GTZ - NJEMAKA ORGANIZACIJA ZA TEHNIKU SARADNJU VLADA REPUBLIKE CRNE GORE UNIVERZITET CRNE GORE

PROJEKAT SS-AE
SEKTORSKE STUDIJE ANALIZE I EKSPERTIZE (SS-AE) ZA POTREBE PROSTORNOG PLANA REPUBLIKE CRNE GORE (PPR)

SEKTORSKA STUDIJA (SS-AE) 4.4

VODOPRIVREDA I HIDROTEHNIKI SISTEMI

_________________________________________________________________________ Podgorica, april 2005.godine

NARUILAC:

Vlada Republike Crne Gore Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora, GTZ Njemaka organizacija za tehniku saradnju Univerzitet Crne Gore i Republiki zavod za urbanizam i projektovanje Projekat 5031-Eg/Fu Konsultantske usluge Sektorske studije - analiza i ekspertiza (SS-AE) za potrebe izrade Prostornog plana Republike (PPR) Sektorska studija (SS-AE) HIDROTEHNIKI SISTEMI 4.4 VODOPRIVREDA I

INVESTITOR: KONSULTANTSKE ORGANIZACIJE: BROJ UGOVORA: VRSTA PROJEKTA: PROJEKAT:

PODPROJEKAT:

KLJUNI EKSPERT STUDIJE Prof. dr Aleksandar orovi GLAVNI EKSPERT PROJEKTA Prof. Boidar S. Pavievi RUKOVODILAC PROJEKTA, Prof. dr Radenko Pejovi REPUBLIKI ZAVOD ZA URBANIZAM I PROJEKTOVANJE DIREKTOR, Svetlana Jovanovi UNIVERZITET CRNE GORE REKTOR, Prof. dr Ljubia Stankovi

SPISAK UESNIKA U IZRADI STUDIJE (SS-AE) 4.4

RUKOVODILAC IZRADE STUDIJE Prof. dr Aleksandar ]orovi}

KLJU^NI EKSPERT Prof. dr Aleksandar orovi

RADNI TIM Prof. dr Aleksandar orovi Prof. dr Ratomir ivaljevi Doc. dr Goran Sekuli

SARADNICI Ivana iprani, dipl.ing.gra.

RUKOVODILAC PROJEKTA Prof. dr Radenko Pejovi

SADRAJ SEKTORSKE STUDIJE (SS-AE) 4.4. UVOD1 1. KORIENJE VODA.2

1.1. KORIENJE POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA.2 1.1.1. Snabdijevanje vodom stanovnitva i industrije2 1.1.2. Korienje vodnih snaga.11 1.1.3. Navodnjavanje zemljita ...37 1.1.4. Ribogojstvo..41 1.1.5. Plovidba na rjenim tokovima i jezerima43 1.1.6. Korienje voda za turizam, rekreaciju, sport i sportski ribolov...44 1.2. KORIENJE MORA46

1.2.1. Pomorska plovidba (luke i marine)46 1.2.2. Ribarstvo i razvoj marikultura.55 1.2.3. Morske plae.58

2. ZATITA OD VODA.75
2.1. ODBRANA OD POPLAVA (REGULACIJE VODNIH TOKOVA)75 2.2. UREENJE BUJICA I ZATITA OD EROZIJE..78 2.3. ODVODNJAVANJE ZEMLJITA..80

3. ZATITA VODA.84
3.1. IZVORI ZAGAIVANJA POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA...84 3.2. KATEGORIZACIJA POVRINSKIH VODA NA KOPNU I VODA OBALNOG MORA.85 3.3. STANJE KVALITETA POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA.85 3.3.1. Povrinske vode 85 3.3.2. Vode obalnog mora86 3.3.3. Podzemne vode...87

3.4. SADANJE STANJE ODVOENJA, TRETMANA I DISPOZICIJE OTPADNIH I ATMOSFERSKIH VODA ..87 3.4.1. Naselja87 3.4.2. Industrije89 3.5. PLANIRANI RAZVOJ U OBLASTI ZATITA VODA.89 3.5.1. Principi integralne zatite povrinskih i podzemnih voda.89 3.5.2. Kontrola imisije: ciljevi i norme kvaliteta ..............................................................89 3.5.3. Kontrola emisija: kriterijumi kvaliteta efluenta....................................................90 3.5.4. Tehnoloke mjere zatite u skladu sa utvrenim kriterijumima...........................90 3.5.5. Kanalisanje otpadnih voda naselja...........................................................................92 3.5.6. Kanalisanje atmosferskih voda sa urbanih prostora..............................................93 3.5.7. Mjere zatite od industrijskih otpadnih voda..........................................................93 3.6. ZATITA IZVORITA VODA ZA PIE OD ZAGAIVANJA..94

4. MEUNARODNI I MEUREPUBLIKI VODOPRIVREDNI ASPEKTI.96

4.1. USTAVNE NADLENOSTI REPUBLIKE CRNE GORE I DRAVNE ZAJEDNICE SRBIJA I CRNA GORA U OBLASTI MEUNARODNIH ODNOSA.96 4.2. VANE MULTILATERALNE KONVENCIJE I BILATERALNI SPORAZUMI..97

5. CILJEVI I SMJERNICE RAZVOJA VODOPRIVREDE U CRNOJ GORI.99

TABELARNI PRILOZI..101 GRAFIKI PRILOZI....106

UVOD
Prilikom donoenja novog Prostornog plana neophodno je u njega inkorporirati rjeenja, predviena Vodoprivrednom osnovom Republike Crne Gore, kao i nekih drugih planskih dokumenata, usvojenih na nivou Republike i optina u periodu od usvajanja Vodoprivredne osnove Republike Crne Gore do danas, sve radi toga da bi se obezbijedilo da sve vodoprivredne oblasti (korienje voda, zatita voda i zatita od voda) nau svoje skladno mjesto u buduem ustrojstvu Crne Gore i budu pokreta njenog razvoja, kao i jedan od zaloga ostvarivanja njenog ustavnog opredeljenja - ekoloke drave. U tom smislu je i uraena ova studija, koja je u saetom obliku objedinila osnovne postavke Vodoprivredne osnove i drugih aktuelnih relevantnih dokumenata iz predmetne oblasti. Osnovno polazite pri tome je da se adekvatnim mjerama mora obezbijediti integralno kompleksno i jedinstveno korienje vodnih resursa na teritoriji Republike Crne Gore, za vodosnabdijevanje stanovnitva, kao i za podmirenje potreba ostalih korisnika voda; osigurati zatita i unapreenje kvaliteta voda do nivoa nesmetanog korienja voda za predviene namjene, zatita i unapreenje ivotne sredine uopte i poboljanje kvaliteta ivljenja ljudi, ouvanje i unapreenje zatite od poplava, erozija i bujica, kao i drugih vidova tetnog dejstva voda. U cilju ostvarivanja datih polazita neophodno je odreene prostore obezbijediti od mogue degradacije, a koji su neophodni da bi se na njima u budunosti mogli formirati objekti neophodni za rjeavanje vodoprivrednih problema, a takoe i pojedine prostore zatititi od mogueg zagaivanja, da bi se omoguilo korienje vodnih resursa koji na njima nastaju. Polazei od strukture vodoprivrednog kompleksa, koji obuhvata sfere korienja voda, zatite od voda i zatitu voda, materija u ovoj studiji je izloena sledei tu strukturu uz dalje diferenciranje pojedinih vodoprivrednih grana. Za svaku od oblasti i grana dati su prikaz i ocjena sadanjeg stanja i sagledane projekcije budueg razvoja u periodu od narednih 15 do 20 godina, odnosno orjentaciono do 2020. godine. Meunarodni aspekti od znaaja za Republiku Crnu Goru prezentirani su u posebnom poglavlju sumarno za sve vodoprivredne oblasti.

1. KORIENJE VODA 1.1. KORIENJE POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA

1.1.1. SNABDIJEVANJE VODOM STANOVITA I INDUSTRIJE
POSTOJEE STANJE Iako je Crna Gora pripada podrujima sa najveom specifinom koliinom vode u svijetu mnogi njeni djelovi, iz razliitih razloga, suoeni su sa velikim problemima obzebeenja redovnog snabdijevanja vodom stanovnitva. Prema raspoloivim podacima od ukupnog stanovnitva Crne Gore oko 82% ima organizovano snabdijevanje vodom preko javnih gradskih i seoskih vodovoda, dok se oko 18% stanovnitva u seoskim naseljima snabdijeva putem sopstvenih vodovoda i individualno. Relativno veliki broj oko 44% seoskog stanovnitva nema kvalitetno rjeeno snabdijevanje vodom. Kod seoskih naselja u veim procentima zastupljena su sva tri naina vodosnabdijevanja (javni vodovodi, sopstveni vodovodi, individualno vodosnabdijevanje). Iako se moe rei da su prilikom popisa, kod odreivanja kategorija korienih vodovoda, injene odreene greke, vie u seoskim nego u gradskim naseljima, injenica je da se blizu 40% stanovnitva u ovim naseljima snabdijeva vodom individualno. Snabdijevanje vodom gradova Vodovodni sistemi gradova uglavnom opsluuju i druga, gradska, prigradska i seoska naselja sa njihovog podruja. Neki od njih se mogu tretirati i kao optinski vodovodni sistemi, s obzirom na to da obuhvataju gotovo sva naselja na podruju optine. Gradskim vodovodnim sistemima obuhvaeno je, pored 40 gradskih, jo 174 prigradskih i seoskih naselja - ukupno 214 naselja. Zbirni podaci govore da je prosjeno u toku 1996. godine na svim izvoritima zahvaeno i upueno ka potroaima oko 3,5 m3/s vode, od ega gravitacijom 1,3 m3/s (odnosno oko 40%), a potiskivanjem 2,2 m3/s (oko 60%). Potroaima je isporuivano prosjeno 1,7 m3/s, odnosno 48% od zahvaenih voda, dok nerealizovane koliine iznose 1,8 m3/s, odnosno prosjeno 52% od zahvaenih voda. Procentualni udio nerealizovane koliine u koliinama zahvaene vode, zavisno od vodovoda, nalazi se u irokom rasponu od 36% do 80%. Tabela 2. Pregled vrednosti proizvedene vode i gubitaka vode vodovodnih sistema u Crnoj Gori (projekcija vodosnabijevanja Crne Gore)
R.BROJ OPSTINE PROIZVEDENA VODA GRADSKI VODOVOD

UKUPNO m3/god 1.261 7.726 4.600 4.730 4.680 4.257 598 2.027 7.569 l/s 40 245 146 150 148 135 19 70 240

1 2 3 4 5 6 7 8 9

ANDRIJEVICA BAR BERANE BIJELO POLJE BUDVA DANILOVGRAD ABLJAK KOLAIN KOTOR

DOPREMANA KOLIINA OD IZVORITA (m3/god) GRAV. PUMP. 1261 4257 3.469 4600 4730 1368 3.312 788 3.469 536 62 2.207 1.262 6.307

NEREALIZOVANE KOLIINE, % OD PROIZV. KOLIINE

77 69 50 56 36 79 46 57 80

10 11 12

MOJKOVAC NIKI PLAV GUSINJE 13 PLUINE 14 PLJEVLJA GRADAC 15 PODGORICA TUZI 16 ROAJE 17 TIVAT 18 ULCINJ 19 HERCEG NOVI 20 CETINJE RIJEKA CRNOJEVIA 21 AVNIK UKUPNO m3/god.

630 11.258 876 780 420 4.493 66 26.183 572 3.564 2.522 5.489 11.574 3.050 160 138 109.403

20 357 28 25 13 142 2 830 18 113 80 174 367 97 5 4

630 876 780 420 2.286 33 3.564 2.066 9.461 200 160 138 41.623

11.258 2.207 33 26.183 572 2..522 3..423 2..113 2..850 67.780

40 38 44 74 40 54 40 35 60 79 50 62 65 52 54 40 52

Trenutna potronja vode u domainstvima u cijeloj Crnoj Gori je veoma velika i moe se uporediti sa najveim potroaima vode u svijetu (SAD prosjeno 270 l/s.d), a skoro duplo je vea od prosjene potro nje u zapadnoj Evropi (150 l/s.d). Na osnovu potronje vode i broja stalnih korisnika vodovoda mogu se odrediti dvije karakteristine vrijednosti specifine potronje, na nivou godinjeg prosjeka: prema zahvaenoj koliini- nalaze u vrlo irokom rasponu od oko 250 l/kor. na dan, do preko 2000 l/kor. na dan, (prosjeno oko 615 l/kor. na dan.). prema isporuenoj (fakturisanoj) koliini - od oko 150 l/kor. na dan, do oko 630 l/kor. na dan, (srednja vrijednost oko 295 l/kor. na dan.) Izvorita vode za gradove Za potrebe gradskih vodovodnih sistema voda se obezbjeuje sa preko 70 izvorita. Prema tipu najvie je zahvaenih vrela u razbijenoj karstnoj izdani, zatim zahvata u zbijenoj izdani, dok se u samo u dva vodovoda koristi voda iz povrinskih akumulacija. Tabela 3. Korisnici vodovoda prema tipu izvorita Redni broj 1. 2. 3. TIP IZVORITA Razbijena karstna izdan Zbijena izdan Povrinske vode KORISNICI VODOVODA (broj) (%) 378 000 77 72 000 15 39 000 8

Oko 44% stanovnitva nalazi se u naseljima koja koriste vodu samo jednog tipa izvorita (vode razbijene karstne ili zbijene izdani), dok se ostali nalaze u naseljima u kojima se voda obezbjeuje sa vie izvorita, razliitog tipa. Kvalitet vode izvorita Kontrola kvaliteta voda na izvoritima ne obavlja se u potpunosti u skladu sa odredbama pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie (Sl. list SRJ 42/98), ni u jednom od gradskih vodovoda. To se ogleda u nainu uzorkovanja, obimu uraenih analiza i njihovoj uestalosti. Zahvaene vode mnogih karstnih izdani periodino se zamuuju. Zamuenja jaih intenziteta i dueg trajanja javljaju se na vrelu Bistrice (Bijelo Polje), Breznice (Pljevlja), Orakoj jami (Danilovgrad) i jo nekim manjim izvoritima. Vodovodi taj problem rjeavaju iskljuivanjem izvorita iz pogona ili mijeanjem u mrei te vode sa vodom drugog izvorita. Ponekad se u tim situacijama vri i pojaana dezinfekcija zahvaene vode.

Tretman vode u gradskim sistemima Dezinfekcija vode se obavlja na skoro svim izvoritima gradskih vodovoda. Gasni hlorinatori se koriste na 39 izvorita a hipohlorinatori na 13 izvorita, dok se na dva izvorita koriste kombinovano. Hlorisanje "kapanjem" se vri na 4 izvorita. Posebna postrojenja za preiavanje postoje samo za vode zahvaene iz povrinskih akumulacija (vodovodi Herceg Novog i Pljevalja) i samo u jednom sluaju vode zahvaene iz karstne izdani (vodovod Pljevalja - izvori Zmajevac, Mandovac i Vrela). Neodravanje mree i sistema za hlorisanje poslednjih godina negativno se odrazilo na kvalitet vode, tako da u 2000. godini, 25% uzoraka vode nije bilo bakteriolo ki ispravno. Procenat neispravnih uzoraka vode razlikuje se u zavisnosti od regiona, s tim da je kvalitet vode u priobalnim gradovima najlo iji (tabela ). Tabela 4. Procenti uzoraka koji ne zadovoljavaju bakterioloke i hemijske standarde, 1997. i 2000. godine, u nekim gradovima u Crnoj Gori Procenti uzoraka koji ne gradovi Procenti uzoraka koji ne ispunjavaju zadovoljavaju hemijske standarde bakterioloke standarde 1997.god
Ulcinj Tivat Andrijevica Bar Pluine Kotor Mojkovac Kolain Budva Berane Danilovgrad Podgorica 25 5.9 25 11.7 25.0 32.7 14.3 7.3 1.2 12.6 8.3 11.2

2000.god
47.6 31.8 22.9 21.2 20.4 16.7 16.6 15.6 9.5 2.6 2.5 2.8

1997.god
6.0 23.6 25.0 7.7 14.9 19.2 60.7 16.7 0.0 13.7 13.6 33.0

2000.god
28.6 54.9 50.0 3.6 20.4 16.7 32.6 29.6 1.9 3.6 6.6 3.7

Problem zaslanjivanja voda na izvoritima u priobalju mora, reava se na slian nain kao i kod voda sa poveanom mutnoom. Pojedina izvorita iskljuuju se iz pogona kada sadraj hlorida u vodi pree doputene koncentracije. U nedostatku kvalitetne vode, u pojedinim periodima godine, toleriu se esto i vee koncentracije od doputenih. Dovod i distribucija vode u gradskim sistemima Od ukupno 25 vodovodnih sistema, u 9 se voda do potroaa doprema iskljuivo gravitacijom, u 6 iskljuivo pumpanjem, dok su u 10 zastupljena oba naina dovoda vode. Od cijevnih materijala najzastupljenije su azbestcementne cijevi, kojih ima 38%. Cijevi od plastinih materijala (PVC, PE) i pocinanih elinih cijevi ima priblino podjednako, neto vie od 20%. Znatno manje ima elinih i livenogvozdenih cijevi, ukupno 19%. Pumpne stanice Ukupno u svim vodovodnim sistemima instalirana je 121 pumpna stanica, od kojih se 59 nalaze na izvoritima, a 62 na dovodnim cjevovodima ili u distributivnom sistemu. U distributivnim sistemima preovlauju hidrostanice i hidroforska postrojenja koja su najveim dijelom malih kapaciteta. Ukupna instalisana snaga pumpnih agregata u svim pumpnim stanicama iznosi oko 16 MW.

Rezervoari Gradski vodovodni sistemi imaju ukupno 101 rezervoar, ija ukupna zapremina iznosi oko 75 400 m3. Prosjeno to je oko 4 rezervoara u jednom sistemu, sa prosjenom zapreminom jednog rezervoara oko 750 m3. Oko 30% su rezervoari ija je zapremina manja od 100 m3. Nadzor i upravljanje u sistemima Nadzor, mjerenje, kontrola i upravljanje gradskim vodovodnim sistemima u Crnoj Gori daleko je ispod nivoa na kojem se danas nalaze savremeni vodovodi u svijetu. Snabdijevanje vodom seoskih naselja Seoska naselja se snabdijevaju vodom na vie naina: organizovano, prikjuenjem na gradske vodovodne sisteme, pri emu se neka od tih naselja tretiraju kao prigradska naselja; putem nezavisnih sistema javnog karaktera - 14 vodovoda; putem sopstvenih vodovoda; individualno. Ukupno, seoskim vodovodima snabdijeva se oko 60 500 korisnika. Osnovni problem kod svih seoskih vodovoda je nain na koji se njima upravlja. Postoji vrlo slaba kontrola kvaliteta voda, gotovo da nema sanitarne zatite izvorita, a odravanje ovih vodovoda nije adekvatno. Mnogobrojna seoska naselja u karstnim podrujima snabdijevaju se vodom prikupljanjem atmosferskih voda u bistjernama. U ostalom dijelu Republike seoska naselja se snabdijevaju putem prirodnih izvora, vodotoka, lokava, bara i jezera, snijenica ili putem vjetakih objekata - betonskih ili drvenih pojila koja se pune iz pomenutih izvorita, ili iz vjetaki ureenih izvorita: iskopanih bunara, vjetaih lokava, malih akumulacija, bistjerni, itd. Snabdijevanje vodom industrije Za potrebe industrije i rudarstva, ukljuujui i termoenergetske objekte koji koriste vodu za hlaenje, u periodu njihovog najintezivnijeg razvoja i rada (od 1978-1993. godine), koristilo se prosjeno godinje izmeu 60 i 142 miliona m3 vode. Prosjeno zahvaena godinja koliina vode je bila oko 97 miliona m3 (oko 3,10 m3/s). Potronja vode za potrebe industrije iz javnih vodovoda u analiziranom periodu kretala se od 5-12 miliona m3/god, prosjeno oko 9,5 miliona m3/god, a ostatak se obezbjeivao iz sopstvenih izvora. Usled ekonomskih sankcija, odnosno smanjenog obima prozivodnje mnogih industrijskih grana ukupna koliina isporuene vode se znatno smanjuje, tako da ve 1996. godine iznosi oko 55 miliona m3/god, od toga oko 51 miliona m3/god. iz sopstvenih izvora. Najvei industrijski potroai vode u Republici su proizvoai obojenih metala i crna metalurgija ("KAP", eljezara-"Niki" i termoelektrana "Pljevlja"), koji posjeduju sopstvene vodovode kao i sisteme za recirkulaciju vode. Ovi potroai koriste oko 43 miliona m3/god, a procjenjuje se da se od toga recirkulie oko 2/3 voda.

PROJEKCIJE BUDUEG RAZVOJA Snabdijevanje stanovnitva vodom za pie ima prioritet prilikom korienja vodnih resursa u budunosti. Razvoj ove oblasti treba da poe od potrebe osiguranja dovoljne koliine kvalitetne vode za stanovni tvo i industriju, s ciljem da svaki stanovnik Republike treba u doglednoj budunosti biti opskrbljen dovoljnim koliinama kvalitetne pitke vode. Posebnu panju treba posvetiti ulaznim veliinama i provjeri svih dosada njih projekata u kojima se obraduje dalji razvoj. To prvenstveno podrazumijeva prijeko potrebno medusobno usklaivanje pojedinanih postavki iz raspoloivih projekata s mjerodavnim dokumentima prostornog ureenja. Kroz kompletnu prostorno plansku dokumentaciji potrebno je obezbediti koncept odrivog upravljanja vodovodnim sistemima. Osnovni zalihe vode za pie u republici nalaze se u podzemlju. Zatita i korienje zaliha podzemnih voda mora se sprovoditi prema nainu njihovog akumulisanja i kvaliteta, graninim uslovima vodonosnih

slojeva i pogodnostima koje pruaju u sistemu snabdijevanja. Raspoloive zalihe podzemnih voda mogu podmiriti sve traene potrebe dugoronog razvoja snabdijevanja vodom, s'tim da njihovo korienje podrazumjeva znaajnije zahvate, kako radi ukljuivanja u vodovodne sisteme tako i radi sprovoenja potrebne zatite. Prioriteti izgradnje novih djelova vodovodnih sistema odreeni su s'ciljem to breg postizanja ravnomjernosti snabdijevanja vodom. Posebnim kriterijumima treba rijeiti prioritete izgradnje, i istai specifinosti svakog regiona i pojedinanog vodovodnog sistema i to posebno u odnosu na aspekte: akutna ili stalno prisutna nestaica vode i racionalno upravljanje postojeim sistemom, stepen higijensko-zdravstvene ugroenosti podruja, stepen razvijenosti podruja, ekonominost ulaganja u vodovodni sistem. Kriterijum racionalnog upravljanja postojeim vodovodnim sistemima mora u budunosti podrazumijevati sledee principe: rjeenje distribucije u okviru minimuma doputenih gubitaka vode, svodenje potro nje vode na stvarne potrebe a prema preporukama Evropske Unije, prihvatljiva potronja elektrine energije, uvoenje obraunavanja potronje na osnovu merenja, reforme cijena i podizanje stope naplate s ciljem rjeavanja finansijskih problema i slino. Posebno se naglaava potreba smanjenja veoma visokog procenta gubitaka kao kljunog faktora opstanka i daljeg rada postojeih sistema u Republici. Norme potronje Obzirom na proklamovanu politiku prihvatanja evropskih standarda i normi, prilikom predloga buduih normi potronje vode vodilo se rauna da su usklaene sa vrednostima koje je dala, u vidu direktiva, EU. Zadnjih nekoliko godina Evropa je bilansirala svoje potrebe u vodi na bazi realnih potreba za vodom (manje od 180 l/stan/dan, bez industrije), na bazi recirkulacije i ponovne upotrebe vode u industriji i na bazi zatite prirodnih voda. Dosadanja planska dokumentacija je razliito tretirala ovu problematiku. Tako prema Vodoprivednoj osnovi norme potronje su propisane razliito za Jadranski i Crnomorski slivu polazei od pretpostavke da se u predjelima sa viom prosjenom temperaturom vea koliina vode koristi za odravanje line higijene, kupanje, zalivanje zelenih povrina, kondicioniranje vazduha, i drugo. Meutim te norme su jako velike u odnosu na evropske standarde tako da se mogu smatrati praktino neprimenljivim i neostvarljivim (520 odnosno 480 l/st.dan). Master studije za vodosnabdijevanje i otpadne vode novijeg datuma nijesu prihvatile ove vrednosti kao polazne u svojim analizama ve su usvajane vrijednosti prema preporukama EU, koja je uglavnom i finansirala izradu ovih studija. Realno je oekivati da se norma potronje vode u relativno bliskoj budunosti smanji drastino ako se ispuni uslov da svi potroai vode plaaju realne trokove snabdijevanja, to e ih podstai da racionalno i namjenski troe vodu. Na osnovu presjeka njihovih preporuka i korienih vrijednosti kao budua vrijednost ne bi trebala da pree 180 l/st.dan (potronja u domainstvima + ostalo). Potrebe za vodom Prema raspoloivoj planskoj dokumentaciji planirano je da do 2021. godine svo gradsko i prigradsko stanovnitvo bude prikljueno na javne vodovodne sisteme. VOCG je na osnovu prognoziranog broja stanovnika, usvojenih normi potronje i procenta prikljuenosti odredila ukupne potrebe stanovnitva za vodom za navedene periode. Kako je ve istaknuto usvojene norme potronje koje su su koriene u VOCG su dosta vee od kasnije predloenih i moe se rei trenutno akutelnijih za prognoze. Pored toga koliine predviene u VOCG su uveane za dodatnih 20 % u cilju rezervacije prostora za odreene vodoprivredne oblasti i grane. Ako se usvoje predloene, redukovane vrijednosti normi potronje (180 l/st.dan) i aktuelna projekcija demografskog razvoja koja se radi za potrebe ove studije, dobijene potrebe za vodom pokazuju se znatno manjim i u nekim naseljima sa tendencijom pada za dui period, tako da se ukupna koliina vode smanji skoro na jednu etvrtinu od vrednosti iz VOCG.

Tabela 2.Potrebe za visokokvalitetnom vodom (106 m3/god.) Optina VOCG 2011. 1,2 13,0 7,6 11,6 7,2 3,0 1,1 1,9 7,1 2,5 18,0 4,5 0,9 6,6 44,1 5,6 4,6 10,3 10,0 4,0 0,6 165,5 2021. 1,5 17,3 9,4 15,4 9,8 3,7 1,1 2,2 8,5 2,6 21,3 5,6 1,0 7,1 56,7 7,6 6,0 13,2 13,2 4,4 0,7 208,3 VOCG 20% 2011. 0.96 10.4 6.08 9.28 5.76 2.4 0.88 1.52 5.68 2.0 14.4 3.6 0.72 5.28 35.28 4.48 3.68 8.24 8.0 3.2 0.48 132.4 2021. 1.20 13.84 7.52 12.32 7.84 2.96 0.88 1.76 6.8 2.08 17.04 4.48 0.8 5.68 45.36 6.08 4.8 10.56 10.56 3.52 0.56 166.64 Demografske projekcije predloene EU norme 2011. 2021. 0.14 0.09 3.48 4.16 2.33 1.92 3.30 2.64 1.33 1.58 0.76 0.54 0.18 0.09 0.14 0.25 1.24 1.08 0.39 0.21 5.53 5.47 1.09 0.60 0.13 0.07 2.31 1.93 15.13 17.44 1.98 1.98 1.16 1.42 1.80 2.00 2.45 3.09 0.66 0.49 0.09 0.07 45.92 47.20

Andrijevica Bar Berane Bijelo Polje Budva Danilovgrad abljak Kolain Kotor Mojkovac Niki Plav Pluine Pljevlja Podgorica Roaje Tivat Ulcinj Herceg Novi Cetinje avnik Crna Gora

ak ako se i oduzmu vrednosti od 20 %, koje su predviene kao rezerva, jo uvjek je drastina razlika u planiranim koliinama u odnosu podaci VOCG predloene EU norme potronje sa aktuelnom demografskom projekcijom. Iz svega navedenog moe se zakljuiti da velike pokazane razlike u iskazanim buduim potrebama za vodoma za naselja u Crnoj Gori iziskuju jednu posebnu detaljnu analizu. Prije svega, potrebno je prvo provjeriti date demografske projekcije i sve faktore koji ih prate a zatim i mogunost i brzinu ostvarivanja predloenih niih normi potronje vode u svim crnogorskim optinama. Mogua alternative snabdijevanja vodom crnogorskih gradova Perspektive snabdijevanja vodom u buduem periodu za sve optine daju se prije svega na osnovu potreba i raspoloivih izvorita voda, sa alternativama gdje je to bilo mogue. Naravno, pretpostavka je da se postojea izvorita zadravaju u sistemu, uz neophodnu popravku kvaliteta voda gdje god je to potrebno. Pojedine optine u perpsektivi postaju djelovi regionalnih sistema, ije zaetke imamo kao to je primorski regionalni sistem koji treba da obuhvati sve optine u Primorskom regionu. Treba naglasiti da je za primorski regionalni sistem neoohodno izvesti dopunska ispitivanja i analize moguih rjeenja konanog izbora osnovnog izvorita (u basenu Skadarskog jezera). Sva izvedena i dosada projektovana rjeenja transporta, akumulisanja i distribucije voda do krajnjih korisnika bi se uklopila u tehniko rjeenje zahvata i tretmana vode.Vano je istai da se tokom izrade ove studije uporedo radi Master studija za snabdijevanje vodom primorskog regiona, koja bi trebala da predloi konani koncept reenja snabdijevanja. Obraiva studije predlae da se saeka njen zavretak i da se tamo predloena i usvojena rjeenja unesu u Prostorni Plan, to njihova dinamika izrade omoguava.

Tabela 1.Perspektive i orentacija snabdijevanja vodom optina u Crnoj Gori

OPTINA Andrijevica Bar 2011. 2021. PV (Krkori) PV (Krkori) PV (Brca, Kajnak, Velje oko, Orahovsko PV (Brca, Kajnak, Velje oko, Orahovsko polje), polje), RVS (Karu, Zetska ravnica) RVS (Karu, Zetska ravnica), Skadarsko jezero- RT (Bojana)) Berane PV (Meria izvori, Dapsia vrelo, PV (Meria izvori, Dapsia vrelo, Manastirsko Manastirsko vrelo), AK (Zloreica) vrelo), AK (Zloreica) Bijelo Polje PV (Bistriko vrelo, vrela u zoni PV (Bistriko vrelo, vrela u zoni Bjelopoljske Bjelopoljske Bistrice) Bistrice) Budva PV (Reevia rijeka, Sjenokosi), RVS PV (Reevia rijeka, Sjenokosi), RVS (Karu, (Karu, Zetska ravnica) Zetska ravnica) Danilovgrad PV (Oraka jama, Slatinski izvori, aria PV (Oraka jama, Slatinski izvori, aria jama, jama, Mareza) Mareza), RVS (Zetska ravnica) abljak PV (Bukoviko vrelo, Crno jezero) PV (Bukoviko vrelo, Crno jezero) Kolain PV (Muovia vrelo), PV (Muovia vrelo), AK (uti Kr) Kotor PV (Vrmac), RVS (Karu, Zetska PV (Vrmac), RVS (Karu, Zetska ravnica) ravnica) Mojkovac PV (Gojakovia izvori, Vrelo titarice) PV (Gojakovia izvori, Vrelo titarice) Niki PV (Vidrovanska vrela, karstna izdan, PV (Vidrovanska vrela, karstna izdan, Poklonika Poklonika vrela, Studenci) vrela, Studenci), AK (Trebinjica) Plav PV (Bajrovia izvori, Alipaini izvori) PV (Bajrovia izvori, Alipaini izvori) Pluine PV (Sutulija) PV (Sutulija) Pljevlja PV (Breznica), AK (Otilovii) PV (Breznica), AK (Otilovii) Podgorica PV (Mareza, Zagori PV (Mareza, Zagori, Stari Aerodrom, Dinoa), Stari Aerodrom, Dinoa) RVS (Zetska ravnica) Roaj PV (Izvorite Ibra), PV (Izvorite Ibra), AK (Ibar) Tivat PV (Grbaljsko polje), RVS (Karu, Zetska ravnica) Ulcinj PV (Lisna Bori), RVS (Karu, Zetska ravnica) Herceg Novi PV (Opaica i druga) PV (Grbaljsko polje), RVS (Karu, Zetska ravnica)

PV (Lisna Bori), RVS (Karu, Zetska ravnica, Skadarsko jezero- RT (Bojana)) PV (Opaica i druga), AK (Trebinjica) Cetinje PV (Podgorska vrela) PV (Podgorska vrela) avnik PV (avnika glava) PV (avnika glava) Napomena: PV - podzemna voda, RT reni tok, AK - akumulacija, RVS - regionalni vodovodni sistem

Izvorita voda i kvalitet vode za pie Za sva postojea i potencijalna izvorita vodosnabdijevanja, pogotovo u karstnoj sredini, potrebno je sprovesti istrane radove i utvrditi veliinu sliva sa kojih se izvorita prihranjuju, definisati njegove fizike karakteristike, utvrditi nain korienja zemljita na slivu, vlasnitvo nad zemljitem i kvalitet voda na podruju. Izrada katastra postojeih i potencijalnih zagaivaa voda i njihovo porijeklo, u svakom od slivova, je sledei neophodni korak. Sprovoenje ovih mjera obezbedie se kroz neophodnu zakonsku regulativu i organizaciju nadlenih institucija. Prirodni kvalitet voda koje se planiraju za pie nemogue je ouvati u eljenim granicama bez preduzimanja optih mjera zatiti okoline, kao i posebnih mjera na zatiti vodotoka (preiavanje otpadnih voda prije uputanja u prijemnike, spreavanje ostalih zagaenja i drugo). Distribucija vode i objekti na mrei Planirano poveanje kapaciteta objekata vodovodnih sistema mora biti praeno sa razvojem distribucione mree sistema. Tu se prije svega misli na poveanje nedovoljnog rezervoarskog prostora, (trenutno oko 25% ukupnog dotoka) i njegovu izgradnju tamo gdje ga uopte nema. Posebna panja mora se posvetiti rezervoarima u regionalnim sistemima, koji moraju da obezbijede stabilan rad dugakih,

preteno linijskih vodovodnih sistema. Izgradnja rezervoara podrazumijeva prethodnu detaljnu analiza stanja vodovodnog sistema i njihovog mjesta u njima. Pumpne stanice u najveem procentu zahtjevaju rekonstrukciju elektromainske opreme i napajanja elektrinom energijom, kao i graevinskih objekata. Prilikom rekonstrukcije kao i izgradnje novih pumpnih stanica mora se predvidjeti fazni razvoj vodovodnih sistema i poveati obezbijeenost rada sistema rezervnim agregatima. Razvoj infrastrukture upravljanja i nadgledanja vodovodnih sistema, uz punu primenu kompjuterizacije, neophodan je sledei korak razvoja. Razvojem sistema za korienje relacijske baze podataka (RDBMS), projektovanja pomou raunara (CAD), geografskog informacionog sistema (GIS), informacijskih sistema koji sadre i obrauju podatke o potroaima (CIS), informacionih sistema u laboratorijama (LIMS), daljinske kontrole rada sistema i daljinskog prikupljanja podataka (SCADA), sistema za kontrolu ureaja u posebnim objektima (LPCS) i ostalih naprednih tehnologija znaajno e se poveati mogunost efikasnijeg upravljanja vodovodnim sistema. Snabdijevanje vodom seoskih naselja Obzirom na evidentne demografske i migracione tokove u Republici oekuje se smanjivanje prosjenog broja korisnika vodovoda u seoskim naseljima. Sa druge strane, u skladu sa preporukom poveanja procenta korisnika koji se organizovano snabdijevaju vodom i standarda koji to prate, doi e do poveanja broja seoskih vodovoda. Realno je, takoe, da e doi i do porasta broja individualnih vodovoda i unapreenja kvaliteta njihovog funkcionisanja. Flairanje vode za pie Do sada u Crnoj Gori izgraena samo jedna fabrika za flairanje vode i to u Bukovici kod avnika. Voda iz te fabrike nala je svoje trite u Srbiji. Vlada je zakljuila jos dva koncesiona ugovora, koji se odnose na flairanje vode sa izvorita "Ravnjak" u Bistrici kod Mojkovca i "Ropuica" kod Kolaina. Pored toga ministarstvo poljoprivrede je ponudilo koncesije, na period od 19 do 30 godina, za flairanje pitke vode na Alipainim izvorima kod Gusinja, Vrelu u Roaju, Djedovom izvoru kod Kolaina i na Milojevikim vrelima u Nikiu Trenutno se u Crnoj Gori flairanje prirodnih mineralnih voda vri samo u Bijelom Polju (mineralna voda "Rada") sa kapacitetom od oko 20 000 litara dnevno, to je i daleko ispod kapaciteta izvorita, a imajui u vidu velike mogunosti plasmana neophodno je poveati proizvodnju ove mineralne vode. Pri eksploataciji ovih voda treba voditi rauna da kvalitativne njihove karakteristike moraju biti u skladu sa Pravilnikom o kvalitetu prirodne mineralne vode ("Sl. list RCG" 45/93). Vodosnabdijevanje industrije Prognoziranje buduih potreba za vodom industrije u Republici krajnje je oteano u postojeim uslovima nemogunosti tane prognoze njenog daljeg razvoja. Moe se oekivati da u poetnom periodu obnove industrijskih kapaciteta potronja vode raste po slinoj ili vioj stopi od stope rasta industrijske proizvodnje, zbog ponovnog aktiviranja postojeih kapaciteta i nedostatka sredstava za primjenu novih tehnologija i sprovoenje mjera racionalizacije potronje vode. Sa podizanjem nivoa ekonomskog razvoja moe se oekivati zamjena tehnologija i primjena potrebnih mjera tednje vode, to e za posljedicu imati smanjenje potronje vode u industriji, i njeno opadanje (nalik na razvijene zemlje EU). Sve ovo mora pratiti i odgovarajua pravna regulativa. Uvoenje standarda emisije zagaenja po jedinici proizvoda, uvoenje sistema sa recirkulacijom i druge administrativne mjere na dugi rok uticae na smanjenje potronje vode u industriji. Preduzimanje navedenih mjera je od posebnog znaaja zbog osnovnog ustavnog opredjeljenja da Crna Gora predstavlja ekoloku dravu, to treba da bude ugraeno i u oblast potronje vode u industriji, to je jedan od bitnih inilaca od kojih zavisi postizanje eljenog kvaliteta voda u vodotocima. Poto se od vremena izrade Vodoprivredne osnove nijesu desile praktino nikakve promene u oblasti razvoja industrije i sve tada aktuelne dileme i pretpostavke su aktuelne i danas, to se tamo predloeni koncept i vrijednosti mogu sa punom sigurnou prihvatiti i u ovom trenutku. Potrebe za vodom odgovaraju projektovanim kapacitetima, koji bi u isto vrijeme odgovarale oporavku industrijske proizvodnje.

Odreeni broj industrijskih potroaa koji nemaju mogunost da se snabdijevaju vodom iz nezavisnih izvora snabdijevae se iz gradskih vodovodnih sistema i njihove potrebe su date u tom dijelu. Ovdje se daju potrebe industrijskih potroaa koji e se snabdijevati vodom iz nezavisnih izvorita. Naravno izvorita moraju biti jedan od elemenata izbora industrijskih zona tako da njihove lokacije budu ekonomski i ekoloki pogodne za zahvatanje potrebnih koliina voda i njihovo kasnije isputanje u recipijente. Tabela 4. Potrebe za industrijskom tehnolokom vodom (106 m3/god.) Optina
Andrijevica Bar Berane Bijelo Polje Budva Danilovgrad abljak Kolain Kotor Mojkovac Niki Plav Pluine Pljevlja Podgorica Roaje Tivat Ulcinj Herceg Novi Cetinje avnik Crna Gora

2011.
0,6 1,6 2,5 1,3 0,0 3,2 0,0 0,6 0,0 0,9 20,5 1,1 0,3 18,9 15,8 0,9 0,0 1,9 0,0 0,0 0,5 70,6

2021.
1,3 3,0 4,2 3,0 0,0 4,4 0,0 1,5 0,0 1,6 28,0 1,9 0,6 24,0 21,0 1,2 0,0 2,4 0,0 0,0 0,8 98,9

Prilikom opredjeljenja izvorita voda za zadovoljavanje datih potreba za vodom osnovno opredjeljenje bilo je da se u Sjevernom i Sredinjem regionu voda zahvata iz uglavnom iz rjenih tokova ili akumulacija, dok se u Primorskom regionu, zbog specifinosti hidrografije, za industrijske potroae mora koristiti voda iz vodovodnih sistema. U tabeli 5. prikazana su izvorita voda opredijeljena za snabdijevanje vodom krupnijih industrijskih potroaa. Tabela 5. Potencijalna izvorita vode za industrije za pojedine gradove Optina Izvorite
Andrijevica Bar Berane Bijelo Polje Danilovgrad Kolain Mojkovac Niki Plav Pluine Pljevlja Podgorica Roaj Ulcinj avnik Lim Bojana, Skadarsko jezero Lim Lim Zeta Tara Tara AK (Liverovii), Zeta, PV Lim Piva AK (Otilovii) Moraa, PV Ibar Bojana, Skadarsko jezero Komarnica

10

Na teritoriji Crne Gore sa veliinom kopnenog dijela povrine od 13 812 km2, formira se nekoliko znaajnih vodotoka koji otiu u dva pravca: prema Crnom moru i prema Jadranskom moru. Ukupna povrina crnomorskog dijela sliva iznosi oko 7545 km2. Sa njega, preko rijeke Zapadne Morave otie rijeka Ibar, dok u pravcu rijeke Drine otiu rijeke Lim i ehotina, zatim Tara i Piva. Ukupna povrina dijela Jadranskog sliva iznosi oko 6267 km2. Prema Jadranskom moru otie rijeka Moraa sa svojim pritokama Zetom i Cijevnom, kao i Rijeka Crnojevia i Orahovtica. Sva tri vodotoka se zapravo ulivaju u Skadarsko jezero, a odatle rijekom Bojanom teu prema Jadranskom moru. Pored rijeke Bojane u Jadransko more se uliva jo nekoliko bujinih tokova, na kojima nema stalnog osmatranja i mjerenja parametara hidrolokog reima. Polazi se od injenice, da je hidroenergetski potencijal po parametru proticaja (Q) u direktnoj zavisnosti od ukupnog vodnog potencijala. Na osnovu dosadnje hidroloke izuenosti mree povrinskih vodotoka, konstatuje se vrlo izraena vodnost vodotoka u odnosu na relativno malu povrinu teritorije CG. Izraena vodnost povrinskih vodotoka rezultira raspoloivost respektivnog vodnog potencijala, koji se moe transformisati u hidroenergetski potencajal. U tom smislu, na osnovu uraenog hidrolokog bilansa povrinskih vodotoka u vodoprivrednoj osnovi Crne Gore (dok. VOCG, 2001) potvruje se konstatacija o izraenoj vodnosti povrinskih vodotoka i raspoloivosti ukupnog vodnog potencijaal na teritoriji Crne Gore. Gledano po slivovima, ukupna zapremina oticaja sa Jadranskog sliva iznosi 11.814 x109m3 (unutranje vode 11.353x109m3), a sa Crnomorskog sliva ukupna zapremina oticaja je 7.85x109m3 (unutranje vode 7.401x109m3). Ukupna koliina vode od padavina i tranzitnih voda sa teritorije Crne Gore je oko 26x109m3, od ega isparava oko 6.32 x109m3. Iz ega dalje slijedi ukupan oticaj sa teritorije Crne Gore u zapreminskom iznosu od 19.7 x109m3, dok je od unutranjih voda u iznosu od 18.75 x109m3 ili 595 m3/sec. Vrijednost Vp ini oticaj vodotoka Crnomorskog sliva + oticaj u Jadranskom slivu za vodotoke: Moraa, Zeta i Cijevna+ostalo. Sa druge strane, ukupni vodni potencijal (Vp) ili postojea voda kao fizika kategorija je determinisana matrinom trojkom tj.lokacijom (L), koliinom (Q) i kvalitetom (K): V p = {L , Q , K } .Uvaavajui predhodni stav, procijenjena zapreminska vrijednost postojee vode Vp=18.75 x109m3 ili ukupni vodni potencijal, smatra se samo kao fizika kategorija, ali ne i vodni resurs (Vr). Naime, samo uz postajanje uslova za korienje (Uk), Vp se se moe transformisati u parcijalni potencijal. Sa druge strane, ukupan Vp se umanjuje zbog razliitih fizikih gubitaka vode. Gubici su uglavnom zbog geolokih i hidrogeolokih odlika terena, zatim vode koje padnu direktno na povrinu Skadarskog jezera, oticaj sa neposrednog sliva S.Jezera ka Jadranskom moru, vodoprivrednih zahtjeva, oticaj u vidu izvora i vrela i drugih nedefinisanih gubitaka vode . U tom kontekstu , zapreminska vrijednost postojee vode (Vp=18.75 x109m3) umanjuje se za procijenjenu veliinu tih gubitaka na iznos : Vps= 13.3 x109 m3. (Slika-1).
20000 18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 18754 13342.1

1.1.2. ENERGIJA VODNIH SNAGA

Vp.god.(miliona m3

5105 188 Ibar 1910 538 ehotina 2450 2292 22 Tara Piva Ostalo 782.1 55 Ukupan Ukupno Vp za HE- oticaj koriscenje

Lim

NAPOMENA : Vrijednost Vp za HE-kori{} enje dobijena je umanjenjem ukupnog Vp za zapreminski dio oticaja koji pripada prostoru Skadarskog Jezera, podzemnom oticaju (prete` no) ka Boki, Trebi{njici (indirektne procjene na oko 0.75x mi lijardi m3/god), Budvi i Ulcinju.

Moraca sa Cijevna Ostal o Zetom VODOTOCI

Slika1. Pregled ukupnog Vodnog potencijala po vodotocima i sumarno za HE-korienje Usvojena vrijednost Vps je ukupni vodni potencijal , koji se uz postajanje uslova za korienje (Uk), moe transformisati u parcijalni HE potencijal. Zapreminska vrijednost Vps rezultira sekundni protok u iznosu od Q=423m3/s, ili 71.1% od unutranjih povrinskih voda Crne Gore. Vrijednost Vps i ini oticaj u slivu

11

vodotoka Crnomorskog sliva + oticaj u Jadranskom slivu za vodotoke Morau i Zetu sa pritokama, bez zapreminskog dijela oticaja ka Boki Kotorskoj, Trebinjici , Ulcinju i Budvi (5.41 x109 m3). 1.1.2-1 HIDROENERGETSKI POTENCIJAL 1.1.2-1.1. Teorijski hidroenergetski potencijal glavnih vodotoka Parcijalni energetski potencijali se mogu sraunati za svaku varijantu korienja ukupnog potencijala vodnog potencijala sliva. U tom kontekstu, kao prvi korak u hidroenergetskom projektovanju je procjena hidroenergetskih potencijala nekog vodotoka, sliva ili neke odreene teritorije. Svaki profil jednog vodotoka definisan je visinskom kotom (bruto padom) H i srednjim viegodinjim protokom Q (m 3 /s) . To omoguava da se napravi Q-H dijagram za neki potez omeen izmeu dva profila, tada je prosjena snaga izmeu dva razmatrana profila definisana relacijom: Pt (1 2 ) = 9,81 Q H . Godinji teorijski hidropotencijal vodotoka (udaljem tekstu Et i/ili puni naziv) definisan je relacijom : E t = 8760 N (kWh). Prema najnovijoj vodoprivrednoj osnovi Crne Gore u formi linijskog potencijala, sa korakom od 5km du 9 vodotoka sraunat je prosjeni teorijski hidroenergetski potencijala (slika.2, i grafiki prilog:HEP1)

12000 10000 8000 6000 1438 1361 1469 2007 4000 2000 0 2255 9846 452 Mala rijeka Cijevna 283 UKUPNO: Et(GWh)

463

118

Mora~a do Zete

Piva

]ehotina

Tara

V odotoci

Slka 2. Pregled teorijskog potencijala glavnih vodotoka u Crnoj Gori 1.1.2-1.2. Tehniki iskoristivi hidroenergetski potencijal glavnih vodotoka Tehniki iskoristivi potencijal (u daljem tekstu : Eti i/ili puni naziv) predstavlja onaj dio hidroenergetskog potencijala za koji je odgovarajuom tehnikom dokumentacijom utvreno da se moe tehniki realizovati. Za odreivanje tog potencijala potrebno je da su zadovoljeni uslovi: da je stepen istrane i projektne dokumentacije takav, da omoguava pouzdano zakljuivanje da su razmatrani objekti hidroelektrana tehniki ostvarljivi. da su postrojenja energetski izvuena do nivoa kada se moe pouzdano odrediti prosjena mogua godinja proizvodnja.

Zeta

Lim

Ibar

12

Generalno, u sadanjem vremenu tehnolokog napredka, mogue tehniki izvesti najsloenije hidroenergetske sisteme. Meutim, sutina je u postajanju uslova za korienje hidroenergetski potencijala kao parcijalnog energetskog vida ukupnog vodnog potencijala. Tehniki raspoloivi potencijal jednak hidropotencijalu rijeke, umanjenom za gubitke, koji se za dananji stepen razvoja, mogu uzeti generalno da iznose oko 13%, pa se tehniki iskoristiva snaga izraava relacijom : Pti=8,5 x Qp x Hn (kW), gdje je: Qp - prosjean viegodinji protok raspoloiv za proizvodnju energije (m3/s), Hn- neto pad postrojenja u (m). Odgovarajua energija u toku godine je : Eti=8760 Nti (GWh) Prema dosadanjem stepenu istrane i projektne dokumentacije, tehniko iskoristivi potencij (Eti) iskazae se u odnosu na dvije varijante korienja hidroenergetski potencijala. Varijanta-1 egzistira u mnogobrojnim razvojnim programima planovima i projektnoj dokumentaciji HE-objekata Elektroprivrivrede Crne Gore, koja sada upravlja ukupnim elektroenergetskim sistemom Crne Gore.Varijanta-2 egzistira u najnovijoj vodoprivrednoj osnovi Crne Gore (uporedo sa varijantom-1). Varaijante 1 i 2 razmatraju korienje hidroenergetskog potencijala na prirodnom pravcu toka i sa prevoenjem dijela vode rijeke Tare u rijeku Morau (Q=15.2 ili Q= 22m3/s). ( Kod varijante-1 kota uspora eane akumulcije Andrijevo na rijeci Morai je 285mnm, a kod varijante-2 je 250mnm). Dosada je od ukpno 9846 GWh raspoloivog (teorijskog) potencijala, preko izgraeni dvije velike hidroelektrane (HE Peruica i HE Piva ) i sedam malih hidroelektrana, realizovano oko 1665 GWh ili oko 17 % od ukupnog teorijskog hidroenergetskog potencijala.Nadalje e se prikazati preostali tehniko iskoristivi potencijal na glavnim vodotocima i pritokama, pojedinano i ukupno, koji se moe realizovati sa hidroenergetskim objektima u granicama teritorije CG i dijelom van njenih granica (slike 3,4,5,6,7,8 i 9).

5000

Eti.god(GWh)

4000 3000 2000 803 247 247 1000 0 K o m arnic a T a ra 8 0 3 1 3 2 6 eh o tin a 1 4 8 2 34 L im * 7 5 5 5 8 9 Ib a r 4 8 4 8 M o ra c a 94 2 74 9 1326

755

942

589

749

234

274

148

100

100

168

73

48

48

G o rn ja Z e ta 1 00 1 00

M a la R ije ka 1 6 8 2 7 4

M rtv ic a 7 3 8 0

80

C ije v n a

193

V A R IJ A N T A -1 (G W h ) V A R IJ A N T A -2 (G W h )

2 4 7 2 4 7

1 9 3

(*)- Lim bez pritoka Ljubovie i urike Rijek(njihov Eti ukljuen u sklopu ukupnog pritoka u slivu Lima)

Slika 3. Pregled preostalog tehniko iskoristivog potencijala du glavnih vodotoka u prirodnom pravcu teenja po Varijanti-1 i Varijanti-2

3284

S U M A 3 2 8 4 3 8 4 0

13

3840

4500 4000
Eti.god.(GWh)

3500 3000
1420 1308

1 500
247

230

148

100

168

0
VARIJANTA-1 (GWh) VARIJANTA-2 (GWh)

Komarnica 247 247

Tara 1420 1650

Cehotina 148 230

Lim* 755 589

48

Ibar 48 48

48

Moraca 1308 1124

Gornja Zeta Mala rijeka 100 168 274

73

Mrtvica 73 80

80

Cijevna

193

1 000 500

755

589

1124

2000

1650

2500

274

4267
193

SUMA 4267 4435

(*)- Lim bez pritoka Ljubovie i urike Rijek(njihov Eti ukljuen u sklopu ukupnog pritoka u slivu Lima)

Slika 4. Pregled preostalog tehnikog iskoristivog potencijala ( Eti) du glavnih vodotoka sa prevoenjem dijela vode Tare u Morau (Q=22m3/s) po Varijanti-1 i Varijanti-2 Napomena: U odnosu na Vodoprivrednu osnovu Crne Gore, pojedinano se prikazuje Eti za pritoke Morae :
rijeke mHE Malu Rijeku, Mrtvicu i Cijevnu kao i Eti za Gornju Zetu (prema projektu uvoenja voda G.Zete u akumulacije Krupac- Slano. Za pritoke Pive Eti, je prikazan u sklopu ukupnog Eti za prtokeu slivu Pive. Za rijeku Lim Eti koji se odnosi na pritoke Ljuboviu i uriku Rijeku se prikazuje u sklopu ukupnog Eti pritoka u slivu rijeke Lima. Za rijeku ehotinu ukljuen je Eti=12 GWh iz planirane Otilovii

5000 4500 4000

u prirodnom pravcu toka

prevoenje voda Tare u Morau (Q=22m3/s)

Eti.god. (GWh)

3500 3000 2500

1500 1000 500 0

VA RIJA NTA -1 3284

3284

V ARIJANTA-2 3840

3840

2000

V ARIJA NTA -1 4267

4267

VA RIJANTA-2 4435

E ti (GW h)

Slika 5. Sumarni prikaz preostalog tehniko iskoristivog potencijala glavnih vodotoka u prirodnom pravcu i sa prevoenjem dijela vode Tare u Morau

1.1.2-1.3.Tehniko iskoristivi hidroenergetski potencijal pritoka izuavanih na nivou studija za izgradnju malih hidroelektrana i vodoprivredne osnove Crne Gore
U daljim razmatranjima tehniko iskoristivog potencijala pritoka koristie se podaci iz elebortau Smjernica razvoja i izgradnje malih hidroelektrana koji je uraen na osnovu tehniko-investicione dokumentaciji na nivou studija (u daljem tekstu: literatura 2 ), Vodoprivredne osnove 1 i druge verifikovane dokumentacije u vezi hidroenergetskog i vienamjenskog korienja pritoka glavnih vodotoka u Crnoj Gori (sl.6 i 7). Konstatuje se da Vodoprivredna osnova, izuzimajui pritoke u slivu rijeke Lima i glavne pritoke Ljuboviu, Mrtvicu, Malu Rijeku i Cijevnu nepotpuno obuhvatila korienje HE potencijala pritoka. Kroz Vodoprivrednu osnovu (Varijanta-2) obuhvaeno je 10 glavnih pritoka Lima (344 GWh).

4435

4435

5000

14

Tehniko iskoristivi hidroenergetski potencijal (u daljem tekstu Eti i/ili puni naziv) pritoka izuavanih na nivou studija za izgradnju malih hidroelektrana (u daljem tekstu: mHE i/ili puni naziv) razmatran je na a osnovu pregleda energetskih i prostornih pokazatelja mHE sa prateim objekata za izuene pritoke na nivou sudija (poglavlje : C2.1.2.2.). Za ukupno 65 mHE (umanjen je ukupan broj profila u odnosu na studije za 3mHE koje su locirane na glavnim tokovima: Otilovii na ehotini, Most i Gradec na Limu) instalisane ukupno instalisane snage 215.43 MW i ukupnim godinjim Eti od 599.2 GWh. (slike 6 i 7). Konstatuje se da je u studijama najvie obraen sliv rijeke Lima. Ukupni tehniko iskoristivi potencijal pritoka u tom slivu je 311.2 GWh ili 52% od ukupno procijenjenog Eti pritoka izuavanih na nivou studija za izgradnju malih hidroelektrana. Kroz Vodoprivrednu osnovu (Varijanta-2) razmatrane su 10 glavnih pritoka pritoka rijeke Lima. Razmatrana HE rjeenja ne spadaju u kategoriju malih hidroelektrana. To su HE objkti sa instalisanim snagama reda 10 do 27 MW sa ukupnim tehniko iskoristivim potencijalom od 344 GWh. Uporeujui predhodne rezultate procjene Eti za rijeku Lim (344 GWh, odnosno 311.2 GWh) za razmatrana HE rjeenja na istim pritokama a razliitim lokcijama energetskih profila, moe se konstatovati da su rezultati u domenima bliskih vrijednosti. Ovo tim prije, to je nivo tehnike dokumentacije nedovoljan za realniju procjenu. Izvjesno je, da je taj nivo u studijama iznad globalnog (planskog) sagledavanja HE rjeenja u Vodoprivrednoj osnovi. Sa druge strane, Vodoprivredna osnova je, izuzimajui znaajnije pritoke u slivu rijeke Lima i glavne pritoke Morae (Mrtvica, Mala Rijeka i Cijevna) nepotpuno obuhvatila korienje HE potencijaal ostalih pritoka. Sa tih aspekata, dalja analiza procjene Eti izuavanih pritoka glavnih vodotoka zasniva se prema literaturi 2 . HE rjeenja na veim pritokama ne spadaju u kategoriju malih hidroelektrana, kao to su : Mala Rijeka, Cijevna i Mrtvica, to je HE potencijal za te pritoke izkazan posebno, u sklopu glavnih vodotoka (slika.4). Naravno, hidroenergetski potencijal i ostalih pritoka pokriva domen malih i velikih hidroelektrana. 1.1.2-1.4.Tehniko iskoristivi neizuavanih pritoka hidroenergetski potencijal (u daljem tekstu : Eti. )

Polazei od injenice, da u dosadanjim razmatranjima nijesu u cjelini sagledavani HE potencijali pritoka u slivu rijeke Tare, kao i odreenog broja pritoka u drugim slivovima, to je izvrena procjena raspoloivog i tehniko iskoristivog potencijala na indirektan nain. U tom smislu, proraun je uraen kao proizvod povrinskog neto potencijala ( ti ) i povrine sliva odreene pritoke (A km2) : E ti . = ti A , gdje je: Eti. -raspoloivi prosjeni godinji HE potencijal (GWh), ti -specifini povrinski HEpotencijala (GWh/km2). Usvojena je prosjena vreijednost specifinog povrinskog neto HE potencijala ti =0.36GWh/km2 . Ta vrijednost je rezultat sagledavanja neto HE potencijala koji se bazira na sagledavanju realnog iskorienja pada i protoka za energetsko korienje povrinskih vodotke na teritoriji nekadanje Jugoslavije. Usvojen vrijednost je uporeena sa vrijednou ti koji se dobija kao kolinik Eti pritoka Lima Vodoprivrednoj osnovi i njihove ukupnre povrine sliva reda 940km2: ti = 344 GWh/950=0.362 GWh/km2, to je jednako usvojenoj vrijednosti. Na osnovu predhodnog, sraunat je ukupni tehniko iskoristivi potencijal dosada neizuavanih pritoka u iznosu od Eti. =358 GWh. (tabela.6 i 7).

15

2500 2000 1500 1000

S LIV O V I P RITO KA

Eti.god.(GWh)

958

358 599

500 0
L im 361 50 311 Ibar 36 36 58 33 Mora~a 58 Zeta 33 ] ehotina 55 55 82 117 P iva 82 Komarnica 117 Tara 217 217 SUMA 958 358 599

E-ukupni potencijal pritoka "E-za neizucene pritoke (procjena)" E-za izucene pritoke na nivou studija

Slika 6. Pregled procjene tehniki iskoristivog potencijala pritoka u slivovima glavnih vodotoka

1200
Eti.god(GWh)

1000 800 600 400 200 0

Eti-Izucen na nivou studija 599.2 Eti-Neizucen (procijenjen) 358

958 599.2 358

UKUPNO 958

Eti.god(GWh)

Et.god (GWh)

Slika 7. Sumarni prikaz procjene tehniki iskoristivog potencijala izuavanih i neizuavanih pritoka u slivovima glavnih vodotoka

1.1.2-1.5. Preostali tehniko iskoristivi hidroenergetski potencijal na glavnim vodotocima i pritokama u Crnoj Gori Na osnovu sumarnog pregleda preostalog tehniko iskoristivog hidroenergetskog potencijala (u daljem tekstu Eti i/ili puni naziv) po navedenim varijantama korienja u prirodnom pravcu i sa prevoenjem dijela vode Tare u (Q=22m3/s) u Morau (slika.5) i sumarnog prikaza Eti pritoka glavnih vodotoka (slika.7), prikazan je sumarni iznos preostalog Eti glavnih vodotoka i pritoka koji se moe realizovati sa izgradnjom HE objekata u granicama teritorije Crne Gore (slika.8).

16

6000 5000 Eti.god.(GWh) 4000

u prirodnom pravcu toka

prevoenje voda Tare u Morau (Q=22m3/s)

4798

4267

5225

3000 3284 3840 2000 1000 0 4242

4435

958

958

958

VARIJANTA- 1 3284 958 4242

VARIJANTA- 2 3840 958 4798

VARIJANTA- 1 4267 958 5225

VARIJANTA- 2 4435 958 5393

Eti (GWh)- GLAVNI VODOTOCI Eti(GWh)- PRITOKE UKUPNO : Eti (GWH)

Slika 8. Pregled ukupnog Eti glavnih vodotoka i pritoka po Varijanti-1 i Varijanti-2 koji se moerealizovati sa HE objektima u granicama teritorije Crne Gore 1.1.2-1.6. Tehniko iskoristivi hidroenergetski potencijal koji se moe realizovati sa HE objektima van granica Crne Gore Dio tehniko iskoristivog potencijala koji se formira na teritoriji Crne Gore, a moe da se realizuje, ili je ve realizovan sa HE objektima van njenih granica, odnosi se za sada na etir HE rjeenja. Realizovani HE objekti:Trebinje-1u sistemu Trebinjica (R.Srpska) iDubrovnik(R.Hrvatska). Prema raspoloivoj dokumentaciji 6 i 9 koja na nivou studija razmatra pitanja razgranienja HEpotencijala izmeu CG i R.Srpske, rezultati analize se razlikuju. Prema dokumentaciji 6 proizvodnja energije u HE Trebinje-1 je 471.22 GWh i HE Dubrovniku 1564 GWh u prosjenoj vlanoj godini. Ukupni realizovani HE -potencijal ove dvije HE je 2035GWh. Iskazana je procentuala pripadnost energije sa HE Trebinje-1 Crnoj Gori u iznosu od 17.69 % (83.35GWh) u I-fazi izgradnje. Sa druge strane, vodni potencijal koji se formira na slivnom podruju Crne Gore naznaen je u iznosu od 305x106m3 vode, ili 24% u odnosu na ukupnu zapreminu akumulacije Bilea od 1,28 x109 m3. U predmetnoj dokumentaciji nije analiziran udio Crne Gore u proizvodnju energije iz HE Dubrovnik. Prema dokumentaciji 9 iskazana je procentuala pripadnost energije sa HE Trebinje-1 Crnoj Gori u iznosu od 30 % (147GWh) i udio Crne Gore u proizvodnju energije iz HE Dubrovnik u iznosu od 123GWh, ili 7.6 % od prosjene godinje proizvodnju energije HE Dubrovnik.Procijenjeni udio energije Crnoj Gori sa HE Dubrovnik ocenjuje se da je podcijenjen, jer je primijenjeni kriterijum jednostrano argumentovan. Sa druge strane, uee vodnog potencijala koji se formira na slivnom podruju Crne Gore na HE Dubrovnik nije analiziran, ve dobijen od strane naruioca studije u iznosu od 273.25 x106m3 vode, ili 21.3% u odnosu na ukupnu zapreminu akumulacije Bilea od 1,28 x109 m3. Polazei od injenice, da za razgranienje potencijala izmeu R. Crne Gore, R.Srpske i R.Hrvatske do sada ne postoji predhodno odreeni sporazum o kriterijima raspodjele hidroenergetskog potencijala, to se ovom prilikom polazi od razmatranja okvirnih procjena o udjelu HE potencijala koji se formira na teritoriji Crne Gore na proizvodnju energije u ta dva HE-objekta van njenih granica. U tom smislu, usvajen je za kriterijum, veliina zapreminskog udjela ukupnog vodnog potencijala sa teritorije Crne Gore na ukupnu godinju proizvodnju u predmetnim HE-objektima u iznosu od 305x106m3 vode, ili 24%. Primijenili se taj procentualni iznos na prosjenu godinju proizvodnju razmatranih HE-objekata, slijedi: HE Trebinje1 : 24% (471.22 GWh) = 113 GWh HE Dubrovniku : 24% (1564 GWh) = 375.4 GWh UKUPNO : 488.4 GWh

958

5393

17

(bez planiranih HE sa prevoenjem voda iz gornjih horizonatau r.Srpskoj: Nevisinje, Dabar,Trebinje-2 i bez HE aplina u R.Hrvatska). Planirani HE objekti : HES Buk Bijela. System koji se sastoji iz dva HE objekta :Buk Bijela+ Srbinje na rijeci Drini u R.Srpskoj. Instalisana snaga P= 450MW+55.5MW=505.5MW i prosjene godinje proizvodne oko Wh, kota normalnog uspora HE Buk Bijela 500 mnm i HE Sribinja 404mnm, korisna zapremina akumulacija 328x106m3 , odnosno 4.6 x106m3. Crna Gora je tokom 2005. godine, zbog apsolutnog respektovanja ekolokih uslova kanjona rijeke Tare, donijela odluku kojom obustavlja dalje aktivnosti iz postojeeg sporazuma. Po tom sporazumu pripadijui dio HE potencijala iznosio je oko oko 450 GWh. U meuvremenu, Vlada Republike Srpske donijela je odluku 28 aprila 2005 godine o nastavljanju izgradnje ovog objekta sa kotom uspora koji isklinjava u granicama teritorije R.Srpske. Na taj nain, ne moe se vie raunati na realizaciju ranije planirano iznosa tehniko iskoristivog hidroenergetski potencijala u profilu HE Buk Bijela. HE Brodarevo (nisko) na rijeci Limu u R. Srbiji. Uspor akumulacije prolongira na teritoriji Crne Gore. instalisana snaga P= 48.3 MW, E=200.4 GWh , kota normalnog uspora 540 mnm i korisna zapremina akumulacije 7.7x106m3. Kod te hidroelektrane jo ne postoji sporazum o podjeli HE potencijala. Do izrade sporazuma o raspodjeli HE potencijala, isti je ukljuen u punom iznosu u korist Srbije. HE Viko na rijeci ehotini u BiH. Uspor akumulacije prolongira na teritoriji Crne Gore. instalisana snaga P= 33.32 MW, E=130 GWh , kota normalnog uspora 574 mnm i korisna zapremina akumulacije 10.5x106m3. Kod te hidroelektrane podjela HE potencijala BiH:CG=70%:30%.( 91GWh:39 GWh) HE Milovci na rijeci ehotini. instalisana snaga P= 50 MW, E=145.8 GWh , kota uspora 650 mnm i korisna zapremina akumulacije 386x106m3. Kod te hidroelektrane jo ne postoji sporazum o podjeli HE potencijala. Do izrade sporazuma o raspodjeli HE potencijala, isti je ukljuen u punom iznosu u korist Crne Gore(poglavlje A2.1.1.2. slike. 3i 4,). Na osnovu predhodne analize, ukupno procijenjeni Eti koji se realizuje sa HE-objektima van teritorije Crne Gore je : HE Trebinje-1+HE Dubrovnik+HE Viko= 113+375.4 +39+= 527.4 GWh Na osnovu vrijednosti Eti u (slika.8) i vrijednosti Eti koji se realizuje sa HE objektima van teritorije Crne Gore u iznosu od 527.4 GWh sraunat je ukupni Eti glavnih vodotoka i pritoka koji se moe realizovati sa hidroenergetskim objektima unutar i jednim dijelom van granica RCG (slika.9).
7000 6000 Eti.god.(GWh) 5752 5920 5000 4769 5325 4000 3000

u prirodnom pravcu toka

prevoenje voda Tare u Morau (Q=22m3/s)

4267

3284

3840

958

958

958

527

527

527

958

2000 1000 0

4435

VARIJANTA-1 3284 958 527 4769

VARIJANTA-2 3840 958 527 5325

VARIJANTA-1 4267 958 527 5752

VARIJANTA-2 4435 958 527 5920

Eti (GWh)-GLAVNI VODOTOCI Eti(GWh)-PRITOKE Eti (Gwh)- HE Grancarevo+HE Dubrovnik+HE Vikoc) UKUPNO Eti(GWh)

Slika 9. Ukupan Eti glavnih vodotoka i pritoka koji se moe realizovati sa HE objektima unutar i dijelom van granica teritorije Crne Gore

527

18

1.1.2-1.7. Mogua ogranienja kod obezbeenja uslova za korienje preostalog hidroenergetskog potencijala
Postojea voda, vodni resurs i postajanje uslova za korienje (osnovni postulati )

U svim daljim aktivnostima, vezanim za realno definisanje tehniko iskoristivog hidroenergetskog potencijala, potrebno je polaziti od osnovnog postulata (prof.B.orevi): da je vodni potencijal ili postojea voda kao fizika kategorija, determinisana matrinom trojkom od tri atributa : lokacijom (L), koliinom (Q) i kvalitetom (K). Sa druge strane, vodni resurs (Vr) je socijalna, ekonomska i ekoloka kategorija, jer pored pomenuta tri atributa posjeduje i etvrti, izuzetno vaan: postojanje uslova za korienje vode (Uk). Zato se, pri definisanju vodnog resursa, matrina struktura "postojee vode" obavezno mora proiriti sa atributom (Uk). Tada se zadatak planiranja vodoprivrednih sistema svodi na Uk U VS Vz , koja oznaava da prisutna voda (postojea voda) Vp, preko logistiku strukturu V p : uslova za korienje (Uk), omoguava razvoj vodoprivrednog sistema (VS), posredstvom koga se, primjenom odgovarajueg upravljanja (U), transformie u matrinu strukturu potrebne - zahtjevane vode (Vz) 8 . Uslovi za korienje (Uk) su viedimenzionalna vektorska veliina, jer se sastoje iz vie komponenata, od kojih zavisi ostvarljivost rjeenja korienja voda. Na primjer, za sluaj hidroenergetskog korienja voda osnovne komponente Uk su: geotehnike, hidrograevinske, ekonomske, ekoloke, komponenta interakcije sa socijalnim i urbanim okruenjem, kulturno-istorijske, meudravne, meunarodne i druge. Pojedini parametri Uk mogu se definisati odgovarajuim kvantitativnim ili kvalitativnim ocjenama, koje iskazuju ostvarljivost, neostvarljivost ili ostvarljivost samo pod odreenim uslovima i ogranienjima korienja voda na nekom podruju. Svaki od tih parametara moe biti ograniavajui faktor. Ukoliko samo jedan od navedenih parametara dobije ocjenu koja iskazuje neostvarljivost projekta korienja voda, itav projekat korienja voda postaje neostvarljiv, jer se ne moe realizovati odgovarajui vodoprivredni sistem (VS), neophodan da bi se moglo uraditi preslikavanje matrice "postojea voda" u matricvu "zahtjevana voda". U tom sluaju se voda koja postoji na tom podruju ne moe smatrati resursom. Dakle, veoma je bitna razlika izmeu "postojee vode" (raspoloivi potencijal) i vode koja se tretira kao "vodni resurs". Sa gledita procjene odrivog razvoja nekog podruja, te dvije razliite kategorije se esto mijeaju. Greka je uvijek na strani precjenjivanja raspoloivih koliina vode, ime se esto unosi potpuno neopravdan optimizam u strateka planiranja razvoja nekog podruja. Takoe, uslovi za korienje vode (Uk) mijenjaju se tokom vremena, pa je vodni resurs dinamika kategorija. Zato su vodni resursi u razliitim ekonomskim, socijalnim i istorijskim situacijama razliiti. Komponente vodnog resursa (Vr ) su nosioci odreenog totalnog potencijala (E). Zavisno od toga kako se voda koristi, u kojoj sferi vodoprivrede i za koje potrebe, totalni potencijal se moe transformisati u niz energetskih vidova (parcijalni potencijali), meu kojima je i hidroenergija. Naravno, u procesu transformacije totalnog vodnog potencijala u parcijalne potencijale, tei se da se postigne najvei energetski uinak, i da se dobiju oni vidovi potencijala koji su najpotrebniji sa stanovita ukupnog razvoja zemlje. Posebno akcentiranje i detaljnije tumaenje teorijskih postavka predhodno izloenih postulata, uinjeno je sa razlogom, jer se isti manifestuju u sluaju korienja jednog dijela tehniko iskoristivog hidroenergetskog potencijala vodotoka Crne Gore. Naime, izmeu ostalih vodotoka, posebno se eksponiraju problemi kod vodotoka rijeke Tare u vezi korienja dijela njenog hidroenergetskog potencijala planiranu izgradnju HES Buk Bijela. U sluaju da su sve druge komponente uslova za korienje zadovoljajue, ograniavajua za izgradnju planiranog HE-objekta je ekoloka komponenta kanjona rijeke Tare. Teina uticaja ekoloke komponente je u specifinosti prirodnih sadraja kanjona, primjera radi: kanjon Tare je pod zatitom UNESCO-a, rezervat biosfere 1977, sa nominacijom i upisom lokacije na Listu svetske batine 1980..i sl. Kako je ve istaknuto, zbog apsultnog respektovanja ekolokih zahtjeva, Crna Gora je za sada odustala od sporazuma koji se odnosio na korienje energetskog profila Buk Bijela na rijeci Drini sa kotom uspora 500m.n.m koji se prolongirao na dio kanjona rijeke Tare. Meutim, HE potencijal je energetska kategorija, te se u ovoj podstudiji predmetni energetski profili i dalje zadrava u razmatranju.

19

Stavovi i preporuke :

Na osnovu predhodnih razamtranja, prikazane su numerike vrijednosti preostalog tehniko iskoristivog hidroenergetskog potencijala (Eti). Pouzdanost procijenjenog Eti moe biti provjerena ili korigovana kroz poveanje stepena izrade budue tehnike dokumentacije HE-objekata i njene zasnovanosti na neposrednim i kvalitetnim mjerenjima Q-H parametara. Aanaliza je potvrdila ve poznatu injenicu o postojanju znaajnog preostalog tehnikog iskoristivog hidroenergetskog potencijala. Polazni i konani stav obraivaa bio je, da sa najboljim moguim pristupima izvri njegovu procjenu. To znai, da dobijeni rezultati u kvantitativnom i kvalititativnom pogledu budu na nivou prihvatljive pouzdanosti za izradu PP i drugih stratekih dokumenata energetskog i ukupnog privrednog razvoja. Odluke o apsolutnom respektovanja ograniavajuih komponenata uslova za korienje HE potencijala (meu njima i ekolokih) idu u prilog daljoj tendencije zadravanja Crne Gore na posljednjem mjestu u irem regionu u iskorienosti HE potrencijala od svega 17%. Ilustracije radi, jo prije dvije decenije Italija, Francuska i panija su iskoristile oko 85 % svog hidroenergetskog potencijala Posljednja odluka dravnih organa ispotovala je ekoloku komponentu i time zatitila prirodno stanje kanjona Tare. Sa druge strane, sve odluke bez viestranog kompromisa mogu imati nepovoljne implikacije za Crnu Goru u buduim dogovorima sa nizvodnim korisnicima toka rijeke Drine. To se posebno odnosi , na projekat prevoenja dijela voda rijeke Tare u Morau. Tako, da i u sluaju obezbeenja svih drugih komponenti uslova za korienja HE potencijala, meudravna nesaglasnost oko prevoenja voda potencirae se kao ograniavajua za realizaciju HE Kotanica, kljunog hidroenergetskog objekta za Crnu Goru. Prilikom donoenja odluka o korienju preostalog HE potencijala preporuuje se korienje meunarodne propisane procedure i metodologije koje se koriste u savremenoj praksi. To je jedna od mogunosti da se na prihvatljiviji nain rjeavaju kompleksne oprenosti koje egzistiraju pri realizaciji korienja HE potencijala. Ipak, i uz potovanje meunarodnih procedura ne znai dae u svim sluajevima doi do pomirenje oprenih stavova razliitih subjekata. Jer, mora se imati u vidu injenica, da se zbog energije i vode i pored postojanje svih meunarodnih propisa i procedura, u tom istom savremenom svijetu vode ratovi. Da se prilikom donoenja odluka o korienju preostalog HE potencijala postupa sa naunom i strunom argumentacijom. Pri tome je obezbeenje ravnopravnosti i kompromisa izmeu interesnih subjekata bitan preudslov za usaglaavanje oprenih interesa. Da Crna Gora intezivira aktivnosti na izradi sporazuma za razgranienje svih spornih HE potencijala i time stvori uslove za potraivane pripadujueg dijela energije. U prvoj fazi, prioritet dati na izradi studije za preciznije definisanje ukupne zapremine vode koja otie sa slivnog podruja Crne Gore u akumulaciju HE Trebinje-1 u R.Srpskoj. Svaka ogranienja korienja HE potencijala koja proizilaze zbog meunarodnih zahtjeva, htenja ili meunarodnih interesa daju za pravo Crnoj Gori, da predhodno od meunarodne zajednice zahtijeva nadoknadu izgubljene energije i to prije svega, kroz investiranje izgradnje odgovarajueg HE objekta ija realizacija nije sporna. U suprotnom, raspoloivi vodni potencijal e i dalje egzistirati samo kao fizika kategorija, umjesto da bude vodni resurs. Preporuuje se inteziviranje aktivnosti na izradu namjenske dokumentacije uz podrku sistematskih hidrolokih mjerenja za realnije definisanje i verifikaciju Q-H parametara. Namjensku dokumentaciju uraditi u prvoj fazi za prprioritetna HE rjeenja na izuavanim pritokama na nivou studija i za HE rjeenja na pritokama rijeke Lima po Vodoprivrednoj osnovi. Na osnovu namjenske dokumentacije mogue je provjeriti sadanje procjene, odnosno, preciznije definisati vrijednosti tehnikog iskoristivog hidroenergetskog potencijala pritoka. Uz predhodne postupke i uz primjenu savremenih metoda, mogue je izvriti vrednovanje i izbor optimalni HE rjeenja na pritokama.

20

Predhodno izloene strune stavove i preporuke obraivaa, treba posmatrati samo kao njihov nain strunog tumaenja i vienja rezultata sprovedenih analiza i ekspertiza HE-potencijala. U podstudiji se posebno naglaava problematika oko obezbeenja uslova za korienja HE potencijala. Naravno, u vezi korienja prezentiranog materijala, odluivae planeri pri izradi PP, kao i drugi subjekti mjerodavni za donoenje stratekih dokumenata.

1.1.2-2. POSTOJEI KAPACITETI HIDROELEKTRANA

Danas Elektroprivreda Crne Gore raspolae sa kapacitetima za proizvodnju elektrine energije ukupne instalisane snage 868 MW, sa moguom prosenom viegodinjom proizvodnjom iz postojeih HE objekata u iznosu 1665 GWh (period 1976-2004 godina): HE"Peruica" 307 MW; 907GWh (za period 1977-2004) HE"Piva" 342 MW; 736 GWh ( za period 1976-2004) 7malihHE 9 MW; 20 MWh/god.

1.1.2-2.1. PROSTORNI RAZVOJ HE POSTROJENJA

A. Kratak opis postojeih velikih HE postrojenja sa prateim objektima HE PIVA Hidroelektrana "Piva" je locirana na rijeci Pivi, u uzanom, strmom kanjonu dubine do 1000 m, irine u nivou rijeke 25 m. Nagib kanjona na mjestu brane je izmeu 60 i 80. Geoloki sastav terena na pregradnom mjestu cine masivni krenjaci srednjeg trijasa. Postrojenje je akumulaciono pribransko i sastoji se od lune betonske brane i podzemne mainske zgrade, sa transformatorskim prostorijama, smjetenim u neposrednoj blizini lijevog boka brane. Podzemno je smjeteno i razvodno postrojenje 220kV. Odabrani profil na pregradnom mjestu po svojim topografskim, geolokim i geotehnikim karakteristikama nametnuo je kao najpovoljnije rjeenje: lunu betonsku branu sa dvojnom krivinom i promjenljivih debljina u vertikalnom i horizontalnom pravcu. Ovakav topografski i geotehniki profil uslovio je i nesimetrinu konstrukciju brane. Zbog niske vrijednosti modula deformacije u vrhu desnog boka brane projektovan je oporac, koji je preko sistema horizontalnih ipova oslonjen o dublje partije stijenskog masiva priblino istih geotehnikih karakteristika kao na odgovarajuim visinama lijevog boka. Du uzvodne ivice temelja brane je injekciona galerija, u poprenom presjeku stepenasta zbog velike strmine. Iz ove galerije izvrilo se konsolidaciono injektiranje, kao i dio zavjese u domenu brane. Po visini brane na svakih 40 m visine od kote 482,00 date su horizontalne galerije za reviziju i smjetaj instrumenata za osmatranje brane. Svi evakuacioni organi smjeteni su u samom tijelu brane. Na kruni brane priblino u sredini je preliv koji se sastoji iz 3 prelivna polja irine 13,0 m i visine 5,0 m. Kota praga je na 670 m.n.m. Ustave su segmentne sa automatskom regulacijom. Srednji ispusti (3 kom.) su sa ulazom na koti 592,00 i izlazom na koti 580,45, a temeljni (2 kom.) na koti 503,00. I srednji i temeljni ispusti su sa pancirnom oblogom i sa po dva tablasta zatvaraa. Slapite je projektovano neposredno ispod brane. Obloga slapita je od armiranog betona debljine 2,0 m i vezana za stijensku masu prednapregnutim ankerima. Za osmatranje brane ugraeno je oko 1200 mehanikih i elektrinih instrumenata (klatna, klinometri, deflektometri, geodetski reperi, zevomeri, ekstenzometri, deformetri, presometri, termometri). Dovodni sistem sastoji se od 3 posebna dovoda tunelskog tipa, koji se sastoje iz horizontalnog dijela ispred injekcione zavjese sa betonskom oblogom i kosog dijela iza zavjese sa pancirnom oblogom. Na ulaznoj graevini je na svakom ulazu ugraen brzi tablasti zatvara, a na kraju cjevovoda, ispred svake turbine, nalazi se predturbinski leptirasti zatvara. Sva tri ulazna lijevka zatiena su uzvodno nagnutim reetkama. Horizontalni dio cjevovoda je prenika 5 m i duina: LI=86,58 m, LII=86,58 m i LIII=l 12,82 m. Ulazni prenik elinih cijevi iznosi 5 m, izlazni 4,5 m, dok je prenik u kosom dijelu cjevovoda (duine LI= LII= LIII=138,646 m) 4,0 m. Odvodni sistem je zajedniki tunel potkoviastog presjeka B=H=10,70 m, duine L=l 12,82 m sa ahtnim vodostanom na svom poetku. Na kraju svakog sifona ugraen je pomoni zatvara. Ugraene su 3x "Francis" spiralne turbine sa vertikalnom osovinom.

21

HE "PERUICA" U pogonu je od 1960. godine. U okviru hidrosistema "Peruica" izgraene su sljedee brane i akumulacije: cilindrina brana "Slivlje" - vododrivost akumulacije nije mogla biti postignuta, nema praktinu funkciju. nasuta brana "Vrtac", visine 16 m, duine 2386 m, sa kotom normalnog uspora KNU 614 m n.m. i zapreminom od 72 miliona m3 - vododrivost akumulacije nije mogla biti postignuta, ima funkciju retenzije nasuta brana "Krupac", visine oko 20 m i duine 1480 m, sa KNU 620 m n.m. i zapreminom od 38 miliona m3, nasuta brana "Slano", visine 21 m i duine oko 1630 m, sa KNU 621 m n.m. i zapreminom od 107 miliona m3. Dovodni organi - sistem kanala ukupne duine oko 40 km, tunel duine 3300 m, prenika 4,8 m, na koji se nastavljaju tri cjevovoda duine od 1851 m do 1931 m; prenika od 1,8 m do 2,5 m. Elektrana ima 7 agregata, ukupni instalisani proticaj je 80 m3/s, a instalisana snaga 307 MW. Predviena je ugradnja osmog agregata snage 58,5 MW. B. Male hidroelektrane (mHE) na pritokama glavnih vodotoka Male hidroelektrane su u svijetu vrlo atraktivni i interesantni objekti. Od ukupno instalisanih snaga hidroelektrana u svijetu, oko 7 % snage instalisano je u malim hidroelektranama. U vajcarskoj je instalisano oko 7000 mHE, u Austriji oko 6000 mHE, a u Republici Sloveniji krajem 1994. godine postojalo je 405 izgraenih malih hidroelektrana. U Crnoj Gori do sada je izgraeno sedam malih elektrana: HE Glava Zete, Slap Zete, Rijeka Muovia, avnik, Lijeva Rijeka, Podgor i Rijeka Crnojevia. Ukupna snaga svih malih elektrana je 9,025 MW sa ukupnom prosjenom godinjom proizvodnjom 21 GWh. proizvodnju elektrine energije svih elektrana. B.1.Kratak opis postojeih mHE HE GLAVA ZETE HE Glava Zete je putena u pogon 1953. godine kada je elektroenergetski sistem u Crnoj Gori bio slabo razvijen. U poetku, ona je snabdijevala elektrinom energijom samo srednji dio Crne Gore. Od putanja u rad pa sve do danas, ova hidroelektrana je u neprekidnom pogonu, sa redvienim radnim vremenom od 24 h. HE Glava Zete je protona, derivacionog tipa.Poto je rijeka Zeta ponornica, brana sa vodozahvatom ove hidroelektrane je izgraena na drugom prirodnom izvoru Zete. Brana je visine 5 m, sa poslunim mostom. Od ulazne graevine do zatvorenog cjevovoda dovodi se voda pomou tunela izraenog u vidu praga preko korita Peruice. Neposredno na prelaz preko Peruice nastavlja se tunel koji putem slobodnog pada dovodi vodu do vodostana. Od vodostana voda se do elektrane dovodi ahtom pod pritiskom, koji se neposredno pred turbinskim prostorom rava u dva jednaka cjevovoda spiralnog oblika. Mainska zgrada HE Glava Zete se nalazi ispod zemlje. Glavna mainska, elektro, hidromehanika, visokonaponska i druga pomona oprema smjetena je u turbinskom, generatorskom i visokonaponskom postrojenju ove zgrade. HE SLAP ZETE Projektovanje i izgradnja ove hidroelektrane zapoeta je jo prije drugog svjetskog rata, a namjena joj je bila da energijom napaja elektrine pumpe pomou kojih bi voda iz rijeke Zete natapala Bjelopavliku ravnicu. Njen zavretak i putanje u pogon 1952. god. posluio je dijelom i za te namjene, ali u osnovi iskoriena je za napajanje pripadajueg konzuma elektrinom energijom. Mala hidroelektrana Slap Zete je protona, pribranskog tipa. Brana ima est betonskih preliva i etiri tablasta ispusta za evakuaciju velikih voda. Od vodozahvata o turbina voda se dovodi dovodnim kanalom duine 40 m. Dovodni kanal ujedno predstavlja talonicu koja ima boni ispust za odvoenje nanosa.

22

HE RIJEKA MUOVIA HE Rijeka Muovia je putena u rad 1950. god. i neprekidno se nalazi u eksploataciji. Na rijeci Levaji izgraen je tirolski vodozahvat sa potrebnim elementima. Od vodozahvata voda se dovodnim kanalom dugim 1780 m dovodi u vodostan, a odatle cjevovodom pod pritiskom do turbina. HE AVNIK HE avnik je izgraena prije drugog svjetskog rata, a rekonstrukcija njene elektromainske opreme izvrena je 1987. godine, kada je nakon dugogodinje pauze i ula u pogon. U blizini hidroelektrane je igraen vodozahvat koga ine betonski zid sa prelivom i vodozahvatom za kanal. Kanal pravougaonog presjeka, pokriven betonskim ploama dovodi vodu iz vodozahvata u vodostan. Od vodostana voda se cjevovodom pod pritiskom dovodi do hidroelektrane, koji se u mainskoj hali rava i dovodi vodu do turbina. Karakteristika hidroelektrane je u tome to radi bez posade, paralelno sa distributivnom mreom. Meutim, s obzirom da je rije o podruju gdje je dolazilo do viednevnih prekida u snabdijevanju elektrinom energijom, ova elektrana je radila i ostrvski uz prisustvo rukovodioca elektrane. HE RIJEKA CRNOJEVIA Kod ove hidroelektrane izvrena je kompletna rekonstrukcija elektromainske opreme 1980. godine. Vodozahvatna graevina je uvidu betonskog praga visine 4 m i duine 12 m. Voda se od vodozahvata otvorenim kanalom(1.5x1.00m) dovodi do vodostana, a odatle metalnim cjevovodom pod pritiskom do turbine (D700mm). HE Rijeka Crnojevia je predviena sa mogunou paralelnog i ostrvskog rada. HE PODGOR HE Podgor je izgraena 1939. godine, a kompletna rekonstrukcija elektromainske opreme izvrena je 1979. godine. Objekat vodozahvata se sastoji od betonske pregrade visine 4 m, bonog potpornog zida sa vodozahvatom i slapita izgraenog od kamenih blokova. Voda se iz zahvata dovodi zatvorenim kanalom pravougaonog poprenog presjeka do vodostana. Od vodostana do hidroelektane se voda doprema metalnim cjevovodom pod pritiskom duine 150 m. 1.1.1.1.1.1 HE LIJEVA RIJEKA Ova hidroelektrana je putena u probni rad 1987. godine. U neposrednoj blizini elektrane izgraen je tirolski zahvat sa potrebnom opremom. Od vodozahvata se voda cjevovodom pod pritiskom dovodi do turbina. Ova hidroelektrana je vezana na 10 kV tni dalekovod preko enenrgetskog transformatora nominalne snage 0,1 MVA i prenosnog odnosa 0,4/10 kV. Osnovne karakteristike opreme postojeih mHE date su u tabeli 2. Tabela 2: Osnovne karakteristike postojeih malih hidroelektrana Nominalni Zete Slap Rijeka avnik Lijeva Rijeka Podgor parametri/HE Glava Zete Muovia Rijeka Crnojevia Snaga (MV) 6.4 2.4 1.95 0.2 0.11 0.465 0.65
Korisni pad (m)

21,5

160

26

40,8

54

22,7

B.2. Zavrna razmatranja o postojeim mHE na pritokam aglavnih voidotoka Kako su postojee male hidroelektrane ve due vremena u pogonu (neke i preko 50 godina), sve izraeniji problemi u njihovom radu sa tendencijom rasta, i starost opreme, ukazuju da bez neophodnih zahvata na njima se ne moe raunati na visok nivo njihove pogonske spremnosti, raspoloivosti i sigurnosti u radu.

23

1.1.2-2.2. PROSTORNI RAZMJETAJ PLANIRANIH HE OBJEKATA I POSTROJENJA SA PODACIMA O NJIHOVIM KAPACITETIMA

HE objekti sa prateim objektima na glavnim vodotocima i pritokama

Prostorni razvoj HE objekata i postrojenja daje se na osnovu postojee dokumentacije u okviru Osnovnog projekta Drine, Vodoprivredne osnove Crne Gore (usvojene 2001.g.) i razvojnih programa i planova Elektroprivrede Crne Gore, koja upravlja ukupnim elektroenergetskim sistemom Crne Gore. U tom kontekstu sistematizovan je prikaz HE objekata sa osnovnim prostornim i energetskim pokazateljima. Planirani HE objekti prikazuju se preko dva varijantna razmatranja planiranih hidroenergetskih rjeenja za korienje preostalog tehniko iskoristivog potencijala. Varijanta-1 odnosi se na HE rjeenja sadrana u postojeoj tehniko-investicionoj dokumentaciji i u skoro svim programima razvoja i izgradnje elektroenergetskih objekata u Crnoj Gori. Varijanta-2 odnosi se na HE rjeenja sadrana u Vodoprivrednoj osnovi Crne Gore, koja je revidovana i usvojena 2001 godine. Hidroenergetska rjeenja u obe varijante koncipirina su na korienju hidroenergetskog potencijala u prirodnom pravcu toka i sa prevoenjem dijela vode rijeke Tare u rijeku Morau (Q=15.2 ili Q= 22m3/s). U Vodoprivrednoj osnovi analizirani su HE objekti uporedo za obe varijante, za svaki rjeni tok, to analizi daje poseban znaaj. Pored toga, prezentirani su osnovni okviri i uslovi za iznalaenje optimalnih hidroenergetskih rjeenja na glavnim vodotocima i njihovim pritokama. Dat je i opis moguih varijantnih rjeenja, a sve u smislu analize uslova za upravljanje reimom voda u okviru Integralnog vodoprivrednog sistema Republike Crne Gore. Iz tih razloga, obraivai SS-AE ENERGETIKA procijenli su, da se razmatrana HE rjeenja u Vodoprivrednoj osnovi (VOCG), i njihov prostorni raspored usvoji kao relevantan u izradi novog prostornog plana Republike (PPR). U sklopu podstudije Energetika dat je tabelarni prikaz energetskih i prostornih pokazatelji planiranih HE-objekata po obje varijante. Iz razloga ogranienog broja stranica od strane naruioca, ovdje se nee isti ponavljati.

1.1.2-2.2.3.Energetski i prostorni pokazatelji HE-objekata van prirodnog pravca tokaprevoenje dijela voda rijeke Tare u rijeku Morau
Ve nekoliko decenija konstatovana je visinska razlika od oko oko 700 m izmeu izvorinog dijela rijeke Tare i gornjeg dijela rijeke Morae. Sa predvienom izgradnjom brana na rijeci Tari i derivacije (duina tunela i cjevovoda oko 10 km) prema rijeci Morai, projektovana je HE/RHE "Kotanica".

Pregled HE rjeenja po razmatranim varijantama

VARIJANTA- 1: Tara : HE rjeenja sa akumulacijom i HE LJutica, a bez akumulacije HE Tepca, i akumulacijama i HE Visoki uti Kr, Bakovia Klisura i Trebaljevoi HE Opasanica.Moraa : sa akumulacijom Visoko Andrijevo i nizvodnim kaskadama Raslovii, Milunovii i Zlatica.Lim : HE rjeenja sa akumulacijom na glavnom toku: Andrijevica, Lukin Vir i Plavsko jezero.ehotina : HE rjeenja sa akumulacijom i HE Mekote, a bez akumulacije i HE Milovci.Piva : pored akumulacije i HE Komarnica, dvije manje derivacione HE Poenje i Bukovica-avnik VARIJANTA -2 : Tara : HE rjeenja sa akumulacijom i HE Tepca, Mojkovac, Niski uti Kr i Mateevo.Moraa: sa akumulacijom i HE Nisko Andrijevo, uzvodnom akumulacijom Dubravica i nizvodnim kaskadama Raslovii, Milunovii i Zlatica(kao u Varijanti 1). Lim: varijanta sa vienamenskim akumulacijama i HE na pritokama, a na glavnom toku samo kanalske protone HE.ehotina : : HE rjeenja sa velikom akumulacijom Milovci i derivacionom HE na rijeci Tari

24

(akumulacija Buk Bijela). Piva : akumulacija i HE Komarnica (kao u Varijanti 1) i HE avnik sa derivacijom u Bijelu, HE Timar sa derivacijom u Tuinju

U obje varijante ista su rjeenja za Ibar sa HE Ba i za Buk Bijelu ija je izgradnja planirana na rijeci Drini(vana granica teritorije Crne Gore). Obje varijante su uslovne, a mogue je i kombinovanje varijantnih rjeenja na pojedinim rijekama, onih koji su meusobno nezavisna.

1.1.2-2.2.4.Analiza efekata realizacije planiranih hidroenergetskih objekata na teritoriji Crne Gore prema postupku uproenog viekriterijumskog vrednovanja 1
Uvodna razmatranja Polazei od injenica da Crna Gora, u odnosu na povrinu teritorije, raspolae sa respektivnim tehniki raspoloivim hidroenergetskim potencijalom, stvaraju se predpostavke da se u duem vremenskom periodu zadovolje potrebe u elektroenergiji korienjem hidropotencijala vodotoka. Sa druge strane, realizacija hidroenergetskih objekata je u znaajnom kanjenju u odnosu na potrebe, jer ve sada Crna Gora ima osjetan deficit u elektrinoj energiji koji podmiruje uvozom (C.1.1.1). Pored toga, ako se ima u vidu da planiranje, projektovanje i izgradnja ovih sloenih i skupih sistema traje vie godina, nuno je da se ubrzaju aktivnosti na realizaciji prioritetnih objekata. Proizvodnja elektrine energije korienjem hidropotencijala vodotoka je "najistiji" oblik energije, to je posebno znaajno s obzirom na usvojenu strategiju razvoja Crne Gore kao Ekoloke drave. Najvaniji objekti za hidroenergetsko korienje vodotoka su akumulacije, bez ije izgradnje nije mogue koristiti hidropotencijal u znaajnoj mjeri. Izgradnja adekvatnih akumulacija koje mogu da izravnaju godinje neravnomjernosti proticaja zajedniki je interes i elektroprivrede i vodoprivrede u okviru Integralnog vodoprivrednog sistema Republike Crne Gore. Vremenska dimenzija postepenog porasta potreba za vodom vodoprivrednih korisnika u slivu Drine (Srbija i Bosna i Hercegovina) posebno je bitna za iznalaenje optimalnog rjeenja energetskog korienja voda rijeke Tare. Status planiranih HE- objekata u odnosu na postojeu zakonsku regulativu Vaea zakonska regulativa (Zakon o vodama, Zakon o ivotnoj sredini) nalae da pri definisanju reima korienja voda prednost imaju vodoprivredni i ekoloki zahtjevi koji proistiu iz injenice da bez vode nije mogu opstanak ivog svijeta, ukljuujui i ovjeka. Ukoliko je rije o vodotocima koji protiu kroz vie drava mora se voditi rauna i o interesima nizvodnih drava prema odredbama meunarodnog prava u oblasti voda. Specifinost rijeke Tare, koja raspolae najveim neiskorienim hidropotencijalom u Crnoj Gori, jeste u tome, to je znaajna duina njenog toka (od ua Bistrice do ua Suice u duini od oko 59 km), obuhvaena nacionalnim parkom "Durmitor" koji je uveden u spisak svjetske prirodne batine UNESCO-a, a takoe je cio basen rijeke Tare ukljuen u rezervate biosfere UNESCO programa (Seviljska dekleracija) "ovjek i biosfera" (MAB). Zakon o vodama i Zakon o izgradnji i finansiranju investicionih objekata Republike Crne Gore predviaju obavezu pribavljanja, od nadlenog dravnog organa, vodoprivrednih uslova i saglasnosti u postupku izrade tehnike dokumentacije za graenje objekata. Zakon o ivotnoj sredini Republike Crne Gore predvia obavezu procjene uticaja na ivotnu sredinu planiranih zahvata (objekata) na koju saglasnost daje nadleno Ministarstvo. Prema odredbama Zakona o nacionalnim parkovima Crne Gore na teritoriji nacionalnih parkova nije dozvoljeno graenje novih objekata osim po posebnim odlukama Crne Gore.

Viekriterijumsko vrednovanje i rangiranje hidroenergetskih objekata

U vodoprivrednoj osnovi Crne Gore izvrena je preliminarna analiza povoljnosti i efekata realizacije dvije osnovne grupe varijantnih rjeenja: Varijante 1. i Varijante 2. (pri emu su mogue i njihove kombinacije). U okviru dvije grupe varijanti neki objekti su isti - invarijante. S obzirom na sloenost i multidisciplinarnost uslova za njihovu realizaciju, primenjen je postupak uproenog viekriterijumskog vrednovanja i rangiranja. Pri tome treba naglasiti da su Varijanta 1 i Varijanta 2 uslovno razmatrane mogunosti za realizaciju objekata za energetsko korienje vodnog potencijala

25

rijeka, kao i ukupno unapreenje reima voda u skladu sa Zakonom o vodama. Razmatrane varijante ne iskljuuju jedna drugu; naprotiv, one omoguavaju kombinaciju rjeenja objekata u cilju iznalaenja optimalnog rjeenja za energetsko korienje voda u okviru Integralnog vodoprivrednog sistema Crne Gore. Analize su sprovedene za etiri grupe osnovnih kriterijuma sa ukupno 20 parametara: tehniki : - korisna zapremina akumulacije - odnos korisne zapremine akumulacije i prosjenog godinjeg proticaja na profilu brane; - instalisana snaga elektrane - prosjena godinja proizvodnja elektrine energije - kvalitet energije (vrna energija) preko energetskog potencijala korisne zapremine akumulacije i garantovane snage Ekonomski : - investiciona vrednost objekata - specifine investicije - cijena energije Ekoloki koji se svode na minimiziranje teta koje neminovno nastaju graenjem objekata (potapanja i drugo) i potrebu maksimalnog unapreenja ivotne sredine na prostorima koji gravitiraju planiranim objektima : - status voda - zatieni areali, - zatieni korisnici - izvori zagaivanja - reimi ekstremnih voda, itd. Socioloki koji se svode na sagledavanje nunih promjena uslova ivljenja usled realizacije planiranih objekata i definisanja novog reima ivljenja sa ciljem ukupnog poboljanja uslova i ostanak stanovnitva na tim prostorima: - vodosnabdijevanje naselja - sanitacija naselja - navodnjavanje zemljita - ostala korienja - odbrana dobara - potapanje prostora - iseljavanje ljudi sa potopljenih prostora Viekriterijumskim vrednovanjem izvreno je rangiranje varijantnih rjeenja po razmatranim vodotocima: 1) Na rijekama Lim i Ibar nijedna akumulacija nije zadovoljila sve kriterijume da bi bila predloena za gradnju samo sa stanovita hidroenergetskog korienja, kako one iz Varijante 1, tako i one iz Varijante 2, pa ansu za njihovu realizaciju treba traiti u vienamjenskom korienju. Veina objekata ve po ekonomskim parametrima ne zadovoljava vaee kriterijume, a one hidroelektrane, koje bi po ekonomskim kriterijumima eventualno mogle da dou u obzir, ne zadovoljavaju, prije svih, socioloke kriterijume (veliko potapanje ziratnog zemljita koje bi trebalo da predstavlja osnov zadravanja lokalnog stanovnitva na tim prostorima, to predstavlja vitalni interes Republike Crne Gore, potapanje znaajnog broja domainstava, sa slinim posljedicama, a takoe i magistralnih saobraajnica, i drugo). 2) Na rijeci ehotini viekriterijumsko vrednovanje pokazalo je povoljnost varijante 2, tj. izgradnje HE "Milovci" u odnosu na rjeenje iz Varijante 1 koje predvia izgradnju HE "Mekote", jer pored povoljnih ekonomskih parametara izgradnje same akumulacije i derivacione HE, vode bi se energetski koristile i na nizvodnim stepenicama "Buk Bijela" i "Srbinje". Poto je u 2005 godini Crna Gora donijela odluka da odustaje od daljih aktivnosti u vezi planirane izgradnje Buk Bijela, planirani koncept HE Milovci u odnosu na HE "Buk Bijelu" i "Srbinje". zahtijevae korekciju kroz izradu namjenske dokumentacije na viem nivou. Za sada je izvjesno, da e realizacija HE Milovci biti u diriktnoj zavisnosti od obezbeenja meudravne saglasnosti oko korienja HE potencijala rijeke ehotine. Olakavajua okolnost je, da nizvodno od akumulacije Milovci nema znaajnijih naselja, niti posebnih zatienih areala, uz adekvatno

26

rjeenje isputanja garantovanih proticaja za potrebe ekolokih zajednica u nizvodnom toku, ekoloki kriterijumi bili bi zadovoljeni. to se tie sociolokih kriterijuma, ova hidroelektana bila bi izuzetno povoljna sa stanovita obezbjeenja ostanka stanovnitva na ovim prostorima stvaranjem povoljnih uslova za privredni razvoj. HE "Gradac" koja je razmatrana u obje varijante ne zadovoljava postojee ekonomske kriterijume. 3) Na rijeci Pivi u obje varijante figurie HE "Komarnica" ("Lonci") koja je povoljna za realizaciju, jer nema eliminiuih faktora (kako ekolokih, tako i sociolokih), a posjedjuje odreene povoljnosti, kako ekonomske (uzimajui u obzir i ukupan doprinos sistemu hidroelektrana na Pivi i Drini), tako i vodoprivredne. Ostali razmatrani objekti uzvodno od HE "Komarnica", kako oni iz Varijante 1, tako i oni iz Varijante 2, nijesu ekonomski povoljni prema sadanjim kriterijumima. 4) Sistem hidroelektrana na Morai ("Andrijevo", "Raslovii", "Milunovii", "Zlatica") na prirodnom pravcu bez prevoenja voda rijeke Tare ima znaajne sopstvene hidroenergetske potencijale, koji bi mogli biti znaajni za Crnu Goru. Meutim, jedinina cijena energije iz hidroelektrana na Morai (sopstvene vode) znaajno je via od sada vaeih trinih cijena. 5) Prevoenjem dijela voda rijeke Tare u Morau, pored sopstvene proizvodnje RHE "Kotanica" koja koristi pad od oko 700 m, znaajno bi se poboljala energetsko-ekonomska vrednost elektrana na Morai. 6) Korienje rijeke Morae razmatrano je u dvije varijante. Varijanta 1, za iju se realizaciju ve due vremena obavljaju brojne aktivnosti, povoljnija je sa energetsko-ekonomskog stanovita. Varijanta 2, koja predstavlja modifikaciju rjeenja iz Varijante 1 na uzvodnom dijelu Morae, povoljnija je sa gledita uklapanja u okruenje, a posebno sa stanovita manjeg uticaja na Manastir Moraa, kao i uslova za reverzibilni rad RHE Kotanica. 7) Korienje hidroenergetskog potencijala rijeke Tare uzvodno od Kolaina u pravcu toka na sopstvenom padu ne zadovoljava sadanje ekonomske kriterijume; meutim, kada se uzmu u obzir i efekti na nizvodnim elektranama, ekonomski pokazatelji se znaajno poboljavaju. Takoe, ukoliko bi se ove vode koristile i kroz RHE "Kotanica" u pravcu Morae, energetski i ekonomski efekti bili bi zadovoljavajui. 8) Rjeenje po Varijanti 2 sa niom akumulacijom "uti Kr" i uzvodnom eonom akumulacijom "Mateevo" je povoljnije sa stanovita uticaja na grad Kolain, ali zahtijeva neto vee investicije. 9) Akumulacija "Mojkovac" po Varijanti 2 je povoljnija od akumulacija "Bakovia Klisura" i "Trebaljevo" po Varijanti 1 zbog manjeg uticaja na grad Kolain i veih vodoprivrednih i energetskih efekata. 10) Ukoliko se prevode vode rijeke Tare u Morau, nizvodno od akumulacije "uti Kr" mora se isputati garantovani proticaj koji e obezbijediti povoljne uslove za ouvanje ekosistema rijeke Tare i priobalja, ukljuujui i prijem upotrebljenih (preienih) voda gradova Kolain i Mojkovac. 11) Na toku Tare nizvodno od Mojkovca mogua su hidroenergetska rjeenja sa akumulacijom "Tepca" (Varijanta 2), odnosno "LJutica" (Varijanta 1). Akumulacija "Tepca" ima znatno vee energetske i vodoprivredne efekte od akumulacije "LJutica," ali potapa za oko 20 km rijenog toka na teritoriji Nacionalnog parka "Durmitor" vie od akumulacije "LJutica". Meutim, i akumulacija "LJutica" potapala bi oko 21 km rijenog toka kroz Nacionalni park od ega 3 km u zoni sa reimom stroge zatite, a i ona ima znatne ekoloke nepovoljnosti, jer je kota akumulacije u zoni Crnih poda via, a takoe i u zoni manastira Dobrilovina. 12) Hidroelektrana sa akumulacijom "Tepca" je najpovoljniji potencijalni energetski objekat u Crnoj Gori, sa proizvodnjom na sopstvenom padu od oko 900 GWh godinje i energetskom vrijednou akumulacije samo na sopstvenom padu od 415 GWh godinje. Kvalitet i ekonominost energije su vrlo povoljni, a takoe su veoma povoljni energetski i vodoprivredni efekti na nizvodne korisnike.

27

13) Konano rjeenje za energetsko korienje rijeke Tare prvenstveno e zavisiti od ekolokih zahtjeva koji proistiu iz statusa ovog vodotoka. Pri tome treba posebnu panju posvetiti odnosima sa UNESCO-m i drugim relevantnim meunarodnim organizacijama, polazei od injenice da je za Crnu Goru korienje hidropotencijala voda rijeke Tare od posebnog interesa, pri emu se mora voditi rauna da negativni efekti na ivotnu sredinu budu to manji, a doprinos ovih radova i objekata na ukupan kvalitet ivotne sredine i ivot ljudi na tim prostorima bude to vei. 14) Prilikom donoenja odluka o korienju preostalog HE rijeke Tare preporuuje se korienje meunarodne propisane procedure i metodologije koje se koriste u savremenoj praksi. To je jedna od mogunosti da se na prihvatljiviji nain rjeavaju kompleksne oprenosti koji se kod realizaciji korienja HE potencijala rijeke Tare posebno eksponiraju. . Ipak, i uz potovanje meunarodnih procedura ne znai dae u svim sluajevima doi do pomirenje oprenih stavova razliitih subjekata. Jer, mora se imati u vidu injenica, da se zbog energije i vodnih resursa i pored postojanje svih meunarodnih propisa i procedura, u tom istom savremenom svijetu vode ratovi. Stavovi i preporuke :

Sa aspekta interesa Republike Crne Gore, najvei znaaj ima sistem "Tara-Moraa,"sa HE Kotanica kljunim hidroenergetskim objektom za Crnu Goru, koji moe obezbijediti oko 2500 GWh godinje kvalitetne elektroenergije. Poto prevoenje dijela voda rijeke Tare u Morau ima odreene nepovoljne uticaje na nizvodne korisnike (Srbija, Bosna i Hercegovina), bie potrebno da se prethodno usaglase interesi svih korisnika, prema osnovnom principu meunarodnog vodnog prava o pravinom i racionalnom korienju voda. Mogua ogranienja kod obezbeenja uslova za korienje preostalog hidroenergetskog potencijala rijeke Tare kao i stavove i preporuke obraivaa u vezi njihovog rjeavanja sadrana su poglavlju A2.1.1.7. Ukljuenjem vodoprivrednih korisnika u podjelu trokova graenja zajednikih objekata poboljavaju se ekonomski pokazatelji energetskog korienja vodnog potencijala. U okviru izrade Vodoprivredne osnove takvo razgranienje nije izvreno (jer prevazilazi mogunosti i potrebe tog dokumenta).Ne mogu se sagledati vodoprivredni efekti izvan granica Crne Gore na potrebnom nivou pouzdanosti, jer potrebe vodoprivrede za izgradnjom ovih objekata su znaajno vremenski pomjerene u odnosu na potrebe elektroprivrede. Meutim, predhodna konstatacija, nema praktinog uticaja na globalna opredjeljenja. Izuzimajai HE rjeenja u sistemu Tara Moraa, koja su razraena na viim nivoima tehniike i investicione dokumentacije, za ostala to nije sluaj. To znai, da u sadanjem vremenu ne postoje uslovi za ravnopravan tretman i vrednovanja razmatranih HE rjeenja po detaljnijim metodama. Sa tog aspekta, i injenice, da se za izradu PP trae globalni pokazatelji za prostorno planiranje, to se opisni iskazi rezultata uproene viekrterijumske analize efekata realizacije HE rjeenja preuzetih iz vodoprivredne osnove smatraju dovoljnim. U narednim aktivnostima, za HE rjeenja van sistema TaraMoraa, konaan izbor optimalnih rjeenja, objekata i sistema kao cjeline treba izvriti kroz predhodnu izradu namjenske dokumentacije na bazi ciljanih istraivanja i potujui pristup integralnog upravljanja vodama. U tim aktivnostim treba angaovati spejalizovane institucije, koje e uz primjenu savremennih i na meunarodnom planu prihvaenih strunih metoda vrednovati HE rjeenja. Izvjesno je, da e rezultati tih vrednovanja potvrditi znaaj i ulogu velikih akumulacija za racionalno energetsko i vienamjensko korienje voda.

Praktian znaaj analiza varijantnih rjeenja izvrenih u okviru Vodoprivredne osnove i preuzetih u ovoj podstudiji, pored navedenog je , to je smanjen ukupan broj moguih varijantnih rjeenja i to su definisani globalni vodoprivredni uslovi, koji e biti polazni elementi u izradi namjenskih dokumentacija.

28

Prema planiranoj izgradnji hidroenergetskih objekata u pojedinim rjenim slivovima do 2021. godine, uvaavajui dananje ekonomske kriterijume, mogue je obezbijediti dodatnih oko 3500 GWh/god. elektrine energije. Prema razmatranoj dokumentaciji, ukupan tehniki iskoristivi i uslovno ekonomski iskoristiv preostali hidropotencijal za glavne vodotoke sa pritokama (Tabela: C.1.2.1) u potpunosti zadovoljava deficitarnu energiju i projektovane potrebe za energijom do 2021, ako i samo ako se budu obezbijedili uslovi za za njegovo korienje. Prilikom donoenja odluka o korienju preostalog HE rijeke Tare preporuuje se korienje meunarodne propisane procedure i metodologije koje se koriste u savremenoj praksi. To je jedna od mogunosti da se na prihvatljiviji nain rjeavaju kompleksne oprenosti, koji se kod realizaciji korienja HE potencijala rijeke Tare posebno eksponiraju.

1.1.2-2.2.5.Planirane male hidroelektrane (mHE) na pritokama

glavnih vodotoka

Veliki broj potoka i malih vodotoka u brdskoplaninskim podrujima Crne Gore dobra su osnova za izgradnju mHE. Rije je objektima instalisane snage do 10 i prko 10 MW. Znaaj izgradnje mHE ne ogleda se samo u iskorienju voda malih vodenih potencijala, s ciljem snabdijevanja udaljenih i nepristupanih oblasti elektrinom energijom, ve se od izgradnje jedne akumulacije moe oekivati vie efekata: navodnjavanje poljoprivrednog zemljita i snabdijevanje naselja ili industrije vodom, zadravanje poplavnog talasa, proizvodnja elektrine energije, proizvodnja i uzgoj ribe, itd. Izgradnjom mHE intezivno se razvija mala privreda-ostvaruju se proizvodni kapaciteti u selima i naseljima gdje ima uslova a nema elektrine energije, ili je nema dovoljno itd. Male hidroelektrane sa prateim objektima obraene na nivou studija (u daljem tekstu: mHE i/ili puni naziv) Hidroenergetski potencijal pritoka slivnog podruja glavnih vodotoka Crne Gore je izuavan na nivou studija za sve pritoke izuzev Tare i ehotine u razdoblju od 1980. god. do 1986. god. (68 HE, snage do 10 MW i iznad 10 MW), izuzev HE Otilovii koja se nalazi na glavnom toku rijeke ehotine. Tehniko iskoristivi potencijala HE Otilovii iznosi oko 12GWh i isti je ukljuen kroz HE potencijal glavnog toka rijeke ehotine (Idejni projekat i Investicioni program iz 1981. god.) i HE avnik-2 (Idejno rjeenje iz 1992. god.). Studijska rjeenja mHE na vodotocima slivnog podruja glavnih rijeka Crne Gore: Morae, Zete, Lima, Pive, i Ibra karakteriu se uglavnom malim protocima i dosta velikim padovima. Lokacije mHE u pomenutim slivovima su odreivane iznad kota maksimalnog uspora voda u akumulacijama postojeih i buduih velikih hidroelektrana, kako bi se hidroenergetski potencijal najbolje iskoristio. Analizom prostorne lociranosti malih vodotoka u Crnoj Gori, moe se zakljuiti da je veliki broj lokacija potencijalnih malih hidroelektrana smjeten u ruralnim podrujima Crne Gore. Pregled energetskih i prostornih pokazatelja mHE sa prateim objekata za izuavane pritoke na nivou studija i VOCG Tabelarni pregled energetskih i prostornih pokazatelja mHE sa prateim objekatima za izuavane pritoke na nivou studija prikazan je tabelrno u podstudija Energetika u prilozima: 5-1 (sliv Pive) , 5-2( sliv ehotine), 5-3/a:(sliv Lima/ region Bijelog Polja/), 5-3/b : sliv Lima / region Plava/(ukupna godinje proizvodnje energije HE rjeenja pritoka u slivu rijeka Lima je oko 311.2 GWh), 5-4 :sliv Komarnice, 55: sliv Zete, 5-6: sliv Morae. Prema priloenim tabelama na nivou studija razmatrano je 65 mHE na pritokama i tri na glavnim vodotocima (Otilovii na ehotini, Most i Gradec na Limu), ukupna instalisana snaga je 215.43 MW i godinja proizvodnja elektrine energije 599.2 GWh. HE potencijal izuavanih i neizuavanih pritoka iskazan je tabelarno i grafiki na slikama(slike .6 i 7). Korienje hidroenergetskog potencijala izvjestnog broja ostalih pritoka je u kombinaciji malih i veih hidroenergetskih objekata. Prema rjeenjima Vodoprivredne osnove Crne Gore, planirani su HE-objekati n apritokama Lima sa ukupnom instalisanom snagom od 175 MW i godinjom proizvodnje energije od 344 GWh i 7 pritoka u

29

slivu rijeke Morae ukupne instalisane snage 293MW i godinje proizvodnje energije 584 GWh (instalisane snage hidroelektrana su reda od 10 do 27 MW na pritokama u slivu rijeke Lima i reda 9-82 MW na pritokama u slivu rijeke Morae. Poto ta hidroenergetska postrojenja ne spadaju u kategorizaciji mHE (instalisana snaga do 10 MW ili bar blisko toj granici) Preostali tehniko raspoloivi potencijal za 3 glavne pritoke rijeke More(Mala Rijeka, Cijevna i Mrtvica) prikazan posebno u sklopu razmatranja glavnih vodotoka slike.3 i 4,). Ocjena rjeenja malih hidroelektrana obraenih na nivou studija Sva navedena dokumentacija, koja je na nivou studija, kao prirodan i logian prilaz o mogunosti iskoriavanja hidroenergetskog potencijala malih vodotoka, obradila je pogodne lokacije i dala pored ostalog prikaz problematike gradnje mHE: izbor tipa, graevinski dio, hidromainski i elektro dio te posebni osvrt na ekonomski dio, kao vrlo vanu pretpostavku njihovog rentabilnog korienja. Iz sveobuhvatnog sagledavanja postojee dokumentacije proizilazi da su studije detaljno obradile i dokazale znaajan hidroenergetski tehniko iskoristivi potencijal razmatranih pritoka. Iako raene prije 15 do 20 godina, u tehnikom smislu, studije su jo uvijek upotrebljive. Rjeenja i rezultati iz navedenih Studija i predlozi dati u njima kao i skupljeni brojni podaci mogu biti dobra podloga i polazna osnova za preduzimanje narednih aktivnosti u pravcu opravdanog iskorienja hidroenergetskog potencijala pritoka kako sa izgradnjom mHE, tako i velikih HE-objekata. Ove podatke treba objediniti u bazu podataka u sklopu GISa za elektroenergetski sistem Crne Gore i staviti na iri uvid potencijalnim investitorima. Nivo obrada u studijama je takav, da se za odreeni broj mHE moe pristupiti izradi dokumentacije na viem nivou. Naravno, kroz vie faze projektovana u odnosu na studije, potrebno je provjeriti i inovirati Q-H parametre. Stanje zakonske regulative u funkciji realizacije izgradnje malih hidroelektrana u Crnoj Gori Iako je prema Zakonu o energetici naelno i deklarativno dozvoljeno da se grade mHE, one nijesu izborile svoje mjesto u energetici Crne Gore, zbog nedostatku dugoronog stratekog ekonomskog i energetskog interesa drave i usmjerenja, utemeljenog na osnovnom programu razvoja i izgradnje malih hidroelektrana u sklopu integralnog elektroenergetskog sistema Crne Gore. Iz tih razloga, u okviru Strunog savjeta Elektroprivrede Crne Gore pokrenuta je inicijativa kojom bi se aktuelizovala problematika malih hidroelektrana u Crnoj Gori. Oformljena je Komisija za male hidroelektrane sa ciljem da predloi konkretne aktivnosti, kako bi ovi objekti zauzeli zaslueno mjesto, kako u energetici, tako i u cjelokupnom privrednom i drutvenom ivotu Republike Crne Gore. Postojea zakonska regulativa, kojom se ureuje gradnja malih hidroelektrana u Crnoj Gori, u dovoljnoj mjeri ne regulie sva pitanja i pojedinosti koja su znaajna a odnose se na izgradnju ovih objekata. Moglo bi se konstatovati, da je zakonska regulativa kojom se ureuju osnovna pitanja vezano za izgradnju malih hidroelektrana u Crnoj Gori praktino na donjoj lestvici. Potrebno je to prije izraditi takvu zakonska regulativu koja na jasan i nedvosmislen nain regulie kljuna ekonomsko-finansijska, tehnika i proceduralna pitanja.U dokumentu pod nazivom Smjernice razvoja i izgradnje malih hidroelektrana u Crnoj Gori,2001 predloen je i pravni pristup za izgradnju ovih objekata, izloeni su konkretni predlozi za veinu pravno nerijeenih pitanja. U tom cilju Komisija za mHE u sklopu Elektroprivrede Crne Gore, predloila je poseban Zakon o malim hidroelektranama (Nacrt Zakona o nezavisnim proizvoaima elektrine energije iz malih hidroelektrana). Zavrna razmatranja o malim hidroelektranama U periodu poslije izrade studija (1985-1992) od strane Republikog hidrometeorolokog zavoda Crne Gore (RHMZ) na 21 pritoku izvrena direktna mjerenja proticaja preko mreze hidrolokih stanica, to se moe konstatovati da je hidroloka komponenta za ovaj broj pritoka zadovoljena. Naravno, u daljim fazama projektovanja, potrebno je izvriti njenu provjeru, naprimjer odgovarajuim serijama uporednih mjerenja. Polazei od te pozitivne okolnosti, kao i ocjene o energetskoj prihvatljivosti odreenih

30

energetskih profila u periodu izrade Studija, u dokumentaciji 2 dat je predlog redosljeda prioriteta u daljem postupku projektovanja i razrade na viem nivo projektne dokumentacije (Tabele: 5.7-5.9).Na osnovu tabelarnih pregleda u predmetnim prilozima odabrani su tri kriterijuma u predlogu redosljeda daljih prioriteta projektne razrade i to : I-faza prioriteta (Tabela 5.7) energetski prihvatljiva (u periodu izrade Studije) i hidroloki izuena (prema direktnim mjerenjima proticaja na razmatranoj pritoci. Po ovom kriterijumu obuhvaeno je 8 pritoka (5 u slivu Lima, 1 na glavnom toku rijeke ehotine(mHE Otilovii), 1 u slivu Komarnica i 1 u slivu Morae ; II-faza prioriteta (Tabela 5.8): energetski prihvatljiva (u periodu izrade Studije) i hidroloki neizuena ( prema direktnim mjerenjima proticaja na razmatranoj pritoci. Po ovom kriterijumu obuhvaeno je 7 pritoka (3 u slivu Lima, 3 na Bukovici, 1 na Pivi ); III-faza prioriteta (Tabela 5.9): energetski neprihvatljiva (u periodu izrade Studije) i hidroloki izuena ( prema direktnim mjerenjima proticaja na razmatranoj pritoci. Po ovom kriterijumu obuhvaeno je 4 pritoka (4 u slivu Lima ). Prema predhodnim tabelama , proizilazi da je u zadovoljenju izuenosti "Q" parametra kao komponente uslova za korenje vode , prednost imaju 16 pritoka u slivu Lima, 3 u slivu Morae i 2 u slivu Pive. Znaajan HE potincijal pritoka rijeke Tare bie vjerovatno i dalje limitiran u komponenti rezirvisanosti prostora za HE rjeenja Tara-Moraa. Ovdje je vano istai, da je hidroloka izuenost dvije najvee pritoke Planica i titarica zasnovana upravo na direktnim mjerenjima "Q" parametra. U strukturi razmatranih rjeenja mHE na nivou studija , konstatuje se da su instalisane snage iznad 500kW. Takvo stanje je posledica razmatranja projektnih rjeenja mHE uglavnom na znaajnijim pritokama glavnih vodotoka (pritoke 3 i 4 reda), to je i logian redosljed kod energetskog planiranja. Na pritokama 1-reda (potoii, potoci ) i na pritokama 2- reda (veliki potoci i male rjeice) zastupljenost izgradnje mHE je u manjem obimu. U tom smislu, u narednom periodu treba usmjeriti i dio aktivnosti na razmatranju izgradnje mHE na pritokama niih redova. Na taj nain, zbog slabih ekonomskih mogunosti stanovnitva, logino je predpostaviti, da e se poveat interesovanje graana za postrojenja sa instalisanim snagama ispod 500kW. Stavovi i preporuke :

Zbog nedovoljne obraenosti planiranih rjeenja razmatranih mHE, ciljano se prezentiraju (tabelarno i na preglenoj situaciji) razliita HE rjeenja mHE za iste vodotoke (prema Vodoprivrednoj osnovi 1 i na nivou studija preko literature 2 ). Iz tih razloga preporuuje se da se pri izradi PP rezerviu prostori svih razmatranih HE rjeenja prema Studijam i Vodoprivrednoj osnovi na ogranieni vremenski perod. Na taj nain dobie se vrijeme potrebno za izradu namjenske dokumentacija na viem nivo. Na osnovu takve dokumentacije i nunih istranih radova, stvarie se realniji preduslovi kod donoenja odluka o prihvatljivosti prezentiranih rjeenja, i/ili izboru novih-boljih HE rjeenja.

Sa aspekta obezbeenja uslova za korienje voda za izgradnju mHE u dijelu komponente hidroloke izuenosti i komponente ekonomskih uslova, u narednom periodu treba dati prioritet izrade namjenske dokumentacije na viim fazama i konanoj izgradnji mHE koji su locirani : o na pritokama sa raspoloivim direktnim mjerenjima "Q" parametra (16 pritoka u slivu Lima, 3 u slivu Morae i 2 u slivu Pive) o na temeljnim ispustima postojeih akumulacija (planirano na ispustima akumulacija HE Peruica) o na mjestima naputenih pilana i mlinova o na mjestima prekidnih komora postojeih vodovodnih tranzitnih sistema, (ili na planiranim vodovodnim sistemima) o u sklopu akumulacije Otilovii na rijeci ehotini Uz predhodnu izradu pojednostavljene zakonske regulative, kao jednu od znaajnih aktivnosti, dravni organi Republike treba da stimulie izgradnju mHE, tako to bi: odobravala kredite investitorima uz povoljne uslove vraanja, uproavajui postupak oko pribavljanja dozvola; ulagala

31

bespovratna sredstva; oslobaala od plaanja poreza i naknada ili uz minimalna plaanja; oslobaala od plaanja carine za uvoz opreme; odobrila da otkupna cijena dobijene elektriene energije iz mHE bude prihvatljiva za investitora; izgradila pomonu infrastrukturu i pruala razne usluge.U tom smislu treba posebno stimulisati izgradnju malih hidroelektrana instalisane snage ispod 500kW. Elektroprivreda (elektrodistributivne organizacije) bi bila obavezna da primi u opti elektroenergetski sistem svaki proizvedeni kW od malih hidroelektrana, ukoliko su uslovi zadovoljeni i naravno tamo gdje se nee izazvati bilo kakve negativne posledice po energetski sistem. S tim u vezi, bilo bi potrebno da banke uvrste gradnju malih hidroelektrana u svoje osnovne planske akte, i da kreditne uslove prilagode znaaju malih HE, koje imaju sve karakteristike infrastrukturnih objekata. Poslovne banke treba da olakaju dobijanje kredita za izgradnju mHE svim potencijalnim investitorima uz beneficirane uslove.

1.1.2-3. AKUMULACIJE 1.1.2-3.1. ZAUZETOST PROSTORA

SA POSTOJEIM I PLANIRANIM AKUMULACIJAMA U CRNOJ GORI (prema Vodoprivrednoj osnovi Crne Gore, usvojena 2001 godine 1 )

1.1.2-3.1.1.Postojee akumulacije 1
Najvaniji objekti za hidroenergetsko korienje vodotoka su akumulacije, bez ije izgradnje nije mogue koristiti hidropotencijal u znaajnoj mjeri. Izgradnja adekvatnih akumulacija koje mogu da izravnaju godinje neravnomjernosti proticaja zajedniki je interes i elektroprivrede i vodoprivrede u okviru Integralnog vodoprivrednog sistema Republike Crne Gore. Iako su prirodni uslovi za izgradnju brana i formiranje akumulacija prilino povoljni, u Republici Crnoj Gori je formirano malo znaajnijih akumulacija. Mnogi vodotoci (Tara, Moraa, Lim) nijesu vodoprivredno korieni, pa su i ekonomske tete zbog toga velike. Zbog neblagovremene izgradnje brana i kanjenja planske dokumentacije, kojom bi se doline odreenih vodotoka (Lima, prije svega, a i nekih drugih) sauvale od zauzimanja od strane drugih korisnika prostora (naselja, saobraajnice, industrijski objekti, itd.), mnoge znaajne ranije planirane akumulacije vie nijesu u sferi racionalnih rjeenja, tako da se danas moraju traiti druga rjeenja. U Jadranskom slivu su formirane akumulacije u Nikikom polju (Liverovii, Krupac, Slano, Vrtac), kojima su u velikoj mjeri izravnate vode Gornje Zete, kao i manja akumulacija "Grahovo" u Grahovskom polju. U Crnomorskom slivu formirana je velika akumulacija "Piva" na rijeci Pivi, i manja akumulacija "Otilovii" na rijeci ehotini.Tabelarni pregled postojeih brana i akumulacija u Crnoj Gori sa osnovnim podacima dat je u tabeli F.1(u prilogu) Akumulacije u Jadranskom slivu (u HE sistemu Peruica) imaju probleme sa vododrivou akumulacionog prostora. Uloeni su veliki napori i sredstva da se izoluju pojedini ponori u akumulacionim jezerima, graene su cilindrine brane oko ponora, torkretirane su padine i ubacivana velika koliina materijala u podzemlje, ali rezultati su samo djelimini. Prema tabeli F.2, ukupna korisna zapremina postojeih akumulacija u iznosu od 1,029 x109 m3 voda, predstavlja oko 7.7%. od ukupnog vodnog potencijal povrinskih voda Crne Gore (Vps= 13.34 x109 m3) za HE korienje. Poto se ocjenjuje da je za racionalno upravljanje vodnim resursima potrebno da zapremina akumulacionog prostora, ukoliko za to postoje prirodni uslovi, bude oko 60% ukupnih voda, ovo pokazuje da jo uvijek ne postoji osnova za racionalno upravljanje vodnim resursima i da tek predstoje znaajni napori da se iskoriste prirodni potencijali vodotoka u Crnoj Gori. Ovo se prije svega odnosi na Crnomorski sliv gdje su mogunosti formiranja velikih akumulacija mnogo povoljnije u odnosu na Jadranski sliv.

32

Tabela F-2. Ukupna korisna zapremine postojeih akumulacija u Crnoj Gori Sliv V (106 m3) Crnomorski 803 Jadranski 226 Ukupno: 1029

Ocjena funkcionalnog stanaja postojeih akumulacija 1

Postojee akumulacije (ukupno 6) se danas koriste uglavnom jednonamjenski, sa izuzetkom manje akumulacije na Grahovskoj rijeci koja se koristi za navodnjavanje i snabdijevanje vodom. Akumulacija "Liverovii" je projektovana kao vienamjenska (hidroenergetika i snabdijevanje industrije vodom), ali zbog manje koliine voda od projektovanih danas se koristi samo za snabdijevanje vodom industrije (eljezara u Nikiu). Za snabdijevanje vodom industrije (Pljevlja) koristi se i akumulacija "Otilovii", a u toku 2005 godine intezivirane se aktivnosti obezbeenja investicija za izgradnju jedne male hidroelektrane u sklopu akumulacije. Ostale akumulacije (Piva, Krupac, Slano, Vrtac) koriste se iskljuivo za proizvodnju elektrine energije u reimu koji diktiraju potrebe energetskog sistema. Upravljanje reimom rada akumulacija preputeno je korisnicima koji u nedostatku plana za upravljanje vodnim reimom nastoje da nivo u akumulaciji dre na to vioj koti, ne bi li u periodima poveane potronje obezbijedili to vee koliine voda za predviene namjene. Nivoi prilikom projektovanja i izvoenja postojeih akumulacija bili su prilino neujednaeni, tako da je kod nekih zapremina akumulacionog prostora potcijenjena i nijesu iskoriene prirodne mogunosti vodotoka i pregradnog mjesta. Poseban problem predstavlja injenica da kod nekih akumulacija nijesu realizovani adekvatni radovi koji bi obezbijedili vododrivost akumulacionog prostora, tako da su gubici vode na procurivanju izuzetno visoki. U tom smislu, od posebnog znaaja je inenziviranje istraivakih i operativnih radova na spreavanju velikih gubitaka vode iz akumulacije Slano. Poto se radi o vodama koje raspolau velikom koncetracijom pada u HE-sistemu Peruica, to vododrljivost akumulacija u Nikikom Polju predstavlja okosnicu cijelog sistema. Aktivnosti koje se planiraju na prevoenju voda Zeta u akumulaciju Krupac-Slano treba intezivirati uz preduzimanje mjera vododrljivost akumulacije Slano. Akumulacije, koje se koriste prema potrebama elektroenergetskog sistema, izazivaju esto puta niz nepovoljnih efekata na reim voda. Da bi se postojee akumulacije to bolje iskoristile neophodno je da se svakoj akumulaciji odredi njena funkcija i izradi model upravljanja akumulacijom kao i plan za upravljanje ukupnim vodnim reimom na posmatranom vodotoku, i slivu u cjelini (po komponentama koliine i kvaliteta).Operativnost toga plana mora se obezbijediti odgovarajuom podrkom: monitoringom reima voda, potreba i zahtjeva korisnika, formiranjem vodoprivrednog informacionog sistema, operacionalizaciom razliitih simulacionih i optimizacionih modela, itd. Naravno, ovo zahtijeva formiranje (i/ili angaovanje) kompetentne nauno-strune institucije, ili posebne grupe koja bi se ovim problemom bavila na adekvatan nain.

1.1.2-3.1.2. Planirane i potencijalne akumulacije 1

Zbog boljeg iskorienja vodnog potencijala i popravljanja opteg reima voda na teritoriji Republike Crne Gore, odnosno otklanjanja prostorne i vremenske neusklaenosti izmeu raspoloivih koliina voda i potreba za vodom, za zatitom voda i zatitom od voda, neophodno je pored ostalog izgraditi i odreen broj novih akumulacija. Prilikom izrade najnovijoj vodoprivrednoj osnovi Crne Gore, analiziran je vei broj planiranih i potencijalnih akumulacija. Posebna panja posveena je akumulacijama za potrebe proizvodnje elektrine energije poto su vodotoci u Republici Crnoj Gori izuzetno povoljni za proizvodnju elektroenergije. Na osnovu sagledavanja dugoronog zadovoljavanja potreba razliitih korisnika voda, i van planskog perioda ovog dokumenta, dolo se do veeg broja akumulacija, pri emu je predloeno 43 novih. Predloeno je za izgradnju 21 novih akumulacija do 2021. god (od ega su 7 alternative) i 22 potencijalne akumulacije. Vremenski presjek je uslovne prirode, i ostvarivanje realizacije planiranih akumulacija zavisie, prije svega, od ukupnog razvoja i ekonomske moi, odnosno od

33

mogunosti obezbeenja uslova za njihovu realizaciju. Tabelarni pregled planiranih i potencijalnih brana i akumulacija u Crnoj Gori sa osnovnim podacima dat je u tabeli F.3 (u prilogu). Osnovne karakteristike buduih akumulacija datih u ovoj tabeli su preliminarne za potrebe rezervacije prostora, a precizniji podaci se definiu kroz izradu namjenske dokumentacije.

Akumulacije ija je prvenstvena namjena vodosnabdijevanje 1

Kod ovih akumulacija posebna panja se mora posvetiti mjerama sanitarne zatite slivnih podruja (pojasevi i zone sanitarne zatite), radi ouvanja kvaliteta voda u njima i smanjenja rizika po zdravnje korisnika voda. Kod ovih akumulacija prioritetno se predvia i zatita od nanosa.

Akumulacije ija je prvenstvena namjena energetsko korienja voda, obezbjeenje potreba industrije, navodnjavanje i zatita voda 1
Kod ovih akumulacija ne predviaju se tako strogi uslovi sanitarne zatite kao kod akumulacija za vodosnabdijevanje stanovnitva. Meutim, i ovdje se moraju preduzeti mjere da bi stanje kvaliteta voda u akumulacijama bilo u predvienim granicama. Kod pojednih vodotoka sa posebnim prirodnim osobinama , naprimjer za vodotok Taru, uslovi zatite kvaliteta voda su veoma strogi, tako da se sutinski ne razlikuju od onih koje se predviaju za zatitu kvaliteta voda u akumulacijama za vode za pie.U takvim sluajevima antierozione mjere moraju se sprovesti na dosledan nain, kao i kod akumulacija za vodosnabdijevanje. Najbrojnije su akumulacije predviene za energetsko korienje voda. Kod ovih akumulacija potrebno je racionalno uklopiti njihov rad u opti vodni reim i sprijeiti (ublaiti) negativne efekte, kako na neposrednim nizvodnim djelovima prirodne okoline i priobalju, tako i na nizvodnom rjenom toku.

Stavovi i preporuke :

Analiza i ekspertiza postojeih, planiranih i potencijalnih akumulacija pored ostalog, ima za cilj njihovu evidencije kroz budua planska dokumenta, poevi od novog PPR, pa nanie, kao i sistematsko praenje situacije na terenu, radi spreavanja zauzimanja i degradacije prostora koji se za njih rezervie. Polazei od injenice, da je izgradnja akumulacija samo za jednonamjensko korienje voda znatno ekonomski nepovoljnija od vienamjenskog statusa, za oekivati je, da e u budunosti pored HE korienja, akumulacije sve vie dobijati ulogu vienamjenskog korienja voda. U tom smislu,pri koncipiranju i razvoju ovih objekata potrebno ostaviti mogunost razvoja razliitih privrednih aktivnosti: sport rekreacija i turizam, uzgoj riba, aktivna zatita od poplava-retenzija poplavnih talasa, ublaavanja destruktivnog-erozionog dejstva voda, obezbjeuje dodatne iskoristive koliine voda i drugih privrednih aktivnosti koji daju pozitivne efekte na neposrednu prirodnu okolinu uzvodne i nizvode dionice vodotoka. U takve efekte spada i zadravanje nanosa u akumulacijama, jer se antierozionim radovima moe samo smanjiti, ali ne i potpuno sprijeiti ulaz nanosa u akumulacije. Zasipanje akumulacija je u sutini nepovoljno zbog gubitka akumulacionog prostora. Meutim, iz aspekta uticaja na nizvodni sektor to je povoljna okolnost, jer se time ublaavaju problemi sa nanosom na nizvodnom podruju. Optimalana zatita od destruktivnog dejstva voda lei u skladnoj realizaciji aktivnih mjera zatite i pasivnih mjera sa prirodnom okolinom. Krajnji cilj izgradnje akumulacija i ureenja reima voda na odreenom prostoru je obezbjeenje dovoljnih koliina voda ne samo za HE korienje , ve za potrebe svih korisnika, zatita ivotne sredine i iskljuenje (smanjenje) destruktivnog dejstva voda, ureenje vodnog reima, odnosno racionalno ureenje posmatranog prostora. Akumulacije su neophodni objekti pomou kojih se jedino moe ostvariti preraspodjela vode po prostoru i vrijemenu, nuna zbog izraenih neravnomjernosti protoka na ovim prostorima. Potrebno je istai da ureenje zemljita, naselja, sobraajnih i dugih sistema nije mogue bez adekvatnog ureenja voda, pri emu se posebno istie pitanje ouvanja i

34

unapreenja kvaliteta voda, kao elementa ivotne sredine koji je u postojeoj fazi razvoja drutva najvie izloen degradaciji. Ureenje zemljita i voda na odreenim prostorima treba da omogui poveanje privrednih aktivnosti kako bi ovi prostori bili "atraktivni" za zadravanje i dolazak stanovnitva, posebno mlae populacije (revitalizacija prostora, posebno seoskih naselja). Oekuje se da pri projektovanju, realizaciji i eksploataciji brana i akumulacija budu primjenjivana najnovija znanja i savremene tehnologije, to bi za posljedicu imalo racionalnu izgradnju i eksploataciju objekta, kao i adekvatno rijeene i realizovane pratee sisteme. U cilju bezbjednosti nizvodnog stanovintva i dobara potrebno je uspostaviti odgovarajue sisteme za praenje ponaanja brana u cilju predupreenja ruenja ovih objekata, kao i za obavjetavanje i uzbunjivanje stanovnitva. Neophodno je za svaki objekat izvriti analizu domena mogueg uticaja nekontrolisanog pranjenja akumulacije pri incidentnim situacijama. Takoe neprestano se mora pratiti koliina i kvalitet isputenih voda iz akumulacije i istih parametara u samoj akumulaciji. Posebna panja mora se posvetiti planiranju i realizaciji aktivnosti koje imaju za cilj postizanje odgovarajue vododrivosti prostora buduih akumulacija.

U rijekama, nizvodno od pregradnih mjesta, moraju se obezbijediti garantovani proticaji neophodni za opstanak i razvoj svih nizvodnih biocenoza (obezbeenje garantovani ekoloki protok-GEP). Koliine voda, koje se isputaju iz akumulacija, na smiju da budu manje od koliina potrebnih za nizvodne ekosisteme, za zadovoljenje racionalnih potreba nizvodnih korisnika voda (obezbeenje vodoprivrednog minimuma-VM) i ouvanje propisanog stanja kvaliteta vodotoka. Prije izgradnje infrastrukturnih i drugih objekata i radova u domenu uticaja akumulacija i drugih veih vodoprivrednih objekata, moraju se uraditi odgovarajui vodprivredni uslovi za realizaciju navedenih radova i objekata. Prije izrade tehnike dokumentacije za graenje akumulacija i drugih veih vodoprivrednih objekata, mora se uraditi vodoprivredna osnova za predmetni sliv, u kojoj e, prema propisanoj proceduri, biti uraena analiza uticaja karakteristika sliva i aktivnosti na njemu na kvalitet voda u akumulaciji, mjere za zatitu akumulisanih voda, kao i uticaj akumulacije na nizvodne tokove i priobalje. Prije donoenja konane odluke za izgradnu odreene akumulacije, potrebno je pravovremeno sprovesti sveobuhvatna sagledavanja svih pozitivnih i negativnih uticaja akumulacije na prirodnu okolinu u njenom neposrednom i irem prostoru uticaja. Pri emu se polazi od ispunjenja etiri osnovna postulata savremenog planiranja vodoprivrednih sistema 3 : y y y tehnika ostvarljivost sistema ekonomska sigurnost sistema ekoloka valjanost sistema(status voda, zatieni areali, zatieni korisnici, izvori zagaivanja, reimi ekstremnih voda, itd.) koji se svode na minimiziranje teta koje neminovno nastaju graenjem objekata (potapanja i drugo) i potrebu maksimalnog unapreenja ivotne sredine na prostorima koji gravitiraju planiranim objektima, Socijoloka prihvatljivost sistema(vodosnabdijevanje naselja, sanitacija naselja, navodnjavanje zemljita, ostala korienja, odbrana dobara, potapanje, iseljavanje, promjena uslova privreivanja, itd.) koji se svode na sagledavanje nunih promjena uslova ivljenja usled realizacije planiranih objekata i definisanja novog reima ivljenja sa ciljem ukupnog poboljanja uslova i ostanak stanovnitva na tim prostorima

Kod kartiranja zauzetog prostora akumulacijama u novom PPR, okvirne duine uspora planiranih i potencijalnih akumulacija mogu se sagledati sa podunih profilia za naznaene lokacije na situacijama planiranih HE rjeenja (Prilozi: FSIT-1,FSIT-2,FPOD-1, FPOD-2). Za tanija sagledavanja konturnih granica i povrine akvatorije pri karakteristinim kotama usporenog nivoa vode u akumulacijam, potrebno je predhodno namjenski uraditi krive povrine i krive zapremine za svaku akumulaciju. Za konstrukciju predmetnih krivih, pored poznavanja osnovnih tehnikih karakteristika objekata za usporavanje, potrebno je raspolagati sa detaljnim geodetskim podlogama.

35

LITERATURA :

1 Vodoprivredna osnova Crne Gore (Institut za vodoprivredu Jaroslav ^erni iz Beograda i

preduzee Vodovod iz Podgorice, Beograd 2001g). 2 Hidroenergetski potencijal Crne Gore i izgradnja novih izvora elektrine energije (Zbornik radova, Privredna komora CG, 2004 godine) 3 Smjernice razvoja i izgradnje malih hidroelektrana (mHE) u Crnoj Gori" , (Elektroprivreda Crne Gore,Niki, 2001godine) 4 Dr. Ratomir ivaljevi : Osnovi hidrotehnike (Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2000)

5 Hidroenergetski potencijal Crne Gore i izgradnja novih izvora elektrine energije (Zbornik
radova, Privredna komora CG, 2004 godine)

36

1.1.3. NAVODNJAVANJE ZEMLJITA

1.1.3.1. Sadanje stanje I pored povoljnih prirodnih uslova navodnjavanje kao hidrotehnika mjera ureenja vodnog reima zemljita na teritoriji Crne Gore primjenjuje se samo na 18 000 ha, to ini tek neta oko 3% od ukupnih poljoprivrednih povrina. Od toga na oko 12% povrina koriste se savremeni sistemi za navodnjavanje, dok je na veini povrina zastupljeno lokalno (tradicionalno) navodnjavanje. Krajem 70tih i poetkom 80-tih godina prologa vijeka izgraeno je vie savremenih sistema (Sutorina, Ulcinjsko polje i Pljevlja-Doganje), a ranije i u Bjelopavlikoj ravnici, ali su svi ti sistemi naputeni nakon usvajanja zakona o povraaju zemljita i posljedino usitnjavanja parcela, ili zbog neodgovarajuih koncepcijskih rjeenja i slabog odravanja. Savremeni sistemi za navodnjavanje poljoprivrednih povrina koji su u funkciji koriste se na sledeim lokalitetima: emovsko polje, sa plantanim zasadima vinove loze i breskve ,na povrini od 2000 ha, uz primjenu sistema za navodnjavanje vjetakom kiom na povrini od 1100 ha i metodom kap po kap na povrini od 900 ha. Za navodnjavanje se zahvata podzemna voda iz bogate vodonosne izdani emovskog polja. Tivatsko polje, sa povrinom od 20 ha, dijelom pod staklenicima i plastenicima, sa korienjem vode iz mikroakumulacije na rijeci Gradionici (zapremine 60 000 m3). Grahovsko polje, sistem u izgradnji, sa predvienom povrinom za navodnjavanje od 400 ha, uz korienje vode iz izgraene akumulacije na izvoru Grahovske rijeke, zapremine oko 1000000 m3. Lokalno (tradicionalno) navodnjavanje zastupljeno je na oko 16 000 ha. Na primorskom podruju uglavnom se navodnjava zemljite na kojem se uzgaja voe, vinogradi i bate. Voda se obezbjeuje najee iz potoka i izvora. U sredinjem regionu Crne Gore najveim dijelom se navodnjava zemljite na prostoru Zete i u Bjelopavlikoj ravnici. Preteno se navodnjavaju oranice i bate, a idui uzvodno prema Nikiu poveava se uee povrina sa vonjacima. Za navodnjavanje u ovim prostorima koriste se podzemne vode i povrinske vode Zete, Morae, Graanice. U sjevernom podruju Crne Gore lokalno se navodnjaju povrine uz rjene doline zahvatanjem vode iz vodotoka Tare, ehotine i pritoka Lima, a na viim lokalitetima iz potoka, vrela i izvora. U strukturi navodnjavanja, pored oranica i vonjaka, znatno je uee i livada. 1.1.3.2. Budui razvoj Meu utvrenim stratekim pravcima razvoja u Republici Crnoj Gori poljoprivredi je data jedna od kljunih pozicija, smatrajui je potencijalnim generatorom razvoja. Meutim, Prelazak sa ekstenzivnog na intenzivni nain poljoprivredne proizvodnje zahtjeva primjenu navodnjavanja zemljita, a gdje je to neophodno i odvodnjavanje suvinih voda. Preduslov za izgradnju melioracionih sistema, odnosno sistema za navodnjavanje je ureenje ekonomskih odnosa u ovoj oblasti, imajui u vidu izmjenjeno vlasnitvo poljoprivrednog zemljita. Istovremeno treba imati u vidu da uvoenje navodnjavanja bez izmjene strukture proizvodnje ne moe dati visoke ekonomske efekte. Prestruktuiranjem bi trebalo u proizvodnji poveati uee povra, voa, industrijskog bilja i stone hrane. Na teritoriji Republike Crne Gore izdvojeno je zemljite pogodno za navodnjavanje: o Jadranski sliv 59 675 ha o Crnomorski sliv 14 415 ha o Ukupno 74 090 ha. Projekcijom navodnjavanja predvieno je da se do 2021. godine izgrade sistemi za navodnjavanje kojim bi bilo pokriveno 80% od ukupnog raspoloivog zemljita pogodnog za navodnjavanje: o Jadranski sliv 52 660 ha o Crnomorski sliv 6 745 ha o Ukupno 59 425 ha Za navodnjavanje ovih povrina potrebno je obezbjediti oko 250 miliona m3 vode godinje.

37

Na dijelu povrina pod buduim zalivnim sistemima - na oko 25 000 ha, prethodno treba da se izvri odvodnjavanje (drenaa) suvinih voda. Ureenje povrina za navodnjavanje predstavlja tehniku nadogradnju prethodno organizaciono utvrenih i institucionalno ureenih melioracionih zona. Usaglaavanje elemenata projektnih rjeenja navodnjavanja sa uslovima sprovoenja komasacije (arondacije) zemljita treba da otpone na podrujima na kojima je najzastupljenije lokalno navodnjavanje (Zeta, Bjelopavlika ravnica, Ulcinj - Vladimirsko polje). Veliina zemljinog kompleksa, poljoprivredne kulture, klimatski uslovi, raspoloiva izvorita vode, tradicija i iskustvo u navodnjavanju, investicioni trokovi sistema i obezbjeenost trita, uticali su na odreivanje prioriteta u angaovanju povrina za navodnjavanje do 2021. godine, u izdvojenim melioracionim podrujima u Crnoj Gori: u Primorskom, Sredinjem i Sjeveroistonom melioracionom podruju. Primorsko melioraciono podruje zastupljeno je u priobalnoj zoni Jadranskog mora, ukljuivi zalee koje obuhvata i junu obalu Skadarskog jezera. Do 2021. godine je predviena izgradnja sistema za navodnjavanje na povrini od 14 420 ha, to predstavlja 75% od ukupnog zemljinog potencijala pogodnog za navodnjavanje u ovom melioracionom podruju. Teritorijalno razvrstavanje podruja je izvreno na tri melioraciona rejona (Boka, Budva, Bar-Ulcinj) i njima pripadajuim sistemima koji se odlikuju izvanrednim komparativnim prednostima za proizvodnju junih kultura i povra. Najvei dio povrina, oko 12 000 ha, nalazi se u melioracionom rejonu Bar-Ulcinj, oko 2000 ha u melioracionom rejonu Boka i oko 500 ha u rejonu Budva. Za navodnjavanje zemljita u primorskom podruju predvieno je korienje vode preteno iz rijeke Bojane, manjim dijelom podzemne vode i vode iz Skadarskog jezera. Ukupne potrebe u vodi u ovom podruju iznose oko 66,6 miliona m3 godinje. Sredinje melioraciono podruje je sa najveim zemljinim potencijalom pogodnim za navodnjavanje nalazi se na teritoriji optina: Podgorica, Danilovgrad, Niki, Cetinje, a dijelom i Kotor. Ovo podruje je formirano od etiri melioraciona rejona: Zeta, Bjelopavlii, brdsko zalee i predplaninski rejon. Prostrana ravnica Zete, od Podgorice i kukih brda prema Skadarskom jezeru, zatim Bjelopavlika ravnica, kao i Nikiko polje, predstavljaju osnovni poljoprivredno proizvodni kompleks u Crnoj Gori. Pogodnost ovog podruja predstavlja ostvarenje raznovrsnije strukture poljoprivredne proizvodnje u uslovima navodnjavanja uz povoljnu klimu (povrtarstvo, ratarstvo, vinova loza, industrijsko i krmno bilje), u blizini agro-preraivakih centara sa mogunou daljeg transporta izvan Republike. Predvieno da se do 2021. godine u ovom podruju navodnjavanjem obuhvati povrina od 38.260 ha (95% od ukupnog zemljita pogodnog za navodnjavanje). Ta povrina ukljuuje savremeni sistem za navodnjavanje u funkciji u emovskom polju na 2 000 ha i oko 10 000 ha lokalno navodnjavanih povrina. Povrinama predvienim za navodnjavanje u ovom melioracionom podruju nisu obuhvaene povrine koje bi se dobile realizacijom planiranog rjeenja prema projektu Regulacija reima voda Skadarskog jezera i korita rijeke Bojane iz 1981 i 1983. godine, kao to je objanjeno u poglavlju 2.3. (Odvodnjavanje zemljita). Zavisno od odabranog rjeenja u priobalju Skadarskog jezera moglo bi se dobiti izmeu 4 500 i 12 000 ha novih poljoprivrednih povrina. Ukupne potrebe u vodi za navodnjavanje predmetnih povrina iznose oko 170 miliona m3 godinje, to se moe obezbjediti zahvatom podzemne vode (emovsko polje, Bjelopavlika ravnica), vode iz povrinskih tokova, neposrednim zahvatanjem ili uz izgradnju akumulacija (rijeke Zeta, Moraa) i sa lokalnih izvorita. Sjeveroistono melioraciono podruje, ija se granica poklapa sa granicom Crnomorskog slivnog podruja, vezano je za uske doline rijeka, na osnovu ega su formirana tri sastavna melioraciona rejona: Lim, Tara i ehotina. U sjeveroistonom melioracionom podruju u toku posmatranog vremenskog perioda do 2021. godine, predvieno je da se sistemima za navodnjavanje obuhvati 6745 ha (oko 47% zemljita pogodnog za navodnjavanje), gdje bi bile zastupljene preteno ratarsko-voarske kulture. Godinja, odnosno sezonska potreba u vodi za navodnjavanje iznosi oko 14 miliona m3, to e se obezbijediti iz povrinskih tokova, neposredno i iz akumulacija koje bi se izgradili na rijekama Limu, Tari i ehotini, uz dopunu sa lokalnih izvorita i potencijalnih malih akumulacija. Pregled sistema za navodnjavanje po slivovima, melioracionim podrujima i rejonima, sa podacima o povrinama zemljita predvienog za navodnjavanje i potrebnim godinjim koliinama vode dat je u sledeoj tabeli.

38

Tabela 1. Sistemi za navodnjavanje -projekcija 2021. god. Sistem

Povrina zemljita (ha)
1. PRIMORSKO MELIORACIONO PODRUJE

Potrebne koliine vode (m3/god)

A. Melioracioni rejon Boka

Sutorina
445 1825000 1312000 2255000 389500 1988500 369000
8139000

Herceg Novi
320

Grbalj
550

Tivat
95

Grbaljsko polje
485

Krtole
90

A. - Boka
1985

B. Melioracioni rejon Budva

Mrevac
325 1332500 41000 574000
1947500

Budva
10

Petrovac
140

B. - Budva
475

C. Melioracioni rejon Bar

Spi
140 616000 4290000 4840000 10032000 5737500 15453000 557000
56525500 66612000

Bar
975

Krue
1100

Virpazar
2280

Ulcinjsko polje
1125

Ulcinj
3030

Vladimir
3310
C. Bar-Ulcinj 11960 1. Primorsko mel. podruje 14420

2. SREDINO MELIORACIONO PODRUJE

A. Melioracioni rejon Zeta

Donja Zeta
9550 46795000 12250000 588000 392000 1960000 3675000 735000 3797500 29400000 12397000 111989500

Golubovci
2500

Vukovci
120

Grbavci
80

Botun
400

LJeko polje
750

Beri
150

LJeki lug
775

emovsko polje
6000

Ceklinsko polje
2530

Ukupno A.
22865

39

Sistem B. Melioracioni rejon Bjelopavlii

Bijelo polje

Povrina zemljita (ha)

1100

Potrebne koliine vode (m3/god)

4510000 8774000 11316000 24600000

Martinii
2140

Kosovi lug
2760

Ukupno B.
6000

C. Melioracioni rejon brdskog zalea

LJeani
235 963500 574000 1107000 902000 656000 4202500

Zagara
140

Kui
270

Gruda
220

Piperi
160

Ukupno C.
1025

D. Melioracioni predplaninski rejon

Niki
7000 23800000 3060000 1632000

Grahovo (Dragalj)
900

Moraa
480

Ukupno D.
8380
2. Sredinje mel. podruje bez povrina u zoni Skadarskog jezera I JADRANSKI SLIV( bez povrina u zoni Skadarskog jezera)

28492000 169284000

38260

526660

235896000

II Sistem

CRNOMORSKI SLIV
F (ha) 3. SJEVEROISTONO MELIORACIONO PODRUJE V (m3/god)

A. Melioracioni rejon Lim

Bijelo Polje
840 1512000 649000 414000 187000 4708000 1166000 3014000 671000 2806000 11711000

Ravna rijeka
325

LJubovia
230

Brzava
85

Berane
2140

Andrijevica
530

Plav
1370

Gusinje
305

A. - Lim
5510

B. Melioracioni rejon Tara

Mojkovac
50 110000 924000 374000

Kola. livade
420

Kolain
170

40

Sistem
B. - Tara
220

F (ha)

V (m3/god)
484000

C. Melioracioni rejon ehotina

Pljevlja (r. Vezinica) Vrulja Maonica
190 342000
1827000 14025000 14025000 249921000

725 100

1305000 180000

C. -ehotina
1015

3. Sjeverno melioradiono podruje

6745 6745 59425

II Crnomorski sliv I + II Crna Gora (bez povrina u zoni Skadarskog jezera)

41

1.1.4. RIBOGOJSTVO
POSTOJEE STANJE Slatkovodno ribarstvo je privredna grana koja je, uprkos znaajnim prirodnim resursima, slabo razvijena u Crnoj Gori. Moe se rei da je to velika teta obzirom na nesumnjive prednosti ribarstva u odnosu na druge poljoprivredne grane i znaajan ekonomski potencijal koje ono sa sobom nosi. Ribarska djelatnost se grubo moe podijeliti na: ribolov u prirodnim resursima i uzgoj ribe. Za razliku od ribolova, gdje ovjek ulovom osiromauje riblji fond, uzgojem riba se on uveava iznad nivoa koji se obezbjeuje prirodnom reprodukcijom. Naravno, ribolov je ekoloki nepodobnija djelatnost jer podrazumijeva usavravanje ribarskih tehnika i alata radi to vee eksploatacije. S'druge strane razvoj akvakultura podrazumijeva usavravanje tehnika i metoda za poveanje ribljeg fonda. Prirodne vode za ribolov Ribolovne vode Crne Gore ine manji potoci, rjeice, rijeke, nizijska i planinska jezera i akumulacije. Tabela 1.Struktura ulova slatkovodne ribe u Crnoj Gori od 1980.-1989. god. (tona) LOKACIJA Tekuice Nizijska jezera Planinska jezera Akumulacije Pastrmski ribnjaci aranski ribnjaci Ukupno 1980. 1981. 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. PROS. 77 884 24 43 238 94 819 19 38 253 86 901 23 41 274 65 936 18 35 329 71 728 21 32 351 53 872 18 22 368 57 781 14 18 374 42 822 19 23 318 44 776 15 20 345 40 812 13 17 360 63 833 18,4 29 321

192 204 127 170 81 154 1458 1427 1452 1553 1284 1333 1244 1224 1200 1242 1418

Ukupna duina tekuica iznosi 1715 km ili 2062 ha vodene povrine. Ove vode daju izuzetno male koliine ribe, ispod prosjeka koje bi one realno mogle dati. Razlog za to je u neracionalnom gazdovanju i zagaenosti ovih voda (prije svega industrijsko zagaenje).Ove vode raspolau znatnom vodenom povrinom i naseljene su visokokvalitetnim vrstama ribe (pastrmkom i lipljenom). Njihova posebna vrijednost je i u tome to one predstavljaju bogati potencijalni resurs za akvakulturu. Sadanji ukupni ulov u njima iznosi oko 63 t ili 30 kg/ha, to je dva i tri puta ispod prosjeka koliko bi ove vode dale prema svojim moguim potencijalima. Povrina planinskih jezera koja su nastanjena ribom iznosi ukupno 547 ha (Plavsko jezero (250 ha), Crno jezero (63 ha) i Biogradsko jezero (43 ha)). Odravanje njihovog ribljeg bogatstva postaje iz godine u godinu sve organizovanije. Ipak proizvodnja ribe je jo uvjek jako mala, 18,5 t godinje produkcije, odnosno 34 kg/ha. Na podruju Crne Gore u poslednjih 30 godina sagraeno je nekoliko akumulacija: "Krupac", "Slano", "Liverovii", "Grahovo", "Piva" i "Otilovii". Povrina ovih akumulacija, pri srednjem vodostaju, iznosi oko 2000 ha. Ove akumulacije pripadaju tipu salmonidnih voda. Poslije izgradnje, svaka od ovih akumulacija je poribljena salmonidima, tako da se one koriste i za sportski ribolov. Prosjena godinja produkcija iznosi 29 tona salmonida ili 14 kg/ha, to je veoma mali prinos po jedinici povrine. U nekoliko navrata, izvren je pokuaj da se ove povrine koriste za kavezni uzgoj ribe (Pivska akumulacija), to je dalo odreene pozitivne rezultate kod uzgoja salmonida. Od nizijskih jezera riba se proizvodi u Skadarskom i askom jezeru. Ukupna godinja proizvodnja ribe u Skadarskom jezeru iznosi oko 96% od cjelokupnog ulova u prirodnim resursima Crne Gore. Dominantne su ciprinidne vrste riba (krap, ukljeva, klijen, lola, brona). Inae, u njemu je registrovano oko 45 vrsta riba.

42

etrdesetogodinji prosjek ulova ribe u jezeru, navodi na zakljuak da ulov od 1000 do 1200 tona, na naem dijelu jezera, predstavlja normalni intenzitet ribolova koji nije imao za posljedicu smanjenje ribljeg fonda. Ipak uoena je tendencija smanjenja kvalitetnih vrsta ribe u jezeru to s'druge strani prati poveavanje populacije riba manje vrijednosti. Kao posledica zagaenje Skadarskog jezera industrijskim i ostalim otpadnim vodama est je sluaj oboljenja i uginua riba. Poslednjih godina dolazilo je do uginua jegulja, krapa i nekih drugih vrsta riba. Akvakultura Dosadanje relativno kratko iskustvo u razvoju akvakulture je pokazalo da se u postojeim vodnim resursima raspolae bitnim preduslovima za intenzivni uzgoj ribe. Akvakultura ima za cilj da se na manjim vodnim povrinama, putem adekvatnih tehnikih i tehnolokih rjeenja, ostvari intenzivna proizvodnja i postignu visoki prinosi ribe. Na teritoriji Crne Gore izgraen je vei broj pastrmskih ribnjaka. Osnovne karakteristike sedam najveih pastrmskih ribnjaka su date u tabeli. Pored ovih ribnjaka postoji jo oko 30 mini ribnjaka veliine izmeu 250 i 1000 m2, ukupno oko 10 500 m2. Veina pomenutih ribnjaka je pored konzumne ribe proizvodila i reprodukcioni nasadni materijal za sopstvene potrebe i trite. Tabela 2.Vei pastrmski ribnjaci Crne Gore LOKACIJA Podgorica "Moraa" Podgorica "Mareza" Niki "Rastovac" avnik "avnik" Pluine "Vrbnica" Berane "Bue" Kolain "Muovia rijeka" Ukupno IZVORITE VODE Mareza Mareza Rastovac avnika rijeka Vrbnica Lim Muovia rijeka POVRINA OBJEKTA U m2 2 140 4 000 2 100 1 100 1 700 10 000 1 000 22 040 KAPACITET KOLIINA VODE U PROIZVODNJE 3 h m /24 U KG 90 000 36 000 150 000 60 000 35 000 30 000 250 000 30 000 645 000 67 000 35 000 18 500 28 500 168 000 17 000 370 000

Uzgoj pastrmke je ostvaren putem kaveznog sistema na dijelu Skadarskog jezera i Pivske akumulacije. Rezultati ovakvog uzgoja pokazali su se veoma uspjenim. PROJEKCIJE BUDUEG RAZVOJA Razvoj ribogojstva mora biti usklaen sa ouvanjem i unapreenjem reima voda u vodotocima i jezerima a sve u sklopu opteg ouvanja i unapreenja ivotne sredine u Republici. Realizacija koncepta intenzivnog unapreenja ribogojstva podrazumijeva niz aktivnosti: potrebni su obimni i interdisciplinarni naunoistraivaki projekti da bi se sagledalo stanje ribljih populacija i osnovni faktori koji neposredno djeluju na biocenozu, jer bi do sada uoeni poremeaji u dogledno vrijeme mogli imati katastrofalne posljedice; potrebno je uvesti preciznu evidenciju ulova ribe u prirodnim i vjetakim vodnim ekosistemima, jer trendovi ulova predstavljaju znaajan izvor informacija na osnovu kojih je mogue preduzimati odreene mjere za unapreenje stanja ribljeg fonda na ovim ribarskim podrujima; Zakone i druge propise u vezi sa ouvanjem ribljih resursa i unapreenjem ribarstva treba uskladiti sa evropskim zakonima i propisima iz oblasti vodoprivrede i zatite ivotne sredine i neprestano pratiti njihovu primjenu i postignute efekte; radi obnove i poveanja fonda ekonomski vanih vrsta riba treba donijeti privremenu odluku o zabrani njihovog izlova na odreeni period; neophodno je uvesti plansko poribljavanje odreenih vrsta riba, ukoliko prirodna reprodukcija nije u mogunosti da obavi poboljanje odreenih populacija.

43

povoljne prirodne uslove na vodnim resursima treba maksimalno iskoristiti za potrebe akvakulture u irem obimu, kako za kavezni, tako i za izgradnju pastrmskih i aranskih objekata u priobalnom podruju;

Planirana proizvodnja konzumne ribe za 2011. godinu, odnosno 2021. godinu, data je u tabeli. Planiran izlov je otprilike dvostruko vei od prosjeka registrovanog zadnjih decenija. Tabela : Planirana godinja proizvodnja konzumne ribe na podruju Crne Gore (tona) Godina Nizijska jezera Tekui vodotoci Planinska jezera Akumulacije Ribnjaci 2011. 1400 75 20 200 520 2295 2021. 1900 85 25 500 850 3535

1.1.5. PLOVIDBA NA RJENIM TOKOVIMA I JEZERIMA 1

Unutranja plovidba na rijekama i jezerima u Republici Crnoj Gori, danas je praktino zanemarljiva, u odnosu na druge saobraajne grane, a posebno u odnosu na drumski saobraaj. Konkretno, u danawim uslovima, plovidba iskljuivo lokalnog karaktera obavlja se na Skadarskom i Pivskom jezeru za potrebe stanovnitva koje ivi u priobalnim podrujima. Sa stanovita robnog prometa u pitawu su minimalne koliine tako da ova plovidba ima vei znaaj u oblasti ribolova i rekreacije. U prolosti, plovidba je za potrebe lokalnog stanovnitva bila razvijena na podruju Skadarskog jezera. Tako na primjer, na Skadarskom jezeru je do 1981. godine postojala redovna plovidbena linija na relaciji Rijeka Crnojevia-Ploa-Potkomarno-Virpazar-Plavnica-Krnjice-Murii-Sijera-OstrosCkla. Razvojem drumskog saobraaja i poboljanjem mree puteva, i u ovom podruju je plovidba potisnuta u drugi plan, tako da u ovom trenutku ne postoji bilo kakav vid organizovanog vodnog saobraaja. Povremeno, organizuju se turistiko - izletnike ture po jezeru, ali je i ova aktivnost sporadina. Na ovakav status plovidbe na Skadarskom jezeru svakako su imali uticaj i specifini hidroloki uslovi na jezeru. Prema hidrolokim osmatranjima u periodu od 1949. do 1998. godine, pod uticajem velikih voda Drima i Morae, nivoi Skadarskog jezera su varirali u granicama od minimalne kote 4,57 mnm do maksimalne 9,82 mnm, to posebno ini sloenim uslove pristajanja plovila pri svim vodostajima, poevi od minimalnih do maksimalnih. Na Skadarskom jezeru ve godinama nije izvreno sveoobuhvatno snimanje morfologije dna jezera, to je osnovni preduslov za definisanje plovnog puta. U 2005 godini pokrenuta je incijativa od strane Crnogorske i Albanske akademije nauka i umjetnosti o zajdnikim aktivnostima vezanih za regulaciju rijeke Bojane. U pripremnim aktivnostima, od strane albanske akademije, akcentirano je pitanje plovnosti r. Bojane, sa jedne strane i zatite podruja od velikih voda. Od strane Crnogorske akademije sainjen je program kojim se predviaju sveobuhvatne aktivnosti na kompleksnom rjeavanju sistema projekta Skadrsko Jezero-Bojana-Drim. POetni akcenat je dat na geodetskim snimanjima rijeke Bojane na duini od 42 km. Proces dogovaranja je u pripremnim fazama. Rjeni tokovi Crne Gore, sa izuzetkom rijeke Bojane, zbog velikih uzdunih padova i malih dubina u najveem dijelu godine, ne pruaju mogunosti za plovidbu. Zbog neureenosti rjenog korita nijesu do sada iskoriene ni mogunosti koje prua rijeka Bojana za plovidbu. Na ovo je svakako uticala i injenica da je Bojana pogranina rijeka, odnosno da dio rjenog toka prolazi kroz Albaniju, te su, pored tehnikih, prisutni administrativni, meudravni i drugi pratei problemi. LITERATURA : 1 Vodoprivredna osnova Crne Gore (Institut za vodoprivredu Jaroslav erni iz Beograda i preduzee Vodovod iz Podgorice, Beograd 2001g).

44

1.1.6. KORIENJE KOPNENIH VODA ZA TURIZAM, REKREACIJU, SPORT I SPORTSKI RIBOLOV

POSTOJEE STANJE Raznovrsnost i jedinstvenost pojava kopnenih voda u prirodi je izuzetan potencijal koji posjeduje Crna Gora u smislu korienja za turizam, rekreaciju i sportske aktivnosti. Kompleks pojava ine planinski potoci, bistre i mone planinske rijeke, duboki kanjoni i klisure, karstni izvori i ponori i brojna jezera. Meu bogatstvom tih pojava posebno se izdvajaju kanjoni rijeke Tare i kanjon Nevideo, gleerska jezera - Crno, Biogradsko, Plavsko i ostala jezera smjetena u masivima planina Durmitora, Bjelasice, Prokletija, Maglia, zatim veliko Skadarsko jezero. Ne treba zapostaviti ni nekoliko akumulacionih jezera stvorenih izgradnjom brana na rijeci Pivi, rijeci Graanici i na pritokama Zete u Nikikom polju. Uz raznovrsne vodne resurse, znaajan turistiki potencijal predstavlja i njihovo prirodno okruenje i biljni i ivotinjski svijet, koji se javlja u akvatinim sredinama ili njihovoj neposrednoj blizini. Sa izuzetkom Crnog i Biogradskog jezera i kanjona rijeke Tare, korienje prirodnih vrijednosti rjenih tokova, prirodnih i vjetakih jezera za potrebe turizma, rekreacije i za sportske aktivnosti moe se danas okarakterisati kao sporadina pojava koja je ograniena na relativno mali broj ljudi - ljubitelja prirode, naunika-istraivaa, planinara. injenica da se samo 3% ukupnih turistikih smjetajnih kapaciteta Crne Gore nalazi na ovim prostorima najbolje govori da ovi potencijali nijesu iskorieni, a time ni ekonomski valorizovani. PROJEKCIJE BUDUEG RAZVOJA Raznovrsnost reljefa i klime, neporemeena priroda, raznovrsnost flore i faune, a posebno ambijentalne i estetske vrijednosti stajaih i tekuih voda kontinentalnog dijela Crne Gore pruaju izuzetne mogunosti za proirenje asortimana turistike ponude. Ovaj aspekt je posebno znaajan u otroj meunarodnoj turistikoj konkurenciji u kojoj, pored atraktivnosti prostora i kvaliteta turistike ponude, i raznovrsnost sadraja i ambijenta igra znaajnu ulogu. Polazei od konstatacija iznesenih u ocjeni postojeeg stanja u pogledu bogatih potencijala vodnih resursa i njihovog okruenja u smislu njihovog korienja za turizam, sportske i rekreativne namjene, neophodno je planski i osmiljeno stvarati uslove za razvoj tih djelatnosti i aktivnosti u kontinentalnom dijelu Crne Gore. To pretpostavlja proirenje djelovanja na daleko vei broj atraktivnih lokaliteta, intenzivnije korienje ve aktiviranih lokaliteta, uz istovremeno poveanje raznovrsnosti aktivnosti. Veina rjenih tokova mogu se koristiti za vie namjena - za kajakatvo na brzim vodama, za splavarenje ili rafting, za sportski ribolov. Rafting je mogu ne samo na Tari, ve i na Ibru, Limu i Morai. Od jezera, najatraktivnije je Skadarsko jezero, koje kao jedinstveni prirodni rezervat i zbog svoje povrine, treba aktivnije i raznovrsnije koristiti, pri emu se mora obezbijediti sklad izmeu prirodnog okruenja i ekosistema s jedne strane i turistikih i infrastrukturnih sadraja i aktivnosti, s druge strane. Brojna gleerska jezera, postojea vjetaka jezera ili ona koja e nastati izgradnjom planiranih hidroenergetskih objekata, zbog svoje atraktivnosti i raznovrsnosti treba u budunosti da budu posebno interesantne turistike destinacije. Na prirodnim i vjetakim jezerima veih povrina mogu se razvijati turistike i sportske aktivnosti koje dosad kod nas nisu ili su vrlo malo upranjavane na tim vodama, kao to su jedrenje ili veslaka takmienja.

45

1.2. KORIENJE MORA

1.2.1. POMORSKA PLOVIDBA (LUKE I MARINE)
Uvodna razmatranja Prema vodoprivrednoj osnovi Crne Gore, stanje u oblasti pomorske plovidbe u Crnoj Gori, koje je ocijenjeno kao nepovoljno, ne smije da bude prepreka planiranju njenog unapreenja i razvoja. Razvoj pomorske plovidbe uopte, pa i u Republici Crnoj Gori, uslovljen je, prije svega, spoljnim faktorima (ukupnim politikim i ekonomskim odnosima izmeu drava u svijetu, postojeim bilateralnim ili multilateralnim ugovorima o ekonomskoj i drugoj saradnji), a zatim privrednim razvojem zemlje i politikom unapreenja i razvoja integralnog transporta, tj. politikom uspostavljanja veza izmeu eljeznikog, putnog i vodnog saobraaja. Pomorski saobraaj u uslovima otvorenog trita, stabilne politike situacije u regionu, ekonomskih interesa Crne Gore i zemalja u okruenju, kao i realizacije planiranog dinaminog razvoja privrede mogao bi u budunosti da postane znaajna privredna grana Republike Crne Gore. injenica da unapreenje i razvoj pomorskog saobraaja zahtijeva jasno definisano okruenje u smislu mogunosti i potreba dopremanja, otpremanja i transporta raznih vrsta tereta u luke i iz luka i potreba transporta putnika pomorskim putem uticala je da danas u Crnoj Gori ne postoje strateka opredjeljenja razvoja ove privredne grane. Ovo je sasvim razumljivo, jer postojee okruenje i stanje privrede ne obezbjeuje elemente neophodne za analize opravdanosti i profitabilnosti ulaganja u razvoj pomorske plovidbe. Meutim, to ne znai da Republika Crna Gora ne treba da intezivira prioritetne aktivnosti kako bi se u narednom periodu iskoristili raspoloivi kapaciteti luke Bar i drugih postojeih objekata koji treba da podre razvoj plovidbe, nautikog turizma i drugih aktivnosti na moru. U tom smislu, potrebno je da se planiraju aktivnosti koje e omoguiti da se na optimalan nain koristi obalno more za opti drutveni i privredni razvoj Republike, neophodno je sagledati mjesto i ulogu plovidbe i plovidbene infrastrukture. Kako je turizam, kao privredna grana, dobio prioritet u planovima razvoja primorskog dijela Crne Gore, oigledno je da razvoj plovidbe ne smije biti u koliziji sa razvojem turizma. Prednosti koje nudi vodeni saobraaj neophodno je maksimalno koristiti, posebno kada je u pitanju prekomorski i prekookeanski saobraaj razliitih roba i tereta. Luka Bar, sa izgraenom infrastrukturom i postojeim eljeznikim i putnim saobraajnicama, u periodu prije uvoenja sankcija bila je primjer savremene prekookeanske luke. Iz nje su isplovljavali i uplovljavali brodovi iz najudaljenijih svjetskih luka sa najraznovrsnijim teretima. Iskustva koja su u tom periodu steena bila su od izuzetnog znaaja za dalje planiranje razvoja luke Bar (modernizaciju luke, proirenje operativne obale, sanacija glavnog lukobrana, sanacija i ojaanje sekundarnog lukobrana 2001 god, proirenje skladinih prostora, formiranje skladine zone itd.), kao i za planiranje rekonstrukcije i proirenja drugih luka na Crnogorskom primorju. Planirani razvoj turizma, smjetajnih kapaciteta i infrastrukture du Crnogorskog primorja, namee potrebu optimalnog korienja obale i mora za potrebe odmora, sporta, rekreacije i drugih aktivnosti koje treba da podre razvoj vrhunskog turizma. To znai da se pored smjetajnih kapaciteta, ureenih i prirodnih plaa moraju obezbijediti i drugi sadraji na kopnu, obali i moru koje zahtjeva usvojeni vid turizma. Oigledno je da se korienje obalnog fronta mora podrediti interesima razvoja kvalitetnog turizma, uz zatitu ambijentalnih i estetskih vrijednosti prostora. Razvoj plovidbe, unapreenje postojeih ili izgradnja novih luka, marina, pristani i brodogradilita ne smije ni u jednom segmentu da ugrozi planove razvoja turizma i planove zatite ivotne sredine. Pri tome se misli na zauzimanje novih prostora, posebno za izgradnju luka sa prateom infrastrukturom, kao i sadraja koji mogu biti potencijalni zagaivai mora. Mala duina obale Crnogorskog primorja, prirodne karakteristike obale i prisutna ogranienja u proirenju postojeih luka, nedvosmisleno navode na zakljuak da budui razvoj plovidbe mora ii na poveanje sigurnosti plovidbe i razvoj i proirenje jedne do dvije luke koje bi prihvatile teretni i putniki saobraaj. Konstatacija da se treba orijentisati na razvoj jedne ili dvije luke ne znai da postojee luke du Crnogorskog primorja ne treba koristiti u budunosti. Pitanje je samo namjene i naina korienja. S

46

obzirom na njihovu veliinu i lokaciju u praktino najveim turistikim centrima, one treba da ostanu u funkciji razvoja turizma i potreba lokalnog stanovnitva. Da li e se i kako razvijati plovidba i potrebna infrastruktura u Republici Crnoj Gori do 2021 godine zavisi od cjelokupnog razvoja privrede u Republici CG i SCG, realizacije transformacije vlasnitva i potrebe SCG i drugih balkanskih zemalja da koriste luke na Crnogorskom primorju za prekomorski i prekookeanski saobraaj. Kako planiranje razvoja Crne Gore zahtijeva i valorizaciju pomorskog saobraaja, to je neophodno sainiti strategiju razvoja. Ovo je osnovni preduslov da se u konkretnim okolnostima usvoje prioritetne aktivnosti za razvoj pomorskog saobraaja.

1.2.1.1. Plovidba i plovni putevi 1

Prema Zakonu o pomorskoj i unutranjoj plovidbi ("Sl. list SRJ" 12/98) pomorska plovidba "je plovidba koja se obavlja na moru, na rijekama Jadranskog sliva do granice do koje su one plovne s morske strane, na Skadarskom jezeru i na Rijeci Crnojevia". Ovim Zakonom je definisan plovni put u obalnom moru "kao pojas dovoljno dubok i irok za bezbjednu plovidbu brodova, koji je, po potrebi i obiljeen". U pomorskoj praksi plovni put je pojas mora u kome se odvija pomorski saobraaj izmeu luka i odreenih taaka u moru. Plovni put se najee moe definisati kao najkrai i najsigurniji put izmeu luka i objekata na moru i obali. Postoje razliiti kriterijumi za podjelu plovnih puteva. Najvanija podjela plovnih puteva je geografska, po kojoj se isti dijele na prekomorske, obalne i luke. Prekomorski plovni putevi prolaze okeanima i otvorenim morima, povezujui luke i take na moru i obali u raznim morima i suprotnim obalama jednog mora. Na njima se uglavnom odrava meunarodna plovidba. Obalni plovni putevi se proteu uz obale, kroz ostrvska podruja i kanale, u podrujima sa obezbijeenim sredstvima za sigurnost plovidbe (vizuelni signali postavljeni na obali i radarski kontakt sa obalom). Ovi putevi mogu biti spoljni, kada su uz otvorenu i ostrvima nezatienu obalu i unutranji, kada prolaze izmeu obale i ostrva ili izmeu ostrva. Luki plovni putevi se mogu podijeliti na spoljne, tj. prilaze lukom sidritu, i unutranje, tj. puteve od sidrita i kroz samu luku. Karakteristika ovih plovnih puteva je ogranien prostor sa malom dubinom i poseban reim plovidbe (korienje peljara, tegljaa i sl.). Plovni putevi se mogu podijeliti i po veliini brodova, koji plove njima, na puteve prvog, drugog, treeg i etvrtog reda. Plovni put prvog reda je put na kome mogu ploviti brodovi svih dimenzija. Plovni put drugog reda ima dovoljnu dubinu, irinu i blage promjene smjera, pa njime mogu ploviti brodovi do 10 m gaza. Plovni put treeg reda je put kojim mogu ploviti brodovi do 5 m gaza. Plovni put etvrtog reda je put na kome je dubina gaza manja od 5 m. esta je podjela na uobiajene i propisane plovne puteve. Uobiajenim plovnim putem bi se mogao smatrati, istraivanjem i praksom potvren, meteoroloki i hidrografski najpovoljniji i najsigurniji put. Propisani plovni put je nastao kao posljedica nunosti regulisanja plovidbe u podrujima poveanog pomorskog saobraaja i izbjegavanja odreenih podruja u kojima se odvjaju razliite aktivnosti na moru, kako bi se poveala bezbijednost plovidbe. Konvencija UN o pravu mora regulisala je osnovne norme, koje se odnose na opte obaveze obalnih drava, u regulisanju pomorskog saobraaja i zatiti ivotne sredine. Pri tome se razliito tretira plovidba u unutranjim morskim vodama, teritorijalnom i epikontinentalnom moru. Svaka drava, svojim nacionalnim propisima, utvruje uslove koje treba da ispuni da bi plovni put u granicama njenog dravnog podruja bio bezbjedan. Plovni putevi u obalnom moru SRJ, na kojima vai meunarodni reim plovidbe, moraju da imaju ("Sl. list SFRJ" 37/83): odgovarajuu dubinu, irinu i slobodnu visinu prolaza koji obezbjeuju da se plovidba bezbjedno vri brodovima za iji prihvat su luke, koje se nalaze na tom plovnom putu, osposobljene; uspostavljen i uredno odravan propisani sistem meunarodnih oznaka kojima se obiljeava plovni put.

47

Plovni putevi u obalnom moru SRJ, povezani sa osnovnim plovnim putevima u Jadranskom moru, prikazani su na slici 2.1.1. Kao to se vidi postoje: sredinji prekomorski put A, koji spaja Otrantska vrata sa sjevernim jadranskim lukama, i putevi B i C, koji prate istonu i zapadnu obalu Jadranskog mora. Putevi koji prate istonu obalu su BE i CE, s tim to put BE prati obalu izvan granica ostrva, a put CE povezuje luke du obale. Luke Crne Gore su povezane sa lukama u sjevernom Jadranu plovnim putem A1 koji se spaja sa plovnim putem A. Pored ovih uzdunih plovnih puteva postoji i prilazni plovni put D od Otrantskih vrata do luke Bar. Luke Bar i Kotor su povezane trajektnim vezama sa zapadnom italijanskom obalom. Ove veze se odvijaju na plovnim putevima E. Svi pomenuti plovni putevi imaju karakter meunarodnih i prekomorskih, jer povezuju drave i obale Jadranskog mora. Za meunarodni pomorski saobraaj na Crnogorskom primorju odreene su sljedee luke: Bar, Budva, Kotor, Zelenika ("Sl. list SRJ" 2/96). Plovni putevi unutar obalnog mora Crne Gore su relativno kratki, jer je ukupna duina obale 249 km (133 km otvorene obale, a 106 km obale Bokokotorskog zaliva). Najvea udaljenost izmeu dvije luke (luke Kotor i luke Sv. Nikola) iznosi samo 64 km. Po svojim karakteristikama obalno more Crne Gore se moe podijeliti u dva bitno razliita plovna podruja: Bokokotorski zaliv i otvoreno more, od rta Otro do granice sa Albanijom na uu reke Bojane. Bokokotorski zaliv, sam po sebi, predstavlja jednu veliku prirodnu luku. U njemu se plovidba odvija u uslovima karakteristinim za luka podruja (suen manevarski prostor, ograniena irina plovnog puta, razne instalacije na obali i na morskom dnu o kojima treba voditi rauna pri plovidbi i sidrenju). U zalivu su smjetene dvije luke otvorene za meunarodni saobraaj (Kotor i Herceg Novi), dva brodogradilita (brodogradilite u Bjeloj i Mornariko-tehniki remontni zavod u Tivtu), marina u Tivtu, skladite nafte i naftnih derivata u Lipcima, vez za istovar kerozina u Boniima i veliki broj manjih pristana, koji mogu posluiti za sidrenje manjih turistikih i ribarskih plovila. Primorski saobraaj izmeu ovih luka i pristana je intenzivan i raznovrstan. U Bokokotorskom zalivu nijesu propisani sistemi odvojene plovidbe i plovni putevi. Ipak plovidba u zalivu je u odreenoj mjeri regulisana. U zalivu svi brodovi moraju smanjiti brzinu na najvie 12 vorova, a u Kumborskom tjesnacu i u tjesnacu Verige najvea dozvoljena brzina je 8 vorova. Podruje otvorenog mora iz aspekta prostranstva, dubina i relativno malog broja ostrva, hridi i pliaka prua neograniene uslove za odvijanje plovidbe. Meutim, otvorenost podruja, izloenost vjetrovima i talasima predstavlja opasnost za brodove, posebno za mala plovila, koja se uglavnom koriste u priobalnoj plovidbi. Prirodna obala je slabo razuena, bez veih prirodnih uvala i zaliva, koji bi mogli posluiti kao sigurna sklonita ili sidrita. Kao ni u Bokokotorskom zalivu, ni u ovom podruju nijesu regulisani plovni putevi. Istoni duobalni plovni put CE (slika 2.1.2) povezuje luke Crnogorskog primorja sa lukama srednjeg i sjevernog Jadrana i sa albanskim i grkim lukama. Protee se uz obalu na daljini 10-20 km, to je daljina pouzdanog korienja objekata za sigurnost plovidbe vizuelnim signalima i granica relativne zaklonjenosti obalom. Kao to se vidi, ovaj put presijecaju popreni putevi E, prilazni putevi iz pravca Otrantskih vrata D, a od njega se odvajaju prilazi lukama F. Ove plovne puteve koriste prekookeanski brodovi, tankeri i ribarski brodovi. Za potrebe bezbjednosti plovidbe u obalnom moru Republike Crne Gore postoji 46 svjetlosnih signala (1998. godina). U ovaj broj ukljueni su: 1 svjetionik; 13 obalnih svjetala; 30 lukih svjetala i 2 plutae. Radi poveanja bezbjednosti plovidbe i zatite ivotne sredine u obalnom moru, SR Jugoslavija mora da donese mjere i preduzme radnje na koje je obavezuje Meunarodna konvencija Ujedinjenih nacija o pravu mora i vaea zakonska regulativa SR Jugoslavije i Republike Crne Gore u Bez obzira na neograniene mogunosti plovidbe koje prua otvoreno more Crnogorskog primorja, neophodno je sprovesti sljedee: izvriti snimanje obala i morskog dna na dijelu obalnog mora; na bazi dosadanjih iskustava propisati plovne puteve za prekookeanske brodove, tankere, ribarske brodove, ime bi se poveala sigurnost plovidbe i bezbjednost plovila koja se koriste u sportske i rekreativne svrhe; organizovati praenje i odravanje plovnih puteva;

48

organizovati kontrolu kvaliteta vode du plovnih puteva; organizovati aktivnosti u incidentnim situacijama; preispitati broj, poloaj i kvalitet svjetlosnih signala za potrebe odvijanja bezbjedne plovidbe; izvriti neophodna obiljeavanja na plovnom putu i pristupnim putevima lukama; izvriti obiljeavanje lokacija podvodnih instalacija.

U okviru Bokokotorskog zaliva neophodno je propisati plovne puteve za vee brodove i tankere. S obzirom na planove razvoja turizma u zalivu (kupalinog, nautikog turizma i drugih aktivnosti na vodi), a u sklopu mjera zatite voda od zagaenja, neophodno je preduzeti adekvatne mjere zatite Bokokotorskog zaliva izvravanjem svih obaveza, kako od strane posade brodova, tako i od lukih kapetanija, shodno meunarodnim konvencijama i vaeoj nacionalnoj regulativi za pomorski saobraaj, domae i meunarodne luke.

1.2.1.2. Luke 1
Luke su, prema vaeem Zakonu o pomorskoj i unutranjoj plovidbi, definisane kao "vodeni ili sa vodom neposredno povezani kopneni prostor sa objektima namijenjenim za pristajanje, sidrenje i zatitu plovnih objekata, kao i ukrcavanje i iskrcavanje putnika i robe". U tehnikom pogledu osnovni elementi luka su: akvatorija ili vodeni dio luke, suvozemni (kopneni) dio i otvorena operativna obala, koja predstavlja granicu izmeu akvatorije i luke teritorije. Velike razlike izmeu luka na Crnogorskom primorju, iz aspekta tehnikih karakteristika, opremljenosti, sadraja i povezanosti sa kopnom saobraajnom infrastrukturom, zahtijevaju da se one pojedinano analiziraju, polazei od njihove izgraenosti i opremljenosti do njihove dosadanje uloge u prometu roba i putnika. Analizom e se obuhvatiti sedam luka i to: Bar, Budva, Kotor, Zelenika, Herceg Novi, Tivat i Ulcinj, od kojih su prve etiri luke otvorene za meunarodni saobraaj. Luke otvorene za meunarodni saobraaj moraju da ispune niz uslova od kojih treba pomenuti: bezbjedan prilaz, pristajanje, privez i sidrenje brodova; bezbjedno i uredno odravanje dubina; zatitu brodova u svim vremenskim okolnostima; ureaje za prekrcavanje i smjetaj tereta, ureen prostor, zgrade i prostorije za predviene funkcije luke, opremu i osoblje za sprovoenje protivpoarne zatite, itd; kontrolu bezbjednosti plovidbe i zatitu ljudskih ivota; zatitu mora od zagaenja sa ureajima za skupljanje otpadnih voda i voda iz ispranih rezervoara i dr. tetnih materija; snabdijevanje brodova, posade i putnika. ("Sl. list SRJ" 29/98 i "Sl. list RCG" 14/92). Luka Bar Luka Bar, po svim parametrima je savremena luka koja moe da ostvari znaajan promet roba i putnika. Problem je u tome, to je u periodu uvoenjem sankcija prekinut uspjean razvoj luke, smanjen promet robe i putnika, a time i prihod luke. Polazei od znaaja luke Bar za cio region, dosadanja ulaganja u razvoj Luke i pratee infrastrukture i planove budueg razvoja putnike i eljeznike mree na teritoriji Republike i SCG zemalja u okruenju i ire. Neophodno je obezbijediti uslove da poslovni sistem luke Bar funkcionie u svim svojim segmentima. I pored znaajnog smanjenja prometa, luka Bar radi na pripremi dokumentacije za razvoj luke, unapreenju sistema kvaliteta, prorenju lukih kapaciteta itd. Luka Bar je jedina luka na Crnogorskom primorju interesantna za strana ulaganja ili neki drugi nain investiranja ukoliko se stabilizuje politika situacija u regionu i uspostave trini odnosi u zemlji. S obzirom na sadanje stanje luke Bar, neophodna su znaajna sredstva i vreme da luka Bar dostigne onaj nivo, u smislu kapaciteta i operativnosti, koji je imala prije uvoenja sankcija. U uslovima da luka Bar u narednom periodu obezbijedi poveanje prometa roba i finansijska sredstva za sanaciju stanja i obavljanje aktivnosti koje

49

treba da omogue njeno uspjeno funkcionisanje, moe se oekivati da u narednih deset godina postane jedan od najznaajnijih privrednih subjekata Republike Crne Gore. U luci Bar se mogu razvijati i druge djelatnosti, naroito trgovina, industrija, ugostiteljstvo, mala privreda i drugo. Ono to je izuzetno vano je da od njene privrede moe da ivi preko 5000 ljudi. Luka Bar danas raspolae ureenim lukim prostorom od 106 ha, akvatorijumom od 90 ha i instalisanim pretovarnim kapacitetima, koji omoguuju godinji pretovar od 4,5 miliona tona raznih tereta. U zoni luke rezervisan je prostor za zonu tehnolokog razvoja od 600 ha sa projektovanim pretovarnim kapacitetima od 8-12 miliona tona godinje. Luka posjeduje: operativnu obalu duine 2.450 m sa dubinama mora 10-14 metara; operativnu obalu duine 892 m sa dubinama mora 4-10 metara; 22 000 m eljeznikih kolosijeka; 120 000 m2 zatvorenog skladinog prostora; 510 000 m2 ureenog otvorenog skladinog prostora; silos za itarice kapaciteta 30 000 tona; rezervoare za ulje kapaciteta 1400 m3; specijalni skladini prostor za Ro-Ro terete od 60 000 m2; skladini prostor za rasute terete od 50 000 m2. U luci Bar instalisani su sljedei kapaciteti poslovnih partnera luke: Centrokoop Beograd - hladnjaa kapaciteta 4500 tona; "KAP"-Podgorica - silos za glinicu kapaciteta 20 000 m3; Rezervoar za luinu kapaciteta 10 000 tona; "Industrija-import"-Podgorica - rezervoari za rasuti cement od 3000 tona. Neposredno uz luku nalazi se slobodna carinska zona, koja se prostorno i funkcionalno uklapa u postojee i planirane kapacitete luke. Zahvata povrinu od 250 ha sa mogunou proirenja u neposrednom okruenju luke. Luka Bar raspolae: Kontejnerskim terminalom Kontejnerski terminal zauzima povrinu od 22 000 m2 sa mogunou proirenja na istom gatu za dodatnih 20 000 m2. Duina operativne obale je 330 metara, a dubina akvatorijuma je 12 metara. Terminal je snabdjeven savremenim kontejnerskim kranom i potrebnom prateom mehanizacijom, a i potpuno je opremljen za manipulaciju svih vrsta obinih, frigo i specijalnih kontejnera. Prihvat i otprema kontejnera mogua je direktnom manipulacijom sa eljeznikih vagona ili drugih transportnih sredstava. Luka Bar prua kompletne usluge na kontejnerskom terminalu, od odravanja do opravki. Roll-on/Roll-off terminalom Roll-on/Roll-off manipulacija se obavlja preko operativne obale, duine 270 m i dubine akvatorija od 10 m, opremljene za prihvat i otpremu svih vrsta Ro-Ro jedinica. Postoji otvoreni skladini prostor od 60 000 m2 sa asfaltno-betonskom podlogom, osvijetljen i obezbjeen, direktnim izlaskom na rampu. Isti predstavlja autonomnu cjelinu i nema dodirnih taaka sa manipulativnim tokovima drugih roba. Terminalom generalnih tereta Ovaj terminal ima dva gata, prostorno i tehniki osposobljena i opremljena za prihvat i otpremu svih vrsta generalnih tereta. Na terminalu je kompletna pratea horizontalna i vertikalna mehanizacija sa 15 portalnih dizalica nosivosti od 40 tona. Duina operativne obale je 1370 m sa prosjenom dubinom mora od 10 m. Kompletan promet vri se preko zatvorenih i otvorenih skladita, odnosno u direktnoj manipulaciji kopneni prevoz - brod i obratno, zavisno od zahtjeva komitenata. Zatvoreni skladini prostor

50

od 120 000 m2 i 510 000 m2 otvorenog asfaltno - betonskog ograenog i neograenog prostora omoguava veliki i brz protok svih vrsta generalnih tereta. Terminalom rasutih tereta Terminal rasutih tereta raspolae ukrcajno-iskrcajnom mehanizacijom od tri pretovarna mosta nosivosti 12 mp i tri paralelna eljeznika kolosijeka. Specijalizovan je za prihvat i otpremu svih vrsta ruda, koncentrata, glinice, kao i drugih vrsta rasutih tereta. Raspolae skladinim prostorom od 50 000 m2. Operativna obala terminala je duga 800 m, sa dubinom akvatorijuma od 14 metara. Silosom za itarice Opremljenost terminala omoguava manipulaciju itaricama na svim relacijama kopno-brod i obrnuto. Silos za itarice je kapaciteta 30 000 tona, a u projektu je izgradnja novih kapaciteta. Doprema i otprema itarica je mogua svim prevoznim sredstvima. Terminalom za drvnu grau Pretovar je u potpunosti mehanizovan, brz i efikasan uz mogunost skladitenja u otvorenim i zatvorenim skladitima. Terminal omoguuje direktnu manipulaciju kopno-brod i obratno. U izgradnji je 65 000 m2 prostora za suenje, sortiranje, doradu i skladitenje suve i sirove rezane grae, od ega je 21 000 m2 natkrivenog skladinog prostora. Kapaciteti projektovanog terminala pri najniem koeficijentu obrta su u izvoznom toku 100 000 m3, a u uvoznom su neogranieni. Terminalom tenih tereta Teni tereti se mogu pretakati u direktnoj manipulaciji i preko lukih rezervoara za ulje zapremine 1400 m3. Ostali promet tenih tereta vri se preko lukih operativnih obala u skladine rezervoare lukih komitenata. Izdvojeni petrolejski vezovi gaza do 14 m vre prihvat i otpremu naftnih derivata, kao i snabdijevanje brodova iz rezervoara A. D. "Jugopetrol"-Kotor, iji su ukupni kapaciteti 100 000 tona. U izgradnji je terminal za pretakanje siretne kisjeline sa rezervoarskim prostorom od 3000 tona. Luka Bar obezbjeuje i odreene luke usluge. Pored odravanja i servisiranja svojih postrojenja i kompletne horizontalne i vertikalne mehanizacije, osposobljena je i tehniki opremljena za pruanje manjih servisa na svim vrstama brodova. Na zahtjev interesenata u luci Bar se vre opravke kontejnera, kao i privrivanje, markiranje, sortiranje, dezinfekcija i dezinsekcija svih vrsta roba. Dva remorkera snage 1180 KNJ pruaju usluge tegljenja i spaavanja brodova, a luka je opremljena savremenom protivpoarnom opremom. Profesionalna ekipa ronilaca je angaovana za rad u luci. Luka raspolae sljedeom mehanizacijom: 15 obalnih dizalica nosivosti 3-40 tona; 6 viljukara nosivosti 25-42 tone; 103 viljukara nosivosti 1,5-13 tona; 6 autodizalica nosivosti 12-35 tone; drugom specijalizovanom lukom mehanizacijom, itd. Luka Kotor Mada sa dugom tradicijom, luka Kotor, locirana u krajnjem unutranjem dijelu Bokokotorskog zaliva, ima danas ogranien znaaj u pomorskom saobraaju. I pored izgradnje putne mree (boljeg povezivanja luke Kotor sa zaleem) i izgradnje aerodroma Tivat, luka Kotor je ostala luka lokalnog karaktera. Razvoj luke je praktino limitiran nedostatkom neposredne eljeznike veze sa kontinentalnim dijelom Crne Gore. To najbolje ilustruje podatak da je maksimalni promet roba u luci Kotor iznosio 3,8% ukupnog prometa kroz luku Bar (1987.god.). Za razliku od prometa roba, promet putnika u luci Kotor je u cijelom prethodnom periodu bio znaajan. Operativna obala luke Kotor obuhvata centralni dio Kotorskog zaliva i sastoji se od: Obale kod Gradskog parka (novi dio obale i postojei dio desne obale rijeke kurde);

51

Obale Lua koja obuhvata lijevu obalu rijeke kurde i operativnu obalu prema unutranjem akvatorijumu luke duine oko 500 m; Obale kod Trnice; Obale kod Centra za kulturu.

Na operativnoj obali postavljeno je 27 bitvi od kojih se 21 nalazi u prostoru luke namijenjene za meunarodni pomorski saobraaj. Pored bitava ugraeni su i ankeri, namijenjeni za vez malih brodova. Operativna povrina luke (oko 4000 m2), koja slui za meunarodni pomorski saobraaj, obuhvata prostor od Spomenika - svetionika do zgrade Luke kapetanije. Luka Zelenika Zelenika se kao luka poela razvijati poetkom ovog vijeka, nakon izgradnje pruge uskog kolosijeka ^apljina-Uskoplje-Zelenika, ija je glavna funkcija bila povezivanje vojno-pomorske baze u Boki Kotorskoj. Tada je, pored eljeznike stanice izgraena operativna obala duine oko 200 m sa nekoliko skladita. Dubina mora uz obalu je bila 4,5-6 m. Poslije Drugog svjetskog rata, luki promet je bio u porastu zbog izvoza boksita, dok je poslije ukidanja eljeznice, poetkom 60-tih godina, promet naglo opao. Krajem 90-tih godina promet robe je neto povean tako da je 1992. godine iznosio 80 000 tona. Operativna obala je izgraena u obliku latininog slova L. Duina junog kraka iznosi 125 m, a zapadnog 136 m. Dubine uz operativnu obalu iznose 6,8-11,1 m (hidrografski premer iz 1988. god.). Luka je potpuno izloena vjetrovima iz pravca S i SNJ koji, kada su jai, stvaraju bibavicu. Na obali se nalaze prikljuci za vodu i struju. Luka Herceg Novi Luka Herceg Novi je putniko-turistika luka, lokalnog znaaja. Luka je izloena vjetrovima i talasima iz pravca S i SNJ. Pri jakom vjetru osjea se bibavica u luci, a talasi prelivaju krunu lukobrana. Izloena je i dejstvu talasa iz pravca NW, dok je od vjetrova iz ostalih pravaca dobro zatiena. Luka ne posjeduje opremu za pruanje luko-transportnih usluga. Isto tako ne postoji mogunost snabdijevanja plovila gorivom. Duina operativne obale je 180 m sa dubinama mora od 3,6-6,6 m i 36 m sa dubinom od 2,3 m u korenu lukobrana. Luka Budva Luka Budva je putniko-turistika luka u kojoj praktino nije bilo prometa roba. Operativna obala se sastoji od 66 m obale sa dubinama mora od 3-4,9 m, od 123 m obale sa dubinama 1,3-2,8 m i od 56 m sa dubinama 0,5-1,2 m. Luka obezbjeuje snabdijevanje plovila vodom, strujom i pogonskim gorivom. Luka je nepovoljna za uplovljavanje brodova pri dejstvu bure, kao i vjetrova iz pravca: SE, S i SNJ. Luka Tivat - pristan Stanii Kao i luka Herceg Novi i luka Tivat je trenutno luka lokalnog znaaja preko koje se vri putniko-turistiki pomorski saobraaj, dok je promet roba zanemarljiv. Pristan Stanii sa operativnom obalom od 128 m duine i dubinom mora od 4-5,7 m moe da primi i vee putnike brodove. Luka ne posjeduje nikakvu opremu za pruanje luko-transportnih usluga. Luka Ulcinj Luka Ulcinj se nalazi na krajnjem jugu Crnogorskog primorja na zapadnoj obali Ulcinjskog zaliva. Potpuno je izloena junim vjetrovima i talasima. Zatiena je od bure i vjetrova iz pravca NW. Dubine uz pristan su promjenljive. Duina operativne obale na pristanu iznosi 75 m sa dubinama mora od 4-4,7 m; 40 m sa dubinama 3,2-3,8 m i 10 m sa dubinama 0,5-3,8 m. Luka je lokalnog znaaja i ne posjeduje opremu za pruanje luko - transportnih usluga.

52

Mada je iz izloenog evidentno da je luka Bar jedina luka na Crnogorskom primorju koja je do uvoenja sankcija imala neophodne uslove za razvoj pomorskog saobraaja, u nastavku su dati pokazatelji koji mogu da ukau na znaaj i karakteristike drugih razmatranih luka. Na osnovu analize sadanjeg stanja postojeih luka na Crnogorskom primorju moe se zakljuiti sljedee: luka Bar je jedina luka koja, bez obzira na izuzetne probleme poslovanja moe da ispuni uslove koji se trae od luka otvorenih za meunarodni saobraaj; sve ostale luke, bilo da su teretne, putnike ili teretne i putnike, bez velikih ulaganja ne mogu da obezbijede operativnost, funkcionalnost, efikasnost i, to je posebno znaajno, adekvatne mjere zatite putnika, imovine i zatite mora od zagaenja.

Preporuke :

Poto su luke Kotor, Zelenika i Budva u postojeem Prostornim planom Republike Crne Gore predviene kao turistiko-putnike luke za meunarodni saobraaj, potrebno je u novom PPR utvrditi redosled realizacije planiranih aktivnosti, uzimajui u obzir postojee okruenje, realni promet putnika i roba, postojeu infrastrukturu, ekonomsku opravdanost i druge faktore. Polazei od sadanje opremljenosti ovih luka, mogunosti ekonomske valorizacije i poloaja, luka Kotor ima prednost da se formira kao savremena putniko-turistika luka za meunarodni saobraaj. Poto je veina luka u Crnoj Gori locirana u gradskim jezgrima, mogunosti za njihovo proirenje i obezbjeenje pratee infrastrukture, koju savremene luke zahtijevaju, veoma su ograniene. Ovo je jo jedan od razloga koji e imati znaajnog uticaja na budui razvoj ovih luka. Atraktivnost poloaja, zatienost od dejstva talasa, izgraeni prilazni putevi i drugo mogu da budu znaajne prednosti za valorizaciju ovih luka za druge namjene u sferi nautikog turizma, pristanita za brodove na krstarenju itd.

1.2.1.3. Marine 1
Marine, kao specijalizovane luke ili pristanita na obali mora, rijeka, kanala i jezera namijenjene za prihvat, uvanje i opremu plovnih objekata koji slue za rekreaciju, sport i razonodu, su izuzetno znaajni infrastrukturni objekti za razvoj nautikog turizma i turizma uopte u Crnoj Gori. Pored marina, prihvatni objekti nautikog turizma su privezita (mandrii) i sidrita kao posebno izgraeni obalni prostor za prihvat i privez plovnih objekata. Kako je broj amaca, jahti i drugih plovila u Crnogorskom primorju u neprestanom porastu (prema nekim podacima u poslednjih 15 godina ovaj porast je 16% godinje), to je neophodno obezbjediti prostorne uslove za njihov smjetaj, odravanje i snabdijevanje. Proirenje postojeih i planovi za izgradnju novih marina, privezita i sidrita moraju biti u funkciji registrovanih plovila du obale i prognoze poveanja broja plovila u narednom periodu. U vrijeme izrade Vodoprivredne osnove(19992000) od ukupno registrovanih 6.000 plovila, 96% plovila namijenjeno je za sport i rekreaciju, s tim to je najvea koncentracija ovih plovila u Kotoru, Tivtu, Herceg Novom i Budvi. Sadanje stanje za smjetaj ovih plovila i njihovo opsluivanje je vie nego skromno. Postoje tri izgraene marine: Kaliman - marina Tivat Marina Kaliman raspolae sa 338 vezova i 1 dizalicom za dizanje manjih plovila. Jo nije osposobljena za pruanje ostalih usluga (nema prikljuaka za struju i telefon, servisa za plovila i servisa za snabdijevanje gorivom). Marina Budva Marina u Budvi raspolae sa 400 vezova za amce, 10 vezova za vea plovila i sa 50 m slobodne operativne obale.Vezovi su uraeni sa prikljucima za struju i vodu, a obezbjeeno je i pogonsko gorivo za plovila.

53

Marina Bar Marina Bar raspolae sa 1000 vezova na moru i 250 na kopnu. Infrastruktura i suprastruktura jo nijesu kompletirane. Zbog toga marina prua usluge samo domaem stanovnitvu. Pored navedenih marina du Bokokotorskog zaliva i otvorene obale Crnogorskog primorja postoji 3350 m operativne obale za vezivanje plovila u 29 mjesta. U Bokokotorskom zalivu se nalazi 24 mjesta sa operativnom obalom duine od 2590 m. Prema tome, svega 1000 m operativne obale se nalazi na otvorenom moru. Nedostatak marina, a potom njihova neadekvatna opremljenost, mala duina operativne obale za vezivanje plovila, su limitirajui faktori za razvoj nautikog turizma, a samim tim i za postizanje znaajnijih ekonomskih efekata od ove vrste turizma. Oigledno je, da do danas nijesu iskoriene prednosti Crnogorskog primorja za pruanje usluga ljubiteljima nautikog turizma iz Italije, Grke i drugih Mediteranskih zemalja. Razvoj turizma u Crnogorskom primorju je u funkciji obezbjeenja uslova za nautiki turizam. ^injenica da je nautiki turizam dostigao masovne razmjere u svim razvijenim zemljama svijeta kao vid rekreacije ili aktivnog odmora, namee potrebu planiranja i realizacije odgovarajue infrastrukture za prihvat turistike flote (jahti, jedrilica, motornih amaca itd.). Dosadanja iskustva turistikih zemalja pokazala su da se ne moe ostvariti visokokvalitetna turistika ponuda bez nautikog turizma. To je bio razlog da je Crna Gora praktino jo prije trideset godina poela razmatrati i planirati izgradnju marina i luica za nautiki turizam. Gledano od 1971. godine rastao je promet nautikih plovila i turista. Prosjena godinja stopa rasta nautikih plovila je u periodu od 1971. do 1979. godine iznosila 9,2%, a u periodu od 1981. do 1989. godine ovaj rast je bio 7,8%. S obzirom na ukupnu duinu obale i postojee planove razvoja turizma, trenutno raspoloivi objekti, koji treba da podre nautiki turizam, nedovoljni su i neadekvatni. ^injenica je da veina ovih mjesta ne obezbjeuje ni najskromnije usluge koje oekuje ova vrsta turista, potvruje konstataciju na intenziviranje aktivnosti oko izgradnje savremenih marina. Kao to se iz izloenog moe zakljuiti, izgradnja savremenih marina, luica ili privezita za potrebe nautikog turizma jedan je od prioritetnih zadataka razvoja turizma. Strategija razvoja nautikog turizma mora da bude sastavni dio strategije razvoja turizma. S obzirom na nivo investicija, prirodna ogranienja (zatienost od talasa, oblik i dubinu obale), koncentraciju turista, pristupnost obali sa kopna, postojeu ureenost i zauzee obala itd. neophodno je predvidjeti lokacije za budue marine. Ovo se posebno odnosi na marine ije lokacije nijesu u saglasju sa drugim moguim namjenama prostora (uzgoj marikulture, eksploatacija lekovitih sirovina itd.). U okviru dosadanjih planova razvoja nautikog turizma potencijalne lokacije su: Kotor, Budva, Bar, Port Milena. Za ove marine neophodno je uraditi tehniku dokumentaciju: generalne i idejne projekte i studije opravdanosti, ime bi ove marine dobile svoje mjesto u planovima razvoja nautike infrastrukture. Druge potencijalne lokacije koje se mogu u budunosti uzeti u razmatranje su: Herceg-Novski, Morinski i Risanski zaliv u Bokokotorskom zalivu, zaliv Trate, uvala Trsteno, uvala Jaz, Petrovac, Sutomore, uvala Krui, luka Ulcinj. U tom smislu, izradom Prostornog planu za posebne namjene za podruje Morskog dobra ( Nacrt Plana 2000 ) meu ostolog, planirana je revilitizacija , rekonstrukcija i izgradnja objekata marina u skladu sa namjenom i karakterom morskog dobra uz odgovarajue tehnike, tehnoloke i pravne mjere zatitete obaveznom izradom procjene uticaja i kapaciteta predviene za izgradnju marina. Mogunosti koje po nizu parametra nudi Kotorski zaliv i grad Kotor (geografski poloaj, prirodna zatienost, postojea izgraenost i opremljenost obala, atraktivnost prostora) na odreen nain upuuju na zakljuak izgradnje savremene marine u Kotoru ili njegovoj blizini. S obzirom na sadanju ekonomsku situaciju u Republici neophodno je sagledati mogunosti da se, uz to je mogue manja ulaganja postojee luke, luice, privezita (mandrai) koriste za potrebe nautikog turizma. Davanjem koncesija za ove objekte stvorili bi se preduslovi za prihvat turistike flote i pruanje odgovarajuih usluga nautikim turistima. Nove marine trebaju da se prilagode prirodnom okruenju, realnim potrebama i mogunostima. Mora se uspostaviti ravnotea izmeu prirodnog i planiranog kapaciteta prostora. Ono to je najbitnije, moraju se eliminisati ili svesti na najmanju mjeru mogui konflikti izmeu marina i okruenja. Ovo se posebno odnosi na zatiena prirodna dobra, lokacije povoljne za uzgajanje marikultura ili lokacije sa namjenom za eksploataciju ljekovitih sirovina. Na djelovima obale na kojima se tek predvia intenzivna izgradnja turistikih objekata i drugih sadraja treba usvojiti fazni pristup u izgradnji marina.

54

Preporuke Od strane nadlenih organa u 2005 godini naruena izrda Studije, koja treba da svestranije razmotri razvojnu problematiku i prioritetne aktivnosti na unapreenju postojeih i izgradnje novih marina. U tom smislu, u novom Prostornom planu Republike treba uzeti u obzir rezultate naruene Studije u planiranju strategije razvoja marina u narednom periodu do 2021 godine. Pri tome, Crna Gora, predhodno ili u hodu, treba da da obezbijedi (ili prilagodi) politike, administrativne, zakonodavne i finansijske okvire na nivoima najviih organa vlasti u Republici za uvoenje Integralnog upravljanja obalnim podrujima u Crnoj Gori. LITERATURA : 1 Vodoprivredna osnova Crne Gore (Institut za vodoprivredu Jaroslav erni iz Beograda i preduzee Vodovod iz Podgorice, Beograd 2001g). 2 Nacrt prostornog plana posebne namjene za podruje morskog dobra Crne Gore, 2000 (RZUP,dd.Podgorica i MonteCEP Centar za planiranje urbanog razvoja , m.d.d, Kotor-Beograd)

1.2.2. RIBARSTVO I RAZVOJ MARIKULTURA

POSTOJEE STANJE Morsko ribarstvo ukljuuje lov ili sakupljanje (ribolov), uzgoj (marikultura), preradu i trgovinu ivim resursima mora, bilo da se oni koriste za ishranu ili za neku drugu privrednu svrhu (sirovine za industriju, izradu nakita i slino). Prema Zakonu o morskom ribarstvu, ribolovno more Republike Crne Gore obuhvata dio obalnog mora i epikontinentalni pojas Srbije i Crne Gore, koji se nalazi u granicama Crne Gore. Granicom ribolovnog mora u rijekama koje se ulivaju u more smatra se linija na kojoj voda prestaje biti postojano slana. Za razliku od ribolovnog mora, ribolovno podruje od interesa za Crnu Goru je mnogo ire, jer poinje od zone uticaja plime i osjeke (mediolitorala) i prostire se preko kontinentalnog elfa, kontinentalne padine i zaravni junojadranske kotline. Ribolovno podruje, po Konvenciji o pravu mora, dopire do granica teritorijalnih voda Italije, a obuhvata i meunarodne vode itavog Jadrana. Za lov i sakupljanje bentoskih, obalskih i pelaginih vrsta riba najvaniji su obalni pojas unutranjeg mora i podruje elfa, koje je dosta usko. Kod ulaza u Boku Kotorsku granica elfa je na oko 9.5 nautikih milja, a kod ua Bojane oko 34 nautike milje od obale. Lov bentoskih vrsta se isplati i na kontinentalnoj padini do dubina od 500 - 600 m, jer se tu nalaze naselja kampa. Za razliku od lova bentoskih vrsta, podruje lova pelagine (plave ribe) je iroko i prema tome ekonomski isplativo, sve do granica italijanskih teritorijalnih voda. Karakteristike ulova Uprkos dugoj tradiciji morsko ribarstvo je nerazvijeno. Tek poslednjih godina ozbiljnije se razvija tzv. "privredni ribolov" na otvorenom moru i to samo lov pridnenim koama. Sardela, tipian predstavnik male plave ribe, ija je biomasa najvea u svim morima svijeta, jo uvijek se na Crnogorskom primorju lovi u uskom obalskom pojasu alatima malog priobalnog ribolova, mreama potegaama i malim plivaricama. Prema podacima Saveznog zavoda za statistiku, evidentirani morski ulov u periodu 1987.-1997. godine prikazan je u tabeli 1: Tabela 1. Ulov morske ribe u periodu 1987 1996.godina (t) GODINA Ulov 1987. 330 1988. 602 1989. 482 1990. 461 1991. 234 1992. 224 1993. 286 1994. 263 1995. 371 1996. 383

55

Struktura ulova pokazuje dominantno uee sardele koja sa ostalom pelagiom ribom uestvuje u ulovu sa ukupno 41%, zatim rae sa 6,7%, osli 6,6%, cipoli 5,9%, bukva 4%, trlja 3,6%, gire 3% i njuri 2,5%. Procentualno uee svih ostalih vrsta je veoma malo. Raspodjela ukupnog ulova za prosjenu godinu, sardele kao dominantne vrste ribe u ulovnoj strukturi, pokazuje da se najvei ulovi postiu u periodu april - juni, odnosno u vrijeme kada se sardela, nakon mrijeenja vraa blie obali. Podaci za poslednjih nekoliko godina (nrp. u 2002 godini), govore da je po koliini i vrsti ulov ostao na nivou prethodnih godina, uz tendenciju blagog poveanja, naroito plave ribe. Ukupni ulov plave ribe u 2002 godini iznosio je oko 155 tona, i medju izlovljenim vrstama dominiraju sardela, papalina, inun i skua. Godinji prosjek ulova ove ribe u od 1998-2002.god. je iznosio 150 tona. Ulov bentoskih vrsta ribe (ribe dna), u 2002 godini je bio priblino 240 tona, to takodje pokazuje tendenciju poveavanja, u odnosu na petogodinji prosjek (230 tona). Medju izlovljenim vrstama dominiraju cipal, gira i osli. Kod ulova glavonoaca, koljki i rakova takoe se primjeuje blagi porast u odnosu na prethodne godine: GRUPA MORSKIH ORGANIZAMA ULOV U 2002 G Glavonoci (lignja, sipa, hobotnica) 42 t koljke 4t Rakovi 17 t Izvor: Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede RCG Medju uzgojnim vrstama morskih riba, dominiraju brancin i orada. Ukupna koliina izlovljene uzgojne ribe u 2002 godini iznosi 20 tona, to je na nivou prethodnih godina. Medju uzgojnim koljkama, dominira dagnja (muulja). Ulov u 2002 godini je bio oko 100 tona, to govori da je rije o izuzetno kvalitetnom i traenom proizvodu, ija proizvodnja biljei rast zadnjih pet godina. Resurs biomase U Crnogorskom primorju nijesu vrene sistematske procjene biomase biolokih resursa mora, niti postoje statistiki podaci o ribolovnim resursima ni za jedan tip ribolova. Jedini podaci iz kojih se moe donekle procijeniti mogunost razvoja odnose se na koarski ribolov na elfu Crnogorskog primorja, ukljuujui i Bokokotorski zaliv. Prema tim podacima srednja biomasa koarskih naselja riba se kree u rasponu od 1300 do 1700 t po godini. Za razliku od koarskih, bentoskih resursa, pelagini i priobalni resursi za lov parangalima i udicama, nijesu na Crnogorskom primorju do sada nikada procjenjivani, tako da se ne raspolae nikakvom osnovom za planiranje razvoja te vrste ribolova. Na osnovu nekih uporednih analiza sa stanjem u sjevernom i srednjem Jadranu, za koji postoje podaci, procenjuje se da bi dozvoljeni koarski ulov mogao iznositi 1300 do 1700 t godinje, pa bi se mogao oekivati srednji godinji ulov male plave ribe oko 4000-5000 t. Marikultura Na Crnogorskom primorju se jo uvijek nije pristupilo organizovanju proizvodnje hrane u moru. Raspoloivi podaci o prirodnim karakteristikama priobalnog mora i prirodnim nalazita mlai i adultnih oblika ekonomski vanih vrsta morskih organizama, ukazuju da postoje lokaliteti gdje je to mogue (Dobra luka, uvala ukovan, Zagorski pijesak, Krimovaki potok, uvala Trsteno, uvala Valdanos, Port Milena, ue Bojane, kao i vei broj lokaliteta u Bokokotorskom zalivu). Osnovna nalazita riblje mlai za primjenu u marikulturi nalaze su u priobalnim vodotocima. Ua Sutorine, Mrevske rijeke i desnog kraka Bojane, su tri karakteristina lokaliteta, na kojima je vreno ispitivanje stanja populacija riblje mlai. U ovim oblastima konstatovano je prisustvo 37 vrsta riba iz 29 rodova, svrstanih u 16 familija. Biocenoze dna mora Biocenoze morskog dna, s bioloke take gledita ine najznaajniji dio ivotnog prostora za razvoj flore i faune u Jadranskom moru do 200-250 m dubine.

56

Rasprostranjeno muljevito podruje veoma je vano kao podruje pridnenog obalnog ribolova. U tom podruju este su vrste riba: gira, barbun, osli i druge, kao i znaajne vrste glavonoaca. Ovo je takoe podruje u kome dominiraju: suneri, tunikati, briozoe, antozoe, ehinodermati, bivalvia, gastropodi, bentoske makrofitske alge i ostali cenobionti. Za otvoreno priobalno more Crne Gore, sa stanovita biocenolokih potencijala, treba istai ire podruje ua Bojane sa askim jezerom i Port Milenom, kao prirodni rezervat riblje mlai, koja moe posluiti kao osnova za razvoj marikulture, prije utvrivanja i realizacije programa vjetake reprodukcije. PROJEKCIJE BUDUEG RAZVOJA Da bi razvoj morskog ribarstva i marikulture koji se planira u Crnoj Gori uopte bio mogu potrebno je prethodno pre svega usvojiti Zakon o morskom ribarstvu, uraen prema standardima Evropske unije i meunarodnim konvencijama. Njime e se regulisati uticaj prirodnih i antropogenih faktora na ovu oblast a prije svega da intenzitet eksploatacije bude ekonomski isplativ i da pri tome ne ugrozi obnavljanje eksploatisanih populacija. Razvoj ribarstva Budui razvoj ribolova na Crnogorskom primorju zahtijeva preduzimanje sljedeih mjera: to hitnije izvriti procjenu biomase malih pelaginih riba (sardele i inuna) sa lokacijom podruja mrijeenja i podruja koncentracije mlai ekonomski najvanijih vrsta ribe; Na osnovu procjena, utvrditi poetne godinje kvote ulova, ribolovna podruja, optimalne tehnike ribolova i procijeniti neophodne kapacitete infrastrukture, kao i ribarske alate; Nakon prvih procjena treba organizovati stalni monitoring biomase mora; Izvriti statistiku obradu podataka o svim vrstama ribolova ime e se omoguiti proraun ulova po jedinici napora; Teite razvoja ribolova treba usmjeriti na lov male plave ribe; Ispitati rentabilnost razvoja i nekih drugih vrsta ribolova, kao to su na primjer: tunolov plivaricama, lov tuna i sabljarki plivajuim parangalima, lov dubinskim parangalima u Junojadranskoj kotlini, mogunost razvoja koarskog ribolova ili ribolova vrama, u prvom redu kampi; Povoljnim kreditima i subvencijama treba stimulisati nabavku ribarskih brodova i alata, pogotovo za one vrste ribolova za koje se procenjuje da ih treba tek razvijati ; Uspostaviti stalnu i trajnu kontrolu stanja kvaliteta mora Bokokotorskog zaliva i ostalog dijela Crnogorskog primorja, a povremeno i otvorenih voda Junog Jadrana.

Razvoj marikultura Korienje mora e prema svim iskustvima i predvianjima dati znaajan doprinos opstanku i daljem razvoju ljudske civilizacije u budunosti, pri emu e marikulturi pripasti znaajno mjesto. S obzirom na to da do sada na podruju Crnogorskog primorja nije bilo organizovane proizvodnje hrane u moru, za budui razvoj marikulture neophodno je prije svegau utvriviti sastava vrsta planktonske biljne zajednice radi definisanja ekolokih svojstva podruja i preduzeti kontinuirano praenje bar jednog godinjeg ciklusa fitoplanktona i zooplanktona, kao osnove prehrambenog lanca u moru. U prostornourbanistikom pogledu uzgoj marikultura ne ugroava druge privredne grane. Naprotiv, njegovi efekti su samo pozitivni jer se prije svega ostvaruju pozitivni ekonomski efekati kroz proizvodnju kvalitetne hrane u moru i podstie razvoj drugih grana i podruja koja su prethodno bila zapostavljena. Na osnovu raspoloivih podataka o prirodnim karakteristikama priobalnog mora Crnogorskog primorja, rezultata eksperimentalnih istraivanja, prirodnih nalazita mlai i zrelih oblika vanih vrsta morskih organizama, predlau se sljedee mogue lokacije za marikulturu : Bokokotorski zaliv: Plagenti, Orahovac, Risan, Morinj, Bijela, Uvala Kukuljina, Krtole, Rose, Njivice, Kobila. Otvoreno priobalno more: Dobra luka, Uvala ukovica, Zagorski pijesak, Krimovaki potok, Uvala Trsteno, Crni rt, Uvala Valdanos, Port Milena i dr.

57

Navedeni lokaliteti moraju se adekvatnim mjerama zatititi od svih oblika ugroavanja. Mora se naglasiti da izbor konanih lokacija za marikulturu zahtijeva sprovoenje odreenih istranih radova. Svrha ovih istraivanja je iznalaenje rjeenja u okviru kojih e se ostvariti adekvatni uslovi za razvoj marikulture, pri emu se nee ugroziti planirane namjene prostora.

1.2.3. MORSKE PLAE 1 2

Za kupanje se u prolosti koristio uglavnom uski pjeani ili ljunkoviti dio morske obale i samo se to smatralo plaom. Danas je pojam plae proiren, pa je plaa pojas kopna i priobalni pojas mora, koji su pogodno mjesto za rekreativno sunanje i kupanje. Pored pjeanih i ljunkovitih djelova obale, uzimaju se u obzir i kamenite i stjenovite obale, kao i obale koje su vjetaki formirane kao plae (obino betonske platforme ili povrine formirane od nasutog materijala razliitog porijekla).Po sastavu podloge prirodne plae dijele se na: pjeane plae: Nastaju od materijala koga donose potoci i rijeke u more, a koje potom morske struje raznose du obale; ljunkovite plae: Nastaju od materijala koga su donijele bujice, a koje je zatim formiralo more u vidu ljunka; kamenite plae: Nastaju na mjestima gdje su stijene slabije mehanike otpornosti, pa ih talasi drobe i oblikuju; stjenovite plae: Nastaju na stjenovitim obalama koje imaju veu mehaniku otpornost. Pogodna mjesta za sunanje su ona sa blagim nagibom i relativno uglaanom povrinom. Podjela plaa po namjeni je: izletnika plaa: Namijenjena je za cjelodnevni boravak i korienje turista za koje se organizuju izleti morem ili kopnom; javna plaa: Namijenjena je veem broju turista i obino je dua od 300 m. Ova vrsta plaa je najposjeenija; gradska plaa: Dio je veeg ili manjeg naselja. Namijenjena je kako stanovnicima naselja, tako i turistima i drugim gostima; ekskluzivna plaa: Pripada obino luksuznim hotelima i namijenjena je hotelskim gostima. plaa specijalne namjene: Namijenjena im je posebna funkcija. Moe biti za zdravstveni turizam sa korienjem lekovitog blata i mineralnih voda; za nauna istraivanja sa hidrometrijskim radovima i odreenim mjerenjima i ispitivanjima dna mora, sportska takmienja, povrinski i podvodni ribolov, itd. prirodna plaa: To je plaa koja se odlikuje prirodnim lepotama i koja treba da ostane netaknuta, kako ju je priroda oblikovala. Na njoj i oko nje nesmje se nita graditi. Normativi za ureenje plaa na osnovu namjene Normativi za ureenje i opremanje plaa na osnovu njihove namjene, odnosno klasifikaciju su: izletnika plaa poluureena javna plaa kompletno ureena gradska plaa kompletno ureena ekskluzivna plaa kompletno ureena plaa sa posebnom namjenom djelimino ureena prirodno zatiena plaa potpuno neureena, ali kontrolisana Plae koje su due od 200 m, treba da se organizuju u kupaline jedinice dimenzija od 150-200 m po jedinici. Svaka jedinica se oprema kao cjelina.

58

1.2.3.1.Postojee plae
Prema Vodoprivrednoj osnovi u tabeli 1.2.3.1. dat je pregled postojeih plaa. U tabeli su sadrani podaci za : naziv plae, optina kojoj pripada, duina, irina i povrina plae, procjena o broju kupaa, ureenost plae, prirodni sastav plae, namjena plae i orijentacija plae. Na situaciji u razmeri 1:300 000 date su lokacije svih postojeih plaa.Registrovano je postojee 74 plae, a na osnovu tabele 1.2.3.1 dolo se do sljedeih zakljuaka: Ukupna duina postojeih plaa je 57 505 m, ukupne povrine 1 615 700 m2 i zbirnom procjenom optereenosti kupaima 169 000 osoba. Ureeno je 18 plaa od kojih 5 ekskluzivnih. est izvanredno lijepih plaa je odreeno da ostanu prirodne. Djelimino je ureeno 36, a neureeno 14 plaa. Najvie je pjeanih plaa po povrini i kapacitetu (ukupno 52) od kojih neke imaju i ljunkovite djelove. isto ljunkovitih je 9 plaa, kamenih 2, a stjenovitih 11. Najvie plaa je orijentisano prema jugozapadu 22, a zatim prema zapadu 16 i istoku 10, to su povoljni pravci, ako se uzme u obzir da su za mnoge turiste od znaaja vremenski intervali raanja i zalaska sunca. Ka jugoistoku i jugu je orijentisano po 8 plaa. Najmanje plaa je orijentisano u nepovoljnim pravcima: sjeveroistok 6, sjeverozapad 2 i sjever 1. Zatieni objekat prirode su 24 plae. Mogue je poveati 47 postojeih plaa. Za veinu od 55 plaa prilaz je asfaltni put. Makadamskim putem se prilazi na dvije, a zemljanim na jednu plau. Do 10 plaa, se stie pjeanim stazama, a do 6 plaa moe se doi samo morem, jer su sa kopna nepristupane. Najvie plaa, njih 32 imaju u zaleu visoku ili nisku umu. Ureen park je iza 9 plaa. Po tri plae imaju u zaleu maslinjake, makiju ili polja. Naselja su iza 21 plae, a neposredno smjeteni hoteli na tri plae. Djelovanje talasa na plae se po pravilu deava van turistike sezone i uoava se na veem broju plaa. Ono se najee ogleda u prebacivanju pijeska i ljunka du plae, ali i u trajnom odnoenju ovog materijala u dubine. Odnijeti materijal se po pravilu kompenzuje hranjenjem plaa nanosom koga donose vodotoci. Meutim, na plaama na kojima iz odreenih razloga nema dovoljno dotoka nanosa potrebno je dodavanje pijeska ili ljunka pred poetak sezone. Prekid hranjenja plae nanosom osuuje pjeanu plau na postepeno nestajanje. Ovo se deava npr. sa mogrenskom plaom. Potok, koji je ovu plau snabdijevao nanosom, skrenut je prema naselju, kroz koga njegov nanos samo pravi tetu, dok plaa Mogren postepeno izumire. Pred poetak svake turistike sezone neophodno je otkloniti nepovoljne efekte dejstva talasa u zimskom periodu izravnavanjem materijala, od koga je formirana plaa, skupljanjem i odnoenjem morske trave i drugog otpadnog materijala. Crnogorske plae se odlikuju izvanrednim, neobinim i raznovrsnim prirodnim ljepotama, koje zajedno sa bistrim i toplim morem i povoljnim meteorolokim uslovima odgovaraju i vrhunskom ekskluzivnom turizmu. Plae mogu da zadovolje sve kategorije turista; one koje vole boravak na stijenama, kao i one koji ele pijesak, one koji ele ekskluzivno ureene plae, kao i one koji ele netaknutu prirodu. uma i zelenilo su za mnoge idealno zalee, a orijentacija prema suncu, idealna orijentacija. Stoga su plae neizmjerno blago za Crnu Goru, koga treba njegovati, uvati i racionalno koristiti.

59

Tabela 2.3.1:Pregled postojeih plaa

Red. br. Povrina plae(m2) 2) Broj kupaa Optina Namjen
Zatien objekat prirode

Ostali podaci

irina plae (m)

NJivice Herceg Novi

1870

20

37400

3000

Djelimino ureena

Igalo

Herceg Novi

1500

20

30000

2500

Djelimino ureena

Pn

SE

Orijentacija E Povezana asfaltnim putem sa Igalom. Zalee: niska uma. Dio plae: beton. Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: zelene povrine i naselje. Nestabilna plaa. Hotelski dio plae beton. S Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: zelene povrine S Mogue poveanje plae. Pristup asfaltni put. Zalee: naselje. Dio plae beton. S Sadri 3 plae: Ispred hotela plaa du. 100 m Parovia plaa du. 140 m i plaa kod Luice du.70 m Pristup: asfaltni put. Zalee: naselje. Nestabilna plaa Plaa je na rtu, a u zaleu ima uvueni kanal i umu. Pristup: asfaltni put. Zalee: put i niska uma. Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: put i naselje. Plaa je ureena obala. Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: put i naselje. Plaa betonirana.

Duina plae (m)

Naziv plae

Ureenost plae

Sastav P

3 4 5

Topla

Herceg Novi

1220

15

18300 5000 3100

1500 420 250

Dio ureena dio Djelimino ureena Djelimino ureena

Herceg Herceg Novi Novi Savina Herceg Novi

500 10 310 10

PK JG G

Dio ureen, PK dio djelimino ureen

6 7 8

Meljine Herceg Novi Zelenika Herceg Novi \enovii Herceg Novi Baoii Herceg Novi Bijela Herceg Novi

500 20 500 20 600 10

10000 10000 6000

830 830 500

Neureena

P P P

a G J G J

Djelimino ureena Djelimino ureena

1000

15

15000

1250

Djelimino ureena

10

1000

15

15000

1250

Djelimino ureena

11

Kamenari Herceg Novi

500 10

5000

420

Djelimino ureena

S Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: naselje. SW Pristup: asfaltni put. Zalee: put i naselje. S Izgraena obala. Pristup: asfaltni put. Zalee: put i naselje. Mogue poveanje plae S Izgraena obala. Pristup: asfaltni put. Zalee: put i naselje. Mogue poveanje plae SE Izgraena obala. Pristup: asfaltni put. Zalee: put i naselje. Mogue poveanje plae E Izgraena obala. Pristup: asfaltni put. Zalee: put i naselje. Mogue poveanje plae. NE

12

Morinj Kotor

1000

15

15000

1250

Djelimino ureena

13

Risan

Kotor

500 10

5000

600

Djelimino ureena Djelimino ureena

IG

SE

14

Perast

Kotor

450 10

4500

500

SE

60

Red. br.

Povrina plae(m2) 2) Broj kupaa

Optina

Namjen

15

Orahovac Kotor

1000

20

20000

1600

Prirodna

Zatien objekat prirode

Ostali podaci

irina plae (m)

16

Dobrota Kotor

500 20

10000

800

Neureena

17

Kotor

Kotor

625 15

9400

1100

Oko 100 m ureena, ostalo djelimino ureena

GE

W,N

Orijentacija W Osunana cijelog dana sa vrlo istom morskom vodom. Prirodna. Pristup: asfaltni put. Zalee: put i naselja. W Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee:put i naselje. Pijesak se donosi i obnavlja. Zona ispred hotela "Fjord" oko 100 m ureena. Ostali dio djelimino ureen. Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: naselje. Pijesak se na djelovima plae obnavlja. Pristup: asfaltni put. Zalee: niska uma i zgrade.Mogue poveanje plae Ureenje nemogue zbog kua na samoj obali. Zalee: uma iza grada. Pristup: asfaltni put. Pristup: asfaltni put. Zalee: makija i naselje. Dio plae beton. W Pristup pogodan. Zalee: uma. Moguno poveanje plae. E Pristup: asvaltni put. Plaa je duboko uvuena u kopno i zatiena od vjetrova. Zalee: uma.

Duina plae (m)

Naziv plae

Ureenost plae

Sastav

18

Muo

Kotor

450 10

4500

500

Neureena

a J

19

Pranj

Kotor 1500

10

15000

2000

Djelimino ureena

20

Markov rt

Kotor

1000

10

10000

1200

Ureena

Pn

E Mogue poveanje plae. Vei dio plae beton. Pristup: asfaltni put. Zalee: put i naselje. NE Izgraena obala i etalite grada Prnja je ujedno i kupalite. Mogue poveanje plae. NE Ureena vjetaka plaa za zdravstveni turizam. Pristup: asfaltni put. Zalee: naselje NE

21

Stoliv

Kotor

1000

10

10000

1200

Neureena

22 23 24

Lepetane Tivat Lastva Tivat Tivat Tivat

500 15 1600 1250 20 15

7500 32000 18700

1000 2600 2300

Djelimino ureena Djelimino ureena Neureena

PS PS P

G G G

W Pristup: asfaltni put. Zalee: zgrade. Mogue poveanje plae NJ Zalee: put i naselje. Pristup: asfaltni put. Dio plae betoniran E Djelovi plaa su betonski, a zalee saobraajnice i hoteli. Mogue poveanje plae. ostrvo Ostrvo obraslo mediteranskim rastinjem. Ostrvo je dugorono zakupljeno od Mediteran kluba.

25

Sveti Marko Tivat

1000

15

15000

2000

Ekskluzivno ureena

S IPn

26

Krtole

Tivat

500 10

5000

600

Neureena

NE

27 28 29

Kraii Tivat Rose Herceg Novi

550 260 10 300 20

5 2750 2600 6000

300 400 700

Djelimino ureena Ureena

S S S

J J I

NE

anjice Herceg Novi

Neureena

61

Red. br.

Povrina plae(m2) 2) Broj kupaa

Optina

Namjen

30 31 32

Mala Gora Prno Trate

Herceg Novi Tivat Tivat

550 15 300 30 300 30

8200 9000 9000

900 900 900

Neureena Djelimino ureena Prirodna

S P PS n

I J P +

Zatien objekat prirode

Ostali podaci

irina plae (m)

SE

Orijentacija Nepristupana. Zalee: uma S Moguno poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: ume. W Osunana plaa, atraktivnog izgleda zbog oblika stijena, nepristupana. Mogue poveanje plae. Zalee: uma. Asfaltni put do naselja Bigovo. W Pristup makadamskim putem. Zalee: gusta makija. Mogue poveanje plae. Jedna od najlepih plaa. Pristup asfaltnim putem. Zalee: uma. Zalee: Mrevo polje. Pristup: asfaltnim putem.. Mogue poveanje plae. Zalee: Mrevo polje. Pristup: asfaltnim putem. Mogue poveanje plae. S Mogue poveanje plae. Pristup : asfaltni put. Zalee: drvee, naselje. S Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: park , uma, hotel. W W W W Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: uma. Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: naselje, stijena, niska uma. Asfaltni put do ograde plae. Zalee: uma. Asfaltni put do ograde plae. Mogue poveanje. Zalee uma. Asfaltni put do ograde plae. Zalee: uma. Asfaltni put do ograde plae. Mogue poveanje plae. Zalee: uma.

Duina plae (m)

Naziv plae

Ureenost plae

Sastav

33

ukovac Tivat

200 10

2000

200

Neureena

34 35

Trsteno Kotor Jaz 1 Budva

250 15 600 60

3700 36000

500 3000

Neureena

PS P

a I J E

SW + SE

Djelimino ureena

36

Jaz 2

Budva

500 40

20000

1800

Djelimino ureena

+ SE

37

Mogren Budva

300 20

6000

900

Ureena

+ SE

38 39 40 41

Plaa hotela Avala Plaa kod luke kapetanije Slovenska plaa Beii

Budva Budva Budva Budva

150 30 80 15 1800 1800 25 55

4500 1200 45000 99000

500 150 5000 8000

Djelimino ureena Djelimino ureena Djelimino ureena Djelimino ureena

P P P PS GE JG Pn

E G + +

Zalee: brdo Spas, obraslo gustom umom. Pristup: pjeakom stazom. Plaa se erodira. Mogue poveanje plae. S W Talasi je razaraju, pa se vjetaki obnavlja. Zalee: hotel Avala. E Pristup: asfaltni put. Zalee: Stari grad Budva

42 43

Kamenovo Prno

Budva Budva

460 25 200 20

12000 4000

1300 500

Neureena

P PS

E J Pn

SW

Djelimino ureena Ekskluzivno ureena Ekskluzivno ureena Ekskluzivno ureena Ekskluzivno ureena

44 45 46 47

Kraljiina Budva plaa Miloer Budva Sveti Stefan I Sveti Stefan II Budva Budva

130 20 270 30 240 25 580 25

2600 8100 6000 14500

250 800 500 1500

P P P P

E E E E

+ + +

+ SW

62

Red. br.

Povrina plae(m2) 2) Broj kupaa

Optina

Namjen

48

Drobni Budva pijesak Reevii Budva Perazia Do Budva

210 30

6300

700

Prirodna

P I Pr K K S K I E

Zatien objekat prirode

Ostali podaci

irina plae (m)

+ SW

Orijentacija Nema pristupa sa kopna. Zalee: maslinjaci i makija. Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put, Mogue poveanje plae. Zalee: naselje i park. Prirodni rezervat za izletniki turizam. Mogue poveanje plae. Pristup: asfaltni put. Zalee: park. W Manji dio plae djelimino ureen. Pristup: asfaltni put. Mogue poveanje plae. Zalee: polje. S Zalee: masiv Dubovice. Prirodna, netaknuta. Plaa nepristupana sa kopna. Jedna od najljepih plaa. Pristup: asfaltni put. Zalee: uma. Prirodno atraktivna. Pristup: asfaltni put. Zalee: uma. W Zalee: uma maslina i hrasta. Pristup: makadamski put. Mogue poveanje plae. W Zalee: masline. Lokalitet uven po ljepoti. Pristup: asfaltni put

Duina plae (m)

Naziv plae

Ureenost plae

Sastav

49 50

100 10 60 15

1000

120

Neureena

900 100

Djelimino ureena

W Pristup: strmim stazama. Zalee: uma. Mogue poveanje plae. S W Pristup: asfaltnim putem. Mogue poveanje plae. Dio plae beton. Zalee: hotel, stijene, niska uma. + SW + SW

51 52

Petrovac Budva Luice Budva

600 0 250 20

2 12000 5000

1500 800

Ureena

G I

Prirodna P

53

Buljarice Budva

2500

30

75000

9000

Dio djelimino P ureen, a dio prirodna Prirodna

54

Pein

Bar

300 20

6000

700

55 56 57 58

anj 1 anj 2 Maljevik Sutomore

Bar Bar Bar

400 35 600 60 200 20 35

14000 36000 4000 45500

2000 4000 500 6000

Djelimino ureena Djelimino ureena Djelimino ureena Djelimino ureena

P P P P JG

J J I

+ SW + SW

Bar 1300

59 60 61 62 63

Zlatna obala-Ineks Ratac ukotr lica Topolica Veliki i mali pijesak Masline

Bar Bar Bar Bar Bar

200 15 300 10 850 20 800 20 600 20

3000 3000 17000 16000 12000

400 400 2000 1800 1200

Djelimino ureena Neureena

P GE Pn S Pn PK P PK J G J

Djelimino ureena Ureena

S Mogue poveanje plae. Pristup: zemljani put. Zalee: uma. + S W Pristup: asfaltni put. Mogue poveanje plae Pjeanu masu treba obnavljati. Zalee: naselje. W Pristup: asfaltni put. Zalee: park i hotel. S W Zalee: uma. Mogue poveanje plae. Pristup: pjeaka staza. S W Crvena plaa. Zalee: borova uma i park. Pristup: asfaltni put. + W Pristup: asfaltni put. Granii se sa lukom. Zalee: hotel i park. +

Djelimino ureena

64

Bar

200 20

4000

500

Djelimino ureena

63

Red. br.

Povrina plae(m2) 2) Broj kupaa

Optina

Namjen

65

Stari Ulcinj

Ulci nj

150 15

2250

300

Neureena

Zatien objekat prirode

Ostali podaci

irina plae (m)

+ NW

Orijentacija Ostrvo i dio obale. Mogue poveanje plae. Pristup: pjeaka staza. Zalee: niska uma. Ostrvo stjenovito. Prilaz: pjeaka staza. Mogue poveanje plae. Zalee: uma. Pozadina rezervat maslina. Mogue poveanje plae.Uvala se odlikuje izuzetnim prirodnim ljepotama Pristup: asfaltni put. Zalee: umovito. Pristup: pjeaka staza. Mogue poveanje plae. Zalee: umovito. Mogue poveanje plae. Pristup: pjeaka staza. Plaa ograniena asfaltnim saobraajem. Pristup: asfaltni put. Zalee: put i naselje. Lokalitet sa ljekovitom mineralnom vodom. Postoji pristupni put od glavnog puta. Zalee stijene i zelenilo. Dio plae beton. Ureena hotelska plaa. U zoni hotela je izvorite mineralne vode. Pristup: silazna staza od asfaltnog puta. Zalee: uma. Dio plae beton. Ureeno na duini 2000 m. Ostali dio prirodna plaa. Dug plitki pojas. Pristup: asfaltni put. Zalee: uma. Prirodni rezervat tipa nacionalnog parka. Na plai se odravaju prirodni uslovi i sprovode mjere zatite. Pristup: asfaltni put. Zalee: bungalovi i vile.

Duina plae (m)

Naziv plae

Ureenost plae

Sastav S P

66 67

Kruci Valdanos

Ulci nj Ulci nj

300 15 400 30

4500 12000

550 1200

Djelimino ureena Ureena

a I J

NW + NW

68 69 70

Crnogorsko guvno

Ulci nj

240 10 120 10 360 20

2400 1200 7200

250 150 600

Djelimin o ureena Djelimino ureena Ureena

S KS P

I I G

SW SW + SW

Liman I i Ulcinj II Ulcinj - Ulcinj mala plaa Pinje Ulcinj enska plaa

71

200

5 1000

100

Ureena

S Pn

SW

72

Plaa Ulcinj hotela Albatros

70 10

700

80

Ureena

SW

73

Velika plaa

Ulcinj

125 50 00

625000 65000 Dijelom

ureena, dijelom prirodna Prirodna

+ SW

74

Ada Bojana

Ulcinj

1500

40

60000

8000

SW

Ukupno

57505

1615700 169000

24

Legenda: sastav plae (P pijesak, - ljunak, K kamen, S stijena); namjena plae (I izletnika, J javna, G gradska, E ekskluzivna, Pn posebna namjena, Pr prirodna)

Zbog velikog znaaja morskih plaa za turizam, u budunosti je potrebno da im se posveti posebna panja i obave mnoge aktivnosti koje su preduslov za njihovo optimalno korienje. Da bi se plaa mogla vrednovati i trajno koristiti potrebno je sljedee: izvriti istrane radove (sva potrebna mjerenja i opaanja), obavljati redovno odravanje, ureivanje i opremanje, brinuti se o kvalitetu vode za kupanje, vriti intervencije po potrebi.

64

Poveanje turistikih smjetajnih kapaciteta zahtijeva i poveanje ukupne povrine morskih plaa, pa je za te svrhe potrebno: postupno poveavati povrinu korienja postojeih plaa koje se sada djelimino koriste, poveavati, gdje god je to mogue, postojee plae, ija se povrina sada cijela koristi, uspostavljati nove prirodne ili vjetake plae, gdje god je to potrebno i racionalno. Materijal za nasipanje mora biti autohtoni-iz mora Zadaci vezani za vrednovanje i trajno korienje plaa Istrani radovi Ovi radovi se svode na mjerenja, opaanja i prikupljanja postojeih podataka, da bi se za plau obezbijedile sljedee informacije:

More Kvalitet mora, izvori zagaivanja i stepen zagaenja; Dijagrame oscilacija temperature morske vode i vazduha na povrini mora, za vrijeme turistike sezone, ili za cijelu godinu (srednja vrijednost, a po mogustvu i granine vrijednosti); Mjesene rue vjetrova za vrijeme turistike sezone; Osunanost; Talasanje mora za vrijeme turistike sezone (amplitude, periode, pravac talasa), dominantne morske struje. Kopno

Granulometrijski sastav obalnog nanosa i njegov mineroloki sastav. Za nanos sa ljekovitim sastojcima i hemijski sastav; Osnovne hidroloke karakteristike tokova koji se ulivaju u more u zoni plae; Osnovne karakteristike zalea plaa (vegetacija, infrastrukturni objekti i dr.).

Odravanje plaa Pjeane i ljunkovite plae treba na cijeloj povrini da imaju priblino istu visinu sloja nanosa. Pokreti morskih masa (talasi i struje) pokreu nanos, pri emu ovo pokretanje nanosa moe biti paralelno obali, kao i upravno na pravac obale. Tokom turistike sezone ovo pokretanje obino nije znaajno, pa su rijetko kad potrebne intervencije na plai. Meutim, izvan turistike sezone pokretanje nanosa moe biti vrlo znaajno. Talasi, u zavisnosti iz kog pravca nailaze, prebacuju dio nanosa du plae, a dio nanosa bespovratno odnose u dubinu. Ako je masa nanosa odvuena u dubinu vea od mase nanosa koja pristie iz vodotoka koji je hrani, plaa e postepeno erodirati. Pred poetak turistike sezone, potrebno je ravnanje nanosa po plai ako su usled talasanja ostale neravnine, sa razliitim visinama sloja nanosa. Neke plae zahtijevaju i vjetako nasipanje. Najjae struje du obale su one koje se javljaju pri talasanju, kad talasi koso nailaze na pravac obale. Struja pritom nosi lebdei nanos u pravcu kretanja, dok se i vueni nanos kree u istom pravcu, samo u cik-cak liniji. Talas, koji koso nailazi na plau, pokree i vueni nanos koso, navie uz obalu. Kad se isti talas sputa, i nanos se sputa niz strminu, ali vertikalno. Kod vjetakih plaa, za koje se nanos donosi sa strane, dogaa se da talasi tokom zime sav nanos odnesu bespovratno u dubinu. U sluajevima kad talasi odnose nanos sa plae, intervencije se svode na smanjenje energije talasa koji nailaze na plau. U tu svrhu se izvode zatitni objekti, koji u principu mogu biti popreni, uzduni i mjeoviti. Koriste se i podvodni pragovi postavljeni paralelno sa obalom, koji mogu biti neprekidni ili sa presjecima. Ima mnogo raznolikih kombinacija, koje zavise od oblika plae i njene okoline, kao i stepena izloenosti talasima. U sloenim sluajevima, zatite plaa, kao to je, na primjer, plaa pored hotela "Avala" u Budvi, potrebne su hidraulike studije ili hidraulika modelska ispitivanja. Pokreti morskih masa usled plime i osjeke na ovom dijelu Jadrana su mali i ne ugroavaju stabilnost plaa.

65

Vodotoci koji snabdijevaju plae nanosom ne smiju biti dovedeni u stanje kojim se remeti pronoenje njihovog vuenog i lebdeeg nanosa ka plaama. Ako se preko takvog vodotoka gradi saobraajnica, otvor za proticanje mora da bude takvih dimenzija da se reim pronoenja nanosa ne mijenja. To znai, ili ostaviti popreni profil korita isti za sve vodostaje, ili u sluaju njegovog suenja, propusna mo pronoenja nanosa mora ostati ista, to se dokazuje proraunom. Ako saobraajnica prolazi preko jaruga, taj dio vodotoka treba regulisati, ali tako da se propusna mo pronoenja nanosa ne mijenja. U odravanje plaa spada i njihovo svakodnevno ienje i odravanje sanitarnih objekata, kao i funkcionisanje odgovarajuih slubi (prva pomo, spasilaka sluba) itd. Odravanje u zoni priobalnog mora Pod irinom priobalnog mora za plae, podrazumijeva se rastojanje od obale do granine linije kupalita. Granina linija mora da bude vidno obiljeena i na njoj se postavlja ogradna mrea, koja ima zatitnu funkciju.irina priobalnog mora za plae je 150 m, gdje je to mogue. Za pojedine plae moe biti i manja, ako to diktiraju prirodni uslovi. Sportovi na vodi se obavljaju izvan granine linije. Plovila koja prilaze graninoj liniji obavezna su da smanje brzinu kretanja. Odravanje u zoni priobalnog mora svodi se na odravanje granine linije i propisane klase i istoe mora. Stoga je u vrijeme turistike sezone, kao i mjesec dana prije poetka turistike sezone, neophodno vriti kontrolu kvaliteta morske vode svakih 15 dana. Na uzetim uzorcima obavlja se bakterioloka kontrola vode i mjere fiziki i hemijski parametri propisani vaeim pravilnicima. Sluba odravanja je duna da odmah uklanja sa povrine mora plivajui vrsti otpad.

Kvalitet morske vode na plaama

Kontinualna mjerenja i osmatranja kvaliteta morske vode na najpoznatijim plaama Crnogorskog primorja obavljaju se od 1995. godine. Na osnovu postojeih trogodinjih istraivanja dolo se do osnovnih parametara kvaliteta mora (Bokokotorskog zaliva i otvorenog mora). Zasienost kiseonikom je izmeu 77,67% i 162,63%, to ukazuje na visoku produkciju, posebno za Bokokotorski zaliv. Plivajui vrsti otpad, mineralne i lebdee estice, rijetko se javljaju. Povremeno je uoena pjena i ostatak biljaka, ali je po pravilu more isto. Meutim, glavni problem je bakterioloko zagaenje i prisustvo kanalizacionog otpada, zbog ega su i poznate plae povremeno ispod kategorija kvaliteta dozvoljenog za kupanje.Ova ispitivanja su za 1996. god. dala sljedee stanje kvaliteta voda obalnog mora na lokalitetima pojedinanih plaa: Prva kategorija: najistije plae bez koliformnih bakterija: Veliki pijesak, plaa kod hotela "Avala", Buljarice i NJivice; plae u okviru dozvoljenog broja koliformnih bakterija za prvu kategoriju (do 500 TC/100 ml morske vode): Velika plaa kod Ulcinja, Utjeha, Luice, Miloer, Slovenska plaa, Bigova, Kraii, Orahovac, Baoii, Bazen iver (ukupno 14 plaa); plae koje po broju kolimorfnih bakterija spadaju u prvu kategoriju, ali kod kojih je broj fekalnih streptokoka vei od broja dozvoljenog za prvu kategoriju: Sutomore, Prno, anj i Rafailovii (4 plae). Druga kategorija: plae u okviru dozvoljenog broja koliformnih bakterija (od 500-10 000 TC/100 ml morske vode) Ada Bojana, Porto Milena, Sveti Stefan 1 (3 plae)

66

plae koje po broju koliformnih bakterija spadaju u drugu kategoriju, ali sa veim brojem fekalnih streptokoka: Mala Ulcinjska plaa, Gradska plaa u Baru, utogrlica, Petrovac, Sveti Stefan 2, Kamenovo, Beii, Guvance, Mogren, Jaz, Plavi horizonti, Ostrvo cvijea, Seljanovo, Markov rt, Pranj, Institut za biologiju mora, Sveti Spasije, Perast, Risan, Morinj, hotel "Delfin", \enovii, Kumbor, Zelenika, Meljine, hotel "Plaa", Institut "Igalo", Blatna plaa (28 plaa). Plae sa prekoraenim dozvoljenim vrijednostima koliformnih bakterija i fekalnih streptokoka:

Fjord, Kaliman i bazen hotela Topla (3 plae). Generalno treba rijeiti odvoenje kanalizacionih voda. Mjere sanacije kanalizacionih kolektora i odvoenje kanalizacionih voda se predlae u posebnom segment koji tretira rjeavanja kanalisanja naselja. Ureivanje i opremanje plaa Sve ureene plae, bez obzira na njihovu namjenu, treba da imaju sljedee sadraje: Na prednjem dijelu plae, koji se naziva "prva zona" mogu se nalaziti suncobrani, lealjke, sportski rekviziti i drugi portabni pokretni sadraji, U pozadini plae, koji se naziva "druga zona", nalaze se sanitarni vorovi i voda za pie, Na plai mora da postoji pano, na kome su napisane dnevne temperature vode na povrini mora i vazduha, i na kojoj je istaknut kuni red plae, Smee se odnosi sa plae cjelodnevno na propisanu deponiju, U zaleu plae grade se sportski i drugi rekreativni sadraji i ozelenjava prostor.

Pored ovih uslova, za sve ureene i izgraene plae, postavljaju se i posebni noramitivi za pojedine vrste plaa. Izletnika plaa Treba da ima pontu, sa obaveznim prostorom za dnevno pristajanje izletnikih brodova i brodova koji krstare, ukrcavanje i iskrcavanje putnika - turista. U zaleu treba da je park-uma sa zonama za odmor u hladovini i drvenim stolovima i klupama za piknik. Od ugostiteljskih sadraja, neophodni su u zaleu plae privremeni tipski objekti za brzu hranu i samousluni restoran.

Javna plaa Treba da bude ograena sa ulazom i kontrolom posjetilaca, Pored prirodne plae treba da ima bazene za djecu i odrasle, Na svakih 200 m treba da ima osmatranice sa spasiocima, kao i plutajue splavove i pojaseve, Treba da ima hitnu pomo i telefone, Treba da ima parking za vozila do 200 m udaljen od plae, Moe da ima odgovarajue kole za sportove na vodi.

Gradska plaa Normativi za gradsku plau su isti kao za javnu plau, sem to gradska plaa treba jo da ima i garderobu. Na svakih 30 kupaa postavlja se jedna kabina za presvlaenje. Ekskluzivna plaa Normativi za eksluzivnu plau su isti kao za gradsku plau, samo to je za svaki od sadraja dato luksuznije i bogatije rjeenje u skladu sa kategorizacijom hotela. Eksluzivne plae su ograene viom ogradom od javnih plaa i pristup im je kroz hotelske prolaze. Plaa treba da ima svoju pontu za pristajanje plovila i svoj prostor za uskladitenje amaca, ronilake opreme, vodenih skutera i ostalih rekvizita za sportove na vodi.

67

Plaa specijalne namjene Kod ovih plaa se rade normativi za svaku plau posebno. Prirodna plaa Ovdje spadaju plae atraktivne za turizam i uivanje u netaknutoj prirodi. One se ne ureuju, ali se preduzimaju mjere zatite prirode. Ove zone se ne planiraju za izgradnju.

Korienje neiskorienih povrina postojeih plaa

Velika plaa izmeu rta \erane i ua Bojane i plaa Buljarice se koriste samo na jednom dijelu svoje povrine, i one bi trebalo da imaju prednost u buduem razvoju turizma. JP "Morsko dobro" je zamislilo koncept ureenja ovih plaa (okvirni, ali ne i konano usvojeni koncept) , koje su prostornim planom namijenjene turizmu. Po ovom konceptu Velika plaa sa svojim zaleem od 500-800 m se organizaciono i tematski dijeli na est grupacija sa prosenom duinom od po 2000 m po grupaciji. Iza plae se predviaju tri zone. U prvoj zoni, zaleu plae, nalazie se zeleni pojas, u drugoj zoni hotelski objekti, a u treoj zoni tematski sadraji i servisi. Izgraeni dio obale, na kome se nalaze hoteli imae javnu plau duine oko 2000 m. Na neizgraenom dijelu obale u treoj zoni predviaju se sljedei tematski sadraji: kongresni centar, trgovaki centar, golf igralita turnirskog tipa i teniski tereni, zabavni park slian Diznilendu, ribarsko selo (centar za ribarstvo), saobraajni centar (aerodrom, safari vozila, turistiki voz, itd.) i objekti zdravstvenog turizma.Buljariko polje je pojas najvee plae u Budvanskoj rivijeri. Organizaciono se moe podijeliti na etiri dijela sa duinama plae 250-500 m, 500-1000 m. Lokacija Buljarice je predviena za razvoj turizma s marinom. Program razvoja obuhvata, pored turistikih kapaciteta, golf igralite sa golf klubom i mrestilite.

1.2.3.2. Mogunost poveanja postojeih plaa

U okviru usvojene Vodoprivredne osnove Crne Gore ( VOCG, 2001), analizom postojeeg stanja navedeno je mogue poveanje 47 plaa. Na osnovu prikupljenih podloga kao i na osnovu obavljenih opaanja i mjerenja na terenu ( tabela. 1.2.3.2) sa podacima : Naziv plae, Sadanje stanje: duina, irina i povrina plae i procjene o broju kupaa, Poveanje: duina, irina i povrina plae i procjena o broju kupaa, Budue stanje: duina, irina i povrina plae i procjena o broju kupaa. Tabela 1.2.3.2:Pregled mogunosti poveanja postojeih plaa( prema :VOCG, 2001)
Br oj plae 1 3 4 6 7 8 9 10 11 13 14 16 17 18 19 21 22 24 Naziv plae NJivice Topla Herceg Novi Meljine Zelenika \enovii Baoii Bijela Kamenari Risan Perast Dobrota Kotor Muo Pranj Stoliv Lepetane Tivat Du. (m) 1870 1220 500 500 500 600 1000 1000 500 500 450 500 625 450 1500 1000 500 1250 Sadanje stanje Broj ir. Povr. (m) (m2) kupaa 20 37400 3000 15 18300 1500 10 5000 420 20 10000 830 20 10000 830 10 6000 500 15 15000 1250 15 15000 1250 10 5000 420 10 5000 600 10 4500 500 20 10000 800 15 9400 1100 10 4500 500 10 15000 2000 10 10000 1200 15 7500 1000 15 18700 2300 Du. (m) 600 500 1500 750 1000 400 1000 2175 750 1000 1500 500 1000 1800 1075 1500 875 2000 ir (m) Poveanje Broj Povr. (m2) kupaa - 1200 1000 - 7500 600 5 25000 2100 - 15000 1250 - 20000 1660 10 14000 1200 5 25000 2050 5 48500 4000 - 7500 630 - 10000 1200 - 15000 1500 - 10000 800 - 15000 200 - 18000 2000 5 23600 3000 5 27500 3000 -5 6200 800 5 46300 5700 Du. (m) 2470 1720 2000 1250 1500 1000 2000 3175 1250 1500 1950 1000 1625 2250 2575 2500 1375 3250 ir. (m) 20 15 15 20 20 20 20 20 10 10 10 10 15 10 15 15 10 20 Budue stanje Povr. Broj (m2) kupaa 49400 4000 25800 2100 30000 2520 25000 2080 30000 2490 20000 1700 40000 3300 63500 5250 12500 1050 15000 1800 19500 2000 20000 1600 24400 1300 22500 2500 38600 5000 32500 4200 13800 1800 65000 8000

68

Br oj plae 25 28 31 32 33 35 36 37 40 41 42 43 45 46 48 49 50 51 52 53 57 58 60 63 65 66 67

Naziv plae Sveti Marko Rose Prno Trate ukovac Jaz 1 Jaz 2 Mogren Slovenska pl. Beii Kamenovo Prno Miloer Sv. Stefan 2 Drobni pijesak Reevii Perazia Do Petrovac Luice Buljarice Maljevik Sutomore Ratac V. i M. pijesak Stari Ulcinj Kruci Valdanos

Du. (m) 1000 250 300 300 200 600 500 300 1800 1800 400 200 270 580 210 100 60 600 300 2500 200 1300 300 600 150 300 400

Sadanje stanje Broj ir. Povr. (m) (m2) kupaa 15 15000 2000 10 2500 400 30 9000 900 30 9000 900 10 2000 200 60 36000 3000 40 20000 1800 20 6000 900 25 45000 5000 45 99000 8000 30 20 30 25 30 10 15 20 26 30 20 35 10 20 15 15 30 12000 1300 4000 500 8100 800 14500 150 0 6300 700 1000 120 900 100 12000 1500 6000 800 75000 9000 4000 500 45500 6000 3000 400 12000 1200 2250 300 4500 550 12000 1200

Du. (m) 2750 600 200 150 150

ir (m) - 10

40 30 - 25 50 25 330 150 20 30 80 10 70 20 0 1060 800 10 140 30 -60 24 -250 20 800 600 600 400 10 50 900 250 20

Poveanje Broj Povr. (m2) kupaa - 41300 4000 5 1300 200 3000 300 - 18000 1800 - 2000 200 - 9000 800 - 6000 500 11000 1700 45000 500 30000 2500 18900 13500 5900 43100 - 31800 17000 5 3100 18000 6000 37500 - 16000 8 40000 - 6000 18000 - 7450 - 13500 20500 2000 1700 200 400 0 3000 200 300 2000 800 4500 2000 5000 800 1800 100 1500 2000

Du. (m) 3750 250 300 900 400 750 650 340 1800 1850 730 350 350 1280 1270 900 200 600 240 2250 1000 1900 900 1000 200 1200 650

ir. (m) 15 15 40 30 10 60 40 50 50 70 50 50 40 45 30 20 20 50 50 50 20 45 10 30 15 15 50

Budue stanje Povr. Broj (m2) kupaa 56200 6000 3800 600 12000 1200 27000 2700 4000 400 45000 3800 26000 2300 17000 2600 90000 10000 129000 1050 0 30900 3300 17500 2200 14000 1000 57600 5500 38100 3700 18000 320 4000 400 30000 3500 12000 1600 112500 13500 20000 2500 85500 11000 9000 1200 30000 3000 3000 400 18000 2050 32500 3200

68 Crnogor. guvno 240 Liman 69 120

10 10

2400 250 1200 150

600 180

- 6000 - 1800

600 200

840 10 300 10

8400 3000

850 350

Ukupno poveanje duine plaa je 32 km, sa ukupnom povrinom od 830 050 m2 i zbirnom procjenom optereenosti kupaima 82 390 osoba.Poveanje ovih plaa u budunosti je usko povezano sa izgradnjom novih turistiko smjetajnih kapaciteta i one e se formirati i opremati istovremeno sa graenjem novih turistikih objekata.

1.2.3.3. Budue plae

Na osnovu prikupljenih podataka vezanih za mogunosti formiranja novih plaa, kao i na osnovu obavljenih opaanja i mjerenja na terenu (3) uraena je tabela 1.2.3.3. U njoj se daju sljedei podaci: naziv plae, optina kojoj pripada, duina, irina i povrina plae, procjena o broju kupaa, ureenost plae, prirodni sastav plae, namjena plae, orijentacija plae, pristup plai, zalee plae i posebne osobine plae ako ih ima. Za sastav i namenu plaa koriene su iste oznake kao i za postojee plae iz tabele 1.2.3.1.

69

Tabela 1.2.3.3. Pregled buduih plaa ( prema :VOCG, 2001)

B r. pl. Naziv plae Optin a Duin a plae (m) 800 Povri iri na plae na (m2) plae (m) 15 12000 Broj kupaa S Ur ast. e. plae pla P Ostali podaci N O am. rijent pla acija plae E SW Nalazi se u umovitom dijelu uvale. Lokacija niim nije naruena. Mogue povezivanje putem sa Meljinama i Zelenikom. E

75

Lalovina

Herceg Novi

800 prir.

76

Rt, banja

Kotor

200

10

2000

160 neur.

W U dijelu lukobrana marine

predvia se vjetaka pjeana plaa. Pristup: asfaltni put. Zalee: uma i stijene.

77

Ljuta

Kotor

500

2500

300 neur.

W ista i bistra voda visokog

kvaliteta. Pristup: asfaltni put. Zalee: naselje.

78

Uvala Verona

Kotor

570

15

8550

850 neur.

E U dijelu lukobrana marine predvia se vjetaka pjeana plaa. Pristup: asfaltni put. Zalee: uma i stijene.

79

SeljanovoOpatovo

Tivat

2100

15

30000

3000 neur.

W Neizgraeni dio obale fazno

graditi a izgraeni ureivati. Pristup: asfaltni put.

80

Blatna

Tivat

150

12

1800

200 neur.

W Budua plaa uz marinu i

rekreativni centar kod Bonia. Pristup: put. Zalee: naselje.

81

Katii, Kakrc

Tivat

200

15

3000

300 neur.

G E

N Tri plae bliske jedna drugoj. Ureenje zone skoro nemogue zbog vikendica do mora. Pristup: asfaltni put. Pozadina uma. N Atraktivna lokacija sa umom u pozadini. Sada pristup morem i putanjama.

82

Lesendra

Herceg Novi

120

30

3600

360 prir.

83

KabalaDobre Arza-Mirite

Herceg Novi Herceg Novi

120

20

2400

250 neur.

W U pozadini uma. Pristup

asfaltnim putem

84

100

12

4800

400 neur.

W Zaleina gusta uma i maslina.

Pristup: makadam put. Atraktivna lokacija

85

Dobra luka

Herceg Novi

200

20

4000

360 neur.

S Zalee: obraslo makijom. Pristup: obodnim putem od Prnja. Duboko uvuena u kopno. Pristup: asfaltnom saobraajnicom. Na dnu zaliva utvreno ljekovito blato.

86

Bigovo

Tivat

900

12

10800

1200 neur.

I NW

87

Nerin

Tivat

300

10

3000

200 prir.

W Divlja ljepota prirode i mora.

Pozadina gusta makija, hrast i bor. Put: seoski.

70

B r. pl.

Naziv plae

Optin a

Duin a plae (m) 300

88

Krekavica

Tivat

Povri iri na plae na (m2) plae (m) 10 3000

Broj kupaa

S Ur ast. e. plae pla S

200 prir.

Ostali podaci O N am. rijent pla acija plae E S W Pogodna mjesta za kupanje na duini od 5000 m, u zoni Velike i male Krekavice. Pozadina uma. Pristup: seoski put.

89

Platamun

Tivat

1100

6600

500 prir.

J SW E SW

Pozadina: makija. Prilaz: asfaltna saobraajnica. Ekskluzivna zona sa asfaltnom saobraajnicom. Zalee: uma.

90

Rt Jaz

Budva

2000

10000

400 prir.

91

Ispod Spas

Budva

1200

30

36000

3000 neur.

E SW

Budua ekskluzivna plaa, sa parkovskim ureenjem ume mediteranskim vrstama. Ispod tunela bie 80 m izletnika plaa. Pristup: autoput

92

Sveti Nikolakolj

Budva

800

30

24000

2800 neur.

I ostrvo Glavna izletnika atrakcija Budve. Potrebni su graevinski radovi za poveanje povrine plaa. S E SW Zalee: autoput. Predvia se ureenje za ekskluzivnu plau za hotelske goste.

93

Djevitenje

Budva

170

30

5100

500 neur.

94

Smokov vijenacukov rt

Budva

800

30

24000

2000 neur.

PS

Pn

W Plae nepristupane sa kopna.

Smokov vijenac duine 600 m, a ukov rt 200 m. Namjena za sport i razonodu. Zalee: makija i uma.

95

Babac

Budva

90

30

2700

300 neur.

I SW

Uvala izmeu Crvene stijene i Tuljanove pei. Pristup pjeana staza. Zalee: stijene i uma.

96

Crni rt

Bar

50

30

1500

150 neur.

S Pn

SW

Povoljna lokacija za razvoj sporta i rekreaciju. Predvia se izgradnja pjeane staze. More je izvanredno isto. Zalee: uma.

97

Komina

Bar

800

15

12000

1200 prir.

W Divlje zalee: maslinova uma.

Pristup treba izgraditi. Pozadina borova uma. Pristup treba izgraditi.

98

Rt kraljeve skalice

Ulcinj

350

20

7000

500 neur.

E SW

Legenda: sastav plae (P pijesak, - ljunak, K kamen, S stijena); namjena plae (I izletnika, J javna, G gradska, E ekskluzivna, Pn posebna namjena, Pr prirodna ) Prema sadraju tabele-1.2.3.3. konstatuje se da je : ukupna duina plaa je 13 920 m sa ukupnom povrinom od 220 350 m2 i zbirnom procjenom optereenosti kupaima 19 930 osoba. Lokacije za plae tek treba da se ureuju. Prirodnom ljepotom se odlikuje, po naoj ocjeni 8 plaa. Najvie je stjenovitih plaa: Potpuno stjenovitih je 13, a djelimino stjenovitih 4 plae. Pjeanih plaa je 5, ljunanih plaa je 5, dok je jedna djelimino ljunana. Kamenih plaa je jedna, kao i jedna djelimino kamena plaa. Najvie plaa je orijentisano prema jugozapadu i zapadu (devet plaa). Ostali pravci orijentacije, po jedna plaa, jesu: sjeveroistok, istok, jug, sjeverozapad i sjever. Za 12 plaa prilaz je asfaltni put, za dvije plae makadamski put, za dvije - zemljani put, za dvije - pjeake staze, a do 6 plaa se moe doi samo morem. Najee zalee ovih plaa je: uma i gusta uma (17 plaa), makija (2 plae) i naselje (5 plaa).

71

Izvoenje ovih plaa u budunosti je usko povezano sa izgradnjom novih turistiko smjetajnih kapaciteta. One e se formirati i opremati istovremeno sa graenjem novih turistikih objekata. Ukupna duina i povrina plaa i zbirna procjena optereenosti kupaima u budunosti (2021. god.) data je u tabeli.3: Tabela 1.2.3.4. Ukupna duina i povrina plaa i procjena optereenosti kupaima ( prema : 1 VOCG, 2001)
Uk upa Broj plaa Duina (m) 57 505 31 195 13 920 102 620 Povrina (ha) 1 61,5 7 83,0 0 22,0 3 266,60 Broj kupaa

Sadanje plae Poveanje postojeih plaa Budue plae

Svega: 69

169 000 82 390 19 930 271 320

Konstatacije :

Uporeujui podatke navedene u Nacrtu prostornog plana posebne namjene za podruje morskog dobra Crne Gore, 2000 2 , konstatuje da je danas ukupan broj postojeih plaa na Crnogorskom primorju 73 , ukupna duina (bez mogueg poveanja) 51840 m i ukupna povrina(bez mogueg poveanja) 1390ha (raunska greka), predpostavljamo da je to 139 ha. Sa druge strane iz tabele : 1.2.3.4 (prema 1 -VOCG,2001) ukupna duina (bez poveanja) je 57505 m i ukupna povrina(bez mogueg poveanja) 161.57ha. Ukoliko se predpostavi da je raunska greka u podatku dokumentacije 2 ,onda je razlika u povrini postojeih plaa u odnosu na podatke iz dokumentacije 1 : 161.57ha-139 ha=22.57 ha

Preporuke :

Prema razmatranjima vodoprivredne osnove Crne Gore 1 podaci iz tabele.1.2.3.4. preporuuje se kao mjerodavni za dalja sagledavanja segmenta planiranja plaa, sa naglaskom na obavezu predhodnog istraivakog postupka , kao i provjeru neusaglaenosti u dijelu podataka koji se odnose na, ukupnu duinu, i ukupnu povrinu sadanjeg broja plaa navedenu u dokumentaciji 1 i 2 koju su Obraivai imali na raspolaganje.

U svim aktivnostima materujal za nasipanje plaza mora biti autohtoni -iz mora.

1.2.3.4. Uslovi za plae 2 Prema elaboratu NACRT PROSTORNOG PLANA POSEBNE NAMJENE ZA PODRUJE MORSKOG DOBRA CRNE GORE, 2000 2 osnovni elementi prostornog i organizacionog definisanja plae i kupalita po pravilu su sljedei: Jasna granica obuhvata prostor koji pripada plai; Prostorna definicija planog zahvata na kopnu obalnim zidom, pjeako-kolskom stazom i jasno odreenim ulazima na plau; Sanitarne, uslune i servisne sadraje na kupalitu po pravilu, treba smjestiti uz obalni zid na plai, odnosno na kranjem zaleu kupalita; Izraditi plan postavljanja privremenih objekata; Svi objekti na plai, po pravilu, treba da budu mobilni i da se na kraju sezone mogu ukloniti ili konzervirati;

72

Odrediti lokacije i UTU za eventualne trajne objekte; Ne dozvoljavaju se nikakvi objekti na pjeskovitim povrinama, dok se dozvoljavaju minimalna betoniranja gornjih povrina stijena radi stvaranja sunalita; Vjetake betonirane plae odobravati samo u veim urbanim jezgrima, gdje ne postoje prirodne plae, a broj potencijalnih kupaa u neposrednom zaleu zahtijeva plau u gradu, jer prirodne kojima gravitiraju nijesu na udaljenosti primjerenoj dnevnoj posjeti; Na plai je neophodno, jasno definisati plane staze i komunikacije paralelno i upravno u odnosu na obalu; Pjeake staze na plai takoe treba formirati od montanih elemenata (betonske ploe, keramika, drvene oplate); Poeljno je da u zaleu plae postoji parking za automobile i autobuse; Na plaama po mogunosti treba izgraivati stabilna pristanita za amce; U mjestima koja su deficitarna sa kupalinim prostorima, prednost treba dati komercijalnom korienju plaa; U svakom turistikom mjestu treba obezbiediti dio kupalinog prostora koji e biti dostupan svima bez komercijalnih ogranienja (ulaznica, lealjka, suncobran i drugo); Zavisno od kategorije plae, primjenjuje se normativ od 6 do 10 m2 po kupau; Normativi za ureenje pojedinih kategorija plaa:

U prvoj zoni plae, stogo je zabranjeno da postoji bilo kakav objekat izgraen od tvrdog materijala; Na dijelu plae dozvoljavaju se samo pokretni sadraji, suncobrani, lealjke, sportski rekviziti, atori i eventualno montani objekti; U drugoj zoni nalaze se sanitarni vorovi. Njihov broj izraunava se prema broju kupaa, na svakih 400 kupaa projekture se jedan sanitarni vor. Voda za pie sa tuem je locirana na svakih 200 m; Obavezan je sistem cjelodnevnog uklanjanja smea, bilo korpama ili na neki drugi nain, sa centralnim odvoenjem na propisanu deponiju; Sa vodene strane obavezna je ogradna mrea bovama, koja ima funkciju zatite kupaa na udaljenosti od 150 m od obale; U zaleu plae potrebno je izgraditi raznovrsne sportske i rekreativne sadraje i ozeleniti prostor.

Normativi za izletnike plae: Zalee plae terba da zadovolji minimalne standarde za povrine, a to je 200 do 300 posjetilaca na 1 ha povrine odnosno 50-80 posjetilaca na 1 ha za igralita; - Prema raspoloivosti terena, izgraditi sportske terene za mini golf, odbojku, tenis, koarku, biciklistiku stazu, zatim sportove na vodi. Normativi za javne plae: Na plai su obavezne posmatranice, na svakih 200 m, na kojima sjede spasioci; Pored sigurnosne strae potrebno je da postoje plutajui splavovi i pojasevi; Parking za vozila treba da je do 200 m udaljen od plae. Normativi za gradske plae: Planiranje plae mora da se postavi tako da se zadovolje potrebe za bunim i ivim zonama, zatim za mirnim i relaksirajuim zonama za odmor, zonama za aktivan sport i obuku, zonama za dnevnu i nonu zabavu, kao i zonu za djeju zabavu i ivanje. Normativi za ekskluzivne plae: Plaa spada u ponudu hotela i arhitektonsko rjeenje treba da bude u skladu sa rjeenjem hotela; Plaa treba da ima svoju pontu za pristajanje plovila, zatim prostor za uskladitenje amaca, sandolina, daski za jedrenje, ronilake opreme, padobrana, vodenih skutera i ostalih rekvizita za sportove na vodi.

73

Preporuke za usklaivanje unutranje zakonske regulative za uvoenje Integralnog upravljanja u obalnim podrujima u Crnoj Gori

U Crnoj Gori postoji Zakona o morskom dobru (Sl.List RCG 14/92) koji predstavlja osnovu u zakonskom smislu, meutim potrebno je sa veim intenzitetom stvarati neophodne uslove za Integralno upravljanje morskim dobrom. U tom smislu, preporuke konferenciji UN o ivotnoj sredini i razvoju ( preporuke Agende 21. UNCED, Rio de aneiro, 1992) odnose se rjeavanje problema odrivog razvoj u 21 vijeku, posebno poglavlje 17 predmetne Agende definie Integralno upravljanje i odrivi razvoj u obalnim podrujima (IUOP). U vezi predmetnog dokumenta i u skladu sa publikovanim Smjernicama Centra za regionalne aktivnostio (PAP/RAC) za proces Integralnog upravljanja obalnim podrujima, Crna Gora bi trebala da obezbijedi (ili prilagodi) politike, administrativne, zakonodavne i finansijske okvire na nivoima najviih organa vlasti u Republici za uvoenje Integralnog upravljanja obalnim podrujima u Crnoj Gori. LITERATURA : 1 Vodoprivredna osnova Crne Gore (Institut za vodoprivredu Jaroslav erni iz Beograda i preduzee Vodovod iz Podgorice, Beograd 2001g). 2 Nacrt prostornog plana posebne namjene za podruje morskog dobra Crne Gore, 2000 (RZUP,dd.Podgorica i MonteCEP Centar za planiranje urbanog razvoja , m.d.d, Kotor-Beograd)

74

2. ZATITA OD VODA
2.1. ODBRANA OD POPLAVA (REGULACIJA VODNIH TOKOVA)
POSTOJEE STANJE Rjene doline, koje su potencijalno ugroene od poplava, zauzimaju relativno mali prostor Crne Gore. Meutim ovi prostori imaju veliki znaaj, jer se u njima nalaze najvea naselja, poljoprivredne povrine i vane saobraajnice. Zbog toga zatita ovih podruja od poplava ima nesumnjiv socijalni i ekonomski znaaj. Problem odbrane od poplava u Crnoj Gori uglavnom je vezan za priobalja veih vodotoka: Morae, Lima, Tare, ehotine, Ibra i Bojane jer se na njihovim obalama nalaze skoro svi vei crnogorski gradovi. Ove rijeke ih ugroavaju svojim izlivanjem u vrijeme velikih voda. Pored ovog, na teritoriji Crne Gore postoje i dva specifina problema ugroenosti od plavljenja - na podruijima Skadarskog jezera i Cetinja. Povremena povienja nivoa Skadarskog jezera ugroavaju znaajne poljoprivredne povrine oko jezera. S druge strane, plavljenje Cetinjskog polja unutranjim vodama ugroava veliki dio urbane zone optine Cetinje. Dosadanji obim izvedenih radova na ureenju vodotoka i odbrani od poplava na svim vodotocima u Crnoj Gori je vrlo skroman. Zbog parcijalnog pristupa ovoj problematici, veina izvedenih objekata je lokalnog karaktera, tako da su duine odbrambenih nasipa, obaloutvrda i regulisanih korita vrlo kratke od nekoliko stotina metara do 1-2 kilometra. Poseban problem je slabo i neredovno odravanje objekata za odbranu od poplava, to je neminovno dovelo do smanjenja stepena zatite priobalnih podruja. Vee odbrambene cjeline su realizovane samo du Morae (nasip Cijevna-Vranjina duine 16 km i jo tri dionice duine 3-5 km) i du Bojane (tri dionice nasipa, duine 3-6 km). Moe se rei da je veliki dio teritorije Republike jo uvjek realno ugroen poplavama. I tamo gdje su sistemi zatite izgraeni, potencijalni rizik od plavljenja postoji. Viegodinja redukcija ulaganja u redovno odravanje izgraenih za titnih objekata je dovela do znatnog smanjenja sigurnosti objekata, pa samim tim i stepena zatite, u odnosu na ranije stanje. Posebno je, zbog neadekvatnog odravanja i korienja rjenih korita, ugroeno priobalje vodotoka sa bujinim hidrolokim reimom. Ovakvom stanju doprinosi i neodgovoran odnos pojedinaca, a esto i ire zajednice, prema objektima koji su u funkciji zatite od poplava (u renim koritima i na inundacijama grade se neadekvatni objekti, nasipi slue kao pozajmi ta materijala, rjena korita su deponije otpada, vri se neplanska eksploatacija materijala iz korita i sa inundacija.). Zbog toga su jo uvek direktne i indirektne tete od poplava izuzetno velike i ponekad prevazilaze ukupan godinji prihod administrativne jedinice na kojoj su se javile. Problematiku odbrane od poplava pomenutih rijeka dodatno optereuje ureenje njihovih bujinih pritoka. S obzirom na geomorfoloku dispoziciju rjenih slivova i strme reljefne forme, procesi erozione produkcije nanosa i nastanka povrinskog oticanja su vrlo intenzivni i odlikuju se specifinom dinamikom. Bujini talasi, sa velikim koliinama nanosa, dospijevaju u glavne vodotoke i vrlo negativno utiu na izvedene regulacione radove, formiranjem naslaga i smanjenjem propusne moi korita. Otuda je neophodan kompleksan pristup regulaciji rijeka i zatiti od poplava, koja podrazumijeva integralno ureenje kroz itav rijeni sliv. PROJEKCIJE BUDUEG RAZVOJA U uslovima dru tvenog i ekonomskog razvoja u Crnoj Gori moe se oekivati stalno poveanje potrebe za kori enjem zemljita u plavnim zonama, praeno progresivnim rastom vrijednosti dobara i poveanjem koncentracije stanovni tva. U cilju zatite priobalnih podruja bilo bi, u sluaju dalje primjene principa "borbe protiv poplava", potrebno stalno i izuzetno veliko ulaganje u objekte. Prioritet kod zatite od poplava, odnosno pri projektovanju i realizaciji sistema za odbranu od poplava trebaju imati podruja vee ekonomske i drutvene vrijednosti. Ova vrijednost se iskazuje prije svega kroz broj stanovnika, vrijednost objekata i dobara, veliinu branjene povrine i njenu namjenu. Osnovni pokazatelji koji definiu stepen zatite i prioritet izgradnje objekata vezano za veliinu naselja, vrijednost privrednih objekata i poljoprivrednih povrina dati su u tabeli 1. Ove vrijednosti treba shvatiti uslovno, jer je stepen zatite od poplava dinamika kategorija, koja zavisi od tehniko-

75

ekonomskih, ekolokih, socijalnih, politikih i drugih uslova, kao i od organizovanosti slube za odbranu od poplava. Tabela 1: Okvirni kriterijumi za rangiranje i usvajanje mjerodavnih proticaja velikih voda za sisteme zatite od poplava
BROJ STANOVNIKA I KARAKTER DOBARA NA ZATIENOM PODRUJU - KASETI POVRATNI PERIOD MJERODAVNE VELIKE VODE (GODINA)

Naseljeno mjesto vee od 50 000 stanovnika Naseljeno mjesto od 10 000 do 50 000 stanovnika Veliki i znaajni industrijski i drugi privredni objekti Naseljeno mjesto od 2000 do 10 000 stanovnika Srednji industrijski i drugi privredni objekti Naseljeno mjesto vee od 2000 stanovnika Melioracioni sistemi i izvorita za vodosnabdijevanje Manja naselja i sela Manji industrijski i drugi privredni objekti Poljoprivredne povrine van melioracionih sistema

200 100 100 50 50 25 25 20 25 20

Pri izradi konkretnih projekata moe se na osnovu dokumentovanih tehniko-ekonomskih, ekolokih i drugih analiza, usvojiti i drugaiji rang, odnosno mjerodavni proticaj velike vode. Zatitnu visinu nasipa iznad nivoa mjerodavne velike vode, kao i druge parametre pouzdanosti sistema treba analizirati i dokazati u svakom konkretnom sluaju. Na osnovu raspoloive dokumentacije i poznatih posledica viegodinjih poplavnih talasa, za sve vodotoke u Crnoj Gori predlau se sledei potrebni radovi, sa rangom prioriteta i povratnim periodom mjerodavne velike vode (tabela 2.). Tabela 2. Tabelarni prikaz dionica za odbranu od poplava i potrebni radovi na rijekama u Crnoj Gori
B R 1 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 3 4.1 4.2 5.1 5.2 5.3 ehotina Tara Moraa VODOTOK Ibar Lim DIONICA Roaje Bijelo Polje Zaton-Bioe Berane Berane-Vinicka Vinicka-Plav Plav Plav-Grnar Pljevlja Mojkovac Kolain Botun-ue Cijevne ue Cijevne-Ponare Ponare-ue Morae (Ceklinska kaseta) Ponare-ue Morae (Donjozetska kaseta) POVRATNI PERIOD 50 100 20 100 25 25 50 20 100 50 50 25 25 25 POTREBNI RADOVI regulacija regulacija stabilizacija regulacija stabilizacija, neinvesticione mjere stabilizacija, neinvest.mjere regulacija stabilizacija, neinvesticione mjere regulacija regulacija, stabilizacija regulacija, stabilizacija regulacija, stabilizacija regulacija, stabilizacija regulacija korita, pleksni radovi, komPROCJENJENA DUINA DEONICA (KM) 5 5 5 4 8 5 5 4 2 9 8 4 5 5

5.4

25

regulacija korita, kompleksni radovi, neinvesticione mjere

76

B R 6 7 8.1 8.2 9

VODOTOK Sitnica Bojana Skadarsko jezero Vladimirska rijeka, Rastiki potok Meurijeje Cetinjsko polje Nikiko polje

DIONICA

POVRATNI PERIOD 25 25

POTREBNI RADOVI Regulacija, neinvesticione mjere dogradnja i rekonstrukcija nasipa, regulacija, neinvesticione mjere kompleksni radovi, neinvesticione mjere kompleksni radovi regulacija

PROCJENJENA DUINA DEONICA (KM) 4 4

Ceklinska kaseta Donjozetska kaseta

25 25 20

10 11 12

20 100 100

kompleksni radovi kompleksni radovi, neinvesticione mjere kompleksni radovi, neinvesticione mjere

Pored svih predloenih radova, rizik od poplava se ne bi mogao u potpunosti eliminisati, ak ni uz velika ekonomska ulaganja, jer se uvek moe javiti voda vea od usvojene mjerodavne vode za dimenzionisanje sistema ili moe doi do njegovog otkaza (usled starosti objekta, loeg odravanja, ljudskog faktora itd.). Zbog toga u daljem razvoju zatite od poplava treba postepeno uvoditi u primjenu radove i mjere koje se baziraju na principu "ivjeti sa poplavama". To je novi, integralni koncept zatite od poplava, koji se uklapa u meunarodno prihvaeni koncept odrivog razvoja, a tei usaglaavanju zahtjeva "humane" komponente (zatite dobara i ljudskih ivota) i "ekoloke" komponente (ouvanje ili ponovno uspostavljanje prirodnih funkcija i resursa plavnog podruja). Svi planovi moraju poi od osnovnog postulata da se integralno rJeenje za tite od poplava mora definisati na nivou sliva, a ne parcijalnim rjeenjima, sa lokalnim efektima. Samo na taj nain moi e da se definie tehniki izvodljivo, ekonomski i ekoloki opravdano i odrivo rjeenje zatite od poplava. Pored neophodnih investicionih mjera u buduem razvoju ravnopravan tretman se mora posvetiti tzv. neinvesticionim mjerama zatite od poplava kojima se utie na smanjenje teta, bilo preventivnim djelovanjem, bilo dobrom organizacijom sprovoenja odbrane od poplava. U te mjere spadaju : donoenje i sprovoenje planova i pravilnika za odbranu od poplava, preventivno obezbeenje poplavom ugroenih objekata, prognoza nailaska poplavnog talasa, prenos informacija na teren, obavjetavanje i uzbunjivanje nadlenih organa i stanovnitva u skladu sa unapred pripremljenim planom. Pored toga u Crnoj Gori je nuno donoenje regulativnih i institucionalnih mjera kojima e se definisati zakoni, propisi, uredbe i uopte dravna politika u pogledu korienja poplavom ugroenog podruja. U ovaj skup mjera ubraja se i formiranje strukture upravljanja podrujima ugroenim poplavom, administrativne nadlenosti, organizovanje strunih slubi, funkcija nadzora i realizacija mjera radi potovanja zakonske i druge regulative. Osnovne regulativne i institucionalne mjere trebalo bi da se odnose na : zoniranje terena prema stepenu ugroenosti od poplava, propise o namjeni poplavom ugroenih povr ina, graevinske propise, mjere solidarnosti i informisanje i edukacija stanovnitva. Osnov budueg razvoja zatite od poplava je identifikacija drutvene i individualne odgovornosti u vezi rizika od poplava. Naime, potrebno je odrediti koji rizici imaju drutveni karakter, tako da o njima mora da brine drava, a koji privatni karakter, tako da o njima brigu moraju da vode pojedinci koji ive u plavnim zonama. Pritom se mora teiti uspostavljanju pravednih relacija izmeu dravnih mjera i akcija koje se preputaju brizi pojedinaca, vodei rauna o finansijskim mogunostima jednih i drugih. U svakom sluaju, dosadanje shvatanje da je zatita od poplava iskljuiva briga drave i da ona mora da obezbedi potpunu bezbjednost svih itelja u plavnim zonama, bez obzira na njihovo esto neodgovorno ponanje i nepotovanje zadatih uslova, mora postepeno da se mijenja.

77

2.2. UREENJE BUJICA I ZATITA OD EROZIJE

POSTOJEE STANJE Crna Gora je specifino podruje na kojem se na relativno maloj povrini javljaju najraznovrsniji oblici erozionih oblika i specifinih bujinih tokova. To je redovno zahtijevalo prilagoavanje uobiajenih metoda za sanaciju erozije i bujinih tokova konkretnom stanju na terenu i iznalaenje novih rjeenja. Prve aktivnosti u ovoj oblasti bjeleimo jo 1880.godine, skoro u isto vrijeme kada su zapoete i u tada najrazvijenijim zemaljama Evrope. Sve rijeke u Crnoj Gori, u svom gornjem toku, a neke i cijelom duinom, bujinog su karaktera. Ovo znai da postoje velike razlike proticaja velikih i malih voda (vee od 1000:1) i redovne pojave bujinih talasa sa velikom koncentracijom nanosa. Razlog takvim pojavama je veliki broj bujinih pritoka, izuzetno kratkog toka i velikih podunih padova sa svim uslovima za formiranje velikih bujinih talasa. Svaki od tih brojnih bujinih tokova ugroava saobraajnice i naselja u svom okruenju. Dosadanja praksa ureenja bujica oslanjala se uglavnom na mjere tehnike prirode, tj. zadravanje i stabilizaciju pronosa procesa linijske erozije, dok su ne manje vane, bioloke mjere ureenja rijetko primenjivane. Takoe, i danas se mnogi radovi na sanaciji bujinih tokova izvode u okviru izgradnje i odravanja saobraajnica i ne evidentiraju se kao objekti za ureenje bujica. Tu se prije svega misli na ureenje bujinih tokova u sklopu zatite eljeznike pruge Beograd-Bar i magistralnih puteva u dolinama Morae, Zete, Tare i Lima. Ovi radovi se mogu samo procijeniti, iako su neki od njih jedinstveni po svojim rjeenjima. Slina situacija sa vodotocima u naseljenim mjestima, kada se ureenje bujice naziva regulacijom rijeke, jer nije jasno definisana granica izmeu rijeke i bujice. Pregled izvedenih radova na sanaciji erozije i bujica dat je tabelarno za sva vea slivna podruja i znaajne objekte: Tabela1. Izvedeni radovi na sanaciji erozije i bujica Period graenja Period graenja Red. Bujino podruje 1880-1941 1945-1963 broj i vani objekti Tehniki Bioloki Tehniki Bioloki radovi radovi radovi radovi 3 3 (m ) (ha) (m ) (ha) 1 Bokokotorski i 110 090 10,0 16 763 98,7 primorski dio bujica 2 Bujice Skadarskog 4 076 2 017 80,0 jezera i Bojane 3 Bujine pritoke Tare 636 121 15,0 4 Bujine pritoke Pive 5* eljeznike pruge 6* Magistralni putevi Ukupno 114 802 10,0 18 901 193,7 * Pozicije za koje su podaci nepouzdani (procjenjeni) Period graenja 1963-1997 Tehniki Bioloki radovi radovi (m3) (ha) 4 850 119,0 32 000 64 420 76 000 35 000 212 270 35,0 25,0

179,0

Pregled izvedenih radova je samo orijentacioni, jer ima mnogo radova koji su izvedeni tokom proteklih godina i koji nijesu registrovani, a obavljaju funkciju zatite od bujica. Iz pregleda do sada izvrenih radova na ureenju bujinih podruja u Crnoj Gori vidljiv je vei obim radova na ureenju bujica, dok su radovi na sanaciji erozije skromnijeg obima. Moe se ipak konstatovati da su izvedeni radovi na ureenju bujica i radovi za zatitu od erozije, zajedno sa tradicionalnim sistemom terasa u karstnim podrujima, doprinijeli znaajnom smanjenju bujinih poplava. Naalost, ono to karakterie izgraene i djelimino izgraene sistema za ureenje bujica i zatitu od erozije je potpuno odsustvo njihovog odravanja, to za posledicu ima njihovo postepeno propadanje, a u mnogim sluajevima i razaranje djelova ili cjelog sistema.

78

PROJEKCIJA BUDUEG RAZVOJA Najvanija smjernica u vezi sa antierozionim radovima je da oni moraju da budu tako realizovani da omogue nesmetano korienje zemljita za sve namjene i opstanak i poveanje standarda stanovnitva. Za efikasnost sprovoenja ovih radova moraju se najprije propisati jedinstveni kriterijumi za projektovanje i izvoenje bujiarskih i antierozionih radova i utvrditi obaveze i donijeti regulativa za odravanje bujiarskih i antierozionih objekata. Na osnovu toga, mora se razraditi vodoprivredna dokumentacija niih nivoa, kojom bi se preciznije definisale obaveze svih subjekata u vezi sa planiranjem, izgradnjom i odravanjem saobraajne infrastrukture. Ova dokumentacija mora obuhvatiti, s jedne strane, katastar svih bujinih vodotoka koji potencijalno ugroavaju saobraajnice i naselja, a s druge strane, kriterijume za projektovanje i odravanje bujiarskih i antierozionih objekata. Radovi na ureenju bujica moraju se rjeavati integralno, bez obzira na privrednu granu i djelatnost koju ugroavaju. Pored saobaraajnica antierozivni radovi utiu i na razvoj gradova i naselja, poljoprivredu, umarstvo,vodoprivredu, unapreenje i zatitu ivotne sredine i sl. Na osnovu osnovu empirijskih normi, a na osnovu prosjenog koeficijenta erozije (Z) i hidrografske klase bujinog toka za svaki sliv odreene su specifine vrijednosti i ukupne vrijednosti za zidarske i biloke vrste radova, potrebne za sanaciju erozionih procesa na crnogorskim rijekama. Tabela 1. Pregled ukupno potrebnih antierozionih radova za sanaciju erozije i bujica na teritoriji Crne Gore Za sanaciju erozionih procesa potrebno radova Vodotok/sliv Zidarski Bioloki Specif. Ukupno Specif. Ukupno (m3/km2) (m3) (ha/km2) (ha) ehotina 50,67 55 662 6,9 7 614 Tara 56,24 100 890 7,5 13 389 Piva 52,95 63 177 7,1 8 530 Lim 60,19 138 112 7,8 17 992 Ibar 106,65 45 477 12,3 5 225 Ostalo (karst) 37,31 3 485 5,8 541 Crnomorski sliv 58,96 406 805 7,7 53 291 Moraa 64,17 53 390 8,2 6 840 Gornja Zeta 56,82 62 885 7,5 8 322 Donja Zeta 58,23 21 686 7,7 2 850 Cijevna 55,75 10 619 7,4 1 413 Peka Bistrica 63,40 4 269 8,1 549 Ostalo (primorje i karst) Jadranski sliv Crna Gora 62,64 61,47 60,21 272 062 424 912 831 717 8,1 8,0 7,8 35 071 55 044 108 335

Smjernice za kontrolu erozionih i bujinih procesa koji prouzrokuju degradaciju prirodne sredine i ugroavaju planinska jezera Prirodne ljepote i ekoloki potencijal spadaju u osnovne vrijednosti teritorije Crne Gore i predstavljaju jednu od najvanijih osnova budueg razvoja Republike. Otuda je razumljivo da se ovaj prirodni potencijal mora ouvati od svake vrste degradacije koje mogu prouzrokovati prirodni ili antropogeni inioci. U takve degradacione faktore sigurno spadaju i erozioni i bujini procesi. Zbog toga je neophodno da ovi prirodni procesi budu kontrolisani, tako da ne prouzrokuju negativne efekte na prirodnu sredinu. S druge strane, u zonama gdje je ve dolo do izvjesne degradacije prirodnog stanja, moraju se preduzeti mjere za sanaciju erozionih arita i revitalizaciju vegetacionog pokrivaa. Mogue je izdvojiti i pojedine celine prostora po prioritetima za ureenje bujica i zatitu od eroziije. Zatita naseljenih mesta i glavnih saobraajnica je uvek imala najvei prioritet, jer je na tim prostorima

79

skoncentrisano stanovnitvo, privreda i veliki kapitalni objekti. Prioritetni prostori su podruja Podgorice, Nikia, Polimlja, primorskih gradova i naselja, kao i slivna podruja bujinih tokova koji gravitiraju eleznikim prugama i putevima. Rezervisani prostori nacionalnih parkova i slivova akumulacija (sadanjih i buduih) su u drugom nivou prioriteta. Ostali prostori su u treem nivou prioriteta. Na osnovu izuavanja postojeeg stanja erozije i bujica na teritoriji Crne Gore, moe se priblino sagledati ukupan obim biolokih i tehnikih radova, koji je neophodan za zatitu vodoprivrednih i infrastrukturnih objekata i spreavanje degradacije prirodne sredine (kao i za sanaciju ve degradiranih povrina). Iz tabele moe zakljuiti da su na podruju Crne Gore neophodni bioloki radovi na povrini od oko 100 000 ha. Ovi radovi su obuhvatili poumljavanje, umske melioracije i zatravljivanje (u tom okviru bi trebalo predvidjeti promjenu namjene pojedinih povrina). to se tie tehnikih (zidarskih) radova, njihov obim se moe procijeniti na priblino 800 000 m3. Ovi radovi bi bili koncentrisani na najugroenijim podrujima, sa visokim stepenom degradacije prirodne sredine, kao i u duim zonama vodoprivrednih i infrastrukturnih objekata. Takoe, dio predvienih tehnikih radova se izvodi i unutar kompleksa biolokih radova. U sklopu ouvanja prirodne sredine, poseban znaaj ima zatita prirodnih planinskih jezera od bujica i erozionog nanosa. Ova jezera igraju vrlo vanu ulogu u kompleksu prirodnih ljepota Crne Gore, zbog ega zasluuju posebnu panju u planiranju zatite od bujica i erozije. S obzirom na broj i raznovrsnost planinskih jezera, ova problematika zahtijeva obimnija istraivanja ugroenosti pojedinih jezera, kao i studiju najadekvatnijih mjera za njihovu zatitu. Kao najjednostavniji kriterijum ugroenosti moe se usvojiti intenzitet erozionih procesa (koji indicira kategoriju erozije) na podrujima gdje se pojedina jezera nalaze. U tabeli broj 3. dat je pregled najvanijih planinskih jezera, kao i kategorija erozije gravitirajueg podruja. Tabela 3.Pregled ugroenosti jezera erozijom JEZERO Gostaje krka Plavsko Zoganjsko Hotsko Rikavako Kapetanovo Zminiko Suva lokva Vraje Crno Zabojsko Peia Biogradsko asko STEPEN UGROENOSTI V V III-IV IV IV IV IV IV IV IV III-V IV V III-V IV

Iz tabele se moe zakljuiti da su, sa aspekta erozije i bujica, najugroenija jezera: Plavsko, Biogradsko i Crno, jer njima na slivu vladaju prosjeno srednji procesi erozije. Ostala jezera su manje ugroena erozionim procesima, jer su im na slivovima preteno slabi i vrlo slabi erozioni procesi. Zatita jezera, bez obzira na stepen ugroenosti, zahtijeva odreeni obim biolokih, biotehnikih i tehnikih mjera, saglasan stanju erozije na slivu koji gravitira jezeru. Precizniji obim ovih radova nije mogue sagledati bez detaljnijih istraivanja svih jezera i registrovanja stanja erozionih i bujinih procesa. Prema tome, zatita ugroenih jezera se moe vriti samo na osnovu adekvatne dokumentacije (studija i projekata).

80

2.3. ODVODNJAVANJE ZEMLJITA

POSTOJEE STANJE Suvina voda razliitog porijekla ugroava vee povrine potencijalno plodnog zemljita Crne Gore i onemoguava njihovo intenzivno korienje u poljoprivredi. Ta pojava je posebno izraena na povrinama uz Skadarsko jezero i rijeku Bojanu, u Zetskoj ravnici, Bjelopavliima, Plavskoj kotlini i rjenim dolinama Lima, Tare i ehotine. Op ta je konstatacija da, iako je u ranijim periodima raeno na rjeavanju ovog pitanja, veina izgraenih melioracionih sistema nije u funkciji, zbog slabog odravanja ili zbog problema nastalih poslije vraanja poljoprivrednih povrina u privatni posjed. Na teritoriji Crne Gore izdvojeno je 24 519 ha zemljita koje je ugroeno prisustvom suvine vode razliitog porijekla. Od toga se nalazi u slivu Jadranskog mora 14 924 ha i u Crnomorskom slivu 9595 ha. Jadranski sliv Jo 1976. godine je evidentirano da je u slivu Jadranskog mora potrebno odvodnjavati 35 530 ha zemljita namjenjenog za poljoprivredno korienje. Vei dio te povrine - 32 270 ha ugroen je poplavama i bujicama, a ostatak podzemnim vodama. Za potrebe projektovanja melioracionih sistema sprovedena su vrlo obimna istraivanja u gravitacionom prostoru Skadarskog jezera, na povrinama Donje Zete, Ceklinske kasete, Crmnikog (i Orahovskog) polja i u Bjelopavlikoj ravnici. Melioracioni radovi su posebno potrebni u Bjelopavlikoj ravnici, gdje je neophodno odvodnjavanje zemlji ta na povrini od 5 800 ha. Na tom prostoru oko 1950. godine izgraen je sistem za navodnjavanje, a da prethodno nije izvreno odvodnjavanje, tako da ni taj sistem nije mogao da efikasno funkcionie. Oko 1985. godine, na lokalitetu Kosovski lug, izgraen je sistem odvodnjavanja na povrini od oko 1 330 ha, ali ni tu se nisu ostvarili planirani rezultati, zbog prethodno navedenih problema oko neodravanja i transformacije vlasnitva. Ostale povrine na kojima su preduzimani radovi na odvodnjavanju su manjih veliina. U Mrevom polju je izgraena kanalska mrea na 245 ha, u Sutorinskom polju drenaa na oko 70 ha. Realizacijom mjera odbrane od poplava i za tite od bujica smanjuju se povrine zemljita koje je potrebno odvodnjavati. U tom smislu izgraeni su nasipi pored lijeve obale Morae od Cijevne do Vranjine i desne obale na manjoj duini, kojima je zatiena donja Zeta od plavnih voda tih rijeka. Djelominim ureenjem vodotokova Sutormana, Orahovtice i Bistrice smanjeno je plavljenje Crmnikog i Orahovskog polja. Na podruju Nikia, sprovoenjem takvih mjera, potrebe za odvodnjavanjem svedene su na manji dio povrina u Gornjem polju kod Brezovika i na Mokrim njivama. Crnomorski sliv U Crnomorskom slivu veina povrina koje bi trebalo odvodnjavati, zbog prisustva suvinih voda, nalaze se u dolinama rijeke Lima i njenih pritoka, rijeka Ibra i Tare i rijeke ehotine i njenih pritoka. Sa izuzetkom malog zahvata u priobalju rijeke Lima nedaleko Berana, ni na jednoj od ugroenih povrina nisu realizovani melioracioni radovi. PROJEKCIJE BUDUEG RAZVOJA Zemljite koje bi trebalo odvodnjavati, u zavisnosti od stepena ugroenosti suvinom vodom i drenirajue sposobnosti zemljita, razvrstano je u drenane klase, koje karakteriu potrebne mjere odvodnjavanja izraene prije svega gustinom kanalskih i drenanih mrea. Od ukupne povrine predviene za odvodnjavanje, na oko 11 740 ha ili 47,9% neophodna je izgradnja gue kanalske i drenane mree, a na ostatku od oko 12 780 ha ili 52,1% mree manje gustine. Na cijeloj teritoriji Crne Gore, rjeenje odvodnjavanja treba da je u optimalnoj mjeri usklaeno sa rjeenjem navodnjavanja. U analizi i izradi rjeenja odvodnjavanja postoje izrazite specifinosti i razlike izmeu slivova Jadranskog i Crnog mora, u veliini, obliku i nainu korienja povrina i zatiti od uticaja suvinih voda. Povrine za odvodnjavanje u slivu Jadranskog mora su preteno u sklopu veih kompleksa, koje su pod uticajem znatno veih padavina u periodu jesen-proljee i visokih nivoa podzemnih voda sa sporijim

81

povrinskim oticajem. Odvodnjavanje tih povrina obavljae se najveim dijelom koristei cijevne drenane mree. U Crnomorskom slivu melioracione mjere je potrebno sprovesti na relativno malim povrinama u uskim rjenim dolinama primjenom obodnih kanala i otvorenih kanala na branjenim povrinama. U priloenoj tabeli dat je pregled povrina koje je potrebno odvodnjavati, zbirno po slivovima, po optinama i po pojedinim sistemima za odvodnjavanje, vezanim za odreene lokalitete. Tabela 1. Potrebne mjere odvodnjavanja po slivovima Gua kanalska i drenana mrea + Optina Sistemi za odvodnjavanje agromelioracione mjere ha JADRANSKI SLIV Sutorina, Kuti 210 Grbaljsko polje Tivatsko polje 350 Mrevo polje 250 Barsko-Crmniko964 Orahovsko i Virpazarsko polje Ulcinj (sa Ulcinjsko polje, Re,toj 4 950 Vladimirom) greda, Darza, obala Bojane, toj,Vladimirsko polje, Klezna, Fraskanjel Podgorica Donja Zeta, Ceklinsko 1575 polje, LJeki lug sa Maticom Danilovgrad Dobro polje, Bijelo polje- 2 563 Viko polje-MartiniiKosovi lug-KlikovaeZorski lug-Drezga Niki Gornje polje Jadranski sliv, bez priiobalja Skadarskog 10 862 jezera CRNOMORSKI SLIV Plav Ljua-Grnar-PlavBrezojevice-Murino Andrijevica Ulotina-Luge-Andrijevica(Lim) Trepa Berane (Lim) Bue-Vinicka-Donja Ranica-Petnjik-LJenica Bijelo Polje Srevac-Brzava-Zaton(Lim) Bistrica-LJubovia Roaje (Ibar) Roaje Pljevlja Pljevlja, Maoe, Odak, (ehotina) Gradac Kolain (Tara) Kolain-Planica Mojkovac Mojkovac (Tara) Crnomorski sliv CRNA GORA, bez povrina u zoni Skadarskog jezera 790 85 875 11 737 Herceg Novi Kotor Tivat Budva Bar (sa Virpazarom) 200 394 210 200 350 250 1 358 4 950

Rijetka kanalska Hidro i i drenana mrea+ agromelioracione agromelioracione mjere Ukupno mjere ha ha

3 238

1575 5 801

230 4 062 2 220 1 100 1 190 1 130 170 1 245 890 775 8 720 12 782

230 14 924 3 010 1 100 1 190 1 130 170 1 245 975 775 9 595 24 519

82

U gornjem pregledu povrina u Jadranskom slivu nisu obuhvaene povrine koje bi se dobile realizacijom planiranog reenja prema projektu "Regulacija reima voda Skadarskog jezera i korita rijeke Bojane" iz 1981 i 1983. god. Prema toj dokumentaciji predvieno je sniavanje maksimalnih nivoa Skadarskog jezera (T=50god.) sa kote 9.82 mnm na kotu 6.50mnm, pri emu se minimalni vodostaji jezera odravaju na koti 4.50mnm. Ovim bi se ostvarili znaajni vienamjenski efekti na itavom podruju a posebno na dobijanju novih poljoprivrednih povrina, to se vidi iz sledee tabele. Tabela 2. Potencijalne poljoprivredne povrine u zoni priobalja Skadarskog jezera Bez nasipa Sa nasipom Red . br. PODRUJE Kota Kota ha 6.5 mnm 4.5 mnm Parcijalno 1. Ukupno RCG 4.500 14 529 7 528 2. Ukupno Albanija 300 1 500 SVEUKUPNO : 4 800 16 029 7 528

ha Ukupno 12 028 300 12 328

Ovo reenje u svakom sluaju bi trebalo usladiti sa zahtjevima koji se postavljaju za Skadarsko jezero kao ekosistem.

83

3. ZATITA VODA
3.1. IZVORI ZAGAIVANJA POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA
Preovlaujua zagaenja povrinskih voda su otpadne vode od stanovnitva, (naselja) i industrija, koji se javljaju kao koncentrisani izvori zagaenja. Pored stalnog stanovnitva znaajne koliine otpadnih voda, naroito u Primorskom regionu potiu od povremenog stanovnitva - turista. Rasuti, tee kontrolisani izvori, vezani su za atmosferske vode sa urbanih, poljoprivrednih i drugih povrina, kao i za deponije, koji pored povrinskih zagauju i podzemne vode. Koliine produkovanih otpadnih voda od stanovnitva, od institucionalnih i komercijalnih izvora u naseljenim mjestima, najveim dijelom dospjevaju u povrinske vode rijeke, jezera, more, kao prijemnike, preko ispusta kanalizacionih mrea. Te su koliine ograniene podrujem pokrivenim kanalizacionim sistemom kao i brojem stanovnika koji koriste te sisteme. Raspoloivi podaci o koliinama produkovanih i isputenih otpadnih voda stanovnitva i industrija u povrinske vode, baziraju se veinom na posredno izvedenim vrijednostima ili provedenim anketnim snimanjima, a ne mjerenjima, zbog ega se prema raznim izvorima podataka (Vodoprivredna osnova Republike Crne Gore -VORCG, Strateki Master plan za kanalisanje i otpadne vode za Centralni i Sjeverni region Crne Gore - MP OVSSR, Master plan odvoenja i preiavanja otpadnih voda Crnogorskog primorja i optine Cetinje MP OVCP), meusobno znaajno razlikuju. Prema MP OVSSR, kod oko 167 000 stanovnika - korisnika javnih kanalizacija u Centralnom i Sjevernom regionu i u optini Cetinje ( podruje 15 optina) 2003. godine, koliine otpadnih vode iznosile su oko 32.800 m3/dan. Sa izuzetkom Cetinja i abljaka, koji isputaju otpadne vode u tlo, preko ponora, i Mojkovca, ije se vode dijelom uputaju u jalovite, sva ostala naselja otpadne vode disponiraju u povrinske kopnene vode primorskim optinama oko 67.000 stanovnika, skupa sa povremenim korisnicima turistima, prema MP OVCP, preko kanalizacionih mrea disponiraju u more u ljetnom periodu 28.100 m3/dan otpadnih voda. Otpadne vode se u more uputaju najveim dijelom preko podmorskih ispusta, skoro bez izuzetaka bez prethodnog preiavanja. Manje koliine otpadnih voda dospjevaju posredno preko povrinskih tokova i podzemnih voda. Ukupno se u dane najvee potronje vode preko javnih kanalizacionih sistema u Crnoj Gori isputa u recipijente oko 61.000 m3/dan otpadnih voda ili prosjeno 0,70 m3/s. Prema podacima navedenim u VORCG ukupne koliine otpadnih voda produkovanih u 102 industrijska pogona na prostoru Crne Gore 1996. godine iznosile su oko 41.600.000 m3/god, ili prosjeno 114.000 m3/dan. S obzirom da nije bilo znaajnijih promjena u aktivnim pogonskim kapacitetima taj podatak se moe uz eventualne manje korekcije prihvatiti kao mjerodavan i za 2003. godinu. Od ove koliine vei dio otpadnih industrijskih voda disponira se u kopnene povrinske vode, oko 98%, dok se svega oko 2.100 m3/dan isputa u morski akvatorij. Podaci Producenti industrijskih otpadnih voda u posmatranom prostoru, prema karakteristikama otpadnih voda, u smislu sadranih zagaenja i mogueg naina njihovog tretmna, objedinjeni su u sledee grupacije: Industrija prehrambenih proizvoda, proizvodnja pia, stone hrane, sa otpadnim vodama zagaenim organskim biorazgradljivim materijama, sa produkcijom oko 1.600.000 m3/god otpadnih voda; Drvna industrija, prerada koe , grafika industrija, tekstilna industrija, industrija gume i plastinih masa, i druge industrije sa otpadnim vodama zagaenim preteno organskim materijama, koje se sa ili bez pretdtretmana mogu preiavati skupa sa komunalnim otpadnim vodama, sa produkcijom oko 1.900.000 m3/god. otpadnih voda; Metalopreraivaka industrija, ije otpadne vode zahtjevaju poseban tretman, sa oko 900.000 m3/god; Industrije sa otpadnim vodama preteno neorganskog sastava, toksiniog karaktera, neke sa vrlo velikim koliinama otpadnih voda, koje zahtjevaju samostalan tretman, meu kojima se posebno izdvajaju eljezara Niki, TE Pljevlja, KAP, rudnici boksita, uglja, olova i cinka. Ukupna produkcija otpadnih voda od oko 36.300.000 m3/god. Ostali pogoni, kao to su skladita naftnih derivata, Luka Bar, autoservisi, prerada kamena i dr, sa oko 900.000 m3/god. otpadnih voda;

84

Najvei dio navedenih industrija disponira otpadne vode u povrinske tokove. Meu relativno malim brojem industrijskih zagaivaa lociranih u Primorju koji isputaju otpadne vode u more izdvajaju se Industrija leaja u Kotoru, Luka Bar, Primorka Bar, Brodogradite Bijela i Remontni zavod u Tivtu. Na osnovu anketnih snimanja za potrebe navrdenih master planova dobijen je podatak da ukupna emisija organskog zagaenja svih industrijskih zagaivaa povrinskih voda u Crnoj Gori iznosi oko 175.000 ES, od ega na kopnene vode otpada oko 135.000 ES, a na Primorje 40.000 ES. Najvei dio ovog zagaenja, a posebno kopnenih voda, sa oko 76.000ES potie od industrijskih otpadnih voda od fabrike piva i drugih industrijskih pogona u Nikiu, dok je ostali dio koncentrisan u Podgorici, Beranama i Bijelom Polju. U Primorskom regionu preovlauju emisije organskog zagaenja u Baru i Kotoru. Zbirno posmatrano ukupno organsko zagaenje od stanovnitva i industrija u Republici iznosi oko 410.000 ES. U tome najvee je uee Podgorice sa oko 120.000 ES i Nikia sa 103.000 ES.

3.2. KATEGORIZACIJA POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA NA KOPNU I VODA OBALNOG MORA

Povrinske i podzemne vode u Republici Crnoj Gori prema Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji voda, klasifikovane su prema namjeni za koju se mogu koristiti: za pie, za ribarstvo i uzgoj koljki i za kupanje. Vode predviene za vodosnabdijevanje klasifikovane su prema potrebnom nainu i stepenu obrade u tri klase: A1 - bez prethodnog tretmana ili samo uz dezinfekciju, A2 - sa klasinim tretmanom i A3 - vode koje zbog loijeg kvaliteta zahtijevaju primjenu kompleksnih fiziko-hemijsko-biolokih procesa preiavanja. Vode namijenjene za ribarstvo i uzgoj koljki takoe su diferencirane na tri klase: S - najistije vode koje se mogu koristiti za uzgoj salmonidnih riba, [ - za uzgoj koljkaa i C - za ciprinidne ribe. Tekue i stajae kopnene vode i vode obalnog mora koje se koriste za kupanje razvrstani su u dvije klase: I i II. Prema izvrenoj kategorizaciji svi povrinski vodotokovi i jezera u Crnoj Gori razvrstani su u prvu (A1) i drugu (A2) klasu kvaliteta voda, uz istovremeno oznaene klase za druge dvije namjene. A1 klasa boniteta zahtjeva se za rijeku Morau, uzvodno od Duklje, Zetu uzvodno od Brezovika, Komarnicu i Taru cijelim tokom, ehotinu uzvodno od Pljevalja, Lim uzvodno od Berana i Ibar uzvodno od Roaja. Nizvodni tokovi ovih vodotokova pripadaju A2 klasi, a uz njih jo Piva nizvodno od akumulacije, Bojana, Skadarsko i [asko jezero i sva vjetaka jezera. Prema izvrenoj kategorizaciji vode obalnog mora su svrstane u sledee klase: Vode mora u Bokokotorskom zalivu, osim lukih akvatorija Tivta, Kotora i brodogradilita Bijela : A2, C, II. Vode u turistikim i rekreativnim podrujima (vode otvorenog mora), osim lukih bazena u Baru: A1, S,[, I. Zatvoreni luki bazeni u Baru, Tivtu, Kotoru i brodogradilitu Bijela: A3.

3.3. STANJE KVALITETA POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA

3.3.1. Povrinske vode na kopnu Kvalitet povrinskih voda u Crnoj Gori prati Republiki hidrometeoroloki zavod, sistematskim ili povremenim ispitivanjem kvaliteta voda na 13 vodotoka i na Skadarskom jezeru. Ispitivanjima su obuhvaeni svi vei vodotoci u Republici Tara, Piva, ehotina, Lim i Ibar u Crnomorskom slivu i Zeta, Moraa, Rijeka Crnojevia i Bojana u Jadranskom slivu. O ispitivanjima koja je obavljao RHMZ, na raspolaganju su obraeni podaci samo za period do 1994. godine, koji su za period 1981-1991. interpretirani u VORCG, a do 1994. u elaboratu RHMZ-a Zatita ivotne sredine, Stanje kvaliteta i vazduha, sept.1995. U MP OVSSR komentarisano je stanje kvaliteta povrinskih voda u Centralnom i Sjevernom regionu Crne Gore, ali se ne navodi izvor podataka. Zakljuci izvedeni u tom planu se tek neznatno razlikuju od ocjena kvaliteta RHMZ, prezentiranih u VORCG.

85

Po posebnim ugovorima ispitivanja kvaliteta povrinskih i podzemnih voda u Republici obavljao je takoe Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore. Na raspolaganju je bio Izvjetaj o kvalitetu povrinskih i podzemnih voda, voda obalnog mora i voda koje se koriste za kupanje, na teritoriji Republike Crne Gore u 2001. godini. Prema podacima RHMZ za period 1981-1994, kvalitet voda na oko 60% od ukupno 32 mjerna profila na vodotocima pripada istim i malo zagaenim vodama (A1 i A2 klasa). To su gornji tokovi veih vodotokova (Moraa, ehotina, Ibar,Lim) i svih manjih tokova, ili itavi tokovi rijeka (Tara, Piva, Rijeka Crnojevia, Bojana, Cijevna,) ili pojedine dionice (Moraa, Zeta). Na ostalim praenim profilima (ukupno 12) kvalitet voda je u treoj klasi ili po nekim parametrima van klase. Od vodotokova te klase najzagaeniji pripadaju Crnomorskom slivu (Ibar, ehotina, a naroito Lim). Kvalitet voda Lima nizvodno od Berana se pogorava i na izlasku iz Republike je van A3 klase. I Ibar je na nizvodnom profilu Ba veinom van klase. Nizvodno od Pljevalja i uliva Vezinice koja unosi zagaenje od Termoelektrane, ehotina je u treoj klasi, a povremeno i van klase. Zeta, nizvodno od Nikia, ima karakteristike tree i tree do druge klase. U poreenju sa klasama kvaliteta predvienim Uredbom o kategorizaciji i klasifikaciji voda stanje kvaliteta voda, prema ocjeni RHMZ-a, se moe okvalifikovati kao nezadovoljavajue. Tokom posmatranog perioda jedini vodotok koji je postojan u propisanoj II klasi boniteta je rijeka Bojana. Kod ostalih, meu kojima su i Moraa (na dijelu toka neposredno nizvodno od grada), Rijeka Crnojevia, pa i Tara (srednji tok), kvalitet voda varira i prema pojedinim kriterijumima ee ili rjee izlazi iz okvira propisane klase. Osim najuzvodnijih dionica ehotine i du toka Tare gdje je propisana I klasa, na drugim vodotocima ta norma nije ispunjena. Zahtjevanu drugu klasu ispunjava preteno i Zeta, na uzvodnom dijelu i na pojedinim nizvodnim potezima Lim i na nizvodnom potezu ehotina. Od velikog broja jezera i akumulacija, RHMZ redovni monitoring kvaliteta voda obavlja samo na Skadarskom jezeru. Prema optereenju organskim materijama prosjeni kvalitet vode u jezeru je na granici druge i tree klase, a prema bakteriolokom zagaenju na granici tree klase i "van klase". Vode jezera ne pokazuju znakove eutrofikacije. U ostalim jezerima od kojih su najznaajnija Crno i Biogradsko jezero, u sastavu nacionalnih parkova "Durmitor" i "Biogradska gora", zatim [asko i Plavsko jezero, kao i u mnogim drugim jezerima u zatienim zonama, ne obavljaju se sistematska ispitivanja kvaliteta vode. Isto se odnosi i na vei broj akumulacija. Vrlo je vano konstatovati da se monitoring kvaliteta povrinskih voda od strane RHMZ, prvenstveno zbog nedovoljne materijalne podrke, ne odvija na zadovoljavajui nain, kako u pogledu broja mjernih mjesta, ispitivanih parametara, ali prije svega u pogledu uestanosti mjerenja. Praenjem kvaliteta povrinskih voda neophodno je da se obuhvate vode svih znaajnijih jezera i akumulacija. U toku 2001.godine JU CETI je obavio u 5 ciklusa ispitivanja kvaliteta voda u 12 glavnih vodotoka i na Skadarskom, Plavskom i Crnom jezeru. Ispitivanja su obuhvatila sve parametre u skladu sa Programom sistematskog ispitivanja kvantiteta i kvaliteta povrinskih i podzemnih voda, prema Sl. listu RCG 33/97, osim mikrobiolokih analiza. Opta je ocjena kvaliteta povrinskih slatkih voda u Crnoj Gori, na osnovu provedenih ispitivanja, da samo u malom broju sluajeva ispitivani parametri prelaze dozvoljene granice za propisanu kategoriju vodotoka ili jezera, i to u ograninim koliinama. Najvea odstupanja od propisanog kvaliteta su u kvalitetu voda ehotine i Vezinice, kao i rijeke Morae nizvodno od Podgorice. Kod svih vodotoka i voda jezera povremeno se uoava povean sadraj amonijaka, nitrita i fosfata, kao i vee vrijednosti BPK5 i HPK, to je posljedica isputanja otpadnih voda naselja u ove recipijente bez prethodnog tretmana. Zapaeno je takoe u brojnim vodotocima prisustvo mineralnih ulja i organohlornih pesticida. Moe se zapaziti da postoje odreene razlike u ocjeni stanja kvaliteta voda, izvedenim od strane RHMZ i JU CETI, pri emu treba imati u vidu da su ispitivanja raena u razliitim vremenskim periodima. 3.3.2. Vode obalnog mora RHMZ vri kontrolu kvaliteta vode mora na 55 lokaliteta, od kojih se najvei dio nalazi na plaama. Prema fiziko-hemijskim karakteristikama, voda na ispitivanim lokalitetima uglavnom ispunjava kriterije vode za kupanje I kategorije. Na pojedinim mjernim mjestima registrovano je prisustvo

86

organskih zagaenja, mineralnih ulja i plivajueg vrstog otpada. Rezultati bakteriolokih ispitivanja, koja su najobimnija, pokazuju meutim, nepovoljnije stanje. Opte stanje kvaliteta obalnog mora je loije u Bokokotorskom zalivu nego na otvorenom moru, emu su glavni uzrok brojni manji ispusti otpadne vode. Ispitivanja u periodu 1996. - 2002. godina su pokazala trend pogoranja kvaliteta, koji je takoe izraeniji u Bokokotorskom zalivu. U Boki Kotorskoj evidentna je eutrofikacija u unutranjim zalivima, dok je srednji zaliv (Tivat i Herceg Novi) u zoni rizika. Pojave eutrofikacije su neznatno izraene du obale otvorenog mora. JU CETI je u toku 2001. godine izveo ispitivanja kvaliteta obalnog mora u lukim akvatorijima i na plaama, u skladu sa prethodno navedenim pravilnikom. Ispitivanja su vrena na 17 lokaliteta u 5 serija. Rezultati ispitivanja su pokazali da se vode priobalnog mora lokalno zagauju netretiranim komunalnim otpadnim vodama, dok je zagaivanje od strane industrija praktino zanemarljivo.

3.3.3. Podzemne vode

U cjelini posmatrano, kvalitet podzemnih voda u Crnoj Gori u prirodnim uslovima, izuzimajui primorske izdani pod uticajem mora, u najveem dijelu godine odgovara prvoj klasi. U primorskom dijelu osnovni prirodni negativni faktor kvaliteta podzemnih voda je uticaj slane morske vode na niske karstne izdani u priobalju. Brojne pojave podzemnih voda u ovoj zoni su ili zasoljene, ili u toku eksploatacije bivaju izloene uticaju morske vode do neupotrebljivosti za pie. U kontinentalnom dijelu prirodan kvalitet voda u vodonosnim izdanima intergranularne strukture, ugroen je na manjem broju lokaliteta, nizvodno od veih naselja i industrijskih zagaivaa. To se prije svega odnosi na emovsko polje nizvodno od KAP, Nikiko polje nizvodno od postrojenja za preiavanje otpadnih voda koje nije u funkciji, Pljevlja, Berane, priobalje Bojane. Prema ispitivanjima podzemnih voda koja je JU CETI vrio u toku 2001. godine, u prostoru Zetske ravnice i na jednom mjestu u priobalju Bojane, pokazala su neujednaen kvalitet vode, iako najveim dijelom u granicama zahtjevanog kvaliteta. Odstupanja od zahtjevanog kvaliteta po vie parametara se javljaju u prostoru nizvodno od KAP-a, a po pojedinanim parametrima na raznim lokalitetima.

3.4. ODVOENJE, TRETMAN I DISPOZICIJA OTPADNE I ATMOSFERSKE VODE

3.4.1. Naseljena mjesta U naseljima Crne Gore najveim dijelom zastupljeni su kanalizacioni sistemi separatnog tipa, gdje se posebnim mreama odvode otpadne i atmosferske vode. Po pravilu, razdvajanje mrea nije nigdje doslovno u potpunosti sprovedeno tako da mnogi kanali prihvataju obadvije vrste voda, iako mrea nema kapacitete za odvoenje tih koliina. Do takvih stanja najee dolazi u perifernim gradskim zonama gdje se najprije grade samo kanali za odvoenje otpadnih voda, a sa ureenjem lokalnih saobraajnica ne izvode se novi kanali za prijem atmosferskih voda. Kanalizacijom su u naseljenim mjestima uglavnom pokriveni centralni gradski dijelovi, dok se na perifernim dispozicija otpadnih voda vri preko septikih ili poniruih jama u tlo. Podaci o opremljenosti naselja sa kanalizacijom po optinama, koji se daju u sledeoj tabeli, ukazuju na nezadovoljavajue stanje u veini optina i gradova u Republici. U javnu kanalizacionu mreu otpadne vode isputa u prosjeku samo 59% stanovnitva u gradovima, a oko 234.000 stanovnika ili 37% od cjelokupnog stanovnitva Republike. Ostalo stanovnitvo disponira otpadne vode preteno u tlo preko poniruih jama, u manjem procentima preko propisnih septikih jama, a takoe individualno neposredno direktno u povrinske vode. U Centralnom i Sjevernom regionu, ukljuivo i optinu Cetinje, na kanalizacije je prikljueno oko 35%, dok je u Primorskom regionu stepen prikljuenja vei 44%. Evidentne su i velike razlike u opremljenosti meu optinama. U nekim optinama i gradovima stepen prikljuenosti je relativno visok, preko 80% (Budva, Berane, Pljevlja), dok u vie gradova je manji od 50%. Naroito loe stanje je u Bijelom Polju gdje oko 80% stanovnitva ne koristi javnu kanalizaciju, a u svakom sluaju neprimjereno

87

je stanje u glavnom gradu Republike sa 40% stanovnitva neprikljuenog na kanalizaciju. Po regionima posmatrano stanje je povoljnije u primorskim optinama, gdje je stepen prikljuenosti stanovnitva u gradovima iznosi 65%, koji je u Centralnom i Sjevernom regionu 57%.
Optina Stanovnici Optine 5.697 42.600 34.912 49.773 13.900 20.100 16.376 31.800 9.934 22.700 10.015 75.274 13.725 35.751 4.270 168.812 22.559 2.938 13.800 26.600 4.181 625.936 Stanovnici u gradovima 890 28.000 10.805 15.794 11.500 17.700 5.188 21.600 3.461 17.800 3.995 59.133 5.196 21.118 2.524 136.351 7.690 576 10.000 13.000 1.938 394.259 Stanovnici korisnici kanalizacije 605 16.600 8.887 3.383 11.400 9.500 2.073 16.500 1.642 8.200 2.990 27.000 2.289 19.006 917 81.811 5.126 419 4.100 10.000 948 233.396 Korisnici kanalizacije u % od stan. optine 11 39 25 7 82 50 13 52 17 36 30 36 17 53 21 48 23 14 30 37 23 37 Korisnici kanalizacije u % od stan. gradova 68 65 82 21 100 55 41 75 47 45 75 46 44 90 36 60 66 33 40 75 49 59 Duina kanalske mree (km) 2,4 59,2 16,0 7,7 14,6 15,6 2,5 22,2 3,4 27,1 4,3 39,0 8,1 24,2 1,9 88,4 12,0 1,1 7,0 33,5 4,3 394,5

Andrijevica Bar Berane Bijelo Polje Budva Cetinje Danilovgrad Herceg Novi Kolain Kotor Mojkovac Niki Plav Pljevlja Pluine Podgorica Roaje avnik Tivat Ulcinj abljak UKUPNO

Ukupna duina kanalizacione mree za otpadne vode u svim naseljima iznosi 394,5 km, to predstavlja 1,69 m po prikljuenom stanovniku. U Primorju otpada na jednog stanovnika 2,44 m, a u naseljima u unutranjosti 1,38 m izgraene kanalizacije. Nema pouzdanih podataka o izgraenim kanalizacionim mreama za atmosferske vode. Grubo se procjenjuje da duina tih mrea u svim naseljima Republike iznosi oko 150 km. Znaajan procenat izgraenih kanala prema propusnoj moi ne moe da odgovari potrebama, jer nisu korektno dimenzionisani prema mjerodavnoj raunskoj kii. Jedino propisno postrojenje za preiavanje otpadnih voda, iako malog kapaciteta, koje odgovara potrebama nedavno je puteno u pogon u naselju Virpazar. Osim tog i postrojenja u Podgorici, ni u jednom naselju ne obavlja se preiavanje otpadnih voda prije isputanja u recipijent. Postrojenje u Podgorici meutim, po kapacitetu ne odgovara potrebama, jer je izgraeno za 55.000 stanovnika, a trenutno prima otpadne vode od oko 80.000 stanovnika. Izgraeno je i postrojenje u Nikiu, ali osim u kratkim intervalima nije bilo u pogonu, prvenstveno zbog preoptereenja izazvanog otpadnim vodama pivare. U Kolainu postoje dvije lagune, koje slue kao talonici prije isputanja otpadne vode u Taru, ali je njihovo funkcionisanje van kontrole. Otpadne vode se u primorskom podruju disponiraju u more preko podmorskih ispusta. Registrovan je 81 legalan podmorski ispust, od kojih je 70 u Bokokotorskom zalivu (Herceg Novi 28, Kotor 32, Tivat 10), a ostali, na podruju optine Budva 6, Bara 2 i Ulcinja 3 ispusta. Samo 10 ispusta imaju duinu veu od 1000 m. Pored ovih ispusta postoji vei broj nelegalno izgraenih ispusta male duine. Rauna se da e 11 sledeih glavnih ispusta uz odgovarajue opravke ostati u upotrebi, kao dijelovi kanalizacionih sistema i u budunosti:

88

Optina Herceg Novi Kotor/Tivat Budva Bar Ulcinj

Ispust Forte Mare Trate Seljanovo Budva Sveti Stefan Petrovac anj Bar Valdanos Pristan Velika plaa

Duina (m) 1600 3600 980 2550 1700 1400 1500 348 1850 1700 1200

3.4.2. Industrije Preiavanje industrijskih otpadnih voda prije isputanja u povrinske vode ili predtretman tih voda prije uvoenja u javnu kanalizacionu mreu vri se u vrlo malom broju industrijskih pogona, a i u tim sluajevima ne moe se sa sigurnou rei da se taj proces obavlja na pravi nain i da se postie propisani kvalitet efluenta. Meu malobrojnim postrojenjima koji korektno funkcioniu izdvajaju se postrojenja za preiavanje otpadnih voda eljezare Niki, metalne industrije DAIDO u Kotoru, pogona 1. decembar u Pljevljima.

3.5. PLANIRANI RAZVOJ U OBLASTI ZATITE VODA 3.5.1. Principi integralne zatite povrinskih i podzemnih voda
Uvaavajui savremene pravce razvoja integralnog upravljanja vodnim resursima, nacionalna politika zatite voda u Republici Crnoj Gori treba da definie ciljeve obezbjeenja kvaliteta i kvantiteta povrinskih i podzemnih voda na cijeloj teritoriji Republike u saglasnosti sa visokim ekolokim zahtjevima i evropskom politikom u domenu voda Time se istovremeno stvaraju uslovi za realizaciju temeljnog opredjeljenja Republike - razvoja ekoloke drave. Rjeavanje kompleksnih problema odrivog razvoja u meuzavisnoj okolini danas karakterie razvoj sistemskog pristupa u zatiti akvatinih ekosistema i upravljanju vodama. Osnovni ciljevi ove politike su sljedei: obezbjeenje vode odgovarajueg kvaliteta i u dovoljnoj koliini za sve namjene (voda za pie, za industriju, poljoprivredu i stoarstvo, ribarstvo, rekreaciju, transport, proizvodnju energije itd), obezbjeenje vode odgovarajueg kvaliteta i koliine da se zatiti i odri struktura i funkcija akvatinih ekosistema, spreavanje ili smanjenje poplava i sua.

3.5.2. Kontrola imisije-ciljevi i norme kvaliteta

Ciljevi kvaliteta povrinskih, podzemnih voda i obalnog mora Crne Gore, formulisani Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji voda, zasnivaju se na zahtjevima koje postavlja odreena namjena vodnih resursa ( koji su izloeni pod t. 3.2): vode koje se u prirodnom ili obraenom stanju mogu koristiti za pie vode iji kvalitet zadovoljava uslove za ribarstvo i marikulture, i vode namijenjene za kupanje. Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji voda u Crnoj Gori uglavnom je u skladu sa vaeim odgovarajuim propisima Evropske Unije.

89

3.5.3. Kontrola emisija kriterijumi kvaliteta efluenta

Pravilnikom o kvalitetu otpadnih voda i nainu njihovog isputanja u javnu kanalizaciju i prirodne recipijente" ("Sl. list RCG" 10/97) uspostavljeni su standardi emisija na ispustu otpadnih voda, koji predstavljaju polazite za primjenu i razvoj sistema kontrole zagaenja, zagaivaa i kompleksa razliitih preventivnih i tehniko-tehnolokih mjera zatite. Ovim pravilnikom propisan je rigorozan tretman svih izvora zagaenja, bez obzira na veliinu emisije i vrstu recipijenta. Za uspostavljanje integralne politike zatite voda u Republici Crnoj Gori, evropskoj i mediteranskoj zemlji neminovno je uvaavanje odredbi koje su formulisane Okvirnom Direktivom o vodama Evropske Unije (2000/60/EC), kao i drugom regulativom meunarodnog znaaja, kao to su: Konvencija o zatiti i upotrebi prekograninih vodotoka i jezera (Helsinki, 1992), Konvencija o zatiti Sredozemnog mora od zagaenja, Barselona 1976, a naroito Protokol o zatiti Sredozemnog mora od zagaenja od izvora sa kopna, Atina 1983 i Protokol o posebno zatienim prostorima na Mediteranu, 1986. Prema Direktivi Evropske Unije (91/271/EEC) koja se odnosi na preiavanje urbanih i bioloki razgradljivih industrijskih otpadnih voda, minimalni kriterijumi kvaliteta efluenata obavezni za sve zemlje lanice razlikuju se prema vrsti i karakteristikama prirodnog recipijenta i to za: povrinske vode izvan "osjetljivih zona", "osjetljive" povrinske vode podlone eutrofikaciji, "manje osjetljive" obalne vode mora. Propisani univerzalni standardi za kvalitet efluenta u Republici Crnoj Gori nisu potpuno u saglasnosti sa zahtjevima Direktive Evropske Unije i sa propisanom tehnologijom preiavanja za urbane otpadne vode. U gotovo svim evropskim zemljama u tranziciji u toku je proces harmonizacije nacionalnih zakona i propisa sa zakonodavstvom Evropske Unije, to e trebati uraditi i u naoj zemlji. Prema veliini naselja, odnosno emisiji zagaenja koje podlijee obaveznom tretmanu, razlikuje se nekoliko kategorija: Naselja vea od 2000 ES iji se efluenti isputaju u povrinske vode treba da izgrade postrojenja za sekundarni bioloki tretman Naselja vea od 10 000 u osjetljivim zonama, pored sekundarnog, moraju imati i tercijarni tretman Naselja vea od 150 000 ES u priobalnom podruju u "manje osjetljivim" zonama obavezna su da izgrade postrojenja za sekundarni bioloki tretman. Za nia optereenja (10 000 do 150 000 ES) zahtijeva se primarni tretman (mehaniki i/ili hemijski). Za kanalisana naselja manja od 10 000 ES propisan je "odgovarajui tretman" koji je definisan kao proces i/ili sistem dispozicije koji omoguuje dostizanje postavljenih ciljeva kvaliteta prijemnika. Isputanje industrijskih otpadnih voda u gradske kanalizacione sisteme mora biti prethodno regulisano propisom (lokalnim ili nacionalnim) ili posebnom dozvolom. Pored zahtjeva da ne djeluje nepovoljno na gradski kolektorski sistem, postrojenje i proces preiavanja, neophodno je da industrijske otpadne vode ne utiu negativno na kvalitet efluenta gradskog postrojenja i bezbijednu dispoziciju obraenog mulja. Prema definiciji Direktive, vode moraju biti identifikovane kao "manje osjetljive" ako, kao rezultat povoljnih morfolokih, hidrolokih i specifinih hidraulikih uslova koji postoje u toj zoni, isputanje otpadnih voda ne prouzrokuje tetne efekte na okolinu.Tu spadaju: otvoreni zalivi, estuarije i druge priobalne vode sa dobrom izmjenom koje nisu podlone eutrofikaciji ili nisu u blizini zona namijenjenih za kupanje i uzgoj marikultura.Sa druge strane, "osjetljive vode" su: zalivi, uvale, estuarije i obalne vode mora sa loom cirkulacijom, problemima koji se javljaju usled obogaivanja nutrijentima, ali i prostor sa visokim ekolokim kvalitetom koji se mora posebno tititi.Isto tako, osjetljive kontinentalne vode su i jezera sa pritokama i druge stajae vode u kojima se moe oekivati akumulisanje nutrijenata.

3.5.4. Tehnoloke mjere zatite u skladu sa utvrenim kriterijumima

Izbor veliine naselja, za koji se predvia obavezna primjena tehnolokih mjera zatite, odreen je u saglasnosti sa zahtjevima Evropske Direktive, hidrogeolokim i ekolokim osobenostima Crne Gore kao i Pravilnikom RCG koji ve regulie isputanje otpadnih voda u prirodni recipijent. Po tom osnovu sva naselja u Crnoj Gori sa ekvivalentnim optereenjem veim od 2000 ES, bez obzira na "osjetljivost" povrinskih voda kao recipijenta, trebaju da imaju izgraen separatni kanalizacioni sistem i da

90

disponiraju otpadne voda uz prethodni bioloki tretman. Izvjestan broj naselja, manjih od 2000 ES, koji se nalaze u blizini gradskih aglomeracija takoe je obuhvaen ovim sistemima zbog lakeg i sigurnijeg sprovoenja mjera zatite. Kao izrazito "osjetljiva", tretiraju se podruja gdje se kao krajnji recipijenti mogu koristiti samo ponori ili jezera sa pritokama od kojih je, prema veliini emisije koju prihvata sa sliva, ekolokim i privrednim vrijednostima, najznaajnije Skadarsko jezero. Zahtjevane tehnoloke mjere zatite u ovom sluaju su znatno stroije, pa se za otpadne vode Cetinja i abljaka, koje se isputaju u ponore, predvia tercijarni tretman. Svi urbani izvori zagaenja u slivu Morae i Zete prema zahtjevu za "osjetljiva podruja" morali bi takoe izgraditi postrojenja za tercijarni tretman. Zbog mnogo sloenijih zahtjeva, koje postavlja postrojenje za tercijarni tretman, kao i znatno veih trokova za investicije i odravanje, ovakav stepen tretmana predvien je samo za Podgoricu i Niki ime je zadovoljen alternativni uslov koji za osjetljiva podruja propisuje Direktiva (uklanjanje vie od 75% emisije azota i fosfora iz svih koncentrisanih izvora zagaenja sa sliva ). Sva turistika naselja i hoteli u planinsko rekreacionim centrima ije se otpadne vode, zbog lokacije, ne mogu prikljuiti na kanalizaciju oblinjih urbanih centara, moraju imati efikasan samostalan tretman sa kvalitetom efluenta koji zadovoljava standard za sekundarni tretman. Neophodno je da sva industrija prikljuena na gradsku kanalizaciju usvoji i sprovede programe sanacije oslanjajui se na "nain najbolje prakse" koji podrazumijeva da sve preventivne mjere, preduzete u procesu proizvodnje budu, ukoliko je potrebno, dopunjene odgovarajuim predtretmanima kako bi se obezbijedila saglasnost sa propisanim normama za kvalitet efluenta koji se isputa u javnu kanalizaciju. Nain dispozicije otpadnih voda iz primorskih gradova i naselja i zahtijevani stepen preiavanja podlijee obavezama koje proistiu iz Pravilnika RCG koji regulie kvalitet otpadnih voda koje se smiju isputati u prirodne recipijente bez obzira na vrstu recipijenta ili "osjetljive zone", kao i Konvencija i protokoli za zatitu Mediterana i propisa Evropske Unije. Globalno posmatrano, Juni Jadran ima karakteristike oligotrofnog sistema siromanog nutrijentima. Meutim, antropogeni pritisak, specifinost bazena Jadranskog mora kao dijela poluzatvorenog Sredozemnog mora, i ve proklamovani ekoloki ciljevi zatite nalau da se dosta liberalni uslovi isputanja prema Direktivi EU, samo sa primarnim tretmanom za "manje osjetljiva" podruja i za naselja manja od 150 000 ES paljivije razmotre i koriguju. U Crnogorskom primorju, dispozicija otpadnih voda podvodnim ispustom u zone koje su pod veim uticajem otvorenog mora ne znai istovremeno da se radi o "manje osjetljivim zonama". U tom smislu, prema stavovima iznesenim u VORCG, u Crnogorskom primorju otpadne vode bi trebalo preiavati na postrojenjima sa sekundarnim tretmanom uz UV dezinfekciju efluenata i stabilizaciju mulja. Efluent postrojenja isputa se u more preko adekvatno projektovanih i odravanih podmorskih ispusta. U skladu sa usvojenim kriterijumima za tretman otpadnih voda naselja Vodoprivrednom osnovom predviena je izgradnja postrojenja za preiavanje komunalnih otpadnih voda na sledeim lokalitetima, sa odgovarajuim zahtjevanim stepenom preiavanja. Sliv Skadarskog jezera: Danilovgrad - sekundarni tretman; Niki, Podgorica,Cetinje, Rijeka Crnojevia, Virpazar tercijerni tretman. Crnomorski sliv: Plav, Gusinje, Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Roaje, Gradac sekundarni tretman; Kolain, Mojkovac, abljak, avnik, Pluine, Pljevlja tercijerni tretman. Primorje: Herceg Novi, Kotor i Tivat, Budva, Sveti Stefan, Petrovac, Bar, anj, Sutomore, Ulcinj sekundarni tretman. Prioritete predstavljaju postrojenja za preiavanje otpadnih voda u gravitacionim prostorima izvorita vode za pie, kao i Skadarskog jezera i Bokokotorskog zaliva. Realizacija predloenih tehnolokih mjera zatite na nivou Republike omoguie postizanje sljedeih ciljeva upravljanja otpadnim vodama: Smanjenje emisije zagaenja iz koncentrisanih urbanih izvora za cijelu Republiku iznosie: za organsko zagaenje (BPK5 )88% za nutrijente (N,P) preko 40% Striktnim potovanjem propisanih normi za kvalitet industrijskih efluenata, koji se isputaju u javne kanalizacione sisteme, i rigoroznom kontrolom bitno e se smanjiti emisija toksinih i konzervatnih supstancija-zagaivaa. Uvoenje viih stepena obrade gradskih otpadnih voda uz UV dezinfekciju znaajno e se smanjiti bakterioloko zagaenje

91

Obuhvatanjem svih urbanih izvora i povezivanjem industrijskih otpadnih voda na gradske kanalizacione sisteme, kad god je to mogue i ekonomski opravdano, smanjie se broj nekontrolisanih taaka i omoguiti efikasna kontrola preduzetih mjera u ukupnom sistemu, to je jedan od bitnih faktora za uspjeh svih akcija koje se preduzimaju u cilju zatite okoline. Spajanje dosadanjih "divljih" ispusta na kanalizacioni sistem i izgradnja septikih jama za djelove koji ne mogu biti obuhvaeni kanalizacijom znatno e smanjiti negativni uticaj zagaenja na podzemne vode Stvaranje uslova za korienje stabilizovanog mulja otpadnih voda u poljoprivredi

3.5.5. Kanalisanje otpadnih voda naselja

Budui razvoj sistema za odvoenje otpadnih voda iz naselja odvijae se u smislu poveanja pokrivenosti naseljenih prostora sa kanalizacionim mreama i poveanja procenta stanovnitva koji se javljaju kao korisnici tih sistema. Bez izuzetak predvia se i dalje izgradnja razdjelnih sistema kanalizacije. Iako se razlikuju procjene date u prisutnim planskim dokumentima, strateki je logian pristup prema kome se moe pretpostaviti da bi u periodu do 2020. godine cjelokupno stanovnitvo u gradskim i prigradskim naseljima trebalo da bude prikljueno na kanalizacionu mreu. U primorskom podruju, gdje se na velikom dijelu priobalja naselja prostiru u kontinuitetu, i u cilju sprjeavanja nekontrolisanog isputanja otpadnih voda u more preko brojnih ispusta, treba raunati sa prikljuenjem na kanalizaciju veeg broja malih naselja i brojnih hotelsko-turistikih objekata. Prema VORCG do 2021. godine predvia se da na javnu kanalizaciju za otpadne vode bude prikljueno ukupno oko 690 000 stanovnika (oko 90 % od ukupnog broja stanovnika u Crnoj Gori), to se moe okarakterisati optimistikom procjenom. Prema Projekcijama demografskog razvoja, raenim za potrebe ovog Prostornog plana, ukupan broj stanovnika u Crnoj Gori 2021. godine od oko 718.500 je za oko 6% manji od broja stanovnika prema VORCG. Kod istog procenta prikljuenja od oko 90% na javne kanalizacije bi bilo prikljueno oko 650.000 stanovnika. Prema MP OVCP 2028. godine u Primorskom regionu (6 optina + Cetinje) broj stalnog stanovnitva e iznositi oko 206.000, a broj turista u svim oblicima smjetaja u maksimumu 275.000. Procjenjeno je da e iste godine na kanalizaciju biti prikljueno oko 85% stanovnitva, tj. 175.000 stanovnika i oko 267.000 turista, odnosno ukupno se rauna sa 442.000 korisnika. Ostalo stanovnitvo e otpadne vode disponirati u septike jame. Pretpostavljajui da u posmatranom periodu mora doi do smanjenja danas neopravdano velikih vrijednosti specifine potronje vode, raunato je da e produkovane koliine otpadne vode stalnog stanovnitva 2028. godine iznositi 144 l/stan.dan i turista izmeu 60 i 240 l/tur.dan, zavisno od vrste smjetaja. Uz dodatak otpadnih voda industrija prikljuenih na naseljske kanalizacije, ukupne koliine otpadnih voda procjenjene su sa 80.400 m3/dan (u prosjeku 0,93 m3/s). U navedenim projekcijama demografskog razvoja procjenjeno je da e 2021. godine u Primorskom regionu ( 6 primorskih optina i Cetinje) biti oko 211.000 stanovnika, to je priblino jednako broju stanovnika u tom prostoru prema MP OVCP 2028. godine. Uz dodatak ostalih korisnika kanalizacija, prvenstveno turista, moe se pretpostaviti da e koliina otpadnih voda koja se prikuplja sa tog prostora biti reda veliine kao to je navedeno u MPOVCP, tj. oko 80.000 m3/dan. U pogledu lokacija postrojenja za preiavanje otpadnih voda u ovom MP za svaku optinu razmatrane su varijante . Za optine Bar i Ulcinj preporueni su lokaliteti, dok su za Kotor i Tivat zadrani ranije usvojeni. U pogledu Herceg Novog i Budve daljim analizama trebae obaviti konaan izbor izmeu razmatranih varijanti. Za razliku od otrijih zahtjeva u pogledu naina preiavanja otpadnih voda koji su dati u VORCG u navedenom MP se doslovno usvajaju zahtjevi prema Direktivi 91/271/EEC. U tom sluaju kod isputanja otpadne vode u otvoreno more za naselja sa vie od 10.000ES dovoljno je primarno (mehaniko) preiavanje, to bi se odnosilo na Ulcinj, Bar, Budvu, Tivat i Kotor. Kod isputanja otpadnih voda u Bokokotorski zaliv, ostale su alternative sekundarnog ili tercijernog preiavanja, zavisno od toga kako e lokalitet gdje e se isputati vode biti vrednovan u smislu osjetljivih voda. Prema MP OVSSR predvia se da se do 2019. godine na kanalizacionu mreu i postrojenja za preiavanje u Centralnom i Sjevernom regionu prikljue sva gradska naselja, kao i na mreu i na postrojenja ili septike jame jo do 50% sela i 40% manjih naselja. U MP nisu dati ti brojevi, ali se prema procjenama budueg broja stanovnika 2019. godine od 491.000, od kojih u konurbanim naseljima

92

346.000 stanovnika i u selima 145.000 stanovnika, moe zakljuiti da se na kanalizacije predvia povezivanje 340.000 stanovnika u gradskim i prigradskim naseljima i 65.000 u ostalim naseljima, ukupno oko 405.000 stanovnika, to je oko 82% od ukupnog stanovnitva (492.000) u Centralnom i Sjevernom regionu Crne Gore 2019. godine. Ukupne koliine otpadnih voda, koje obuhvataju otpadne vode stanovnitva, institucionalnih izvora i industrija prikljuenih na komunalne kanalizacione sisteme, iznosi oko 61.000 m3/dan (u prosjeku 0,70 m3/s), u emu industrijski korisnici uestvuju sa oko 17%. Prema Projekcijama demografskog razvoja u Centralnom i Sjevernom regionu se predvia 2021. godine 515.000 stanovnika, to je za oko 5% vie od broja usvojenog u MPOVSSR. Ta razlika ne utie bitno na procjene koliina otpadnih voda koje su izvedene u MP. Znaajne su razlike u zahtjevima u pogledu stepena preiavanja otpadnih voda zastupljenim u VORCG i MP OVSSR. . Prema MP u Crnoj Gori nisu regulativno odreena osjetljiva podruja u smislu isputanja otpadnih voda. Istovremeno se smatra da su CG standardi za kvalitet efluenata stroiji od onih koji su utvreni EU direktivom za osjetljiva podruja, to bi imalo za posljedicu da je sva Crna Gora osjetljivo podruje. U MP je obavljena selekcija pa su kao osjetljivi oznaeni recipijenti otpadnih voda Nikia, Podgorice, Pljevalja i Roaja, Berane i Bijelo Polje, na osnovu ega su postrojenja u tim gradovima predviena za tercijerni tretman. Dezinfekcija kao oblik tercijernog tretmana inae predviena je na svim postrojenjima. Viekriterijalnom analizom zakljueno je da u grupu visokog prioreta realizacije I faze razvoja kanalizacionih sistema period 2009. godina) spadaju optine Niki, Roaje, Pljevlja i Podgorica, a u grupu srednjeg prioriteta, redom po znaaju, Kolain, Bijelo Polje, Mojkovac, Berane, Danilovgrad, i abljak. U grupi nieg prioriteta su optine Pluine, Andrijevica, Plav i avnik.

3.5.6. Kanalisanje atmosferskih voda sa urbanih prostora

S obzirom da se u naseljima po pravilu predvia razvoj kanalizacionih sistema separatnog tipa, izgradnju kanalskih mrea za otpadne vode treba da prati izgradnja mree kanala za atmosferske vode. Iako sa stanovita zatite povrinskih voda prioritet ima razvoj sistema za otpadne vode, ureenje urbanih prostora namee neophodnost izgradnje mrea za odvoenje atmosferskih voda, to je do sada bilo u znaajnom zaostatku.

3.5.7. Mjere zatite od industrijskih otpadnih voda

Evropska Unija Direktivom 96/61 zahtijeva integralnu prevenciju i kontrolu industrijskih zagaenja promoviui principe odrivog razvoja i kombinovani prilaz za ocjenu ciljeva politike i strategije djelovanja protiv zagaenja. Svjetska banka za razvoj usvajajui geslo - klju irenja primjene koncepta odrivog razvoja nije mjenjanje proizvodnje nego potreba da se proizvodi drugaije - podstie ova nastojanja. Osnovni slijed aktivnosti kod razmatranja alternativa, kao i uticaja ekolokih, ekonomskih i faktora sigurnosti, jeste sljedei: analiza: mogui drugi proizvodni proces; mogue druge sirovine, agensi i/ili meuproizvodi; minimizacija otpadaka na izvoru (eliminacija, recirkulacija, rekuperacija, ponovno korienje); mogue druge tehnologije preiavanja; ocjena i upravljanje rizikom. sadanji status i potencijalni uticaj planirane aktivnosti ocjena izabrane alternative sa stanovita: ekonomske pogodnosti (cijene i vrijednost); mogunosti upravljanja rizikom; vremenskog ogranienja za implementaciju; kvalitativne i kvantitativne prirode emisije; konanog tretmana otpadnih voda i dispozicije. Polazei od sadanjeg stanja u industriji Crne Gore, jedan od prioritetnih zadataka jeste ocjena postojee proizvodne tehnologije u svijetlu verifikovanih i preporuenih metodologija. Ona e pruiti pouzdanu osnovu za donoenje odluka i izbor optimalnih mjera zatite koje treba preduzeti unutar procesa (eliminacija ili smanjenje emisije) i smanjenje zagaenja na izvoru (predtretman ili samostalan tretman). Primjena samostalnog preiavanja industrijskih efluenata ili zajednikog sa urbanim otpadnim vodama zavisie na prvom mjestu od vrste zagaenja i lokacije. Korisno i cjelishodno je da se, gdje god je to mogue, sa predtretmanom ili bez njega, tehnoloki efluenti, a obavezno sanitarne otpadne vode obrauju na gradskom postrojenju. Pri tome se za tehnoloke otpadne vode u saglasnosti sa gore

93

navedenim principima, prethodno mora smanjiti hidrauliko optereenje, eliminisati ili smanjiti emisija na izvoru, predtretirati toksini tokovi prije mjeanja sa ostalim otpadnim vodama iz fabrike i postii norme kvaliteta efluenta koji se mogu isputati u gradsku kanalizaciju. Dispozicija otpadnih voda industrija, koje po prirodi ili lokaciji nije mogue zajedniki preiavati na gradskim postrojenjima, mora se zasnivati na veliina emisije i kvalitetu efluenta i na vrsti prijemnika. Sve industrije koje koriste vodu za hlaenje, obavezno moraju primijeniti recirkulaciju to ne predstavlja samo ekoloku nego i ekonomsku mjeru. Osnovno opredeljenje za odvoenje industrijskih voda treba da bude formiranje separacionih sistema kanalisanja: za sanitarne, tehnoloke, vode od hlaenja i atmosferske vode, pri emu je moguno i zajedniko voenje onih otpadnih voda koje se mogu preiavati istim tehnolokim postupcima. Prema zastupljenim industrijama u Crnoj Gori, a moe se pretpostaviti, i onim koje e se razvijati u budunosti, otpadne vode najveeg broja se mogu disponirati u javne kanalizacione sisteme. Izuzetak predstavljaju vei industrijski kapaciteti, kao to su Kombinat aluminijuma Podgorica, eljezara Niki i TE Pljevlja.

3.6. ZATITA IZVORITA VODE ZA PIE

Sadanje stanje Sprovoenje mjera sanitarne zatite izvorita korienih za snabdijevanje vodom stanovnitva u skladu sa zakonskim obavezama, u cjelini uzevi, daleko je ispod potrebnog nivoa. Zakonom o vodama Republike Crne Gore (Sl. list Republike Crne Gore, br. 16/95) propisano je da se za zatitu podruja na kojima se nalaze izvorita koja se po koliini i kvalitetu mogu koristiti ili se koriste za snabdijevanje vodom za pie ustanovljavaju tri zone zatite i to: ira zona zatite, ua zona zatite i zona neposredne zatite. Pravilnikom o nainu odreivanja i odravanja zona i pojaseva sanitarne zatite izvorita vode za pie i ogranienjima u tim zonama blie su utvreni naini odreivanja i odravanja tih zona i ogranienja u tim zonama". Prema snimljenom stanju 1996. godine (Projekcije dugoronog snabdijevanja vodom Crne Gore, Graevinski fakultet u Podgorici, 1998. god.), od ukupno 25 gradskih vodovoda samo u dva vodovoda propisane su zone sanitarne zatite i utvren reim zatite u njima. Za 4 vodovoda to je uraeno samo za neka od izvorita, a u 19 vodovoda ni za jedno od korienih izvorita takve mjere nijesu propisane. Zone neposredne zatite izvorita, koje predstavljaju minimum zatitnih mjera, uspostavljene su na oko 2/3 od oko 70 korienih izvorita u gradskim vodovodima, ali na samo 24 izvorita te su zone propisno ureene. O propisnoj sanitarnoj zatiti izvorita korienih u seoskim vodovodima teko da se uopte moe govoriti. Posljednjih godina stanje se tek neznatno popravilo, ali samo u gradskim vodovodnim sistemima. Zatita izvorita podzemnih voda od zagaivanja na teritoriji Crne Gore predstavlja izuzetno sloen problem, jer preko 60% teritorije osnovne vodonosne sredine sainjavaju izrazito karstifikovane karbonatne stjenske mase. U takvoj geolokoj sredini mogue je brzo pronoenje zagaenja iz udaljenih prostora sliva privilegovanim podzemnim putevima kretanja vode, dok je istovremeno autopurifikaciona sposobnost stjenskih masa vrlo slaba. Nasuprot tome, povoljna je okolnost to kod velikog broja izvorita pripadajui slivovi obuhvataju rijetko naseljene prostore, sa relativno malom povrinom obradivog zemljita i sa zastupljenim vegetacionim pokrivaem, mada preteno preovlauje nisko rastinje, a malo, visoke ume. Ne manje je sloena problematika zatite izvorita podzemnih voda u vodonosnim sredinama meuzrnaste poroznosti, koje se nalaze u dolinama rijenih tokova i gdje se u slivnim prostorima nalaze naselja, industrije i intenzivno koriene poljoprivredne povrine. Izraziti primjer ove problematike predstavlja zatita podzemnih voda najvee izdani formirane u takvoj vodonosnoj sredini u Crnoj Gori u Zetskoj ravnici. koja je ugroena zagaenjima od industrija, naselja i poljoprivrede. Specifini su naini zatite ako su izvorita za snabdijevanje naselja povrinske vode, to se u Crnoj Gori javlja samo u dva vodovodna sistema, gdje se za snabdijevanje vodom koriste vjetake akumulacije (Pljevlja - akumulacija Otilovii, Herceg Novi - Bileko jezero). Ni u jednom od tih sistema nisu propisane mjere zatite. Poseban problem predstavlja zatita voda Bilekog jezera, ije pripadajue slivno podruje i samo jezero se samo dijelom nalaze na teritoriji Crne Gore.

94

Iako je teko rangirati izvorita po stepenu ugroenosti, ipak se u tom pogledu izdvajaju izvorita u karstno-pukotinskoj sredini. Tu se posebno odnosi na izvorita sa kojih se snabdijevaju vodom primorski gradovi, kao i na neka izvorita u vodovodima Pljevalja, Danilovgrada i Pluina. Zbijene izdani u aluvijalnoj sredini, koja se nalaze u niim predjelima, permanentno su izloene riziku od moguih zagaenja jer se nalaze u gue naseljenim prostorima ili intenzivno obraivanim poljima. Projekcije budueg razvoja Zatita izvorita koja se koriste za snabdijevanje vodom za pie, propisana je odredbama Zakona o vodama*1 i prateeg pravilnika*2. Predmetnim pravilnikom je propisano da se kod postojeih objekata za snabdijevanje vodom za pie zone i pojasevi sanitarne zatite treba da odrede u roku od godinu dana od dana stupanja na snagu tog pravilnika. U ocjeni postojeeg stanja je konstatovano da jo uvijek veliki broj vodovoda nije odgovorio obavezama po tom pitanju. U optem interesu zatite zdravlja stanovnitva - korisnika tih izvorita, izvrenje te zakonske obaveze ne bi smjelo da se odlae. Predmet zatite, meutim treba da budu i sva izvorita koja se smatraju potencijalnim za snabdijevanje vodom stanovnitva. Za razliku od ve korienih izvorita, za koja se utvruju zone i reimi zatite u njima, za ta izvorita potrebno je unaprijed zatititi izvorine prostore, da se po njihovom ukljuivanju u eksploataciju ne bi suoili sa problemima oko sprovoenja mjera zatite u skladu sa vaeim pravilnikom. Prema navedenom pravilniku zona neposredne zatite izvorita je precizno definisana, dok su zone ue i ire sanitarne zatite samo uopteno propisane. Osnovu za definisanje tih zona treba da predstavljaju rezultati terenskih istraivanja. Za izvorita podzemnih voda u vodonosnoj sredini meuzrnske poroznosti, koristei rezultate istraivanja, zone se odreuju hidrodinamikom analizom transporta zagaivaa. S obzirom na sloenost hidrogeolokih i hidrodinamikih karakteristika terena, ire zone sanitarne zatite izvorita u karstu treba da obuhvate, po pravilu, cijelo hidrogeoloko slivno podruje izvorita. Veliina i granice ue i ire zone sanitarne zatite treba da bude kompromis izmeu dva krajnja mogua rjeenja. S jedne strane, u interesu pouzdanosti zatite te bi zone trebale biti to vee, a s druge, to manje, da bi trokovi realizacije i odravanja mjera zatite i nadoknade drugim korisnicima zemljita, zbog ogranienja njegovog korienja, bili manji. Uspostavljanjem zona sanitarne zatite na svim korienim i potencijalnim izvoritima na relativno velikom dijelu teritorije Crne Gore bie onemoguene ili ograniene brojne privredne i druge djelatnosti. Procjenjuje se da prostor u kojem bi trebao da vlada reim propisan za ire zone sanitarne zatite, raunajui sa svim korienim i potencijalnim izvoritima obuhvata povrinu od oko 2 000 km2, to predstavlja 14% povrine Republike. Odgovarajuim istraivanjima, prvenstveno hidrogeolokim, trebae pouzdanije definisati slivna podruja i shodno tome odrediti zone sanitarne zatite pojedinih izvorita. REFERENCE : 1 Zakon o vodama. Sl. list Republike Crne Gore, br. 16/1995

2 Pravilnik o nainu odreivanja i odravanja zona i pojaseva sanitarne zatite izvorita vode za pie i ogranienjima u tim zonama. Sl. list RCG br 8/1997 3 Projekcije dugoronog snabdijevanja vodom Crne Gore. Graevinski fakultet u Podgorici, 1996. god. 4 A. orovi, M.Radulovi. Sanitarno-tehnika zatita izvorita vode za pie u Crnoj Gori. Konferencija "Zatita voda '98", Kotor 1998.

95

4. MEUNARODNI I MEUREPUBLIKI VODOPRIVREDNI ASPEKTI

Za sagledavanje kompleksnosti problematike koja se odnosi na meunarodne i meurepublike aspekte vodnih resursa Crne Gore, neophodno je ukazati na ustavne nadlenosti republika i Dravne zajednice Srbija i Crna Gora, vaee zakonodavstvo, bilateralne i multilateralne sporazume iji je potpisnik bila SFRJ, kao i na zakljuene multilateralne konvencije i rad odreenih meunarodnih i transnacionalnih organizacija. Od posebnog je znaaja regulativa Evropske Unije u oblasti voda i zatite ivotne sredine, koja Republiku Crnu Goru formalno ne obavezuje, jer nije lanica EU, ali koju treba uvaavati da bi se pristup Uniji ostvario sa to manje tekoa. Za Republiku Crnu Goru od posebnog znaaja je i injenica da su raspadom SFRJ i formiranjem novih nezavisnih drava vie vodnih resursa dobili rang meunarodnih resursa.

4.1. USTAVNE NADLENOSTI REPUBLIKE CRNE GORE I DRAVNE ZAJEDNICE SRBIJA I CRNA GORA U OBLASTI MEUNARODNIH ODNOSA
Nadlenosti Republike Crne Gore i dravne zajednice Srbija i Crna Gora u oblasti meunarodnih odnosa, ureene su ustavom Republike Crne Gore i ranijim ustavom Savezne Republike Jugoslavije. Kroz sagledavanje njihovih nadlenosti za zakljuivanje i izvravanje meunarodnih ugovora i sporazuma moe se stei uvid u sloenost i kompleksnost ove materije, kada je u pitanju oblast vodoprivrede, koja se ogleda u vie otvorenih pitanja, po kojima ne postoji jedinstven stav nauke i struke. Jedno od takvih pitanja je pitanje ugovorne sposobnosti ranije savezne drave, a sada Dravne zajednice i konstitutivnih republika. Po jednom miljenju, federacija je bila suverena drava i po tom osnovu imala je neogranienu sposobnost da zakljuuje meunarodne ugovore, bez prethodne (politike) saglasnosti republika. Ovakvi odnosi su prema Ustavnoj povelji zadrani i u Dravnoj zajednici Srbija i Crna Gora. S obzirom na odredbu iz lana 3. Zakona o reimu voda ("Sl. list SRJ", 59/98), po kojoj se meunarodnim vodama, u smislu lana 77. Taka 4. Ustava Savezne Republike Jugoslavije, smatraju rijeke Cijevna, Tara, ehotina, Lim i Bojana i jezera Skadarsko i Bileko, savezna drava je bila nadlena za ureivanje reima tih voda, u skladu sa Zakonom, a isto tako je nadlena i za zakljuivanje meunarodnih ugovora koji se odnose na te vodne resurse. Saglasno odredbi lana 94. taka 4. Ustava Republike Crne Gore, Vlada zakljuuje meunarodne ugovore iz nadlenosti Republike. Prema odredbi iz lana 2. Ustava, Crna Gora je suverena u pitanjima koja nije bila prenijela u nadlenost Savezne Republike Jugoslavije. S obzirom na citiranu odredbu lana 77. Ustava Savezne Republike Jugoslavije, moe se zakljuiti da je Republika Crna Gora prenijela u nadlenost savezne drave - Savezne Republike Jugoslavije, odnosno Dravne zajednice, pitanje reima voda i reima obalnog mora koji je od interesa za meunarodne odnose Dravne zajednice. Pitanje izvravanja meunarodnih ugovora je od posebnog znaaja. Potvren meunarodni ugovor ima snagu zakona Dravne zajednice i za njegovo izvravanje su nadleni organi (na itavoj teritoriji) Dravne zajednice, neposredno (preko podrunih organa) u skladu sa ustavnim principom dvostrukog kolosijeka u organizaciji izvrne vlasti. Princip dvostrukog kolosijeka podrazumijeva da Dravna zajednica izvrava meunarodne ugovore koje je zakljuila, a da Republika Crna Gora izvrava meunarodne ugovore koje je ona zakljuila. Ovakva ustavna rjeenja po pitanju meunarodnih voda (ili vodnih resursa), impliciraju da Dravna zajednica, sem nadlenosti utvrenih saveznim Zakonom o reimu voda (klasifikacija i kategorizacija voda; utvrivanje dozvoljenih vrijednosti pokazatelja elemenata reima voda; praenje, kontrola i prognoza elemenata reima voda; reim rada akumulacija; izdavanje vodoprivrednih saglasnosti), ima i nadlenost za zakljuenje meunarodnih ugovora izvan obima nadlenosti Dravne zajednice utvrenog Zakonom o reimu voda. Ta rjeenja impliciraju da Republika Crna Gora ureuje sva ostala pitanja upravljanja meunarodnim vodnim resursima u Republici izvan obima nadlenosti Dravne zajednice, utvrenog saveznim Zakonom o reimu voda (kao to je, na primjer, donoenje vodoprivredne osnove, davanje dozvola i koncesija za korienje voda, zatita od tetnog dejstva voda itd.), kao i sva pitanja upravljanja vodama za koje nije nadlena zajednika drava. Izloeno ukazuje na to da, pri sadanjem stanju stvari, bez usklaenog djelovanja Republike i Dravne zajednice, moderan sistem upravljanja vodama u Crnoj Gori nee moi biti uspjeno definisan i izgraen.

96

4.2. VANE MULTILATERALNE KONVENCIJE I BILATERALNI SPORAZUMI

Konvencija o zatiti i korienju prekograninih vodotoka i meunarodnih jezera. Konvencija je potpisana 27. marta 1992. godine u Helsinkiju, a stupila je na snagu 6. oktobra 1996. godine. Konvencija je regionalnog karaktera - potpisana je pod okriljem Ekonomske komisije Ujedinjenih Nacija za Evropu. U regionu koji obuhvata teritoriju Srbije i Crne Gore i susjedne zemlje, Konvenciju su potpisale Albanija, Austrija, Bugarska, Grka, Hrvatska, Italija, Maarska i Rumunija. U meunarodnim odnosima povodom prekograninih vodnih resursa naa zemlja bi trebalo da primjenjuje principe i rjeenja ustanovljena ovom konvencijom, bez obzira to, za sada, nije njen potpisnik. Konvencija UN o pravu neplovidbene upotrebe meunarodnih vodotoka Konvenciju iz 1997. godine su potpisale 104 zemlje. Konvencija se primjenjuje na korienje meunarodnih vodotoka i njihovih voda za druge namjene sem za plovidbu i na mjere zatite, ouvanja i upravljanja. Sadraj pojma "vodotok" obuhvata sistem povrinskih i podzemnih voda, koje po prirodi svoje fizike povezanosti, ine jedinstvenu cjelinu i normalno se ulivaju u isti recipijent. Ako postoje meunarodni sporazumi, Konvencija ne utie na prava i obaveze drava, utvrene tim sporazumima. Meunarodna konvencija o procjeni uticaja na ivotnu sredinu Konvencija o procjeni uticaja na ivotnu sredinu u prekograninom kontekstu pod okriljem Ekonomske komisije Ujedinjenih Nacija za Evropu stupila je na snagu 1997. godine. Naa zemlja nije potpisnik Konvencije, ali se smatra da bi joj trebalo pristupiti. Konvencija o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine Ova konvencija, zakljuena 1972 godine u Parizu, koju je SFRJ ratifikovala 1974. godine, od znaaja je za Republiku Crnu Goru, imajui u vidu Nacionalni park "Durmitor", u ijem sastavu je kanjon Tare, koji je upisan u listu svjetske prirodne batine. Pri donoenju odluka koje se odnose na hidrotehnike objekte u tom prostoru treba uvaavati obaveze prema ovoj konvenciji. Nacionalni park Durmitor je upisan u UNESCO Svjetsku listu kulturne i prirodne batine 1980. godine. Bazen rijeke Tare u okviru UNESCO programa ovjek i biosfera (MAB) upisan je u Svjetsku mreu rezervata biosfere, januar 1977. godine. Skadarsko jezero je 1996. godine upisano u listu podruja od meunarodnog znaaja, prema Ramsarskoj konvenciji o movarnim zemljitima iz 1971. godine. Konvencija o zatiti Sredozemnog mora od zagaivanja Konvencijom usvojenom u Barseloni 1976. godine su utvreni izvori zagaivanja - sa brodova, iz vazduhoplova i iz kopnenih izvora (iz rijeka, objekata na obali, kanala ili bilo kojeg drugog izvora koji se nalazi na teritoriji drave ugovornice). Konvencijom se tite vode Sredozemnog mora u uem smislu, ukljuujui njegove zalive i puinu, izuzev unutranjih voda drava ugovornica. Drave ugovornice su se obavezale da preduzimaju sve potrebne mjere u cilju spreavanja zagaivanja i ugroavanja Sredozemnog mora, da sarauju i uzajamno se informiu o aktivnostima i problemima. Obaveze koje iz Konvencije proistiu za nau zemlju, po prirodi stvari, u najveoj mjeri reguliu se republikim propisima (koji se odnose na morsko dobro), ali i propisima Dravne zajednice koji se odnose na pomorsku plovidbu. Okvirna direktiva o vodama Evropske Unije Direktiva 2000/60/EC parlamenta i Savjeta Evrope. Ovom direktivom se utvruju akcije EU na polju politike voda. Kao ciljevi "odrive politike voda" direktivom se odreuju: obezbjeenje sigurnog snabdijevanja vodom za pie zadovoljavajueg kvaliteta; obezbjeenje vode u dovoljnim koliinama za industriju i poljoprivredu, za ribarstvo, transport i proizvodnju elektrine energije, kao i za rekreacione potrebe; vodni resursi zadovoljavajueg kvaliteta i u dovoljnim koliinama za zatitu i odranje akvatine ivotne sredine; naini upravljanja vodama kojim se spreavaju ili smanjuje opasnost od poplava i nedostatka vode.

97

Direktiva Evropske Unije (91/271/EEC) o preiavanju urbanih i bioloki razgradljivih industrijskih otpadnih voda Ovom direktivom utvrdjeni su minimalni kriterijumi kvaliteta efluenata obavezni za sve zemlje lanice, koji se razlikuju prema vrsti i karakteristikama prirodnog recipijenta. Sporazum izmeu Vlade FNRJ i Vlade NR Albanije o vodoprivrednim pitanjima Sporazumom zakljuenim 1956. godine strane ugovornice su se obavezale da razmatraju i sporazumno rjeavaju sva vodoprivredna pitanja i mjere i radove od interesa za obje strane, koji mogu biti od uticaja na promjenu koliine i kvaliteta voda na vodotocima koji ine dravnu granicu i vodotocima, jezerima i hidrosistemima presjeenim dravnom granicom (naroito Ohridsko jezero, rijeke Crni Drim i Beli Drim, Skadarsko Jezero i rijeku Bojanu). Posebno je naglaeno da se Sporazum odnosi na iskoriavanje vodnih snaga, regulisanje i kanalisanje vodotoka i jezera i odravanje njihovih korita, oticanje voda, odravanje i sline mjere, odbranu od poplava, akumulacije i retenzione radove, snabdijevanje vodom i kanalizaciju, plovidbu, podzemne vode, zatitu tla od erozije, korienje voda u poljoprivredi, hidroloke studije, izradu projekata i izvoenje radova, ribarstvo, raspodjelu trokova u vezi sa istraivakim, projektnim i izvoakim radovima, pogonom i odravanjem, razmjenu podataka i projekata i meusobna obavjetavanja po navedenim pitanjima, razmjenu podataka o vodostanju. Izmeu Republike Crne Gore i Republike Albanije postoje otvorena pitanja povodom prekograninih vodnih resursa. Jedno od tih pitanja je i izgradnja akumulacije i brane "Fierza". I pored odreenih aktivnosti u prethodnim godinama, interes Crne Gore je da se kroz bilateralnu saradnju rijee odreena otvorena pitanja (regulacija Bojane, zatita i korienje Skadarskog jezera). Jugoslovensko-italijanski sporazum o saradnji na zatiti voda Jadranskog mora i obalnih podruja od zagaenja, 1974. god. Cilj Sporazuma potpisanog 1974. godine je saradnja na zatiti voda Jadranskog mora i obalnih podruja od zagaivanja.

98

5. CILJEVI I SMJERNICE RAZVOJA VODOPRIVREDE U CRNOJ GORI

Na osnovu materijala izloenog u prethodnim poglavljima mogu se naznaiti osnovne smjernice i ciljevi razvoja vodoprivrede u Crnoj Gori u oblastima korienja voda, zatite od voda i zatite voda u Republici Crnoj Gori: (1) Snabdijevanje kvalitetnom vodom cjelokupnog gradskog stanovnitva i oko 90% seoskog stanovnitva putem javnih vodovoda; smanjivanje gubitaka i racionalizacija potronje; prioritetno korienje lokalnih izvorita podzemnih i povrinskih voda; obezbjeenje nedostajue koliine vode u Primorskom regionu putem regionalnog sistema, sa korienjem izvorita koje e biti daljim istraivanjima i analizama provjereno; flairanje kvalitetne vode radi ostvarivanja komercijalnih efekata u korienju podzemnih voda. (2) Obezbjeenje vode za tehnoloke potrebe veih industrijskih korisnika iz vlastitih izvora, zahvatanjem prvenstveno povrinskih voda i gdje je god mogue uz primjenu recirkulacije i korekcije u tehnolokim procesima u cilju racionalizacije potronje vode. (3) Crna Gora u odnosu na veliinu teritorije raspolae respektivnim vodnim potencijalom koji se moe transformisati u hidroenergetski potencijal. Planirana varijantna rjeenja HE objekata u zasnovana su na osnovnom postulatu, da se procesu transformacije vodnog potencijala u tehniko iskoristivi hidroenergetski potencijal postigne najvei energetski uinak. Sa tog aspekta, sve dalje aktivnosti treba usmjeriti na obezbeenju svih komponenti uslova za realizaciju korienja tog potencijala preko planiranih HE-objekata. Realnije sagledavanje tehniko iskoristivog hidroenergetskog potencijala treba uraditi kroz planiranu izradu Eenergetske osnove(strategije) Crne Gore, koja po naem miljenju treba da bude na prioritetnom mjestu dravnih aktivnosti. U narednim periodu korienja hidropotencijala treba okviru kompleksnih vodoprivrednih sistema vienamjenskog karaktera. (4) Pokrivanje sistemima za navodnjavanje oko 80% ukupnog raspoloivog zemljita pogodnog za navodnjavanje, od ega na oko 50% povrine prethodno e trebati izvriti odvodnjavanje suvinih voda; izmjena strukture proizvodnje i komasacija zemljita, kao preduslovi boljih ekonomskih efekata u poljoprivrednoj proizvodnji; prioriteti su revitalizacija postojeih melioracionih sistema i izgradnja novih sistema na zemljitima sa visokim pogodnostima za navodnjavanje. (5) Provoenje odbrane od poplava treba da se zasniva na integralnom rjeenju zatite od poplava, definisanom na nivou sliva, a ne na parcijalnim rjeenjima, sa lokalnim efektima. Samo na taj nain moi e da se definie tehniki izvodljivo, ekonomski i ekoloki opravdano i odrivo reenje zatite od poplava. (6) Zatita i unapreenje kvaliteta povrinskih i podzemnih voda i voda priobalnog mora do nivoa propisanih klasa kvaliteta; obavezno uvaavanje kriterija kvaliteta efluenta naselja u zavisnosti od vrste i karaktera prirodnog recipijenta, a efluenta industrija i kod uputanja u javne kanalizacije; tretman otpadnih voda naselja u zavisnosti od veliine naselja i vrste (osjetljivosti) recipijenta; prioriteti su postrojenja za preiavanje otpadnih voda u slivovima izvorita vode za pie, Skadarskog jezera i Bokokotorskog zaliva, kao i u podrujima zatienih prirodnih dobara (nacionalni parkovi i rezervati prirode); prikljuenje najmanje 80% stanovnitva Crne Gore na javne kanalizacione sisteme. (7) Zatita od vodne erozije radi sprjeavanja gubitka zemljita, zasipanja akumulacija, ugroavanja saobraajnica i drugih objekata, sprovodie se organizovano i sistematski tehnikim i biolokim mjerama, vodei rauna o prioritetima; (8) U cilju obezbeenja plovidbe na Skadarskom jezeru i plovne veze sa morem potrebno je obaviti sveoobuhvatno snimanje morfologije dna jezera i korita Bojane na osnovu toga definisati plovni put. (9) Stvaranje uslova za efikasnije korienje kopnenih vodnih resursa (potoka, rijeka, jezera, akumulacija) i njihovog okruenja za turizam, sportske i rekreativne namjene. (10) Razvoj ribogojstva usklaen sa ouvanjem i unapreenjem reima voda u vodotocima i jezerima a sve u sklopu opteg ouvanja i unapreenja ivotne sredine u Republici.

99

(11) Sadanje stanje u oblasti pomorske plovidbe u Crnoj Gori, koje je ocijenjeno kao nepovoljno, ne smije da bude prepreka planiranju njenog unapreenja i razvoja. Pomorski saobraaj u uslovima otvorenog trita, stabilne politike situacije u regionu, ekonomskih interesa Crne Gore i zemalja u okru enju, mogao bi u budunosti da postane znaajna privredna grana Republike Crne Gore. Dosadanja iskustva turistikih zemalja pokazala su da se ne mo e ostvariti visokokvalitetna turisti ka ponuda bez nauti kog turizma. (12) Intenzitet korienje mora za ribarstvo i razvoj marikultura mora da bude ekonomski isplativ i da pri tome ne ugrozi obnavljanje eksploatisanih populacija. (13) Zbog velikog znaaja morskih plaa za turizam, primarna usmjerenja su ka obezbeenju uslova da bi se plae mogle vrednovati i trajno koristiti. To se prije svega odnosi na : obavljanje istranih radova (potrebna mjerenja i opaanja), redovno odravanje, ureivanje i opremanje, brigu se o kvalitetu vode za kupanjei. Sa druge strane, potrebno je: postupno poveavati povrinu korienja postojeih plaa koje se sada djelimino ili u cjelini koriste, uspostavljati nove prirodne ili vjetake plae, gdje god je to potrebno i racionalno.

100

TABELARNI PRILOZI
Tabela 5.7 : ENERGETSKI PRIHVATLJIVA (u periodu izrade Studije) i HIDROLOKI IZUENA (prema direktnim mjerenjima proticaja na razmatranoj pritoci) I -faze prioriteta mHE u daljem postupku vieg nivoa projektne razrade
Naziv: rijeka / postroenj Tip postrojen Qsr u profilu vodozahvata Qsr Prema mjerenjima na hid.stanici Instalisa ni proticaj Qi Korisna zapremina akumul. Vk (106m3) (12) Energija (kWh) Kota normalnog uspora po VOCG (14) 880.00 948.50
Kota normalnog uspora po VOCG (mnm) (14) 1060.00

Bruto pad Hb (m) (8)

(1) ehotina OTILOVII Zloreica /Lim ZLOREIC A Kutska /Zlore. KRUKA Komarnica POENJE Trepaka/Lim GORNJA TREPA Noica/M.rije ka NOICA

(3) PR D

(5)

(6)

(7)

(10)

N(MW)

e/

ja

(11)

4.83

5.37

8.00

113

7.40

33.06

25.80

4.21 D A-D A-D A-D 1.96 1.45 0.575 2.56 1.18 1.42 1.725 12.0 550 7.62 14.0 19.88 24.0 5.50 17.0 1.45 4.50 6.00 118 154.0 4.34 7.30 15.73 15.60 17.60 9.60

Murinska/Lim D 0.603 0.63 220 1.13 2.84 0.965 DOSAVA RIJEKA Velika/Lim D 0.34 1.43 -1.00 1.170 3.72 0.542 0.376 VELIKA Legenda : D-deriviciona mHE, A-akumulaciona mHE, A-D-akumulaciono-derivaciona mHE

Tabela 5.8:ENERGETSKI PRIHVATLJIVA (u periodu izrade Studije) I HIDROLOKI mjerenja proticaja na razmatranoj pritoci) II -faze prioriteta mHE u daljem postupku vieg nivoa projektne razrade Naziv: rijeka / postroenj
Instalisani proticaj Qi m3/sek KORISN A ZAPREMINA AKUMUL. Vk (12) 11.30 13.00 0.95 Tip postrojenj Qsr u profilu vodozahvata Bruto pad Hb (m)

NEIZUENA (bez direktnih

(1) BijelaBukovica KOSORII ili POGLEDINE Bukovica TIMOR Bukovica BUKOVICA -AVNIK Grlja/Lim G.VUSANJE TemnjakaTreskavika/Lim JARA

A-D

7.18

1.

(3)

(5)

(7) 25.0

(8) 138.50

(10) 27.00

N (MW)

e/

Kota normalnog uspora po studiji (mnm) (13) 970.0

(11) 64.45

A-D D A-D

2.715 7.71 2.63

10.00 10.00 8.00

187.00 256.00 57.50

14.90 20.03 3.80

35.43 65.02 8.53

E (kWh)

1170.0 1080.00 997.50

0.562 1.36

3.85

220

6.80

21.57

101

Beranska Bistrica/Lim LUBNICA Vrbnica/Piva VRBNICA

A-D D

0.826 5.6

2.30 11.0

340 85.0

7.30 7.4

19.51 27.0

9.23 -

1325.00 760.00

698.00

Legenda : D-deriviciona mHE, A-akumulaciona mHE, A-D-akumulaciono-derivaciona mHE Tabela 5.9: ENERGETSKI NEOPRAVDANA (u periodu izrade Studije) i HIDROLOKI IZUENA (prema direktnim mjerenja proticaja na razmatranoj pritoci) III -faze prioriteta mHE u daljem postupku vieg nivoa projektne razrade
Korisna zapremina akumul. Vk (106m3) Kota normaln og uspora po studiji (mn m) (13) 1049.00 868.00 877.00 715.00 Kota normaln og uspora po VOCG (mn m) (14) 1050.0 885.00 1030.0 740.0 Naziv: rijeka / postroenje / Qsr Prema mjerenjima na hid.stanici Instalisani proticaj Qi m3/sek Bruto pad Hb (m) Qsr u profilu vodozahvata Tip postrojenja Instalisna snaga Ni MW (10) 7.05 2.75 6.10 4.45 Energija Egod GWh (11) 19.22 8.67 10.86 10.10 Red. br.

(1) urika/Lim URIKA R. ekularska/Lim RIJEKA MARSENIA Kaludarska /Lim DONJA RANICA Ljenica/Lim BIOE

(3) A-D A-D 2.20 1.06 1.45 A-D 2.25

(5)

(6) 2.12 1.45 1.42 2.67

(7) 6.60 2.30 4.30 6.75

(8) 136 149 167 84.0

(12)

4.65 3.60 21.25

Legenda : D-deriviciona mHE, A-akumulaciona mHE, A-D-akumulaciono-derivaciona mHE Tabela F-1:Osnovne geometrijske i ostale karakteristike postojeih akumulacija 1
Brana Rijeka Osnovni sliv Povrina kontrolis. sliva Optina Godina zavretka gradnje Namena* Srednji godinji proticaj Kota krune brane Kota normalnog uspora Kota maks. uspora Kota min. radnog nivoa Ukupna zapremina Korisna zapremina Povrina jezera pri KNU Kota/Zapremina/Povrina Kota/Zapremina/Povrina Kota/Zapremina/Povrina Kota/Zapremina/Povrina Duina jezera pri maksimalnom usporu Tip brane Piva Piva Crnomorski 1758 Pluine 1976 H, P 74,4 678,0 675,0 595,0 880 790 16 530/ 0 / 0 570 / 40 / 1,55 630 / 360 / 9,3 675 / 910 / 16,0 45 Betonska luna Betonska luna Otilovii ehotina Crnomorski 352 Pljevlja 1981 I, V, P 6,9 842 837,5 841 17 13 1,15 -/0/0 815 / 4 / 825 / 8 / 837,5 / 17 / 1,15 Liverovii Graanica Jadranski Niki 1957 I, P 740,5 736 737,8 719 9,05 8,29 0,93 709 / 0 / 0 715 / 0,1 / 0,08 0,15 725 / 2,75 / 0,39 4,65 735 / 8,28 / 0,87 5,0 3,00 Betonska luna grav. oporci i grav. brane na obalama 45,5 127 luni dio, 187 ukupno 27,3 2,0 eoni 300 U telu brane 2,50 Nasuta zemljana sa centralnim glinenim jezgrom 19,5 1480 309,0 5,0 Slobodan, "Neyerpic" 180 U desnom 618 / 32 / 614 / 12,5/ Krupac Motanica Jadranski Niki 1962 H, P 622,0 620,0 621,2 612,0 42,10 38,13 5,20 609,5 / 0 / 0 610 / 0 /

km2 m3/s mnm mnm mnm mnm 106 m3 106 m3 106 m2 mnm./ 106 m3/106 m2 mnm./ 106 m3/106 m2 mnm./ 106 m3/106 m2 mnm./ 106 m3/106 m2 km -

Visina brane od temelja Duina u kruni brane Zapremina tela brane irina krune brane Tip i dispozicija preliva Kapacitet preliva Tip i dispozicija temeljnog

m m 103 m3 m m3/s -

220 268,6 732,94 4,0 Preko krune sa segmentnim zatvaraima 1670 U brani (3 na

59 143 18 Slobodan 280 U telu brane

102

ispusta Kapacitet tem. ispusta Primedba Brana Rijeka Osnovni sliv Povrina kontrolis. sliva m3/s -

km2

Optina Godina zavretka gradnje Namena* Srednji godinji proticaj Kota krune brane Kota normalnog uspora Kota maks. uspora Kota min. radnog nivoa
Ukupna zapremina Korisna zapremina Povrina jezera na KNU Kota/Zapremina/Povrina Kota/Zapremina/Povrina Kota/Zapremina/Povrina Kota/Zapremina/Povrina Duina jezera pri maks. usp. Tip brane

m3/s mnm mnm mnm mnm 106 m3 106 m3 106 m2 mnm/ 106 m3/106 m2 mnm / 106 m3/106 m2 mnm / 106 m3/106 m2 mnm / 106 m3/106 m2 km -

koti 592, 2 na koti 503) 373+240 Slano Opaica Jadranski Niki

32 Vrtac Gornja Zeta Jadranski Niki

80 Grahovo Grahovska Jadranski 1 Niki

boku sa zatvaraem 12 -

1964 H, P
623,0 621,0 622,0 606,0 111,28 107,21 8,89 603 / 0 / 0 604 / 0 / 0,5 612 / 38 / 7,05 618 / 86 / 8,3 4,37 Nasuta od kamenog nabaaja sa centralnim glinenim jezgorm 21,2 1629 510 kam. 106 gl. 75 filtar 6,0 Slobodan, "Neyerpic" 150 U desnom boku sa segmentnom ustavom 51

1962 H, P
616,5 614,0 614,0 607,0 71,87 71,87 13,42 603,5 / 0 / 0 604 / 0 / 0,2 608 / 10 / 7,0 612 / 48 / 11,0 4,40 Nasuta zemljana 16,5 2383 5,50 i 11,9 eoni sa klapnama 3 prelivna polja duine 12 m 300 U desnom boku sa segmentnom ustavom 68

1956 N, V, P
783,5 782,0 783,0 762,0 1,22 0,85 0,11 758 / 0 / 0 760 / 0,005 / 770 / 0,22 / 0,043 780 / 0,8 / 0,097 1,0 Kameni nabaaj sa uzvodnim zidom od runo sloenog kamena 31,0 171,5 29,3 kam. i 5 zida 3,20 ^eoni 25,6 U telu brane

Visina brane od temelja Duina u kruni brane Zapremina tela brane irina krune brane Tip i dispozicija preliva Kapacitet preliva Tip i dispozicija temeljnog ispusta

m m 103 m3 m m3/s -

Kapacitet tem. ispusta

m3/s

1,50

Loa Sanacija brane vododrivost uraena 1987. akumulacije godine Legenda : V vodosnabdijevanje, H hidroenergetika, Isnabdijevanje industrije vodom, P odbrana od poplava, N navodnjavanje

Primedba

103

Tabela F-3:Osnovni geometrijski elementi planiranih i potencijalnih akumulacija prema vodoprivrednoj osnovi Crne Gore (usvojena 2001 godine)
Re Rijeka cija dni (-) Ibar Ibar Lim urika r. Zloreica Trebaka ekularska rijeka Beranska Bistrica Kaludarska rijeka LJenica LJubovia Bjelopoljska Bistrica ehotina ehotina ehotina Bukovica Bukovica Komarnica Komarnica Tara
Tara Tara Tara Tara Tara Tara Tara Moraa Moraa Moraa Moraa Moraa Moraa Moraa Moraa

Akumula (-) Roaje Ba Grnar urika Rijeka Zloreica Trebaka ekularska Rijeka Beranska Bistrica Kaludarska Rijeka LJenica LJubovia Bjelopoljska Bistrica Gradac Mekote Milovci Timar avnik Poenje Lonci Opasanica
Mateevo uti Kr 1. uti Kr 2. Bakovia Klisura Mojkovac LJutica Tepca LJevita Kruev Lug Dubravica Andrijevo 1. Andrijevo 2. Raslovii Milunovii Zlatica

K NU (mnm) 971 1060 1100 880 1360 885 850 1030 740 750 698 742 657 650 1150 980 976,6 818 1160
1050 1000 980 932 920 770 740 1028 590 500 285 250 155 119 81

Fsliv a (km2) 70 383 124 48 156 25 52 91 35 187 232 144 771 992 1123 84 247 91 642 92
242 328 471 471 647 1200 1604 16 73 124 547 547 627 648 980

Vkor (106 m3) 35 200 237 60 70 30 20 30 25 115 240 40 85 55 386 2 1 10 220 45

145 198 50 7 85 316 1050 27 29 100 250 100 3 7 13

Namjena (-) V, O E E, N V, N V, N, E V, E N, E E, R E E, N E V, N, E E, N E E E E E E E
E, O E, O, V, N E, O, V, N E E E, O E, O E E V, E, O V, E, O V, E, O E E E

Realizacija (-) planirana potencijalna planirana potencijalna planirana planirana potencijalna potencijalna potencijalna potencijalna potencijalna planirana potencijalna potencijalna planirana potencijalna potencijalna potencijalna planirana potencijalna planirana planirana planirana planirana planirana planirana planirana potencijalna potencijalna planirana planirana planirana planirana planirana planirana

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0
2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 2 6 2 7 2 8 2 9 3 0 3 1 3 2 3 3 3 4 3

104

Re

Rijeka cija dni (-)

Moraa Ibrija Mrtvica Sjevernica Mala rijeka Mala rijeka Mala rijeka Cijevna

Akumula (-)
Grla Ibrija Velje Duboko Sjevernica Brskut Noice Pavliii Prifta

K NU (mnm)
335 481 846 350 785 948,5 200 200

Fsliv a (km2)
129 ? ? ? ? ? 158 383

Vkor (106 m3)

2 8.5 13.5 30 11 17 55 180

Namjena (-)
E E E E E E E V, E, N

Realizacija (-) planirana potencijalna potencijalna potencijalna potencijalna potencijalna potencijalna potencijalna

3 6 3 7 3 8 3 9 4 0 4 1 4 2 4 3

UKUPNO 42 Legenda : V-vodosnabdijevanje, E-energetika, I-snabdijevanje industrije vodom, N-navodnjavanje, O - oplemenjivanje malih voda

105

GRAFIKI PRILOZI

Broj/oznaka Naziv priloga priloga Karta vodnog potencijala du glavnih rjenih tokova, 1:300000 HEP Situacija : HIDROENERGETIKA , VARIJANTA-1, 1:300000 FSIT-1 Poduni profil : HIDROENERGETIKA, VARIJANTA-1, FPOD-1 1:300000 Situacija : HIDROENERGETIKA , VARIJANTA-2, 1:300000 FSIT-2 Poduni profil : HIDROENERGETIKA, VARIJANTA-1, FPOD-2. 1:300000

Izvor dokumentacije Vodoprivredna osnova Crne Gore (VOCG)

106