dr Lamija TANOVIC - dr Nenad TANOVIC

FIZIKA
MEHANIKA - OSCILACIJE - TALASI
III izdanje
"SVJETLOST"
Zavod za udzbenike i nastavna sredstva,
Sarajevo, 1990.
Odgovom;
dT NADA ABASBEOOV\('
RCCCfl1.Cn/i
dr STJEPAN MARK:' ,
dr JOSIl' HRANA "r "";>!, MasinsKog Ii 5.1mj('VII
, pw,esor 1 tlrodwl-malen1Mirkog flli.uheta u Saf:J.jevll
Lektor
UIUANA CJKOTA
urarh'()
MtTHAMED KAPFTAN(!Vll:'
Naslovoa stnm<l
IvreA (AVAR
Tchnitki lIrcJ"ik
MILORi\D BABlt"
KOTekl",
BRANISLA\'A VARr(/l,I(
l>:dajt; SF hd',,-aik'_ '!L,,' ,'c_ ':",<",<",_
(hreklnr: S-A,VOZ.lRO.lFV1{ - "1',-, , " "
Zilvor] "a i n"sWV"a ,,;:;,!-;tv.]
2',1\ iz(bvaca
ABDtiSELAM ROSTEj\,jp
Tinoz J non primjenb
Za
ASII,-! POLIMAC
SADR2Aj
PREDGOVOR ..
UVOD
Klasicne grane fizike., _ ............. , ........ "., .... _ ... _
hioderne grane fizike
Veza fizike sa drugim naukama
lnternacionalni sistem jedinica ............ .
1. KINEMA lTKA
1.1. Mehanicko kretanje, Definidja kinematickih veliCina ..
1.2. Brzina .......... .. __ ..... _.
1.3. Uhrzanje ..................... _ .... .
104. Pra\tolinijsko kretanje , ........................ .
1.5. Krivolinijsko kretimje . . , .. _ . _ . _ .... ' .
1.6. Princip relativnosti. Galiiejeve transformacije ... .
1. 7. Racunski primjeti ' ........ '. ' ..... < '
2. DINAMIKA MATERIJALNE TACKE
2.1. lJvod,j ... > __ _ _..
2.2. Njutnovi zakoni mehanike ............. _ ........ _
2.3. Zakon odrianja koliCine kretanja ...... ", ........ .
204. Primjeri razlicitih sila koje se izucavaju u mehanid
2.4.1. Sila gravitacije i tezina .............. _ ... .
2.4.2. Elasticne iIe.. '.' _. _, .......... , .. _ ... _ .....
2.4.3. Sila trenja .. ' ...... ' .... , .......... _ .
2.4.4_ SHe kad krivolinijskog kretanja " ......... .
2.4.5. Inercijalne sile .... _ ... , ..................... .
2.5. Rad, snaga i energija _ ....... , ........ _ , , . _ , .............. .
2.5.1. Mehanicki rad ................... , ..... _ ............ .
2.5.2. Snaga, .. , ....... .' .......... _ .. _ .......... _ ............ ,
2.5.3. Jedinice za rad i snagu . _ .........
2.5.4. Energija.... . .... "' ..... _,...... . ......... _ ......... _
2.5.5. Veza izmedu kinetiCke i potencijalne energije. Zakon 0 odrianjJ1 energije
2.5,6. Sudar dva tijela .... ' ... ,.
2.6. Racunski primjt;ri .............................
3. DINAMIKA KR1JTOG TlJEU
3.1. Uvod ... , .. , .. , ..............................................
3.2. Centar mase sistema materijalnih tacaka, Kretanje centra mase '" _ ....
3.3. Momen. sile .. _ ..... _ ............ _ ..... , ............. _. _ ....
3.4. M'oment inercije .......................... _ .. _ ............ - ... .
3.5. Teorema 0 paralelnim osama. Stajnerova teorefia ...... _ ................ ' ... .
3.60 Moment kaliCine kretanja ............................... , ......... _ ... _ ..
3.7. Rad, snaga i energija kod rotacije ..... _." _ ..... _, ............. _ ...... .
3.8. Racunski primjeri .. , ................... , ..................... _ .... .
4. GRAVlT ACljA
4.1. Uvad ....... _ ......................... _.' ..... ' .. _ .............. _ ... .
4.2. Zakon gravitacije ....... , .......... _ ............................
Strana
5
7
7
7
8
9
13
14
15
17
20
26
28
46
46
49
5 1
51
5'
52
54
54
56
5.6.
58
58
59
61
64
66
81
82
84
86
88
89
90
92
103
104
3
Strana
4.3. Inercijalna i gravitaciona lRasa ................................... 0..... 106
404. Gruvirudona potencijalna energija .......................... "..... 107
4.5. Ener-gija kod orbitalnog kretauja ..................................... ".. 108
4.6. Gravilacionopolje ................ , ......... , ........................... 111
4.7. Racunski prinljeri ................... , ................ >................ 112
5. OSCILATORNO K.RETANJE
5.1, Uvod ...... ,................. , ................................... .
5,2. Eiastiena svojstva tijda. Hukov .. .akon ., , ........ , ........... , .. .
5.3. lV10dei 111elmnickog oscitawra.............. . ........ , ........ .
5.4. Hiollmonijsk" oscilaciit ....... < ,
5.5. Energija hannonij"kw; oscitatora ... ,.' .... , ........
. 5,6. klutno. . . .. " . . . . . . . . .......
5.7. .Fizicko klamu ............ > .. .t . ... .
5.8. lunnonij{;kih oscilacija .............. .
5.9. oscilacije. . , ................ .
5.10_ oH:iiacijc
5.1 L p,itujeri
6. L FruniroJ.njc wi<;.sa \1 elasllcl1uj sredini
6.L B[zinn hmgittHlinaloog talasa U ","vrslOj siplei
6.3. BI.o[na trum;\,crzalnog tulut;a u zut.egnutoj tici .
GA. l';ttu,,;U i"[;WCHlli
6.S Enelgij'J. talasa
6.6. SUP'.!l:PO;cl(;(ja Intcrferendja
6.7. Rdkksija tala,;\>
6.8. Stojc(-; la1a5i .
6.9, Grupn,,t i fazna br.lina ...
[dO. Dopkrv' efeklH
{,;, I I .. . R((Cun;;ki primjeri
70 ELEtvlENTI lU"\LATI\"ISTICKE MEHA1"'l:fKE
7. L Bi<:in:t i zakon sabiranja brzina
7.2. Osm,'d'J.i postuhni :;p<o:cijalnc teorije re1ativnosti
7.3. zakon ;,abiranja brzina ..
"] A. LorCW:.'LlVC u:mst"ormacije .....
7.5. f'oslitdt{:c Lorencovih transformacija
7.6. Ekmcm,; rclativisticke dinamike
7.7. I1Jlkdu i klasicne mehanike ....
7.g. Ra{;unskj pr:m.jeri
8. HIDROMEl-J.,\.NIKA
8.1. Uvod,
4
S ,2. Hidro:mnika ..
8_2.1.. Spccificni
82.2. f.'rili::;ak li rnirnoj teCnosti.
;;:.2,1 (Arhimedu\' z<lkon).
8,2.'1. t.'ljkc'()v( jdnaCine za mimi flui.d
.'Lt Hicl.roJinamika .. < ,.,
$.3.1. Uvod ..
8.3,2, Jt::jna2in;.' k.ontinuiteta
8.3.3. UernuEJcva jednacina
83."1. Primjcna Bernulijeve jetinaCine ,.
8.3.5. Viskozt\ust
X.3.6. I,amlnarth) i turbulcntno krclanjc [juiJa, Otpor sreJine. Stoksov zako{l
8.4. Racun' ki primjeri
115
1J5
1I6
117
119
120
121
If)
129
131
l3.5
157
159
160.
162
164
165
167
162
170
171
173
176
178
178
180
182
184
187
188
191
192
1.92
194
196
197
199
199
200
201
204
210
212
216
PREDGOVOR
Ovaj udzbenik napisan je, prethodno, kao skripta iz OpSce jizikc to tako do,
prati program predmeta FIZIKA 1 koit' se slusa na fakulrcltl U
Sarajevu u prvom semestru. FIZIKA 1 kao predmct zajednickih o.snova na ETF-u:,
a u saglasrwsti sa karakterom procesa kofe is,crazuje, ima dpoSlruk,: eiij .. j)tVO, da
o
objasni stlslillu prirodnih pojava i nihove zakone i drugo, da naucno za.mltJe i ooiasni
mogucl1osri da se u praksi iskorisce prouceni prirodni zako11i.
Da bi Sf oSl/IJarili pomenuti u okviru programa .F 1.2'1 KE J predajE se <]
strukcuri malerije, 0 objektivnom karakuru prirodnih zakona i fomwtn,l. hreranja
time se potvrduju osnovne poslavke materijalisrieke dijaleklike, mcduwbni
odnosi oblika kretcmja mate'rije sa slanovisca savremenog shvatanja 0 jcdinsc'l-'fHosr,'
zakona 0 odrzanju maLCrije i energije. Pr izucavaniu osno'lmih f/zihalnih
koriste Se i fzikalno tumace neke ad osnovnih postavki dtfercnclJalnog in[cgi'J.lno!.?
raeuna, razraduiu pojmov interakdje tijela koji su himi' za razunuj"C'iJalIj,! jWhi,wlcr;"
talnih :zakona iz elektrotehnt'ke (pojam elekcricnog i magnernog .polja) !wo i principi
konverzije energijc koji se detaljno t"zucavaju na spccijalistickim dlj'el<r.;ima swdija
na ETF-u,
Dakle, osnovna namjera ovog kursa oPSte Jizike jeste da studentima elektrocehnik.:
ih' tehnike uapste, razJasni osnovne principe koji su sadrzani u fizici, njiliovf posljc-
dice i ogranicenja. Takode cemo, u izlozenoj materiji, nastojau' da se shvati, objasni
i dokaze da je, na primjer, isti fzikalni uzrok prisutan kod nastanka munjc i kod
))slvaranja') slike na ekranu televizora, /i, pak) da je "sda" koja drlii Zemlju U orbiri
oko Sunca odgovorna i za to da se kamen, baeen uvis, vraca na do.
Ne pretendujuCi da kazemo bilo Sta novo iz oblasti opste Jizikc, S obzirom da se
neIlO novo U OVO) oblasti, kaja je najveiim dijelom stara nekoliko seorina godina) i ne
moze reCi} pokusalz' smo da to t'skazemo na neSto malo drugaCji 11.aCn, da poglcwlja
iz opsce jzike 'treriramo koncizniJe da ih obogatt'mo nekolicinom dcwljno uraJmih
raczmskih primjera kako bt: studenti efikasnije savladal prograinom studiJa pn:dvi-
dena gradivo.
Radeii ovaj udibem'k, korislil smo Czlav niz udzbenika iz opste fiz7u) a t(l,tJll1
shi prmjeri predstavljaju najveeim dijelom zadatke koje su studenti ElchrY(ucJmi{/.;'iJg
fakulceta u Sarajevu radt'li na pismenim ispitima iz FIZIKE 1 u posljednjih 5 goaina.
Auton'
5
UVOD
Rijec jizika je nastala od grckog izraza fysis koji znaci priroda, pa bi,
dosljedno tome, fizika trebala da bude nauka koja istrazuie sve prirodne fenomene.
Sve do 19. stoljeca fizika je prihvatana U ovom sifokom smislu i nazivana "pri-
rodna fiiozofija", Medutim, od 19, stoljeca, fizika se koncentrisala na izuCavanje
ogranicenog hroja fenomena definisanih kao II kojima se priroda supstanci,
koje ucestvuju u njima, ne niijenja, Vremenom je i ova definicija fizike napustena
i prihvacen je sid j fundamentalniji koncept, u skladu s kojim kazemo da je fizika
l1auka koja istrazuje komponente marcrije i njihove interakcije.
Preciznije, predmet fizike jeste tumacenje fenomena, proccsa i dogadaja od
svijeta najsitnijih dijcIova matedie do svijeta kosmickih dimenzija, ali tako da se
to tumacenie zasniw na reiarivno malom broju osnovnih principa koji obuhvataju
mnostvo fen omena, iskazujuCi sve to matematickim jezikom.
Klasicne grane fizike
Radoznaiost U odnosu na prirodu koja ga okruzuje je hila prvi poticaj Covjeku
da pacne da shvata svijet oko sebe, da istrazuje uzroke pojava, da uOCava zakoni-
tosti, da prilagodava okofinu sebi i sebe sviletu koji ga okruzuje.
Dugo su jedini izvor informacija 0 tom svijctu bila jedino covjekova cula.
Zbog toga su i fenomeni, koje su ljudi istrazivali
r
bili klasifikovani prem,a tUinoj
registraciji pojava.
Rako je direktnom opazanju kretanje najcdCi i najlakse liocljiv fenomen, naj-
prije se razviIa mehanika kao nauka 0 kretanju. Ostale nauke, opredijeljene drugim
cuIima (akustika -sluhom, optika -- vidom, kalorika j- termodinamika-opipom)) raz-
vijale su sc kao samostalne nauke. Elektromagnetizam, koji se direktno nije mogao
podvesti nj pod jedno culno opaz.anje, nije se ni pojavio kao organizovana grana
nauke sve do 19. stoljeea.
Medutim. krajem 19. i pocetkom 20. stoljeca, u fizici se desava velika "revo-
lucija" koja je modifikovala i nacin giedanja i metode kojima su se istraiivali fizi-
kalni fenomeni. Niz istih fenomena, koji su uoceni i u klasicnim granama fizike,
u elektromagnetizmu i u novim granama fizike, stvorili s1.1 i novi tip razmisljan;a
koji tretira fizikaine zakonitosti i pojavc na unificiran nacin.
A10derne grane fizike
Fizika je u 20, vijek usia sa mnogo novosti: Majkeisonovi (Michaelson)
eksperimenti su doveli do speczj'alne tcorje relativrwsci, Ajnstajn (Einstein)
stvara OPSlU relativnosf kao novu sliku graviracije, a Plank (Planck) postavlja
7
temelje kvantne mehanike, Ajnstajnova specijaina i opsta relativnost su vee na
svom pocetku skoro potpuno zaokrufene1 i dal;ni rad u ovoj oblasti vdi se, uglav-
nom, na njihovoj eksperimentalno; potvrdi. Kvantna mehanika se razvija tokom
prvih tridesetak godina ovog stoljeca i poprima potpuno zaokruzenu sliku na nere-
lativistickom nivou. Medutim, logicki potpuno ob!ikovana relativisticka teorija
mikroskopskih fenomena nije ni do danas napravljena, pa su to osnovni spoz-
najni prostori fizike danas. Ove tri osnovne grane, razvijene tokom o\'og stoljeea,
testo se naziYaju modema jizika. Dakle, moderna fizika izucava osnovne feno-
mene u mikrosyijetu, te pro-storno-vremensku i strukturnu \'em sa gravitacio-
nirn i drugim medudjelovanjima.
Unificirana prezentacija fizike zahtijey;), preispitivanje fizike Sa stanoviSta no-
vih saznanja m?derne fizike, a podjela fizike na klasicnu i modernu, U osnovi,
nerna opravdan)a. Uvijek ce bid moderne fizike u smislu savremene fizike ko;a
se razvija i ona ce u s\'akom momentu zahtijcyati reviziju ranijih ideja i principa.
SlijedeCi klasicnu podje1u fizike U O\'Orn udzbeniku) koliko je to
radi pedagoskog pristupa, mi cerno i ovdjc tretirati fiziku kao ejelinu i
je na logiC-an i konzistentan nacin nagiasavajuci zakone odrZanja, kono..:ept polja,
talasa, interakcije i atomsku strukturu matcrije.
Veza Jizike sa drugim naukama
Zidmo u vremenu ubrzanog tehnoloskog raz\oja. Skoro syaki iivo(;J,
u savremenom svijetu je pod uticajem nase tehnoloske okoline, KtllllUnika(i!c,
transport, zanatstvo, rudarstvo, razlicite industrijskc granc) meJidna,
vreda syima njiniu dominiraju metode, aparature i masine koje su raul!;.!t tdl.-
noloskog napretka. OSnO\',l tehnologije je nauka. Baskao sto jc ncnpht;Jn!J iZUC;lYo1ti
istoriju da bi Se shvatilo kJ.ko je s\'ijet dosuo do svog saciasnjcg stanji\, taRn Ie
vazno da se nauee oSlllwni principi u nauci cia hi se sh\'utilu uhlga tdmnloV;ijc u
modcrnom drustvu.
Centralno mjesto meL1u prirodnim naukama ima fizika. To vel: slijeJi i iz
kratkog opisa njenog predmcta istruzivanj;l jer smo rckli da fizika izui;;ava I,IS!lm'ne
komponente materijc i njiho\'c mcuusohnc intcrakcije. M.oJcrna inzcnicrska praksa
i istraziyanja bi bili ncmoguCi bcz razumijevanja funJamcl1\alnih idda prin)Jnih
nauka, a naroCito fizike.
Ne sarno sto obczhjcduje osno\'ni idcjni i tcorctski okvir na kojcm n-;nivaju
druge prirodne nauke ncgo iizika iSlO tako ima vrio veliki znataj s prakticne t,ld ..'!
gledista jer obezbjcdujc lchnike kojc mogu da sc koriste u skorn svim ol'\La:olilua
nauke: astronomi trebaju optickc, spcktroskopske i radio-tchnike, gcol()zi Koristl.!
gravimetrijske, akusticke, nuklcJrnc i m.chanicke mctode u svojim islra/.ivanjima.
Isto moze da se kaze za okcanografe, clcktroniearc, metcorologc, sciZmtl\O!!;t.! i
druge. Ukratko, bilo koja grana istraziyanju, ukljucujuci i takve oblasti S(O
su arheologija iIi istorija umjetnosti, ne moze da postoji bez koristcnja mlllicrnii\
fizikalnih tehnika.
Prema tome, ulogu vodece prirodnc nauke fizika je obezbijcdila zail\'Jljujuci
sirini i raznolikosti ideja i metoda koje saudi i fundamentainom 2nacaiu ovih
ideja i tehnika u razvoju kako ostalih nauka tako i razvoju tehnike i tchnologije
uopste.
Mnogc granc moderne tehnike, kao .?ito su clcktronika (poluprovod.nicka i
kvantna), nuktearna tehnika, raketna tchnika i radio-tehnika, tako usko granii;;e
sa fizikom da su postale neodvojive od nje. Nove gramcne nauke .locirane su na
spojnici, nekoliko drugib nauka, a zasnovane su na fiZici. Takve SU, na primjer,
kibernetika, robotika, radio-asttonomija, bionika, biofizika i druge.
Veza fizike sa ostalim oblastima moderne nauke piikazanz je na s1. 1.
1) Geologija
2) Geofizika
3) Geohemija
4) Hemijska fizika
S) Hemija
6) Biohemija
7) Biofizika
8) Biologija mora
9) Okeanografija
10) Egzobiologija
11) Svemirske nauke
12) Astrofizika
13) Astronomija
14) Meteorologija
15) Racunar.ske nauke
16) InzenjerSctvo
17) Tehnologija
18) Bioloske nauke
Incernacionalnt" sislem jedinica
Stika 1,
Godine 1960, Jedanaesta generalna konferencija za tezine i mjerl' usvojila
je imernacionalni sistem jedinica (S1). Taj sistem je od tada usvojell 11 veCini Ze-
malja, a od 1. 1. 1981. godine u Jugoslaviji je zakonom regulisana njegova primjena.
Osnovne i dodatne jedinice koje se koriste U ovom sistemu SIl date u 'Tabd.i 1:
9
U Tabeli 2. i di;agramu veza S1 ;edinica (ko;i sIi;edi iza Tabele 2), dato ;e
19 iZ\"ectenih ;edinica ko;e su dobijerie mnoien;em iIi di;eljen;em devet osnovnih
i dodatnih jedinica, bez numeric!:kih faktora.
Tabela 2. Sl IZVEDENE JEDINICE
51 jedinica
Veliona
lmc Sinibol
5imbol u funkciji
drugih jedinica
I

]. Frebend;a Here (Hertz) I Hz 8-.1.
__ ______________ __ I __ ____ r __ _____ I
3. Ptitiliak Paakal (Paaca1) Pa Nm-i
4. Energija. rad. kolitina toplote illul Goule) J , Nm
5. Snaga, Flu.ks J;'adijacije Vat (Watt) W Js t
6. EJelttricm naboj, kolicina --I
elektticiteta Kulan (Coulomb) C A 8
7. ElektriCni potencijal. II
Razlika potencijala
__ ______ __ II __ _______ ,-__
____________ F CV-1
9. Elektrieni otpor Om (Ohm) n VA 1
10. Elektricna provod_cnc"'-'-'t ____ ____
11. Magnetni fluks Veber (Weber) Wb V s I
12. Gustina magnetnog fluksa
________ (Henry) __.-==II
14. Fluks osvjedJenja Lumen (Lumen)
1--"-'':'5 (Lux) Jx .. .._--.!m III ___ . _____ I
16. Celzijusova temperatura Celzijus (Celsius) 1 __ 2C=-__ I ____ _____ JI'
17. Aktivnost radioaktivnog izvora 1 Beketel
(Becquerel) Bq 5-
1
18. Apsorbavana doza -----I
I
I jonizujuceg zracenja Gte; (Gray) Gy Jkg-
1
I
19. Ekviva.lcntna doza i I
____ ..:':"::n,,'::zu='::- ____ ....l_S:::civ='ct=' __ J __ =S_':::....... __ . __._1 ____
10
OSNOVNE JED(NICE
kilogram
k,
MASA
lnetar
m
PUZINA
sekunda
ELEKTRJ(N,\ STRUIA
Kelvin ..


TEMPERA TlJRA
kandela
UGAO
PROsrORNJ UCAO
IZVEDENE JEDINICE
l<apacllN
TnlI!,lnelni fll,I\;s
Njllln
5-
1
ftcX(j'l
LV"'
:l
'"""j. I
I
I
I
W,-I I
I
I
1. KINEMA TlKA
l. MEHANICKO KRETANJE. DEFINIClJA KINEMATICKIH
VELICINA
Sva tUcla koja nas okru7.uju, ana velika, kao sto su zvijezde i planete, i ona
siCusna, kao atom! i njihovi dijelovi, nalaze se u -stanju stafnog kretanja.
l.Jajjednnstavfliji oblik kreranja je,rc premjcitanje jednog tijela U odnosu na
drugn, O,"akvo krcranje se zove mJh:lnicko kreranje. Neko tijelo krece se U odnosu
ua drugi) tijelo ako se njegov p01ozaj, mjeren u odnosu na to drugo tijelo, mijenja
s 'vremenom. S druge stranCj ako se ovaj relativni poloza; ne. mijenja s vremenOrn,
tijelo n:Lttivno miruje. Daklc, i kretanje i mirovanje Sil relativni pojmovi: to znaCi
da oni zavlsc od uslova kretanja tijela U odnosu na ono drugo tijelo koje sluzi kao
rclcrentl1o. KuCa miruje U odnosu aa zemlju, ali se krece U odnosu na Suncc;
kada YOZ prode pored staniee, klzemo da se voz krece U odnosu na stanicu. Ali,
ista rako, putnik u Vt1ZU maze da kaze da se stanica kr3ce U odnosu na voz, sarno
u suprotnnm smjeru.
Preml tome, d'l bi krcranje, p:nmltrac m'Jra da definiSe sistem
rejcYe/1cijc U odnom nl koji se anllizira kretanje. U principu, svako iijel0 moze da
posluzi kao referentni sistem, ali su u razHcitim slucajevim'l kretanja -uobicajeni
.azliCiti slstemi referencije. Tako se, n'l primjer, kretanje automobila obicno ana-
lizira u sistemu referencije veZ,lnom Z1 zemlju, dok se kretanje planeta obicno
posmurfa u sistemu referencije vezanom za suncc.
Linija koju u datom koordinatnom sistemu opisuje tijelo koje ,se krece zove
se putanja iIi rrajektonja. Oblik putanje zlvisi od iZlbranog koordinatnog sistema,
pa mozemo govoriti 0 obliku pmanje samo u reliltlvnom smislu, tj, 0 obliku putan;e
u darom sistemu referencije,
Opisati kretan;c tijela zl1J.Ci u m')m!ntu ojre.:iiti polozaj tijela u pro-
storu i njegovu brzinu. Pri tom-=, treba nlgla<;iti da se ni ;edan fizikalni problem
ne moze ri;esiti ap30lurno tacno i da se uvijek dobiju aproksimativha rjesenja.
Rjes.avajuCi problem aproksimltivl1o, zlnem,'lfujemo faktore koji nisu znacajni u
datom s[ucaju. Tako, na primjer, vrlo ce3to, pri razm ltranju kretan;a tijeia, mozemo
zanemariti njegove dimenzije} njegov oblik) te tako po;ednostavlju;emo opis krc_
tanja svodeei to ti.ielo 11a tacku. Takvo tijelo, tije dimenzije moiemo da Z'lnem,a-
rimo u uslovim'i probleml koji raZmltram0, z'Jve se m:uerijalna latka. Kinematika
13
je upravo ona; dio mehanike koji izucava kretanje tijeia, ali tako da zanemaruje
uzroke kretanja i osobine tijela, tj. tretira svako tijelo u kretanju kao materi;alnu
tacku,
1.2, BRZINA
U zavisnosti od oblika putanje, kojom se materijalna -tacka krece, kretanje
moze biti pravolinijsko, kruino iii) opeenito, krivolini;sko.
Posmatrajmo materijalnu tacku koja opisuje pri svom kretanju krivu liniju
p kao na 81. 1.1. U momentu t ncka se ona nalazi u tatki A koja je odredena vek-
->-
torom polozaja r = U nekom kasnijem momentu t' tacka ce biti na mjestu
->-
B odredenom radijus vektorom f' = DB.
Iako se materijalna tatka pomjerila duz dijela putanje 6.s (= luku AB), po-
->-
mjeranjem zovemo vektor AB = A1'. Ptema tome, u vremenu At = t' - t r:t1a-
terijalna tacka je nacinila' pomjeranje AP = P' - r.
Vektor vsr jednak kolicniku pomjeranja i odgovarajuceg vremena U kojem je po-
rnjeranje izvrseno,
(Ll)
zove se srednja brzina. Srednja brzina je, dakle, vektor paraielan sa pomjeranjem Ll.r.
z
A lis B

Slika 1.1. Slika 1.2.
Da bismo odredili trenutnu brzinu u momentu t kada se materijalna tacka
nalazi u polotaju A, pustieemo da vremenski interval tezi nuli (s1. 1.2).
Srednja brzina na intervalu At ce preci u trenutnu brzinu u momentu t, kada
At -+ 0, pa je:
- l' M dT !
'0= 1m -=-=T.
."..., L>t dt
(1,2)
Uop8te govoreci, 8to je duzi vremenski interval At, to se vise srednja brzina raz-
likuje od treuU"l:ne. I ohmuto) sto je kraci vremenski interval Ilt, to se srednja
brzina viSe primiee trenutIloj . .MatematiCkom terminoiogijom -receno (limes u iz-
razu (1.2) zove se derivacija iii izvod), ttenutna je brzina prvi izvod vektora pomje-
ranja po vrernenu.
J4
Posto se vektor poloiaja T moZe izraziti preko svojih komponenti x, y i z u
pravouglom Dekartovom koordinatnom sistemu reiacijom
r=x'+Y]+Zk (1,3)
a brzma v u istom koordinatnom sistemu relacijom
v = v;tl + vJ + V,k
iz reiaci;a (1,2), (1,3) i (IA) slijedi da je
, dx dz
v =-'
Z dt'
=-.
dt
(lA)
U granicnom sl1,icaju, kada se vremenski interval At smanjuje i tezi ka nuli)
pomjeranje .6.1- ce se pribliZavati po veHCini elem,entu tuka As, pa. je
L>s ..
lim -- = 1.
<It-+O! Ar I
S druge strane je intenzitet vektora bfzine iz relacije (L2)
I
- I I l' L>r I . I M I
f}= -v =1 lm- = lim --,
J Al-+O At I At-+<> At
tj. vrijedi'reiacija
" = lim lu d..,
"'"'" L>t dt
1,3, UBRZANJE
(15)
(/.6)
Kod krivolinijskog brzina se mijenja i po pravcu i po -veliCini (inten-
zitetu). Po ve1icini se brzina "mijenja zato sto materijalna taeka moze cia se ubrzava
iii usporav<!. Po pravcu se opet brzina mijehja zato sto je pravac brzine tangenta
na putanju, a putanja se stalno savija kod krivolinijskog kretanja.
Na 81. j .3. prikazana je brzina., u trenutku t i trenutku t
l
kada se materijalna
tacka nalazi ,u poloZajima" A i B, res-
pektivno. Promjena vektora br7.ine pd
tom) oznacena je sa .6.ti u trouglu na
slici"
Srednje ubrzanje u vremenskom in- "
tervulu Ilt je definisano je:dnaeinom
l>V
il=-
sr At
(1.7)
i predstavlja vektor paralelansa Av. Tre- x.
Ulimo ubrzanje se definise relacijom
A
li = lim li ..
r
= lim at; = dt;.
AHoO &-+0 At dt
y
Slika 1.3.
(1.8)
15
" . ,
Posto je V = v,;; + vy) + v:ll, a it = a",t + ayJ +
su komponente ubrzanja duz osa x, y, z date sa
iz rel.cije (\.8) sHjedi da
a = dv", " a = dv
y
; a = dv
z
. (1.9)
z dl Y dt Z dt .
Dbrzanje je vektor koji ima isti pravac kao
se pravac brzine mijenja u smjeru savijanja trajektonje, ubrzanJe )e uVl!ek USffiJe-
reno u pnwcu udubljenosti (konkavnosti) krivulje i u opstem silica)u pravac
ubrzanja oiie TIt tangenta niti normala na krivul;u (s1. 1.4).
Ubrzanje mazerna rastaviti na dvije medusobne upravne komponente: na
tangencijalno ubrzanje aT u pravcu tangente AT, na putanju u tacki A i normalno
ubrzanje as u pravcu normale AN (51. 1.5). Tada je
Svaka od. ovih komponenti ubrzanja ima
jasno definisano znacenje: se ma-
terijalna tacka krcce, mozc da se mijenja
intenzitet njene brzine i ova promjena
Stika 1.4.
,
,
Stika 1.5.
(LlO)
T
--
N
brzine po intetlzt'tetu karakterise tangencijalno ubrzanje; kod krivolinijskog kretanja
mi;enja se i pravac brzine, pa promjena brzine po pravcu karakurise normalno
ubrzanJe.
Posmatrajmo materi/alnu tacku koja se krece po krivoj liniji. U trenutku t
neka je materi;alna tacka u A (s1. 1.6) sa brzinom v} a u trenutku t' = l + D,t,
materijalna tacka je na mjestu B sa brzinom v'.
A
SIika 1.6.
16
-+
Prornjena brzine = v' - v jednaka je vektoru DE. Ugao izmedu v i v'
oznacili smo sa 60. Tada je intenzitet tangencijalne komponente od 6.v
DF = 1)' cos 6.0 - v, a intenzitet normalne komponente od Ll.V je FE = v' sin 6..6,
je tangencijalna komponenta srednjeg ubrzanja
v' cos b.,O - v
a psr = ---/1-,---'
a odgovarajuca normalna kornponenta srednjeg ubrzanja
v' sin .6.6
a 1\ sr = ------ .
/1,
Kom.ponente srednjeg ubrzanja preiaze u' komponente tre.nutnng ubrzanja
kada vremenski interval D.l teZi nuli:
aT lim v' cos
L!.t,)-i} 6.t
. v' sin .18
aN = hm
bot...,.O ll.l
(LIt)
Medutim, kada iit 0 oada i llO ..:.:-.0, pa je lim (.:0$ 6,0 = I) a lim sin UO =
,1140 61-1-0
=.16 i limv' = 'l;.
",40
UzimajuCi ovo U obzir, mozerno izmcunati limese u re1acijama (1.11);
v' - V . Av dv
aT "',., hnl -_._- = hXD -,:"" -
D.HO D.t tlt...,.c Ilt dt
a
v
= lim v' bO = v lim dO = '/) lim .2_ As = dt =
./It-).() D.t Al-jo.{) D..t b.t-?{) R At R dt R
gdje je R radijus zakrivl;enosti putanje u tacki A.
(U2)
(1.13)
Ako je krctanje jednoliko, tj. ako intenziut brzine ostaje konstantan) onda je
aT 0, pa tada nema tangcncijalne komponente ubrzanja. S druge strane, ako
je kretanjc pravolinijsko, tj. ako se ne mijenja pravac bF.line, radijus krivine je
beskonai;an (R = (0) pa je aN = 0, tj, nema normalnog ubrzanja.
1.4. KRETANJE
Pravolinijsko kretanje je kretanje kod kojeg je trajektorija prava linija. Pos-
Irultrajmo materijalnu tacku koja se krece po pravoj liuiji u nekom koordinatnom
sistemu. Na mo:temo jednu koordinatnu osu pravouglog Dekartovog koor-
wnatnog sistemB usmjeriti du.t trajektorije ,ove materijalne tacke. Tada ce u sva-
kom trenutku vremena materijalna tacka imati sasvim odredenu koord.1natu. To
znaci da,je koordinata materijalne tacke koja se krcee funkdja vremena: x =f(t).
Dobijena funkcija je iednacina krelania date materilalne tacke.
17
OslanjajuCi se na uopstene dcfinicijc srednje brzine i srednjeg ubrzanja, te
trenutne brzine i trenutnog ubrzanja, kaje su date u relacijama (1.1), (1.2) i (1.3),
dolazimo do izraza za srednju b!"zinu i srednje ubrzanje te trenutne brzine i tre-
numog ubrzanja kod pravoiinijskog kretanja:
Ilx
(U4') 'l)sr
Ilt
dx
(U4) v
,k
Ilv
CLlo')
0;
sr lit
dil" d?x
(US) a
-_.-
d,
U najopstije:m siucaju i brzin.a i uhYnnje se mogu mijeDjati II Tnku
rj. predstavljaju neku funkclju 'Vfe:mCfW
Aka znamo kako sc brzina mijcHja sa vremenom, tj. poznajcm0 funkciju
v c--'O (1) (t) mozemo odrediri l'o1o:taj x :matcrijalne tackc u hila kojem momeutu.
ifltegracijom.
Iz jednaCine (1.14) slijcdi da je dl'}::""O' 7Jdt pa inrcgrirnnje ove jcdnacine daje
f dx 00 f vdl
gdje je -Xo vrijednost koordinate x u momentll to' I P081;0 je
slijedi
x
Jdx-=x-x
o
:;
Xo
J vdt.
(U6)
(U7)
Da bi se r;n;umjelo zna(;cTl.jc jcdnacinc (1.17)" trcba shvatiti cia ami';
'udt predstavija pomjcranje materijalnc Tacke U kratkom vr-emenskom inter-valu
dL Prema tome., dijelcCi vrcmc-n:;ki interval r. ._- if) u sukcc.sivnc male intervale
dt
1
) dt;}) .. naIazimo da !'ill odgovarajuca pomicranja v
1
d!\, v
2
dt
21
v;tdr
ll
)
... a ukupno pomjeranje izrncdu to i ,; Ie suma sviju njih, Tr-eba nagiasiti da su
'0 2' Va' . vrijednosti brzina U odgovarajuCim vrcmenskim intervalima dt il
dtl'l' dca .. 0
u saglasnosti sa zna(cnjcm odredenog integrala slijedi da je
pomjeranjc = x - Xtl = !.I i df1 + vllldt 2 .+ 'V:tdts + .. , = L 'Vjdt
J
= f vdt.
'.
18
.0ora?:o uoCiti da pomjeranje dx moze bhi pozitivno iIi ncgativno, sto daje
poz!t1van lIt negativan znak za brzinu. Prema tome znak brzine kad pravoli-
nijskog kretanja oznacava smjer kretanja. '
Na sliean naCin, aka nam je poznato kako se ubrzanje mijenia sa vremenom,
izracunati hl'zinu integracijom ;ednaCine (1. I 5), jer je iz nje dv = ad!,
pa Je
u

(U8)
,
gdje je Vi) hrzina u momentu to. Posta je J dv ::;.-= 'V -- V
O
' slijedi cia .Ie
,
v = Vfi -+ fad.
C1.l9)
Prim Jeri razlicitih prat)olimfskih krnanJa
a) }ednaliko pravob'niJsko kretal1je
Kada se. marerijaina tacka krece jcdnolik(l pravoliniiski, njcna brzina je
stantna, pa je
dv
a = = 0, tj, ncma ubrzanja.
Takode, iz relacijc (1.17), ako je v konstantno, slijedi
, ,
x = Xu + f vdt = X(j .+ v f dr.,
10 to
(1.20)
Ako pocetno vriieme oznadmo kao nullo vrijemc) tj. rac-unawo vrijeme od
pocetka kretanja, tn:= 0) izraz (1.20) postajc
x-oexo+Vl.
(1.20' )
b) lednako ubnano pravolinijsko kretanje
Kod ovakvng krctanja ubrazanje je konstantno pa je, iz jednaCine (1.19))
,
V=Vo + fadt=V6+aJdt iii
" "
'V = + aCt t.
o
)
(!.21)
19
if. 1z jednacinc (1.17) siiiedi
, , '
+ J ['lilt + a (r .- to)] de = Xu + "Do J de + a f (t - to) dr,
iii
(1.22)
Aka dirniniemo {r ---
1:1:, u:razft (1.21) i (1.22), dobijemo rdaciju
unnemc d,a su iednab; null) tj. X'I> = tit = 0, i
kada tHelo bacamo vertikalno navise
. U prvom slueaju je
Sloboda'ii pcd
,;<: c- g
vI) "'".c ()
V gt
1
::.:.; '0:1 = 2llS.
II'
1 ,
gt
15. KRIVOLf.NUSI<.0
OpS.le izraz i ubrz.,anjc, koji vaze za siu'cu; bilo kakvog krecanja,
vee smo izvdi U pHt"agt;,dirna L20 i 1.3. Kako su brzina i ubrzanja vektori, to
1:.900 takvi, rnogu mijc:njari i. po pravcu i po intenzitetu.
20
U specijalnom slucaju, kada je ubrzanje a konstantan rj. ne mijenja
se ni po pravcu ni po intenzitetu, integriranjem izraza (1.8) dobijemo
Tada je
, , ,
f f Ii d, = Ii f dl.
IQ ta
v - Uo = Ii (t .- til) Hi
<0 = Va + aCt - to)'
(1.23)
Ato je izraz za brzinu u bilo ko;em momentu. Vo je brzina u momentu 1
0
_
Zamjenom izraza (1.23) u izraz (1.2), dobijamo
,
J df = J {vo -r a (t - t<))] dt = 0
0
J cit + if f (t-I}) de
"
<,
Odavde je
(1.24)
gdje je P
u
vektor polo7.aja u moment:u tij.
Izraz (1.24) daje radijusvektor iU vektor po.tozaj;'A tacke u bUG
kojem momentu kretan;a.
Ovaj rezultat se moze uporediti sa izrazima (L21) i 0 odgovuraju
izrazima kod pravolinijskog krctanja pri koustantnom ub17;an.jtL
Kod pravolinijskog kretan.ia brzina i ubrzan;a imaju (i.Ii SUp1'0lan) smjt;r.
Medutim, U opstijem s.!ucaju; koji ovdje dhkutujcJ.Uo, ;u,, i Zi rn.ogu imati razli-
cite pravce. Zato v koje je dato izrazom (L23) nije kolincarno sa ali se uvijek
nalazi u ravni odredenoj vektorima vn i a. Iz rdadje (1.24) se vidi da je km.jnja
tacka vektora r uvijek u ravni koja je paralelna sa 'vo i a prolazi kroz tacku odred.cnu
vektorom ro. Na osnovu toga zakljl1cujerno da se kn:w.nje sa konstantnim ubrza-
njem odvija uvijek u jednoj ravni -- w je nwa.nsko kretanje,
Trajektorija ovog kretanja opisana jednaCinom. (1.24) je parahola.
Kretanje projekcila -- kosi hitac
Jedan od najinteresanrnijih primjera
kretanja tijela sa konstantnim ubrzanjem
jesre kretanje projekriiu, tzv" kosi hitac,
81. 1.7.
lzabraeeffio ravan XY za ravan ko)u
odredu;u vektori i\, i a = '(1, gdie jc fi
gravitaciono ubrzanje koje. gmvitadona
sila, tj. sila kojom Zemlja djeiuje na sva
tijela u svojoj okolini, daje tijelima na
koja djeluje.
Kod ovakvog izbora koordinatnog
sistema, karla se projektii ispaljuje u tac-
ki 0 pocetnom brzinom v
o
, je
'Va .. = 'Vo cos ocl
vOv = 'I'){) sin ocj.
(1.25 )
()
Siika 1.7.
2!
Skalame komponente jednacine (1.23) su
(1.26)
Vy VOy - gl
iz kojih se vidi da horizomalna komponenta brzine v ostaje konsrantna posto nema
ubrzanja u njenom pravcu.
Intenzitet brzine u bilo kojem momentu se racuna po formuli
v = ..jv: + v;. (1.27)
Isto kada se na skalarne komponente jednaCine (1.24) primijeni To c:--=:. 0 i
to =' 0, dobije se
X=Voxt; (1.28 )
a ovo su koordinate projektiia u funkciji vremena.
Da bi se dobio izraz za vrijeme potrebno da projcktil dosegne naj\'isu tacku
trajcktorije A, koristi se uslov Vy = 0 u jednacini (1.26), jer jc tada hrzina projek-
tila horizomalna,
Dahija sc
t =; .----
g
'flO sin 7.
( 1.29)
g
Maksimalna v1sina h se dohije zamjenom ove vrijcqnosti za Yrijcme u drugu
od jcdnaCina pa je
( 1.30)
Vrijemc potrcbno cia se projekt.il vrati u prvobitni l1ivo u tackt B, tzv, vrijeme
prc1cta sc mozc dobiti iz uslova), = 0, koji se uvrsti u drugu od (1.28). '
Ocit(i jc to vrijeme dvostruko vecc od vremena iz rcladje (1.29), tj.
( 1.31 )
g
Domer R = OB je horizomalno rastojanje koje prede projektil i dobije se
uvrstavanjem izraza (1.31) za vriieme preieta., u prvu od jednaCina (1.28):
1<' =c XII ,= v{),. c<.) "'= 2vg = v5 sin 20: .
g, g g
(1.32 )
Rezultati kojc smo ovdje dooiH za kretanje projektila vrijede pod izvjesnim
uslovima, a to su:
1) da je domet udal) dovoljno malen pa se iakrivijenost Zemlje moze zane-
mariti;
2) da je domet uvis malen pa se promjena gravitacije sa visinom moze zane-
mariti;
3) da je pocetna brzina dovoljno malena pa se otpor vazduha moze zanemariti.
22
Ako nije ispunjen prvi od gornjih uslova, onda gravitaciona sila mijenja
vae pa to vise nije kretanje sa k;pnstantnim ubrzanjem (s1. 1.8).
Ako nije ispunjen uslov 2), gravitaciono ubrzanje se mijenja po intenzitetu,
pa to opet ne bi bilo kretanje sa konstantnim ubrzanjem (putanja je dio elipse).
r
I
Slika 1.8.
;...,---"--, PARABOLICNA
....... ",- PUTANJA
VAKUUMU
\
\
\
\ X

\ \
STVARNA
PUTANJA
U Vt\ZDUHU
Slika J .9.
\
Ako nije ispunjcl1 usiov ;I), onda trajektarija kretanja nije parahola ncgo tz\'.
halisticka kriva, 81. 1.9.
Krubw knnatljc jc spccijaina vrsta krivolinijsKog krctanja Cija putanja je kruz-
nica. Pravac brzine '\ kao rangcma na putanju, je okomit na radijus kruznice
R CA (sl. 1. 10).
Kada mjcrimo rastojanja duz lub kru,znice od m<":ke 0, imamo da je s = R6.
Slika l.ll.
PrimjcnjujuCi jcdnaC:inu (1.6), uzimajuCi da R konstantno, dobijamo
ds
'v 0---'" ._-
dt
VeliCina

dO
de
cit
se zove ugaona brzina. M;eri se u radijanima u sekundi ili
I
samo-..- .
,
(1.33)
(1.34)
23
Prema tome je
v = Rw. ( 1.35)
Ugaona brzina se, takode, moze izraziti kao vektor (';ij1 jO' pravac okornit na
ravan krctanja u smjeru koji se odreduje pFavilom "desne ruke" (sL 1.11).
Ukoliko je ugaona brzina w konstantna, onda se takvo krufno kretanje zove
uniformno iii jednoliko kruzno kretan;e. To je periodicno kreranje a materijalna
tacka prolazi svaku tacku putanje u regularnim vremenskim intervalima. Period
T je vrijeme potrehno da tacka prede cijelu putanju (jedan ophod), a frekvencija
u je broj punih ophoda u jedinici vremena. Tako, ako u vremenu t taeka napravi
n ophoda, period T je T = a frekvencija un. PovezujuCi ova dva izrazn,
n t
dohijemo da je
T
(1.36)
Kada se period izrazava u sekundama, onda je dimenzija za frckvenciju
to je jedinica koja se zove here, I Hz, prerna njemackom fizicaru Berell (Hertz),
koji je prvi eksperimentalno dokazao egzistenciju elektromagnetnih r.alasa. Ako je
w konstama, onda integriranjel1l izraza (l.34) dobijamo
e
,
J
128 f (Jj d! {'} f cit)
00 '0 '0
(1.37)
Ako uzmemo da je no 0 i to "''' 0, rr:::Lacija (1.37) se pojednost;1vljuje i
o wt.
Ako sc, medut.im, ugannu br:t:ina '.0 mijE:nja u onda definisemo ugaono
ubrzanje C( relacijom
d,,) d
2
6
'X ==- --.
dt dt
2
J
. . t rad '1' ,
edlll1Ca za ugaono u )ruZ<U1)C C( ,e 1 samo
$'
(U8)
Kada je ugaono ubrzanje konstantno, tj. ako se fadi 0 jednako ubrzanom kru:l:-
nom kremnju, imegracijorn relacije (1.38) se dobije
M ,
f d(,) = f Gt dt = 0: f dc, iii
'.
(1.39 )
gdje je Wo vrijednost ugaone brzine u momcntu ZarnjenjujuCi relaciju (L39}
u definicionu formulu za ugaonu brzinu (! ,34), dobijemo
= Wo + oc (t - to)
dt
24
i ponovnim integriranjem nalazimo
. ,
J dO f CUo dt + " f (t - to) dt
a.. to to
o 00 + "'0 (t - to) + '" (t - to)'.
2
Ako se uzme da je to = 0, 6
0
= 0 dobije se
I
e = wot,+ "--oct
2
2
izraz koji daje ugaoni poloza; Tacke u bilo kojem trenutku.
PogIedajmo sada kako ,se mogu izra..:.
ziti Jinearna brzina i !inearno ubrzanje kod
kruznog kretania.
; Sa s1. 1.12. viditno da je R = r sin y,
pa mozemo"da pisemo umjesto v = wR iz-
raz 'lJ = 6)f sin y, 8m predstavlja intenzi.tet
vektorskog proizvoda
v = w x r. 0.42)
Ubrzanje cerno izracunati iz relaci;e
dv

dt
U jednostavnijem slueaju, kada je kruzno
kretanje jednoliko, tako da je ugaona brzi-
na w konstantan vektor, ubrzanje se mo- X
ze izraziti jednacinom
dii d-
x...!:=w x V
dt dt
ili kombinirajuCi relaciju (1.42) sa 0.43)
a iil x (iil x'r).
c
R
o y
Slika U2.
(lAO}
(1.41)
(1.43 )
(1.44)
Sa' slike 1."I 3. vidimo da je vektor w x v usmjeren prema centru C kruga}
pa se moze red da je kod jednolikog kruznog kretanja ubrzan;e okomito na brzinu
i usmjereno radi;a:1no prema centru. To je, u stvari, normalno ubrzanje aN 0 kojem
smo govorili U odjeljku (1.3).
Intenzitet od co x v u ovom slueaju (posto su OJ i v okomiti) je wv, pa se nor-
maJno uhrzan;e moze izraziti relacijom
iIi
,,'
a
N
=-
R
(1.45)
Treba naglasiti d:l kod jednolikog kruinog kretanja intenzitet brzine ost.je
konstantan. Ali, posto se pravac brzine stalno Jllijen;a) to ovdje postoji ubrzanje
i to normalno ubrzanje.
25
U opstem slucaju nejednolikog kruznog kretanja kada se brzina mijenja i po
pr3\"Cll i po intenzitetu, promjena brzine po intenzitetu daje i tungencijatno ubr-
zan;e aT'
dv ,
Iz relacije (1.12), prema kojoj je aT --=; 1
dE
znajuCi
da je v = (,JR, dobi;emo, za sluca; kruznog kretanja
c
SIika 1.13.
dw
a:r=R-=Ror..
dE
Ukupno ubrzanje U ovom sluca;u je a = aN
prikazano je na slid 1.13.
1.6. PRINCIP RELATIVNOSTl. GALILEJEVE
TRANSFORMACUE
(1.46 )
Kretal1je se uvijek odnosi na odredeni sistem referencije koji izabirc posma-
trae. Posto razliCiti posmatraei koriste razliCite sisteme referencije, vazno je da
se zna u kakvoj su v-ezi opazanja nekog krcranja u razlicitim sistemima refcrenci;e.
Uzmimo,. na primjer, dva sistema referencije (s1. 1.14), U centru svakog od
njih nalazi se po jedan posmatrae, 0 i 0'. Neka se ta dva sistema referencijc, tj.
ta dva posmatraca krecu jedan u odno-
su na drugog konstantnom brzinom i'o'
dakle, uniformnim pravolinijskim kreta-
njem. Tako posmatrac 0 vidi da $e po-
smatrae 0' krece brzinom ii, dok 0' vidi
da se 0 krece brzinom - v. Zelimo da
uporedimo njihova opazanja vezana za
lei obickt ko;i se kreee: na primjer, ;edan
posmatrac stoji na peronu zeljeznicke
stanice, a drugi sjedi u vozu koji se krece
jednoliko po pravoj liniji. Oba posmatra-
ju avion koji leri iznad njih. U kakvom
su odnosu njihova opazanja polotaja,
brzine i ubrzanja ovog aviona?
Kako se vidi sa slike 1.14, izabrali
smo koordinatne sisteme vezane za posma-
trace 0 i 0' tako da im se jedna osa (X
o
Y'
Slika 1.14.
i XI) podudaraju, a druge dvije Y i Y' i Z i Z' su medusobno paralelne tako
ostaju j tokom kretanja.
Pretp03tavi-cemo da se u pocetku dakle za t = 0, 0 i 0' podudaraju,
pa je nakon c
26
-+
OO'=vot ..
Posmatrajmo sada nw objekat koji se u momentu c naSao u tacId A. Sa slike
se vidi da je
-+ -+ -+
0'.1. = 0.'1 - 00' tj. T' = T - Vol.
( 1.47)
Iz jednaCine (1.47) dobijamo tri skalarne jednacine u kojirna smo uzeli u
obzir da je 'Do paralelno sa x osom.
Dobijamo,
y' =Y
z' = z.
(1.48)
Ovim jednacinama dodajemo i jednacinu c' = t jer se u klasicnoj fizici, do-
duse bez ikakvog dokaza, pretpo5tavlja da je'tok vremena u svim siste-
mima referencije. '
Grupa jednacina (1.48) prejstavlja Galilejeve cransJormacije koordinac4.
Pokazacemo kasnije u poglavlju veza izmedri relativisticke i klasicne mehanike,
da su prya i posljednja od reladja (1.48) tacne samo pod pretpostavkoin da je rela-
tivna brzina Vo m<l.lena u poredenju sabrzinom c u vakuumu, tj. "'0 c.
Ako diferenciramo jednaCine (1.48) po vremenu, naci cerna vezU izmedu hrzina
posmatranog objekta u tacki A u jednom i drugom sistemu referencije:
dx' dx
" -- -- = --- _n_ Vo;
dt dE
v", = 'V'" - 'Do
dy dy
de dE
dz dz
--=--
dE dt
ili vektorski, diferenciran;em jednae-ine (1.47) PJ vremenu, dobije se:
dr' df _
_.- = - - Vo;
dt dl
(1.49)
(1.50 )
Vektorska jednacin'1 (1.50) kojo; odgovaraju tri skalarne jednaCine (1.49)
stavlja G.2!ilejeve cr::msform:lcije poznate kao klaosicni z'lkon sabiranja brzina,
tj. vezu izmeau brzina nekog objekta ko;e mjerc dYa p::nm'ltraca sto se nalazc u
medusobnom jednolikom pravolinijskom kreranju.
Ako dalje diferenciram0 jejnacinu (1.50) p::> vremenu, dobicemo
a: = li (1.5 J )
. dvo 0
to}C--= .
dt
a posto je Vo = const,
Relacija (1.51) kate da o!:>a p03mnraca i 0 i 0' mjere ism ubrzanic objekta>
t;. ubrzanje objekta je isto za sve pcnrnatrace sisteme) koje se medu-
sobno kreeu jednoliko pravolinijski. Ta'kvi sistemi referencije, ko;i se medusobno
!creeu jednoliko pravolinijski, zovu se inerci;alni siostemi referencije i fit Jemo 0
njima jos govoriti u poglavljima 2.2. i 2.4.5.
27
Postoji beskonacno mnogo inerci;alnih sistema referendje koji se mugu for-
mirati shodno zakljuccima iz poglavlja 1.6. Eksperimentalno je urvrdeno da je
inercijalni sistem referencije i sistem eiji je centar Sunce, a ose su mu usmjerene
prema pogodno izabranim zvijezdama stajacicama iz udaljenih gaiaksi;a. Taj sis-
tem se naziva heliocentricni sistem referencije (helios grcki znaCi Sunce) i kao
inerci;alni ce se pojaviti svi oni sistemi referencije koji se krecu uniformno po
pravoj Hni;i U odnosu na heliocentricni si'stem referencije.
Pitanje ie zasto nije izabrana Zeml;a kao ishodiSte jednog takvog sistema?
Zemlja se krece 'u odnosu na Sunce i zvijezde duz krivolinijske putanje (trajektorije).
Svako krivolinijsko sa svoje strane, je uvijek vezano uz odredeno ubrzanje.
Istovremeno, Zemlja i rotira oko svoje ose. Zbog tQga sistem referencije vezan uz
povrs.inu Zemlje se krece ubrzanjem U odnosu na heliocentricni sistem referencije
i zato ni;e inercijalni. Istinu govoreCi) ubrzanje takvog sistema je veoma malo pa
se u nizu slucajeva (ali He i uvijek) i on mozp razmatrati kao inercijulni.
Tvrdnja _ da je ubrzanje nekog objekta isto u svim mercijalnim referentniin
sistemima poznatJ;t je u fizici kao Galilejev princip relativnostt'.
Kao posljedica Galilejevih transformacija koordinata, koje vrijede za sve iner-
cijalne referentne sisteme, slijedi da bilo koje rastojanje iii duzina 1 :0:::,' X2. -- Xl
ostaje, neprumijenjena u svim incn:ijalnim referentnim sistemima) tj.
l' = =----=X2 _. Xl + ViJlt Xl: Xi -" Va (t2 t 1) = 1
jer je t'l .=, t
1
, posw so pocctak i kl'aj duzine 1 mjel'eni iSlOvremetw. Ovaj rezultat
izgleda take oCigiedan da 'sc na pry! pogled cirri nepotrebnim i dokazivati gao Me-
dutim, znacenje ovog izvodenja cc biti jasnije nakon poglavlja 705.
Kao sto smo ranije istaldi, Galilejeve transforma.cije i njihove posljedice (kla-
sieni zakon 0 sabiranju brzina, jedna(:ine (1.49) i i nepromjenljivost f"d.sto-
janja u razliCitim referentnim sistemima) vaze dok je, relativna brzina
sistema referencije znatno manja od brzine svjetlosti. Medutim) 'kada su Be ove
transformacije pokusale primijeniti na fenomene vezane sa prostiranjern svjetlosti,
'dosl0 je do niza komradikcija koje su eliminisane uvodenjem teorije relatiynosti.
1.7. RACUNSKI PRllVlJERI
Zadatak :tl
Ncki stoji na obali jezera u tacki 'A. On hoc_e de. sligne u tacku B n3 jezetu za na
krae moguce wijeme. Rastojanje oJ ta{ke n do obale je BC = d, a rastojanje AC s. Covjek
moze da pliva u vodi brzino!li v!) a rnoi!': do. {rei dut obale brzinom koja je veta ad 1}J., Koji'te
put cia koristi: iIi cia plisu raVll(> 00. ta';:ke A dl) B Hi cia trCi 12\'je5no rastojauje dui obale i onda
da pliva do ta(ke B?
Rjesenjc:
Polito je brzina C:ovjekrt U \'odi manja od brzine kojom moze da u-(i cluj, obale, ruta AB nece
obavezuo uzeti najmanje vtemenu. Prctpostavhno da covjek slijedi neku rutu ADE. Odredimo
rastojauje x z<.! koje ce yd,eme biti minimalno. Vrijeme kretan;a covjeka dui o\"e rUle je;
,
(d
2
+ (s - x)
r = - ..... + __ _
Vl 'IJ!
28
Minimalno tmin se odreduie jz uslova de. je prvi Vremena po rauojanju x jednak
_ti .
odakle je
d,
dx v,
v,a
x =----,-0.
--
Ako je s < x, covjek treba odmah da pliva do tacke B
dut AB. Ina-ce. cov;elt treba prvo da trei dut obale na rasto-
janju AD = s - x. a onda da pliva do B. Treba primijetitl
da je za rutu mininudnog vremena:
till {} =
I'
I I
/
I
/ "
I
j.
/
/
/
/
I i
Arl/' "L . Ie
1-...,j
Autobus vozi du:I autoputa brzinom Vi '''' 16 rn/fL Covjek. sc naiazi na udaljenosti a = 60 m
od autopm<l. i b = 400 m od autohUS3. U kojem pravcu treba covjek da uti du bi stigao u bilo
Ito)u tacku auto-puta u isto kad i autobus iii prije njega? Govjek mnit da trei brzinom
'co. 4 m/s.
Rjeenjz:
Autobus je u tacki A, a covjek u tacki B. U tack! C covjek &rece autobuso 13gao CI je ugao
izmedu pravca prem3 autobusu i pravca u koiem hi covjek trebao da trei. DaJ:je je
gdje su " itt vremena za koje autobus i covjek, ,espektivno stizu u tacku C.
h troughl. ABC se vidi. aa je
Odavde je
" gdje jc- sin fl = BC'
je i
l
:> tz> onda je sin a >- = 0,6 pa je
bv,
36"45' "- a -< 143"15'0
29
Pravci u kojima se cO\'jek kretati su u granicama unutrasn;e oblasti ugla DBE. Trc-eei u
pra\'cima BD iIi BE COl.'jek ce dod do u isto nijeme kad i autobus. Bilo koju tacku oa
auto-putu izmedu D i' E doseCi ee on prije autobusa.
Zadatak 1.3
minimalnom btzinom neba Covjek da trN (vidi prethodni zadatak) da hi susreo
autobus i u kojem praveu?
RjeJmje:
Minimalna brxina maze da se odredj iz uslova:
av,
odakle je v 2 = - = 2,4 m/s.
b
OVdje ie a = 90, sto znaci da coyjek treba da ttli u pravcu okomitom nn prvobitnu liuiju,
AB, izmedu njega i autobusa.
Zadatak 1.4
Tacka prede polovinu nekog rastojanja brzinom V". Preostali dio puta prede brzinom 'V 1
za polovinu vremena i brzinom 'Vi za drugu polavinu vremcns. NaCi srednju brzinu taCke usred-
njenu na djelom \'remenu
RjeSanje:
Zadatak 1.5
!u '"
f}s!" = - =
b.t (tl + tJ
odakle je
V 6r =
2vo (v
l
+ v
2
)
Vl + + 2v"
-+---
2vo VI + V 2
6,
t! = ----
VI + v 2
Tacka prede pola kruinice radijusa R = 160 em za vrijeme t = lOs. Izracunati slijedece
velicine usrednjene na tom vremenu: 8rednju brzinu Va;; intenzitet vektora srednie brzine I;; 8T I;
intenzitet vektora srednjeg ubrzanja aka se taeka krece konstantnim tangencijalnim ubrzanjem.
RjeIenje:
!u
a) = - = -
160 3,14 em em.
--;1""0'- -;: 50,24 -;-
'" t
! ilr j 2R 320cm em
-- --- - - 32"-
At 10 S 8

.... 2R1t em
14." I = -- = 10 -.
t "
30
Zadatak 1.6
Odrediti rut koji prede tijeio prj slobodnom padu sa visine cd 100m u pnoj, treeoj i po-
&Jjednjo; sekundi parlanja, Za koje je vrijeme tijeJo prdlo prvi j posljednji metar puta?
RjeSetlje:

Za t1 = 1 s, hI = S1 = -:2 = 4,9 m,
g"'
Ako tijelo pada t = 11 sekundi, onda je htl =' -'2-' Put koji predc tijclo u n-toj sekundi je
Odavde je:
Vrijeme padanja tije1a je
Predeni put u lKlsljednjoj
gn
2
8 (n - l)t.
h
tl
_
1
= - - '--'-:::--'-
2 2
5
-sa = 28 = 24,5m.
,
2h "2

g(i - 1)2
sekundi je SpOIl. = h - -2
Vrijeme prclaska prvog melra (h
1
= 1 m); tl = 0,448.
t
299 -
Vrijeme padanja prvih 99 Tn je tD& "'"' ( 9,8) 2 s = s.
Prema tome je nijeme prelaska posijednjeg metra puta
g(2. - I)
2
=40m.
t pQs = I - -t99 = 4,53 s_ - s = s.
Zadatak 1.7
U posljedn}oj sekundi svog slobodnog pada tijelo prede polovinu ukupne visine padanja.
Naci:
a) trajanje pada,
b) visinu h s koje tijeio pada.
Rjeienje:
gt'
0) h
2
k
Za t, = (t 1) s tijelo prede put '2;
2
4 2'"../2
2
h g (t - 1)2
2 2
gtt -
2
t
2
=_2t
t
_4t+2
t
ll
-4t+2=0
Il = 2 +.J'2 = 3,414s
If! = 2 - .../2: = 0,S8578.
(I)
(2)
31
Rjeienje I a = 0.5857 s ocito nema fizikalnog smisla jet daje vrijeme manje ad I s za koje tijelo
prede polovinu svoga puts.
Ct'
h) h "'" 2" = 56,64m.
Zadatak 1.8
Izraronati visinu s koje je tijelo puheno da slobodno pada aka je posijednjih 15 m puta
preMo za 0,4 s.
Rjelenje:
gr'
h = 2 - ukupan predeni rut u vremenu t.
gri
ht = VUl l + - - prederu put za vrijeme t1 pod uslovom da na pocetku tog pUla ti-
2
jelo ima poeetnu brzinu VOl'
VOl = get - tt) - tijeio je postiglo brzinu padajuCi u vremenu (t - t}).
Uvrstavanjem posljednjeg izraza za VOl u izraz za hlO dobi.je se jednacina iz koje se izracunava
vri;eme pad;mja tijela t:
hl 11
,=-+-=4,02s.
gtl 2
Prema tome je visina 'Sa koje je djeto slobodno pUteno
gr'
h = T = 79.37m.
Zautak t.9
Dva tijela su bacena, jedan nakan drugcg, s istim pocetnim brzinama 1.10 sa visokog tornja.
Prvo tijelo je baeeno venikalno a drugo vertikalno nanize, nakon vremena T, Odrediti
brzine tijela jednog U odnosu na drugo i rastojanje izmedu njih u trenutku t.
Rjelmje:
Ako koordinatu i brzinu prvog tijeia u odnosu OR torani sa Xl i Vl> a drugog sa
x. i 'Vt. motemo napisati slijedece jednaCine:
gr'
Xl = tlet - T"
'Vt = - Vo - g (t - 'f).
(Smjer prema gore se smatra pozitivnim).
:Bruna prvog tijeJa u odnosu na drug() je
U = 'VI - Vs = 2vo - gT
i ne mijenja se s vremenom. Rastojanje izmedu tijela
gT'
S = Xl - Xs = lvot - (vo + gt) T -+ --,-.
2
tileta 8e, jedno U odnosu na drugo. kretu ;ednoliko, pa se i rastojan;e medu tijelima
mijenja proporcionalno s vremenom..
Zadatak 1.10
koji stoji na vrhu neke bad loptu vertikalno navie' po(!etnom brzinom 12 m/s.
Loptapadne na zemlju nakon 4 s.lzrai:'::unati: b) koju maksimalnu visinu u adnosu na zemiJu
32
dosegnelopta;a) koliko je visaka zgrada; c) koUka brzina kaju ima lopta neposredno prije
udara a zemliu?
Rjdenje:
a)
b)
c)
v'
h :;:;;;..;: = 7,34 m
Zg
t'O-gtl = 0
t( = 1,22 s ,
gli
H-th=Z

H= --h
2
hmn. = h + H = 37,91 m
m
v = glz = 27,27
Zadatak 1.U
= 30,57 m
Posmatrac, koji u trenutku polaska vou stoji pored njegovog I)rednjeg kraja. konstatovao
je da je prvi vagen prosao pored njega za vrijeme t = 4 s. Koliko dugo ce se pored njega kretati
'l-ti C7-mi) vagon? Kretanje voza smatrati jednako ubrzanim. Uzeti U obzir da se radi 0 motomom
vozu tiji je pry! vagon ujedno i lokomotiva yoza.
RjeIenje:
Neka je b duzina jednog vagona. "fada je:
at! 2b 2b
b = --.! odakle je III = - adnosno tl = (-)
2 . a

(n-l)b =--
2
at'
nb=2
2
I
r. = 2(..[n _ v'. - 1) ,,(v'. - ..;n:::T;.
Zan=7je
r. = 4(.../'1- O,g,.
Zadatak 1.12
koji stoji ns platou stanice, primijetio jt da je prvi vagoR elektrifuog V'Q7.a, pri-
blitavajuCi ae stanici, proiao pored njep :til vrijeme od 4 sdmnde, a drugi :ta vrijeme od S aekundi.
Poslije ovoga, prednji k;raj yom zaustavio se na taStojanju 7S m od posm&ttadl. SmatrajuCi da je
kretanje vom jednako ubrmno. odrediti n;egovo ubrzanje.
33
RjeIenje:
at:
d = f.'ot, -- 2:'
at' . ,
2
t', = 1.'0 - all
Cd je duzina jednog vagona),
at
2
a
1.'ot1 - pa jevQ =49,Z
a (t - 9)2'
5 = Vo (t - 9) -- ----
2
0= Vu - a (t ,- 9); (t - 9) =
a
49
1z relaci;a (I) i .(3) 'je' (t -" 9) = -,
2
a
Uvrstavanjem reiacija (4) i ('I) u (2) dobije se; s .= 49
1
_.
8
Zadatak 1.13
(I)
(2);,
(3).
(4)
Na disku,. koji je postavljen vcrtikalno, nalaze se koji medusobno zatvaraju ugao-
O. Istovremeno tijeia pocinju da se krccu (klizu) iz taCke A po odgovarajuCim zljebovima. Za
koje ce .vrijeme tijeia, ako se zanemare tren;c i otpor v8zduha, stiei na kraje\'c diska (Galilejev
problem),
Rje1enje:
i
2ABT
Tijelo koje se krece ad A do B ueini to za t ..w = (-g--) sekunde,
a tijelo koje se krece po putanji AC utrosi vrijeme od t,w =
I
2AC "2'
(---) sekundi. Iz slike je AC =- AB cos 6, rho znaCi da
gcosO .
je tAB = tACo Na isti nac!n se pokazuje da sva tijela stignu isto-
vremeno na ivicu diska bez obzira kojom se putanjom krceu,
Zadatak 1.14
A

Tijelo A je smjesterio ns stonoj ravni ciji je ugao nagiba prema horizontu O. Koje ubrzanje
treba da ima strma u horizontainom pravcu da bi ti;elo A slobodno padalo vertikalno?
Rje1enje:
Pri slobodnom padu tijdo A Ce preti vertikalno rastojanje 51 = za vtijeme t. U toku istog
a"
vremena ravan Ce se pomjetiti za rsstojanje s, = -, Ako je tiielo stalno u dodiru sa ravni, onda.
.2
34
je = ctg 5to se "idi sa slike. Prema tome je 'ubrzanje a = g ctg O. Ako je ubrnoje ravoi
,
u pravcu vece od g etg 9, ti;el0 ce se kretati dalje od strrne ravni (nece odrlati
kontakt s njom).
Zadatak 1.15
Golf hapom je udarena lopta na vis-ini od J m iznad povrsinc zcmlje i .let pod
uglom ad 45" prema vodoravnom poloiaju sa takvom poc-etnom brzinom da honzomaln ..
domet 100m. Na rastojan;u od 80m postavljena je prepreka visoka 10m. Da It ce lopt2 p,ecI
preko prepreke?
Rjeenje:
y
Za y = 1 m = H,
'VUII: = 'VO cos I}
VOII = Vo sin 6
g.'
Y='Vovt -"2
x
V
0
8in 6

'V
o
cos 6
gx'
Y = x tg 6 - """==
2tJ
o
' 9
x = X
D
= 100m,
g X1
H= XDtgB - 2'

35
h: prethudne jednatinc brzina VI) je
X
D
J. ----,---.
v,., = -rose -2 (X
D
tg6 - If)'
Aka se mtrsti VII u jednacinu trajektorije, dobije se:
gx
t
2(XD tge - H)oos'"
y "---"" x tg -" ---- . -'-''-''-
. 2 cost e ext
Xntg(l"- H
y=xtg\}
Za tatku A u jednadni trsjektorije temo lzrilcunati vrijednost y,,:
x= xj:I= 80m
i.l = 4SO
H= 1m
_ tg4S
a
-- 100m - (- t m)
Yp = Sit m tg-4:'F - (8(> - ---- -
(100 m)li
lOOm+lm
YJ! .00' 80 m -- 6400
lOOOOOm1
I'osto je na mje!tu xp vi.sina pr-epreke 9 m U odnosu na postavljeni kootdinatnf sisrem; znaCi da.
ce iorta preti preko prepreke.
Kamen baceu L'<l. vislnc h 00' 2,1 m. iznad povdine zemlje pod uglom e = 4S
e
prema hori-
zonlU, pao je nt;, zeroJiu D;a rasto;anju s = 42 m od mjesta bacanja mierenog duz horizontalc.
,Ko1ikom. je brzinom bl1cen kamen, koliko vremena je letio i do koje: se maksimalne visine popeo?
Rjefer.je "
OdavU(" je:
u
t = >
v,.,cos{}
gx'
y=h+xtgO-- ... ---
2v:cm
t
6
I
tg: e)"2 = m/s.
Vtijeme leu. kmnena 11:. t" = 3 $. Kamen Ce postiti maksimalan domet uvis

na mjl,"f;tu gdje j1; Y Itomponenu, v&' = 0, tj.
36
y = h_ :l: "'ll' "'" 0; = (Iliff - gt = v@ilin e - gt
tif> 8in 0
o=tI ---.
g
Uvritavanjem.- gornjeg izraza za t u izraz za y dobije !I,e hlJUix
Zadablk 1.17
v: sini "
= h + = 10,05 ro,
2e
Pob:tna brzina' batenog kamena je 10 m/s. Poslije pola sekunde brzina kamena je 7 m!s.
Na koju na;vceu visinu Ce se popeti kamen baten nll ovaj nllcin?
Rje1enje:
Najprijc je vdo jednostavno provjeriti da 51! ne radi 0 hicu uvis, vee 0 kO!;om hieu poSta je
" = v,., - gt .. tj; 10 - 9,81 . 0,5 :F 1.
'U,.,'" = Vo cos 6
VON = Vo sin 0
VII =V,-,y - gt
I
V = (1); + v1)2
'v= (vi cost I) +" v: sinl (),- sin {) + gt'll)2
hmu.=
v: sin
t
6
----=3m,
2g
Zadablk t.l8
Kanien je baCen potemom brzinom tin = 20 m/a pod 60" :prema
Odrediti radijus krivine R njegove putanje: a) u najvisoj tacln pUtan,e) b) u momentu pada na
zenUju.
y
37
.J,

- aN
Po zakonu 0 odrzanju energije je 'VB = Vo.
aN geos e
Zadata 1.19
0'
R", = --'- = 82m.
geos 6
Iz podnozja rayni nagnute pod uglom ispaljen je projektil sa pocetnom brzinom Vo i
ele\'acionim uglom 6
0
(slika).
a) Koliki je domet R mjeren dut ravni? b) Pokazati da se izraz za R pod a) svodi na izraz za domet
u dalj kada je a = O.
RjeSenje:
a) XA = R cos (!
YA = Rsina.
]ednacina putanje
\
\
r " \
,
Tacks A svojim koordinatama zadovoljava jednaCinu (1).
b)zaaooooO
Zadatak. 1.20
R8ina=tg60Rcosa

2v'
R = _._0 cos 6
0
sin 6
0
=
g
A(x/,. Y
)(
(1)
Kuglica pada na stnnu ravan nagibnog ugla 37" sa visille h = 20 em. PretpostavljajuCi da
je sudar kuglice i strme ravni_ potpuno elastiam, odrediti: a) nB kom.te rasto;an;u od.lJliesta_prvog
udara kuglica po drugi put udariti 0 strmU ravan?_ b) ukupno vrijeme leta kugUce od momenta
njenog ispuStanja ua visini h do momenta drugog udarca 0 stnnu--ravan.
38
Rje1enje:
y
'"
'V
o
= ../fiii
13=90-2
t
x
B
x = votcos[:. }
y = _
ex'
- __ _
:3
- ssiuot = seas or.tSf:\-
-sina=cosa
sin 13

X'B = SC05a
Ys= --ssina
gsa fXJs
t
ot
cos (:l
gs c.os
t
a
cos! /3
(3)
gs cos
2
a
sin 13. = sin - .20) = cos 2a = cos
2
a - a
-cos f3 = cos (90" - 2a) = sin 2a = 2,8in a cos a
a _ .. a
- sin a = cos a --;;--c----
2sinacosa 2v: . 4 sin
2
a cost fl
s =
g
h) t = tl + t2
t1 = f1:
(
COS2 a - sin
2
IX .)
-----_ -L. sin fl
2sin a . ,
8' 2eh sin
l
a
9
s = 8hsina = 96cm.
".
ts = ---'--
V Q cos (j 2vO' sin a cos a
8h sin a cos a
J
2ii Jih fiJi. Jh
t1+t:""" g+ g=,Jg+2 2
6
=0,605s.
cost a + sin! a
2sin a
(I)
(2)
(3)
39
Zadatalt 1.21
Lopta slobodno pada s visine h oa goro;i dio strme ravni nagibnog ugia O. Naci odnosC"
rastojanja izmedu tacaka na kojima odskace lopta od same ravni, ako se svi sudari izmedu lopte
j strme ravni smatraju elasticnim.
RjeIenje:
Usvojimo koordinatni sistem tako da je X asa paralelna sa kosinom ravni. ay asa normaina
na njll, Ubrzanje koje ima lopta u adnosu oa ove dvije ase je = gz g sin f) i
I
all "= gy = - g cos 0, U trenutku prvog udara brzina lopte je Va = (2gh)". a ta ista brzina je i
kod odb-ijanja samo sada pod uglom O.
Rastojanje izmedu prvog i drugog udara je
Nakon sudara brzine
, sin6
$1 = Va tl SID 6 + --2-
gdje je t 1 tra;anje leta izmedu j
reduje se iz re1acije za y, tj.
Dakle,
cti cos f.I
2
O.
2vo '
t1 = --, a $1 = Shem 6.
g
Brzina topte kod drugog sudara ae
formira na osno,'u jednaCina
Rastojanje izmedu drugog i treceg sudara je sada
gti sin 6
52 3vu ti sinO + --2--
gdje je til vrijeme koje loptll. provede u letu izmedu sudara, a je poetna brzina did y' ose
ina kao za prvi sudar to je 1 .= l1> odakle dijedi da je
$1 = t6h sin 6.
Po anaiogiji So::: Jobija da j;; fllst0janje izmedu ueceg i cetvnog sudara dato relacijom
$1 = 24h sin fl.
Ako se uOpSti, dobije 1>(:'
i : 2: 3 ! ...
J edan totak poluprecnika R = 30 ern pocinje da rotira oko svoje ose simetti;e sa ugaonim.
ubrzanjem n = 2 rad/s
t
. Koliko nnose linearna brzina i linearno ubrzanje ta&e na periferiji
tocka 5 sekundi poslije pocetka kretan;a?
40
Rjd",je:
(U = at = 2 radfs2 . -5 s = 10 rad/s
tI ="Rt.u = 3m!s
aT 0,6 m./S'}
aN = R = 30 mIst
I
(ai. + aIv) 2" = 30.006 mIll,
Zadatak 1.23
Materijalna lacka, koja ;e u poeetku mirovala. pocinje da se krece po kru!noj putanji sa
'konstantnim ugaonim ubrzanjem a:o= 0,25 rad,!l)!, PosJije kojeg _vremena ce ojeno radijalno
ubrzanje biti jednako taogencijalnom?
RjeItnje:
Zadatak 1.24
t = 2".
!
= (u)2
Jedan homoge.o.i disk se kotdja bez Idiunja po horizontalnoj ravni konstantnom brzinom
tI. I) Dokazati daje iinearna brzina totaci)e bilo ko;e tacke na obodu diska u odnosu na njego'l;
centat 0. jednaka btzini tnmslacije diska. 2) Nll.CI velitinu i pravac brzina tataka A, E, C i 1) na
obodu diska u odnosu na nepokretnog posntatta(':a, 3) Kaje latke na disku iroaju istu apsolutnu
brzinu kao i centar disk. U odnosu na nepokremog posmatraca?
RjeIenje:
I) U !Oku vremena T potrebnog za pun obrt, disk ce pokriti ra8tojanje jednako svom obimu>.
tj. s = 2rlt, St-:lga je brzina transladje bilo koie tatke na njegovom obodu
2"
Vtv' = -1'- = v.
S druge strant:, linearna bn.lOa rotacije rataitll on obodu diska U odnosu na centat je tllln =
d
" 21'1:
wr> g Ie Je fH- = - ugaona brzina. rotacije. Prema tome je
T
'L:rlt'
'Vu!! = -y- "'" Vir_
2) Brzina ta{:aka na obadu diska U odnosu na nepokretnog posmamaea ce biti sum.a ttans--
latorne i rotacione brzine. Ukupna brzina lotke Ace biti 2v, ta<::aka BiD: v../2:,-a ukupna brzina
41
tocke C u odnosu nR nepokretnog posmatraea ce biti nula., jer su njene brzine transJaciie i rotacjje
jednake po apsolutnoj vrijednosti, a suprotnog su smjera.
3) Ttenutne brzine taeaka oa dijametru AC rastu proporcionalno rastojanju taCke C. Stoga
se kreranje diska u datom trenutltu maze smatrati rotaci;om ako tacke gdje disk dodiru;e podlogu.
Gsa kroz ovu tacku okomita na ravan diska zove se trenutna osa. Stoga ce sve racke ria disku sa
istim ras[ojanjem od C :u datom trenutku imati. istu ukupnu hrzinu U odnOSll na nepokretnog
posmatraca. Prcmu tome, brzinu v imaju sve tacke na rastojanju r do C.
Zadatak 1.25
Dva motorna vozila napuste taCku A istoviemeno i stignu u tacku B za vrijeme to = 2
sata. Prvo vozilo putuje polovinu rastojanja AB brzinom VI = 30 km/h, a drugu polovinu brzi_
nom V 2 = 45 km/h. Drugo vozilo prelazi ukuImo rastojanje AB konstantnim ubrzanjem. U ko;em
trenutku su brzine oba'vozila iste? Hoee Ii jedan od njih da pretekne drugog na pUtu AS?
Rjdenje:
AB = s
to = 2h
1
l
I
J
6
s = 2v 1t, = 2.,30 kfn/h -5 h = 72 km
ato
--- a =.
2
Brzina drugog vozila u proizvo nom momentu t je v =0 at. Ta bI"Zitla se izjed.nai:; Sll brzj.,
nom prvog voz11a u dV3 momenta [' i t".
(I)
(
)\

5
30 kmlh =. 36 km/h2 . t' ;:;.;. t' = (;h;
5
45 km/h = 36 km/h
2
t" "'* t" = -h.
4
U momentu kad jedno vozilo pretice drugo, oba su preslu isto rastojanje pa stoga treba da. je:

2
za l<
6
-h
5
6
za - h .;: I = 2 h.
5
Iz jcdnabne (t) je { = 0 (vozila simultano krccu iz A) j t = h, sto je u
6
I <. - h.
5
. 12 jednaCine (2) je I
uslov t >
6
-h,
5
2. h (vozila simultano stizu u tacku B) i I
Prema tome, vozila se nece preticati oa putu AB.
42
1
-hstone
2
zadovoljavia
Zadatak
Kuglica se kotr1;a po horiz:ontalnoj ravni brzinom .= 10 m/s i upada u tli;eb .koj:!g cine
dva paralelna zida, na medusobnom rastojanju d = 5 em. Dubina tog procjepa je .H ,= 1 !fl.
liko puta kuglica udari 0 zidove pro(!jepa prije negO padne na dno? Sudar kughce sa ZtdoVJrTla
sl11at!ati savrieno elastitnim.
Rjelenje:
Posto su sudari sa zidovima proc;epa savdeno elasticni j posto nema sile koja djeiuje na
kuglicu -u hodzonta,lnom praveu, horizontalna komp0':lenta brzine kod. svakog sa
iidoni ostaje ista, znaci da se uzastopni. udarci lopuee 0 zidave proqepa deava,u U lstlm vre-
menskim intervalima. Prema tome je ukupno vrijeme
padanja kugliee od vrha do dna proejepa (aka se za-
nemarj vrijeme sudara) ,....1:L.,.
t=nt' ,('"
r--
G
./ I I I
gdje je n ukupan btoj sudara kuglice sa zidovima pro- vj 1:'0'),'" " -J' I I
(:jepa, -a t' vrijeme jtmedu dva sudara. Takode je , , ._
d
I
f"" 'Cjj
H = d = 'Vo l' =? t' = / -' I i IX
2 v, I ! I
= )2;i, ! I
1 I / I [
t"
d -=!
n=
= 90.
Zadatak 1..2'1
Na horizontalnoj platformi kojs ae obrce ugaoncirn brzinorrt 3 radjs se covjek. On
baca loptu na mem kOja se,'takode, nalazi na plutform.i. U prvom aJucaju .I.e plat.
forme, a meta je na rastojanju 10 mod njega. U drugom slucaju covjek I lZn1;Jeoe mlestll;
Pod kolikim uglom U odnosu na.pravac covjek-meta treba badti Iopru po plauorfll1, u prvom 1
drugom silica;u, da bi pogodila mem? Pocetn:>. brzlnlI Iopte u UdJ1DSll n;; pluti0rmn 15ta je 1.1 oba
.slucaja i iznosi 60 m/s. Tren;e zanemariti.
RjeIenje:
U prvom slueaju laptu trebll baciti pod takvim uglom ((I) da stignc n ism tacku
kada i meta. To znaCi d.a ce za vrijeme t, za kale meta iZVJ:"Si ugaono pomjeranje $1> lQpta pre6
rastojanje R. pa je
Odavde je
R -e, Vo !.
wR
.p I. = -- = 0,5 mo'.
v.
U drugom slucaju rezultuJuca !opte (br-
zina U odnosu na nepokretni refel'entm .slstem) mora
biti usrrijerena kll_"osi rotacije gdje naiazl meta. Rezul-
tujuca brzina ;; je ta;;ia jec\naka vektorskom zbiru brzine
;;0 kojom je lzbacena-iopta (brzina u odno:\IU us- rotirajucl
referenuii sistem) i periferne brzine ta&e platforme iz koje je izbacena lopta (bl'zina u
noon na nepokI"etni referentni sisten:). Sa'slike se vidi da -jr;!
43
Perifema brzina tip je
,
,I
,
Zadatak 1.28
.
'0
Vp = Rw, pa je

sin 41, = -, fj.
v,
r.
sin = 0 .5. jf), = '6 rad.
U pocetnom trenutku tri tacke A, B i C Ide na horizontalnoj pravoj liniji na ;ednakim
ianjima. Tacka A pocinje da se kreee vertikalno navise konstantnom brzinom v, a tacka C verti-
kaino naniie bez pocetne bnine i s konstanmim ubrzanjem 0, Kako treba da se krece tacka B
vertikaIno da bi sve tri tacke stalno bile na jedno; pra\'oj liniji? Tacke pocinju da lie krecu isto-
vremeno,
Rjdenje':
(I) AA' = vt A'
a' t:

2
n'
AB =--' Be "'"..

BE' =""Y
A

BO = x,
lz slicnosti trouglova AA'O, BB'O i ceo slijedi proporcionainost odgovarajuCih stranic.a:
(2)
AA' BB' CC'
--- = = Hi. posto
AD EO CO .
AO= AB -t, EO
je co = BC __ BO'
uz kori!\renje oznaka (1) iz uslova (2) dcbijemo dvije jednacine
at'
V! (l -,. i) = 2' (l + x)
y (l + x) =, vtx.
Iz prethodnih iednaCiml dohijarno
I ( at'\
BB' =Y ="2 fJt - 21
I
c
C'
ito znaci da se tatka B krece vertikalno navi!\e jednako 'usporeno poeetnom brzi.l;l.o:m - t! S kon-
2
.
stantnim usporenjem - sve dok ne dostigne visi.nu Ymall. = -, karla krece prema dolje.
2 4a
Zadatak 1.29
Kamen je gurnut uz strmu ravan nagiba i prelazi rastojanje od 16 m za vrijeme 'I = 25
,
nuon fega se kli2e prema dolje. Za koje vrijeme t. se kamen vrati u podnot;e ravni? Koliki je
koeficijent trenja izmedu ravoi i kamena? Koliki procenat 8voje prvobitne energije izgubi kamen
nuon povratka u pOCetnu tatku i na Ito se ona potroi? .
RjeIenje:
(1)
Kada ide prema gore, kamen prc:de put s za vrijeme tl po zakonu
.t'
t = vol
l
_. --.2., s tim ito mu je btzina ntl: kraju pUla s nula, 'tj.
2
(2) O=vo-at p
.
Iz (1) i (2) je a = -; = 8 mIst, Jednacina kretanja O\'og kamenA na pUN ptema gore Je
t,
odakle je
rna = mg sin a + )lmg <:osa,
a - 11 run a = 0)3643.
gcosa
Kada se kamen klite nadolje, ooda ie jednatina kretanja
a predeni put s je
ma' = me sin a !Arng cos a, tj.
Il' = g (sin a - )lcosa) = 1,8rnfr/'
JoE E (V"
E;=J-E;,=l-
VII = at
t
= 16 m/s
AE
- = 0,7767 iii
E,
Kamen ie izgubi,:, 77,7% od prvobitne energije na saviadavanje site treni$,
45
2, DINAMIKA MATERIJALNE TACKE
U kinematid smo c}pisaJi kako Sf- tijcla krecu u
medutim mcuna c> uzroku kretanja. lspitajm.o sada zasto. se mateflJa na ta k
a

, ,.' k . tiicla u veZ[ sa uzrokom tog rctanla.
na ovaj Hi onaj naCin, ij, trctlralmo reranJe, r "c .' tanji zaSto ti;ela
Upitajrno se zasto se Zemlja krde oko po e.lptl no-, pu i ovezu'u
blizu Zemljine povdiil1c padajl.1. S ubrzanjcm? se atom p ,
u mo1ekulu, zasto opruga oscIlu)e kada Je lstegnemo) It ......
lstraZi'oanjem odnosa. kretanja Hjela i fJzroka kretanja bavi se dinan:ik!l'
, "1 - . d' d' lu'u jedna na druga na nekl na-
1z iskustva znarno aa $va ttle a U pflfO 1. J._ . . ke interakcijc
C
'l'n Vazduh iz atmosfere vr.si pritisak na zemlJu 1 SVd u)ela na . 1 t 's'kO
. '. u razlog ZU:;.to lC taiCO e
izmedu dijelova atomskog jCT!;gra, protona t ,5 '. k" .
razbiti atomsko jezgro. Mode-rna fizika razlikuJe cenr1 vrste lntera o.
1. Gravitacione interakcije izmedu tijela usl;ed univerzalne graVltaCl,C,
2 E
lektromaITnetne interakcije izmedu 'naelektrisanih cestiea. .
, b 'h v k sael-
S
k
j) iii nuklearne interakdje izmedu eiementarm eestlca oJe
3, " a e
n;avaju atomsko jezgro. 'h
4. 'JSlabe,j interakcije zbog ko;ih dolazi do raspada izvjcsnih elementarm
ccstica.
. . ./ Sila lee, dakle, mjera inter-
lnterakr:#e sc kvantitan'vno pOJ.mom Sf e.
akcije tijela iIi cestica ad kajih se tt)ela sastoJe.
2,2. NJUTNOVI ZAKONI MEHANIKE
, 'k k' , 1687 odine for-
'Osnovu klasicne mehanike Cini tri zakona e .. ole Je . g b 'a do
mulisao Isak Njutn (Newton) na osnovu ogr?mn
og
u ::I!edeea
tada poznatih eksperimentalnih cinjenica. !a, se da I u 19.
dva stol;eea pokazala primjenljivo:n n.3 u: fizlke
stoljecu isl" toliko daleko da se bUo uke <>tkriveni
na mehanicki proces za koji vrijede N,utnOVl azvoJem na:
46
Sil novi fenomeni (linijski spektri atoma, fotoelektricitet, radioaktivnost, itd.) Cije
objasnj'enje nije bilo moguce na osnovu zakona klasiene mehanike. Ti fenomeni
su bili objasnjeni novim tcorijama - teorijom relativnosti i kvanrnom.
mehanikom.
Specijalnu teori;u relativnosti formulisao je 1905. godine Albert Ajnstajn
(Einstein). On je uveo u fiziku novi koncept prostora i vremena. Iz te tevizije je
nastala mehanika ve1ikih brzina iii re1ativisticka rnehanika, koja nije rezultiraJa
negacijom Njutnove mehanike vee su jednacine Njumove rnehanike transformi-
rane jednacine re1ativisticke mehanike za sluCa; brzina ko;e su mnogo manje u
odnosu na brzinu svjetlosti. To znaci da razvojem nauke nisu negirani rezultati
klasicne mehanike, vee su samo odredene granice njene primjene, rj. mehanika
bazirana na Njutnovim zakonima je mehanika tijeJa Cije mase su veIike U odnosu
na masu aroma, a brzine kretanja male u odnosu na brzinu svjetiosti.
Iz iskustva znamo da interakcije niedu tijeJima mijenjaju stanje i prirodu nji-
hovog kretanja, Ako, na primjer, tije10 koje pada stigne do podloge) ono ce se iIi
zaustaviti ili ce odskociti odakle je i doslo, sto znaci da mu ;e brzina promijenila
:'J-mjer. S druge strane, posmatramo li tijelo ko;e miruje U odnosu na zemlju; usta-
novicemo da ge ono nikada nece pokrenuti sarno od sebe. Za pokretanje je potrebno
djeJovanjc nekog drugog tijeJa koje ce ga izvesti iz stanja mirovanja. Iz ovoga zaklju-
clljerno; Ako dato tijeio mj'e u interakciji sa okolnim l1Jelima njegova brzina se ne
mjenja niti po pravcu niti po iruenziutu.
Ova tvrdnja je poznata kao prvi Njutnov zakon iIi zakon inercije, a osobin-a
svih tijela da nastoje da zadrze stanje svoga kretanja zove se inercija.
Tijda se, daldc, radi inercije opiru prornjeni stanja svoga kretanja. RazliCira
tijda to vrSe razlicito. 1'3 mjcra otpora kojom se suprotstavlja tijelo promjeni.
brzine jcstc: masa, koja je, istovremeno, i jedno od osnov.nih svo;stava tijela ..
Prvi NjutDOv zakon vrijedi samo u inercijalnim sistemima referencije (vidi
poglavlle: i .6), tj. U onim sistcmima referenci;e koji se kreeu jedan U odnosl:i. na
drugi jcdnoliko pravolinijski. Tako, na primjer) kuglica ko;a miruje na stolu u
vozu koli se krece jednoliko po pravcu, pomaknut ce se tim voz zakoCi iIi ubrza
iako na nju pri tome ne djelujc nikakvo drugo tijelo. To znaCi da U ovom slue-aju
zakon inerciJc ne vazi jer sistem kojj se krece nejcdnoliko nije incrcijalan vee ne-
inercijaini sistem referencije.
Dakle, da rezimiramo, prema zakonu inercije tijeio ne moze promijeniti svoju
brzinu sarno od sebe, a da nu njega ne djeIuju okolna tijela. Svaka promjena sranja
kretanja" tj. intenziteta iii pravca brzine tije1a nastaje zbog djelovanja okolnih
tijela. Ovo dje!ovanje drugih tije1a smo nazvali sijom, a osobinu tijela da se opiru
pokusajima promjene stanja kretanja smo nazvali inercijom. Fizicka veliCina koja
kvantitativno karakterise vrijednost inercije je masa tijela i da bismo odredili ffiaSU
bilo kojeg tijda) mi moramo uporediti njegovu masu sa masom standarda (vidjeti
poglavlje: Internacionalni sistem jedinica - osnovne jedinice).
Fundarnentalni zakon dinamike, poznat kao drug; Njutn(}1J zakon, izrazava vezu
sHe i promjene brzinc tijela koje medusobno djeluju.
Jednostavnim cksperimentima se mote pokazati slijedece:
a) Kad god tijelo mijcnja brzinu po intehziteru -iii praycu iIi sarno. po jednom
od njih, a to znae-i kad god se krece ubrzano u odnosu na neki inercijalni sistem
onda na njega djeluje sila.
47
h) SUa daje tijelu ubrzanje koje je proporcionalno toj sib i ima pravac sileo
Iednake sile daju ;ednakim masama Jednake sile daju raz!icitirn
maMma ubrzanja koja su obrnuto proporcionaina tim masama. Iz prethodnog
slijedi da je
F = rna (2.1 )
iii
F d(m v)
dt
(2.2)
Relacija (2.2) je opstija i poznata ie kao jednaCina krctanja tijcia, a u slucaju
brzina kaje su znatno manje od brzine svjetlosti maze da se pise i u formi (2.1)
iii U obliku
di)
F =m--
dt
(2.3)
Relacija (2.2) treba biti shvaccna keo generalizacija niza eksperimentalnih
cinjeoica i posmatran;a, jer U ojO} ne postoji nezavisan naNn odredivan;a vrijed-
nosti m i F, sto znaci) da bismo odredili jednu od njih (m iii F) svejedno) mi kori-
stimo rctaciju (2.2) koja ih pavczuje, jednu u ounosu n3 drugu" i sa ubrzanjem
tj. defmisanje bila kaje od ve!iCina ne maze bili nezlvisno od dmge.
Opste je poznata Cinjenica da sc si!a uvijck javlJa k:v) medusobno djeistvo
dva tijda. Ta djejstva su uyijck uzajamna, ti. ako jedno tiido dielujc nekom si10rn
na drugo tijelo, nnda i OYO drugo tijdo istom H)likom silo:n djciu.je na prvo i:.ijclo.
SiJa se, dakIe, nikada ne moze javiti sarna vee uvijci: u sadicistvu sa drugom
silom koja je jednaka po veliCini, ima isti pravac, <:l sup rotan smjer.
Akcija i reakcija su U'lJljek jednake po veliCini, a suprotne po smJeru iii uzaJamna
djeist1..'a u}e/a su medusobno jednaka po vehc':ni I' suprotno usmjerena. Ova tV"rdnja je
poznar,. u fizici kao treCi Njucnov zakon. Matem'uicki izrazen on glasi
(2.4 )
Pokazano je, relacija (1.5J), da je ubrzanje isto u aba izabrana inercijalna sis-
tema referenci;e. To znaci da ce i sile koje djeluju na tijeia u aba sistema referen-
cije (shodno jednacini 2.2) biti, takade, iste) sto nas navodi nll. zakljucak da se
dinamicke jednaCine nea mijenjati pri prebsku iz jednog u drugi inercijaini sistem
referencije, tj. bite invarijantne U odnosu m\ transformacijc koordinata kOje odgo-
varaju prelazu iz jednog u drugi inercija!ni si:m::m. 1z ovoga zlkljucujemo cia su
svi inercijalni sistemi referencije apsolumo ekvivalentni i da se svi mehanicki pro-
cesi u razHCitim inercijalnim sistemima. odvijaju identicno.
Eksperimentalno je utvrdeno da zakoni klasicne mehanike vrijede sarno ako
su ispunjeni slijedeCi preduslovi:
1. Za prostor vri;edi Euklidava geometrija.
2. Prostor je izotropan, ij. fizicke osobine tog prostora su iste bez obzira na
pravac kretan;a. (U jednaCini 2.2. vrijednost mase m nece zavisiti od pravca kretan;a).
3. Njutnovi zakoni kretanja vrijede u inercijalnim sistemima.
4. Svugdje i za sva tijela ispunjen je Njutnov zakon gravitacije (vidjeri po-
glavlie 4.2).
48
2.3. ZAKON ODRZANJA KOLICINE KRETANJA
Stanje kretanja nekog tijela se proizvodom mase tog tijela i njegove
trenutne brzine, m v. Ova veliCina se zove kolilina kretanja(impuls)tijela. Prema
drugorri Njumovom zakonu, sila je raziog zasto dolazi do promjene stanja kretanja
nekog tijela,. tj. sila je ;ednaka promjeni koliCine kretanja u vremenu, tj.
_ d _

dt
Posmatrajmo ;ednostavan slucaj interakdje dva tijela (nezavisno kakva je inter-
akdja} tj. sila medu njima: elasticna,.magnetna iIi tako da zanemarimo
interakciju ovih tijela sa drugim tijelima. Tada kaicroo da ova tijela Cine izolovan
siscem. Kao rezultat njihove interakcije, njihove brz,ine se mijenja,iu u vremcnu.
a n;ihove putanje sU opcenito zakrivljene (s1. 2.1).
Ukupna koliciml kretanja (impuls) sistema u momentu t je
P = Pi + P2 = m/v1 + mt v2
(2.5)
U kasnijem mome.ntu x' ukupna koHCina kretanja sistema je
p' = + = + m)!v;. (2.6)
Aleo je F 1 srednja sila u intervaiu Ilt = r:' - t kojom tijdo B djdujc na "tije1o
A, a F 2 srednja sila kojom tijelo A djeluje na tijelo B, onda po III Njutnovol1J.
zakonu,
--,
t
'p. rt{ PJ APJ V Pz
ii,
Slika 2.1.
- - I1p, I1p-"
F, 0"" - F 2 iii '" odnosno
At -7t-'
p; -p, = - (j5;-p,) iii
p, + p, .= p; + p; = const. (2.7)
Relacija (2.7) kaZe da je ukupna promjena koliCine ktetanja zo[ovanog sistema
tijela jednaka nuli iIi kolilina krecanja izolovanog sistema tijela ostaje
49
s,adrz.l n <tijc1a (s!. 2.2), pa sa PII> oznacimo sHu kojom
n-to :,a '1-t(> onda Je sl.la n,a svako od ovih tijeJa posebno jed-
naka zblru sVlh stla kOJom okolna tlJela djcluJu na tj.
odakle siijedi da je
- d (m! i\)
Fl '= -== F12 + F 13 -+- .,. + Fb
d
(2.8)
r"
+
i"';
+
.
P,cma HI 1"Tjutrtovorn zakonul je FfJ = -- F'H
za $vako l. pa svih n jednacina
(2.8), dohijemo
Slika 23.
+- m",v,.) =' 0
L H1,1i; =0 cons:1.
=1
(2.9)
(2.1 0)
Veklorski zbir kolitne kretanja tijela u izoiovanotn sistemu u toku kretanja ostaje
konslantan.
50
2.4. PRIMJERI RAZLICITIH SILA KOJE SE IZUCAVAJU
U MEHANICI
2.4.1. Sila gravitacije .i tezina
Zemlja privlaCi sva tijela sHorn zbog koje padaju istlffi ubrzanjem iJ U odnosu
na Zemljinu povr.sinu. To znaci da u sistemu referencije vezanom: za Zemlju,
bilo koje tijeio mase m se nalazi pod uticajem site
(2.11)
koja se zove sila gravitacije.
Ako tijelo miruje u odnosu na Zemljinu povrslnu, sila G je uravnotezena reak-
cijom podloge iT koja sprecava da tijelo ne padnc (F
O'
= - G). Prema III Njut-
nov.5;lm zakonu, tijdo u tom slucaju djeluje na podlogu sHorn Q koja ie iednaka
- F!", tj. sHorn
(2.12)
Sila Q, kojom til do dieluje na podlogu (Hi na uze na kojem je objeseno), se
zove rezina lijela. Ova sila je jednaka mg sarno kad tijelo i njcgova podloga CUi
uze na kojem visi) miruju u odnosu na Zemlju. Ako se, pale, oni kreeu nekim ubrza ....
njem ii, njihova tezina Q neec biti jednaka m{j. Ovo se moze objasniti na slijed,e-
cern primjeru.
Ako se tijdo objesi na elasticnu oprugu i krece se skupa sa okvirom ubrzanjem
u, jednacina kretanja djeJa ce imati obiik
G+F .. =ma
gdje je F .. reakcija u opruzi. tj. sila kojom opruga djeluje na tijelo. Prema III Niut-
novom zakonu, tijelo djeluje na oprugu sHorn - fir) koja je po definiciji tezina
tije1a Q U ovim uslovima. ZamjenjujuCi sHu Fr sa - Q a silu gttdvitacije G sa mg
dobijerno
(2.13 )
Ova formula odreduje tezinu tijela U opstem slucaju. Ona vazi za podl?gtt
iii uze bilo koje vrste.
Pretposravimo da se tijelo i uze krecu u vertikainom pravcu (s1. 2.4). Ako
projiciramo jednaCinu (2.13) na pravac kretanja, bice
Q m (g a) (2.14 )
gdje su Q, g i a intenziteti odgovarajuCih vektora. Znak plus odgovara ubrzanju
a usmjerenom prema gore, a znak minus za a llsmjereno prema dole. Iz jednaCine
(2.14) sIijedi da velicina tezine Q moze bid iIi veca ili manja od sile gravitacije
(}. Ako okvir slobodno pada ubrzanjern a = g, sila Q kojom tijelo djeiuje na oprugu
iscezava. Nastaje tzv. bestezinsko stanje. Svemirski brad koji kruzi oko Zemlie
s iskljucenim masinama, putuje kao okvir koji slobodno pacta, s ubrzanjem g. Kao
rezultat toga, tijela u njemu su u bestezinskom stanju, tj. Qna ne vrSe nikakav pri-
tisak na tijela s kojima su u dodiru. Treba istaCi da se sila gravitacije G cesto brka
sa silorn t.un. tijela Q. OVO dolazi otuda sto u sIuCaju podloge koja miruje, sile
o i Q se podudaraju i po veHeini i po praveu (objesu jednake mg). Treba upam-
51
titi, mC(lutim, da ove sile djeluju na razliCita tijela: G djeluje na sarno tijelo, dok
Q djeluj!,': na podlogu iii uzc, ogranicavajuci slobodno kretanje tijela u polju zem-
ljine"gravlt3cione sileo OSiffi toga, sila G je uvijek jednaka mg bez obzira da Ii se
tijdo krcce iIi miruje, dok sila tezine Q zavisi od ubrzanja kojim se krecu_ podloga
i tijelo. Ona moze biti Hi veca iii manja od mg, a u posebnom slueaju bestezinskog
stania potptlno iscezava.
Slika 2.4.
2.4.2. :m.asticne sHe
" se tj, mijenja dimenzije i oblik pod uticajem
Akc: se vrati u prvobitno stanje, tj. poprimi prvo-
U.l.U11 obhk 1 dl?1enZljC na,kon 8tO sile prestanu da djeluju, onda se takve deforma-
elasttcne 4.cform1.Cije. E.lasticne deformacije 5e uocavaju kada, sila koja
prblzvodt JdormaCljU, ne prelazl odredenu granictl knja se zove granica elastic-
nO:>ii.
, oprugu duzine 10 u nedeformisanom StclpjU i djelujmo silama
F2 kOjcVC sile Pi i F2, jednake po intenzitetu, a sup-
rOtIlog su Pod unca)crn oVlh s.lb, opruga ce da se istegne za neku duzinu
/J.I, nakon cega se uspostavi ravnoteia. .
. U ravnoteze spoljne sile PI i F2 ce biti uravnotezene elasticnim'silama
se U ,opruzi kao Iliene detormacije. Eksperimenti pokazuju
d,: JC U mahh o.eform.aclJ<l} lstezanJe opruge At proporcionalno sili istezanja:
h.! F (gel)e !e F, F, F).
Prema t()m.c, ela::lticna sila je proporcionalna elongaciji opruge
F MI.
(2.15 )
propordonalnosti k se Zove konstanta opruge. Tvrdnja da je defor-
maC1Ja proporclOnalna elasticnoj sili predstavija Hukov (Hooke'ov) zakon.
Sila trenja
Sua se defi.nise kao sila koja nastaj,e na dodirhoj povrSini dva tijela i
sprecava ... lma pravac duz dodirhe povrsine) a smjer
suprotan relatlvnoJ brzlm kretanJa Razliku;emo van;sko i unutrasnje tre-nje.
52
Vanjsko rren;e Je interakcija' izmedu povrsina dva kruta tijeia u kontaktu.
Karla dodirne povrSine tijela mirujll jedna u' odnosu na drugu, govorimo 0 sta-
rickom rrenju, a kada se relativno krecu jedna U odnosu na drugu, govorimo 0 dina-
ntickom iIi kinetickom erenju.
Dinamicko trenje dalje moze biti trenje pri klizanju i trenje pri kotrljanju.
Unurramie trenje iii viskoznost je interakcija izmedu slojeva tecnosti iii gasa
koji se pomjeraju jedan U odnosu na drugi. Ovdje nema statickog trenja.
Teorija vanjskog trenja jos uvijek nije dovol;no istrazena i razyijena, ali, grubo
uzevsi, moze da se ukratko rastumaci na slijedeCi naein: povrSina evrstog tijela;>
Cak i kada je ono veorna uglaeano, -jos uvijek ima
scbi mikr08kopske neravnine i neregularnosti.
Cesto je ta povrSina pokrivena oksidirria} adhe-
zionim slojevima gas)J, i tecnosti i stranim uk-
ljuecima. Kada takve dvije povrsine dodu u do-
dir, onda ce se njihove mikroneravnine "uklopiti"
jednc.u druge i sprecavati relativno kretanje do-
dimih tijela; s1. 2.5.
Jednostavni eksperimenti pokazuju da je sila
trenja, koja se protivi re1ativnom kretanju do-
dirnih tijela, proporcionalna 8ili normalnog pri-
tiska N na podlob-'U. Ova - sila moze biti sila
gravitaci;e (tefine) iIi njena normalna kompo-
SliJu; 2,5.
ncota (ako tijelo lefi na nagnutoj, kosoj ravni), iii bilo koja druga sUa normalna
na kontaktnu povrsinu tijela,
(2.i6)
Eksperimenti pokazuju da koeficijent koji se zove koeJicijent trenja, zavisi
od vrste i uglacanosti dodirnih povrsina i razlicit je u slucaju statickog i dinamic-
kog trenja i uvijek je koeficijent dinarnickog trenja manji od koeficijenta statickog
trenja (J1. < p. ). Ova razlika lezi u Cinjenici da je staticko trenje posljedica elastic-ne
deformaci;e fla kontaktnim povrSinama, a dinamicko trcnje kli-
zanja se desava kao rezultat plasticne deformacije neravnina i njihove djelimicne
destrukcije. Dok je trenje u nekim okolnostima korisno i bk neophodno) za samo
odvijanje procesa kod veCine masina koje imaju pokretne dijelove, ono je ,stetno
pa se na razlicite naCine nastoji da smanji. Cesto se to postize tako sto se trenje
klizanja prevodi u trenje kotrljanja koje je znatno manje.
Eksperimentalno je lako dokazati cia je sila tren;a kotrijanja proporcionalna
normalnom pritisku na podlogu, a obrimto proporcionalna radijusu cilindra, toCka
iii kugle koja se kotrlja, tj.
(2J7)
Ovdje je !J-I: koeficijcm trenja kotrljanja) i ima dimenziju duzine.
53
2.4.4. SHe kod krivolinijskog kretanja
mozemo na jedan od nacina; prema' "izvoru" koji uzro-
d.a se ona P?javljuJc, li,1 prema "efektu ko;i ona prouzrokuje. U Oyoj druaoi
pod,eh spomenucemo cCnlnpcwlnu silu. .
. .. Ako sila, .koja djeluje na tijelo, ima isti pravac kao i brzina, krcranje je pruvo-
ltmj1;ko. D? .bl nastalo krivolinijsko kretanje, mora- rezultujuca sila bid pod. un'lom
prema brzlDl) tako da ubrzanjc ima kompOnCntl..1 okomitu na hrzinu koja cc
varati promjeni brzinc po pruycu, sl. 1.6.-
Prema tome, silu mozemo razloziti na tan-
gencijalnu i normalnu komponentu, tj.
I
F =. FT + F.v
I
dv
FT = mat =m-. 1
dr
1
(2.1 X)
I
F\I

J
=- nta" 1'11-.
R
sila jos ZO\'C ccncrz'peialna sdl.l
1 uVIJck ie usmJcrena prema centru zakriy-
Ijenosti trajektorije. -
S/ilw 2.6. . Ona prouzrokuje promjenu br-
zmc, a tangencijalna intenziteta brzinc. Ako
.. je tangencijalna sila iednaka nuli ooda
ill:" i kretanjc je jcdnoiiko, kruzm) kretanje. Ako je ecn.
tnpetalna slla Jednaka nul!, onda nema normalnog ubrzill11o 'I ne .
h ' . '. < ... , rna prOffi)enC
rZIlle po s?:Jeru, pa Je kretao}c pravolinijsko.
U spccljalnom slucaju kruznog kretanja gdje je 'V '_=, Ru), centripetalna siia
se jos. mote izraziti relacijom
FN :.oc, Fc. .--- m(,)2R iii F .-= _. m<o}2R (2 19'
.p q . )
. sila. moze bid razliCite prirode ovisoo 0 tome sta uzrokuje kre-
tanJe po Kaoa se automobil krece u horizontalnom zavoju tada centri-
s11u "srvara." nenje izmedu tockova i Ceste. Ako to trenje dovoljno
(mokn aSfalt, pOiedlca), onda izleti iz zavoja. U sluc-aju kretanja Mje-
s.eca oko Zeml,?, centnpetalna je gravitaciona sila privlacenja Mjeseca i Zem-
IJc. Kod clektrona ?ko Jczg.ra atoma cenrripetalnu silu dajc Kulonovo (Cou-
pnvlacen)c; kada vrtlmo nekl predmet na uietu, tada je to naperost u uzetu,
dakie, nije neka nova vrsta sile, nego sarno poseban naziv
za svaku od s11a kOJu uzrokuje kruino kretanje.
2.4.5. inercijaine sUe
nal? }e ,SUo zakoni invarijantni U odnosu na Galilejeve
tJ. 1St! inercijalnim sistemima referencije. (Iner-
cIJalm Slsteml referenCIJe su Oro kO}l se medusobno krecu jednoliko pravolinijski.)
54
TakQ II Njutnov zakon u dva inercijalna refen:;ntna sistema 0 i 0' .ima isti
oblik
F' = ma.' = ma = F. (2.20)
Sistemi referencije, koji su uhrzani U odnosu na inercijalni sistem, su neiner-
cijlrJni sistenii referencije i u njima ne vrijede Njutnovi zakoni. 'Neka se, na primjer,.
sistem 0' 'krece s konstantnim ubrzanjem au U odnosu na inercijalni sistcm O.
Drugi Njumov zakon u sistemu 0 glasi F rna. U ubrzanom sistemu 0' taj zakon
S"e
F' = ma'=m (it - iio) = ma - ma, F + -1',. (2.21)
Iz gornje re1acije slijedi da hj se u ovum siste.mu referencije,' cak i u slucaju
eta je rezultanta vanjskih sila jednaka nuli, tijelo kretalo ubrzano kao da na njega
djeluje sila, - milo. To. sHu, koja se razlikuje od vanjske "prave" sile F, zo.ver:t0
inercijaln.a sila. Qna ruje pro;u:Zfokovana djelovanjern drugog tijeia vee je posljedlCa
ubrzanja samog referentnog sisremao
InercijaII',l.u' sHu izrazavamn re1acijom
Fi = -_. mltu,
(2.22)
Inerci;alnu sUu najbolje oswcamo U VOZU,J autohusu i 81. Kad vozilo ubrzava}
osjeeamo inercijalnu silu prema nf.lz,ad., slucaju kocen;a., prema naprijed.
m
5;1iko. 2.7,
Kao primier djeiovanja iner
dtalnih si\a razmoirimo ve-
zan za lift koji se krece s. odrede-
nim ubrzan;em. Neka. rIa ,Plafonu
lifta .visi '!lteg na dinamometru (s1.
2.7)." Kada- lifi -ri1iru;e, -dinarnome-
tar pokazuje_ teZinu utega. Ako se,
pak, lift ubrzava' prem3 gore ub-
rzanjem ao, dinamome-rar pokazuje
veci intenxitet tefine nego kae! lift
miruje., Kad se lift 'ubrzal:lO spuiha
(a
o
ima smier prema dolje) dinamo-
metal' pokazuje_ manji intenzitet te"'
Zine. Medutim, ak'O se lift: krec_e
. jednoliko gore bilo doije,'
namometar pokazuje isti irttenzitet
!eiline kaa i u -mirnom iiftu. U inercij"alnoffi sistemu (L1.brzanom. liftu) na tijeio,
OSlm vanjske sile, dieluje, takode i sib F\ ,"---" - ma{!. Drugi Njutnov
zakon u ndnerci;alnom sistemu, glasi
(2.23)
U 'nasem primjeru pri u1.-.?i:zavanru Iifta prema gort::, mercijalna sila je "?ila
p!,cma dolje i povecavru.a je tezinu utcgu} pa je dinarnometar pokaZlvao tezmU
12'= Q + F, iii. skalamo Q' = mg + mao-
KadQ ,se lift:. ubrzano spus.ta;., prividul je manja i iztlosi
Q' = -mg ,- = m (g - au)'
(2.24)
(2.25)
55
-
Uvoden;em inerdjalnih sila moguee je kretanje tije1a i u neinerci;aInim sis-
temima referencije opisati preko Njutnovih zakona u istom. obliku. .
Treba posebno naglasiti da su inercijaine sile nesto drugo U odnosu na ela-
sticne, gravitacione sile i sile tj. one sile ko;e su uzrokovane djelovanjem
j:dnih tijela .na druga, .Jer, ine:cij,alne sile se pojavljuju zbog osobina referentnog
sIstema u kOJcm se datI mehamckl renomen razmatra. U tom smislu ih onda mo-
zemo nazvati fiktivnim silama.
Primjer inercijalne sile je cencrifugalna sila koja se javlja kod kretanja tijela
po krugu. UoCimo, dakle, referentni sistem 0', koji' rotira ugaonom brzinom w
u odnosu na inercijalni sistem
z'
0'
X'
y'

O. Takav rotirajuCi sistein re-
ferencije moze, na primjer; da
bUde disk koji se okrece u od-
nosu na upravnu osu ..
brzinom w (s1. 2.8). Xcka se
skupa sa diskom obrce opruga
pricvrscena za ceritar na Cijem
se slobodnom kraju nalazi tijelo
mase m.
Posmatrac iz inercijalnog siste-
ma 0 (laboratori;a) vidi da se
krece po kruznici jer
ga opruga vuce .centripetalnom
silom
. koji se sa plocom, konstatovao bi da predmet
lllirUJe U llJcgovom sistem.u rcierenCl)c. Ako bi on htio da napiSe II Njutnov zakon
sist,em.u referencije (0'), morao bi sili opruge Fep pribro-
J!tl, 1 I'e!> tzv. centrifugalnu situ, tako da je rezultantna sila,
kOla dJelu)c na tlJelo U Slsremu 0', jednaka nuli, jer tijelo u_tom sistemu miruje tj.
Fcp + Prj = 0; FCI = ""-- Fcp = mw
2
r'; (2.26)
gdl
e
r' Risali . r .U' = ,) .da.,istaknemo da s:. centrifugalna sila FC!
pOJavlJuJe U slstemu 0 , gdJe Je polozaJ tlJela odreden radiJus-vektorom f'.
. Centrifugalna sila nije jedina inercijalna sila koja se javlja u sistemu koji ;ed-
n.ohko rotira u na i';lcrcijatni sistem referenci;e. 1) ovom neinercijalnom
sistemu referenCIJe JaviJa se 1 tzv. Koriolisova sila koju mi ovdje' necemo detaljno
obrazlagati.
2.5. RAD, SNAGA I ENERGIJA
2.5.1. Mehanicki rad
Posmatrajmo cesticu A koja se krece duz krive C pod uticajem. sHe F (51. 2.9).
U vrlo dt cestica. , SIb krere od A do A' tako da"je AA I = df.
Rad, kOJl lZVrSl sIla F u toku pOfUJeranja, definiSe se skalarnim proizvodom
dA =' F . df (2.27)
56
iii d..A = F cis cos tI, gdje je ds imenzitet od dr, a 6 ugao izmedu pravca sile F i
pomjeranja dr.. Dalje je F T = F cos 6 komponenta sile u p!avcu pomjeranja,
p. je
dA =F.ds. (2.28)
To znaci da je r:ad jednak pmnosku pomjeranja j::oje proizvodi sila i komponente
. site u pravcu pomjeranja: '.
Ukoliko je silo okomita na pomjeranje (6 = 90), rad koji viii sila je jednak
nuli. Na primjer, ovo je slueaj sa centripetalnom pri kretanju iii
sa sHorn gravitacije mg kada se ti;elo krece po horlzontalnoJ podloZl.
iii
Jednacina (2.27) daje rad na infini-
tezimalnom pomjeranju. Ukupan rad ko-
ji. se izvdi na cestici kada se krece od A
do B je suma svih radova .izvrSenih to-
kom sukcesivnih malih infinitezimalnih
pomjer.anja, tj.
Siika 2./0.
A= F,' df, + F, dr, + F, dr, + ...
B B
.11 = f Ii df f F. ds. (2.29)
A A
Da bisrno izracunali integral (2.29), momma mati iii F u funkci;i od f, ill jedna-
anu putanje, duz koje se eestica kreee., Iii, opeemto, moramo mati P i r u funkciji
vremena iii neke druge varijable.
'" .'

dA-',...,
"
1
dI;

,
"'''I I,
FT
.. ,
F,
A d. B
Slika 2.11.
Slilw 2.12.
57
K ada se dielo krece, komponenra FT se mijenja. Elementarni rad je nu-
mericki ;ednak srafiranom dijelu ne 51. 2.12.
Slika 2./3,
A
2.5.2. Snaga
:
dA = FTds, dok je ukupari rad izvrsen.
na guru od A do B jednak povrsini figura
A'A B B', koju zaklapa kriva F
T
, verti;..
kalne linije od tacaka A i B i s-osa. Inte-
resantan, poseban, slucaj je onaj u ko-
jem je sila konstantna po velie-ini i prav-
eu, 8: tijelo se krece po pravoj liniji u
smjeru sileo Tada je FT = F, pa je
11 B
J F ds = F r ds = F s. (2.30)
A A
U prakticnim primjenama vaZno je znati brzinu kojom se vrsi rad. Trenmna
snaga se definise kao rad izvrsen u jedinid vremena. Ako je dA e1ementarni rad
izvrsen u vremenskom intervalu dt} tada je trenutna snaga
p=
dA
(2.31 )
d,
Koristenjem jednaCine (2.27) i uzimajuCi da je v :0;:;;:0 mozemo, takode, da
de
pisemo
(2.32)
pa se snags moze da definise i kao skalarni proizvod sile i brzine. Srednja snaga
u toku vremenskog intervala r se definise kao kolicnik ukupnog radaA i vremenskog
intervala l, tj.
A
PH =-
,
(2.33 )
Sa inzenjerske tacke gledista, snaga je veoma znacajna veliCina, jer kada inie-
njer dizajnira maSinu, vaznija je brzina kojom masina vrsi rad od ukupnog iznosa
rada koji mas"ina moze da iZVfSi.
2.5.3. Jedinice za rad i snagu
Jedinica za rad je rad kojeg izvrSi jediniCna sila ( F= 1 N) na jedinicnoj duzini
(s = 1 m). Prema tome, jedinica za rad je 1 Nm, poznata kao 1 diul (Joule), ovako
nazvana prema engleskom naucniku Dzulu (Joule),
Jedinica za snagu je jedinicni rad (A = 1 J) izvrsen u jedinici vremena (c =
= 1 s): II je jedinica za snagu i,zove se 1 W = 1 vat, prema engleskom inzenjeru
s
Vatu (Watt), koji je usavrsio pamu masinu,
58
2.5.4. Energija
Pokazali smo da je u op"tern slueaju rad sile F jednak proizvodu komponente
sHe u pravcu i pomjeranja, tj.
dA = F.ds=m.-. ds = m d., =nwdv =d _
. . dv ds (""')'
dt dE . 2
(2.34)
Ukupan rad na nekom interV'alu puta od A do B je tada
B B
A = r F'l'ds = f mvdv - t
A A 2 2
(2.35)
lz gornje relacije proizlazi da je rad A izvrien had nekim' tijelom na Ptltu
AB jednak razlici velie-ine mv" na krajLl i na poi::etku puta. Ova se zove
kinelicka energija
Prema tome.
E", = mf)'l., pa je A = EK a - E ...
2 . n
B
tj. f F dr.
A
(2.36)
Rad! izvrien na nekom tijeiu je'dnak je promjeni njegove kineticke energije. Mo ....
i;emo, takode, reCi da. je energija sposobnost tijela da izvrsi rad) a rad je mjera za
proces kojim se energija prenosi sa jednog tijela na drugo.
Kineticku energiju posjetiuju ti-
jela koja se krecu nekom brzinom v,
te mogu prilikom usporavanja iii za-
ustavljanja da izvrSe rad.
Pored kineticJ<e u mehanid pos-
toji i tzv. pocencijalna energija i to gra
vitaciona potendjalna i e1as-
tiena potencijalna energija. Gravita
dona potencij4lna energija se izra.zava
radom koji treba izvrsiti da se tijeto sa
nek;og referentnog nivoa podigne na
niva na kojem se nalazi, tj, da se oa
putu izmedu ta dva nivoa savlada gra
vitaciona sila.
Zamislimo materijalnu tacku mase m
koja se krece pod d;e1ovan;em sila te-
T
ze. Rad sile teze na putu od A do B je:
'8
y
T
I
I
I
I
I
I

YAI
I "
Slika 2./4.
J Fdf - rA)'
POSto je F = mg = - mg], i J (fa - fA) = Ya - Y ..o onda je
A = - (mgy. --; mgy.) mg(YA - .vB)' pa je
A mgh = E .

(2.37)
(2.38)
59
Prema tome, rad sHe teze ne zavisi od puta vee sarno od pocetnog i konacnog
polo7.aja tijela. Sila koja ima joj rad ne zavisi puta.vee samo od kraj-
niih polozaja zove se konzervattvna stla. Rad konzervattvne slle po zatvorenom
putu je onda jednak nuli,
(2.39)
RaJ sile trenja, naprotiv, zavisi od puta:'sto je duzi put, rad je veti. Sila trenja
je, prema tome,. nekonzef"'vativna sila. Ove sHe jos Zovemo disipativne sileo
Rad svake konzervativne siIe mozemo izraziti preko potenci;alne ,energijc
jednaCinom
'B
J 'PH - {EI' erR) - E,} (fA)}' (2.40)
C grankama clastit'':nosti cvrsta tijela se opiru deforrnaciji sHom koja je pro-
porcionalna deformaciji i suprotnog je smjera od smjera sile koju izaziva defor-
maciju, tj.
F ks k!l.x. (2.4! )
Ako, kao tijelo koje se deformise, uzmemo elasticnu oprugu, uncia jc rad koji
treba izvrsiti za rastczanjc (sabijanje) opruge od poc-erne elongacije Sl do konacne
elongaciie 52 dot jednaCinom
s, s, 1
A r F ds f ks ds -. k (s; silo
-' 2 -
(2.42)
" '"
H"l{l silc opruge je iednEk radu vanjske siie, s negativrtim predznakom pu je
Aop "';0 - ks;.
2 2
(2.43 )
Slicno 'kao kod gravitacione sire, potencijalna energija elasticne sile opruge
$C definise izrazom
A, ccc E (s,) E (s,) . .1 ks; 1
p P P 2 2
(2.44 )
Dogovorimo Ii se da jc potencijaina energija jednaka null u poloiaju ravno-
tde (S =c- 0), taua je potcncijalna energija opruge
I -
= - ks
z
2
gdjc je s el.ong.acija, tj. pomak iz raVl1oteZDog polozaja.
60
(2.45)
Veza izme4u kineticke ,i poteticijalne
Zakon 0 odrianju energije
Razmotrimo princip e'nergije u konstantnom gravitacionom polju na primjeru
podizanja kamena na neku visinu od nivoa zemljista. Kad di:!emo kamen,
vdimo jer istom. sHoni k6;om kamen prema gore, tetina vuce kamen
prema dolje. Sto je yeti kanien i
8to ga vise podignemo, to cemo iz-
vrsiti veei rad, jer je rad jednak
proizvodu sile i dostignute visine.
:Ako se zapitamo 8ta se promije-
nilo time sto sino kamen podigli na
neku visinuj vidjecemo da se sam
kamen nije vee. da je
promena sarno u poloiaju kamena
U odnosu na nivo Novi
po!oiaj osposobljuje kamen cia, pa-
dajuCi prema zemljij vrsi neld rad,
tj. Vllee uvis neld teret. Ta sposob-,
nost tijela da vrsi tad zbog promje-
ne poioaja zove se potendjalnom
ehergijolll:, koja, uopsteno govoreCi,
y
proizlazi iz raz!icitih polozaja tijela prema zeinlji.
Slika :US.
Ali, nije samo potencijalna ta,koja ima sposobnost da vrsi rad. Vjetar
voda mogu pokretati vjetrenjace iii, mlinska kola. ZnaCi, i ti;e1a u pokretu imaju
sPQsobnost da vde rad i ta sposobnost se naziva kinetickom energijom tijda. Vje-
tar iii okreeuci krita vjetrenjaca iii mlinska kola, 'gube brzinu pa time i kine-
ticku energiju.
Potencijalna i kineticka energija su povezane. Do teo spoznaje jt: pry! dosao
Galilej ispitujuci padanje tijeIa po kosini, gdje je ustanovio da brzina tije1a pri
udaru 0 tio ne zavisi od nt'j.giba vee' sarno od visine sa koje kuglica pada.
Ispravnost tog stava je Galiiej pONrillo i na primjeru kretanja kuglice U ovainoj
posudi. Kad je pomakao kuglicu sa dna posude, Galile; je promijenio potencijalnu
energiiu iste. Iz povis.enog polotaja kuglica pada prema ravnoteze, gubeci
pri tom potencijalnu energiju, ali dobijajuci na brzini. Ta kineticka energija om,o-
gucuje .kuglici da se ,popne do iste visine sa koje je krenula na suprotnoj strani
zdjele, Cak bez obzira i na oblik zdjclc) tj. puta':lie po kojoj.se krece.
Kvantitativno je princip enetgije pm. uveo Hajgens konstruisuci
sat na bazi klatna 1613, godine. On fe pronasao da je pri njihanju klatna kvadrat
brzipe proporcionalan visini sa koje klatno pada. Tako je Hajgens prvi spojio
velicine tm:1$ i proizvod tezine i to nije nista drugo do izrazi za kineticku,
odnosno potenci;alnu energiju.
Tek 173S. godine Daniel Bernuli (Bernoulli) je U okvim mehanike postavio
princip energije, sto mu je biln olakSano jer je skoro vijek prije toga Njutn postavio
zakone kretanja.
PretpostavUno da vanjskom sUom F pomicemo ujelo uz strmu ravan u polju
sile teZe. Smatraeemo najprijecia supovriine glatke i cia. nema trenja. Iednacrus
kremnja ovog tiiela ee oncia iinati oblik P' me sin oc = mao
61
Rad vanj,ske sile F' na putU od I do tacke 2 je
2 2: dV) 2 2
A = J F' dl = J (m
g
sin" + m ds = f mg sin" d, + J mv d" =
1 I 1 I
2 2
f dy + m J v dv = mlf (y, - y,)
1 1
m
+ - vD =
2
(2.46)
Ova relacija, izvedena 7.a ovaj poseban slucaj, vri;edi i opcenito, tj. ukupna
meharucka energija tijela jednaka je radu spoljas.nje nekonzervativne sile.
Ako je spoljasnja sila Odsutn3, onda ukuprta mehanicka energija ostaje kon-
stantna.
U sluCaju da je na strmoj ravni prisutna i sila trenja koja je nekonzervativna,
jednacina kretanja postaje
F' - mg sin 0: - F
tr
= rna' (2.47)
reiacija 2.46 prelazi u rdaciju
(2.48 )
Opcenito zakljucujemo da u zatvorenom (izolovanom) sistemu tl kojem nema
disipativnih sila (sile trenja) mehanicka energija je konstantna.
Zak.<mi oddanja u prirodi Stl posljedica svojstava simetrije U 5vemiru. Takvi
su zakoni odr:ianja energije, impulsa, momenta impulsa, koliCine naelektrisanja,.
broja barjona (protona) neutrorta i drllgih elementarnih cestica) i drllgih veliCina.
Zakoni odcianja su pogodni za rjesavanje niza problema kako u fizici, tako i
u razliCitim granama tehnike, jer oni sruni ne zavise od obHka trajektorije kojom
se kreee tijeio, niti od karaktera 5ila koje na tije10 djejstvu;u - zbog toga nije po-
!Tebno ni postavljati jednaCine kretanja) a kamoli rjehvati ponekad veoma kom-'c'
plikovane oblike njihovih diferenci;alnih jednaCina.
Zakoni odrZanja su koordinata i brzina testiea koje fonniraju sistem
i koje ostaju konstantne; vrijednosti za vrijerne kretanja testiea ili sistema cestiea.
Te funkcije se nazivaju integralima kretanja.
Zakon 0 odrZanju energije se teme1ji na unlformnosti vremena, ij. na ekvi-
valenciji svm trenutaka vremena. Meh,anicke osobine :posmatranog sistema se nece
promijeniti ako se zamijeni trenutak vremena t2 sa trenutkom vremena (
1
) jer ne
dolazi do promjena koordinata pozicija i brzina cestica. Razrnotrimo nekoliko
primjera.
62
Primjer I. Hi,,,,, uvU
mtI'
0 : Eo = E .. = -'
2
. "",'
A : EA = EOA + E... = - + mgy
2
v = flo - gt;
gt'
y = vot - -"2;
- v! = 2gy
Slik.:J.
Primjer 2. Kosi hitac
mv'

2
'00 - 'V t= ___ "
g
mv
i
T""T+mgy
E. =EA"
'0.
Siika 2.17.
x = 'VOxt
gt
2
gt
2
y = 'Yay,t - -- = Vo SIn IX. t --
2 2
= v!", +
VAll' = VOy _. ge = V(lsinoc - gt
= v: COS
2
Ot + 'V: sin
fl
Ot - 2vc gt sin IX + glt"
mv: cos
2
'oc mtJ: sin' IX mgZz2
+ -mtl,gtStn"+-- +_"y=
'2 2 2 ..
_: (. gt')
=T-mg ,,",slO-2
mv'
+rngy=-'
2
"
63
Primjer 3. Senna l'avan !l. ,,= 0, trenje zanemareno
A
11 . ____ It
1
I
Iy
I
a !
En = v1 m + mg y
2
., a(l,y)
vil=2as=2'---.,--
sm IX
a = g sin J.
I h-y
Eo = - 111 20- sin (X. + mg y =
2 0- sin 'Y.
Slika 2.18.
= mgh - mgy + mgy "'"-":: mgh =0 E
A
,
Zakljucujemo da je u izolovanom sistemu bez disipativnih sib ukupna cnergija
ocuvana.
!-L c:f:- 0, trenjc -uzcto U obzir, tj. prisutnll nckonzervativna sila F = f1. mg cos oc.
rna =, mg sin rx. . f-L mg cos 0:
a
I h - V
bE =, - m 2g (sin 0'. - fL cos x) -- + mg)' :=0
2 sin :t
= mgh -- mg)' - [Llg (h y) ctg tX- + mgy ,,0=:. mgh -- s Fu =
= E/t. _. FIr's.
Ovdje se dio energiie potrosio na savladavanje sile rrenja nl rum s.
2.5.6. Sudar dva tijela
Prohl'em sudara dva tijeh tretirace:no ovdje kao primier za primknu zakona
o ocuvanju koliCine kretanja i ZJkona 0 oCuvJ.nju energije.
Razlikujemo dva eksrremna slucaja sudara dva tijeh: savrseno cia'itican i pot-
puno neelastican sudar, Kod saVTseno elascicnog sudara mehanicka energija tijela
se ne transformise u nemehanicke vrste energije. Ovdje se kineticka energija pretvara
potpuno ili d;elimicno u p3tencijalnu energiju elasticne deforrnacije. Nakon toga,
tijela poprimaju svoj prvobitni oblik odbivsi se -,edno od drugog) pri cemu se i
potencijalna energija e1asticne deformacije ponovo pretvara u kineticku energiju
i tijela se odbijaju brzinama ciji su intenziteti i pravci odredeni sa dva uslova:
oCuvanjem energije i ocuvanjem ukupne koliCine kretanja tijela.
Kod potpuno neelastilnog sudara nema nastanka potencijaine energije defor-
macije. Kineticka energija tijela potpuno iii djelirnicno prelazi u unutrasnju energi-
jU. Poslije sudara ti;ela se iIi kreeu istom brzinom iii miruju.
64
Kod l'0tpuno neelastienog sudara vrijedi sarno zakon 0 oddanju kolicine kre-
tanja dok zakon 0 odrZanju mehaniCke energije ne Vrijedi,- 'jedino vri;edi -zakon
o odrtan;u ukupne energije, razlicitih vrsta - mehanicke i unutrasnje.
Razmotrimo najprije potpuno nee1astiean sudar dvije taCkaste mase koje' Gine
zatvoren sistem.
Neka su im mase m
1
i a brzine prijesudara Vl0 i Vto' Prema, zakonu 0
odrianju kolicine kretanja je
m
1
v;o + m2v2(I = ,m
1
v + m,io (2.49)
-gd;e je v ista brzina koju iniaju obje mase poslije sudara. Ii; gornje relacije- sli;edi
da ie
V m1v10 + mtvOO
(2.50)
ml + m2
Ako razmotrimo'" savrieno e1astiean sudar, doei cerno do slijedeceg zakljucka:
Prvo moramo istaCi da cerno razmotriti- centralni sameno elastiean sudar
dvije homogene kugle. To je takav sudar gdje su se kugle prije sudara kretaie po
prvoj liniji koja.proiazi kroz njihove centre. Centra1ni sudai dvije kugle nastajc:
1) ako se kugle krecu jedna prema drugoj,
2) ako sustifu jedna drugu. Pretpostavicemo
da kugle ne rotiraju i da cine izolovan sis-
tern, tj, da je utica; vanjskih tijela zanemar-
ijiv,
J ednaCine za oCuvanje energije i koliCine
kretan;a su respektivno
(2.51)
Slika 2.19,
m
1
v
10
+ m2v20 = m
i
v
i
+ m2v\U (2.52)
gdie su v. i ii, brune kuglinakon sudara. Uzmemo Ii da je a' - 6' (iJ - 6) (a + b)
mozemo napisati (2.51)
m
t
(v
iO
- 13
1
) (V
IO
-i--=- Vt) = m
2
(.0 2 - V20) (V z -+ V20)
dok se jednacina (2.52) more prevesti u jednacinu
m
1
(vio - VI) = m2 (Vll - iJ20).
{z(2.53) i (2.54) sHied; da ie
(2.53)
(2.54)
ViO + V1 = V2 + Vw (2.55)
Ako iednacinu (2.55) pomnoZimo sa m, i oduzmemo rezultat od (2.54), do-
bicemo vi> a ako pomnozimo (2.55) sa nil i dodamo rezultat na (2.54), dobiCemo V2
V, 2.m'V
20
+ (m. - m,)
m, + m, (2.56)
_ 2m
1
V
1o
+ (m2 - ml) V20
Va =
"'1 +ma
65
da
U specijalnom slucaju, kada kugle imaju ism
ce one nakon sudara zamijeniti brzine; tj. bite
masu., iz izraza (2.56) slijedi
(2.57)
Na' primjer, ako druga od kugli mimjc prije ,':ludara, onda ce nakon sudara
ona krenuti brzinom koju je imala prva, koja ce se opet nakon sudara zaustavitL
Kod sudara kugic sa stacionarnim ili pokremllU zldom dju masu mozemo uzeti
za besko:aacno veliku (m2 ,=.;-, ex') 1Z izraza (2,56) slijedi da ce, kada zid miruje
of-:. 0), biti v
1
=.- ii
t
,), tj. kugla zadrzi ism brzinu po pravcu i intenzitetu, ali
promijer.i smier kretanja. Ako s(' pak krece (i\H} 0), onda ce se i intenzitet brzine
kugle mijenjati i to ce f'lOrasti za a1<.o se zid krccc prema kugli, a opasti za
ako se zid udaljav!;l od SfCfC.
2.6 RACUNSKt PIUNIJER1
Zadatak
Malo tijdo A pOClnje df). Si:' klizc <;() \'1"h>1 SfL"Y'
Koeficijent !renjn izmedu 1ijda j ravn\ -OJ '1
kllzanja tijda ni:z. ravan najKfatC 7' ix-nosi to
Rjefenje:
d,
do
o,a){WiCfi jcdl1Dkn d, - 2-,j m
\Jp.-ll.l finrru:- :r;:n'ni )c vrijemc
Yrijnnc?
d d
COSCcoo;,S=---
coso:
{J, = (s.in n: .. f-t COli a) g
l.I. cos'" sin Iii -- sil1" a + cos
l
n -+ p. cos sin fi = (}
1!J. sin it cos j] + cos" a - Ci = 0
p,sin2a + cos 20 = 0
66
tg241 = -
"

== 49"
J
tmin =
490)J 1 "
Zadatak 2.2
Nekoliko stnnih ravni imaju zajednicku osnovu, kao na a) Pri kodjO
j
vrijednosti
, . t" k' fjclo skhztlc sa vrha 0 dna strme rnvnt
i C,;5t b) Koliko iznosi
koeficijent trenja ako je vri;eme tljela pn 0 I ,.-- 45 1 Oz - IstO.
RjeIenje:
a)
tg20 -
b)
a = g (sin 6 -- I-' cos 0)
.,'
$=
2
b

cos e
f1 = ___ " ____
g(sin /j - I' cos. 0)
"
2b
g
t! =
cos fj (si!1 U ,- p. cos 0)
f(6) = cos e(sm,6 - I.lcos 6) = sin26 -
di(S) = 2eos 26 + 112 cOS 6 sin a = 0
dA 2
2b
za l-'- = 0, 0 = 45
za J.I. = 0,25, e = 52.
2b
coo 60"
- jJ.cOs45":;
(-; - 1- - " '7)
.J3 -" 2(1 - ")
!L = 2 -.../3= 2 1,73 =
" 0,27,
L/l
/ i
b
I
I
67
Zadatak 2.3
Homogcna puna lopta poluprecnika R = 0,2 m bad se po(:etnom brzinom Vu po horizon-
talnoj ra'>'ni. Lopta pri tome predc put s 10 m za vrijeme t = 10 s i zaustavi se. Koliici je koe-
ficijent ttenia izmedu lopte i podIoge? Koliko obrta napravi lopta u toku krctanja?
RjeSer/je:
a) 5 = t'nr .- ls.
2
I'
0= Va " ..- at
JednaCina krclal\ja glasi
rna = Fit> gdje. je
k aR
ma. = - mg pa je k =
R g
O,004m.
b) 1l2Rr: "-'" S odaLit jc n-=
:2R"
II obrt.a.
Zadatak 204
U ttenutku t 0 sila F IJt pocinjc da djeluje 11a malo tijelo mase m koje stolt na glatkoj
horizontalnoj podlozi (a je kOtlSlUmfl). Pravac djelovanja sHe je stalan i zaklapa ugao 0 prema
horizontu. Naei: a) brzinu tijela 1.1 UlOUlCntU od\"ajallja od ravni; b) rastojanje od pocemog polozaja
do polo:i,aia od Ia\'ni.
RjeIenje:
Posmatrajmo ertd,
pa je trcoutak Oth-ajanja
Posto slla F raste po intcozirctu u vremcnu, to CC
njcna projekcija na osu x biti:
F; = Feas fJ = J.teos n
'il 11 pran:J y ose ce dje1o\''ati dvijc l>ile Fy i mg, tj, sila
at sin 0 -" mg.
Aka pretpostavimo da sc tijelo odvaja od podioge, to znae!
ua je kOlTlponenta Fy \cca iIi jcdnaka mg, tj. u granicnom
slueajll je
atGsin G mg = 0
mg
Ie "'"" asin6
Br.t;inu tijela u mOn1entu (co) odvajanja od ravni cerna izracunati na osnovu izraza za kamponentu
sile u pravcu x asc.
Dobijamo.
F", = maz = at cos a
gdje je az Ubl:::,,:::je u pravcu x ase; a dato je relacijom
68
a cos 6
a",=---t
m
pa je brzina u momentu odvajanja tijela od podloge
v = fax dt
o
v=
m 2
mgt cos 6
2a sin! e
pa je put I.-;\);i tijel" predc do odyajanja od podloge
Zadatak 2.5
t. a cos n tt
I
ve,)dl J --' - d,
o 0
a cos tI
6m
no 2
cos e
=
sin l ()
Tijelo masc 1J/ se vuce pnmo(;u konnpca uz strmu !"avan nagibnog ugla fl. Koefi<.::ij..-m trenja
izmedu mase i podloge je p .. Naei ugao f1 za koji je sila zatezanja minima!na kao i \Tijedno:<l te
minimalne sile 7.atezanja u konopcu.
Rjeieuje:
Postavimu jednaCinu kretanja za oyaj sistem.
Dobijamo
rlJa = Fens mg sin H :.l (mg cos Q - F sin [3),
odakle !>c za sHu P dobije izraz
ilia mgsin U + \-4mg cos 0
cosj) + f-tsinf3
Izraz za F cc biti minimalan kada nazivnik G =
. . cos Ii I- fJ. sin 13 bude maksimalan, a brojnik H mi- 0
nimalan. Potreban uslov je __ ..Jl __________ _
dG
= 0 adakle je - sin j3 + fl"cbs {3 = 0,

It = tg f3.
J-J = ma + mg (sin 0 + fL cos 6)
H ce za odtedenu geometriju strme ravni biu minimalno aka je ma = 0, ij, a -'0 0 iii
v." canst, pa je
69
Akc se hadrira i lijeva i desna strana posljednje jednacine, dobije se
pa je
1 +

I
cos f3 = ------

cos {3 + IL sin {3 cos {3 (I + [J. tg 13) = cos {3 (l + ""t)
sto sa prethodnom iednaCinom daje
,JT+7,
Zadatak 2.6
Dva tijela, koja se dodir-uju, postav!jena su na strmu ravan nagibnog ugla 0, Mase tijela su
1n
j
i m
2
, a koefici;enti trenja izmedu strme ravni i tiiela Sll lL! i !.I.I> gdje je 11 veti ad 111' Nati
2) silu interakdje izmedu tijeia u procesu kretanja: b) minimalnu vrijednost ugJa I} pri kojem tijela
pocin}u da se kliiu.
Rjdenj" .'
Oda\de jc
F "'_ cos 0
I -+
m,
a) mja = mIg sin 0 ,- !-Il1111 cos 0 + F (1)
= m..g-sin (j - Vgnl,g cos 0 -- F (2)
h jednaCine- (1) je
F
a g sin U [A) cos U -I-
sto, 11 (2), dale
b) Minimalna vrijednost ugla. 0 odredu;e se iz uslova da su sve sHe duz strme ravni u
tezl, pa je
mIg sin ilm;n + sin emin - jJ'lmjg cos Groin - COS 6min = 0,
tJ.lm\ + [Llmt
tg em,,, =
In!
Zadatak 2.1
Tijdo te:line 44,5 N gurne se uz ravan nagnutu pod uglom od prema horizontu brzinom
'9,8 m/s. Ono se penje 6,1 m uz ravao, staje i klizi nazad do svog pocetnog poloiaja. NaCi: a) silu
trenta koja djeluje ua tije1o; b) brzinu koju tijelo ima karla se vrati u tacku gdie je gurnuto.
RjeJenJe:
0)
mgn ,

s
70
b)
F
tr
= 13;44 N ,
= mv: _ 2F
tr
,s
2 2
I
(
4Ftr ' S)1" m
't' = vi - --- = 4,9 -
m ,
Zadatak 2.8
h
Tijelo tdko 8,9 N pusti se iz tacke A na jednoj sini koja 6ni jedan kvadram kruga polu-
precnika 1,2 m. Tijdo kliz! niz sinu i stiie u tacku B briinom od 3-,6 mIs, Od taike B tijelo klizi
po raviloj povdlnl do tach C udaljene '/",7 m ad B i tu se zaustavi.
a) Koliki je koeficijent trenja klizanja po
ravnoj povrlini?
b) Ko-liki je rad izvriiila sila trenja za vri-
jf:w.e kli:amia tilda po kmznoj sini od tacke A
do tack\': B?
Rjdenje:
2as pE je a .""-
ma = Fir =..- iMlIff odll.kk je
fA ,,," 0,245,
b)
mv1
+
2
._. zz.kon 0 odrzanju energije.
mv1-
= mgr --2- 4,8 J-
vJ,
:;,
.. Malo tijeio-kiizi bel. rrenja po pHUJ U obliku ornce, Sa ko;e najrnanje yisine se maze pustiti
tlldo pa da Sf!" ono fie odvoji 00. oroce? Kolli! se segment, sa uglom i, moze simetricno odsjeCi
od omce pa da tijeio dostigne (a,tlm B nakon letu kw'l vazduh")
Rjeienje:
Uzmimo da segment nije isjecen. Tada jc
naP
II tack;' C mt = -- Premn zakom.l 0
- R -
nju energiw , dobijt'- se mgh -,-
I
'h - d ',.. . b"" 5R
z nYI Ie fl3,l\111 se do IJC h = -" Brx.ina ti-
2
jei:. u tacki A SE, takode, moze odn:diti iz
kona 0 odrianjv energije.
hnamo,
5mgR
__ -- + mgR(l + cos 0).
2 2
m.'
71
Tijeio, kaje izlijece pod ugJom (} prema horizontu iz omce, ce prelet;eti horjzontalno rastojanje
AB, dato jednacinom
AB = 20
g
S Jrugc strane je AB = 2R sin O. Iz dvije posijednje jednacine je
Rg
v.{=--o
cos (I
Aka pnslieJnji rezultat uHsti u jednaCinu za odredivanje VA' dobija' se
Od d
"" ok d b" "d " (3 I) " 0 Ak "
a\"C,IlIJetcso Oitl ajecosO=---,stoda)eOl=O'"j 2=6D. OJe
i
j>60
4
tijdo CC pasti unutar Office, a ako ie manje 00.1 te vrijednosti tijelo ce izictjeti van
Zadatak 2.m
Tljclo mase Ni 5 kg gutnuio je pocetnom brzinom 'V
o
= 4 m/s niz strmu ravan iz pozi-
cije A" na daHie-nu oprugu, sabije ie za b = 20 em, zaustavi se i ponovo odbije uz strmu
l'aYao" CZlmajuci da !la tiielo na Sltmoj ravni djdujc konstantna sHa ttenja FIT = 8 N, odrediti
konstantu e!asticnosti k opruge i \ isinu (I.' do koie se tiido popne poslije odbijanja (g = 10 nl!s2).
Rjdcllje:

A
kb'
Pocetna energija tijeta trOSI se na sadadavanj.e
sile trenia i na sabiianje opruge za b.
Zato je

T + Mg (a + hjsin (j = Ftr (a + b) -- T'
N
Oda\"de je k = 7500 - .
m
U momentu odbijanja energija opruge $C pOlro';i
na tad sile ttenja na putu (I.' . )- b, a ostatak. ptelazi u
potencijalnu energiju tijda, tj.
"""2 -'= jag (a" + b) sin & + Flf Ca' + b) pa je a' = 3,75 m.
Zadatak 2..1i
Dva Camell. se krecu jedan prerna drugom istom brzinom duz bliskih paralelnih pravaea.
Kad se sretnu, prebaci sc vteca iz jednog camca u drugi, a zatim se ista vreea iz drugog vrati u
ptvi camac" Drugi PUt to se uradi isto\"remeno. U kojem ce siucaju brzine camaea biti veee?
Rjdenje:
Aku us\"ojimo da je masa camaca M. masa vreee m, a brzine camaca v
o
, moterno pisati sli-
jeJecc iednaCine
za prvi camae
Mvo + tmli" = (M -I- za drugi camae
72
Qvdie su til i 'V! KOnaene btzine tamaca. 1 tit.
Mu.
til = - 'lis =- -M"':::+::';2m-
Kada se vreee zarnjene istovremeno, dobije se
t - mtfo = (M + "m)Vl
- Mvo + rntI, = (M + m) v;.
=
(M - m)vo
M+m
ZnaC1, brzine camaca su vece u pn"Orn slucaju.
Zadatak 2.12-
Odrediti silu zatezanja. u u:letu balistickog kla1na kada ga pogodi zrno koje led horizontalnO"
brzinom 'V.
Rjelenje:
Balisticko klatno iroa masu 11.1, duzinu utela L, a wasa zrna je 'nt. Na osnoYu zakona 0 odr-
zan;u energije ugao otklona i brzimt su dati relacij(m

u = 2 sin
2
0\0 se dobije nil QS110VU reia(.ija
(M + m) u
t
,
___" __ .. = \..M + m) L (! - cos 0) g i
JilV = (M + m)u.
2
U trenutku udara Ztnl} u klatno raV'l.lote'.i.a sila je
(M + m) u'l .
= 1 _. (M + m)g,
gdje je T lila zatezanja.
Ako-se uvrsti Yrijednost za u tada je

Zadata;' 2.13
Konac dutme 2,7 m pritvrscen je jesinim svojim krajem
okQcena jedna kugliCil. Konac sa kuglicom dovede se u ho-
rizontalni polotaj (l), a zatim se U B, je
u tal:ki Ai doir.. je za drugi kra;:
od ta&e A udaljena 1,35 nt, nalazl se kim na kOJl na-
ilazi konac pd dolasku u pOloiaj (2). je ugao
koji sa vertikalom gradi pt1lvac konca u trenutku .kada
je. _sila zatezan;a konca jednaka nuH (poloi.aj 3) ! ko_
-lib je brzina kuglice u tom trenutku? Kaha je putania
po kojoj se kuglic.a dnlje krece? Vzeti g = 10 mis
2

Rjelenje:
Kada se kuglica pusti iz polozaja 1, stiCi cc u polozaj 2
kreCuC:i Ie po krugu polupretnika 1,. Od polotala 2 do po-
lolaja. 3 kuslica Cc se krewi po" krugu polupreenika L/2.
Prl tome na nju djeluju lila tete me i sila zatezanja konca
P,'!,. Jladijalna komponenta rezultante rih sila saopbava kug-
mgsina
,
, I
,
, /
""

A
I
L.
/ .,-
I
I
,
LI'
I
,
,
<
1
73
lid centripetalno uhrzanje potreboo za kretanje po tom. krugu, te je na osnovu II Njutnovog za-
kona bila koji polofaj kuglice
mv'
_. = F: + mgcosa.
r
(I)
Tangenci;alna komponenta sHe teze mg sin a sman;uje brzinu kuglice. Radijaina kompo-
neota mg COS Q 5e poveeava te Ft mora da se smanjuje da bi (I), kala predstavlja uslov
kretan;a po krugu, bila zadovoljena. prema tome, za neki ugao ao i brzinu tlo sUa zatezanja konea
,Fe bite jednaka Duli, tj. tada je
mvC
-- = mg cos all iii poSta ;e
r
(2)
Brzina Vi' moie da se dot.ije iz zakona 0 odri:anju energije primijcn;enog oe. polotaje i 3, kad je
(
L ) mv'
mgL=mg 2+xo +--l
(3),
gdje je
L
= "2 '::01> ((0 (4)
visinl); kuglice u odnosu na tacku B u poioiajll 3.
Iz rd_ad]il (2), (3) i (4) dobije sc, poslije sredivanja_,
(5)
. .. .. .. fi[
Zam}enom luaza (5) u )cdnacll1u (21 doblJC se v =- '3 3 mis, Kretanje kugiice od poloi'a;.
3 bite ko:> hita;:; poSto na nju djduje samo sHa zemljine td;e, a kuglica ima pocetnu brzinu koja
;sa horizomom ugi.lO Go,
Prema tome. putan;a kuglice ce biti par::;[lola sve dok Of! kuglicu ponovo ne pocHe da
luje; zatezanja
Lopt!;l., koja jc objesena 0 tanki neistegljivi konac zanemarljive mase, dovede 5e u horizon-
talan polozaj i pusti. U kOjim je tackam,n trajektori;e koju lopta nakon toga opisvje, ubrzanje
usmjereno navis;::, vertikulno naniic, horizomalno,
Pravac ubr;(.an;a 51!' poklapa sa pravcem
.ezultantne sile. Ubrzanje je usmjereno prema
dolje karla je lopta \1 svojim krajnjim tackama A
i E. Uhrzan;e je usmjereno prema gore kada se
lopta nalazi \I najnizoj tacki trajektorije C, a ho-
ri;wntaian prBvac ima ubrzanie !opte u tackama
BiD. Nadimo ugao 0, PremaII Njutnovom
zakonu proizvod mase i centripetalnog ubrzan;a
je jednak sumi projekcija !lila na pmvac radi-
jusa rotadje, tj.

= T - mg cos 0.
r
Sa slike je vidljivo da ie T = mg g, iz u.kona 0 odrzallju energije je
0-'
74
Ako se obje jednaCine uvrste u prvu, dobije se
2.mgr cos 6 mg._ me eos e
--1' -- = cesS
2 cost 6 = J -
Zadatak 2.1.5 . < ,
. ,.. tk' radfusa R. Laganim. dodirom. disk po5nle da
Mali disk mase In ie:b u, nlJ_JVlSOJ ta I Sf >< J gin i<o;J njego
v
radijus vektor Qni S!)l
kiizi dofe. Nati sHu pritiska dlska na sfern u un CljU
tikalom.' Gale disk gnbi kontakt sa sferom? ZmnemanU tren)e.
Rjdr."j( : , It F.: po ie.-h,,*-k niH t'takdl<1;'. SUe
Po III Njumovom :z.lAkonu. pltlUSU dlS l1J i $i1e
kOlt' d,e1wu nu prwm okomhQ n vcltto't
F
t
= mg cO$. tl"
Po dn'lgmr" N}HtD9VO!n 7.mkom,1
Poto j!': h = R (I
formad!<l;
lH'
_KJunJm
S-1:
t'tflljl";

1l(",,0i11- R0k?
h (0 i (2) j<
,-- N
R
.1
1/
v
.. ra '-')'j i "l'daT' r;;:,t,,;[l':ljc l)d H. rn z;, Yrijel,'l.'w
uz strml., i: "';' j].
1.
75
Kada 5e kamen kljfe nadol;e-, onda je iednatina kretanja
ma' = mg sin a - lUfJg COS a, tj.
Q' -= g(sina - !J.Cos I'l) =
a pre-dew put s se raWna prema 'obt:ascu
In
J,8-.
s'
s = a't:
2
odakle je
tt = = 4,2s.
Zadatak 2.17
Takasta masa m "isi na ko' c K
u funkciji ug1a 6. . n u, onae se Otkloni za ugao 6
0
i puni. NaCi zatezanje u koncu
R/1enje:
0
U praYeu normalnom 'na b' 'I . .
na masu m su zat za . rzmu. 51 e kO}e dJeluju
tdine F = mg onJe
p
u T i sile
konu je ' rema rugom NJutno"om ZIA-
T-F _mv2
'--,-.
Da hi 5e naUa br.lina, '"
energije pnml,eni se zakon 0 odri.anju
mV,t
mg"/) = mgh +--2-' ps je
. Medutiin ;e
T = mgcus. 6 + (hG _ II).
ho=10 -COSOtt)J
h 1(1 - co, 0) pa-je hll - h = I (cos ti'_ eos 0)
, .
Z'amjenom u izraz za za,e".an,. k
U , oneu. dObijc se
T= mg (3 cos e - 2ees 0u),
:lade ..... 2.18
Na strm '- " ,
Ii
1 - OJ ravOl nagibnog ug13 a = 30'- oal--
,e 0 mase m = S k 'IT ", se fa\'na plota mas 1
ravoi 'e g. trenJa lzmedu i ti'ela 'e = e "'.t =, 0 kg, a na njoj
P
loo.' f" k- 0.3: Odredal ubrzanja i tijeia P , k J, ,J 0.1,5, a lzmedu ploee i strme
ne..,e retan?' .' n oJo, vnJednostl kmficijtnta trenja -IL: Se

76
RjeIenje:
SUa ttenja koja djeluje na"tijelo je FI = tJ.1Nl = Iltmlgco:; a ako pretpostavimo da tijelo
klizi niz plocu. ti. da je at > at. Ako ploea klizi po strmo; ravni. onda je PI = 1aNt. Napisimo
jedttaQne kretanja tijela i plate projektovane na x i y ose,
Dobijamo
Oda"de je:
Nt-mlgcosa=O
m,g sin I'l + 11N 1 -. t = mtO,
Nt --,Nl - miECCS (I = O.
m
at """' g (sin a - 11 COS a) = 3, 7 51
(
tnl fflt + tn, ) m
as = g sin a + 1:'-1 - COS a - iJ.--<o cOS- a =- 1,8 -;
tnt tnt S
Rjcienje je dalo a K > at. sto znat.i da je naa ptetpostavka bila PIOCa se neee kretati ako je
m [Sin a + 1:'-1 a]
(mt + tnt) cos a
= 0,44.
Zadmtak 2.19
n-... ije kuglice, cije su mase 1111 i nl2 = 3m!> objeiene su 0 konce jednakih dui:ina koji su
pricvdceni u istoj taCki. Kugliee se izvedu iz ravnotd.nog polo1aja. tako da se prva na
"
yisini 3,2 m, a druga oa visini 5 m u odnosu na
horil.ontalnu ravan. Horizontalna ravan prolazi kroz
raVnoteini polozaj kuglica. Sa pomenutih vis ina
kuglice se istovremeno puste. Odrediti mjesto na
kojem Ce se kuglice sudariti, visine do kojih ce se
kuglice podic! ako se sudar tretira. leao apsolutno
elastican i ako se smatra da se kuglice krecu kan
maternaticka klatna Ciie Sll amplitude veorna male.
Pri racunu uzcti da je g "". 10 mls!.

ce u ravnotezni polofa; stiti istowe- m
l

meno Jer su, prema formuli za matematitko 1
njiho\'i periodi jednaki PoSto su jednake duzine ko- ---'---------"---
0 kojima kuglice vise. Znaci, sudar ce se: desiti u rsvnoteznotn polozaju. Za apsolutno
sudar pored zakona 0 odrfanju ko1i6ne kretanja \"ati i :takon 0 odrlanju mehanicke ener-
gljC, pa je
m!'V1 - m,t't = m1Ui + m t "2
gd;e SU;I i v-: brzine kuglica neposredno prije sudara, a ;;1 i ;;t su brzine kuglica neposredno riakon
B,rzine ;1 i imaju suprotne smjerove pa je zato Vt uzets sa znakom minus. RjeScnja
gorn,eg sIstema ;ednacina su:
"t =
- - (ml - m.)va
m 1 + m,
2m1f)1 + (m} -
77
Smjenom m 2 = hn dobiju se uprosteni izrazi za U j i
U j =
2
17. zakona (} OOr7.s11j'U mr:iUl.1;iCkC encrgije dobijamo brzinc kuglica neposrcdno prije sudara:
V
1
=
1
= (2gh
t
)2,
Prema iswm zakonu visint: do kojih Lc kuglice popet: nakon sudara megu se izrazitj reiacijamli:
j
Izraiavll.jlld sve br:tine prcko vis!)"\<! dob!je sc:
I
'
.,
9i1
t
+ h, -+ (, (h h
1
)-2
4
jC]', UJ,05 lT1
(2gh
(Zen;,i} ,
2
1
4
Ix izraza La bflinc j sc vicii 0" onc imilju nc-gatinm predznr.k_;;\O znllb dil im jc smjer
suptOlan :>mjeru hrzine 'lit premB. kojoj smo pretposta\ijah smjcrove brl.ina tome,
nakon a.psoiumo clasticnog SUdflill: kuglicc I:e sc podic! na 5trarm rmmje
Zndanik 2.2(1-
Kdiku snagu Ho!\'i smIH":ar, Cija je: rna".a 80 kg, pti po snijcgu rIa
pUIU akn $(" kons,antnom. hr"iw'l1l od () krn/h'? Pri hcz. utroska sopstvcne
sa h.da visokGg IOQ Hi, ()\'aj SHlllCal" H' zauslavin ml. rllsloianju 2 km vd pmjekcije "rill> brda nft
horizontalnu ra.'van_ Kocfi.:iieDli trcnja nit S1tmdt;'l i horizontalnorn diielu puta 51) kdnaki
Rjd(mie:
Sna,l!U kDju fl']OI(! snmeH d::; riG bi krh-;lo knn::;tR;)tnnJ11 hn:irwTfl. mn7,{'mc oobiti
na osnOV\l lH'a:z;,
78
P = Tv.
Paste !lC S111UCar krecc uniforrnnn,
Gil;;. ,F, koju on ranij2, mOTH biti iednaka
siH He-oj;! inng, tllko dn je rezultu/uca si-
ia koja na njeg;> dicj5tvuje jednaka nulL
P IJmgv.
Koeficijcnt trenja r mozl:' se izracun1!ti 17;
podatakH 0 kretanju smucar:a niz brdo.
Prim.jenorn <_.. knoa. 0 odrianju t'.ne:rgiie
dobicemo
"" "I a horizontalnom Jije1u put3
d'e je' Al rad sUe trenja na strMotn dlJelu puta. a At rad SJ e tren,a n
g ) "d "ed "
0V-1 radovl su atl J na ..lOama
= rungx-.
Sa $like se vidi da je N = mg cos a. Sada moierno napisati
mgh = mg(lcos (1 + x) [i..
h
posta je 1 cos a + x = dobije se da je "" = s pa je
tenzitet,
""'IIV
p=--
$
m '"
100 m 80 kg 9.8 -: 2,5 -
s- s

p 98W.
s torn razlikorn sto je brzina tiieia B
DaJje krctanje iijela 11 jc venikalni hitac .\Ier Slia
kao i sila zatezanja konca djeiuju samo dok h,do A udan u
podlogu) sa pocetnom vo ce se tijelo B po-
peti za jos h' koje dabl)a IZ rclac1lc
j
v (2eh')'
(2.gh') 2, to se odatk dobij,@ da jc

h' -h,
g
Maks:im.alna visina 11, do koje se popne tildo .8, je:
H= h+Jl
iii
.. . zakona prinlijenjenog na sistem
Ubrzanje: a kojim SI.': ktece sistem nalazl se 11: drugog NJutDovog
kao cjelinu.
Dobija tie
79
:Hi
GJ! - OR - T
a = G .. + G
R
g
jerjem=
G
UVrStavanjem Ovog izraza u H = h (1 ;) dobija se
g
H= h 2GA - T
GA + GR
UVrStavanjem poznatih velicina dobije se
2 2GR - O,5GB
H = 60 em ___ .
iIi, konacno.
2GB + OlJ
H = 70 em.
Zadatak 2.22
. vjse na nitirua jedna uz drugu taka lia sc nataze na istoj yi8in i
J sc. DU:bne ntt! su II = JOcm = 6 em, a mase kuglica Sil 111). = 8 g i mil = 20g.
mase ml se otkloni za ugao a = 60 i puni. Odrediti maksimalni Gtkton kug-lica U odnosu
na vernkalu nakon sudara. Sudar smatrati savdeno elaslicnim.
R.iese1/je:
"\
Brzinu Vo kuglice mase /1/ 1 neposredno prije sudara mozt-l:f[U nac! iz reiacije
t:':z"W: ',!o'
/
/
/
I ", \
\
/
2\ .11
!
/
\
,
'-, .../'
\
),.,/
r,\
Vi
' __ ;r-. ___
----_.,o'
M, m2
I
/
/
/
'i'! = 'lgft ,,- 2g (II - II cos a)
I'Gsto u momenru lludara kugiica n<: Jk-
iuje nikakva vanjska sila u horizontalnom prav-
ell, to vaz! zakon 0 oddanju kolicine kreta
nja, pa je
Zakon 0 energije daje
2
Iz ovih jednaCina. dobijemo
1tI 1mt
Vi '" ----- VO'
m1 +
=
Posta je nil < mi' to je pravac brzine Vi suprotan ad pravca v(/. Drugim tijeCima, poslije sudara
1')2 -' VZ
kughca ml unazad, penje se na vision hi = ..2, a druga kuglica nll visinu h
J
UgI{)vi
.. 2g 2g
otklona kuglica posh,e suciara se odreduju iz relacija
cos al = J
hI 1 2m 1m:.
.. -
11 2 (ml + Inl)l!
2mill
1-----
+
Dobija se
so
3. DfNAM!KA KRUTOG TIJELA
3.1. UVOD
U pogiavijilUa L i izu.c<lvali 5tnCi krc:tanje tijela tako da smo iii zanemarili
uzroke ktctanja ili o$c:;bine l.ijcb kOIC sc kn:(:c, t.]. tretir aii smo svako tijelo u krctanju
kao mah':riialuu tacku ill srno posmatraE kretanje tijcla u vezi sa uz:-
rokor!1 tog kretanja l.narerijainc
Slijt::deb pojam s.e susrecc II tne-hanici po):.lm, S!l'vrSeno krurog ti.iela i
njegovo kreumje: je sk<Ienij(: U ocinusu n<l au sada posmatrana kretanja.
Kad na ne:ko rijeb sHe S fazllc>i.tim napaJnim tal':kama, onda one de-
formiSu to tj, ob1l1;; i dimen7,ije. Dcformacija tijela mijenja
u izvjcsnoj mjeri uslove sih. Kod c>vrslih tijda vdikc otpornosti, kada
site nisu vdikog intcnzircu, Jei()f1Tlacije tijc:ht mogu da sc zanernarc, pa se uvodi
poiam kyutog Knrto tiido id.ealizovano tijdo kojc: se nimalo ne deformisc
pod Utlcajcm sila. Svako krumg tijeJ:l Se m02(: razloiiti na dva osnovna
dpa krctanja: tralls1atorno i rotaciono; tj. obnno kretanje (s1. 3.0.
A
5'lika 3.1.
Tmnslawrno kfctanje rij<:Ja je takvo kretanje: pd kojern svc tacke tijela imaju
podudarne: tj" prava linija koja povezuje bilo ko;c dvije tacke tijela pomjera
se paraieino iz jedllog po-Iotaja u drugi prilikom kretanja tijela. S obzirom da se
sve tacke tijela kod translacije kre:cu na idemican nacin, onda je kod ovog kretanja
dovoljno specificirati jedne tackc tijela.
8!
Rotaciono kreran.ie je takvo kretanje kod kojeg sve Tacke tijela opisuju krugove
koji leze u paraJe1nirn ravnima, Centri svih tih kruznica fia istoj pravoJ liniji
koju zovemo osa roradjc.
l\-ioze se pokazati da !ie, opcenito, kretanje krutog tHeia mote sastaviti od trans-
lacije toga tijela brzinom kojom se krece neka njegova tacka 0 (na primjer, centar
masa) i rotacije okn osc koja prolazi kroz tu tacku. Pri tome, brzina translacije
za\isi 0 izboru tacke 0, dok ugaona brzina fotadjc ne zavisi oct izabrane tacke.
Kod kako smo ranije vldjelij gdje se. kretanje opisuje preko Njut-
tlo\'ih zakona (F -= mil)) odredena masa pod djejstvom iste sHe dobije uviick ism
ubrzanje< Kod rotacije, prije "vega, sve t3ckc tijela nernaiu istu brzinu} niti ubrzanic
s
pa sc uvode pojmovi ugao1U: brzinc i ugaonog ubrzanJa koji su isti za sve tacke tijcla
koje rotira oko neke fiksnc osc.
Osun to!3, kod rotacije, odrede:'lo tij(!lo pod djclovan;em iSie sik ne dohile
1S1O ugaono ubrzanjc. To zgvisi od uciaijenosli napadne tacke sile od Ose rotacije
i od rasporcda ma.qe tijeb ok-a osc fOradje, Ako sib djclu)e u OS! rotaciic:) ne":'c 17.a-
zvati ugaono ubrzanjc. Ckoliko jeo napacing., tack<"l sile dalja od ose rotadje, ugaono
ubrzanje je ve6!. Osirn toga, I'd istim okoinosrima djdovanja sik- ubrzanje
ce bid tim \-ecc St0 je: masa tijela rasporedena blize OS! fOl:01cije. Zato sc dinamika
rocacije tretira izdvojcno. Okolnosll, koje sc ovdje javljaju, uvodcnje
nekih ilm'ih pojm(wa: ccntra masc, momenta sile, momenta fnnmenta
koliCine kretanja,
3.2. CENTAR SISTEMA MATERllALNlH TACAKA.
KRETANJE CENTRA ,\!ASE .
Ako neko tijdQ podijeHmo u elemcntarnc- mase ..1m; U = I, 2, 3,. ; nL
tada se tn tijdo moze. predstaviti kao slstcm tackastih rrt.'1S;l Cijc mcdusobnc \"C7.C
uvijek ostaju ncpromijcnjenc. Bilo koja ad tih eiememarnih masa je saGa ohjck<n
istrazivanja, tj. na nju mogtl da djeluju unmrasnje sile zbog medudjelm"anja sa
drugim elemcntarnim masama. biD i vanjske sile<
Kretanjc tijela mogJi hismn sada proucavati posmatranjem krctunja s\'ake
pojedine cestice tog sistema, U sillcaju velikog broja cestica, to bi bio 5101:co, a
cesm i nemog:u(' pOSa(L Zato se dd'inise posebna zamiStjen'.i"tacka tzv, CCfHar mase
sisteflUl} pomo(:u koje mnzemo lakse j jedl10stavnije opisati krctanjr.:: sistema kao
cjeline, Time se proh1efYl r:nIwgo c(';stica :,vodi fIB, problcrn krc:ranja kdnc
ccstice,
NapiSimo Je-dnaCinu krctanja (I f Ni,utn(1,v zakon) za svaku dememarnu maSH
l.\rnp i = I j 2, 3, .. '.t n, nekog tijda,
Dobijamo
ilmJij = 1. + F, (3.1 )
gdje: je]1 rezuhanta svih unutrasnjih, a Fi rezultanta svih vanjskih sila koje djcluju
na posmatranu elementarnu masu.
Ako se jednatina (3.1) sumira za sve elcmentarne tada ce biti
82
"Z J, = (l, prem. I II Njutnovom zakonu, pa cemo dobi"
n n
L &H,ll, = L F,. (3.2)
j=J i=l
SUIna na lijevoj strani se moze sada predstaviti kao proizvod ukupne mase
tijeia i ubrzanja centra mase (centra inercije) iiCM'
Centar mase sistema se definie kao tacka (eM) cije su koordinate odredene
pozicijom vektora r Ci\f') koji se odreduje na slijedeCi naCin:
... + tim"," =
am! + tlm2 + ... + Am,.
i=!
n
2: A:rll,
i.." I
n
i=1
(3.3 )
m
gdje su rnaS2 iotc cestice, m masa tileia, r, radijus-vektor koji odreduje polo-
zaJ (,te- u Dekartovom Bistemu.
l(oordinf1te centra, mase su u Dekart()vom si,stemn jednake projekcijama rc"w
oa )z(lordinatc osc, tj:
gdjc ic
X.',, = -.----,--"
,YCM :=0-=
:s Arntz!
ZeAl :::.-:::c: (3.4 )
m m
dva pma dife'fcncira i i2v1'si smjcna ill i
(3.5)
jedoJ.Cinn (3.5) sa jednaCinorn, ocig!cdno je da ie
, n
mac yo = L r, = L
(3.6)
i=l i=1
suma svih vanjskih sila.
poseban slucal sistema velikog broja cestica. Koordinate centra
dohiju se prosirenjcm jcdnaCine (3.3) na beskonacno mnogo
infin,;""i,,,,,!,,,,, rnale mase Om, 'pa je
relm
Jdm
If_'lV
J pdV
(3.7)
je 0 gustina, a dT! elernenat zapremine krutog tijela,
I)aldc, je:dnacinn (3.6) tvrdi cia se: ce:ntar mase sistema krece kao da je u njemu
koncemrisana ukupna masa sistema i kao da sve vaniske sUe djeluju u toj tacki.
Centar mase sistema se kreee kao materi-jalna tacka mase m = 2: L1m, na koju
i
djeiuje ukupna vanjska sila F tJ. Kada na sistem fie djeiuju nikakve vanjske site
iii kada je njihova rezultanta ouda je
ma
CM
= F. = 0 (3.8)
83
iIi
dV
CM
= 0,
dt
V
aM
= const.
Prema tome) kada je rezultanta svih vanjskih sila jednaka n uti, centar ma'5a 'Ii
ili miruje iii se krece konstantnom brzinom (jednoliko) po pravcu. Tako. na pri-
mjer, pri ekspioziji, radioaktivnom raspadu i stieno. centar mase tijela (sistema)
ostaje u isto; tatki ako je tijelo mirovalo prije procesa eksplozi;e, raspada i s1. Cen
tar mase kod topa prije eksplozije je mirovao, te i nakon eksplozije on ostaje u
istoj tacki iako su se i top i dule pomjeriIi. Kad bomba udari 0 zemlju i eksplodira, ;i
njen centar mase ostaje na tom mjestu iako se bomba rac;pala na mnosNo koma- )1
diea,
3.3. MOMENT SILE
Uticaj sile pod Cijim djelovanjem se tijdo pomjera (translatorno i rotaciono)
na rotaciju opisuje sc momentom sileo
Proizvod intenziteta sile F i normalnog
rastojanja tacke 0 (kroz koju proiazi osa
rot3cije okomito na ravan crteia) od pra\ca
site, zove se moment sileo Ako sila F i tatka
o lete u ravni eneia (sl. 3.2), ouda je
Posto je
ro = rsin < (r,F)
(3.10)
(3.11 )
U\Tsta\ajuCi dobijeni izraz u definicioni
razac za moment (3.,10), dobiiamo
M F r sin < (r,f). (3.11)
Izraz (3.12) jc imenzitet vektorskog yektora poloza;a r, koji ide
od racke 0 do napadne tacke A sile, i sile F i pise se
M = r x F. (3.13)
VdiCinu r
tl
datu jednacinom Q. i I) ZO\'C-
010 krah stie F. Smjer momenta M odreduje-
mo po pravilu desnc ruke: uko prste desne ru-
ke usmjcrimo prema smjeru U kome sila F
obrl:c palac te ruke ce pokazl\ati smjer
momenta sile F (51. 3.3). Ako na neko tiido dje-
luje vise sila u razliCitim nieg:ovim
onda tijdo moie da vrsi sarno translaciiu iii
sarno rotaciju iii bilo kakvo drugo kretanie ko-
je moie da se predstavi preko translaciie i ro-
tacije. Kad materijaine tackc nismo uzimali
U obzir mogucnost rotacije zhog zanemarlji-
84
II!
Slika 3.3.
vih dimenzija Ill&... Uslov raVDOteZe materi;alne je zahtjev da suma svm
sila kojena nju djeluju bude jednaka nuli,
L F, = O. (3.14)
Kada sile F, djeluju na.kruto tijeto, razmotriti ravnotezu i u
odnosu na translaciju i u odnosu na rOlllciju. Nairne, ovdje pored uslova (3.14),
koji predstavlja uslov za ravnoteru za translaciju, postoji i dodatni uslov ravnoteze
za rotaciju
L M, =0, (3.15)
posto momenti sila teze da izazovu romciju.
u odnosu na ma koju tacku tijela. Obicno se
uzima ona lacka koj. je prema datim okol-
Prl tome se momenti M t uzimaju
nostima najzgodnija.
Posmatrajmo kruto tijelo koje moze d.
rotira oko nepokretne ose koja prolazi kroz
taCku 0 (sl. 3.4), normalno na ravan crteZa.
Kretanje svake od elementarnih masa, na
koje se moze razloziti tije1o, predstavl;a kre-
tanje matetijalne taCke po krugu koji le:!i u
!aVID nonnalnoj na osu i ima svoj centar
na osi.
Posmatrajmo jednu od proizvoljno iza-
branih elementamih masa tijela l:i mf. Na
Dju djeluje spoljoSnja sila F i unutrasn;a si-
1a ], koj. predalllvija rezultantu svih silo ko-
jima druge eestice lijela djeluju na posmat-
ranu masu. PremaII Njumovom zakonu je
F + 1, = Am, ii,. (3.16)
Slika 3.4.
RazloZimo sHe i ubrzanje na radi;alnu i tangenci;alnu komponentu
F cos Sf + /, cos tV f = dm{aw
F sin 6, +.f, sin <1>( = dm,a,t'
) .
(3.17)
Prvom od ovih jednaCina se necemo dalje baviti jer radijaina komponenta
sila obezbjedu;e centripetalno ubrzanje i ne utice na ugaono ubrzanje.
Kada obje strane druge od jednacina (3.17) pomnozimo sa rastojanjem
e1ementame mase od ose 0 (posto prethodno uvrstimo izraz za tangenci-
jalno ubrzanje date elementarne dobicemo
Fr, sin 0, + f,r, sin <1>, = llm,rioc (3.18)
gdje je IX ugaono ubrzanje.
Prvi clan jednaCine (3.18) predatavlja moment spoljasnje sile, dok je drugi
clan moment unutraAnje,sile. Kako se momenti unutrasnjih sila medusobno uravno-'
tetavaju, kada sumiramo sve ovakve jednacine za elementarne mase dieta Ami,
dObieemo
M + 0 = (S Am,T;) oc.
(3.19)
85
Izraz u za.gradi na desrwj strani jednacine (3.19) se zove moment inerdjc tijeta
oko ose 0 i ozuaeav<l. s>.l [,
Tak.o smo dobili osnoynu u dinumid rotacije u obliku:
Al = Iii (3.20)
I) Hornegeni tanki Itap - 0$4 rotadj. wrmalna 114 duri""
Premo (3.25), a u skladu sa slikom (3.5) je
I.-I m
fA = f ,,'dm = J
V _/ L
(3.26)
Koja je anait.."lgna Njutnoyom zakonu kod trunsladie (F = mil). jer je
304 . .\\0.\\10::"'''' lXERClJE
rydi sm,) pI)jarn momenta inercije 1 u proslom odjc:l;ku bu\'eci sc rotadjom
krutog tikb. OYJ. yclicina posta;i bez obzira na romci,u i prcdstuvlja
ffileru Z3 inc:r(;iiu Kt),j fOracije J:.JS kao sto masa predstavlia mjeru za incrci.ju knLl
i dido je posjeduje bez obzira da 1i miruje iIi se kree.;,
..\lomt'"nt irierdje iij::LJ U odno$u na ncku osu se definisc rehcijoln
moze da se predstJyi lJreko gustine
tijela reL:i.::ijom
(3.:: [ )
gdje je .3. Vi elementarna zaprernina dementarne mase
1= h
F'
,- "
Ako je rijdo mda je njegoya gustina konsr.ant.m1; [.1; """ p::, i -rnnze
ita. se napi.s.e ispred znnJ.;;:a sumco
Dobije se
Jednacine (3,23) i (3.24) su aproksixl1ativnC" i njihova filc'nost raste: $<',
njavanjem elementarnih !l Vi i ele:mem.arnih mflSm !J"m
t
im
varaju. Prema definicija momenta inercije se na. iw:"gra\

L--.t "I
i---+-lL -------1
SUka 3 . .5.
1 = J r" dm J p r' d V.
v
Pri tome su gornji integraH uzeti
preko ukupne zapremine tijela, a veHcine
p i r su funkdje poiozaja, na primjer,
Dekartovih koordinata x, y i z.
Nadimo, kao primjcr" momente
dje nekoliko pravilnih homogenih tijeia.
(3.27)
tj. dm = m <Ix.
L
(3.28)
Imegralimo jednacinu (3.26). Dobijamo,
m L-l m x3 -l m
fA =.- f x' dx = - -I = - {(L - I)' + I'}
L -i L 3 '_I 3L
fA J. m (L' - 3Ll + 31' - !':. + !') J. m fL' - 3LI - 31').
3 L L 3
(3.29)
U specijalnim slucajevima ako je osa na lijevom kraju stapa, ouda je 1 = 0
i J
A
= ml,2;; ako je osa na desnom kraju stapa (l = dobije sc, takode,
3
IA ,= J_, mL2. Aka je osa na sreruni stapa (I = Lt onda je moment inercije stapa
3 . 2!
U odnosu na m OSU fA =
12
2) Supalj Ii pun dlindar - osa rotaClje se podudara sa, osom simet'nje
Po analogiji sa prethodnim primjerom, a u
skladu sa slikom (3.6), napiSimo:
<1m pdV (3.30)
dV = 2rnd,.H
dm = 2nrHpd
r
R, H,
(3.31)
(3.32)
l=fr
2
dm
J
dr = 21 .. Hp
r
radr = -
J
v R. R,
m = p V = p (Ri n: _. Ri ,,) H =
= potHeR; - RD
(3.33)
(3.34)
pa je, konacno, za supal; cilindar izraz za moment inerci;e
SJika 3.6.
I = p1tH (Rg - Rl) (R; + Rl) = m (Rl + Ri).
2 2
: i
....
I
,
i
II
I
(3.35)
87
Za pun cilindar Je Rl
0; &, R, pa Ie moment !nercije punog cilindra
I
1= -mR't,
2
(3.36)
.. Moment inercije ciIindra oko ose koja se podudara sa njegovom osoril sime-
trJ/c ne zavisi ou njcgovc "isine sarno od radijalne raspodjele- rnase, .
3.5. TEO!l.E!vlA 0 PARALELKIM OSA.\\A.
STAJKEROV l\. IT.O!l.EMA
,'Feorema 0 .05'1rna dak vezu iznlC'l;.lu. mOmenta inercije nekog kru-
tog tl)cla oko rna KOjC ose 1 inercije Tog tijela oko ose koja je paralelna
s prv01n osom.
:<eb je I1a sL 3.7 pn;dsta ... ;lieno krmo tijelo
Luj:," on;,';/.:: cb, rOlir? ok(} ose lr.roz centar ma-
,I, ,vi; i-iKod(>, j (jkl) ose kroz tack'll P,
t,,- ,- ,'iF" 0S" medusobno pa,'a.le!-
;':'It.: }J:t xu.;--asJ-.. !.XtC;l;a, Rastojanje
tl:;a ,,)'zn <enG j,e sa d, a R i r 511
(is,:;,
I-J-uz to), _f)
SiSTL"J_U,,a
Cklnel1l._tl mase dm od pa-
l:_I<\?, ct:ntar mast:' i
./\ OSll koordi-
lUlU 1$.0 d.a se
Enijom tacleu P i
(3.37)
a oko paralelne ose keo:: P
;0;-"" R:? + j'; 2d;; CdS (if
gdje je R I.;OS Q) = X --- kOOf\hnat-Ut mi.-"SC- am, izmz
(3.38)
(3.39)
(3.40)
_ PI',:"i des-ne }e 1
0
; .. lrugi Clan je jednak dZm
y
gdje je
m - am ukupna m<tsa ti}da_ .t clan JC -fiuh posto U 5cbi sadrZi x
koordinatu centra masa u si$temu kojem Ie u c-efinu rna,';;!,
88
Nairne, ZI'lamO ua jt:; prem.J.. jednaCini (3.7)

Jdm
pa posto je kod nas
xc.\! = 0 to je J x dm = 0, pa se izraz (3.40) svodi nu
I = I. + md' (3.41)
8to predsravlja Stajnerov (Steiner) obrazac za motnent inercije oko paralelnih
OS3) koji kaie da se moment inercije tije1a oko rna ko;e ose dobiti kao zbir
momenta inercije oko paralelne ose koja prolazi kroz centar masa i proizvoda mase
djela sa kvadratom udaljenosti medu paralelnim osama.
Iz-obrasca (3.41) slijedi da je moment inercije oko ose kroz centar masa manji
od momenta inercije oko roa koje druge paralelne ose.
3.6. MOMENT KOLlCINE KRETANJA
Definisimo najprije moment koliCine krctanja (moment impulsa) materijalne
tacke U odnosu na neku OSll tzv. aksijalni moment koliCiDe krf."tania, Vektorski
proizvod vektora poioiaja r mase m i njene kohC:in'c' kretania tnT, U odnos-u na tacku
o predstavlja moment koliCine kretanh;- L
materijalne tatke oko ose koja prolazi kro:r.
tacku 0 normalno nu ravan koju 6ni vekiOf f
i mv (Z-osa na 51. 3.8).
Dakle,
L = r x mi[;, (3.42)
Vektor -r se mora obrnuti za ugao (}) lia hi
postao paralelan vektoru mv. Prema tome, vek,
tor L je usmjeren prema gore i ima inte:nzitet
L-= mrvsin<i). (3.43 )
Potrazimo prvi izvod vektora L po vrem{!nu.
Dobijamo,
cil:. = (f
d, a,
odnosno
_ (ar _) {_
>( mv) = X m'U -+- r
\elt ! \
dl
dt
Stika 3.8.
(3.44)
Brzina promjene koliCine kretanja U odnl)su na stalnu osu jednak3 je ukup-
nom momentu spoljasnjih sila koje djeiuju na masu m oka staine ose. Ako je ovaj
rezultantni moment sHa jednak nuii, onda je moment koliCine kretanja U odnosu
na tu OSll konstantan) tj.
dL
-'- = 0
d,
po je r = const. (3.45)
89
0\'1) jt: sustin .t z,\kona 0 odr:ianju momenta kolicine kretan;a.
Ako se gornje razmatranje, vezano za moment kolicine kretanja, pnmlJeni
na kruta tijelo, koje mozemo smatrati skupinom malih masa am" onda, priIikom
rotacije krutog tijela ako stalne ase, svaka ad tih masa Ami' ima svoj vektar poloZaja r,
(najkraea udaijenos.t od ase rotacije) i svoju linearnu brzinu v
f
koja je okomita na
1\0 Prema tome je intenzitet momenta kolicine kretanja svake elementarne mase
tijela j.m
l
jednak
(3.46)
gdje je w ugaona brzina kOJom tijelo ratira, zajednicka za sve mase 6.m/. Ukupni
moment koli6ne kretan;a tijela je je.dnak sumi svih momenata Ln tj.:
(3.47)
gdJe je I moment inercije tijeia aka date ose, sto smo pokazali u ;ednaCini (3.21).
Posto' vehor ugaone hrzine w ima istl smjer kao i vektor L, relaciju (3.47)
mozerno pisati U ohliku
[,=l"rv, (3,48)
Posto je za cvrsto tijdo I konstantno, diferenciranje jednaCine (3.MS) po vre-
menu daje
dL d(;5
I I
dt di
Prema rome., Y,fi cvrsto tijdo koje rotira oko stalne ose vrijedi reIacija
- d

dt
(3.49)
ft..ko ie ukupni moment spoljas.n;ih sila koje djeluju na kruto tijel0 iednak
null, 01.1da vdjedi zakon () odrtanju ukupnoIT momenta koliCine kretanja krutog
did;),.
'i
Ai = () = = 0, pa je .L = cons!.,
dE
3.7. RAD, SNAGA I ENERGIJA KOD ROTAC!JE
(3.5!)
(3.52)
Na slid 3.9. je prikazano kruto ti;elo koje rotira oko stalne ose koja prolazi
kroz tacku 0 normalno na ravaIl ctijagrama, Tacka P je napadna tatka spoljasnje
sile F koja djeluje nn tijeio. Kada se tijelo obrne za mali ugao dO, tatka P se pomjeri
za ds =. rdE! i tad koji izvrSi sila F iznosi,
(3.53)
90
, . F r moment site F za osu koja prolazl kroz 0, relaciju (3.53)
Pos;tO Je
obliku .
dA = MdO.
Za konacno ugaono pomjeranjc od
pozicije OJ do O2 bite
e,
A = f MdO.
(3.55)
e,
. __ p dA sIi-
Iz defimCl)e snage, = 'dt '
jedi da je kod rotaci;e snaga
MdO
p = ____ = Mw, (3.56)
dt
pa je elerncntarni tad
1[1.1 W,
"
pisemo u
(3.54 )
(357)
(3.58)
(359)
i \
-:" .'" ezultanra moment't jednak je poveeanlu kineticke
l)'lUC. fa( 12";V151 r " <>. ,. ':,.'1'" "teskfl
." i-'" SiteDi' tM ....cmi 0 radu i energiji za linearno kretanje. hUlme, m]e '
PiC) ::;,(1 ,t, , _.,.. ".
\
z.ti cia i""'"raz _1__ J {,)2 predstavlja kineticku energiju tijela koje rorim.
po\,<i",_. ", ! .
Ako kruto ponovo posma:tramo kao skupinu. konacnih elementarmh
..,d svaka pd rotaciii tijela ugaonom brzmom (>.I oko stalne ose,
ma5U .3,111, C . ,
im:} svoju kincticku energiju
oada ce. ukupna kineticka energija tijela pri rotaciji bid
(3.00)
(3.61)
91
E=
,Kada se cvrsto ti;elo kotrlja po ravni, onda se n;egova kineticka energija sa-
stoji od 2 ciana. Prvi Clan je kineticka energija translacije
h
mv'
2
gdje je -tn ukupna masa tije1a a v
brzina transl.acije., tj. brzin<l centra
mase tijela (ako tijdu fotlra OKO
osc: kroz centar Drugi clan
je ki1:lctlcka energija rowcije ti-
ida oko ose kroz (entar rnase
(3063)
CLupan fad koji na tijelu izvrse
spoIjusnjc site jednak jc poveca-
Stika 3,.10. nju njcgo\"t;: trunsbturne i obrme
kinetickc energije, Ako rad Yrse
sarno konzcrvadvne :;ilcy :tbir potcncijalrw i ukupne kinettcke (:Hcrp:ijc- jc K.JnstJ.ntan.
Na primjcr, kada se l.ijelc) kotrlja bcz ldizanj;1 niz stnnu y,-;-,,"an. L:lu IH s1. 3.10"
sila N ne vrSi nikakav r:H,L Ako n('rno. kIiz,mia, 11,1 sila tn:;lh "-rsi nikakav
rad. Sila mg je konzervarivna, tako da je- ukupna konsrantna..
3080 RACUNSKI PRL\\JERI
Zadatal\; 3.1
Niz ho\', Ciji ie nagib pn:nUl hm:iwntu 30'
zecj iz m.iro\'anjil, kugla prede pu kron! J,g m
je brzina kugle l.l ;:renutku kadn pgdnv Ii,!.
RjeJenje:
kotrlja bez k!r?anjg" hOH!\}gena kugla.
krm-a; i napU;I<l knn 113 "I iS1(\! 9 nl. Kolika
(:;I.lbi(:i meh:ml,;b: efKrgijr: &0 zHnemarlji\i.
Brzina kugle u trenmku padll mt zemlju moze da se od.redi it. 'Zakona 0 odrzaniu mehani(:ke enet-
gije: potencijalna t:nergija u pocetHom pukrl.nJu A (mgN + mgh; jednaka jc ziliru kineticke
; tr(IJ2) I
energ.* trans!acije \ i rOlacije: -2- u kr:.jnjo) C pB. k
mgh -l- (1)
92
Odavde je

V= 2gH+2gh--0
A iii
(2)
Visina h se mCize izracunati iz reiacije
h = sllin <1'.
(1)
Ugaona brzina mo2e "IZ .zakona 0
oddanju mehamcke energlJI.'" na po-
cemi poloiaj kugle (A) i poloz2J gdJc kugla na-
hoY (8), Dobije se
.mv! I
mgh = --- +
2 2
(4)
Ovdje jc (.0; ugaona hrzina kug!e ::. lJ \
ona se tokom daljeg krelanja ne Posto se
lugla kotrija pc, kroYU bez kIizntl)a, to j-C
(5)
gdje }e r kugk:, h rdacije (4), (5) i en dobijc 5<':
gdje je I
2

5
Zad$.t:ak 3.2
1mafl
i +
m01ncnt incrc.ije hotUogene kugk.
, .- ,. - r -nag'" In '"\)h'", ugaonom brzinorn w 1.1. horizontalnoj
t-Iornogt'na sip"a (Hun<:- "' . -.. ,. "I""" d os-c rotadje
r3\"ni oko
jednog; sv0'b kraja. Natl naplaan.je U sll>k, na uda jel10stl )t ()
Bile Ti+t od stTatle uzorka i +. 1 i slIe
T, od
In pa st: moze napis:ll.i
d (ri+t r;),
Podijelirno sipku u tI dije\{H"a ?ufine
i razmorrirrto jedan Icprezentatlvm UZ0-
cal:.. i. Ubrzanja razlicitih ta?:aka u.
uzotku ce biti razlicita su udalJcn)u
oJ osc l:Or.acije razlicit".
VI mala, ub-
Ako je razlika 'Vi+l
r!+1: + T,
rzanjc i.,\.og uzorka jc wI! --2-- , a
ono je tv l2cnije SI.O je manja duzina
ka i-li uzorak je pOd dejstvorn elastlc::
e
sHane" i ,,_ 1 uzotka. Masa uzorka Je
+r,
To, - = (rlH - f,) Wi __00_';:-__
93
mw'
if+:!. - T( = - 2d (rf+l - rn
jcdnacine kretanja za uzorke od k do n u5vojivi da je r'I+J = d) r.t = x, Dobijamo,
,. . m(l)l
- T = - --Cd' -r')
iii . 2d
PrVb; j:dllaCina mimi. t:! obzir chljenicu da elasticna sila ne djduje nn. sir'ltc, Til'>'} u.
Ak0 se smnii'z,jt. !iYe: jednai':ine, nalazif[1Q. da je' siia naprezanja
. U s,i.stem,u prikazancrn ria slid nat) ugaono ubrzanje diska i odne;; sila zaiTzllnjll tl \'en!.
kalmm rllJelo\"Jroa kon<:a. Poznale su mase Iijcia III
j
i m
2
, masa diska m i njegoy radijus R.
94
Rjeknjc:
m1.J = mIl! - F,
= F'il -
[0 M;
u= -
R
1z (1) jc: Fi = tn, (g - a); iz (2) je Fi = + a),
F,
F, m,
1
-m
2
1
2m1 + - m
2
(1 )
(2)
en
Zadatak 3.4
Na valjku poluprecnika T, koit je u dodiru sa povriinom, prievrScen je buhlllnj p()lupr-eenika
R na kome je namotano uze. Drugi kra; uleta preba6:::n je preko malog .1mtufll zanemarijive mase
ina njemu visi tijelo tdine Q. TeZina valjka i bubnja skupaje' G, a njihov moment inercije I.
Koliko ;e ubrzanje tereta Q U slutaju karla se va1jak kotrl;a bez klizanja?
RjeJenje:
Jednacine transiatornog pomjeranja bubnja i tereta Q, respektivno, su:
a) t)
h roracije yuljb shied!
odakk je
Ja F:R

r r
Ocinor. mcdv u\Jrzanjimll, jEdnak je odnosu medn odgovl!llTijnCim 'breimtwl.@:, tj,
a,
(R -+ r)
, R\'
QIi + -- g
, "
(I)
(3)
(4)
Tijelo mase m pricvrSceno je z&. lako uze uviieno oko osovine tol:klil. osodne
je Osovina leii u nepokretnim glatkim Kada Ie pusti. tijdo pada i prelazi fMstojanje
od 115 em za 5 sekundi. NaCi moment inercije tolka j oaovine u funl;ciji ad 11'1 i 1'.
95
RjeIenje:
Jedna6na kretanja za tijelo je mg = mao kretanja
2m. tocak je /a = Ii gomjih jednacina je
a
jer je (l =
a T
S dmge ",ane je put koji plede tiielo padajuti
m
Zadatak
at'
,t = -- odakle je
2
Uvdt&vanjem ove vrijednosti za a. U obrazac za I dobijc se
1= 69m,.!t.
Preko kotura rmue lti" Roji se obrc<, oko hotu,urnaine os{)viue bcz (rcnja, prebacefJ' je konac
za tije krajen; su privezana dva lcga mas.: m! i 2m, . Teg "'t podizemo toliko da teg m.ase
m, dodime pod i otpustirn.Q ga. Na koju vis.inn ce se podiCi teg mase: m
A
posliie udara tega mase
mz 0 pod ako je visina [ega bila h* = )0 em, .
Rjdel/jc:

_ mlR
2
ai
(F, - ,) R -- I
2R t
Fl mIg = tnta)
Bnina !toju ce imali nlasa 110, kada s.e popne na \'isinu (tj.
t
u momcntu udara mase 0 pod) je VI = > hl'enu\"si tom
brzinom masa nil ('e &e za'Ustaviti nu. visini hi = -:-- .\:,_
gdje je
2'l/J,.,
x = - = =--
2g 2g
h, = I 7 ' = 38,57 em.
Stap duZine .i m i mase A1' ",; 2 kg, objesen je tako da mozc da se njiSe oko horizontalne
ose koja prolazi kroz njegov vrh. U stap udari zrno mase m .= 15 g, koje leti u horizontainom pravcu
i udarivsl u hap zadrti se u njemu (neelastican sudar). Kolika treba da bude brzine ZIna f.I da
bi stap dosao u horizontalan polota; ako: a) zrno udari u sredinu slapa; b) zmo udari u donji
kraj tapa?
96
RjeIenje:
a) Prema
zakonu 0 oddanju momenta kolicine kretanja 1e
mud ')
--=(1+1 hl,
2
, ,'nere,','e stapa i zma
1
respekthno, i
d
'e su I i'j moment!
g ,
Tada je
Md'
-)-'

i=--
4
6mv
(t)=-' - .
(4M+ 3m; a
pocetna energija stapa i zrna u njemu je
ED =
Md1'
36 m'v' (-_. + -\
(l + i) 3 4 I
: 3m)2
Ova energija se na kraju sn.
vori u potencijalnu energiju stapa ! zrna,
Mgd mgd
Ep '2" + -2'-
Ako nema gUOltaka energijc, cnds. je
Eo = Ep ' ti.
Md2 md
2
)
36m
z
v
2
(-3 +
+ m)
2d(4M + 3m)2
2
.odakle je
I
_ + 3m) (M + m) = 485,38
v- s
." oddan,'u kolicine kretania glasi:
b) Ovdje z;.u:.on 0
'd (I
+
,") , t,' _cd -4_ mtfl) w'"
tnV = (il,. "'" '
odakle je
3mv'
ro' = -,----_._--
(Md + 3md)
U O\'om. slucaju je

mJ'!) w't
, (l + n W'2 3 '
Eo= 2 2
Mgd
E' =--+mgd;
2
=
97
Md' .
9m"'" (-3-- + md') Mgd
___ . _____ -- + odakle je
2d' (M + 3m)' 2
I
, [cd(M-+ 2m)(M + 3m)]' m
v = _, = 245,63 - .
3m
2
' S
Zadatak 3.8


I
_Sipka hez mase moo.e da rotira u venikalnoj ravni aka taCke O. Na sipki se naJaze masJ
m1 i ma na r
l
i r, od O. Sipka se otkloni 2a ugao 6 i pusti da osciluje bex poceme hrzinet
Odrediti iznose brzina masa ml j m
2
U trenutku prolaska sipke kroz ravnotezni
Rjelenje:
Iz zakona 0 oddanju ,energije se moze' izracunati ugaona
zina w.
Dobije se
Linearne brzine su sada:
Zadatak 3,9
1
[emir; +
Kruta savijena sipka rotira ugaonom brzinom (U aka ose
00'. Naci sHu kojom djeluje 8ipka oa kuglu mase m koja se
nalazi na s8vijenom kraju sipke.
RjeIenje:,
sHu kojom sipka djeIuje n8 kugiu na dvije me-
dusobno okotttite komponente TiN. Projektujmo te sile na
vertikalnu i horizontalnu osu i Njutnove jednacine
za njih.
Dobijamo
m61
t
asin 6 = Tsin 6 - N cos-6
me = Teo! 6 + Nsin6.
Ako se iz ove dvije jednacine odrede TiN,
T = m(w
1
dsin
l
6 +gcos 6)
98
N """ m(g - (,)tdeos 6) sin 6,
. r,
o
o
1akO je odrediti kojom sHorn djduje sipka na loptu. Dobije Sl!'
,
F = err< + NZ)2 "'" ttl (g2 + (,}f"p 0)2.
Zadatak 3.iO
b
. oko o!>e 00'. Naci rastojanje d od
., IlilG' -n,'ra ugaonom Jfzmom w .. d k 1 .
Kruta lHI\"l)cna SlPJ(g .. -' "11 i' s' ka. ako je kocfici;ent trCii)a lzme u ug e I
t3cke 0 nu: kojem ce hiti hO'f, RO)ll pro aZ) ,IP
sipke f.l i &ko cijeli sistcm roma.
RjeJenje: ..... ..... . d
. . .)':. mg si\a reakcije N. Njurno\'c jC naClne
Sile knlc djduju 0:1 kuglu Sll: $l]a tn:''')1)<l <'j..,l it ". '- , .
za projekcije sija na ko",dinamf" me
.F sin 0 N co;; {\ =. 'iJ%hi ,>1n
F cos fl -N .sin(i - - PI/! 7_ (\.
Prc(imak m: 1',T je p,m'jcorwn
N oriJentiS'dD b0 D2,
jednafine, dobijl> SE
Za ravnoldni jc F < N in
d<
k ,;>in 0 .\- un fj J:
. d ;:. sin (I' em I) ';In (I)
Zadatall.. 3, X 1.
Horn
."
t'(J"t:I>.im(; sada kretanjfi
sin 1] =. Tl sin 0 - ..'VI cos {I
1\ cos 0 .+ N l sin 0 = mg
o
(b + a) sin 0 = sin G + cos
T'i; COl> e ..- sin 0 = A-fg.
99
Ako SC odavde izrarunaju T f' N l' T t. N,. dobiju se sHjedeCe vrijednosti:
g mb+M(a+b)
cos&-- .
w. mb
2
+ M(a + b)'
Prvo rjeSenje je tatno za bile loju brzinu rotacije. a diugo kada je
1
Zadatak 3.12
[
mb + M (a + b) ]2
g mb
3
+ M(a + b?
Homogena sipka du:Hne L maze da rotira bez ttenja oko ose koja protaxi kroz njen gornji
kraj. Sipka je otklcnjena ugao 6{1 i pusten;i. Naci brzinu najniteg sipke u fuukcjji ug1lJ_
Sa slike je
hD =
1
-LO
2
RjeIerife:
Koristeci zakon, 0 ooruianju za
tijdo._ dobijemo
Moment inerdje sipke: oko Mt. IM)iu fHio.:!:i KtOJ:
jedan njen kraj je
I
3" mO.
!
-L(l-cosO) ..
2
Zamjenjujuci ave vrijcdnostl u jednaeinu (1). dobijemo
pa je brzina kraja sipkc
v = wL = .J3gL (cos 6 cos 0:5:
Puni cHindar sa bil.Zom radiiusli r je postavljen na \'rh strme aVID dufine L .i ti111u
O. Cilindar se skotrlja niz ravan bez klizanja. Nati brzinu centra masc cilindrn u pt.'XinO'.lju fln:ni
ako je koeficijent trenja kotrJjanja k. Mme Ii se trenje kottljanja zanemariti? Kolika hi rou bilM ..
brzina ako hi se cilindar klizao bez trenja niz t8,'an? (L = 1m, 6 = 30", T = to em, it ':"-. 5 m),
Rjesenje:
Prema zakonu 0 odrianju energije jf;
Ep - Atr = Eft) ill
mvS [fj}'i.
mg(Lain fI-+ Teas 6) - Ftr-L =--+-.
2 2
100
SUa trenja kotrljanja je
k
Ftr=-mgcosa.
,
Moment inercije punog cilindra je
ugaOn3 brzina
Tada je

V
(0)=-.
f
Lkmgcos a
mg (L sillj + T cos 6) - T
tl =
-- LkCOS
6
)
J (Lsin e + Teas e - --,--
m
tI=2,7-.
s
, , 'er u odsU$tvU trenis. cilindar ae ne bi kotrlja,o,
1.
'f rrenje se ne moz
e
zanemantl) .. k 1 . ne bi mogla da sc uzme U ohZlr.
" :<"" I ,.' k' ticka energl)a ott Jan)
vdifr hi se lrJiuQ- p9. U ovom s u<..a,u me . ze zenemariti. Neophodau usIov
" Ali., 111<:.0 trenje dovoijno maleno, rad sile trenl
a
se mo '
Lk
Za primjer je r
Lk
_ <if Ltg 6 + r.
T

r tg () + r = . .)3 + 0,1 = 0,68,
3
c Kada se cilindar kliZe, onda je
1j, rad sile trenja kotrJjanja se moze zanemariti u ra unu.
mg (L sin e + r cos 0) =

2
" _. 'kalnog zida. Sto;eCi na \'thu zida,
I 12 m postavl)ena JC pored 1, ert! " ,
l)rvt.:lll;l, gre:.ia duzine = , m ." me ce greda past! na zemlJu.
, I _. Za ko}e vnJe
c,}vjeL gUfW: gn::du pocetnom brzmom Vo =
RjotJ'et.jt:
rti p;l!t!Lt OM greda
je
posjeduje kineticku energiju
1 I
mc
Z
mI'
J--,
3
V,
t.lo = T
IO!
Iz prve je
o
102
f)? =--" + 3el
b:zina vrha u trenutku udara 0 zemlju.
Ugaona brzma l ugaoni otklon grede poslije
Vlemena. t
,
PnSto je 6 -0.-0 to je vrijeme
" gredl) pmni nu zemlju
za koje ce
I
!
4. GRAVITACIJA
4.1. UVOD
Ljudi su se vrlo rano poteli interesovati za prirodu pojava koje su uoCavali.
Vee vise od 5000 godina covjek se bavi izuCavanjem kretanja nebeskih tijela u
vasioni pokusavajuci da otkrije i ulogu Zemlje u tom kretanju. Vjerovatno je jedan
od najinteresantnijih procesa u istoriji nauke bio razvoj covjekovog shvatanja kre-
tanja planeta.
Covjekovo relativno usko znanje u pocetku ga je dovodilo do psihologije
"samocentricnosti" pa su stari Grci, posmatrajuCi covjeka kao centar svega, smje-
stili Zemlju u geometrijski centar svemira tako da se sva nebeska tijela krecu oko
Zemlje. Nujvise uspjeha imala je epiciklicna teorija Ptolomeja, astronoma iz Alek-
sandrije koji je zivio u drugom vijeku nase ere. Ptolomej je smatrao da je Zemlja
mirna sfera smjestena u centar svemira. Ostale planete, Sunce i Mjesec, se krecu
po kruznim stazama, tzv. epciklama oko nekog centra, dok se centri epicikla isto-
vremeno krecu po vecoj kruznoj orbiti oko Zemlje. Tako se rezulrujuce kretan;e
svake planete, Sunca i Mjeseca vrsi po komplikovanoj putanji epiciklidi. Nebeska
tije1a., tada poznata, bila su rasporeciena po njihovoj srednjoj udaljenosti od Zemlje
po slijedecem redu: Mjesec, Merkur, Venera, Sunce, 1\'13rs, JUT'\iter i Saturn. Pri
tome, epicikle Merkura i Venere leze na pravo; liniji koja spaja Zemlju i Sunce
4.1). lake je bio veoma komplikovan, Ptolomejov geocentricni sistem se veoma
dugo zadrZao kao jedini, podesan za opis kretanja nebeskih tijela.
Tek cetrnaest stoljeea kasnije, U vrijeme opsteg oslobadanja Ijudske misli,
kanonik Franenburske crkve u Poljskoj, Nikola Kopernik (Copernicus) predlozio
ie da se krctanje planeta posmatra tako da je u centru njihovog krctanja Sunce,
1 sve planete, ukljucujuCi i Zemlju, sc krecu oko njega. Njegova ideja nije bila
lova; prvi ju je predlozio jos u trecem stoljecu prije nase ere astronom Aristarh.
Kopernikova ideja je pomogla astronomu Kepleru (Kepler) da otkrijc zakone pla-
lctarnog kretanja, analizirajuci pazljivo astronomska mjerenja Tiho de Brahea
'Tycho de Brahe) koji je godinama, radeCi uglavnom notu) bez teleskopa (koji
ada jos nije bio poznat) metodom kvadratnih sekstanata sa nevjerovatnom tacnosCu
: do odredivao poloZaje zvijezda i planeta sa opservltorije u Kopen-
lagenu. Sam Tiho de Brahe je, medutim, vjerovao u geocentricni sistCIJ1.
Kcplerovi zakoni predstavljaju kinematicki opis planetarnog kretanja i tvrde
lijedece;
103
1. Orbite planeta oko Sunca su elipse u Cijoj jednoj ziti je Sunce. (Zemljina
orbita oko Sunea je skore kruzna - razlika izrnedu maksimalnog i minimalnog
rastojanja Zemlje od Sunca je svega oko 3%).
MJESE(
/ /
SUka 4.1.
2. Vektor poiozaja planete' U odnosn na Sunce opise jednaku povdinu za
ist .. vrijeme.
3. Kvadran perioda obilaska planeta oko Sunca proporcionalni su tteeem
stepenu srednjeg rastoJanja planeta od Sunca.
4.1. ZAKON GRAVITACIJE
Kepler je u svojim zakonima precizno odredio kako se planete kreCu oko
Sunen ne pokusavajuCi aa objasni i zaSto se one tako kreeu. Tek Ce pedeset godina
kasnijc, Njutn formulisati zakon univerzalne gravitacije koji objanjava inte.rakciju
dva tijda} planeta Hi maHh cestica-, sveiedno, a zbog koga se ydi kretanje opisano
u Keplerovim zakonima.
Njutnov zakon wliverzalne gra'vilaci)c mozemo da formulisemo na slijedeCi
nacin:
GravicaCona interakcr:/a dva rijela moze da S6 izra:;;i privlabunn cenm--
petalnom silom koja je proporConaina masama tijela, a obrnmo proporciotluina k'fJati-
ratu rastojanja zmedu n;jih.
Njutn je do ovog zakona dosao koristeei Keplerove zakone za planetamo kre-
a zatim to uopstio i primijenio na sve rnase. Ucinio je: to nu naan
Prvi Keplerov zakon tvrdi dasu orbite planet. oko Sunca clipse, Specijalan
slucaj elipse ;e krutnica gdje se iiZe podudaraju sa centrom kruga. Koriste6i ,izraz'
104
centripetalnu sHu u kruznom kretanju i posmatrajuci kremnje .mase ,m u. sis:enlu
:ferencije vezanom za masu m' (81. 4.2), mozemo da izrazimo sdu kOla d}eluJe na
m relacijom
mv'
F=--.
r
2'1< b"
Posto je v = ---) tce
T
47t'mr
F=---
T'
Prema trecem Keplerovom zakonu u
sluca;u kruzne orbite, kada je
medu masa m i m' jednako radlJusu kruzruce r, blce
TZ :::-= kr3
po je
41t":<m 1
F:----=--
kr2 r2
Slika 4.2.
.. '1 m ra da bude centralna i obrnuto proporcionalna
sto znaci d.a gravnaClona 51 a 0 . k '
kvadratu rastoianja medu masama da hi bili ispunjcni Keplero:tl om ..
Sam Njutn je provjerio svoje p.retpostavke centnpetalno
ubrzanjc Mjcseca sa gravitJC1.omm ubrzan)em g '--= 9,80 m/s.
Centripetalno ubrzanje l\-ljescca jc
4""'r
gdje je r 3,84 X 10' m; T 2,36 x 10' s, p. je
a = 2,72 X 10--
3
ms-
2

Otuda ie:
.II.. = 3 602 60
2

a
Posto je radijus Zemlje R = 6,37 . 10/
1
ffi, bite
(
..'-)" = ( . 60'.
R 6,3.
Prcma totne je E-, = i U okviru tatnosti naseg grubog proracuna, d.V3
a \R
k d t
" tacaka od centra Zemije.
ubrzanja su obrnuto proporcionalna va ratu ras o)an}a "
Do Njutnovog zakona gravitacije moze se doCi i na slijedeci nactn.: .
Prije svega drugi Keplerov zakon pokazuje da je sila uz
interakciju tj, sUa djeluje duz linije koja spaja dva tlJela kOla
(sl
4 3) U sluCaJu ta tije1a su planeta i Sunce. Drugo, ako
. . . . ..' . "'1 F kOJa Je pndru-
da je gravitaciona mterakcIJa uruverzaino svoJstvo matenle, 51 a ,
105
zena interakciji, mora biti proporcionalna "kolicini materije" svakog od tijela,
tj. njihovirn odgoV'arajuCim masama ttl i m'. Tako mozemo da napisemo
F = mm'f(T),
m m
Slika 4.3.
Malo je teii problem da se odredi za-
visnost sUe F od rastojanja r koja je izraze-
na sa f (r), Ovu zavisnost smo mogli da
odredimo eksperimenralno mjereci silu iz-
medu masa 111 i ",' na raznim. rastojanji-
rna. avo je i ucinjeno, ali trazi veoma
osjedjivu eksperimentalnu aparaturu posto je gravitaciona interakcija veoma slaba
i gravitaciona sila veoma malena sve dok mase nisu veoma velike (kao dvije planete)
iIi dok rastojanje r nije veoma maleno, Medutirn, kod malih rastojanja do laze do
izraiaja neke druge interakcije koje Sll jace od gravitacione te maskiraju gravita-
cioni efekat. Rezultati ovakvih mjerenja dozvoljavaju da se 7..akljuci cia je gravita-
dona interakcija privlacna i da je obromo proporcionalna kvadratu rastojanja izme-
au dva tijela, tj.
I
fer) -'--,
1'2
Stoga mozemo da, pisemo gravitacic fiU sHu
jednaCinom
(4,1)
gdje konstanta proporcionalnosti y zavisi
od izbora jedinica za ostalc veliCine. Nu-
mericka vrijednost od y je odredcna mjere-
njem sHe kojom se privlace :dva tijela paz ..
nate mase na poznatom rastojanju. Prvi je
.Henri Kevendis uspjeSno izmjerio ovu kon:-
stantu 1798. godine. Koristio je veoma
osjetljiv metod s torzionom' vagom (s1. 4.4),
Kada je masa m' postavljena blizu mase m,
Slikg. 4.4.
njihovo gravitaciono privlacenje proizvodi momenat na horizontalnoi sipki koji
u.aziva torziju zice OC. Ravnoteza se uspostavi kada je gravitacioni momenat
;ednak torzionom. Torzioni momenat je proporcionalan uglu 6, koji se mjeri ot-
klonom zraka svjetlosti reflektovanog od ogledala na zid. Tacna vrijednost
ody je
'( 6,67 ' 10-
11
Nm'/kg'
i predsravlja sHu kojom se priv1ace dvije mase od po 1 kg na rastojan;u od 1 m,
4,3, INERCI]ALNA I GRAVITACIONA MASA
Rani;e smo, U okviru Njutnovih zakona, uveli pojam inercijalne mase i jedno-
stavno je nazvali masa. Takode smo preq)ostavili da su zakoni kretanja .. el.i: ....Jai)
ti. cia su isti za sve V'rste materije. U ovom poglavlju diskutujemo 0 posebnoj inter-
akciji zvanoj gravitacija. Da bism.o okaraktedsali njenu ;aCinu, trebalo je da svakom
106
djelicu materije
u obliku
pridruzimo gravitacionu masu mil pa bismo jednacinu 4.1 pisali
,
mgmg
F=y--,
r'
et i ako ret ostavimo da je gravitaci;a univerzalna. osobitl9:
d.a je gravitaciona masa proporclOnal
na
mercIJalnoJ
masi, pa stoga odnos
og::ra::v"i::ta::c"i::on=a_ma_s_a.c,_m,
k=-
inercijalna masa, m
ora bid isti za sva tijela. Pogodnim izborom za mil, ,?vaj ?dnos
m , ' . dn ki 'dim ci pa tako koristiti isti bro) za graVltaCIOnU t merclJalnu
napraVltl JC a m Je, . . D b oznata
Ovo . e im licimo i ucinjeno nasun lzborom /. 0 ro l. '.
d) I?, I blizu Zemlj'e pada)'u s istim ubrZan)enl le dokaz ClU)etnCe
.' njemca a sva tiJe a I. '
Cl .., c."j.lna masa isre posto )"e pod tom pretposrf.lvr:om, U0l7"aJIJe
da su graVltaClOna 1 mer , . ,
gravitacije
'1M
g = "-""
R'
(Vidi zadatak 4,1)
a g je nezavisno. od. mase tijeia. vkoje pada. Ako hi mp- bil0 razlicho oct tf'eba!o
le umjesto gorn)eg lzraza da plsemo
. g
, /.. . . z 'va tiJ'ela ubrzan)'c g hi. biJo raz.UCit.o s,:ako tijet01
1 ako odnos m m mJc ISH as, ; . "", " "" . "" '1 ' " >
It < I'ustvom Stoga c"'mo l).vtjek KonsOH tt..uru,-; ),TI1."...'},1 7-3
sto jC u suprotnostl sa lSr-- ' . ' . . '." ..
gravitacionu iii inercijalnu maSH posto su one
4.4, GRAVITAClONA POTENCIJALNA ENERGTJA
Posto je grav'itaciona imerakcija centralna i zavisi sarno od pred-
. . e konzervativnom silom datom relacijom 4.1. ..
g:avitacionu potencijalnu energiju. < Ako uzmemo lshodlste Koordmatno2,
sistema u masi m', a razmatramo. still.
koia djeluje na masu m (s1. 4,5), pnml)etlCemo
da' je ta sib F, posto je privlacna, suprotnog
sm;era od vektora r.
Dak.le)
-+
r = OA = Ru,
-+
gdie je u
r
jedinicni u J?ravcu OA, sto-
ga, umjesto skalarne jednacme 4.1) x:nozemo
preciznije cia piemo vektorsku Jednacmu
- m ",' - ('\ k' d' I ' na m)
F = - y-- U,. SI a 'ola Je Ule '
T'
(4,2)

Slika 4.5.
107
0'1 . ..
,. va a 0 g:avitacione pot.enci;J.lne energije vezane liZ mas
C
m 1 m. Slla (4.2) Jednaka Je negatlvnom gradijentu potencijalne energije, tj.
F - grad E. iii
l.!. nase?1. sIueaju, poto je sila centralna djeluje duz radijusa, potenci;alna
energlJa zaVJSl sarno od r i stoga je
Iz jednatine (4.2) je F =
F dE.
dr
mm'
-Y--,-' pa je
r
dE m m'
--1' = y __
dr 1'2
_ lzraz i pnplsuJuCl porencij.alnoi 0 m1
vrlo veltklffi udal)enostlma (r = dobijemo '
E
' f'dr
p= ymm "";;0 ymm'
00 r'
za gravitacionu potencijalnu enetgiju sistema sa,",,,,iie,,,," od lFttJ.:;\ N
bl/erno
Ep = - y
r
Ukupna energija sistema od dvije mase podvrgnute
interakciji je tada
E = E" + Ep = mv
2
+ m"i.:
2
. ,
2 2 ; 1 .
Za sistem od vis'c 'estl' 'a ( ) k . , l,. l: masa, 'oJe su POQ\TDute niihoyilH
interakcijama, ukupna energija je
E
22
sve Cestice
4.5. ENERGlJA KOD ORBITALNOG KRETANJl\
Posmatrajmo dvije mase m i m' od kojih je masa.,,( rnnogo yec...a PV m '-,
tako d. se "" prakt'c d do -' . 2
" . . 1 no po u ra sa centrom mase sistem;L Fre:11,,;osr.ayiml) da
U .1shodlStu koordinatnog sistema (v' = 0). Tacia mozemo da' ,
energlJU SIstema relacijom lZt'JlZUU,O
E=
108
1 2 mm'
-mv -1----
2 r
(4.5)
Ako -se UUlSa m kreee po kru1.noj orbiti oko-mase m', sila koja djeluje na tu
m,asu ie .
i zamjenjujuti PH s gravitacion.om. sHorn (4.1) imatno
Stoga je
jJli sc jednacina
svodi na
mv!l' 1 mm'
= --- y ---
2 2 r
(4.6)
E, Uil. jt; ulnJPtlli energija
t"tzultat irs nmogo opstiji nego ho to na prvi pogled izgleda; sve elipticne
U:kupnu energiju (E < 0), kada definiSemo potencijal
nu
<12 jednaku nuli u beskonacnosti. Ovo znaci da kineticka energija
1,-;:od 0vih o:c'bh,ft u bilo knjoj tacki or-bite nije dovoljna da cesticu odvede u besko-
n<;\.(;n031. (hiD je oNto S obzirom da u beskonacnosti drugi clan relacije (4.5) postaje
n:nhi, i cia jre:
':''h, J-C :z::udovol;i::i ako je E negativno.
AU, ako je z'::ae.rgija pozItivna (E > cestica moze da dokuci beskonacnost
fn::t-'u-stane l1dtG kineticke energije. Iz reiacije (4,5), ako stavimo r = ,co ,
u heskm:mcnosti oznaCimo sa V
oo
, energija u beskonacnosti postaje
1 ...
1::. = 2 tt1V'"
odakie je
(4.7)
s.c rezuhat moze interpretirati na slijedeCi nacm: Pretpostavimo da fe
frl:.\s8 fl'S U Ha vrlo velikom rastojanju od m' i da je batena prema m' brzi-
j101."fl 1;",," K"iJ.zvanm:Yi. btzina prilaza, taka da je ukupna energija odredena jednacinom
rJuk se rnl).:;;a m pribliiava masi m' ) n;ena potencijalna energija opada (postaje
l1cimtivna)o .a kineticka energija taste dok ne dostigne maksimalnu vrijednost
u najbHieg prilaza koja zavisi od momenta kolicine kretanja djela. Tada
b,,':stka pocinjc d.a se privlaci; gubi kineticku energiju i konacno na velikim rasto-
janjirn,a postize:: brzinu 'V"". Pumnja je otvorena krivulja - hiperbola.
Posebno je interesantaX1 slucaj kada je ukupna energija nula (E = 0) jer ce-
ptema relaciji (4.7) u heskonacnosti miruje (voo = 0). Orbita joj je otvorena',
ali to je sada parabola. Fizikalno to odgovara siruaciji u kojoj je masa m oslobodena
daieko od tn' s poeernom brzinom koja cini njenu kineticku energiju jednaku njenoj
potendjalnoj energiji.
109
I
A
);
4.6. tri. moguCa slueaja sa naznacenom ukupnom energijom, t-
ex:erglJoffi, kmetickom energijom i tipom orbite za sve
0VI sl.uca.lev'1 Sil veon:a kod ispaijivanja vjestackog satelita u orbitu.
Prctpt)t:taVlTIlO cia se sateht lspa1JuJe sa Zemlje. Nakon sto dostigne maksimalnu
m'
HIPERROLA
SIika 4.6.
'

S[ika 4.7.
PARABOLA
visinu h, satelit dobije pocetnu brzinu v() u tacki A (s1. 4.7). Ukupna energija sate-
lita u tacki A je tada
! 10
E' = ! .. _ _ y_m_M_
2 R+h
(4.8)
Orbita ce biti elipsa, parabola iIi hiperbola, zavisno od toga da Ii je E nega-
tivno, nula iii pozitivno. U svim slucajevima centar Zemlje je u jednom fokusu
putanje. Ako je energija premalena, eliptitka orbha ce presjeCi Zemlju i sateHt
ce pasti nazad. Ako nije tako, nastavice da se krece po zatvorenoj orbiti iii ce "po-
bjeci" od Zemlje i njenog gravitacionog uticaja sto zavisi od vrijednosti Vo i h.
4.6. GRAVITACIONO POLJE
Pretpostavimo da imamo masu m i da postavimo na razna mjesta oko 111 Jrugu
masu m' (sf. 4.8). Usljed njene gravitacione intcrakcije sa m, masa 11/' osjeb u
svakom polozaju situ datu izrazom (4.2)
r'
Ur
Takode, u svakom polozaju mase m', masa m osjcca ism ali supromo uSffiJcrenu
situ. Iv1edutim, sada nas imeresuje sarno sta se deSava sa m'. Mozema tada zaklju-
citi da masa m u prosroru oko sebe proizvodi fizikalni fenomen ko;i Cerno nazvati
graviraciono pol ie, a koje se ispoljava preko site kojom m djeluje na drugu
takvu kao m' koja sc unese u taj region. Da Ii nd:to postoji u slobodnom prostonl
oko m cak i ako ne koristimo probnu masu m'-) da hismo isprobaii polje, 0 tome
mozemo sarno da nagadamo i u izvjesnoj mjeri je cak i nevazno S obzirom cia uoea-
varno gravitaciono polje tek kada u rijega unesemo drugu masu_
Slika 4.8.
Gravitaciono polje jaCine G koje pro--
izvodi masa m u tacki P se definise kao
sila koja djduje na jedinicnu masu pos-
tavljenu u P (sl. 4.9):

tn' r2
ur -
(4.9)
Otuda gravitaciono polje G ima smjer
suprotan smjeru jedinicnog vektora fl,
koji ide od mase 5to proizvodi polje do
Slika 4.9.
tacke gdje se racuna polje. Drugim gravitaciono polje je uvijel::- usmje-
reno prema masi koja ga proizvodi. lzraz (4.9) daje gravitaciono poije na r;lS-
tojanju f od mase m koja je smjetena u o. Tada mfJzento svakoj tacki prostom
oko mase m pridruziri vektor (j dat relacijom (4.9)) tako da se gravitadona sila
III
na m_asu postavlJ' cnu u t " d b"
, '. om reglonu 0 Ije mnozenjem te mase sa od-
govaraJUClffi tj.
f = masa' G,
Iz d fi '" 'di '
Vkl .mol da se Jacina polja mjeri uN, kg-1"m m . 5-2:
JC e Viva entna ubrzanJu.
4,7, RACUNSKI PRIMJERI
Zadatak 4.t
masu Zernlje ako su ozna. ". . .
na Po\ t:>lm Zemlje g = 980 rn,,-t . P fa}1 fl:)en rliikdilUS R -c= 6,31 . lOG In, gravltaclOno ubrzanje
." . ,! g 'dtaclOna onstanta '( -c= 6.67' 10--11 m'kg-1s-2.
RJesIHlJ$ :
. Posmatrajrno neku masu III na pows'" z r N" _.
Je Zem!jmom po\uprccniku R A" Zlill .ern je. _ Jeno rastoj<l.rije od Zcmi;e jednako
d' 1 '. - . Ko rnasu emlJe ozna""unQ S u (4 I
JC ule na (ljdo mase m daje . <..- a . " Iz:t'a:t. . I za silu kojom Zemlja
OVa sila je, u stvari, teiina tii"la ma'
dono ubrzanje. " se 11'1, pa stoga th:3ra biti kdnak .. IIIg, gdje ie 3;'
Dakle,
mg =0 odakle ie g
R' '
Ova) rezultat daje gravitaciono ubrz:m' k . <.
da sC,.masa tijeJa ne Pojavljuje u ovom pre 0 mase I radtJUlia Zernlje, primijetiti
s ....a tlJeJa treba da p.d.,u s i,t;m b . ,,-1 da. prema tOille (aka se l.B.nernan orpor Vazduha)
I
" d' . U rzan)em :;(0 ,"e u sklad ' k '
pos Je nJeg lzraza dobijemo u sa IS USt\'om.. 1!:..4 masu ..M iz:
gil'
M = ---- = 5,98 ' IOu kg.
y
. U oVom prirnjem kurisliii sma rastoian'e
da }e sita na rn.asu til ista kao lad je s . ' ttl od centlll Zemlk .. tj. :u!to
,a ma.'>a em Je koncentrisana u njef!c<m centru.
Zadstak 4.2
r J masu !-ernJje aka je poZllato da ie raslojanic izmdu
,84 [0 tn, a penod Mjeseceyog ophooll. oko Zemhe T =--: :::'.36. So Zeml1e i.
RjeIenie:
ll2
Privtaenl! sila ilmedu Zemlje Mjeseca je
.,.wI
__
T'
Ova sila mora biti jednaka centripeuunoJ' aHi 1.._,", d"
l'.U Jduje na Mjt'Se(:, pi! je
F _ mv"',J m 41etr
t
4n:!i mY'
'P - ---=1---
r f Tft ']'I'
Izjednatavanjem F i dobijemo za masu Zemlje M izraz

M = y'P -=: 5,98 IOU kg.
Isti ovaj izraz moie da SI!' koristi za r1leunanje mase SUnea' uz koristenjl!' podataka za razli,
tite planete.
Zallat.k 4.3
Izral:unati minimalnu brzinu kojri treba da ima nelco ti;elo na Zemijinoj povrsini da- bi se
\1 beskonatnosti oslobodilo priv1al:nog gravitacionog djelovanja Zeml;e.
Rje..le"je:
Da bi tijdo dostiglo beskonacncst. njegavaukupna energija mora da bude nula iIi poziti\'na,
pa je ooto'da ce minimalna brzina odgovarati ukupnoj energiji jednakoj nula. Staga iz jednacine
(4.5) za E = 0 dobijemo
gd;e je - trdena brzina, M
Prema tome je
1 ymM
_mv
2
- --- = 0
2' R
masa Zerolje, a R .- njen radijus.
'iJe = J,--",
Treba primijetiti da je ova brzina (koja se jos 'love druga kosmicka brzina) nezavisna od
mase tijela. Projektil koji je :zbaeen brzinam tJ
e
S po\'d.ine Zcmlje itnace brzinu nula kad dostigne
beskonat.nost. Alto je brzina. veca od prcjektil ce stici u beskonacnost (u beskonacnost znaci
van Zemljinog gravitacionog djelovanja) sa nckom preostalorn brzinom.
Zadatak 4-.4
lzratunati brzjnu koiu ima tijelo puheno ua rastojanju; ad centra Zemlie pri udaru a-zem-
ljinu povr!inu.
Rjelet:je:
Potetna brzina tijela je nula pa je njegova ukupna encrgija pre.na relaciji (4.5),
ymM

r
gdie jc III maSa tijela. a IH masa Zemlje. Kada dostigne povrsinu Ze-mlje, njegon brzina je v, a
njegovo ra<;tojanje od centra Zerolje je zemljin radijus R. Njegova ukupna cnergija se tada moie
napisati relacijom
1 Y1llM
_rnv2 _ --
2 R
JzjednaeavajuCi obje nijednosti ad E, posto ukupna energija mora da ostanc konstan:na
(zanemariii smo trenie vazduha), dobijemo
odakle je
iii,
, yM
POSto Ie g:=-
R'
i ym,M
-tIlV! -
ymM
2 R r
(zadatak 4.1), dobijemC'
v' = -
R r.
l!3
OvPj izraz takode) da se koristi za' "Cu . '.
bad vertikalno brzinom v sa Zemljine nnvrJf r koii dosd@"*'ijiliokadase
. 1 . me. se tIle pustl sa vdo velike udal;enQSti taka
da JC ,-t zanemarJjivo u poredenju sa dobijerno
'lJDo = Y2Rg = =" 1,13104.lOs-l
je: u saglasnosti sa rezultatom relaci"om (4 8) .
da,e, na primjer, procjenu brzine ko, om m;r ,,' d drugu Goenji rezultat
rent u an 0 povrlhnu Zcmlje.
Zadata).: 4.S
Odavdc ir'
l!4
n (h + H + 2R,l"
r,
< ,
,
T
5. OSCILATORNO KRETANJE
5.!. UVOD
Oscilatorno kreci.n;e se periodiC-no, nakon vremenskog intervala T (period),
ponavlja po istoj putanji. U prirodi nailazimo na mnoge primjere oscilatornih
kretanja: atomi u cvrstim tijelima osciluju oko svog ravnoteznog polozaja, cestice
vazduha osciiujuci prenosc_ zvuk; tijelo objf'seno na elasticnu oprugu pomjereno
iz ravnoteznog polozaja nastavlja da osciluje oko njegaj elcktricni naboji oscilu;u
u kolima podvrgawjuci Se istim zakonitostima kao i mehanicki osci-
latori.
Sve ove oscilaci;e se medusobno razlikuju po fizikalnoj prirodi procesa koji
se ponavlja, a zajednicka osobina im je kretanje oko ravnoteznog poloiaja pri
cemu se naizmjenitno potencijalna energija pretvara u kinetiCku i obrnuto. Osci-
latorno kre-tanje se moze javiti pod razlicitim okolnostima, ali mu je najcesd uzrok
elasticnost tijeia. Nairne, kada se elasticno ti;elo deformise, javlja se eif&sticna sila
koja tei! da vrati tijelo u prvobitni, nedeformisani polozaj. Pod uticajem takve sile
i zbog osobina inertnosti 'javlja se oscilatorno kretanje.
5.2. ELASTICNA SVOJSTVA TIJELA. HUKOV ZAKON
Cvrsta ti;ela su elasticna do odtedene granice. Kada sila, koja ih je deformi-
saia, prestane cia djeluje, ona' se vraeaju u prvobitni oblik 4'0d uslovom da nije
prekoracena granica elasticnosti. Ako se prekoraci ova granica kod
tijelo trajno mijenja svoj oblik i ostaje deformlsano.
Ako, na primjer, na zieu presjeka S i duzine I} djelujemo silorn F, njena ce
se prvobitna dufina uveeaii za al.
Sila koja je izvdila ovo izduZenje uzeta na jedinicll povrsine zove se napon
i obiljeZava se sa cr.
Zato je
F
cr = -.
S
(5. I)
115
". Ako s; ukupno. (apsolutno) izduzenje !:ll podijeli sa
zIce,. dobtce se izduzenje po jedinici duzine
deformacija) koja se oznacava sa o.
I'-rema tome )e
,
;to
% jednaCine (5.6) u jedn.tinu (5.7) dobijemo
F - kx.
(5.8) prvobitnom ukupnom
zice iIi tzv. rclmivno
',;
\\ Pod uticajem ove site, masa m ce se vraeati prema ravnoteznom polofaju 2
lSI
a -_ ...
I
,:f sve dok x ne bude jednako 0 kada i sila F postaje nula. Medutim, vrativsi se u ravno-
(5.2) i\ tetni poloZaj 2, masa m je stekla neku
, br:zinu, te zbog inercije produzuje da se
krece prema gore. U tom kretanju sabija
se opruga i ponovo 'pojavljuje rezulmjuCa
sila F = - kx, koje se protivi sabijanju,
sve dok ga ne sprijeci, vrativsi tijelo u
ravnoteini polotaj. Tijelo se, medutim,
ne zaddava u tom polozaju jer je steklo
neku brzinu pa zbog inercije, nastojeCi da
zaddi stanje svoga kretanja, produzuje
da se krece dalje prema dolje, pri cernu se
opruga ponovo isteze. Tako se 0\:0 kre"
tanje ponavlja svaki put na isti naein i
po istoj pravoj- liniji.
tzv, (Hooke) zakon kaze da je relativna
elastlcmh tlJela proporclOnalna naponu, tj.
deformacija kod
'?
d ,-.., CJ,
--_ ....
Slika 5.1.
(5.3)
Ey, koja je karakteristicna za svaki
zove se Jungov (Young)" modul
$tlcnost! (s1. 5.1).
Ix Hukovog zakona sHiedi da je
rebna za vrsenje deformacil'c 6.1 ,>;.'
d la
" dee
ata re' CIJom
ES
F 111.
I
sila pot-
ili ,1
(5.4)
Elasticno ti;elo se opire OVOI' def! ...
istom t fk il ormaclJl
pa je
o 1 om s om u suprotfiom sm;eru ..
ES
(551
I . .,
Ova sila je, proporcionalna deforrnaci'i i . ., .,
je deformacija najveea tl' JOe til'elo n clal d' Ima naJvecu vTlJednost kada
I. k .," aJ Je 0 ravnoteznog poioz . . d k
JC nu 1 ada se tlJelo nalazi u ravnoteznom p I , .. a}e na a
o ozaJu pa Je 1 deformaClJa nu1a,
5.3. MODEL MEHANICKOG OSCILATORA
. Mehanicke oscilacije mozemo najiakse lzuCiti na modelu 'ed 'v
oscllatonL 1vlozemo ga preustaviti kao, t1' 1 .. J nog mehamckog
oprugu ciju masu u poredcnl'u S masomlemO m kOle Je na elasticnu
I' d" mozemo zanemann
,<....a a na opruzl nema mase m) duzina opruge 'c I Nak '. .
oDluga se ,stegne "N. Al T ., 4). on v)esan,a mase m
.<..a. L.}, 0' ''''Zl11U rnase m mg U v )
sila koja se javlja U opru;i isregnuto,' 'za U OVOID slueaju elasticna
uu,paJe
.. ... mg - klSl. 0 mg kl1lo (5.6)
0"a1 slstem, ffiITUJC Jer je rezultirajuCa sila ,'ednaka I
Ako m dut". nu 1.
.' ,e 1m, masu m lZVucemo iz ravnoteznog pol fa: ' .
aoIle, poremeticemo ovu ravnotezu jer ce rezult'ra' -, 0'1 prema
(81. 5.2)) pa je t Juea S1 a ttl razhclta od nule
F mg - (1110 + x) k
F=mg-kx-M.l
o
. (5.7)
li6
Stika 5.2.
Oscilacije koje nastaju pod uticajem sHe F = kx, zovu se harmonijske (Jsci=
lactje i predstavlj,aju naHednoS1:3Vniji oblik oscilovanja tijela. One su znacajne zato
stO su mnoge oscilacije u prirodi i tehnici veoma bliske harmonijskim i. zato sto
se perioditni procesi razlicitih vrsta mogu predstaviti k3.o superpozicija nekoliko
harmonijskih oscilacija.
5.4. HARMON[JSKE OSCILACIJE
Hannonijske oscilacije nastaju pod uticajem elasticne siie F = - kx, gdi
e
je X e1ongacija, tj. rastojanje od ravnoteznog polozaja a k konstanta (direkciona
sila) koja zavisi od elasticnih svojstava sredine u kojo; ove osdlacije nastajU.
Prema tome, jednaCina kretanja, tj. II Njutnov zakon za harmonijske osci-
lacije, se moze napisati kao jednacina (5.8)
iIi
d'x
m--=--kx
d,'
d
2
x k
_.+ =0.
dt
2
m
(5.8.)
(5.9)
JednaCina (5.9) je linearna diferencijalna jednacina drugog reda sa konstant-
nim koeficijentima, Iz nje mozerno izracunati e10ngaciju x (c) kao i brzinu v (x)
materi;alne tacke koja harmonijski osciluje kao i njeno ubrzanje a (r).
Teorija diferencijalnih jednacina kafe da postoje dva linearna nezavisna
senja jednacine (5.9); na primjer, sin wl)t i cos wot i d.a je rj-esenje Hneanla
kombinacija ova dva nezavisna rjesenja
x (t) = a sin (Uot + b cos wet,
gdje su a b neke konstante.
(5.10)
117
jfu-
l
fi-
Ako uvedemo a:=, -:- A sin <1>., i b = A cos <1>., onda rjeSenje (5.1O)!
mozemo transformlsatt 1 naplSatl kao '-f
x (t) = A cos (w.t + <1>.).
Ii
x
(5.11)1
!
Diferenciranjem izraza (5.11) po vremenu,dobieemo brzinu harmonijskogl
oscilatora s
Stika 5.3.

dx .
- = - Aw. sm ("'.I + <1>.).
dt
!
(5.12)\
Diferenciranjem izraza (5.12) 1
po vremenu dobi;emo ubrzanje I
harmonijskog oscilatora }
d'x
- = - Aw' cos ('" I + <I> )
dt! 0 0 o
(5.13) \
Elongacija X (.), brzina " (t) = i
dx , d2x!
= ._, ubrzanJe a (I) = -. su;
dt Ii" --
predstavljeni na slid 5.3.
Uvrsmvanjem izraza (5.11) i
(5.13) u jednaCinu (5.9) dobieemo
vri;ednosti konstante 'Yo:
k
0
0
= -,
(5.14)
m
Jednacina (5.9) ima, rje.enie
x(t) = A cos + <1>.). (5.15)
x (t) je periodicna funkcija 5 periodom T, koji predsravlja nijeme
u kOJem se argument kosinusa pove6a za, 2n
If (t + T) = J! t + 21<, odakle je
(5.16)
.. Period. ne: zavisi od amplitUde oscilovanja sto ;e karakteristika svakog harmo-
lllJskog osctlatornog kretanja.
Velicina
ZOve se kruZna frekvenclj"a,
118
211:
(Uo = --- = 4ttU
T
(5.17)
U izrazu (5.15) velicina A je amplituda (maksimalna elongacija), tj. pomak
u Casu kada se cestica zaustavi i promijeni smjer osci1ovanja. Velicina (wot + $0)
zove se /aza a sarno <1>0 je poletna faia, tj. faza oscilovanja u trenutku
t = O.
rednaCina (5.9) cije je rjesenie e\ongacij. x (t) data jedoacinom (5.15), dife-
rencijalna je jednacina II reda, pa fe njeno rjesenje tacno odredeno ako znamo dva
potetna uslova: elongaciju i brzinu u vremenu t = 0,
U n.sem slueaju je
x (0) = x. = A cos $0
(5.18)
v (0) = V. = - Aw. sin <1>0-
Amplitud'u A i poeetnu f u <!lo mo:!erno l.racunati iz jednacina (5.18) no
sliiedeCi nacin: amplituda A se dobije kada se jednacine (5.18) prvo
pa saberu,
Dobije se
V'
A2 = -+- :\:1

a pocetm;; f:,n:a %1\, kada se druga jednacina (:L is) podijeli sa prvom.
Dobile se
5.S. ENERGlJA HARMONHSKOG OSCILATORA
(5.19)
(5.20)
Ukupna energxja harmonijskog oscilatora sastoji se iz kineticke i potencijalne
energije,) pa jc
(5.21)
Pri osdlovanju kineticka e:nergija materijalne tackc) koja osciluje, neprestano
prelazi u porencijalnu i obrnuto. Kada materijalna tacka proiazi kroz poioiaj ravno-
te:ze, potencijalna energija je nub, a kineticka maksim.alna; kada je elongadja
maksimalna, brzina materijalne tacke je nula, a potencijalna energija m.aksimalna.
Kineticka energija harmonijs.kog oscilatora je: data izrazom
E, m,,' (t) = m (dx)' = I m [w,A sin (w
o
' + <1>0)]' =
2 . . 2 dt 2
(5022)
Potendjalna energija harmonijskog oscilatora jednaka je potencijalnoj ener-
giji elasticne opruge, tj.
J 1
E. = ._- kx' (t) = - kA' cos' (000' + $.).
2 2
(5.23)
119
Kineticka i potencijalna energija su graficki predstavljene na slid 5.4. Osd-
lator je lzolovan sistem, p8 !e ukupna energija
E E, + Ep kA' [cos' (wo' + <1>0) + sin' (w
o
' + <1>0)1 kA',
2 2
(5.24)
konstantna, sIika 5.5.

r

Stika 5.4. Slika 5.5.
5.6. MATEMATICKO KLATNO
klatno je tijelo malih dimenzija objeseno 0 lak i neistegijiv ko-
nae, koji moze da osci\uje pod dejstvom gravitacione sileo
Krctanjc matcmarickog klatna se vrSi po krugu poluprecnika koji je jednak
duzini klatna 1. 0\"0 krctanje, dakle, nije pravoliniisko pa, stoga, nije prosto har-
monij-sko. 1\1edurim, ako je ugao otklona $ malen, onda se luk s moze aproksi-
mirati tctivom x, te se krctanje klatna moze smatrati proStim harmonijskim.
Nairne, ako izvedemo klatno iz ravnoteznog polozaja za neki ugao $, koji
konac Cini sa vertikalnom os om (s1. 5.6), pojavice se moment M, Cija \'clicina je
mgt sinCD, koji tcii da vrati klatno u ravnotezni polozaj.
Dakle,
M = _.- mgt sin<I>. (5.25)
Znak minus dolazi zbog ::ega sto moment M okrece ti;elo suprotno od smjera
mjerenja ugla $. Ako napisemo jednaCinu za dinamiku rotacije klatna uzimajuci
d'<l>
U obzir da je ugaono ubrzanje klatna --, a moment inercije klatna oko ose
d,'
120
u 0 kao tackaste mase I = m1
2
, dobicemo
d'<l> g.
_ + -- sm<l> = O.
d,' I
Kada bi u ;ednacini (5.26) sin<l> zamije- W.:::.:z::::;:f.:::::::::::::::::::=::::
lIiIi samim uglom <I> Ca to je moguce .ko je <l>
mali ugao), onda bi jednacina (5.26) imala ob
Iik duerencijalne jednaCine harmonijskog osci-
latora. Prema tome, za male oscilacije dife
rencijalna jednacina matematickog klatna glasi
d'<I>
- + w;<l> = 0 (5.27) "
del!: '-....
gdje smo uveli oznaku
L
I
(5.28)
Rjesenje jednacine (5.27) ce onda ima-
ti oblik
<I> A cos (w
o
' + ,,).
(5.29)
SJika 5,6.
Iz reiaci;e (S.28) dobi;e se izraz za period T matematiCKog klatna.
Dobijamo
1'=2,,= 27tJT.
Wo g
(5.26)
(5.30)
Iz ovog izraza se vidi da period matematickog klatna ne za\'lsi od njegove
rnase, vee sarno od nje-gove duzine i gravitacionog ubrzan;a.
5.7. FIZICKO KLATNO
Fizicko klatno je kruto tijelo rna kakvog oblika koje zbog
moze oscilovati oko nepokretne horizonr.alne ose. Alozem.o smatraO da teZina tlJe1a
mjj djelu;e u centru mase (tezistu) ti;ela C. Ako retinu razlozimo na dvije kompo-
nente, onda samo komponenta F obrazuje moment koji ,raea tijelo u ranl0tezm
polotaj, pa je
F = mg sin <1>.
(5.3!)
Vri;ednost momenta je
M = - mgs sin <1>,
(5.3})
gdje- ;e m masa klatna, a s rastojanje izmedu objesista 0 -i teZi.sta kl:nna.
5.7. Znak minus je zbog toga .to moment Ai ima suproran smler od Sffilera mle-
renj. ugla <I!.
Za mali ugao <I> je sin <I> <1>, pa je
M = - mgs <1>. (5.33)
121
S druge strane je
d'<I>
M = Iott. = 1
0
- ..
dc'
pa diferenci;alna jednacina za fizicko klatno glasi
d'<I>
10-- + mgs <I> = 0
dc'
mgs
--.-.- -I- -- <J) 0
dr2 . 10 .

(5.35)
(5.36)
Kocficijem uz iJ) u iZflJ.ZU (536) predstavlja
kndnu 1,l,sesranost (J}g, j1<'\ se jednaCina fiziclwg klat-
na U obliku
(5.37)
idc-m:icrJ>k je sa dIfen:;pcijalnoni j.ed,I).aCinorn nar.'.
mon.ij"kog ,}scHatofa_ To znaci cia za male oscHacije;:
n7:icko klatno izvodi harmonilske oscila.cije opi<;an.>?
funkcijorn_
Period fi:r;ic}{og kbtrw. rn.:-n13 tGme)
Uporedenjem rebena (5.30)
Ciia je duzina:
I,
T = J;!i:
ms
ima isti period oscilovanja kao i dnto fizicko klatno.
VeJicina lr iz ;ednaCinc (5AO) zove se reduk()'vana
duzna fizickog klatna.
Tacka 0'> koja se dobijc kada se' duzina lr nanesc
na fizicko kiatno oct ose obrtanja preko tezista, zove:
se Cenwr oscilapJ"(! 1.1 odnos,u na t.(tcku ohrtanja (sL
5.8). 1\-1.02e se iaka pnkazati da kad se tatka vjcSanja
prem.jeRti tZ 0 u 0', period 0sciIov"3,nja klatna. ostaie-
istj) rj< z<} 0' kU0 tllcku vjesunja 0 if: centar
Neka jf': U odno.5-u, nn c;/ ,
(7'--
T' = 21t, / -.....2-
h/ mgd -
(5.40
tj. ovdje je redukovana duzina

m.d
(5.42)
122
(5]8)
(5. J9)
(' 4(l)
Izrazimo moment inercije oko 0' preko'momenta inerdje okQ ta&e C (para-
leine ose - ;ednacina 3.41).
Dobijamo,
= + rnd'!.
uvrstimo to u jednaCinu (5.42), pa cerno dobiti
I
, + md
2
0-
md
I,
md
I,
+d=------+lv- s =
m(lo-s)
1
= to + --- [It _._, ml() + msl!] =
In (10 - s)
I
-----.
m (/0 -- s) '-C--"
Redukovanc duzine za tacke 0 i 0' su iSle, H} t?J-:ock,
oko datih t3caka, sto smo i ieljeli dokrav,tl,
Rjesenje niza problems, naroCitn
pravC3, je znatno olaksQj]o i jasnije .ako m,(;,,,,tvimo
vektora u ravni, tj. ako nactnimo' njihov vchronhi di,cC/ira:-n.
(5.43)
(544)
osdlO-vanja
Uzmimo jednu 0&1.1 i ozna6mn Ie '::<1 ){. 1z tabkr,; (;em.o vdq:or A
koji sa osorn zakiapa ugao $() (s1. 5. 9). Akn ;;;;:noliram(\ vektor ugaonorn brzi-
nom WO' tada ce se projc-kcija kraja vekron1 k:rcf;-ni lin:'. u A
do A.
Koordinata ave pfojekcije ce Sf::
njati s vremenom po zakonu
(5.45)
Prema tome, projekcija vrha vcktora
na osu vrsite harmonijske osciladje s.
plitudom koja je jedua.1z.a duzini vektof() u-,
gaonom frekvencijom brziDi vek-
!Ora i pocetnom btzinom jechmkorn uglu
koji cine vektor i esa u poce:tno-m mn"
mentu.
A
x
SHiM 5.9,
Posman-ajm.o sabinmje dvije harrn,onijsk,("; swg prm.!ca i frek,
vendje. Pomjeranje x oscilirajuceg rijeia {-x; biti suma pomjeranja Xi i X2,1 cemu je
Xl =" At cos (<G)IJ{ + q\)
(5.46)
123
Ako obje oscilaci;e predstavimo pomoCu vektora At i A2, onda Cerno rezul-
tujuCi vektor konstruisati prem.a pravilu paralelograma. Lako je uociti da je pro-
jekcija ovog vektora na osi X, u stvari, suma projekcije vektora koji se sabira;u
(sl. 5.10), 'j.
A
---
___ --- / I
--- ,
--- / '
// I I
/ I
/ I
J..f: .... ,l /
/ ,.---r
/ I
I
I
I
tpl I X
- x, .1.-x-1

Slika 5.10.
(5.47)
Prema tome, vektor A je rezultu
juca oscilaci;a. On rotira istom ugao-
nom brzinom kao vektori if 1 i A2 tako
da je rezulrujuce kretanje harmonijsko
sa frekvencijom CU
o
, amplitudom A i po-
cetnom fa7.om Mote se uocid iz kon-
strukcije da je
A' = Ai + Ai - 2A,A, cos [n -
- (<I>, - <1>,)] = Ai + Ai +
+ 2A,A, cos (<I>, - <1>,), (5.48)
tg <I> = A, sin <1>, + A, sin<j).,. (5.49)
o At cos <1>1 + A2 COS '2
Tako se predstavljenim harmonijskim oscilacijama preko vektora omogucuje
svodenje sabiranja nekoliko oscilacija na operaciju sabiran;a vektora.
Relacije (5.48) i (5.49) se mogu, isto tako, dobiti .abiranjem jednaCina (5.46)
i odgovarajuCim transformaci;ama. Ali nacin koji smo mi koristiH je mnogo jedno-
stavniji i jasniji. Analizira;mo jednaCinu (5.48) za amplitudu.
Ako je fazna razlika izmedu oscilacija <1> 2: - = 0, amplituda rezultujuce
oscilacije je jednaka sumi Al i A2< Ako je pak ta fazna razlika + 1t Hi - tj. ohje
osdlacije su u kontrafazi, rada je amplituda rezultujuce oscilaciie ; A2 - Al I.
Ako su frekvencije osilaci;e xli x 2: ra:lliclte, vektori At i A2 ce rotirati razli-
citim brzinama. Rezultu;uci vektor .if U o\om sIuea;u se mijenja po veHcini i rotira
s promjenljivom brzinom. Stoga je rezultujuce kretanje u ovom slueaju sloten
osdlira;uCi proces a ne harmonijsko oscilovanje.
Od posebnog interesa je slucaj kada d\ije harmonijske oscilacije istog pravc3"
ko;e Se sabiraju, imaju malo razlicite frekvencije. Pokazacemo da se U ovom slu-
caju rezultujuce kretanje moze smatrati harmonijskim oscilovan;em sa promjen-
Ijivom amplitudom. Takve oscilacije se zovu udar.
Neka je (il frekvencija jedne a (il + flw druge. Prema naSoj pret-
postavci je flw <::: w.
Pretpostavicemo, takode) da su amplitude obje oscHacije iste i jednake A.
I cia pojednostavimo proracun, uzecemo da su pocctnc faze obje oscilaci;e nula.
Dakle,
x, A cos wI; x, = A cos (w + li.w) t. (5.50)
Sumiranjem ovih izraza i koristenjem trigonometrijskih formula za sumu ko-
sinusa dobijemo
J24
x = Xl + X
z
= (2A cos t) cos we,
(u drugom faktoru smo zanemarili clan u poredenju sa (o,)).
2
(5.51)
Faktor u zagradi jednacine (5.51) se nego drugi
Zbog uslova (0) faktori u zagradi se. bltno. ne.?uJenJaJu u kOJem
faktor (cos <ut) naCini nekoliko kompletmh To da ovoI?
slucaju oscilacije opisane jednaCinom (5.51) mogh smatratl harmontJsklm OSC1-
laci;arna frekvencije w cija se mi!enja zako.nu
Analiticki izraz za amphtudu, S obzlrom da Je ona pOZltlVna vehcma, Ima
oblik
6.(1)
amplituda = 2A cos - - t
2
graficki je prikazan na slid 5.11.
T"'Zr./w
__ .,.i f----. ..
,
(5.52)
Funkcija (5.52) je periodicna funkcija sa .frekvencijom)ednakom dvostrukoj
frekvenciji funkcije unutar znaka "apsolutno"} tJ: sa tome:t
frek"encija puisiranja amplitude, tzv. frekvenclJa udara, Jednaka ,e razhct ).zmedu
frekvendja oscilacija koje se slazu.
b) Slag.:lnje medusobno okom!tih h1rm'Jnijskih oscilacija
U nekim slucajevima tackasta ma')a du;f X i duz ,Y
su medusobno okomite. Ako uvedemo ob)c mas.a .ce se kretatl. po .1zvJes-
no), U opstem slucaju, zakrivljenoj traJektoriji ciji obhk zaVlSl od faze razhke lzmedu
dvije osciiacije.
Primiere ovakvog kreranja imamo kod tzv. dvosuukctg klatna. (51. 5.12.a) Hi
u slucaju kada je masa m pricvrScena za dviie medusobno okoffine opruge (s1.
S.12.b).
lzaberimo pocetno tako da je pocetna faza prve oscilacije nula. Jed-
naCine: oscilacija se tad'! mogu napinti U o::,liku
x = A cos wI;
y = B COS (M + 8)
(5.S3)
gdje je 8 fazna razlika izmeju ove civije osciiacije. .
Jednacine (5.53) su parametarske trajektori;e .. se
materijalna tacka koja ucestvuje U obje osciiacIJe. Da se doblJe }ednacma traJek-
125
tonjc lj, konvenciofw.1nom obUku .
Jz od ovih jednaCina je
treba eHnunisati parametar iz jednacina (5.53).
COS (Ot =
A
(5.54)
--r
I
it.
h.
Slib
pa it:
(5.55)
rZa.qn'riJ'lu)c, Ii u. od jedna6n,i.\ pfcrn.3 pravilu 0 rastavljanju
kn:;inusa zhira i iskofisr.irn,o i?razc s1n (Jt i CflS (M lz ;edm:cina (5.54) i (5.55),

X 'i:' eo,
= A' cns I) -- sin ;; (5.56)
NaK:on jcdnostavnih u:ansformaci.ia, ova se jednaCina mOl,e napisati U obliku
.AR
(5.57)
Ov() je:
dinatne Dse Xi}",
nac-tn,
uhlir:,
proi:,v"ijn" ori.ientisane u. odrwsu na koor-
(ilI:nenzl!c nje:nih po!uosa na dosta
razlike f).
odakk (101)!1"''''( jOlln".cir", pravca
B
Y "= ---'-:x;,
. A
f..,.'1Cka se Guf .pt1ive
koordinatnog pocetKa koje je jednako r ::...--:: ,,(xj,"" + yf! m
Cine (5.53) 2'2. x i Y i za (} = 0, ovo rastol:mje je
r = <v/./fiTBil COg (u,L
126
slueajevima.
(5.58)
(5.59)
linije sa ranojanjem od
uz vrijednosti iz jedna-
(5.60)
Ix jedfiacine (5.60) slijedi da je rezulmjuce kretanje osciJovanje
duz. prave linije (5.59) sa frekvenci;om w i ampHtudorn .j A'l + B'i (s1. 5. i3.fi),
b) Aka je fazna razlika 0: jednaka .1t jetinaCina (5,57) se moze naDisati u
obliku
odakle, fk }.-''itt nacin kau u slucaju
nijsko 'GY>CHovllDje dnz pravc Iinijc
7[
.+, .. J
2
Y=
y
)
Tl.a.lazi.mo da je
B
--x
A
(5.63 )
rj. jednaCina eiipse ti,e ose podudaraju sa. kOOl:dinatnin:i. <'l
su odgovaraiucim ampHtudama oscilacija< lZada su amplitude AlB Jednake, chpsa
se svodi fia kmzniCl.L
-, +
,,;
2:
'I't ra.iJikuju L1 Hn.je-rll krCtllfli"
2
8m InL'Ze Drovi"''t; ake se nadc: hrzina. ti1cke li tatld x -1-
sa Y' osom. 1) ovoj t3.cki je cm< tiJt .= 1:1 y KC"11pC,m:ni:a
je
Posto je ova brzina fH.:gadvna) ratka proiazi kroz x = A, krectlci se
prcrn.a tj. u smjeru kazallke na satu CsL 5J4).
7.a (;' ,= , ova brzina bi bila pozittvna" pa je to po elipsi (5063}
2
u s:tnjeru obrrmtorrt od smjera kretanja kazilljke na s.arn, Za neku drugu. vrijednost
127
fazne razlike 0, trajektorija je, takode, e1ipsa .ali njene ose rotiraju U odnosu' na
koordinatne ose (s1. 5.14).
Slika 5.14.
le, frekvencija dva okomita harmonijska kretanja razliCira r-
ako su jeanacme oscilovanja ' J ..
x' =. A cos wat, y Beos(w,t + 8), (5.64)
p.utanj,a zavisiti odnosa (llt ; w
1
i od fazne razlike 3 i ima6e oblik
knvul,a poznatth kac LisaZuove (Lissajous) figure.
Na pnm,er, na slid 5.15. je jedna od jednostavnih trajektorija kola so dnbije
za W1 ; (,)2 = 1 .: 2 i 7.a 0 = .
Jednacine oscilaeije imaju ovdje oblik
!It: = A cos 6>t, y = B cos (2(0)' +
y

I I X
SIiIM 5.15 . SIiIM 5.16.
(sl.
Ako ie pak. Ol, : '"" = I : /I = 0,' trajektorija postaje 'otvorena kriwlja
5.16) dut kOle se krete matenJalna ta&a DB : .... -u i DB drugu' _..
Ii . odn' . Su_U.
to Ie os w,:... bliti jedinici, to su LisaZuove figure komplikoVllDije;
128
5.9. PRIGUSENE OSCILACIJE
.M:i smo do sada razmatrali harmonijsko krer.anje smarrajuCi da sve oscilacije
imaju istu amplitudu. iz iskustva znamo da kod vibracije opruga ili kiama,
na primjer, amplituda postepeno opada. To znaCi da je osci1a:torno kretanje pr-
guseno.
Da bi dinamicki objasnili priguSivanje pretpostavi<':emo cia uz elasticnu silu
F = _ kx postoji druga sila proporcionalna brzini. To je sila zbog viskoznostl
sredine u kojoj se odvija oscilovanje. Ow silu mozerno izraziti relaci;om
F - "'V
gdje je A konstanta a v brzina.
Treba primijetiti da su moguCi i drugi tipovi pri-
gusujuCih sila koje Sll proporcionaine visem stepenu od
f} iii nekim drugim fizikalnim relacijama.
Jednacina kretanja U ovom slucaju (s1. 5.17) on-
da ima oblik
ma=-kx----AV
(5.61)
Hi
d?x dx
+ 2y ..- "1 =: 0
dt
2
dt
gdje smo uveli oznaku
(5.69)
VeliCina y zove se Jaktor pyigusenja. Frekvenciia
Wo = J-; je prirodna jrekvenc'ija) tj. ona kOJu bi imao
oscilator kad ne hi bilo prigusujuce sileo Slih,c 5-17.
(5.66)
Rjesenje homogene diferencijalne jednaCine drugog
reda sa konstantnim koeficijentima (5.68) u slueaju malog prigusenja hn-a oblik
x = Aoryt cos ((0.)( +. q). (5.70)
Ovdje su Ao i <1> proizvolJne konstall(C, a w se moil;. naCi ako sc difcrenciru.-'
njem vrijednosti x iz izraza (5.70) po najprije nadu njeni i drugi
wod x' i x", pa se zatim uvrste u jednacinu (5.68). Ove operacije Z2 {0 dati
vrijednost
Prema krufna frekvencija (0} pcigus.ene oscirncijel ie nWl)U od kruine
frekvencije Wo odgovarajuce oscilacije bez prigusenja. Period priguscni.'h. Qsciladja
je oncla
T
27.
(5.72)
129
Siika 5.18. prikazuje grafikon funkcija (5.70). Crtkana linija prikazu;e granie,-
kGj!; okruzulu pomjeranjc: .'X osdHrajuce cestice. Prema izrazu (5.70), kretan;e sis-
tema, predstavijeno ovom funkcijoffi) moze Sf! smatrati kao harmonijsko oscilovan;e
frekvencije w sa amplitudom koja
se mijen;. po zakonu A (I) = Ao
exp Cy,). Gem;a isprekidatla kri-
vulia na 81. 5.18. oznaeava funkciju
A (t) gd;e je Ao vrijednost ampli-
tude u trenutku t = o. Za razliku
od A
o
' potetno pomjeranje Xo ces-
rice takode zavisi od potetne.: faze,.
po. je
(5.73)
Posto amplituda prigusene os-
cUacije opada s energija
ccstica takode opada. Energerski gu-
hiwk priguse:nog osciiatora
apsorbuje medi,um.
sce' (jsc:ihcije ccst(; se izrazava koHcnikom_ vrije:dnost:
x u dva U,";:'1,";f.{}fH1.11 tj u. Kojima kosinusni clan maksimaian (+- 1). Vn::;
ta.:;.::r.n,(ili izrn-edu ovih rreDut.'!.ka jt; period T
(5.14}
logarirarn o\n:)g izraza
S = In
knji i;:(\\ 7.ove
Kodsna veIitina za brzine prigusenja jeste rclativno sma"'
r"O j{;.:inoj tj.
E E
t
o-nd.a Je E' =
,$

u dobije se
e-"'" = I - 2'(7" + (2y1)' , , .
(5,
tj.
(5."!7)
(5.78)
(5.19}
HWJO pyt:.'n1a j mozerno zanemruiti sve aanore vieg red.& i dobiti
j - 2'(7" = r'Y', tj. 1 _. r"" = 2:y1'. (5.S0}
pa je za maio prigu1.ie:nje
2yT T
(5.81)
m
Uobicajeno je cia sc koristi reciptocna vrijednost gornjeg izraza, tj.
VeiiCina Q se ;r;ovc- faktoy dobrote oscilatora.
5.10. PRINUDNE OSCILAClJE
!\/inogo vcci znacaj imaju prinudne
(5.82)
one oscilaci.le koje
peri.odicna
n:i<:::raju kana se na podvrgnuto- clasticnoj
k 1
.. .-, vilillSku 113 rezonator
sib. (hm jey nn. situacija -'<l,( a pnstavullo aKU$t1cnU cl"F"TOntlloncmi
i IHtnudimo talasc- 1], (i zrak d3 iii
. k . v " !?: n-n.lh"8-rarar;l: iii
tabs}) kale apsorhuje ;';ni.cna;. dicluju l1n cle'tnCnfJ Base,S
TV prijemnika da prinudne dcktrii:ne o_"c:iladjc.
- f' k . " (),<:;cl
_ 'Trch" irn,ati no ,-.m}\] .:18 sval0. a,fo;' irna ... ',C' "
1
. J d ' ". '"'''r , ,,\ " "1) 111' i()"\I\' ()sdbCl1C
UJC w a $C prcpuSH Sa1"'[IOrnC se,-.t i ana un '\. s .. ,-" "",,
Jvkd:mlru, sUa o::;cilator da
dOTed vrs! oscilacije :-:<}
siie} sto znati da (lscili:not tada v1"si 5102(':no-
Na slici 5.19. je ledan takav prlm'c1I", osdl;nm:.
PorrwcD v:mjskog o$cilaxora (t?tka ./1), kojem s('; mo?:c mljenjati
frekve-ncija pobuc1uje sc. mehanicki osdlator B opruga
+ mas3:) DB oscilovanlc. Zbog jednostavDosri .am::1iticl-wp:
mana -prctpostavimo da se spoljasnja tzv< prtnudna
sila, !nijenja po z-akonu
(5.83)
gdje je ampW:ud.a n,d.c"iictle sile
J
a f:t} knlina ir"k',,,,,,cij2 sa
kojom se mijenja p,,,i.odi(;lla sila
kretanja nvak-vog osci1arora je Ol'lCh,l
Kada se ona maiG uredi, dobi.ie se
x" +
koja opisuje- nastale osdl.acijeo
U jednaCini uvedene au oznake"
A
y=-
2m
(5.84)
131
F.
f. = ---
m
prirodna frekvencija osci1atora,
-- sila po jedinici mase.
JednaCina (5.85) 10 nehornogena Iinearna difereucijalna jednacina drugog recta
sa konsWiUlim koefidknrima. Opste rjesenje nehomogene diferencijalne jednafuIe
je jednako sumi opsteg rje.enja odgovarajuce homogene jednaCine i parcijalnog
rjclenja nehomogene jednacine.
Vee zoamo opste r;esenje hornogene jednaCine(5.68) iz odjeljka 5.9. To rje-
senje je
(5.86)
gdjt; je (0' = a Ao i <t. su proizvol;ne konstante. smo uveli (,)'
za krui:nu frekvenciju priguscnih oscilacija jer smo oznaku (o} vee upotrijebili Za
fr-e.kvendjl,t primHine 511(.;). Preostajc nam da nademo parcijalno rjesenje jednacine
(5.85) (to je 000 koje ne sadrii proizvoljne konstante). Posluzicemo se u tom smislu
pre'.lenraciio:rH oscHacija prcko rotirajucih vektorn (vidi odjeljak 5.8).
Najpl'ije cemo pretpostaviti cia parcijalno rjesenje jednaCine (5.85) ima oblik
x A cos (w, - <1. (5.87)
Njegovim diferenciranjem se dobi;e
x' -,.- luA sin (we .- q) wA cos (t!)[ (j) + ; '1 (5.88)
xC' - ,.,'A cos (M - <1 ,,}'A cos (Ull <!J + ,,). (5.1>9)
Uvdmvanjem izraza (5.87), (5.88) i (5.89) u jednaCinu (5.85) dobije se
w
2
A cos ((;)l -- (i} -+. n) + 2y(.uA cos (wt - <l> + -i) + cos (tl - $) =
- /0 cos "'t. . (5.90)
Iz jcd1la6ne- (5.90) sIijedi d.a J"i i <i> koje treba odrediti, treba d.a
im,aju takve vrijcdnosti da hannoni;ska funkcija 10 cos wl bude ;ednaka sumi tri
h.armonijskc funkcije n.a lijevoj stram jednacine.
Ako prcch;ta.vimo funkciju cos (wt - <1 vektorom duiine kao
il<.\. slid 5.20, tad.a b! funkci;a 2y(uA cos (wt - <1> + i) biti predstavljena vekto-
rom du::>.ine :.t.afotiranim u smjeru suprotnom od kazaljke na satu za ugao -.::.
2
U odnose. na velctor a fuukcija w
2
A cos (cut - $ + n) ce biti predstavljena
vektorom duzine (02 A zarotiranim za ugao n U odnosu na vektor Da hi bila
zadovoljen.a rdacija (5.90), suma pomenura tri vektora mora biti jednaka vektom
kojim je predstavljena funkcijafu cos wt, tj. vektoru ciji je intenzitetfol a zaroman
je za ugao U odnosu na vektor wEA.
Pomenuto sabiranje vektora izv'rSeno je na slid (5.20.a. i b.) u
kada je WI> > 0) i Wo < (0, respektivno.
.L12
Sa .like (5.20.a.) se vidi da ;e
(6); - (t}!)tA2 + 4 y26)2A2 =
(5.91 )
F.
m
A = (5.92)
.J("'to- "'')' + 4y'w'.
Sa slike (5.20) je, takode, rnognce odreditivrijednost za kola pokazuje za-
ostajanje u fazi prinudne oscilaci;e (5,87) iza prinudne sUe kOla Je prOlzvodi.
b.
t..:?'A
_--l'-1--:---i>-

(")ii w-)I\.
Slika 5.20.
Dobijamo,
Prema tome, pardjalno rjeSenje jednaCine (5.85) ima oblik
F.
m
x = -- "-----;--1
(
2yw )
cos wl - arctg -,---,
No - (.)
_ (,)2)2 + 4y2(0)212
gdje nema proizvoljnih konstanti.
Zbir funkci;a (5.86) i (5.94)
dale opte rjesenje jednacine (5.85)
koja opi.uje ponaSan;e sistema pod-
vrgnutog prinudnim oscilacijama.
,
,

USPOST A VUANJE.
OSCllACUA:' I
(5.93)
(5.94)
Sabirak (5.66), rnedutim, igra
bitniju ulogu U ovom rjeenju samo
u pocetnom stepenu procesa, U toku
t:zV. uspostavljanja oscilacija .(s1.
S.21) .. Kako vrijeme raste, ova; sa-
birak, zahvaljujuci faktoru e-
yt
, ima
sve manje uticaja te se nakon
v;esnog vremena moze zanemariti,
pa u rjesenju ostaje sarno dio (5.94).
Premo tome, funkci;a (5.94) opisu-
je ustaljeno (stacionarno) stanje prinudnih oscilacija.
hartnonijske oscilacije koje imaju frekvenciju jednaku
Kao sto se vidi, to su.
frekvenciji prinudne sileo
133
Amplituda (5.92) prinuc,lne oscilacije je proporcionalna amplitudi F. prinudne
sHe i zavisi od frekvencije (}) prinudne sileo Pri izvjesnoj vrijednosti ove frek>
venci;e amplituda prinudnih osciiadja dostize maksimum. Ova pojava se zove
rezonanctja, a odgovarajuCa frekvendja - 1'ezonantna frefroenctja.
Za (t) = <Utt/: je :::...-:. O. Medutiffi} naCi maksimum funkcije A (I))) je isto
dOl
sto .i naci minimum potkorjenog izraza u nazivniku ove funkcije.
Dakle,
(5.95)
Odavde je
co,,_ (106 2
y
2)'2". (5.96 )
Odgovarajuca amplituda pd rc"oxm,,,,ij je- ouda:
m
(5.97)
sHjed; cia i:e u
(\ 0) am-
biti beskonac-
sEjcdi :':if:
za ''( =. 0:1 rezo-
pndudar2 sa
'fo(1.nom fr<,l,'icI1Cijorn (c.,),_."" "'''''
SHka 7:aV.\Sfmst
vendje prinudnc sile, 1;:<\0 I;to se
odgovara;u razlicidm vrijcdnostiu14
mjeren udeslJ.o :;>;a man)\";: vrije:dnosti y.
arnp]imde 0scilacije 00
k na OyoJ slici (knic
prigusenja "()
Izraz za re;r.onantnu frekvenci}u p()S!<tje imaginaran kod vdikog prignsenja
(kada je 2r% > (J)()7), sto znaci da U Hslovirna nema rezonandje i amplituda
prinudnih oscilacija monotone; opada. $& porastom
Za (u = sve krivulje nEt :,,!id ),22 imaju ism granicnu \Tijed.nosi jednaku
Ova vrijccirlOst p.redstavlja iz ravnoreznog PQloZ:.'tia pod uticajcrn ko.o.-
stantne sHe intenziteta Po. u) te1i u ye krh'ulje asunptotski
teze nuli, Jer pri visokim irekvendjama sila ml}enja $Vo, pravac takvom hranom
ria sistem ne stigne da se pnmjeri iz svog rnvnotemog stanja.
U uslovima malog ::::; N< amplituda prinudne osciladJc ten
u beskonacnost. Zato se fenomen rezouandje nikada ne smije 'zanemariti kod. kon-
strukcije razliCitih gdje treha iz:bjegavati tin (Q i ('}c iInaju pribIizue vrijed-
nosti. Pored okolnosti gdje je rexanandja stema postoje oblasti gdje je
ona veom,a korisna, kao sto su akustika, i s.!ieno.
134
5.11. RACUNSKI PRIM]ERI
Z.dat-k.5.1
Kugla radijusa 5 em ob;eiena je 0 konac duiine iO em. Odrediti. greku (u procentimn)
koju Cinimo ako njen period r8eunamo kao ked m.atematickog klatna du2ine ] 5 em.
Zadatak 5.2
,
_ [I, + m (I + ')'J-'
T R - 211: mg (I + 1')
2
I
Q
= mr't
5
1+,
Pocetna amplituda oscilovanja nekog kllun,& je 3 em. Poslije s. 002 jf' jcdna..h,
slije koHko vremena ce amplituda bit! jr;;dnaka Q.3 em!
Rjdenje "
{
A,\
in ._-J
\.1,
je duZina puteva koie predc naprijed i naud tafta ):oj_ OIcilujc do potpun
zaustavlJanJR ako JOJ Je pOCetna amplituda 1 nun) 8 logaritamski deitl'e:ment joe og
Rjefenje:
:.r:Jauo ;;,;;
8 in in .. In (x._.) '"
Xl X, Xn
Xl = xoe-
a
x = x le-l' = xoe-
ta
Xa = x
a
e-ll = Xe-4l1
Xn = = XoC-1'i6
s = 2x<) + 4x.,e-& (1 + r" + e-
tlS
+ . :. + + ... )
s = :ho + . S,
m;:H' .llVf'- E,ase rHi """I'u',Q"'""
.iedtutk.Hl kojc. su POSlRvijenc na krutom 2ane-
m 1 J m od ObJe51stn (). Knliko iznosi period malih oscilacija
DYiV:V')g
d'S
M = la, tj. 1_ "'"-= Fd
d,'
d
=-;
2
dog = d
(mo."?
'---I-
, 4
)
d'S d
md' - = .- mgsin (} (d +
at
t
2
3
"2' mgdsin I}
sin e 6
6
o"+.!.e=o
5<1
J
5d
T=21t -=1,83s.
6g
Zadatak 5.S
Koliki je logaritamski dekrement 08cilacija klatna dufine 0,8 m' ako njegova pocetns. ampli-
tuda od 5" nakon 5 minuta izoosi s.arno.O,5"?
Rjdenje:
I
In

t
0.8 \ Y
In iO (---J 0,014.
9,81
Kiatno se sl:I.slOji od tcpl b')' Ie 'J kO!}I!,f: .iu"'we I - 50{1 In Kohk1 Je pt'Hod
oscilovanja aka se one' w'd:aL U ,f, \OUSRO] kabmJ, ako se 2.) fl\ tOl' kretf' tl'lU;;
m
Jrrece horizontalno S:l uurz3.-l1jn:n a = 2,5 - ?
$'
Rjdmje,'
b) F= Dsin $
P-d= -
dfO
md
t
+ md(,.z%
d,'
22. mnlo 6, sin ,._ Q. "v II>
1AI7 s.
Tanka k.vadratna plocica nlOze da osciluje oko h.orizontalnc use koja lell u njeuQ} ra>'mi"
a llormalna je n& jednu oct nienih stranl! tijl!. je dU:lim;, b, a) Koliki. je period osdlovnnja ako se osa
pokla.pa sa gotnjom 8tronom ploCice?
b) Pri ko;em ce: rastojanju 08e ad gOITlje strane plocke period oscilovr,wja plotice OM te
Ole biti najmanji? KoUki. je taj period?
13T
jeT je m = phi
b)
c
.. ,
..
Ie = IrSdm
l/il = I r$lpru = b I r!pdr
b
4
mb'
It:=pb-=p-=--
3 12 12
'I
mh'
1,,=-" -
12
V
'lL=.1

J.
" I
mbt , '2
i -;:;- + mX'}
'1' = 2rr - '-'-"--=C"C"""-
mgX
T 1
.. dT
za = olin moru blt1 - 0
dX
h .
liT ( mb'
dJ( = () 2,n 2mX:>; - = Q
b r- b
Odavde je X = 2' v3 pa je Y = 2' - X = 0,211 b.
"I
V
. Amplitude amonizovanih o!lciiru::J.,{; se mumjt U toku jedne periode tri put ... J:\) koliko
}e Ol!cilovanj,a kad:o. .ne bi uilo uzrok.a koji iZaQ;IVlljU a!Uortixaciju?
h) Za kop ce f2zm ugOO pOnl.!el:arlJt: bltl maksnnalno? c) Za koji te fazni ugao bni!.'! biti
malna?
Rjefenje:
.)
us
. ,21t" 21t
J
w ,
(0,1./ -
2"
T F" -----,
4,,' )1'
(T' - y'
T
w 2r.:y 2n
tg {.ojt = ---
r yIn.) in
ctv
- =0, za
dt "
'V = V ma,\:
2-211:ln3
Disk R = 24 em osdluje oko O&it 01> 0
8
i Of koje
'Su normalne na ravan crteh, lS;i 8U polQzaji nazpabmi na slid. a)
Koliki au perlow 08cilovania QVog diska u odnosu OM ove ose? b) Koiiki
3e <iva puw povee8 _) maaa iO poiuprenilt disb?
( I)
(2)
su ovi . perlodi ako
Rjeknje:
a)
I
I T
r-z.(-)
mg'
I
, ( in)i ([' +
101 = 271' ---m = 21t --3-m-.-R--
mg- ------,
\ 4 4
I
'17R "2
\4g") = 21:-0,325 13
I
(I.,)"
lilt =-211: -- = 2;:
'mgR,
(
1 )'

27l:
I

+. 2
mgR
(
l
\
I
(
mR' 9mR')"

2 16
2n: __ _
3mgR
4
1,33 s.
] lR "i
b) t) Ako se maSR 'diska dv<.\ put<l, pcriucii Se p.lijenjaju,
H) Ako se_!.){)!.uprecnik diska poyc:ca on!; puta, period 1.1 ,;ydr,oru od :;1-Ub\jn'D. pod a) ee sc pove-
cati -./2 putlk, tj. 1,41 puts..
test jell- mase 4 kg se krcce duz )( o"e pod <..'jl,:jst-, Jttl 311 ':
Kada :ie t = 2 s, tijelo prolazi kroz ranmteini poloz11j, :a YJlQr_ je ! = 4 s njegova brzma je
4 m/s. Nati jednacinu ovih osdladja.
RjeSen-je;
.F


n Hl.d
16, 4
Z.\i, t = 2. '" x = 0
zm t = 4 s, XC = 4 m/s
(I)
Ako pretpo8tayimo da ie x = A sin eM + $:-, onds je
x' = cos (w! + $),
140
1z uslova (1) je tada
O=Asln(i2+1ll) paje
4
" (no _31t)
4=A-cos -4+-
& ,8 4 '
pa je
Jednacina ovih oscilacija jc ouda
3Z'.jZ, (" x = _____ 5111 _ t +
" 8
Zadatak l'LH
Drveni li.tap m,ase: m "", 1 {)i)O g i dubne l = 40 em m(l-[c; se obnati oko ose koja Pluia"ti
ktoz njegovu sredinu, normalno na U krilj ?ti.!.pa udara zeno mase = 10 g. k()jc h::ti 001"'-
malno na osn s.tfi.pa brzluom v =- ZOO mfs. a) Odcediti ug:aon.u brzinu kOju ce dobiti ako se
zmo zaustavi u njerruL b) KoEhl IG promjena njillOvt: ukupne kineticke encrgije pri. Ud:..nl zr,,;.;
u
R.fdmje;
m1
2
mJIt
.._- +
12 4
b) Kinellcita energiju ko,iu j<o' p[)sjedovalo ztno l\\;polltedno prije udarn stapa hila ie
Neposredno rinkOl:\' nudul!;" polito $C Zf-no zacirzaio u stapu i (lui zajedw,) zllwUran.! ugaoXlom
bninom l = 29,13 ia.d/s, Ejih0vu kiheticku cut:-rgija bice
U kabini lifta, koji se dizc i spusta konstantnim ubizanjern a:. objeieno je
klatno. Koliko je QVQ ubt'zunje ako periodi osciiovanj:l klatnll pri spwtanju i pri penjanju Hfta
stoje U odnosu T1 : "'" 1".0321 : 1 '?
141
Rje!enje:
Period oscilovlmja itlntna pri spustan;u lifti!. je
,
I ,-
T, 2,(-)
g -, /Z,
a p.i penjanju lifta
Odnos OVID pcrioda je
T,
T,
!
(
I \ ;r
= 211:
g -r a
odakle je
Lopt .. koja visi nrr niti tlllgt)j 2 m, otklonjcml. jc nr; ugll;(> ad 4", dt\ su joy
oscilacije- neprigus.cne i hfumonijske, nati njenu bninu. pri prnll.lzu U02. polobj ravnotd'c Pro,-
vjed rezultat nalazeCi ovu brzinu koristeci 7.3kon oddanjf; el.lergije.
RJdcnjc:
Period oscilovanja lopte je
T= 2T. JT = 2,$8.
Sa malim oi:klonom od polozaja ravnotdc ampijtuda osdladje se moic natl ovnko;
Jcdnacina kr{ounja iopte jl:: tadll:
1.)'1:
x=Asin(y:
$ko se vrijemc rac:una ad polo2a;n ravnotefe. Kadn iopta pmlazi poInzM) uvnotd,c, njena
hrzina je maksimalna,
(I,M 2n' 21('i rn
'0 = cos -- -, onda je
2,S 2,11 s
Poho je
O,14Z'it" m 100,
V
mll
1': = ----- - 0.31 -
2,8 t,
Ova brzina moie, takode, da ae izrafun8 iz Teianjc
142
wwl\ _
mgn = -- gdje je II visinn na koju je lopta podignuu. Odatle je v = -j2gh, 11 h = 1 (l - cos.- a)'
2 ,
gdje je ! dmlna niti. Otuda je
v .JZgl (I
m
cos a) ,0,31
FiziCko klatno koje fie sastoji od homogenog tapa duiine I ima period oscilovan;a T kadw
nsciluje ORO osc kOjll je normalna na tap i nalazi se ns jednom njegovom kraju. Gdje treba po-
staviti osu da hi period oscilovanja ostao isti aka ':Ie klatno nalazi u liftu koji se podiz,e ubrzanjcm'
g

2
( 1 \?' .. ,,<
period fixlcKog klatna je T 2" \-----")' , gd)c Jf' ,; llaa1)Cnast
\ mgs
1,\ 1 moment inerdje oka age totacijc. U sjucaju knda jc st&P u liftu,
oHao isti, OSU mommo pomaknuti za x" pa period sada
,
... I' -r2
I
-m-c-:-'ii I
T = 271:
+ g) \ - - x) J
L ,2,
lVl.omcm inercije stap .. II odnosu na tei.iStc je
!
IT = ----
12
1

x)' -- mP
+
'2 2
--_."'--,--,------.-
m(c+
.l:\

xl
2 I !
1
-mP
3
----.
mg
2
ove jecinaCine je :x "'" sto znaCI cia osu rotacije tteba pomaknuti za premru
143:
Pri ravnoteti sistema prikazanog na slid opruga ;e izdutena za I = 7 em u odnosu on nede-
'formisano stanje. Odrediti period oscilovan;a ovog sistema koji poCinje da osciluje ako se teg
mase m1 povu&.: nanize i pustL Vrijednosti masa oznacenih na. slid su m
l
= 300 g, - 100 g
i ma = 100 g,
RJesenJe:
U uslovima ravlloteze je
m'2% + kM =- mlg
Idl = (m:!. -- ,.,Ft$)g (1)
POi;lije izvodcnjf.1 iz ravnoteic. kada se opruga istegne dodat-
no za x, kremnje sistema je opisano jeonscinama
F'w - - k (&l + x) =, mila
msR\:l:
(Ft -- 1-/2) R = 1(" ;]i"- " tj.
su,lJerirrw (2) + (5) -j (4):
(2)
(3)
(4)
relaciji (0 U';' ptV1\. SC clau,a gomjcg izl'aza podru sa tredm
pa ostaic
k
x" + -;p;
Wia
m\ + + -2'-
211:

'"
D
.. di L' 'I k N , ," .... " N._ . d" 2
VIJe O}lruge teKClOUUi ,S1 a = I 'oJ Zane!llilXiJI,Ve HI.a!;>:: i u..-..ln.e 0
m m
'Kuda nitlu prikQOelle su ZIO. :mprotne stnme tijeilt nlJlSe ITt 0,1 kg; koje se nalazi na
ravnuj, glatkoj pov-l'Sini. Suprotnim krajevima oprugc su prikacene :ton dv,,- kliua P
l
i koji fill
udaljeni 10 em od potetnih polo1aja opruga. Ii) NaCi dutinu svake opruge kada se tijelo nalazi
u svom novom rRv-noteznom polotaju poolijc kotenja opruge za klinove. b) Nati per-iod oscilovanja.
tijela ako se ono m'.llo izvede iz svog novog ravnotdnog i pusti. c) Aka dato tiielo osciluje
SIl arnplirudom 5 em i u ttenutku ucla p-rolazi box svoj ravnotetnl pol.o!aj fiR njega uspravno
144
pada kugla plastelina mase 0,1 kg i na njemu se zadd;ava, kolilti su novi period i amplituda
lovan;a? d) Da Ii hi odgovor bio isti aka hi plastelin plIO na tijelo u trenutku kada se ono nalazi
na jednom kraju svoje putanje?
RjeIenje:
a) Fl = - k!6.x
1
F
t
= _. k
a
6.x2,
!:u:1 + Ax! = 20 em
AXl = 20 - L'lxz,
F 1 = F t (ravnoteZa),
100m
/:;'X
1
=" 15
Duzine orruge direkcione: site kl je 35 ern" l!. dmge 25 eHl, nakon uspostavljanja .ravnotct.c.
b) Nakon izvodenja tije\:i, iZ ravnnteiuog; poio;i,&ja Xli, ,:i.!;C, U opruzi ! javi ae e1asticna sUa
= .- kl,Ax, a u 2 di;l,::;tibui- silo. F't
Uk-upnu 5Ha u optuguma je F ,= F 1 + F "'-'.- h i'1x, tj,
Slikdi cia. je k =
Period oscilovanja
+ k"
ondu
rO)J',,:;, - k
t
[!,,}; ,eo. kflo';,
N

TIl.
c) Nova masa koja je saJ.a mr.w:<\ oscilator-lt --1 (ui'illi\. pla:>tdinQ. tt.
Raniji period.; T = 11f
Period sa pla<:telinom:
Prema tome, llOVli.
d) Da) odgovor bi bio 1sti;
T'= T ,,"-- 1,4 Ii (nov) period osciiovanja).
NekB.l:estica je podvrgnum simultano pod an omnill hl1rrnonijska kretanja iste frekvencije::
pravca. Njihove jedna.Clne tilt; -
X,t = 1,.0 sin:U = 68ttt (:u +
NaCi rezultujuCe krettt.llje.

,r.
Fazna razilka je 8 = ii radijana. lz nougbt GAtA je ptema kosinusnoj teorem.i:
= Ai + Ai -- 2.A
t
A
t
cos(rr - 8)
= Ai + + 2A1A2C06 8 ill btojno
1
(
5r.)2
A = _ 10
2
+ + 2 106 cos Ii. = 12,92.
J ednaCina, koja rczultujuce kretanje. je
x = 12,92 sin (It + a)
gdjc je (/ fazna raziika izmedu x i Xl"
Du hisUlo nasH u, vjdimo da je za = 0, Xt_1l """ 12,92 sin Q I. takode:
5r.
12,92 sin q = (Xl +-- = 0 + 6 sin = 5,790.
Otuda ie
Zadatak 5.lS
5,796
sin {l = = 0,4486, iIi
12,92
x = 12,92 sin (2t + lA7u).
Klatn() se sastoji od a\uminijske kugiice koja visi na koncu duzine 1 m. Zn. od 17 min
njegova amplituda se smsllji od 6,00" na 5,40. Odrerli faktor prigllilenja y i vidi cia ii viskomost
vazduha utice na period ovog klatna.
RjeSenje:
J e<1w1i:ina krctanja kod prigusenih' oscilacija je:
x = A c,t sin ((.)t + 4\
jjU A i > proi7..vtlljne konstante Koje se odreduju iz poEetnih Ii "( i (,) su date
re),tdjru:Oiil :
146
faktor
2 I
;;u = )'lI) = ((,),: _ ),1)-2 _ krn7..na 08ciiacije.
lunpIituda priguenih oscilacija ;el dole
A'=Ar
yt
! A
inA' = InA - yt-t-"( = tin
Za date nurneticke podatke je
tT slucaju klatna
U ovom pTimjen.1 je:
=- 4-. Hy-? I
f 9.8,-' J
t = 21 min = 1)62-10
8
8
A = 6,00" i A' = 5,40", pn je
y = 6,56 10-' s-'I.
x
",
T= LTl (
\S
pa je period
/IX
\i
Za1:1juCujelllo, da viskoZf)Ost vaz.duha t,ti?;c un pe;::.iod klatnn n 0vom primjeru, mad" utice 11[(
njegovu amplitudu"
Zed.tal< ll.1D
Period priguSeniu oscilacija je 4 s, logaritamski deknment -yT je 1,(1 $. pocetna f323 jc nuia.<
Pomjeranje taCke je 4,5 em za t = Napisati jeuA1ftclnu kretanja ovih osdladja.
147
RjeIenje:
Jednacinn prigullenih oodiacijs je
gdje i. t
koeficijent prigmenjlO.
2>c n r1' ' 6
U .aasem slucaju je =--
2"
w = 0,
r
{M.
l' T 4
T
Amplituda A se rn-oh: Il1iti 11: l.Hi0Va x = 4,5 em Xii t = "A'.

U pocemom. iYJ,,)Il'tentu
ie 4 kg, Ii njen" ukupua
Itii 0,48.
Rjdcnje.<
J eduatin8 oscilacijl>. iUUi o\.;lik_
Ukupoa energij& Je
U po6:tnorn tremltlii:v kl4cif( ,Ie l = jJ jO

Poto je sill '1; :> {1; ('<-0 4'-1 > (1" sliit:di: dR j\'. iW,J;Q I;l) u itltervuiu
frekvendj;i, je
Brojno je i,tf _= arc Giu
4) """
[
" 'l
J
',
,,+
(I)
3,2 tad ,.d
(r.) = 1,6976 - 101- "'" 1,26-,
4,3 s s
3..2 1>. 1
A = (O}043' + C.26') )"lcm = 4,99 m.
I = 0,05 cos (1.261 + 0>53) m,
T = 0,049 s; t gT.
Za vrijeme t = T ukupni predeni put ;ednak je 4A, Q za t = 81', taj put Ce biti 32..4 = 1,6 roo
Frekvencija oscilovanja male zcljezne kuglc r =- 1,5 em {p = gfcm
3
) koj8.
je pr.icvticene. za krai elastiene oproge iznosi u vazduhu 00 = 1 Hz. Kada kuglicu urooimo u tet-
oost, amplituda oocilacija lOe smanjuje ;r.a polovku l;voje za. vrijeme t = 3 s. 11.) Koliki
je koeficijent viskoznosti te Zanemru:iti po tome viskozuost vazdwla, b) DIl Ii 1;(" pro-
mijenio period o$dlov311ja kuglice u tecnosti? Napomena: Koristiti SlnkSQvu fonnulu xu u-enje
izmedu feCnosti i kuglice koja vdjcdi :La male brziue: =,
F,jeict!je .'
Nu kretanje tijda uti?:", silo, tr(:uju 6TC'W"J i sHu 12 elast,icne QPruge F =
JednaCinl.l. ktetanjft it'
In: = 0, gdjt jf'
k
a=
m
Rjeknjc ove difef'enci.jaine jt:Cntl.Cine imll. 0btik
Otuda je:
x (1:)
ln2 = yl;
In2
y = plll jt";
4- 1n2
--
9 ,
4 kg 0,693
"l = . 7 3. . HP - . 225 . 10-
4
, ---
9.
1
m.' 38
149
Posto je
In2
y = = 0,23,
Jedmlcina nepTiglliknih ,y"
ftC oscilacije sire hn:inorn ocl :;;H)
od izvora oScilacija, 3) j".hpisJl1:
pocetka osdiovanjn.
Rjdcnjc ."
N
1 Fa """ 1 ---;
m'
, (1,;)' 0,00135,
"", j (' :,in 0,:; '[;-t em. :\) Nat) jednaCinu talasa ako
,if'Q;)c,ti)yu ('sd,!aciia za tacku na rastojanju 600 m
nqcilivfj" I:).i:i.cc tahtsa 1.J ffiUffientU t = 4 s nakon
Kadu 3('; Oc,ii'Kii" \inc 1; <luJ, Hf'"kol': pr:Wc3" -koji Sl;' Z0ve niz,
Tanje biin koje rucke lw)-,l leZl nH \; oel iT'Jon; 0$cibciju za rastojanje x, je opigano jed--
n3CluoU1
A -- umplitudr; OS,j\il":<jUi'f V'k;;;
A tal;;\sna (hri;jn:L
Ovdje je A, T= J.
1) Koc1 nl,;)S ie- T ,0"" 4:1 pa A -,'=' 30e 4 ',"" 1 200 n1;, te i;.\1& oblik
kad je t = const i = (x), t,L
torH momenhl yremena.
,
lfJ o,lD j G5n:f -
"
I n:X'
10 sin p.n I em. U oymn slncaju.
\ 0- 0 to"'!
;'H.z;J.jtitc k(lje kit: WI, i,zu irnnju razlicita pomjeranj<l II .;1a;,
Tijelo tijl! je masll m -= 10 g izvc-di prigtlsem, os.cilacij'!: sa maksimalnom amplitudom od
7 rocetn.om jednakom utili i koeficijemom. priguSenja 1.65"1. Na tijelo djeluje vanjska
penodien2 ada kOJii. proi;z:vodi IH-il1udne 08cilacije ;e jednacina x = 5 sin (lOt - O.75n) em.
150
NaCi 1) ;ednaCnu (s& nUlllCriWm koeticijentima) prirodnih 08cilacija, 2) jednaCinu (!ht numenc_
kim. koeficijentima) vanjlke periodicne sileo
Rjelenjc:
Aka osim elastiene sHe F = - kx, na materl;alnu ta&u mase m djeluje sUa trenjlJl
FIr = - rt'. gdje Ie l' koeficijent trenja a w brzina oscilirajuee take, tada te oscilacije ta&e biti
{irlguene. J ednaCina prigusenog oscilatornog kretanja oblik
x = A <t
r -
gdje je y koefic.ijeni priguienia. OVdje je "( = -, a 6)' = (fIJi, - yZ) 2gdje je fIJ. ugaona frekw
2m .
venci;a prirodnih oscilacija. Velitina yT ;e poznata no /cgaritamski priguIu,Juti. dekremmt. Aka
je materijalna la&a JIUltI;e m Cije su oscil.acije oblika
Xl = Ae-Ttsin t.)J
podVTgnute djelovanju vanjske sile F = Fosin wt, os("-ilacijc' talke cc biti
a jednaCina njihovog kretania poprimice oblik
= A sin (r..>t + 8), gdje je
A
P,
In - (Ill? + 4y
2
w
2
f2
J cdnaCina prirodnih oscilacija ima oblik
x = sin let.
Nadimo Prema usio,"'U, fazni pomak izm.edu prirorinih i plli.udnih oociiadjlll je - Q .
pa imamo
tg 8
Otuda je CUll = ,.)t + 2yw)2.
U nasem sluCliju je (oJ. = l(m, It y = 1,6 S-l pa u\'titavanjem u (2) dobijemo
= 1O,S'It pa jednaCina prirodnih ocilacija Una oblik
x = 7e-1.ft. sin lO,Sltl.
Z) Jedn3cina vanjske periodifue sile je
F = {ilt.
Nadimo maksimalnu vanjsku periodienu silu Fo.
Imamo,
!'''' = Am - (,lIl)1I '+ 4y
2
f1J
f
j2"
1;!,to, nakon uvritavanja numeritkih podataka. <laje
Fa!:::.' 7,2 10-' N,
pa jednaCina vanjske periodi,ne sile postaje
(1:)
33=
N
Neka je nwa tijeia. ria slici. 0,25 kg. a konstanta e1a$tialf: aile It = 2S in' a) Koi.ib Jel
(,.,) ako ie faktor priguenja "t = 1 ,-I i .to sc tijelo ,tavi u oscilat.orno k:retanje)
151
take da mu se da pozitivno pomjeranje xl) =- 15 em i tijelo pusti; kako glad jednaCina kretanja?
.KoUki je logaritamski dekrement?
Rje1enje:
a)
x = sin (Ill! -+ W).
Pocetni uslovi Stl t = 0; Xo =, 15 em; '<-'(I"-'=' 0
x\>=Asino:!J=15
0)
dx
'V =--
'sin ID
Odavde jt:::
cos (1:)
dt
w
tg 'J' = 9,95
y
11 arc tg 9};l5 - 84,26" 1,47 rad
15
em,
.. __ __,l,.:.,dnu-
g
2,adntlol d)eluie lzosiilUstla prinudna !lila ampli-
- v j,;"1. _'J ''-' ._"', _ " _. }jlioudne 10 nad: ampHtudu A stacionarne
oi;cilacije: i.\) kada faktur 10 s -;-; h) kadu je -y -= 1,,-1,
Rje?ienje ,-
25 2 1"
____ 1 +25-
101 J
'( 25\2 12
10 l 0,2510 - Ui) + 0,251
152
Na dastlenu oprugu objesi Be tmjmic za utege mue M = 100 g i ona se stoga izdufi za
hl = & em. Sa visine h = 20 em pusti se ti;elo mase 20 g da padne na tanjuric. a) Za koliku ce
se, du!inu opruga istegnuti? b) Kakvo ce kretanje izvoditi tanjuric 8 utegom.?
Rjelenje:
8) Konstantu elastiCnosti opruge i.zratunavamo iz, uslova rBvnoteze (prije pada nt1l!.se m) iz
l'elBcije
tj.
Mg

h,
Btzinu, koju tijelo dohije padajuti sa visine It, riobijerno iz zakona
() odrian;u energije:
Pri sudaru roase m i tanjurica saruvana )e koticml1 kfetm1j1h
InV = (m + M) V,
Poslije sudara opmge tt" <;.e hduiitJ 22, '-' koii UtlI.C1,l.oflV,WH' pren.,It
Zak()fAU 0 odd,anjn energije:
l! opruga ce SI! i:negrmti
b) Tanjuric s tijeimH i':e o3dlixati OIL(' WJvug. poln:1,il.iAA r&YD.Ne:'te i!:;.(lH un L<i em. nili; {lci
smrog s periooom.,
T = lit
s maksimalnom mnpiitudmll_ d = 1,9 em.,
gdje fazll if! moze!tw dobi.tl i:1'_ I.wkva :;.: (0)
Zadatak Ii-27
Koliki je logarit:amski dekrement prigulenili U!dlacljll. tije jr: dutin&.
25 em. &ko onn izgubi 99% avoje enel'gije m 23 (If
Rjdenje:
Amplituda amortizovanih oscilacija opada sa vremenom po jednatini:
gdje ;e
if
Stoga je
Zamjenom ovog izraza u ;ednacinu (.!) i r;esavanjem te ;ednaCine po a: dobije s(:
r ( ')' I ]
lln g
OdnDS kvadrata amplitud(' srnzmjernn Qdnosu energija o .. 1;e le
A
A,
TakQ je, konacno
iii
2"
(1)
Napomena: Ako se tacun izvo:ii tako da se ne uzima U obzir utica; prigujenja na period, dobi1C
se da je
sto znaCi da se i na priIl-li:bm" nacin dobije zadovoljavaiubt. brojll vrijecinoot (s oh:.cirum OM.
tatnost podataka).
Neka opruga je jednim. svojim kra;em vez;anll za ekser 0 koji je uk.ucao u stulu. tI nll
gum njenom kraju je uCvdceno tijelo B. Tijelo, koje klizi po stolu hex ttenjfl. VIii kt'utno kretanje
linearnom btzinom v okolo eksera. Nati, radijus kruga po kojem se tijeHo kreCe na ova) n.an.
Dufina nedeformisane optuge je I;;. Takode je poznato da se duZina uproge udvO$tI'uti. kada os
nju okacimo tijelo B. Masu opruge zanemariti i smatrati da je njeDa dutina proporcionalna
recenju.
154
Rje!enje:
Kadll se tijelo B kreee po stolu kruino linearnom brzinom v, ond.a se medwH,bno izjedntl,ce
centtifugalna sila i elastii!:na sila U opruzi. kx:
(I)
o
pri cemu je
mv'
--=kx
R

R = 10 + x iii x = R - 10
uvriteno u relaciju (1), daje
.... '
-_.- = kR -- ki".
R
(2)
h; Cinjenicc da. se opruga kada se u grAAvit1.'.donOJu pOljn opH'I'et{ tljd,!)m .l:f, chbi}t":
se da je
mg = kIf),' tj.
I,
Sto uvd:teno u reIadiu (2) daje kvadratnu jecinaci.r:w po )?:
Cij2. su rjdenja,
+
4 If
00 kojih s.atD,o prikaza.no ,jdieaje sa znakom + do!::ui n
KugJa vezana za elasticnu oprugu of>cijnje h8xiKwnHski ll.a iU'"'>C,)
AXllpiimda oscilovanja je 0,1 ill, a kruznfl frekvencija 120 s"
oscilovanja brzinom 8 mjs, zabija se u centar kug-k kada !)vB. proiszi h,-:,;' '1v-,n-;d.r,;
euCi Sl!: u istom sm;eru kao zrno. Kolika je nl"Na amplinl.d;: 0,,"ci10'l:,)-1II;) jf' "Ql,;C,<;"
veea od mase kl.lgk"( Mass. opl."uge je
Rjdenje:
Nepmlrecino PQ\'\li.je suo.axa oscil.at{:w ra:<p::)lTh:te ,,;)J"]'1'D kil')er),;J'((Irn ',,:w'rg-ij,m"
, (m -1- J\1)
E" =
gaje je (m + 1'\1) masa novog oscilatol."a kugle:i 7.'1'u;, dok jr: njihov;,
apsolutnv nedagti6n.og sudara. Po:;rc:, u tok.u oscilo,-'anja. nema
energila "ftovog" Olleijatora II arnplirudi A je(Infl.ka je kinctV':koj
2
odakk A = u
2 k
(0
Bnina fJ o!l;cilatOl:;;. mole se m.6 iz n.k:onn <) odrin.llJ kolifin.r: kn:t n:"
ova) nedMtiCan auda-r, tj. i:r
ga,e je V brzina kug:le ("srarog" (lsrilarora) U nvn01e:Znc;:,n
Ym.! +-
U = ..
m+M
(2)
155
poto je k = Mw:. zamjenom QVog iUIlZR i izraza (2) u jednacini (1) dob,\je po,<;liie sredivanja
'""
156
Zada"tak 5.-30
A,+---
M@,
A = J'=---:::'::::::::; = 0,15 m
..
t+
M
. .Kuglica mase m vri) harmoni;sko oscilovanje s aro-
phtuuom A, a nalazi se nil, opruzi koeficijcmll eiasticnosti
A
k, Ako nn rastojtllju -::;:- od poloh.ja Hlvnotde postlJ-vimo
rnasiyuu ploc: ad koju kuglicn ocitijati lHwr-
5eno elastibw, k01iki ce biti njeD. period oocilovanja u
tom s!ueaiu.)
RjeImjO' "
V I.'iJeIYIC f _?-R
tde O,,} polovim: ,mptlmd" '''''al,neo
T
l' = 1: +- --i-
A
(Vrijcme aajanja suciara kuglk:' i ph2e 1:e :z,;mernnrujl;',
0, TALASNO KRETANJE
SREDINI
.. sredini zove se talasno kJ:ilc-
,U-u." ,'" . p u sre-dini koji se pDjavljuju ll: pray
Stt:d.itl.e li kojoj se talas rasprosnre; one
p,"lol,"ia ravH0t:ZC< Pri sirenju. ta.lasa, cestice
oko polo1aja ravnoteze, dolt se kroz
,)dn.o:'mv energije izvora talusB-,
koje- st:.' sid prostorom. i tako prenosi
ti 2\''''jeul1c Ce-3ti.Ce.: 511 rnedusobno pmrezane elastlcrum
sih_nlH te pornak jcdne- oe!, Ct:'j!..lc,,; polozaja ravnoteze uzrokuje pomak njoj susjed-
nih cesl;:'i.L Zbog lnercijt; st. ruvnoteinog utanja ne prenosi trenutno,
vee konacnorn. uri tome fie putuju kroz sredinu, vet samo
trcba X'azlik.iJv'-0:t1 brzll.ui (lsdlovanja testica oko poiotaja
od. brzi-ne sirenja taiasa,
jf: ex, l) slnusna. harmonijska funkcija,
r) opisuj;:::: n pozitivnom srnjeru ose X. Svaka
eL}"cicne sredinc It:::toz klJju tfrlas Dsdluje po sinusnoj vremenskoj funkelJ!
'k" 1. C <' <'d ,'X<
Ite VenCl)Om \) "''''' --- 1 S ,-UZ:}Ul JJ;{}Jll Z1V131 0 polot:.a!il
T
Za odredeni. tre.rmtak talas jf! npisan sinusnom fl.:mkcijom koja kaZe koliki je
potnak u zavisnosti cd njenog poloiaja x. Dok cestica u jzV'oru
napravt jtdIl.U PUHU taias prede odrederu put 1,coji 7.ovemo talasna
i !-" 'I'&lasllfi je najbliiih tacaka koje osdluju U lst{)J
tu_zL Tdasi nrc '{I k:toZ s:cedintL Ta bl'zina je kolicnik putt<.
koji odl"edena filLi t<lla:Ja, na tr:i1asa i Z:i to pntrebnog
Ova bnduD If;:;']" ::,;t; f<i.Zl talasa. Preilu tome !e
(6.l)
Ako cesdca 11 i:z;"Oi'l.l tala.'.>a,i ls k_ojeff:l, ishodiste koordinatnog sistema
cije flU cse t i X, dakie, ce-sdca sa vrijedn()SCll koordinate x Ot harmo-
nijski po zakonu
,)
A < A . 2",
;;t SID, wi = stn -- t
T
(6.2)
1ST
t,1(1& Ce i osta1e cenice sredine osciiovati harmonijski istom frekvencijom ali S odre-
denim kasnjenje-m, Stu je cestica dalje od imora, to_ Ce talas do nje kasnije doCi
j Taz1ika u fazi iunedu fl.ienog oscilovanja i oscilovanja cestice u izvoru bite veea
(s1. 6.1). Da bi t01.ias presao put od Xo = 0 do neke proizvoljne vrijednosti x brzinom
,(J, porrebno !-(; v.ijemc t' -::. . Osdlovanje cestice na mjestu x zaostajace za vrijeme
'J
t' 'U odnoslJ na osc:ilovanje cestice u izvoru talasa sa koordinatom x = Xu = o.
Zato ce e1ong:adja (pQroak) cestice na mjestu x biti opisana formulom
e) = A sin ii> (t -- t') = A sin (i) ( t -
, v
(6.3)
gdjC' je A 3Hmllnlih oscHovanja a ('I (' t -_. \ faza talasa.
, v J
f X)
Ii neku fazu (0 \ t ...." = const.p3. ovaj izraz napi-
*em.o U ol:;Hb.1 'X =., '/)[. +- coast, onda vidirno da se odredena vrijednost faze jed
nnllko k,ece: s pOI'c;;rn.d:.aja v. l"rema brzina Jiirenja tfuasa
t1 (6,1) je brzina sirenjri faze,
se prekn relacija
A
I'D
'['2(' 0 = /J. SHl n-
. \ T
T
(6.4)
(6.5)
Izraz 2n so 7;ove udasni broj i daje broj talasnih. duZina ria intervalu 2rc. Ozna-
A
Cava se zn.akom k i treba ga razHkovati od konstante kvazielasticne sHe (F = - kx).
158
Uvoc1en;em talasp.og broja k jednoc;no (6.3), odnosno (6.5); se maZe napisati
U obliku:
(x, t) A sin ('M - kx).
(6:6)
JednaCine (6.3), (6.5) i (6.6) opisuju sinusni talas koji s.siri u pozitivnomsm!eru
X ose. Aka talas puruje s desna na lijevo, tj. u. negativnoril sm;eru X ose, tada ,00-
nacina talasa ima oblik
(x, ,) = A sin ('M + kx).
(6.7)
Nije tesko provjcriti cia funkcija (6.6), koja opisuje talasno kretanje k?!e se
sid brzinom v cluz pozitivnog smjera X osp., zadovoljava parcijalnu diferenCl}alnu
jednacinu

--='0._-.
(6.8)
at'}. ox?;
Jednacina (6.8) se zove talasna jedna(:'ina. Njcno opste rjesenje je
i;(x, t) = j, ('M - kx) + j,. (0' + kx),
(6.9)
tj, mote se napisati 'kao superpozicija dva talasa koji se: sire u suprotnim smjerovima,
Da hi se boljc razumjeli osnovni pdndpi talasnog kreranja, prodiskutova-
cemo neke vrste talasa koji Stl nam poznati iz svakodnevnog zivotu.
6.2. BRZINA PROSTlRANJA LONGITUI)lNALNOG TALASA U
tVRSTO! SIl'KI
Kod longim'tlinalnog talasa oscilovanje cestica srcdine ima isti pravac kao i
pravac prostiranja talasa. . '
Pomllatrajmo sipku poprecnog prcsjeka S podvrgnutu naprezan;u kOle prolZ-
vodi sila F duz njcne ose. Na svakotn presjeku postoje dvije site ;ednakog mtcn
ziteta a suprotnt)g smjera' jedna je
vucenje (trzaj) 113 lijevi dio sipke
od de..'mog) a druga abrnmo.
Nnrmalni napon cr se definise
kao sila po jcdinid povrsine Roja
djeluje normalno na ptesjek, sUka
62, i dat je jednacinom
(f=
F r Nl
s I;'J
,
\ F'
& I jji
s'l
)Ii ax
Stika. 6.3.
6.2.
Pod uticajem ovih sila svaki ill?
sipke trpi pomjeranje paralc:Ho
.Ako je pomjeranje isto U SVl.I?
kama sipke, nema deforrna('"11e. v,ce
je doslo do pomjeranja cijeie
duz njene ose. nas zalll-
rna sluCaj kad ima deformacije, taka
d.a r: varira duf sipke, tj. 1; je
dja od x. Posmatrajmo dva
ka SiS' na rostojanju dx u nedis-
159
turbovannj situucijL DJclovanjcm sile S je pomjeren za a presjek S'
za slika 6.3.
Rastojanje izmt...od.u SiS u deformisanom stanju je dx + gdje je
!',.
Deformacija stapa u tom dijelu je) dakle} dl.;.
Deformacija S j.e defnrmadja po jedinici dufine duz ose i data je relacijom
gaje je E' :awdul. 12.
F
M.usa S' S' je:
Izjcrullici.rnn v;ra;{;e; (6011) i

je
ES
UP
dx
=
dx
t
E dt
Z
(tdl)
(6.12)
(6.13)
(6.14;
(6.15)
(6.16)
8m konacno na OSXlOVU re.bd.je (6.8) aaje. dR je brJ:ina prostiranja longitudinaIne
deformacije
(6.17)
1.60
6.3. BRZINAPROSTIRANJA TRANSVERZALNOG TALASA
U ZATEGNUTOJ ZIcr
Pretpostavimo da je iiea zategnuta izmedu svoja dva kraja tako da je F sila
zatezanja u zici, a [.L poduzna masa) tj. masa jedinice duzine. Pretpostavlja se, ta-
kode, da je tiea potpuno elasticna i zanernaruju se sile trenja i gravitacione sileo
Neka, zica u svom ravnoteznom polozaju leti dUl; X use.
Stika 6.4. prikazuje element ike u trenutku kada se pmnjera zbog prolaza jednog
transverzalnog irnpulsa. Mi cemo pretpos1:aviti da su transverzalna
dovoljno malena tako da se zatezanje F ne rnijenja znatno i da je ugao koji fica
zaklapa sa X osom uvijek mali. Tran.sverzalna pomjcranja na kraje:vim.a elementa
ike Sil E; i + a uglovi sa X osom na krajevima elementa su {} i e + L'l6,
slika 6.5.
Stika 6.1.
Zatezanje svakog kraja elem,enta rn0ze sc nxr.:loiiti na longimdinalnu i trans-
verzalnu komponentu, Za lijevi ktuj
PI'. = FsinO \
F, F cos 0 j'
(6. [8)
Za e maleno je sin e = tg e -:;:=0

pa je
dx'
(6019)
a P
r
F je cos 0 ],
Na desnom kraju je, takode,
F% + !iF", vrlo blisko F pa rezui,
tantna longitudinalna sila priblifno
!ednaka nulL
Rezultantna transverzalna sHa ie (F{ +
promjena se moze napisati rei.aGijom
rut
-- Fe = Aka je Ax maleno,
(6.20)
161
Dife:renciraju5 jednaCinu (6.19) po x dobijemo
(6.21)
a smjenom U jed1'l3tini (6,20) dobi;e se

F --- t:.x.
dx'
(6.22)
M.as<l l\m e!ementrt jc proizvod mase po jedinici duzine tJ. duzine .6.xJ rj.
Vi'Cnld. Y"l
hijarno
/J.1'n 0=
element.1 5m je
F dlli;
dt
ll
!"

(6.23)
(6.24)
(6.2'1) (6.22) do-
(6.25)
(6:26)
Odavde, poreden,icrn sa relacijom \ siijcdi da je brzina prostiranja
transw;rzalnog tahsil 11 zatcgnutoj tici
{I
vl'; _:......
(6.27)
p.
6.4. TALASNA
kako sc' na h,:da-n Jeanostavan naCin, uz dO-lita aproksimacije,.
1.'n02e dllci. (j{-, 7.;). talasnu .iednatinu.
h02; ci<:tsli(Xh) ,ric,- f,iri jedan trans.verzaian taias (s1. 6.6). Na
rmdom lliC"l:a dl knle se tnoze aproksim.irati sa. dx dJeluju sHe zatezanja u
. i.1]. J?n prmnjene :>iI(' dolazi sarno u vertikalnom pravcu .
.A.a prorn]cna na w.tervalu dx lznma
(6.28)
,Ako prerpostllvimo da .ie IX mali ugao (lito se dclava za m,ale amplitude), onda
se SInUS malog ugla mo:b.'; aproksimirati samim uglom
sin (0:: - doc) a. - doc
162
(6.29)
(6.30).
pa <IF, postaje
dF,
Osirn toga je tg
pa ako diferenciramo prethodni izraz po x, dobijamo
da
cos'2 oX dx iJx
2
Za oc maleno cos IX Rj 1 pa je
dx.
ax'};
UVrStavanjem vrijednosti (6.34) u izraz dohijerno
Prema n Njutnovom 2.akonu j e
= dmai.,
(6.31)
(6.32)
(6.33)
(6.34)
(6.35)
(6.36)
Izjednaeavanjem vrijednosti za tran8vcrzah},:; sUe iz izraza (6,35) i (6.36)
dobijemo
(6.37)
a odavde
(6.38)
Posto je brzipa. prostiranja transverzalnog taiasa 0
jednaCina (6.38) postaje
1
=0.
(6.39)
ox2 'lit at'l.
Talasna jednatlua. za talas koji se prostire u proizvoljnom prav(''1J U prostoru
iY'''. ailE 1 (1J,it;',
__ +- -----.:: :00".., --_.
oyt I OZ2 Ot
Z
(6AO)
a skraceno zapisana., pomotu operatora i:J,. '\ (Laplas) je
1
AI; = ___ . 0.'
r;'t iJt%
Talas koji se prostire u prolzvoijnom pravcu koji sa osama X, Y i Z zakiapa
uglove IX, i Y opisan je funkcijom
(r, t) = At) sin. 'Ii (iJt -: r)
(6.42)
163
gdje je Ii talasui _ve:ktor
a njegovc komponente irrwju (!blike
2n
-_.- cos oc;
A
6,5. r:NERGljA TALASA
k,
:In
cos l'
A,
K_HdB. sc tab:; k!\Ji". OH prenosi U J:ftduil sv(:'g
Prema V,lH1C, sa sl.iakifn taiasom }tc tuk
(6,43)
(6.44)
prirna (J{J SU_,lC:; ta-'
Ukup';J (netgii;, kcsti c, koja il'''''Wjm,sle
HUin. kr.-Ctll'nj ti, -i.e
/-;:sric[;;
(ciAS)
PretJiosuvimo da u trenm:ku l tufas naide na p-ovfsrnu S okumiru Us. c;tnjet
iErenja tarusa, Nakon vremena l'1.! tulas prectc_ udaljeHost ' wm,c pobudi
;)0 :sve cestice: II po.':rH'8JranOm voiumenu L\ V ',,-,C
Uimlma energija o-scilovanja u ckme:ntu zaprem,illc stEIl!.
:-;vih iz te :::aprerninc koje su pobudene na osdlDvllnjc,
1
flE "''' mw
2
A2n6tV
1
'n kon;,;erl.'traci.ja osdJil'i.iJLlS_h cesrl;-;a., tj. njihuv 'broj pc; ,iedin.kI
je. ff'Ut ,,-,c, pc, slikdi da j{;;
!lB 1

1'1V 2
(6.48)
SIn znaci cia je 2a h,armonijski talas gustoca energije proporcionsIru'l kvadratu
i kvadratu arn.plitude,
Izmz (6.47) u stvar!) sredniu vrijcdnost gustocc, e<l'Ofi:ij(; u .vakoj
U1cki :::recline. Ill-ace j(;> u svakGIn trenutku, gustoca encrgije. razlicita raznim tac-
y"axna prostor.ao
164
,More se pokazari cia se za harmonijski talas, dar reiacijom 4 eX,-!) =
= A sin ((I)r. --kx)) gustoCa energije mijenja prema zakonu
pA' (2",")' cos' (w' - kx), (6.49)
Prema tome, gustoca energije je razlicita u raznim tackama prostora i mijenja
se s vremenom prcma zakonu kvadrata kosinusa. Posto je srednja vrijednost kvad-
rata kosinusa ;ednaka jednoj polovini) to je srednja 1.1rtj"ednost gusto&: energije po
vremenu
kx) (6,50)
Izraz (6.50) pokazuje da se energija siri kroz sredinu kao i faza talasa sto se
vicii po tipicHom argumentu (<'ul kx).
_ talasnim kreranjima kroz povrsinu S i predata tesUc\h'"rut
sredine u demcntu zapremine fi V u jedinici predstavlja snagu mlasa,
Orw se) preuw tome, racuna prema obrascu
, !1E e.6. V Sv,:-,Ll.t ,
;0::; = ,= ._--",-,- 5'lJe
A, A, {j"
[uk kroz .1JovrSinu S koja }C okornit:.l na smjer sirenja talas:OL
tafas u icdinid vremena kroz ;edinicu poVYsine oI(JJ.l.mto
rabsa> Zi)ve se gustoce energetskog wfox}' iii men::itei wlasa i iknosl
6,6 ..
1
liE P
--=---= vc
Stll S
I (211:v)'A'v.
2
TALASA, INTERFERENCIJA
(6.52)
(6,53)
Doell!, E elva iii vise talasu istovremeno u istu taf..ku prostora" rezultujuce osd-
U 1'01 t;:\cki je vektorski zbir pojedinih osciiovanj::L To je princp mperpozL"tj"('
koj,i vrijedi za sva mbsna kretanja i direktna je posljedica cinjenke chi jc talas!l<1
jednaCina (6.39) lin('...arna i hom.ogena. Ako t,,1 t) i (x, t) rjde-nie
talasuc jeana::ine, :;::ada je i bilo koja linearna kombinadja C
1
';1 (x, c) --+ (x, t)
Hieno
,
\wrn,l.l.tralmo dva taiasa koji 5!.--
iz i.z;-'\ronl, i S] Neka ta-
istu ampiitu_du. i fazu u
Dol< dQ<iu u tacku P (s1.
su pY'ewl1Hi razlicite pu-
tev:,: f'i i te :;('; oscilovanja li toj
Stika 6.7.
(6.54)
165
Razlika u fazi ova dva oscilovanja je
'"
Li.$ Cr, - t,) k (r, -T,l (6.56)
v
d
. k (.0) 2... . .
g )e)e = talasm hro).
v A
Posto je, prema pretpostavci Ai = Az = A, rezultu;uCe oscilovan;e je
A [Sin (0) + sin '" (t -
2
k
= A cos --,._.,---_._"'-
2
(6.57)
;y .cia if.'; laCRa 1-). daieko od 8to maci cia je 1'1 i r l A:> d,
mozemo ap:roKSlmlratt
dsin Af'. (658)
hddn 6
2A em: (6.59)
sto ;:maCi da Dna zavlsi oel gdje '>C inl!ClCi!C"-,[l(;ija posmatra i od medusobne
udaljenosti izvora, d.
l\1aksirrmlno oscihvanjc
fl
se na rnjestima gaje k- cos ""'-
s rrmksimainom amptimdom) desice
- d- . kdsinG
!I:J. g ye Je tm. U tom
caju razl.ika u fazi Aq}. je: ad :ht;
Z"q") = k (7'<,: .._ .. (6.60)
te su na tim miestima 00", ,wiilr,n,nb
ferenciju dohivamo U Sil1ier",!i.""
u fazL Pozitivnu} tzv. konsuuktivnu inter-
gdJe }e putna razlika
(6.61 )
0) k M.a
"-- estru -tivna interfcre:;)cijn nastaje tamo gdje je cos ----- =
2
tj. gdje
kd sin ()
je = f2n
2 "
To ce se dC<;l'd Zfl nglove 0" za kok je putna razlika
'" (. I \
Lly = d sin (i. = = n + A,
k
n = 0, 1, 2, .. " (6.62)
. Na tim mjestima, liZ us-lov da su amplitude oscilacija koje se superponiraju
joonake, ne6e uopste biti oscihwanja.
166
6.7. REFLEKSIJA TALASA
Kada talas upada u granicu izmedu dvije jedan dio energije talasa
se reflektuje, a osmtak prelazi u drugu sredinu; od upadnog taIasa n&Sutje reflek-
tovani i propuSteni talas. Pri refleksiji na guSoo; sredini, talas je pomaknut
u fazi za 1t prema upadnom talasu, dok pri refleksiji na rjedoj sredini, nema pomaka
u fazi. Poseban slucaj je refleksi;a na zapreci. 0vdje nema propuStenog
talasa, a reflektovani ima istu amplitudu kao i upadni i pomaknut je u fazi za 7t'
U odnosu na upadni talas. PokaZimo to i kvantitativno.
Sliko. 6.8.
Posmatrajmo refieksiju talasa na uz-etu na mje1;OUl gdje se brustob mijenja
na primjer na spoju dva uzeta razliCite debljinc, Je-dna[jne npadnog, ref1(':\ztovanog
i propustenog talasa su:
(6.63)
(x, t) = A. sin", (, --- :,)
gdje su At.!' At i Ap amplitude upadnog, reflektovanog ] propustenog t;l,.l?sa". a
i 'V
2
brzine prostiranja talasa kroz dvije sredine.
Elongacija t; (Xl t) mora. biti u svakoj tacki neprekidna, dva InJ!il clt.':fivabil'1.i1
funkcija udaljenosti x da hi zadovoljavala talasnu jedn_aCinu.
Mo na mjestu spoja izabrana <iva uzeta r-azliCite dehljine, 11, :mt rnjt':sm gdjc
se gustoCa sredine mijenja, sravimo ishodiste koordinatnog sisterna x), ond-a
i u t.acki x = 0 moraju da budu ispunjeni slijedeCi granieni uslovi:
1;" (0) + = (0)
(1;" + E,) 'I = \
dx . oX x_I}
(6.64)
161
P.:-vi ?d ovih usl?va kazc da se na mjestu x = 0 talas di;eli na reflektovani i
d?k drugt usio\' zahtijeva da u graruc'TIoj tacki nagib oba dijda uZeta
mora bltl Isn.
Primjena gornjih granicnih uslova daje;
A .. +AT=Ap

V
1
V
1
V
2
(6.65)
?davde se amplitude reflekt:wanog i propustenog talasa mogu izraziti preko
amphtude upadnog mtasa rdacijom
Kada tah",
VI > V
2
)) onda
rotan predznak od.
skok u fazi zu r;; kaua Hi.da'?;i
cia se krece bez u
(6.66)
u guscu, rj> kacia je 11-1 < !-L2 (a to znaci
n:;flektovanog talasa imati sup-
[;-,rasa S1:O 2na.c:i da reflektovani !alas trpi
cdinlL ,PrQPuheni dio, medutim, nastavlia
1 :('l)J.:]l..\1"T'J. kada je kraj .:lice utvrscen
za masivni ziJ) n'1 I)' "1 ,. .
J) \:.'j; ';COo, h rel. c.t\t(}vam talas je iste amplitude
k..'lO i upadni, ali je u feu;; Z;;l 7(:, dd: propdtcnog talasa nema. Pri
siji talasa na rjcdoj sredini, 1 ! ". r ,
" lazU \!-l2 < !-Ll V z > v 1).
U specijulnmH shtC:aju, kvh: ':>c. yes<lva na slobodnom kraju (!-l2 = 0"
V,2 :::"-'" OC-), upadni i refkl:,1.o\';m) 1:;lI:1S H1U)U lst.e amplitude i faze.
6.8. STOJECI
tahsi dva talasa jednake amplitude, jednake
frekvcnCljC (pa, Llmc, i l,ala;;ne d.u:f.ine) koji DR is torn pravcu putuju jedan
0.1.01e cia _ talas rcflektuje na
Jcdnom haju je tlCV) S!;ew.L., vrail. se nazad t superpomra sa upadnim talasom.
jeGan takav tabs na lki koja uc:vrscena u tacki x = O. S desna
(prema ncgatl"vnom smjef;.1 use ;it:: kre{:c upadni talus
(6.67)
On ce se us. kraj lJ. iiea
fazu za 7t i vrmiti nazad u :;mj(:[U oSe:
0:-.00 0) reflekt:ovati mijcnjujuCi pri tome
kao rcflek1:ovani talas .
kx + n:) = -_. A sin (Wi kx). (6.68)
Rezultantnu ehmgaciju ilce dcoljcmo 1 <
talasa; SfhHnm)em upaanog
reflektovanog
-1-- t;, =c A {sin (cut .- kx)- sin ((!Jl - kx)}
(6.69)
!; =" 2A sin kx cos wi:.
168
Ovo vise nije progresivni ta1as, tj. kod n;ega nema putovanja faze prostorom:
vrijeme t i polozaj x pojavljuju se u dva razlicita faktora. Na Xn za koje je
. k 0 me
SIn XII = ::::? x ... = k
A
=n-,
2
n = 0, 1, 2, ..
(6.70)
nema oscilovanja - ove tacke na zici trajno miruju i zovu se cvorovi stojeeeg talasa.
A
Oni BU od ucvrscenog kraja zice smjesteni na udaljenosti
i njihov medusobni razroak je!:.-) slika 6.9.
n- (n=O, 1] 2, ... )
2
2
Slka 609.
Mjesta stojeceg talasa, gdje je oscilovanje maksimalno, zovu sc !t'busi i nastaju
na m;estima x .. za koja je
sinkx,. = 1;
A
x .. = (2n + 1) 4."' )
n = 0, 1, 2, .. 0
(6.71 )
Za razliku od progresivnog talasa, stojeci. talas se ne krece i ne nikakvu
energiju. U nekim trenucima, za koje je cos wt = 0, sve tacke na iid imaju elon-
gaciju jednaku nuli. Ima trenutaka u kojima je: brzina svih tacaka na ici Hula
tj. sve tal::ke zice miruju. To se desava za cos (,j t = -- w sin {fJ[ = 0,
de
U prvom slul::aju} sva energija s.toje6eg talasa je U obliku kineticke energije,
dok je, u drugom slucaju, sva energija u. obliku potcncijaine deformacije.
169
6.9. GRUPNA I FAZNA BRZINA
U izrazu ; ex, t) = A sin c.u (E - -:;) , koji predstavlja zakon prema kojem se
mijenja stanje oscilovan;a neke tacke u sredini kroz koju se siri neki talas, izraz
(,) (t - :) predstavlja"jazu talasa. Pogledajrno kako se odredena konstantna faza
w (t - :) = const krece u prostoru.
Napisemo Ii raj izraz U obliku x = vt -+ const, vidimo da se odredena vrijc:d-
nost faze jedriako krece s brzinom sircnja poremecaja v.
Prema tome, brzina sirenja tala'>u ;e brzina sirenja faze i zato se zove jrn;-na
brzioo.
Brzina talasa zavisi od osobina (e1asti,cnosti i gustine) sredinc hoz koju sc
talas siri.
Kada talas pre1azi iz jednc sredine u drugu ill se prostire kroz nehomngenu
sredinu, brzina i talasna duzina mu se mijenjaju dok frekvendja nstaje ista. B;'?:ina
ko;om se prenosi energija kroz sredinu moze biti razlicita ad faz:ne brz-ine, se
desava uvijek kada fazna brzina zavisi od frekvencije, Za fl171iku od f3ZIl_C brzine.
brzinu sirenja energije zovemo grupna brzina. J
Postoje sredine u kojima br7.ina prostiranja talasa u njirna riC SJ.HlO oel
osobina sredine (e1asticnost i gustina), vee i od talasne eluiinc $ignab
Kada se racuna brzina prostiranja talasa u kanaiu, vidi se da ona n.c sanw
od osobina sredine vee i od talasne duzine. U takvOln slucaju kazc se ctn. jc :::redin:J
disperzivna. Na primjer, prizma razlaze paralelni snop bijde s"ljCtkx;ti u sp-;:;kt<.!J',
pri cemu zraci razliCitc talasne duzine izlaze u razliCitim Dravdma .Ie
disperzivna sredina za svjetlosne talase. '.
Francuski matematicar Furije (rourier) ie prvi pokazw::-. da se gotovo svaka
periodicna funkcija moze prcdstaviti sa zeijenim stcp"enorn pribliznosti romocu
beskonacnog reda koji se sastoji od funkcija sinusa j kosirmsa, Dalde
j
s-vukog
oblika se moze smatrati superpozicijom izvjesnog broja sinusnih (iii kosinusnih)
talasa razliCitih amplituda i talasnih duzina. Ako se svi ovi tokovi krecu istmn
nom v, talasni oblik vremenom ne mijenja oblik i svaka tacka na njemu se: krece
brzinom v. Ovo je siuca; ako sredina nije disperzivna kafY na primjer kocl trans
verzalnih talasa u jednoj idealnoj zategnutoj :lici, gdje je v
2
="; F ." tj. '0 ne zavisi
od jednacina (6.27).
Medutim, ako je sredina disperzivna, svi sinusni ta1a51 se ne KreCH istom brzi-
nom i prostiranjem talasa, mijenja se i talasni obJik.
Talasi se slafu i formiraju niz grupa koje se, takode, krecu u istom pravcu kao
i talasi. Sa kretanjem talasa mijenja se i struktura grupe. Obvojnica grllpe, mcdutim,
zadrzava svoj oblik i bilo koja tacka obvo;nice se krece brzinom vI! koja se zove
grupna brzina. Brzina v pojedinih sinusnih talasa zove se njihovornjaznom brzt'nom,
Uzmimo kao prim;er sJucaj gd;e se talasno kretanje moze razloziti na 2 si-
nusna talasa frekvencija w i w
r
koje su veom,a bliske tako da je dw ,= C))r - (ll:
veoma maleno. Takode cemo pretpostaviti da su amplitude ovih talao:;a iste,
170
Sumarni talas se tada moze napisati relacijom
I; = A sin (M - !<x) + A sin (w', - k'x) =
= 2A cos [(00' - w), - (k' - k) Xl) sin ( [(w' + w), - (k' + k)X1)
(6.72)
Posto su cu' i cu, a takode i k' i k, vrlo pribli:ine vrijednosti, mozemo J.. (cu' +
2
+ w) aproksimirati sa w, a -'- (k' + k) sa k, pa izraz (6.72) postaje
2
= 2A cos [(0)' - w)t- (h' -k)x1) sin("" - kx). (6.73)
Izraz (6.73) predstavlja sinusni talas Cija se amplituda modulira prerna za-
konu
2 A cos - w) t - (k' - k) xl.
2
(6.74)
Ova modulirana amplituda, takode, odgovara talasnom kretanju koje se sid
brzinom
w' - w dw
v
, k' _ok dk
(6.75)
Brzina (6.75) predstavl;a grupnu brzinu. To je, dakle, brzina kojom se kreee
amplitudni talas (obvo;nica). Prema tome, u disperzivnoj srewni brzina signala je
grupna brzina.
Posto je w = kv, izraz (6.75) postaje
d", d dv
Y!, -dk = dk (vk) = v + k dk .
(6.76)
Ako je fazna brzina v nezavisna od )., (t;. od k), tj. ako je sredina nedi.">perzivna,
dv 0, pa iz izraza (6.76) slijedi da je v,
dk
Dakle, u nedisperzivnoj sredini nema razlike izmedu grupne i fazne brzine.
6.10. DOPLEROV EFEKAT
Doplerov (Doppler) efekat ie pojava promjene frekvencije talasa ako postoji
l"elativno kretanje izmedu izvora talasa i prijemnika talasa. Dopierov efekat se
javlja kod svakog talasnog kretanja. MoZe veoma dobro cia se uoci kod zvubUh
talasa.
171
Pretpostavimo da se izvor i prijemnik talasa krecu dui prave- linije koja ih
povezuje. Pretpostavict.mo, takode, da je brzina izvora 'V
f
pozitivna ako se krece
prema- prijemniku, a negf tivna ako se udaljava od prijemnika. Ism pretpostavku
naCinicemo i 7a bn;inu prijemnika vp-
Ako izvor talasa miruje i os:iluje frekvencijom u
o
.onda ce u mOmentu kad
izvor 7.avrsi svo;u uo-tu oscilaciju, brijeg talasa prve osciiacije preCi put 'V U sredini
(v je brzina prostiranja ta1asa U odnosu na sredinu).
Prema tome, U
o
"bregova" i "dolina" talasa koje proizvodi izvor u jedno;
sekundi ce pokriti duzinu v.
Ako se izvor krece U odnosu na sredinu brzinom VI) tada, u momentu kad
izvor zavrsi svoju uo-tu oscilaciju, brijeg prve oscilacije Ce biti na rastojanju v - V
f
od izvora (s1. 6.IO.a). Prema tome ce duzina -v -- VI sadrfavati Uo bregova i dolina
talasa pa ce im tarasna duzina biti
(6.77)
Pored prijernnika; koji miruje, bregovi i doline smjeSteni na duzini v ce proci
za jednu sekundu. Ako se prijemnik krece brzinom vI' tada ce na kraju vremenskog
intervala od ;edne sekunde on pokupiti dolinu kOJa je na pocetku vremenskog
intervala bila na rastojanju v od njegovog sadasnjeg polozaja. Stoga u jednoj sekundi
prijcmnik ce naiCi nn bregove i d'Oline na duzinu. jednakoj v + v",. (sL 6.1O,b) Cija
je frekvencija
v+v
\J =.:: ----"
f,
ZamjenjujuCi A iz jednaCine (6.77) u jednacinu dobijemo
v +. 'Up
"0---
v-v,
(6.78 )
(6.79)
Iz izraza (6.79) slijedi da ako se izvor i prijemnik krecu tako da se njihovo
rastojanje smanjuje, frekvencija u, koju registruje prijernnik, ce biti veea.
aJ bJ
Sliko, 6.JIJ.
172
6.11. RACUNSKI PRIMJERI
Zadatak 8.1
J edan kraj gumene cHevi je utvr$ten. pte1azi preko l.la tasto;:m;u 8
od u!!vdcenog kraja i nosi teret mue 2 kg. Masa C1JeVl lzmedu utvdeenog kraJIi 1 kotura 'c .600 "':
a) Kolika je brzina transverzalnog talasa male amplitude vu b) da sc 81?USI;U
talas amplitude 10 em i tah1sne duiine 3 m kreee duz C1JeVi s hJeva n" desno. KoUka ,e
maksirnalna transverzalna brzina jedne tatke cijevi?
Rjdenje:
SUa zatezanja je jednaka tezini tereta lTIaJ!e 2 kg, tj.
F = mg = 2,9,81 N = 19,62 N.
Produzna masa djevi je
m 0,6 kg
[.I, = - = --_. = Q,075 kg{m.
L 8m
a) Brzina prostitanj ... tramvcrzalnog talasa je
b) t; """ -- wt),
T.ansverzaina hrzin<l. je
1'.ad&tak 8.2
= N-- = 16 m./s.
.IV It ty 0,075 kg!ttl
-- wi;-o cos (kx - (tl')
!6
-- _o,1 mls
3
I'd izvodenju brzine longitudinalnih tals&.a u sipki zanemarili sm.a napon-
postoj! uz longitudinalni se: me-?-utim, i ova; efekat u
da je fazna brzina harmOUl)sklb longltudmal.mh talasa talasne dufme )., ko}!: se tre u cdindnc j
radijusa R data relad;orn
j
E.
_I! _
'" p \
gdje je -:i tzv. Poasono\' koeficijetl.L NaCi gmpnu brzinu taltlS.D. dut i je preko
za faznu brzinu. Naci, takode, granicnu vrijednost grupne brzlll(" u sluealu kada Je R mnogo man)
R
ad A. Prodisicutovati promjenu i vJ kao funkciju od A
Rjefenje:
2n ,
J. = ;;' > pa JC Vf =
_ ktO;Rli") ,
Grupna br:zina talusa je:
173
gdje je
J
E ( k"'R') JE h.'R'
ug = - 1- --- -k --_
p 4 p 2
J
E JE
tlg = VI - 2 P + 2vI = 3vf - 2 -;
Vg = (1 _ .
Za R J., drugi clan u zagradi se mofe zanemariti pa ;e
Zadatak 6.3
.. akuslicne viijuke cije su vlastite frekvencije 340 Hz krecu se u odnosu na posmatroca
kO}l mlfule. viljuka se "ll:?-aljava od posmatraca dok mu se druga primite iSlom bninom ..
Cule udare frekvenclJe 3 Hz. NaCi brzinu akusticnih "iljuSki pretpostavljajuci da je
brzma zvuka u vazduhu 340 m/s. .
Rjefenje:
", v
= 1-=--;' gdje je x = ;-' odnos brzine izvora i hrzine zvuka..
Ftekvencija udara je jednaka razlici frekvencija U1 IJz:
Dobijemo kvadratnu jednal:inu
UX
S
+ ZuoX - 1.1 = 0) Cija su rjeScnja:
340 3
f} = '""2' 340 m./s = 1,5 m/s.
174
Jedna Cestica (8) clastitne sredine udaijena je od izvora talasnog kretanja za r = I m. Ta
i!estiQl bivn pogodena talasom poslije vremena t = 0,001 s od momenta njegovog polaska iz
izvora i pri tome ':Ie uda1ji od ravnotefnog poio:laje. za 4 rom. Odrediti amplitudu tog talasa ako
je poznata njegovil talasna dutina (30cm) i freJevendja (lOOOOHz).
RjcIenjc:
Za tacku A mozemo postaviti jednacinu oscilovanja
2r.
1; = wt =, - t.
T
Za e)ongacih. li tlickt B vaii re1acija
1;, sin (t - 7) = 2n (ut ..- i)
jet je u ys cT = it, pa jc
- 4,6mm.
"\
\
\
. +.
I
I
/
/
'0' f.\Onl.oge:Do; Hedini pwstire se I"avanski hantwnijski talas talasne duiine A = 1 cija
e jcctnJ>Cin&
gd.ic jt; 1:\, mnpl.hlJd .. talasll" r ..... rn-
l
koeficijent priguscnja talasa . kruzna ftekvenc:ija i k
l.l.I.Jurmi hrol. KoHb, je fazna rlizlika talaS3 u tackama u kojima. se amplitude oscilo\'ania cestic:a
F-ied'ine razlikuju z" R = 1 %?
RJciim/e;
Na rllstojanju x, od iXV(lra taIasa jednacina kretanja cesticssredine (pod dejstvom izvoora
talasa) i:r>'l.l! ohlik
(1)
cdie jt'. t, ",co .:., vl"ijeme za koje se oscilacije prene ..u od jzvora taiasa do Cestk.a sredine koje su
"
us ra2toji"wju Xl"
Anlalogno j{, na rasiojanju talasna. jcdnatina
1";, = cos (0) (t - (2)
ito'! -- = 1% = t.
an
- = 1 _ e-Y!.h:
n"
1
bx ,.- - In (I _. 8),
Y
2n 2-:-:- 21t8
.6.<l' = k A.x = -" fj.x = - -In(l"""""' =
A ;. yJ.
175
7 ELEMENTI RELATIVISTICKE MEHANIKE
7.1. BRZINA SVJETLOSTI I ZAKON SABIRANJA BRZINA
Oko tte:dine. stoljcc4j bile sa vee razvijene dosta tacne metode za mjerenje
hrzine svjetlostL Nadeno je da je c = 3 . IOf! m!s u vakuumu iii tacnije c =
"",", 2
s
9979250 0;0000010 . 10
6
m/so
I naraVfWjo tada se posta-vito pitank na koji sistem referencije se odnosi ta
bizina jer uopste je besmisleno govoriti 0 brzini, a cia se ne specificira
sistem. referencijco
SlijedcCi klasicni zakon sabiranja koji slijedi -iz Galilejevih transfor-
macija, dolazimo do zaltljucka da brzina svjetlosti treba da je razlicita u raznim
sistemima referencije, Prcma tOme} data vrijednost brzine svjedosti vaZi sarno u
jednom sistemu na pritnjer) onom koji sadrli izvor sv;etlosti.
Zar.o.islimo slijedcCi ogled:
Neka neki koji sluzi za dovoljno tacno mjerenje brzine sv;etlosti,
rniruje U odnosu na izvor sv;etIosti koji je smjesten u ishodistu koordinatnog -sis-
tema XYZ.
Instrument ce registrovati brzinu svjetlosti jednaku c, stika 7.1. Zatim" ako
stavimo ovaj instrurn,ent u drugi sistem referencije ko;i se krece u odnosu na sistem
x, Yj Z brzinom 'lJ duZ X ose, udaijavajuti se od njega kao 5tO je prikazano na 81.
7.2, iii pribliiavajuCi mu se leao na s1. 7.3 iii krecuci se okomito 'na pravac prostiranja
svjetlosti kao na s1. 7.4} onda bi, prema klasilinom zakonu 0 sabiranju brzina, instru-
ment trebao da registruje da je brzina svjetlosti:
u slueaju na 81. 7.2: c' = C - 'Vi
176
u slucaju na 81. 1.3: ,/' = c + v;
u slueaju na 81. 1.4: em = ..jet +
&vi eksperiment za mjerenje brzine svjet10sti U. re;t:eren<:ij:: .se.
kreee izveo je Majkelson 1881. godine. Slitne ekspcnmente lzveH sU 1 lZVodili !
y
Slika 7.2.
73.
.+.1:
-/"/'c"'/
.
Sliko, 7.4.
drugi naucnici godinama, ali je rezultat uvijek biD z:lct.Lciujuci:.
cia je brzina svietlosti u svim inercijalnim sistem.ima rdere:ncil
c
cine i pravca njihove relativne brzine) ista, tJ.
uviick je ispadakl
, od. vell-
Ovaj rezultat Je pokazao da klasicni zakon bl'zi.na irna ogranieet;u
oblast primjene. On, dak1e, ne vrijcdi ako priru,ljcm na fe:nomcn.e V!.':Z2..r:e za
prostiranjc svjetlosti. A kako je taj z::J.kon baziran na. Galilejevim, uansform,uq;ama,
zoaCi da i onc: imaju ogranicenu. oblast prirnjene.
Poto }e invarijantnoS! brzine svletlo5t.1 u svim refe-
rencije eksperimentalna Cinjcnica koja nije u sa
macijama, pojavila se potreba za kriticl10m revizijmn,ldcJu n& 00
ove transformacije. Ovo je ucin;:1 Ajmtajn 1905. godme. Ta revlZ1Ja zahuJevam 1(;-
potpuno prci:;pitivanje klasicnog poimanja prostom i vremena.
"177
A;nsta;n ;e pokazao da su pri uvodenju GaIilejevih ttansformaclja uVedene
dvije propozicije koje su izgledale tako ocigledne da niko niie mislio da ih ie po-
_trebno obrazlagati. One se sastoje u slijedecem:
a) pretpostavljalo se cia je istovremenost dva dogadaja apsolutan pojam, tj.
da je tok vremena isti u svim inercijalnim referentnim 'sistemima;
b) pretpostavljalo se. takode, "da je duzina neke ike;; na primjer, ista u svim
sistemima referencije.
U stvari, pokazalo se da ove propozicije nisu univerzalne, vee _ su prya ap-
roksimacija koja vri;edi sarno _za tzv. Njuttiovu inehaniku u kojoj su
brzine znatno manje od brzine svjetlosti.
7.2. OSNOVNI POSTULATI SPECIJALNE TEORlJE
RELA TIVNOSTI
Specija)na teorija re1ativnosti je osnov re1ativisticke mehanike. Zasnovana je
na dva prindpa koji su postulirani. Ovi postulati su zaista potvrdeni eksperimentom.
1, PrinCp r,elatvnosti: svi inercijallli sistema referendje su jednako valjani
-, ne sarno mehanicki vee svi drugi fenomeni u prirod j teku mi Isti nacm u svim
incrcijalnim sisternima referencije.
2. Princt'p invarijantnasti. brzine svjetlosti; Brzina svjetlosd u vakuumu je
ism i jednaka c u svim inercijalnim sistemima referendje..
Uz Dve pJetpostavke Galilejeve transformacije, tj. klasicni zakon 0 sabiranju
brzina. ovdjc ne vaiL
Naroeito nije taena CetvTta od jednacina (l A8)) t =- t' < Posto je brzina iednaka
kolicniku rastojanja i vremena, onda treba npodesitin i vrijeme tako da brzina svjet-
lasti ostane uvijek ista za posmatrace u relativnom kretanju.
Drugim rijeCima, vremenski interval izmedu dva dogadaja ne: mora biti isti
za posmatrace u relativnom kretanju.
Ukratko) moramo, kada govorimo 0 fenomenima vezanim za svjetiost, zamijeniti
Galilejeve transformacije nekim drugim jednacinama> koje L"e ostaviti brzmu svjet-
losti nepromijenjenom<
7.3. RELATIVISTICKI ZAKON SABlRA."UA BRZINA
Posmatra;mo opet dva koordinama sistema refe.rencije X, Z (na prim.jer,.
sistem vezan za zemlju) i X') Y", Z' (sistem vezan za 7.eljezniCki vagon). Ponov(}
,- iz.aberim9 ove tako da Un se jedna osa (X i X') podudaraju, a- druge dvije:
( Y i Y' i Z i Z') se pomjerajuparaleloo jed!U! U odnosu na drugu, kao Ito 8U bile
i \l pocetku kretanja (s1. 7.5).
Slobodni prostor je homogen i izotropan. To znaCi da. su transfonnaciie koor-
dinata linearne funkcije (s!. 1.6 a. i b.).
Sa -sIike 7.6.a. je vidljivo da u tom sluQju duZina neKe linije ill rastojanje: De
zav:ise od toga u kojem regionu prostora su smjeiteni,."tj.' ako je it = IS) tacia je
r 1 = [, 2'
178
AIm je, medutim, transformacija nelineat!U! (51. 7.6.b.), tada so vidi da je [,
= l-s, a I; -::F tj. dufina, na primjer, neke :lice bi zavisila od toga u kojem. dijelu
prostora je locirana. Ovo nije u saglasnosti sa hornogenoscll prostora.
z Az'
/ )
,
. l.:::el
y
Y'jft
Slika 7.5,
x
h.
Naravno) ism to vrijedi i za vrijeme. Zato potraziti nove:; relativisticke
transformacije U obiiku linearnih funkdja.
x' +Bt t' = lHx + Nt, (7.3)
gdje su A .. B, MiN konstante cije vrijednosti treba da odredimo. Kretanje aui
ose apscise u vagonu moze se izraziti jednacinom
x; - x; A (x, - x,) + B Ct, - =c A!l.x + BAt. (7.4)
Slicno za vremenski, interval izrne,:]u dVi1 dc'sacllrja
I.1t' lkfltx + Nat.
tr),ozemo cia piSemo
(7.5 )
Dijeljcnjc.m jednaCinc: (7.4) S<l (7<5) i u7;irnajuCi U ohzir da je ccstice
U odnosu na pokretni sistem (icljeznicki vagon)
i::d
u' (7.6)
$ !::"t'
a brzina iste eestice U odnosu na nepokI'etni slstem vc;r..an za zemlju
11"
iff$! = e:;' (1-,7)
dobijemo iztaz za zakon sabiranja brzina (duz X osa)
A B
= -::-:c"'c-,--_.,-:"
MU",+N
(108)
Odredkemo sada konstante. iz ;ednacina (7.8). Kol'isncemo pri tome slijede6e
spedjalne sluCajc:ve"
a) Pretpostavitemo cia meterijalna 'ta(:.ka miruje: U odnosu na. "lagon. Tada je
u; = 0) a U:.; = t>. Ako ovn .r.arnijenimo u relaciji (7 dobijemo
odalle je
Ai'J+B
lJ = -_._--
Alv '1- 1v
(7.9)
b) Pferpostavl!l:w da Jlll"')")""l'" t&tku 1:Tdruk \-"1 odnmm na zeiln1.iu. Tada je
= '!tin a ='" O. tG tl ,iedxla6nu (I,8) i kurt.!w::ti jedlillcinu
dobijernn
Za.iujenom u jcdnacinu (7.8) i korislcnjem, l'c:;mltata (7.9) i, (70
Ac A'll
C =
Afe + A
odakle se dobiia
(7.10)
(7.11)
Kada 3(: za konstante MiN uvtste u jerinacinu (/.8)J
dobije se rdativisticki zakon s.abiranja br2:ina (duz X ose);
ill
c'
7.4. LOREN COVE
TratlSform..'lCije koordi:cll!.tll" koj{,; su u rmgl1!i.s1l1Jsti sa dv2. OSllovna posrulat.a
teorije reiativnosti, prvi je imeo Lorenc.
Da hismo ih izveti. zamijenicemo vrijecinosti konsrami B, iW i N u jedn.acinu
(7.3) i dobiti
:r.:' .= A (x .-- Vi:)
(
<IX)
t'=A
}
(7.14)
180
Prema_ principu relativnosti dva referentna sistema su jednako vazna; moZemo
pretpostIiviti da sistem ve:zan uz vagon tada Ce se sistem vezan uz zemlju
krerati U odnosu na vagon brzinom v' = - v (reciprocnost Lorencovih transfor-
macija).
tj.
Transformacije koordinata ce tada imati oblik
x = A ex' + 'lit')
A
(
,'Ox,!,
t= t -+di) }
ZamjenjujuCi jodnacine (7.15) u jodo.Cine (7.14), dobijemo
Sad se transfonnad;e rungo. nJPhlati. U konacnom obliku
y' =y;
y =y';
, , 'Yx'
t' T'di'
z =,z'
I
I
1
t
(7.15)
(7.!6)
(7.11)
(7.18)
(7.! 9)
U kllisirooj m,e;hanid pwsto!' i vrijeme se posmatraju kao pojmovi nezavism
jed"" od d,.ugog.
Lorencove u.ansfonnad;e pOKazuju blisku vezu izmer.iu koot'dinata prostora
i vrem,en.a,
Ne saUlO da su koordinat.e prostora zavisne od vremena (sto je bila karakte-
ristika i Galilejevih transforrnacija), vee vrijerne zavisi od kordinata prostora
takode) od relativne brzine referentnih sistema,
181
7.5. POSLJEDICE LORENCOVIH TRANSFORMACIjA
a) KontrakezJa duzim
Duzina nckog objekta mo7..e se definisati kao rastQjanje izm.edu dvije krajnje
tacke tog objekta.
. Medutim, ako je ob;ekat :u kretanju U odnosu na posmatraea, koji hoee da'
izm;eri njegovu duzinu, poloza; krajnjih taCaka mora ,biti m;eren istovremeno.
Posmatrajmo stap koji miruje U odnosu na sistem 0' (voz), a postavljen je
parale1no 0' X' osi. Ako oznacimo njegove krajnje' taeke indeksima 1 i 2, onda je
njegova duzina koju mjeri 0' : LI -- = Lo (i Zove 'se vlastita duzina).
Istovremenost mjerenja koord.inata i ovd;e nije bitna jer posmatrac 0' m;eri
duzinu stapa koji miruJC: za njega.
Medutim, posmatrac 0 koji vidi stap u mora da mjeri njegove ko-
ordinate Xi i X
2
11 isrom l.nmutku t da bi dobio L 0:;::::; x
2
- Xi'
Prema Lorcncovim je
x' , (7.20)
Pisali 81110 isto t n. oha 1.7.1'2:.2:\;. J<:; i x.;' cIa bis.p'o obe.zhijediJi istovremenost
mjcrenja. Tada je::
(7.21 )
(1.22)
c'
(7.23)
,,;to
Posto je 17.1'aZ od 1, slijedi da ce duzlna nekog objekta mjerena.
c
2
iz sistema. rekrencije 1.1. Ddw).::?u TIn koji se. taj objekat krece nckom brzinom 'V biti
proizvod faktorB i duzine k01U on ima U odnosu na koordin."ltni sisrerr\
IV c}] > '
u kojem miruje dl1.iina L
n
1.
b) DilataCl:/a
Vremenski interval mote se de6nisati kao vrijern,e koje protekne izmedu
dva dogadaja knje mjeT'i posmatmc, Dogadaj je spedfkan tin koii se deS3va na
odredenoj tacki prostora U odredenom moment"U..
Pretpostavimo da se u tacki A slsteina. 0, gdjc je locirano, tijelo koje posmatramo,
dogodi nesto u trenutku [1) a drugi Q.ogadaj se desi u momentu t2 (na prirnjer.,
182
klamo koje smo ispustili iz ruke u mornentu t l' dosegne najnifu ta6ku' u momentu
t2J. Tada je vremenski interval izmedu ova dva dogadaja
T. t, - '1' (7.24)
Ova; vremenski interval je rn.jeren U sistemu referenci;e vezanom za ti;elo
koje ispitujem.o. Zato se OVO vrijeme T 0 v/astito vrijeme.
Nadimo vremenski interval izmedu ista dva dogadaja u sistemu referencije
0' koji se kreee brzinom '0 (duZ X ose) U odnosu na sistem O.
KoristeCi Lorencove transformacije (7.18) i uslov da se dogadaji deSa vaju
u istQj taeki tj. da je X
2
= Xv dobijemo .
g
'
v'
J- --
c'
odnosno,
1'= (7.25)
lz l'e1acije (7.25) slijedi da vremenski interval izmedu dva dogadaja ima naj-
manju vrijednost (je najkrati) u sistemu referencije u kojem tacka A, gdje se deSa-
vaju dogadaji, miruje.
Drugim rijecima, neld procesi traju duze vrijeme aKO se dogadaju U tije1u
koje se relativno krece U odnosu na posmatraca nego u tijelu koje miruje U odnosu
na posmatraea.
. Ideje kontrakcije duzine i dilatacije vremena (skradvan;e duzine i usporavanje
vremena) su tako razlicite od naSeg intuitivnog poimanja duiine i vremena,! da je
neophodno eksperimentalno potvrditi ove re1ativisticke efekte.
lJsporavanje vremena u pokremom referentnom sistemu omogueuje nam da
objasnimo jedan interesantan fenomen.
Pod uticajem. kosmickih zraka na granici atmosfere proizvode se ces!ice poznate
no mioni. Te ce.. .. tice se tada detektuju ns povdini Zem1je. Atmosfera je debela
oko 300 km. Cak ako se mioni kreeu brzinom bliskoj brzini ivjetlosti) vri,eme koje
im treba da bi kroz atmosferu je oko 10-
3
s. Ali eksperimenti pokazuju da
su IDiom nestabilne cestice i d.a se raspadaju spontano. Nadeno je da je prosjceni
Zivot wona sarno lO.....e s, tj. jedna hiljadnina vremena koje im;e potrebno da produ
kroz' atmosferu i dodu do Zem1jine povrSine, gdje bivaju registrovani.
Kako je to onda moguce da stignu do Zemlje ako se mnogo ranije raspadnu?
Ovaj fenomen, koji je u poeetku izgledao kontradiktoran, obiasniava se na
slijedeci mcin;
U si .. temu reierencije, vezanom za mion, njegov zivot traje 10-6 s, kao stO
se i ocekuje. Ali sistem referencije vezan za Zemlju krece se U odnosu na mion
brzinom blisko; brz
1
.ni svjetlosti. Vrijeme so! stoga usporava U ovom sistemu i
Zivi oka 10-a s, 8tO je oka hiljadu puta duZe vrijeme nego u sistemu vezanom za nuon.
18J
7.(;. ELEMENT! RELATIVISTICKE DINAMIKE
Klasieni izraz za koliGinu kreumja )e
d-
p=mfJ=m-'C.
d,
(7.26)
Njutnovi Z'akoni su invarijantni u odnosu na Galilejeve rransfonnacije, ali
nisu invarijamni U odnosu na Lorenc()ve trausformacije.
Prema tome, ni zakon (} odr:r..avanju koliCine kretanja nije invarijanUtn U od-
nosu na tn:msformadje. Da bi on to hio, neophodno je u klasienom iz-
razu (7.26) zamijeniti vriieme r sa vlastitim vremenom l:estice. Otuda je relativi-
sucki izraz za koliCinu kretanja
(7.27)
rri tDIXtC je Or u
jt:: ko1iC:inl1 krGlHfI.J<:_ P
7)p"m,leranje (."t':Stice u sistemu referencije u kojem
Hi
' ... ',',.1.'''' jt vremena d-r odreden na saID koji
.. .
i r -"' shJedt
'\I
d,P
dr
da ie
(7.28)
(7.29)
.MasH m 'll gnrnjiJ:Tl lfT;!,}.i:rllH k Ht:zavislla od brzine --- oua je, kako smo to i
ranije vldje-ll.) 1<U L;lmlH<\ "eIi.{:1Xl!L
Jed",,{:hw i''.29 i rn ):1>; s::-_ Hll.;:J!lmn u forrrmino istom obliku MO i kIasicni lZrnZ
Tada je
FreIn,a
_krcumju pfoilm," i njegove;
da vcliCllm
m
omaClmO
(7.30)
rnofemo reCi da je
:g tim sto sada masa tijela nije kon-
stantna) vee 7.Jlvlsi od b 'Z1JH:; po ZIJko.nu
Ovu
zovcmo
184
(7.31)
masu zovemo reiatit,r:sricka masa 7.a razHku od invarijantne mase m koju.
masa mrovanja ::esm se oznacava i sa mo).
Prema drug.om Njutnovom zakonu sila on eesticu je
(7.32)
sto vrijedi i u teonji relativnosti s tim stO za koHCinu kretanja p moramo uzeti rele-
tivisticki izraz (7 .30),pa ie
d _ d mli
F = -;I; (m, v) = at
(7.33 )
Da bismo izracunali i kineticku energiju ccstice koristeCi ovu definiciju koli-
Cine krernnja, sIijedicemo isru proceduru bo i kod' klasicllog postuplq1;
E
-p. f d ( ,.. r
V
" --.
k =: I dS = - tn/I)' us = VU l,mr'u),
'" de'!
(7.34)
VrSt ci pvrcijalnu integraciju i kOrlsteCi reiarivistlcki izraz (731) za masH,.
dobijemo
= mr'l/t -- J mr 1)
o
Redukujud prva dva Clana
f
.,
(7.36 )
sto predstavlja cestice koja st;'. krece brzinom v U odnosu na
posmatraea.
Ako je v maleno u poteden.ju c, ffio_zeU10 razviti nazlvnik iuaza (736) u
Dobijamo"
sto zamjenom u (736) daje
EN. , vl.'a? +,
"
3
g
(1.37)
(7.38)
Prv-i clan gornjeg izraza je .n,axna poznata kineti(':ka energij.a iz klasicne meha-
nike; drugi i ostali l:ianovi su zancmarljivi akc je 'V c.
Na ova; nacin smo ponovo potvrdili da je Njutnova (klasiena) m.ehanika same
aproksimacija relativistiCke mehanike Jmja vri;edi za male brzine ill energije i k(}-
risti za masu, masu mirovanja.
185
VeliCina
me'
= m,.'
1-,2
(7.39)
-se cotalna cestice, a ve1iCina mc2 se zove energija mirofJanja posto e
'to za E Je.'V = O'.!'0U:na kako je ovdje definisana,
sadrzt enerfP-!u 1 ener!pJu mrrovanja, ali. ne i potenci;alnu energiju. Izraz
{7.39) Je mteresantan Jer sugeriSe da svakoj maSl mr moZeino pridru:liti energiju
E = m
r
c
2
i obrnuto, svakoj energiji E odgovara masa mr = !!. .
c'
Koristeci jednacinu (7.31), mo'emo jednaCinu (7.36) pisati U obliku
Ex = (mr - m) c
2
(7.40)
(7.40). da kineticke .energije moze tretirati kao pri-
'rasta, mase nastao uslJed zaVlsnOStl mase od brzme prema jednaCini (7.31).
. interl?retacija, se prosiriti tako da se hilo kojo; promjeni mase 6.m
pridruzl promJcna energlje /::iE prema izrazu:
AE = I1mc
2
(7.41 )
Ova reladja je znacajna i mi cerna ,e susretati testo u atorn.skoj i nuklearnoj
fizici.
Kombinu;uCi jednaCine (7.29) i (7.36), dobijerno izraz za hrzinu izrazenu
preko kolicine kretanja i energije U obliku
Slika 7,7.
c' p
V=-
E
Jecinacina (7.35) je ekvivalentna izrazu
E e oj",'"' + ti',
(7.42)
(7.43 )
7.7. graficki relacij1,l izrnedu energije, ko-
heme kretal1ja I rnase. Kod vrlo velikih brzina: mOZemo
zamijeniti 'V sa c'u jednacini (7.42) Hi zanem.ariti me u po-
redenju sa p u jednaeini (7.43), tako da je:
(7.44)
Ovaj izraz vrijedi samo pri vrlo veiikim energijama. l\1edutim, karla cestica
m:a jednaku nuH em 0), jednacina (7.43) s(' svodi na E = cp
prt SVlm energtJatna.
U tom, slui5a.ju iz jednaCine (7.42) slijedi cia je z:a cesticu sa nultom masom
v = c, tj. da se ovakva cestica moze kretati sarno brzinom svjetlosti i
nw,da ne. m.oze m.irovati u inercija.!n0m sistemu. Ovo je sIuCaj sa fotonom koji je
.restlC8 pndrufena elektromagnetnom zracenju, a Cini se. da ovo vaZi i za neutrino.
186
7.7. VEZA IZMEDU RELATIVISTICKE
I KLASICNE MEHANIKE
Klasicna, Njutnova mehanika, a narocito Galilejeve transformacije, su bazi-
rane na pretpostavci da je tok vremena identiem u svhn sistemima referencije.
Pokazali smo da je: ova pretpostavka u biti netaena. Naravno, p(')stavija se
pitanje: kako je mogla ova teoTija da se uspjesno primjenjuje u praksi nekoliko
stoljeca i davala "korektne" odgovore. Cak, sta vise, nastavili smo da izraeumvamo
kretanje nebeskih tijela, svemirskih brodova, automobila, brodova, itd, , na bazi
Njutnove mehanike koristeCi Galilejeve transformacije i dobivali smo izvanredne
rezultat(', Zar nema neke kontradikcije ovdjc? Ipak, kontradikcije nem'.).. Stvar
je u tome da se gore pomenuta ti;ela krecu brzinam'l koje su mnogo m3.nje od
brzine svjetlosti u vakuumu, U tom slucaju se relativisticke jednacine automatski
svode na Njutnove sa taenOsell koja je dovoljna za sve prakticne svrne. Ovd;e se
namece jedan vrlo znaeajan zakljucak: teorija relativnosti ukljuc:uje Njutnovu me-
haniku kao granicni slucaj mehanike za fenomene Cija je brzina znatno manja od
brzine svjetlosti u vakuumu.
Razvoj teorije relativnosti u odnosu na kiasicnu mehaniku predstavlja tipican
primjer kako se nauka inace razvija.
Bilo koja naucna teorija opisuje izvjestan domen fenomena sa odredenim ste-
venom tacnosti koji zavisi od nivoa razvoja nauke i mjernih tehnika. U daljnjem
napretku nauke ukljucujemo sve vise i vise domen fenomena. U isto
vrijeme stalno raste tacnost nasih mjerenja,
Na izyjesnom nivou nauke rnozemo ut-
vrditi da stara teorija ne moze vise da ob
jasni novomkrivene fenomene. .Zakljucci
stare teorije se sUkobljavaju sa novim 6-
njcnicama. Tada se razvija nova teorija,
.cesto fla bazi potpuno novih principa. Ali,
nova teorija ne odbacuje staru kao potpuno
pogreSnu. Ona ukljucuje rezultate stare teo
rije kao granicni siuca; za domen fenomena
koje je prethodno dobro opisivala,
Brzina svjetlosti c je vrlo velika u po-
rcdenju sa velikom veeinom brzina koje
uzimamo U obzir na Zemlji; Zato je kolic-
v v
nik veoma mali broj, a kolicnici -- 1
C c
2
c
2
takode.
5
3
2
1

I
)
---t
I
V
I
,I,
o 0,4 0,6 1,0
SHka 7.8.
To znaCi da je koeficijent A
I
--- praktl'cno I'ednak )'edinici za veliku

veCinu brzina (s1. 7.8), a to opet znaCi da se za veliku vecinu problema s kojima se
susrecemo
J
Lorencove transformaci;e svode na Galilejeve.
187
7.8. RACUNSKI PRIM)'ERI
Zadatak 7.
Odrediti relati,vnu brzinu itapa aja -je izmjerena dulina jednaka 1
2
njegove dutine- I da
miruje;
Rjelenje:
_
"
L du!ina stapa u kretanju.
L' - dtdina stapa u mirovanju,
v - brzina kojom se stap kteee.
c '_., brzina svjetlosti.
Zadatait 1.2
v'
"
3
4
11 =
,
. vrijeme fivota neutrona kao slobodne &atice u miru je 15 nUn. On se &pontano
deztntegnra u proton j neutrino. Kolika je prosjetna minimalna brzina kojom ne no
mora da napu!)ti Sunee da hi stigao do Zetnlie prije ne-go se raspadne? u n

188
r'
R
v = .------,- ,
(
"'C' I)"
lRa +
f) = 0,4856 c.
- vrijeme : ivota neutrona pri kretanju hrzi-
nom
t' - yrijeme !ivota koJi mirujl::
c =:3 -lOSmjs.
Zadatak 7.
Koiiko je rastojanje koje prede pion prije S\'og raspada ako mu je brzina
v= O,99c, a vlastito vrijeme iiivota -r = 2,6' 10-'s. Koliki hi bio taj put ako nema relativistii""'<:
dilatacije vremena? Rastojanje se mjeri u laboratorijskom sistemu referenciie.
Rje!enje:
0,99 - 3,0' lOs. 2,6'
l "' .. v-:: =-
m
(
V') ,
1
. "
10 '= 'V'fo = 0,993' 1(,8. 2,6' IO-ij = 7,7 m.
Zadatak 7.4
Nab sopstveno vtijcme zivota ccstice aka je njena brzina u vakuumu ispod brzine svjetlosti
0,2%, a rastojanjc koje putujc prije raspada je oka 300 km.
Rje1enje:
3> lOr..
0,998 . 3 -'-TOu . (1
"fn = 6,3 s.
Zadatak '1.5
Astronaut treba da ide do zvijczdc na udaljenosti 5 svjetiosnih godina. a) Izracunati brzinu
njegove- rakete U odnosu na Zemlju taka da je vrijeme koje mu je za to potrebno, a mjereno nje.
gOYim sopstvenim casovnikom, jednako iedna godina. b) Koliko bi bila potrebno vrijeme za ovu
misiju karla se mjeri casovnikorn na Zemlji?
Rjdcnje:
yo

(1 _
V
T
1"v
.,'
5
v =-
v
5
v = = 0,98058 c
";26

v
5,

0.98058 c
T = 5,099 god = 5,1 god
189
Zadatak 1.6
" v'= ----
+ T"
.
.
'it' = .-----.-
(
SI Y
;. + Til)
U dvije ia&e nekog inercijalnog ,referentnog sistema koje su udaijene za rastojanje 1 =
= XI! - Xl dui ose X, deavaju Ie dva dogadaja simultlJ.Do. Naci yremenski interval izmedu doga-
daja u proizvoljrio.m inercijainom sistemu referencije.
Rjelenje:
- t1 = O. jet u datom sistemu refercnci;e oba dogada;a se deiava;u simuitano.
U proizvoljnom inercijalnom sistemu referencije je
, x,f) XlV
t: + - '1 -7 Iv
-; = t; - t; = --I -,'-- =.----71"
(l_;)Z
gdje je v brzina novog sistema referericije. Znak vremenskog intervala zaviai od znaka brzine
tj. pravca kretanja s.istema referencije. -"
8. HlDROMEHANlKA
8,1. UVOD
Crotovn da nema grane tehnike gdje se ne koriste rezultati dobiveni prouea-
vanjem kretanja tccnosfi iii gasova. U masinstvu postoji Citav niz' masina koje-
koriste snagu vode, pare i1i gasova. HidrauIicne pumpe i rurbine, gasne: i parne-
turbine, kompresori> motod s unutrasnjim sagorijevanjem - sarno su primjer
takvih Proracun vodovodnih i kanalizacijskih postrojenja zasniva se na
proucavanju kretanja vode u cijcvima. U gradevinskoj tchnici razni objckti, kao
sto SD piovni kanali, vode za navodnjavanje, prelivi, brane, nasipi, akumulacijska
jezcra, l"ucka postrojenja sve to ne hi moglo hiti izgradeno bez poznavanja fizic-
kih svo;stava vode i zakona njenog kretanja.
Glavna osobina tecnosti i gasova, ko;a ih razlikuje od cvrstih tijela, ;e. .. te velika
pokretljivost njihovih d;eliea. Zato se oni zajcdnicki prouCavaju pod imenomfluidi,
tj. tce-nosri u sirem smislu rijeCi. Medutim, tcenosti i gasovi se medusobno razli-
kuju; dok su gasovi lako stisijivi (gustoCa im se lako mijcn;a), tecnosti su gotovo
nestisljivc (gustoca im sc, pri poveeanju pritiska, vrlo malo mijcnja: kod vode,
na primjer, porastu pritiska za 10
5
Pa odgovara smanjenje zapremine za 0,05%).
Prema tome, teenosti i gasove mozcmo zajednicki tretirati kao fluide sve dok je
promjena gustoce zanemarljiva.
Pokrel1jivost djeliCa tecnosti pri njenom kretanju, izaziva, zbog dodira susjednih
siojeva sa razliCitim brzinama, unutrasnje trenje. Cesto kazemo da je trenje ona;
otpor koji tckuCina pruza promjeni oblika u vidu tangencijalnih sila na nekoj plohi.
Ova osobina fluida naziva se viskoznosL Svi reaini fluidi pokazuju u vetoj iii manjoj
mjeri viskoznost i ona :?:avisi od prirode fluida i veliCine njegove deformaci;e. Fluidi,
koji S1.1 takvi iii koji se nalaze pod takvim okolnostima -da im se viskoznost moze
zanemariti, nazivnju se idealn fluidi, dok se rcalni fluidi nazivaju viskoznim flui-
dima. Idealnoj tecnosti dajemo jos i svojstvo potpune nestisljivosti.
Hidromehanika, nauka 0 fluidima, dijeli se na hidrosratiku, koja prouCava
fluide u miru, i koja se havi fluidima u kretan;u. Specijalna grana
hidrodinamike, koja posebno prollCava proticanje gasova i vazduha, naziva se
aerodinamika.
Klasicna hidromehanika, koja za objekat istrazivanja ima iskljuCivo idealnu
teenost) proS-Irena je, silom potreba prakse, hidraulikom, koja se u svom istrafi-
vanju oslanja, uglavnom, na eksp(>riment, tj. izucava reaIne teenosti.
190 191
8.2. HlDROSTATIKA
Specificni pritisak
Razmotrimo tccnost koja se nalazi u a to-maci da se po;edini njeni
dijelovi ne pomjeraju, kako uzajamno, tako i U odnosu na tijela koja s njima granite.
Ako u mislirna i:Zdvojimo neki kvantum teenosti) onda ;e jasno da dijelovi tec-
nosti) ko;i ga dodiruju po granicnoj povrSini, uzajamno djeiuju silama jednakim
po a suprotnim. po smjeru (s1. iLl). Te sile moraju biti okomite na !:..S
jer bi, u protivnom. tangencijalna komponema dove1a cestice tecnosti u kretanje
i ravnoteza bi bila naruscna (s1. 8.2). Sila uZeta l1a jedinicu naziva se
pritisak u teenosti pa je
(8. j)
Ako je siia, s kojom tecnost djduje fl.:." povrsinu !'is':, r-aspore-dena po njo} nemvno-
mjerno;> izraz (8.1) odreduje stedr;ii prifisak.
Pritisak u jeanoj tacki, koji n<lzlvamo 'p"d,fi{,ni pyitisak, nobije-rna nakon gra-
nicnog prelaza kad O.
Spccificni pritisak nije sila u fizikalnorn smisiu (sUa u jednoj tacki povrSine S
jednaka je nuli), nego matcmati':::ki pojam U slnisiu gornje definicije. Specificni
pritisak., iIi, pritisak, mijenja se od ta,;ke do tacke i stoji okomiro na de-
meum povrSine u datleno} tacki.
Pod pritiskom p -u nekoj tacki M tluida podrazumijeva. se skalarna vdiCina
Cija vrijednost odgovara povrsinskoj sill normalnoj u !OJ tatki na povdini. Zam
je elementama sila pritisku. dF} koja dje1uje na element dS povrsine vektor jednak
pritisku p pomnozenim s usmjererum elementom dS povrsine S i sa (- 1) jet su
smjer sHe pritiska i usmjerenog elemt!ma piwrSine suprotni.
dF - pdS. (8.3)
Pritisak postoji u fiuidu bUo da fluid nuruje bilo da se krecc. Zato treba praviti
razliku izmedu ova dva slucaja. Prit1sak pri mixovanju fhilda zove: se staucki pri-
lisak.
Sila izazvana statickim pritiskom ima dva vaZna svoistva:
a) uvijek je normalna n.a svakoj sr-.ramoj iii -zamisljenoj povrnuu u fluidu;
192
b) vrijednost ,joj je ista u jednom mjestu bez obzira kako je povrsina orijen-
tisana.
Prvo svojstvO je oCigledno, jer kada bi sila statickog pritiska stajala pod nekim
uglom prem.a normaE na povrSinu, uvijek bi se mogla na u
..pravcu normale i nu komponentu u tangentnoj ravni, kako je to prikazano nasTici 8.2.
Ova druga komponenta bi izazvala klizanje fluidnih djelica i ravnoteia bi se pore-
metila .... Zato, kako smo vee ranije is-
takliJ maze postojati sarno normalna
komponenta koja pritiskuje fluid ne
kvared ravnoteiu.
Drugo svojstvo pritiska treba tek
dokazati. '-
Poznato jeo cia kroz jednu tacku
moze prolaziti bezbroj raznih povriiina
i pod razliCiti!n uglovima. Dokaz Ce-
rna izvesti ako dokazemo da staticld
pritisak ostaje isti u pravcu normale
svake oti. tih povriiina. Ako se huz rnt-
ku M (s1. 8.3) povuku koordimnne OSe
X. Z i lUi ulima sc uoce: neizmler-
no mali dx) ,dz pa se
njihovi ksajevi spojc izJvojicc se u nui
du neizmjerno lnaIi ter..raeuar M..<4BG. On mimjc:, pu. se odmah mog:n 115-
lovi 7.a njegoYu ravnoteiu pod. dejsrvmn normalnih sila P;:: i P", (norlnaino
na povrsinu ,A,Be).
Zapreminske sile (le:hna) ne ulazc u racufl jet' Sli zanemarijiv(; prcma siluma
pritiska u tacki. U srvari) pov:rSinske sile su srazmjcrne ocigovarajucim, povdinama,
dakle, U -ovom sluCaju povrSinama d.x dy,. dy . dz, dz . ax, Svc su to D1.:J.ie veli
e
Cine dl'ugog retia. Zapreminske sile) medutim; srazHl,jerne su zaprcmini fl,uida
1;. proizvodu dx . dy . dz. One su, dakle, male vc1iCinc- tree-eg reda i Z3tO se
vclicinama drugog reda mogu z.mcmariti, 1z uslova da zbir projekcija
na svakoj koordinatnoj osi bude jednak nuli, dobiju se jednacine
P;r = Pu. cos (u, x). p =
- .
cos (u. y),
(8.4)
Ako na pl'irnjer, prva jednaCina podijeli povrSinom S", strane BMC tetra-
edra, bite
P", P" - ' ,
----.:.-= - (;OS. l,U, Xl.
Sx S;r ,
(8.5)
S,,> 5(1 i S'j> jesu projekcije stram:: Sid na odgovaraju(;e koordinatnc ravni, pa je
te je zato
Sx Su cos x) '\
s, Su cos (u, y) .1
S, Su cos (u, z) .
(8.6)
(8.7)
193
Ako se potraZe granicne vrijednosti smanjivanjem na nulu strana tetraedra,.
izlazi da je P;l; -::=- P
u
' SHeno tome izlazi da je Py = P
u
i PI; = odnosno uopste je
(8.8)
To dokazuje da ;e statiCki pritisak u nckoj tacki jednak u svim pravcima koji
kroz tacku prolaze.
Jedinaca- za pritisak je
N
- Pa (Paska!).
"..."
Prltisai: u mirnoj tecnosti
Ako u recnosti (iIi gasu) ne hi bilo zapr-eminskih sila, tada hi uslov ravnotezc
bila konstantnost pritiska u citavoj zapreminl sto je sadrZina Paskalovog zakona.
Zaista;> aka u tecnosti izdV'ojimo malu cilindricnu zapreminn visine l\l i osnove
AS (51. 8A) i pretposmvirno da se u taCkama na odstojanju 1:::'/, pritisak razlilmje 'Z<l
At, tada bi. duz ose- cilindra djelovala sila tlpAS koja hi pokTcnula tct:nost i ravno-
te7.a hi bila narusena.
SIika 8.4. Stika 8.5.
Prema tome, pri odsustvu zapreminskih sila) u stanju u svakoj
tacki teenosti je p = const.
Kakav je FdSpored pritiska pri postojanju zapreminskih sila?
U teenosti ponovo izdvojimo zapreminu oblika horizontalno postavljenog valj-
ka presjeka AS" Posto je zaprenllIlska sila usmjerena po vertika1i, duZ ose valjka c_e
. djelovati samo dvije sile, p
1
!l.S i p",Il.S. Iz uslova ravnoteze proizlaziPl=P2 8to nas
navodi na zakljuCak da u svim tackam,a teenosti koJ.e Ide na istom nivou (tj. u isto;
horizontalnoj ravni) pritisak ima istu velieinu.
Izdvojimo sada cilindricnu zapreminu tecnosti tak0 d.a njcna -osa bude vertr..:
kalna (sL 8.6). U ovom slueaju ce d1.i'z nse valjka, ostm sila pritiska fla osnove,.
dje10vati zapreminska sila pghA.S jednaka tezini valjka jer je
Q mg pVg = p!;Shg. (8.9;
Sada se uslov ravnoteze izrazava reladjom
p,!;S p,!;S + pghiJ.S,
tj,
(8.10)
P2 = PI + pgh.
Sile pritiska po bocnim plohflID3 se medusobno uravnotezu;u zbog Cinjenice
da je pritis.ak: u tackama na istom nivou jednak, 0 cemu je bilo rijeci na pocetku
ovog pogiavlja.
194
Iz relacije (8.10) zakljucujemo da se pritisci (P. i P2), na dWi r8zna
razlikuju za veHCinu. koja je brojno jednaka tefjni vcqikalnog s:tnha tecnosd,. ko;i
se nalazi izmedu tih nivoa s povrsinom presjeka jednakoj jedinicL
r
I
,"
A
I
.-
r
Slik({ ftJL
la.S ta(';ku B vrhu gdje
tisb izmedu live civije
)13, tC(x\(y:-r u
"))iO;Wl,i,,,,,n nivou i nc:ka jc
'><'i,i,.,' jednak e"'11'sf,crsKom
wda
P - jJ" = pgh
H
h\" na fd {L7.
;';)f:ki
Primijdimo jos cia noEk .<;ud<) lie Uiice n" pritisak i cia pritisak ;';i)', is), isldju :_\\T' od
visine stnba tecnosiL
Ako sc izvjestun broj 51JdoV3 ra7;liCitih o'blika fi1Cdusobno kac na slid
fL8; teen-ost koja se sir a u njih imacc isti nivo u s\'ukorn sudH.. Prij0 nego Sin su
zakoni hidrostatike bill potpuno shvaceni, ova pojava je izglcdala cudno i l1aZY,ma
je "hidrostatrcki paraaolzs"
Na prvi pogled izglcda da na fino snelu C neba cia djejsr,rujc
na dno suda B i da hi tee-nost iz C trebala da preIa4';i u B. Ivl(';chmm, Jednacma
(8.10) tvrdi cia pritisak zavisi sumo od dubine ispod. nc. od.
lika suda. Posto je dnbina tecnostj u svakom sudu Ista, pntlsak na ano Ie t:5'O. 1
sistem prema tomes u ravnotezi.
195
Hid:rostatiNd potisak (Arhimedov zakon)
Vidjeli smo da hidrostaticki pritisak zavisi iskljutivo od qubine na kojoj ga
mjerimo) tj. da je taj pritisaK razlieit na raznim nivoima. Upravo zbog toga, na
stranice tijela uronjenog u teenost djelovace razlicite site pritiska po!;to su
na razlit.-itim dubinama. Rezultantu tih sila nazivamo, potisak i ona Ce nastojati
da pomak.:le uronjeno tijdo u pravcu svog djelovanja.
U tijelu, koje smo uronili u reenost) zamisiimo I1:a;prije neki elementami,
hOrlzontalni cilindar koji presijeca tijeio (s1.. 8.9). Na vanjskim piohama, koje su
isjeeene izvodnicama cilindra:. vladace sile pritiska u smjeru ose cilindra date jed-
nacinom
Stika 8.9.
gdje: je dS", projekcija spom.enutih ploha u ravninu okomitu na ,os cilindra. Sile
dE ix i dr'?;; su jednakog intenziteta a suprotnog smiera te je njihova rezultanta jed-
naka null. Prema u horizontalnom smjel'u nece die10vati na tijelo nik:akva sila.
Kod vcrtikalno postavljenog elementa.rnog cilindta bice, medutim)
(8.!3 )
dFllJl ,= PCh'ldS",
fl' unacemo razliku sila pritiska i rezultamna sila dP ce djelovati prema gore jer
su sile pritiska rut donju plohu vc..u od onib. na gornju plohu; tj.
dP dF" - dF" = pg (h, - h,) dS,>
oduosno
dP = pgdV,
(8.14)
(8.15)
gdje j.e d V zapremina clementarnog ciHndra ogranicena gornjom i donjom. plohom
tijela. Prema tome) rezultujuCa sila - hidrostaticki pritisak ;e
p= pgJdV= pgV (8.16)
196
gdje je V zaprernina tijela
J
odnosno zapremina istisnute Vidi::no
j

da je potisak jednak tezini teenosti koju je tijelo svoJom
SHa P mora prolaziti kroz tefiste istisnute zapremme.
Ovo je upravo saddina Arhimedovog zakona
koji kate da tijelo potopljeno u teenos: pri-
vidno za tezinu niime istisnute teenost!. To Je ra-
zumljivo, jer sila 'potiska djeluje nasuprot tezini ti-
iela G mg (s1. 8.10).
. Ako je G P tijeio, ce prepusteno sarnO seb,i,
. tonmi, lebdjetJ. iii isplivati na povrsinu. Pri H!me cc
djelo, dok jc uronjeno i prepusteno samo sebi) :-::u-
zeti stabilnu poziciju) prema vertikali tako da<
tijela T.
r
bude ispod tezista isusnute zapremme
nosti (istisnine) T
i
Tako, na primjer, U
nije neophodno sarno cia brad plovi, vee <ia us:
pravno u stabilnoj ravnotcii i bez preirnaflj3." _ Zbog
toga Enija djelovanja sile potiska trcba cia k:'oz i sib
teziste broda i d.a uspostavljeni. spreg, koji nDC
nagnutog brodu; sila potlsk:J ymca brml t!. SL1blllH
,)'/lka 8.11.
To ce st. de-sili samo onda ako te-l,lste tijda, ostane
ako pravac uejsrva sile P presijeca pravac .YY 11 tacki kuja
nas lHcka A).
OjicI'(P.'e jednacine ZHI Ini:rni fluid

vis;) tt'::hh,\
Neka je V zapremina prolzvoljne fluidue rnase, a g",wiiCn," nu"d:,n te
premine (s1. 8.12).
Neb je jos P rezultanta zaprerninskih sila po
pritisak po jedinici povrsine.
Ua bi fluid mirovao, potrebno je da zbir svih o;ib, Ie i2l ,"-,w
jednak nuli.
?jevlit d V djeluje zapreminska sila pFdV a na fluid u dje.loj zn.pre<-
min! ,Slut
Jp FdV.
v
(8.17)
!'ovriinske sile u unutra.sojosti, fiuida uza-
Jamno se ponistavaju jer na svaki element dS
dviju e1ementarrtih
nih djelu;u sile pritiska r,dS i-
lste po pravcu i ali suprotnog
sm)era.
preostaju jedino sile pritisl.r;<l koje dje"
IUJ"3 na. demente dS granic-ne pnvrsine oko
fIUJdne mase. Svaka od e1cmentarnih sila
pdtiska iznosi ._-pd5'J a svc
- SpdS
l8)
UsIo\' za ravnoteZll Hoc'cue fbidik rna."
se zahtijcva cia bude
JpFdV-
v
Ova ce 'Ie jednaCina znatno uprostiti akC! sc povl"sinsJd
zapn':minski. Na osnovu Gausnve tcureme bi ce
Ip dS f gradp dV
v '
p.a usIaV' z:ot ravnoteiu posta;e
JCpF - gradp) dV 0,
v
(8.21 )
Kak.o !C V proizvoljna, tada izraz u zagradi mora biti jcdnak nUl!
Ie na taj rtacm lZiaZl da Je
- 1
F grad 1'.
p
-;. )ednacinu za i1uid datu i.:l VC:ktGfskom
o.lhh,. r fOJektoVitHlem sua na koordmatne OSe dobiju se tIi skalamc jedl1aCine:
1 op
=--;
p ox
:F, .:, o}'
p Of?:
(8.23 )
. Ojlerova dopuSta se i?Wede vrlo vatan zakljucak 0 pdrodi siia
!1.u1d u, Ako )e fluid barotropan i" prema tome, glL'l-tina
prItlska (lh moze se uvesti nova funkdja (b) defi-
nlsana ,ednaCl.i1-()lU -
198
dp

p
(8.24)
eiji ie izvod
<1>' (p)
p
Gradijent od <I> (p) je
1
grad <!> (p) = <1>' (I') grad p = - gradp
p
(8.25)
(8.26)
a time se jednacina (8.22) preinaCuje u F=grad <I> (P). sHjedi da zapreminske
sUe moraju biti konzervatiwe. One tada imaju potencijal i mogu se napisati u
obliku F = grad U. Funkciia U bice, prema tome, data jednaci'nom
dp
U = <!> (p) == f- .
p
,8.27)
Dakle, karla je gustina konstantna ili je funkcija sarno pritiska. jedlno sile koje imaju
potendjal mogu odrZavati ravnotezu fluidnih masu. Vazi i obratan stay: ako zapre-
min.'>ke sHe imaju -potencijal, onda je ravnoteia fiuida moguCa pod uslovom da je
gustina konstantn.a iii funkcija sarno pritiska.
83, HIDRODINAMlKA
Zbog lake medusobne pokretljivosti pojedinih elemenata tecnosti, brzina svih
ima, uopste, na razlicitim mjestima tekueeg medija, razliCiru velicinu i smjer. Mi
c-emo, medutim .. u pocetku razmatrati tz\1. idealnu teenost (fluid), tj. onu teellost
Imja je nestiSljiva i kod koje nema unutraSnjeg trenja iii viskoznosti, tim prije 8to
He kod mnogJh tecnosti takve tangencijalne sile mogu zanemariti u poredenju sa
gxnv!tacionim silama koje pOllen od razlike. pritisaka.
Ih bismo opisali kretanje tecnosti, bilo hi potrebno zadati putanju i brzmu
kao funl(ciju vre.mena za svaku eesticu teenosti. Takav naein opisivanja razradio
je Lagranz (Lagrange). No, kretanje tecnosti mozemo opisati i na drugi naCin ne
prateCi Cestier: tccnosti, vet po;edine racke prostora. Za SV'dKU tacku prostora owe-
diU bismn vektor hrzine kao funkciju vremena. Ovo je Ojlerov metod. Svcukupnost
vektom v -z<''ldanih za sve taCke: prostora, ob-
ra%uje tz,v, polje vektora brzine, koja se moze
prika:r.ati na slijedeCi !lacin: u tecnosti, koja se
krece, konstfuisimo takve linije da se njihova
tangenta u svakoi mcki podudara po pravcu
sa vektonull v (s1. 8.13). Te krivulje se zovu
strujne [i''Jijt.
Slika 8.13.
Gesthm strujnih linija karakterizuje odnos
hl'oja liuija llN i povrsine IlS kroz koju stru;-
ne Hnije okom.ito prolaze. Dogovorimo se cia
strujne limje konstruiramo tako da njihova
gustina bude proporcionaina velicini brzine. Tada mozemo, na osnovu slike,
rn:zmatrati ne: samo smjer, vee i veiiCinu vektora u raznim tackama prosrora:
199
t<lmo Je b;:zina \T(;(':a strujne liniJ(, ce biti gusce i, gdje je brzina
mania stfujne- linije ce bid rjede. _
Poste se veliCina i smjer vektora V u svakoj tacki opcenito mijenjaju s vremenOffi,
to se i sli.ka slfujnih linija neprestano mijenja. Medutim, ako vektor brzine u svakoj
tacki ,pI"OS1:Or3. ostajc konstaman, onda je strujanje stac-ionarno i svaka cestica tec-
Hosti prulazeCi kroz G,at'Ll tacku prostora ima ttl istu brzinu v. Slika strujnih linija
sc pr-i staclonarnom pnnicanju ne mijenja, pa se srrujne linije u tom, slucaju podti-
-:.LarLlju s pvr::lnjarna (:estica, Dio tecnosti, koji je ogranicen stru;nim linijama naziva
Vekwr brzine ii je na srrujne linije pa, prema tome,
sIfujne cijcvi, sto znaCi d.a teenost pri svom kretanju ne moze
ziduvc slfujnc ciievi.
.5:,' stnijnc cijcyi, koji je okomit na smjer brzine (s1. 8.14).
bLi:i.1W, krer.anja ccstica tecnosti jednaka U Syill, 'tackarna tog
'''WiU'_' ,::J LruL pre,,-;jck S ce proci sve c-estice Cije je rastojanje od
od 'l!":"\l, l'j. syt- cest.ice iz Sv!1.L Za ::;aulO
Sviv
(e h'(iZ u\'<tj presjek ZilfJ1Unina ------"'-- = S'u tecnOStL Po-
Llt
<),,: \; 1.cC;Il()Sl 1-:..U)" iI' nesdsijiva, rj, guswb.t joj se ne rn.ijenju,
1( ':il.,y:;U.,. ude kroz presjek Sv biti jeJ.naka koliCini,
:';T 52 (s1. 8.1.5).
S
S't'V;latp =
sa pAt,
SHfw 8.J5.
(8.28)
(8.29)
Ll'l.at{ rn,mj/;ki izraz tC01'cma () kominuitetu stfujanja primjen ..
J;;, if.: Y.0J.
k isk
p;JX S2) pa Be moze napisati
SV) == const. (8,30)
< luLlnt:, t) nestisljive te(;nosti velicina S1.! u svakom pres;t'.ku
ueprf)mjenijiva.
slijedi da pri smanjenju presjeka cijevi, brzina pro-
obnruro.
Teorema 0 kontinuitetu stru;anja moze se primijemu na realne teeno:;ti pa
Cat i na gasove U onom sIucaju kada se njihova stisljivost moze zanemaritL Odgo-
varajuCi proracun pokazuje da se, ,pri kretanju tecnosti i gasova brzinama Roje su
manjc od brzine zvuka, s dovoljnim stepenom tacnosti oni mogu smatrati
stiSliivim.
8.3.3. Bernulijeva jednacina
" Kvantitativni odnos izmedu hidrostatickog pririska i brzine stacionarnog stru""
janja tecnosti utvrdio je svicarski fiziear Daniel Bernuli (Bernoulli).
Izdvojirno idealnoj nestisljivoj tecnosti, koja teee stadonarno, stfujnu cije"
malog presjeka (s1. 8,16). Razmorrimo zapreminu tcenosti koja je ogranicena zido ..
virna strujne cijevi i presjecima Sl i .::;2, okomitim na strujne linije. Za vrijenk !it
ta zapremina ce se pomjeriti duz strujne cijevi pri cemu se presjek S 1 pomjl!ra u
po}oiaj S:) prosavsi put fl.l!> a presjek S2 se premjdta u polo7.aj 5:; pf'.:savsi.
Zbog kominuiranosti strujania, mora zapremina tecnostl ::1 Vv leo;!}
kroz S 1 28. vrijeme ill, bitt jed:o..aka zapremini Ll V' 2> kola zu to vrijeJ:ng
kroz 3" 'l-
!J.V
1
= l1V
z
:c;;: L\V,
Energij-3 s'.take cestlce tecnosti slol..ena je- iz cjelv::_ i !l,m,',c, ,let",',
energije u polju SilK td.C:, ZbDg stacionarnosti strujauja se
nakon vrcrnena t nalazib u bib kojoj od tacalm strihirane ifnu ,;,:;;D-j
brzinu (pa, prema i kineticf.u cnergiju) koJu je. ixnala cestica bJja nabziL1
u toj rucki u po(etllom mcn'nentu VIemcna. Zbog toga se prirast energije /},,E c1tuve
razmatrane z?lpremine moze izracunati kao razlika energije strihiranih malih :wpn>
6.V" i /J"V
1
.
Pretposravimo da su prcsjek struinc djevi i odresci 6-.! toliko cia svim
tackama svake od srdh.i.ra.ui.h. zanremina :mozemo dati ism vriiccl"xlOSt v,
pritiska p i v"is1ne h. K_illeticka eI1i:rgija koju lxna dememarmi' :mprem_t:"-1 l:d>
nOSh 6" Vi je
2

p ... ----,
2
if' element-arne zapremine je
En ",,"-0. 11:m
1
gh
1
= pAV "'-'" pi:'!.Vgh1.'
za drugu elementarnu zaprerniml 11 V ""e'gii'
i potencija.Ina
OnU3 pd.-rast energije citave fUy.xnatrane 7.apremine
2
+ pAVgh,)
,
_. (r T pLlVgh,j,
!
(8.36)
201
TJ idealnoj tecnosti !lema, sila trenja pa prira.. .. t energije mora birl jcdnak radu ko;i
su izvrSil..e sHe pritts-ka, nad izdvojenom zapreminom. Sile prltiska n.a boCnu povr-
sinu okomite su U 5vakoj tacki fia smjer pomjeranja restica na koje djeluje, zbog
cega one ne vrSc rad. RazliCit od
nule je sarno tad. sUa kojc djeluju
na presjeke S. i 81) te S; i (s1.
8.17). Po'o se teenost nalazi pod
pritiskom u svim tal:kama, na objc-'
strane elementa djejstvuju sUe ka
unutrasnjosti (oZltacene streliCll!1lll).
Pd dcm,{;:r,rt.?\ i';'. hxhlC< t<Jck(:'; u dru&u, sHa kOj2 na
Wevu SUaf'J.T,,, 1'<1c1, n B-ila knja djejst'tt.ljr;; rm,
n.iegovu
stmnUJ
kako vdH "r' c:td ill f8.z1ikg iZrr\ectu ovih d'vi}u vdicina" jednak
srrw m. i element.rL
rajn
P03f:1'
,k:' e17 ;-;''),1-';;, d:u,y
c;k;):? c:;;,-,.t",
.4
J

202
J
4
f
b
&
.r ;(,,,'df + j
f
t
f 1'8<11
J
"
+f
f p8di
,
J
f pSdl.
d
J
,
(8.38)
(8.39)
Za rastojan;e od a do b i 0<1 c do d arno rekU d.a su. d,m,liru\
povrsine du7. niih mogu. smatrati konstantnim,
Tacta je
,
f pSdl p,S/JJ,
"
rj. ukupan. md je
d
f pSdl P,;',"I,
,
A. -- All = P1S1 "
No} zhog reladje (8,31), koja izra7JiVa teufenlG <) kC1UtlII(J,i";:;"
napissti Z'R na1 siu,caj U obHku
KEela ]Z.lcJxtacirn,(";
J(lbi<.:ellW
f<.lZJ11,utrati kan da se (,dnu;e
d.'lklc, U ldf;aln.nf tecn,u'Ti,
is.punjen jf; tlBhw
v'
= S,!il, = LI V
p + PEn + p .
2
drugi clan
Ako rdaciju
7)'"
+ + cons'C
p 2
203
t:lan predstavljil. eJ:),ergiju teenosti koja nastaje zbog razlike
p
pritisaka na presjecima 51 i 8
2
-
Clan gh predstavlja potencijalnu en.e'rgiju (po jedinici mase) tecnosti zbog
visinske razlilte U odnosu na referentni nivo.
?'-> '!J
2

'.,.Jan Je kineticka, energija tecnosti zbog brzme koju posjeduje.
2
Prcrna tom,c;, Benmiijeva ,ednaCina data U obliku (8Ao) kate da je ukupna
vrij'.,::dnost t'nergije idealne teenost!' po icdinid mase' (specificna energija), pri sta-
(:iunar:nom kretanju na svim r.njestito..a 1.1 teenosti konstalltna..
U specijalnom slucaju" ako je brzina tecnosti svuda .lcdiwka rj. ako {ec-
nost ITlJXUle, onda .Bernulijeva jednatina pr-elz.zi u poznatu jednaCinu hid,rostatike
PH
(8047)
(IUO),
$1.1, liIlije t-(lka (l'l.:pada 'vistnsld ll- Bernulijevoj
i Dna, za (iVU) speciialni slucaj" p-ostaje

T" 111 =
2 2.
(SAg)
a) VenturiJC'l,.)a cijcv
U pr,ethodnom paragrafu smo vidjcli da kod horizonmine dievi sa r&diCiti.rn.
brzina proticanja tecnosti je veta kod manjeg presjcka
::;lijedi iz iednaCine kontinuiteta.
Horizontalna djev sa suzenjem (s1. iLlS) Z011e se Vellwrijeva. djev.
Za presjeke 81, i 5'}, vati slijedeca Berllulijeva shodno jednacini
tjo
Pi+
204
pvi

2 2

_._......._---., ... _--,_._--
2
(8A9)
Navedena. jednaCina vrijedi strogo sarno 2:3 je.dnu strujnu cijev (elementarni
ali ako uzrnemu da jt: brzina konstantn.a u svakom presjeku cijevi, rnoiemo
Jednacinu upotrijebiti i Za tok konacnih dimenziia,
Iz jednaCiut':- kominuiteta je koiiCiria tecnosti ko;a pr()tekne u jednuj sckundi
odakle s!liedi
Kada (8,51) UVY'st.11no o.
P f
2 L
zimka para. ubacujc se u n'ii.H:or. ,,,- un ll(JSX ;w.-'
tiska proizvedenog 'iJ
Mpirator;:;v,,;a
se tjeni
uviaCi u
mosferu.
b)
Prii::njenit)Jo liemulik:vu jcdrm,i>i.nu :lti
nja tecl:wsti i7. matzIti. otvonl U otvoi,nJ0i
(sL nO).
Bernulheva
od. n,eke Ulcke,
ticanja"
P
, -I. c
'." " 2
u
Ako je sud veliki.h di",,;rt;'vij;(,
njegov kvadrat muie
(8,50)
is
Kada ove dvije aproksim.acije primijenimo na Bernulij{.vu jednacinu.,
P. + pgh, + pgh" (8SI)
Prem. slid (8.20) je
S{iJ;;a 8.20,
hi + hA - h'i, = H
pa je brzina isticanja
" =J2gfl
(8.58)
(8.59)
Formula (8.59) se zove ToriceHjevB croricdH)
formula i prema njoj brzina isticanja tccnosti
iz malog otvora. koji se nalazi ntl. d1.Jbini H il:, ...
pod otvorene povrsine suda., iedmlka it kmf"
njoJ brzini koju bi imalo ne-ko tijdo a.ko sIn
hodno pa.da sa visine H. T:rcha filJpon:wrn1.t'i
da jednaCina (8.59) vrijedi za s.tacionarni 81u",
caL tj. ako gornji nivo u sudn odr;::;nv:rrtlO na
konstalltlloj visini, odnosno ale!) on:)HkD
tecnosti ko1iko iSiioCc nll otve,ru<
Ak:o je presjek mlaza S", tad.rI
koja istiCe u sekundi
Q = S,v = S, .j2gh.
Presjek mlaza Sf- zbog njegove. kontrakcije manji je od prcsjeka ot'lora S,
Odnos
w
. S
zovemo kocficijent kontrakcije, pa smjenom u (8.60)
(fL6!)
(8.62)
Kod realnih tecnosti mo:ramo uzetl u: obzir trenje u tecuosti
r
pa Je hrzina
D.dte te je korigujemo koeficijentom trenja W, pa je
<l) 0,97,
Q <I'o/S .j2gH.
$0/ = p.
zovernQ koeficijent isticaflja) te dobiiamo da je kod realm: tecnosti
Q = ",S.J2gH.
(8.64)
(8.65)
(8.66)
K'oeficijent !l se odreduje eksperimentalno i zavisi od vrste tecnosti;o oblika otvora"
od poiozaja otvora na zidu posude) itd.
206
c) Isrcanje kroz velike otvore
Kod velikih otvora treba uzeti U obzir da ce pojedine stru;nice mla;z,a Imati
bitno razliciru udal;enost (po vertikali) od gornjeg nivoa, pa ce i hrzina u pojedinim
tackama pres;eka mlaza biti bitno razlicita sto smo kod malog otvora zanemarivali
(sl. 8.21)
Ako naplsemo Bernuli ievu jednaCinu za ,-;0. A do 2' J od B do 2"
uz aproksimaciju da je V,j ::::! 'l)Jj :::::::' 0 1 da u 2 lTllaz3; koll ;dohodno i::;t1ce,
vlada atmosferski pritisak PM tada kao u prethodnom odjdjku dob.i.jruUi)
v' = .j2gh'
1 = > 'ii' > v' ier ie hie > h'. (fL67)
,
KoliCinu tecnosti mozcmo izracunati imeemc;iic,m 1'0 presje-ku 2l aU posto
nam granicnc kote presjeb mlaza nisu pozna!':.:;, iIltegrirarno po samom MVOru
korigujuCi ovu pogreSku kocficijentom p,:
dQ = p.v 0 dh . ../2gh-
h,
fdQ
h,
gdje je b sirina pravougaonog otvora} pa JC konac:l}(>;-
d) Isticanje pod vadorn
2
f.<b
3
Aleo prema slid 8.22. kod isticanja pod vodom uzmemo z;a re.fe-..re:1Y1JJi
nivo nizeg suda, BernuliJeva jednacina 7..a stru;nicu od j do "2 ce giasiti
V'
Pi + P -i + pght = p,., +

p.-' + pgn,.
2
(1\.68)
(8.69)
(2.
(::L71 )
207
Buduci da element tecnosti- na izlazu kroz otvor struji pravoliniiski (a ne para-
bolieno kao kod isticanja u slobodnu atmosferu) jer je njegova tetina. uravnotezena
siiorn potiska, vrijedice 7.3. P't zakon hidrostatickog tj. bite
p, Po + pgh" (8.72)
Ako je jos
Vj
PI + pgtl
(8.73)
uvrstavajuCi to u formulu imamo

Po. + pg', + pgh, P. + pgh, + pglt,.
2
Siika 8.22.
Posto je
(8.75)
biee
'V:l! =
(8,76)
za svaku. strujnku_
ZnaCi" isdc.anie pod S{;
brzinom koja je jednaka br'( tni
kojom bi neko tije-io
sa visine koja je jednakll vlsinilkoj faZ"'
lid izmedu ni.voa. u ova dv.a soda,
e) Razne moguCnosti slrujanja tl ot'iJorenom kanalu
U 'produzenju karlaIU iz pretbodnog slueaja idealna teenost prema
cipu inercije, nastaviti da 5e krece jednolikom brzinom 1'J (= Vi<) U kanalu sa hori-
zontalnim dnom. Sadrlaj energije bilo kojeg elem.enta teenosti imosice
pv
2
pv'
E p, + + hpg = Po + P'1K -I- + h,pg
2 2
gdje smo kal.) referentni nivo uzeli duo kafiala (s1. 8.23).
E = Po + p"" + pgt je konstantno po cijelom presjeku. Kod prnvokutnog
2
presjeka kanala, sirine b, koliCina fluida koja protiee u sektindi iznOSl
Q = f}S = "'b.
(8.78)
208
U prirodi se dcsava d-a vodotok nagio promijeni reiirn, te tete dalje sa povi-
scnim (t x1) iii snizenim (t"'2) nivoom, BuduCi cia koa povisenog nivoa"isti kvantum
tecnosti mora teCi manjom brzinom) i ohmuto, sadriaj energije zlista moze i kod
prom;enljivog nivoa ostati isti jer se t i t$ mijenjaju U obrnutom. srnis1u. Naci Cerno
novi t,o koji je s energetskog stanoviSta m:>guc.
Sadriaj energije u starom i novorn reiimu mora ostati isti, tj. mora biti
pV2 pv
2
+ pgt = --" + pgt .
2 2
Iz jednaCine kontinuiteta

pa je, dakle,
t
V'" = v--
t.
P ----- + pgt = P - -- +
v' V2(t)'
2 2 \ tx
v' ) v'
- (.p - + gl t; + p -;- t
2
= O.
2 _
Trivijalno rjesenje ovc jednacine je l,'(1) =, t, pa ciijeljenjem
pg (t
x
-- l) imarno
odakle )C
(8. 79)
(8.80)
(8.81 )
(8.82)
(8,83)
jednaCine s
(8,84 )
(8,85)
(Negativni predznak pred korijenom, daje negativni t
x
, rjesenje koje ne dolazi u
obzir).
Rijeslcemo jos pod kojim uslovima je [I vece, manje iii ;ednako l. PDdijdimo
swga prethodnu jcdnacinu (8.85) sa t.
Dobijame
'. v'
-,- = 4gt + 4g' + 2gt
Ako izvrsimo smjenu v
ll
= kgl, tada je
k + -/k'i + 8k

za k 1 tj. v --1i; l.
t
(8,86)
(8,87)
(8,88)
Uz neixmijenjen tok (kao trivijaino rjesenje) moguce je, dakle, da se povisi
nivo ako je v > iii ida se snizi ako je 'V < .Jgr; kod brzine toka v = -Jii, koju
zovemo graniC-nom brzinom strujanja, nisu moguce promjene nivoa (s1. 8.24).
Prvi naCin stfujanja (v > ,lii) naziva se u hidrotehnici "sibanjem", te u pri-
rodi odgovara "brzacima". Strujanje sa v < .Jgt, kod kojeg je, dakle, moguce
spustanje nivoa, naziva se mirnim strulan;em te u prirodi odgovara uglavnom)
209
..-/"""---------
o.
i I =:{f
.. .......
._-
, ,
rl w</ii ,._--....,----
,-
,
,J
Slika 8.24.
toku Bn:ina in --0- sc, kako ccmo vidjeti, s brzinom napredovanja
valova 11n pa sc 1) vczl s tim, mogu ohje vrste strujanja prepoznati
jeT jc kod W',thL 2',' '-T''-J.j;:1!-;ja jHw)',c:ina glatka (ukoeeua) zbog nerno-
gucnosti valnva dn Sf' kn:f:i} llz'/odnn. .
Do prmnjene rczirrw c;rrnjanja dnla:r.i D primdi zbog promjena okolnosti koje
utibl n:1 Sl:'"rnjanjc kw, n;; pmmjcna nagiba kanala, promjena profila (pre-
c;jcka) k:uuh, r;).'?;r1C \c8':"", ).,3 pftr?1jer, i:zboCine dna (pragovi) i slicno.
tdcilina jC' 1'(';(:nos1:, 'fj, OTJ,f) te(':no;;;t tJ kojoj ne postoji trenje, apstrakcija, jer svaki
lmD osobinu viskoz'nosti iii unutrasnjeg trenja. Viskoz-
no:.;! sc stn Kretanjc finiaa postepeno kada se odStrani
D<I b1s..-n,0 (v,'lrc-d,ili vdj;:-b'lu [;iIe koju izaziva viskoznost, razmotrirno sljedeCi
s\U(;aj, D"cjjc r;.h(';e su p:)topijene u tecnost. Rastojanje izmedu ploea I
ic od dh ploCa. Donja ploea je pricYrScena dok se gomja
n "1),\ i ima brzinu VIP :::1. 8.25. Da bi se gom)a ploea
hujon-JT) m,ot8. Sf': '13. njE Jjelovati sHom P Ciji je intenzitet konstantan.
Ek..-;pcrin1cntCllnCJ d3 Teeno:';t kohl dodiruje povrsinukoja se krece ima
ism kan i P0VfS'!n;\. l)(;krcrne place, a da tecl10st uz neI)okretnu povrsinu
r\DCC miru]c Firzinc o-staJ.\h mokk111a tecnosti ravnomjemo ako se molekuH
nalaze bU}:e p:::mliCnoj pinci, kao 5m ie to dat-o na s1. 8.25. Ovakav naCin kretanja
fluida ml.7iv:l .sc iall.11namim (lamina oznacava tanki sioD, tj. siojevi teenosti klize
jcdni preko drugih. Po!;to pokrctna plota nema ubrzania, to znaCi da je deistvo sile
kPja uzrokuje krctanie uravnoteieno silom koja ima intenzitet iste vrijednosti,
djelujc u istom pravcu, ali u suprotnom smjeru i oznacena jt! na s1. 8.25. sa Ptr-
Dalde, pod dcjstvom sile F dio tecnosti koji je u nekom trenutku imao oblik abc d
u sijedeccm trenutku poprima oblik abc' d' i postaje deformisan. Da hi se ovakvo
krctanje odrzaio, potrebno je cia na gornju plocu stalno djeluje sila nadesno. Ta
sila nastoji da povuce za sobom nadesno kako teenost tako i donju ploeu. Zato se
210
na donju pIoc1.'- mora dje10vati istom sHorn nalijevo da bi ona ostala u stanju rniro-
vanja. OCigledno je, iz pojave ovih spregova sila, da plote medusobno djeluju jedna
na drugu tako da se djelovanje prenosi od jedn,og ua drugi .s10; kroz tecnost. Ako na
bilo kojem rastojanju izmedu ploes. uocimo ravan parale1nu sa obje ploce (iscrt-
kana linija na 51. 8.25), tada; na osnovu izlozenog, da dio
l
Slika 8.25.
-;.
'0
iZTI9d te ravnj djduje na 'dio teenosti ispod te ravni sHorn F'n> a cia dio teenosti
ispod ravni cijeluje ua dio teenosti- iznad ravni sHorn To ujedno znaCi da odre-
divanjc sile visko:.mosti ne znaci samo odredivanje sUe trenja koja djeluje na place
v.ei:: takcde i odredivanje sila koje djeluju izmedu dije10va tecnosti koje su u ne--
posft:dnom kontaktu< Po analogiji sa elasticnom deformacijom Cvl'stog tilels. (glava
5.2)) kod fluida bi tangencijalna dcformacija neograniceno rasla sve dok napon
..z:.t; (S je povrsina ploce) djeluje. Zato se kod fluida uzima je napon proper-
S
cion alan brzini promjene tangencijalne deformacije, a ne samoj tangencijalnoj
deformacijL ,!\ko posmatramo nasu sHku, vidimo da brzina deformacije iznosi
dd'
kada zHipremina fluida ima oblik abc' d'. Posto je ad = I konstantno, to je
od
brzina prnmjene tangencijalne deformacije proporcienaina sa dd', a to nije ilista
dru,go do brzina pokretne ploce vI)'
Ko;;;ficijerlt viskoznosti fluida iii, viskoznost definisana je kao
kohtnik gw,gendjainog napona i brzine promjene tangenci;aine defonnadje)
S
ij,
(8.89)
Za tcenosd koje iako teku (kao 5to je voda) tangencijalni napon jc relat.ivno
mali' za datu brzinu promj!ne tangenCijalne deformacije, pa je mala i vrijednost
viskoznostL Za uija je potreban znatno veti tangencijaini napon za istu brzinu
promjene tangendjalne deformaciie pa ie i viskoznost veca. Uopsteno govoreCi,
viskoznost gasova je znatno manja od viskoznosti teenosti, a viskoznosti Tluida
(bez obzira da Ii su ga50vi iii teenosti u pitanju) zavise od temperature pri cemu
2l!
viskoznost taste za gasove sa pono{anjem temperature; a istovremeno ,opada 'za
tecnosti. To odrazava ra:zlike u rnehu.nizrnu uIJ,utraSnjeg: trenia u funkdji tempe-
rature kod gas-ova i tecn.osti.
Jednal:ina (8.89) bila je izvedena za specijaln.i slucaj kada se brzina ravnomjemo-
povceavala sa povetunjem rasmjanja oct donje pioce, tj.
Moiekuii tecnosti koji s:t! u dircktnom komaktu sa plocruna ima.jn iste brzine kao i
A,ko bismo pr,ceb,oci.lYll jerl.nrlcinll diferenciraH po tada bismci dobili da ie
d:v
d:(;'
(8,90)
i uzim8.I} bisnv) san}(; "djt:d.nost i!!, jer j.e
dz
:aule.
i dobiti
izveucn 1.:1 SjUfIJ.l jednu di""
::;Q \/i ,k, <'(1"(
:r.a 00tflit:' dimeuzijl'::,
,m li odomacene
dese:: I)U1.:.t .Hlunja [\ 1. 1\,\ rniHon putlt
r3.1i u
su k,Hnnj11 fiui.da. l'i_kn bbmo to
sL ),L fl. l)" :.;,,(1;; bi,s.tYl;:) u:,,:;:HlOl.
F
Hi za reiativlw niie
dat 'k <'
onu 10 koit: l,t
moleKule, fd:uosii 1'1f:-
Pti vc(;im, br:'r.i:n0.f:ru-i ,,,"1\1m";"
poswji viSe krenmie
veoma siozene
slucajJ..l na bile l,ojem 111jes.nJ 'ii
nost se
struj-
z.a to je
iJk tolr-.
t
vee sarno
ZL\'Jjuc.k " tome da
,miiesrulje 5tXUjruCl1, *'to ma{i da ne
mii'e"mju i'ormimjuti n,epravilne i
IHolekuia se U ovom
staloo i hnolitno i obojena !ee-
ce pO-!.toja.l'i iarninamo
krctanje; g
turbulem,no
brzine zav'isi
:tuiji.n!. ce mrbull"il""" kretanJe, Zna se da
na,<;t2.je pri ba.inama, ali graniCna vrijednost
onr{l-,de povrSwe tog k::mallI i niza dru-
212
gih analiza turbulentnog kretanja je u teotet"k .
sloZena 1 zbog toga se pribjegava empirijskim zakonitost; ...... a ?m P,ogledu veoma
' 'fl 'd loceno Ie d
rasnJe trenJc , Ul a znatno povecava pri prelafoku iz 1 . a, se Uotlt-
k
'ai' l' d . anunarnogU, hI
retanJe, . 1 pre az, _ 0 i od viskoznosti . ':. u
mlaza I, kao 1 nJegove gustme e. Ostali faktori koji uticu na 'l'j, Sltu.e
su nepravilnosti u kanalU, obrad3. zidova, oblik mlaza koj" t kao 8to
tijela, se sarno na osnov'll iskustva mogu priblizno primjese stranih
a)
.26.a -,
ida
Rcjnol(l<;,(Osborm: 1842 1912) lOt' D 1
,,,,,,,(J (L pr '[DUd
ztwisi od vrijednost.l. jednog be'ldlXllCllZlOIWl!log LtL\Ol<t
v/
dinamika fluida u okviru 'Jredmct:)., k""I,'S',"I'
Ie 1 H'- odnos)}
kinematicka taka au. Re:jnoldsov brol>' e
popnma -bl'l"
, 0
vi
=-,
Mnostvo ekspedmcnai3 ie pokazalo da ukoliko k vrii,'d ")'
" d 2 000 1- . "I 'ct . i-HOSt hl'IH)ll" ,
manJa 0" , _,renm)t;:: l l.1t ,a Je lammarno 3 'lku I'". '-, . - d ' \ {;:.ovog brom
' -, "- ,,1 vfJ.je( !lOSt 3 (lOll' '
toga tucia Je kretanJe fluida turbulentno. Ako je vrijedn .t R . - ,1 \'tse od
do 3 000) tecenle je nestabilrw i moie prelazili $ Icdn' os -'u mtervalu od 2 000
R
' ,.,. ,. . ' og na urllg' "
e)IloiClSO\' bn.lJ precisUlv)'Ja u stvan osnovu na k . : - t :lp.
.' a1 'h "' 010) se mcw'u ISp" "
sanJa re' m Slstema taKO sto se koriste Pl'Opol'c:ioxl'll <" to. !HVatt pona-
, ' d ' , 1" " - < no UtIldnjem Hi') 'l'r" 1" ,
za to Je vaz usnt tune u, ROJCm se my::re aerodinarnick' "I- - '- ((; L nm)cr
, '1." . 0< 51_ e na mod I
osnovu toga zak jUt..:u,e 0 stvarnun vmednostimu Za ".,. e u, pa se no.
, -. u\U SlStema kate
di
'v,_" 1";<' . " l' "f)'vI modasu
namlCl'"l S lent, ,u<JJ je ,,<,eJlloldsov Drol" ist: z" eb' '
" , "'-' U V _""
" 1]' '-, ,Cllcma I moze
bltl U osnovi bile koja dimenzija sistema, npr. luk krila avo , Z .'
fl
'd ' " k . lona.. nae! d' .
yl a, e V1S. '/ .u modelu Cijc: su ditnenzije U ola ' . a Ie tecen,ie
SIstema dinrumcki slicno tecenlu fluida u stvarnost,' oko ,P mllnJe oct r<.!atneg
b
. .. - , . stvarno b'
rzma protlcanJu u modelu dva puta veta. g 0 lekta ako je
213
Ispitivanja na modelima aerodin:imickih Hnija aviona, brodova iii automobila
ima- za cilj da se sHe trenja, tj. otpor sredine kojim,se fluid suprotstavlja
kretanju. nekog tijela kroz njega. I potpuno je ista situacija ako se fluid krece, -a
tijelo miruje sa simacijom kad fluid miruje, a djdo se krece. SHa otpora sredine
nije rezultat sarno Cinjenice da postoji trenje izmed1,1 povrsine tijela i okolnog flu-
ida, jer pri kretanju tije10 povlaCi za soborn slojeve fluida pa sila trenja predstavlja
rezultat kako kretanja tijela tako i kretanja slojeva fluida oko njega.
i845. godine je Stoks (Sir George Stokes, 1819-1903) ustan.ovio vezu izmedu
sile trenja, viskoznosti fluida r;, brzine kretanja tijela kroz fiuid 1) i karakteristicne
dimenzije tijela r (radijus metalne kuglice) za lagano kretanje kuglice kroz fluid
takQ da se U okolni.rh slojevima ne javija turbulenfno kretan,ie. Ta re1acija
(8.94)
je poznata pod imenom Stoksovog zakona,
Sila R koja djeluje na tijelo pri kretatiju. hoz tecnost iii gas mote se razloziti
na dyije komponente. Jedna od njih Q:sL 827, usmjerena je u
Slika 8.27,
od kretanja tijela, a druga P je nonnalna na taj n::zuhantnc
sile R se zato i zovu ceoni otpor (Q) i sila Za tHdn su ninietr.!c;na u
odnosu na pravac kretanja Huida potisna sila l.sc;ezava pa 0<;taje sila ceoDog
otpora. U idealnom fluidu (viskoznost jednalw. nuH) u kome ne postojl ;'rcnjc kre<,
tanj,, tijela se vrsi bez cconog otpora, Proracuni pokuzuju 18: jdcaIarl fluid opstru-
java povrsinu tijela, s1. 8.28, tako da su struine linjje simctrib_1c, kahn u udnosu
na pravu koja prolazi kroz Tacke A i C i U odnosu 118 pravu kojH kr-oz
Tacke BiD. Pritisak; u blizini tacaka C isti (ndto "\leti ncgo- u ne-smetana]
struii fluida, jer je brzina neste mania), Pritisak u tacaka BiD je takode
isti i nesto veti od pritiska u neSmCtal10j st:mji fiuida, jer je brziun ncstn vcca. To
ujedno znaCi da je rezultanta sila pritiska na povrsinu tijda jednal;:a rmli, ima za
posljedicu izostajanje si1e ceonog otpora,
Za realne fluide situacija je nesto drugucija, TfUlki sId Ouida se ;.>;Q p0vr
tijela i krece se zajedno sa tjidom. Krecud sc rijdn i sloj oko njega
povlaCi sljedeCi sIo;. Ovaj povla_Ci naredni sloj i uci,lljuvanjc:m eel ttjela bt'zhn 510-
jeva postaje sve manja i, kOl1acno, n,a nekom oc!. fluid prestaje hiti
poremecen ukrstanja tijela iii fluida ako'tijeifl, (Zarnislite trag carnca ua mir"'
nom moru.)
Posto postoji gradijcnt brzim:: pdHkom kretanja sIojeva fluida, javljuju se sile
trenja kaje djeiuju na tijelo i dovode do nastajanja ceonog O1.pon.'L pos!ojanje skja
fluida uz samu povrsinu tijela koje se krece kroz fluid onemogucava potpuno QP_
strujavan;e fluida, pa se iza tijela javljaju vrtlozi, sl. 8,28. h<_, koji sc otkidaju od tijela
214
i postepeno nestaju zbog trenja, Sio; fluida koji je nepomican pnstoji sarno na ceono;
strani tijela, sIika 8.28.b., tj. dio BAG. U dijelu fluida BDG- fluid ima srednju br-
zinu nuia. To je takozvani "slobodni" fluid u kojem postoje vrtlozi. Ako na ova;
..
-----1-" --

-_._.:----=---
----------
----------
a)
c)
Siika fC!8.
slubj primijcnimo Be,[nulijcvu a TO mo:I:C1TIO jer
gradijem hrzinc, rj, zancrn.ariv<I, pritisak u
U tOlll podruclu n1.2.1j
A (12. bitl
gdje ic p pritisak u samom fluidu dakkn od tijda, Pritis3k u podruc.ju ;,sbbodncgP
fluida, gdie jc brzin_3 jednak.'1 nuJi" jc
Vne!> Pc = p.
Od::nle slijedi da je pritisak p"." tj, pritis<:Ik isprcd ti.,ida vcCi ncgo pritisal;:: tj.
pritisnk iZa riid" za iZl1os.

Vidimo cia je ceoni otpor sasT<1_vljen O(l. otpora lrenja i otpora pritiska. LJtvr-'
dena je da otpor pritiska zavisi od ohlik3 tiie-la (otpor forme) pa se biraju. tijela
aerodinamicke imije (ohlik kisne kapJjicc, sl. 8.2l:Lc) da bi se smanjio otpor pritiska.
I za odredivanje odnosa izmedu Olpora trc-nja i otpora pritiska moze nam poslu--
ziti Rejnoldso\; broj, Za male vrijednosti R" dominant-an je otpor trcnja, dok sa po-
vecanjem povecava sc i velicina otpora pritiska taka da za vdike vrijednosti R"
preovladavaju sile otpora pritiska.
215
8.4. RACUNSKI PRIMJERI
Zadatak 8.1
U :venikalnoj .. U" cijevi poprecnog presjeka jednog kraka je S l' a
drugog 3S1 < U cijev je nasuta tiva i njen nivo Sc nalazi na I === 30':::m nize od vrha dievi. Za koliko
te se povisiti nivo zive u sirem dijeiu cijevi ako se u uii dio nalije voda do vrha;>
RjeJenje.:
Zbog sipanja vode u uzi krak "U" cijevl
nivo five te se u !litem kraku penjatj sve dade
'dok se ne uspostavi ravnoteia' hidrostatickih pri-
tisaka stubova vode i iive. Nivo ii,yc je prvobit-
no bio I em ispod vrha .,U" cije .... i. Sipanjem
vode nivo tive se u jednom kraku spustio za hl
em, a u drugom popeo za h2
Pod OYlm uslovima raz1ika nivoa zive u
aba kraka cijevi bice hl --l- h2 em. Zbog ncstis"
Ijivos-ti tee-noHi ista ollolika zapreminu zive, ko-
lika se potisnc iz uieg kraka cl)evi, mora preCi
u drugi, krak ciievi, tj< bili ispunjen
usiov
Posto su za siucaj ravnotefe hidrostatil:ki priti&ci U oba ktakR Gijev;' isti, to je
Pllg (l + hi) = PucK (hl +
Odavde je
Po (l + 3h2) = PlIg + 3hjl)'
Zadatak 8.2
Drven.i blok. specificne tefine y = 9.687 N/m2 pliva na vodi u nekoj posudL Zatun se i7./lad
vode nalije ulje sve do vrha bloka> tako da se gornja strana bloka nalazi u visini nivoa uija. Aka
je specific-na tezina ulja 1'1 = 0,588 N/m%, naCi ocinos zapremine drveta koja je u uljll. i zaprem.ine
ko;a je u vodi.
Rje.fcnje:
Neka :e u vodi nalazi dio bloka zapremine V.l> 11.
U ulju dio blob zapremine V 11" Na blok djeluje sita
njegove tefine G = r' V = r (VI + gdje je V
cjeiog- blob. kao i dvije sile potiska: od
vode F
t
= Y!l,vl i od ulja F2 = YAV2' U rnvnotef-
nom slueaju je G = F 1 + F,. tj.
+ V,) = 'YOVI +
Karla. se obje strnn.C ove jednatine podijele sa V t,
dobil:emo
Odavcle je
(
V,) V,
y t + = Yo + Yt _ .
V
l
V
l
216
Zadatak 8.3
Homogenim drvenim r.aporn duZine I = '5 m, tefine G = 39,24 N izmjeri se dubina jezera.
H = 4,75 ffi. Koliki se fad pri ovome izvdio ako se srap potapao venikalno? Specifitna tdina
drveta je y = 0,736
Rjdenje:
Stap ce se spontano potopiti do dubine It pri cemu se izjednaci sila potiska Fp =
sa tdinOffi_lhapa G = ylS, gdje je Yo = 0,981 N/m
s
specificna [eiina vode, a S je presjek
Dahle,
Odavde je
11 = 1
y,
(lY
Peewit tome, 7.2. pOlapanje stapa do dubine [1 nije potrebno ulofid nikakav rad, vee to tid gra-
vitacioua. sila,
U trenutku kad." st. stapom dJxiirne dno jezera, potrebno je sUorn PI savladati poiisak
(2)
KakG ova si111 U toku potapfil1!,,- stapu lincarno taste sa duhinom, to je izvrsen.i rad, pri ovom
d3ljeUl, pomp-auju SU1-f)!k,
Spedhcna teziua drvel.a je
G
Sl
Zbog loga je
A

(H -
I Y(I\
2 -:;1"
t
pI>. je
G
s =--
11
5,2 J.
(3)
(4)

U hazen se uliva pawl!:. tiji je protok Q = 0,250 m?/s. Na dnu ba;e.ena Sf: nalazi krufni
krOL koji voda is-ticc. Koliki treba da je precnik otvora da hi dubina vode u bazenu bila stalnn 1
i;e.nosila h = 3)Sm? Koefici;ent kontrakcije je k = 0,66.
217

Da hi dubina vode u bazenu ostala mora kolitina istekle vode iz bazena U JediOlCl
vreroena biti jcdnaka onoj koliCini vode koja u jedinici vremena utice u hazen jz potoka.
Preron Toricelijevom ,zakonu, aka je n:i-...o u bazenu na visini h, onda je brzina. isticanja iz
bazena
v k .Jigh.
KoHc:ina_ vode koja istekne iz bazena za vrijeme jedne sekunde je onda
gdje )'1: ;:, otvora Zit isticanjc, a
ga,e je D tntz.cni prccnik.
h Q Q' slijedi:
17; otvorenog} vi.kg' re.zervoara pretate se krivom nategom t(Ccn03t speciiicne teiine y =
LOll, Njm
2
u nifl, on'-oren re7...ervo;u-, Najvisa taCka nategc je h = 1,8 m i:.mad nivan tecnosti
gomjeg rezervoara, dok je donji kraj naregc_, kro:? koF istice 11 =-"-, 3 m ispod istng nivoa.
Ir.racllnati: u) pritisak u najniioj tacki -natege; b) prorok tccnosti, ako je povrsina unutrasnjeg
presjeka cijevl natege S 1 cm
2
Atmosferski pritinak iznosi pq. c= 98100Njm
t
. Sma-
m.ti da ie teCl)OSL idea\na, rj. takva koja nc_ pokazuje unutrasnje trenje.
Ridcnie:
U nategi djejstvuju dVfi suproma pritiska raz-
liCitih Kod C od()zdo navjsc, dejst-
vuje pritisak koji jc jl:dnak utmosferSkom prlti-
sku nmfHljeIlom za hidrostaticki pritisak stuba
tetnoEd \'isine H + n. Prema tome. pririsak u
Mjuiioj tach nate:ge je
p = p,,, ..- PI = p" - y (H +, h)
= 46303 Njm't.
0) Ko-i D, opel:, odozdo navise dc:jiltVtlje kroz
neuo:;t pdtisak jednak atrnosfenkom pritlsku
nDumjenom sarno' za hidrostatiCki pritisak: tec-
visine h = EA. Ovaj pdtisak kod D je veti
nego an.aj pn i kod C La hjdrostatiBci pritisak
tccnog stuba visine AC i zbog toga tecnost protitc lao?: nategu u pt'avcu DC pokret81{ sHom loja
je jednaka ldini smba tec:nosti visine H = Protok lecnosti je Q = S'lJ, gdje je 'V brzina
isticanja tel:nosti kroz otvor- C.
218
Prema Toricelijevoj teoremi brzina isticanja tecnosti je f) = ..Jiih pa {;:e protok hili
ro'
0,77 10---
3
-.
"