 5. kozarsku brigadu odreena je prostorija Jelah-Mrkotii-Priljuzii; za 12. krajiku brigadu Tesli-Vruica, a za 18. hrvatsku brigadu i Posavsko-trebavski odred-rejon Novi eher-Dubrava. etrnaesta srednjobosanska brigada ostala
13 14

Zbornik Izvjetaj str. 133) 147, str.

IV, knj. 27, dok. 26, str. 131-133. taba 11. divizije od 8. VII. 1944. (Zbornik IV, knj. 27. dok. 26, i izvjetaj taba 18. hrvatske brigade za juli 1944. (knj. 27. dok, 591-595).

212

je u centralnoj Bosni, a kasnije je ula u sastav novoformirane 53. srednjobosanske divizije. Trebalo je da jedinice pripreme hranu za t r i dana mara, i da svaki bataljon bude snabdjeven sa najmanje 10.000 metaka, a minobacai sa po 40 mina. Svu opremu je trebalo transportovati konjima. 15 U istonu Bosnu su jednovremeno trebale da preu 6. lika i 11. divizija na odsjeku Topi Polje - Begov Han. Na drugoj obali rijeke Bosne ekale su jedinice 16. vojvoanske divizije koje su imale zadatak da ih prihvate. Zapovijeu taba 11. divizije 5, 12, 18. brigada i Posavsko-trebavski odred trebalo je da krenu 27. jula u 18 asova na prostoriju Borice-Toletinac-Ponjevii-Premet. Zapovijest je stigla kasno u tab 18. brigade, pa zbog udaljenosti 1. i 3. bataljona mar nije mogao poeti prije 28. jula u 18 asova. U marevskom poretku na elu je, kao prethodnica divizije, ila 5. kozarska brigada, zatim tab 11. divizije, pa 18. hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred sa partijskim radnicima i delegatima II kongresa USAOJ-a iz istone Bosne, a u zatitnici - 12. krajika brigada, Osamnaesta hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred koji su krenuli iz sela arkovina u selo Ruevii. Do sela Rankovia Posavskotrebavski odred kretao se iza 18. hrvatske brigade, a tu se izmeu njega i brigade uklopio divizijski artiljerijski divizion i divizijska intendantura. U selu Rankovii u kolonu odreda uli su delegati sa II kongresa USAOJ-a i partijski radnici iz istone Bosne. Znaci raspoznavanja su bili Franjo Rade.16 Po dolasku u Mladikovinu 12. krajika brigada je dobila nareenje da do 29. jula u 3 asa izvri pokret pravcem Blatnica-Toletinac-Vidovii-Bukovi doli-Kozila-k.784-Balai-eljezno Polje-Zobova ravan i da tu stigne u 18 asova. U 22 asova trebalo je da izvri prijelaz preko rijeke Bosne, izbije na Kovanie i Pleterak i uhvati vezu sa jedinicama 16. divizije koje su se trebale nai u rejonu sela agovia. Sa 12.
15 16

Nareenje taba 1]. divizije od 22. VII. 1944. (Zbornik IV. knj. 27, dok. 97. str. 394-396). Nareenje taba 11. divizije od 27. VII. 1944. (Zbornik IV, knj. 27. dok. 121, str. 491492).

213

brigadom u istom pravcu krenuli su tab 11. divizije, 18. hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred. Peta kozarska brigada trebalo je da prijee rijeku Bosnu na gazovima kod Begovog Hana.1' Jedinice 11. divizije pokuale su da prijeu rijeku Bosnu izmeu Topi Polja i Begovog Hana u noi 29/30. jula, na mjestima prelaza gdje je prethodne noi prela 6. divizija, ali u tome nisu uspjele jer su jedna i druga obala rijeke kao i eljeznika pruga i cesta bile zaposjednute jakim neprijateljskim snagama, iju su glavninu sainjavali bataljoni 13. puka 7. SS divizije Princ Eugen. Pokuaj prelaska je ponovljen i sljedee noi izmeu 30. i 31. jula. U svitanje 31. jula, poslije neuspjelog pokuaja prelaza rijeke, jedinice 11. divizije nale su se na padinama planine Mahnjae, vie Begovog Hana i Topi Polja. tab divizije je odustao od daljih pokuaja prijelaza na tom sektoru i oko 2 asa poslije pola noi naredio jedinicama da se prikupe da bi krenule na novu prostoriju. Odred je dobio zadatak da zaposjedne jednu isturenu kamenitu kosu koja je s jedne strane bila nepristupana. U provaliji se vidjelo selo, cesta i eljeznika pruga. Borci su bili vrlo umorni pa su jedinice koristile predah da se malo odmore do novog pokreta. Kako je neprijatelj pratio radio-saobraaj izmeu taba 3. korpusa i taba 11. divizije, brzo je saznao za sadraj poruke, pa je mogao efikasno djelovati i odmah uputiti svoje snage da preprijee put nastupanju jedinica 11. divizije. Neprijatelj je znao da pred sobom ima 11. diviziju koja je morala forsirati rijeku Bosnu izmeu Begovog Hana i Topi Polja, gdje se mjesta prelaza (gazova) nalaze na bliskom odstojanju, pa je na tom rejonu skoncentrisao jake snage, zaposjeo eljezniku prugu i cestu, i prirodne objekte koji ih nadviavaju. Pored gazova su krstarili tenkovi. Kada je procjenio i izvidio gdje se nalaze jedinice pod komandom 11. divizije, ujutro 31. jula poeo je nastupanje sa fronta i na krilima uputivi i jednu svoju jedinicu u pozadinu jedinica 11. divizije. Jedna obuhvatna kolona se kretala iz sela Sta17

Nareenje taba 11. divizije od 28. jula 1944. (Zbornik IV, knj. 27. dok. 127, str. 502-504).

214

rine, a druga iz sela Bistrice. Kolona koja je trebala u pozadini presjei odstupninu brigadama 11. divizije hitala je ka dominantnom visu Jelike (k.1332). Neprijatelj je imao namjeru da opkoli jedinice 11. divizije, sabije ih na to ui prostor, razbije i natjera da se probiju u pravcu epa, to bi za njih bilo najnepovoljnije. Borbu su primile 5. i 18. brigada na kosama oko Palonice. tab divizije je odluio da jedinice izvue prema zapadu, a 2. bataljon 12. brigade dobio je zadatak da zaposjedne vis Jelike, kuda su se trebale povui sve jedinice. Kada su stigli pred Jelike, borci 2. bataljona primijetili su Nijemce koji su sa druge strane prilazili visu. Razvila se borba u susretu u koju je ubaen 1. bataljon 5. brigade, a zatim i ostali njeni bataljoni. Vis Jelike je nekoliko puta prelazio iz ruke u ruku. Posavsko-trebavski odred je drao sa jednom etom iz 18. brigade, koja mu je upuena na pojaanje, poloaje na sreditu rasporeda jedinica. Oni su primjetili izduenu njemaku kolonu koja je ulazila u selo18. tab odreda je odmah poslao kurira Nikolu Bosia sa izvjetajem da Nijemci nastupaju prema visu Jelike. Borba je trajala od 8 do 13 asova, kada su se i poslijednji dijelovi 11. divizije izvukli ka Kozilima, Bjelobuju i Jezerima. Da bi izbjegle razbijanje i probile se iz obrua, jedinice 11. divizije imale su velike gubitke. Samo 5. kozarska brigada imala je 20 poginulih, 81 ranjenog i 49 nestalih.19 U juriu na Jelike poginuo je i komandant 5. kozarske brigade, proslavljeni junak sa Kozare - Rade Kondi. 20 Od 1. do 5. avgusta jedinice 11. divizije su se nalazile na liniji Bjelobuje-Jezera-Panii. Sreivale su i analizirale nedostatke iz proteklog mara i borbi. tabovi brigada su dostavili izbjetaje tabu divizije, a ovaj je depeom objasnio
18 19

20

Nijemci su u selu zatekli jednu patrolu odreda i pobili je. (Tu je poginuo omladinac Paukovi iz Modrice). Izvjetaj taba 12. krajike brigade od 2. 8. 1944. (Zbornik IV, knj. 28, dok. 8, str. 4416) i izvjetaj taba 5. kozarske brigade od 5. 8. 1944. (dok. 25, str. 144-145): Lj. Borojevi, D. Samardija i R. Bai Peta kozarska brigada NOV brigada, Vojnoizdavaki zavod Beograd, 1972. str. 198-199. Poginulog Kondia privremeno je zamijenio Lazo Radakovi. Kada je 5. Kozarska brigada dola u istonu Bosnu za njenog komandanta je ponovo postavljen Kozaranin i to Duan Egi dotadanji komandant 17. majevake brigade.

215

svoje postupke tabu 3. korpusa i njajavio da ispituje mogunost prebacivanja u istonu Bosnu preko Trebave.21 Petog avgusta sa pomenute prostorije krenule su jedinice 11. divizije prema novom mjestu prebacivanja. tab divizije je izdavao samo dnevne zapovijesti i obustavio je radiosaobraaj sa tabom 3. korpusa, kako bi sauvao tajnost mara. Marevalo se bataljonskim kolonama, zaobilaznim putevima. Jedinice su isturale jaa obezbjeenja, a zastajalo se i odmaralo u umama. Borcima je reeno da idu, u veliku akciju na etnike u srednjoj Bosni. Prvog dana mara 18. brigada i Posavsko-trebavski odred krenuli su iz Buletia preko Miljkovca-Rovova-Otre glavice i Brana i stigli u Osredke. Peta brigada je stigla u Kulae, a Dvanaesta u selo Ljeb. Slijedeeg dana sve jedinice su dobile nareenje da u noi izmeu 6. i 7. avgusta nastave pokret i to: 18. brigada i Posavsko-trebavski odred u Crnu, 5. brigada preko Krnjina u Pojeznu, a 12. brigada u Jelansku. U umama i skrovitim mjestima trebalo je predaniti, skuhati hranu i obezbijediti jedan rezervni obrok u mesu.22 Nastavljajui pokret prema istonoj Bosni jedinice 11. divizije su u noi izmeu 7. i 8. avgusta u tri kolone prele cestu i ^eljezniku prugu Doboj-Derventa. Kada je kolona 18. brigade i odreda prelazila preko pruge naiao je oklopni voz i otvorio vatru na kolonu u kojoj je ranjeno nekoliko boraca. U svitanje 8. avgusta jedinice su izbile na rijeku Bosnu, na gazove izmeu sela Kouha i Koprivne. Poto su razbile iznenaene etnike, jedinice 11. divizije su ostale na Trebavi da se odmore i nahrane. Posavsko-trebavski odred je zaposjeo kose prema Modrii. tab 11. divizije javio je 8. avgusta tabu 3. korpusa da su njegove jedinice stigle na Trebavu i da 9. avgusta kreu na sektor pionica-Srebrenik-Rapatnica. Slijedeeg dana kolona divizije je krenula pravcem Duge Njive-Pavlovii-Doborovci i dalje preko ceste Srnice-Graanica. U prethodnici je bila 5. brigada koja je trebalo da isturi bona
21 22

Izvod iz knjige depee taba 3. korpusa primljenih od taba 11. divizije tokom avgusta 1944. (Zbornik IV, knj. 28, dok 128, str. 525-529). Zbornik IV, knj. 28. dok. 22, str. 118-119.

216

A J1

obezbjeenja, iza nje je ila 12. brigada, pa Posavsko-trebavski odred sa pozadinskim radnicima, a u zatitnici 18. brigada.23 Krajike brigade su prele komunikaciju bez borbe i povukle bona obezbjeenja. Neznajui za tu okolnost, tab 18. brigade nije uputio svoje bono obezbjeenje. Izenada, dok su se nalazili u blizini komunikacije, na odred i 18. brigadu je otvorena jaka vatra sa visa Monj koji dominira terenom i komunikacijom. Zahvaljujui snalaljivosti komandanta i komesara odreda koji su poznavali teren, odred se brzo snaao, razbio ustae koji su se pojavili na pravcu nastupanja kod sela Dobrovaca, preao komunikaciju i uputio se u pravcu Sladna. Nijemci koji su pratili pokret 11. divizije, iznenadno su se pojavili iz pravca Graanice, zaposjeli dominanti vis Monj, i poeli tui jedinice 18. brigade koje su se kretale preko otkrivenog terena. Komandant 18. hrvatske brigade, u nastojanju da sprijei opkoljavanje i razbijanje svojih jedinica, uputio je u pravcu neprijatelja otkrivenim terenom uz kosu jednu etu 4. bataljona i udarnu grupu 2. bataljona, koja je brojala 38 boraca i rukovodilaca. Svi su bili lanovi KPJ i SKOJ-a. Grupa je bila naoruana sa 7 pukomitraljeza, 8 automata, pukama i bombama. Od rukovodilaca u grupi su bili zamjenik komandanta 2. bataljona, dvojica komesara eta, dvojica zamjenika komesara eta i rukovodilac SKOJ-a u bataljonu. Poslije teke i neravnopravne borbe eta 4. bataljona se vratila u sastav brigade, a udarna grupa je razbijena.24 Ostale jedinice brigade su prele komunikaciju Srnice-Graanica i predvee 10. avgusta stigle u selo Cage i Smoluu.25 U noi izmeu 10. i 11. avgusta 11. divizije je idui u susret jedinicama 3. korpusa, prela cestu i eljezniku pru23 24 25

..

Zapovijest taba 11. divizije do 8. VIII 1944. (Zbornik IV, knj. 28. dok. 39. str. 199-201). Izvjetaj taba 18. hrvatske brigade tabu 11. divizije 13. avgusta 1944. godine (Zbornik IV. knj. 28, dok. 55, str. 266-267). U Smolioj se tada nalazio Tuzlanski NOP odred, koji je veto manevriui odravao vezu sa aktivistima NOP-a, prikupljao obajetenja o neprijateljskim jedinicama i prihvatao dezertere iz 13. SS divizije. Komandant odreda je bio Boko Popovi Popac. U Smoluoj su ostali Muhamed Keetovi i Ljubica Milju koji su dobili zadatak da obnove omladinsku organizaciju koja je razbijena za vrijeme etvoromjesene esesovako-etnike vladavine u tom kraju.

217

gu Tuzla-Doboj i rijeku Spreu na dijelu izmeu Dobonice i Puraia. Po prelasku rijeke 18. brigada i Posavsko-trebavski odred smjestili su se u selu Capardi kod Puraia. Pred polazak na mar, da bi se izbjeglo otkrivanje pravca pokreta putena je vijest da se ide na Majevicu. U toku mara jedinice nisu naile na jae neprijateljske snage. Imale su samo manje arke sa zelenokadrovskim i etnikim grupama. Slijedee noi 11. divizija se uputila ka prostoriji Banovii-Repnik, odakle je trebala prijei komunikaciju Tuzla-Kladanj i na Biru se spojiti sa ostalim snagama 3. korpusa. Osamnaesta hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred krenuli su, 11. avgusta u 24 asa, preko Prokosovia, Huria i Mehia i stigle u Repnik. Peta i 12. brigada su, takoe, stigle na prve kose Konjuha i zauzele poloaje. Jedinice su bile premorene, a hrane nije bilo u ovom opustoenom kraju. Neprijatelj je znao da e jedinice 11. divizije pokuati da se prebace preko ceste Tuzla-Kladanj i zato je sa ostalih sektora doveo svoja 4 bataljona i poeo nastupanje sa ceste ivinice-Kladanj prema obroncima Konjuha, uz jaku artiljerijsku podrku. Jedinice 18. hrvatske brigade su napadnute im su stigle na prostoriju Repnik-Omazii. Posavsko-trebavski odred je po dolasku u selo Hrvate morao uz borbu, nosei teke ranjenike, savlaivati uspone ka vrhovima Konjuha. Trinaestog avgusta neprijateljska kolona od 600 do 700 vojnika koja je nastupala pravcem Muii-Vidova glava-Litva uspjela je da izae na Brezovu glavu, na Konjuh planini. Artiljerija je tukla jae nego prethodnog dana pa su se granate svuda rasprskavale po umi.26 Posavsko-trebavski odred je, zajedno sa 18. hrvatskom brigadom, vodio stalne borbe sa esesovcima koji su nastupali prema Konjuhu. Odred se morao povui u ume Konjuha, koji je bio nenaseljen i bezvodan, te se nametnuo problem ishrane boraca. Jedanput dnevno borci su dobijali porciju vrue vode u kojoj je bilo nekoliko grudvica brana. Prilo se i klanju konja iz komore, pa su neki borci oboljeli od dizenterije, a jedan je i umro (Cvijetin Stankovi
26 Zbornik IV, knj. 28, dok. 55. str 268.

218

iz G. Slatine). Dvije desetine na elu sa intendantima bataljona 18. brigade, koje su pole u nabavku hrane, nisu se vratile. Odjea i obua boraca su bile dotrajale zbog pokreta koji su bili skoro svakodnevni i veoma iscrpljujui u zadnjih mjesec dana, pa je tab 11. divizije depeom traio od taba 3. korpusa da, avionskom poiljkom, dostavi diviziji najmanje 500 pari cipela i 1000 odijela. tab 3. korpusa je odgovorio da ih odjea i obua ekaju u ekoviima. Ta vijest djelovala je ohrabrujue na borce brigade i odreda da se samo o tome govorilo i sa nestrpljenjem ekao pokret u pravcu ekovia.27 Sutradan su sve tri brigade izvrile protivnapad na neprijatelja, na liniji Tulovii-Podgorje-Hrvati, pa se neprijatelj privremeno povukao prema ivinicama. 28 estaestog avgusta neprijatelj je jo jaim snagama istovremeno napao jedinice 11. divizije na Konjuhu i jedinice 38. i 27. divizije na Biru, da bi sprijeio njihovo spajanje i eventualno prebacivanje u Srbiju (u depeama izmijenjenim izmeu Vrhovnog taba i taba 3. korpusa govorilo se o tom pokretu). Napadom neprijatelja obuhvaen je itav sektor izmeu komunikacija Tuzla-Zvornik-Srebrenica-Vlasenica i komunikacije Tuzla-Kladanj. Od komunikacije ivinice-Kladanj prema Konjuhu nastupale su jake neprijateljske jedinice, podrane snanom artiljerijskom vatrom, sa ciljem da se jedinicama 11. divizije sprijei spajanje sa jedinicama 38. divizije i da se odbace u puste krajeve prema rijekama Krivaji i Bosni. Sa ceste ivinice-Kladanj jedan bataljon 13. SS divizije je krenuo prema ekoviima, prema bataljonima 17. majevike brigade koja je imala zadatak da prihvati jedinice 11. divizije. Jedna jaa neprijateljska jedinica krenula je iz Han-Pijeska preko Milan-planine u susret drugoj neprijateljskoj jedinici koja se kretala iz Kladnja sa ciljem da
27

28

Odjea i obua i izvjesna koliina namirnica namijenjena 18. brigadi i Posavsko-trebavskom odredu bila je u ekoviima, ali su je esesovci zajedno sa etnicima polovinom avgusta, pretresajui teren i palei sve zgrade, pronali i opljakali. Izvjetaj taba 18. hrvatske brigade od 13. VIII 1944. (Zbornik IV. knj. 28. dok. 55, str. 266-267) i izvjetaj taba 11. divizije od 13. VIII 1944 (dok. 51. str. 256-258).

219

naprave zaprenu liniju na Milan-planini izmeu jedinica 3. korpusa i jedinica 11. divizije.29 estoke borbe voene su 16, 17. i 18. avgusta. Na pravcu prema 11. diviziji neprijatelj je upao u Repnik i Podgorje, a 17. avgusta je prodro iz Banovia u Ribnicu u dolini Krivaje. Sav narod iz sela ispod Konjuha je izbjegao. Osamnaesta hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred pokuali su da, kao samostalne kolone, odvojeno od ostalih jedinica 11. divizije, preu cestu ivinice-Kladanj izmeu Vranojevia i mosta kod Podgajeva 16. i 17. avgusta, ali u tome nisu uspjeli. Poto su se odlijepile od neprijatelja, jedinice 11. divizije prele su 20. avgusta na lijevu obalu Krivaje. Slijedeih dana nastavile su pokret pravcem Vijaka-Oevje-Dragoradi-Medojevii i 23. avgusta stigli u Drapnie. Odavde su 24. avgusta izbile na Milan-planinu na liniji eravice-Ponijerka, gdje im je tab 3. korpusa naredio da dou u Bira.30 Nareenjem taba 3. korpusa od 25. avgusta, 18. hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred vratili su se u sastav svoje matine 38. divizije od koje su bili odvojeni etiri i po mjeseca.31 U sastavu 38. divizije nalazila se i 17. majevika brigada. Osamnaesta brigada je zatim upuena na Borogovo i Paprau, a Posavsko-trebavski odred je stigao u zaselak Beanovie, gdje mu je povjereno obezbjeenje divizijske bolnice. Zadnjih dana avgusta neprijatelj je pokuao da ovlada zaprenom linijom Vis-Osmaci-arci da bi zaprijeio jedinicama 3. korpusa put ka Majevici, jer je smatrao da e one pokuati da prodru tim putem. Sedamnaesta i 18. brigada preduzele su 30. avgusta protivnapad i protjerale neprijatelja preko rijeke Spree.32 Kada su se susreli borci 17. majevike i 18. hrvatske i Posavsko-trebavskog odreda, mogla se uoiti razlika u
29 30

31 32

Izvjetaj taba 3. korpusa od 29. IX 1944. (Zbornik IV. knj. 29. dok. 128. str. 514-520). Izvod iz knjige depea 3. korpusa za avgust 1944. (Zbornik IV knj. 28. dok. 128, str. 525-529) i izvjetaj taba 3. korpusa od 29. IX 1944. (knj. 29, dok. 128, str. 514-520). Zbornik IV, knj. 28, dok. 87, str. 376. Izvjetaj taba 38. divizije od 30. VIII 1944. (Zbornik IV. knj. 28. dok. 113, str. 448-449).

220

obui, odjei i naoruanju. Dok su borci 17. majevike brigade bili obueni u engleske uniforme i imali englesko naoruanje, borci 18. brigade i odreda nosili su razliite uniforme, od njemakih bluza do civilne odjee, i imali oruje koje su zaplijenili od domobrana i Nijemaca. Obezbjeujui divizijsku bolnicu u Beanoviima, borci Posavsko-trebavskog odreda su prvi put imali priliku da upoznaju ekovie i ekovljane i svu ljubav i rtve koje je narod tog kraja dao kao svoj doprinos narodnooslobodilakoj borbi. Neprijatelj je popalio sve kue, staje i kolibe na itavom prostoru od ceste Tuzla-Kladanj do ceste Zvornik-Srebrenica. Iz zgarita su virile samo pei sa unkovima, koje su jedino odoljele vatri. Za ishranu se koristio jo neuzreli jeam koji su ene njele i tucale u drvenim sudovima. Iz krompirita se vadio nedozreli krompir i stavljao u porcije bez vode da se skuha u svojoj pari, a jeo se bez soli. Od voa je jedino bilo danarika. Od stoke je ostala samo po neka krava koju su vlasnici vodili u zbijeg, kako bi djeci i ranjenicima obezbijedili po oljicu mlijeka. Narod je i pored nematine sve davao vojsci, ali partizani nisu ostali duni. Sve vrijeme od aprila do avgusta 1944, koliko su trajali napadi jedinica 14. SS divizije i etnika na ekovie, partizanske jedinice su obezbjeivale zbjegove naroda. Kada je u julu poela obilnije stizati pomo od saveznika, dio kontigenta je ustupan narodu putem narodnooslobodilakih odbora. Mnoge djevojke su tada sebi ile bluze od raznobojnih saveznikih padobrana. Direktivom Vrhovnog taba NOV i POJ od 30. avgusta 1944. nareeno je tabu 3. korpusa da glavninu svojih snaga orijentie na ofanzivne operacije u Posavini i Trebavi, a da jednu diviziju ostave na sektoru Bira, sa zadatkom da djejstvuje u dolini srednje Drine i Spree. Za operacije u Posavini i na Trebavi tab 3. korpusa je odredio 38. i 11. diviziju, a 27. diviziju je ostavio na sektoru Bira. Tridesetosma divizija je dobila zadatak da 1. septembra, kao prethodnica glavne kolone, krene pravcem: Debarska gradina-Naseoci-Vinojevici - Berii-Odorovii-Litva-Tulovii-Tretenica gdje e prenoiti, a sutradan krenuti u pravcu Turije i preko 221

obronaka planine Ozren ka komunikaciji Tuzla-Doboj. 33 Divizija je krenula u jednoj koloni, koja je bila formirana na putu Debarska gradina-Gladojevii-Naseoci. No je bila topla. Prethodnica kolone bila je 17. majevika brigada. Za njom je iao Posavsko-trebavski odred sa divizijskom bolnicom i 18. hrvatska brigada kao zatitnica. Neprijatelja, kao da nigde nije bilo. Komunikacija Tuzla-Kladanj je poruena na nekoliko mjesta. Na tom maru borci 17. majevike brigade imali su priliku da vide i pozdrave mnoge svoje drugove iz 18. hrvatske brigade i Posavsko-trebavskog odreda o kojima nisu nita uli dugo vremena. U predveerje 2. septembra jedinice su se smjestile na prostoriji Tulovii-Trtenica. Sutradan, 3. septembra, sve jedinice 38. divizije izvrile su pokret u selo Turiju gdje su spremile hranu. Tada su borci prvi put poslije dugo vremena jeli kuhano meso sa povrem i hljebom. Raspoloenje je bilo odlino. Kroz kolonu se pronjela vijest da u dolini Spree stotine pripadnika 13. SS divizije eka na predaju. Borci su od radosti bacali kape uvis i grlili se, sreni da su doekali dan da esesovci, sa kojima su vodili teke borbe punih 6 mjeseci, ekaju da poloe oruje. lanovi engleske vojne misije pri tabu 3. korpusa udili su se naglom izlivu radosti i pitali ta se deava. Zadnjih dana su bili svjedoci estih veselja, zbog mnogih partizanskih i saveznikih pobjeda. Kapitulirala je Rumunija, osloboen je Pariz, jedinice NOV su napredovale, kroz Srbiju, Banja Luka je napadnuta - to su bile vijesti koje su zadnjih deset dana uzbuivale borce NOV i POJ i govorile da se rat blii kraju. U 19 asova nastavljen je put iz sela Turije u dvije kolone. Sedamnaesta majevika brigada je nastupala u lijevoj, a 18. hrvatska, Posavsko-trebavski odred i divizijska bolnica u desnoj koloni, pravcem Turija-Milino Selo. Kolone su izmeu Sija i Krtove izbile na Stamenie i kod mlina prele rijeku Spreu.34 Te noi je padala jaka kia, pa je pokret bio otean. Jedinice su se sukobile sa manjim etnikim grupa33 34

Zbornik IV knj. 28, dok. 118, str. 470-472. Zapovijest taba 38. divizije od 1. IX 1944. (Zbornik IV, knj. 29. dok. 6, str. 27-31).

222

ma. eljeznika pruga Doboj-Tuzla je poruena na nekoliko mjesta. Sutranji dan jedinice su provele na odmoru u selima Gnojnica i Orahovica, a 5. septembra je nastavljen pokret optim pravcem Orahovica-Vranovii-Doborovci-Biberovo Polje. Posavsko-trebavski odred se kretao sa divizijskom bolnicom pravcem: Moranjci-Faleii-Murati-Omerbaii-Kupresi-Biberovo Polje.33 im je primjetio pokret 11. i 38. divizije prema Trebavi i Posavini, neprijatelj je odmah za njima uputio svoje jae snage. Pri prelasku ceste Gradaac-Graanica na okukama su postavljene dvije zasjede, jedna iz 4. bataljona 17. majevike brigade, a druga iz 18. hrvatske brigade. Na zasjedu na cesti naletjeli su jedan njemaki oficir i dva podoficira u automobilu. Podoficiri su ubijeni, a oficir je zarobljen. On se u poetku drsko ponaao. Iz njegove kone torbe izvaene su mape s pravcima pokreta jedinica 38. divizije. Kasnije se na sasluanju utvrdilo da je bio intendant 13. SS divizije, pa su Nijemci za njega nudili razmjenu zarobljenika. Dolo je do sastanka. Predstavnici taba 38. divizije traili su u razmjenu Marka Filipovia i jo neke partizane, ali poto su Nijemci Filipovia ranije ubili, do razmjene nije dolo. Navee istog dana 18. brigada je napala neprijateljsko uporite u Srnicama, a dva bataljona 17. majevike brigade neprijateljske poloaje kod Kerepa. Neprijatelj se ogoreno branio u Srnicama. Stigla su mu i dva tenka kao pojaanje iz Brkog, a i ustae iz Graanice su pokuale prodrijeti do Srnica. Prvi put su borci 18. brigade tada osjetili dejstvo protivavionskih mitraljeza - flakova, iji su se meci rasprskavali na mjestu udara, tako da su se ule dvije detonacije, jedna u momentu ispaljenja, a druga u momentu udara. Napad na Srnice ponovljen je i sljedee noi jaim snagama. Neprijatelju su naneseni znatni gubici, ali uporite nije osvojeno. Poginulo je 10, a ranjeno 12 boraca 18. brigade. Iz odreda je teko ranjen Miljo Ili. 36
35 36

Arhiv VII, fond NOP-a k. 1258, f. 1, reg. br. 32. Arhiv VII, fond NOP-a k. 1253, f. 1, reg. br. 32, 35 i f. 2, reg. br. 6.

223

Tih dana Kozarani su napali esesovce i ustae koji su se utvrdili u Srebreniku i Sokolu. Napad je izveden danju, to je dovelo do velikih gubitaka na obje strane. Posije toga tab 3. korpusa je naredio da se obustave napadi na Srnice i Srebrenik i da se 11. divizija to prije prebaci u Srbiju. Sedmog septembra jedinice 11. divizije su izvrile pokret pravcem Sladno-Dakule, gdje su se odmorile, a zatim 10. septembra nastavile pokret preko Turije-Omazia-Baigovaca-Osmaka do Kostijerova kod Drinjae, gdje su 16. IX 1944. godine, zajedno sa Mavanskim NOP odredom, prele Drinu i nastavile operaciju u zapadnoj Srbiji do osloboenja Beograda.37 Poto su 8. septembra 38 vodile borbu sa esesovcima i etnicima na Trebavi, jedinice 38. divizije pole su naveer na prostoriju istono od Modria. Imale su zadatak da uspostave pomoni aerodrom kod samostana Svete Filomene, gde su se trebali spustiti savezniki avioni sa potrebnom opremom i da ukrcaju teke ranjenike. Tim avionima trebalo je da se prebace u sjedite Vrhovnog taba komandant i komesar 3. korpusa Kota Na i Vlado Popovi. Da bi obavile zadatak na vrijeme sedamnaesta brigada krenula je u Skugri i ardak, a 18. brigada u Tolisu. Posavsko-trebavski odred zajedno sa dijelovima Tuzlanskog NOP odreda i 2. bataljonom 17. brigade krenuo je pravcem Dakule-Donja Meea-Donja Zelinja-Donja Rajska-Bjelika-Tolisa i razmjestio se u Tolisi kod kole. Na tom putu je odred uz pomo mjetana nosio teke ranjenike.39
37

38

39

U tabu 11. divizije nije tada bilo kadrovskih promena. tab 5. kozarske brigade sainjavali su: Duan Egi, komandant; Mao Ibrahimpai, politiki komesar; Mirko iljak, zamjenik komandanta i Milo Pajkovi, zamjenik komesara. Komandant 12. krajike u to vrijeme bio je Mile Vuenovi politiki komesar Milutin Vujovi, a pomonik politikog komesara Mirko Vrani. Mjesto zamjenika komandanta bilo je upranjeno. Tog dana 8. septembra 1944. godine, jedinice 53. srednjobosanske i 28. slavonske divizije, napale su jak neprijateljski garnizon u Doboju. Unaprijed je sa oficirima 6. domobranske pukovnije ugovoren njen prelazak na stranu NOV-a. Borbe su nastavljene i slijedeeg dana. Poto su Nijemcima i ustaama pristigla pojaanja iz Tuzle, Dervente i epa napad je obustavljen. Neprijatelj je imao velike gubitke u ljudstvu i materijalu i zbog toga nije mogao odvojiti jae snage protiv jedinica 11. i 38. divizije na sektoru Graanica-Gradaac-Modria. Zapovijest taba 38. divizije od 7. i 8. IX. 1944. (Zbornik IV knj. 29. dok. 44, str. 204-206, i dok. 48. str. 212-213).

224

Druge noi padala je jaka kia, pa avioni nisu ni dolazili. Dvanaestog septembra na dva bataljona 17. majevake brigade, koji su se nalazili u selu ardaku, izvrili su koncentrian napad esesovci, ustae i etnici. Bataljoni su se morali probijati preko raskvaenih izoranih njiva, pa su pretrpjeli znatne gubitke. Predveer je izvren protivnapad i neprijatelj je protjeran. Da bi se izbjegao napad udruenih neprijateljskih jedinica na nepovoljnom terenu, tab 38. divizije naredio je svoj i m jedinicama da izvre pokret u pravcu Trebave. Posavsko-trebavski odred marevao je u koloni iza 17. majevake brigade i divizijske bolnice pravcem: Orahova uma-Visibaba i postavio se na liniji: Koprivna-Koprivska Trebava-Vranjak.40 Trinaestog septembra jedinice 18. brigade krenule su u napad na Modriu. Posavsko-trevaski odred je sa divizijskom bolnicom izvrio pokret pravcem Koprivska-Trebava-Simii-Cerova. Poslije osloboenja Modrie u kojoj je Posavsko-trebavski odred ostao kao posadna jedinica, rodila se zamisao da se pomoni aerodrom uspostavi na poljoprivrednom dobru kod Modrie. 41 Da bi se avioni mogli bezbjedno spustiti i uzlijetati, trebalo je ovladati selom Garevcem gdje su se u bunkerima i zgradama od tvrdog materijala utvrdile ustae. Jedinice 18. brigade su 14/15. septembra napadale na Garevac, ali ga nisu moble zauzeti.42 U toku napada primljeno je nareenje taba 3. korpusa da 38. divizija usiljenim marem krene prema Tuzli i da 17 septembra u 5 asova uestvuje u napadu na tamonji neprijateljski garnizon.43 Za vrijeme dok su se jedinice 38. divizije nalazile na Trebavi i Posavini, situacija se u ostalim dijelovima istone Bosne i u samoj Tuzli znatno izmijenila. Nijemci su izvukli znatan broj svojih snaga da bi sprijeili nadiranje jedinica NOV kroz Srbiju i jedinica Crvene armije prema istonim granicama Jugoslavije. U garnizonima su ostale uglavnom kvislin40 41 42 43

Arhiv VII, fond NOP-a, k. 1258, f. 1. reg. br. 38. isto, reg. br. 40. Zapovijest taba 38. divizije od 13. IX 1944. (Zbornik IV, knj. 29, dok. 66. str. 295-297). Zavrne operacije za osloboenje Jugoslavije 1944-1945. Vojnoistorijski institut JNA, Beograd 1957, strana 332.

225

ke jedinice. Poziv marala Tita za predaju koristile su mnoge domobranske jedinice i masovno su prelazile na stranu NOV-a. U takvoj situaciji dijelovi 19. i 20. brigade 27. divizije su oslobodile 13. septembra Zvornik, a Tuzlanski NOP odred Lukavac. Dvije brigade 27. divizije su krenule prema Tuzli, pa je tab 3. korpusa naredio i 38. diviziji da svoje jedinice orijentie prema Tuzli. Divizija je marevala u tri ealona. U drugom ealonu marevali su pravcem Kulina-Visibaba-Kreane-Donja Zeljina, Posavsko-trebavski odred, divizijska bolnica i jedan bataljon 18. hrvatske brigade. Taj dan, 15. septembar, bio je kiovit, ponegdje je dolazilo do pukaranja sa trebavskim etnicima, a borci su bili neraspoloeni vidjevi da cijela divizija ide na jug. Tek kada su slijedeeg dana stigli pred Tuzlu, uli su da su jedinice 27. divizije ve oslobodile grad. Jedinice 38. divizije su stigle 16. septembra u rejon Seona-Cage, a sutradan oko 10 asova, Posavsko-trebavski odred je sa 18. brigadom stigao u rejon Kreka-Moluhe-Piskavica. 44 Osloboenjem Tuzle dolo je do razmaha NOB-a u sjeveroistonoj Bosni i do rasula u neprijateljskim jedinicama, posebno u redovima 10. domobranskog zdruga (zeleni kadar) i 13. SS divizije Handar. Odmah poslije osloboenja Tuzle, tab 3. korpusa orijentisao je 38. diviziju koja je sada imala jo jednu brigadu - Dvadeset i prvu formiranu 19. septembra 1944. godine na prostoriju Trebave i Posavine. Ona je trebala da zatvori pravce od Doboja, Graanice i Gradaca i da kod Modrie prihvati 28. slavonsku diviziju koja se iz Slavonije preko srednje Bosne prebacivala u istonu Bosnu,45 odakle je morala nastaviti nastupnim marem za zapadnu Srbiju, da bi uestvovala u osloboenju Beograda. Dvadesetosma divizija se meutim, prebacila junije, izmeu Maglaja i Zavidovia.
44 45

Zapovijest taba 38. divizije od 13. IX 1944. (Zbornik IV, knj. 29, dok. 69, str. 308). Zapovijest taba 38. divizije od 20. IX 1944. (Zbornik IV, knj. 29. dok. 93, str. 405-407) i nareenje taba 38. divizije od 30. IX 1944. (knj. 29. dok. 138, str. 586-587).

226

Sa brigadom i odredom iz srednje Bosne vratili su se partijsko-politiki radnici iz Posavine i sa Trebave, a meu njima i lanovi Okrunog i sreskih narodnooslobodilakih odbora i jedan dio vijenika AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a iz istone Bosne.46 Oni su prisustvovali Drugom zasijedanju ovog najvieg zakonodavno-izvrnog tijela Bosne i Hercegovine, koje je odrano izmeu 30. juna i 2. jula 1944. u Sanskom Mostu.47 Na svom Drugom zasijedanju ZAVNOBiH je donio vie odluka o daljoj izgradnji i organizaciji vlasti, obnovi privrede i drutvenog ivota na osloboenim teritorijama i, posebno, Deklaraciju o pravima graana Bosne i Hercegovine. Odlukom o daljoj izgradnji i organizaciji vlasti predvieno je da se to prije na oblasnim i okrunim skuptinama izvri izbor oblasnih i okrunih narodnooslobodilakih odbora. Jedina osloboena teritorija u istonoj Bosni u to vrijeme bila je Bira, gdje su se nalazili mnogi lanovi narodnooslobodilakih odbora iz cijele istone Bosne, pa je na sastanku Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu, 27. avgusta 1944. donijeta odluka da se skuptina narodnih predstavnika to prije odri. Sedam dana kasnije, 3. IX 1944, na umovitom breuljku vie popaljenog sela Vasilia, odrana je skuptina narodnih predstavnika istone Bosne na kojoj je bilo prisutno oko stotinu lica, meu kojima i predstavnici iz Posavine i Trebave. Na skuptini je izabran Oblasni narodnooslobodilaki odbor za istonu Bosnu od 26 lanova i izvrni odbor od sedam lanova. Za predsjednika je izabran Milo kori, a za sekretara Stevo Popovi - lan Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu. Za lanove Izvrnog odbora izabrani su i: Tomo Manjkalovi, Mujo Hodi, Brano Savi, Boro Popovi i Seja Jovanovi. Boro Popovi je
46

47

Iz Posavine i Trebave vijenici AVNOJ-a su bili Ugljea Danilovi, za srez Modrica, Cvijetin Mijatovi za srez Brko, zamjenik Muhidin Begi, Edhem amo za srez Gradaac, zamjenik Mustafa Rustanbegovi. Vijenici ZAVNOBiH-a su bili: Ugljea Danilovi, Edhem amo, Boro Popovi, Mustafa Rustanbegovi, Mevla Jakupovi i Mustafa Porobi (Front slobode, br. 4 od 10. III 1944, str. 8). Na zasijedanju je bilo prisutno svega 15 vijenika iz istone Bosne, a 39 ih nije moglo stii zbog ofanzive neprijatelja na istonu Bosnu koja je prekinula kanale komuniciranja izmeu istone i srednje Bosne.

227

imenovan za naelnika Privrednog odjeljenja. Poslije 3 dana na Biru su izabrani Okruni N0 odbori za Romaniju i Bir, a uskoro u osloboenoj Tuzli i Okruni N 0 0 za tuzlanski okrug. Oblasni N 0 0 je premjestio svoje sjedite u Tuzlu poslije njenog osloboenja. Tada se oekivalo da e uskoro doi do odravanja skuptine za izbor Okrunog N 0 0 za Majevicu i Okrunog N 0 0 za Posavinu i Trebavu, ali se to nije ostvarilo zbog prisustva jakih neprijateljskih snaga na tom terenu. Narodnooslobodilaki front (NOF) je postojao od poetka ustanka 1941. godine, meutim, tek od sredine 1944. pod pojmom NOF tretirao se politiki pokret u cjelini. Kada su AVNOJ, koncem novembra 1943. a u SR Bosni i Hercegovini ZAVNOBiH, koncem prve polovine 1944, proglaeni za najvie zakonodavne i izvrne organe narodne vlasti, odmah je iskrsla potreba da se konstituie opta politika organizacija koja e preuzeti ulogu politikog mobilizatora naroda.48 Tako je neposredno poslije II zasijedanja ZAVNOBiH-a odrana Prva zemaljska konferencija Narodnooslobodilakog pokreta za Bosnu i Hercegovinu. Konferenciji je prisustvovalo 150 delegata koji su poslije uvodnog izlaganja Rodoljuba olakovia, o zadacima NOF-a, donijeli sljedee zakljuke: - formirati odbore NOF-a koji e biti oslonac narodnoj vlasti; - organizaciono uvrstiti narodnooslobodilaki pokret u seoskim i gradskim odborima; - ubrzati proces prilaenja narodnih masa NOP-u i pojaati priliv boraca u NOV i POJ; - snaiti bratstvo Srba, Muslimana i Hrvata. Na konferenciji je izabran Izvrni odbor od 28 lanova sa predsjednikom dr Vojislavom Kecmanoviem, potpredsjednicima Sulejmanom Filipoviem i Jakovom Grguriem i sekretarom urom Pucarom, sekretarom Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu.
48

Drago Borovanin: O izgradnji bosansko-hercegovake dravnosti poslije Drugog zasijedanja AVNOJ-a, Prilozi instituta za istoriju br. 13/1977.

228

Iz istone Bosne u izvrni odbor su uli: Rodoljub olakovi, Too Vujasinovi, Muradbeg Zaimovi, Bogomir Brajkovi i Hamdija emerli. Sa konferencije je upuen proglas narodima Bosne i Hercegovine. Po povratku delegata iz srednje Bosne na Biru je 3. septembra odrana Oblasna konferencija Narodnooslobodilakog fronta za istonu Bosnu, na kojoj je izabran Oblasni odbor JNOF-a. Za predsjednika je izabran Pero ukanovi, a za sekretara Cvijetin Mijatovi, sekretar Oblasnog komiteta KPJ. Potpredsjednici su bili: Omer Gluhi i Jure Begi, a lanovi Mujo Hodi, Savo Savi, Muharembeg emerli, Svetolik Gospi, Mujbeg Rustanbegovi, Stevo Popovi, Edhem amo, Zora Nikoli, Haso Buri, Duan urkovi, Pero Kosori, Milo kori, Duan Kajmakovi, Stevo Prea, Ratko Peri, Niko Stani, Drago Stefanovi ico, Slavko Mianovi i Mustafa Porobi.

AKTIVNOST ODREDA OD SEPTEMBRA DO DECEMBRA 1944. GODINE Polovinom septembra 1944. oekivalo se da e njemaka vojska uskoro poloiti oruje. Poslije osloboenja Francuske, jedinice zapadnih saveznika izbile su na Rajnu. Na istoku su jedinice sovjetske armije, krajem avgusta, oslobodile Rumuniju i poetkom septembra Bugarsku, a krajem septembra izbile na jugoslovensko-rumunsku granicu. Istupanje Rumunije i Bugarske iz Trojnog pakta dovelo je njemake jedinice na Balkanu u vrlo teku strategijsku situaciju. Raspoloive snage nisu bile u stanju da sprijee uspjeno nadiranje jedinica junog krila 3. ukrajinskog fronta sovjetske armije, niti da zaustave prodor jedinica NOVJ kroz Srbiju. Da bi omoguila izvlaenje svojih snaga iz Grke njemaka komanda za jugoistok odluila je da obrazuje front na istonim granicama Srbije i Makedonije. 49 Prodorom Operativne grupe divizija, jedinica 1. proleterskog i 12. vojvoanskog korpusa u Srbiju i narastanjem
49

Oslobodilaki rat, knjiga 2, str. 274.

229

partizanskih snaga u Srbiji, Bosni i Crnoj Gori uvean je i znaaj bosanskog operativnog podruja za obe ratujue strane. Za Nijemce je dranje glavnih komunikacija u Bosni, naroito u dolinama Drine, Bosne, Vrbasa i Une bilo od velike operativno-strategijske vanosti. U Bosni su tada ostali 3. i 5. korpus NOVJ, prvi u istonoj, a drugi u zapadnoj i srednjoj. Na njihovim operacijskim prostorijama dejstvovali su pored divizija i brigada, i brojni partizanski odredi. Pod komandom 3. korpusa tada su bili: Biranski, Tuzlanski, Majeviki, Posavsko-trebavski, Srebreniki i Kladanjski partizanski NOP odred. Zbog opteg razvoja situacije, a posebno situacije u istonoj Bosni, tab 3. korpusa je odluio da osamostali partizanske odrede na podruju istone Bosne, kako bi mogli uspjenije djelovati, organzovanije raditi na mobilizaciji novog ljudstva i efikasnije obezbjeivati slobodnu teritoriju. Ovim se pruila inicijativa tabovima partizanskih odreda, kako bi to uspjenije izvodili akcije. Uspjesi odreda su se cijenili po tome koliko je odred izveo akcija i koliko je uputio novih boraca za popunu brigada. Zbog nemogunosti odvijanja direktnih veza, uslijed pomanjkanja radio-sredstava, tab 3. korpusa je prenosio nareenja odredima preko operativnih jedinica koje su se nalazile na prostoriji odreda. Odredi su morali svakih 15 dana podnositi izvjetaje o brojnom stanju ljudstva i naoruanja, a najkraom vezom izvjetavati o akcijama, naznaavajui mjesto i vrijeme voenja borbe, neprijateljske gubitke i vlastite gubitke u ljudstvu i naoruanju.30 Krajem septembra 1944. godine, tab 3. korpusa izvrio je novi raspored svojih jedinica. Dvadesetsedma divizija je ostala na prostoriji Zvornik-Tuzla, novopristigla 28. slavonska divizija je upuena na Majevicu, 5 ' a tabu Tridesetosme
50 51

Nareenje taba 3. korpusa od 19. IX 1944. (Zbornik IV, knj. 29, dok. 89, str. 393-395). Sa jedinicama 28. slavonske divizije pola je na Majevicu i grupa partijsko-politikih radnika. Sa dva bataljona 25. brodske brigade koji su nastupali pravcem: Humci-Nahvijojci-Brnjik kretao se Devad Kobi. Zelenokadrovci nisu pruili otpor, a mnogi su se i predali. Uspostavljena je veza sa preostala etiri lana KPJ na tom terenu. Poslije odlaska slavonske jedinice, Devad Kobi je ostao na terenu. (Arhiv instituta IRP, Sarajevo, Zbirka NOR-a kat. br. 3844).

230

divizije predoeno je da e poslije likvidacije neprijatelja u Graanici, dobiti zadatak da zauzme Srnice i Gradaac, uniti posavske etnike i ispita stanje neprijateljskih snaga u Brkom i okolini. 52 Za vrijeme etvoromjesenog odsustva jedinica NOV i POJ iz Posavine i Trebave, situacija se na terenu umnogome izmijenila na tetu narodnooslobodilakog pokreta. Kvislinke vojne formacije su se negdje udvostruile, a negdje utrostruile svoje brojno stanje mobilizacijom, terorom i drugim oblicima pritiska. Posavski etnici su poveali brojno stanje od ranijih 400 na 1200 do 1500 etnika i nalazili se u selima gdje ih ranije nije bilo (Miloevcu, Tiini, Pisarima itd.). Trebavski etnici su takoe poveali svoje brojno stanje od ranijih 1200 na 2000 etnika. I ustae su postale brojnije. Bilo ih je oko 2000, rasporeenih po mjestima i hrvatsk i m selima. Zeleni kadar kojeg ranije nije bilo u Gradacu i okolini, pojavio se odmah nakon odlaska odreda i brigade u centralnu Bosnu i brojno narastao na oko 1300 do 1500 pripadnika. Meu zelenokadrovcima bilo je i dezertera iz 13. SS divizije i ustaa koji su ranije bilo pod komandom Ibrahima Pjania. Borbeni moral ovih kvislinga bio je slab, izuzev kod jednog dijela zlikovaca. Za vrijeme odsustva jedinica NOV i POJ iz Posavine i Trebave, okupator i kvislinzi su vrili straan teror. lanovi KPJ i SKOJ-a, koji su po zadatku ostali na terenu, veinom su izginuli ili deportovani u logore. Slina je sudbina zadesila odbornike narodnooslobodilakih odbora. Esesovci, ustae i etnici, su ubili poznate aktiviste NOP-a: Mehmeda Imamovia, Zariju Domazeta, Simu Simeunovia, Sarinu Dogladovi, ora Peria, Jovana Miladinovia, Marka Duanovia,33 Marka i Tomu ubaria, Abdulkadira Fazlia, Marka Miloevia, Raifa Sladia, Ivana Lakia i Cviju Mitrovia iz Srnica Iliju Pajia, Muradifa Muradbegovia, Marka Lugonjia, Begu Maslia i Satku Nuki iz Brnjika, starice Sajdu i
52 53

Direktiva taba 3. korpusa od 22. IX 1944. (Zbornik IV, knj. 29, dok. 99, str. 424-426, Arhiv VII, k. 1250, f. 1. reg. br. 51). Peria, Miladinovia, Duanovia i Simeunovia ubili su 22. VII 1944. godine u Crkvini etnici Slatinskog bataljona (Arhiv VII, fond NDH, k. 156, f. 21, reg. br. 41).

231

Melu Mujedinovi i Dani Alimeta iz Srebrenika i mnoge druge. Narod je pod t i m pritiskom i terorom bio zastraen. No, i pored toga, okupator nije uspio pokolebati vjeru naroda, osobito omladine, u pobjedu za koju su jedinice NOV i POJ vodile svakodnevne borbe, na domaku Trebave i Posavine. Dvadeset treeg septembra 18. i 21. brigada 38. divizije napale su neprijatelja u Graanici i Sokolu, a 17. brigada je obezbjeivala napad iz pravca Srnica postavljajui svoje bataljone u rejonu Sladna, na Monju i Vranjevcu. Posavsko-trebavski odred je ostao u Srebreniku, sa zadatkom da zatvori pravac Srnice-Tuzla. U sluaju potrebe trebalo je da se osloni na jedinice 17. brigade. Odred je istovremeno dobio zadatak da izvri mobilizaciju ljudstva na svom terenu, radi popune jedinica divizije koje su bile malobrojne. 34 U toku ovih borbi osloboena je Graanica, poto su razbijene ustake i zelenokadrovske jedinice koje su branile grad. Grekom ifranta taba 38. divizije direktiva upuena tabu 28. divizije za pokret na Majevicu deifrovana je tako kao da je upuena 38. diviziji. Zbog toga su jedinice 38. divizije napustile 25. septembra prostoriju Graanica-Sokol-Srebrenik i krenule prema istoku. ifrant nije znao da je 28. slavonska divizija stigla na podruje istone Bosne.55 Kada je greka otkrivena, tab 38. divizije je naredio svojim jedinicama da ponovo ovladaju prostorijom koju su napustile. Tako je 18. hrvatska brigada ponovo oslobodila Graanicu, ali je uporite morala napustiti 28. septembra, pod pritiskom jaih neprijateljskih snaga. Tom prilikom Brigada je imala znatne gubitke. Meu ostalim poginuo je Pavao Bai, komandant 4. bataljona i Marko Dubravac - Beli, komandir ete, a ranjen je komesar bataljona Ljubo Anti. Sedamnaesta brigada napadala je neprijateljsko uporite Sokol, ali ga nije mogla zauzeti, jer se neprijatelj utvrdio u srednjovjekovnoj kuli. Bataljoni 21. brigade36 sukobili su se
54 55 56

Zapovijest taba 38. divizije od 22. IX 1944. (Zbornik IV, knj. 29, dok. 101, str. 431-433). Izvod iz knjige depea taba 3. korpusa od 1. do 29. IX 1944. Vrhovnom tabu. (Zbornik IV, knj. 29, dok, 133, str. 551-552). U tabu novoformirane 21. tuzlanske brigade naimenovani su: Stojanda Milinovi za komandanta, Vojo Ivkovi za politikog komesara i Blagoje Pejanovi za zamjenika komandanta.

232

28. septembra sa jednom neprijateljskom kolonom koja je prodrla od Srnica ka Sokolu i Graanici, u pomo napadnutim posadama.57 Poto je doao do zakljuka da ne moe ponovo zaposjesti Graanicu i Sokol, usljed dolaska novih neprijateljskih snaga na tu prostoriju, tab 38. divizije je 30. septembra izvrio nov raspored jedinica, tako to je 18. hrvatskoj brigadi odredio rejon Raljevo-Omerbaii sa zadatkom zatvaranja pravca Graanica-Tuzla; 21. brigadi rejon Gornji Moranjci-Faleii-Seona sa zadatkom da ofanzivno djeluje ka komunikaciji Srnice-Graanica; a 17. brigadi rejon Srebrenika sa zadatkom da vri pritisak na neprijatelja u Srnicama. Posavsko-trebavskom odredu dat je zadatak da iz rejona Srebrenika, zajedno sa jedinicama 17. majevike brigade, razvija izviako-obavjetajnu djelatnost prema uporitima neprijatelja na komunikaciji Srnice-Brko. 38 U to vrijeme na komunikaciji Brko-Graanica nalazile su se jake neprijateljske jedinice. tab 28. puka 13. SS divizije Handar nalazio se u Brki; njegov Prvi bataljon u Srnicama, 2. bataljon u Sokolu, a 3. bataljon u eliu. tab 13. artiljerijskog puka nalazio se u Brkom a njegovi divizioni u Rajevom Selu, Gunji i Koraju. Pojedine baterije su bile rasporeene u Dubravama, Bijeloj i Srnicama. Bataljon za vezu bio je u Brkom. Na prostoru Sokol-Graanica nalazile su se 25. i 36. bojna 12. ustakog zdruga. U Bosanskom Samcu su bili tabovi i dijelovi 10. bojne 10. domobranskog posadnog zdruga i 39. bojne 12. ustakog stajaeg djelatnog zdruga.59 U Posavini su se nalazile tri etnike brigade, a na Trebavi etiri. Zbog takvog odnosa snaga, tab 38. divizije je zakljuio da Srnice i druga neprijateljska uporita na komunikaciji Brko-Graanica ne moe likvidirati bez tekog na57

58 59

Izvjetaj taba 18. hrvatske brigade za septembar 1944. i izvod iz operacijskog dnevnika 21. brigade od 15-30. IX 1944. (Zbornik IV, knj. 29, dok. 131 i 132 str. 527-536). Nareenje taba 38. divizije od 30. IX 1944. (Zbornik IV, knj. 29, dok. 138, str. 586-587). Dvadeset peta bojna e reorganizacijom, izvrenom 1. decembra 1944, dobiti naziv 4. udarna bojna 12. ustakog stajaeg zdruga (komandant Ibrahim Pjani), a 39. ustaka bojna naziv 6. ustaka udarna bojna istog zdruga (komandant Avdan Hasi). (Arhiv VII, fond NOP-a k. 1258, f. 3, reg. br. 19).

233

oruanja, a i zbog nedostatka streljake municije za englesko naoruanje, ije je snabdijevanje zatajilo. Napadi na utvrena neprijateljska uporita du komunikacije Brko-Graanica, koja su branila prodor u Posavinu i na Trebavu, nanijeli bi jedinicama velike gubitke, ime bi se smanjile borbena sposobnost ionako brojno slabih jedinica. U to vrijeme 17. majevika brigada 60 imala je 605 boraca i starjeina; 18. hrvatska brigada 503, a isto toliko i 21. tuzlanska brigada to znai da ukupno brojno stanje divizije nije dostizalo ni 2000 boraca. Odnos snaga je, prema tome, bio oko 6:1 u korist neprijatelja. Zbog toga je tab 38. divizije odluio da u tom momentu ne napada jednovremeno Srnice i okolna neprijateljska uporita po svaku cijenu, nego je prepustio tabovima brigada da svaki bira cilj svog napada prema konkretnoj situaciji.

Poslije osloboenja Tuzle i stabilizacije fronta u istonoj Bosni, gdje su se glavna borbena dejstva svela du komunikacija: Sokolac-Vlasenica-Zvornik-Brko-Tuzla i Brko-Graanica, a slobodna teritorija u tuzlanskom bazenu se ustalila, dolo se do zakljuka da momentalno ne postoje uslovi za stvaranje slobodne teritorije na Trebavi i Posavini. Nasuprot tome u osloboenoj Tuzli se osjeala izrazita potreba za partijsko-politikim kadrovima. Zbog toga je Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu donio odluku da jedan broj lanova Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu prijee na rad u Tuzli, a da se posavsko-trebavski Okruni komitet KPJ popuni novim lanovima. U duhu te odluke sekretar OK KPJ za Trebavu i Posavinu Demal Bijedi je preao na dunost sekretara Okrunog komiteta KPJ za Tuzlu, lan OK Mevla Jakupovi za lana istog komiteta, a Mladen Jevti u Okruni komitet za Majevicu. Kasnije je on, zbog bolesti, rasporeen za rukovodioca Uprave narodnih
60

U tabu 17.majevike brigade tada su bili: Petar Borojevi komandant; Milutin Pejanovi, politiki komesar; Milovan Kesler, naelnik taba; Tomo Trnini, zamjenik komandanta i Milo Ili, zamjenik politikog komesara.

234

dobara u Tuzli. Za novog sekretara Okrunog komiteta KPJ za Trebavu doao je Nikola Cvijeti, dotadanji sekretar Okrunog komiteta KPJ za Romaniju, a za organizacionog sekretara Mehmedalija Tufeki, politiki komesar Posavskotrebavskog odreda. Okruni komitet KPJ sada je djelovao u sastavu: Nikola Cvijeti (sekretar), Edhem amo, Boko Milutinovi (politiki komesar Komande posavsko-trevavskog podruja), Mehmedalija Tufeki i Jovica Lazarevi, (sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a). Lazarevia je uskoro zamijenio Kemal Halilovi. U Okruni komitet je u novembru 1944. ula Mira opi, koja je bila zaduena za rad u Antifaistikom frontu ena. U Okrunom komitetu SKOJ-a, pored Kemala Halilovia bili su jo i Mira Bilbija, Fuad Sulji i Nada Dursun. 61 Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu je zahtjevao od Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu da se to prije odri savjetovanje komunista i skojevaca iz istone Bosne. To nije moglo biti ostvareno u toku sedme ofanzive, jer su mnogi komunisti morali napustiti svoj teren i poi sa jedinicama, a sa onima koji su ostali na terenu teko se odravala veza. Tako je u osloboenoj Tuzli od 26. do 28. oktobra 1944. odrano Drugo oblasno partijsko savjetovanje. Na savjetovanju su ocijenjeni aktuelni politiki dogaaji u istonoj Bosni, uoeni nedostaci u radu partijskih organizacija i donijeti zakljuci o osnovnim problemima iz svih sektora partijskog rada, a u vezi sa skorim osloboenjem i obnovom krajeva istone Bosne. Na konferenciji su prisustvovali uglavnom svi lanovi okrunih, sreskih i optinskih partijskih rukovodstava, delegati iz jedinica NOV i POJ, nosioci spomenice 1941, istaknuti borci, i partijski aktivisti. U Tuzli je 20. i 21. oktobra odrana Prva oblasna konferencija USAOJ-a na koje je bilo prisutno 430 delegata. Prethodile su joj okrune konferencije USAOJ-a za Tuzlu i Bira, odrane 13. X 1944. Na konferenciji je izabran Oblasni odbor USAOJ-a za istonu Bosnu koji je imao 82 lana. Vrene su pripreme i za kongres Ujedinjenog saveza antifaistike omladine Bosne i Hercegovine na kojem je trebalo da
61

Raniji sekretar Okrunog komiteta SKOJ-a Aia Milievi otila je na rad CK SKOJ-a u Beograd.

235

uestvuje 120 delegata iz istone Bosne. Izdat je proglas omladini B i H koji je potpisalo 28 lanova sazivakog odbora, meu kojima su se, iz istone Bosne, nalazili: Pero Kosori, Nijaz Dizdarevi, Mio Raki, Risto Toovi, Borika Stani, Fikret Ibri i Hazim Hasi. Do saziva kongresa nije dolo zbog toga to su Hercegovina, zapadna i istona Bosna bile razdvojene teritorijom koju je zaposjeo okupator. Kongres je kasnije odran u osloboenom Sarajevu, 9. maja 1945.62

Posavsko-trebavski odred nije znatno poveao svoje brojno stanje dolazei na prostoriju Srebrenika. Osjeao se i nedostatak naoruanja i municije. Odred je i dalje imao dvije ete sa 72 borca naoruana sa 2 pukomitraljeza, 11 automata i 59 puaka. Politikog komesara Posavsko-trebavskog odreda Mehmedaliju Tufekia zamijenio je na dunosti Savo ivkovi. Uskoro su postavljeni na dunosti pomonika komesara odreda Petar Kaurinovi, a na dunost zamjenika komandanta Cvijetin Vasi. Posavinom i Trebavom brzo se pronijela vijest o dolasku Posavsko-trebavskog odreda u Srebrenik. Mnoge stanovnike vijest je veoma obradovala. Osjeali su da je doao kraj vremenu orgijanja esesovakih, etnikih i ustakih bandi, koje su za 4 mjeseca, za vrijeme dok je odred bio van svoje teritorije, poinile mnoge zloine u srpskim, muslimanskim i hrvatskim selima i varoicama Posavine i Trebave. Odred e od tada svakodnevno biti prisutan, kako u vojnom pogledu, tako i svojim politikim uticajem. On e stalno biti okrenut Posavini i Trebavi, njegove ete, izviaki dijelovi i patrole svakodnevno e se kretati prema sjeverozapadu, sjeveru i sjeveroistoku i izvravati najrazliitije borbene zadatke, napade, zasjede, diverzije, upade, akcije, prepade i mareve. Svuda gdje budu proli i stigli oni e politiki djelovati, doprinositi jaanju pozicija narodnooslobo62

Izvod iz knjige depea taba 3. korpusa (Zbornik IV, knj. 29, dok. 133, str. 551. primjedba 69 i 70) i izvjetaj partijskog komiteta 38. divizije (Zbornik IX, knj. 8. dok. 46, str. 212).

236

dilakog pokreta i ulijevati snagu i nadu narodu u skoranju pobjedu nad neprijateljem. Pored izvravanja vojnih i politikih zadataka, tab odreda je, po dolasku u Srebrenik, posvetio veliku panju vojnoj obuci ljudstva i politikom radu u etama. Partijska organizacija je razvila veoma ivu aktivnost. Istog dana po dolasku u Srebrenik, odrana je partijska konferencija na kojoj su analizirani postupci boraca i starjeina za vrijeme mareva i borbi od polaska iz srednje Bosne do dolaska u Srebrenik i odreeni zadaci za slijedei period. Razmotrena je vojno-politika situacija, posebno na teritoriji sjevernoistone Bosne. Poslije toga odredski partijski biro je precizirao zadatke komunistima u etama i utvrdio raspored rada. Partijske elije u etama razmotrile su organizaciona pitanja tj. pitanja prijema novih lanova, rad sa kandidatima, rad organizacije SKOJ-a, zatim kulturno-prosvjetni rad, stanje discipline i zadatke u pogledu obavjetajne slube. Jedna taka dnevnog reda bila je posveena kritici i samokritici. Organizacije SKOJ-a su, takoe, uzele uea u rjeavanju ovih pitanja. Skojevci su prednjaili u borbenosti i izvravanju vojnih i politikih zadataka. Svi ovi sastanci, odrani od 21. do 31. septembra, pomogli su da se moralno-politiko stanje u odredu pobolja. Od tada su redovno, skoro svakih 15 dana, odravani sastanci odredskog biroa KPJ, a poslije njih sastanci elija KPJ u etama. U skojevskim organizacijama tada su se proraivale sljedee teme: - AVNOJ i Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije; - Savez SSSR, Engleske i SAD i oslobodilakih pokreta porobljenih naroda; - Omladina - garancija sretnije sutranjice; - SKOJ i njegova rukovodea uloga u antifaistikom omladinskom pokretu; - USAOJ i njegova uloga u borbi naih naroda za osloboenje. U odredu je poetkom oktobra 1944. godine, bilo 22 lana KPJ. U dvije ete je bilo 17 lanova, a u tabu odreda 237

pet. Znatno manje je bilo lanova SKOJ-a, svega osam. Od ukupno 72 borca odreda, oko 40% su bili lanovi Partije i SKOJ-a, pa se sa sigurnou moe rei da je odred predstavljao jedno vrsto borbeno i kadrovsko jezgro prekaljenih boraca. Kulturno-prosvjetni rad u odredu bio je vrlo iv i odvijao se u nekoliko pravaca. U etama su formirani horovi i uvjebavane borbene i druge pjesme. Diletantska grupa je uestvovala na mnogim priredbama na osloboenoj teritoriji. U etama su, po planu kulturno-prosvjetnog rada, a radi boljeg upoznavanja borakog sastava sa gradivom iz geografije, proraivane slijedee teme: zemlja, kontinenti, vode, ostrva, Evropa, SSSR, Engleska i detaljno Jugoslavija. Prilo se i reavanju problema nepismenosti koja je iskrsavala pri prijemu svake grupe novih boraca. U odred i na osloboenju teritoriju su, mada neredovno, stizale novine. U prvo vrijeme su to bili Front slobode i Naa borba (omladinski list), a od novembra 1944, Politika i Borba. Redovno su se izdavale vijesti koje su cirkularno upuivane u ete i na teren. Zdravstvenom vaspitanju se poklanjala duna panja s obzirom na loe zdravstvene i higijenske uslove na terenu gdje su harale epidemije pjegavog i trbunog tifusa. U oktobru su nastavljene borbe sa esesovcima. Ve 2. oktobra ujutro bataljoni 17. majevike brigade posjeli su poloaje oko Muslimanske pionice, gde ih je stanovnitvo srdano doekalo i primilo. Majevika brigada je imala zadatak da zajedno sa Posavsko-trebavskim odredom dejstvuje na pravcu Srnice-Bijela-Dubrave. Poseban zadatak je bio da se putem izvianja utvrde vatreni poloaji neprijateljske artiljerije, koja je svakodnevno granatama zasipala poloaje brigade i odreda u Srebreniku i da se po mogunosti dobro pripremljenom minobacakom vatrom onesposobe. Posavsko-trebavskom odredu je nareeno da ostane u Srebreniku i da odatle izvodi napade u pravcu Srnica, da formira odjeljenja koja e upuivati na komunikaciju Bijela-Bukvik sa zadatkom da rue mostove i propuste i postavljaju zasjede. Istim nareenjem od svih jedinica je zatraeno da 238

prikupljaju i pronalaze skriveno oruje pripadnika zelenog kadra i etnika. Svim tabovima je naloeno da odravaju konferencije na kojima narod treba obavijestiti o velikim uspjesima jedinica NOV i POJ, koje su, u to vrijeme, svakodnevno oslobaale grad za gradom od Timoka do Une i uz dalmatinsku obalu.63 Meutim istoga dana kada su bataljoni 17. majevike brigade doli u pionicu u poslijepodnevnim asovima jedinice 13. SS divizije zajedno sa ustaama krenule su u opti napad na jedinice 38. divizije. Napadnuti su poloaji 21. brigade na sektoru Moranjci-Falei, poloaji 18. brigade kod Raljeva i poloaji 17. brigade i Posavsko-trebavskog odreda kod Donjeg Srebrenika. Borba je trajala od 16 do 21 as, kada je neprijatelj uspio, uz pomo artiljerijske vatre, da ovlada Donjim Srebrenikom. Sutradan ujutro u 5 asova, bataljoni 17. majevike brigade izvrili su protivnapad. Borba je trajala do 11 asova, neprijatelj se odrao, a 17. brigada je sa Posavsko-trebavskim odredom morala da odstupi na liniju Straa-Zahirovii-Kuge, odakle je istog dana (3. X.) Posavsko-trebavski odred upuen u Smoluu zaseok G. Sela, radi obezbjeenja divizijske bolnice.64 im su jedinice NOV i POJ bile odbaene sa poloaja sa kojih su ugroavale saobraaj i uporita na komunikaciji Brko-Graanica, jedinice 13. SS divizije i ustae vratile su se u svoja uporita. Sutradan, 4. oktobra, 4. bataljon 17. brigade uao je bez borbe u Donji Srebrenik, a 1. i 3. bataljon oko 14 asova u Gornji Srebrenik, gdje nisu zatekli neprijatelja. Obavijeten da se neprijatelj povlai sa sektora koji su drale jedinice 18. i 21. brigade, tab 38. divizije naredio im je da nastupaju prema Sokolu i Graanici, a 17. brigadi u pravcu Srnica, ostavljajui inicijativu jedinicama da po svojoj procjeni odlue kada e napasti neprijateljska uporita. Osamnaesta brigada je slomila spoljnu odbranu Graanice i upala u grad. U ulinim borbama neprijatelj se uporno branio iz bunkera i utvrenih zgrada, koje se nisu mogle zauzeti bez tekog oruja.
63 64

Zapovijest taba 38. divizije od 2. X 1944. (Zbornik IV, knj. 30. dok. 11. strana 58-61). Izvjetaj taba 38. divizije od 4. X 1944. (Zbornik IV, knj. 30, dok. 16. str. 77-79).

239

Poto je nekoliko dana provela na ienju terena od etnikih bandi na Majevici, 28. divizija je, po nareenju Vrhovnog taba od 5. oktobra, 65 nou 6/7. oktobra, prela Drinu kod Kozluka. Zbog odlaska 28. divizije u Srbiju, tab 3. korpusa naredio je 6. X 1944. tabu 38. divizije da glavninu svojih snaga (17. i 21. brigadu) orijentie na prostoriju juno od linije eli-Koraj-Bijeljina sa zadatkom da protjera etnike i zelenokadrovce sa terena, izvre mobilizaciju i zatvore komunikacije koje iz Brkog izbijaju u rejon Tuzle. im je primijetio koncentraciju jedinica 38. divizije na pravcu Tuzla-Brko, neprijatelj je, u periodu od 9. do 12. oktobra, svakodnevno napadao na poloaje 21. i 17. brigade na liniji Begovii-Straa-Vakuf-Jablanica-Boii, ali se predveer povlaio.66 Osamnaestu brigadu i Posavsko-trebavski odred, koji je poslije odlaska 17. brigade bio pod njenom operativnom komandom, istim nareenjem tab 3. korpusa je postavio na sektor Srebrenik-Seona-Rati, sa zadatkom da zatvore pravce koji iz Graanice i Srnica vode prema Tuzli, da razoruavaju zeleni kadar i vre mobilizaciju. 67 Osmog oktobra, ujutro u 6 asova, Posavsko-trebavski odred je krenuo iz Smolue u Srebrenik sa zadatkom da zatvori pravac Srnice-Srebrenik-Tuzla. Po nareenju taba 38. divizije odred je jednu svoju desetinu uputio da obezbijedi prenoenje tekih ranjenika iz divizijske bolnice u Smoluoj u bolnicu 3. korpusa u Tuzli.68 U skladu sa direktivom Vrhovnog taba da se pristupi intenzivnom ruenju komunikacija da bi se sprijeilo odstupanje neprijateljskih jedinica ka zapadu, 18. hrvatska brigada, Tuzlanski i Posavsko-trebavski NOP odred su, polovi Zbornik IV. knj. 29. dok. 137, str. 585. 66 Polazei u jednu od ovih akcija, esesovci su 9. oktobra upali u Karavlaku Maou, pokupili 28 seljaka doveli pred jednu kuu i tu ih pobili i zapalili. U isto vrijeme u Brki su streljali 6 lica od kojih je jedno imalo samo 16 godina (Referat dravne komisije za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa Bosne i Hercegovine (Arhiv VII fond NOP-a k. 312, br. 1. reg. br. 43). 67 Zbornik IV, knj. 30. dok. 24. str. 118-119). 68 Arhiv VII, fond NOP-a k. 1258 f. 2. reg. br. 1.

240

nom oktobra, poruili vie mostova na komunikacijama Graanica-Tuzla i Srnice-Tuzla.69 Polovinom oktobra (15. X) tab 3. korpusa je naredio da 18. hrvatska brigada preuzme garnizon Tuzlu od 19. brianske brigade 27. divizije. Na prijedlog taba 18. hrvatske brigade, zbog promjene situacije na sektoru Srnice-Gradaac, uslijed odlaska jedinica 13. SS divizije, tab 3. korpusa je dozvolio da 18. hrvatska brigada ostane na pomenutom sektoru, a ulogu garnizona u Tuzli preuzela je 21. brigada. esnaestog oktobra 1. bataljon 28. puka 13. SS divizije je napustio Srnice i krenuo u rejon prikupljanja - Brko, pa su jedinice 18. brigade i Posavsko-trebavskog odreda ule u to dugo branjeno uporite neprijatelja i raskrsnicu puteva u Posavini. Sutradan, 17. oktobra, bataljoni 18. hrvatske brigade i Posavsko-trebavski odred su oslobodili Gradaac. Poznavajui raspoloenje naroda u Gradacu i okolini, a uzimajui u obzir tadanju veoma povoljnu vojno-politiku situaciju (borbe na prilazima Beograda i odlazak 13. SS divizije iz sjeverozapadne Bosne), tab 18. brigade uputio je pismo zelenokadrovskoj posadi u Gradacu obavjetavajui je o namjeri partizana da uu u Gradaac, te je zatraio da ne prua uzaludan otpor. Od zelenokadrovske posade je stigao pozitivan odgovor, pa su jedinice brigade i odreda bez borbe ule u Gradaac srdano doekane od naroda koji je razdragan izaao na ulice. Narod je bio uvjeren da se, ovog puta, radi o konanom osloboenju grada i itavog kraja. Oekivao se veliki priliv novih boraca, pa su i odrani brojni sastanci. tab 18. brigade je izdao letak graanima Gradaca i okoline, u kojem se opirno govorilo o uspjesima saveznika i NOV, posebno u Srbiji i Bosni i Hercegovini, i o vojnopolitikoj situaciji u istonoj Bosni.70 Brigada je u Gradacu i okolini razvila znatnu politiku aktivnost. Organizovano je pet uspjelih zborova i dvije posjeene konferencije. Na zboru u Gradacu je prisustvovalo oko 500 osoba. Bataljoni su takoe organizovali konferencije u selima u kojima su bivakovali. Odrane su i 3 kulturno69 711

Izvod iz operacijskog dnevnika taba 38. divizije od 1 do 15. X 1944. (Zbornik IV. knj. 30. dok. 52, str. 262-268). Arhiv VII, fond NOP-a, k. 1259, f. 5, reg. br. 10. i 11.

241

umjetnike priredbe. Iz Gradaca i najblie okoline u brigadu i odred stupilo je 68 omladinaca i omladinki. Zajedno sa brigadom u Gradaac je stigao i aktiv politikih radnika Posavine i Trebave. Oni su u Gradacu i blioj okolini za kratko vrijeme razvili znatnu djelatnost. Sreski komitet KPJ Gradaac djelovao je tada u okrnjenom sastavu i imao svega 4 lana. (U 18. brigadi se nalazio lan sreskog komiteta Ilija Matanovi, kojeg ni poslije niza intervencija tab 18. brigade nije htio vratiti.) Na podruju sreza djelovalo je 20 komunista. Sreski komitet Modria imao je pet lanova i rukovodio partijskom organizacijom sreza od 56 lanova. I tu je bila slina situacija kao u srezu Gradaac. Sekretar sreskog komiteta Slobodan Jankovi odan zadran je na dunosti politikog komesara komande mjesta Gornja Tuzla, iako je OK KPJ za Trebavu i Posavinu intervenisao da se vrati na svoju dunost. Bilo je prijedloga da za sekretara doe Trivo Dakanovi, koji se nalazio na neosloboenoj teritoriji. Sreski komitet SKOJ-a za Gradaac (sekretar Dana Simi) imao je 4 lana, a Sreski komitet za Modriu (sekretar Ahmet ati) 3 lana. U Gradacu je djelovao i aktiv SKOJ-a od 5 lanova, a u Modrii jedan aktiv sa 4 lana. Pri komandi Posavsko-trebavskog podruja djelovalo je 6 komunista, a u Posavsko-trebavskom odredu 22 lana KPJ i 8 lanova SKOJ-a. Okruni narodnooslobodilaki odbor jo nije bio u stanju da sazove okrunu izbornu skuptinu, jer je najvei dio teritorije okruga bio zaposjednut trupama neprijatelja. Jedino su u Gradacu izvreni izbori za Gradski narodnooslobodilaki odbor. Organizacija ena u Gradacu i okolini nije obnovljena. U mjestu su se poeli odravati sastanci ena po mahalama.71 Slobodna teritorija sa centrom u Gradacu nije se mogla proiriti, jer su jedinice 18. brigade i Posavsko-trebavskog odreda bile viestruko slabije od neprijateljskih jedinica, a i zbog razvoja situacije u dolini Drine. U Posavinu i na Trebavu do januara 1945. nisu mogle biti orijentisane jae snage NOV i POJ.
71

Izvjetaj sekretara OK KPJ za Trebavu i Posavinu od 23. X 1944. i izvjetaj sekretara OK SKOJ-a od 21. X. 1944. Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 10/440-442 i 387-388.

242

Sutradan, poslije osloboenja Gradaca (17. oktobra 1944) voena je borba sa ustaama koji su poli iz Dubrava da ovladaju Srnicama. Poslije toga, u narednih desetak dana, 18. hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred su se spustili u Posavinu i vodili svakodnevne borbe sa etnicima, ustaama i zelenokadrovcima. Iz izvoda operacijskog dnevnika taba 38. divizije vidljivo je da su te borbe bile svakodnevne i otre. Osamnaestog oktobra napadnuti su etnici u selu Avramovini, a 19. oktobra partizani su uli u Lukavac. Istog dana voena je borba kod Srnica sa 1. i 5. bataljonom 6. posavske brigade Trebavskog etnikog korpusa. Poginula su 3 etnika, a vie ih je ranjeno. Nakon borbe ovi etniki bataljoni su odstupili prema Posavini.72 Slijedeih dana nastavljene su borbe oko Gradaca: - 20. oktobra voena je borba sa etnicima kod abara; - 21. oktobra sa zelenokadrovcima kod Mionice; - 22. oktobra kod Turia dolo je do jae borbe sa etnicima, ustaama i zelenokadrovcima koji su pokuali da prodru u osloboeni Gradaac;
72

Od aprila do oktobra 1944, kada na Trebavi i Posavini nije bilo jedinica NOV i POJ, etnici su se uz pomo okupatora osnaili i organizovali u sedam brigada od kojih su 1, 2, 3. i 4. brigada bile trebavske, a 5, 6. i 7. posavska. Draa Mihailovi, koji se iz Srbije, pod pritiskom jedinica NOV, povukao pred kraj septembra 1944. u Semberiju, stigao je 1. oktobra preko Potoara-Begovae i Broda u abare. Sutradan je sa lanovima etnikog Centralnog nacionalnog komiteta poao u obilazak etnikih jedinica u Posavini. U abarima je odran sastanak etnikih komandanata sa Trebave i Posavine i iz centralne Bosne. Tada je donijeta odluka o formiranju Trebavskog etnikog korpusa. U prvoj polovini oktobra Draa je u Obudovcu, Tolisi, Avramovini, Vranjaku i Kouhama odrao zborove na kojima je pozivao narod i etnike u borbu protiv partizana. Polovinom oktobra Draa Mihailovi je sa pratnjom krenuo na Ozren, gdje je 17. oktobra izdao zapovijest o formiranju Sjeverne grupe bosanskih etnikih korpusa u koju su uli Trebavski, Majeviki i Ozrenski korpus i etnika komanda zapadne Bosne sa svojim jedinicama. Draa Mihailovi je sa Ozrena preko Krivaje otiao na planinu Zvijezdu, gdje e u selima Okruglici i Srednjem ostati i do sredine decembra 1944. godine. Pojava Drae Mihailovia u Posavini iznenadila je tab 3. korpusa, pa je traio od obavjetajnih organa 38. divizije da provjere tu vijest. Zbog toga je obavjetajni oficir 38. divizije odrao sastanak u Brnjiku sa saradnicima NOP-a, meu kojima su bili i lanovi KPJ Salil Mehiki i Ruveid Salihovi. Oni su izjavili da je Draa Mihailovi, poslije bjekstva iz Srbije bio na Majevici i Semberiji i da je odatle sa pratnjom od oko 150 etnika preao kroz Begovau na putu za Posavinu. Zelenokadrovci iz Begovae su zadrali Drainu kolonu, ali su je propustili na intervenciju komandanta 13. SS divizije iz Brkog.

243

- 23. oktobra voena je borba sa 7. posavskom brigadom Trebavskog etnikog korpusa, a u noi 24/25. oktobra izvren je napad na Skugri, kada su protjerane 3. i 4. etnika trebavska brigada; - 26. oktobra voena je borba kod Ledenica sa etnicima, ustaama i zelenokadrovcima pri njihovom pokuaju da prodru u Gradaac. Borba je trajala 4 sata i neprijatelj je odbijen, uz. osjetne gubitke. Gradaac je naputen 27. oktobra zbog polaska brigade na novi zadatak a uz put, 28. X napadnute su ustae u Dubravama, kada je poginulo 5 ustaa i 10 zarobljeno.73 Sutradan - 29. oktobra kod sela Maoe predalo se 18. hrvatskoj brigadi oko 700 esesovaca - pripadnika 28. puka 13. SS Handar divizije. Osamnaesta brigada je za popunu svojih jedinica zadrala je 180 vojnika sa 8 mitraljeza, a ostale je uputila tabu 38. divizije koji je 182 vojnika sa 6 mitraljeza predao 17. majevikoj brigadi, a ostale 21. brigadi i drugim jedinicama. 74 Nakon odlaska jedinica 13. SS divizije, u Bjeljinu su 22. oktobra uli etnici i privremeno uspostavili svoju vlast. Doznavi za to, tab 3. korpusa naredio je 25. oktobra 1944. tabu 38. divizije da jednu svoju brigadu uputi u pravcu Bijeljine. Sedamnaesta brigada, koja je odreena da izvri taj zadatak, stigla je do Bogutovog Sela i tu doznala da su u Bijeljinu stigle jake njemake snage. To su bile jedinice 1.
73 74

Zbornik IV, knj. 30, dok 86, str. 522-523. Osipanje ljudstva iz 13. SS divizije otpoelo je koncem ljeta 1944. godine, prije osloboenja Tuzle. Vee grupe dezertera koje su lutale po okolnim selima, javljale su se jedinicama NOV i POJ, a jedan broj se zadravao po selima Majevice, Semberije i Posavine, i prikljuivao jedinicama bosanskih planinaca. U vezi sa takvim stanjem u ovoj diviziji raspravljalo se u najviim njemakim vojnim krugovima u NDH. Bilo je prijedloga da se ona rasformira, ali do toga ipak nije dolo. U drugoj polovini oktobra jedan dio jedinica ove divizije je prebaen u iri rejon Zagreba, a drugi dio prema Dravi, poto im je prethodno oduzeto teko naoruanje. Protivtenkovski divizion 2. bataljona 28. puka Nijemci su odmah razoruali, jer su sumnjali da e dezertirati. esnaestog oktobra otpoele su pripreme za naputanje terena sjeveroistone Bosne. Do 21. oktobra 28. puk se prikupljao u irem rejonu Brko-Bijeljina, a 27. puk je prebaen prema Zagrebu. U toku prevoenja pobijegla su 642 vojnika ovog puka. Neke jedinice divizije ostale su izvjesno vrijeme u sjevernoistonoj Bosni, pa su polovinom novembra upuene preko Brkog za Batinu, gdje su se tada na Batinskom mostobranu vodile teke borbe, izmeu Nijemaca, jedinica NOV (51. divizija) i sovjetske armije. (Informacija taba 3. korpusa od 12. XI 1944. (Zbornik IV, knj. 30. dok. 82, napomena 7. 8. str. 491-492); Arhiv VII, fond NOP k. 1258. f. 3. reg. br. 26; k. 1259. f. 1, reg. br. 9.

brdske divizije koje su zaposjele obalu Drine u duini od 70 km, od Zvornika do ua Drine u Savu, kako bi obezbijedile pomenutu komunikaciju za povlaenje dijela snaga Grupe armija E na sjever. Zbog izmjene situacije, tab 3. korpusa naredio je tabu 38. divizije da 17. majeviku brigadu uputi na zatvaranje pravca Zvornik-Tuzla, a njene poloaje na zatvaranje pravca Brko-Tuzla. Poetkom novembra 18. hrvatska brigada i zaposjela prostoriju Boii-Jablanica-Lopare, dok je 21. brigada ostala u Tuzli i Poarnici. Prije nego to se postavila na odreenu prostoriju, 18. hrvatska brigada je likvidirala neprijateljska uporita u Brki, Rahiu i Pukiu, a 4. novembra je napala neprijateljska uporita u eliu, Ratkoviu i na Oglavku. Poslije due borbe neprijatelj je protjeran iz Ratkovia, a u eliu i na Oglavku se odrao.73 Poslije odlaska 18. brigade Posavsko-trebavski odred je ostao vie od dva mjeseca jedina jedinica NOV i POJ na irokom podruju zapadnog dijela Majevice i junog dijela Posavine. On je ne samo uspjeno zatvarao pravac Srnice-Tuzla, nego je vrio aktivna djejstva na podruju Posavine i zapadnih ogranaka Majevice. Odred je stalno imao inicijativu u svojim rukama. Komandant odreda Pero Bosi je tako vjeto umio izabrati mjesto i vrijeme napada, da je neprijatelja uvijek iznenadio i nanosio mu znatne gubitke iako je brojno stanje ljudstva i naoruanja bilo malo. U novembru je u odredu bilo samo 170 boraca koji su bili naoruani jednim minobacaem, sa 6 pukomitraljeza, 20 automata, 144 puke, 2 protivtenkovske puke i 100 bombi. 76 U toku druge polovine novembra Posavsko-trebavski odred je izveo 5 znaajnih akcija. Najvea je izvedena 17. novembra. Odred je dobio zadatak da snabdije bolnice u Tuzli i seljane ekovia koji su oskudijevali u hrani. tab odreda je izabrao za objekat napada magazin i tale na imanju Danke Lazia u Ceriku. Trebalo je proi izmeu mnogih neprijateljskih uporita i vratiti se cestom sa plijenom. Po noi je
75 76

Izvjetaj taba 18. brigade od 18. XI 1944. (Zbornik IV, knj. 30. dok. 100. str. 578-582). Pregled brojnog stanja 3. korpusa od 29. XI 1944. (Zbornik IV, knj. 30. dok. 128. str. 729.)

245

krenula kolona na elu sa komandantom Perom Bosiem i Ilijom Kaurinoviem. Najprije su protjerali etnike iz Srnica i Donjih Hrgova, a u svanue su se nali u Ceriku. Iz minobacaa su ispalili jedinu minu koju su posjedovali, a zatim juriem rastjerali etnike. Dok je jedna eta tovarila i gonila plijen, druga eta se uputila prema Bijeloj i Dubravama da sprijei intervenciju neprijatelja iz tih uporita. Kada su ustae primjetile da su znatno brojniji, poeli su juriati prema koloni koja se kretala cestom od Bijele prema pionici. Neprijateljski napadi su odbijeni, mada su borci raspolagali ogranienom koliinom municije. Kada se kolona pribliavala prvim kosama pred pionicom, put su joj preprijeili etnici zaposjevi okolne kose. Pero Bosi je naredio juri i etnici nisu imali hrabrosti da doekaju partizane. Kod Srpske pionice su se zatim slivale etnike kolone koje su imale namjeru da odatle izvre odluujui napad na kolonu. Borci odreda su uzeli zaklone i mirno ekali da neprijatelj napadne. Kada su etnici prili poloajima na stotinjak metara najedanput im je ponestalo hrabrosti, pa su poeli da se vraaju. Kolona sa hranom i ranjenicima je stigla u Srebrenik, a za njom i ostali borci, radosni zbog izvrenja tako tekog zadatka. Sedam dana poslije ove akcije, 22. novembra, izvren je napad na pioniki entniki bataljon koji je imao 80-90 etnika. Dva etnika su ubijena, a predali su se komandant bataljona, jedan komandir ete i nekoliko etnika. Poto se znalo da nisu inili zloine, oni su ostali u odredu kao borci. Tako je odred nastavio svoja ofanzivna dejstva prodorima prema neprijateljskim uporitima. Dvadeset petog novembra napao je neprijateljsko uporite u Srnicama, gdje su se tog dana koncentrisali posavski etnici i ustae. Iako je neprijatelj raspolagao znatno jaim snagama, odred ih je razbio. Ubijeno je desetak neprijateljskih vojnika, a vei broj je ranjen.77 Odred nije bio okrenut samo Posavini, nego je vrio akcije i u zapadnom dijelu Majevice, pa je 27 novembra napao etnike u Jasenici. Ubijeno je 7 etnika. Od narodnih ne77

Arhiv VII, fond NOP k. 408, f. 3, br. reg. 19.

246

prijatelja je konfiskovano 35 goveda koja su preko Komande podruja upuena u Tuzlu. Tridesetog novembra napadnute su ustae u Obodnici i Gornjoj Dragunji kada su ubijena dvojica ustaa, a etiri zarobljena. U novembru je odred i dalje jaao, usavravao svoju organizacijsku i formacijsku strukturu, poveavao brojno stanje i vatrenu mo, vaspitavao i vojniki izgraivao borce i starjeine, pojaavao udarnu snagu i unapreivao borbene taktike postupke. U njegovom sastavu borili su se, rame uz rame, Srbi, Muslimani i Hrvati i pripadnici drugih naroda i narodnosti, to je bio znaajan doprinos ostvarivanja politike bratstva i jedinstva. Povodom proslave Dana oktobarske revolucije u odredu je, kao i u ostalim jedinicama 3. korpusa, sprovedeno petnaestodnevno takmienje po sljedeim propozicijama: - ko e neprijatelju nanijeti najvie udaraca, - vrenje diverzija, - borbena obuka i obuka u rukovanju naoruanjem, - politiko vaspitanje boraca i politiko djelovanje na terenu, - kulturno-prosvjetni rad. Takmienje je poelo 21. oktobra a zavreno je 6. novembra 1944. godine. U decembru 1944. dolo je do osjetnog porasta broja boraca Posavsko-trebavskog odreda. Prvog decembra odred je imao 194 boraca, a 29 decembra taj broj je povean na 340. Do poveanja je dolo uslijed mobilizacije novog ljudstva iz sela oko Srebrenika, Jasenice i Srnica i dolaskom Branskog bataljona, kojim je komandovao Devad Kobi, u sastav Odreda, po nareenju taba 3. korpusa od 21. decembra. Od tadanje dvije ete formirana su dva bataljona - Prvi i Drugi. Trei bataljon odreda postao je Branski bataljon u koji je, po nareenju taba 3. korpusa, upuen jedan broj rukovodioca iz odreda poto su dotadanji lanovi taba bataljona: Devad Kobi, Salih Mehiki, Adem Muminovi i Cazim Beirovi ostali na terenu oko Brkog, kao politiki radnici. Krajem decembra 1. bataljon je brojao 118, 2. bata247

ljon 122, a trei 100 boraca. Sada je proiren sektor dejstva odreda i na teren jugozapadno od Brkog, pa je on kontrolisao sektor Srebrenik-pionica-Maoa. U to vrijeme tab odreda sainjavali su: Pero Bosi, komandant, Cvijetin Vasi, zamjenik komandanta; Savo ivkovi, politiki komesar; Petar Kaurinovi, zamjenik politikog komesara; Pavle Zari, obavjetajni oficir; Selena Stojevi, rukovodilac SKOJ-a (kasnije Razija Mujki); Alija Repi, intendant i Bahrija Izbetbegovi, ekonom taba. tab 1. bataljona je imao sljedei sastav: Nedo Pisarevi, komandant; Halil Majstorovi, zamjenik komandanta; Ekrem Taslidi, politiki komesar; Milan Kajgani, zamjenik politikog komesara; Boko Davidovi (kasnije Jovica Jovievi), rukovodilac SKOJ-a. 1. eta: Milan Kresoje, komandir (kasnije je postao komandant 1. bataljona); Muharem Ibrali, politiki komesar; Almaz Bristri, zamjenik komandira. 2. eta: ore Brki, komandir; Zahid Zei, politiki komesar i Ibrahim Pobri, zamjenik komandira. 3. eta: Rizo Herinovi, komandir; Stjepan Tei, politiki komesar (kasnije Muhidin Muti) i Hamid Ali, zamjenik komandira. tab 2. bataljona su inili: Pavle Mihalji, komandant; Ilija Kaurinovi, politiki komesar (poslije Ilijinog ranjavanja za politikog komesara je doao Mitar Mitrovi); Cviko Bosi, zamjenik komandanta; Kadro Rami, zamjenik komesara (premjeten kasnije za politikog komesara 3. bataljona); Mehmedalija Mulaehaji, intendant i Vojko Savi, obavjetajni oficir. 1. eta: oko Paji, komandir (od februara 1945. Ilija Milovanovi); Mitar Mitrovi, politiki komesar (od februara 1945. Mehmed Sarajli) i Cvijetin Petrovi, zamjenik komandira. 2. eta: Ilija Milovanovi, komandir (kasnije Pero Stevi); Fadil Zei, politiki komesar (kasnije Bego Bajraktarevi) i Jovan Jeremi, zamjenik komandira. 248

3. eta: Zaim Zaimovi, komandir (kasnije Beir Deli); Perica Kosik politiki komesar (kasnije Hasan Deli) i Adem Gibi, zamjenik komandira. Komandir ete, koja je kasnije formirana, bio je Alija Mamela, a politiki komesar Bego Bajraktarevi. tab Treeg bataljona sainjavali su: Alija Musli, komandant; Cviko Bosi, zamjenik komandanta; Muharem Ibrali, politiki komesar (kasnije Kadro Rami); Milan ljoki, intendant; Jovo Bradaevi, obavjetajni oficir i Ferid Hasanbegovi, rukovodilac SKOJ-a. 1. eta: Suljo eerbegovi, komandir; Fehim Klebi, politiki komesar. 2. eta: Began Slomi, komandir; Ibrahim Imamovi, politiki komesar. Jedan od komesara ete bio je kasnije i Hasan Begi. Prilikom formiranja bataljona u etama nisu postavljeni pomonici komesara eta. Njihovu dunost partijskih rukovodilaca, odnosno sekretara elija KPJ u etama, vrili su komesari eta. Kasnije su u nekim etama postavljeni pomonici komesara. Svi rukovodioci u tabovima bataljona i komandama eta bili su lanovi KPJ. Tako je na primjer, prilikom formiranja 2. bataljona u njemu djelovalo 15 lanova KPJ. Partijsko-politiki rad odvijao se intenzivno u etama i bataljonima odreda. Svakih deset dana pravio se novi plan politikog rada. Obiljeavani su znaajni datumi iz narodnooslobodilake borbe i istorije radnikog pokreta. Povodom godinjice Drugog zasjedanja AVNOJ-a, Prvog zasijedanja ZAVNOBiH-a i 28-godinjice oktobarske revolucije u jedinicama je govoreno o znaaju tih dogaaja. lanovi SKOJ-a proraivali su sljedee teme: 1) SKOJ u surovoj koli rata; 2) Nova uloga mlade generacije i zadaci SKOJ-a; 3) Direktiva CK SKOJ-a za rad u vojsci; 4) Rezolucije zemaljske konferencije SKOJ-a; 5) O Savezu mlade generacije; 6) Omladina i narodna vlast; 7) Nacionalno pitanje u svjetlosti NOB-e i jo osam tema. 249

Borci su svakodnevno pratili razvoj vojno-politike situacije u naoj zemlji i na saveznikim frontovima. Naroita panja u politikom radu posvjeena je onim borcima koji su ranije bili u neprijateljskim formacijama i tamo stekli izvjesne navike koje nisu odgovarale borcima NOV i POJ. Politikim radnicima u odredu pomagali su lanovi Okrunog komiteta KPJ i SKOJ-a za Posavinu i Trebavu ije je sjedite takoe bilo u Srebreniku. Srebrenik je u ovo vrijeme, kao ranije Gradaac, postao centar iz koga su prema teritoriji Posavine i Trebave djelovali partijsko-politiki organi, vojnopozadinske ustanove i odred kao borbena formacija. esto su partijsko-politiki radnici sa terena ili sa jedinicama odreda u mnoga sela i tamo odravali sastanke sa aktivistima NOP-a.
* .

U decembru 1944. i januara 1945. godine na teritoriji Posavine i Trebave se, pored njemakih jedinica, koncentriu jae snage ustaa i etnika. Ustae koje su pobjegle iz osloboenih krajeva Bosne i Hercegovine skupljaju se na podruju Odaka, Garevca i Pruda i u okolini Brkog. Ograuju se zidanim bunkerima i napadaju na okolna mjesta, vrei teke zloine. Sedmog i osmog decembra 1944. godine ustae su upale u Novi Grad i Donju Dubicu i pobili veliki broj mukaraca, ena i djece. U Novom Gradu ubili su 72 ovjeka, u Donjoj Dubici 180 ljudi. itav jedan zaseok Donje Dubice (Trnjak) od 60 kua ostao je bez ijednog ivog stanovnika. Tada je ubijeno 535 lica.78 Prvog decembra 1944. ustae iz 3. satnije 6. bojne su pokupile 78 stanovnika iz Bosanskog Samca i Tiine, preveli ih preko Save i pobili. Samo tri ovjeka - Stanko Risti, Jovan Palenica i Marko Joci - uspjeli su da se spasu, skoivi u zaleenu Savu. Sedmog januara 1945. ustae su u iznenadnom napadu zauzeli Modriu i pobili 69 lica. Pred pravoslavnom crkvom gdje su vjernici doli da obave boinu molitvu, ustae su ubile 39 Srba, a u divljanju po gradiu jo
78

Izvjetaj kotarskog predstojnika Marka Ralice, Velikoj upi Posavje. (Arhiv, VII, fond NDH, k. 60, f 2-A, reg. br. 2.)

250

i 30 graana. Popalili su jednu treinu zgrada, a sa mnogih drugih odnijeli prozore i vrata. Modria je ostala pusta, jer je stanovnitvo izbjeglo u Gradaac, Skugri i Vranjak. U Oraju su ustae na pazarni dan odveli sa pijace 28 Srba i pobili ih. Trideset prvog decembra 1944. i 2. januara 1945. ustae predvoene Avdanom Hasiem i Skicom, upale su u Miloevac, Pisare, Crkvinu i Slatinu gdje su pobili i zaklali mnogo ljudi i popalili i opljakali kue. Ni etnici u Posavini nisu u svojim zloinima zaoslajali iza svojih saveznika ustaa. Na novu 1945. godinu etnici su upali u hrvatska sela Domaljevac, Bazik, Garevac, Rijeane i Ote, gdje su opljakali i ubijali nasumice.79 Samo u Garevcu su ubili oko 60 ljudi. U kui Joze Dubravca naeno je 46 ubijenih seljaka. U selu Penik etnici su 13 januara 1945. pobili mnoge ljude, meu njima i katolikog upnika. 80 Nita nije bilo bolje ponaanje etnika ni u selima sa srpskim stanovnitvom. U Crkvini su ubili Milorada Stojanovia i Jelu Markovi, u Obudovcu Dimitrija Filipovia, u Bukviku Radojku uri, Cviju Dragaevi, Simku Tanackovi, M i k u Mikia i Peru Lukia. U Bukviku, Donjem i Gornjem abaru i Vujiiima etnici su uzeli kao taoce roake boraca NOV i POJ i prijetili im da e ih pobiti.

Pod pritiskom jedinica 13. i 14. korpusa i 37. divizije NOV, etnike jedinice koje su se koncentrisale u junom dijelu zapadne Srbije povukle su se krajem novembra i poetkom decembra 1944. u jugoistonu Bosnu, odakle su 8. decembra krenule na sjever. Poto je glavnina jedinica NOV i POJ u istonoj Bosni tada bila zauzeta borbama sa Nijemcima na sektoru Zvornik-Kozluk-Janja, to su prema etnicima bile orijentisane slabije snage koje su ih zadravale odbranom preko Romanije i Javor-planine. Zauzevi Vlasenicu, ova etnika grupacija jaine od preko deset hiljada
79 80

Izvjetaj OK KPJ od 10. I 1945. (Arhiv IRP, Sarajevo, Zbirka NOR-a, kat. br. 4923). Arhiv VII, fond NDH, k. 178, f. 8 reg. br. 42.

251

etnika, stigla je 19. decembra na iru prostoriju ekovia, ime su ozbiljno ugrozila bok snaga NOVJ koje su se u to vrijeme borile protiv Nijemaca u dolini Drine. Zbog toga je tab June operativne grupe, pod ijom se operativnom komandom nalazio 3. korpus, naredio tabu tog korpusa da glavninu svojih jedinica skine sa fronta na Drini i uputi u susret etnikoj grupaciji. tab 3. korpusa naredio je 20. decembra tabu 27. divizije da jedinice pod njegovom komandom krenu usiljenim marem preko Cikota na ekovie i napadnu etniku grupaciju. Istovremeno je 18. brigada 38. divizije krenula preko Paprae ka Borogovu, a 17. brigada 38. divizije na sektor urevik-Kladanj. 8 ' Poto je doao do zakljuka da etnika lijeva kolona ima namjeru da se prebaci na Ozren i odatle sadejstvuje desnoj koloni u napadu na Tuzlu, tab 3. korpusa naredio je, 21. X I I 1944, Tuzlanskom i Posavsko-trebavskom NOP odredu da se postave na prostoriju ivinice-Purai i da odbiju napade ozrenskih i srbijanskih etnika u pravcu Tuzle. Tuzlanski odred je rasporeen na sektor ivinice-urevik. On je u to vrijeme bio dva puta brojniji od Posavsko-trebavskog odreda, pa je i dobio vei rejon. Posavsko-trebavskom odredu je nareeno da zauzme poloaj u Puraiu i Lukavcu i da aktivno dejstvuje prema etnicima na Ozrenu. Oba odreda su morala da odravaju meusobnu vezu i da se po potrebi pomau.82 esnaesta muslimanska i 19. biranska brigada 27. divizije su 22. decembra napale etnike u ekoviima i nanijele desnoj etnikoj koloni teke gubitke. To je bio jedan od prelomnih momenata u borbi za unitenje etnike grupacije koja je nadirala prema Tuzli.83 Iskoristivi privremenu nadmonost, etnici su pod neposrednom komandom Drae Mihailovia uporno nastojali da poprite borbe prenesu prema Tuzli. Desna etnika kolona je 26. decembra nadirala pravcem Mea-Poarnica. Sa
8 Zbornik IV, knj. 31. dok. 83; str. 358. 82 Nareenje taba 3. korpusa od 21. XII 1944. tabovima Tuzlanskog i Posavsko-trebavskog odreda. (Zbornik IV, knj. 31. dok. 85, str. 365-366). 83 Zapovijest taba 27. divizije od 23. XII 1944. (Zbornik IV, knj. 31. dok. 91. str. 384-385.).

252

njom su upornu borbu vodile jedinice 38. divizije na liniji aklovii-Poarnica. Jedan dio ove kolone zadrale su jedinice 23. divizije 14. korpusa na sektoru Kamenica-Papraa. One su po pristizanju iz Srbije uvedene u borbu protiv etnike grupacije, sa ciljem da im iz pozadine nanesu udar. Lijeva neprijateljska kolona je pokuavala da prodre ka Tuzli pravcem Stupari-ivinice. Sa njima su vodile borbu jedinice 27. divizije na liniji Joje-Majdan-Noajevii-Matijevii.84 Draa Mihailovi je 18, 19, 20, 21. i 22. decembra slao depee i nareenja Komandi sjeverne grupe bosanskih etnikih korpusa da Ozrenski etniki korpus dejstvuje dolinom Spree prema Tuzli, a Trebavski etniki korpus pravcem Srnice-Srebrenik-Tuzla. 83 Dvadeset drugog decembra etnici sa Ozrena su jaim snagama iznenadno napali dva bataljona Posavsko-trebavskog odreda na poloajima vie Puraia. U napadu su zajedno sa etnicima uestvovali i zelenokadrovci iz Graanice. Borba je bila veoma teka, pa se odred, uslijed nadmonosti neprijatelja, morao povui na desnu obalu Spree. Ka mostu na rijeci Sprei jurili su borci odreda, a s druge strane i etnici da im presijeku odstupnici. Komandant odreda Pero Bosi i komesar 2. bataljona Ilija Kaurinovi su mitraljeskom vatrom spreavali pribliavanje etnika mostu. Sve jedinice su uspjele prijei, izuzev jedne ete 1. bataljona sa kojom su se nalazili zamjenik komandanta, pomonik komesara bataljona i rukovodilac SKOJ-a. eta je brojala 34 boraca i imala je osim ostalog oruja i 2 pukomitraljeza i jednu protivtenkovsku puku koju je nosio Mehmed izmi iz Srebrenika. Istog dana 9 boraca se probilo u sastav glavnine. Sutradan su jedinice Posavsko-trebavskog. i Tuzlanskog odreda izvele protivnapad na etnike i zelenokadrovce, te ponovo oslobodili Purai. Ubili su 5, a zarobili 4 etnika i oslobodili zarobljene borce odsjeene ete, meu kojima i ranjenog komandira 2 ete i zamjenika komandanta 2. ba84 85

Zapovijest taba 27. divizije od 26. XII 1944. (Zbornik IV, knj. 31. dok. 101, str. 417. Izvod iz knjiga depea tab 3. korpusa za decembar 1944. (Zbornik IV, knj. 31. dok. 146, primjedba 101. str. 727).

253

taljona Halila Majstorovia i zamjenika politikog komesara bataljona Milana Kajgania, dok je omladinski rukovodilac odreda Selena Stojevi uspjela da pobjegne iz etnikih ruku. U toj borbi 4 borca su poginula, meu kojima i jedan komandir ete, 9 je ranjeno i 9 zarobljeno.86 Nekoliko dana nakon toga stigla je do taba odreda vijest da su etnici Trebavskog korpusa iz abara, Porebrica, Srnica, i Bijele, koji su krenuli prema Tuzli, napali Srebrenik, koji je branila 1. eta 1. bataljona sa komandirom Milanom Kresojem i Branski partizanski bataljon sa komandantom Devadom Kobiem i komesarom Salihom Mehikiem.87 Kada su etnici napali Gornji Srebrenik, veliki broj aktivista NOP-a je izaao sa borcima na poloaj naoruan sjekirama, vilama, kosama i toljagama, spreman da se do posljednjeg bori i sprijei ulazak etnika u njihovo mjesto. im je tab Posavsko-trebavskog odreda saznao za upad etnika u Srebrenik, odmah je uputio jedinice usiljenim marem iz Puraia ka Srebreniku. U Podoraju su uli da su etnici odstupili, a kada su stigli u Srebrenik, nastalo je slavlje naroda i vojske. U tekim borbama voenim izmeu 24. i 29. decembra na poloajima oko Tuzle, jedinice 27, 38. i 23. divizije su porazile etniku grupaciju. U borbama koje su od 1. do 29. decembra voene sa etnicima Drae Mihailovia u istonoj Bosni, ubijeno je i ranjeno 4.500 etnika, a 520 ih je zarobljeno. Zaplijenjeno je 15 minobacaa, 94 pukomitraljeza, 649 puaka, 3 radio-stanice i mnogo druge opreme. 88 tab 3. korpusa je odluio da se Tuzla koja je bila sredite slobodne teritorije u istonoj Bosni odsudno brani. Svi graani Tuzle bili su spremni na to. ene su same nosile
Arhiv VII, fond NOP-a k. 1627, f. 10, reg. br. 1/1-14. Poto je uestvovao u odbrani Srebrenika, Branski bataljon je izvrio napad na etnike u Jasenici i na ustae u Zoviku, a zatim zaposjeo prostoriju Brnjik-Vraii-Ratkovii-Novi Makovac i povezao se sa 2. krajikom brigadom 17. divizije. tab bataljona je po direktivi Oblasnog komiteta KPJ povezao partijsku organizaciju iz Brkog sa tabovima brigada 17. vidizije da bi obavjetajni podaci, koji su stizali od aktivista . NOP-a iz Brkog, to prije dospijevali do operativnih jedinica (Arhiv, IRP, Sarajevo, Zbirka NOR-a, kat. br. 4919). 88 Zapovijest taba 3. korpusa od 29. XII 1944. (Zbornik IV, knj. 31. dok. 125. str. 604.).
87

254

hranu borcima na poloaj, a omladina je vodila svu brigu o ranjenicima. Pobjedom nad etnicima hiljade ljudi su poteeni od etnikog terora. U narodu je porastao ugled boraca NOVJ, a ujedno je zadat teak udarac unutranjim i vanjskim reakcionarnim snagama.89

RAD KOMANDE POSAVSKO-TREBAVSKOG PODRUJA I POLITIKI RAD NA TERENU Poslije drugog osloboenja Tuzle, u oktobru 1944. godine, ponovo je uspostavljena Komanda Posavsko-trebavskog podruja. Za komandanta je postavljen kapetan, docnije major Nikola Simi, dotadanji naelnik taba 18. hrvatske brigade, a za politikog komesara Boko Milutinovic edo, partijsko-politiki radnik na podruju Odaka i Vujaka. Kapetan Ibro Dogladovi je postao zamjenik komandanta, i ujedno vrio funkciju mobilizacijskog oficira. Saobraajni oficir bio je Ahmet Lonarevi, obavjetajni oficir Jovo Zari, a intendanti ore aji i Milo Nikoli, dok je mjesto referenta saniteta ostalo upranjeno. Mobilizaciji ljudstva za operativne i pozadinske jedinice prilo se u drugoj polovini novembra 1944. Tada je mobilisano 43 ljudi za operativne, a 41 za pozadinske jedinice. U poetku je bilo greaka i promaaja zbog neiskustva. Tako je na primjer, u prvoj polovini decembra 1944. poslato 782 poziva, a odazvalo se svega 247 obveznika od kojih je 114 lica bilo sposobno za vojnu slubu. Pozivi su bili upueni i licima sa teritorije koju nisu kontrolisale jedinice NOV i POJ, nego neprijateljske jedinice, pa se mnogi obveznici nisu mogli odazvati. Veliki broj nesposobnih za vojnu slubu govori da su se sposobni sa te teritorije ve nalazili u jedinicama NOV i POJ ili u neprijateljskim jedinicama. U drugoj polovini decembra mobilisano je svega 75 vojnih obveznika, a u prvoj polovini januara 1945. godine sedamdeset tri. Najvei broj mobilisanog ljudstva rasporeen je u Posavskotrebavski odred, a ostali u partizanske strae, komande
89

Arhiv IRP, Sarajevo, zbirka NOR-a, kat. br. 4871.

255

mjesta, Komandu podruja i opunomostvo OZNE. U Posavsko-trebavski odred je od 1. decembra 1944. do 15. januara 1945. upueno 107 vojnih obveznika. U novembru 1944. u komandi Posavsko-trebavskog podruja radilo je 5 oficira i 2 borca, a partizanska straa imala je 14 boraca sa komandirom i politikim komesarom strae. Komanda Posavsko-trebavskog podruja i Komanda mjesta Srebrenik su imale dosta uspjeha u prikupljanju hrane i stoke koja je upuivana Komandi vojne oblasti 3. korpusa u Tuzli, a sluila za ishranu boraca i ranjenika koji su se nalazili u Tuzli i za narod Sekovia, koji je doekivao zimu bez krova nad glavom i najneophodnijih namirnica. Tada, u novembru i decembru 1944, nije bilo drugih izvora za nabavku hrane, jer su najplodnija podruja istone Bosne - Posavina i Semberija - bile pod kontrolom vrlo jakih neprijateljskih snaga, a iz Srbije jo nisu poeli stizati transporti hrane. Okolina Tuzle je bila siromana u hrani i stoci, a potrebe su bile velike, osobito za ishranu jedinica i ustanova u Tuzli, zatim ranjenika u bolesnika kojih je bilo mnogo u tuzlanskim bolnicama. Zbog toga je pred komande tuzlanskog i posavsko-trebavskog podruja kao primaran zadatak postavljeno pitanje prikupljanja hrane i stoke. Posavsko-trebavski i Tuzlanski NOP odredi su svojim akcijama pomogli da se taj zadatak izvri.90 U Srebreniku je u septembru 1944. godine ponovo formirana Komanda mjesta koja je neprekidno funkcionisala do 15. maja 1945. godine. Za to vrijeme na dunosti komandanta mjesta su bili: Vehid Begi, Midhat Muradbegovi, Mali Ibrievi i Safet Pai. Mehmedalija Mujedinovi je bio politiki komesar Komande mjesta, Ibrahimovi Mustafa intendant, a Demal Ibrahimovi mobilizacijski oficir.

Okruni komitet KPJ je zajedno sa komandom posavsko-trebavskog podruja i tabom Posavsko-trebavskog odreda organizovao, po uputstvu Oblasnog komiteta KPJ, pro* Zbornik IV, knj. 30, dok. 121, str. 694.

256

slavu dvadesetsedmogodinjice oktobarske revolucije u svim selima srebrenike optine. Centralna proslava je odrana 7. novembra u Srebreniku, gdje je i odran veliki narodni zbor, na kojem su, uz prisustvo oko 600 stanovnika, meu kojima je bilo dosta ena - Muslimanki govorili: Nikola Cvijeti u ime Komunistike partije Jugoslavije, Edhem amo u ime organa narodne vlasti i Pero Bosi u ime NOV i POJ. Istog dana je odrana i priredba sa kulturno-umjetnikim programima na kojoj je kulturno-umjetnika grupa Komande Posavsko-trebavskog podruja izvela ske S novi na temu oktobarske revolucije. Kulturno-umjetnika grupa Posavsko-trebavskog odreda takoe je uestvovala u izvoenju programa. Nou 7. novembra na svim okolnim brdima zapaljene su vatre, a u selima su odrane konferencije i priredbe da bi se obiljeila proslava oktobarske revolucije. Stanovnici su u velikom broju prisustvovali proslavi i pokazali interes za ono to se o tom dogaaju govorilo. 91 Polovinom decembra 1944. Inicijativni okruni N 0 0 za Trebavu i Posavinu dostavio je Oblasnom N 0 0 za istonu Bosnu spisak kandidata za izvrni odbor i plenum Okrunog N 0 0 . Shodno odluci Predsjednitva ZAVNOBiH-a od 3. 9. 1944. o razvoju organa narodne vlasti i javne uprave, izvrni odbori okrunih narodnooslobodilakih odbora trebalo je da razviju 9 odsjeka. Za te dunosti bili su predloeni: za predsjednika Mustafa Rustanbegovi, za sekretara Edhem amo, za referenta za privredu Mile Glava, za zdravstvo dr Huso Kapetanovi, za prosvjetu David Davidovi, upravne poslove Ferdo Halajkijevi i bez funkcije ore Mikii. Za plenum Okrunog N 0 0 za Trebavu i Posavinu, odnosno za Okrunu skuptinu predvieni su: Beir Hadiibrahimbegovi, Pero Bosi, Pavo Paji, Ahmet ati, Ivo uri, Jovo Stankovi, Savo Maksimovi, Milika Ivankovi, Zorka Kosik, Maksim Danilovi, Bajro Ibrahimovi, Osman Kurbai, Trivo Gunjevi, Husein Kondi, Too Pavlovi, Marko Peji, Cvijetin Stojanovi, Ahmet Paukovi, epo Radi, Mitar Tadi i Eref Gradaevi, a kasnije i Ljubica
91

Izvjetaj sekretara OK KPJ za Trebavu i Posavinu od 8. XI 1944. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, 10/689-690).

257

Milju, Kasim anariovi, Nikola Stani, Safeta Halilovi i Jovica Jovievi. esnaest predloenih kandidata bili su lanovi KPJ. Nekoliko kandidata nalazilo se na neosloboenoj teritoriji. Predvieno je da se izbori za Okruni N 0 0 izvre im jedinice NOV i POJ oslobode Posavinu i Trebavu.92 Predvieni kandidati za odbornike Okrunog N 0 0 nalazili su se uglavnom uz aktiv Okrunog komiteta KPJ u Srebreniku, gdje je djelovao Optinski N 0 0 na elu sa predsjednikom Avdom Sofiem i sekretarom Ibrahimom Fejziem. U Lukavcu je 29. novembra 1944. godine odrano okruno partijsko savjetovanje na kojem je prisustvovalo 77 lanova KPJ sa terena Posavine i Trebave, Posavsko-trebavskog NOP odreda i K o m a n d e Posavsko-trebavskog vojnog podruja. Savjetovanju su prisustvovali takoe sekretar Cvijetin Mijatovi i Lepa Perovi, organizacioni sekretar Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu. Savjetovanje je razmatralo politiku situaciju uopste, i posebno njen odraz na teritoriji Posavine i Trebave kao i rad partijskih organizacija. Referat o vojno-politikoj situaciji podnio je Nikola Cvijeti, sekretar Okrunog komiteta. U diskusiji je uzelo uee 15 delegata, a uesnici su postavili 43 konkretna pitanja. Najvei interes delegati su ispoljili za spoljnopolitika pitanja (22 pitanja). Najveu panju su izazvali dogaaji u Grkoj, nastali poslije iskrcavanja engleskih trupa i potiskivanja narodnooslobodilakog pokreta. Mnoga pitanja bila su u vezi sa organizacijom narodnooslobodilakih odbora i odbora Narodnog fronta, koji su se tada formirali, i u vezi sa amnestijom pripadnika kvislinkih formacija, koja je tada bila aktuelna. Po drugoj taki dnevnog reda 19 delegata je uestvovalo u diskusiji a postavljeno je 22 pitanja. Najvie pitanja postavljeno je iz oblasti partijskog organizovanja. Navodimo nekoliko takvih pitanja da bi osvjetlili organizacione probleme sa kojima su se suoavale mlade partijske organizacije na terenu. - Moe li jedna partijska organizacija obuhvatiti komuniste iz vie sela?
92

Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 11/601.

258

- Kakav je raspored rada u partijskoj organizaciji? - ta moe posluiti kao kriterij za primanje u lanstvo KPJ? - Da li je rad u N 0 0 sektor rada partijske organizacije? - Moe li tek oformljena partijska organizacija primati nove lanove? - Kako meusobno povezivati antifaistike organizacije? - Kako e lanovi KPJ najbolje pomoi organima narodne vlasti? - Kako pomoi jedinicama NOV i POJ u selima gdje ne postoji partijska organizacija i narodna vlast? - Kako proiriti i uvrstiti partijske organizacije na terenu i u odredu? - Mogu li svetenici postati lanovi KPJ? - Kako e komunisti rjeavati velike zadatke na obnovi zemlje; kako izvriti izbor tog kadra, i osposobiti ga za izvrenje tih zadataka? - Kako obilnije pomoi narodu Biraa i Romanije? - Kako politiki obuhvatiti omladinu, osobito omladinke iz sela? Na savjetovanju je izvrena temeljna analiza vojno-politike situacije i odreeni zadaci u svjetlu skorog osloboenja Posavine i Trebave. Tada je prvi put govoreno o obnovi zemlje poslije osloboenja. Komunisti Trebave i Posavine su razjasnili mnoga pitanja i izgradili politike stavove za njihovo rjeavanje. I Majeviki komunisti su na svom savjetovanju, odranom 5. februara 1945. u eliu, raspravljali o slinim pitanjima i preuzeli obaveze za njihovo rjeavanje.93

93

Arhiv IRP, Sarajevo, Zbirka NOR, kat. br. 5446 str. 7-9.

259

IV

Dio

UEE POSAVSKO-TREBAVSKOG NOP ODREDA U BORBAMA ZA KONANO OSLOBOENJE POSAVINE I TREBAVE

1.

VOJNO-POUTIKA

SITUACIJA

POSAVINI GODINE 23.

I NA

TREBAVI

POETKOM 2. 3. 4. BORBE ZA POD POD

1945.

KOMANDOM

DIVIZIJE divizije POSAVINE I TREBAVE

KOMANDOM 25. OSLOBOENJE

KONANO

VOJNO -POLITIKA SITUACIJA U POSAVINI I NA TREBAVI POETKOM 1945. GODINE Istona Bosna je od novembra 1944 do aprila 1945. godine, zbog povlaenja dijelova grupe armije E i obezbjeenja desnog boka njemake grupacije u Sremu, imala veliki operativno-strategijski znaaj za neprijatelja zbog toga se on na toj teritoriji ilavo branio. Na desnoj obali Save i u donjem toku Bosne drao je jake snage u Bijeljini, Brkom, Bosanskom amcu, Graanici, Derventi i Doboju. Ta mjesta je pretvorio u veoma jaka uporita, a komunikacije Bijeljina-Brko, eli-Brko i Brko-Graanica obezbijedio je nizom manjih uporita. 1 U decembru 1944. godine izvrena je reorganizacija i objedinjavanje ustakih, domobranskih i zelenokadrovskih jedinica pod jednu komandu. Ustake jedinice su reorganizovane u 12. ustaki zdrug sa sjeditem u Brkom, na elu sa komandantom, bojnikom Petrom Dujiem. Zdrug je imao 1. bojnu u Brkom, 4, na podruju Graanice, 3. i 6. bojnu na sektoru Bosanski amac-Odak-Modria-Oraje, a 8. bojnu u rejonu upanja-Babina Greda. Komandant 6. bojne bio je poznati krvolok ih Kladnja - Avdan Hasi. Najvei koljai te bojne bili su ustae iz 3. satnije, pod komandom Rajkovia. Osma ustaka bojna e u martu 1945. izvriti staan masakr u Oraju.2 Zelenokadrovske i domobranske jedinice objedinjene su u 3. gorski zdrug, ije se sjedite nalazilo u Graanici. Po1 2

Oslobodilaki rat, knjiga 2, str. 516. Druga ustaka bojna je ranije nosila naziv 36. bojna; Trea je postala etrnaesta, a etvrta - 25. ustaka bojna.

263

slije ubistva Neeta Topia, za komandanta zdruga je doao potpukovnik Anelko vab.3 Oba zdruga ula su zajedno sa 2. pionirskim bataljonom u sastav 12. hrvatske divizije u kojoj je, na elu taba u Brkom, bio pukovnik Slavko Cesari. U svom povlaenju iz Grke, u januaru 1945, u Brko je stigao 13. puk i pionirski bataljon 7. SS Princ Eugen divizije. U gradu se, jedno vrijeme, nalazio i operativni dio taba divizije. Jo ranije, u periodu od 13. do 19. novembra 1944. godine, u rejon Brkog su stigli dijelovi bijelogardejskog Ruskog zatitnog korpusa (RZK), koji je poetkom 1943. godine formiran u Srbiji od ruskih emigranata koji su izbjegli iz svoje zemlje poslije pobjede oktobarske revolucije. Korpus je popunjavan zarobljenim pripadnicima Sovjetske armije koji su se javili dobrovoljno ili su bili prisiljeni da stupe u slubu okupatora. U Brkom je stacioniran tab 2. puka, u eliu tab 1. puka sa 1. bataljonom, a u okolnim selima ostale jedinice. Poslije poraza u borbama za Tuzlu, etnike snage iz Srbije su se razdijelile na dva dijela. Ostaci 1, 2. i 3. divizije Srpskog udarnog korpusa, u stvari jedinice Nedieve Srpske dravne strae (SDS), koje su pred povlaenje iz Srbije na osnovu sporazuma izmeu Milana Nedia i Drae Mihailovia dole u sastav etnika, povukle su se preko Spree na jug. Njih je gonila 17. majevika brigada i nanijela im teke gubitke. Nevidjevi drugog izlaza doli su na sektor Maglaj-Zavidovii, gdje su ih Nijemci prihvatili i odvezli u Sloveniju. Drugi dio etnika iz Srbije, iz doline Krivaje, krenuo je preko Ozrena na Trebavu, pa su se tamo nale: grupa korpusa Gorske garde, Rasinsko-toplika grupa korpusa, Mlavsko-smederevska grupa korpusa, Junomoravska grupa korpusa, Timoki, Valjevski, Avalski korpus i jo neke jedinice. 4 Ovi zvuni nazivi ne odgovaraju jaini i brojnom stanju tih jedinica. etniki korpusi su zapravo bili taktike jedi3

Ostaci 1, 2, 6. i 7. bojne 3. gorskog zdruga nalazili su se na sektoru Zvornik-Bijeljina, 3. bojna je bila u rejonu Purai-Lukavac, 5. bojna u rejonu Miriine, 10. bojna u Gradacu, 8. bojna oko elia, a 4. i 9. bojna oko Graanice. (Zbornik IV, knj. 31, dok. 161, str. 826). 4 Zbornik IV, knj. 32, dok. br. 20, str. 110-118, primjedba 6-33.

264

nice, jer im brojno stanje nije prelazilo 500-1000 ljudi, a brigada 80-200. Da bi pojaao brojno stanje svojih oslabljenih jedinica, Draa je izdao posebnu naredbu o mobilizaciji stanovnitva na Trebavi i u Posavini, 20. januara 1945, a za njenog izvrioca imenovao je pukovnika Dragutina Keserovia. Operativni dio etnike vrhovne komande na elu sa Draom Mihailoviem i nekim lanovima ravnogorskog etnikog Nacionalnog komiteta stigao je u Kouhe 6. januara. Odatle se ubrzo premjestio prvo u Tarevce, pa onda u Vranjak i Koprivnu, gdje je ostao do svog povlaenja iz istone Bosne. Drugi dio etnike Vrhovne komande bio je na sektoru Olovo-evljanovii. Dolaskom etnike grupe Pavla uriia iz Crne Gore, pokrenuo se i drugi dio etnike Vrhovne komande, pa je kasnije, zajedno sa uriievim etnicima, preko Ozrena stigao na Trebavu. Tako su se poetkom 1945. godine na podruju Brkog, Posavine i Trebave nale jake njemake i ustako-domobranske snage koje su povezivale neprijateljski front na Drini i u Sremu sa njegovim frontom u donjem toku rijeke Bosne i na putu Doboj-Brod, kojim su se povlaile njemake jedinice iz doline Neretve i Bosne. Njima su se poetkom januara pridruile, pored jedinica etnikog Trebavskog i Majevikog korpusa, etnike jedinice iz Srbije pod komandom Drae Mihailovia koje su odravale front od Graanice preko Gradaca do Brkog, i time popunile praznine u njemakom i ustakodomobranskom borbenom rasporedu. U Posavini i Trebavi Draa Mihailovi i njegov Nacionalni komitet nastojali su da pridobiju srpsko, muslimansko i hrvatsko stanovnitvo. Drali su zborove i konferencije po selima i varoicama nastojei da stanovnitvo pridobiju za svoju politiku, ali u tome nisu imali uspjeha. Sam Draa Mihailovi je drao zborove u Gradacu i Modrii, govorio o potrebi stvaranja bratske kraljevine, o tome da Muslimani i Hrvati treba da stupe u Nacionalni front protiv najljueg neprijatelja - partizana, da su Muslimani dio srpskog naroda i da treba da stave kokarde. Govorio je da su Englezi otkazali pomo partizanima i da sada pomau jedino etnike, da su partizani razbijeni kod Tuzle, a za borce 23. srpske 265

divizije da nisu Srbi, nego Bugari i Rumuni. Traio je od graana Gradaca i okoline da mu daju zajam od 100 miliona kuna. Shodno odlukama etnikog kongresa u selu Ba (od januara 1944) na Trebavi i Posavini su formirani lokalni nacionalni komiteti i odbori ravnogorske omladine. etnici su naroito bili zainteresovani da za svoju politiku pridobiju Muslimane. Sa Draom su stigli na Trebavu Mustafa Mulati, potpredsjednik etnikog Nacionalnog komiteta i predratni poslanik za graaniki srez, te beg Muhamed Preljubovi iz Bijeljine, komandant etnikog Muslimanskog korpusa koji je imao svega5 dva vojnika, zatim komandanti zelenog kadra koji su sa etnicima vojniki saraivali u borbama protiv jedinica NOV i POJ. Zelenokadrovci su zajedno sa etnicima drali garnizone u Gradacu i Modrii i uestvovali u napadu na Srebrenik koncem 1944. i u borbama oko komunikacije Brko-Graanica, od januara do marta 1945. Draa je tako stvorio, kako je sam govorio, nacionalni front borbe protiv partizana. Meutim, narod je ubrzo uvidio da je Draa okupatorov sluga. Posavcima i Trebavcima nisu mogli promai, Draini kontakti sa ustaama i Nijemcima, dotur municije iz njemakih magazina iz Brkog i Doboja. Do svih sela u Posavini i na Trebavi, i pored etnikih straa, dopirale su vijesti o pobjedama NOV i POJ. Bliio se as konanog osloboenja zemlje. Znali su to i mnogi etnici. Neki su prelazili na stranu jedinica NOV i POJ, a drugi nastojali da se zadre oko svojih kua i saekaju dan osloboenja. O stanju domaih etnika rjeito govori slijedei primjer. Prilikom jednog napada jedinica Posavsko-trevavskog odreda na etnike u Kreanama, etnici su putem pisma, kojeg su poslali po jednom seljaku, zamolili da se prekine paljba i da partizani prime njihov prijedlog. Jedan od pregovaraa je bio Jovan Novakovi, zamjenik komandanta etnikog bataljona. Oni su izjavili da se nalaze u tekoj situaciji. Napadaju ih ustae, pljakaju ih etnici koji su doli
5

Po dolasku na Trebavu, Draa je izdao naredbu o formiranju slovenakog, hrvatskog i muslimanskog etnikog korpusa.

266

iz Srbije, kosi ih i tifus. Molili su partizane da ih ne napadaju. Odgovoreno im je da je jedini nain da se izvuku iz tekoa - prelazak u partizane i borba protiv ustaa i etnika.6 U svim ovim kolabracionistikim formacijama vladao je strah od neizvjesnosti, jer su vojnici dolazili do saznanja da uskoro predstoji potpuni krah njemakog 3. Rajha i njegovih saveznika. Mnogi vojnici su bili mobilisani ili na drugi nain prisiljeni da stupe u kvislinke formacije. Oni su ivjeli u strahu od zloinaca kojih je bilo u svakoj jedinici i od njemakih starjeina i vojnika sa kojima su zajedno ili u akcije i bili im podreeni. ekali su priliku da napuste kvislinke formacije i ona im se uskoro pruila. Na prijedlog predsjednika Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije, marala Tita, Predsjednitvo AVNOJ-a je 21. novembra donijelo odluku o optoj amnestiji lica koja su u etnikim jedinicama uestvovala ili pomagala, ili uestvovala u jedinicama hrvatskog i slovenakog domobranstva. Takva lica trebalo je da se prijave do 15. I 1945. i stave na raspolaganje jedinicama NOV i POJ ili narodnooslobodilakim odborima. Amnestija je data bez obzira na to da li je krivini postupak pokrenut ili je presuda izreena ili potvrena. Nije se odnosila samo na lica koja su poinila ratne zloine. Tekst odluke AVNOJ-a je odtampan u Tuzli i upuen na teren, kako bi stigao do etnika, domobrana i zelenokadrovaca. U tab Posavsko-trebavskog odreda stiglo je 600 takvih primjeraka. Uz njega je dostavljen i proglas Oblasnog narodnooslobodilakog odbora. Leci sa ovim tekstovima upueni su na teritoriju koju je kontrolisao neprijatelj, kako bi stigli do onih na koje se odnose.7 POD KOMANDOM 23. DIVIZIJE NOVJ Naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ, 1. januara 1945. formirana je 2. armija NOVJ8 od dotadanje June operativne grupe NOVJ. U njen sastav uli su 14. korpus (23, 25.
6

7 8

Izvjetaji Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu od 10. I, 11. I, 25. I, 29. I i 9. II 1945. (Arhiv VII, Mikrofilm IRP, Sarajevo, rolna 12, str. 197, 199-200, 357-358, 394-398, 484 i 619-620). Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolne 11/101 i 12/62. U tabu 2. armije bili su Koa Popovi, komandant; Blao Lompar, politiki komesar i Ljubo Vukovi, naelnik taba.

267

i 45. divizije) i 17. i 28. divizija, a pod njenu komandu stavljen je 3. korpus i jedinice pod njegovom komandom na teritoriji istone Bosne. Zadatak 2. armije bio je da proiri postojeu slobodnu teritoriju u istonoj Bosni, da presijee neprijateljske komunikacija u dolini Drine, a potom da teite operacija prenese u dolinu Bosne. Prvom zapovijeu, izdatom 5. januara 1945. godine, novoformirani tab 2. armije je odredio zone djejstva potinjenih divizija. Tako je 28. slavonska divizija postavljena na prostoriju Janja-Zabre-Koraj i orijentisana prema Bijeljini; 17. istonobosanskoj diviziji postavljen je zadatak da likvidira neprijateljsko uporite u eliu i zatvori pravac Brko-Tuzla; 25. srpska divizija je dobila zadatak da krene iz Tuzle i napadne neprijateljake jedinice u Vlasenici, gdje se ve nalazila jedna brigada 45. divizije; 27. istonobosanska divizija je imala zadatak da dejstvuje na neprijatelja na komunikaciji Han-Pijesak-Vlasenica; 23. srpska divizija da zatvori pravce ka Tuzli koji izvode iz rejona Gradaca, Doboja i Ozrena, a 38. istonobosanska divizija je ostala u optoj rezervi u rejonu Tuzle.9 Shodno toj zapovijesti, tab 14. korpusa (iji je komandant bio Radivoje Jovanovi Bradonja, a politiki komesar uro Lonarevi) je 6. I 1945. naredio tabu 23. divizije da dvije brigade postavi na liniju Smolua-Purai-Milino Selo, a sa jednom brigadom da napadne neprijatelja u Graanici. Njena 14. brigada je od 6 do 8. januara napadala Graanicu, ali je nije mogla zauzeti zbog jakog otpora neprijatelja. (U Graanici se i tada nalazilo zapovjednitvo 3. gorskog zdruga sa 4. ustakom bojnom, te dijelovima 3, 5. i 9. bojne bosanskih planinaca.)10 Videi da poetni raspored jedinica ne prua najbolje mogunosti za aktivna dejstva, tab 23. divizije 11 je 9. januara pomjerio svoju 9. brigadu na sektor Srebrenik-pionica,
9

Zbornik IV, knj. 32, dok 25, str. 138-141. Izvjetaj taba 14. korpusa od 3. januara 1945. (Zbornik IV. knj. 32, dok 5, str. 75-76) i zapovijest taba 14. Korpusa od 6. I 1945. isto (dok. 33, str. 168). 11 tab 23. divizije su sainjavali: Miladin Ivanovi, komandant; Vojo Popovi, politiki komesar; Vitomir Lazarevi Ruto, pomonik politikog komesara i Novak Kneevi, naelnik taba.
10

268

dajui joj zadatak da uniti etnike na prostoriji Donji Hrgovi-Srnice-Bijela, a 14. brigadu je postavio na prostoriju Donja Orahovica-Huskii-Miriina-Kruevica. Svoj Prvi bataljon tab 9. brigade uputio je 9. januara prema Srnicama, sa zadatkom da sa 1. bataljonom Posavsko-trebavskog odreda napadne to neprijateljsko uporite. Drugi bataljon 9. brigade je krenuo prema Donjem Srebreniku, Trei prema selu Strai, a etvrti prema pionici. Prvi bataljon 9. brigade i 1. bataljon Posavsko-trebavskog odreda su ovladali raskrsnicom puteva u selu Srnice i odbili protivnapade etnika iz pravca sela Lukavac.12 Drugi i etvrti bataljon brigade i 2. bataljon Posavsko-trebavskog odreda ovladali su selima Bijela i Hrgovi, ali su protivnapadom ustaa i etnika potisnuti iz Bijele. Sve jedinice su ponovo, po dubokom snijegu, izvrile napad i ovladale Bijelom i Cerikom. Dvanaestog januara neprijatelj je izvrio novi protivnapad jaim snagama. Uspio je da iz sela Skakave potisne 2. bataljon Posavsko-trebavskog odreda i 1. etu 2. bataljona 9. brigade. tab 9. brigade je odmah intervenisao uvoenjem u borbu 3. bataljona iz rezerve i ostalih eta 2. bataljona, pa su ustae protjerane uz gubitke od oko 30 mrtvih, 80 ranjenih i 10 zarobljenih. Prvi i drugi bataljon Posavsko-trebavskog odreda, koji su u to vrijeme zajedno djejstvovali sa jedinicama 9. brigade, bili su neuporedivo slabiji od bataljona 9. brigade. Tako je, na primjer, 1. bataljon 9. brigade brojao oko 900 boraca, a 1. bataljon Posavsko-trebavskog odreda 118 boraca; 2. bataljon 9. brigade oko 900 boraca, a 2. bataljon Posavsko-trebavskog odreda 122 borca. Brojno stanje 9. brigade iznosilo je 4.148 ljudi, a Posavsko-trebavski odred sa 3. bataljonom, koji se nalazio na sektoru Maoe, brojao je svega 340 boraca.13 U vezi sa nepovoljnim razvojem situacije na sremskom frontu, tab 2. armije je svojim zapovjestima od 14. i 18. januara naredio da sve jedinice preduzmu ofanzivna djejstva, kako bi olakali situaciju snaga 1. armije u Sremu. tab 23.
12 13

Tom prilikom poginuo je vodnik ulaga Deli iz ehaja, a ranjeni su Nedo Pisarevi i Zijah Bii. Ivan Dina Gligorijevi: Deveta srpska brigada, Vojnoizdavaki zavod JNA, Beograd, 1971. str. 253-255.

269

divizije je odluio da napadne neprijateljske jedinice koje su se utvrdile u Gradacu. U vezi s tim on je 9. brigadu i dva bataljona (1. i 2.) Posavsko-trebavskog odreda uputio prema Gradacu, a na liniju Srnice-pionica upuena je 7. srpska brigada.14 Gradaac, Srnice, Kerep i okolna sela zaposjeli su etnici Avalskog i Trebavskog korpusa, na elu sa majorom Nikolom Kalabiem, zloglasnim etnikim komandantom. U svim jedinicama Posavsko-trebavskog odreda izvrene su pripreme za ovu akciju. Odrani su partijski i skojevski sastanci i etne konferencije. Na elu svih grupa odreene su starjeine iz komandi eta i tabova bataljona. Lijeva napadna kolona koju su sainjavali 1. i 4. bataljon 9. brigade,15 brigadna artiljerija i l . i 2. bataljon Posavskotrebavskog odreda, napadala je Gradaac cestom preko Humaka, a desna napadna kolona (2. i 3. bataljon 9. brigade), koja je prethodno morala voditi borbu u Porebricama sa jednom kolonom etnika i ustaa obuenih u njemake uniforme, napadala je iz pravca Donje Mionice. Rezerva se nalazila u Kerepu. Napad je trebalo poeti 16. januara u 18. asova, ali zbog zakanjenja desne napadne kolone, odgoen je za 2-3 sata. Lijeva napadna kolona, u ijoj se prethodnici nalazio Posavsko-trebavski odred, razbila je Kalabieve etnike (Kalabi je tada jedva umakao) i podrana jakom artiljerijskom vatrom, ula prva u grad i oko pola noi ga zauzela. Neprijatelj je bio razbijen. Razbjeali su se na sve strane, ali je u Kuli ostalo 50-60 etnika koji se nisu mogli izvui, pa su se utvrdili ekajui pomo od Nijemaca. Neprijatelj je imao 28 mrtvih, oko 50 ranjenih i 6 zarobljenih. Gubici 9. brigade i Posavsko-trebavskog odreda iznosili su 5 mrtvih, 10 ranjenih i 12 nestalih. Jedinice brigade i odreda su imale zadatak da se odre na dostignutoj liniji i da vre izvianje u pravcu Modrie, Bosanskog amca i Graanice.
14 15

Izvjetaj taba 14. korpusa od 16. I 1945. (Zbornik IV. knj. 32. dok. 81. str. 384.). U to vrijeme tab 9. srpske brigade su sainjavali: Jovan Kecman Ceda komandant, Toi Nedeljko politiki komesar, Luka Lekovi pomonik politikog komesara i Jovan Labus naelnik taba.

270

Sutradan, 18. januara, 1. bataljon 9. brigade se nalazio u Skugriu, 2. bataljon na putu prema selu Bare, 3. bataljon je orijentisan u rejon sela Donja Lukavica, a etvrti se nalazio u Donjoj Mionici, dok su neke ete 9. brigade i Posavsko-trebavski odred ostali u Gradacu, sa zadatkom da unite neprijateljsku grupu koja se zatvorila u kuli. Tog i slijedeeg dana nastavili su se naizmjenini napadi na kulu, a neprijatelj je esto otvarao vatru prema poloajima odreda. Kada je komandant Posavsko-trebavskog odreda Pero Bosi primijetio da se nekoliko etnika kree u kuli, izaao je iz zaklona i gaao pukomitraljezom, koji je uvijek uzimao im bi zapoela borba. Izloivi se neprijateljevoj vatri bio je pogoen rafalom u stomak. Rana je bila smrtonosna. Izdahnuo je sutradan u Srebreniku na putu za Tuzlansku bolnicu. uvi za smrt svog omiljenog komandanta, svi borci i starjeine su bili veoma oaloeni i jo vie ogoreni na etnike. tab odreda je donio odluku da se kapija na Gradini razbije runim bacaima (onbulima) i da bombai izvre juri na kulu i unite etnike. Po etama i bataljonima su odrani partijski i skojevski sastanci. Svi lanovi Partije i SKOJ-a prijavili su se za bombae. Vidjevi to i ostali borci su se masovno javljali, elei da na taj nain osvete smrt svog voljenog komandanta. Od velikog broja dobrovoljaca bombaa, pukomitraljezaca i automatiara, formirana je jedna udarna grupa. Grupa se u rano jutro privukla kuli i upala u njene prostorije, ali tamo nije nikoga zatekla. Prethodne noi 19/20. januara, zahvaljujui pomrini i magli, etnici su se pomou konopca i opasaa spustili niz zidine i izvukli iz kule. Posljednji koji su se spustili uhvaeni su.
Tako je na vratima svoje rodne Posavine, od metka etnikog izdajice ispaljenog iz srednjovjekovne kule u koju su se uvijek sklanjali oni koji su inili zloine nad narodom, poginuo Pero Bosi, neustraivi borac mnogih bitaka koje su partizani istone Bosne vodili na svom tekom putu ka slobodi. Puku je uzeo jednog septembarskog dana 1941. godine i uputio se ka Ozrenu, gdje je plamtio ustanak. Skromnog posavskog mladia ubrzo su upoznali borci Ozrenskog NOP odreda u borbama na Lipakom kamenolomu i u akciji na Turiji, a borci 6. istonobosanske brigade u borbama u zenikom kraju, kod Vlasenice, na Visu u dolini Spree, na Maleevcima, Romaniji, Biru, Milan-planini i drugim mjestima. U martu 1943. naao se

271

u 1. majevikoj brigadi i krenuo na Sutjesku kao komandir 1. ete 1. bataljona, u kojem su se uglavnom nalazili prekaljeni borci iz Majevikog NOP odreda, iz 1941. godine. U tekim borbama u petoj ofanzivi dva puta je ranjavan, a u jednom juriu je teko ranjen. No Pero ni u takvom stanju nije htio ostati u bolnici, nego je naao naina da opet ue u stroj brigade. Kada su partizanske jedinice oslobodile Posavinu i Trebavu, u ljeto 1943. godine, Pero postaje komandant bataljona u Posavskom NOP odredu, a u proljee 1944. godine i komandant Posavsko-trebavskog odreda. Sa svojim Posavcima i Trebavcima prokrstario je Posavinu, Trebavu, srednju Bosnu, Mahnjau, Monj i Konjuh, tukao se sa neprijateljskim vojskama, u juriu bio prvi, a u povlaenju posljednji. 16

Okruni komitet KPJ za Posavinu i Trebavu je donio odluku da se Pero Bosi sahrani u Gradacu, ali je ona naila na snano protivljenje Srebreniana, koji su traili da se Pero sahrani u njihovom mjestu, jer je u zadnja 4 mjeseca bio neprekidno sa njima. Pero i odred su bili vrsta garancija stanovnitvu da neprijatelj nee moi stupiti ponovo u Srebrenik. Sahrana je, u prisustvu itavog stanovnitva Gradaca i mnogobrojnih Srebreniana i stanovnika okolnih sela, obavljena u Gradacu. U momentu kada je sanduk sa tijelom putan u raku, Srebrenianin Mustafa Mujezinovi je povikao: Stanite i mi imamo neto da kaemo. Traili smo da Peru sahranimo u Srebreniku, a vi niste dali. Evo, donijeli smo grudu srebrenike zemlje da je stavimo u njegov grob. Okruni komitet KPJ je uputio prijedlog da se za novog komandanta odreda postavi major Nikola Simi, komandant Posavsko-trebavskog podruja, smatrajui da on ima najvie vojnikog znanja i iskustva i da je vrlo popularan u narodu kao raniji komandir Posavske ete, komandant bataljona u 1. majevikoj brigadi i komandant Posavskog NOP odreda. tab Posavsko-trebavskog odreda predloio je ora Kaurinovia iz Bukvika, koji je tada bio komandant bataljona u 20. romanijskoj brigadi. Do dolaska novog komandanta dunost naelnika taba privremeno je obavljao kapetan Mile Glava, lan Okrunog komiteta N 0 0 . Uskoro je za novog komandanta Posavsko-trebavskog odreda postavljen Cvijetin Vasi, dotadanji zamjenik komandanta. Poto je u to vrije16

Podaci uzeti iz priloga Mehmedalije Tufekia.

272

me politiki komesar Posavsko-trebavskog odreda Savo ivkovi premjeten na dunost politikog komesara Tuzlanskog NOP odreda, dunost politikog komesara Posavskotrebavskog odreda preuzeo je Petar Kaurinovi, koji je ujedno i dalje vrio dunost partijskog rukovodioca u odredu.17 Posavsko-trebavski odred je ostao nekoliko dana u Gradacu kao posada. Dvadesetog januara 1945. etnici su pokuali prodrijeti u Gradaac iz pravca Modrie, Gornjeg abara i Bosanskog Samca. Neprijatelj je razbijen i protjeran uz gubitke od 54 mrtva i vie ranjenih. Gubici 9. brigade su iznosili 18 mrtvih i 12 ranjenih. 18

Polovinom januara upuena je u rejon Vlasenice njemaka 22. divizija sa zadatkom da deblokira 963. tvravsku brigadu i da zajedno sa njom preduzme izvlaenje, pravcem Drinjaa-Zvornik-Bijeljina. U to vrijeme u Bijeljini se nalazila njemaka borbena grupa Skenderbeg, a u Brkom dijelovi 7. SS divizije Princ Eugen,19 dijelovi 12. ustako-domobranske divizije i ostaci 1. i 2. puka bjelogardijskog Ruskog zatitnog korpusa (RZK).20 U vezi situacije nastale probojem neprijateljskih snaga iz Vlasenice prema Zvorniku, tab 2. armije donio je odluku da snagama 3. i 14. korpusa zadri neprijateljske snage i vrati ih prema jugu, a sa 17. i 28 divizijom likvidira bijeljinski garnizon, kao prihvatni punkt neprijatelja na drinskom pravcu i oslobodi to vie snaga za obraun sa neprijatelj17

18 19

20

Izvjetaji Okrunog komiteta KPJ za Trebavu i Posavinu od 11. 1, 25. 1, 1. 2. i 9. 2. 1945. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP Sarajevo, rolne 12/199-200, 12/352, 12/357-358, 12/394-398, 12/619-620). Izvjetaj taba 14. korpusa od 21. 1. 1945. (Zbornik IV, knj. 32, dok. 104, str. 407). U jednom izvjetaju kotarske oblasti Brko, govori se o zabrinutosti zbog pljake i nasilja koje vre pripadnici njemakih jedinica koje prolaze kroz Brko (Arhiv VII, fond NDH k. 178, f. 6, reg. br. 1). Ustaki logor iz Brkog izvjetava svoje pretpostavljene 5. XII 1944. godine o postupcima pripadnika RZK: U selu Brki unitavaju privatnu imovinu, obaraju ograde, rue kue, vre nasilja nad enama, nastoje ih nasilno polno upotrijebiti, munaru upotrebljavaju kao osmatranicu, a listove svete knjige Kurana upotrebljavaju u klozetu. (Arhiv VII, fond NDH, k. 178, F. 5, reg. br. 47).

is

273

skom grupacijom koja je nastupala iz pravca Vlasenice. U vezi sa ovim izdata je zapovijest potinjenim jedinicama da zauzmu nove poloaje, pa je 23. divizija dobila zadatak da smijeni jedinice 17. divizije i da sa dvije brigade zatvori pravac Brko-Tuzla, a s jednom brigadom i brigadom 45. divizije zatvori pravac koji dolinom Spree iz Doboja vodi ka Tuzli.21 Jedinice 23. divizije napustile su Gradaac 23. januara i krenule na izvrenje novog zadatka. Sedma brigada je upuena da preuzme poloaje na liniji Bukvik-abar, a 9. brigada u rejonu elia i Brezovog Polja, dok je na irokom frontu, istono od Graanice i Gradaca ostala samo 14. brigada sa Posavsko-trebavskim odredom i 1. bataljonom 1. brigade beogradske divizije KNOJ-a.22 Posavsko-trebavski odred napustio je Gradaac 23. januara i preko Vida, Lukavca i Zelinje krenuo u Doborovce. etrnaesta brigada 23. divizije je postavila svoje bataljone istono od Graanice da sprijee prodor neprijatelja pravcem Graanica-Tuzla. U Srnice je stigao 1. bataljon 1. beogradske brigade KNOJ-a, a Posavsko-trebavski odred u Doborovce. Beogradski bataljon i odred su stavljeni pod operativnu komandu 14. brigade 23. divizije, sa zadatkom da sprijee prodor neprijatelja prema Tuzli.23 Ve sutradan, u 17.30 asova, neprijatelj je jaim snagama iz pravca Sokola i Dakula napao poloaje 1. i 2. bataIjona odreda, otvorivi prethodno jaku minobacaku vatru. Poto su poloaji kod Dobrovaca bili suvie izdueni (bataljoni ih nisu mogli solidno zaposjesti, zbog svog malog brojnog stanja i naoruanja - 180 puaka i 10 pukomitraljeza, od kojih svega 5 ispravnih) i zbog brojne nadmonosti neprijatelja, jedinice odreda su se povukle na nove poloaje: Ka21 22

23

Nareenje taba 2. armije od 22. I. 1945. (Zbornik, IV, knj. 32, dok. 108, str. 48CM92). Bataljon je imao oko 800 boraca naoruanih pukomitraljezima i automatima i obuenih u nove uniforme. Upuen je iz Beograda polovinom januara 1945. sa zadatkom da pvonae i napadne tab Drae Mihailovia. Sa Bataljonom su doli major Viktor Kuan komesar brigade i major Veljko Dragovi iz OZNE za Jugoslaviju. Bataljon je imao posebnu radiostanicu i ifru. Zadrao se u Posavini do 8. III. 1945. kada se vratio u Beograd. Ivan-Dina Gligorijevi: n.d. str. 263.

274

petanova bina (k. 200)-Begov han-Srnice, izbjegavi opasnost da im neprijatelj doe iza lea, preko Vranjevca. Tog dana 1. bataljon 1. beogradske brigade KNOJ-a (zvali su ga i 14. bataljon 1. armije, odnosno Beogradski bataljon) bio je na poloajima oko sela Vukovaca sa isturenim dijelovima u Kerepu i Biberovom Polju. Slijedeeg dana, 25. januara, etnici (Valjevski korpus i Lipovaka brigada - oko 1.500 etnika) i zeleni kadar (dijelovi 12. ustako-domobranske divizije) sa jaim snagama, stigavi preko Vranjevca na kote 373 i 309, napali su poloaje Posavsko-trebavskog odreda na Kapetanovoj bini. Protivnapadom jedinica odreda neprijatelj je protjeran preko kote 309 i 373, ali su se jedinice odreda pred no morale vratiti na ranije poloaje, zbog nedostatka municije. Pred no je neprijatelj napao i poloaje Beogradskog bataljona KNOJ-a u Biberovom Polju, pa poto je primijeena koncentracija jaih neprijateljskih snaga na Humkama kod Gradaca, bataljon se povukao i smjestio svoje jedinice u Gute, Gornje Hrgove i pionicu. Sutradan, 26. januara, neprijatelj je jaim snagama obnovio napade na jedinice odreda. Poslije troasovne borbe, uslijed nadmonosti neprijatelja, odred je bio prinuen da se pod borbom povlai prema pionici, gdje je sa Beogradskim bataljonom pruio jak otpor neprijatelju. Poto je neprijatelj u borbu uveo nove snage i imao namjeru da prodre do Srebrenika, odred i Beogradski bataljon su se povukli preko rijeke Tinje i organizovali poloaje za odbranu na liniji Gornji Hrgovi-ehaje. Neprijatelj je imao oko 30 mrtvih i vie ranjenih. 24 Zbog takvog razvoja situacije na sektoru Doborovci-Srnice-Biberovo Polje, tab 14. srpske brigade23 odluio je da sa svojim Drugim i Treim bataljonom, Posavsko-trebavskim odredom i Beogradskim bataljonom napadne i protjera neprijatelja iz Srnica i Doborovaca. Tridesetog januara poeo je napad. Trei bataljon brigade napadao je iz Avdia preko Kosice i Srnica u pravcu Biberovog Polja, a Posavskotre24 25

Arhiv VII, fond NOP-a, k. 1074, f. 9, reg. br. 16. tab 14. brigade su sainjavali: Jovan Miti ore, komandant; Radovan Sobota, zamjenik komesara i Milivoje Drljevi, naelnik taba.

275

bavski odred i Beogradski bataljon prema Kerepu, Vukovcu i Prnjavoru. Drugi bataljon 14. brigade dejstvovao je u pravcu Sladna i Doborovaca. Neprijatelj je protjeran i 31. januara Posavsko-trebavski odred je zauzeo poloaje na liniji Pilipovina (k. 309)-Kapetanova bina (k.260). Tog dana 3. bataljon 14. brigade trebalo je da ode na novi zadatak. U momentu kada je naputao poloaje na liniji Biberovo Polje-Kupresi, bataljon, Posavsko-trebavski odred i Beogradski bataljon napale su jae etnike i ustake snage koje su ih potisnule na liniju Hrgovi-Gute-pionica. tab 14. brigade je tada odluio da zbog brojne premoi neprijatelja nad jedinicama Posavsko-trebavskog odreda i. Beogradskog bataljona, zadri 3. bataljon na liniji Kupres-Biberovo PoljeDoborovci. 26 Slijedeeg dana su 3. bataljon 14. brigade, Posavsko-trebavski odred i Beogradski bataljon izvrili protivnapad i povratili izgubljene poloaje. Drugog februara 3. bataljon 14. srpske brigade, Posavsko-trebavski odred i Beogradski bataljon su, bez odobrenja taba brigade, samoinicijativno preduzeli opti napad na etnike. Ostavivi slabo obezbjeenje u Srnicama (dvije ete Posavsko-trebavskog odreda) potjerali su etnike, i ujutro 3. februara uli u Gradaac. Uslijed jaih napada neprijateljskih snaga na Srnice, i izlinosti jedne takve akcije, a s obzirom na situaciju na cijelom frontu od Brkog do Graanice, ove jedinice su morale napustiti grad. Protivnik je primjetio njihovo povlaenje i preao u gonjenje, pa su se jedinice zaustavile tek na liniji: Zubovo brdo-Mustafii-ehaje-Avdii. etnici su imali 6 mrtvih i vie ranjenih, a partizani 2 poginula i 11 ranjenih. Zbog ove akcije tab 14. korpusa je otro kritikovao tab 14. srpske brigade i ostale jedinice koje su uestvovale u akciji. Sutradan je izvren opti napad na etnike i jedinice NOV i POJ su ponovo dole na svoje ranije poloaje. Od 5. do 9. februara na frontu nije bilo aktivnosti ni s jedne ni s
26

Arhiv VII, fond NOP-a, k. 1627, f. 11. reg. br. 15. Izvjetaj taba 14. brigade od 31. I 1945. (Zbornik IV, knj. 32. dok. 176. primjedba 7. i 9. str. 763-764) i izvjetaj taba 3. korpusa od 31. I 1945. (Knj. 32, dok. 166, str. 696).

276

druge strane. Posavsko-trebavski odred se nalazio na desnom krilu jedinica 14. srpske brigade, na poloajima kod Srnice prema Kupresima, a Beogradski bataljon na liniji Prnjavor-Hrgovi-Donje Gute. U borbama od 24. januara do 3. februara odred je imao gubitke od 4 mrtva i 20 ranjenih. Meu ranjenima je bio i rukovodilac SKOJ-a u bataljonu, Jovica Jovievi. Da bi olakao teak poloaj 22. divizije koja je, probijajui se dolinom Drine ka Bijeljini, bila sabijena na malom prostoru izmeu Drinjae i Divia, trpei velike gubitke i ostavi sa malo municije tab grupe njemakih armija E preuzeo je 9. februara sa 724. pukom 104. lovake divizije napad od Doboja i Graanice prema Tuzli, a sa 734. pukom iste divizije, ojaanim artiljerijom i tenkovima, napad iz Brkog i Bijeljine ka Zvorniku. Njemaki 734. puk 104. lovake divizije, ojaan jednim divizionom 654. artiljerijskog puka, etom minobacaa i ustakim i domobranskim jedinicama iz Doboja, Graanice i Sokola, imao je zadatak da izvri napad na jedinice 23. divizije NOVJ na liniji D. ekanii i G. Orahovica-Miriina, a potom da produi napad ka Tuzli sa ogranienim ciljem. 2 ' U napadu su sadejstvovale ustako-domobranske jedinice iz Doboja, Graanice i Sokola i Valjevski etniki korpus, koji je napadao iz Gradaca prema Srnicama i Srebreniku. 28 Uvidjevi da je Tuzla u opasnosti, tab 2. armije NOVJ donio je odluku da na frontu kod Zvornika pree u aktivnu odbranu, a da na pravcu Tuzla-Doboj preduzme ofanzivna djejstva. U skladu s odlukom tab 2. armije je 11. februara naredio tabu 17. divizije da svoj sektor napada kod Zvornika preda jedinicama 27. divizije i da krene prema Tuzli. Istom zapovijeu je nareeno tabu 28. slavonske divizije da od 7. i 9. brigade 23. divizije preuzme poloaje oko Brkog, a tabu 23. divizije da 7. i 9. brigadu hitno uputi prema Srnicama i Ratiu kako bi zatvorile pravce Gradaac-Tuzla i Graanica-Tuzla.29
27 28 29

Zbornik IV, knj. 33, dok. 83. str. 341-342. Zbornik V, knj. 38, dok. 95-96 i Zbornik IV, knj. 33, dok. 88. str. 388-397. Gligo Mandi, n.d., str. 312.

277

Devetog februara 1945. godine, oko 5 asova, neprijatelj je napao poloaje 14. brigade, Posavsko-trebavskog odreda i Beogradskog bataljona na cijelom frontu. Borba je trajala itav dan. Sutradan su nastavljena borbena djejstva na cijelom frontu, naroito na liniji Moranjci-k. 415-Raljevo-k. 518-Turkovii-Kamenica. Linija fronta se pomijerala naprijed-nazad. Zbog nestaice municije i gubitaka (10 poginulih i 35 ranjenih), dijelovi 14. brigade povukli su se na liniju Moranjci-Mehii-k. 596-Rati-Gnojnica. Kada je 7. srpska brigada na putu za Rati, usiljenim marem 10. februara stigla na prostoriju pionica-Srnice, dola je u sukob sa etnicima koji su krenuli od Gradaca da sadejstvuju sa Nijemcima koji su prodirali od Graanice ka Tuzli.30 Dolo je do borbe kod Vukovaca i etnici su potisnuti. Sutradan je 7. brigada krenula ka Lunici i Muratima da zajedno sa 14. brigadom sprijei prodor Nijemaca iz Graanice ka Tuzli. Jedanaestog februara 7. brigada je uvedena u borbu na mjestu proboja njemakih jedinica, sa zadatkom da ovlada protivnikim prednjim poloajima u Lunici i Muratima. Tada je ubijeno 10 Nijemaca i nekoliko ranjeno. etrnaesta brigada je istovremeno ovladala linijom k. 415-Mehii-Raljevo. Vodei borbu neprekidno 48 asova, 14. brigada je napadala neprijatelja na poloajima kod Donjih Moranjaka, ali ga nije ispjela protjerati. Sedma brigada napala je neprijatelja na liniji Moranjci-Seona-k. 462. Tog dana, 12. februara, stigla je 9. srpska brigada sa fronta istono od Brkog i razmjestila se na prostoriji Dubrave-Cerik-Bijela. Trinaestog februara 7. brigada je vrila pritisak na neprijatelja koji se utvrdio u Huskiima i Moranjcima, a 9. brigada je izvrila pregrupisavanje i bila u pokretu ka prostoriji Vukovac-Kerep-Biberovo Polje, gdje je stigla 14. februara sa baterijom protivtenkovskih topova i dvije baterije minobacaa 120 mm koji su postavljeni na vatrene poloaje u
30

tab 7. srpske brigade tada su sainjavali: Vojo Ivanovi Grebi, komandant; Milan abarkapa, politiki komesar; Mio Martinovi, zamjenik komandanta; Duan Kovaevi, politiki komesar i ivorad Milovanovi ika, naelnik taba.

278

Srnicama. U borbama koje su voene od 14. do 16. februara 9. brigada je potisla etnike jedinice iz Kerepa, Biberovog Polja i Meee. Posavsko-trebavski odred je drao poloaje i vodio borbu sa etnicima na liniji Gornji Hrgovi-Zubovo Brdo, a Beogradski bataljon na liniji Dubrave-Bijela-Cerik. etnici i ustae su tokom noi 18/19. februara izvrili napad iz pravca abara na D. Hrgove, Cerik i Vukovac na jedinice Posavsko-trebavskog odreda, 1. bataljona 9. srpske brigade i Beogradskog bataljona KNOJ-a. Neprijateljske snage brojale su preko 1500 ljudi i uspjele su da odbace jedinice NOV i POJ zapadno od komunikacije Srnice-Kerep. Neprijatelj je protivnapadom razbijen poslije teke borbe, pa je odstupio prema Porebricama i Gradacu. Istovremeno je neprijatelj i/ Sokola krenuo u napad i ovladao grebenom: k. 455-k. 540-k. 533, ali je protivnapadom 2. i 4. bataljona 9. brigade odbaen, pretrpjevi gubitke od 28 mrtvih i 34 ranjena.31 Zbog ovako ispoljene aktivnosti neprijatelja, jedinice 23. divizije dobile su zadatak da se utvrde na dostignutim linijama. Deveta brigada rasporedila je svoje bataljone na nove poloaje i to: 1. bataljon - Vukovac, 2. - Hrgovi, 3. bataljon - Monj i 4. - Vranovac. U Srnicama se nalazio Posavsko-trebavski odred, a na liniji Hrgovi-Cerik-Beogradski bataljon KNOJ-a. Na ovim poloajima jedinice su ostale do 5. marta 1944. godine. Poto je postigao cilj da smanji pritisak jedinica 2. armije na opkoljenu 22. diviziju kod Zvornika i na poloaje svojih jedinica oko Brkog i Bijeljine, neprijatelj je, 15. februara, otpoeo povlaenje prema Doboju i Graanici. Jedinice 23. i 25. divizije su tada izvrile protivnapade i protjerale neprijatelja.
*

U Tuzli je od 16. do 18. januara 1945. odran sastanak plenuma Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu, na kojem su, pored ostalog, razmatrana i organizaciona pitanja. Tada su imenovana nova partijska sreska rukovodstva.
31

Zbornik IV, knj. 34, dok. 1, str. 12.

279

Za Sreski komitet KPJ za Brko imenovani su: Panto Markovi (sekretar), Pero Jankovi, Radivoje Luki, Lepa Kudi, Salih Mehiki i Demila Ajanovi. Markovi i Jankovi su uskoro primili druge funkcije, a funkciju sekretara sredskog komiteta preuzeo je Radivoje Luki, dok je Joco Voki postao organizacioni sekretar Komiteta. Demila Ajanovi, koja je u komitetu trebala biti zaduena za omladinsku organizaciju, nije dola na tu dunost, pa je umjesto nje imanovana Zagorka Luki. U komitet je kasnije kooptiran Sulejman auevi. U Sreski komitet za Gradaac imenovani su: Mehmedalija Tufeki (za sekretara), Teufik Imamovi, Ljubica Milju, Fadil Izi i Dana Simi. Ona je u komitetu bila zaduena za omladinsku organizaciju. Uskoro je prela na rad u Okruni komitet SKOJ-a, a funkciju sekretara Sreskog komiteta SKOJ-a tada je preuzeo Ekrem Taslidi. U Sreski komitet KPJ za modriki srez imenovani su Slobodan Jankovi (za sekretara) Panto Nikoli, Jovan Radovanovi, Soka Veseli, Ahmet ati i Trivo Dakanovi.32 Partijska organizacija Posavsko-trebavskog odreda u pogledu rukovoenja bila je vezana za Okruni komitet KPJ. U bataljonima su postojali bataljonski partijski biroi koje su sainjavali sekretari elija u etama i p r i tabovima bataljona. Sekretari bataljonskih biroa ulazili su u sastav biroa odreda kojim je rukovodio sekretar partijske organizacije odreda. Polovinom februara 1945. godine u odredu je djelovalo 30 lanova KPJ, rasporeenih u 8 osnovnih partijskih organizacija (elija). To su bili: Cvijetin Vasi, Savo Zivkovi, Petar Kaurinovi, Belaga Korajki, Rabija Mujki, Milan Kresoja, Ivan Bumbulovi, oko Paji, Kadro Rami, Milan ljaki, Dafer Muradbegovi, Hamid Alji, Husein Zori, ore Brki, Stjepan Tei, Muhidin Mufti, Pavle Mihalji, Ilija Kaurinovi, Mitar Mitrovi, Ilija Milovanovi, Fadil Zei, Jovan Jeremi, Adem Gibi, Zaim Zaimovi, Hasan Begi, Selena Stojevi, Alija Musli, Muharem Ibrali, Fehim Klebi i Cviko Bosi. Jo tri lana KPJ iz odreda su se nalazila u bolnici kao ranjenici.
32

Arhiv IRP, Sarajevo, Zbirka NOR-a, kat. br. 5122, 5021 i 5022.

280

Sreska rukovodstva nisu odmah konstituisana. Trebalo je da proe izvjesno vrijeme, dok se lanovi partijskih rukovodstava ne okupe. lanovi Sreskog komiteta za Brko mogli su odmah da pou na svoj teren, jer su mnoga naselja u tom kraju bila osloboena i u njima stacionirane jedinice NOV i POJ, koje su ujedno pomagale i obezbjeivale rad drutveno-politikih organizacija. Sreska partijska rukovodstva za Modriu i Gradaac nisu mogla funkcionisati na svom terenu koji je bio zaposjednut jakim neprijateljskim jedinicama, pa su se kretala zajedno sa Okrunim komitetom KPJ za Posavinu i Trebavu, Komandom podruja i Posavsko-trebavskim NOP odredom. Radi lakeg rukovoenja stvoren je jedan partijsko-politiki aktiv pri Okrunom komitetu, koji je djelovao u skladu sa razvojem vojno-politike situacije na tom podruju. Kada su jae jedinice NOV privremeno zaposjedale dijelove posavsko-trebavskog podruja, onda su i partijsko-politiki rukovodioci dolazili sa njima i razvijali partijsko-politiku aktivnost. Tako su i prilikom privremenog osloboenja Gradaca (oslobodili su ga bataljoni 9. srpske brigade i Posavsko-trebavski odred u drugoj polovini januara 1945.) u grad su stigli i lanovi partijsko-politikog aktiva za Trebavu i Posavinu i odmah razvili partijsku i politiku aktivnost. Prema Modrii i Odaku upueni su lanovi Sreskog komiteta za Modriu i drugi aktivisti, ali su se morali vratiti, jer se nisu mogli probiti do svog terena kroz gust raspored neprijateljskih jedinica, koje su brojno ojaale dolaskom grupacije srbijanskih etnika na Trebavu i Posavinu. Grupa partijskih aktivista koja je krenula u Bukvik stigla je bezbjedno u svoje odredite. Za vrijeme boravka u Gradacu partijsko-politiki aktivisti odrali su 17 konferencija sa stanovnicima grada i okolnih sela. Jedan od problema o kojem se raspravljalo na tim konferencijama bilo je pitanja povratka izbjeglih seljaka koji su pod pritiskom etnika napustili svoja sela i poli na Trebavu. Preduzete su mjere da se oni vrate svojim kuama, pa je odlueno da se napie proglas. Trebalo je da ga potpiu ugledni graani iz Posavine i Trebave, iji potpisi bi znaili garanciju da im se nee nita desiti. 281

Zbog promjenjene situacije na frontu prema Zvorniku, Brkom i Doboju, jedinice 23. divizije su morale poslije 7 dana napustiti Gradaac, a sa njima Posavsko-trebavski odred, Komanda podruja i partijsko-politiki aktiv Okrunog komiteta KPJ. Dan prije sazvana je konferencija na kojoj su graani upoznati sa razlozima naputanja Gradaca. Svi oni koji su se osjeali ugroenim od represalija okupatorskih i kvislinkih vlasti pozvani su da sa Posavsko-trebavskim odredom pou na osloboenu teritoriju u Srebrenik. Polo je oko 80 graana, a vei broj se sklonio kod svojih roaka i prijatelja u okolnim selima. Sa partijsko-politikim aktivom poao je i Kemal Halilovi koji je due vrijeme proveo na ilegalnom radu u Gradacu. Sa njim je krenuo i skojevski aktiv iz grada. Poslije naputanja Gradaca, partijsko-politiki aktiv Okrunog komiteta podijelio se u grupe.33 Po jedan lan Okrunog komiteta KPJ kretao se sa sreskim komitetima za Modriu i Gradaac, Posavsko-trebavskim odredom i Beogradskim bataljonom KNOJ-a. U tabu Beogradskog bataljona, za vrijeme njegovog boravka na Trebavi i Posavini, nalazio se Teufik Imamovi kao lan sreskog komiteta KPJ za Gradaac, radi koordiniranja zajednikih akcija i kao poznavalac prilika na tom terenu. Po dolasku u Srebrenik partijsko-politiki aktiv Okrunog komiteta razvio je znatnu politiku aktivnost na teritoriji te optine. Pomagao je partijskoj organizaciji Srebrenika, u stvaranju i razvijanju organizacija Narodnooslobodilakog fronta u selima oko Srebrenika. Tako su uz njegovu pomo formirani seoski odbori Fronta u selima Potpe, Srpska Tinja, Lisovii, Zahirovii, Muslimanska Tinja, Donji i Gornji Srebrenik i zajedniki odbor za sela Like i Kuge. U to vrijeme u Srebreniku je djelovao Optinski komitet KPJ i SKOJ-a koji su bili vezani za okrune komitete KPJ i SKOJ-a za tuzlanski okrug. Posebna panja je bila posveena organizaciji ena, jer su one tada sainjavale veinu sta33

Na posavsko-trebavskom podruju u februaru 1945. god. djelovalo je 149 lanova KPJ, od kojih su 42 lana bili u Komandi podruja i Posavskotrebavskom odredu, a 107 lanova u partijsko-politikom aktivu i na terenu (Arhiv IRP, Sarajevo, Zbirka NOR-a kat. br. 5112).

282

novnika u optini, s obzirom na to da se veina mukog stanovnitva nalazila u vojsci. Reorganizovani su i proireni postojei odbori AF u Gornjem i Donjem Srebreniku i Breziku. Svakodnevno su se odravale konferencije sa enama, zatim usmene novine i analfabetski teajevi.34 Povodom odluke kralja Petra II da proglasi nitavnim sporazum Tito-ubai na cijeloj slobodnoj teritoriji su odrani protestni zborovi. Tako je u Gornjem Srebreniku 26. januara 1945. godine odran protestni zbor na kojem je prisustvovalo preko 400 graana koji su nosili transparente i klicali maralu Titu, Nacionalnom komitetu osloboenja Jugoslavije, AVNOJ-u i Komunistikoj partiji. Sutradan je slian zbor odran u Donjem Srebreniku, a kroz dva dana, 29. januara, i u Breziku. Sa ovih protestnih zborova upuen je maralu Titu slijedei telegram:
Predsjedniku Nacionalnog komiteta, narodnom heroju drugu Titu. Narod sela Srebrenika, koji je osjetio u punoj mjeri izdajniku kamu kraljevih etnika, okupljen na ovom protestnom zboru povodom izjave kra!ja-izdajnika, koji u zoru naeg osloboenja jo jednom pokuava da zabode no u lea naem, u krvi skovanom, bratstvu i jedinstvu, alje Ti svoje pozdrave i izraava zahvalnost za mudro rukovoenje narodnom borbom. Kralj Petar Karaorevi je jo jednom pokazao svoje izdajniko lice. On moe doi u nau zemlju samo zato da bi odgovarao pred narodnim sudom, kao i ostali ratni zloinci. Narod slobodarskog Srebrenika izraava svoju punu odanost Antifaistikom vijeu narodnog osloboenja Jugoslavije i Tebi na dragi drue Tito, koji si znao da ouva slobodu i ast naih naroda u najteim asovima i koji e sa istom mudrou rukovoditi izgradnjom nae mlade drave - Demokratske federativne Jugoslavije. ivjela DFJ, ivio AVNOJ, ivio maral Jugoslavije drug Tito. Narod sela Srebrenika. 35

Pri .Oblasnom komitetu u februaru 1945. poeo je sa radom nii partijski kurs koji je imao jednog stalnog predavaa, a ostala predavanja su drali sami lanovi Oblasnog komiteta.36 Partijski aktiv Okrunog komiteta, po dolasku Posavsko-trebavskog odreda na teritoriju Bijela-Hrgovi-Srnice, u
34 35 36

Arhiv VII, Mikrofilm, IRP, Sarajevo, rolna 12/108-109. Arhiv VII, Mikrofilm IRP, Sarajevo, rolna 12/352. Na taj kurs su poetkom februara upueni Kemal Halilovi, Sofija Veseli i Ahmet ati, a u martu 1945. godine Perica Kosik, Remza Kapetanovi, Muharem Ibrali, Demila Ajanovi, Jozo Stani i drugi partijski omladinski rukovodioci.

283

februaru 1945. i sam polazi na taj teren. Grupe partijskih aktivista, meu kojima su bila i 4 lana Okrunog komiteta KPJ, dole su u Bukvik, 37 Bijelu, Dubrave, Skakavu, Hrgove, Vukovce, Kerep, Biberovo Polje i Srnice. U selima na pomenutoj prostoriji nisu nali organe narodne vlasti. Okupator, etnici i ustae su ih za 11. mjeseci gotovo potpuno unitili. S obzirom na to da se nije moglo odmah pristupiti izborima za nove N 0 0 , stvoreni su odbori NOF-a koji su u prvi mah posluili kao most za kontakt naroda i vojske. Preko njih su partijski aktivisti nastojali politiki pripremiti izbore za narodnooslobodilake odbore. Od 10. do 19. februara odrano je oko 50 frontovskih i omladinskih konferencija i izabrano 13 seoskih odbora NOF-a. Pojedini partijski aktivisti odlazili su uz pratnju patrola odreda u sela na neosloboenu teritoriju. Sa sobom su nosili tampu i letke. Naroito je bio traen Front slobode. Preduzete su mjere za popis i skupljanje djece iji su roditelji pali u borbi ili su bili rtve okupatorovog terora. Ta djeca su upuena na oporavak u djeje domove u Srbiji, Vojvodini i Bugarskoj. Na slobodnu teritoriju dolazio je mali broj primjeraka novina, i to uglavnom Front slobode, a rjee Politika i Borba. lanci su itani po grupama, u okviru organizacija NOFa i AF, a izvjestan broj primjeraka patrole su nosile na neosloboenu teritoriju. Za dopisniku slubu u OK KPJ bio je zaduen Edhem amo, u sreskom komitetu Gradaac Teufik Imamovi, a u Sreskom komitetu Modria - Panto Nikoli. 38 Jedinice NOV i POJ pripremale su se za konano osloboenje zemlje. Da bi organi narodne vlasti u selima i mjestima Posavine i Trebave mogli funkcionisati, poetkom marta 1945. konstituisan je Izvrni odbor Okrunog N 0 0 u sastavu: Mustafa Rustanbegovi, predsjednik; Edhem amo, sekretar; in. Milivoje Kunce, referent za privredu; dr Ham37 38

U Bukviku je ponovo uspostavljen Optinski komitet KPJ za ijeg sekretara je imenovan Boko Panteli. Izvjetaji OK KPJ za Trebavu i Posavinu od 19. II, 6. III i 8. III. 1945. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP - Sarajevo, rolna 12/780-781 i rolna 13/318-223 i 239-240).

284

dija Bravo, referent za zdravstvo; Mika Stankovi, referent za prosvjetu; Mile Glava, referent za javnu upravu; Ferdo Halaljkijevi, referent za finansije; in. Hidajet Ljubovi, privremeni referent za ishranu (do povratka Davida Davidovia sa neosloboene teritorije). Ostavljeno je da se sreski i optinski narodnooslobodilaki odbori konstituiu kada se oslobode sjedita optina i srezova. Okruni narodnooslobodilaki odbor je preuzeo niz mjera za obnovu rada na slobodnoj teritoriji. Zbog epidemije pjegavog i trbunog tifusa, preduzete su odgovarajue mjere u saradnji sa sanitetom odreda, pa je u Bijeloj napravljena suha komora gdje se dezinfikovala odjea, a ljekar odreda je, pored boraca, cijepio i stanovnike okolnih sela protiv trbunog tifusa. Teko se dolazilo do buradi za dezinfekciju i do dezinfekcionih sredstava, a na itavom podruju radio je samo jedan ljekar dr Vilim mugler. Posavsko-trebavsko podruje je prije rata imalo 52 osnovne i jednu graansku kolu. Veina kolskih zgrada je popaljena, a one koje su ostale bile su bez vrata, prozora i krovova. Ostalo je svega etiri uitelja koji su poeli da organizuju analfabetske teajeve. Hrane nije bilo dovoljno. Neprijateljske vojske, koje su u zadnje vrijeme boravile na ovom podruju, oduzele su i one namirnice koje su ljudi ostavili za sjetvu i ishranu. Naroito je stradala stoka, pa se postavio problem sjetve. Okupator je sa svojim slugama poinio veliku materijalnu tetu narodu, naroito pljakom stoke. Pljakali su i po kuama, naroito po onim iz kojih je neki lan bio u NOV i POJ. Zbog toga, je ionako teak poloaj ishrane i sjetve postao jo tei. Popravljeni su mostovi na slobodnoj teritoriji na komunikaciji Bukvik-Srnice i Srnice-Doborovci. Okruni narodnooslobodilaki odbor je podijelio 135 metrikih centi soli porodicama palih boraca i onima koji su bili u najteoj materijalnoj situaciji. Izvjesnu koliinu soli razmjenio je za namirnice koje su upuene bolnicama u Tuzli.39
39

Izvjetaj Okrunog N 0 0 za Trebavu i Posavinu od 8. 3. 1945. (Arhiv VII, Mikrofilm, IRP - Sarajevo, rolna 13/244-246).

285

POD KOMANDOM 25. DIVIZIJE Kada je opasnost za Tuzli prola i poto su borbe kod Zvornika zavrene, krajem februara 1945. godine stvoreni su povoljni uslovi za prenoenje dejstava u donji tok Drine i Bosne. tab 2. armije je odluio da teite operacija prenese u rejone Bijeljine, Brkog i Doboja, da bi to bolje obezbijedio lijevi bok 1. armije (Srem) i sprijeio povlaenje njemakih snaga dolinama Bosne i donjeg toka Drine. Zbog toga je orijentisao: 45. diviziju prema Doboju; 25. diviziju u rejon Srnica za dejstva prema Gradacu i Posavini; 28. diviziju prema Brkom za dejstva na komunikaciju Brko-Bijeljina; 17. diviziju sa dvije brigade u rejon Janje, sa zadatkom dejstva na komunikaciju Janja-Bijeljina, a jednu njenu brigadu u rejon Lopara, radi zatvaranja pravca Brko-Tuzla, 23. diviziju u rejon Tuzle - kao armijsku rezervu, dok je 3. korpus, po nareenju Vrhovnog taba, orijentisan prema Sarajevu, gdje je u sadejstvu sa jedinicama 2. i 5. korpusa trebalo da uestvuje u osloboenju ovog grada i okoline. Nijemci su proturili vijest da imaju namjeru zauzeti Tuzlu obuhvatnim manevrom od Zvornika i Brkog. Zbog sigurnije zatite pravaca koji sa sjeverozapadne i sjeverne strane vode ka Tuzli, tab 2. armije je 15. majeviku brigadu 17. divizije i Majeviki NOP odred postavio 17. februara na liniju Potoari-Puki-eli-Lopare, a 23. diviziji je naredio da svoje jedinice iz rejona Dubrave-Srnice ne pomjera prema jugu. 40 U drugoj polovini februara 1945. nastavljena su borbena dejstva, na sektoru Trebave i Posavine. Tako su 7. i 14. brigada 23. divizije 24. februara 1945, izvrile napad na Graanicu i Sokol. U Graanicu su uli istog dana bez borbe, a sutradan se predala i posada u Sokolu. Deveta brigada je pristupila protjerivanju neprijatelja iz rejona Dakule-Trnovci-Okii-Alii i kose Oglavak. Meutim, etnici nisu mirovali. Drugog marta napali su poloaje 1. i 2. bataljona 9. brigade i Posavsko-trebavski odred na liniji Vukovac-Kerep iz dva pravca od sela Avramovine ka Donjoj Lukavici i iz sela Meee ka liniji k. 341-k.387-k.254-k.497. Pretrpjev40

Zbornik, IV, knj. 33, dok. br. 98, str. 447-448.

'

286

i gubitke od 25 mrtvih i 43 ranjena, etnici su odustali od daljnih napada, ali su slijedeeg dana napali 4. bataljon 9. brigade na liniji Grabovac (k.427) - Borik (tt-436) iz pravca Zelinje. Poto ni tu nisu imali uspjeha, etnici su 4. marta iznenada napali i potisli iz Bijele Beogradski bataljon. Protivnapadom, u kojem je uestvovala i jedna eta 3. bataljona 9. brigade, bataljon je odbacio etnike. Ovi etniki napadi kojima je, pretpostavlja se, rukovodio Draa Mihailovi, nagovjetavali su da predstoji pomeranje etnikih jedinica sa te prostorije. tab 14. korpusa je zbog toga vrio pripreme da jaim snagama izvri opti napad na etnike na Trebavi i Posavini, kako bi se oslobodile jae snage za kasniji napad na Brko i druge gradove u Posavini. Meutim, od toga je odustao, poto se uvidjelo da ne vrijedi angaovati i troiti na etnike jae snage i sredstva, jer bi oni opet otili pod okrilje Nijemaca.41 Poetkom marta poelo je prebacivanje crnogorskih etnika sa Trebave na lijevu obalu Bosne. Ve 8. marta tamo se nala etnika 1. divizija, a 10. marta 5. i 8. divizija. etnike bolnice su prebaene preko rijeke Bosne i smjetene u selima Glogovac, Trnjani, Majevac i Podnovlje, gdje se 4. marta prebacio i Draa Mihailovi, dok se etnika Vrhovna komanda sa lanovima Ravnogorskog Centralnog komiteta smjestila u selo Dugo Polje. Glavnina etnikih snaga iz Srbije ostala je na Trebavi sve do 13. marta, kada se, uslijed pritiska jedinica 2. armije, prebacila na lijevu obalu Bosne i organizovala odbranu na odsjeku: Lipljak (k. 277) Kaljuge (k. 369). Na sektoru Trebave i Posavine, sa osloncem na okupatorske garnizone, ostali su ostaci jedinica Trebavskog i Majevikog etnikog korpusa. Trebavski etniki korpus i dalje je imao nominalno 7 brigada - etiri trebavske i 3. posavske, ali je njihovo brojno stanje bilo umanjeno, a moral i borbena sposobnost vrlo slabi. Petog marta poelo je postepeno pomijeranje jedinica 25. divizije na sjever, radi smjene 23. divizije koja je prebaena u dolinu rijeke Spree prema Doboju, gdje se ve nalazila 45. divizija 42 Osmog marta je trebalo, po zamisli taba
41 42

Ivan-Dina Gligorijevi, n.d. str. 274-279. Isto.

287

25. divizije, izvesti opti napad na etnike, ali je odgoen poslije dobijanja direktive Vrhovnog komandanta upuene tabu 2. armije u kojoj je, pored ostalog, pisalo: Sa neprijateljem na oba krila, u dolini Bosne i oko Brkog i Bijeljine, opasno je uvlaiti vae divizije i artiljeriju u posavski trokut. Mogui ispadi Nijemaca iz Brkog i Doboja doveli bi vas u neugodan poloaj. Za sada vam je nuan odmor i sreivanje jedinica za predviene ofanzivne operacije, a im nastupi pogodan momenat, likvidirajte Janju, Bijeljinu i Brko i odmah ete se baciti svom snagom na brodsku prugu.43 Jedinice 25. divizije 44 11. marta su bile na sljedeim poloajima: - 16. brigada na liniji Vis (k. 521)-Spasovite-Kostii-itluk-Klanac (k. 654); - 18. brigada na liniji - Mramorje-Osoje-Bajinac-Dugi breg-Jasenica-Ploa-Petrovac-Ramii; - 19. brigada na liniji - Gute-D. Lukavac-VitezovacGrabov Gaj. Desno od jedinica 25. divizije i pod njenom operativnom komandom, na liniji Cerik-Bijela nalazio se Posavskotrebavski odred sa svoja tri bataljona. Jedanaestog marta jedinice 25. divizije i Posavsko-trebavskog odreda izvele su opti napad na etnike na Trebavi. Tog dana bataljoni Posavsko-trebavskog odreda su upali u Gradaac iz pravca Porebrice-Seljani. Nastavljeno je dalje gonjenje etnika preko Trebave ka rijeci Bosni. Trinaestog marta osloboena je Modria i Duge Njive, a slijedeeg dana, 14. marta, ove jedinice su dostigle liniju: Markovo brdo-Koprivska Trebava-Kouhe-Trebavac. 45 Istog dana je43 44

45

Direktiva Vrhovnog komandanta JA, tabu 2. armije za dejstva u sjeveroistonoj Bosni (Arhiv VII, fond NOP, k. 274, reg. br. 3/4). tab 25. divizije je bio u sastavu: Uro Kukolj, komandant; Milojica Panteli, politiki komesar; Dimitrije Piskovi Trnavac, zamjenik komandanta; Milorad Rakoevi, pomonik politikog komesara i Voja Sekuli, naelnik taba. Kukolja je krajem marta 1945. na dunosti zamjenio Rajko Tanaskovi. Nou izmeu 7. i 8. marta Operativna grupa 53. divizije (14. i 19. brigada i dva bataljona 1. brigade Bosansko-hercegovake divizije KNOJ-a pod komandom komandanta divizije urina Predojevia i komesara Radoa Raievia prela je preko utvrenih neprijateljskih poloaja na komunikaciji Doboj-Bosanski Brod i u rejonu Ritei-Majevac-Trnjani napala skoncentrisane etnike, nanijevi im gubitke od oko 700 mrtvih i oko

288

dinice 25. divizije ule su u Porebrice i Tramonicu. Pored Gradaca i Modrie, privremeno su osloboena sva sela i zaseoci do linije Porebrice-Brani-Tramonica-ardak-Modria, pa rijekom Bosne do Osjeana. U ovim borbama 1. i 2. bataljon Posavsko-trebavskog odreda su ubili 12, a zarobili 25 etnika. Zaplijenjeno je 3 pukomitraljeza, 1 automat i 27 puaka.46 Sedamnaestog marta, tab 25. divizije 47 naredio je svoj i m jedinicama da oiste Posavinu od neprijatelja u nekoliko etapa. Prvo je trebalo osloboditi Garevac, ardak, Kornicu, Kladare, Miloevac i Slatinu i izbiti na liniju: Miloevac-Slatina-Tramonica-Turi-Porebrice. Tom zapovijeu pred Posavsko-trebavski odred je postavljen zadatak da sa svoja dva bataljona napadne i likvidira neprijateljska uporita do linije Slatina-k. 95. Sa jedinicama 25. divizije i Posavsko-trebavskim odredom u Gradaac, Modriu, trebavska i posavska sela doli su partijsko-politiki radnici i vojnopozadinski organi. Na osloboenoj teritoriji, gdje su ranije bili etnici, naili su na pravu pusto, harao je pjegavi tifus. Na zborovima i konferencijama narod je iznosio brojne primjere etnikih nedjela i osuivao etnike kao uzronike svojih patnji i nesrea. Mnogo domaih etnika - seljaka, krio se oko svojih kua ili u okolnim umama, jer nisu htjeli ii sa srbijanskim i crnogorskim etnicima, a ni sa svojim komandantom, popom Savom Boiem. eljeli su da se predaju vojnopozadinskim vlastima i narodnooslobodilakim odborima. Taj proces se poeo sa uspjehom odvijati. ak su i mnogi etnici
300 ranjenih. Zaplijenjeno je 59 automatskih orua, 4 minobacaa i oko 400 puaka. Tom prilikom mnogi stanovnici ovih sela pridruili su se jedinicama 53. divizije. Zbog uspjeno izvedene akcije, tab 5. korpusa je pohvalio jedinice koje su uestvovale u napadu i njihove komandante (Zbornik IV, knj. 34, dok. 17, 23 i 65, str. 102, 149-152 388-389). Arhiv VII, fond NOP k, 1744. f. 1, reg. br. 37/1. tabovi brigada 25. divizije su imali ovaj sastav: tab 16. brigade komandant Mirko Zec (poginuo 29. III 1945. kod Srebrenika), kasnije Boo orevi; zamjenik komandanta Tihomir Kalianin; politiki komesar Svetislav Savkovi; pomonik komesara Danilo Miloevi, a naelnik taba Batri Vujisi. tab 18. brigade: v. d. komandant Mirko Jeli, politiki komesar Milo Stanimirovi, pomonik komesara Vitomir Lazarevi i naelnik taba Boko Ivanovi. tab 19. brigade: Mirko Bujakovi, komandant; Nikola elar zamjenik komandanta; Trajko Jovanovi, politiki komesar i Aleksa uki, pomonik politikog komesara.

46 47

289

koji su preli na lijevu obali Bosne izraavali elju da se vrate i predaju.48 Dva dana poslije osloboenja Gradaca poeo je funkcionisati Okruni N 0 0 . Na svojoj sjednici, 13. marta, odobrio je konstituisanje Sreskog N 0 0 za Gradaac u koji su uli: predsjednik Eref Gradaevi iz Gradaca, potpredsjednik Boro Jovievi iz Sugria i Tunja Bagi iz Ledenica, sekretar Teufik Imamovi iz Gradaca i lanovi: Anelko Radi iz Zelinje, Muhamed Mehmedovi, sudija iz Gradaca, Mustajbeg Ganibegovi iz Mionice, Jakica Vidovi iz Hrgova, Franjo Kraljevi iz Cerika, Anka Kiki, uiteljica iz Gradaca, Too Pavlovi iz G. abara, Fehim Halilovi, uenik iz Gradaca i in. Hidajet Ljubovi iz Gradaca. Veina ovih odbornika su od septembra 1943. do aprila 1944. bili lanovi narodnooslobodilakih odbora. U gradaakom srezu formirana su 2 optinska, jedan gradski (za Gradaac) i 9 seoskih odbora. Sreski narodnooslobodilaki odbor za Gradac izvrio je i privremenu administrativnu podjelu na optine. Srez je podijeljen na 7 optina. Poeo je popis kolskih zgrada i vrena priprema za poetak rada osnovne kole u Gradacu. Odrani su zborovi i konferencije u Gradacu, Skugriu i Tarevcima. Okruni N 0 0 je formirao upravu narodnih odbora u koju su kao lanovi uli: David Davidovi, in. Milivoje Kunce, Ilija Kiki, Dedo Kukuruzovi, Asim Mufti, Mihajlo Novakovi, Tunjo Begi i Kasim Dananovi.49 Marta 1945. u osloboen Gradaac je dola i Komanda Posavsko-trebavskog podruja. Politiki komesar Komande podruja i lan OK KPJ, Boko Milutinovi otiao je u Beograd na novu dunost, a na njegovo mjesto je postavljen Midhat Muradbegovi. Poetkom marta 1945. postavljeni su mobilizacijski oficiri pri komandama mjesta, a u aprilu i obavjetajni oficiri. Mobilizacijski oficir za Komandu mjesta Gradaac bio je Too Tovirac, za Komandu mjesta Odak Vid Devi, Komandu mjesta Modria - Mirko Vukovi, Ko48 49

Arhiv VII, fond NOP, k. 1744, f. 1. reg. br. 50. Izvjetaji Okrunog N 0 0 za Trebavu i Posavinu od 10. i 15. III 1945. (Arhiv VII, Mikrofilm, Sarajevo rolna 13/277-278 i 288).

290

mandu mjesta Bosanski amac - Mehmedalija Subai i za Komandu mjesta Oraje - Demal Huskanovi. 30 U Tuzli je odrana 8. i 9. marta Oblasna konferencija AF i veliki miting ena. Iz posavsko-trebavskog podruja polo je oko 30 ena, a zatraeno je da poe vie, emu nije moglo biti udovoljeno zbog nedostatka prevoznih sredstava, po runom vremenu pjeke, prevaljujui samo u jednom pravcu etrdesetak kilometara.

Izbijanjem jedinica 25. divizije u donji tok rijeke Bosne, povlaenje Nijemaca dolinom te rijeke postalo je veoma ugroeno, pa je njemaka komanda Grupe armija E donijela odluku o preduzimanju operacije Maigewitter (Majska oluja), da bi se snage 2. armije koje su se nalazile na Trebavi i u Posavini, odbacile to dalje od rijeke Bosne i Save, kako bi se njemake jedinice bezbjednije mogle povlaiti iz Bosne ka Slavonskom Brodu i dolinom Save. Bilo je predvieno da njemaka 7. SS divizija istovremeno prodre od Varea preko Olova i Kladnja, i da zajedno sa snagama koje su nadirale iz Brkog, Bosanskog amca i Doboja osvoji Tuzlu. Ofanziva je imala cilj da rastroji 2. armiju, prisili je na povlaenje i na odbrambene borbe i sprijei uee njenih jedinica u sarajevskoj operaciji, i istovremeno obezbijedi bezbjedno povlaenje jedinica njemakog 21. armijskog korpusa iz rejona Sarajeva. U skladu s ovom odlukom, 19. marta 1945. godine, 22. njemaka divizija je sa 47. grenadirskim pukom, dijelom snaga 117. lovake divizije i izviakim dijelovima 12. ustakog zdruga, napala jedinice 25. divizije pravcem: Brka-Bijela-Srnice. Sa 16. grenadirskim pukom, koji je bio ojaan dijelovima 1. puka Ruskog zatitnog korpusa i etnicima, izvrila je napad pravcem abar-Srnice, na spoj 25. i 28. divizije Jugoslovenske armije. U isto vrijeme iz Bosanskog amca prema Gradacu je upuena jedna pukovska grupa 117. lovake divizije, a od Doboja prema Graanici i dalje
50 Arhiv VII, fond NOP-a k. 1744, f. 1. reg. br. 36/1 i 50.

291

prema Trebavi, pukovska borbena grupa Gajger, sa dijelovima 15. ustako-domobranske divizije." Napad je otpoeo 19. marta u 4,30 asova, jakom vatrom po poloajima jedinica 25. divizije. Odbacivi 18. brigadu sa poloaja kod Turia, neprijatelj je prodro u pozadinu jedinica 25. divizije i uao u Gradaac.52 Na Humkama (trig. 281) je neprijatelj napao bolnicu, komoru i druge dijelove 25. divizije. Tada je poginulo 22, ranjeno 41, a nestalo ili zarobljeno 75 boraca. Izgubljena su 2 topa, 5 minobacaa, 11 pukomitraljeza, 4 automata, 6 protivtenkovskih puaka, 145 puaka, 47 kola, 98 konja, divizijska apoteka sav bolniki materijal i vei dio arhive. Borci divizijske artiljerije borili su se vrlo hrabro i gotovo svi izginuli. 33 Slijedeeg dana jedinice 25. divizije pruaju otpor neprijatelju sa linije: Kapetanova bina-Vranovac-pionica-Hajdurovii-osii-Zeljinski potok. Tog dana Posavsko-trebavski odred (2. i 3. bataljon) vodio je estoku borbu sa Nijemcima u selu Donjim Gutama. Zadrali su nastupanje neprijatelja sve do noi, kada su poloaje predali 14. brigadi 23. divizije, koja je tada uvedena u borbu. Tog dana odred je imao 2 poginula i 5 ranjenih boraca. Meu ranjenima je bila i rukovodilac SKOJ-a u odredu - Rabija Mujki." 1 Neprijatelj je u zoru 20. marta poeo napad dolinom Spree, nastupajui od Doboja ka Graanici. Jedinice 45. divizije su na poloajima kod Graanice odbile sve njemake napade, ali se nou 21/22. marta, zbog razvoja situacije na pravcima Gradaac-Srnice i Gradaac-Graanica, divizija povukla istono od Graanice u koju su Nijemci uli 22. marta. tab 2. armije je zbog ovakvog razvoja situacije uveo iz rezerve u borbu 23. diviziju i Drugu krajiku brigadu 17. divizije, a 25. divizija, koja je pretrpjela osjetne gubitke
51 52

53 54

Gligo Mandi, n. d. str. 321. Posavsko-trebavski odred je takoe uestvovao u toj borbi na poloajima juno od grada. Ubio je 16 neprijateljskih vojnika, a vlastiti gubici su iznosili 2 mrtva i 3 ranjena. U povlaenju su izgubljeni 1 pukomitraljez, 4 puke i dio komore. Milojica Panteli: 25. divizija, Vojnoizdavaki zavod JNA, Beograd, 1977, str. 186-187. Arhiv VII, fond NOP, k. 1744, f. 1. reg. br. 36/1.

292

PPPpggMHmnMMMMHM

(126 poginulih 283 ranjena i 150 nestalih), povuena je u rezervu i upuena na jug. U borbama voenim od 19. do 22. marta, neprijatelj je odbacio jedinice NOV i POJ iz Posavine ka padinama Trebave i Majevice i ovladao komunikacijama: Brko-Bijela-Srnice, Brko-abar-Gradaac-Modria i Bosanski amac-Gradaac-Srnice-Graanica." U dolini Spree neprijatelj je potisnuo 45. diviziju ka Ozrenu i Trebavi i ovlado Graanicom. Jedinice 2. armije zadrale su se u odbrani na liniji: 45. divizija istono od Graanice; 23. divizija na liniji pionica-Topalovii-Bandra (k. 404)-Debelo brdo (k. 484), a 28. divizija na liniji - Sandii-Potoari-Vukelje-Vujii. Poetni uspjesi su Nijemcima omoguili da organizuju izvlaenje svojih snaga iz rejona Sarajeva, komunikacijom Sarajevo-Doboj-Brod, meutim oni nisu uspjeli da ovladaju Tuzlom i unite glavninu snaga 2. armije kao to su to planirali.56 Od 23. do 27. marta voene su uporne borbe sa ciljem da se sprijei dalje prodiranje 22. njemake divizije i grupe Gajger ka Tuzli.57 U novostvorenoj situaciji, po nareenju taba armije, iz armijske rezerve je pravcem Lisovii-Srebrenik upuena 2. krajika brigada 17. divizije, sa zadatkom da zatvori pravac Srebrenik-Tuzla. Istovremeno su upuene jedna brigada 28. divizije, da napadne lijevi bok neprijatelja pravcem Karavlaka Maoa-Hajduko brdo, i 9. brigada 23. divizije, da napadne neprijatelja u Srebreniku sa zapadne i jugozapadne strane. Borbe su nastavljene 28. i 29. marta. Bile su vrlo estoke i jedna i druga strana trpjele su velike gubitke. U borbu su uskoro ubaene i dvije brigade 25. divizije sa zadatkom da zatvore pravac Musi. Maoa-Humci-Tuzla i pravac Srebrenik-Lisovii-Tuzla.
55

56 57

Prije nego to je pola u napad na osloboenu teritoriju ustaka 8. bojna 12. ustakog zdruga iz Babine Grede i upanje je zajedno sa ustaama iz Bazika, na elu sa Skicom, i ustaama iz Donje Mahale, na elu sa Grgiem, dola 16. marta 1945. godine u Oraje, i izvrila straan zloin, ubijajui nasumice stanovnike po ulicama. Tada je ubijeno 88 graana Oraja. Zavrne operacije, str. 437. Arhiv VII, fond NOP-a, k. 1744. f. 1. reg. br. 36/1 i 50.

293

Dvadeset treeg marta Posavsko-trebavski odred se nalazio na poloajima Gornji Hrgovi-Bijela. Brojno stanje ljudstva i naoruanja iznosilo je po bataljonima: - 1. bataljon: 68 boraca, 7 pukomitraljeza, 10 automata i 64 puke; - 2. bataljon: 74 borca, 5 pukomitraljeza, 9 automata i 53 puke; - 3. bataljon: 87 boraca, 3 pukomitraljeza, 8 automata i 42 puke; - Minobacako odjeljenje: 16 boraca, 2 minobacaa, 24 mine i 10 puaka, - radni vod: 10 boraca, 5 puaka. Odred je 18. marta poslao 60 boraca i 50 puaka u 2. brigadu Bosansko-hercegovake divizije Narodne odbrane. Istovremeno su u odred stupila 34 nova borca, veinom omladinci. Odred nije mogao izvriti mobilizaciju u rejonu Gradaca, jer se morao brzo povui.38 Od 20 do 29. marta Posavsko-trebavski odred se kretao na prostoriji Srnice-Srebrenik-Raljani. Od 22 do 24. marta vodio je borbu sa etnicima i ustaama u Gornjim Hrgovima i Poklecu. Dvadeset estog marta odred se uputio prema Bijeloj, a zatim prema selu Raljani, gdje se smjestio, 28. marta bio je napadnut od jaih neprijateljskih snaga podranih artiljerijom. Bio je prisiljen na povlaenje u pravcu Srebrenika, zajedno sa 4. bataljonom 9. srpske brigade. Tog dana ojaani 16. puk njemake 22. divizije potisnuo je dijelove 23. divizije i Posavsko-trebavskog odreda, prodro pravcem Bijela-Srebrenik, izbio na liniju Karahum (k. 662)-Lepik-(k. 736)-Okresnica (trig. 815), to jest na greben Majevice i otvorio pravac prema Tuzli. Uz istovremeni napad preko pionice, on je uspio da prijee preko mosta na Tinji, potisne jedinice NOV i zauzme liniju Straba-k. 504. U povlaenju iz Raljana ka grebenu Majevice dolo je do prekida veze izmeu jedinica, pa se jedan bataljon odreda sa komandantom i komesarom prebacio preko grebe58

Arhiv VII, fond NOP-a, k. 1744. f. 1. reg. br. 36/1.

294

na Majevice na komunikaciju Srebrenik-Brezik. Druga dva bataljona kretala su se drugim pravcem, pa su u Podoraje stigli tek 29. marta navee. Pri prelasku ceste Srebrenik-Brezik teko je ranjen i uskoro podlegao ranama, politiki komesar Odreda Petar Kaurinovi. 59 Tako je poginuo Petar Kaurinovi hrabri i neumorni borac, lan KPJ od 1941. godine i partijski rukovodilac odreda od njegovog formiranja. Bio je iskusni komunista, koji je od odanih omladinaca stvarao lanove Partije i SKOJ-a, koji su bili spremni da daju ivote za ideale revolucije i socijalizma. Pao je na pragu slobode u blizini svog Bukvika, nedoekavi da doivi ostvarenje ciljeva za koje se borio jo od predratnih dana, pod uticajem svog uitelja i saoborca Naste Nakia. Poslije pogibije Petra Kaurinovia, naredbom komandanta Vojne oblasti 3. korpusa, od 31. marta na dunost komesara odreda postavljen je Ivan Bumbulovi, a za zamjenika komandanta odreda Alija Musli, dotadanji komandant 3. bataljona. Prema nareenju Komande vojne oblasti 3. korpusa Posavsko-trebavski odred je doao u Tuzlu 30. marta. Trei bataljon Posavsko-trebavskog odreda uao je u sastav 2. brigade KNOJ-a. Sa 3. bataljonom u sastav 2. brigade KNOJ-a nisu poli rukovodioci iz taba bataljona, nego su rasporeeni na dunost u Odredu. Tako je Milan Kresoja postavljen za komandanta 1. bataljona, oko V. Paji za zamjenika, Kadro Rami za politikog komesara, a Milan Kajgani za pomonika komesara. Istog dana Posavsko-trebavski odred je sa svoja dva bataljona, a po nareenju taba 2. brigade Bosansko-hercegovake divizije KNOJ-a, krenuo na Majevicu sa zadatkom, da protjera i uniti etnike i zelenokadrovske grupe koje su se zadrale na terenu Majevice i ometale rad pozadinskih ustanova 2. armije, ije su jedinice u to vrijeme napadale neprijateljske garnizone u Bijeljini i Brkom. Za taj zadatak je formiran poseban tab u ijem se sastavu nalazilo sedam bataljona.
59

Arhiv VII, fond NOP-a, k. 1744, reg. br. 50.

295

Odred je krenuo na Majevicu preko Gornje Tuzle, Brijesta, Priboja i Teoaka, gdje je vodio borbe sa domaim etnicima. etnici su pod borbom satjerani u rejon Teoaka, gdje su opkoljeni i uniteni. Odred se zatim spustio u Semberiju. Kod aavice i Vrana se takoe borio sa etnicima, a zatim se preko Brezovog Polja uputio, 9. aprila, u osloboeno Brko.

BORBE ZA KONANO OSLOBOENJE POSAVINE I TREBAVE Uoi velike saveznike proljene ofanzive koja je bila predviena za poetak aprila 1945, opta situacija na frontovima je bila sljedea: - na istonom frontu Crvena armija je, oslobodivi u toku zime Poljsku, gotovo cijelu istonu Prusku i Pomeraniju izbila na liniju r. Odra-Slovake planine-Blatno jezero-Drava; - na zapadnom frontu saveznici su izbili na Rajnu i obrazovali vie mostobrana sa namjerom da to prije zauzmu Rursku oblast, a zatim da preuzmu optu ofanzivu ka Berlinu, u susret Crvenoj armiji. Na frontu u Italiji saveznici su se pripremali za proljetnu ofanzivu na Gotsku liniju (jezero Komo-Bolonja-Toskanske planine); - na jugoslovenskom ratitu Jugoslovenska armija je u toku jeseni i zime oslobodila Madedoniju, Srbiju, Crnu Goru, Dalmaciju sa ostrvima, Hercegovinu, jugozapadnu Bosnu i uspostavila neprekidan front od Drave do Jadranskog mora. Njemaki front, nasuprot jedinicama Jugoslovenske armije, uglavnom se protezao linijom Drava-Dunav-arengrad-ue Drine-Sarajevo-Banja Luka-Biha-Gospi-Karlobag i nije bio taktiki povezan. Prvog marta 1945. Narodnooslobodilaka vojska preimenovana je u Jugoslovensku armiju, a Vrhovni tab u Generaltab JA. Vrhovni komandant je pred JA postavio cilj da oslobodi sve nae narode na cjelokupnoj etnikoj teritoriji. 296

PPHMMH

Sve etiri armije i samostalni korpusi dobili su zadatak da prijeu u ofanzivu za konano osloboenje zemlje. Druga armija koja je bila grupisana u istonoj Bosni dobila je zadatak da u poetnom periodu operacija, angaovanjem svojih divizija u dolini rijeke Bosne, obezbijedi unutranje bokove 1. i 4. armije, a poslije toga da dejstvuje optim pravcem Doboj-Derventa-Banja Luka-Sisak-Novo Mesto. U okviru priprema za proboj sremskog fronta, tab 1. armije je formirao tri udarne grupe divizija. U Junu operativnu grupu ule su 2, 17. i 5. divizija.60 Zadatak June operativne grupe bio je da likvidira neprijatelja na potezu Bijeljina-Brko-Oraje, a zatim da forsira Savu u rejonu Brkog, i u sadejstvu sa Sremsko-bosutskom grupom divizija nastupa pravcem Gunja-upanja-Cerna, u pozadinu neprijateljskih snaga na sremskom frontu, koje bi sa fronta napala Sremska grupa divizija.61 Pred poetak zavrnih operacija 2. armija je drala liniju Karavlaka Maoa-hajduko brdo-Hujdurovii (jedinice 25. divizije); Pravoslavna pionica-Bandra-Straba-k. 472 (jedinice 23. divizije); s. Borike-Debelo brdo-Veliki brijeg-Kameniki vis (jedinice 45. divizije). Dvadesetosma divizija se nalazila u armijskoj rezervi na prostoriji Purai-BukinjePoljice.
60

t.

Peta krajika N 0 0 divizija imala je tada u svom sastavu Prvu krajiku proletersku brigadu, Prvu jugoslovensku udarnu, etvrtu krajiku udarnu i Artiljerijsku brigadu. tab divizije je imao slijedei sastav: Radomir Babi, komandant; Ilija Materi, politiki komesar; Mirko Turi, pomonik komesara i Novo Matunovi, naelnik taba. U tabovima brigada nalazili su se: - u Prvoj krajikoj - Savan Kesi, komandant; Petar Simurdi, politiki komesar; uro Vukobrat, pomonik komesar i Ante Bajak, naelnik taba; - u Prvoj jugoslovenskoj - Mirko Srdi, komandant; Aleksandar Krajaevi Saa, politiki komesar; Maan Milutinovi, pomonik komesara i Nikola Tomi, naelnik taba; - u etvrtoj krajikoj - Milo Tanjga, komandant; Vlado Malbai, politiki komesar; Drago obot, pomonik komesara i Drago Mitrovi, naelnik taba; - u Artiljerijskoj brigadi - Vasilije Bokovi, komandant; Makso Sekuli, politiki komesar; Milan Bojani, zamjenik komesara i Jovo Nasti, naelnik taba. , Gligo Mandi, n.d. str. 325-326.

61

297

Ocenjujui da je pritisak neprijatelja popustio i da je on uglavnom zadran na cijelom frontu, tab 2. armije je odluio da u toku noi izmeu 31. marta i 1. aprila prijee sa 23. i 28. divizijom i 2. krajikom brigadom u protivnapad. Poslije uporne borbe jedinice JA su ovladale Srebrenikom i nastavile gonjenje neprijatelja prema pionici. Primjetivi, 1. aprila, da se neprijatelj na itavom frontu u Posavini i Semberiji ubrzano povlai, tab 2. armije i tab June operativne grupe divizija 1. armije odluili su da nastave ofanzivna djejstva i to prije ovladaju Semberijom i Posavinom. Sedamnaesta divizija je istog dana napala neprijateljski garnizon u Bijeljini i 2. aprila oslobodila grad, a zatim gonila neprijateljske zatitnike dijelove prema Brezovom Polju.62 U toku 4. aprila, Juna operativna grupa divizija 1. armije prenijela je teite operacija iz rejona Bijeljine u rejon Brezovog Polja i Brkog. Sa pomenutih linija sve jedinice su 5. aprila prele u opti napad na neprijatelja. Jedinice 2. armije napadale su pravcima Karavlaka-Maoa-Avramovina (25. divizija) i Bandra-Lukavac (23. divizija). U borbama koje su se odvijale tog dana jedinice su, svaka na svom pravcu, savladale otpor neprijatelja i do mraka izbile na liniju Hrgovi-Hajdurovi-Kapetanova bina-Vranjevac-Hadii (25. i 23. divizija). Istog dana 45. divizija je izbila na liniju Piskavica-Straevac-Karanovac-M. i V. Ostravica (na Ozrenu). estog aprila tab 2. armije je premjestio teite operacije sa pravca Gradaca u pravcu Doboja, orijentiui 25. diviziju sjeverno od komunikacija Graanica-Doboj. estog aprila 2. krajika brigada je dostigla liniju Donja Zelinja-Petrovac-Gornji Lukavac; 19. brigada 25. divizije oslobodila je Gradaac i izbila na liniju Humke-Gradaac-Tu62

U tabu 17. divizije tada su bili: Blao Jankovi, komandant: Milenko Stojakovi, politiki komesar i Uro Kukolj, naelnik taba. U tabovima brigada su bili: u estoj - Rade orak, komandant, Zvonko ardin, politiki komesar; Milan Mini, zamjenik komandant; Stevo Klanja, pomonik komesara; u Petnaestoj majevikoj - Milorad Miklavi, komandant; Petko Kahmi, politiki komesar; Boo Hini, zamjenik komandanta i Branko Bahri, pomonik komesar; u Drugoj krajikoj Milan Zgonjanin, komandant; Milan Makivi, politiki komesar, Duan Sovilj, zamjenik komandanta i Vlado Baji, pomonik komesara.

298

ri, a 18. brigada 25. divizije je izbila na liniju Porebrice-Dubrava-Bijela. Jedinice 23. divizije su tog dana napale Graanicu, oslobodile je sutradan u 7 asova i nastavile nastupanje prema Doboju, vodei iduih dana ogorene borbe na Becnju i Ciganitu. Napad jedinica June operativne grupe divizije 1. armije, pod komandom Peke Dapevia, otpoeo je takoe 5. aprila ujutro. Brko je osloboeno 7. aprila. Peta divizija i 17 divizija su se prebacile preko Save i nastavile nadiranje prema upanji, a 2. divizija, nastupajui desnom obalom Save, 8. aprila je oslobodila Oraje (sa 4. brigadom), 11. aprila Bosanski amac (sa 2. i 3. brigadom), poslije estokih borbi na prilazima ovom mjestu, osobito u Hasiu.63 Devetog aprila 16. brigada 25. divizije je u 23 asa oslobodila Modricu i u sadejstvu sa 19. brigadom iste divizije izbila na rijeku Bosnu, na liniju Modria-Koprivna. Devetnaesta brigada je blokirala neprijatelja u Garevcu, koji se utvrdio u tri zidana bunkera, te u crkvi i koli. Borba je nastavljena 10. i 11. aprila. U borbi za Garevac, u kojem je bilo oko 600 ustaa, divizija je imala 25 mrtvih, 40 ranjenih i 56 nestalih boraca. Uz pomo pojaanja, koje je dobio sa lijeve obale Bosne, neprijatelj je 11. marta iz Garevca izvrio napad na jedinice 19. brigade, uspio da ih potisne i izvrio evakuaciju ranjenika na lijevu obalu Bosne. Oko 15 asova dijelovi 18. i 19. brigade preli su u napad i neprijatelja odbacili prema rijeci Bosni. Poslije kraeg odmora jedinice 25. srpske divizije su u noi 18/19. aprila prele rijeku Bosnu i oslobodile Odak i okolna sela. Ustae su pole prema zapadu, ali se nisu mog63

Druga proleterska divizija imala je tada u svom sastavu 2. proletersku (srpsku), 4. proletersku (crnogorsku) i 3. srpsku brigadu. tab divizije su sainjavali: redoje Uroevi, komandant; Milija Stanii, politiki komesar i Radomir Buri, naelnik taba. U tabovima brigada bili su: u Drugoj proleterskoj - Ljubia Veselinovi, komandant; Branislav Joksovi, politiki komesar; Veselin Perovi Trua, zamjenik komandanta; Vojin urainovi Kostja, pomonik komesara i Lazar Tei, naelnik taba; u etvrtoj proleterskoj - Vido oki, komandant; Zarija aleti, politiki komesar; Vaso Dragovi, zamjenik komandanta; oko Nedi, pmonik komesra i Jovo Samardi, naelnik taba; - U Treoj srpskoj - Mihailo Gavrilovi, komandant; ivojin Jeremi, politiki komesar; Milorad Miloevi, zamjenik komandanta, Nikola Stanii, pomonik politikog komesara i Vojislav urovi, naelnik taba.

299

le probiti, poto su jedinice JA 20. aprila oslobodile Slavonski Brod. Na taj nain su ih odsjekle od ostalih neprijateljskih jedinica koje su se povlaile ka Zagrebu. Na povratku prema Odaku njima su se prikljuile ustae koji su se povlaili dolinom rijeke Bosne. Zajedno su se vratili i zaposjeli fortifikacijski ureene poloaje za odbranu, koji su se protezali linijom: k. 205-Svilaj-Potoani-Vlaka Mala-Prud. Stanovnici Odaka su izbjegli u Modriu, Tarevce i Jake. Nove borbe su voene od 24. do 27. aprila, a odnos snaga je bio 1:1. Neprijatelj je imao 733 poginula. 365 ranjenih i 2.882 zarobljena. Jedinice 25. divizije imale su 74 poginula i 259 ranjenih boraca. Od oruja i opreme zaplijenjena su 4 topa, 7 minobacaa, 12 mitraljeza, 76 pukomitraljeza i 37 automata. Izgubile su 4 topa, 3 minobacaa, jednu pt puku i 10 konja. Neprijatelj je ipak uspio zadrati svoje poloaje. Poto je 25. srpska divizija morala poi u sastav svoje 2. armije, koja je u napredovanju daleko odmakla na zapad, u noi 28/29. aprila, njene poloaje su preuzele jedinice 27, istonobosanske divizije 3. korpusa.64 Po osloboenju Bosanskog Samca, na osnovu odluke Predsjednitva ZAVNOBiH-a, 63 konstituisan je sreski narodnooslobodilaki odbor za srez Bosanski Samac, koji je obuhvatao teritoriju optina Bosanskog amca, Modria i Odaka. Za predsjednika je izabran David Davidovi iz Miloevca, za podpredsjednika Pavo Paji iz Modrie i Ahmet Mei iz Odaka, za sekretara Panto Nikoli iz Modrie, za referenta za privredu Trivo Dakanovi, a za referenta za zdravstvo dr Huso Kapetanovi (nalazio se tada u JA). Referent za prosvjetu je postao Dojin Uzelac, referent za finansije Mehmedalija Subai iz Bosanskog amca i referent za upravu Too Tovirac iz Tiine. lanovi odbora su bili: Vid Devi iz Novog Grada, Mitar Luji iz Crkvine, epo Radi iz Dubice i Cvijetko Stojanovi iz Vranjaka. Konstituisanju Sreskog N 0 0 u ime Okrunog N 0 0 prisustvovao je Edhem amo
64 65

Milojica Panteli, n.d. str. 235-236. Prema toj odluci teritorija Bosne i Hercegovine je podijeljena na est okruga: sarajevski, tuzlanski, mostarski, banjaluki, bihaki i travniki. Tuzlanski okrug je imao 12 srezova: Bijeljinu, Brko, Bos. Samac, Gradaac, Doboj, Graanicu, Maglaj, Kladanj, Vlasenicu, Zvornik i Srebrenicu.

300

koji mu je prenio smjernice za dalji rad. Uskoro su konstituisani optinski NOO u Bosanskom amcu, Modrii, Odaku i Oraju. Neto ranije formiran je sreski narodnooslobodilaki odbor za branski srez. Za predsjednika je izabran Branko Kisi, za sekretara Saliha Mehiki, a za lanove Cvijan Daki, Rifat Salihovi, Joco Voki, Arif Zenunovi i Lepa Kuic.

Desetog aprila u osloboenom Gradacu je odran veliki narodni zbor na kojem su govorili Milojica Panteli, komesar 25. divizije, Teufik Imamovi lan sreskog komiteta KPJ i Kasim Ibriimovi. Uporedo sa konstituisanjem organa narodne vlasti stvarani su organi unutranjih poslova i milicije. U svim optinama formirani su vodovi milicije, a u srezovima ete. U prvo vrijeme bilo je svega 90 milicionera na teritoriji okruga, od toga pola u Gradacu, a pola u Bosanskom amcu. Uporedo su se vrile i pripreme za postavljanje optinskih i sreskih sudova. U pripremama se nailazilo na znatne tekoe, jer se oskudijevalo u strunom kadru i pomonom osoblju. Na itavom Posavsko-trebavskom podruju bila su svega 2 pravnika. Na teritoriji sreza Bosanski Samac, djelovalo je 59 lanova i 3 kandidata za lanove KPJ, a na teritoriji sreza Gradaac-36 lanova. U Komandi podruja i u komandama mjesta bilo je 24 lana, a u Posavsko-trebavskom odredu 36 lanova KPJ i 5 kandidata. Odlukom Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu, partijska organizacija optine Srebrenik ponovo je pripala Okrunom komitetu za Trebavu i Posavinu poto je od februara 1944. bila u sastavu Okrunog komiteta KPJ za Tuzlu. Istom odlukom partijska organizacija iz Bukvika pripala je Sreskom komitetu za branski srez. Okruni komitet je, poslije odlaska nekih lanova na druge dunosti, radio u okrnjenom sastavu. Imenovan je novi sreski komitet za srez Gradaac, u sastavu: Mehmedalija Tufeki, Teufik Imamovi, Fuad Sulji, Dana Simi, Mile Glava i Gojko arkanovi. Predvieno je da u komitet ue i komesar Komande mjesta Gradaac - Esad Taslidi. U isto vrijeme imenovan je i novi sreski komitet za bosanskoamaki srez, u sastavu: Slobodan Jankovi (sekretar), 301

Panto Nikoli, Ahmet ati, Mehmed Mujbegovi i Trivo Dakanovi. Sreski komitet za branski srez imao je tada slijedei sastav: Radivoje Luki (sekretar), Salih Mehiki, Joco Voki, Lepa Kui, Zaga Luki i Sulejman auevi. Poslije osloboenja Brkog, za sekretara sreskog komiteta KPJ dola je Nada Manojlovi. Sekretari sreskih komiteta po svojoj funkciji su bili i lanovi Okrunog komiteta. 66 Ostaci etnikih i ustakih bandi jo su krstarili teritorijom Posavine i Trebave. Poslije prelaska jedinica JA preko rijeka Bosne i Save, na tom terenu vie nije bilo vojnih jedinica i ustanova, izuzev Komande podruja i komande mjesta koje su imale malo naoruanog ljudstva. Zbog toga je Okruni komitet nekoliko puta, u drugoj polovini aprila, traio da se u okolinu Gradaca iz Posavine upute jedinice Posavsko-trebavskog odreda koje bi politikim radnicima i organima narodne vlasti pomogle i obezbjeivale njihov rad. Posavsko-trebavski odred je 10. aprila iz osloboenog Brkog krenuo preko Bukvika i abara prema Oraju. Odred je dobio zadatak da uniti ostatke etnikih i ustakih jedinica, koje su se krile oko posavskih sela, da vri mobilizaciju ljudstva i da politiki djeluje meu stanovnitvom, osobito meu onima koji su bili zaplaeni zbog neprijateljske propagande. Odred je pomagao i pri radu organa narodne vlasti i pruao im zatitu. Dolo je do znatnog priliva novih boraca u jedinice odreda. Dolazili su i oni koji su silom mobilisani u neprijateljske formacije. Oni koji su se krili, a nisu bili krivi, obavjetavani su preko prijatelja i roaka da se predaju, jer im se nita nee dogoditi. Vrlo brzo odred je narastao na oko 1000 boraca. Od toga broja, po nareenju komande Vojne oblasti 3. korpusa, upueno je 200 boraca u Dopunski bataljon 3. korpusa u Graanicu. Tako je, 30. aprila, Posavsko-trebavski odred brojao 796 boraca. Umjesto ranijeg 3. bataljona koji je upuen u 2. brigadu KNOJ-a, formiran je novi 3. bataljon. Za komandanta 3. ba66

Na teritoriji optinskog komiteta Bukvik djelovalo je 10 lanova KPJ, a na teritoriji optinskog komiteta Vraii 19 lanova (elije u Vraiima, Brnjiku, G. Rahiu i Koraju). Pored toga, postojale su partijske organizacije u ustanovama sreza i pri komandama mjesta Brko i Celi. (Arhiv VII, IRP, Sarajevo, zbirka NOR-a kat. br. 5036 i 5022).

302

taljona prvo je postavljen Nedo Pisarevi, a za komesara Stjepan Tei. Zbog odlaska Kadre Remia na partijski kurs, za komesara 1. bataljona postavljen je Muharem Ibrali. U Posavini Posavsko-trebavski odred nije naiao na jai otpor zaostalih neprijateljskih jedinica, jer su se one krile po malim grupama. Od polovine do kraja aprila ubijeno je 15 neprijateljskih vojnika, a vlastiti gubici su bili 1 mrtav i 1 ranjen (komesar 2. bataljona Ilija Kaurinovi).

Na prostoriji Novi Grad-Vlaka Mala-Odak-Mrka Ada-Balegovac-Dubica ostala je, poslije povlaenja Nijemaca, jaa ustaka formacija od oko 4.000 pripadnika uglavnom 12. i 15. ustako-domobranske divizije.67 Oni su ranije imali zadatak da kao bona zatitnica tite izvlaenje njemakog 21. korpusa iz doline rijeke Bosne preko Bosanskog Broda. Utvrdili su se u trouglu koji ine rijeke Bosna i Sava i planina Vujak, i izradili sistem odbrane u vidu stalne i polustalne fortifikacije, gdje su u velikom broju bili zastupljeni bunkeri povezani podzemnim sklonitima i streljakim rovovima punog profila. U meuprostorima su bili iskopani streljaki zakloni punog profila, sa pojedinim mitraljeskim zaklonima. Svako naseljeno mjesto je pretvoreno u otpornu taku. Vlaka Mala, kao glavna otporna taka, bila je najjae utvrena. Pored velikog trospratnog bunkera, opasanog sa tri reda bodljikave ice, za odbranu je pripremljena velika kolska zgrada. Ostala sela i zaseoci su takoe bili dobro utvreni, a naroito Gornja Dubica i Prud u kojima su postojali trospratni bunkeri. Od naoruanja su imali 8 topova, 9 minobacaa, 29 mitraljeza, 133 pukomitraljeza sa dosta municije.
67

U navedenom djelu Milojice Pantelia, na str. 228, iznosi se broj od oko 2.500 ustaa, sa jo jednim bataljonom ustake milicije. Drago Karasijevi i Mladen Vukosavljevi u knjizi 53. NOV srednjobosanska divizija, na str. 190, navode d a j e na tom prostoru bilo oko 11.000 ustaa i oko 1.500 etnika. tab 27. divizije je u svom izvjetaju tabu 3. korpusa od 7. maja 1945. (Zbornik IV, knj. 34, dok. 154, str. 856) naveo da se na tom prostoru nalazi 3.500-4.000 ustaa. Zadnji podatak je najrealniji, jer je broj priblian neprijateljskim gubicima u toj operaciji.

303

Jedinice 25. divizije zapoele su borbu sa ustaama 19. aprila. One su uspjele da do 21. aprila izbiju nadomak Save, na odseku Vrbovac-Vinska i time onemogue povlaenje ustaa desnom obalom Save na zapad. Poto je 20. aprila osloboen Slavonski Brod, ustae nisu mogle da krenu na zapad lijevom obalom Save kuda su se povlaile njemake i ostale ustake snage, te su ostale odsjeene od ostalih neprijateljskih snaga u trokutu koji ine rijeke Sava i Bosna i planina Vujak. Kada je prispjela u Modriu, 23. aprila, u borbu je uvedena i 16. muslimanska brigada 27. divizije. Teke borbe nastavljene su od 25 do 27. aprila sa velikim gubicima na obe strane. Jedinice 25. divizije predale su 28. aprila svoje poloaje 16. muslimanskoj brigadi i krenule na zapad, u sastav 2. armije. Poto su od 1. do 7. maja jedinice 27. divizije68 i Posavsko-trebavskog odreda okruile neprijatelja, vrile su stalne napade na neprijateljska uporita - Odak, Vlaku Malu i M r k u Adu, ali je neprijatelj uspijevao da odbije napade i da se na svojim dobro utvrenim uporitima odri. U ovim napadima pojedine napadne kolone su uspijevale da se kroz meuprostore probiju iza branioevih poloaja, a da njegove otporne take opkole, ali ih nisu mogle likvidirati zbog nedostatka teke artiljerije i avijacije.69 Sedmog maja stigla je u Brusnicu kao pojaanje 14. brigada 53. divizije sa jednim divizionom artiljerije. Poslije priprema, 9. maja u 3 sata ujutro, otpoeo je napad na cijelom frontu u kojem su uestvovale 16. i 19 brigada 27. divizije,
68

69

Dvadeset sedma istonobosanska divizija imala je tada u svom sastavu 16. muslimansku, 19. biransku i 20. romanijsku brigadu. tab divizije su sainjavali: Milo Zeki, komandant; Zarije kerovi, politiki komesar; Asim Hodi, pomonik politikog komesara i Jakob Voduek, naelnik taba. U tabovima brigada bili su: - U esnaestoj - Spaso Mii komandant, a poslije njegovog ranjavanja Omer Dedi; amil Kazazovi, politiki komesar; Ahmet onlagi, pomonik komesara i Selim Zelinevi, naelnik taba; - U Devetnaestoj - Ratko Jovii, komandant; Nikola Andri, politiki komesar; Pero Jovii, pomonik komesara i ivko Gaji, naelnik taba; - U Dvadesetoj - Radomir epanovi, komandant; Kota Banjac, politiki komesar; Ratko Altarac, pomonik komesara i Momir Koprivica, zamjenik komandanta, dok je mjesto naelnika taba bilo upranjeno. Drago Karasijevi, Operacija Vlaka Mala, Vojnoistorijski glasnik br. 2/67, str. 275.

304

14. brigada 53. divizije i jedan divizion artiljerije, Posavskotrebavski odred i dijelovi 20. brigade bili su u rezervi i spreavali eventualno prebacivanje neprijatelja preko rijeke Bosne. Napad je trajao 9 sati. Jedinice JA su se uspjele ukliniti do Dubice i blokirati Vlaku Malu i Odak, ali poto je neprijatelj u borbu ubacio svoje jake rezerve, jedinice JA bile su prinuene da se povuku na polazne poloaje. Od 9. do 15. maja jedinice JA su djejstvovale sa svojih poloaja prema neprijateljskim uporitima. Svaki njihov napad je uzvraen neprijateljskim protivnapadom. U borbama koje su voene od 1. do 15. maja neprijatelj je imao 243 poginula i 404 ranjena, a gubici jedinica 27. divizije su iznosili 114 mrtvih, 222 ranjena i 27 nestalih.70 Iako je kapitulirala faistika Njemaka i sa njom kvislinka NDH, ustaka grupa se jo borila. Uvidjevi da raspoloivim snagama i sredstvima, bez velikih gubitaka, ne moe likvidirati .neprijateljska uporita, tab 27. divizije je zatraio od taba 3. korpusa podrku avijacije i tenkova. Izvren je novi raspored jedinica i u borbu su uvedene nove jedinice. - Jedan bataljon Hrvatske divizije KNOJ-a zaposjeo je desnu obalu Save od sela Svilaj do ua rijeke Bosne u Savu. - etrnaesta brigada 53. srednjobosanske divizije rasporeena je na liniju Lipik-Svilaj-Vrbovac. - esnaesta muslimanska brigada, ojaana jednim bataljonom Posavsko-trebavskog odreda, napadala je neprijatelja na liniji Srnave-Potoani-Duge Njive. - Dvadeseta romanijska brigada je rasporedila jedan bataljon juno od Mrke ade, a jedan na desnoj obali rijeke Bosne od skele ispod Modrie do Mrke ade. - Devetnaesta branska brigada napadala je sa linije k. 101-s. Srnava. Posavsko-trebavski odred (bez jednog bataljona) zauzeo je poloaj od Mrke ade do Bosanskog amca, sa zadatkom da sprei proboj neprijatelja preko rijeke Bosne.71
70 71

Izvjetaj taba 27. divizije od 20. 5. 1945. (Zbornik, IV, knj. 34, dok. 330, str. 925-928). Ahmet Donlagi - amil Kazarovi, Borbeni put 16. muslimanske brigade, str. 286-287.

20

305

Od 15. do 22. maja vreni su svakodnevni napadi, a 22. maja avijacija je sa sedam aviona bombardovala neprijateljska uporita. Slijedea dva dana, 23. i 24. maja, artiljerija i avijacija su od zore do mraka estoko bombardovale neprijateljske poloaje. Sva neprijateljaka uporita su razorena, te je kod protivnika nastupila opta dezorganizacija. Dvadeset etvrtog maja u 23 asa 19. i 20. brigada 27. divizije koncentrinim napadom, poslije dvoasovne borbe, zauzimaju Odak, a sutradan 25. maja, u 4 asa, izvren je opti napad svim snagama. Jedinice 53. divizije prodiru du desne obale Save do Pruda, koji iznenadnim udarom likvidiraju i produavaju ka Dubici. esnaesta brigada 27. divizije napala je najjae uporite - Vlaku Malu sa t r i pravca. Njoj su sadejstvovali, dijelom snaga, 19. brianska brigada i jedan bataljon Posavsko-trebavskog odreda. Dvadeseta romanijska brigada i Posavsko-trebavski odred su u toku noi forsirali Bosnu i napali na neprijateljske poloaje du lijeve obale Bosne, sadejstvujui u likvidiranju neprijatelja u Dubici. Ustae koje su se povlaile iz Odaka i Vlake Male pokuale su da se probiju preko poloaja 16. muslimanske brigade, preko Krevina prema Vujaku. Snanim protivnapadom bataljona 16. brigade odbaeni su nazad. Nastupilo je rasulo kod ustaa, pa su jedinice 16. brigade prele u gonjenje. Bjeei ispred 16. brigade, ustae su naletjele na dijelove 14. i 19. brigade.72 Nakon estoke troasovne borbe neprijatelj je razbijen i stalna neprijateljska uporita su zaposjednuta. Slijedea dva dana, 26. i 27. maja, nastavljeno je ienje terena od neprijateljskih grupa. U ovoj operaciji ustae su potuene. Poginulo je 3.401, a zarobljeno je 745 ustaa.73 Manji broj ustaa se po grupicama izvukao iz obrua. Poslije uea u operaciji protiv ustake grupacije kod Odaka, Posavsko-trebavski odred je 28. maja, poslije odranog mitinga u Bosanskom amcu, na kojem je govorio Ivan Bumbulovi, krenuo u tri kolone prema Tuzli. U dogovoru sa partijskim rukovodstvima i organima narodne vlasti je72 73

Isto, str. 290. Drago Karasijevi, n.d., str. 284.

306

dan broj starjeina iz Odreda je ostao na terenu i preuzeo dunosti u osloboenim gradovima Posavine i Trebave. Doavi u Tuzlu, Posavsko-trebavski odred je rasformiran, a njegovo ljudstvo i starjeine su popunili ete i bataljone 2. brigade 3. divizije KNOJ-a, koja je imala zadatak da iskorijeni ostatke ustakih, etnikih i zelenokadrovskih bandi koje su se krile po umama i zemunicama sjevernog dijela istone Bosne.74 Oni e u naredne 2 godine nastaviti borbu sa istim neprijateljem, protiv kojeg su se borili u toku rata. Jedan broj boraca dae u toj borbi i svoj ivot, a meu njima i posljednji komandant odreda-Cvijetin Vasi, kojeg e kao ranjenika ubiti etniki banditi u branskoj bolnici 1946. godine.

VOJNO-POLITICKI ZNAAJ POSAVSKO-TREBAVSKOG NOP ODREDA Veliki uspjeh jedinica NOV i POJ i vrlo povoljna politika situacija u sjevernoistonoj Bosni, u ljeto 1943. godine, bili su bitni inioci za donoenje odluke o formiranju Posavskog i Trebavskog NOP odreda. Stvaranje partizanskih odreda u Posavini i na Trebavi je jedan od glavnih rezultata dugotrajnog i tekoama ispunjenog politikog djelovanja aktivista NOP-a - lanova KPJ i SKOJ-a - koji su upornim politikim radom pridobili i privukli na stranu NOP-a omladinu i vei dio ostalog stanovnitva ovog kraja. Tako su stvorili preduslove da, po dolasku veih jedinica NOV u Posavinu i na Trebavu, u bataljone 6. 15. i 16. brigade stupe stotine novih boraca i formiraju se dva nova partizanska odreda. Posavsko-trebavski odred je, na svom borbenom putu dugom oko 20 mjeseci, proao kroz tri faze u svom razvoju. U prvo vrijeme Posavski i Trebavski odredi su bili samostalne jedinice i vrile svoje odredske funkcije - branili i irili slobodnu teritoriju Posavine i Trebave i obezbjeivali djelatnost partizanske pozadine.
74

Arhiv VII, fond NOP-a, k. 1745, f. 6, reg. br. 42.

307

U drugoj fazi razvoja, poslije spajanja, odred je vojniki i politiki sazrio da preraste u veu jedinicu - brigadu. Odluka nije mogla biti realizovana, zvog ofanzive jakih neprijateljskih snaga na slobodnu teritoriju Posavine i Trebave. Prelaskom u centralnu Bosnu i duim zadravanjem na drugoj teritoriji, nije vie bilo potrebno da odred ima nekoliko stotina boraca u svom sastavu. Zbog toga je donijeta odluka da kompletni bataljoni preu u 18. hrvatsku brigadu i da se odred svede na takvo brojno stanje koje e sluiti kao jezgro za popunu, kada se vrati na svoju teritoriju. Trea faza razvitka nastaje dolaskom odreda u Srebrenik, u neposrednu blizinu svoje teritorije. Iz Srebrenika sada poinju akcije odreda prema matinoj teritoriji - Posavini i Trebavi. Svoje brojno stanje i organizacionu strukturu, odred je mijenjao, zavisno od vojno-politike situacije u Posavini i na Trebavi, u pojedinim periodima. Od 4800 boraca NOV i POJ, koliko je dala Trebava i Posavina, oko 2000 je prolo kroz Posavsko-trebavski odred. Crpei uvijek nove snage iz naroda, odred je ivio i rastao. Iz svog sastava je uputio za popunu drugih jedinica preko 1000 boraca. Pred kraj rata imao je oko 1000 boraca. Odred je bio prva jedinica za mnoge Posavce i Trebavce u kojoj su oni sticali prva borbena iskustva, kalili se u mnogim akcijama i izrastali u dobre borce, vjete komandire, komandante i vrijedne politike komesare. U jedinicama odreda djelovali su mnogi komunisti i skojevci koji su svojim primjerom u borbi, politikim radom meu borcima i narodom, visokim moralom i zalaganjem dali veliki doprinos snaenju odreda, narastanju uticaja NOP-a i irenju ideje bratstva i jedinstva. Odred je bio sastavljen od obinih ljudi iz naroda, koji su poticali iz svih sela i gradova Trebave i Posavine. U njegovim redovima su se zajedno borili Srbi, Muslimani i Hrvati, stvarajui uslove za bolji, ravnopravan i slobodan ivot u zajednikoj postojbini Bosni i Hercegovini. Na svom borbenom putu odred je izvrio razne zadatke. Uestvovao je u operacijama veih jedinica, zatvarao opera308

cijske pravce i sprijeavao prodore neprijateljskih jedinica na slobodnu teritoriju. Bio je pod operativnom komandom 7 tabova divizije i 12 tabova brigada, ali je esto vrio i samostalna borbena dejstva. Izvodio je mnoge napade na neprijateljska uporita i kolone, pravio zasjede na pravcima kretanja neprijateljskih jedinica, vrio diverzije na putevima, mostovima i eljeznikim prugama, iao u izviake akcije, vrio garnizonu slubu, sadejstvovao drugim jedinicama u napadu i odbrani, gonio, hvatao i razoruavao pripadnike odmetnikih bandi. Djejstva je izvodio danju i nou, po svim meteorolokim uslovima. Odred se nalazio i u tekim situacijama, osobito u prvim mjesecima svog postojanja. Bilo je i odlaenja iz njegovih redova, ali je vrsto odredsko jezgro nalo uvijek naina da to stanje brzo prebrodi i odred uini jo jaim i borbenijim. Kao teritorijalna jedinica neprekidno je vrio politiki uticaj u rejonu svog dejstva. Dao je znatan doprinos u sprovoenju linije KPJ na mobilizaciji svih snaga za pobjedu nad okupatorom i domaim izdajnicima. Unosio je patriotizam u redove omladine i ostalog stanovnitva. Odred je obezbjeivao rad drutveno-politikih organizacija i sam pomagao da se na terenu stvaraju narodnooslobodilaki odbori i organizacije KPJ, SKOJ-a, USAOJ-a, AF i NOF-a. Obezbjeivao je rad vojnopozadinskih organa i uestvovao u prikupljanju sredstava za partizanske bolnice i stanovnitvo ratom opustoenih krajeva. Drutveno-politike organizacije sa terena znatno su doprinijele da odred uspjeno vri svoje funkcije. U prvim mjesecima postojanja odreda, one su u njegove ete uputile mnoge lanove Partije i SKOJ-a koji su pomogli da Odred postane vrsta borbena jedinica. Okruni komiteti KPJ i SKOJ-a za Posavinu i Trebavu, sreski i optinski komiteti, elije i aktivi KPJ i SKOJ-a, narodnooslobodilaki odbori i organizacije AF su u svakoj prilici nastojali da prue pomo. To jedinstvo fronta i pozadine bilo je zaloga uspjeha i pobjede nad znatno nadmonijim neprijateljem i dovelo je slobodu u sela i gradove Trebave i Posavine. 309

V D I O

SPISAK BORACA POSAVSKO-TREBAVSKOG ODREDA

Podatke za spisak boraca Posavsko-trebavskog odreda prikupili su optinski odbori SUBNOR-a Bosanski Samac, Brko, Doboj, Gradaac, Graanica, Modria, Oraje, Odak i Srebrentk. Na osnovu toga, sekretar redakcije Uro Goranovi je sainio spiskove po optinama. Tako sreeni spiskovi su dva puta upuivani optinskim odborima SUBNOR-a na dopunu i izmjenu, a o njima su dali miljenje i organizacije SUBNOR-a mjesnih zajednica. Spiskovi su takoer, bili prikljueni uz dvije verzije rukopisa da bi itaoci mogli dati svoje primjedbe. Autor rukopisa je na kraju uporedio podatke iz rukopisa sa podacima iz spiska, a za borce koji su bili u 16. muslimanskoj, 6. proleterskoj i 15. majevakoj brigadi sa podacima iz edicija o tim jedinicama. Uprkos svim nastojanjima, sigurno e se ispostaviti, kada knjiga bude odtampana, da u spisku ne budu obuhvaeni svi borci, odnosno da su podaci o pojedinim borcima neprecizni i nepotpuni. Stoga molimo itaoce da imaju u vidu da su propusti u najveem broju nastali uslijed nepotpunosti evidencije.

Borci odreda sa podruja optine

Bosanski Samac

BOSI Vlade PERO, 1921. Gornja Slatina, Srbin, radnik, u NOB* od 1941. u odredu od 20. 9. 1943, komandant odreda, lan KPJ, narodni heroj, poginuo 17. januara 1945, Gradaac. ANTI Riste ANTONIJE, 1923, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. ANTI Save CVIJAN, 1927, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, lan SKOJ-a, borac, umro 1962. ANTI Save DUJO, 1924, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 4. 1945, borac. ANTI Jovana LUKA, 1922, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 3. 1945, borac. ANTI Save UUBOMIR, 1919, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od oktobra 1941, u odredu od 20. 9. 1945, komesar bataljona i brigade, lan SKJ. ANTI Jovana PERO, 1925, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. ANTI Pere RAJKO, 1924, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945. borac. ANTI Marka STEVO, 1921, Brvnik, Srbnik, zemljoradnik, u NOB od 27. 7. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ. ALIMANOVI Salke HALID, 1922, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. ARANI Mie BOO, 1920, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. ARANI Mie CVJETKO, 1911, Gornja Slatina, Srbin, trgovac, u odredu od 4. 4. 1945, borac. ARANI Vlade JOVO, 1927, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradni, u odredu od 15. 4. 1945, borac. ARANI Marijana PERO, 1927, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik u odredu od 15. 4. 1945, borac. ARSENI Joce DAKO, 1924, kari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 5. 1945, borac. ARSENI Marka VLAJKO 1911, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo 18. 5. 1944, Obudovac.

313

ATI Januza AGAN, 1930, Bosanski amac, Musliman, radnik, u odredu od 15. 1. 1945, borac. AVRAMOVI Ljube SIMO, 1923, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 5. 1945, borac. AVRAMOVI Avrama STEVAN, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 9. 4. 1945, borac. BABI Sime JULKA, 1922, Tiina, Srpkinja, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, bolniarka. BABI Luke LUKA, 1898, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, umro 1968. BABI Alekse LJUBEA, 1922, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, poginuo 14. avgusta 1944, Garevac. BABI Mihajla NIKOLA, 1929, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. BABI Alekse SAVO, 1926, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac. BAI Boka BOKO, 1926, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. BAI Pere NIKOLA, 1925, Srednja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. BAJRAKTAREVI Muharema JUSUF 1926, Bosanski Samac, Musliman, trgovac, u odredu od 17. 1. 1945, borac, u m r o 1974. BAJRAKTAREVI Smaje MUJO, 1923, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 2. 1944, politiki komesar ete, lan KPJ. BAJRAKTAREVI Salke RIZAH, 1929, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 2. 4. 1945, borac. BEGI Rame HASAN, 1912, Bosanski amac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 11. 1944, politiki komesar ete, lan KPJ. BEGI Alije SULJO, 1916, Bosanski amac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac, u m r o 1979. BIAKI Sulje OSMAN, 1921, Bosanski amac, Musliman, radnik, u odredu od 2. 2. 1944, borac. BII Hasana ZIJAH, 1927, Bosanski amac, Musliman, trgovaki pomonik, u odredu od 15. 2. 1944, komandir ete, lan KPJ. BIJELI Jelisije NIKOLA, 1920, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. BIJELI Petra SAVO, 1924, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac, umro 1966. BLAGOJEVI Save MILAN, 1924, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. BLAGOJEVI Todora STOJA, 1925, Gornja Slatina, Srpkinja, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od aprila 1944, borac, poginula decembra 1944, Gornja Slatina. BOGDANOVI ora JOCO, 1913, kari, Srbin, stolar, u NOB od 1943, u odredu od 10. 1. 1944, komesar bataljona, lan KPJ. BOGDANOVI Save LJUBEA, 1908, Tiina, Srbin, zemljoradnik u odredu od 12. 4. 1945. borac, u m r o od rana u bolnici u Tuzli, maja 1945.

314

BOSI Cvijana CVIKO, 1916, Gornja Slatina, Srbin, trgovac, u odredu od 20. 9 1943, zamjenik komandanta bataljona, lan KPJ. BOSI Cvijana DIMITRIJE, 1922, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu 12. 4. 1945, borac. BOSI Jovana MIHAJLO, 1921, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, vodnik voda, umro 1978. BOSI Milana NEDELJKO, 1923, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 9, 1943, u odredu od 11. 4. 1944, borac. BOSI Milana NIKOLA, 1929, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik u odredu od 15. 4. 1945, borac. BOSI Vlade NIKOLA, 1926, Gornja Slatina, Srbin, ak, u NOB od 1. 2. 1942, u odredu od 20. 9. 1943, pomonik komesara ete, lan KPJ. BOSI Pere RADE, 1925, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od aprila 1944, borac. BOANOVI Jovana STANKO, 1924, Skari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo 18. 4. 1945, Sarajevo. BOI Arse ILIJA, 1913, Batkua, Srbin, radnik, u odredu od aprila 1945, borac, poginuo maja 1945. BRKI Ljube DESA, 1924, Bosanski Samac, Srpkinja, ak, u odredu od 10. 1. 1944, omladinski rukovodilac, lan KPJ. BUMBULOVI Milana IVAN, 1914, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od 20. 9. 1943, komesar Odreda, lan KPJ. BUMBULOVI Joce LJUBO, 1923, Brvnik, Srbin, radnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. CERIBAI Saliha HASAN, 1918, Bosanski Samac, Musliman, student veterine, u odredu od 4. 3. 1944, referent veterine u diviziji, lan KPJ. CERIBAI Saliha HUSEIN, 1915, Bosanski Samac, Musliman, trgovac, u odredu od 27. 11. 1944, borac, umro 1967. CERIBAI Ibrahima MUSTAFA, 1924, Bosanski Samac, Musliman, trgovac u odredu od 10. 2. 1944, borac, poginuo marta 1944, Brko. CVIJANOVI Cvijana MARKO, 1923, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 27. VII 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. CVIJANOVI Gojka PERO, 1922, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. CVIJANOVI Cvijana SIMO, 1927, Brvnik, Srbin, zemljoradnik u odredu od 12. 4. 1945. borac. ANAREVI Todora MARIJA, 1914, Miloevac, Srpkinja, domaica, u odredu od 8. 11. 1943, borac. EAVAC Sime MIHAILO, 1919, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo u ljeto 1944, srednja Bosna. ELIKOVI Pere JOVO, 1919, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943. do 10. 1. 1944, borac. ELIKOVI Miloa MIO, 1919, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac, umro 1979. ELIKOVI Pere MILAN, 1921, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac.

315

 E L I K O V I L j u b e N I K O , 1921, B r v n i k , S r b i n , z e m l j o r a d n i k , u o d r e d u o d 6. 4. 1945, b o r a c , u m r o 1949.

ELIKOVI Miloa STEVO, 1919, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, umro 1949. ULUMOVI Marka STEVAN, 1926, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac. DANII Cvijana JOVAN, 1920, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac, umro 1977. DANII Spasoja VUKO, 1923, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 9. 1943. do 4. 1. 1944, borac, umro 1973. DELI Muharema HASAN, 1921, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a. DESPI Luke MILAN, 1922, Srednja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. DRAGIEVI Drage BOKO, 1914, Ledenice, Srbin, bravar, u odredu od 17. 2. 1944, borac. DRUAI Sejfe ABDULAH Kula, 1927, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 1. 1944, vodnik voda, lan SKOJ-a. DRLJAI Ismeta ALIJA, 1931, Bosanski Samac, Musliman, egrt, u odredu od 25. 1. 1945, borac. DUKOVI Alekse DRAGO, 1926, Crkvina, Srbin, zemljoradnik u odredu od 20. 4. 1945, borac. DUJKOVI Koste PETAR, 1923, Krukovo Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1945, borac, u m r o 1963. DUJKOVI Sime STEVO, 1916, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. DUANI Jove KOSA, 1927, Krukovo Polje, Srpkinja, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, bolniarka, poginula septembra 1944, Graanica. DUANI-DAKI Jove MILKA, 1927, Krukovo Polje, Srpkinja, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, bolniarka, lan SKOJ-a. DUSANOVI Mie MARKO, 1911, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od decembra 1942, u odredu od 20. 9. 1943, lan KPJ, borac, poginuo 22. jula 1944, Crkvina. EKI Obrada BOO, 1913, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo marta 1944. Crkvina. EKI Milana SAVO, 1927, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo oktobra 1944, Tuzla. OKI Milana CVIJAN, 1926, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 6. 4. 1945, borac, poginuo juna 1945. ORI Tome ORE, 1921, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 5. 1945, bolniar. ORI Pante RADOVAN, 1925, Bosanski Samac, Srbin, radnik, u odredu od 2. 2. 1944, lan SKOJ-a, desetar. URI Krste BOO, 1926, Gajevi, Srbin, trgovac, u odredu od 15. 4. 1945, borac. URI Gavrila CVIJAN, 1925, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, lan KPJ, borac, RVI.

316

URI Gavrila DUAN, 1919, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac, umro 1965. URI Nike ORE, 1915, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. URI Milana JOVO, 1928, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. URI Ilije MAKSIM, 1924, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac. URI Nike RAJKO, 1912, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac, umro 1976. URI Krste SPASOJE, 1928, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. URI Milana STEVO, 1925, Gajevi, Srbin, trgovaki pomonik, u NOB od 10. 7. 1943, u odredu od 6. 4. 1945, politiki delegat voda. URI Laze STEVO, 1921, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. UREVI Steve URO, 1923, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. AKI Huseina ABID, 1926, Bosanski Samac, Musliman, egrt, u odredu od 7. 3. 1944, borac, u m r o 1980. AKI Huseina RIZO, 1923, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 3. 1944, borac, lan KPJ. DOMBI Pere BOO, 1913, Srednja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. DOMBI Riste BOO, 1922, Srednja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac. DOMBI Mihaila CVIJAN, 1924, Srednja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. DOMBI Pere CVIJETIN, 1919, Srednja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 4. 4. 1945, borac. DOMBI Marka JOVO, 1927, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 4. 1945, borac. DOMBI Mihaila MILAN, 1920, Srednja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 5. 1945, borac. FILIPOVI Jove MIHAJLO, 1920, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac. FITOZOVI Mehmeda RIZAH, 1924, Bosanski Samac, Musliman, trgovaki pomonik, u odredu od 10. 1. 1944, omladinski rukovodilac, lan KPJ. GAJI Boe MILAN, 1925, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. GAJI Boe RADOVAN, 1922, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. GANILOVI Jove BOKO, 1924, Batkua, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 1. 1944, borac, u m r o 1978. GANILOVI Tee TEODOR, 1923, Batkua, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, do 4. 1. 1944, borac.

317

GAZETI Ilije ILJKO, 1922, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 3. 1945, borac. GAZETI Rade PERO, 1923, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 3. 1945, borac. GIBI Emina HASIB, 1923, Ledenice, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 16. 3. 1945, borac. GLUVAEVI Spasoja MARKO, 1922, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 9. 1943, borac, u m r o 1950. GLUVAEVI Pere , 1925, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 28. 9. 1943, borac. GRBI Stanka DUAN, 1917, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 28. 9. 1943, borac. HADIALIJAGI Smaje HAZIM, 1926, Bosanski Samac, Musliman, trgovaki pomonik, u odredu od 15. 3. 1944, politiki komesar ete, lan KPJ, poginuo februara 1945, Kozluk. HADIJUSUFOVI Muharema ALIJA, 1923, Bosanski Samac, Musliman, bravar, u odredu od 10. 3. 1944, borac, lan SKOJ-a. HADIJUSUFOVI Mustave IBRAHIM, 1914, Bosanski Samac, Musliman, koija, u odredu od 10. 3. 1944, borac. HADIJUSUFOVI Mustafe JUSUF, 1918, Bosanski Samac, Musliman, obuar, u odredu od 20. 2. 1945, borac. HADIJUSUFOVI Jusufa MERSAD, 1927, Bosanski amac, Musliman, obuar, u odredu od 2. 2. 1944, lan SKOJ-a, desetar. HALILOVI Ibre MUSTAFA, 1930, Bosanski amac, Musliman, u odredu od 10. 1. 1944, borac. HARINOVI odredu od 10. HARINOVI nik, u odredu Salke IBRAHIM, 1926, Bosanski amac, Musliman, brico, u 2. 1944, lan SKOJ-a, borac. Salke SULEJMAN, 1923, Bosanski amac, Musliman, slubeod 17. 10. 1944, borac.

HASANEVI Muharema HUSNIJA, 1922, Gradaac, Musliman, radnik, u Odredu od 11. 10. 1944, desetar. IBRALI Dede MEHMED, 1926, Bosanski amac, Musliman, ak u odredu od 10. 2. 1944, lan SKOJ-a, borac. IBRALI Dede MUHAREM, 1923, Bosanski amac, Musliman, trgovaki pomonik, u odredu od 10. 2. 1944, komesar bataljona, lan KPJ. IGNJATOVI Rae ORE, 1928, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 19. 4. 1945, borac. IGNJATOVI Rade NIKOLA, 1926, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 19. 4. 1945, borac. ILI Ljube MILJO, 1923, Brania, Srbin, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac. ILIKOVI Stanka JOVAN, 1928, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 3. 1945, borac. ILIKOVI Jovana MILORAD, 1924, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 3. 1945, borac. IZETBEGOVI Mustafe BAHRIJA, 1920, Bosanski amac, Musliman, zubar, u odredu od 15. 12. 1944, borac, umro 1946.

318

IZETBEGOVI Izeta MIRZO, 1924, Bosanski Samac, Musliman, trgovaki pomonik, u odredu od 10. 2. 1945, borac. JAIMOVI Spasoja PAVLE, 1920, Batkua, Srbin, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od aprila 1944, komesar ete, lan KPJ, poginuo 10. 5. 1945, Busovaa, Fojnica. JASENICA Ibrahima HASAN, 1925, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 1. 1944, komandir ete, lan KPJ, poginuo maja 1945, Turi. JEKI Joce ILIJA, 1921, Batkua, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 31. 3. 1945, borac. JELISI Petra NEDELJKO, 1922, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. JOI Steve MILAN, 1924, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. JOI Kuzmana PERO, 1916, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 5. 1945, borac. JOI Kuzmana SAVO, 1920, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu, 10. 4. 1945, borac. JOS1POVI Steve MILIVOJE, 1924, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 13. 4. 1945, borac. JOVIC Cvijana ALEKSANDAR, 1923, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac, poginuo 10. 5. 1945, Odak. JOVI ivka JOVO, 1928, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 28. 9. 1943 do 4. 1. 1944, borac. JOVANOVI Gojka JEVTO, 1919, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. JOVANOVI Rade MILAN, 1923, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 3. 1945, borac, umro 1975. KADI Hamida RAIF, 1924, Sibovac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1944, borac. KARI Salke MUSTAFA, 1914, Bosanski Samac, Musliman, namjetenik, u odredu od 10. 1. 1944, komandir voda, lan KPJ, umro 1977. KASAPOVI Arse STEVO, 1925, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1944, borac. KASAPOVI Arse , 1927, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1942, u odredu od 15. 10. 1943, borac, poginuo aprila 1944, Donja Dubica. KASUMOVI Kasima RIZO, 1927, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 1. 2. 1944, lan SKOJ-a, borac. KEREZOVI Boka JOVO, 1926, Brvnik, Jugosloven, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, vodnik voda, lan SKOJ-a. KEREZOVI oke LJUBOMIR, 1921, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 3. 1945, desetar. KERTI Peje MAKSO, 1929, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945. KERTI ora VASO, 1930, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, umro 1972. KLADNJAK Alije MUHAMED, 1926, Bosanski Samac, Musliman, ak u odredu od 20. 9. 1943, komesar bataljona, lan KPJ, umro 1973.

319

KODRE redu od KODRE redu od KODRE maica,

Viktora BREDA, 1932, Maribor, SR Slovenija, Slovenka, ak, u od10. 12. 1943, borac, lan SKOJ-a. Viktora JURIJE, 1930, Maribor, SR Slovenija, Slovenac, ak u od15. 10. 1943, borac, 14. 4. 1944. poginuo u Obudovcu. Alojza LJUBA, 1911, Tumpej, Trbovlje, SR Slovenija, Slovenka, dou odredu od 10. 12. 1943, bolniarka.

KODRE Ivana VIKTOR, 1897, Lae, Seana, SR Slovenija, Slovenac, radnik, u NOB od 10. 8. 1943, u odredu od 15. 10. 1943, komesar ete, lan KPJ, umro 1971. KOJI Petra MARKO, 1924, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. KOJI Save MIO, 1921, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. KOJI Pavla PAVLE, 1921, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 13. 4. 1945, borac. KOJI ure PERO, 1926, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. KOSANI Veselina MIHAJLO, 1926, Batkua, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 5. 1945, borac. KOSTI Luke MARKO, 1925, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 2. 1945, borac. KUJUNDI Mehmeda ALIJA, 1925, Bosanski amac, Musliman, radnik, u odredu od 20. 3. 1944, borac, poginuo 10. avgusta 1944, Monj. KUJUNDI Mehmeda HUSEIN, 1927, Bosanski amac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. KURBAI Bege BEGAN, 1928, Bosanski amac, Musliman, radnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. KUREEVI Sime ILIJA, 1924, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac. KUREEVI Steve PERO, 1920, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, u m r o 1969. KUREEVI Toe OSTOJA, 1924, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 28. 9. 1943, do 4. 1. 1944, borac. LAZAREVI Pere VID, 1923, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac. LUJI Jevte ALEKSANDAR - ACO, 1926, Pisari, Srbin, ak u NOB od 27. VII 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo 10. 8. 1944, Monj. LUJI Marka DUAN, 1908, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac, umro 1975. LUJI Gojka MARKO, 1920, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 2. 1944, borac. LUJI Nike MITAR, 1911, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, umro 1980. LUJI Marka KOJO, 1924, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a. LUKI Marka MIO, 1921, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac.

320

LUKI Mitra SIMO, 1909, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 27. 8. 1943, u odredu od 3. 3. 1944, intendant bataljona, lan KPJ. LUKI Pere STEVO, 1922, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac. MADAREVI Osme HASAN, 1916, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od marta 1944, borac, poginuo aprila 1944, Foa, Derventa. MAKSIMOVI Veljka DUAN, 1927, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. MAKSIMOVI Milivoja UUBOMIR, 1926, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945, desetar. MAKSIMOVI Maksima MIROSLAV, 1919, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MAKSIMOVI ora PERO, 1925, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 12. 1944, borac. MAKSIMOVI Milivoja SAVO, 1924, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1943, borac. MAKSIMOVI Milivoja SAVO, 1907, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 9. 1943, borac, u m r o 1970. MAKSIMOVI Nike SAVO, 1906, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od jula 1944, borac, lan KPJ, umro 1978. MAKSIMOVI Nikole SIMO, 1923, Batkua, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo novembra 1943, Baktua. MANDARI Nikole AVGUSTIN, 1926, Srednja Slatina, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. MARKOVI Mie JELA, 1919, Crkvina, Srpkinja, domaica, u odredu od 20. 9. 1943, poginula 1944. Crkvina. MARKOVI Koste NEDO, 1922, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 5. 1945, borac. MARJANOVI Rade CVIJAN, 1923, D. Crkvina, Srbin, radnik, u NOB od 27. 7. 1943, u odredu od maja 1944, vodnik voda. MARJANOVI Todora KOTA, 1921. D. Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 6. 10. 1943, borac, u m r o 1982. MARJANOVI Obrada LAZAR, 1925, D. Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. MARJANOVI Todora SPASOJE, 1925, D. Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MARINKOVI Rade MILUTIN, 1919, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 6. 2. 1945, borac. MARINKOVI Rade MIRKO, 1919, Crkvina Srbin, zemljoradnik, u NOB 27. juli 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo maja 1945, Romanija. MARKOVI ora CVJETKO, 1924, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MARKOVI Ignjata PETAR, 1920, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MASLI Marka LAZAR, 1925, Crkvina, Srbin, trgovaki pomonik, u odredu od 28. 9. 1943, borac.

321

MEI Osmana SAFET, 1930, Bosanski Samac, Musliman, ak, u odredu od 5. 3. 1944, borac. MII Jovana STEVO, 1918, Grebenice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MII Jelisije TOO, 1924, Grebenice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 5. 1945, borac. MIHAJLOVI Mike CVIJETIN, 1923, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 24. 3. 1945, borac. MIHALJI Marka ORE, 1921, Krukovo Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac. MIHALJI Spasoja LAZAR, 1915, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac. MIHALJI Spasoja NIKOLA, 1902, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 1. 1942, u odredu od 15. 4. 1944, pozadinski radnik. MIHALJI ora PAVLE, 1922, Krukovo Polje, Srbin, zemljoradnik, u NOB od marta 1942, u odredu od februara 1944, komandant bataljona, lan KPJ, umro 8. juna 1969. MIHALJI ora PERO, 1923, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 21. 2. 1945, borac. MIHALJI ure SPASOJE, 1917, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu, od 25. 9. 1943, borac, umro 1975. MILADINOVI Stanka JOVAN, 1890, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac, lan KPJ, poginuo jula 1944, Crkvina. MILANO VIC Cvijana RADIVOJE, 1925, Gornja Slatina', Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od aprila 1944, poginuo 1945, Gornja Slatina. MILIEVI Marka PETAR, 1913, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 24. 9. 1943, borac. MILOVANOVI Jove ILIJA, 1919, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo 1. 11. 1945. MILOVANOVI Mile LUKA, 1933, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MILOVANOVI Luke MIRKO, 1912, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac MILJI Mihaila PERO, 1924, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MITROV1 Luke SVETOZAR, 1926, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 27. 7. 1943, u odredu od 15. 1. 1944, borac. MLINAREVI Petra JOVICA, 1922, Krukovo Polje, Srbin, gimnazijalac, u odredu od 27. 11. 1943, borac, lan SKOJ-a. MIRKOVI ora JOVO, 1926, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1. 9. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac. MITROVI Boka BOZO, 1921, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od 10. 2. 1944, desetar, lan SKOJ-a. MITROVI Ljube UUBOMIR, 1929, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac.

322

MITROVI Jelisija MARKO, 1925, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 24. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a, umro 1945. MITROVI oke MIO, 1929, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. MITROVI Saila MIKA - MIO, 1924, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac. MITROVI Steve OSTOJA, 1924, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MITROVI Jovana SPASOJE, 1922, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 1. 1945, borac. MITROVI Dake VESELIN, 1904, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 19. 2. 1942, u odredu od 28. 2. 1944. borac. MITROVI Milivoja VLADO, 1926, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 28. 9. 1943, borac. MOJI Pere MILAN, 1926, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. MOKRI Laze TATOMIR, 1915, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. MURATOVI Ibrahima SULEJMAN, 1930, Bosanski Samac, Musliman, ak, u odredu od 16. 11. 1944, borac. MUSTAFI Hasana FETI, 1916, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 2. 1944, zamjenik obavjetajnog oficira brigade, lan KPJ. NASTI Naste SVETO, 1918, Modrica, Srbija, radnik u NOB od 7. 7. 1942, u odredu od 20. 4. 1944, politiki komesar ete, lan KPJ, umro 1978. NEDI Boka JOVAN, 1924, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. NEDI Jovana NIKOLA, 1926, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. NESTOROVI Mitra MARKO, 1928, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945. borac. NESTOROVI Mitra PERO, 1924, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 2. 1945, borac. NEZIROVI Dervia DEMAL, 1929, Bosanski Samac, Musliman, egrt, u odredu od 17. 4. 1945, borac. NIKOLA, Pere KOJO, 1920, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. NIKOLI Jelisija MILAN, 1922, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. NIKOLI Marka NEDO, 1924, Brania, Srbin, radnik, u odredu od 6. 3. 1945, desetar. NIKOLI ivana PETAR, 1924, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 3. 1945, borac. NILI Huseina SAFA, 1926, Bosanski amac, Muslimanka, radnica, u odredu od 25. 9. 1943, omladinski rukovodilac, lan KPJ. NOVAKOVI Jelisija PETAR, 1925, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 13. 8. 1943, u odredu od 25. 3. 1944, borac, umro 1954.

323

OBRENOVI Jove MIKA, 1918, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od 20. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo februara 1945, Ozren. OSTOJI Pere OSTOJA, 1915, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. OSTOJI Cvijana PERO, 1917, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik u odredu od 8. 5. 1945, borac, umro 1968. PAVLOVI Mile NIKOLA, 1923, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. PAVLOVI Luke PAVLE, 1923, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. PAVLOVI ivka IVAN, 1924, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 5. 1945, borac, umro 1972. PEJI Miloa ORE 1927, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a. PERUNOVI Zarija VASILIJE, 1917, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac, umro 1976. PERI Pere ORE, 1917, Kozluk, Zvornik, Srbin, uitelj, u NOB od 1942, u odredu od 20. 9. 1943, borac, lan KPJ, poginuo jula 1944, Crkvina. PETKOVI Nikole CVIJAN, 1922, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. PETKOVI Toe DAKO, 1918, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, poginuo 10. avgusta 1944, Monj. PETROVI Ostoje BOKO, 1923, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac. PETROVI Slavke MARJAN, 1926, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 28. 9. 1943, borac. PETROVI ivana STOJAN, 1924, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac, u m r o 1972. PETROVI Zaharija TRIVO, 1927, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 9. 1943, borac, umro 1952. PISAREVI Pere BRANKO, 1922, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, poginuo 1944. PISAREVI Luke JOVAN, 1926, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od novembra 1944, borac. PISAREVI Vida JOVAN, 1928, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, umro 1954. PISAREVI Nike JOVO, 1924, Pisari, Srbin, trgovaki pomonik, u odredu od novembra 1943, borac, u m r o jula 1944. PISAREVI Mile LJUBOMIR, 1926, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo aprila 1944, Trnava. PISAREVI Pante MITAR, 1926. Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, umro 1973. PISAREVI Nike NEDO, 1912, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 22. jula 1943, u odredu od februara 1944, komandant bataljona, lan KPJ. PISAREVI Nike TOMISLAV, 1928, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo, nepoznato vrijeme i mjesto.

324

PISAREVI Nike VOJISLAV, 1921, Pisari, Srbin, egrt, u odredu od 20. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ, umro 1975. PISAREVI Pante IVAN, 1925, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac. PIVAEVI Milovana LAZAR, 1921, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1944, borac. POPOVI Mojsija BORIVOJE - BORO, 1913, Obudovac, Srbin, diplomirani pravnik, u NOB od avgusta 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od 20. 9. 1943, lan KPJ, politiki komesar odreda, i komande Posavsko-trebavskog podruja. POPOVI ora CVIJAN, 1910, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 13. 4. 1945, borac. POPOVI Joce JOCO, 1910, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od 25. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo 15. 12. 1943, Vraii, Brko. POPOVI Cvjetka PERO, 1924, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac, poginuo novembra 1945, Bogutovo Selo. POROBI Osmana SMAJO, 1927, Bosanski amac, Musliman, radnik u odredu od 10. 2. 1944. PRCI evke FERID, 1921, Bosanski amac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 3. 1944, vodni delegat, lan KPJ. RADIVOJEVI ora JOVO, 1928, Gornji abari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. RADULOVI ora GRUJO, 1927, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo decembra 1943, Bukvik. REPI Huseina ALIJA, 1913, Bosanski amac, Musliman, trgovaki pomonik, u NOB od septembra 1943, u odredu od 10. 1. 1944, intendant odreda, lan KPJ, umro 1982. RISTI Pere ORE, 1923, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 28. 9. 1943, borac, umro, 1969. RISTI Tanasije PERICA, 1923, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 18. 4. 1945. borac. RISTI Riste ORE, 1920, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac. SALKI Ibrahima MEHMED, 1927, Bosanski amac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 2. 1944, borac. SAVI Pere JANKO, 1924, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac, umro 1953. SAVI Nikole KONSTANTIN, 1924, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. SAVI Blagoja MIO, 1917, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, desei:ar. SAVI Stanka MIRKO, 1916, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. SAVI Rade PERO, 1926, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945. SAVI Rade SAVO, 1921, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 3. 1945, borac.

325

SEKULI Miloa BOO, 1928, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. SEKULI Radovana ORE, 1923, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u Odredu od I. 4. 1945, borac, umro 1981. SIMI Miloa BOO, 1925, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 4. 1945, borac. SIMI Pavla CVIJETIN, 1926, Pisari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 11. 1943, borac, lan SKOJ-a. SIMENDI Stanka JOVO, 1915, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 9. 1943 do 15. 12. 1943, borac. SIMEUNOVI Jaima BOO, 1923, Gajevi, Srbin, najamni radnik, u odredu od 3. 2. 1945, borac. SIMEUNOVI Marka EDO MIR, 1924, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. SIMEUNOVI Lazara Cvijetin, 1921, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. SIMEUNOVI Jove JOVO, 1910, Gajevi, Srbin, zemljoradni, u odredu od 12. 4. 1945, borac, umro 1974. SIMEUNOVI Tanasije KOTA, 1920, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac, u m r o 1965. SIMEUNOVI Lazara LAZO, 1915, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. SIMEUNOVI Obrada MILAN, 1926, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 6. 5. 1945, borac. SIMEUNOVI >oke PETAR, 1919, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. SIMEUNOVI Steve STEVO, 1916, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, vodnik voda. SIMEUNOVI Sime VLADIMIR, 1922, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 4. 1945. borac. SIMIEVI Dake BORISLAV, 1914, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. SIMIEVI Jove UUBO, 1918, Obudovac, Srbin, stolar, u odredu od 12. 4. 1945. borac. SIMIEVI Miloa IVAN, 1923, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. SJENI Pere MILORAD, 1923, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ. SMAJI Kasima MUSTAFA, 1927, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 10.1943, borac. SOFRENOVI Mitra BOO, 1921, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. SOFRENOVI Laze MILAN, 1923, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. SOFRENOVI Teodora NEDELJKO, 1917, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 4. 1945, borac.

326

STAJI Ilije JOVO, 1923, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. STAJI Pere MARKO, 1895, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, u m r o 1970. STANII Mie JOVAN, 1890, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1944, borac, u m r o 1953. STANII Jovana RADE, 1920, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. STANII Ljuboja STANKO, 1920, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. STANII Lazara VLADIMIR, 1924, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. STANKOVI Ilije CVIJETIN, 1922, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo polovinom avgusta 1944, Konjuh. STANKOVI Ilije KRSTA, 1926, Gornja Slatina, Srbin, zemljordnik, u odredu od 15. 3. 1945, borac. STANKOVI Vase MILORAD, 1913, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. STANKOVI Teodora SPASOJE, 1925, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, do 4. 1. 1944, borac. STANKOVI Teodora STOJAN, 1923, Crkvina, Srbin, radnik, u odredu od 12. 4. 1945, umro 1972. STEVANOVI Krste NEDELJKO, 1915, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945, borac. STEVANOVI Krste VASKRSIJE, 1911, Obudovac, Srbin, zemljoradnik u odredu od 16. 4. 1945, borac. STEVI Mihajla OBRAD, 1983, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1. 3. 1942, u odredu od aprila 1944, politiki radnik, lan KPJ, umro 1972. STEVI Obrada PETAR, 1918, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 7. 1943, u odredu od 15. 2. 1944, zamjenik komandira ete, lan KPJ. STOJANEVI Jove ORE, 1923, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od 17. 2. 1944, borac. STOJANI ure PETAR, 1923, Krukovo Polje, Srbin, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo marta 1944, Bukvik. STO JANO VI Boe BOKO, 1890. Grebenice, Srbin, radnik, u odredu od 20. 11. 1943. borac, u m r o 1971. STOJANOVI Andrije DRAGO, 1926, Modria, Srbin, egrt, u NOB od 8. 9. 1943, u odredu od 15. 9. 1944, borac. STOJANOVI Krste JOVO, 1926, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. STOJANOVI Nikole MARKO, 1923, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. STOJANOVI Pere VASKRSIJE, 1923, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac.

327

STOKI Petra BOO, 1917, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 4. 4. 1945, borac. SULJI Emina IBRAHIM, 1927, Modrica, Musliman, radnik, u odredu od 20. 10. 1043, borac, lan KPJ. AHINPAI Fehima MIDRALEM, 1918, Bosanski Samac, Musliman, muzikant, u odredu od 10. 1. 1944, komandir ete, lan KPJ, umro 1976. SEHI Mustafe OSMAN, 1925, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 15. 1. 1945, borac. ERI Ibre HASAN, 1925, Bosanski Samac, Musliman, trgovac, u odredu od 10. 2. 1944, borac, lan SKOJ-a. IKANI Ilije CVIKO, 1925, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 6. 4. 1945, borac. SIKANI Ilije ILIJA, 1923, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 6. 4. 1945, umro 1950. IKANI Jelisija ILIJA, 1928, Obudovac, Srbin, radnik u odredu, od 12. 4. 1945, borac. IKANI Sime PERO, 1911, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 19. 12. 1941, u odredu od 20. 9. 1943, zamjenik komandira ete, lan KPJ. KORI ora RADE, 1927, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1944, borac, umro 1980. KUUEVI Jove BOGOUUB, 1920, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. KUUEVI Mie CVJETKO, 1925, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. KULJEVI Petra JOVAN, 1928, Brvnik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 4. 1945, borac. UOKI Cvijana MILAN, 1918, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od 15. 1. 1944, intendant bataljona, lan KPJ. TANASI ure CVIJETIN, 1922, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. TANASI Tanasije JOVO, 1924, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. TEI Maksima CVIJETIN, 1913, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. TEI Cvijana STJEPAN, 1912, Brania, Srbin, radnik, u odredu od 14. 3. 1944, komesar bataljona, lan KPJ. TIHI Hasana BEGAN, 1923, Bosanski Samac, Musliman, radnik u odredu od 15. 4. 1944, komandir ete, lan KPJ, poginuo februara 1945, Zvornik. TIHI Mehmeda GALIB, 1927, Bosanski Samac, Musliman, trgovaki pomonik, u odredu od 10. 1. 1944, borac, lan KPJ, poginuo septembra 1946. TIHI Muje PEAGA, 1923, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 3. 1944, borac, poginuo 10. avgusta 1944, Monj. TIHI Salke RAMIZ, 1925, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 10. 1. 1944, komandir voda, umro 1975. TIRI Saila SALIH, 1914, Bosanski Samac, Musliman, radnik u odredu od 4. 3. 1944, borci, u m r o 1982.

328

TODOROVI Mitra ILIJA, 1911, Krukovo Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. TOMAEVI Jove JOVO, 1927, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 4. 3. 1944, borac. TOVIRAC Spasoja ORE, 1923, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, poginuo januara 1945, Zvornik. TOVIRAC Perice JOKA, 1924, Tiina, Srpkinja, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac. TOVIRAC Perice JULKA, 1926, Tiina, Srpkinja, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac. TOVIRAC, Perice KOTA, 1921, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac. TRIFUNOVI Ignjata PERO, 1921, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 4. 4. 1945, borac. TRIFUNOVI Rade JOCO, 1927, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu, od 15. 4. 1945, borac. TUBAKOVI Jove GAVRO, 1925, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 8. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, desetar, lan SKOJ-a. TUBAKOVI Gavre MILAN, 1914, Gornja Slatina, Srbin, krznar, u NOB, od 1. 9. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, delegat voda, lan KPJ. TUBAKOVI Gavre PETAR, 1922, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 3. 1944, Borac, lan SKOJ-a. TUZLAKOVI ivka LAZAR, 1922, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik u odredu od 13. 4. 1945, borac. TUZLAKOVI Joce MIHAJLO, 1925, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 13. 4. 1945, borac. VAJI Stjepana ILIJA, 1903, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac, umro 1972. VAJZOVI Mustafe ATIF, 1926, Bosanski Samac, Musliman, brico, u odredu od 1. 2. 1944, borac. VAJZOVI Sulejmana SEAD, 1927, Bosanski Samac, Musliman, trgovac, u odredu od 1. 3. 1944, borac. VAKI ure NIKOLA, 1924, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, zarobljen oktobra 1944, i ubijen, Derventa. VANCAGI Jelisija JELISIJE, 1921, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. VASILJEVI Radovan BOSKO, 1927, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. VASILJEVI Veljka GAVRILO, 1925, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 19. 4. 1945, borac. VASILJEVI Vojke PETAR, 1924, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 4. 1945, borac. VASILJEVI Veljka SIMO, 1928, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15, 4, 1945, borac, poginuo 12. 5. 1945. VASILJEVI Save STANKO, 1903, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 8. 1944, lan KPJ, politiki radnik, umro 1971.

329

VASILJEVI Sime VELJKO, 1903, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik u odredu od 28. 9. 1943, borac. VIDOVI Tanasija IGNJAT, 1921, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, poginuo aprila 1945, Obudovac. VUIEVI Teodora NEDELJKO, 1924, Donja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. VUKOSAVLJEVI Stanka MARIJA, 1927, Bosanski Samac, Srpkinja, domaica, u odredu od 20. 9. 1943, borac. VUKOVI Petra MILAN, 1928, Crkvina, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 27. 7. 1943, u odredu od marta 1944, komandir pdeljenja. VUKSANOVI Zivana CVIJETIN, 1928, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945, borac. VUKSANOVI Alekse NOVO, 1922, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. VUKSANOVI Pere KOTA, 1897, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, poginuo 1945. VUKSANOVI Jovana RAJKO, 1925, Gornja Slatina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 13. 5. 1945, borac. ZAIMOVI Husnije HUSAN, 1893, Bosanski Samac, Musliman, kafedija, u NOB, od januara 1942, u odredu od marta 1944, komandant mjesta, lan KPJ. ZAIMOVI Husnija ZAIM, 1923, Bosanski Samac, Musliman, pekar, u odredu od 20. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ. ZORANOVI Blagoja JOVAN, 1924, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 18. 4. 1945, borac. ZORANOVI Jove MARKO, 1921, Tiina, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 3. 1945, borac. ZORANOVI Cvijana PETAR, 1927, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 13. 4. 1945, borac. ZORANOVI Luke ivan, 1919, Obudovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 5. 1945, borac. ZUKI Sulejmana ATIF, 1918, Bosanski Samac, Musliman, radnik, u odredu od 10. i. 1944, intendant bataljona, lan KPJ, umro 1972. IVKOVI ivka BORO, 1922, Gajevi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4, 1945, borac. IVKOVI Zivana MARIJAN, 1924, Brania, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 3. 1945, borac.

Borci

odreda

sa

podruja

optine

Brko

AHMETOVI Fejze SUUO, 1922, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od 15. 11. 1944, borac. ALIKADI SEMSO, 1922, Gornji Rahi Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1. 8. 1943, u odredu od 21. 12. 1944, komandir ete, lan KPJ. ARSENI Doke GAVRO, 1920, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 4. 1943, u odredu od 10. 10. 1943, borac.

330

ARSENI oke ILIJA, 1923, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 11. 1944, borac. ARSENI Drage LUKA, 1919, Krepi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. BAI Marka CVIJETIN, 1923, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac, u m r o 1961. BAI Marka ILIJA, 1922, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 4. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, vodnik voda, poginuo 1946. BAI Marka MITAR, 1925, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1. 4. 1943, u odredu od 10. 10. 1943, vodnik voda, lan KPJ. BAI Koste NIKOLA, 1920, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 4. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, vodnik voda, lan KPJ. BAI Miljana VASO, 1920, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 4. 1943, u odredu od septembra 1943, borac, lan KPJ. BAI Koste CVIJETIN, 1924, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 4. 1943, u odredu od 20. 10. 1943, borac, lan KPJ, poginuo aprila 1946. BAI Vojke GAVRO, 1905, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 4. 1943, u odredu od 10. 10 1943, borac, poginuo aprila 1944 na Majevici. BAI Tee MAKSIM, 1910, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 11. 1943, borac. BAI Koste PAVO, 1912, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 1942, u odredu od 1943, komandant bataljona, lan KPJ, poginuo septembra 1944, Graanica. BEKRI Muhameda RAMO, 1914, oseta, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac, poginuo 1945. BEI Ibrahima FERID, 1924, Maoa, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 24. 2. 1944, u odredu od 15. 1. 1945, borac. BEI Latifa IBRAHIM ipo, 1924, Brko, Musliman, trgovaki pomonik, u NOB od 15. 11. 1943, u odredu od 15. 1. 1945, zamjenik komandira ete, lan KPJ. BLAZEVI Lazara STEVO, 1927, Bosanska Bijela, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 2. 1945, borac. BOJI Nede ALEKSA, 1910, Bosanska Bijela, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 2. 1945, borac. BRKI Jovana SPASOJE, 1914, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 14. 4. 1943, u odredu od 25. 10. 1943, borac, umro 1948. CVIJETINOVI Cvijetina CVIJETIN, 1923, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1942, u odredu od 1944, borac, lan KPJ. CVIJETINOVI Krste LAZO, 1924, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1944, borac. CVIJETINOVI Rajka MILORAD, 1923, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo 1944. CVIJETINOVI Jovana NIKOLA, 1920, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 10. 1943, borac, poginuo 15. 4. 1944. CVIJETINOVI Stoke PETAR, 1916, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 21. 9. 1943, intendant bataljona, lan KPJ, RVI.

331

ELOSMANOVI Omera EFKET, 1921, Gradaac, Musliman, slubenik, u odredu od 1. 10. 1943, vodnik voda. IRIC Jove IGNJO, 1907, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 4. 1943, u odredu od 1. 11. 1943, borac, umro 1956. ANDI Muje BEIR ando, 1920, Brko, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac. DELI Muje MUSTAFA, 1925, Modria, Musliman, zemljoradnik, u NOB, od 15. 11. 1944, u odredu od 15. 1. 1945, borac. UKI Save NIKO, 1924, Bukvik, Srbin, zemljoradnik u NOB od 10. 8. 1943, u odredu od 21. 9. 1943, borac. URI ure ALEKSA, 1914, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20, 11, 1943, borac. URI okana ORE, 1923, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 14. 4. 1943, u odredu od formiranja, lan SKOJ-a. URI Jovana GOJKO, 1926, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu* od 11. 11. 1943, borac. URI Save LAZO, 1904, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od 10. 10. 1943, komandir ete, lan KPJ, umro 1969. URI Gojana NIKOLA, 1907, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1943, borac, kandidat KPJ, umro 10. 10. 1952. URI okana PERO, 1920, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 14. 4. 1943, u odredu od 10. 10. 1943, borac. URI Save SPASOJE, 1921, Bosanska Bijela, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 2. 1945, borac. DANI Bege SULJO, 1918, oseta, Brko, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac. ERI Steve PETAR, 1924, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 28. 9. 1943, borac. GUBALJEVI Sene HASAN, 1923, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 25. 7. 1943, u odredu od 7. 10. 1943, zamjenik, komandira ete, lan KPJ. HALIDOVI Muje BAJRO, 1926, Ogradenovac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac. HALILOVI Alije AHMET, 1912, oseta, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac. HALILOVI Alije SULJO, 1924, oseta, Musliman zemljordnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac. HALILOVI Hase HASAN, 1919, oseta, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac. HASANBEGOVI Mustafe FERID, 1925, Gornji Rahi, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od januara 1945, komesar ete, sekretar SKOJ-a u bataljonu, lan KPJ. HERCEGOVAC Rame ISMET, 1922, Gornji Rahi, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 22. 2. 1944, u odredu od 15. 1. 1945, borac. IL1 Jove PERO, 1921, Markovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac.

332

IPiili

ILI Jelisije PERO, 1922, Markovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. IMAMOVI Ahmeta IBRAHIM, indo, 1923, Brko, Musliman, radnik, u NOB od 1943, u odredu od 1944, komesar ete, lan KPJ, umro 18. 11. 1950. JANKOVI Steve MIHAJLO, 1918, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1945, borac. JEFEMI Petra JOVAN, 1906, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 8. 1943, u odredu od 1944, borac, lan KPJ. JOKANOVI Cvijetina ILIJA, 1921, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 8. 1943, u odredu od 1944, borac. JOKANOVI Cvijetina RISTO, 1925, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 4. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, komandir voda, lan SKOJA-a. JOKANOVI Ilije TRIVUN, 1924, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 14. 4. 1943, u odredu od 1944, borac, lan SKOJ-a. JOVANOVI Sime BOIDAR, 1918, Krepi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. JOVICI Ilija MITAR, 1917, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 8. 1943, u odredu od 21. 9. 1943, borac, kandidat KPJ. KAURINOVI Boka ILIJA Farka, 1918, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od 20. 9. 1943, komesar bataljona, lan KPJ. KAURINOVI Petra ILIJA, 1926, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 11. 1944, borac. KAURINOVI Cvijetina MIHAJLO, 1925, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od 20. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a, umro 10. 8. 1947. KAURINOVI Pere MOJSIJA, 1920, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo 20. 6. 1944. KAURINOVI Boka PETAR, 1909, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u Odredu od novembra 1943, komesar odreda, lan KPJ, poginuo 29. 3. 1945, Srebrenik. KAURINOVI okana PETAR, 1906, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 1941, u odredu od 20. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ, umro. KAURINOVI Boka SAVO, 1923, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od 20. 9. 1943, pomonik komesara bataljona, lan KPJ. KAURINOVI Pere TRIVO, 1911, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 1941, u odredu od 20. 9. 1943, zamjenik komandanta bataljona, lan KPJ, poginuo 27. 12. 1943. KEREZOVI Nike CVJETIN, 1919, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 2. 8. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo 15. 4. 1944. KEREZOVI Damjana JOVAN, 1917, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od 20. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ, poginuo 1944. KEREZOVI Marka RAJKO, 1926, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. KLEBI Ibrahima FEH1M, 1922, Brko, Musliman, ak trgovake akademija, u NOB, od 27. 7. 1941, u odredu od 1944, obavjetajni oficir bataljona, lan KPJ.

333

KOJI Vase MARKO, 1920, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 20. 4. 1943, u odredu od 20. 10. 1943, vodnik voda. KOMBI Saliha MINA, 1925, Gornji Rahi, Muslimanka, domaica, u odredu od 15. 11. 1944, bolniarka. KRAINOVI Jove CVIJETIN, 1926, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 28. 9. 1943, borac. KURTAGI Bege HUSEIN, 1926, Maoa, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 24. 2. 1944, u odredu od 15. 1. 1945, borac. LEJI Alekse STOJAN, 1926, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 1. 6. 1943, u odredu od 20, 9, 1943, borac, lan SKOJ-a. LEVI Halila IBRO, 1931, Maoa, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 2. 1945, borac. LEVI Rame ISMET, 1927, Maoa, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 11. 1944, u Odredu od 15. 1. 1945, borac. LEVI Age SALIH, 1927, Maoa, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 11. 1944, u odredu od 15. 1. 1945, borac, umro 1951. LUKI Nede DANKO, 1920, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 11. 1943, borac. LUKI Save NIKO, 1925, Tolisa - Modria, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 12. 1944, borac, lan SKOJ-a. LUKI Nede STEVO, 1922, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 4. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, zamjenik komandira ete, lan KPJ, RVI. MAJDANEVI Nede CVIJETIN, 1927, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 11. 1944, borac, RVI. MAKSIMOVI Jovana MAKSO, Bosanska Bijela, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, komandir minobacakog odjeljenja. MAKSIMOVI Maksima MAKSO, 1922, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 10. 1943, borac. MAKSIMOVI Vladimira MITAR, 1926, Krepi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 11. 4. 1945. borac. MAI Sadika HAMDIJA, 1924, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac. MEI Mustafe IBRAHIM, 1915, Maoa, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 11. 1944, u odredu od 15. 1. 1945, borac, umro 1945. MIHAILOVI Vojke CVIJETIN, 1919, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 4. 1943, u odredu od 10. 10. 1943, borac, poginuo februara 1944. MIHAILOVI Milana PAJO, 1927, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 24. 4. 1943, u odredu od 20. 10. 1944, borac, lan SKOJ-a, umro 1947. MIKI Cvijetina MARKO, 1926, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MILI Tome MILOVAN, 1925, Lonari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MILICEVI Paje MILAN, 1926, Bosanska Bijela, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 2. 1945, borac. MILICEVI Paje PAJO, 1900, Bosanska Bijela, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 2. 1945, borac.

334

M1LIEVI Milica SIMO, 1928, Bosanska Bijela, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 2. 1945. MIROSAVLJEVI Spasoja SPASOJE, 1925, ovi Polje, Oraje, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 10. 1944, u odredu od aprila 1945, borac, RVI. MII Petra MITAR, 1914, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac, umro 1972. MITROVI OKO, 1924, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 25. 4. 1943, u odredu od 20. 9. 1943,-borac. MITROVI Krste OKO, 1919, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 4. 1943, u odredu od 15. 10. 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo 25. 12. 1944. MITROVI Krste ILIJA, 1924, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 4. 1943, u odredu od 1944, borac, lan SKOJ-a. MRKONJI Jovana SPASOJE, 1907, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 2. 1944, borac, u m r o 1944. MUJDANOVI Salke SALIH, 1924, Brko, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac, lan SKOJ-a. MUJKANOVI Mehage OSMAN, 1924, Bioa, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 11. 1944, u odredu od 15. 1. 1945, borac. MULAHALILOVI Halusije AHMET, 1918, Gornji Rahi, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac. MUSLI Himze ALIJA, 1919, Brnjik, Lopare, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1942, u odredu od 1944, zamjenik komandanta odreda, lan KPJ. NIKOLI Tode NIKICA, 1916, Bosanska Bijela, Srbin, student prava, u NOB od 20. 5. 1943, u odredu od decembra 1943, borac, kandidat KPJ. NOVAKOVI Koste DUAN, 1907, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 8. 1943, u odredu od 21. 9. 1943, intendant bataljona, poginuo 1960. OSTOJI Stojana MITAR, 1920, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 10. 8. 1943, u odredu do 20. 9. 1943, borac, poginuo decembra 1944. PAJI Ilije OKO, 1924, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 4. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, zamjenik komandanta bataljona, lan KPJ, RVI. PAJI Mitra ILIJA, 1916, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od 20. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ. PAJI Paje MILO, 1916, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 11. 11. 1943, borac, poginuo septembra 1944. PAJI Paje SIMO, 1907, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 11. 1943, borac, poginuo septembra 1944. PAJKANOVI ure DRAGO, 1923, Bosanska Bijela, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 2. 1945, borac. PAJKOVI ure MITAR, 1919, Bosanska Bijela, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 2. 1945, borac. PANTELI Boka ILIJA, 1925, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od 20. 9. 1943, lan KPJ. PANTELI Marka SAVO, 1923, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. PEJI Koje BLAGOJE, 1911, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1943, zamjenik komandira ete, lan KPJ.

335

PEJI Marka JOVO, 1924, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 2. 8. 1943, u odredu od 25. 10. 1943. PEJI Jovana PANTELIJA, 1922, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 25. 7. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ. PEJKANOVI SAVO, 1907, Raljani - Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 12. 1944, borac. PEKI Jusufa ALIJA, 1925, oseta, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, desetar. PEKI Muharema OSMAN, 1912, oseta, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac. PEKI Rame SALIH, 1920, oseta, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, ekonom ete, u m r o 1962. PERI Petka VASO, 1925, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 2. 8. 1943, u odredu od 20. 10. 1943, borac, poginuo aprila 1944. PETROVI Petra CVIJETIN, 1918, Gajevi - Brko, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 8. 8. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac. POBRI Dege FEJZO, 1927, Humci - Lopare, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1944, borac. POPOVI ora RISTO, 1928, Krpei, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od 1945, borac. POZDEROVI Dege BAJRO, 1927, Gornji Rahi, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 12. 1944, borac. PURI Save JANKO, 1918, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 2. 8. 1943, u odredu od 15. 10. 1943, zamjenik komandira ete, kandidat KPJ, poginuo 10. 11. 1943. RAMI Uzeira KADRO, 1925, Gradaac, Musliman, trgovaki pomonik, u NOB od 1.6. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, komesar bataljona, lan KPJ, RVI. RAMI Nikole SELENA, 1927, Dobanovci, Zemun, Srpkinja, ak, u NOB od 1942, u odredu od 20. 9. 1943, referent saniteta bataljona i sekretar SKOJ-a u odredu, lan KPJ. RIBI Alije HALIL, 1916, Vraii - Lopare, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 2. 12. 1944, borac. RISTI Pante CVIJETIN, 1907, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 8. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac. RISTI Sime DUAN, 1926, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 4. 1943, u odredu od 15. 10. 1943, borac, poginuo septembra 1944. RISTI Jo.ve SPASOJE, 1912, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 4. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac. ROSI Sime VASO, 1922, Markovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. SAVI Nike GAVRO, 1926, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 14. 4. 1943, u odredu od 10. 11. 1943, borac, lan SKOJ-a poginuo aprila 1944. SAVI Nike NIKOLA, 1922, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 4. 1943, u odredu od 20. 10. 1943, borac, kandidat KPJ. SAVI Petra PERO, 1926, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 11. 1944, borac.

336

SAVI Pere VOJKO, 1913, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 8. 1943, u odredu od 21. 9. 1943, obavjetajni oficir, kandidat KPJ. SEKULI Jove STOKO, 1926, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 8. 1943, u odredu od 25. 10. 1943, borac, lan SKOJ-a, zarobljen oktobra 1944, Graanica. SIMEUNOVI Maksima RADO, 1918, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od 1944, borac. SIMI Boe BRANKO, 1923, Markovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. SOFRENOVI Luke SIMO, 1920, Krepi, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. STANISI Pere PETAR, 1923, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 14. 4. 1943, u odredu od 1944, borac RVI. STANISI Laze SAVO, 1910, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1943, borac, poginuo 20. 11. 1945. STANKOVI Maksima STANKO, 1912, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 10. 1943, borac. STOJANOVI Steve DUAN, 1922, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 4. 1943, u odredu od 25. 10. 1943, borac, RVI. STOJANOVI Steve MIKA, 1925, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1944, borac. STOJANOVI Steve RISTO, 1912, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1943, borac. SUI Huseina AHMET, 1924, Vukovci - Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od 1944, ekonom ete, RVI. ARKANOVI Koste GOJKO, 1910, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 28. 6. 1943, u odredu od 21. 9. 1943, borac, lan KPJ. EERBEGOVI Murata SULJO, 1922, Gornji Rahi, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 12. 8. 1943, u odredu od 15. 11. 1944, komandir ete, lan KPJ. II Raida IBRO, 1920, Gornji Rahi, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 12. 1944, borac. TANACKOVI Nikole GOJAN, 1917, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB, od 27. 7. 1943, u odredu od 20. 10. 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo 1945, TANACKOVI oke TODOR, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 3. 1943, u odredu od 21. 9. 1943, borac. TERZI Alije JUSUF, 1918, Brko, Musliman, konobar, u NOB od 1943, u odredu od 1944, zamjenik komandira ete. TIRI Muniba REDO, 1915, Maoa, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 11. 1944, u odredu od 15. 1. 1945, borac. TRUMI Mehmeda REDO, 1926, Maoa, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 24. 2. 1944, u odredu od 15. 1. 1945, borac. TURSUNOVI Saliha LATIF. 1927, Maoa, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 11. 1944, u odredu od 15. 1. 1945, borac, poginuo februara 1945, Porebrice.

337

VASI Stoke CVIJETIN, 1915, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od 20. 9. 1943, komandant odreda, lan KPJ, poginuo 20. 4. 1946. VASILJEVI Sime RISTO, 1908, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 12. 4. 1943, u odredu od 20. 11. 1943, intendant bataljona, umro 1977. VASILJEVI Paisije SPASO, 1907, Bosanska Bijela, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1. 7. 1943, u odredu od 18. 2. 1945, borac. VESELINOVI Ilije NESKO, 1927, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. VESELINOVI Neka VESELIN, 1912, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 8. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac, RVI. VIDOVI Miloa OKO, 1922, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 2. 8. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac. VUJI Petra JOCO, 1923, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 2. 8. 1943, u odredu od 20. 10. 1943, borac, poginuo maja 1944. VUJI Sime RAJKO, 1912, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 11. 1943, borac, poginuo novembra 1943. VUJI Todora SAVO, 1909, Bukvik, Srbin, zemljoradnik u odredu od 15. 11. 1943, borac. VUJI Todora VASO, 1924, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. VUJII Vujice JOVAN, 1919, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 8. 1943, u odredu od 21. 9. 1943, borac, poginuo oktobra 1943. ZARI Janka PAVLE. 1917, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od 1944, obavetajni oficir odreda i referent partijske tehnika odreda, lan KPJ. / A k k IVua PERO, 1907, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 2. 1944, borac, umro 15. 3. 1944. ZARI Gojka TRIVUN, 1913, Bukvik, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 2. 8. 1943, u odredu od 21. 9. 1943, pomonik komandira ete, lan KPJ, umro 1944.

Borci

odreda

sa

podruja

optine

Doboj

ANTI Aleksije JOVO, 1912, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra do kraja decembra 1943. godine, borac, umro u Osjeanima. ANTI Steve SVETOZAR, 1922, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra do kraja decembra 1943, borac, umro 1950. godine. ARSENI Vasilija CVJETKO, 1921, Buleti, Srbin zemljoradnik, u NOB od 23. avgusta 1941, u odredu od septembra 1943, komesar ete, lan SKOJ-a. BLAGOJEVI Mihajla BOZO, 1913, Buleti, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 16. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, vodnik voda, umro 1980. BLAGOJEVI Zaharije JOVO, 1922, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 12. avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, desetar, lan SKOJ-a. BLAGOJEVI Save NEDO, 1913, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, zamjenik komandanta bataljona.

338

BLAGOJEVI Save RADOJICA, 1923, Osjeani, Srbin, stolarski radnik, u NOB od 15. jula 1943, u odredu od septembra 1943, delegat voda, lan SKOJ-a. BLAGOJEVI Save RAJKO, 1925, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. jula 1943, u odredu od septembra 1943, borac, lan SKOJ-a. BLAGOJEVI Boe RUICA, 1917, Buleti, Srpkinja, domacica, u NOB od 16. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, bolniarka. BLESI Riste MILORAD, 1926, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo 26. 12. 1943. u Kouhama. BOI Zivka BOO, 1924, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. avgusta do kraja decembra 1943. god. i od 8. 4. 1945. borac. CVIJANOVI Ostoje VOJIN, 1923, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra do kraja decembra 1943, borac. AKAREVI Jove OKAN, 1908, Buleti, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 23. avgusta 1941, u odredu od septemba 1943, komesar ete, kandidat za lana KPJ, umro 1978. AKAREVI Nede MILAN, 1926, Buleti, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 16. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, borac. AKAREVI Cvijana NIKOLA, 1927, Buleti, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 16. avgusta 1943, komesar ete, RVI. DANILOVI Jevte BORO, 1927, Glogovica, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 7. februara 1942, u odredu od septembra 1943, borac. DANILOVI Stojana MIRKO, 1928, Glogovica, Srbin, zemljoradnik u NOB od avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo jula 1944. god. na Crnom Vrhu - Teanj. DEJANOVI Sime B0GOLJUB - BOBAN, 1929, Podnovlje, Srbin, ak, u odredu od januara 1944, borac, ranjen u martu 1944, umro u aprilu 1944. u bolnici u Derventi. DEJANOVI Dime ZDRAVKO, 1924, Podnovlje, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, komandir ete. DELI Nenada BOGDAN, 1922, Majevac, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1. septembra 1943, u odredu od novembra 1943, borac, RVI. DIGUMOVI Cvijana PETAR, 1921, Buleti, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, zamjenik komandanta odreda, komandir ete, poginuo 8. marta 1945. u Majevcu. ORI Mike BRANKO, 1927, od 15. avgusta 1943, u odredu ORI Alekse SRETO, 1924, 15. avgusta 1943, u odredu od Boinci Donji, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, borac. Glogovica, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, borac, umro 1961.

JAIMOVI Vladimira NEDO, 1920, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra do kraja decembra 1943. i od 29. 4. 1945. u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac. JOVI Simeuna OBRAD, 1917, Osjeani, Srbin, zemljoradnik u NOB od 15. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo 3. oktobra 1943. god. u Lohinji - Graanica. LUKI Jovice BOO, 1926, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac.

339

LUKI Blagoja NEDO, Civije Osjeanske, Srbin, zemljoradnik u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac. MALEEVI Bogdana LJEPOSAVA, 1925, Boinci Donji, Srpkinja, domaica, u NOB od 15. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, bolniarka, umrla 1952. MALII ivke NOVAK, 1926, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra do konca decembra 1943, borac, umro 1979. MALII Sime SIMEUN, 1918, Osjeani - Doboj, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac. MILIEVI Milanka BOZO, 1923, Osjeani, avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, lana KPJ, umro 1947. MILIEVI Jovana DUAN, 1927, Osjeani odredu od septembra do kraja decembra Srbin, zemljoradnik, u NOB od komesar bataljona, kandidat za - Doboj, Srbin, zemljoradnik, u 1943, borac.

MILIEVI Dimitrija NEDO, 1914, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. avgusta do kraja decembra, 1943, borac, umro 1974. MILIEVI Dimitrija STIJEPO, 1913, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. avgusta do kraja decembra 1943. god, i od 10. 3. do 15. 5. 1945, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac, umro 1968. MITROVI Dokana MARKO - FOO, 1912, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra do kraja decembra 1943, i od 10. 3. do 15. 5. 1945. god. u odredu od septembra do kraja decembra 1943, vodnik voda, u m r o 1974. NARI Nikole ALEKSA, 1925, Glogovica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. novembra 1943, borac, poginuo u julu 1944, u Stupinama - Plevlja. NARI Filipa DUAN, 1925, Glogovica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. novembra 1943, borac. NARI Stanka DUAN, 1928. godine, Glogovica - Doboj, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. novembra 1943, borac. NENADI ivka NEDO, 1928, Podnovlje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od februara 1944, borac. NIKOLI Ignjata MILAN, 1904, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 16. avgusta 1943. u odredu od septembra 1943, borac, umro 1973. NIKOLI Konstantina NIKOLA, 1921, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 16. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, vodnik voda, lan SKOJa, u m r o 1946. NIKOLI Konstantina ZDRAVKO, 1923, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 16. avgusta do kraja decembra 1943. u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac. OKOLI Vida MARA, 1927, Boinici Donji - Doboj, Srpkinja, domaica, u odredu od februara 1944, borac. PEJII Save MILO, 1915, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 23. avgusta 1941, u odredu od septembra 1943, borac, umro 1979. PEJI Ilije NEDEUKO, 1922, Osjeani - Doboj, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. avgusta do kraja decembra 1943. i od 3. 4. do 15. 5. 1945, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac. PETROVI Milanka DAMLJAN, 1923, Osjeani, Srbin, radnik, u NOB od 23. avgusta 1941, u odredu od septembra 1943, intendant bataljona, RVI.

340

PETROVI Jovana ORO, 1920, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 23. avgusta 1941, u odredu od septembra 1943, intendant odreda, komandir ete, kandidat za lana KPJ, RVI. PETROVI Simeuna NEDO, 1921, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. avgusta do kraja decembra 1943, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac. PETROVI Jovana RADOVAN, 1915, Osjeani, Srbin, radnik, u NOB od 15. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, komandir ete. PETROVI Marjana SPASOJE, 1908, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, borac, umro 1978. POPOVI Vase BRANKO, Crni, 1925, Trnjani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. avgusta do kraja decembra 1943, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac, umro 1972. POPOVI Petra ZDRAVKO, 1924, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta do kraja decembra 1943, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac. RADI Teodora NEDELJKO, 1920, Osjeani, Srbin, zemljoradnik u NOB od 15. avgusta do kraja decembra 1943. god. i od 5. 5. do 15. 5. 1945, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac. SIMI ivka BOO, 1920, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 16. avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, borac. SIMI Petra SAVO - ADIJA, 1912, Osjeani - Doboj, Srbin, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, komandant bataljona, poginuo u maju 1945. godine u Kouhama - Doboj. SIVEVI Teodora PERO, 1923, Buleti, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo 1944, kod Pluina - Crna Gora. STOJANOVI Stanka STOJAN - Lujo, 1920, Osjeani, Srbin, najamni radnik, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac, u m r o 1980. TEOFILOVI Duana SAVO, 1921, Ritei, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. jula 1943, u odredu od novembra 1943, borac. TODI Jove VELIMIR - Kepalica, 1927, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 16. avgusta do kraja decembra 1943, god, i od 10. 2. do 15. 5. 1945, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac. TOMANI Lazara SVETOZAR, 1924, Kouhe, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra do kraja decembra 1943, i od 12. 3. do 15. 5. 1945, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac. VASI Teodora JOVICA, 1923, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, desetar. VASILJEVI Trive RANKO, 1918, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 12. jula 1943, u odredu od septembra 1943, desetar, RVI. VUKMIROV1 Jakova MILENKO, 1925, Glogovica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. novembra 1943, borac. IVANOVI Vase DUAN, 1923, Osjeani, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. jula do kraja decembra 1943. i od 10. 3. do 15. 5. 1945, u odredu od septembra do kraja decembra 1943, borac, lan SKOJ-a.

341

Borci

odreda

sa

podruja

optine

Modrica

ALAGI Mustafe AGAN, 1913, Modrica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo decembra 1944, Tuzla. ALAGI Mustafe MEHMED, 1926, Modrica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, delegat voda, lan KPJ. ALAKOVI Pere MILE, 1924, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943. do decembra 1944, borac, napustio odred. ALAKOVI Obrada PETAR, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo decembra 1944. u Miloevcu. ALATOVI Halida KASIM, 1926, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac. ALI Age AHMET, 1916, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, zarobljen kod ivinica i streljan u logoru 1945. ALI Mehe EDHEM, 1911, Modria, Musliman, radnik, u NOB od 8. 9. 1943, u odredu od februara 1944, intendant bataljona, lan KPJ, umro 1972. ALI Alije HAMID, 1907, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1943, borac. ALI Mehe MEHO, 1922, Modria, Musliman, radnik, u odredu od septembra 1943, zarobljen koncem 1943, umro 1945. ALI Alije MUSTAFA, 1924, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od maja 1944, borac. ALI Ibrahima RAGIB, 1922, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo juna 1944, ajnie. ALI Mehe SALIH, 1922, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 11. 11. 1943, vodnik voda, umro 1962. ALJI Pae MEHO, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac. ANDRI Marka JAKOV, 1925, Garevac, Hrvat, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od novembra 1943, borac, lan KPJ, poginuo 1944. godine. ANDRI Marka MATO, 1928, Garevac, Hrvat, ak, u NOB od septembra 1943, u odredu od aprila 1944, borac, lan KPJ. AVDI Ibrahima HASIB, 1922, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, vodnik voda, lan SKOJ-a. AVDI Ibrahima NAZIF, 1918, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, lan SKOJa, u odredu od februara 1944, komandir ete. BABI Koste URO, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. do 17. 12. 1943, borac. BAJRI Hasana MEHMED, 1917, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo 1943, Tarevci. BAJUNOVI Jove SPASOJE, 1924, Skugri, Srbin, radnik, u odredu od 14. 9. do 25. 12. 1943, borac, umro 1953. BEIRBASI Hamid EHLIMANA, 1930, Modria, Muslimanka, ak u odredu od septembra 1943, bolniarka, poginula decembra 1943, Kladanj. BEIRBASI Age EMIN, 1919, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, uhvaen i streljan u Doboju novembra 1943.

342

BEIRBAI Mehmeda ALIM, 1922, Modrica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, vodnik voda. BEGANOVI Sulje DERVA, 1929, Tarevci, Muslimanka, ak, u odredu od februara 1944, bolniarka, lan SKOJ-a. BEGANOVI Mehmeda MEDO, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, komandir ete, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. BEGANOVI Sulje SULEJMAN, 1922, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1943, borac, intendant bataljona, lan KPJ. BEGANOVI Ahmeta SEVKO, 1922, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, vodnik voda, lan SKOJ-a, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. BELI Ive MATO, 1917, Garevac, Hrvat, radnik, u NOB od 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od septembra 1943, zamjenik komandanta odreda, lan KPJ, umro 1982. BERBI Ahmeta EDHEM, 1918, Tarevci, Musliman, radnik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo koncem 1944, Zenica. BERBI Ahmeta FAJKO, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo aprila 1944, Reetnica, Gorade. BERBI Ahmeta MEHMED, 1913, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1943, borac, lan KPJ. BERBI Meha MUSTAFA, 1919, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ. BERBI Mehe REID, 1916, Tarevci, Musliman, radnik, u odredu od septembra 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo maja 1945, u Odaku. BERBI Hasana SAFET, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a. BEI Himze HASAN, 1918, Modriki Lug, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. BIJELI Ahmeta DEMAL, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1944, borac, poginuo 26. 3. 1945, Srnice. BLAGOJEVI Pere ORE, 1925, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 3. 1945, borac. BLAGOJEVI Spasoje JOVAN, 1919, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do 17. 12. 1943, borac. BLAGOJEVI Ovijana MILAN, 1927, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo decembra 1943, Zvijezda. BOGDANOVI Jove BOGDAN, 1903, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1944, borac, poginuo 1946. BOGDANOVI Jove JOVAN, 1925, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, u m r o 1972. BRAJI Hase ALIJA, 1913, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac. BRADAEVI Jove JOVO, 1906, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, obavjetajni oficir bataljona. BRADAEVI Vida PETAR, 1920, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 19. 9. do decembra 1943, borac.

343

BRADAEVI Ilije NOVAK, 1925, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do 17. 12. 1942, borac. BRADAEVI Petra RADE, 1925, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac. BRADAEVI Koste VLADIMIR, 1912, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, komandant bataljona, lan KPJ. BUNGUR Muje ATIF, 1910, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, vodnik voda. BUNGUR Mehmeda HUSO, 1924, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, komandir ete. BUNGUR amila PAAGA, 1914, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od februara 1944, borac. BUNGUR Bege ALIM, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, borac. BUNOZA Ilije IVAN, 1924, Modria, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od februara 1944, borac, poginuo maja 1944, Hum, Foa. AKAR Demira MEHMED, 1914, Modria, Rom, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo oktobra 1944, Papraa. AKAR Demira SMAIL, 1919, Modria, Rom, harmonika, u odredu od marta 1945, borac. ARI Sulje HAMDO, 1927, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo aprila 1944, Foa. ARI Sulje SMAIL, 1919, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 19. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ. EREMAGI Salka ERIMA, 1925, Modria, Muslimanka, domaica, u odredu od 14. 9. 1943, bolniarka, poginula decembra 1943, Konjuh. II Dimitrija PETAR, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do 17. 12. 1943, borac. DAJI Saliha MUJO, 1926, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a. DAJI Muje ZUMRA, 1929, Modria, Muslimanka, domaica, u odredu od 14. 9. 1943, borac. DAKANOVI Simeuna MILENKO, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo 21. 5. 1944, Gradaac. DAVIDOVI Davida BOKO, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, vodnik delegat, lan KPJ, umro 1949, kao sekretar Sreskog komiteta KPJ u Laparama. DAVIDOVI Jove ILIJA. 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, vodnik voda, lan KPJ. DAVIDOVI Ilije RISTO, 1914, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac. DEDI Alije HAZIM, 1922, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo januara 1944, Ilinica, Tuzla. DELI Rede MEJASA, 1930, Modria, Muslimanka, ak, u odredu od 14. 9. 1943, bolniarka, poginula aprila 1944, Tuzla.

344

DEVI VID, Novi Grad, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u odredu od septembra 1943, komesar bataljona, lan KPJ. DJEDOVI Huse MEHMED, 1919, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 14. 9. 1943, u odredu od aprila 1944, borac. DOMAZET Abrama IVO, 1914, Dobrinja, Hrvat, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, komandant bataljona, lan KPJ. DOMAZET Marka PEJO, 1905, D. Rijeani, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, komesar ete, lan KPJ, umro 1970. DOMAZET Zarija STIPO, 1927, Modria, Hrvat, mlinar, u odredu od 14. 9. 1943, borac, umro 1956. DRINI Jove CVIJETA, 1925, Miloevac, Srpkinja, domaica, u odredu od 16. 9. 1943, bolniarka, poginula u jesen 1944, Miloevac. DRINI Pere JOVO, 1924, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, borac. DRINI Jove MILAN, 1923, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 15. 7. 1943, u odredu od aprila 1944, vodnik voda, lan KPJ. DRINI Jove MITAR, 1909, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac. DRINI Mike SAVO, 1920, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo 9. 9. 1944, Teoak. DRINI Steva SAVO, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo na Drinjai januara 1945. DRINI Vase TRIVO, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do 17. decembra 1943, borac, umro 1979. DUBRAVAC Nike MARKO, 1922, Garevac, Hrvat, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od novembra 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo septembra 1944, Graanica. DUGI Toe NIKO, 1925, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 19. 9. 1943. do aprila 1944. Kao ranjen ostao kod kue, borac. DUGI Imze SULJO, 1922, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ. DUJI Filipa JOVO, 1908, Botajica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac. DUJI ora MIKA, 1915, Modria, Srbin, dak, u NOB od proljea 1943, u odredu od septembra 1943, omladinski rukovodilac odreda, lan KPJ, poginuo avgusta 1944, G. Slatina. DUJI Aleksa MILAN, 1920, Botajica, Srbin, zemljorandik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo decembra 1943, Osjeani. DUINOVI Mehmeda FADIL, 1924, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo novembra 1943, Srnice. OKANOVI Mile PETAR, 1910, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do 17. septembra 1943, borac. OKI Todora OKAN, 1911, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 10 1943, zamjenik komandira ete, lan KPJ, poginuo 10. 2, 1945, Lisina, Zvornik. DAFEROVI Mustafe DAFER, 1924, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 16. 9, 1943, borac, nestao 1943.

345

EFENDI Avdrahima ASIM, 1925, Modrica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 10. 12. 1943, u odredu od 20. 2. 1944, borac, lan SKOJ-a. FERHATOVI Osmana SMAIL, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo decembra 1943, Garevac. GUBALJEVI Huseina ASIM, 1921, Gradaac, Musliman, ak, u odredu od 15. 11. 1943, borac. GUNJEVI Milana MARA, 1924, Miloevac, Srpkinja, domaica, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, borac, umrla. HADZIDEDI Ahmeta AVDO, 1924, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 10. 11. 1943, vodnik voda, lan KPJ. HADZIDEDI Osme NAZIF, 1921, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 2. 1944, borac, poginuo juna 1944, elebi, Foa. HADI Mehmedalije MEHO, 1923, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo oktobra 1944, Jabuka, Gorade. HADIHASANOVI Ibrahima HAJRO, 1923, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od februara 1944, borac. HADIHASKI Bajre AZIM, 1922, Modrica, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo decembra 1945, urevik, ivinice. HADIHASKI Bajre HAZIM, 1920, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. HADIHASKI Huse MEHMED, 1926, Modria, Musliman, ak, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. HAMZI ro. NOVALIJA Ibrahima SEMSA, 1927, Tarevci, Muslimanka, domaica, u odredu od jeseni 1943, bolniarka, RVI. HASANBAI Omera NADIB, 1922, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, komandir voda, lan SKOJ-a. HASANI Hasana ESAD, 1918, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac. HASANI Ibrahima JUSUF, 1927, Modria, Musliman, ak, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo jula 1944, Teanj. HASIEVI Hakije OMER, 1922, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. HERDI Sabita, FAHRO, 1930, Modria, Musliman, ak, u odredu od marta 1944, poginuo februara 1945, Raljevi. HODALJ Mate URO, Modria, Hrvat, opanar, u NOB od 8. 9. 1943, u odredu od februara 1944, borac, lan KPJ. HODALJ ro. LJUBAS EVA, 1910, Modria, Hrvatica, domaica, u odredu od avgusta 1944, bolniarka. HURTI Salke FATIMA, 1924, Modria, Muslimanka, domaica, u odredu od 14. 9. 1943, referent saniteta, umrla 1975. HURTI Huzeira NURIJA, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo aprila 1944. HUSI Mije MUSTAFA, 1917, Tarevci, Musliman, u NOB od 1943, u odredu od februara 1944, desetar u NOB od 1943. HUSI Atifa ALIM, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac.

346

HUSI Atifa SMAIL, 1924, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od oktobra 1943, delegat voda, lan SKOJ-a, poginuo novembra 1944. na Sjemeu, Rogatica. HUSKI Beira DERVA, 1925, Modrica, Muslimanka, domaica, u odredu od septembra 1943, borac i lan SKOJ-a, poginula februara 1945, Kozluk. HUSKI Beira MUJO, 1923, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a, umro 1978. HUSKI Beira SAFIJA, 1926, Modria, Muslimanka, Domaica, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginula maja 1945, Odak. ILINI Gojka JELENA, 1928, Miloevac, Srpkinja, domaica, u odredu od 16. 9. 1943, bolniarka. ILINI Pere LUKA, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo 31. 8. 1944, Papraa. ILOVAC Petra OSTOJA, 1914, Mievac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo 10. 8. 1944, Monj. ISI Akifa ADEM, 1925, Tarevci, Musliman, radnik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo koncem 1944. ISI Mehe GANO, 1920, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. ISI Huse MESUD, 1926, Tarevci, Musliman, u odredu od 14. 9. 1943, komandir ete, umro 1961. ISI Agana SAKIB, 1921, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ. JANKOVI Ostoja CVIJAN, 1926, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, borac. JANKOVI Jovana NEDELJKA, 1926, Vranjak, Srpkinja, zemljoradnik, u odredu od 9. 10. 1943, do 10. 1. 1944, borac. JANKOVI Ljube SLOBODAN, 1914, Modria, Srbin, elektriar, u NOB od aprila 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od 14. 9. 1943, komesar odreda, lan KPJ, umro 1967. JERINI ora BRANKO, 1918, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do 17. 12. 1943, borac. JERINI Pere MLADEN, 1925, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, poginuo na Srnicama. JERINI Marka PETAR, 1923, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo novembra 1944, epak, Zvornik. JERINI Todora PERO, 1903, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, borac. JERINI ora RAJKO, 1921, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, vodni delegat. JOVANOVI Gojka PERO, 1916, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ, umro 1979. JOVANOVI Dujka SAVO, 1920, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo 10. 8. 1944, Monj. JOVANOVI Milana STANA, 1923, Miloevac, Srpkinja, domaica, u odredu od 16. 9, 1943, bataljonska bolniarka.

347

JOVANOVI Jelisije JOVO, 1923, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, napustio odred. JOVIEVI Jovana JOVICA, 1924, Skugri Gornji, Srbin, ak, u NOB od ljeta 1943, u odredu od 14. 9. 1943, omladinski rukovodilac, lan KPJ. JOVIEVI Gavra LUKA, 1917, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac. JURILJ Pere PETKO, 1925, Garevac, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od novembra 1943, borac, lan KPJ, umro. JUSI Kusima RASIM, 1923, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo 10. 8. 1944, Monj. KARABEGOVI Ibrahima ENVER, 1916, Modria, Musliman, trgovac, u odredu od marta, intendant bataljona. KNEEVI U a r a IVKO, 1909, Zeljina, Srbin, radnik, u odredu od septembra 1943, komesar ete, lan KPJ. KOJI Bogdana MITAR, 1921, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, borac, poginuo aprila 1945, Dragaljevac, Brko. KOSIK ud. Nikoli KSENIJA, 1922, Modria, Srpkinja, ak u NOB od septembra 1943, u odredu od jula 1944, omladinski rukovodilac, lan KPJ. KOSIK Milana PERICA, 1924, Modria, Srbin, ak, u NOB od 1942, u odredu od februara 1944, omladinski rukovodilac, lan KPJ. KOVAEVI ud. Kejar NEVENKA, 1930, Modria, Hrvatica, ak u NOB od marta 1944, u odredu od jula 1944, lan kulturne ekipe i lan SKOJ-a. KRAJINOVI Ahmete ALMAZ, 1927, Modria, Musliman, radnik, u odredu od marta 1945, borac, umro 1975. KRESOJA uro MILAN, Modria, Srbin, radnik, u odredu od septembra 1943, komandant bataljona, lan KPJ, umro 1978. KUBURI Muje ISMET, 1914, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. KUBURI Husenija MEHO, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1943, vodnik voda, lan SKOJ-a. KUBURI Ahme VEJSIL, 1921, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo aprila 1944, Gorade. KUZONI Petra DRAGO, 1922, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo decembra 1943, Kouhe. LAZAREVI Mika JOVIN, 1912, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, komandir ete. LAZAREVI Petra RADE, 1908, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do 17. 12. 1943, borac, umro 1972. godine. LAZAREVI Pere VID, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac. LAZI Branka VELJKO, 1922, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 3. 1944, borac, umro. LENDI Saliha MEHMEDALIJA, 1922, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 5. 2. 1944, intendant bataljona, lan KPJ. LUBINA Marka JOZO, 1907, Penik, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, umro od tifusa aprila 1944.

348

LUKI Pere OKO, 1925, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, borac. LUKI Spasoja MILAN, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo kod Srnica. LUKI Milana PERO, 1921, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 10. 1943, borac, poginuo 24. 12. 1943, Kouhe. MALESAK, Avde EJUB, 1926, Tarevci, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, vodnik voda. MARJANOVI Marka ORE, 1925, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. do decembra 1943, borac. MARKANOVI Pere ORE, 1926, Miloevac, Srbin, zemljoradnik/u odredu od 16. 9. 1943, borac, ranjen i umro marta 1944. MARKANOVI Vaskrsije STEVO. 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, RVI. MARKOVI Vojke MIODRAG, 1924, Modrica, Srbin, radnik, u odredu od 16. 9. 1943, poginuo aprila 1944, Reetnica. MATIJEVI Matije PERO, 1911, Penik, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1943, borac. MEHI Ismeta HILMO, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. MEHI Mujage SAFET, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. MEHI Idriza SAMID, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac. MEHI Ibrahima SELIM, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra, 1943, borac. MEHMEDBEGOVI Mustafe SAFET, 1926, Tarevci, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ, umro 1972. MEHMEDBEGOVI Mehe SALKO, 1916, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943. do marta 1944, borac. MEHMEDOVI Age ISMET, 1924, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 18. 9. 1943, borac, umro 1978. MEHMEDOVI Age KADIR, 1919, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a. MEANOVI Muje HASAN, 1924, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo aprila 1944, Foa. MEANOVI Mehe HAZIM, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ, poginuo 20. 5. 1945, Odak. MEANOVI Huse RIZAH, 1914, Modria, Musliman, radnik, u odredu od septembra 1943. do februara 1944, borac, u m r o 1973. MEANOVI Alije SAKIB, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, vodnik voda, lan SKOJ-a. MEANOVI Mehe SELIM, 1927, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od januara 1944, borac. MEI Hase DERVI 1916, Tarevci, Musliman, vodnik voda, u odredu od 15. 9. 1943.

349

MEI Mehe HAJRO, 1916, Tarevci, Musliman, radnik u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo maja 1944. kod Platica, Gacko. MEI Alije KASIM, 1926, Tarevci, Musliman, radnik, u odredu od 14. 2. 1944, borac, umro, 1978. MEI Himze MUSTAFA, 1924, Modrica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od januara 1944, borac, poginuo marta 1945, Viegrad. MEI Ibrahima SULJO, 1923, Tarevci, Musliman, zemljoradnik u odredu od 15. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ. M1KII ora BOANA, 1928, Skugri Srpkinja, ak, u odredu od 14. 9. 1943, bolniarka, umrla 1972. MIKII Stevana ORO, 1890, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1941, u Odredu od 14. 9. 1943, politiki radnik na terenu, lan KPJ. MIKII ora LJUBOMIR, 1929, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a. MILANKOVI Sime SIMO, 1925, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. do 25. 12. 1943, borac. MILOEVI Jove MARKO, 1910, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 23. 11. 1942, u odredu od 16. 9. 1943, komandant bataljona, lan KPJ, poginuo u aprilu 1944, Batkua. MILOEVI Todora MILO, 1910, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, umro 1951. MILOEVI Jove NIKOLA, 1921, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, vodnik voda, lan KPJ. MOMI ivana OBRAD, 1925, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943. do aprila 1944, borac. MUJBEGOVI Abaza IBRAHIM, 1923, Tarevci, Musliman, ak, u NOB od 1941, u odredu od 14. 9. 1943, komesar bataljona, lan KPJ. MUJBEGOVI Abaza MEHMED, 1914, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od 14. 9. 1943, komandant bataljona, lan KPJ. MUJBEGOVI Abaza MUHAREM 1907, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, ef odseka za naoruanje, lan KPJ. MUJAGI Osmana IBRAHIM, 1912, Modria, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MUJANOVI Huse AGO, 1914, Modria, Musliman, radnik u odredu od 14. 9. 1943, borac. MUJANOVI Adema VEJSIL, 1918, Modria, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo jula 1944, Teanj. MUJKI Jasuna BEGO, 1915, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MUJKI Ibre JUSUF, 1917, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od februara 1944, borac. MUJKI Mustafe NEDIB, 1925, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. MUJKI Emina MEHMEDALIJA, 1914, Modria, Musliman, radnik, u NOB od 8. 9. 1943, u odredu od 14. 9. 1943, obavjetajni oficir brigade, lan KPJ, umro 1968.

350

MUJKI Huse MUJO, 1926, Tarevci, Musliman, ak, u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ. MUJKI Rede NURIJA, 1922, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MUJKI Huse RABIJA, 1924, Tarevci, Muslimanka, domaica, u odredu od 14. 9. 1943, omladinski rukovodilac odreda, lan KPJ. MUJKI Sulje REID, 1922, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac. MULI amila ASIF, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac. MULI Age HASAN, 1918, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, komandir ete, poginuo oktobra 1944, Bosanski Samac. MULI Ahma MURADIF, 1922, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. MURATBEGOVI Ahmeta HALIL, 1920, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, poginuo 1945, Tuzla. MUTI Huse MUHIDIN, 1921, Tarevci, Musliman, u odredu od 15. 9. 1943, vodnik voda, lan KPJ. MUTI Huse SEDO, 1928, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od februara 1944, borac. NAKI Ibrahima SALKO, 1916, Modria, Musliman, mesar, u odredu od oktobra 1943, borac. NEDI Saila GINA, 1928, Modria, Srpkinja, ak u odredu od 12. 9. 1943, bolniarka, lan SKOJ-a. NEDI Saila MILANKA, 1925, Modria, Srpkinja, ak u NOB od septembra 1943, u odredu od februara 1944, borac, lan SKOJ-a. NIKOLI Steve MARKICA, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. do 25. 12. 1943, borac. NIKOLI Steve MIKAILO, 1924, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. do 30. 9. 1943, borac. NIKOLI Zdravka MILADIN, 1926, Modria, Srbin, ak, u odredu od 14. 9. 1943, borac. NIKOLI ro. NEDI OLGA, 1906, Jarak, Mitrovica, Srpkinja, domaica, u odredu od 14. 9. 1943, borac, umrla 1976. NIKOLI Nikole PANTO, 1922, Oraje, Srbin, student, u NOB od 1942, u odredu od 14. 9. 1943, komesar odreda, lan KPJ. NOVAKOVI Novaka BLAGOJE, 1901, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra do decembra 1943, borac, umro 1958. OKI Hasana ABDULAH, 1912, Tarevci, Musliman, radnik, u odredu od 19. 10. 1943, borac. OKI Huse IBRAHIM, 1912, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo marta 1944, Srnice. OKI Alije MEHMED, 1920, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1943, zamjenik komandanta bataljona, lan KPJ. OKI Huse MUHAREM, 1926, Tarevci, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, lan SKOJ-a.

351

OKI Alije MUJO, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, delegat voda, lan KPJ. OTANOVI Rede, ABDURAHIM, 1914, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ. PANDUREVI ora RACKO, 1925, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do 17. 12. 1943, borac. PANDUREVI Mike STEVO, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo 15. 3. 1945, Romanija. PATKOVI Jovana MILE, 1927, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, u m r o 1947. PAVII Steva LJUBOMIR, 1926, Dugo Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 4. 1944, borac. PAVLOVI Petra DRAGO, 1922, Osjeani-Doboj, Srbin, trgovac, u odredu od januara 1944, borac, poginuo decembra 1944, Srnice, PEJII ora MILAN, 1925, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1943, komandir voda, lan KPJ. PEJII Obrada PETAR, 1919, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, kurir odreda, lan SKOJ-a, umro 1966. ' PELESI Ibrahima GALIB, 1923, Modria, Musliman, radnik, u odredu od februara 1944, borac, poginuo aprila 1944, Reetnica. PELE Barke AHMET, 1919, Modria, Musliman, piljar, u odredu od 15. 12. 1944, borac, poginuo marta 1944, Teoak. PELE Omera IZET, 1925, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac. PERANOVI Pere MARKO, 1924, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, od 16. 9. 1943. do aprila 1944, borac, ranjen i ostao na terenu. PERANOVI Nike TODOR, 1910, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, od 16. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ. PERANOVI Milana MIO, 1912, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, od 16. 9. 1943, borac, umro 1975. PETROVI Andrije JOVO, 1924, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, od 16. 9. 1943, borac, poginuo 12. 12. 1943, Porebrice. u odredu u odredu u odredu u odredu

PETROVI Koste NIKO, 1905, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac. POPOVI, Radovana ANELKO, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, vodnik voda. POPOVI Tee DANKO, 1925, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo 10. 8. 1943, Monj. POPOVI Radovana DUAN, 1913, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, intendant bataljona, lan KPJ. POPOVI Toe MARIJA, 1912, Miloevac, Srpkinja, domaica, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, borac. POPOVI Toe MILAN, 1919, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac. POPOVI Petra MITAR, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do kraja decembra 1943, borac.

352

POPOVI Vasilija SAVKA. 1927, Miloevac, Srpkinja, domaica, u odredu od 16. 9. 1943, bolniarka. POPOVI Petra VID, 1924, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 16. 7. 1943, u odredu od 16. 9. 1943, komandant bataljona i lan KPJ, umro. POUN Hasiba IBRO, 1918, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo 15. 1. 1945, Osmaa, Srebrenica. POUN Hasiba EMSO, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo oktobra 1944, Capardi. RAANOVI Cvijana ZORKA, 1908, Modria, Srpkinja, domaica, u odredu od februara 1944, bolniarka. RADOJEVI ora KOTA, 1909, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od novembr 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo marta 1944, Modria. SAILOVI Ignjata BOJA, 1919, Skugri, Srpkinja, domaica, u odredu od 14. 9. 1943, bolniarka. SAILOVI Luka JOVO, 1925, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ. SAILOVI Marka OSTOJA, 1921, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo jula 1944, Radua. SAILOVI Stjepana PETAR, 1923, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943. do aprila 1944. SAILOVI Luke SIMO, 1919, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od mart 1944, borac. SAJI Vaskrsija OKO, 1918, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, borac. SAJI Rajka GAVRO, 1925, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo 28. 6. 1944, Ostrunja. SAJI Stanka NIKOLA, 1914, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac. SALKI Belija AHMET, 1923, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. SARVAN Osme AHMET, 1922, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo septembra 1943, Tarevci. SARVAN Huse FEHIM, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac. SARVAN, Muste HASAN, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ, borac, umro 1971. SARVAN Alije MUSTAFA, 1927, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, vodnik voda. SARVAN, Adema RASIM, 1912, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac. SARVAN Dede SABIT, 1924, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo aprila 1944, Foa. SARVAN Alija VEJSIL, 1922, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1943, desetar, lan SKOJ-a. SA VI Spasoje STOJAN, 1925, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, borac.

353

SEJDI Ibre HUSEIN, 1911, Modrica, Musliman, radnik, u odredu od 19. 9. 1943, borac. SENDIJAREVI Ahme MEHMEDALIJA, 1918, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943. SENDIJAREVI Bege RASIM, 1922, Tarevci, Musliman, trgovaki pomonik, u odreduod februara 1944, borac, poginuo aprila 1944, Kozarevina, Foa. SIMKI Koste IGNJAT, 1917, Skugric, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo 10. 2. 1945, Lisina, Zvornik. SKENDEROVI Nurije NUSRET, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac. STANI Nike IVO, 1912, Garevac, Hrvat, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od novembra 1943, vodnik voda, lan KPJ. STANI Nike JOZO, Joko, 1924, Garevac, Hrvat, radnik, u NOB od 8. 9. 1943, u odredu od novembra 1943, pomonik komesara bataljona, lan KPJ. STANI Nike MARKO, 1914, Garevac, Hrvat, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od novembra 1943, vodnik voda, lan KPJ, umro 1969. godine. STANII Laze SLAVKO, 1918, Modria, Srbin, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo maja 1944, Kulai. STANKOVI Stanka MIKA, 1911, Skugri, Srbin, uitelj, u NOB od 1942, u odredu od 18. 9. 1943, zamjenik komandanta podruja, lan KPJ. STANKOVI Riste PETAR, 1925, Skugri, Srbin, trgovaki pomonik, u NOB od jula 1943, u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ. STEVANOVI Stojana NIKOLA, 1927, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od novembra 1943, borac. STEVI Pera JOVAN, 1909, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, vodnik voda, lan KPJ. STJEPANI Mike PETAR, 1920, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do decembra 1943. STOJANOVI Stojana CVJETKO, 1915, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, komandir ete, lan KPJ. STOJI ura MARKO, 1926, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, oficir OZN-e. STOJI Teodora MILENKO, 1923, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do aprila 1944, borac. STRANATI Rade DUAN, 1924, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do decembra 1943, borac. KUNDRI rod. Kapetanovi REMZA, 1915, Gradaac, Muslimanka, krojaica, u NOB od septembra 1943, u odredu od februara 1944, politiki radnik na terenu, lan KPJ. SUBAI Gana SMAJO, 1927, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 2. 3. 1944, borac. SULJI Osmana BERKO, 1910, Modria, Musliman, radnik u odredu od oktobra 1943, vodnik voda.

354

SULJI Saliha DZEVAD, 1924, Modrica, Musliman, radnik u odredu od 16. 9. 1943, borac, poginuo decembra 1943, Kladanj. SULJI Mehmedalije FUAD, 1921, Modrica, Musliman, gimnazijalac, u NOB od 12. 4. 1943, u odredu od 1944, zamjenik komesara bataljona, lan KPJ. TADIC Milana OKO, 1922. Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 23. 6. 1943, u odredu od 16. 9. 1943, komandant bataljona, lan KPJ. TERZI Saliha HUSO, 1924, Modria, Musliman, radnik u odredu od 14. 9. 1943, komandir voda. TERZI Saliha KEMAL, 1921, Modria, Musliman, obuar, u odredu od poetka do kraja oktobra 1943, borac. TERZI Mladena NIKO, 1925, Modria, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo novembra 1944, Graanica. TERZI Saliha SALIH, 1926. Modria, Musliman, radnik u odredu od 14. 9. 1943, borac. TESANOVI Jova KONSTANTIN, 1910, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, desetar, umro 1976. TESANOVI Todora SAVO, 1924, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. do 17. 12. 1943, borac. TODOROVI Miloa RADO, 1922, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 3. 1945, borac, lan SKOJ-a. TOMI Todora ORE, 1909, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do 17. 12. 1943, borac. TRAKI Ibrahima AGO, 1925, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 8. 10. 1943, borac. TRAKI Ibrahim HASAN, 1920, Modria, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 20. 2. 1944, u odredu od 16. 4. 1944, borac. TURSI Age FAHIR, 1924, Modria, Musliman, radnik, u odredu od septembra 1943, borac. TURSI Munida REUF, 1927, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odreduod decembra 1943, vodnik. TURSUN Huse MEHO, 1927, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, vodnik voda, lan KPJ. VAJKI Simeuna BRANKO, 1927, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo decembra 1943, Gradaac. VASILJEVI Nikole URO, 1927, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 10. 1943, borac, lan SKOJ-a. VASILJEVI Pere ILIJA, 1914, Modria, Srbin, radnik u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ. VASILJEVI Nikole MITAR, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. do oktobra 1943, borac, poginuo januara 1945. u Miloevcu. VASILJEVI Simeuna STOJAN, 1906, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac. VASILJEVI Ilije TODOR, 1914, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, vodnik voda, lan KPJ, poginuo decembra 1944, Snagovo. VASILJEVI Ignje TODOR, 1914, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943, borac.

355

VUKMIROVI Stanie SMIUKA, 1923, Botajica, Srpkinja, trgovaki pomonik, u odredu od marta 1944, borac, umrla 1945. ZARI Koste JOVO, 1919, Skugri, Srbin, kova, u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ. ZARI Koste LUKA, 1924, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo februara 1945, Vlasenica. ZEI lime FADIL, 1925, Modrica, Musliman, radnik u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, lan KPJ. ZEI Muharema HUSE1N, 1907, Modria, Musliman, radnik, u odredu od septembra 1943, ekonom ete. ZEI Muharema SAKIB, 1912, Modria, Musliman, trgovac, u odredu od septembra 1943, komandir ete, umro 1970. ZEI Zije ZAHID, 1922, Modria, Musliman, radnik, u NOB od 8. 9. 1943, u odredu od februara 1944, komesar ete, lan KPJ. ZORI Alije AHMO, 1927, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1943, desetar, lan SKOJ-a. ZORI Sulje HASAN, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik u odredu od februara 1944, borac. ZORI Osmana HUSEIN, 1918, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1943, borac, umro 1968, ZORANOVI Luke PETAR, 1926, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, komesar ete, lan KPJ. ILI Age HAKIB, 1923, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1943, borac. ILI Jasima EMIN, 1926, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, do aprila 1944, borac. ILI Osmana FADIL, 1920, Modria, Musliman, radnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo decembra 1943, Odak.

Dodatni

spisak

za

optinu

Modria

DELI Mustafe BEIR, 1912, Odak, Musliman, radnik u odredu od 14. 9. 1943, borac, umro 1969. FILIPOVI Risto ZORKA, 1917, Skugri, Srpkinja, domaica, u odredu od 14. 9. 1944, bolniarka. HADIHUSKI Bajre HAZIM, 1920, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. HUSAKOVI Junuza EMSO, 1926, Tarevci, Musliman, radnik u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo maja 1944, Foa. JOVIEVI Damljana SAVO, 1907, Skugri, Srbin, trgovac, u odredu od 18. 9. 1943, borac. HUSI Atifa FEHIM, Tarevci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo 12. 2. 1945, Kladari. KOVAEVI Ive PERO, 1903, Modria, Hrvat, obuarski radnik, u NOB od ljeta 1941, u odredu od 14. 9. 1943, komesar ete, sekretar Optinskog komiteta, umro 1963.

356

KOLJI Nikole BORO, 1927, Modrica, Srbin, ak, u odredu od 14. 9. 1943, borac, poginuo decembra 1944, Brko. NIKOLI Nikole MILO, 1909, Modria, Srbin, ofer, u odredu od 14. 9. 1943, borac. BEIRBAI Mehmeda OSMA Ni, 1928. Modria, Musliman, ak, u odredu od 8. 9. 1943, poginuo i Krivaji 1943. HALILOVI Salihe REFIK, 1919, Modria, Musliman, radnik, stupio u odred 15. 9. 1943, umro 1944. HASANBAI Omera MEHMEDALIJA, 1927, Modria, Musliman, ak, u odredu od 1.3. 1944, borac. DAJI Muje MUJESIRA, 1922, Modria, Muslimanka, domaica, u odredu od 8. 9. 1943, borac. PANDUREVI Mike SAVO, 1920, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943. do decembra 1943, borac. ARI Mile PETAR, 1920, Miloevac, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943. do decembra 1943, borac, umro 1975. TRIFKOVI Jove GAVRO, 1910, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943. do decembra 1943, borac, poginuo 1945. JOVANOVI Ilije MARINKO, 1922, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943. do decembra 1943, borac, u m r o 1967. PERANOVI Milana STOJAN, 1918, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1943. do aprila 1944, borac. JOVANOVI Andrije MIRKO, 1922, Srbin, Miloevac, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943. do decembra 1943, borac. PATKOVI Jove OSTOJA, 1926, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 16. 9. 1943. do decembra 1943, borac. BRADAEVI Vida JELISIJE, 1926, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1943. do 12. 12. 1943, borac. LAZAREVI Jovana DRAGO, 1921, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 9. 9. 1943, borac. SAVI Jovana MARKO, 1915, Miloevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 9. 9. 1943, borac. STRANATI Rade BOZO, 1924, Miloevac, Srbin, zemljoradnik. TADI Ilije SAVO, 1921, Miloevac, Srbin, zemljoradnik. DESPOTOVI Jovana MILUTIN, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1944. godine, borac, poginuo u abaru 1945. g. VIDOVI Bogdana VASO, 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od formiranja 1942. godine, poginuo 1944, Duga Njiva. VIDOVI Bogdana BLAGOJE, 1926, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 1. 1944. godine. DAM JANO VI ora OSTOJA, 1923, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945. godine. LUKI Stanka NEDO, 1923, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 4. 5. 1945. godine. DURONJI Petra BOKO, 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 4. 5. 1945. godine.

357

DURONJI Petra EDO, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 4. 5. 1945. godine. VASILJEVI Jovana JEREMIJA, 1918, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 9. 5. 1945. godine. STRUGALOVI Cvjetka NEDO, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 4. 1944. godine. SAVANOVI Boka VELJKO, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1945. godine. SAVANOVI Boka MILUTIN, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1945. godine. RADOVANOVI Peje MILO, 1914, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu poginuo 1943. godine u Kouhama. DUJI Milana PETAR, 24. 10. 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 19. 4. 1945. godine. MATI Stanka STANIA, 1923, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945. godine. JAIMOVI Petra EDO, 1921, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945. godine. KUZMANOVI Obrada LJUBOMIR, 1922, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945. godine. JOVI Mare PETAR, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1941. godine. GRUJI Jovana JELENA, Koprivna, Srpkinja, zemljoradnica, u odredu od 1943. godine, poginula 1943. godine. RADOVANOVI Danila KRISTINA, 1920, Koprivna, Srpkinja, zemljoradnica, u odredu od 1943. godine. NIKI ora OKO, 1918, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945. godine. NEDI ivka NEDO, 1924, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 4. 5. 1945. godine. MAKSIMOVIC Petra MIHAJILO, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 5. 1945. godine. MAKSIMOVI Jove MILORAD, 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 5. 1945, godine. MAKSIMOVI Kostadina STOJAN, 1921, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 3. 1945. godine, poginuo 1945. MAKSIMOVI Kostadina MILOVAN, 1923, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945. godine. AKAREVI Blagoja VIDA, 1922, Koprivna, Srpkinja, zemljoradnica, u odredu od 15. 8. 1943. godine, poginula 1944. godine. ANTI Stevana SPASOJE, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 6. 5. 1945. godine. GRUJI Gruje JELENA, 1927, Koprivna, Srpkinja, zemljoradnica, u odredu od 25. 8. 1943. godine, poginula 1944. kod Tuzle. PURANOVI Janka STEVO, 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945. godine.

358

NIKI Mirka NIKO, 1921, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945. godine. PAVLOVI Cvijana NEDEUKO, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945. godine. NEDI Jevte MILAN, 1908, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945. godine, poginuo 1945. VUJI Bogdana NOVAK, 1922, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 4. 5. 1945. godine. TUBAKOVI Jove MILAN, 1915, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 4. 1945. godine. TOMI Ignjata CEDOMIR, 1920, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1943. godine, poginuo 1944. PAVLOVI DRAGO, 1925, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1943. godine poginuo 1944. NEDI ivka MILAN, 1920, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1943. godine. JANKOVIC Sime NEDELJKO, 1923, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1943. godine. SIMEUNOVI Blagoja SRETO, 1929, Vranjak, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 8. 1943. godine. VIDOVI Luke SAVO, 1921, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. g. borac. BANOVIC Milana ORE, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. g. borac. BANOVIC Milana RADOVAN, 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. g. borac. POLEKSI Drage OLGA, 1922, Koprivna, Srpkinja, domacica, u odredu od 26. 4. 1944. g . DESPOTOVIC Dimitrija DESPOT, 1921, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 4. 1945. g. borac. VIDOVI Marka BOSKO, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. g. borac. VIDOVI Marka CIVKO, 1914, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 9. 5. 1945. g. borac. VIDOVI Boka UROS, 1926, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 30. 4. 1945. g. borac. KOSTADINOVI Vase UROS, 1923, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. g. borac. VUKASINOVI Tome BOGDAN, 1926, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945. god. borac. VUKASINOVI Gojka MILOVAN, 1924, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945. g. borac, umro 1979. g. VUKASINOVI Gojka RADOVAN, 1926, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945. g. borac, umro u jedinici 1945. godine. JEVTI Boe STEVO, 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945. god. borac.

359

VASILJEVI Save SRETO, 1926, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 4. 1945. god. borac. VASI Petra RISTO, 1921, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945. borac. VASI Vida VASO, 1909, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. god. borac. TRIVI Marka VASILIJE, 1914, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. god. borac. STRUGALOVI Toe TODOR, 1922, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 4. 1945. g. borac. PAVLOVI Cvijana ILIJA, 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. g. borac. NEDI Nikole ZDRAVKO, 1923, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. god. borac, umro. MARI JANO VI Svetozara ARKO, 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945. g. borac. MARJANOVI Milana JANKO, 1924, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945. g. borac. MAKSIMOVI Kostadina STANlSA, 1919, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 3. 1945. god. borac. LAZI Nike ORO, 1923, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 8. 1944.g. borac. LAZI Sime NOVAK, 1910, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 3. 1945.g. borac. LAZI Sime RANKO, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 4. 1945.g. borac. LAZI Nike LJUBO, 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945.g. borac. JEVTI Koste NOVAK, 1923, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1945. g. borac, umro u jedinici. BERTONI Antonija MARKO, 1922, Koprivna, Italijan, radnik, u odredu od 10. 4. 1945. god. borac. CVIJANOVI Jefrema MARKO, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. god. borac. MARKO VI Stanka SVETOZAR, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 5. 1945. godine, borac. VASILJEVI Stojana STEVO, 1922, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945. godine, borac. PAVLOVI ora BOGDAN, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945. godine, borac. TR1FUNOVI Mikaila BOZO, 1923, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 5. 1945. godine, borac. VASILJEVI Teodora JOVO, 1920, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. godine, borac. VASILJEVI Vida STOJAN, 1917, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945. godine, borac. RISTI Dimitrije SLAVKO, 1925, Koprivna, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 4. 1945. godine, borac.

360

Borci

odreda

sa

podruja

optine

Graanica

BOI-GAJI Jovana PERO, 1924, Gornji Skipovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 11. 11. 1944, borac. GOJKOVI Boka BRANKO, 1923, B. Petrovo Selo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1. 9. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, komandir voda. ISLAMOVI Saliha OSMAN, 1921, Raljeva, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1944, borac. MII Stojana NEDO, 1927, Boljani. Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1. 8. 1943, u odredu od septembra 1943, borac. MUSLIMOVI Kadre BAJRO, 1924, Raljeva, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1944, borac. MUSLIMOVI Kadre MEHO, 1924, Raljeva, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1944, borac. MUSLIMOVI Kadre MEHO, 1924, Raljeva, Musliman, zemljoradnik u odredu od 10. 10. 1944, borac. MUSLIMOVI Mehe MUHAREM, 1924, Raljeva, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1944, borac. PUELJI Nike NOVAK, 1928, B. Petrovo Selo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 6. 3. 1945, borac, poginuo 1946. TOPALOVI Miloja BRANKO, 1929, B. Petrovo Selo, Srbin, ak u NOB od 6. 8. 1943, u odredu od septembra 1943, komandir ete. VASILJEVI Gruje PERO, 1921, Donji Skipovac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 8. 1944, borac, RVI.
Borci odreda sa podruja optine Gradaac

AHMETAEVI Ahmeta DEM AL, 1922, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1944, u odredu od aprila 1945, borac. AHMETAEVI Huse HUSEIN, 1909, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. AHMETAEVI Nazifa OSMAN, 1921, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od septembra 1944, borac. AKAMOVI Nike VELJKO, 1908, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo 1943, Obudovac. ALAJBEGOVI Ahmeta MUHAREM, 1906, Sanski Most, Musliman, uitelj, u odredu od oktobra 1943, borac. ALI Selima IBRAHIM, 1919, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od maja 1943, u odredu od oktobra 1943, komesar ete, lan KPJ. ALIMANOVI Alije DEMAL, 1926, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od novembra 1943, borac, poginuo novembra 1944, Doboj. ARNAUTALI Hasana IBRAHIM, 1920, Gradaac, radnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, umro 1974. ARSENI Petra KONSTANTIN, 1926, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. AVDI Salke AHMET, 1924, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo jula 1944, Tuzla.

361

AVCIC Hase AHMO, 1923, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo decembra 1944, Kozluk. AVDIC Ibrahima FAHRUDIN, 1925, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, lan KPJ, RVI. AVDI Hasana IZET, 1917, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. AVDI Hase NURIJA, 1918, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od maja 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, RVI. AVDI Mehmeda OSMAN, 1917, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, borac. BABIC Sime JOVO, 1925, Pelagicevo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. BAHIC Mustafe HAMID, 1920, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, komandant bataljona, lan KPJ, poginuo jula 1944, Teanj. BAHIC Ahmeta ALIM, 1920, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, zamjenik komandira ete, lan KPJ, poginuo maja 1944, Gacko. BAJRIC Alije HUSEIN, 1925, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. BAKO VIC Tadije JOZO, 1925, Gradaac, Hrvat, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. BESIREVIC Mustafe ASIM, 1928, Gradaac, Musliman, ak, u odredu od septembra 1944, borac. BESIREVI Zije HAZIM, 1929, Gradaac, Musliman, ak, u odredu od oktobra 1943, borac. BESIREVIC Ibrahima OSMAN, 1920, Rajska, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. BILAJAC Nesiba AHMET, 1927, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od januara 1945, borac. BILAJAC Osmana ISMET, 1926, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo decembra 1944, Celi. BILAJAC Abdulaha RAIF, 1920, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo novembra 1944, Konjuh. BISKUPOVIC oke GOJKO, 1928, Pelagicevo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. BOBIC Sulje IBRAHIM, 1924, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, poginuo 1944, Srebrenik. BOJIC Steve SAVO, 1921, Ledenice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od februara 1945, borac. BOSKOVIC Pere MARKO, 1924, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. BOI Ignjata MAKSIM, 1924, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. BOI Mihajla NEDEUKO, 1924, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac.

362

BRII Ibrahima HASAN, 1924, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. BRIIC Reida JASIM, 1922, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, poginuo aprila 1944, godine. BRICI Mustafe MEHO, 1926, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. BRIIC Alije RAMO, 1920. Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo novembra 1944, Majevica. BRICI Mustafe EVAUJA, 1924, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. BRISTRI Muje AGO, 1923, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. BRISTRI Bajre ALIJA, 1915, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. BRISTRI ALMAZ, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, zamjenik komandira ete, lan KPJ, poginuo januara 1945, Bosanska Bijela. BRISTRI abana EMIN, 1923, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo decembra 1944, Vlasenica. BRISTRI emse MEHMED Salih, 1922, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, lan KPJ. BRISTRI abana OMER, 1924, Gradaac, zemljoradnik, u odredu od februara 1944, borac. BRISTRI Alije ZEIR, 1916, Mionica, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, Musliman, ekonom ete. BRKI Ibrahimaa ALJO, 1918, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. BRKI Ibrahim HASAN, 1925, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. BRKI Vase MARKO, 1909, Pelagicevo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. BUKVAREVIC Nurije OSMAN, 1918, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. BULI Mehe FEHIM, 1924, Gradaac, Musliman, ak, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ. BULI Mehe EDHEM, 1920, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, lan KPJ. CRLJI Mate PETRA - PERA, 1926, Donji Hrgovi, Hrvatica, domaica, u odredu od februara 1945, etna bolniarka. OSI Omera MEHMED, 1918, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. OSI Ibre ABAN, 1910, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od januara 1944, borac. AI ime JOZO, 1925, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac.

363

ANDI Hasana BAJRO, 1922, Donja Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. AVAROVI Nike MATO, 1914, Srednja Slatina, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od maja 1945, borac. OLI Mehmeda HAIM, 1925, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. OVI Andrije IVAN, 1927, Tremonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. OVI Andrije PAVO, 1925, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. OVRK erifa ARIF, 1925, Strmica, Viegrad, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. DADI Ilije MARKO, 1925, Tramonjica, Hrval, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. DAJI Mehmeda DZEVDET, 1928, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, vodnik, lan SKOJ-a. DAJI Mehmeda EVKIJA, 1924, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, komesar ete, lan KPJ. DAKI Obrada MARKO, 1922, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. DELI Hase ALEMA, 1926, Gradaac, Muslimanka, radnica, u odredu od oktobra 1943, borac, lan SKOJ-a. DELI Ibre FEHIM, 1920, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. DELI Muharema 1BRAHIM, 1924, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo 1944. godine. DELI Saliha IDRIZ, 1927, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. DELI Muharema HALIL, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1943, borac. DELI Muje MUHAREM, 1920, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943. borac. DELI Mahmuta MUSTAFA, 1926, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od oktobra 1944, borac, poginuo 1944. godine. DELI Mahmuta NURIJA, 1920, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo 1944, Teoak. DELI Muje OSMAN, 1917, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ. DELI Vehaba OSMAN, 1929, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. DELI Mustafe RAGIB, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. DELI Hase SALIH, 1930, Gradaac, Musliman, ak u odredu od avgusta 1944, borac. DOBORAC (Huseina IBRAHIM, 1915, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od marta 1944, borac.

364

DOGLADOVI IBRAHIM, 1910, epe, Musliman, uitelj, u NOB od maja 1943, u odredu od oktobra 1943, lan KPJ, zamjenik komandanta odreda i obavjetajni oficir brigade. DRAGI Blagoja CVJETKO, 1926, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. DRAGI ora PETAR, 1923, Palegievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. DUBRAVAC Mate JAKOV, 1927, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac, poginuo juna 1946. DURAKOVI Saliha OSMAH, 1918, Vida, Musliman, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac. DURANOVI Osmana RIZALIJA, 1914, Lukavac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. OGI Hasana IBRAHIM, 1923, Srednja Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. ORI Ignjata MIRKO, 1929, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, borac. ONLI Mehmeda HALIL, 1926, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. UKI Mihajla MARKO, 1922, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac, poginuo maja 1945. URI Luke MILO, 1926, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. URI Luke RANKO, 1920, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. DANHODI Muhameda EDHEM, 1918, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, zamjenik komandira ete, lan KPJ, poginuo septembra 1944, Tuzla. DEKI Sulje IBRAHIM, 1923, Donja Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. DZEKI Omera RAHMAN, 1924, Donja Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. DIDI Osmana AHMED, 1925, Vida, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. DINOVI Kasima AMIL, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo krajem 1944, Zvornik. EMI Mehe AHMED, 1923, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. FAI Raida AHMED, 1925, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od aprila 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. FAI Mehmeda MUSTAFA (MUJO), 1920, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo 1945, Turi. FAI Abida RAMO, 1926, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac.

365

FAZLI Nesiba DEMAL, 1918, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. FAZLI Omera ZAHID, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od novembra 1943, borac. FERHATOVI Salke SALKAN, 1920, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo maja 1944, Kulai. FERHATOVI Salke TAHIR, 1916, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo septembra 1944, Donja Meea. FERHATBEGOVIC Nezira BISERA, 1921, Rogatica, Muslimanka, domaica, u NOB od januara 1944, u odredu od aprila 1944, borac. FILIPOVI Steve SAVO, 1923, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. FILIPOVI-TESANOVI ZORKA, 1916, Skugri, Srpkinja, domaica u NOB od januara 1943, u odredu od oktobra 1943, bolniarka. GAGULI Marijana ANTO, 1925, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. GAGULIC Ive JOZO, 1924, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac, poginuo 1945, Bosanski Samac. GARI OMER, 1902, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. GAVRIC Gojka GAVRO, 1905, Samarevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. GAVRIC Boze IGNJAT, 1922, Pelagicevo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo aprila 1944, Srnice. GEGI Gavre ORE, 1925, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. GEGI Stanka MILAN, 1923, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. GEGI Stanka SPASOJE, 1925, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. GIBI Ahme ALIJA, 1912, Ledenice, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. GLAVA MILE, 1910, Hrvat, geometar, u NOB od jula 1943, u odredu od oktobra 1944, naelnik taba odreda, lan KPJ. GLUHI Mujaina AHMED, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo 1944, Ledenice. GLUHI amil OSMAN, 1922, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo novembra 1944, Zvornik. GRADASEVI Dervia ADNAN, 1930, Gradaac, Musliman, ak u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo februara 1944, Bosanska Bijela. GRADASEVI Hajre NASIR, 1924, Gradaac, Musliman, ak, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo februara 1944, Oraje. GRO MIC Muharema EDHEM, 1914, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac.

366

GROMI Muharema FADIL, 1918, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ. GUBAUEVIC Sejne HASAN, 1923, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od jula 1943, u odredu od oktobra 1943, zamjenik komandira ete. GUBAUEVIC Sejne MUHAREM Cihan, 1928, Gradaac, Musliman, u odredu od oktobra 1943, borac. HAFIZOVIC Hakije MUSTAFA, 1911, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, vodnik. HAFIZOVIC Regiba SEAD, 1927, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od novembra 1944, borac. HALILOVI Rame AGO, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1944, borac, poginuo 1944, Majevica. HALILOVI Sadika FEHIM, 1922, Gradaac, Musliman, ak u NOB od 1942, u odredu od oktobra 1943, komesar ete, lan KPJ. HALILOVI Sadika SAFET, 1926, Gradaac, Musliman, ak, u odredu od oktobra 1944, borac, lan SKOJ-a. HALILOVI Bege IBRAHIM, 1921, Kerep, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, vodnik voda. HALILOVI Ahmeta KEMAL 1922, Gradaac, Musliman, ak, u NOB od 1942, u odredu od oktobra 1943, rukovodilac SKOJ-a, lan KPJ. HALILOVI Halila MEHMED, 1922, Donja Meca, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. HALILOVI Ibre OSMO, 1926, Kerep, Musliman, zemljoradnik, u odredu od novembra 1943, borac. HANI Hasana AHMET, 1912, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, umro 1974. HANIC Osmana BEGO, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. NAHIC Osmana HUSO, 1926, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo februara 1944. Graanica. HANI Ahmeta MUJO, 1926, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. HANI Salkana MUJO, 1922, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. HAPADI Bajre MUJO, 1922, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. HASANBAI Ibrahim EJUB, Lukavac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od septembra 1944, borac. HASANOVIC Saliha IBRAHIM, 1925, Kerep, Musliman, zemljoradnik, u odredu od novembra 1943, borac. HASANOVIC Muje MEHMED, 1924, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. HASANOVIC Ibre MEHO, 1921, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac.

367

HASANOVI Muje SULEJMAN, 1922, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od novembra 1944, borac. HASELJI Muharema ADEM, 1926, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od oktobra 1943, u odredu od aprila 1945, borac. HASELJI Osmana FEHIM, 1923, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo 1944, Brko. HASELJI Alije HASIB, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. HASELJI Omera MUNIB, 1928, Gradaac, Musliman, ak, u odredu od oktobra 1943, borac, umro 1950. HASELJI Sadika SAMID, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. HASI Huseina SULJO, 1920, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo 5. 5. 1945. HADIMUHAMEDOVI Alije HUSO, 1911, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ. HADIMUHAMEDOVI Samida IBRAHIM, 1918, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo novembra 1944, Oraje. HADIMEHMEDOVI Mehmeda ZIJO, 1902, Gradaac, Musliman, trgovac, u odredu od oktobra 1943, borac. HADIOSMANOVIC Idriza EMIN, 1926, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. HADIOSMANOVIC Idriza HASAN, 1924, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. HEIMOVI Huse AHMO, 1916, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo jula 1944, Ledenice. HEIMOVI Ahmeta FEHIM, 1920, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, poginuo jula 1944, Ledenice. HEIMOVI Ahmeta EMIN, 1925, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac, poginuo jula 1944, Ledenice. HERCINOVI Alije RIZAH, 1918, Sibovac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ. HODI Huseina HUSEIN, 1923, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. HODI Rame IBRAHIM, 1915, Jasenica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. HOJNI Ibrahima RAHMAN, 1924, Donja Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. HRUSTI Mehmeda DEMAL, 1925, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembral943, u odredu od oktobra 1943, borac. HRUSTI Mehmeda OSMAN, 1920, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. HUREMOVI Ibrahima MUSTAFA, 1915, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. HUREMOVI Salke SALIH, 1926, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od oktobra 1943, u odredu od decembra 1943, borac, RVI.

368

HUSEINBAI Himze HALIL, 1928, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od novembra 1943, borac. HUSEINBAI Smaje JASIM, 1927, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od oktobra 1943, u odredu od februara 1944. borac. HUSEINBAI Omera MEA, 1927, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od oktobra 1943, u odredu od novembra 1943, borac, RVI. HUSEINBAI Emina MUHIDIN, 1927, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. HUSELJI Smaje AHMET, 1926, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. HUSELJI Bajre AKIF, 1920, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od oktobra 1943, u odredu od novembra 1943, komandir ete, lan KPJ. HUSELJI Alije NURIF, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, umro od posledica smrzavanja, maja 1944, Lebrnik. HUSKI Sulje MERSED, 1927, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od februara 1944, borac, poginuo marta 1945, Ozren. IBRAHIMBEGOVI Mustafe OSMAN, 1919, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, u m r o 1957. IBRAHIMOVI Hasana HASAN, 1929, Donja Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1944, borac. IBRELJI Redepa JUSUF, 1909, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. ILJAZOVI Muje SAFET, 1930, Gradaac, Musliman, ak, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, umro 1948. IMAMOVI Neeta SAFET, 1930, Gradaac, Musliman, ak, u NOB od septembra 1943, u odredu od aprila 1944, kurir. INKI Mehe IDRIZ, 1926, Gradaac, Musliman, radnik u odredu od oktobra 1944, borac, umro 1965. INKI Paage MUHAREM, 1920, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, borac. ISLAMOVI Ibrahima SALIH, 1916, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od 1943, u odredu od oktobra 1943, komandir ete. IVANOVI Mike MIKAILO, 1926, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odreduod aprila 1945, borac. IVANIEVI Cvijana KRSTO, 1927, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo u jesen 1944, Brko. IVANIEVI Cvijana MILORAD, 1925, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo maja 1944, Pelagievo. IVI Nike JURE, 1921, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. IVI Nike MARJAN, 1924, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. JAHI Alage MEHO, 1922, Jelove Selo, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac.
24

369

JAAREVI Ahmeta ABDULAH, 1921, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo maja 1944. JAAREVI Ahmeta AGO, 1922, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. JAAREVI Ahmeta HASIB Hasko, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. JAAREVI Mehe HAZIM, 1924, Gradaac, Musliman, ak, u odredu od oktobra 1943, komesar ete, lan KPJ. JAAREVI Mehmeda IBRAHIM, Braje, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. JAAREVI Ibre JUSUF, 1921, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od aprila 1945, borac. JAAREVI Mehmeda ALJO, 1922, Gradac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. JAAREVI Alage SAKIB, 1928, Gradaac, Musliman, ak, u odredu od aprila 1944, borac. JELEEVI Nike PERO, 1915, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. JEREMI Pere MILO, 1926, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. JEREMI Danila RAJKO, 1919, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. JEREMI Mihajla RISTO, 1921, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. JEREMI Danila IVKO, 1913, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od februara 1945, borac. JEI Sime ILIJA, 1932, Srnice, Srbin, ak, u odredu od oktobra 1944, borac, u m r o 1975. JOSIPOVI Marijana IVO, 1923, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. JOVANOVI Janka BOGOLJUB, 1907. Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od oktobra 1943, u odredu od aprila 1944, borac, poginuo maja 1944, Pelagievo. JOVANOVI Pere MILENA, Buca, 1928, Gradaac, Srpkinja, domaica, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. JOVANOVI Janka PERO, 1924, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo maja gievo. JOVANOVI Janka VASO, 1920, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo maja gievo. u NOB od 1944, Pelau NOB od 1944, Pela-

JOVIEVI Damjana SAVO, 1907, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, lan KPjf, borac. JUKAN Hasana HASAN, 1925, Kerep, Musliman, zemljoradnik, u odredu od novembra 1943, borac. JURI Marka JURO, 1922, Orlovo Polje, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac.

370

KADI Nediba HUSEIN, 1922, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od januara 1945, borac. KADI Mehmeda IBRAHIM, 1920, Sibovac, Musliman, radnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KADI Ahmeta MUHAREM, 1924, Sibovac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1944, borac. KADI Osmana OSMAN, 1919, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo aprila 1945, Modria. KALINOVI Cvijetka NEDELJKO, 1925, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KAMBEROVI Kasima HADIB, 1927, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. KAMBEROVI Rame AHMAN, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. KARI Hasana OSMAN, 1921, Gornje Srnice, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. KARI Ahmeta ZAIM, 1927, Srnice, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. KARIIK abana AMIR, 1929, Bare, Rudo, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KARIIK abana HAMID, 1927, Bare, Rudo, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KEAN ee MUJO, 1922, Cajnie, Musliman, radnik, u NOB od 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KEVRI Haima ALIJA, 1926, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo septembra 1944, pionica. KLOPI Pae RAGIB, 1916, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ. KLOPI Ahme SAMID, 1927, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. KNEEVI Tode PERO, 1921, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. KNEEVI ora TODOR, 1915, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od septembra 1944, borac, poginuo marta 1945. KNEEVI Lazara IVKO, 1914, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ. KOLAREVI Ahmeta AVDO, 1926, Vida, Musliman, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, RVI. KOPI Ive JURO, 1928, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. KOVA ife SULJO, 1915, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KOSANI Milana NEDO, 1925, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo aprila 1945, Modria.

371

KRDI Beira MEHO, 1921, Rajska, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo aprila 1945, Prud. KRDI Agana SULJO, 1925, Rajska, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KRDI Saliha RAMO, 1926, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo juna 1944, Odak. KUJRAKOVI Fejze OSMAN, 1922, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KUJRAKOVI Muje REDO, 1922, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KUKULJEVI Huseina ALMAZ, 1897, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. KUNI Muje IDRIZ, Husein, 1927, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. KUNI Alije RAIF, 1925, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KURBAI Latifa DEMAL, 1925, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo maja 1943, Odak. KURBAI Muje ALIJA, 1924, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. KURBAI Ahmeta BEIR, 1926, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. KURBAI Halila HASAN, 1925, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u odreduod oktobra 1943, borac. KURBAI Hasana MUSTAFA, 1924, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. LAKI Milivoja BLAGOJE, 1924, Srbin, zemljoradnik, u odredu od avgusta 1944, borac, poginuo januara 1945, Zvornik. LAKI Milivoja JOVO, 1926, Srnice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. LAZI Obrada IGNJO, 1926, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo marta 1945, Jelik. LAZI Vase ILIJA, 1922, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od oktobra 1943, mitraljezac. LAZI Marka JOVO, 1922, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. LAZI ure NIKO, 1914, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. LAZI Obrada VOJO, 1915, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1942, u odredu od januara 1944, zamjenik komandanta odreda, lan KPJ. LIPOVA Osmana HASAN, 1924, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od marta 1944, borac. LOJI Rame EDHEM, 1926, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. LOJI Rame IBRAHIM, 1930, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac.

372

LOJI Rame IBRAHIM, 1930, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. LOJI Hadiba MUSTAFA, 1930, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. LUI Bone STJEPAN, 1922, Turi, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo avgusta 1944, Krepi. LUKI Pane PETAR, 1912, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od avgusta 1944, borac, poginuo decembra 1943, Kouhe. LUKI Nike VASO, 1920, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. LUNIKI Defra ZAHID, 1924, Vukovci, Musliman, u NOB od 1943, u odredu od oktobra 1943, komandir ete. LJUBI Jure MATO, 1920, Turi, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo jula 1944, Tesli. UUBOJEVI Cvjetka DANILO, 1923, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, pomonik komesara ete, lan KPJ. MAHMUTOVI Muniba RAMO, 1922, Gornje Srnice, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MAHMUTOVI Muharema MUSTAFA, 1927, Gornje Srnice, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MAJSTOROVI Ibrahima BEGAN, 1918, D. Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MAJSTOROVI Ibrahima HALIL, 1916, D. Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, zamjenik komandanta bataljona, lan KPJ, poginuo maja 1945, godine. MARJANOVI Marka ANTO, 1925, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. MARJANOVI Koste CVJETKO, 1910, Kreane, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MAJRANOVI Jove SIMO, 1911, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MAI Mehmeda ADEM, 1927, Vida, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo juna 1944, Kulai. MAI Osmana SAFET, 1925, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od decembra 1943, borac. MAI Osmana SAKIB, 1927, Vida, Musliman, ak, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo aprila 1944, Sekovii. MATANOVI Nike ILIJA, 1922, Turi, Hrvat, student, u odredu od oktobra 1943, komesar bataljona, lan KPJ. MATANOVI Nike MATO, 1920, Turi, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od marta 1945. MATANOVI Ive , 1924, Turi, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. MEHMEDEHAJI Abdulaha FEHIM, 1910, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo, 1944, Bosanski Samac. MEHMEDEHAJI Abdulaha MEHMEDALIJA, 1912, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, intendant bataljona.

373

MEHMEDEHAJI Muje ALIM, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MEHI Huseina ADEM, 1925, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MEHI Demala ADEM, 1923, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od decembra 1943, borac. MEHI Hasana HUSEIN, 1926, Vida, Musliman, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od decembra 1943, borac. MEHI Hasana SALIH, 1923, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MEHINOVI Hasana HUSEIN, 1927, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MEHMEDIEVI Smaila IBRAHIM, 1924, Vida, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MEJREMI Muharema FADIL, 1920, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo 1944, Rahi. MEJREMI Nurije NUSRET, 1924, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od proljea 1944, borac. MEJREMI Emina SADIK, 1916, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MESANOVI Muje JUSUF, 1926, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MESANOVI Ahme RAGIB, 1927, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od novembra 1943, borac, poginuo novembra 1944, Muii kod Gradaca. MESANOVI Ahmeta SAFET, 1908, Vida, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MEI Ibre UZEIR, 1928, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MII Mirka ORE, 1923, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MII Mije MATO, 1919, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od februara 1945, desetar. MII Mije MIJO, 1917, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od februara 1945, desetar. MII Todora TODOR, 1922, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MIJI Stjepana ANTO, Tunjo, 1904, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od februara 1945, borac. MIJI Pere MARKO, 1913, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MIKI Boka JOVO, 1921, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MIKULI Ive MANDA, 1926, Tramonjica, Hrvatica, domaica, u odredu od aprila 1945, borac. MILAKOVI Cvijetina MILO, 1923, Srnice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac.

374

MILANKOVI Gruje BOO, 1923, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, desetar. MILIEVI Lazara VIJETIN, 1913, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, borac. MILIEVI Mihajla MIHAJLO, 1925, Srnice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MILIEVI Dragia RAJKO, 1928, Srnice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od decembra 1944, borac, lan SKOJ-a. MILIEVI Steve SAVKA, 1924, Srnice, Srpkinja, domaica, u NOB od avgusta 1943, u odredu od septembra 1943, borac, lan SKOJ-a. MILIEVI Rade RADOVAN, 1915, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MILUTINOVI Stanka NIKO, 1913, Samarevac, Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MII Jove MILO, 1925, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MII Mie JOVAN, 1921, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MITROVI Mie BOSA, 1919, Srnice, Srpkinja, domaica, u odredu od novembra 1943, borac, umrla 1968. MITROVI okana JOVAN, 1923, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1943, borac. MITROVI Steve MITAR, 1922, Srnice, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od oktobra 1943, lan KPJ, komesar bataljona. MITROVI Mie NEDO, 1923, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo juna 1944, iprage. MITROVI Jove SIMO, 1909, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo januara 1944, Pelagievo. MLINAREVI Jove MILAN, 1925, Gradaac, Srbin, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, umro 1953. MORANJAK Muje HASAN, 1920, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MORANJAK Muje HUSEIN, 1923, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, desetar. MUJANOVI Rede BAJRO, 1922, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MUJEI Sadika HAIM, 1922, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MUJINOVI Hase MUJO, 1924, Rajska, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. MUJI Mustafe IBRAHIM, 1916, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MUJI Redepa EREF, 1925, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od novembra 1943, borac.

375

MUJI Alije MUJO, 1921, Musliman, zemljoradnik, u NOB od novembra 1943, u odredu od februara 1945, borac. MUJKANOVI Ahmeta DEMAL, 1925, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ. MUJKANOVI Hasana OSMAN, 1916, Jelove Selo, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MUJKANOVI Hasana RAIF, 1919, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo decembra 1943, Srnice, MUJKANOVI Muharema MUSTAFA, 1927, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od novembra 1944, borac. MUJKNANOVI Osmana SMAIL, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od januara 1944, borac lan KPJ, poginuo marta 1946. MULAHALILOVI Sulje IDRIZ, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MULAHALILOVI Huse READ RESKO, 1926, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MUJDANOVI Muje SABIT, 1914, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MULALI Huseina MERSED, 1928, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. MULAVDI Avde Fadil, 1924, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MULAVDI Osmana GALIB, 1924, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od januara 1944, borac. MUMINOVI Hasana AMIL, 1916, Gorade, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1944, borac. MURATOVI Halila MEHMED, 1922, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. MURATOVI Smaje OSMAN, 1928, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. NADAREVI Marka IVO, 1911, Tramonjica, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od februara 1945, borac. NAKIEVI Mehe BAJRO, 1914, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od januara 1944, borac. NEZI Nazija BEGO, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. NIKI Boka JELISIJE, 1919, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. NIKI Boka JOVO, 1921, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. NOVAKOVI Simeuna BOKO, 1926, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. NOVAKOVI Novaka JOVO, 1926, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. NOVAKOVI Mihajla PERO, 1922, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac.

376

NOVALI Hasana ALMAZ, 1920, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od januara 1944, borac, poginuo oktobra 1944, Brko. NOVALI Muharema HUSEIN, 1933, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, lan SKOJ-a. NOVALI Sulejmana ISMET, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, lan SKOJ-a. NOVALI Hamida EFIK, 1926, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, borac, lan SKOJ-a. OKANOVI Mehmeda LATIF, 1926, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo februara 1944, Dubrave. OMERAGI Ahmeta HAS1B, 1911, Ledenice, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo aptila 1944, Ledenice. OMERI Hase MEHO, 1925, Mionice, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. OMERI Ibre MEHMED, 1918, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. OMERI Mehe MURAT, 1926, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. OMEROVI Emina EMIN, 1927, Gradaac, Musliman, ak, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. OMEROVI Kasima RAMIZ, 1926, Mionica, Musliman, ak, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, lan SKOJ-a. OMEROVI Arifa RESKO. 1925, Rajska, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. OMI Emine FAJKO, 1921, Monica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. OMI Rede ZAIM, 1927, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo maja 1944, Graanica. OSMANLI Hasana SMAJO, 1919, Donja Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, komandant bataljona, lan KPJ. PEALI Nesiba IBRAHIM, 1926, Lukavac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. PEALI Osme OSMAN, 1926, Lukavac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. PAVLOVI Paje URO, 1926, Srnice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od decembra 1944, borac. PAVLOVI Toe VOJKO, 1920, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo avgusta 1944, Brko. PEBI Tome JOVAN, 1924, Donje Kreane, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. PEJKI Jove JOCO, 1910, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. PEJKI Pavla PERO, 1923, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od oktobra 1943, sekretar SKOJ-a u eti, borac. PEJKI Jove RANKO, 1925, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od februara 1945, desetar.

377

PEKARI Muharema MUJO, 1927, Gradaac, Musliman, ak, u odredu od aprila 1944, kurir, borac, lan SKOJ-a. PELAGI oke SAVO, 1910, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. PELEEVI Mahmuta ALIJA, 1922, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od jula 1944, u odredu od oktobra 1944, borac. PERI Borislava MILO RAD, 1928, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. PERI Duana MLADEN, 1927, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u od aprila 1943, borac. PERI Milana PAVLE, 1927, Donji Skugri, Srbin, zemljoradnik, u od aprila 1945, borac. PERI Mitra NIKO, 1925, Srnice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od ra 1945, borac. PETKOVI Dragutina BORO, 1922, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u od decembra 1944, borac. odredu odredu februaodredu

PETKOVI Andrije UUBOMIR, 1920, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. PETROVI-MII Jovana VASILIJE, 1926, Srnice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od novembra 1944, borac. POBRI Mehe ADEM, 1921, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od otobra 1943, borac. RABI Huseina MUSTAFA, 1916, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. RADI Koste ANELKO, Gornja Zelinja, Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, lan KPJ, komesar bataljona. RADULOVI Steve PETAR, 1920, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo jula 1944, Teanj. RAMI Avde MEHMED, 1926, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac RVI. REJZOVI Demala SANIJA, 1927, Mionica, Muslimanka, domaica, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginula jula 1944, Teanj. RELI Vasilija DARA, 1929, Gornje Selite, Srpkinja, ak, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, referent saniteta, RVI. RELI Vasilija MILKA, 1927, Gornje Selite, Srpkinja, ak, u odredu od aprila 1944, borac. RISTI Mihajla ANELKO, 1927, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. RISTI Blagoja MILAN, 1920, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. SAHAI Zaima GALIB, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. SAILOVI Save STOJAN, 1921, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. SARAJLI Ismeta NAZIF, 1927, Gradaac, Musliman, ak, u NOB od avgusta 1943, u odredu od decembra 1943, borac, lan SKOJ-a.

SAVI Mihajla ANDRIJA, 1919, Tolisa, Srpkinja, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac, poginula 1946. SAVI Maksima DRAGO, 1906, Porebrice, Srbin, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. SAVI Maksima DANKO, 1920, Porebrice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo oktobra 1944, Porebrice. SAVI Save ORE, 1927, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. SAVI Mihajla STOJAN, 1924, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. SEJDI Ibrahima HUSEIN, 1923, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, kurir, lan KPJ. SEJDI Osmana MEHMED, Meho, 1923, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od oktobra 1943, u odredu od januara 1944, borac. SEJDI Redepa MUJO, 1919, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo decembra 1943, Srnice. SEJDI Osmana OMER, 1921, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, intendant bataljona, lan KPJ. SEJDI Muje SELIM, 1927, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. SELIMOVI Avde AHMO, 1925, Jelove Selo, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. SELIMOVI Muje FATA, 1927, Mionica, Muslimanka, domaica, u odredu od oktobra 1943, borac. SELIMOVI Muje MEHO, 1923, Jelove Selo, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, borac. SELIMOVI Beira MUSTAFA, 1927, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. SELIMOVI Ahmeta MUSTAFA, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od marta 1943, borac. SELIMOVI Huse EO, 1927, Jelove Selo, Musliman, zemljoradnik, u odredu od januara 1945, borac. SENDI Smaila DEVDET, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. SENDI Smaila EDHEM, 1922, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, umro 1966. SENDI Kasima MEHMED, 1920, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od januara 1945, borac. SENDI Mehmeda RASIM, 1917, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od aprila 1944, borac, RVI. SIMEUNOVI Maksima CVIJETIN, 1922, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo jula 1944, Tesli. SIMEUNOVI Maksima RADO, 1918, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od 1944, borac. SIMEUNOVI ora ARKO, 1928, Samarevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac.

379

SIMI Koste KOTA, 1893, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, lan KPJ, .umro 1962. SIMI Todora MILAN, 1925, Srnice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, zamjenik komandira ete. SIMI Vasilije NENAD, 1926, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo septembra 1944. godine. SIMI Vasilije JOVO, 1924, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. SINANOVI Nurije FAJKO, 1923, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo maja 1944, emerno kod Gacka. SINANOVI Mehe SULEJMAN, 1926, Mionica, Musliman, radnik, u NOB od oktobra 1943, u odredu od januara 1944, borac. SIVI Jasima HASAN, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. SIVI Dede OSMAN, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. SIVI Avde ZAHID, 1929, Gradaac, Musliman, ak, u NOB od septembra 1944, u odredu od oktobra 1943, kurir, borac, lan SKOJ-a. SKENDEROVI Muje HUSEIN, 1911, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, ekonom ete. SKENDEROVI Nurije HUSNIJA, 1917, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, desetar. SKENDEROVI Nurije HUSREF, 1923, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ. SKENDEROVI Muje IBRO, 1919, Gradaac, Muslimau, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. SKENDEROVI Ibrahima SMAJO, 1926, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od novembra 1943, borac. SLOBOANAC ALEKSANDAR, 1907, upanja, Hrvat, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. SMAJI Mustafe AMIL, 1921, Gradaac, Musliman, radnik u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo juna 1944, Kulai. SMAJI Adila OSMAN, 1912, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. SMAJI Smaje AHMED, 1913, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac, umro 1960. SMAJLOVI Ibre RAMIZ, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, vodnik voda, lan SKOJ-a, umro 1970, SMAJLOVI Selima AHMAN, 1927, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1943, borac, umro 1954. SOFI Koste SMAILO, 1922, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. SOKOLJAK Mehmeda MEHO, 1922, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, vodnik voda, lan SKOJ-a. SPAHI Halila OMER, 1922, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac.

380

SRNA Adema MINA, 1924, Stopii, ajnie, Muslimanka, domaica, u odredu od oktobra 1943, borac, poginula septembra 1944, Graanica. STAKI take MILAN, 1925, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od februara 1945, borac. STANKO VIC Pere ORE, 1922, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo 1945, Osijek. STANI Ostoje TRIVO, 1926, Ledenice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od decembra 1944, borac. STEVI Save SAVO, 1922, Ledenice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1944, borac, poginuo 1945, Crkvina. STEVI Duke ANICA, 1927, Srnice, Srpkinja, domaica, u odredu od januara 1945, umrla 1945. STEVI Ilije SAVO, 1931, Srnice, Srbin, ak, u odredu od oktobra 1944, borac. STEVANI RADO, 1906, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. STJEPANOVI ora GOSTO, 1920, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac, u m r o 1973. STJEPANOVI Ilije RADOVAN, 1924, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. STOJANOVIC Mladena BOGDAN, 1925, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. STOJEVI Ljube DUAN, 1919, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. SUBAI Nurije SAMID, 1923, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. SUBAI Ibrahima NUMAN, 1916, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od aprila 1941, u odredu od oktobra 1943, komesar ete, lan KPJ. SUBI Tome , 1919, Samarevac, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. SULJI Muje BEGO, 1926, Vida, Musliman, zemljoradnik, u odredu od februara 1944, borac, poginuo februara 1945, Snagovo, Zvornik. SUI Hadiba HASIB, 1925, Vukovci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo februara 1945, Virovitica. SUI Huseina OSMAN, 1922, Vukovci, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ, RVI. AHDANOVI Mehmeda HADIB, 1925, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1944, borac. AKI Ibrahima DEMIL, 1910, Gradaac, Musliman, radnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od februara 1944, borac. AKI Ibrahima MUHIDIN, 1916, Gradaac, Musliman, slubenik, u NOB od septembra 1943, u Odredu od oktobra 1943, komandir ete, lan KPJ, umro 1951. ARKANOVI Koste GOJKO, 1910, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, lan KPJ. ARKANOVI Sime MILO, 1926, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac.

381

ARKANOVI Sime PERO, 1925, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac, poginuo maja 1945, Odak. ARKANOVI Cvijetina VASO, 1925, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od oktobra 1943, komesar bataljona, lan KPJ. EI Mehmeda MEHMEDALIJA, 1925, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od novembra 1943, komandir ete, lan KPJ, poginuo februara 1945, Zvornik. EHI Osmana BAJRO, 1920, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo februara 1944, na Majevici. IBONJI Alije EFIK, 1916, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od septembra 1943, borac, umro 1945. TALETOVI Rame IBRAHIM, 1925, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. TALETOVI Hasana MUHAREM, 1925, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. . TALETOVI Huseina OMER, 1923, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo avgusta 1944, Graanica. TALETOVI Huse OSMAN, 1925, Kerep, Musliman, zemljoradnik, u odredu od novembra 1943, borac. TASLIDI, Demala EKREM, 1925, Gradaac, Musliman, ak, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, komesar ete, lan KPJ. TASLIDI Demala EREF, 1920, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od septembra 1944, borac. TERZI Mustafa DEMAL, 1915, Zelinja, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. TERZI Hasana SUUO, 1915, Vida, Musliman, zemljoradnik, u NOB od septembra 1943, u odredu od oktobra 1943, borac. TEANOVI Alekse BLAAN, 1927, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od februara 1943, borac. TEI Gavre BOO, 1926, Srnice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac. TOKI Muje ABID, 1921, Jelove Selo, Musliman, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac, umro 1976. TOMI Pere PETAR, 1926, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. TUFEKI Sejfe MEHMEDALIJA, 1912, Gradaac, Musliman, brico, u NOB od jula 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od oktorbra 1943, komesar odreda, lan KPJ, RVI. VEHABOVI Muhibije MEHMED, 1926, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od aprila 1944, borac. VIDAKOVI Nike PETKO, 1922, Tolisa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od aprila 1945, borac. VUKOVI Raida MUSTAFA, 1926, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac.

382

ZARI Cvijetina ORE, 1926, Skugri, Srbin, zemljoradnik, u odredu od marta 1945, borac, u m r o 1956. ZARI Zarije PERO, 1910, Palegievo, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. ZUKI Haima HAMID, 1926, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od oktobra 1943, borac, RVI. ZUKI Muje HASAN, 1923, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo oktobra 1944, na Romaniji. ZUKI Nediba MEHMED, 1924, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1943, borac. ZUKI Haima RAMO, 1923, Gradaac, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od oktobra 1943, borac, poginuo novembra 1944, Rahic. ZULEJHI Emina HASAN, 1920, Gradaac, Musliman, radnik, u odredu od decembra 1943, borac, poginuo marta 1945, Rukvik. IVKOVI ivka OKO, 1919, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od oktobra 1943, poginuo aprila 1945. IVKOVI ivka KOTA, 1910, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od oktobra 1943, intendant bataljona, lan KPJ. IVKOVI ivka SAVO, 1917, Pelagievo, Srbin, trgovac, u NOB od 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od septembra 1943, komesar odreda, lan KPJ, umro 1977. IVKOVI ivka STEVO, 1914, Pelagievo, Srbin, radnik, u NOB od 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od septembra 1943, komesar ete, lan KPJ. IVKOVI Steve NEDELJKO, 1915, Pelagievo, Srbin, zemljoradnik, u NOB od juna 1943, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo u jesen 1943. godine.
Borci odreda sa podruja optine Odak

AHMETOVI Muje RAMIZ, 1920, Odak, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 7. 10. 1943, borac. BOROJEVI Koste ALEKSA, 1917, Donja Dubica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1944, borac. AJI Mehe HASAN, 1910, Odak, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 7. 10. 1943, borac. AUEVI Mehe NEDIB, 1922, Odak, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 20. 9. 1943, borac. JURII Marka TADIJA, 1915, Novi Grad, Hrvat, radnik, u odredu od 10. 10. 1943, borac, poginuo jula 1944, Derventa. KUREEVI Milana BOSILJKA, 1922, Novi Grad, Srpkinja, domaica, u odredu od 1. 10. 1943, borac, poginula 23. 12. 1943, Kouhe. LEI Boe PETRA, 1926, Vrbovaki Lipik, Srpkinja, domaica, u odredu od novembra 1943, borac, poginula 1944. MAGLAJEVI Asima SAJDA, 1926, Odak, Muslimanka, domaica, u odredu od septembra 1943, borac.

383

MALI Ahmeta MUJO, 1924, Odak, Musliman, radnik, u odredu od septembra 1944, borac. MARTINOVI Ilije IVAN, 1923, Srnava, Hrvat, radnik, u odredu od 2. 10. 1943, komandir ete, lan SKOJ-a, poginuo aprila 1944, kod Reetnice, Gorade. MINI Marka SRETO, 1920, Donja Dubica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac. MILETI Avrama URA, 1918, Donji Svilaj, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1942, u odredu od 1. 10. 1943, komandir ete, poginuo juna 1944, Derventa. NARI Steve MILORAD, 1926, Podnovlje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1943, desetar, RVI. PAVI Marka STEVO, 1925, Novi Grad, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 10. 1943, borac. PURI Marka DRAGO, 1924, Vrbovaki Lipik, Srbin, zemljoradnik, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo 1944. PURI Marka DRAGICA, 1923, Vrbovaki Lipik, Srpkinja, domaica, u odredu od 1. 10. 1943, borac, poginula 23. 12. 1943, u Kouhama. SALKANOVI Ferida MEHMEDALIJA, 1927, Odak, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1944, borac. TIRI Mehe RAMIZ, 1928, Modria, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1943, borac.
Borci odreda sa podruja optine Oraje

ADAMOVI Jova BOKO, 1920, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. BABI-ORKI Marka MARIJAN, 1920, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 23, 4. 1945, borac. BABI Lazara PERO, 1922, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 5. 1945, borac. BAOTI Marka MARIJAN, 1920, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 21. 4. 1945, borac. BENKOVI Peje MARKO, 1919, Ugljara, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 6. 4. 1945, borac. BLAGOJEVI Milana SIMO, 1920, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 7. 6. 1943, u odredu od 20, 9. 1943. BLAGOJEVI Pere VASKRSIJE, 1926, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. BRKI Marijana MIJO, 1907, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. BRKI Marijana TUNJO, 1909, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 4. 4. 1945, borac. CVETKOVI Maksima BOKO, 1926, Lonari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. DABI Paje URO, 1926, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac, umro 1953.

384

DABI Grge MARIJAN, 1924, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. DABI Jose MARIJAN, 1921, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. DABI Ilije MARKO, 1927, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 24. 4. 1945, borac. DABI Grge MATO, 1926, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. DABI Marka MATO, 1923, Matii, Hrvati, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac, umro 1965. DAMJANOVI Marka URO, 1924, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. DAMJANOVI Marija MARIJAN, 1924, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. DOMINKOVI Ive URO, 1912, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 25. 4. 1945, borac. DOMINKOVI Marija ILIJA, 1922, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 22. 4. 1945, borac. DOMINKOVI Ilije JOSIP, 1925, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. DOMINKOVI Ive JOSO, 1925, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. DOMINKOVI Martina TUNJO, 1920, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. DRAGANOVI Mika MATO, 1915, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. DIJAN Mate IVO, 1922, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac, telegrafista. DIJAN ure PEJO, 1926, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. DIJAN ure MATO, 1919, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. FILIPOVI Filipa ILIJA, 1912, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac. FILIPOVI Luke IVO, 1914, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. FILIPOVI Tunja IVO, 1925, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. GAJI Maksima BOKO, Lonari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. GAJI Janka BOO, 1910, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac, umro 1969. GAJI Mitra MARKO, 1926, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. GAJI Mitra SAVO, 1921, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac.

385

GRGI Ive PAVO, 1925, Vok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 1. 4. 1945, borac. HALILOVI Sadika SAFET, 1926, Gradaac, Musliman, trgovaki pomonik, u NOB od 1. 9. 1943, u odredu od 1. 1. 1944, politiki delegat voda, lan SKOJ-a. IGNJI Steve ORE, 1919, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. IGNJI ora IGNJO, 1922, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac, poginuo 1945. ILIEVI ime MARIJAN, 1920, D. Mahala, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. IVANOVI Marka BLA 1924, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. IVANOVI Jakova MARIJAN, 1914, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. JANKOVI ivana BOKO, 1925, D. Zabari, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 2. 6. 1943, u odredu od septembra 1943, borac, poginuo 1943. JOVII Drage PETAR, 1923, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 2. 8. 1943, u odredu od 1945, borac, poginuo 1945. JOVI Jove LAZO, 1926, Lonari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, desetar. JOVII Ilije VASKRSIJE, 1926, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. JOVANOVI Jove OKO, 1925, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. JOZI Mate MIJO, 1921, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. JURI Jose URO, 1919, D. Mahala, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 21. 4. 1945, borac. JURI Marijana IVO, 1922, D. Mahala, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 21. 4. 1945. JURII Petra SVJETKO, 1916, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. KABAKLI Sulejmana MUSTAFA, 1924, Oraje, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. KATI Spasoja MILO RAD, 1922, Donji abar, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 20. 7. 1943, u odredu od februara 1944, intendant bataljona, lan KPJ. KATI Save VLAJKO, 1923, Donji abar, Srbin, zemljoradnik, u NOB od jula 1943, do 3. 1. 1944, u odredu od 12. 4. 1945, borac. KAMBEROVI Rame SELMAN, 1924, Mionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 3. 1945, borac. KOBA Marijana JOSO, 1925, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. KOPI Grge ANA, 1920, Otra Luka, Hrvatica, domaica, u odredu od 4. 4. 1945, borac. KOPI Mate MARIJAN, 1924, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 4. 3. 1945, borac.

386

KOPI Jakova MATO, 1919, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. KOI Marka FILIP, 1921, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. KOI Ante ILIJA, 1922, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. KOI ure IVO, 1922, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. KOI Duke MATO, 1922, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. KNEEVI Mate MARIJAN, 1914, Ugljara, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 6. 4. 1945, borac. KNEEVI Martina MATO, 1913, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 4. 4. 1945, borac. KRITI Mate URO, 1920, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 4. 4. 1945, borac. KRITI Ilije MARKO, 1912, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 10. 5. 1945, borac. KRITI Marijana TUNJO, 1917, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 22. 4. 1945, borac. LAZI Boe CVIJETIN, 1920, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. LUKI Mika PETAR, 1926, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 4. 1945, borac. LUKI Jove SPASOJE, 1922, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac, poginuo 1945. MAMI Luke IVO, 1919, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 23. 4. 1945, borac. MAMI Marka PAVO, 1923, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. MARKOVI Ilije IVO, 1919, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. MARKOVI Blaa JOSIP, 1925, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945. borac. MARKOVI Tome JOVAN, 1922, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. MARKOVI Blagoje JOVO, 1916, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 3. 1945, borac., MARKOVI Jove MIO, 1913, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. MARKOVI Luke PAVO, 1920, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. MARKOVI Ilije PEJO, 1924, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 23. 4. 1945, borac. MARKOVI Alekse SAVO, 1910, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac.

387

MARKOVI Jove TODOR, 1918, Covi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. MARIJANOVI Bogdana BOGDAN, 1917, Covi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. MARIJANOVI Bogdana SIMO, 1923, Covi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MAROEVI Luke MARTIN, 1922, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. MAROEVI Marijana MARTIN, 1926, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MASKALJEVI Mate PAVO, 1919, D. Mahala, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 5. 4. 1945, borac. MATKI Jose IVO, 1925, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 6. 4. 1945, borac. MIKI Tunje MARIJAN, 1917, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. MIKI Peje MIKA, 1914, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 23. 4. 1945, borac. MIHAJLOVI Boe CVIJETIN, 1912, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. MILIVOJEVI Jove SAVO, 1922, D. Zabar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. MILI Ilije BORO, Lonari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac, lan SKOJ-a. MILI Tome MILOVAN, 1924, Lonari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 9. 4. 1945, borac. MIJATOVI Marka ILIJA, 1921, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 26. 4. 1945, borac. MOMI Marka PAVO, 1923, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. MIRKOVI Blagoja SAVO, 1925, Donji abar, Srbin, zemljoradnik, u NOB od ljeta 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac, poginuo novembra 1943. MIROSAVLJEVI Spasoja SPASOJE, 1925, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 10. 1944, u odredu od aprila 1945, borac, RVI. MIROSAVLJEVI Cvjetka CVIJETIN, 1914, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 21. 4. 1945, borac. MIROSAVLJEVI Jove RANKO, 1926, . Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 21. 4. 1945, borac. MIKOVI Marijana IVO, 1921, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 23. 4. 1945, borac. MIKO VI Tunje IVO, 1925, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. MIKOVI Ive LUKO, 1913, Kostr, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 21. 4. 1945, borac. MIKOVI Jose MARKO, 1924, Kostr, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 21. 4. 1945, borac.

388

MIKOVI Marijana MARKO, 1926, Matici, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 24. 4. 1945, borac. MIKOVI Franje PAVO, 1925, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 23. 4. 1945, borac. MIKOVI Ive PAVO, 1914, Kotr, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 21. 4. 1945, borac. MIKOVI Marijana PEJO, 1922, Janji, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. MITROVI Ovijana CVIJETIN, 1914, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. MII Jove CVIJETIN, 1921, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. MOMI Marka PAVO, 1923, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. NEDI Ive MARIJAN, 1912, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. NEDI Ive MARIJAN, 1922, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 5. 4. 1945, borac. NEDI ure MARKO, 1920, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. NEDI Marijana PETAR, 1924, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. NOVAKOVI Maksima STJEPAN, 1912, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. NIKOLI Nika CVIJETIN, 1909, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. NIKOLI Bogdana ILIJA, 1926, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. NIKOLI Mika TEODOR, 1913, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik u odredu od 15. 4. 1945, borac. ORKI Peja IVO, 1919, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. OROLI Ive IVO, 1922, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. OROLI Marka IVO, 1926, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 23. 4. 1945, borac. OROLI Mate IVO, 1923, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. OROLI, Tunje, Joso, 1923, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. OROLI Jose LUKA, 1913, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 24. 4. 1945, borac. OROLI Marka MARIJAN, 1914, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. OROLI Ive MARKO, 1926, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac.

389

OROLI Mate MARKO, 1919, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 4. 1945, borac. OROLI Ilije MATO, 1926, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 4. 1945, borac. OROLI Mate TUNJO, 1915, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 4. 1945, borac. PANI Marka MILO, 1912, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu 14. 4. 1945, borac.

15. 20. 20. od

PEJII Ive TUNJO, 1926, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 8. 8. 1944, borac. PEJI Marijana PEJO, 1917, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. PEJI Blaa MATO, 1924, Matii, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 17. 4. 1945, borac. PERI Pere URO, 1911, Bok, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 3. 1945, borac. PERII Laze LUKA, 1923, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 9. 4. 1945, borac. PERII Laze PERO, 1921, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. PETROVI Sava DRAGO, 1925, Lonari, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 2. 1945, borac. RISTI Mitra NIKOLA, 1924, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. SEJDI Bege SADIKA, 1924, Modria, Muslimanka, radnica, u NOB od 1. 9. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, etna bolniarka. SIMI Marka BOO. 1927, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. SIMI Marka NIKOLA, 1914, Lonari, Srbin, uitelj, u NOB od 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od 20. 9. 1943, komandant odreda, lan KPJ od 1940, umro 1979. SOFRENOVI Marka SAVO, 1925, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. STEVANOVI Jove STOJAN, 1925, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 30. 7. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac. STEVANOVI Krsta IGNJATIJE, 1921, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 23. 4. 1945, borac. STEVI Milana ANDRIJA, 1925, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. STEVI Milovana CVIJETIN, 1926, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 10. 8. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac, RVI. STEVI Nike ILIJA, 1913, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 4. 1945, borac. STEVI Steve IVAN, 1926, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 9. 4. 1945, borac. STEVI Marka JOVO, 1924, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac.

390

STEVI Milovana PETAR, 1920, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 7. 8. 1943, u odredu od 20. 9. 1943, borac. STEVI Cvjetka MILAN, 1908, Covi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. STEVI Milovana ZARISLAV, 1910, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. STJEPANOVI Stjepana VOJKO, 1912, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. STOJII Nikole DUAN, 1924, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. STOJII Mitra MILAN, 1917, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 4. 1945, borac. STOJII Marka NIKO, 1913, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. STOJII Pere IVAN, 1917, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 7. 4. 1945, borac. SOI Marka MARIJAN, 1924, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 22. 4. 1945, borac. SOI Marijana MATO, 1926, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 23. 4. 1945, borac. TODOROVI Petra OKO, 1922, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac. TODOROVI Milorada MARKO, 1925, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 18. 4. 1945, borac. TOMANI Toe KOTA, 1926, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 3. 4. 1945, borac. TOMANI Trivka SIMO, 1921, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. TOMI Mie MIHAJLO, 1928, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 18. 4. 1945, borac. TOMI Pantelije PAVLE, 1924, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 4. 1945, borac. TOMI Stjepana PETAR, 1926, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 4. 1945, borac. TOMI Nike IVAN, 1905, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 5. 4. 1945, borac. UDOVI Mate PEJO, 1908, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 4. 4. 1945, borac. VARZI Peje IVO, 1924, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 14. 4. 1945, borac. VIDAKOVI Save DUAN, 1924, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. VICETI Stjepana MIKA, 1921, D. Mahala, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 10. 5. 1945, borac. VINCETI Jose NIKOLA, 1917, Ugljera, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 16. 4. 1945, borac.

391

VINCETI Marka PAVO, 1920, D. Mahala, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. VINKO VI Peje MARKO, 1920, Otra Luka, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. VUKOVI Laze DUAN, 1923, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. VUKOVI Pave MARKO, 1911, Tolisa, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 20. 4. 1945, borac. VUKOVI Ilije MILAN, 1911, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 8. 4. 1945, borac. ZARI Jove LAZAR, 1922, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac. ZARI Jove SAVO, 1920, ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 30. 3. 1945, borac. ARKI Milana VASO, 1923, D. abar, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 3. 1945, borac. IVKOVI Marijana IVO, 1913, Kostr, Hrvat, zemljoradnik, u odredu 21. 4. 1945, borac. IVKOVI Marka IVO, 1922, Kostr, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 21. 4. 1945, borac. IVKOVI Mate MARIJAN, 1924, Kostr, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 22. 4. 1945, borac. IVKOVI Jose PEJO, 1926, Kostr, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945. IVKOVI ivka PERO, 1925. ovi Polje, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 4. 1945, borac.
Borci odreda sa podruja optine Srebrenik

AHMETOVI Emina BEO, 1923, Lisovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 11. 9. 1944, borac. AHMETOVI Mehe PAAN, 1926, Lisovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, borac. ARIFOVI Ahmeta AMIL, pionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, borac, poginuo 26. 3. 1945, Donja Slatina. AVDI Bege BEIR, 1922, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 5. 10. 1944, borac. AVDI Omera DEMAL, 1915, Babunovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1944, borac. AVDULAHOVI Mehmeda REID; 1921, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOR od 15. 3. 1943, u odredu od septembra 1944, borac. BABI Pere MILJO, 1914, Jasenica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 13. 12. 1944, borac. BAJRAKTAREVI Mursela BEGO, 1926, Srebrenik, Jugosloven, zemljoradnik, u NOR od 15. 8. 1943, u odredu od septembra 1944, komesar ete, lan KPJ. BAI Alije IBRAHIM, 1911, pionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac.

392

BAI Alije HALIL, 1909, Donja pionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 12. 1944, borac. BAI Sinana OSMAN, 1919, pionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1944, borac. BEI Velije ABDULAH, 1923, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 9. 4. 1945, borac. BEI Kasima FERHAT, 1928, Zahirovi, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1. 9. 1943, u odredu od 1. 10. 1944, borac. BEI Velije Hazim, 1926, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1944, borac. BEI Saliha MEHMED, 1930, Brezik, Musliman, ak, u odredu od 15. 11. 1944, borac. BEI Ahmeta NOVALIJA, 1927, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1944, borac. BEGOVI Salka OMER, 1922, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 9. 4. 1944, borac. BEI Muje ALIJA, 1927, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 12. 9. 1944, borac. BEI Velije AVDO, 1923, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 9. 4. 1944, borac. BJELI Omera BEGO, 1909, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac, umro. BJELI Mustafe HASAN, 1913, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac. BJELI Haima HUSEIN, 1914, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac. BLAGI Jevrema NEDELJKO, 1924, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 30. 8. 1943, u odredu od jeseni 1944, borac. BLAGI Jevrema STEVO, 1926, Donji Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 12. 1944, borac. BLAGOJEVI Stanie SAVO, 1927, Jasenica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. BRKALI Avdije IBRAHIM, 1926, pionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. BULJUBAI Smaje ALAGA, 1915, Brda, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. BULJUBAI Hruste NAIL, 1918, Rapatnica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od jeseni 1944, borac. BULJUBAI Rame RAHMAN, 1922, Rapatnica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac. BULJUBAI Ibrahima AIR, 1924, Rapatnica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, RVI, borac. CVIJANOVI Petra CVIJAN, 1923, Trnja, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 1. 1945, borac. IZMI Jaara MEHMED, 1918, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od septembra 1944, borac.

393

DEDI Omera AGAN, 1921, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 3. 10. 1944, borac. DEDI Velije HAZIM, 1926, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. DEDI Ahmeta MUJO, 1925, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 9. 1944, borac. DEDI Ahmeta PAAN, 1911, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 11. 11. 1944, borac. DELI Ahmeta AZIM, 1915, Crveno Brdo, Musliman, zemljoradnik, u odredu od novembra 1944, borac. DELI Salke ULAGA, 1923, pionica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od jeseni 1944, vodnik voda, poginuo 27. 1. 1945, Prijedor kod Srnice. DELI Salke HUSEIN, 1928, Spionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 25. 12. 1944, borac. DELI Ahmeta NAZIL, 1911, Crveno Brdo, Musliman, zemljoradnik, u odredu od novembra 1944, borac, poginuo januara 1945, pionica. DELI abana RAHMAN eko, 1914, pionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 2. 1945, borac. DORI Himze HASIB, 1916, Seona, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac. DANI Muje OSMAN, 1911, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od februara 1945, borac. DOMBI Juse HUSO HUSKO, 1920, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od jeseni 1944, borac, umro 1973. DOMBI Ibre AHBAZ, 1926, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. FERIZOVI Osmana TAIB, 1923, Babunovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 9. 1944, borac. GAJI Milaka STOJAN, 1906, Jesenice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od novembra 1944, borac. GAVRI Jove MARKO, 1925, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. GLOTI Alije AHBAZ, 1923, Dedii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. HASI Hajre HASAN, 1923, pionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. HODI Avde ABDURAHMAN, 1924, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, borac. HODI Mehmeda Hajro, 1914, Donji Moranjci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1944, borac. HODI Bege BELAGA, 1927, Gornji Moranjci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 11. 10. 1944, borac. HODI Huseina IDRIZ, 1928, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 9. 5. 1944, borac, umro 1979. HODI Mehmeda SAKIB, 1926, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac, poginuo.

394

HOGI Ahmeta KASIM, 1923, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac, umro 1948. HUSARI Agana BAJRO, 1924, Behrami, Musliman, zemljoradnik, u odredu, od septembra 1944, borac, kurir. HUSI Rahmana NOVALIJA, 1923, ehaje, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 9. 9. 1944, borac. HUSKI Emina HALIL, 1913, Huremi, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 9. 1944, borac, u m r o 1977. IBRAHIMOVI Adema OSMAN, 1916, Behrami, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 11. 10. 1944, u odredu od 3. 12. 1944, borac. IBRI Himze MUSTAFA, 1923, ehaje, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od jeseni 1944, borac, lan SKOJ-a. IBRAIMOVI Avde HASIB, 1919, Donji Moranjci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1944, borac, umro. ILI Cvike PERO, 1912, Jasenica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 10. 1944, borac. ILI Steve PERO, 1927, Jasenice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 11. 11. 1944, kurir odreda. ILI Pere VASKRSIJE, 1921, Jasenice, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. ISI Huse OSMAN, 1928, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, borac, umro 1949. JAREVI Osmana MEHMED, 1919, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od septembra 1944, borac. JAAREVI Muje ISMET, 1917, Zahirovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac. JOLDI Bajre AMIL, 1924, Sladna, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1944, borac. JOVANOVI Stojana CVIKO, 1926, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 30. 8. 1943, u odredu od oktobra 1944, desetar, lan SKOJ-a. JOVANOVI Jovana CVIKO, 1926, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, desetar. JOVANOVI Nike DIMITRIJE Dio, 1925, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. JOVANOVI Save DUAN, 1926, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 11. 11. 1944, borac. JOVANOVI Koste ILIJA, 1922, Donji Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 12. 1944, borac. JOVANOVI Koste MARKO, 1928, Donji Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 11. 1944, borac. JOVANOVI Koje MIO, 1921, Donji Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 10. 1944, borac. JOVANOVI Koste RISTO, 1925, Donji Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 12. 1944, borac. JOVANOVI Stojana STOJAN, 1915, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 12. 1944, borac.

395

KADI Mehe ALAGA, 1924, Seona, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 28. 12. 1944, borac, umro 1974. KEETOVI Ibrahima BEGAN, 1922, Rapatnica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, borac, umro 1982. KEETOVI Kasima MEHMEDALIJA, 1925, Donji Moranjci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1944, borac. KEETOVI Mustafe MEHO, 1927, Donji Moranjci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 9. 1944, borac. KEETOVI Saliha MEHO Boro, 1924, Uroa, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od jeseni 1944, borac. KEETOVI Himze SAFER, 1924, Rapatnica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac. KEETOVI Rahmana SALKO, 1917, Donji Morenjci, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 8. 10. 1944, borac. KOI Avde MEHO, 1922, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, mitraljezac. KOI Avde OSMAN, 1924, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 8. 9. 1943, u odredu od jeseni 1944, borac. KOVAEVI Muhe SALKO, 1910, Tinja, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. KLJUI Muje ULAGA, 1926, Zahirovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac, poginuo 1945. LAKI Spasoja NIKIFOR, 1925, Jasenica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od novembra 1944, borac. LAZAREVI Gojka MARA, 1919, pionica, Srpkinja, domaica, u odredu od 1945, bolniarka. LELI Huse HUSEIN, 1927, Brnjiani, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 12. 1944, borac. LELI Alije MUSTAFA, 1927, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1944, borac. LIKI Mustafe KADRO Kadraga, 1922, Ljenobud, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 12. 1944, borac, lan SKOJ-a. MAKSIMOVI Mile RADE, 1923, Gornji Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. MAKSIMOVI Dimitrije STEVO, 1921, Gornji Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. MALKI Rame BEIR Beo, 1916, Lisovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 11. 1944, borac, RVI. MAI Huseina ALIJA, 1916, Rapatnica - Brda, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. MAI Atifa DAFER, 1922, Rapatnica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac. MAI Sadika HAMDIJA, 1920, Brda, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 11. 1944, borac. MAI, Omera MUJO, 1926, Rapatnica, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od 1944, borac.

396

MAI Ahmeta ZAIM, 1925, Brda, Musliman, zemljoradnik, u NOB od ljeta 1943, u odredu od jeseni 1944, borac. MEHMEDOVI Mustafe MUJO, 1926, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od jeseni 1944, borac. MEI Fehima DEMO, 1920, Lisovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 9. 1944, borac. MEI Mue MEHMED, 1921, Lisovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 7. 10. 1944, borac. MEI Omera MEHMED, 1926, Lisovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 8. 11, 1944, borac. MEI erima SAFER, 1924, Lisovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 8. 12. 1944, borac. MEETOVI Alije SAFER, 1922, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 12. 1944, borac, lan KPJ. MIHAJLOVI Jove RADE, 1921, Jasenica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 12. 1944, borac. MILAKOVI Save MIO, 1910, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 15. 1. 1945, borac. MIRI Marka SIMO, 1926, Jasenica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1944, borac, umro 1982. MITROVI Stojana NIKO, 1923, Jasenica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 11. 11. 1944, borac. MOI Huse MUSTAFA Mujin, 1923, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, desetar, umro 1948. MUJI Bege OMER, 1910, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac, umro 1965. MUJEDINOVI Muje BEGAN, 1923, Gornji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od 12. 10. 1944, borac. MUEZINOVI Rahmana ALIJA, 1920, Gornji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 27. 8. 1943, u odredu od 20. 11. 1944, borac. MUJKANOVI Omera MUHAREM, 1925, Cage, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. MUJKI Halila ALAGA, 1925, Ljenobud, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 11. 11. 1944, borac. MUJINOVI Jusufa NURAGA, 1927, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac, poginuo 1945, Novi eher. MULAAHMETOVI Kasima ABDULAH, 1922, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od otobra 1944, borac. MURATOVI Mursela NURAGA, 1925, Jeinac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac, poginuo 1945, Jeinac - pionica. MURSELOVI aira BEGAN, 1925, Jeinac, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 11. 1944, borac. MUSI Omera HAIM, 1920, Lisovii, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 21. 11. 1943, u odredu od decembra 1944, borac. MUSI evke AFER, 1919, Crveno Brdo, Musliman, zemljoradnik, borac.

397

NEDI Ilije ILINKA, 1922, pionica, Srpkinja, domaica, u odredu od januara 1945, borac. NII Muje HUSO, 1924, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od jeseni 1944, kurir taba odreda, umro 1975. NOVAKOVI Jove PETAR, 1911, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 20. 1. 1945, borac. OMEROVI Salke SELIM, 1919, ehaje, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1944, borac. OMEROVI Haima HUSO, Kuge, 1924, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1944, borac. OMERAGI Reida HASAN, 1922, D. Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od 1944, borac, umro. OMERAGI Reida ALAGA, 1925, D. Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od 1. 10. 1944, borac. OMERAGI Reada RAHMAN, 1909, D. Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1944, borac. OSMANOV1 Bege BAJRO, 1922, pionica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. OSTOJI Jove JOVAN, 1926, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 12. 1944, borac. PEDLJI Omera DAFER, 1927, Brniani, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1944, borac. PEDLJI Halila AGAN, 1919, Brda, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1944, borac. PERI Milje STANOJA, 1924, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 30. 8. 1943, u odredu od 1944, vodnik voda, lan KPJ, utopio se 1948. PERI ora JOVO, 1925, Potpe, Srbin, zemljoranik, u odredu od 12. 12. 1944, borac. PETROVI Jove PETAR, 1923, Jasenica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 14. 12. 1944, borac. PJEVI Mehmeda AHMET, 1918, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1944, borac. PJEVI Mehmeda MUSTAFA, 1913, G. Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1. 9. 1943, u odredu od 1944, borac, umro 1975. RADOSAVUEVI ora DAVID, 1902, G. Maoa, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1. 4. 1945, borac. RAMI erifa SAFET, 1927, G. Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od 1944, rukovodilac SKOJ-a u bataljonu. REIDOVI ehbanza HASAN, 1920, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od 1944, borac, poginuo 1945. RISTI Milana PERO Ozrenac, 1920, G. pionica, Srbin, trgovac, u odredu od 15. 10. 1944, komandir ete, lan KPJ. RIKANOVI Maksima ILIJA, 1926, G. pionica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 1945, borac. SADI Bajre SEJDALIJA, 1921, Ljenobud, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 15. 1. 1944, borac.

398

SADIKOVI Omera BAJRO, 1926, Seona, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1945, borac, poginuo 1945, Vukovii. SARAJLI Muje MEHMHD, 1923, D. Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 25. 8. 1943, u odredu od 1944, komesar ete, lan KPJ, u m r o 1966. SAVI Koje STOJAN, 1927, Dragunja, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1944, borac. SELAMOVI abana ALAGA, 1914, Obodnica, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 29. 10. 1944, bolniar, umro 1973. SELIMOVI Ibrahima HASAN, 1915, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. SINANOVI Osmana OSMAN, 1927, Gornji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od jeseni 1944, borac. SINANOVI Muje PAAN, 1913, Gornji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od jeseni 1944, borac. SIMEUNOVI Pere SIMO, 1917, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. SIMEUNOVI Pere STEVO, 1917, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 12. 12. 1944, borac. SMAILOVI Raida ALIJA, 1925, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, borac, poginuo 27. 3. 1945. SMAILOVI Alije HASAN, 1923, ehaje, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 8. 1944, borac. SMAILOVI Ahme HAIM, 1922, ehaje, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1944, borac. SMAILOVI Hasana HAZIM, 1926, Like, Musliman, zemljoradnik, u NOB od 15. 8. 1943, u odredu od jeseni 1944, desetar. SMAILOVI Muje HAZIM, 1920, ehaje, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, desetar. SMAILOVI Muje OSMAN, 1924, ehaje, Musliman, zemljoradnik, u odredu od jeseni 1944, desetar. SMAILOVI Hasana VELIJA, 1927, Like, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac, poginuo decembra 1944. SOFI Ibrahima ABDULKADIR Avdaga, 1917, ehaje, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 1. 10. 1944, borac. STANII Steve MAKSIM, 1925, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. STANKOVI Miloa MIRKO, 1920, Tinja, Srbin, zemljoradnik, u NOB od 1943, u odredu od septembra 1944, borac. STEVANOVI Stojana STEVO, 1925, Gornji Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. SUBAI Halila ABDURAHMAN, 1923, Brezik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, vodni delegat, lan SKOJ-a. SULJAGI Osmana IBRAHIM, 1923, ehaje, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 11. 1944, borac. SULJAGI Hasana PAAN, 1923, ehaje, Musliman, zemljoradnik, u odredu od septembra 1944, vodnik voda!

399

SULJI Rede AHMI 1924, Kuge, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 24. 10. 1944, borac. SULJI Imira MUJIN, 1927, Kuge, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 28. 12. 1944, borac. ABI Ibrahima HASIB, 1928, Gornji Bmjiani, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 8. 11. 1944, borac. ABI Osmana KASIM, 1924, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. ERIFOVI Raida MEHMED, 1910, Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, borac. ERIFOVI Hasana MUJO, 1909, Donji Srebrenik, Musliman, zemljoradnik, u odredu od decembra 1944, borac. TANI Jove BOKO. 1921, Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. TANI Stojana JOVO, 1918, Potpe, Srbin, zemljorandik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. TEI Jove SIMO, 1918, Jasenica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 2. 12. 1944, borac. TODI Jove STEVO, 1918, Gornji Potpe, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 17. 9. 1944, borac. TUNJI Antuna MARIJAN, 1911, Cerik, Hrvat, zemljoradnik, u odredu od oktobra 1944, desetar, u m r o 1971. TURSI Hruste NURAGA, 1921, Ljenobud, Musliman, zemljoradnik, u odredu os septembra 1944, borac. VUKOVI Drage SAVO, 1926, Jasenica, Srbin, zemljoradnik, u odredu od novembra 1944, borac. ZUKI Haima IBRAHIM, 1910, Lisovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 5. 10. 1944, borac. ZUKI Muje JUSUF, 1918, Lisovii, Musliman, zemljoradnik, u odredu od 10. 10. 1944, borac.
Borci odreda sa drugih podruja

ALTARAC Haima BEBA, 1923, Vlasenica, Jevrejka, ak, u NOB od 1941, u odredu od 20. 9. 1943, referent saniteta odreda, lan KPJ, poginula koncem 1943. na Majevici. BAI Ibre SALIH, 1922, Humci, Musliman, radnik, u odredu od 1944, borac, umro 1980. u Tuzli. GAI VLADO, 1924, u Sremu, Srbin, zemljoradnik, u odredu od 25. 10. 1943, pukomitraljezac. GAVRI Marka DUAN, 1924, Purai, Srbin, ak, u odredu od 20. 1. 1945, referent saniteta odreda. KAJGANI MILAN, 1920, emernica, Vrgim Most, Jugosloven, trgovaki pomonik, u NOB od 1943, u odredu od januara 1944, zamjenik komesara bataljona. KONJI Muje HUKA, 1927, Lopare, Musliman, radnik, u odredu od jeseni 1944, borac.

400

KORAJKI Dede BELAGA, 1920, Janjari - Bijeljina, Musliman, student medicine, u odredu od 20. 9. 1943, referent saniteta, lan KPJ. LAZAREVI Laze JOVICA, 1923, Bijeljina, Srbin, radnik, u NOB od avgusta 1942, u odredu od 20. 9. 1943, rukovodilac SKOJ-a i lan taba odreda. POPOVI Riste VESA, 1922, apljina, Srpkinja, domaica, u odredu od oktobra 1943 do februara 1944, borac, umrla 1947. godine. PUHALOVI Nikole LAZAR, 1926, Surin, Srbin, zemljoradnik, u NOB od marta 1943, u odredu od proljea 1944, poginuo maja 1945, Prud. VINCETI IVAN, Vrpolje, Hrvat, zemljoradnik, u NOB od avgusta 1943, u odredu od 20. 9. 1943, poginuo 1945, kao sekretar Kotarskog komiteta KPJ. VINKOVI Josipa PETAR, 1920, Sremska Mitrovica, Hrvat, radnik, u NOB od jula 1943, u odredu od septembra 1943, pomonik komesara bataljona. TIPURA Osmana MUJO, 1906, Podgorani - Mostar, Musliman, slubenik, u odredu od oktobra 1943 do aprila 1944, komandant bataljona, poginuo. TOLPA Radovana MILO, 1920, Visoko, Srbin, radnik, u NOB od 1941, nosilac Partizanske spomenice 1941, u odredu od septembra 1943, zamjenik komesara bataljona, lan KPJ, umro 30. 5. 1962. VOJINOVI VELJKO, Trnovo, Zajear, Srbin, u odredu od marta 1945.

401

IZVORI I LITERATURA
i I Z V O R I

NEOBJAVLJENA GRAA:

1. Arhiv Vojnoistorijskog instituta: ANOR-a (fondovi 17. i 38. divizije djelimino 16. i 36. divizije); Komande vojne oblasti 3. korpusa NOVJ-a, komande Posavsko-trebavskog vojnog podruja i komandi mjesta: Gradaac, Bosanski Samac, Odak, Modria, Oraje i Srebrenik; ANDH (fondovi kotarskih oblasti Brko i Gradaac, te velike upe Posavje); etnika arhiva (fond Trebavskog odreda, odnosno korpusa i fond Vrhovne komande za vrijeme dok je ona boravila na teritoriji Trebave i Posavine. 2. Arhiv Instituta za istoriju radnikog pokreta Sarajevo: fondovi Oblasnih komiteta KPJ i SKOJ-a za istonu Bosnu, Okrunog komiteta KPJ za Posavinu i Trebavu, Majevicu i Tuzlu, te sreskog komiteta KPJ za Gradaac. 3. Arhiv Muzeja revolucije Sarajevo (fond Oblasnog NOO za istonu Bosnu i Okrunog NOO za Posavinu i Trebavu).
OBJAVLJENA GRAA:

Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu naroda i narodnosti Jugoslavije, tom IV, knjige od 1-35; tom IX knjige 1-7; tom XI, knjige 2, 3. i 4, tom XII, knjige 1. i 2. i tom XIV, knjiga 1. 1 ISTONA BOSNA U NOB-u, 1. i 2. knjiga, Vojnoizdavaki zavod, 1971. 2. ... 15. MAJEVIKA BRIGADA, Vojnoizdavaki zavod, 1979. 3. . . . 17. MAJEVIKA BRIGADA, Univerzal, Tuzla, 1980. 4. ... SEMBERIJA U NARODNOOSLOBODILAKOJ BORBI I SOCIJALISTIKOJ REVOLUCIJI, knj. 1. 2. i 3. 5. . . . SREDNJA BOSNA U NOB-u, knjiga 1, Vojnoizdavaki zavod Beograd, 1976, knj. 2, Glas, Banjaluka 1979. 6. ... TUZLA U RADNIKOM POKRETU I REVOLUCIJI, Univerzal, Tuzla, 1979. 7. ... ENE BOSNE I HERCEGOVINE U NOB, Svjetlost, Sarajevo, 1977. 8. olakovi Rodoljub, ZAPISI IZ OSLOBODILAKOG RATA, knjiga 2, Prosveta, 1956. 9. Minderovi edomir, SA TITOM, Narodna knjiga, Beograd, 1959. 10. Muradbegovi Hakija, HRONIKA TAREVACA, Modria, 1971. 11. Olbina Dane, RATNI DANI, Svjetlost, Sarajevo, 1972. 12. Orovi Savo, RATNI DNEVNIK 1941-1945, Hronometar, Beograd, 1972. 13. Piskavica Rifat, SKOJ U BRKOM 1941-1942, Brko, 1974. 14. Popovi Boro, PARTIZANI U POSAVINI, Svjetlost, Sarajevo, 1978. 15. Spui Muhidin, HRONIKA MODRIF. Modria, 1969. It>. Iuteki Mehmedalija, GRADAAC 1941. GODINE, Svjetlost, Saraicvo 1975. i drugo dopunjeno izdanje, Osloboenje Sarajevo, 1981.

402

L I T E R A T U R A 1. Josip Broz Tito, VOJNA DJELA, knjiga 1, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1978. 2. HRONOLOGIJA NARODNOOSLOBODILAKE BORBE NARODA JUGOSLAVIJE 1941-1945, Vojnoistorijski institut 1964. 3. OSLOBODILAKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE knj. 1. i 2. Vojnoistorijski institut, Beograd, 1963-1965. 4. ZAVRNE OPERACIJE ZA OSLOBOENJE JUGOSLAVIJE 1945. Vojnoistorijski institut, 1957. 5. Antoni dr Zdravko, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941, Vojnoizdavaki zavod, 1973. 6. Atanackovi arko, DRUGA VOJVOANSKA BRIGADA, Vojnoizdavaki zavod, 1978. 7. Borojevi Lj. Samardija D. i Bai R. PETA KOZARSKA BRIGADA, Vojnoizdavaki zavod, 1972. 8. ulinovi dr Ferdo, OKUPATORSKA PODJELA JUGOSLAVIJE, Vojnoizdavaki zavod, 1970. 9. DOBOJ, drutveno-privredna karta komune, Pres-kliping, Beograd. 10. Donlagi Ahmet - Kazazovi amil, BORBENI PUT 16. MUSLIMANSKE BRIGADE, Istorijski arhiv Sarajevo, 1981. 11. Donlagi Ahmet, Mio Lekovi, NJEMAKA OFANZIVA NA ISTONU BOSNU, JANUAR-FEBRUAR 1942. VOJNO DELO, Beograd 1962. 12. Gruji Peria, BORBENI PUT 16. VOJVOANSKE DIVIZIJE, Vojnoizdavaki zavod, 1965. 13. Mandi Gligo, 17. ISTONOBOSANSKA DIVIZIJA, Vojnoizdavaki zavod, 1976. 14. Mianovi Slavko, S MAJEVICE I SEMBERIJE, Svjetlost, Sarajevo, 1957. 15. Miladinovi Svetislav, Slavko, 14. SRPSKA BRIGADA, Vojnoizdavaki zavod, 1982. 16. Ljubivoje Pajovi, Duan Uzelac, Delebdi Milan, SREMSKI FRONT 1944-1945, Beogradski izdavako-grafiki zavod, Beograd, 1979. 17. Pani Radovan, TREA VOJVOANSKA BRIGADA, Vojnoizdavaki zavod, 1980. 18. Dragoslav Parmakovi, MAVANSKI PARTIZANSKI ODRED, Fond NOB-a Podrinja, abac, 1973. 19. Panti Milojica, 25. DIVIZIJA, Vojnoizdavaki zavod, 1977. 20. Petovar Rudi, ESTA PROLETERSKA ISTONOBOSANSKA BRIGADA, Vojnoistorijski institut, 1951. 21. Petrovar Rudi, Triki Savo, ESTA PROLETERSKA ISTONOBOSANSKA BRIGADA, Vojnoizdavaki zavod, 1982. 22. Popovi Stevo, MAJEVIKI PARTIZANI, knj. 1. i 2, Sarajevo, 1951. i 1961. 23. Strugar Vlado, JUGOSLAVIJA 1941-1945, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1970.

403

24. Uzelac Duan, PODGMEKE BIJELE NOI, Narodna armija, Beog rad, 1969. 25. Vujasinovi Todor, OZRENSKI PARTIZANSKI ODRED, Vojnoizdavaki zavod, 1962. i tree preraeno i dopunjeno izdanje, Svjetlost, Sarajevo, 1979. 26. Jovo Vukoti, DRUGA PROLETERSKA DIVIZIJA, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1972.
LANCI I RASPRAVE , .

1. Antoni Zdravko, OKUPACIJA I POETAK OKUPATORSKOG TERORA U TUZLANSKOJ OBLASTI, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, Univerzal, Tuzla, 1979. 2. Antoni Zdravko, DELOVANJE KPJ NA PRIPREMAMA I POKRETANJU USTANKA U BiH 1941. Oblasni vojni tab, Tuzla 1941, Univerzal, Tuzla 1981. 3. Baovi Ljubinka, PRILOG ISTRAIVANJU RADNIKIH BIBLIOTEKA I ITAONICA U BiH IZMEU DVA SVJETSKA RATA (1918-1941), Prilozi, Sarajevo, br. 16, 1979. 4. Borovanin Drago, O IZGRADNJI BOSANSKO-HERCEGOVAKE DRAVNOSTI POSLIJE II ZASIJEDANJA AVNOJA-a, Prilozi br. 12, 1977. 5. amo Edhem, GRADAAC I NJEGOVA OKOLINA U NOB, Istona Bosna u NOB, knj. 2. 6. Danilovi Ugljea, KRIZA USTANKA U ISTONOJ BOSNI, Istona Bosna u NOB-u, knj. 1. 7. Karabegovi Ibrahim, REVOLUCIONARNA DJELATNOST MITRA TRIFUNOVIA U RADNIKOM POKRETU, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 1. 8. Karasijevi Drago, OPERACIJA VLASKA MALA, Vojnoistorijski glasnik, 2/1967. 9. Kljaji Radmilo, NARODNI I RADNIKI TRIBUN MITAR TRIFUNOVI UCO, Politika od 6-16. marta 1980. 10. Luki Radivoje, U SREZU BRANSKOM, Ustanak naroda Jugoslavije 1941. Vojnoizdavaki zavod 1964, knj. 4. 11. Mijatovi Cvijetin, O REVOLUCIONARNOM RADNIKOM POKRETU U TUZLI OD 1929-1934, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 1. 12. Mujki Asim, OSVRT NA RADNIKI POKRET U BRKOM IZMEU DVA RATA, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 1. 13. Muradbegovi Midhat, SJEANJE NA HASANA KIKlCA, Knjievni susreti, edicija II, Gradaac, 1977. 14. Pani Radovan, BORBE VOJVOANSKIH PARTIZANA U ISTONOJ BOSNI KRAJEM 1942. I POETKOM 1943. GODINE, Vojnoistorijski glasnik. 2/1979.

404

* w >

15. Popovi Boro, POSAVINA I TREBAVA U NOP, Istona Bosna u NOB-u, knj. 2. 16. Sarajli Abdulah, ZAPISI O DOKTORU MUJBEGOVlCU, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 1. 17. Simi Nikola, PRVA POSAVSKA PARTIZANSKA ETA, Istona Bosna u NOB-u, knj. 1. 18. Tufeki Mehmedalija, UTICAJ RADNIKOG POKRETA TUZLE NA POLITIKA KRETANJA U GRADACU, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 1.

405

S A D R A J
Strana

PREDGOVOR RIJE AUTORA UVOD I DIO

5 25 31

RAZVOJ NOP-a NA TREBAVI I U POSAVINI DO FORMIRANJA ODREDA 1. Prilike u Posavini i na Trebavi od kapitulacije bive jugoslovenske vojske do ustanka 2. Pripreme, poetak i razvoj ustanka 3. Tekoe u razvoju NOP-a 1942. godine - mjere i akcije okupatora i kvislinga 4. Oivljavanje aktivnosti NOP-a II DIO

54 55 65 79 87

FORMIRANJE I DJELOVANJE POSAVSKO-TREBAVSKOG NOP ODREDA 1. Znaaj prodora glavne udarne grupe divizija Vrhovnog taba NOV i POJ u istonu Bosnu i orijentacija jedinica 17. divizije za dejstvo na Trebavi i Posavini 2. Formiranje Posavskog i Trebavskog NOP odreda 3. Borbena dejstva Trebavskog i Posavskog NOP odreda do poetka 1944. godine 4. Spajanje Posavskog i Trebavskog NOP odreda u Posavsko-trebavski NOP odred i borbe u Posavini i na Trebavi od konca januara do sredine aprila 1944. godine 5. Djelatnost drutveno-politikih organizacija, organa narodne vlasti i vojnoteritorijalnih organa u Posavini i na Trebavi od ljeta 1943. do proljea 1944. godine

103

105 119 122

150

169

407

III

DIO
Strana

DEJSTVA ODREDA U CENTRALNOJ BOSNI, POVRATAK U ISTONU BOSNU I AKTIVNOST ODREDA DO KRAJA 1944. GODINE . 1. Dejstva odreda u centralnoj Bosni 2. Povratak u istonu Bosnu 3. Aktivnost odreda od septembra do decembra 1944. godine 4. Rad Komande Posavsko-trebavskog podruja i politiki rad na terenu IV DIO

203 205 212 229 225

UEE POSAVSKO-TREBAVSKOG NOP ODREDA U BORBAMA ZA KONANO OSLOBOENJE POSAVINE I TREBAVE 1. Vojno-politika situacija u Posavini i na Trebavi poetkom 1945. godine 2. Pod komandom 23. divizije 3. Pod komandom 25. divizije 4. Borbe za konano osloboenje Posavine i Trebave Vojno-politiki znaaj Posavsko-trebavskog NOP odreda V DIO

261 263 267 286 296 307

SPISAK BORAKOG SASTAVA POSAVSKO-TREBAVSKOG NOP ODREDA Izvori i literatura Neobjavljena graa Objavljena graa Literatura lanci i rasprave

311 402 402 402 403 404

408